Professional Documents
Culture Documents
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930)
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:ΤΣΑΡΑ ΜΑΡΙΑ
2013-2014
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ …… σελ. 5
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ …………….5
Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914-1922
1. Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός) …………….5
2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα Η μακραίωνη
…………….6και
3. Η περίθαλψη (1914-1921) ισχυρή
1916 ελληνική
: Αν.Μακεδονία
…………….6
παρουσία στη
4. Η παλιννόστηση …………….6
Μ.Ασία
Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Η «Πατριαρχική
Επιτροπή» (1918)
1. Η έξοδος …………….7
2. Το πρώτο διάστημα Η μικρασιατική
…………….8
εκστρατεία
Οι…………….9 και
άθλιες συνθήκες
3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών
καταστροφή (1919-1922)
διαβίωσης κατά το
Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ πρώτο διάστημα
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων …………….10
2. Η αγροτική αποκατάσταση …………….11
3. Η αστική αποκατάσταση Στόχος
…………….11
Δ. Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η εγκατάσταση των αγροτών-
προσφύγων
1. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων …………….12 κλήρος
Ο παραχωρούμενος
2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση …………….12
Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Οι ελληνοτουρκικές
συμφωνίες ως το 1930
1. Η ενσωμάτωση των προσφύγων …………….13
2. Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων …………….14
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ …………….17
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ …………….17
Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914-1922 …………….
1. Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός) …………….17
2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα Η μακραίωνη
…………….17 και
3. Η περίθαλψη (1914-1921) ισχυρή
1916 ελληνική
: Αν.Μακεδονία
…………….18
παρουσία στη
4. Η παλιννόστηση …………….18
Μ.Ασία
Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Η «Πατριαρχική
Επιτροπή» (1918)
1. Η έξοδος …………….18
2. Το πρώτο διάστημα Η μικρασιατική
…………….18
εκστρατεία
Οι…………….19 και
άθλιες συνθήκες
3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών
καταστροφή (1919-1922)
διαβίωσης κατά το
Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ πρώτο διάστημα
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων …………….20
2. Η αγροτική αποκατάσταση …………….20
3. Η αστική αποκατάσταση Στόχος
…………….21
Δ. Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η εγκατάσταση των αγροτών-
προσφύγων
1. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων …………….21 κλήρος
Ο παραχωρούμενος
2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση …………….21
Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Οι ελληνοτουρκικές
συμφωνίες ως το 1930
1. Η ενσωμάτωση των προσφύγων …………….22
2. Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων …………….23
Επαναληπτικές ερωτήσεις …………….25
Ορισμοί ιστορικών εννοιών …………….29
Χρονολόγιο …………….35
Παραρτήματα …………….39
Πηγές …………….45
Πηγές του σχολικού βιβλίου …………….125
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ : θέματα από το τρίτο κεφάλαιο …………….139
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ : θέματα ομάδας Β από το τρίτο κεφάλαιο …………….147
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 3
ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ / ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πότε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821
Προέλευση- από Οθωμανική Αυτοκρατορία προς επαναστατημένη Ελλάδα
προορισμός
Αίτια 1. από Μ.Ασία : φόβος - ανασφάλεια (τρομοκρατικές ενέργειες Τούρκων για πρόληψη εξεγέρσεων)
2. από ηπειρωτική Ελλάδα, νησιά Αιγαίου : συνέπεια της αποτυχίας της Επανάστασης και όχι
οργανωμένοι διωγμοί
Αποτελέσματα 1. διαμόρφωσαν το δημογραφικό χάρτη της ανεξάρτητης Ελλάδας
2. Συνετέλεσαν στη γνωριμία και πνευματική αλληλεπίδραση των Ελλήνων μεταξύ τους
3. Βοήθησαν στη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους (συγκέντρωση και συγχώνευση ελληνικών
πληθυσμών στο νέο κράτος)
Μακραίωνη
Η Ελληνική παρουσία στη Αραίωση ελ. πληθυσμών μετά τον 12ο αιώνα (εξισλαμισμοί) >>> ενίσχυσή τους 18ο και
Μ.Ασία (αίτιο) 19ο αιώνα (μεταναστεύσεις από Ελλάδα)
Οικονομική, πνευματική άνθηση, κοινοτική και εκπαιδευτική οργάνωση
Αφύπνιση στα τέλη 19ου αιώνα-ενίσχυση μετά την εδαφική συρρίκνωση Οθ.
Ο τουρκικός εθνικισμός Αυτοκρατορίας (Βαλκανικοί-Α΄ Π.Π.)
(αίτιο) Εχθρότητα κατά μειονοτήτων (Έλληνες-Αρμένιοι : κυρίαρχοι στο εμπόριο-βιομηχανία)
Εκκρεμεί η αναγνώριση της ελ. κυριαρχίας στα νησιά Αιγαίου (ελληνοτουρκική ένταση)
Αρχές 1914 : μεταναστεύσεις μουσουλμάνων Σερβίας, Βουλγαρίας, Ελλάδας προς
Μ.Ασία + έναρξη Α΄ Π.Π. >>> πρόσχημα εκδίωξης Ελλήνων
Διωγμοί Ελλήνων Αν. Θράκης – Δ.Μ.Ασίας (Μάιος)
Η μεθόδευση και η έναρξη
πρόσχημα εκκένωσης για στρατιωτικούς λόγους
των διωγμών
καθοδήγηση Γερμανών
προηγήθηκε ανθελληνική εκστρατεία στον τουρκικό τύπο και καταπίεση Ελλήνων
(λεηλασίες, δολοφονίες)
Οικ. Πατριαρχείο κηρύττει την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό-κλείνει εκκλησίες-
η αντίδραση της σχολεία
ελληνικής πλευράς Διπλωματικές ενέργειες ελ. κυβέρνησης για ανταλλαγή-Μικτή Επιτροπή (δεν
λειτούργησε λόγω εισόδου Τουρκίας στον πόλεμο)
1. Έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών
2. Εμπόδια στο ελ. εμπόριο
Μορφές καταπίεσης
3. Εκτοπίσεις πληθυσμών στο εσωτερικό της Μ. Ασίας
Ελλήνων
4. Τάγματα εργασίας
5. Σύλληψη και εκτέλεση λιποτακτών μετά την κατάργηση της εξαγοράς της θητείας
Κύμα φυγής προς Ελλάδα
Συνέπειες Εγκατάσταση Μουσουλμάνων στα ελ. σπίτια
Επέκταση διωγμών ως το 1918 και σε άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος)
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 4
Η μέριμνα περιλάμβανε :
1. Χρηματικό βοήθημα (ιδίως ιερείς, δάσκαλοι, επιμελείς μαθητές)
2. Συσσίτιο (Πατριωτικό ίδρυμα)
3. Ιατρική περίθαλψη-διορισμός γιατρών, φαρμακοποιών, μαιών
4. Φάρμακα-νοσηλεία
5. Στέγαση σε προσωρινά καταλύματα
6. Ενδύματα-κλινοσκεπάσματα
7. Βοήθεια για εύρεση εργασίας
8. Δωρεάν μετακίνηση
Α.4. Η ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗ
Από το τέλος του Α΄Π.Π. (τέλος 1918)
Οκτώβριος 1918 : Πατριαρχική Επιτροπή στην ΚΠολη για επαναπατρισμό εκτοπισμένων
Τμηματικά επέστρεψαν αρχικά οι πιο εύποροι και από ορισμένες μόνο περιοχές της Δ. Μ. Ασίας
Ως το τέλος του 1920 σχεδόν όλοι στη Μ. Ασία και Αν. Θράκη
Οι περισσότεροι επέστρεψαν μετά την απόβαση του ελλ. Στρατού στη Σμύρνη (Μάιος 1919)
Συνθήκες άσχημες-καταστροφές σπιτιών, εκκλησιών, σχολείων-εγκατάσταση Μουσουλμάνων
Ίδρυση Υπηρεσίας Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως (Ύπατη Αρμοστεία Σμύρνης)
Μετά την Καταστροφή (Αύγουστος 1922) ξανά πρόσφυγες
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 5
Β.1.Η ΕΞΟΔΟΣ
Έλληνες Χερσονήσου
Καλλίπολης έφυγαν
αργότερα
Μετά τη συνθήκη της Λοζάννης (1923- συνειδητοποιούν ότι δεν θα γυρίσουν και
ανταλλαγή πληθυσμών) ενσωματώνονται
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 7
Β.3.Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ
Η ανταλλαγή ήταν μαζική και υποχρεωτική (οι προηγούμενες παρόμοιες συμφωνίες είχαν εθελοντικό χαρακτήρα)
Η Ε.Α.Π.
Ίδρυση από Κοινωνία των Εθνών, Σεπτέμβριος 1923
Αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση
Έδρα Αθήνα
Αποστολή : παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση προσφύγων
Παράμετροι που έλαβε υπόψη της η Ε.Α.Π. για την αποκατάσταση των προσφύγων
απασχόληση ίδια με αυτήν που είχαν στην πατρίδα τους-
εγκατάσταση καλλιεργητών δημητριακών στη Μακεδονία -
1.Διάκριση σε αστούς και αγρότες Δ. Θράκη , καπνοπαραγωγών στην Αν. Μακεδονία-Δ.
Θράκη, αμπελουργών στην Κρήτη, σηροτρόφων στο
Σουφλί-Έδεσσα κά.
οι πρόσφυγες που έρχονταν από την ίδια περιοχή να
εγκατασταθούν μαζί (Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα
2.Τόπος προέλευσης
Μουδανιά, , Νέα Αλικαρνασσός)
σε λίγες περιπτώσεις έγινε δυνατό
1. μουσουλμανικά κτήματα
3.Αντικειμενικές συνθήκες 2. Η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και λιγότερο
δαπανηρή
3.α.Δόθηκε βάρος στη γεωργία (αγροτική 3. Η αγροτική παραγωγή ήταν η βάση της ελλ. οικονομίας
αποκατάσταση), γιατί: 4. Πολιτική σκοπιμότητα : αποφυγή κοινωνικών αναταραχών
(γεωργοί μικροϊδιοκτήτες πιο συντηρητικοί από εργατικό
προλεταριάτο)
1. Υπήρχαν εκεί τα εγκαταλειμμένα κτήματα Μουσουλμάνων
και Βουλγάρων >>> γρήγορη αποκατάσταση και αύξηση
3.β.Προτεραιότητα στην εγκατάσταση στη
παραγωγής
Μακεδονία και Δυτική Θράκη, γιατί :
2. Κάλυψη δημογραφικού κενού (από αποχώρηση
Μουσουλμάνων-Βουλγάρων, απώλειες πολέμων)-
εποικισμός παραμεθόριων περιοχών
Προβλήματα :
Οι παραπάνω παράμετροι δεν εφαρμόστηκαν πάντοτε
Κινητικότητα προσφύγων : μετακινήσεις για καλύτερες
συνθήκες
Πολλοί αστοί πρόσφυγες αποκαταστάθηκαν ως αγρότες και
αντίστροφα, για να επωφεληθούν
εγκαταλελειμμένα χωριά
εγκατάσταση σε νέους συνοικισμούς προσαρτημένους σε χωριά
νέους αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς
ποίκιλλε (σε μέγεθος) ανάλογα με :
μέγεθος οικογένειας
παραχωρούμενος κλήρος
ποιότητα εδάφους
(χωράφι)
είδος της καλλιέργειας
δυνατότητα άρδευσης
ήταν συνήθως τεμάχια αγρών σε διαφορετικές τοποθεσίες (όχι ενιαία έκταση)
η διανομή κλήρου αρχικά προσωρινή
οριστική μετά την κτηματογράφηση
Παραχωρούνταν και στέγη (σπίτι), εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα.
(εκτός του κλήρου)
Κτίσματα (σπίτια) δύο δωμάτια, μία αποθήκη και ένας σταύλος
απευθείας από την ΕΑΠ (εργολαβία)
σύστημα ανέγερσης
από τους ίδιους τους πρόσφυγες με χορήγηση οικοδομικών υλικών
(αυτεπιστασία).
με δόσεις
πληρωμή κλήρου
μετά τη διάλυση της ΕΑΠ (1930) τα χρέη εισέπραττε η Αγροτική Τράπεζα.
Αρχικά : τίτλος απλής κατοχής.
τίτλος
μετά την αποπληρωμή του χρέους : τίτλος πλήρους κυριότητας
Βάσει Σύμβασης Λοζάνης οι ανταλλάξιμοι δικαιούνται ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με αυτήν που
εγκατέλειψαν
Μικτή Επιτροπή
Ποιοι φορείς ανέλαβαν την εκτίμηση των Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών (1924-Υπ.
περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν Γεωργίας)
Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών (κατά τόπους)
Λόγω καθυστέρησης της εκτίμησης >>> προκαταβολή από
Η λύση της προσωρινής εκτίμησης Εθνική Τράπεζα ως την τελική/οριστική αποζημίωση >>>
προσωρινή εκτίμηση
Δηλώσεις προσφύγων στα Γραφεία Ανταλλαγής
Εξέταση δηλώσεων από ειδικές επιτροπές προσφύγων
Διαδικασία προσωρινής εκτίμησης
(συμπατριώτες ενδιαφερομένων)
Δυνατότητα αναθεώρησης σε Ανώτατο Συμβούλιο
Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης
Διαδικασία οριστικής εκτίμησης Δευτεροβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης (για ενδεχόμενα
προβλήματα)
2.Ψυχικός τραυματισμός
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Σταμάτησαν οι ελληνοτουρκικές προστριβές (ανταλλαγή)
Καλές σχέσεις για τρεις δεκαετίες (ως το Κυπριακό, δεκαετία 1950)
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
(Αρχικά δυσβάστακτο φορτίο – μεσοπρόθεσμα ωφέλησαν)
Αναδιάρθρωση καλλιεργειών
Πολλαπλασιασμός αγροτικής παραγωγής (διπλασιασμός 1922-1931 >>> επάρκεια σε σιτηρά)
Αύξηση καλλιεργούμενων εκτάσεων (κατά 50% 1922-1931)
Αμειψισπορά – πολυκαλλιέργεια
ΑΓΡΟΤΙΚΗ
Στήριξη μικρής ιδιοκτησίας
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Μεγάλα κρατικά εγγειοβελτιωτικά έργα (Μακεδονία) για εξασφάλιση νέων εκτάσεων
Εισαγωγή νέων καλλιεργειών – επέκταση παλαιών (καπνός, βαμβάκι, σιτηρά)
Ποιοτική και ποσοτική βελτίωση κτηνοτροφίας-πτηνοτροφίας
Ανάπτυξη δενδροκομίας-σηροτροφίας-αλιείας
1922-1932 : διπλασιασμός βιομηχανικών μονάδων, αλλά διατήρηση παραδοσιακών δομών
λειτουργίας
Νέο, ειδικευμένο, φθηνό εργατικό δυναμικό
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ
Διεύρυνση καταναλωτικής αγοράς
Δράση ικανών επιχειρηματιών-βιομηχάνων-μεγαλεμπόρων από Μ.Ασία και ΚΠολη
Ένταξη γυναικών στον ενεργό πληθυσμό
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Μετέφεραν μακραίωνη παράδοσή τους και επηρέασαν την πολιτιστική εξέλιξη
Διαμόρφωσαν ελληνική ταυτότητα
Διέπρεψαν στα γράμματα και τέχνες : Σεφέρης, Βενέζης, Πολίτης, Θεοτοκάς, Δούκας, Κόντογλου, Καλομοίρης
Λαϊκή μουσική: επηρέασε λαϊκή αστική μουσική (ρεμπέτικο) – οργανοπαίχτες-τραγουδιστές από Μ.Ασία
κυριάρχησαν ως 1940
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 13
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σωστό-λάθος και διόρθωση
1. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 σημειώθηκαν οι πρώτες μεταναστεύσεις Ελλήνων από τη Μ.Ασία, την
ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου προς την επαναστατημένη Ελλάδα.
2. Οι πρώτες μεταναστεύσεις Ελλήνων από τη Μ.Ασία οφείλονταν σε οργανωμένο τουρκικό σχέδιο εκρίζωσης του
Ελληνισμού.
3. Οι πρώτοι πρόσφυγες συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της πληθυσμιακής σύστασης του νέου ελληνικού κράτους.
Συμπλήρωση
Μορφές καταπίεσης Ελλήνων από Τούρκους κατά το διωγμό του 1914
1. Έκτακτες ______________________και ______________________ειδών
2. Εμπόδια στο ______________________
3. ______________________πληθυσμών στο εσωτερικό της Μ. Ασίας
4. ______________________ ______________________
5. Σύλληψη και εκτέλεση ______________________μετά την κατάργηση της __________________________________
Β.1. Η ΕΞΟΔΟΣ
Να αντιστοιχίσεις τα γεγονότα με τις χρονολογίες
i. Οι Έλληνες της _________________ πήραν προθεσμία ενός μηνός και τους δόθηκε έτσι η δυνατότητα να πάρουν μαζί
τους την κινητή περιουσία τους.
ii. Μετά την καταστροφή πρόσφυγες από τα ____________, το _______________ και τα _________________,
κατέφυγαν στην Ελλάδα.
iii. Αρκετοί Έλληνες του _________________ κατέφυγαν μετά την καταστροφή στη _______________.
iv. _________________ Έλληνες που παρέμειναν μετά την καταστροφή στην _______________ και
την_____________________, ήρθαν στην Ελλάδα το ________________με τη φροντίδα της
____________________________.
v. Ήδη πριν από την καταστροφή Έλληνες της Μ. Ασίας (από τον ________________, την _________________και την
___________________) κατέφυγαν στη ________________ή την ______________________.
vi. Διώξεις Ελλήνων έγιναν μετά την καταστροφή στη __________________________(_περιοχή __________________).
Αιχμάλωτοι και όμηροι 18-45 ετών που οδηγήθηκαν προς το ______________________________, πέθαναν από τις
κακουχίες και την ασιτία.
vii. Οι Έλληνες της Χερσονήσου της ________________________έφυγαν αργότερα.
Πολλαπλής επιλογής
Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων
Ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922
Ιδρύθηκε το Δεκέμβριο του 1922
Εγκατέστησε τους πρόσφυγες σε ξύλινα παραπήγματα και αυτοσχέδιες κατασκευές
Εγκατέστησε τους πρόσφυγες σε νέους συνοικισμούς και προσφυγικές πολυκατοικίες
Χρησιμοποίησε κάθε διαθέσιμο στεγασμένο χώρο (σχολεία, εκκλησίες, τζαμιά, θέατρα, στρατώνες, δημ. κτίρια,
αποθήκες, υπόγεια)
Έκανε επιτάξεις σπιτιών
Έκανε επιτάξεις εκκλησιών και τζαμιών
Συμπλήρωση
Οι όροι της Σύμβασης της Λοζάνης ήταν οι εξής :
9. ____________________ανταλλαγή των ____________ ____________της Τουρκίας_και των ________________
________________ της Ελλάδας
10. Η Σύμβαση ισχύει και για τους ________________________και για όσους
______________________________________
11. Η Σύμβαση έχει __________________ ισχύ για όλες τις μετακινήσεις από ___________________________________
(__________________________)
12. Της ανταλλαγής εξαιρούνται οι ______________________________________________________________ και οι
______________________________________________________
οι ανταλλάξιμοι :
13. αποβάλλουν _________________________________________________και παίρνουν
______________________________________________________________________
14. μπορούν να ____________________________________________________________
15. δικαιούνται ________________________________________________________________________________
16. Η ______________________________τους διευκολύνει στη μετακίνηση
Συμπλήρωσης
Πολλαπλής επιλογής
Παράμετροι που έλαβε υπόψη της η Ε.Α.Π. για την αποκατάσταση των προσφύγων ήταν :
Η διάκριση σε εύπορους και άπορους πρόσφυγες
Η διάκριση σε αστούς και αγρότες
Ο τόπος εγκατάστασης
Ο τόπος προέλευσης
Οι αντικειμενικές συνθήκες
Ο ψυχικός τραυματισμός των προσφύγων
Η ΕΑΠ έδωσε βάρος στην αγροτική αποκατάσταση, γιατί:
ήταν ταχύτερη και λιγότερο δαπανηρή
θα βελτιωνόταν το βιοτικό επίπεδο των προσφύγων
Η αγροτική παραγωγή ήταν η βάση της ελλ. οικονομίας
Θα αποφεύγονταν οι κοινωνικές ανισότητες.
Θα αποφεύγονταν οι κοινωνικές αναταραχές
Η ΕΑΠ έδωσε προτεραιότητα στην εγκατάσταση στη Μακεδονία και Δυτική Θράκη, γιατί :
Στις περιοχές αυτές οι αυτόχθονες κάτοικοι ήταν πιο φιλόξενοι και έτσι θα δημιουργούνταν λιγότερα προβλήματα
αποδοχής των προσφύγων
Υπήρχαν εκεί τα εγκαταλειμμένα κτήματα Μουσουλμάνων και Βουλγάρων και θα εξασφαλιζόταν έτσι γρήγορη
αποκατάσταση και αύξηση της παραγωγής.
Οι περιοχές αυτές ήταν κατάλληλες για καλλιέργεια δημητριακών, που ήταν απαραίτητη για την επίλυση του
επισιτιστικού προβλήματος της χώρας.
Οι πρόσφυγες προτιμούσαν τις περιοχές αυτές λόγω του πιο υγιεινού κλίματος.
Θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό των περιοχών εκείνων και θα εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές
Πολλαπλής επιλογής
Ο παραχωρούμενος κλήρος ποίκιλλε (σε μέγεθος) ανάλογα με :
Το μέγεθος της οικογένειας των προσφύγων
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 17
την περιοχή εγκατάστασης
την οικονομική κατάσταση των προσφύγων
την ποιότητα εδάφους
τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής
το είδος της καλλιέργειας
τη δυνατότητα άρδευσης
την προσδοκώμενη παραγωγή
Αντιστοίχιση
Συμφωνία ΄Αγκυρας 1. ρυθμίζει ζήτημα Ελλήνων ΚΠολης - μουσουλμάνων
Θράκης και φυγάδων
Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας 2. ορίζει ότι οι ανταλλάξιμες περιουσίες ανήκουν στο
δημόσιο (ελ. και τουρκ. αντίστοιχα)
Πρωτόκολλο για περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών 3. προβλέπει αμοιβαία απόσβεση οικονομικών
υποχρεώσεων Ελλάδας-Τουρκίας
Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας 4. Παρέχει τη δυνατότητα ταξιδιών ή εγκατάστασης
στο άλλο κράτος
Πολλαπλής επιλογής
Η ανομοιογενής σύνθεση των προσφύγων οφειλόταν σε διαφορές :
Κοινωνικής προέλευσης (=πλούσιοι - φτωχοί, αστοί-αγρότες κλπ)
Πολιτιστικές
Διαλεκτικές- γλωσσικές (100.000 τουρκόφωνοι)
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 19
Ιδεολογικές
Τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετώπιζε η μεγάλη μάζα των προσφύγων ήταν :
Η στέρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων.
Η ψυχική τους οδύνη, λόγω της απώλειας της πατρίδας και των δικών τους
Η απαγόρευση απόκτησης ιδιοκτησίας.
Το άγχος της επιβίωσης και της βελτίωσης της ζωής τους
Η αντιμετώπιση τους από το κράτος.
Οι συχνά κακές μεταξύ τους σχέσεις.
Η αντιμετώπιση τους από τους γηγενείς.
Γιατί η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε μόνο στους πρόσφυγες :
Γιατί παραβιάστηκαν οι υπάρχοντες προ του 1922 νόμοι που απαγόρευαν τη μεταβίβαση μουσουλμανικής
περιουσίας σε ντόπιους.
Γιατί εφαρμόστηκαν οι υπάρχοντες προ του 1922 νόμοι που επέτρεπαν τη μεταβίβαση μουσουλμανικής περιουσίας
σε ντόπιους.
Γιατί υπήρχε έλλειψη κτηματολογίου και ξεκάθαρων τίτλων ιδιοκτησίας.
Γιατί η οριοθέτηση και η περίφραξη των ιδιοκτησιών ήταν δύσκολη
Γιατί η οριοθέτηση και η περίφραξη των ιδιοκτησιών ήταν αδύνατη με τα μέσα της εποχή.
Γιατί το κράτος παραχώρησε ανταλλάξιμα και σε γηγενείς ακτήμονες ή ευαγή ιδρύματα
Το κράτος αρνήθηκε την παραχώρηση ανταλλάξιμων.
Η διάσταση μεταξύ γηγενών - προσφύγων
Βασική αιτία της διάστασης μεταξύ γηγενών - προσφύγων ήταν η διαφορά καταγωγής.
Οι πρόσφυγες κατηγορούνταν από τους γηγενείς για τη ροπή τους προς τη διασκέδαση, τον κοσμοπολιτισμό τους
και τη συμπεριφορά των γυναικών τους.
Οι πρόσφυγες κατηγορούνταν από τους γηγενείς για την έλλειψη εργατικότητας που τους χαρακτήριζε.
Οι γηγενείς έθεταν υπό αμφισβήτηση την ελληνικότητα των προσφύγων.
Οι γηγενείς κατηγορούνταν από τους πρόσφυγες για το χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό τους επίπεδο.
Οι γηγενείς κατηγορούνταν από τους πρόσφυγες για την αυστηρότητα των ηθών τους..
Αντιστοίχιση
Πώς εκφράστηκε η διάσταση προσφύγων και γηγενών κατά τομείς
1. Ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας, στην ιδιοκτησία γης και στις επιχειρηματικές
Οικονομική ζωή δραστηριότητες
2. Οι αντιβενιζελικοί μισούσαν τους πρόσφυγες γιατί εντάχθηκαν στο κόμμα Φιλελευθέρων
Πολιτική ζωή 3. Οι πρόσφυγες των συνοικισμών ήταν απομονωμένοι και δεν έκαναν μικτούς γάμους
4. Οι εκτός συνοικισμών πρόσφυγες είχαν στενότερη επικοινωνία με τους γηγενείς και οι
Κοινωνική ζωή μικτοί γάμοι μεταξύ τους ήταν συχνοί
5. Ο όρος «πρόσφυγας» απέκτησε υποτιμητική σημασία
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. Οι μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών προς την επαναστατημένη Ελλάδα στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 :
από ποιες περιοχές έγιναν, ποιες οι αιτίες και ποιες οι συνέπειές τους.
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ
2. Ποιες ήταν οι αιτίες των προσφυγικών ρευμάτων του 20ου αιώνα;
3. Ποια ήταν τα πρώτα μεταναστευτικά ρεύματα του 20ου αιώνα και ποιες οι αιτίες τους;
Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914-1922
Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός)
4. Να αναφέρετε τους λόγους για τους οποίους οι Έλληνες και οι Αρμένιοι αποτέλεσαν τους κύριους στόχους του
διωγμού του 1914.
5. Με ποιο πρόσχημα άρχισε ο διωγμός του 1914 και πώς μεθοδεύτηκε; Ποιες υπήρξαν οι αντιδράσεις του Οικουμενικού
Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης;
6. Να αναφερθείτε στις μορφές καταπίεσης των Ελλήνων από τους Τούρκους κατά το διωγμό του 1914.
Άλλα προσφυγικά ρεύματα
7. Να αναφερθείτε στα προσφυγικά ρεύματα της περιόδου 1912-1920, εκτός από το διωγμό του 1914.
8. Να αποδώσετε το περιεχόμενο των όρων : Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας, Σύμφωνο περί
αμοιβαίας μεταναστεύσεως Ελλάδος και Βουλγαρίας
9. Σε ποιες περιοχές εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Ελλάδα έως το 1920; (βλ. και πίνακα)
Η περίθαλψη
10. Ποια μέτρα έλαβε το ελληνικό κράτος για την περίθαλψη των προσφύγων την περίοδο 1914-1921;
11. Να αποδώσετε το περιεχόμενο των όρων : Οργανισμός (1914), Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως, Υπουργείο
Περιθάλψεως.
Η παλλινόστηση
12. Πότε άρχισε και πώς οργανώθηκε η παλλινόστηση των προσφύγων στις εστίες τους;
13. Να αποδώσετε το περιεχόμενο των όρων : Πατριαρχική Επιτροπή (1918), Υπηρεσία Παλλινοστήσεως και
Περιθάλψεως.
Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
Η έξοδος
14. Από ποιες περιοχές και κάτω από ποιες συνθήκες εγκατέλειψαν τις εστίες τους οι Έλληνες της Μ.Ασίας και της Αν.
Θράκης μετά την μικρασιατική καταστροφή;
Το πρώτο διάστημα
15. Ποιος ήταν ο συνολικός αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα και ποιες οι συνθήκες διαβίωσής τους
το πρώτο διάστημα της άφιξής τους
16. Πώς αντιμετωπίστηκαν οι ανάγκες των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής κατά το πρώτο διάστημα;
17. Πώς αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες την παραμονή τους στην Ελλάδα πριν και μετά την υπογραφή της Σύμβασης
Ανταλλαγής της Λοζάνης;
Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών
18. Να αναφέρετε το περιεχόμενο της Σύμβασης της Λοζάνης.
19. Πώς αντέδρασαν οι πρόσφυγες στην υπογραφή της Σύμβασης της Λοζάνης;
20. Να αποδώσετε το περιεχόμενο του όρου Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής.
Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων
21. Ε.Α.Π. : πότε και με ποιους σκοπούς ιδρύθηκε;
22. Ποια μέσα διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην Ε.Α.Π.;
23. Να αναφέρετε συνοπτικά τις παραμέτρους που έλαβε υπόψη της η Ε.Α.Π. για την αποκατάσταση των προσφύγων.
24. Η διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες» πρόσφυγες : γιατί και πώς εφαρμόστηκε
25. Το κριτήριο του τόπου προέλευσης : γιατί και πώς εφαρμόστηκε
26. Για ποιους λόγους δόθηκε περισσότερο βάρος στην αγροτική αποκατάσταση (γεωργία);
27. Για ποιους λόγους δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση προσφύγων στη Μακεδονία και Θράκη;
28. Ποια προβλήματα συνάντησε η εφαρμογή των παραμέτρων / κριτηρίων που έλαβε υπόψη της η Ε.Α.Π.;
29. Ποιοι άλλοι φορείς εκτός της Ε.Α.Π. ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση των προσφύγων;
Η αγροτική αποκατάσταση
30. Πού απέβλεπε και τι περιελάμβανε η αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων;
31. Ποια κριτήρια καθόριζαν το μέγεθος των παραχωρούμενων κλήρων;
32. Με ποιο σύστημα ανεγέρθηκαν οι αγροτικές κατοικίες;
Η αστική αποκατάσταση
33. Ποιες ήταν οι διαφορές της αστικής από την αγροτική αποκατάσταση;
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 22
34. Ποια προβλήματα συνάντησε η αστική αποκατάσταση;
35. Ποια επαγγέλματα ασκούσαν στις πόλεις οι μικρασιάτες πρόσφυγες τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους στην
Ελλάδα;
36. Η δημιουργία των προσφυγικών συνοικισμών.
37. Πώς αποκαταστάθηκαν οι εύποροι πρόσφυγες ;
38. Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν οι άποροι πρόσφυγες που δεν είχαν κατορθώσει να αποκατασταθούν;
Δ. Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων
39. Ποιοι φορείς ανέλαβαν το έργο της εκτίμησης των περιουσιών των προσφύγων;
40. Ποια λύση δόθηκε στο πρόβλημα της αργής προόδου του έργου της εκτίμησης των περιουσιών και πώς εφαρμόστηκε
η λύση αυτή;
41. Ποιοι φορείς ανέλαβαν το έργο της οριστικής εκτίμησης των περιουσιών και ποια προβλήματα συνάντησε αυτό;
Η ελληνοτουρκική προσέγγιση
42. Να αποδώσετε το περιεχόμενο των όρων : Σύμβαση της Άγκυρας(Ιούνιος 1925) και Συμφωνία των Αθηνών
(Δεκέμβριος 1926)
43. Να αναφερθείτε στις ελληνοτουρκικές συμφωνίες του 1930 και στις αντιδράσεις που προκάλεσαν.
44. Που οφείλεται η εκλογική ήττα του κόμματος των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1932 και 1933 (παράπονα
προσφύγων).
Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Η ενσωμάτωση των προσφύγων
45. Γιατί η αποκατάσταση των προσφύγων ήταν «το σημαντικότερο επίτευγμα του νέου ελληνικού κράτους»;
46. Να αξιολογήσετε το έργο της Ε.Α.Π. στην αποκατάσταση των προσφύγων.
47. Πώς επηρέασε η σύνθεση των προσφύγων την ενσωμάτωσή τους στην ελληνική κοινωνία;
48. Ποια παράπονα εξέφραζαν οι πρόσφυγες για την αντιμετώπιση του κράτους αλλά και των γηγενών;
49. Πώς εκφράστηκε η διάσταση προσφύγων –γηγενών στους διάφορους τομείς;
Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων
50. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων στην εξωτερική πολιτική;
51. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων στον πληθυσμό και την εθνολογική σύσταση της Ελλάδας;
52. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων στον αγροτικό τομέα;
53. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων στη βιομηχανία;
54. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων στην πολιτική ζωή;
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 23
Τάγματα εργασίας : Μια από τις μορφές καταπίεσης που υπέστησαν οι Έλληνες της Αν. Θράκης, Μικράς Ασίας και
Πόντου κατά τη διάρκεια του διωγμού που οργάνωσαν εναντίον τους οι Νεότουρκοι το 1914. Οι άνδρες άνω των 45
ετών, που δεν στρατεύονταν, επάνδρωσαν φοβερά τάγματα εργασίας (αμελέ ταμπουρού). Εκεί πολλοί πέθαναν από
κακουχίες, πείνα και αρρώστιες.
Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως Ελλάδος και Βουλγαρίας (Νοε. 1919) : Το Νοέμβριο του 1919 υπογράφηκε η
συνθήκη του Νεϊγύ, που προέβλεπε την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα. Στη συνθήκη
ήταν συνημμένο το «Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας». Με βάση αυτό,
αναχώρησαν από την Ελλάδα περίπου 50.000 Βούλγαροι και από τη Βουλγαρία περίπου 30.000 Έλληνες (περίπου 20.000
ακόμη Έλληνες είχαν μεταναστεύσει πριν από την υπογραφή της συνθήκης).
Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Αν. Μακεδονίας (1918) : Παράλληλα με την άφιξη προσφύγων από την Τουρκία, πρόσφυγες
ήλθαν το 1916 από την Ανατολική Μακεδονία, την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι ως σύμμαχοι των Γερμανών. Μετά
τη λήξη των εχθροπραξιών το 1918, αυτοί επέστρεψαν στις εστίες τους και η «Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής
Μακεδονίας» μερίμνησε για την επανεγκατάστασή τους.
Οργανισμός (1914) : Τον Ιούλιο του 1914 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη Οργανισμός, με σκοπό την άμεση περίθαλψη και στη
συνέχεια την εγκατάσταση των προσφύγων της περιόδου εκείνης σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά
της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Παρεχόταν συσσίτιο, προσωρινή στέγη και ιατρική περίθαλψη, μέχρι οι
πρόσφυγες να βρουν εργασία ή να αποκτήσουν γεωργικό κλήρο.
Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως (1916) Κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού (1916-1917) η κυβέρνηση Βενιζέλου
ίδρυσε στη Θεσσαλονίκη την «Ανωτάτην Διεύθυνσιν Περιθάλψεως», με σκοπό την περίθαλψη των προσφύγων από τη
Μ.Ασία και την Ανατολική Θράκη.
Υπουργείο Περιθάλψεως (Ιούλιος 1917) : Τον Ιούλιο του 1917 (είχε επικρατήσει ο Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος
είχε εγκαταλείψει την Ελλάδα) ιδρύθηκε το Υπουργείο Περιθάλψεως. Για πρώτη φορά θεσμοθετήθηκε η περίθαλψη και
για τις οικογένειες των εφέδρων που βρίσκονταν στο μέτωπο και για τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου. Μολονότι
η Ελλάδα βρισκόταν σε πολεμική αναμέτρηση (Α' Παγκόσμιος πόλεμος) και οι οικονομικές συνθήκες ήταν αντίξοες, η
φροντίδα για τους πρόσφυγες ήταν περισσότερο οργανωμένη από το 1917 έως το 1921. Σύμφωνα με στοιχεία των
υπηρεσιών του Υπουργείου Περιθάλψεως, δέχτηκαν περίθαλψη κατά διαστήματα περίπου 450.000 πρόσφυγες.
Το Υπουργείο Περιθάλψεως μερίμνησε επίσης για την τμηματική παλιννόστηση των προσφύγων από τη Μικρασία και
την Αν. Θράκη μετά το 1918.
Τέλος, με την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα μετά τη μικρασιατική καταστροφή (1922) το Υπουργείο
Περιθάλψεως ανέλαβε το έργο της προσωρινής στέγασης και ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό.
Πατριωτικό ίδρυμα : Ένα από τα μέτρα που ελήφθησαν στα πλαίσια της μέριμνας για τους πρόσφυγες της περιόδου
1914-1921 ήταν και η διανομή συσσιτίου. Το Πατριωτικό Ίδρυμα ανέλαβε μαζί με το κράτος την οργάνωση
καθημερινών συσσιτίων Οργανώθηκαν καθημερινά συσσίτια από το κράτος ή το Πατριωτικό Ίδρυμα σε συνοικίες των
πόλεων όπου ήταν συγκεντρωμένοι πολλοί πρόσφυγες.
Πατριαρχική Επιτροπή (Οκτ. 1918) : Η επιστροφή των προσφύγων στη Μικρά Ασία ξεκίνησε τους τελευταίους μήνες του
1918 μετά τον τερματισμό του πολέμου για την Τουρκία. Τον Οκτώβριο του 1918 συστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη
Πατριαρχική Επιτροπή, με σκοπό την οργάνωση του επαναπατρισμού των εκτοπισμένων, με τη βοήθεια του Πατριαρχείου
και της ελληνικής κυβέρνησης. Η παλιννόστηση έγινε τμηματικά, με τη μέριμνα του Υπουργείου Περιθάλψεως, και
επιτράπηκε αρχικά να επιστρέψουν οι ευπορότεροι και οι πρόσφυγες οι προερχόμενοι από ορισμένες μόνο περιοχές της
Δυτικής Μικράς Ασίας. Οι περισσότεροι επέστρεψαν στις εστίες τους μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη
Σμύρνη, το Μάιο του 1919. Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειονότητα των προσφύγων είχε επιστρέψει στη Μικρά Ασία και
την Ανατολική Θράκη. Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν άσχημες, καθώς πολλά σπίτια, εκκλησίες και
σχολεία είχαν μερικώς ή εντελώς καταστραφεί. Επίσης, σε κάποιες περιοχές, σε σπίτια Ελλήνων είχαν εγκατασταθεί
Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 24
Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως (1919) : Στα πλαίσια της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης ιδρύθηκε το 1919 η
«Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως», η οποία βοηθούσε όσους επέστρεφαν να αποκατασταθούν στα σπίτια
τους και τις ασχολίες τους. Η ίδρυση της Υπηρεσίας αυτής ήταν επιβεβλημένοι καθώς οι περισσότεροι από τους
πρόσφυγες που παλιννόστησαν μετά τη λήξη του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου επέστρεψαν στις εστίες τους μετά την
απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, το Μάιο του 1919. Μέχρι το τέλος, μάλιστα, του 1920 η πλειονότητα των
προσφύγων είχε επιστρέψει στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν
άσχημες, καθώς πολλά σπίτια, εκκλησίες και σχολεία είχαν μερικώς ή εντελώς καταστραφεί. Επίσης, σε κάποιες περιοχές,
σε σπίτια Ελλήνων είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες.
Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Νοε. 1922-1925) : Το ΤΠΠ ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922 για με κύρια αποστολή
την προσωρινή στέγαση των προσφύγων, έργο το οποίο με την άφιξη των προσφύγων είχε αρχικά αναλάβει το
Υπουργείο Περιθάλψεως (που, μάλιστα, ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό). Με την άφιξη των προσφύγων, το έργο της
προσωρινής στέγασης ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως, που ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό. Στη συνέχεια το
Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922) . Το ΤΠΠ ανήγειρε ξύλινα παραπήγματα για τη
στέγαση των προσφύγων. Πλήθος ξεπρόβαλαν οι αυτοσχέδιες κατασκευές που χρησίμευαν ως προσωρινά καταλύματα
(καλύβες, παράγκες, σκηνές) γύρω από τις πόλεις, σε πλατείες ή στα κενά οικόπεδα των πόλεων. Δεν έμεινε χώρος
στεγασμένος που να μη χρησιμοποιήθηκε: σχολεία, εκκλησίες και τζαμιά, στρατώνες, θέατρα, δημόσια κτίρια, αποθήκες,
υπόγεια. Επιτάχθηκαν τα άδεια σπίτια σε όλη την Επικράτεια. Καταλήφθηκαν ακόμη και κατοικούμενοι χώροι, οι ένοικοι
των οποίων μοιράστηκαν την κατοικία τους με τους προσφυγές.
Το ΤΠΠ ασχολήθηκε με την περίθαλψη των προσφύγων γενικότερα έως το 1925.
Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής (1923) : Με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης της Λοζάνης ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή
Ανταλλαγής με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έντεκα μέλη (τέσσερις Έλληνες, τέσσερις Τούρκοι και τρία
μέλη-πολίτες ουδέτερων κατά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο κρατών) με αρμοδιότητα τον καθορισμό του τρόπου
μετανάστευσης των πληθυσμών και της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων.
Σύμβαση Λοζάνης για την ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδας – Τουρκίας (24/7/1923) : Στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφηκε η
Συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης. Έξι μήνες πριν από την υπογραφή της Συνθήκης ειρήνης της Λοζάνης (24 Ιουλίου 1923),
στις 30 Ιανουαρίου 1923, είχε υπογραφεί η ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών
μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Προβλεπόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή μεταξύ των Ελλήνων ορθοδόξων κατοίκων της
Τουρκίας και των Μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας. Αυτή θα ίσχυε τόσο γι' αυτούς που παρέμεναν στις εστίες τους,
όσο και για εκείνους που είχαν ήδη καταφύγει στην ομόθρησκη χώρα. Μάλιστα, η ανταλλαγή ίσχυσε αναδρομικά για όλες
τις μετακινήσεις που έγιναν από τη μέρα που κηρύχθηκε ο Α' Βαλκανικός πόλεμος (18 Οκτωβρίου 1912). Από την
ανταλλαγή αυτή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες ορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι
Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
Οι ανταλλάξιμοι, σύμφωνα με τη σύμβαση ανταλλαγής:
• θα απέβαλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία θα εγκαθίσταντο,
• είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους,
• είχαν δικαίωμα να πάρουν από το κράτος στο οποίο μετανάστευαν ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με την ακίνητη
περιουσία που εγκατέλειπαν φεύγοντας,
• θα διευκολύνονταν στη μετακίνηση τους από τη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής.
Η συμφωνία αυτή για ανταλλαγή πληθυσμών διέφερε από τις προηγούμενες. Καθιέρωνε για πρώτη φορά τη μαζική
μετακίνηση πληθυσμών και είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα, ενώ οι μέχρι τότε συμφωνίες προέβλεπαν εθελοντική
μετανάστευση κατοίκων κάποιων επίμαχων περιοχών.
Ε.Α.Π. (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προφύγων, Σεπτ. 1923-1930) : Η ελληνική κυβέρνηση, μπροστά στο τεράστιο έργο της
περίθαλψης και αποκατάστασης των προσφύγων που έπρεπε να αναλάβει, ζήτησε τη βοήθεια της Κοινωνίας των Εθνών
(ΚΤΕ). Με πρωτοβουλία της ΚΤΕ, το Σεπτέμβριο του 1923 ιδρύθηκε ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική
υπόσταση, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), με έδρα την Αθήνα. Βασική αποστολή της ήταν να
εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση.
Η ΕΑΠ υλοποίησε το έργο της προσφυγικής αποκατάστασης, με τη συνδρομή της ελληνικής κυβέρνησης που της
παρείχε όλα τα απαραίτητα μέσα (ιδιοκτησίες ανταλλαξίμων, γαίες, τα ποσά δύο δανείων, αστικά οικόπεδα και
προσωπικό) και λαμβάνοντας υπόψη της κάποιες παραμέτρους-κριτήρια (τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες», τον
τόπο προέλευσης, τις αντικειμενικές συνθήκες). Ασχολήθηκε κυρίως με τη αγροτική αποκατάσταση, ενώ στις πόλεις
πρόσφερε οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων
(όπως η ταπητουργία).
Η λειτουργία της ΕΑΠ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη του έργου της αποκατάστασης των προσφύγων, μεγάλο
μέρος του οποίου έγινε από το 1924 έως το 1928. Το γεγονός ότι ήταν ένας οργανισμός υπό διεθνή έλεγχο τη βοήθησε να
είναι αποστασιοποιημένη από την ταραγμένη ελληνική πολιτική ζωή και ως εκ τούτου αποτελεσματικότερη. Βέβαια, για
την υλοποίηση των προγραμμάτων της το ελληνικό κράτος της παραχώρησε τα υλικά μέσα και το ανθρώπινο δυναμικό.
Και αν σε κάποιες περιπτώσεις το έργο των κατά τόπους επιτροπών της ΕΑΠ ή του κράτους γινόταν βιαστικά, εμπειρικά
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 25
και πρόχειρα ή εξυπηρετούσε απλώς άμεσες ανάγκες και πολιτικές σκοπιμότητες, αυτό δεν μειώνει τη σπουδαιότητα του
συνολικού έργου που επιτεύχθηκε.
Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία, Koκκινιά : Ένας από τους αστικούς συνοικισμούς που ανεγέρθηκαν στην Αθήνα (ή
Πειραιά) για τη στέγαση των προσφύγων. Ειδικότερα, η αστική στέγαση ξεκίνησε από την Αθήνα με τη δημιουργία
τεσσάρων συνοικισμών: της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας στην Αθήνα και της Κοκκινιάς στον Πειραιά. Για τη
στέγαση των αστών προσφύγων υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων στις οποίες αυτοί ήταν
προσωρινά εγκατεστημένοι. Προκρίθηκε -εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις το σύστημα της ανέγερσης μικρών κατοικιών,
μονοκατοικιών/ διπλοκατοικιών/ τετρακατοικιών, μονοώροφων ή διώροφων, με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους
αναγκαίους βοηθητικούς χώρους. Το κράτος ή η ΕΑΠ ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους ή φρόντιζαν
να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους. Η οικοδόμηση των
συνοικισμών, ελλείψει χρόνου και χρημάτων, συχνά δεν συνδυαζόταν με έργα υποδομής (ύδρευση, αποχετευτικό
σύστημα, οδικό δίκτυο, χώροι πράσινου κ.ά.). Παρά την ομοιομορφία που επικρατούσε, υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση
των κατοικιών του ενός συνοικισμού από τις κατοικίες του άλλου, ως προς το εμβαδόν, την ποιότητα κατασκευής και τη
λειτουργικότητα.
Νέα Σμύρνη, Καλλίπολη : Ένας από τους οικισμούς που ίδρυσαν οι εύποροι πρόσφυγες για τη στέγασή τους.
Ειδικότερα, Υπήρχαν βέβαια και οι εύποροι πρόσφυγες, που είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους
για τη στέγαση τους. Αυτοί στην αρχή ήταν σε θέση να νοικιάσουν ή να αγοράσουν κατοικίες μέσα στις πόλεις και έτσι να
αναμειχθούν με τους γηγενείς. Αργότερα ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών. Η διαδικασία ήταν η
ακόλουθη: ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό, αγόραζαν μία έκταση σε προνομιούχο περιοχή και οικοδομούσαν
αστικές κατοικίες καλής ποιότητας. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η Καλλίπολη στον Πειραιά.
Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών (1924) - Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών (1924) : Το έργο της εκτίμησης της
αξίας των εκατέρωθεν περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν (ώστε να υπολογισθεί η προβλεπόμενη από τη Σύμβαση
ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποζημίωση των ανταλλάξιμων προσφύγων για τις
περιουσίες που εγκατέλειψαν στις πατρίδες τους, από το κράτος υποδοχής) ανέλαβε η Μικτή Επιτροπή. Για να βοηθήσει
το έργο της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή συστάθηκε το 1924 η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής
Πληθυσμών που υπαγόταν στο Υπουργείο Γεωργίας. Για την αποτελεσματικότερη λειτουργία της, ιδρύθηκαν κατά τόπους
Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών.
Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης - Δευτεροβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης : Για την οριστική εκτίμηση των περιουσιών
που εγκαταλείφθηκαν στην Τουρκία συστάθηκαν Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης και Δευτεροβάθμιες Επιτροπές, για
προβλήματα που ενδεχομένως θα ανέκυπταν.
Σύμβαση Άγκυρας (Ιούνιος 1925) - Συμφωνία Αθηνών (Δεκέμβριος 1926) : Ύστερα από διαπραγματεύσεις, τον Ιούνιο του
1925 υπογράφηκε η Σύμβαση της Άγκυρας και το Δεκέμβριο του 1926 η Συμφωνία των Αθηνών. Αυτές ρύθμιζαν τα
επίμαχα θέματα μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, όμως δεν εφαρμόστηκαν ποτέ.
Συμφωνία ΄Αγκυρας (10 Ιουνίου 1930) : Η Συμφωνία της Άγκυρας ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν
μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των
Φιλελευθέρων από το 1928. Ειδικότερα, Τον Αύγουστο του 1928 το κόμμα των Φιλελευθέρων κέρδισε τις εκλογές και
σχεδόν αμέσως η νέα κυβέρνηση ξεκίνησε διαπραγματεύσεις που κράτησαν δύο χρόνια. Ο Ελ. Βενιζέλος επιθυμούσε τη
διευθέτηση των οικονομικών διαφορών και την αναγνώριση του εδαφικού καθεστώτος μεταξύ των δύο χωρών. Όμως, σε
κάθε προσπάθεια προσέγγισης με την Τουρκία, εμπόδιο στεκόταν η έντονα αρνητική στάση των προσφύγων.
Στις 10 Ιουνίου 1930 υπογράφηκε η Συμφωνία της Άγκυρας που αποτελούσε το οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δύο
χωρών. Τα κυριότερα σημεία του ήταν:
• Ρύθμισε το ζήτημα των Ελλήνων ορθοδόξων της Κωνσταντινούπολης και των μουσουλμάνων της Θράκης, καθώς και των
«φυγάδων».
• Όριζε ότι οι ανταλλάξιμες μουσουλμανικές περιουσίες στην Ελλάδα και οι ελληνικές στην Τουρκία περιέρχονταν στην
κυριότητα του Ελληνικού και Τουρκικού Δημοσίου, αντίστοιχα.
• Προέβλεπε αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ των δύο χωρών.
[Η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας, το
Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας. Με την
τελευταία αυτή σύμβαση δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους του καθενός από τα δύο κράτη να ταξιδεύουν ή να
εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους. ]
Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας (30 Οκτωβρίου 1930) : Το Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και
διαιτησίας ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα πλαίσια της
ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων από το 1928. Ειδικότερα, η Συμφωνία της
Άγκυρας της 10ης Ιουνίου 1930, η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το Σύμφωνο φιλίας,
ουδετερότητας και διαιτησίας, το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη Σύμβαση εμπορίου,
εγκατάστασης και ναυτιλίας. Με την τελευταία αυτή σύμβαση δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους του καθενός από τα
δύο κράτη να ταξιδεύουν ή να εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 26
Πρωτόκολλο για τον περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών (30 Οκτωβρίου 1930): Το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό
ναυτικών εξοπλισμών ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα πλαίσια της
ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων από το 1928. Ειδικότερα, η Συμφωνία της
Άγκυρας της 10ης Ιουνίου 1930, η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το Σύμφωνο φιλίας,
ουδετερότητας και διαιτησίας, το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη Σύμβαση εμπορίου,
εγκατάστασης και ναυτιλίας.
Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας (30 Οκτωβρίου 1930) : Η Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και
ναυτιλίας (30 Οκτωβρίου 1930) ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα
πλαίσια της ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων από το 1928. Ειδικότερα, η
Συμφωνία της Άγκυρας της 10ης Ιουνίου 1930, η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το
Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας, το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη
Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας. Με την τελευταία αυτή σύμβαση δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους
του καθενός από τα δύο κράτη να ταξιδεύουν ή να εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου
κράτους.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 27
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα
Εισαγωγή 1821-1829 Ελληνική Επανάσταση-πρώτοι πρόσφυγες
Κωνσταντινούπολη Τραπεζούντα
Ανατολική Θράκη Έλληνες : 365.000 (28%) Έλληνες : 350.000 (26%)
Έλληνες : 350.000 (30%) Μουσουλμάνοι : 450.000 Μουσουλμάνοι : 960.000
Μουσουλμάνοι : 650.000
Προύσα
Έλληνες : 280.000 (18%)
Μουσουλμάνοι : 1.190.000
Σμύρνη-Αϊδίνιο
Έλληνες : 622.000 (38%)
Μουσουλμάνοι : 940.000
ΠΗΓΕΣ
Α.1. Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΟΥ 1914 (Ο ΠΡΩΤΟΣ ΔΙΩΓΜΟΣ) Α.2. ΑΛΛΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ
(1916-1920) Α.3. Η ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Α.4. Η ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗ
1.Αφού μελετήσετε τις πηγές και με βάση τις γνώσεις σας από το σχολικό βιβλίο να
εκθέσετε τους λόγους για τους οποίους η Τουρκική κυβέρνηση εξεδίωξε τους
ελληνικούς πληθυσμούς από την Ανατολική Θράκη και τις ακτές της Δυτικής
Μικράς Ασίας κατά τους βαλκανικούς πολέμους.
ΠΗΓΗ 1
Το 1912, στα πρόθυρα των βαλκανικών πολέμων, το ευρωπαϊκό τμήμα της Αυτοκρατορίας
-η Ρούμελη- παρέμενε η περιοχή η πιο πλούσια οικονομικά και η πιο ανεπτυγμένη
πολιτιστικά της επικράτειας. Αν εξαιρέσουμε τη Σμύρνη, όλη η δραστηριότητα της
Αυτοκρατορίας ήταν συγκεντρωμένη μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Θεσσαλονίκης.
Τέλος, την περιοχή αυτή δεν την κατοικούσαν μόνον Έλληνες, Βούλγαροι και Σέρβοι. Ένα
σημαντικό τμήμα του πληθυσμού απαρτίζετο από Τούρκους, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να
καταφύγουν στην Ανατολία. Ένα χρόνο αργότερα, το 1913, οι Ενωτικοί ως πολιτικοί ηγέτες
της Αυτοκρατορίας, οι οποίοι ήταν, κατά μεγάλο μέρος, οι ίδιοι Ρουμελιώτες, είχαν χάσει
ανεπιστρεπτί ολόκληρη τη Ρούμελη, με εξαίρεση την Ανατολική Θράκη έξω από την
Κωνσταντινούπολη και είχαν χάσει κυρίως τη Θεσσαλονίκη, την πόλη της επανάστασής
τους το 1908. Για την Αυτοκρατορία ακρωτηριασμένη από τον κύριο πνεύμονά της,
επρόκειτο για χωρίς προηγούμενο καταστροφή. Επί πλέον, έχοντας απωλέσει μεγάλο
μέρος του μη μουσουλμανικού πληθυσμού του, το δήθεν «οθωμανικό έθνος»,
αναδιπλωμένο στην Ανατολία, κατέληξε να είναι πολύ λιγότερο πολυεθνικό και
περισσότερο μουσουλμανικό παρά χριστιανικό. Εξ ου και η σημασία που δόθηκε το 1914,
στον πανισλαμισμό.
Αλλά σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, στις 13 Φεβρουαρίου 1914, οι μεγάλες δυνάμεις
αποφάσισαν πως τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου που ήταν στ’ ανοιχτά της
Μικρασιατικής ακτής και που είχαν καταληφθεί από τον ελληνικό στρατό στη διάρκεια
του πρώτου βαλκανικού πολέμου, έπρεπε ν’ αφαιρεθούν από την Αυτοκρατορία και να
παραδοθούν στο Ελληνικό Βασίλειο. Παρά ταύτα, η Κωνσταντινούπολη θεωρούσε πως η
Χίος και η Λέσβος ήταν αναπόσπαστο τμήμα της μικρασιατικής ηπείρου και αρνήθηκε να
αποδεχθεί την προσάρτηση. Έτσι, το 1914, η ένταση αυξήθηκε επικίνδυνα μεταξύ της
Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από το θέμα των νήσων του
Ανατολικού Αιγαίου. Για να εξασφαλίσει τον έλεγχό τους, καθεμιά απ’ τις δυο χώρες
προσπαθούσε να κερδίσει τη ναυτική υπεροπλία.
Λίγο πριν δολοφονηθεί, τον Ιούνιο του 1913, ο πρωθυπουργός, στρατηγός Μαχμούτ Σεβκέτ
πασάς δήλωνε: «Στη διάρκεια του βαλκανικού πολέμου μάθαμε να σεβόμαστε τον
ελληνικό στρατό όπως και τον στόλο της ο οποίος δεν μπορεί να συγκριθεί με τον παλαιό
στόλο του τουρκοελληνικού πολέμου [του 1897]. Κατά τη γνώμη μου, η μεγαλύτερη
υπηρεσία που πρόσφερε ο Βενιζέλος στη χώρα του ήταν να διοργανώσει τις στρατιωτικές
δυνάμεις του έθνους… Θέλω να προσφέρω την ίδια υπηρεσία στη χώρα μου» (Djemal Pa-
sha, Memories of a Turkish Statesman, 1913-1919 - Αναμνήσεις ενός τούρκου πολιτικού
ανδρός, 1913-1919, Νέα Υόρκη, Arno Press, 1973, σ. 67).
Ο υπουργός ναυτικών και μέλος της τριανδρίας των Ενωτικών, Τζεμάλ πασάς έγραφε πως
το 1914 «ο μοναδικός μας στόχος στη ζωή ήταν να γίνει ο στόλος μας ανώτερος από τον
ελληνικό στόλο μόλις αυτό θα καθίστατο δυνατό». Το συμπέρασμά του ήταν πως δεν
χωρούσε καμιά αμφιβολία πως σύντομα θα γινόταν μια αποφασιστική αναμέτρηση με την
Ελλάδα.
Αυτή λοιπόν ήταν η πολιτική ατμόσφαιρα στο Αιγαίο το 1914, όταν παράλληλα με το
δράμα των Τούρκων προσφύγων που κατέφευγαν στη Μικρά Ασία, εμφανίσθηκε και το
πρόβλημα των Ελλήνων προσφύγων που κινούνταν προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Δ. Κιτσίκη, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1280-1924),
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1988, σσ. 185-187
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 33
ΠΗΓΗ 2
Προοίμιο των διωγμών ήταν ο εμπορικός αποκλεισμός του 1909 και του 1911. Η
ατμόσφαιρα όμως άρχισε να γίνεται έντονα ανθελληνική το 1913, μετά την πτώση της
«Φιλελεύθερης Ενώσεως» και την ανατροπή της κυβερνήσεως του Κιαμήλ πασά που
διαδέχθηκε η δικτατορία του νεοτουρκικού κομιτάτου (Ιούνιος 1913). Το εκκρεμές θέμα της
κατακυρώσεως των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου στην Ελλάδα, μετά τους Βαλκανικούς
πολέμους, επιδείνωσε τις σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας. Η συνθήκη των Αθηνών το Νοέμβριο
του 1913 δεν επέλυσε τη σχετική διαφορά. Αναφέρεται μάλιστα πως ο Τούρκος
αντιπρόσωπος, διαπιστώνοντας πως η Ελλάδα ήταν ανυποχώρητη στο θέμα των νησιών,
διατύπωσε την πρώτη επίσημη απειλή εναντίον της ελληνικής μειονότητας.
Οι διωγμοί άρχισαν στα τέλη του 1913 με τη βίαιη εκδίωξη των Ελλήνων της Ανατολικής
Θράκης. Τον Μάιο του 1914 υπό την καθοδήγηση των Γερμανών επεκτάθηκαν οι διωγμοί
και στη δυτική Μικρά Ασία. Στη θέση των Ελλήνων που ξεριζώθηκαν, εγκαταστάθηκαν
μουσουλμάνοι πρόσφυγες από εδάφη που έχασε η Τουρκία στους Βαλκανικούς πολέμους.
Για την εκκένωση της περιοχής, που βρίσκεται απέναντι από τα επίμαχα ελληνικά νησιά
του Ανατολικού Αιγαίου, από τον ελληνικό πληθυσμό προβλήθηκαν λόγοι στρατιωτικής
άμυνας. Βέβαια το ελληνικό κράτος ήταν ακόμη ουδέτερο και ο βασιλιάς του θεωρούνταν
γερμανόφιλος.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 99
2. Αφού μελετήσετε τις παραπάνω πηγές να παρουσιάσετε τα μέσα που
χρησιμοποίησε η τουρκική προπαγάνδα για να δικαιολογήσει και να μεθοδεύσει
τους διωγμούς εναντίον των Μικρασιατών Ελλήνων.
ΠΗΓΗ 1
Κήρυξαν, λοιπόν, εναντίον τους γενικό μποϊκοτάζ και έκαναν αφισοκολλήσεις στα
σχολεία και στα τζαμιά. Το περιεχόμενο των αφισών καλούσε τους μουσουλμάνους να
εξοντώσουν τους Οθωμανούς Έλληνες. Την ίδια εποχή οι τουρκικές εφημερίδες
δημοσίευαν πύρινα άρθρα κατά των ίδιων υπηκόων, ξεσηκώνοντας τους αναγνώστες τους
εναντίον των Ελλήνων Οθωμανών και υποκινώντας τους σε πράξεις βίας και σε σφαγές.
...........................................................................................................................
Τα εμπρηστικά άρθρα του τουρκικού Τύπου άρχισαν να δημοσιεύονται εντελώς ξαφνικά
και χωρίς καμιά φανερή αφορμή. Ήταν τόσο οφθαλμοφανές πως ήταν «παραγγελία» της
κυβέρνησης, που μου φαίνεται απίστευτο ότι δεν το κατάλαβαν ακόμα και οι πιο
αμόρφωτοι Τούρκοι. Την ίδια εποχή έκαναν την εμφάνισή τους και κάτι ευτελείς
λιθογραφίες, κατασκευασμένες στο πόδι, τρομερά κακότεχνες - προφανώς αποτελούσαν
«έργα τέχνης» ντόπιων «καλλιτεχνών». Οι λιθογραφίες αυτές απεικόνιζαν Έλληνες να
σφάζουν τουρκάκια και να ξεκοιλιάζουν εγκύους μουσουλμάνες, καθώς και άλλες
φανταστικές σκηνές που δε στηρίζονταν σε κανένα πραγματικό περιστατικό - ούτε καν σε
στημένες κατηγορίες. Οι εικόνες αυτές αναρτήθηκαν έξω από τζαμιά και σχολεία. Η
προπαγάνδα αυτή απέφερε αμέσως καρπούς και ξεσήκωσε τους Τούρκους - κάτι μάλλον
εύκολο για την επιθετική ιδιοσυγκρασία τους.
G. Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, εκδ. «Νέα Σύνορα» - Α. Α. Λιβάνη,
Αθήνα 1992, σσ. 60-61
ΠΗΓΗ 2
Από το 1912, υπό το ψευδές πρόσχημα πως ήταν πλέον αδύνατο να γίνονται εκφορτώσεις
πλοίων, τα πλοία υπό ελληνική σημαία αποκλείσθηκαν από τα οθωμανικά λιμάνια.
Επίσης απαγορεύθηκε στους ιθαγενείς Μουσουλμάνους να ψωνίζουν από τα ελληνικά
μαγαζιά· αλητοσυμμορίες παρέλυσαν το πιο ανθηρό εμπόριο. Αυτή η τακτική δεν
απέδωσε παντού· κυρίως δεν πέτυχε στη Φώκαια, όπου βρέθηκα το 1913, και στα χωριά της
περιοχής της Κύμης, τα οποία επισκέφθηκα την ίδια εποχή, όπου το ιθαγενές τουρκικό
στοιχείο ζούσε από την παραγωγή και τη βοήθεια των Ελλήνων· οι Μουσουλμάνοι της
μεγάλης πόλης Ναζλί, στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, ήρθαν στη Σμύρνη, για να κάνουν
εμπόριο με τους Έλληνες παρά τις κατάρες που τους εκτόξευε η τουρκική εφημερίδα
Keulu. Τις απόπειρες αυτές ακολούθησαν παρενοχλήσεις και προκλήσεις. Στη συνέχεια
μια φιλολογία μίσους, εκκλήσεις στο θρησκευτικό φανατισμό και στον ιερό πόλεμο
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 34
κατέκλυσαν τις πόλεις και την ύπαιθρο· τέλος, αφαιρέθηκαν τα όπλα από όλο τον
ελληνικό πληθυσμό. Όποιος κρατούσε κυνηγετικό όπλο ή μαχαίρι, ακόμα και από τα πιο
ακίνδυνα που είναι απαραίτητα σ’ όποιον εργάζεται στην ύπαιθρο, τον συνελάμβαναν,
τον παρέπεμπαν στο Συμβούλιο του πολέμου και τον φυλάκιζαν μετά από άγριο
ξυλοκόπημα. Από την άλλη μεριά, οι Μουσουλμάνοι ήταν οπλισμένοι και επίσημα
καταταγμένοι.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, εκδ. Ιστορητής, Αθήνα 1933, σσ. 155-156
3. Αφού μελετήσετε τις πηγές και με βάση την αφήγηση του σχολικού σας βιβλίου να
επισημάνετε τις μεθόδους που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι για τον εκτοπισμό των
Ελλήνων κατά το έτος 1914.
ΠΗΓΗ 1
Παραλλήλως προς την εγκατάστασιν των μωαμεθανών προσφύγων εις τα ελληνικά
χωρία της Θράκης και των παραλίων της Μικράς Ασίας (διότι εις το εσωτερικόν της
Μικράς Ασίας δεν έγιναν εγκαταστάσεις μουσουλμάνων εις ελληνικά χωρία) ετέθησαν εις
ενέργειαν και πάντες οι δυνατοί τρόποι καταπιέσεως του ημετέρου στοιχείου: εμπορικός
αποκλεισμός, συλλήψεις, φυλακίσεις, κακώσεις, τραυματισμοί, δηώσεις, τρομοκρατία της
υπαίθρου χώρας. Οι μωαμεθανοί πρόσφυγες μόλις εγκαθιστάμενοι εις τας χριστιανικάς
οικίας εξεδίωκον τους ημετέρους ομογενείς και κατελάμβανον τα κτήνη, τα οικιακά σκεύη,
έπιπλα, εργαλεία, και πάσαν εν γένει την περιουσίαν αυτών· τους ηνάγκαζον να
εργασθώσι δια λογαριασμόν των κακομεταχειριζόμενοι και παντοιοτρόπως πιέζοντες
αυτούς. Εις τους δυστυχείς χριστιανούς ουδέν υπελείπετο ή ν’ αναχωρήσωσι πεινώντες και
εστερημένοι των πάντων. Ούτω ήρχισεν η μετανάστευσις των κατοίκων των χωρίων των
επαρχιών Ανδριανουπόλεως, Σαράντα Εκκλησιών, Διδυμοτείχου, Βιζύης, Ηρακλείας,
Αίνου, Καλλιπόλεως, Γανοχώρων, Φωκαίας, Κυδωνιών, Περγάμου, Αδραμυττίου,
Βρυούλλων, Κυζίκου, Τσερμέ κ.λπ., κ.λπ. μετανάστευσις ήτις, δικαίως, μεγάλως
ανησύχησε την ημετέραν Κυβέρνησιν προβάσαν εις επανειλημμένα διαβήματα προς
περιστολήν του κακού και απειλήσασαν αντίποινα. Εν τω μεταξύ συμμορίαι ενόπλων
μωαμεθανών είχον καταστήσει αδύνατον την ύπαρξιν του ημετέρου στοιχείου εν τη
υπαίθρω χώρα. Οι φόνοι, οι τραυματισμοί, αι λεηλασίαι, των ελληνικών περιουσιών ήσαν
εις την ημερησίαν διάταξιν καθ’ όλην την Τουρκίαν, εις τας συμμορίας ελάμβανον μέρος
και αξιωματικοί τούρκοι. Ο εμπορικός αποκλεισμός εφηρμόζετο κατά τον αγριώτερον
τρόπον.
Ανέκδοτη επιστολή από το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών
ΠΗΓΗ 2
Ο ελληνικός όμως πληθυσμός της Μικράς Ασίας ήταν ύποπτος στις τουρκικές αρχές. Αυτό
φαίνεται καθαρά σε διαταγή της τουρκικής κυβερνήσεως στη διοίκηση Σμύρνης (14 Μαΐου
1914), που διοχετεύτηκε στον ευρωπαϊκό τύπο. Στο ίδιο κείμενο, ενώ δίνονται οδηγίες
βίαιης εκτοπίσεως, υπενθυμίζεται στις αρχές να προμηθευτούν από τους εκτοπισμένους
πιστοποιητικά ότι εγκαταλείπουν θεληματικά τα σπίτια τους, ώστε να μη δημιουργηθούν
αργότερα πολιτικά ζητήματα. Φαίνεται πως για τη διεξαγωγή της επιχειρήσεως
εκτοπισμού του ελληνικού πληθυσμού χρησιμοποιήθηκαν γερμανικές μέθοδοι. Άλλωστε
από τους τελευταίους μήνες του 1913 τη στρατιωτική διοίκηση της Τουρκίας είχε αναλάβει
ο Γερμανός στρατηγός Λίμαν φον Σάντερς. Είναι μάλιστα ενδεικτικό πως το Μάιο του 1914
στρατιωτική αποστολή με επικεφαλής το φον Σάντερς επιθεώρησε την περιοχή που θα
έπρεπε να εκκενωθεί μέσα σε σαράντα μέρες.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 99
4. Αφού μελετήσετε τις πηγές και με βάση το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου να
απαντήσετε στις ακόλουθες ερωτήσεις:
α) Ποιες ήταν οι διπλωματικές ενέργειες του ελληνικού κράτους για την εξομάλυνση
της κατάστασης που είχε δημιουργηθεί από τους διωγμούς των Ελλήνων της
Τουρκίας και
β) ποια τα αποτελέσματά τους;
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 35
ΠΗΓΗ 1
Εις τα διαβήματα των Πατριαρχείων και της Ελληνικής Κυβερνήσεως εδίδετο η
στερεότυπος απάντησις ότι εδόθησαν αυστηραί διαταγαί προς κατάπαυσιν της
μεταναστεύσεως. Πράγματι, μετά τας απειλάς της ελληνικής κυβερνήσεως περί
αντιποίνων εφαρμογής εδόθησαν διαταγαί απαγορεύουσαι, άνευ ετέρου, την αναχώρησιν
των χριστιανών, αλλά ουχί και περί καταπαύσε ως των λόγων οίτινες προκάλεσαν την
μετανάστευσιν· εκείνοι δε οι οποίοι μη δυνάμενοι να ανθέξωσιν εις τα καταπιέσεις ήθελον
ν’ αναχωρήσωσιν ηναγκάζοντο να υπογράψωσι δηλώσεις ότι φεύγουσι οικειοθελώς
ουδόλως εξαναγκαζόμενοι εις τούτο. Μετά τινα καιρόν συνεκινήθη τέλος και η ξένη
διπλωματία και απεστάλησαν οι Α΄ Διερμηνείς των ενταύθα πρεσβειών των μεγάλων
Δυνάμεων, ίνα επί τόπου και εκ του πλησίον ίδωσι τα αποτελέσματα του εναντίον των
Ελλήνων διωγμού και της τρομοκρατίας. Ούτοι δε είδον ότι, πλην εν Κυδωνίαις και νέα
Εφέσω, ουδείς Έλλην υπήρχε πλέον εις τα παράλια. Ταυτοχρόνως ήρχισαν και αι μεταξύ
Ελλάδος και Τουρκίας διαπραγματεύσεις δια την ανταλλαγήν των κτημάτων και των
ελλήνων κατοίκων της Θράκης (…)
………………………………………………………………………………………….. Αι εργασίαι της
επί τούτω συσταθείσης Μικτής Επιτροπής εξηκολούθησαν επί τινα χρόνον, οπότε
επελθόντος του πολέμου (Α΄ Παγκοσμίου) διεκόπησαν χωρίς να καταλήξωσιν εις
αποτέλεσμά τι.
Η μετανάστευσις έπαυσεν αλλά η κατάστασις του εν Τουρκία ελληνισμού δεν εβελτιώθη,
τουναντίον μάλιστα. Την κήρυξιν του πολέμου (Α΄ Παγκοσμίου) επηκολούθησεν η
μονομερής υπό της τουρκίας κατάργησις των διομολογήσεων, συμπλήρωμα δε ταύτης
θεωρούσιν οι τούρκοι και την κατάργησιν των προνομίων του ημετέρου γένους εν Τουρκία,
διότι ούτω μόνον φρονούσιν ότι θα δυνηθώσι να επιτύχωσι τον εκτουρκισμόν ολοκλήρου
της χώρας αυτών.
Ανέκδοτη επιστολή από το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών
ΠΗΓΗ 2
Σε δεκαπέντε μέρες ο κύριος όγκος της δουλειάς έχει τελειώσει. Σε πολλές κοινότητες και
περιοχές, όπως στις δύο Φώκαιες, δεν υπάρχει πια ούτε ένας Έλληνας. Όπως είπε και ο
υψηλότατος Said Halim πασάς, μεγάλος βεζύρης και υπουργός των Εξωτερικών, με τον
κυνισμό και τη διπροσωπία - που υπήρξαν τα κύρια χαρακτηριστικά των γεγονότων-
στους πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη: «απόλυτη τάξη
βασιλεύει». Μάλιστα, βασιλεύει, γιατί δεν υπάρχει πια κανένας και τα αγαθά βρίσκονται
στα χέρια των πλιατσικολόγων…
Η έρευνα που διεξήγαγαν οι Μεγάλες Δυνάμεις συνοδευόταν από κωμικά, στ’ αλήθεια,
γεγονότα, που θα με έκαναν να χαμογελάσω, αν οι καιροί δεν ήταν τόσο τραγικοί. Είχαν
δοθεί διαταγές να βαφούν οι πόλεις, για να σβηστεί κάθε ίχνος καταστροφής. Στις δυο
Φώκαιες, όπου συνόδευσα την επιτροπή ερεύνης, είχαν ξαναφτιάξει το ασβεστοκονίαμα,
για να εξαφανίσουν τα σημάδια από τις σφαίρες, οι πόρτες είχαν επισκευαστεί, για να
εξαλειφθούν τα σπασίματα από τις τσεκουριές και τα χτυπήματα των υποκοπάνων· το
αίμα είχε ξεπλυθεί από παντού. Ο αντιπρόσωπος της Οθωμανικής κυβέρνησης, που μας
συνόδευε, ο Chukri μπέης, πολιτικός επιθεωρητής, προσπαθούσε να παραπλανήσει τους
απεσταλμένους. Αυτή η παιδαριώδης σκηνοθεσία δεν ξεγέλασε κανέναν. Αλλά κανένα
μέτρο δεν πάρθηκε.
Félix Sartiaux, Η ελληνική Μικρασία, ό.π., σσ. 167-168
ΠΗΓΗ
Μερικός επαναπατρισμός και περίθαλψη των προσφύγων.
Ενώ η τουρκική αντίδραση στην ανακωχή του Μούδρου έπαιρνε συγκεκριμένη μορφή, το
Οικουμενικό Πατριαρχείο σε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση φρόντιζε για την
ανακούφιση των Ελλήνων της αυτοκρατορίας. Τον Οκτώβριο του 1918 ιδρύθηκε η
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 36
«Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή υπέρ των μετατοπισθέντων ελληνικών πληθυσμών» με
πρόεδρο το μητροπολίτη Αίνου Ιωακείμ και μέλη διακεκριμένους Έλληνες της
Κωνσταντινουπόλεως. Η σύσταση της Επιτροπής ήταν απαραίτητη, γιατί αμέσως μετά
την ανακωχή άρχισαν να επαναπατρίζονται άτακτα και ανοργάνωτα χιλιάδες
γυναικόπαιδα. Καθώς τα σπίτια των εκτοπισμένων Ελλήνων είχαν καταστραφεί ή
καταληφθεί από Τούρκους, η Επιτροπή σύστησε αναστολή της επανόδου των προσφύγων,
ζητώντας την επέμβαση των τουρκικών αρχών και τη βοήθεια του Πατριαρχείου.
Μπροστά όμως στην ορμή του αυθόρμητου επαναπατρισμού αναγκάστηκε να
προσαρμοστεί και να κάνει κύριο έργο της τη μέριμνα των επαναπατριζομένων. Στις
κύριες πόλεις της ανατολικής Θράκης και της Μικράς Ασίας δημιουργήθηκαν πάνω από
70 υποεπιτροπές, που παρείχαν στους επαναπατριζόμενους μεταφορικά μέσα, πρόχειρη
στέγαση, δάνεια και ιατρική περίθαλψη. Τη μεγαλύτερη δυσκολία συνάντησε η Επιτροπή
στην απόδοση των περιουσιών των εκτοπισμένων. Αρκετοί Έλληνες της Θράκης, των
ασιατικών παραλίων της Προποντίδας και του Πόντου ξαναπήραν την ακίνητη, όχι όμως
και την κινητή περιουσία τους.
Αν σκεφθεί κανείς το μεγάλο αριθμό των εκτοπισμένων, καταλαβαίνει πόσο δύσκολο
έργο ήταν η αποκατάσταση όσων κατάφεραν να επιζήσουν. Σύμφωνα με την έκθεση
πεπραγμένων της Επιτροπής, που κατά την ομολογία της στηρίζεται σε ελλιπή στατιστικά
δεδομένα, στα 1918-1919 επαναπατρίσθηκαν 79.034 Έλληνες. Το μικρό αυτό ποσοστό είναι
ενδεικτικό για τον αποδεκατισμό των Ελλήνων στους άξενους χώρους της εκτοπίσεως,
ταυτόχρονα όμως υποδηλώνει την απροθυμία της τουρκικής ηγεσίας να βοηθήσει στην
ολοκλήρωση του έργου της Επιτροπής. Παρά τις εικονικές εκδηλώσεις συμπαραστάσεως, η
τουρκική κυβέρνηση φορολογούσε εξαντλητικά τους άπορους επαναπατρισμένους και
τους άφηνε έκθετους στην οργανωμένη ληστεία της υπαίθρου· και οι Έλληνες πάλι δεν
μπορούσαν να υπολογίζουν στη βοήθεια του συμμαχικού στρατού, διασκορπισμένου στην
απέραντη αυτοκρατορία, για την αντιμετώπιση κάθε κρούσματος καταπιέσεως.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σσ. 106-107
6. Αφού μελετήσετε τις πηγές και με βάση την αφήγηση του σχολικού σας βιβλίου να
αναφερθείτε στη συμβολή των Γερμανών στον αφελληνισμό της Μικράς Ασίας.
ΠΗΓΗ 1
Την ίδια εποχή οι τουρκικές εφημερίδες δημοσίευαν πύρινα άρθρα κατά των ίδιων
υπηκόων, ξεσηκώνοντας τους αναγνώστες τους εναντίον των Ελλήνων Οθωμανών και
υποκινώντας τους σε πράξεις βίας και σε σφαγές. Συναντήθηκαν τότε όλοι οι διπλωμάτες
της Σμύρνης και αποφάσισαν να επισκεφθούν το βαλή (γενικό διοικητή) και να
επιστήσουν την προσοχή της εξοχότητάς του στο γεγονός ότι η συγκεκριμένη
αρθρογραφία, σε συνδυασμό με τη γενική αναταραχή, θα μπορούσε να διαταράξει την
ηρεμία αυτής της ειρηνικής επαρχίας. Όλοι οι πρόξενοι επισκέφθηκαν το βαλή, με
μοναδική εξαίρεση το Γερμανό, ο οποίος είπε ότι δεν μπορούσε να συμμετάσχει σε μια
τέτοια πρωτοβουλία χωρίς την εξουσιοδότηση της κυβέρνησής του. Αυτή η αδράνεια του
Γερμανού αξιωματούχου στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή τεκμηριώνει την εκτίμηση ότι
οι Γερμανοί ήταν σε μεγάλο βαθμό συνένοχοι με τους Τούρκους συμμάχους τους για τις
απελάσεις και τις σφαγές των χριστιανών. Εδώ που τα λέμε κανείς δεν αμφιβάλλει για το
γεγονός ότι η Γερμανία ενέπνευσε την απέλαση των Οθωμανών Ελλήνων της Μικράς
Ασίας σαν μια προπαρασκευαστική κίνηση του πολέμου που ήδη προετοίμαζε.
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, ό.π., σ. 60
ΠΗΓΗ 2
Ο γιος του Σεϊτάνογλου, ο Τίμος, γύρισε, θυμούμαι, τούτη την εποχή από τη Μέση
Ανατολή.
- Κακά μαντάτα σου φέρνω, πατέρα, είπε. Οι Τούρκοι παράγιναν μουφλούζηδες. Τους
τρώνε τ’ αφτιά ένα σωρό πράχτορες Γερμανοί, Ταλιάνοι, Φράγκοι. Στο Μπεϋρούτ
αντάμωσα το Νουρήμπεη και μου ’δωσε ένα φυλλάδιο που κυκλοφόρησε στη Μέση
Ανατολή. Διάβασε να δεις τι γράφει.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 37
Ο γέρος έβαλε μ’ αξιοπρέπεια τα χρυσά γυαλιά του με το μαύρο κρεμαστό κορδόνι. Από
τις πρώτες αράδες άρχισε να στραβώνει το στόμα του, να χαϊδεύει νευρικά τις φαβορίτες
και το κοντό περιποιημένο μούσι του. Αν πεινούμε και υποφέρουμε μεις οι Τούρκοι -
έγραφε το φυλλάδιο - αιτία είναι οι γκιαούρηδες που στα χέρια τους κρατούνε τον πλούτο
μας και το εμπόριό μας. Ως πότε όμως θ’ ανεχόμαστε την εκμετάλλευση και τις
προκλήσεις τους; Μποϋκοτάρετε τα προϊόντα τους. Σταματήστε κάθε δοσοληψία μαζί
τους. Τι τη θέλετε τη φιλία τους; Ποιο τ’ όφελος να συναδελφώνεσθε και να τους
προσφέρετε με τόση ειλικρίνεια την αγάπη και τον πλούτο μας…
Έγραφε πολλά κείνη η φυλλάδα και ο γέρος δεν πίστευε στα μάτια του. Διάβαζε και
ξαναδιάβαζε δυνατά την κάθε αράδα.
- Ξέρεις, πατέρα, ποιος κυκλοφόρησε το άτιμο αυτό γραφτό σ’ ολόκληρη την Ανατολή; είπε
ο Τίμος.
- Οι Νεότουρκοι. Ποιος άλλος;
- Δεν το βρήκες. Μην κουράζεσαι άδικα και ψάχνεις. Θα σου το πω εγώ: Η Ντόυτσε
Παλαισίνιεν Μπανκ! Μάλιστα, η Γερμανική Τράπεζα της Παλαιστίνης το κυκλοφόρησε.
Κατάλαβες τώρα;
Ο γερο-Σεϊτάνογλου έκλεισε τ’ αλεπουδίσια μάτια του κι έμεινε πολλήν ώρα
συλλογισμένος. Σαν ξύπνιος έμπορας που ήτανε, άρχισε να καταλαβαίνει πως το ξένο
κεφάλαιο μπούκαρε διψασμένο στο ξέφραγο αμπέλι της Τουρκιάς και πάλευε να κάνει
πέρα κάθε αντίπαλο, να κρατηθεί. Για τούτο γυρισε κι είπε στο γιο του:
- Σκέφτουμαι ν’ αυξήσω τις καταθέσεις μας στις Τράπεζες της Ελβετίας και της Γαλλίας
για να μη μείνουμε καμιά ώρα επί ξύλου κρεμάμενοι! Ο Θεός να με βγάλει ψεύτη, μα πολύ
φοβούμαι πως μας περιμένουνε σκληρές μέρες. Δεν είναι πια η Τουρκιά που ξέραμε…
Σωστή κουβέντα είπε. Όμως ένας λαός, που έμαθε να ζει αδερφικά πλάι σ’ έναν άλλον,
χρειάζεται γερές δόσεις μίσους για ν’ αλλάξει αισθήματα. Οι απλοί Τούρκοι, που ζούσανε
μακριά απ’ το φαρμάκι της προπαγάντας, χρόνια συνεχίσανε αδέρφια να μας ανεβάζουνε
κι αδέρφια να μας κατεβάζουνε. Το αλισβερίσι δυσκόλεψε, όμως οι Έλληνες έμποροι,
εργοστασιάρχες, χτηματίες, επιστήμονες εξακολουθούσανε να κρατούνε στα χέρια τους
τη ζωή του τόπου.
Διδώ Σωτηρίου, Ματωμένα Χώματα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1991, σσ. 67-68
ΠΗΓΗ 3
Επί τριάντα έτη η Γερμανία είχε ελεύθερο πεδίο δράσης στην Τουρκία. Στην αρχή την
ενδιέφερε μόνο ως προς τη διάθεση των βιομηχανικών της προϊόντων, ως ένα πεδίο
δράσης των οικονομικών και εμπορικών της συναλλαγών. Αλλά από το 1913 οι Γερμανοί
πολιτικοί σχολιαστές μιλούσαν ήδη για γερμανική αποίκιση της Μικράς Ασίας: «Η μόνη
λύση στο Ανατολικό ζήτημα, που θα ευνοούσε τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία»,
έγραφε ο Ritter στο έργο του Berlin-Bagdad, «θα ήταν η συμμαχία των κρατών της
Κεντρικής Ευρώπης ως Προστάτιδων Δυνάμεων της Μικράς Ασίας, με το προνόμιο να
μπορούν να αποικίσουν τη χώρα». Αδειάστε τη Μικρά Ασία από τα ιθαγενή στοιχεία που
σας στέκονται εμπόδιο, έλεγε εκείνο τον καιρό η Πρωσσική κυβέρνηση στους Ταλαάτ και
Εμβέρ· είσαστε δάσκαλοι στην τέχνη της εκκένωσης. Και εμείς θα αντικαταστήσουμε
αυτούς τους σκύλους τους Έλληνες, τους ταραχοποιούς και άπληστους, με καλούς και
τίμιους, εργατικούς Γερμανούς, υποταγμένους και υπάκουους, οι οποίοι θα σας
αποδώσουν στο εκατονταπλάσιο αυτό που η εξαφάνιση των Ελλήνων θα σας έχει
στερήσει· και τα οφέλη από την επιχείρηση θα είναι για σας σημαντικότερα απ’ ό,τι όλοι οι
θησαυροί του χαλίφη.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, ό.π., σσ. 157-159
ΠΗΓΗ 4
Δεν υπάρχουν αμφιβολίες για τη συνενοχή της Γερμανίας στο σύνολο των μέτρων που
ελήφθησαν. Αυτό καταμαρτυρούν τα γραπτά των παγγερμανιστών Γερμανών
δημοσιογράφων, οι εκθέσεις της Deutsche Palestina Bank, το βιβλίο του Sturmer, του
ανταποκριτή της Gazette de Cologne στην Κωνσταντινούπολη, τα επίσημα έγγραφα που
κατάσχεσε η Ελληνική κυβέρνηση και ανέφεραν τις συνομιλίες του von Jagow με τον
Δραγούμη και τον Θεοτόκη, τις επιβεβαιώσεις του βαρόνου de Burian στον πρωθυπουργό
της Ελλάδας στη Βιέννη, την επίσημη ομολογία του μεγάλου βεζίρη στον πρωθυπουργό
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 38
της Ελλάδας πως οι εκτοπίσεις από το Αϊβαλί είχαν διαταχθεί υπό ένα στρατιωτικό
πρόσχημα από το στρατηγό Λίμαν φον Σάνδερς, στις επαναλαμβανόμενες πιεστικές
αιτήσεις του οποίου η Τουρκική κυβέρνηση έπρεπε να υποχωρήσει. Έχουμε μια ακόμη
μαρτυρία με πολύ μεγάλο βάρος: τις επιβεβαιώσεις του πρέσβη της Αμερικής, Η.
Morgenthau. Ο Γερμανός ναύαρχος Usedom που στάθμευε στα Δαρδανέλλια, του είπε
αυτολεξεί πως οι Γερμανοί με τις πιέσεις τους ανάγκασαν τους Τούρκους να εκτοπίσουν
τους Έλληνες από όλες τις παράκτιες περιοχές. Ο πρέσβης προσθέτει: «Δεν είμαι σίγουρος
ότι ο Ταλαάτ και οι εταίροι του αντιλαμβάνονταν πως έπαιζαν το παιχνίδι της Γερμανίας·
αλλά δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως οι Γερμανοί τους εξωθούσαν διαρκώς σ’ αυτό το
έργο για το οποίο είχαν φυσική κλίση». Έχω ήδη πει πως το πρόγραμμα των Νεοτούρκων
δε θα μπορούσε να εξηγηθεί, αν δε λαμβάναμε υπόψη μας την υπόσχεση της Γερμανίας
να αντικαταστήσει τους Έλληνες της Μικράς Ασίας με Γερμανούς. Αυτό προκύπτει από τη
συζήτηση ενός Τούρκου βουλευτή και του Ταλαάτ, την οποία αναφέρει ο πρέσβης της
Αμερικής. Ο βουλευτής έκανε στον υπουργό των Εσωτερικών την ακόλουθη ερώτηση:
«Γιατί δώσατε τη διοίκηση του κράτους στους Γερμανούς; Δε βλέπετε πως το σχέδιο της
Γερμανίας είναι να κάνει την Τουρκία γερμανική αποικία;» Ο Ταλαάτ απάντησε:
«Καταλαβαίνουμε πολύ καλά πως αυτό είναι το σχέδιο των Γερμανών, αλλά ξέρουμε
επίσης πως δεν μπορούμε να κάνουμε τη χώρα να σταθεί στα πόδια της με τα δικά μας
μέσα. Επομένως επωφελούμαστε από την τεχνική και υλική βοήθεια που οι Γερμανοί
μπορούν να μας διαθέσουν· χρησιμοποιούμε τη Γερμανία, για να βοηθηθούμε στην
ανοικοδόμηση και την άμυνα της χώρας, μέχρι που να είμαστε έτοιμοι να
αυτοκυβερνηθούμε με τις δικές μας μόνο δυνάμεις». Ο Ταλαάτ συνήθιζε να λέει στον
Αμερικανό πρέσβη πως χρησιμοποιούσε τη Γερμανία, ενώ εκείνη πίστευε πως
χρησιμοποιούσε εκείνον.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, ό.π., σσ. 175, 177-178
ΠΗΓΗ 5
Σύγχρονα το δράμα των καταπιέσεων και των εκτοπισμών των ελληνικών πληθυσμών
στα παράλια της Μικράς Ασίας γίνεται ολοένα και πιο τραγικό, κατά παρακίνηση των
γερμανικών στρατιωτικών κύκλων που έχουν τη γνώμη ότι με αυτόν τον τρόπο
εξασφαλίζουν τα πλευρά της Τουρκίας.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 353
ΠΗΓΗ 6
Εκτός από την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού, που υπήρξε ο κύριος παράγων, στη δίωξη
του ελληνικού στοιχείου συνετέλεσαν και οικονομικοί λόγοι. Οι Έλληνες, με τη
συγκέντρωση του εμπορίου και της βιομηχανίας στα χέρια τους, ήταν φυσικό να
αποτελούν εμπόδιο στην επιδίωξη της Γερμανίας να ολοκληρώσει την οικονομική της
διείσδυση στην υπανάπτυκτη Τουρκία. Έτσι στα 1915 προπαγανδιστικά φυλλάδια της
Γερμανικής Τράπεζας Παλαιστίνης προέτρεπαν τους Τούρκους να μην έχουν εμπορικές
σχέσεις με Έλληνες και Αρμένιους. Γερμανοί στρατιωτικοί εξάλλου υπέδειξαν στους
Τούρκους την εκτόπιση των Ελλήνων της ανατολικής Θράκης και της Μικράς Ασίας στον
Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και επέβλεψαν στη μεθόδευση της μεταφοράς χιλιάδων Ελλήνων
για «στρατιωτικούς λόγους» που κατέληξε σε πραγματική εξόντωση.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 99
7. Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να αναφερθείτε στα αίτια δημιουργίας προσφυγικού ρεύματος προς την Ελλάδα
κατά τους βαλκανικούς πολέμους και στον τρόπο αντιμετώπισής τους από το
ελληνικό κράτος.
ΠΗΓΗ 1
Ο Α. Α. Πάλλης, γνωστός για τον χειρισμό των προσφύγων, ως δημόσιος υπάλληλος του
Ελληνικού κράτους, σε μια «Αναδρομή στο προσφυγικό ζήτημα» (Μικρασιατικά Χρονικά,
Αθήνα, τόμος 11ος, 1964) διηγείται πως ένα πρωί του Απρίλη 1914, στη Θεσσαλονίκη όπου
υπηρετούσε τότε ως οικονομικός επιθεωρητής, είδε από το παράθυρό του πως το λιμάνι
είχε γεμίσει από απρόσκλητα καράβια που είχαν καταφθάσει μέσα στη νύχτα. Τον
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 39
πληροφόρησαν πως η Οθωμανική κυβέρνηση για να ασκήσει πίεση πάνω στην Ελλάδα
ώστε να εκκενώσει τα νησιά του Αιγαίου και επίσης επειδή ήταν υποχρεωμένη να
εγκαταστήσει τους Τούρκους πρόσφυγες οι οποίοι κατά χιλιάδες κατέφευγαν στην
Οθωμανική Αυτοκρατορία, απ’ όλες τις γωνιές της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης,
είχε εκδιώξει τον ελληνικό πληθυσμό πολλών χωριών της Ανατολικής Θράκης και των
ακτών της δυτικής Μικράς Ασίας, από το Αδραμύττι (Edremit) μέχρι τη Μάκρη (Fetiye), τον
είχε φορτώσει σε πλοία με κατεύθυνση τη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα.
Η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε τίποτα οργανώσει για να δεχθεί αυτούς τους πρόσφυγες
αν και έπρεπε να είχε προβλέψει πως η πολιτική της του βαλκανικού διαμοιρασμού θα
κατέληγε σε μια αυτόματη ανταλλαγή πληθυσμών. Ίδρυσε λοιπόν βιαστικά μια Επιτροπή
Περιθάλψεως και Εγκαταστάσεως Προσφύγων στη Θεσσαλονίκη. Αυτή η πρώτη επιτροπή
χρησιμοποιήθηκε ως βάση για την περαιτέρω οργάνωση του υπουργείου Πρόνοιας το 1917,
της Γενικής Διευθύνσεως Εποικισμού του Υπουργείου Γεωργίας το 1918, του υπουργείου
Περιθάλψεως το 1922, της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων το 1924 και τελικά του
υπουργείου Υγιεινής το 1928. Από τους κύριους οργανωτές της κυβερνητικής αυτής
προσπάθειας για τους πρόσφυγες υπήρξε ο γιατρός και υπουργός Απόστολος Δοξιάδης
(1874-1942), πρόσφυγας ο ίδιος από τη Στενήμαχο (Asenovgrad) της Βουλγαρίας, που είχε
καταφύγει στην Ελλάδα το 1915.
Το 1914, οι Έλληνες πρόσφυγες περισυλλέχθηκαν στη Θεσσαλονίκη μέσα στις εκκλησίες
και οι αγροτικές οικογένειες πήραν τη θέση των κατοίκων στα εγκαταλειμμένα τουρκικά
και βουλγαρικά χωριά της περιοχής.
Δ. Κιτσίκη, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1280-1924),
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1988, σσ. 187-188
ΠΗΓΗ 2
Αι καταδιώξεις ας υφίσταται την σήμερον το ελληνικόν εν Τουρκία στοιχείον δεν δύνανται
να θεωρηθώσιν ή ως συνέχεια και εξέλιξις των διωγμών του παρελθόντος έτους.
Αι μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας επίσημοι σχέσεις επανελήφθησαν μεν μετά την
υπογραφήν της συνθήκης των Αθηνών αλλά δεν επανήλθε και η απαιτούμενη ηρεμία εις
τας σχέσεις των δύο χωρών. Το ζήτημα νήσων του Αιγαίου εξηκολούθη ν’ απασχολή την
κοινήν γνώμην ή μάλλον την των ιθυνόντων ενταύθα νεοτουρκικών κύκλων, οίτινες
εθεώρησαν καλόν, και συντείνον εις την ταχυτέραν υπέρ αυτών λύσιν του ζητήματος
τούτου, να προκαλέσωσι διωγμόν εναντίον του ελληνικού στοιχείου και εξαναγκάσωσι
ούτω την επίσημον Ελλάδα εις υποχωρήσεις εν τω ζητήματι τούτω των νήσων. Η
πρόφασις ευρέθη ευκόλως: Από της καταλήψεως των τέως τουρκικών χωρών υπό των
Βαλκανικών Κρατών ήρχισε μετανάστευσις του μουσουλμανικού στοιχείου, το οποίον δεν
δύναται να εξακολουθήση, ως εκ των παραδόσεών του, να κατοική ενχώραις ένθα δεν είνε
πλέον το δεσπόζον στοιχείον, ενδεχόμενον άλλως τε εις τούτο να συνέτειναν και
καταπιέσεις ας υφίσταντο οι τούρκοι από μέρους των Σέρβων και των Βουλγάρων εν τοις
υπό τούτων κατεχομένοις τμήμασι. Βέβαιον είνε ότι την εν τω Οθωμανικώ κράτει
δυσαρέσκειαν την προκληθείσαν υπό της μεταναστεύσεως των τουρκικών πληθυσμών της
Μακεδονίας εξεμεταλλεύθη το νεοτουρκικόν κομιτάτον και έθεσεν εις ενέργειαν το προς
καταστροφήν του εν Τουρκία ελληνισμού σχέδιον αυτού. Ως εκ συνθήματος ήρχισε
πανταχού της Τουρκίας ο διωγμός.
Ανέκδοτη επιστολή από το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών
8. Αφού μελετήσετε τις πηγές να σχολιάσετε τη φράση του σχολικού σας βιβλίου:
«Στο στόχαστρο βρέθηκαν κυρίως οι Έλληνες και οι Αρμένιοι…» (σ. 140).
ΠΗΓΗ 1
Ο μητροπολίτης Χρύσανθος τελειώνει το βιβλίο του «Η Εκκλησία της Τραπεζούντος»: «…
τη ενόχω συνεργασία δύο μεγάλων χριστιανικών Δυνάμεων της Δύσεως, της Γερμανίας
και της Αυστρίας, κατά τα έτη 1914-1918 εσφάγη υπό των Νεοτούρκων ολόκληρον έθνος το
Αρμενικόν και εκατοντάδες χιλιάδων Ελλήνων βιαίως απεσπάσθησαν από των εστιών
αυτών και απέθανον εν τη εξορία».
Διδώ Σωτηρίου, Η Μικρασιατική Καταστροφή και η στρατηγική του ιμπεριαλισμού
στην Ανατολική Μεσόγειο, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1993, σ. 97
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 40
ΠΗΓΗ 2
Μετά άρχισε ο πόλεμος και οι Τούρκοι μπόρεσαν να δράσουν ελεύθερα. Μπαίνουμε στη
δεύτερη φάση. Έσφαξαν πάνω από ένα εκατομμύριο Αρμένιους. Οι Έλληνες
δεινοπάθησαν, αν και σχετικά λιγότερο. Δεν τους έσφαξαν επί τόπου, αλλά εκτοπίστηκαν
και καταδικάστηκαν σε αργό θάνατο. Είχαν πίσω τους την Ελλάδα και το στόλο της, τον
προδότη βασιλιά, το γαμπρό του Γουλιέλμου, ενώ οι Αρμένιοι δεν είχαν ποτέ κανέναν
προστάτη. Την εξήγηση αυτή για τη διαφορετική μεταχείριση τη δίνει τουλάχιστον ο
Αμερικανός πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη, ο Henri Morgenthau, που βρισκόταν σε
διαρκή επαφή με τον Ταλαάτ, τον Εμβέρ και τον Τζεμάλ, από το 1913 έως το 1916, στο έργο
του που μόλις κυκλοφόρησε στο Λονδίνο με τον τίτλο Secrets of the Bosphorus.
Η νέα αυτή περίοδος διακρίνεται από την προηγούμενη λόγω της μεγαλύτερης έκτασης
των μέτρων και λόγω των διαφορετικών μεθόδων που ακολουθήθηκαν.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, ό.π., σσ. 169-171
ΠΗΓΗ 3
Παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η απόρρητη αναφορά με τίτλο Secret Report on the
Massacres of Armenia του καθηγητή Johannes Lepsius, Γερμανού ιεραποστόλου και
προέδρου της Γερμανικής Ιεραποστολής Ανατολικών Χωρών. Μπορούμε να βγάλουμε
πολλά συμπεράσματα από τον πρόλογο της αναφοράς, η οποία αρχικά απευθυνόταν προς
τους «φίλους της ιεραποστολής»:
«Αγαπητοί Φίλοι της Αποστολής, η ακόλουθη αναφορά -την οποία αποστέλλω
εμπιστευτικά- είναι χειρόγραφη. Δεν μπορεί να αναδημοσιευθεί ούτε στο σύνολό της ούτε
σε αποσπάσματα. Η λογοκρισία δεν επιτρέπει να τυπωθούν στη διάρκεια του (Α΄
Παγκοσμίου) πολέμου βιβλία που αφορούν γεγονότα σχετικά με την Τουρκία, για λόγους
ανωτέρας βίας. Αιτία είναι τα πολιτικά και στρατιωτικά συμφέροντα της χώρας μας στη
σύμμαχο Τουρκία, η οποία δεν υπερασπίστηκε μόνο τα σύνορά της, αλά αμύνθηκε
σθεναρά προς όφελός μας και στα Δαρδανέλια. Η στρατιωτική συμμαχία μας με την
Τουρκία επιβάλλει κατά συνέπεια κάποιες δεσμεύσεις. Αυτή η πραγματικότητα εν τούτοις
δεν μπορεί να μας εμποδίσει να εκπληρώσουμε τα καθήκοντά μας προς την
ανθρωπότητα. Το γεγονός ότι πρέπει να σωπαίνουμε δημοσίως δε σημαίνει ότι πρέπει να
κατασιγάσουμε και τη φωνή της συνείδησής μας. Αυτή τη στιγμή κινδυνεύει να αφανιστεί
ο πιο αρχαίος χριστιανικός λαός της περιοχής - κινδυνεύουν τουλάχιστον εκείνοι που ζουν
στην οθωμανική επικράτεια. Ήδη έχουν αρπαγεί οι περιουσίες των περισσότερων
Αρμενίων περίπου των έξι εβδόμων. Τους έχουν εκτοπίσει από τις εστίες τους και όσοι από
αυτούς εξακολουθούν να αρνούνται να ασπαστούν τον ισλαμισμό είτε δολοφονούνται είτε
εξορίζονται στην έρημο. Την ίδια μοίρα έχουν και οι Νεστοριανοί της Συρίας και μερίδα
των Ελλήνων χριστιανών».
Ο καθηγητής Lepsius παραθέτει τα γεγονότα με τη μέθοδο άριστου Γερμανού λογίου:
τεκμηριωμένα, λεπτομερειακά και έγκυρα.
Ήδη ανέφερα ένα διακεκριμένο ξένο αξιωματούχο -και μάλιστα όχι Γερμανό- που
υποχρεώθηκε να μη μιλήσει δημοσίως για όσα εγκλήματα είδε με τα μάτια του. Πόσο
ισχυροί είναι, λοιπόν, οι Τούρκοι! Μπορούν να κάνουν ότι θέλουν, να παραβαίνουν όλους
τους νόμους, ανθρώπινους και θεϊκούς, και όμως όλοι -ο καθένας για τους λόγους του- να
σωπαίνουν. Μια πράξη που λάμπει σαν διαμάντι μέσα στο σκοτάδι της γερμανικής
συνενοχής ήταν η απαλλακτική απόφαση που εκδόθηκε από γερμανικό δικαστήριο για
τους Αρμενίους εκτελεστές του Ταλαάτ Πασά. Λέγεται ότι το δικαστήριο κατέληξε σε αυτή
του την απόφαση λαμβάνοντας υπόψη τις σχετικές μαρτυρίες Γερμανών ιεραποστόλων
για τα δεινά των Αρμενίων και τη δίκαιη αγανάκτησή τους.
Θα μπορούσαμε να περιγράφουμε επ’ αόριστον τις απειράριθμες συγκλονιστικές σκηνές
από τη μαζική δολοφονία των Αρμενίων. Νομίζω ότι για να βγάλουμε τα συμπεράσματά
μας αρκεί να έχουμε υπόψη μας το σατανικό σχέδιο των Τούρκων, να σκοτώσουν με αργό
και βασανιστικό τρόπο τα θύματά τους, αφήνοντάς τα στο έλεος της ερήμου. Αυτός ο
τρόπος εξόντωσης ήταν ό,τι πιο διαβολικό και άθλιο μπορούσε να συλλάβει ο ανθρώπινος
νους.
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, ό.π., σσ. 77-78
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 41
9. Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το παράθεμα 7 του σχολικού βιβλίου
(σ. 141) καθώς και τις ιστορικές σας γνώσεις να εξηγήσετε τι ήταν τα τάγματα
εργασίας, γιατί δημιουργήθηκαν και ποιες οι συνθήκες ζωής σ’ αυτά.
ΠΗΓΗ 1
Ο ανδρικός πληθυσμός εξαναγκάστηκε να καταταγεί στις πολιτοφυλακές, όπου οι
επικεφαλής βιαιοπραγούσαν επάνω του, δεν είχε κατάλυμα και τρεφόταν με
ξεροκόμματα. Ο πρεσβευτής της Αμερικής μαρτυρεί: «Οι Έλληνες ενσωματώθηκαν στα
τάγματα αναγκαστικής εργασίας, όπου πέθαιναν κατά χιλιάδες από το κρύο, την πείνα
και άλλες στερήσεις. Σε ομάδες των χιλίων ανδρών, μετά από λίγους μήνες, δεν έμεναν
παρά καμιά εκατοστή επιζώντες.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, ό.π., σσ. 172-173
Επιστρατευμένοι Έλληνες της Μικράς Ασίας έτοιμοι να μεταφερθούν σιδηροδρομικώς στα
τάγματα εργασίας (Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 103)
ΠΗΓΗ 2
Κατά τον περισινόν διωγμόν επετράπη εις τους χριστιανούς να αναχωρήσωσιν εις Ελλάδα.
Την φοράν ταύτην το κομιτάτον αποφάσισε να μη επιτρέψη την αύξησιν του ελληνικού
πληθυσμού του ελευθέρου βασιλείου αλλά χρησιμοποιήση τον εργατικόν τούτον
χριστιανικόν πληθυσμόν εξισλαμίζον και εκτουρκίζον αυτόν (ίσως και ίνα μη
επαναληφθή η απειλή των αντιποίνων από μέρους της Ελλάδος αφού οι μεταναστεύοντες
θα συνωκίζοντο εις τας νέας χώρας και φυσικώ τω λόγω εις τα τουρκικά χωρία τα οποία
θα εξεκενούντο) διά τούτο και οι νυν απελαυνόμενοι στέλλονται εις το εσωτερικόν και
συνοικίζονται εις μουσουλμανικά χωρία όπου μοιραίως θα εξαναγκασθώσι να ασπασθώσι
τον ισλαμισμόν.
Ανέκδοτη επιστολή από το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών
10. Αφού λάβετε υπόψη σας την πηγή να εξηγήσετε γιατί οι Τούρκοι μετακίνησαν
ελληνικό πληθυσμό από τα μικρασιατικά παράλια στο εσωτερικό της Ανατολίας
κατά το 1915.
ΠΗΓΗ
Έλληνες των μικρασιατικών ακτών της αυτοκρατορίας μετακινούνται στο εσωτερικό
της Ανατολίας κατά το 1915
Μια άλλη μετακίνηση ελληνικού πληθυσμού έγινε στην αρχή του Πρώτου Παγκοσμίου
Πολέμου. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία μαχόταν στο πλευρό της Γερμανίας και η Ελλάδα,
αν και ουδέτερη, πιεζόταν από τους βενιζελικούς να μπει στον πόλεμο στο αντίθετο
στρατόπεδο. Εφόσον τα νησιά στ’ ανοιχτά της μικρασιατικής ακτής βρίσκονταν πλέον στα
χέρια των Ελλήνων, η γεωγραφική θέση των νήσων αυτών που ήταν τόσο κοντά στα
οθωμανικά παράλια, κατοικημένα και αυτά κατά μεγάλο μέρος από Έλληνες,
δημιουργούσε κατά τη γνώμη των Γερμανών συμβούλων του οθωμανικού στρατού ένα
στρατιωτικό κίνδυνο, στην περίπτωση που η Ελλάδα θα έμπαινε στον πόλεμο στο πλευρό
των Άγγλων και των Γάλλων κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο ελληνικός
πληθυσμός της δυτικής Ανατολίας θα μπορούσε σ’ αυτή την περίπτωση να
χρησιμοποιηθεί κατά της κυβέρνησης της Πόλης. Η ίδια κατάσταση υπήρχε και στην
ανατολική Μικρά Ασία όπου η Ρωσία στον πόλεμο κατά της Αυτοκρατορίας είχε
χρησιμοποιήσει εναντίον της Κωνσταντινούπολης τον αρμενικό πληθυσμό.
Εάν από ανθρώπινης πλευράς μια τέτοια λογική ήταν καταδικάσιμη, από αυστηρώς
στρατιωτική άποψη μπορούσε να δικαιολογηθεί και η μέθοδος αυτή χρησιμοποιήθηκε από
τον Στάλιν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο για να αμυνθεί κατά της γερμανικής
εισβολής· αλλά και από τον Καναδά στην ίδια περίοδο, όταν εξόρισε στο εσωτερικό της
χώρας τον γιαπωνέζικο πληθυσμό που κατοικούσε στα καναδικά παράλια του Ειρηνικού.
Είναι δε προς τιμήν των ελληνικών κυβερνήσεων ότι μετά το 1974 και παρά τη μόνιμη
εκρηκτική κατάσταση με την Τουρκία δεν μετακίνησε στο εσωτερικό της χώρας τον
τουρκικό πληθυσμό της Δυτικής Θράκης.
Πάντως το 1915, εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες των μικρασιατικών ακτών της
αυτοκρατορίας και ειδικά της περιοχής του Αιγαίου, των Στενών και του Ευξείνου Πόντου,
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 42
μετακινήθηκαν στο εσωτερικό της Ανατολίας, μακριά από την πιθανή ζώνη ενδεχομένων
αγγλογαλλικών και ελληνικών στρατιωτικών επιχειρήσεων, αλλά και μακριά από τη
δράση του ρωσικού στρατού, στον οποίο οι Έλληνες θα μπορούσαν να προσφέρουν
υπηρεσίες ως ομόθρησκοι. Ο εμπειρογνώμων Α. Α. Πάλλης υπολογίζει σε 500.000 τους
Έλληνες που μετακινήθηκαν το 1915, από τις ακτές στο εσωτερικό, ειδικά δε στη
Σεβάστεια (Sivas), Αργυρούπολη (Gümüshane), Ικόνιο (Konya) και Ντιγιάρμπακιρ (Di-
yarbakir).
Δ. Κιτσίκη, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1280-1924), ό.π., σσ. 188-189
ΟΙ ΔΙΩΓΜΟΙ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟ 1914 ΚΑΙ ΕΞΗΣ
Η Α΄ ΦΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΩΓΜΩΝ (ΜΑΙΟΣ - ΙΟΥΛΙΟΣ 1914)
Τα γεγονότα διαδραματίστηκαν σε δύο φάσεις: Στην πρώτη ήμουν μάρτυρας, στη δεύτερη
υπάρχουν οι επιβεβαιώσεις των επίσημων εγγράφων και των αφηγήσεων των μαρτύρων.
Η πρώτη φάση αρχίζει στα τέλη του Μάη του 1914, δύο μήνες πριν τον Ευρωπαϊκό πόλεμο,
και καλύπτει τον Ιούνιο κι ένα μέρος του Ιουλίου. Στα τέλη του Ιουλίου, ο σκοπός είχε
επιτευχθεί και ο πόλεμος επέτρεπε τη δημιουργία νέων πιο ολοκληρωμένων και
διευρυμένων σχεδίων. Οι καταστροφές και τα συντρίμμια είχαν μεγαλύτερη ένταση και
συνέχεια το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου. Ηρεμία επικρατούσε τις τελευταίες ημέρες
του μήνα, όσο διέμεναν στη Σμύρνη οι αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων, που είχαν
επιφορτισθεί από τις κυβερνήσεις τους να ερευνήσουν τα γεγονότα. Οι καταστροφές
ξανάρχισαν για κάποιο διάστημα τον Ιούλιο, μετά την αναχώρηση των απεσταλμένων και
μια επίσκεψη του Ταλαάτ μπέη σε ορισμένες περιοχές, με το πρόσχημα αποκατάστασης
της τάξης, αλλά στην πραγματικότητα, για να αποτελειώσει το έργο που είχε αρχίσει.
Η κατεστραμμένη περιοχή εκτείνεται από την Τρωάδα κατά μήκος των ακτών μέχρι τα
νότια της Σμύρνης και σε κάποιες περιοχές της Λυκίας και του εσωτερικού. Γλίτωσαν μόνο
η Σμύρνη και τα μεγάλα κέντρα αντίστασης, του Αϊβαλιού και των Βουρλών, που
υποδουλώθηκαν τη δεύτερη περίοδο με πιο ισχυρά μέσα.
Ομάδες από χωρικούς και νομάδες, κατά κανόνα φιλειρηνικούς, φανατισμένες από το
κάλεσμα του ιερού πολέμου και το δέλεαρ του κέρδους, είχαν οπλιστεί και στρατευθεί.
Στελεχώνονταν από τους τοπικούς αντιπροσώπους του κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος»,
από αξιωματικούς της χωροφυλακής και υποστηρίζονταν, όταν παρουσιαζόταν η
ευκαιρία, από τον τακτικό στρατό. Οι τοπικές αρχές είχαν λάβει τις οδηγίες μέσα σε
φάκελο. Τα μέτρα είχαν αποφασισθεί, υπό την καθοδήγηση του Ταλαάτ και των
ακολούθων του της Κωνσταντινούπολης, από τον βαλή της Σμύρνης Ραχμή μπέη, και
είχαν σχεδιαστεί από κοινού με τις τοπικές αρχές κατά τη διάρκεια των περιοδειών που η
εξοχότητά του είχε κάνει στην περιοχή. Η παρουσία της σωματοφυλακής του είχε
σημειωθεί στην περιοχή την προηγούμενη της εκτέλεσης.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 44
Ο επιδιωκόμενος σκοπός δεν ήταν η σφαγή και η καταστροφή, αλλά η εκδίωξη των
πληθυσμών· οι σφαγές και η καταστροφή χρησιμοποιούνταν, για να σκορπίσουν τον
τρόμο και να προκαλέσουν την έξοδο. Τη στιγμή εκείνη βρισκόμουν στη Φώκαια και είμαι
μάρτυρας του τι συνέβη εκεί. Οι μέθοδοι που προέρχονταν από ένα καλά μελετημένο και
συστηματικό σχέδιο, ήταν παντού ίδιες, όπως μπορώ να βεβαιώσω από μια έρευνα που
έκανα στις παράκτιες περιοχές.
Οι συμμορίες έκαναν την εμφάνισή τους συνήθως το βράδυ, οπλισμένες μέχρι τα δόντια
με χατζάρια και τουφέκια. Ξεχύνονταν στους δρόμους, ξεκόλλαγαν πόρτες και παράθυρα
με χτυπήματα υποκοπάνων και τσεκουριές, έσφαζαν, κάρφωναν στα κρεβάτια και
τουφέκιζαν γυναίκες, παιδιά και γέρους.
...............................................................................................................................
Το πανικόβλητο πλήθος με ξεσκισμένα ρούχα και ματωμένο πρόσωπο τρέχει προς την
παραλία. Μαζεύουμε μέσα από το δρόμο ένα νεογέννητο, του οποίου δεν μπορούμε να
βρούμε τη μητέρα, και το εμπιστευόμαστε σε μια γυναίκα που θηλάζει το μικρό της. Οι
δύστυχοι στριμώχνονται στις βάρκες και τα ιστιοφόρα, χωρίς να μπορούμε τις
περισσότερες φορές να τους φροντίσουμε· γιατί η πόλη είναι μεγάλη, τα φαρμακεία
λεηλατημένα, ο δημοτικός γιατρός παίρνει μέρος στη λεηλασία. Τόσο αλλόφρον είναι το
πλήθος, που πολλοί πνίγονται. Στην αρχαία Φώκαια, τα μεγάλα πλοία που σταθμεύουν
για το εμπόριο αλατιού, δέχονται πολλούς απ’ αυτούς που καταφέρνουν να ξεφύγουν·
αλλά δεν είναι αρκετά. Η πόλη έχει περίπου οκτώ χιλιάδες Έλληνες. Οι αρχές μου δίνουν
την άδεια να χρησιμοποιήσω τον τηλέγραφο, πράγμα που μου επιτρέπει να καλέσω
βιαστικά ατμόπλοια από τη Σμύρνη, χάρη στη βοήθεια Γάλλων και Άγγλων κατοίκων. Οι
αρχές βιάζονται να ξεμπερδεύουν, γιατί τις βιαιότητες που ικανοποίησαν το πάθος για
αίμα, θα τις ακολουθήσει η μοιρασιά των λαφύρων.
Το δράμα διάρκεσε είκοσι τέσσερις ώρες κατά τις οποίες διαδραματίστηκαν οι δυο μεγάλες
πράξεις του, η σπαραξικάρδια έξοδος και η αναίσχυντη λεηλασία. Οι πρόσφυγες έφυγαν
απόλυτα απογυμνωμένοι, μη έχοντας τίποτα εκτός από αυτά που έφεραν πάνω τους·
κάποιοι είδαν να τους κλέβουν ακόμα και τα παπούτσια τους. Στην ακτή όπου
μπάρκαραν, υπέστησαν τις τελευταίες επιθέσεις των πλιατσικολόγων που άρπαξαν από
τις γυναίκες τους μπόγους με τα παλιά ρούχα που είχαν, και έκαναν σωματική έρευνα σε
άνδρες, γυναίκες και παιδιά, για να τους πάρουν τα χρήματα και τα μικροαντικείμενα που
είχαν μπορέσει να αποκρύψουν.
Στα σπίτια η λεηλασία συνεχίζεται. Πρώτα παίρνουν τα χρήματα και τα κοσμήματα. Τα
έπιπλα και τα ακίνητα δεν πρόκειται να φύγουν, θα υπάρξει καιρός για να τα κάνουν δικά
τους, όταν η πόλη θα έχει ερημωθεί τελείως. Είναι μια επιχείρηση ευρείας κλίμακας με
διανομή κερδών. Στο εσωτερικό των σπιτιών η ακαταστασία είναι απερίγραπτη· τα
συρτάρια και οι αποσκευές κείτονται στο πάτωμα, ξεπατωμένα· έψαξαν παντού, πήραν
βιαστικά ό,τι πιο πολύτιμο ή πιο εύκολο στη μεταφορά. Τα καταστήματα, τα παντοπωλεία,
τα μαγαζιά υφασμάτων, τα υποδηματοποιεία, οι αποθήκες ελαίου και οίνου, τα
φαρμακεία, τα καφενεία και άλλα μαγαζιά έχουν αδειάσει τελείως. Οι δρόμοι είναι
γεμάτοι με ρύζι, σαπούνια, ζάχαρη, με το πολύχρωμο περιεχόμενο των φαρμακευτικών
φιαλιδίων που γλίστρησαν από τα βιαστικά χέρια των πλιατσικολόγων. Αλλά τις
αρχειοθήκες, τους πάγκους των καταστημάτων, τα σπουδαία έπιπλα, τα σεβάστηκαν,
γιατί τα σπίτια και τα καταστήματα, όπως και το περιεχόμενό τους, πρέπει να μοιρασθούν
μεταξύ των Τούρκων μεταναστών που θα έλθουν σε λίγο από την Ευρώπη, μεταξύ των
εκτελεστών και των οργανωτών. Ενώ οι δύστυχοι απομακρύνονται προς τη Μυτιλήνη, τη
Θεσσαλονίκη και την Αθήνα, άλλα καραβάνια πηγαίνουν προς το εσωτερικό της χώρας.
Είναι τα κλεμμένα κοπάδια, τα άλογα, τα κάρα· είναι οι καμήλες με τα λάφυρα και με τα
προϊόντα της λεηλασίας, που ξαναγυρνάνε στα χωριά τους, που τα είχαν αφήσει την
προηγούμενη μέρα. Τα χωριά αυτά είναι πολύ μικρά για να κρατήσουν τόσα πράγματα·
ένα μέρος τους θα πάει σ’ εκείνους που τόσο άξια τα κέρδισαν, και τα υπόλοιπα θα
σταλούν στα κέντρα διανομής.
Αυτός είναι με δύο πινελιές ο πίνακας όσων είδα, σύμφωνα με τις σημειώσεις που
κράτησα την επόμενη μέρα στο μικρό ατμόπλοιο που με πήγε στη Σμύρνη. Από εκεί τις
έστειλα στο Παρίσι και στη συνέχεια άρχισα την έρευνά μου στην παράλια ζώνη μέχρι και
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 45
τη Μυτιλήνη. Η Παλαιά Φώκαια επωφελήθηκε από την παρουσία μας, από τα πλοία του
αλατιού και τα ατμόπλοια που ήλθαν από τη Σμύρνη. Σε άλλες περιοχές το μακελειό ήταν
συχνά πολύ μεγαλύτερο. Οι σφαγές γίνονταν μακριά από ανθρώπους που θα μπορούσαν
να τους κατηγορήσουν, και ο πληθυσμός, όταν δεν είχε θαλάσσιο μέσο διαφυγής,
αναγκαζόταν να διασκορπίζεται στην ύπαιθρο και τους λόφους, όπου τον περίμεναν
ακόμα μεγαλύτερες δοκιμασίες.
...............................................................................................................................
Σε δεκαπέντε μέρες ο κύριος όγκος της δουλειάς έχει τελειώσει. Σε πολλές κοινότητες και
περιοχές, όπως στις δύο Φώκαιες, δεν υπάρχει πια ούτε ένας Έλληνας. Όπως είπε και ο
υψηλότατος Said Halim πασάς, μεγάλος βεζίρης και υπουργός των Εξωτερικών, με τον
κυνισμό και τη διπροσωπία -που υπήρξαν τα κύρια χαρακτηριστικά των γεγονότων- στους
πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη: «απόλυτα τάξη βασιλεύει».
Μάλιστα, βασιλεύει, γιατί δεν υπάρχει πια κανένας και τα αγαθά βρίσκονται στα χέρια
των πλιατσικολόγων…
Felix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, ό.π., σσ. 159-167
Αν και είναι αλήθεια ότι ένα μεγάλο μέρος των προσφύγων από την Ανατολική Θράκη και
τη Μικρά Ασία επέστρεψαν στα σπίτια τους μετά την Ανακωχή του Μούδρου, αυτοί από
τις άλλες περιοχές έμειναν στην πλειονότητά τους στην Ελλάδα, και ο παρακάτω πίνακας
πρέπει να ληφθεί υπόψη σε οποιαδήποτε εκτίμηση του καθήκοντος και της ικανότητας της
Ελλάδας να αντιμετωπίσει το προσφυγικό πρόβλημα. Οι πρόσφυγες που συνέρρευσαν
στην Ελλάδα στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου απομυζούσαν ένα μεγάλο μέρος των
οικονομικών πόρων της ελληνικής κυβέρνησης. Η φυγή αυτών των προσφύγων στην
Ελλάδα οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην είσοδο της Ελλάδας στο Μεγάλο Πόλεμο στο
πλευρό των Συμμάχων.
Edward Hale Bierstadt, H Μεγάλη Προδοσία, εκδ. «Νέα Σύνορα» - Α. Α. Λιβάνη,
Αθήνα 1997, σ. 316
ΠΟΝΤΟΣ
Εκκλησιαστικές Μετά τους Κατά τη διάρκεια Σύνολο
περιφέρειες Βαλκανικούς του Α΄
πολέμους (1913- Παγκοσμίου
1914) Πολέμου (1914-
1918)
Κασταμονή 27.216 27.216
Αμάσεια 89.370 89.370
Κολωνία 19.938 19.938
Ροδόπολις 17.479 17.479
Τραπεζούς 38.434 38.434
Χαλδία 64.582 64.582
257.019 257.019
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ
Εκκλησιαστικές Μετά τους Κατά τη διάρκεια Σύνολο
περιφέρειες Βαλκανικούς του Α΄
πολέμους (1913- Παγκοσμίου
1914) Πολέμου (1914-
1918)
Αδριανούπολη 17.334 17.334
Αίνος 1.457 3.625 5.082
Βιζύη 20.677 8.106 28.783
Γανόχωρα 7.018 7.018
Δέρκοι 13.542 13.542
Διδυμότειχο 13.148 5.368 18.516
Ηράκλεια 29.081 22.688 51.769
Καλλίπολη 32.825 32.825
Μυριόφυτο 4.060 4.060
Σαράντα Εκκλησίες 3.500 11.493 14.993
Σηλυβρία 2.960 2.960
Σωζούπολη 7.850 7.850
Τυρολόη 13.715 13.715
130.282 88.165 218.447
ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 284.172 489.743 773.915
Πηγή: Από αναλυτικούς πίνακες του Πατριαρχείου, δημοσιευμένους στου Rene Puaux, La
deportation et le repatriement des Grecs en Turquie, Paris 1919, σελ. 8.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 48
ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΤΩΝ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ ΚΑΙ ΑΥΤΩΝ ΤΗΣ
ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ KULTUR
Ποιος ήταν το κορόιδο; Ποιος ήταν ο δάσκαλος και ποιος ο μαθητής; Ένα είναι βέβαιο· πως
υπάρχουν εκπληκτικές αναλογίες μεταξύ των μεθόδων που ακολούθησαν οι Νεότουρκοι
στην αρχαία γη της Ιωνίας, και των μεθόδων που η γερμανική Kultur εφάρμοσε στη χώρα
μας, στη Δύση. Δε γίνεται να μη συγκλονιστούμε από τον παραλληλισμό των
συναισθημάτων και των γεγονότων που παρουσιάζουν οι καταστροφές στη Μικρά Ασία
από τους Τούρκους και η θηριώδης επίθεση των Γερμανών στο Βέλγιο και τη
βορειοανατολική Γαλλία. Και στις δύο περιπτώσεις διακρίνουμε την ίδια υποκρισία και την
ίδια διπλωματική διπροσωπία, την ίδια περιφρόνηση του δικαίου, τον ίδιο κυνισμό, το ίδιο
μίγμα αλαζονείας και μετριότητας, το ίδιο πνεύμα καταστρεπτικής μανίας προς τις
αρχαιότητες και τα έργα τέχνης. Το μίσος του Τούρκου προς το Χριστιανό έχει το
παράλληλό του στο μίσος του Γερμανού προς τον Λατίνο· το κάλεσμα στον ιερό πόλεμο
του προφήτη ισοδυναμεί με τη μυστικιστική έκκληση του αρχαίου θεού των Γερμανών. Οι
μέθοδοι είναι ίδιες: μανία πρόκλησης πανικού ανάμεσα στους πληθυσμούς,
φρικαλεότητες που διαπράττονται ψυχρά και μεθοδικά κατόπιν διαταγών και από
καθήκον. Η ταυτότητα στα μέσα πρόκλησης των καταστροφών υπάρχει ακόμα και στις
λεπτομέρειες (όπως είναι η διάδοση των πυρκαγιών στις πόλεις από πετρέλαιο που έχει
χυθεί με αντλίες, οι μέθοδοι λεηλασίας, η προετοιμασία και η οργάνωση των μεταφορικών
μέσων, για να διοχετευθούν τα προϊόντα κλοπής κτλ.). Ταυτότητα υπάρχει και στον
επιδιωκόμενο σκοπό: εξόντωση της φυλής και μεθοδική καταστροφή της βιομηχανίας της.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, ό.π., σσ. 178-179
ΟΙ ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ
Αρχικά ήταν οι οπαδοί εθνικιστικής τουρκικής οργάνωσης, οι οποίοι στη συνέχεια
οργανώθηκαν σε πολιτικό κόμμα (με το όνομα «Νέα Τουρκία»). Σκοπός τους οι
μεταρρυθμίσεις στην Τουρκία. Οι Νεότουρκοι υπήρξαν οι οργανωτές του κινήματος του
1908 στη Μακεδονία και τη Θράκη κατά του σουλτάνου από τον οποίο απέσπασαν τη
χορήγηση συντάγματος. Οι ίδιοι λίγο αργότερα (1909) εκθρόνισαν το σουλτάνο και
κυβέρνησαν την Τουρκία.
Félix Sartiaux, Η Ελληνική Μικρασία, ό.π., σ. 152
Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
Εκείνες τις μέρες θυμάμαι ότι έβγαλε λόγο στη Θεσσαλονίκη ένα μέλος του τουρκικού
υπουργικού συμβουλίου. Ο Τούρκος πολιτικός βροντοφώναξε ότι έπρεπε να κλείσουν όλα
τα σχολεία των αυτόχθονων χριστιανών όπως και τα ξένα εκπαιδευτήρια που είχαν
ανοίξει οι ιεραποστολές. Ποιο ήταν το επιχείρημά του; «Δεν μπορεί να υπάρξει κράτος
δίχως σχολεία», είπε. «Και μόνο αν κλείσουμε τα χριστιανικά σχολεία θα γεννηθούν κατ’
ανάγκη πια τα τουρκικά».
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, ό.π., σ. 49
Η ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗ
Το 1919, μετά την οθωμανική ήττα, εκατοντάδες χιλιάδες Ελλήνων προσφύγων
επέστρεψαν από το εσωτερικό της Ανατολίας και επίσης από τη Μακεδονία και τη Θράκη,
για να επανεγκατασταθούν κατά μήκος των ακτών και ειδικά στα παράλια του Αιγαίου
που βρίσκονταν υπό ελληνική στρατιωτική κατοχή. Ο Α. Α. Πάλλης που ήταν υπεύθυνος
γι’ αυτές τις επιστροφές ως επίτροπος της κυβέρνησης των Αθηνών, γράφει πως πέτυχε
μέσα σε μερικούς μήνες να φέρει πίσω από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας κάπου 280.000
πρόσωπα.
Δ. Κιτσίκη, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1280-1924), ό.π., σ. 189
Β.1.Η ΕΞΟΔΟΣ Β.2.ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ Β.3.Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ Η
ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ
1.Αφού μελετήσετε τις παραπάνω πηγές να αιτιολογήσετε την αλλαγή στάσης των
Συμμάχων απέναντι στην Ελλάδα μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου το Νοέμβριο
του 1920.
ΠΗΓΗ 1
Το Δημοψήφισμα της 22ας Νοεμβρίου 1920 και η επάνοδος του Κωνσταντίνου
Οι εξελίξεις αυτές ωστόσο δεν μπορούσαν να είναι ούτε άμεσα ορατές ούτε εγγυημένες
για τις Δυτικοευρωπαϊκές δυνάμεις το Νοέμβριο του 1920. Το νέο καθεστώς
αντιπροσώπευε για την Entente στη χειρότερη περίπτωση, κάποια πιθανή μελλοντική
απειλή και, στην καλύτερη, έναν παράγοντα αστάθμητο. Οι πρώτες αντιδράσεις της
κοινής γνώμης στην Αγγλία και ιδιαίτερα στη Γαλλία, όπου το όνομα του Κωνσταντίνου
εξακολουθούσε να είναι σχεδόν εξίσου μισητό με αυτό του Γερμανού Κάιζερ, ενίσχυσαν τη
στάση εχθρικής αναμονής (απλής αναμονής στην περίπτωση της Αγγλίας), που
υιοθέτησαν συνολικά οι Συμμαχικές κυβερνήσεις απέναντι στην Ελλάδα μετά την ήττα
του Βενιζέλου.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 150
ΠΗΓΗ 2
Στην πρώτη μετά τις ελληνικές εκλογές από τις περιοδικές διασυμμαχικές συνδιασκέψεις
που άρχισε στο Λονδίνο στις 13/26 Νοεμβρίου, η κυβερνητική αλλαγή στην Ελλάδα και η
πιθανή επιστροφή του Κωνσταντίνου αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά θέματα. Ο λόρδος
Curzon, υπουργός εξωτερικών της Αγγλίας, κυκλοφόρησε στη Συνδιάσκεψη ένα
εμπιστευτικό μνημόνιο, βάση για τη συζήτηση του Ελληνικού θέματος. Σύμφωνα με την
αγγλική πρόταση, αν η ελληνική κυβέρνηση, όπως δήλωνε, ήταν διατεθειμένη να
συνεχίσει το Μικρασιατικό πόλεμο, οι δυνάμεις της Entente είχαν συμφέρον να ενισχύσουν
την Ελλάδα στην προσπάθειά της να επιβάλει με στρατιωτικά μέσα τη Συνθήκη των
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 53
Σεβρών, φτάνοντας μέχρι το σημείο να αναγνωρίσουν τον Κωνσταντίνο, κάτω από
ορισμένες προϋποθέσεις.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 150
ΠΗΓΗ 3
Η Γαλλία και η Ιταλία όμως δεν είχαν την ίδια γνώμη. Ο Γάλλος πρωθυπουργός Leygues
πρότεινε να σταλεί στην ελληνική κυβέρνηση σαφής προειδοποίηση ότι τυχόν επιστροφή
του Κωνσταντίνου θα σήμαινε παραδοχή της πολιτικής του κατά τη διάρκεια του πολέμου
και ανασύσταση ενός καθεστώτος εχθρικού προς τους Συμμάχους. Στην περίπτωση αυτή
θα έπρεπε η Ελλάδα να γνωρίζει ότι οι Σύμμαχοι δεν ήταν σε θέση να εμπιστευθούν
σημαντικά στρατηγικά σημεία στη Μικρά Ασία σε μια μη φιλική κυβέρνηση. Με άλλα
λόγια, επιστροφή του Κωνσταντίνου θα σήμαινε αναθεώρηση, από τις Δυνάμεις, της
Συνθήκης των Σεβρών. Το τελικό κείμενο, που υιοθετήθηκε από τη Συμμαχική
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου και επιδόθηκε στην κυβέρνηση Ράλλη, στις 20 Νοεμβρίου / 3
Δεκεμβρίου, αποτελούσε, τυπικά, συμβιβασμό ανάμεσα στις δύο απόψεις με ουσιαστική
παραδοχή των γαλλικών θέσεων. Δεν έθετε θέμα αναθεωρήσεως της Συνθήκης, αλλά
τόνιζε ότι οι δυνάμεις της Entente θα θεωρούσαν την τυχόν επιστροφή του Κωνσταντίνου
στον ελληνικό θρόνο σαν μια μη φιλική ενέργεια που θα τους έδινε το δικαίωμα να
επανεξετάσουν ολόκληρη την πολιτική τους στην Εγγύς Ανατολή χωρίς καμιά δέσμευση·
χωρίς, δηλαδή, να δεσμεύονται από τη Συνθήκη των Σεβρών. Η Ελλάδα θα έπαυε να
θεωρείται σύμμαχος - εντολοδόχος της Entente στη Μικρά Ασία. Στις 21 Νοεμβρίου / 4
Δεκεμβρίου, μία μέρα πριν από το Δημοψήφισμα για την επιστροφή του Κωνσταντίνου, οι
πρεσβευτές της Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας εξουσιοδοτήθηκαν να γνωστοποιήσουν στην
ελληνική κυβέρνηση, ότι οι Σύμμαχοι θα διέκοπταν κάθε οικονομική υποστήριξη προς την
Ελλάδα αν ξαναγύριζε ο εξόριστος μονάρχης.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 150
ΠΗΓΗ 4
Με την επιστροφή του Κωνσταντίνου ολοκληρώθηκε η αλλαγή. Η αλλαγή αυτή
δημιούργησε νέα κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας και στο μικρασιατικό μέτωπο και,
το κυριότερο, οδήγησε στην εκδήλωση ανοιχτής στροφής της γαλλικής και ιταλικής
πολιτικής απέναντι στην Ελλάδα, καθώς και στη δημιουργία νέου κλίματος στις
αγγλοελληνικές σχέσεις. Από την άποψη αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τομή στην
πορεία των γεγονότων.
Ωστόσο, η πραγματική έκταση και σημασία αυτής της τομής δεν μπορεί να εκτιμηθεί
χωρίς αναφορά - με κέντρο το Μικρασιατικό πρόβλημα - στην εξέλιξη των σχέσεων της
Ελλάδας με την Entente, στις σχέσεις των Συμμάχων μεταξύ τους και στην εσωτερική
κατάσταση της ηττημένης οθωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι τη στιγμή της αλλαγής του
Νοεμβρίου 1920, χωρίς αναφορά δηλαδή στις δυσκολίες και στις εύθραυστες ισορροπίες,
πάνω στις οποίες στηρίχτηκε η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών. Τα παραπάνω
ζητήματα, ούτε ο Βενιζέλος, που συγκριτικά με την αντιπολίτευση ήταν σε θέση να
γνωρίζει ακόμα περισσότερες διαστάσεις τους, ούτε οι αντίπαλοί του, για τον ίδιο γενικά
λόγο, θεώρησαν σκόπιμο να τα θέσουν στο εκλογικό σώμα το 1920 - ή αργότερα. Και ο
κύριος λόγος ήταν - με εξαίρεση τα θέματα εκείνα που είχαν άμεση ή έμμεση σχέση με
τρέχοντες διπλωματικούς χειρισμούς - ο ακαταμάχητος πειρασμός της οποιασδήποτε,
μέχρι τότε, ελληνικής πολιτικής ηγεσίας να καρπωθεί κύρος και άμεσα ή μακροπρόθεσμα
πολιτικά οφέλη από την εγγυημένη δημοτικότητα της Μεγάλης Ιδέας.
Οι πολλαπλές αντιδράσεις που αντιμετώπισε ο Βενιζέλος, στην επιδίωξή του να
κατοχυρώσει τις ελληνικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία μέχρι την υπογραφή της
Συνθήκης των Σεβρών, εξετάστηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο. Οι λόγοι που
δημιούργησαν τις αντιδράσεις αυτές δεν έπαψαν να ισχύουν μετά την υπογραφή της
Συνθήκης. Αντίθετα, σε συνδυασμό με τις διεθνείς εξελίξεις από τον Αύγουστο του 1920
μέχρι τη Νοεμβριανή αλλαγή στην Ελλάδα, οι ενδοσυμμαχικές διαφωνίες οξύνθηκαν και
η ενδοαγγλική αντιπολίτευση στους «φιλελληνικούς» προσανατολισμούς του Λόυδ
Τζωρτζ ισχυροποιήθηκε, με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν, μετά την εκλογική ήττα του
Βενιζέλου, ανοιχτά σχεδόν - για πρώτη φορά - οι περισσότερες από αυτές τις διαφωνίες. Δε
θα ήταν άσκοπο λοιπόν να συνοψίσουμε εδώ τους κυριότερους από τους παράγοντες
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 54
εκείνους που είχαν αρνητική, αποσταθεροποιητική επίδραση πάνω στις ελληνικές
επιδιώξεις μέχρι την αλλαγή του Νοεμβρίου 1920.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σσ. 150-151
2.Αφού μελετήσετε τις παρακάτω πηγές και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να
αναφερθείτε στην τύχη του ανδρικού πληθυσμού μετά την καταστροφή της
Σμύρνης.
ΠΗΓΗ 1
Οι πορείες των αιχμαλώτων και των ομήρων προς το εσωτερικό
Οι Τούρκοι, μετά την κατάληψη της Σμύρνης, άρχισαν τη συγκέντρωση όλου του άρρενα
πληθυσμού από 18 έως 45 ετών, όπως αναφερόταν στη σχετική διαταγή του Νουρεντίν.
Στην πραγματικότητα όμως συλλαμβάνονταν και κάτω από 18 ετών ή πάνω από 45. Μέσα
σε λίγες ώρες συνελήφθησαν περίπου 10.000 άντρες, που κλείστηκαν σε στρατώνες της
Σμύρνης, και οι περισσότεροι εξοντώθηκαν, όπως γράφει ο Χρ. Σολομωνίδης. Η διαταγή
του Νουρεντίν όριζε τη 17η Σεπτεμβρίου σαν τελευταία μέρα για την αναγκαστική
αναχώρηση όλου του υπόλοιπου ελληνικού πληθυσμού· κατά την επιβίβαση όμως των
προσφύγων στα πλοία, οι Τούρκοι που έκαναν έλεγχο συνέλαβαν και πάμπολλους άλλους
για να τους οδηγήσουν σε στρατόπεδα στο εσωτερικό. Πολλοί τότε κατάφεραν να
διαφύγουν μεταμφιεσμένοι, αλλά αυτοί ήταν οι εξαιρέσεις. Οι υπόλοιποι σχηματίζοντας
μεγάλες φάλαγγες πήραν το δρόμο για το εσωτερικό. Ο Αγγελομάτης αναφέρει ότι πάνω
από 150.000 χριστιανοί από τη Σμύρνη και τα περίχωρα οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα. Τις
πρώτες κιόλας μέρες του εκτοπισμού αναφέρεται ότι εξοντώθηκαν περίπου 3.000 Έλληνες
κοντά στο προάστιο της Σμύρνης Μπουνάρμπασι, ενώ από μια άλλη φάλαγγα 5.000
αιχμαλώτων σκοτώθηκαν περίπου χίλιοι, στα ανατολικά του Μπουρνόβα. Άλλοι τόσοι
σκοτώθηκαν μόλις έφτασαν στη Μαγνησία. Οι εκτοπιζόμενοι είχαν χωριστεί σε τρεις
ομάδες προς τον Κασαμπά, τη Μαγνησία και τη Φιλαδέλφεια (Αλά Σεχίρ), όπου από τους
χίλιους περίπου που περιλάμβανε η ομάδα σκοτώθηκαν οι μισοί.
...........................................................................................................................
Στρατόπεδα αιχμαλώτων σχηματίστηκαν και σε πολλές άλλες πόλεις του εσωτερικού· στο
Τάλας της Καισάρειας, στο χωριό Κουπλιά, στα περίχωρα της Νικομήδειας (Ισμίτ), όπου
τους υποχρέωναν σε αγγαρείες, στο Αφιόν-Καραχισάρ, στην Άγκυρα στο Κιρ Σεχίρ και
αλλού. Οι περιγραφές των αιχμαλώτων για τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούσαν
στα στρατόπεδα συμπίπτουν· αντίθετα οι αριθμοί που αναφέρονται για το πόσοι σώθηκαν
και επέστρεψαν αργότερα στην Ελλάδα ποικίλλουν. Γεγονός πάντως παραμένει ότι μικρό
μόνο μέρος από αυτούς επέζησε. Ο Πεντζόπουλος αναφέρει ότι μόνο 15.000 επέστρεψαν
αργότερα στο ελληνικό έδαφος, σύμφωνα με την πληροφορία του C. A. Macartney.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σσ. 243-244
ΠΗΓΗ 2
Την Κυριακή 17 Σεπτεμβρίου κυκλοφόρησε η διαταγή του στρατηγού Νουρεντίν να
συλλάβουν όλο τον ανδρικό πληθυσμό από δεκαοκτώ μέχρι σαράντα πέντε ετών.
Αντίθετα με την εξήγηση που έδωσαν εκ των υστέρων οι Τούρκοι, δεν επρόκειτο παρά για
άνδρες που υπετίθετο ότι είχαν αγωνιστεί στο πλευρό του ελληνικού στρατού. Στην πράξη
συνέλαβαν όλους τους άνδρες με ρωμαλέο παρουσιαστικό από δεκαπέντε μέχρι πενήντα
πέντε ετών. Γι’ αυτές τις συλλήψεις ένας μάρτυρας αφηγείται τα ακόλουθα:
«Δεν μπορούσε να υπάρξει πιο σπαρακτικό θέαμα· οι γυναίκες είχαν χωριστεί από τους
άνδρες τους, οι μανάδες από τους γιους τους, οι αδελφές από τους αδελφούς τους. Όλοι
όσοι είχαν συλληφθεί με τον τρόπο αυτό, είχαν σταλεί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ad
hoc και, όταν συγκεντρώθηκαν όλοι εκεί, έπεσαν θύματα ληστείας των Τούρκων
στρατιωτών. Δεν τους έκλεψαν μόνο τα χρήματα που είχαν, αλλά και τα ρούχα και τα
παπούτσια τους. Για να γλιτώσουν την τέλεια απογύμνωση, πολλοί απ’ αυτούς έσκιζαν οι
ίδιοι τα ρούχα τους, γιατί οι Τούρκοι βλέποντας κουρέλια και μόνο, δεν τους τα έβγαζαν
καθόλου».
Από αυτά τα στρατόπεδα συγκέντρωσης οι Τούρκοι έστελναν καθημερινά προς την
ενδοχώρα περίπου χίλιους χριστιανούς, κατά φάλαγγες, αποσπώντας τους από τον
αριθμό εκείνων που είχαν συλληφθεί με αυτό τον τρόπο.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 55
Σύμφωνα με αφηγήσεις όσων κατάφεραν να διαφύγουν κατά τη διάρκεια των πρώτων
ημερών αυτών των εκτοπίσεων προς την ενδοχώρα, τρεις χιλιάδες περίπου από τους
αιχμαλώτους φονεύθηκαν έξω από το χωριό Μπουνάρμπασι, σε απόσταση δέκα
χιλιομέτρων από τη Σμύρνη. Οι τελευταίες φάλαγγες οδηγήθηκαν στην ενδοχώρα χωρίς
ρούχα και παπούτσια, γιατί τους είχαν κλέψει τα πάντα. Πολλοί από αυτούς έπεσαν
καθοδόν και επειδή ήταν αδύνατο να υπακούσουν στις διαταγές των Τούρκων ιππέων και
να προχωρήσουν, φονεύθηκαν επί τόπου. Ο αριθμός αυτών των κατοίκων της Σμύρνης και
της ενδοχώρας (ηλικίας από δεκαοχτώ μέχρι σαράντα πέντε ετών), που συνελήφθησαν
έτσι και οδηγήθηκαν από τους Τούρκους προς την ενδοχώρα, θα πρέπει να υπολογιστεί
στις 150.000.
René Puaux, Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, εκδ. Ιστορητής, Αθήνα 1993, σσ. 82-83
ΠΗΓΗ 3
Μια εβδομάδα μετά την είσοδο των τουρκικών δυνάμεων στη Σμύρνη, το Σάββατο 3
Σεπτεμβρίου 1922 ή 16-9-1338 του τουρκικού ημερολογίου, δημοσιεύτηκε η παρακάτω
προκήρυξη:
Αρ. 5 / 16-9-38
«Αον) Όλοι οι έλληνες και αρμένιοι από του 18ου έτους μέχρι του 45ου, οι ευρισκόμενοι εις
τα απελευθερωθέντα εδάφη από τον στρατόν μας, καθώς και οι έλληνες και αρμένιοι οι
μεταφερθέντες από τον ελληνικόν στρατόν εις τα παράλια προς επιβίβασιν και
εγκαταλειφθέντες κατόπιν της ακατασχέτου καταδιώξεως του στρατού μας πρέπει να
παραδοθούν πάραυτα. Θα κρατηθούν ως αιχμάλωτοι μέχρι πέρατος των εχθροπραξιών.
Το μέτρον τούτο λαμβάνεται εναντίον των διότι έλαβον επισήμως τα όπλα εναντίον της
πατρίδος, διότι κατετάγησαν εις τον εχθρικόν στρατόν, διότι τελευταίως ακόμη
επυρπόλησαν πόλεις και χωρία και διέπραξαν ανηκούστους ωμότητας εναντίον του
ειρηνικού πληθυσμού και δια να μη προσέλθουν, εάν αφεθούν ελεύθεροι, να ενισχύσουν
τον εχθρικόν στρατόν. Βον) Όλοι εκείνοι τους οποίους δεν αφορά το πρώτον άρθρον και
γενικώς, όλαι αι σμυρναϊκαί οικογένειαι ή έλληνες και αρμένιοι πρόσφυγες, δύνανται να
μεταναστεύσουν μέχρι της 30ης Σεπτεμβρίου 1338. Όσοι, παρελθούσης της προθεσμίας
ταύτης, δεν θα έχουν εγκαταλείψει την χώραν και θα κριθούν ύποπτοι απειλής κατά της
ασφαλείας του στρατού και της δημοσίας τάξεως, θα οδηγηθούν εκτός της πολεμικής
ζώνης.
Γον) Επειδή η Μεγάλη Εθνοσυνέλευσις έλαβε μέτρα δια την εκκαθάρισιν από τα λείψανα
του ελληνικού στρατού και εκμηδένισιν των καταστρεπτικών οργανώσεων του εχθρού,
όλοι οι κάτοικοι άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκείας οφείλουν να επιστρέψουν εις τας
εστίας των και επαναλάβουν τας ειρηνικάς εργασίας των.
Ο διοικητής του στρατού
ΝΟΥΡΕΝΤΙΝ»
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 237
ΠΗΓΗ 4
Ο Κεμάλ είχε εκδώσει μια διαταγή που καθόριζε ακριβώς την κατάσταση. Όλοι οι άρρενες
Έλληνες και Αρμένιοι, από 17 έως 45 ετών (η δρ. Λάβτζοϊ λέει από 15 ως 50, αλλά νομίζω
ότι κάνει λάθος), θα εκτοπίζονταν στο εσωτερικό για να υπηρετήσουν σε τουρκικές ομάδες
εργασίας. Αυτό σήμαινε απλώς παράταση του μαρτυρίου ακολουθούμενη από το θάνατο.
Κατόπιν, όλοι οι υπόλοιποι πρόσφυγες, που δεν ανήκαν στην παραπάνω κατηγορία, θα
στέλνονταν στις ομάδες εργασίας άσχετα από το φύλο και την ηλικία τους. Στη συνέχεια,
ύστερα από έκκληση της Νίαρ Ιστ Ριλίφ και άλλων, δόθηκε παράταση για τη δεύτερη
κατηγορία ως τις 8 Οκτωβρίου και εκδόθηκε μια άλλη διαταγή, σύμφωνα με την οποία
όλοι οι χριστιανοί έπρεπε να έχουν φύγει από την Ανατολία μέσα σε 30 ημέρες. Επρόκειτο
για μια ολοκληρωτική εκκαθάριση.
Η ακριβής ιστορία των 160.000 ανδρών που χωρίστηκαν από τις οικογένειές τους και
οδηγήθηκαν στο εσωτερικό υπό την επιτήρηση των Τούρκων δε θα γίνει ποτέ γνωστή. Το
παραπέτασμα που την καλύπτει ανασηκώνεται προς στιγμή για να αποκαλύψει ένα
τάγμα εργασίας μακριά στα βουνά, στο δρόμο από τη Σμύρνη προς την Καισάρεια, να
προχωράει αφήνοντας στην πορεία του μια μακριά σειρά από νεκρούς, με τους άντρες του
αρρώστους, συχνά τραυματισμένους, μισόγυμνους και λιμοκτονούντες να σπρώχνονται
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 56
αλύπητα από τα τουρκικά μαστίγια μέχρι να πέσουν και οι τελευταίοι, καλωσορίζοντας
την ανακούφιση που τους πρόσφερε ο θάνατος ή τα κατάλοιπα μιας τέτοιας συνοδείας, να
φτάνουν στον τελικό προορισμό τους, έχοντας ελαττωθεί από χιλιάδες σε εκατοντάδες.
Αρκεί μόνο να πούμε ότι το μαρτύριό τους ήταν μακροχρόνιο και ότι πέθαναν αυτοί που
αποτελούσαν το άνθος του άρρενα πληθυσμού των χριστιανικών μειονοτήτων. Σκοπός
της τουρκικής πολιτικής ήταν απλώς η εξόντωσή τους. Αυτή η πολιτική ακολουθήθηκε με
συνέπεια.
Edward Hale Bierstadt, Η Μεγάλη Προδοσία, ό.π., σσ. 78-79
ΠΗΓΗ
Το 1924 δημιουργείται στη Μυτιλήνη μια υποτυπώδης οργάνωση των προσφύγων
Αϊβαλιωτών με την επωνυμία «Κοινότης Κυδωνιών, Μοσχονησίων και πέριξ εν Ελλάδι».
Στο κέντρο της σφραγίδας έγραψαν: «Μιμνήσκομαι Νόστου». Είχαν περάσει κιόλας δύο
χρόνια από την έξοδό τους από το Αϊβαλί κι είχε ήδη υπογραφεί η Σύμβαση της
Ανταλλαγής, αλλά εκείνοι δεν απελπίζονταν. Κι όταν η οργάνωση έλαβε, τον Μάρτιο του
1932, πρόσκληση από το διευθυντή του μονοταξίου σχολείου του χωριού Κώμη για να
παρακολουθήσει τη σχολική γιορτή της 25ης Μαρτίου, το συμβούλιό της ευχαριστώντας
τον, απάντησε: «Η κοινότης Κυδωνιών, Μοσχονησίων και πέριξ σας ευχαριστεί δια τας
φροντίδας και τους κόπους σας και εγγράφουσα και υμάς μεταξύ των ακραιφνών αυτής εν
τη ξένη φίλων παρακαλεί μη παύσητε ποτέ παρέχοντες προστασίαν εις τους πρόσφυγάς
της». Δέκα ολόκληρα χρόνια μετά την Καταστροφή και ακόμη το συλλογικό όργανο των
Αϊβαλιωτών θεωρούσε την Ελλάδα «ξενιτιά». Ήταν πολύ δύσκολο να πιστέψουν ότι δεν
θα ξανάβλεπαν ποτέ πια το Αϊβαλί και ότι δεν θα επαναλαμβανόταν η ιστορία της
επιστροφής τους, όπως τις προηγούμενες φορές, το 1821 και το 1917.
«Δεν μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι δεν θα γυρίζαμε στα δικά μας. Όπως και οι
παππούδες μας. Άντε, λέγαμε, κι αυτός είναι ο τελευταίος μήνας και κάναμε κουράγιο.
Βγαίναμε στις ρούγες, μας πετροβολούσαν και μας έδερναν και πουλούσαμε τις προίκες
των κοριτσιών μας για ένα κομμάτι ψωμί κι ύστερα λέγαμε: Σαν πάμε εκεί σ’ ένα χρόνο
βάνω κρεβατή - που πάει να πει αργαλειός - και τα ξαναφτιάχνω όλα. Έτσι λέγαμε να
παρηγορηθούμε».
Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι Αστοί έγιναν πρόσφυγες, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη
1994, σ. 154
4.Αφού μελετήσετε το παράθεμα 13 του σχολικού βιβλίου (σσ. 153-154) και με βάση τις
γνώσεις σας να παρουσιάσετε τις αντιδράσεις των Ελλήνων προσφύγων για την
ανταλλαγή των πληθυσμών και τα επιχειρήματά τους.
5.Αφού μελετήσετε τις παρακάτω πηγές και με βάση το κείμενο του σχολικού σας
βιβλίου να αναφερθείτε στη βοήθεια που παρείχαν ξένα κράτη και φιλανθρωπικές
οργανώσεις για την ανακούφιση και περίθαλψη των προσφύγων της Μικρασιατικής
καταστροφής.
ΠΗΓΗ 1
Η άφιξη στην Αθήνα - Αμερικανική βοήθεια για την περίθαλψη των προσφύγων
Το αντιτορπιλικό έφτασε στον Πειραιά τα χαράματα της επόμενης μέρας. Ύστερα από
σύντομες διαπραγματεύσεις, οι αρχές έδωσαν άδεια αποβίβασης σε όλα τα μέλη της
παροικίας μας. Πολύ σύντομα πείστηκα ότι είχα κάνει πολύ καλά που ανέλαβα
προσωπικά την υπόθεση των πολιτών μας.
Οδήγησα, προσωρινά, τους επιβάτες του Simpson στις εγκαταστάσεις του τελωνείου και
φρόντισα να συγκροτηθεί αμέσως μια επιτροπή από τους πιο ικανούς στο χειρισμό
γραφειοκρατικών θεμάτων - εξασφάλιση προμηθειών, διανομή χρημάτων για τις ανάγκες
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 57
κάθε οικογένειας κλπ. Τα χρήματα αυτά τα είχαμε πάρει στη Σμύρνη από τους
αντιπροσώπους της Επιτροπής Ανακούφισης της Εγγύς Ανατολής. Στη συνέχεια
καταπιάστηκα με το πρόβλημα της στέγασης των φυγάδων. Τηλεγράφησα στο Κέντρο,
στην Ουάσιγκτον, και εξήγησα στους προϊσταμένους μου ότι έτσι όπως είχαν εξελιχθεί τα
πράγματα στη Σμύρνη, χρειαζόμουν έκτακτη οικονομική ενίσχυση προκειμένου να
αντιμετωπίσω τις ανάγκες των Αμερικανών προσφύγων. Ο Πειραιάς και η Αθήνα είχαν
ήδη πλημμυρίσει πρόσφυγες από όλη την Τουρκία. Πολύ γρήγορα κατάλαβα ότι η
εξεύρεση καταλύματος για τους νεοαφιχθέντες Αμερικανούς θα ήταν υπόθεση δύσκολη ή
και ακατόρθωτη. Αφού έτρεχα σαν τρελός όλη μέρα από τη μια υπηρεσία στην άλλη,
κατάφερα επιτέλους, προς το βραδάκι, να πάρω άδεια για να κάνω χρήση ενός μεγάλου
ατμόπλοιου που βρισκόταν στο λιμάνι για επισκευές.
Η έκκλησή μου στην Ουάσιγκτον για οικονομική βοήθεια βρήκε αμέσως ανταπόκριση και
μου στάλθηκε επιταγή δύο χιλιάδων δολαρίων. Δεκαπέντε ημέρες αργότερα ήρθε από την
Κωνσταντινούπολη και ο πρόξενος Oscar Heizer, ο οποίος μας έφερε κι άλλα χρήματα.
Ένα μικρό δωμάτιο στο ισόγειο του αμερικανικού προξενείου των Αθηνών διατέθηκε για
να στεγάσει το προσωπικό του προξενείου της Σμύρνης. Το γραφείο αυτό πλημμύριζε
καθημερινά από τους πρόσφυγες και τους αναρίθμητους συγγενείς τους.
Ήμαστε αναγκασμένοι να μελετούμε προσεκτικά κάθε περίπτωση χωριστά, για να
διαπιστώνουμε κατά πόσο ο ενδιαφερόμενος δικαιούνταν τη βοήθεια που πρόσφερε η
αμερικανική κυβέρνηση. Η ανυπαρξία αρχείων έκανε την έρευνά μας ακόμα πιο δύσκολη.
Αλλά το πιο δυσάρεστο καθήκον μας ήταν το ζήτημα της μετανάστευσης. Ενώ οι
Αμερικανοί πολίτες μπορούσαν να επαναπατριστούν, πολλοί συγγενείς τους δε
δικαιούνταν βίζα.
Οι υπάλληλοι του προξενείου βρέθηκαν κατά συνέπεια στη δυσάρεστη θέση να χωρίζουν
οικογένειες και μάλιστα να ακολουθούν τους τύπους τόσο αυστηρά, ώστε να αποκόβουν
ανήμπορους ηλικιωμένους γονείς από τα παιδιά τους. Ήμαστε όλοι υποχρεωμένοι να
ενεργούμε σαν όργανα του ανελαστικού συστήματος μετανάστευσης. Η γνώμη μου ήταν
και είναι πως, κάτω από τις έκτακτες συνθήκες της φάσης εκείνης, το σύστημά μας έπρεπε
κατ’ εξαίρεση να αντιμετωπίσει κάπως υποχωρητικά την ιδιομορφία και τον επείγοντα
χαρακτήρα του προσφυγικού ζητήματος της Σμύρνης. Μια πιο ευχάριστη πτυχή της
δουλειάς μας ήταν η επανένωση κάποιων διαλυμένων οικογενειών. Συμβάλαμε στην
επανασύνδεσή τους εντοπίζοντας τους αγνοούμενους συγγενείς που βρίσκονταν
διασκορπισμένοι σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Αυτό το έργο ξεκίνησε από εμένα και
συνεχίστηκε αργότερα πιο συστηματικά από τις υπηρεσίες του Ερυθρού Σταυρού της
Αθήνας.
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, ό.π., σσ. 175-177
ΠΗΓΗ 2
Για να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της καταστροφής, αρκεί να αναλογιστούμε πόσο
χρόνο και χρήμα χρειάστηκε η Επιτροπή Ανακούφισης για να βοηθήσει τους επιζήσαντες
μετά τα αιματηρά γεγονότα. Κάποια συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε και από τα
τεράστια ποσά που συγκεντρώθηκαν με εράνους, κυρίως στην Αμερική, για να
συντηρηθούν οι χήρες και τα ορφανά.
Ο Charles V. Vickery, γραμματέας της Επιτροπής Ανακούφισης της Εγγύς Ανατολής,
κάτοικος Νέας Υόρκης, δήλωσε τα εξής:
«Σχετικά με το συνολικό ποσό που συγκεντρώθηκε αποκλειστικά από Αμερικανούς και
δαπανήθηκε για τις ανάγκες των απόρων και για έργα ανακούφισης των πληγέντων στην
Εγγύς Ανατολή, δηλώνω ότι φθάνει περίπου τα ενενήντα πέντε εκατομμύρια δολάρια. Δεν
υπάρχουν, απ’ όσο μπορώ να γνωρίζω, ανάλογες στατιστικές για τα ποσά που πρόσφεραν
οι άλλες χώρες. Το κράτος που πρόσφερε τα περισσότερα ήταν βέβαια η Μεγάλη Βρετανία,
αλλά στα δικά μας γραφεία δεν υπάρχουν στοιχεία για το συνολικό ποσό που στάλθηκε
από τις δυτικές χώρες στην Εγγύς Ανατολή.
Όσον αφορά στο δεύτερο ερώτημά σας, δηλαδή πόσα χρήματα θα χρειαστούν επιπλέον,
είναι τρομερά δύσκολο να πάρετε υπεύθυνη απάντηση. Η δυσκολία στον υπολογισμό
έγκειται στο γεγονός ότι, όπως γνωρίζετε πολύ καλά, υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες.
Εκείνο που μπορώ να πω είναι ότι τα προγράμματά μας στην Εγγύς Ανατολή θα αρχίσουν
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 58
να περιορίζονται δραστικά ύστερα από παρέλευση ενός ή δύο ετών. Η Εκτελεστική
Επιτροπή της οργάνωσής μας αποφάσισε πριν από εννέα μήνες ότι μέσα στα επόμενα
πέντε χρόνια ή και νωρίτερα, αν είναι δυνατόν, θα πρέπει να γίνει κάποια συγχώνευση
των υποεπιτροπών που λειτουργούν στην Εγγύς Ανατολή.
Αν συνεχιστεί η σημερινή κατάσταση, η Επιτροπή Ανακούφισης στον τομέα της Εγγύς
Ανατολής θα χρειαστεί για την επόμενη διετία περίπου οκτώ εκατομμύρια δολάρια.
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, ό.π., σσ. 196-197
ΠΗΓΗ 3
Η Πηνελόπη Δέλτα οργανώνει αποστολές τροφών και ρουχισμού για τους πρόσφυγες
στη Μυτιλήνη
1
Ξαπέστειλα το φούρναρη και πήγα ίσια στο Y.M.C.A. που ήξερα που μάζευε χρήματα για
βοηθήματα. Βρήκα το διευθυντή, έναν ως εκεί πάνω, προστυχούτσικο άνθρωπο, που με
δέχθηκε με καλόβουλο χαμόγελο. Του είπα πως θέλω στην προκυμαία ν’ ανοίξω μαγειριό,
οπωσδήποτε στεγασμένο, να δίνω σούπα και ψωμί σ’ όσους φθάνουν πεινασμένοι.
- «Εμείς να σας δώσουμε και σκηνές και καζάνια και φουφούδες και ό,τι θέλετε», μου είπε
προθυμότατος. «Σας τα στήνομε και από σήμερα το απόγεμα. Θέλαμε να το κάνομε και
μεις. Μα χρειάζεται άδεια. Και δε μας τη δίνουν. Αν την πάρετε, αρχίζομε αμέσως».
- «Από ποιον εξαρτάται;» Μου έδωσε όλες τις οδηγίες και πήγα στο υπουργείο.
Με παρέπεμψαν στον αρμόδιο τμηματάρχη που με δέχθηκε αμέσως. Ήταν μεγαλόσωμος,
μπατάλικος, προστυχούλης, με μαύρο μουστάκι και πομαδιασμένα μαλλιά, μα
πρόσχαρος, πρόθυμος, γεμάτος καλή θέληση. Με δέχθηκε καθιστός και μου πρόσφερε μια
καρέγλα.
Του είπα το όνομά μου. «Κόρη Μπενάκη νομίζω;» -«Μάλιστα», και του εξέθεσα την
υπόθεση. «Θέλω ν’ ανοίξω συσσίτιο για τους πεινασμένους. Δε ζητώ ούτε χρήματα ούτε
εγκατάσταση. Τα έχω όλα. Ζητώ μόνο μια γραπτή άδεια για ν’ αρχίσω σήμερα και να μην
εμποδίσει ο αστυνόμος τη δουλειά μου». Και του διηγήθηκα την αποτυχία μου με τα ψωμιά
του σταθμού.
Είχε σταυρώσει τα χέρια του στο στομάχι του και με άκουε μ’ ένα χαμόγελο που
μαρτυρούσε κάποια στεναχώρια.
- «Λυπούμαι, κυρία Δέλτα», μου είπε σαν τελείωσα. «Μα δεν μπορώ να σας δώσω άδεια».
- «Γιατί;»
- «Επειδή… Με συγχωρείτε, παρακαλώ μη με παρεξηγήσετε…»
- «Αυτοί οι άνθρωποι φθάνουν πεινασμένοι, δεν έφαγαν από τη Σμύρνη, είναι γυμνοί, δεν
έχουν πεντάρα!»
- «Το ξέρω και ματώνει η καρδιά μου που τ’ ακούω. Αλλά άδεια δεν μπορώ να σας δώσω,
μου απαγορεύεται».
- «Μα γιατί! Γιατί!»
- «Γιατί… Με συγχωρείτε, κυρία Δέλτα, αλλά ξέρετε, τα πράγματα παν άσχημα, η θέση
της κυβερνήσεως είναι δύσκολη, δε θέλει βενιζελική προπαγάντα…»
- «Προπαγάντα; Πρόκειται να δώσω φαγί ζεστό σε πεινασμένους!»
- «Και λίγη προπαγάντα είναι, νομίζετε, αυτή; Τ’ όνομά σας…»
- «Ποιος με ξέρει από τους Σμυρνιούς; Βάλετέ μου αστυνόμους βοηθούς, να
παρακολουθούν, και αν κάνω προπαγάντα να μου κλείσουν το συσσίτιο!»
- «Δεν αμφιβάλλω πώς εσείς δε θα κάνετε προπαγάντα. Μα θα μαθευτεί μεταξύ τους πως
το συσσίτιο το ανοίξατε εσείς, πως είστε κόρη του Μπενάκη. Και αυτό δεν το θέλει η
κυβέρνηση».
- «Να πεθάνουν λοιπόν οι άνθρωποι αυτοί από την πείνα; Να που η κυβέρνηση δεν κάνει
τίποτα!»
- «Το ξέρω, και ματώνει η ψυχή μου… Ακούστε, κυρία Δέλτα, σας το λέγω εμπιστευτικώς,
ήμουν κι εγώ βενιζελικός, ποιος Έλληνας δεν είναι; Μα τώρα στα πράματα…
καταλαβαίνετε είμαστε υπάλληλοι, δεν είμαστε ελεύθεροι… Και φοβούνται την
προπαγάντα…»
- «Μα για ποιον δόθηκε η απαγόρευση; Για μένα; Όχι βέβαια. Δεν ξέρουν πως διαθέτω
χρήματα. Άλλωστε και το Αμερικανικό Y.M.C.A. θέλησε ν’ ανοίξει συσσίτιο και δεν του
έδωσαν άδεια».
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 59
- «Όχι, σε κανένα δε δίνουν. Η κυβέρνηση θα μεριμνήσει».
- «Πότε; Αφού πεθάνουν όλοι;»
- «Έχετε δίκαιο, τα κυβερνητικά μέτρα αργούν. Μα κάτι θα γίνει… Πιστέψετέ με, ματώνει
η καρδιά μου…»
- «Δεν υπάρχει ελπίδα; Αν πάγω στον υπουργό…»
- «Δε θα σας δεχθεί».
Έφυγα άπρακτη, βράζοντας από θυμό και μίσος. Πήγα πάλι στο Y.M.C.A.
- «Nothing to do», μου είπαν.
Κάποιος Έλληνας υπάλληλος μου σφύριξε πως υπάρχει τρόπος, μέσον του Y.M.C.A. να
στείλω τροφές και ρουχισμό στη Μυτιλήνη, όπου πρωτάραξαν τα φορτηγά γεμάτα
πρόσφυγες, κι εκεί οι Αμερικάνοι θα τα μοίραζαν στους απόρους. Μα χρειάζουνταν
οργάνωση, αγορά υλικού, δε γίνουνταν σε 24 ώρες. Πήγα πάλι και είδα το διευθυντή.
Δέχθηκε να το αναλάβει και άρχισε η δουλειά.
Μα βγήκε διαταγή της Σοφίας, όλοι όσοι έχουν και διαθέτουν χρήματα για τους
πρόσφυγες να της τα στείλουν, και κείνη, βασίλισσα πονόψυχη, θα φρόντιζε για τις
ανάγκες των πεινασμένων κλπ.
Αγρίεψα. ... Έκανα τον ανήξερο και εξακολούθησα τη μυστική μου οργάνωση με Έλληνες
υπαλλήλους και μέλη του Y.M.C.A. που θα πήγαιναν και θα μοίραζαν οι ίδιοι τις
αποστολές μου στη Μυτιλήνη.
Ελευθέριος Βενιζέλος, Αρχείο της Π.Σ. Δέλτα, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1988, σσ. 122-124
5. Αφού μελετήσετε τις παρακάτω πηγές και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να
αναφερθείτε στην Σύμβαση της Λοζάνης για την ανταλλαγή των πληθυσμών καθώς
και στις αντιδράσεις που αυτή προκάλεσε.
ΠΗΓΗ 1
Στη Λωζάνη, με χωριστή ελληνοτουρκική σύμβαση που υπογράφηκε στις 30 Ιανουαρίου
1923, διευθετήθηκε επίσης η τύχη του ελληνικού πληθυσμού που είχε παραμείνει στην
Τουρκία και του τουρκικού που βρισκόταν στην Ελλάδα. Εφαρμόστηκε η συνταγή που είχε
από παλιά συστήσει ο Βενιζέλος: η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών. Μόνον οι
Έλληνες της Κωνσταντινουπόλεως και των νήσων Ίμβρου και Τενέδου εξαιρέθηκαν από
την ανταλλαγή, καθώς και οι Τούρκοι της ελληνικής Θράκης. Η έξοδος αυτή και από τις
δυο πλευρές του Αιγαίου, που είχε αρχίσει το 1912 και τέλειωσε το 1925 έμελλε να δώση
ακόμη τραγικότερο χαρακτήρα στα αποτελέσματα της ελληνοτουρκικής αναμετρήσεως:
μέσα στα δεκατρία αυτά χρόνια 1.290.000 Έλληνες εγκατέλειψαν οριστικά την Τουρκία και
έγιναν πρόσφυγες στην Ελλάδα (περίπου 1.100.000 πριν από τη Συνθήκη της Λωζάνης και
189.916 μετά), ενώ 480.000 τούρκοι αναγκάστηκαν να φύγουν από την Ελλάδα και να πάνε
στην Τουρκία (125.000 πριν από τη Συνθήκη της Λωζάνης και 355.635 μετά).
Δ. Κιτσίκη, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ο αιώνα,
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1978, σσ. 214-215
ΠΗΓΗ 2
«Όλοι οι Έλληνες στην Ελλάδα, όλοι οι Τούρκοι στην Τουρκιά!… Θρήνος σηκώθηκε μέσα
στο χωριό … Δύσκολα, δύσκολα πολύ, μαθές, ξεκολνάει η ψυχή από τα γνώριμά της νερά
κι από τα χώματα … Μας ξεριζώνουν! Ανάθεμα στους αίτιους! Ανάθεμα στους αίτιους!
Ανάθεμα στους αίτιους! Σήκωσε ο λαός τα χέρια στον ουρανό, σήκωσε βουή μεγάλη: -
Ανάθεμα στους αίτιους! Κυλίστηκαν όλοι χάμω, φιλούσαν μαλακωμένο από τη βροχή
χώμα, το ’τριβαν στην κορφή του κεφαλιού τους στα μάγουλα, στο λαιμό, έσκυβαν το
ξαναφιλούσαν».
Ν. Καζαντζάκης, Οι αδερφοφάδες, εκδ. Ελ. Καζαντζάκη, Αθήνα, 1973, σσ. 14-18
1. Αφού μελετήσετε τις παραπάνω πηγές να αναφερθείτε στις πρώτες ενέργειες του
κράτους για την αποκατάσταση των προσφύγων.
ΠΗΓΗ 1
Η στέγαση των προσφύγων τον πρώτο καιρό της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα
Κατά τις πρώτες ώρες της μικρασιατικής τραγωδίας, η πρώτη δραστηριοποίηση από
πλευράς ελληνικών αρχών ήταν η συλλογή τροφίμων και χρημάτων για να περιθάλψουν
τα ράκη που αποβιβάζονταν από το «Καρνάκ» και τη «Φρυγία», τα δυο πρώτα ξένα
ατμόπλοια που κατέπλευσαν στον Πειραιά. Όπως ήταν φυσικό, εξίσου πρωταρχική
ενέργεια υποδοχής ήταν η παραχώρηση, όπου υπήρχαν, των υποστέγων του Πειραιά, των
προτεσταντικών εκκλησιών της πόλης και κάποιων αιθουσών του Τζάννειου
Νοσοκομείου. Και πάρα πολύ σύντομα, στις εφημερίδες της 2ας Σεπτεμβρίου, πλάι στις
ειδήσεις για τη «Σμύρνη που καίγεται», τους «χριστιανούς που σφαγιάζονται» και τον
Βενιζέλο που «αγωνίζεται να σώσει τη Θράκη», διαβάζουμε στα ψιλά γράμματα ότι στο
Υπουργείο Δικαιοσύνης «μελετάται η τροποποίηση του ενοικιοστασίου», στο σημείο που
αφορά στην υπενοικίαση των δωματίων. Ακόμη, στο Ελεύθερον Βήμα παρουσιάζεται από
τις πρώτες κιόλας μέρες «προσφορά δωματίου εντός κατοικίας», αλλά υπό τον εξής όρο: το
δωμάτιο προσφέρεται «για ενοικίαση από οικότροφο προσφυγοπούλα». Τα δείγματα αυτά
είναι οι προάγγελοι, κατά κάποιον τρόπο, των επικείμενων επιτάξεων, έστω και αν για
την ώρα μάλλον δε φαίνεται να υπάρχει σαφής αντίληψη στο κράτος και στην κοινή
γνώμη περί της εκτάσεως των γεγονότων. Στο μεταξύ οι καταλήψεις επεκτείνονται σε
κάθε κενό, δημόσιο χώρο.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, Επιστημονικό Συμπόσιο, εκδ.
Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1997, σσ. 71-72
ΠΗΓΗ 2
Υπό την πίεση των γεγονότων, η Επαναστατική Επιτροπή του Πλαστήρα αποφασίζει την
επίταξη κάποιων ακινήτων με Απόφασή της, την 15η Σεπτεμβρίου, δεκαπέντε ημέρες μετά
την Καταστροφή. Είναι το πρώτο από τα πολλά βήματα που θα συμπεριλάβει η
προσφυγική αποκατάσταση, που θα κάνει τον Αμερικανό διπλωμάτη και για ένα
διάστημα πρόεδρο της ΕΑΠ, Χένρυ Μοργκεντάου να πει, με το γνωστό λυρικό του ύφος:
«…το μικρό ελληνικό έθνος των πέντε εκατομμυρίων ψυχών υποδέχθηκε τους
πληγωμένους από τη δυστυχία αδελφούς του με αταλάντευτο θάρρος και ανοιχτές
αγκάλες», αναφερόμενος στο έργο της περίθαλψης.
Σε αυτή την Απόφαση της 15ης Σεπτεμβρίου στηρίζονται οι επόμενες νομοθετικές
ρυθμίσεις. Και στις 11 Νοεμβρίου του ίδιου έτους εμφανίζεται το πολύ βασικό ΝΔ «Περί
επιτάξεως ακινήτων δι’ εγκατάστασιν προσφύγων»:
Έχοντες υπόψη την υπ’ αριθμ. 1 § της από 15 Σεπτεμβρίου 1922 αποφάσεως της
Επαναστατικής Επιτροπής, προτάσει του Ημετέρου Υπουργικού Συμβουλίου,
απεφασίσαμεν και διατάσσομεν:
Άρθρον 1ον
Επιτρέπεται η επίταξις εν όλω ή εν μέρει οικημάτων επιπλωμένων και μη, αγροικιών,
κτημάτων […κτλ.] και παντός είδους ακινήτων […] μη κατοικουμένων ή άλλως πως
χρησιμοποιούμενων υπό του ιδιοκτήτου.
Πολλά είναι όμως τα ερωτήματα που τίθενται; Ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία
αποφασίζεται μια επίταξη; Ποιος αποφασίζει την επίταξη ενός οικήματος; Ποιος την
εφαρμόζει; Πώς ενημερώνεται ο ιδιοκτήτης; Τι γίνεται με τα ήδη κατειλημμένα από
πρόσφυγες οικήματα; Πόσο διαρκεί μια επίταξη; Και πολλά άλλα. Ας τα δούμε με τη
σειρά.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 61
Σε ό,τι αφορά τα ποιου είδους και ποιας χρήσης οικήματα επιτάχθηκαν, η απάντηση είναι
απλή: παντός είδους και κάθε χρήσης. Δηλαδή, τα πάντα.
Επιτρέπεται η επίταξις […] αγροικιών, κτημάτων, αποθηκών, νοσοκομείων,
μοναστηριακών οικημάτων και παντός είδους ακινήτων κατάλληλων προς προσωρινήν
στέγασιν ή νοσηλείαν προσφύγων […]
Επιτάσσονται οικήματα που ανήκουν σε φυσικά πρόσωπα, σε εταιρείες, σε νομικά
πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, σε μονές, ναούς και άλλα εκκλησιαστικά
ιδρύματα. Με αυτόν τον τρόπο επιτάχθηκαν θέατρα, κινηματογράφοι, χαρτοπαικτικές
λέσχες, γραφεία, αποθήκες, νοσοκομεία και, φυσικά, κατοικίες. «Μη κατοικούμενες ή
άλλως πως χρησιμοποιούμενες».
Πάρα πολύ σύντομα γίνεται φανερό ότι με μόνο τις «μη κατοικούμενες» οικίες, το μέτρο
της επίταξης δεν επαρκεί. Κι έτσι, έντεκα μόλις μέρες αργότερα, στις 22 Νοεμβρίου,
έρχεται νέο ΝΔ βάσει του οποίου ο Υπουργός Περιθάλψεως, αν κρίνει ανεπαρκή την
προσωρινή στέγαση, εξουσιοδοτείται να επεκτείνει την επίταξη και επί ακινήτων
κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων. Από τη στιγμή αυτή, το προσφυγικό
ζήτημα αφορά άμεσα κάθε Έλληνα κάτοικο. Κανείς πλέον δεν μπορεί να μείνει απαθής.
Ο Χένρυ Μοργκεντάου τώρα δηλώνει: «Και το τελευταίο ελληνικό νοικοκυριό άνοιξε
διάπλατα τις πόρτες του και δέχτηκε κάποιους πρόσφυγες. Στην Αθήνα πάνω από πέντε
χιλιάδες δωμάτια σε ιδιωτικά σπίτια προσφέρθηκαν σε πρόσφυγες». Ο αριθμός μένει να
εξακριβωθεί. Μεγέθη σε εθνικό επίπεδο είναι δύσκολο να βρεθούν. Σε άλλα κείμενα της
εποχής αναφέρονται οχτώ χιλιάδες δωμάτια.
Όπως είναι φυσικό ακολουθούν αλλεπάλληλες ρυθμίσεις, που επιχειρούν την οριοθέτηση,
την εξειδίκευση και κάποιον εξορθολογισμό του τεράστιου αυτού κεφαλαίου που άνοιξε
μονομιάς, συγχρόνως, θα λέγαμε, με τις εξώπορτες της ιδιωτικής κατοικίας.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 72-74
ΠΗΓΗ
ΑΥΕ, φακ. Ε, προσφυγικόν ζήτημα εν Ελλάδι, 1923:
«Η κατανομή των προσφύγων εγένετο άνευ ουδενός κριτηρίου, ένεκα της σπουδής μεθ’ ης,
ιδία εκ Μ. Ασίας, εγένετο η μεταφορά αυτών, επικρατησάσης μόνον της απόψεως να
διευθύνωνται τα ατμόπλοια εις την εγγυτέραν ελευθέραν γωνίαν και όπου κατά
συμπεριφοράν υπετίθετο ότι ευκολώτερα και προχειρότερα θα ήσαν τα μέσα στεγάσεως.
Έπεται εκ τούτου ότι ήδη παρίσταται εκ νέου ανάγκη νέων μετακινήσεων του
προσφυγικού πληθυσμού, πρώτον ίνα τα μέλη της αυτής οικογενείας επανεύρωσιν
άλληλα, δεύτερον δε ίνα συνενωθώσιν επί το αυτό οι κάτοικοι των ιδίων συνοικισμών,
χωρίων, κωμοπόλεων».
Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες,
εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 148
3. Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να αναφερθείτε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν το πρόβλημα της στέγης οι
πρόσφυγες στις πόλεις και στην ύπαιθρο.
ΠΗΓΗ 1
Η ΕΑΠ και τα λίγα σπίτια που έκτισε στη Λέσβο
Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων δεν έκτισε στη Λέσβο κανένα προσφυγικό
χωριό για τους αγρότες, αφού οι αγρότες πρόσφυγες πήγαν κι εγκαταστάθηκαν στα
σπίτια ή στα εξοχικά των Τούρκων ή έκτισαν μικρά οικήματα από πηλό στα χωράφια που,
χωρίς τίτλους κυριότητας, τους είχαν δοθεί την άνοιξη του 1923 για να καλλιεργήσουν.
Μερικά μόνο σπίτια έκτισε η ΕΑΠ στο χωριό Παναγιούδα και στο χωριό Σκάλα. Για την
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 62
ικανοποίηση των οικονομικών αιτημάτων τους οι Αϊβαλιώτες πρόσφυγες δεν
απευθύνονταν μόνο στις τράπεζες, αλλά και στα πολιτικά γραφεία των προσφύγων
βουλευτών, τους οποίους αποκαλούσαν χαρακτηριστικά «ημετέρους ηγέτας», και
απαιτούσαν τη μεσολάβησή τους για την ικανοποίηση των αιτημάτων τους. Ο βουλευτής
της περιφέρειάς τους είχε αντικαταστήσει στη συνείδησή τους το Μικτό Εκκλησιαστικό
Συμβούλιο ή τη Δημογεροντία του τόπου τους. Οι αγρότες Αϊβαλιώτες είχαν
συνειδητοποιήσει ότι με την ψήφο τους είχαν πολιτικά δικαιώματα, ήταν «Έλληνες
πολίτες» και ότι η λέξη «πρόσφυγας» αφορούσε μόνον την καταγωγή τους και την
πρόσκαιρη οικονομική τους κατάσταση, αλλά όχι και τη θέση τους μέσα στο ελληνικό
κράτος. Ήταν αυτό ένα ουσιαστικό βήμα για την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 160-161
ΠΗΓΗ 2
Έως το 1925, οι αστοί και οι εργάτες Αϊβαλιώτες, που έμεναν μέσα στη Μυτιλήνη ή στις
συνοικίες που δημιουργήθηκαν στην περιφέρεια, απέκτησαν σχετική οικονομική
αυτάρκεια και αντιμετώπισαν με δικά τους μέσα τις οικονομικές ανάγκες τους. Όμως για
να επιλύσουν το πρόβλημα της στέγης χρειάστηκε να περάσει τουλάχιστον μια δεκαετία.
Η απόκτηση ιδιόκτητης στέγης έγινε με δική τους πρωτοβουλία, με την αγορά οικοπέδων,
όπου ανοικοδόμησαν όπως όπως μικρά σπίτια ή και με την πρόχειρη επισκευή
εγκαταλειμμένων σπιτιών που αγόρασαν από τους ντόπιους ή τους παραχωρήθηκαν από
την Εθνική Τράπεζα, έναντι της αποζημίωσης που εδικαιούντο από τα ανταλλάξιμα. Η
συνεισφορά του ελληνικού κράτους στην επίλυση του στεγαστικού προβλήματος ήταν η
παροχή προσφυγικού δανείου, με μικρό επιτόκιο προς τους δικαιούχους, που όμως η
εξασφάλισή του απαιτούσε απωθητικές και χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 165
ΠΗΓΗ 3
«Οι άνθρωποι της δικής μας τάξεως όλοι λίγο πολύ κάτι είχαν στην άκρη έξω από τις
Κυδωνίες, προβλέποντας την κατάσταση. Καταθέσεις, επενδύσεις ή είχαν αγοράσει
ακίνητα. Υπήρχε και το συγγενολόι στην Ελλάδα. Έτσι κανείς μας δεν βρέθηκε στους
δρόμους. Η εργασιακή μας αποκατάσταση μας απασχολούσε πρωτίστως και όχι η στέγη»
(μαρτυρία Τ. Μουμτζή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173
ΠΗΓΗ 4
«Νοικιάσαμε αμέσως σπίτι στην Αχαρνών και δεν είχαμε ανάγκη από καμιά βοήθεια. Το
1940 κτίσαμε το δικό μας σπίτι στη Νέα Σμύρνη. Ο κήπος του μας έθρεψε στην κατοχή. Ο
πατέρας μου γρήγορα έγινε κι εδώ πασίγνωστος γιατρός. Ξέρετε οι δικοί μας γιατροί
εξακολουθούσαν όλη την ζωή τους να ενημερώνονται για την πρόοδο της επιστήμης τους.
Να μείνουμε λοιπόν σε προσφυγικό συνοικισμό ούτε που το σκεφτήκαμε. Κανείς
Κυδωνιάτης δεν το καταδέχτηκε. Το κράτος έδινε σπίτι σ’ εκείνους που δήλωναν ότι είχαν
ανάγκη και οι Κυδωνιάτες δεν είχαν. Κι όσοι είχαν, ήταν περήφανοι και δεν το έλεγαν. Να
σε θεωρούν πρόσφυγα στην πατρίδα σου ήταν πολύ βαρύ. Άλλωστε, η Ελβετική Ασφάλεια
του πατέρα μου έστειλε αμέσως τα χρήματα» (μαρτυρία Α. Κερεστετζή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173
ΠΗΓΗ 5
Οι αστοί Κυδωνιάτες, που από το 1923 κι έπειτα μετανάστευσαν στην Αθήνα, βρίσκονταν
σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από τους συμπατριώτες τους που έμειναν πίσω στη
Λέσβο. Κατόρθωσαν με διάφορους τρόπους να βγάλουν από το Αϊβαλί ένα μέρος από τα
χρήματά τους ή τα κοσμήματά τους που ρευστοποιώντας το μπόρεσαν να αποκτήσουν
στέγη και να καλύψουν τις βασικές ανάγκες τους. Έτσι το πρόβλημά τους ήταν εντελώς
διάφορο από εκείνο των προσφύγων που αποφάσισαν να εγκατασταθούν στη Λέσβο.
Πρώτο τους μέλημα ήταν η εύρεση εργασίας και όχι η απόκτηση στέγης.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 172
ΠΗΓΗ 6
«Η Μυτιλήνη ήταν νησί αποκομμένο. Δεν μπορούσαμε να ριζώσουμε εκεί. Μείναμε ως το
’23 ίσως και κάτι μήνες από το ’24. Ζήτησα να εργαστώ ως χημικός κοντά σ’ έναν
συμπατριώτη μας για να μην κάνω άσχετη δουλειά από τις σπουδές μου. Εκείνος μου
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 63
συνέστησε να δουλέψω στο Πανεπιστήμιο. Έγινα έκτακτος καθηγητής και δούλεψα ως το
1958. Μετά, λόγω της ειδίκευσής μου στην Πυρηνική Φυσική, δούλεψα ως καθηγητής στο
Πολυτεχνείο. Ο αδελφός μου Αριστόδημος είναι οικονομολόγος. Ο Ελευθέριος
οικονομολόγος στη Νυρεμβέργη. Ο Βασίλης γεωλόγος και ο Πλάτων πολιτικός μηχανικός.
Δεν μας ενδιέφερε σε καμιά περίπτωση να στεγαστούμε σε προσφυγικούς συνοικισμούς.
Οι Κυδωνιάτες ποτέ δεν είχαν τέτοια επιδίωξη, γιατί δεν ήθελαν να τους λένε πρόσφυγες.
Ήταν Έλληνες που έζησαν στην ελληνική Μικρασία, όπως ήταν Έλληνες και όσοι έζησαν
στην Αλεξάνδρεια, στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή, σε μια ευρύτερη περιφέρεια του
Ελληνισμού και ως Έλληνες επέστρεψαν στη Μητρόπολη, στην Ελλάδα, και όχι ως
πρόσφυγες. Είπε κανείς τους Έλληνες εξ Αιγύπτου, όταν τους έδιωξε ο Νάσερ από την
Αίγυπτο, τους Κύπριους μετά την Τουρκική κατοχή, όσους κατέφυγαν στην Ελλάδα,
‘πρόσφυγες’; Πρόσφυγες θα ήταν αν πήγαιναν να ζητήσουν άσυλο και προστασία σε
άλλη χώρα, όπως έκαναν οι Αρμένιοι που ήρθαν το 1922 μερικές εκατοντάδες χιλιάδες
στην Ελλάδα, ξένοι ανάμεσα σε ξένους, με άλλη γλώσσα, ήθη και έθιμα. Μείναμε στην
αρχή λοιπόν σε νοικιασμένο σπίτι, ώσπου κτίσαμε το δικό μας» (Π. Κουγιουμτζέλης,
συνέντευξη, Αθήνα, Οκτώβριος 1983).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 173
4. Αφού μελετήσετε την πηγή και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να αναφερθείτε στους λόγους για τους οποίους η ΕΑΠ προσπάθησε να δημιουργήσει
προσφυγικούς συνοικισμούς με κριτήριο τον τόπο καταγωγής τους.
ΠΗΓΗ
Η αρμόδια επιτροπή του Υπουργείου Γεωργίας, που φρόντιζε για την αποκατάσταση των
προσφύγων, είχε θέσει ένα γενικό κριτήριο για τον τρόπο που θα έπρεπε να γίνει η νέα
μετακίνηση και η επιλογή του οριστικού πλέον τόπου εγκατάστασής τους, ώστε να
προσαρμοστούν γρήγορα στις νέες συνθήκες της ζωής τους. Η εγκύκλιος που είχε σταλεί
στις νομαρχίες ήταν σαφής: «Η Επιτροπή θεωρεί ότι η κατά το δυνατόν ανασύστασις των
κοινοτήτων είναι βασικός όρος δια την επιτυχίαν της μονίμου εγκαταστάσεως των
προσφύγων. Διότι οι εκ της αυτής κοινότητος κάτοικοι συνδέονται μετ’ αλλήλων δια
δεσμών αλληλεγγύης, ηθικών και οικονομικών, οίτινες τα μέγιστα διευκολύνουσι την
επιτυχίαν της νέας εγκαταστάσεως, μάλιστα όταν λαμβάνεται πρόνοια ώστε αι φυσικαί
συνθήκαι του νέου συνοικισμού να είναι παρόμοιοι προς τας συνθήκας του συνοικισμού εν
ω ήσαν εγκατεστημένοι ο πρόσφυγες».
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 148-149
5. Αφού μελετήσετε την πηγή να αναφερθείτε στη σχέση του προσφυγικού
ζητήματος με την άναρχη δόμηση των ελληνικών πόλεων.
ΠΗΓΗ
Πράγματι, η ένταση του στεγαστικού ζητήματος και η έκταση του εποικισμού έθεσαν σε
άμεση κίνηση κεντρικούς μηχανισμούς προγραμματισμού, σχεδιασμού και κατασκευής. Κι
ωστόσο το συνολικό πρόγραμμα σχεδιασμού των προσφυγικών οικισμών δεν σχετίστηκε
άμεσα, ούτε καν έμμεσα, με τον σχεδιασμό των πόλεων. Η αυτονομία των φορέων
(Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, υπηρεσίες Πρόνοιας κλπ.) οδήγησε σε μια
ανεξάρτητη δράση. Έτσι, ενώ εμφανίζεται η πρώτη ουσιαστική εφαρμογή κοινωνικής
κατοικίας και οργανωμένης δόμησης στον ελληνικό χώρο και μάλιστα σε μεγάλη έκταση,
χάνεται παράλληλα μια ευκαιρία για σχεδιασμό ευρύτερης κλίμακας. Στους αγροτικούς
και αστικούς προσφυγικούς οικισμούς η πολεοδομική οργάνωση είναι απλούστατη. Κάθε
οικισμός σύμφωνα με το νόμο «ρυμοτομείται προχείρως και χωρίζεται εις οικόπεδα», με
αποτέλεσμα να προκύπτουν παραλλαγές απλών ορθογωνικών σχεδίων οικοπεδοποίησης
από την επανάληψη του βασικού τύπου που συχνά είναι μοναδικός. Οι προβλεπόμενοι
κοινόχρηστοι και κοινωφελείς χώροι είναι ελάχιστοι, συνήθως μορφοποιούνται ως κενά
τετράγωνα και προβλέπουν μόνον εντελώς στοιχειώδεις λειτουργίες, δηλαδή σχολείο,
εκκλησία και πλατεία, παρόλο που καταλαμβάνουν αδόμητες εκτάσεις στις παρυφές των
πόλεων. Αυτό σημαίνει ότι ούτε για το μέλλον υπάρχουν δυνατότητες ανάπτυξης άλλων
λειτουργιών. Όσο για τους αστικούς προσφυγικούς οικισμούς, η απόστασή τους από την
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 64
υπάρχουσα πόλη δημιουργεί προβλήματα ασυνέχειας και αδυναμίας προσαρμογής προς
τον υπάρχοντα αστικό ιστό. Ενώ η πολιτεία είχε, θεωρητικά, έτοιμο ένα πλαίσιο
παρέμβασης, το οποίο μάλιστα είχε δοκιμαστεί πειραματικά αρκετές φορές και διορθωθεί
σύμφωνα με τις ειδικότερες ανάγκες του ελληνικού χώρου, ξαφνικά βρέθηκε
υποχρεωμένη να οπισθοχωρήσει.
Χαρακτηριστική είναι η τύχη του προγράμματος του Α. Παπαναστασίου για την
ανοικοδόμηση της Ανατολικής Μακεδονίας […] Με την άφιξη των προσφύγων το 1922, τα
πολυάριθμα σχέδια που είχαν εκπονηθεί και ενίοτε εγκριθεί, εγκαταλείφθηκαν. Οι
οικισμοί αναπτύχθηκαν στην αρχική τους θέση, σύμφωνα με την εκ των ενόντων
εγκατάσταση παλιών και νέων κατοίκων, ή με πρόχειρα και τυποποιημένα σχέδια
διανομής οικοπέδων του Υπουργείου Γεωργίας. Οι εξελίξεις μετά το 1923 χαρακτηρίζονται
από τη γενικευμένη εφαρμογή σχεδίων, που συνεπάγεται καθοριστικούς συμβιβασμούς
και απλουστεύσεις σε σχέση με τις αρχικές «πειραματικές» και υποδειγματικές
επεμβάσεις.
Μεταξύ 1923 και 1927, σε μια σχεδόν δραματική προσπάθεια, το Υπουργείο Συγκοινωνίας
αγωνίστηκε να περισώσει τη γενικότερη πολιτική που μόλις είχε θεσμοποιήσει,
βομβαρδίζοντας κυριολεκτικά με έγγραφα όλους τους φορείς που υπεισέρχονταν στην
εγκατάσταση των προσφύγων (υπουργεία Δημοσίων Έργων, Υγιεινής και Πρόνοιας, τις
νομαρχίες και τις αστυνομικές αρχές), με σκοπό να επιτύχει τουλάχιστον τον συντονισμό
των ενεργειών. Στις εγκυκλίους του υπενθυμίζει ότι η ίδρυση προσφυγικού οικισμού δίπλα
σε αστικό χώρο ισοδυναμεί ουσιαστικά με επέκταση της πόλης και θα πρέπει να
εναρμονίζεται προς το νέο ή το υπό εκπόνησιν σχέδιο, διότι «άλλως θα προκύψουν σοβαρά
προβλήματα». Αντίστοιχες παρεμβάσεις και υπομνήσεις γίνονται όταν ελεύθεροι δημόσιοι
χώροι, που είτε προτείνονται είτε υπάρχουν και διαφυλάττονται ως δρόμοι, πλατείες κλπ.
από τα νέα σχέδια, καταλαμβάνονται από τις τοπικές αρχές για την εγκατάσταση
προσφύγων. Δυστυχώς, όσο κι αν το αρμόδιο υπουργείο συνιστά να μην επιτρέπονται σε
τέτοιους χώρους παρά μόνον κατ’ εξαίρεσιν και «μόνον προχείρου μορφής ξυλόπηκτα
παραπήγματα», «ελαχίστων διαστάσεων», «επί θέσεων αποκέντρων», ώστε να μην
«παρεμβάλλωσι οιονδήποτε κώλυμα εις την κυκλοφορίαν ή προκαλώσι ζημίας εις λοιπούς
κατοίκους ή ιδιοκτήτας», οι εκκλήσεις αυτές θα παραμείνουν χωρίς αποδέκτη.
Η παράδοξη αυτή διελκυστίνδα συνεχίστηκε μέχρι το 1927, οπότε ο σχεδιασμός και η
ανέγερση προσφυγικών οικισμών αφαιρέθηκαν, όχι πλέον σιωπηρά ή έμμεσα, αλλά ρητά
και κατηγορηματικά από την αρμοδιότητα του Υπουργείου Συγκοινωνίας και τις
ρυθμίσεις του ΝΔ 1923, με ειδικούς νόμους και διατάγματα. Έτσι με τα ΝΔ του 1927 και
1928 «περί οργανώσεως των Υπηρεσιών του Υπουργείου Υγιεινής, Προνοίας και
Αντιλήψεως», ορίστηκε αρμόδιο το υπουργείο Υγιεινής για την ανέγερση οικημάτων και
συνοικισμών, καθώς και σχολείων, εκκλησιών, βιομηχανικών και λοιπών καταστημάτων
για την αποκατάσταση και τη στέγαση των προσφύγων «και άνευ της τηρήσεως της
νομοθεσίας περί σχεδίων πόλεων και πάσης συναφούς προς ταύτην διατάξεως» για το
διάστημα της επόμενης τετραετίας. Στο τέλος της τετραετίας επεκτάθηκε για μια ακόμη
διετία η δυνατότητα υπέρβασης της νομοθεσίας περί σχεδίων πόλεων.
Τέλος, ενώ με το Ν. 6076/1934 υποτίθεται ότι περιορίζεται η παράκαμψη των
πολεοδομικών νόμων μόνον εντός των ορίων των υφισταμένων προσφυγικών
συνοικισμών, διαιωνίζεται ουσιαστικά η πλήρης αναρχία, με πολυάριθμες, «σοφά»
διατυπωμένες παρεκκλίσεις.
6. Αφού μελετήσετε την πηγή και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να επισημάνετε την κύρια αποστολή της ΕΑΠ.
ΠΗΓΗ
Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, που αρχικά είχε αναλάβει το Ταμείο
Περιθάλψεως Προσφύγων, συνέχισε η διεθνής Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η
γνωστή ως ΕΑΠ, που, σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Γενεύης, έργο της ήταν η ένταξη
των προσφύγων στο κοινωνικό σύνολο, αφού εξασφαλιζόταν, εκτός από τη στέγη,
δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ΕΑΠ εξαρχής βρήκε τη λύση της
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 65
ταπητουργίας ως «πανάκεια» και σε κάθε προσφυγικό συνοικισμό χρηματοδοτούσε την
ανέγερση ενός ή περισσοτέρων μεγάλων οικοδομημάτων, ώστε η οικιακή ενασχόληση των
προσφύγων να μετατραπεί σε σύγχρονη βιομηχανική διαδικασία.
Αντίθετα από τους άλλους οικισμούς, στη Νέα Ιωνία υπήρξε πιο συγκεκριμένη η έκφραση
της βιομηχανικής πολιτικής της ΕΑΠ. Βέβαια, είναι γνωστό ότι η ΕΑΠ κατηγορήθηκε για
την αναποτελεσματικότητα που είχε στον τομέα αυτό και πολλοί ερευνητές θεώρησαν ότι
αρνήθηκε να ασχοληθεί με το θέμα.
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία -
Παράμετρος της αστικής εγκατάστασης», στο συλλογικό τόμο
Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σ. 149
7. Αφού λάβετε υπόψη σας την πηγή να σχολιάσετε την αλλαγή στάσης των
Ερμουπολιτών απέναντι στους πρόσφυγες κατά το 1936.
ΠΗΓΗ
Η υδροδότηση του συνοικισμού δεν επιβάρυνε στην αρχή τους κατοίκους αλλά το δημόσιο,
που έστελνε το σχετικό ποσό στο δήμο. Όταν η ροή αυτή σταμάτησε, ο δήμος αρνήθηκε να
καταβάλει αυτός τη δαπάνη με το αιτιολογικό ότι και άλλες συνοικίες ήταν εξίσου φτωχές.
Ήδη όμως βρισκόμαστε στο 1936 και ίσως η απόφαση αυτή του Δημοτικού Συμβουλίου να
αντανακλά μια αλλαγή στη στάση των Ερμουπολιτών απέναντι στους πρόσφυγες. Ενώ
δηλαδή τους συνέδραμαν με ποικίλους τρόπους στην κρίσιμη φάση της άφιξης και πρώτης
εγκατάστασης, φαίνεται ότι σταδιακά, και κυρίως όταν η μεγάλη οικονομική κρίση του
1929 έπληξε ισχυρά την πόλη, άρχισαν να αρνούνται την αντιμετώπισή τους με κριτήρια
διαφορετικά, πιο ευνοϊκά, από αυτά που ίσχυαν για άλλους, εξίσου δοκιμαζόμενους
κατοίκους της πόλης.
Αντιβενιζελικές ομάδες άρχισαν να βλέπουν με δυσαρέσκεια την πολιτική βαρύτητα που
απέκτησαν οι πρόσφυγες με τη δυνατότητά τους να ψηφίζουν. Είναι γνωστό ότι η
βενιζελική, ιδιαίτερα, παράταξη ευνοήθηκε από την ψήφο τους. Συχνές είναι οι
καταγγελίες του αντιπάλου κόμματος ότι οι εκλογικοί κατάλογοι των προσφύγων είναι
νοθευμένοι.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη», στο συλλογικό τόμο Ο
ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σ. 209
8. Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να αναφερθείτε στις προσπάθειες ιδιωτών για την αποκατάσταση των προσφύγων.
ΠΗΓΗ 1
Μα ήταν αμέτρητοι οι πεινασμένοι.
Μας είχε παραχωρήσει ο Πλαστήρας τα Παλαιά Ανάκτορα κι εκεί είχαμε εγκαταστήσει τα
επιτελεία μας, όσοι εργαζόμαστε για τους πρόσφυγες, η πρώτη επιτροπή εγκαταστάσεως
όπου εργάζουνταν ο Στέφανος, η Μάνα, η Κουντουριώτη, διάφορες άλλες κυρίες, κι εγώ.
Ανοίξαμε εργαστήρια, βρεφοκομεία, νηπιαγωγεία, σχολεία κεντήματος και ραπτικής,
παπουτσίδικα, ό,τι μπορούσαμε να φανταστούμε και ό,τι μπορούσαν αυτοί να κάνουν.
Ελευθέριος Βενιζέλος, Αρχείο Π.Σ. Δέλτα, ό.π., σσ. 133-134
ΠΗΓΗ 2
Πολύ σαφείς είναι επίσης οι πρόοδοι στην ταπητουργία που βρίσκεται σε άμεση σχέση με
την ανταλλαγή των πληθυσμών. Πράγματι, οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας φέρνουν μαζί
τους πολύτιμες παραδόσεις, αναγόμενες στο Βυζάντιο, τόσο στην ταπητουργία, όσο και
στην κεραμική, ώστε η Ελλάδα από τα 1926 να μπορεί ν’ ανταγωνίζεται με επιτυχία σ’
αυτό το πεδίο τις χώρες της Ανατολής και προ πάντων την Τουρκία. Στα 1927 λειτουργούν
περισσότερα από 4.000 ταπητουργικοί αργαλειοί, από τους οποίους τα 2/3 στην Αθήνα και
στον Πειραιά και το 1/3 στο εσωτερικό της χώρας. Αυτή η βιοτεχνία απασχολεί 10.000
εργάτες. Από την παραγωγή τα 80% τα εξάγουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και το υπόλοιπο
το πουλούν στην Ελλάδα και στις διάφορες χώρες της Ευρώπης. Στα 1929 ιδρύεται ο
Αυτόνομος Ταπητουργικός Οργανισμός και ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 66
Η ανάπτυξη αυτής της δραστηριότητας των προσφύγων και η γενική άνθιση της λαϊκής
τέχνης οφείλουν πολλά σε μια γυναίκα ζωγράφο, στην Αγγελική Χατζημιχάλη. Αυτή
επιδόθηκε με ενθουσιασμό στη μελέτη της ελληνικής λαογραφίας και των έργων της
βιοτεχνίας, ταπήτων, μεταξωτών, υφασμάτων, επίπλων κλπ. και δημοσίευσε μεθοδικές
εργασίες, καλά τεκμηριωμένες, που τράβηξαν την προσοχή του κόσμου σ’ αυτά τα
θαυμαστά προϊόντα της καλλιτεχνικής ιδιοφυίας του λαού. Με το παράδειγμά της, με τη
διδασκαλία της στο «Σπίτι των νέων κοριτσιών», με την οργάνωση εκθέσεων λαϊκής
τέχνης, με την ίδρυση εργαστηρίων και πρατηρίων, τέλος με τα δημοσιεύματά της στα
ελληνικά και ξένα περιοδικά συνετέλεσε στη δημιουργία ζωηρής κινήσεως γύρω από τη
λαϊκή τέχνη και ενέπνευσε λαογράφους, ζωγράφους, διακοσμητές κλπ. Η Χατζημιχάλη
επηρέασε πολύ την εξέλιξη της λαϊκής τέχνης στην Ελλάδα και σ’ αυτήν οφείλεται κατά
μεγάλο μέρος η σημερινή άνθιση και ακμή της.
Α. Βακαλόπουλου, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 386-387
ΠΗΓΗ 3
Ο Μπενάκης στέλνει χρήματα για τους πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή
Στη μεγάλη καταστροφή του Αυγούστου 1922, ο πατέρας μου από το Παρίσι, όπου είχε
καταφύγει, μου έστειλε 5.000 λίρες (που έκαμνε 1.250.000 δρχ., αν η λίρα είχε 250 δρχ. ή
1.375.000, αν η λίρα πήγαινε 275 δρχ., που δε θυμούμαι πια καλά, ίσως να κατρακύλησε και
χαμηλότερα η δραχμή). Τα χρήματα αυτά μου τα έστειλε τηλεγραφικώς, μ’ εντολή να τα
ξοδέψω, κατά την κρίση μου, για τους κατεστραμμένους πρόσφυγες.
Ελευθέριος Βενιζέλος, Αρχείο Π.Σ. Δέλτα, ό.π., σ. 121
ΠΗΓΗ 4
Στο μεταξύ είχαν συλλάβει και φυλακίσει Γούναρη, Στράτο και Σία, και είχε σχηματιστεί
άλλη κυβέρνηση με πρόεδρο το Σωτήρη Κροκιδά. Υπουργός της περιθάλψεως διορίστηκε ο
Απόστολος Δοξιάδης.
Μόλις ανέλαβε το Υπουργείο, έκανε μιαν ανακοίνωση, που ζητούσε απ’ όλες τις κυρίες,
σωματείων και άλλων, που διέθεταν χρήματα για τους πρόσφυγες, να παν την τάδε μέρα
στο υπουργείο του, ώστε να συνεννοηθούν, και να μη σκορπιέται η δουλειά, να
συντονιστεί και να γίνεται αποτελεσματικότερη η περίθαλψη.
Εγώ δεν ήμουν σε κανένα σωματείο. Αλλά είχα χρήματα. Πήγα. Ήταν όλες βασιλικές.
Ήμουν η μόνη αντίθετη. Γιατί σαν έπεσε ο Βενιζέλος την 1η Νοεμβρίου του 1920 και ήλθε
ο Ράλλης και ύστερα από λίγες μέρες ο Γούναρης («Ελιά, ελιά και Κώτσο βασιλιά!»),
έπαυσαν όλες τις βενιζελικές κυρίες απ’ όλα τα σωματεία. Τους έστειλαν, δηλαδή, ένα
χαρτί όπου έγραφαν, λ.χ. «Παύεται η Ελένη Κολοκυθοπούλου», χωρίς καν τη λέξη
«κυρία», σα να ήταν υπηρετικά που διώχνονται για καταχρήσεις.
Βρέθηκα μόνη, σε κύκλο εχθρικό, όπου οι περισσότερες μου ήταν άγνωστες, με μόνο τον
υπουργό ομοϊδεάτη.
Ήταν μεταξύ άλλων η κυρία Κεφαλά, η Παπαδοπούλου, το γένος Καραβοπούλου (κόρη
του γνωστού τσιγαρά της Αλεξάνδρειας), παντρεμένη [με] δικαστή των μικτών
δικαστηρίων της Αλεξάνδρειας, που είχε γίνει το δεξί χέρι της Σοφίας, και με χαιρέτησε
προστατευτικά. Ήταν η Νάτα Μελά, που ήλθε και κάθησε κοντά μου, και άλλες που δε
θυμούμαι.
Ευγενικά, με το γλυκύτερο τρόπο, μας είπε ο Δοξιάδης πως δεν εννοούσε να πάρει από
κανένα σωματείο το ταμείο, ούτε να επιβάλει τρόπο εργασίας. Ζητούσε μόνο τη
«συνεργασία» μεταξύ των σωματείων, με τρόπο που να μη βοηθούνται διπλά και τρίδιπλα
τα ίδια πρόσωπα, ενώ άλλα έμεναν αβοήθητα. Και ρώτησε κάθε κυρία τι ποσά διέθετε.
Η κάθε μια είχε φέρει τους λογαριασμούς της· δήλωνε η μια 5.000 δρχ., η άλλη έξι, άλλη
δέκα, μια ένδεκα, άλλη δεκαπέντε. Δεν νομίζω καμιά να είχε είκοσι χιλιάδες. Ήταν
αποστραγγισμένα τα ταμεία από τη διαχείριση της Σοφίας.
Μόνη εγώ δεν είχα μιλήσει. Τελευταία με ρώτησε ο Δοξιάδης: «Εσείς, κυρία Δέλτα, ποιο
σωματείο αντιπροσωπεύετε;»
Όλες γύρισαν με περιέργεια στη μόνη βενιζελική.
- «Κανένα, κύριε Υπουργέ», του αποκρίθηκα.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 67
- «Γιατί λοιπόν είστε εδώ;»
- «Γιατί έχω χρήματα. Διαθέτω χρήματα που μου έστειλε ο πατέρας μου».
- «Πόσα;»
- «Ενάμισυ εκατομμύριο».
Ανατριχίλα πέρασε στο ακροατήριο. Το περίμενα και το απήλαυσα.
Αργότερα, μια μέρα που ξαναντάμωσα την κυρία Κεφαλά, μου θύμισε τη σκηνή.
Σκασμένη στα γέλια μου είπε:
- «Εμείς οι κακομοίρες, φθάναμε με τις πενιχρές μας πέντε, κ’ έξι και τρεις χιλιαδούλες και
νομίζαμε πως φέρναμε βοήθεια, γιατί αντιπροσωπεύαμε κοτζάμ σωματεία. Κι εσείς δεν
αντιπροσωπεύατε τίποτα. Και σας ρωτά ο Δοξιάδης γιατί ήσταν εκεί, και μας βγάζετε
ενάμισυ εκατομμύριο. Εμείς δεν ξέραμε πού να χωθούμε! Λέγαμε να μας καταπιεί το
πάτωμα! Και το είπατε τόσο ήσυχα, σα να φέρνατε εκατό δραχμίτσες!» Και πρόσθεσε
μαριόλικα: «Δεν μπορώ να πω πως η παρουσία σας μας ευχαρίστησε όλες, εμάς τις
αντίθετες!»
Αυτό το είχα αντιληφθεί από την αρχή και ακόμα περισσότερο όταν έκανα τη δήλωση πως
έχω ενάμισυ εκατομμύριο. Σούσουρο πνιγμένο πέρασε ανάμεσα στις παρούσες κυρίες, και
άλλη τεντώθηκε, άλλη έσφιξε τα χείλια της, όλες δυσαρεστήθηκαν.
Και σηκώθηκε ο Δοξιάδης, και ήλθε και μου έσφιξε το χέρι, και βουρκωμένος μου είπε: «Αν
είχαμε δέκα Μπενάκηδες, ελύαμε το προσφυγικό πρόβλημα».
Και τότε, γλυκόξυνα με συγχάρηκαν οι κυρίες, και όσες είχαν πάρει προστατευτικό
απέναντί μου ύφος, το έχασαν, οι κακομοίρες!
Ο Δοξιάδης δε μας ζήτησε τα χρήματά μας. Μας είπε μόνο ποιες ήταν οι επείγουσες
ανάγκες, και σ’ όποια του τις ζήτησε, έδωσε συμβουλές.
Μα οι επείγουσες ανάγκες ήταν φοβερές! Ενάμισυ εκατομμύριο γυναικόπαιδα, χωρίς
προστάτη άντρα, φορτωμένα όμως γέρους, τρελούς, σακάτηδες, ηλίθιους, αρρώστους - με
σαδική κακεντρέχεια άφησαν οι Τούρκοι να φύγουν όλοι οι ανάπηροι, όλη η σαβούρα, ενώ
κρατούσαν ή σκότωναν όλους τους γερούς άντρες - ενάμισυ εκατομμύριο γυναικόπαιδα,
πεινασμένα, γυμνά, άρρωστα, στοιβάζουνταν στα σχολεία, στις εκκλησίες, σ’ όλα τα
κτίρια που μπορούσε να διαθέσει η κυβέρνηση.
Ο Πλαστήρας είχε βγάλει μια διαταγή, κάθε οικογένεια να στεγάσει όσους μπορούσε,
έναν, δύο, δέκα, όσους σήκωναν τα μέσα της και μπορούσε να θρέψει. Στο κτήμα του
πατέρα μου, στην Κηφισιά, στεγάσαμε 40-50 και τους ανοίξαμε συσσίτιο. Εμείς πήραμε 15
στο δικό μας. Ο φτωχός μας περιβολάρης ανέλαβε δυό. Κι έτσι όλη η Αθήνα και ο
Πειραιεύς.
Ελευθέριος Βενιζέλος, Αρχείο Π.Σ. Δέλτα, ό.π., σσ. 132-133
9. Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να αναφερθείτε στις επαγγελματικές ενασχολήσεις των προσφύγων κατά τα πρώτα
χρόνια της προσφυγιάς τους στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
Επαγγελματική ενασχόληση στη Σύρο
Πολλοί από τους πρόσφυγες στεγάστηκαν, μόλις έφθασαν, σε δημόσια ή επιταγμένα
κτίρια. Άλλοι, που παρέμειναν, διασκορπίστηκαν στην πόλη και εκκρεμεί η εξακρίβωση
των οικιών που κατοίκησαν. Για 100 περίπου οικογένειες απαλλοτριώθηκε, ύστερα από
συνεχείς πιέσεις της δημοτικής αρχής και των προσφυγικών συλλόγων, ειδικός χώρος
στην περιοχή Ξηρόκαμπος, στις παρυφές της πόλης, και συγκροτήθηκε εκεί προσφυγικός
συνοικισμός. Η δημιουργία του συνδυάστηκε με την προσπάθεια να βρεθούν εργατικά
χέρια για τη δοκιμαζόμενη βιομηχανία του νησιού:
Ανεξαρτήτως του τοπικού ενδιαφέροντος του ζητήματος, εφόσον δια της εγκαταστάσεως
εργατικών χειρών εν Ερμουπόλει πρόκειται να εξυπηρετηθώσι ακμάζοντες ενταύθα
βιομηχανικοί οίκοι φιλοτίμως προσπαθούντες να βελτιώσωσι και επεκτείνωσι τας
εργασίας αυτών, είνε πολύ ενδιαφέρουσα και η γενικωτέρα άποψις της μονίμου
εγκαταστάσεως και απορροφήσεως εκατοντάδων τινών προσφυγικών οικογενειών,
αίτινες ενδεχομένως αλλαχού μένουσι άεργοι και αχρησιμοποίητοι και δεν πρέπει επίσης
να παροραθή το γεγονός της ωφελείας ην θα αρυσθή η Εθνική της χώρας Οικονομία εκ
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 68
της παρασχεθησομένης τονώσεως της εν Σύρω Βιομηχανίας απεγνωσμένως
αγωνιζομένης κατά της ανεπαρκείας των εργατικών χειρών.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 208-209
ΠΗΓΗ 2
Οι ελληνικές κυβερνήσεις εγκαθιστούν τους πρόσφυγες κυρίως στις πιο εύφορες
ελληνικές χώρες, στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, είτε αγροτικά είτε αστικά.
Επιδιώχθηκε πρώτα ν’ αποκατασταθούν στις περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει οι
Τούρκοι, αλλά, επειδή οι οικισμοί ήταν συγκριτικά λίγοι, κτίστηκαν εκατοντάδες νέοι
συνοικισμοί, ορισμένοι από τους οποίους αργότερα εξελίχθηκαν σε αξιόλογα οικονομικά
κέντρα. Οι κυβερνήσεις τους δίνουν γαίες και τα πρώτα μέσα και ζώα για την καλλιέργεια
της γης. Στις χώρες αυτές ιδίως προβαίνουν ακόμη στην εκτέλεση μεγάλων έργων
πολιτισμού, ανοίγουν δρόμους, κατασκευάζουν γέφυρες, εκτελούν μεγάλα λιμενικά έργα·
επίσης εκτελούν μεγάλα εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα, κυρίως σε τρεις περιοχές,
στις πεδιάδες των Σερρών, της Δράμας και της Θεσσαλονίκης: διευθετούν προς όφελος της
γεωργίας κοίτες χειμάρρων και μεγάλων ποταμών, όπως του Αξιού, του Στρυμόνα κλπ.,
που με τις πλημμύρες τους νέκρωναν τις παρόχθιες γαίες σε μεγάλο βάθος, αποξηραίνουν
λίμνες, όπως του Αχινού, Γενιτσών, Αρτζάν, Αματόβου και τις γαίες τις παραδίδουν σε
ακτήμονες πρόσφυγες και γηγενείς. Έπρεπε ακόμη να γίνουν αρτεσιανά φρέατα,
υδραγωγεία, εξυγιαντικά έργα, για να καταπολεμηθούν οι ελώδεις πυρετοί, ο τύφος, η
φυματίωση, να ιδρυθούν ιατρικοί σταθμοί, φαρμακεία κλπ. Τα μεγάλα αρδευτικά έργα
μεταβάλλουν την ανάγλυφη όψη της Μακεδονίας και προκαλούν το θαυμασμό των
πολιτισμένων λαών. Ο Γερμανός Stephan Ronhart στο έργο του Griechenland von heute
γράφει τα εξής χαρακτηριστικά: «Μια σωστή εποπτική εικόνα αυτών των αληθινά
γιγαντιαίων έργων επάνω σ’ αυτά τα πλατιά εδάφη μπορεί κανείς να τη σχηματίσει,
μόνον όταν πετάξει πάνω απ’ αυτά… Όποιος πετώντας με το αεροπλάνο επάνω από την
Ιταλία, από τη Ρώμη ή το Βρινδήσι… κατεβαίνει σιγά-σιγά από τα 4.000 μέτρα επάνω από
τη Μακεδονία προς τη Θεσσαλονίκη, βλέπει να παρουσιάζεται εμπρός του βαθμιαία σαν
ένα χαλί αυτή η πεδιάδα: μεγάλα, εύφορα, καλλιεργημένα εδάφη, όπου πρώτα υπήρχαν
ελώδεις εκτάσεις, καθαρά χαραγμένα χωράφια από το σκοτεινό καστανό ως το ανοιχτό
πράσινο, σπαρμένα με τις ασπρουδερές κωμοπόλεις και χωριά, που τις διασχίζουν οι
φωτερές ταινίες των δρόμων, που κι αυτές τις κόβουν κατ’ ευθείαν ως τη θάλασσα τα
σκοτεινά αποξηραντικά κανάλια, και όλ’ αυτά συνορεύουν με το πλατύ βαθυγάλανο τόξο
του Θερμαϊκού κόλπου - ένα θαυμαστό έργο ανθρώπινης ενέργειας και προσπάθειας». Το
έργο αυτό ήταν πραγματικά ένα ειρηνικό έπος. Παρόμοια έργα πολιτισμού στη Νότια
Ελλάδα εδραιώνουν τη φήμη των Ελλήνων ως φορέων προόδου στη ΝΑ Ευρώπη και στην
Ανατολική Μεσόγειο. Ο ίδιος ο Ronart γράφει: «Σήμερα η Ελλάδα, αφότου δέχθηκε στο
έδαφός της τα πλήθη των προσφύγων, περικλείει στα σύνορά της ένα σχεδόν απόλυτα
ομογενή από άποψη γλώσσας και θρησκείας λαό 6.550.000 ψυχών». Και σε άλλο σημείο:
«Ο ελληνισμός σώζοντας τους πρόσφυγές του από την καταστροφή και την εξουθένωση
έσωσε ο ίδιος τον εαυτό του και ανορθώθηκε πάλιν ηθικά, ενώ σύγχρονα συναρμολόγησε
σφικτά ολόκληρο τον εθνικό του κορμό. Το μακεδονικό ζήτημα, το περίπλοκο,
μακροχρόνιο πρόβλημα της ευρωπαϊκής διπλωματίας, λύθηκε δυναμικά για πάντα με την
εγκατάσταση των 2/3 των 300.000 ελληνικών οικογενειών που συνέρρευσαν: τα 9/10 των
χωρικών και ένα μεγάλο μέρος των αστών βρήκαν τη νέα τους πατρίδα στη Μακεδονία,
απ’ όπου Μωαμεθανοί και Βούλγαροι είχαν μεταναστεύσει με την ανταλλαγή των
πληθυσμών».
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 383-385
ΠΗΓΗ 3
Επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων γυναικών στη Λέσβο
Στη Λέσβο το 1923, και για μια πενταετία περίπου, λειτούργησε ο «Σύνδεσμος παροχής
εργασίας εις τα πρόσφυγας γυναίκας» ο οποίος βρήκε δουλειά σε πολλές Μικρασιάτισσες.
Ήταν τότε που στα αρχοντόσπιτα της Μυτιλήνης εργάστηκαν ως παραμάνες και
παραδουλεύτρες πολλές Μικρασιάτισσες, αρχόντισσες στον τόπο τους. Επίσης, οι
«Αμερικανοί φίλοι της Ελλάδος» δημιούργησαν στη Μυτιλήνη εργαστήρια για τις
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 69
πρόσφυγες γυναίκες που έφτιαχναν εργόχειρα και κεντήματα και προίκες ολόκληρες στον
αργαλειό. Έτσι στη Μυτιλήνη βρήκαν απασχόληση 250 Μικρασιάτισσες.
«Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι οι αρχόντισσες των Κυδωνιών, που κεντούσαν στην
πατρίδα μας για την ευχαρίστησή τους, όταν δεν διάβαζαν, θα έφτανε η ώρα να κεντούν
για να ζήσουν τα παιδιά τους και τους γέρους γονείς τους. Δεν είναι υπερβολή να πω ότι
στην Μυτιλήνη το κέντημα το έφεραν οι πρόσφυγες».
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 171-172
10. Αφού μελετήσετε τις πηγές και λάβετε υπόψη το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου
να αναφερθείτε στη συμβολή των ξένων στο έργο της περίθαλψης των προσφύγων
(Ερυθρός Σταυρός, Βρετανική Επιτροπή Περίθαλψης, Ίδρυμα «Σώστε τα Παιδιά»,
Σουηδική Επιτροπή κ.ά.).
ΠΗΓΗ
Το έργο του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα
Ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός αναφέρει ότι πραγματοποίησε έξοδα ύψους 3.000.000
δολαρίων σε μια περίοδο οχτώ μηνών, στη διάρκεια των οποίων, όπως αναφέρει η σχετική
έκθεση, είχε αναλάβει το έργο της διατροφής 800.000 προσφύγων στην αρχή, που βαθμιαία
ελαττώθηκαν σε 500.000: ο μέσος όρος για την όλη περίοδο ήταν 600.000 (σημ.: σύμφωνα με
τα στοιχεία της ελληνικής κυβέρνησης, ο αριθμός των προσφύγων που διέτρεφε ο
Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός ήταν τους πρώτους δυο τρεις μήνες 600.000, ενώ σήμερα
φτάνει στους 478.000). Πέρα από την περίοδο των οχτώ μηνών που κάλυψε με το έργο του
στην Ελλάδα, ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός προτίθεται να αφήσει στην Ελλάδα
τρόφιμα για έξι ακόμα εβδομάδες και έτσι η συνολική περίοδος της δράσης του θα πρέπει
να θεωρηθεί για εννιάμισι μήνες. Ένας μέσος όρος 600.000 προσφύγων για εννιάμισι
μήνες με συνολικό κόστος 3.000.000 δολάρια σημαίνουν 50 σεντς ανά μήνα για κάθε
πρόσφυγα. Αν αφαιρέσουμε από αυτό το ποσό τα έξοδα διαχείρισης, μεταφοράς
προσωπικού και υλικού στην Ελλάδα, τα έξοδα για νοσοκομειακά εφόδια κ.λπ., γίνεται
φανερό ότι ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός δε θα είχε καταφέρει να διαθρέψει αυτούς
τους πρόσφυγες χωρίς την ενεργό και αποτελεσματική συνεργασία της ελληνικής
κυβέρνησης και του ελληνικού λαού.
ΕΠΙΤΑΞΗ ΑΚΙΝΗΤΩΝ
Η επίταξη γίνεται, κατά πρώτο λόγο, στα ακίνητα που έχουν δωμάτια πλέον του
διπλάσιου του αριθμού των ενοίκων. Αφού αυτά εξαντληθούν, η επίταξη θα προχωρήσει
«και εις τα λοιπά κατοικούμενα ή οπωσδήποτε άλλως χρησιμοποιούμενα ακίνητα». Δεν
είναι γνωστό αν αυτό έγινε στην πραγματικότητα. Είναι όμως μέσα στις προθέσεις του
νομοθέτη. Η ίδια η επιτροπή που θα υποδεικνύει τα κατά την κρίσιν της κατάλληλα
ακίνητα, θα καθορίζει συγχρόνως και τον αριθμό των διαθέσιμων δωματίων και τον
αριθμό των προσφύγων που θα εγκατασταθούν σ’ αυτά.
Ποιος θα είναι ο αριθμός των δωματίων; Ο νόμος λέει:
[…] Της επιτάξεως θα εξαιρείται αριθμός δωματίων ίσος προς τον αριθμό των
πραγματικώς εν τω ακινήτω ενοικούντων πλέον ενός μέχρι τριών δωματίων.
Ας φέρουμε ένα παράδειγμα, με σύγχρονους όρους: Το ζευγάρι που, στη σημερινή εποχή,
κατοικεί στο διαμέρισμα των πέντε δωματίων θα παραχωρούσε κανένα, ένα ή και δύο
δωμάτια. Ο νόμος και πάλι ορίζει το πώς θα καθοριστεί ο ακριβής αριθμός των δωματίων:
Θα καθοριστεί «κατά την κρίσιν της επιτροπής και αναλόγως της κοινωνικής θέσεως και
των αναγκών των ενοίκων του ακινήτου». Επιπλέον παρουσιάζεται ακόμα μια ρήτρα
αναπνοής για τους ιδιοκτήτες: «Δεν συνυπολογίζονται […] δωμάτια χρησιμοποιούμενα
προς άσκησιν επαγγέλματος ή επιστημονικής εργασίας των ενοίκων».
Ένα ακόμη ερώτημα που ανακύπτει είναι ο τρόπος με τον οποίο θα οριστεί ο αριθμός των
προσφύγων που θα κατοικήσουν σε αυτά τα δωμάτια. Τον αγνοούμε, αλλά εκείνο που
γνωρίζουμε είναι ότι δεν στεγάζονται μονομελείς, αλλά κυρίως -δικαιολογημένα-
πολυμελείς οικογένειες σε κάθε δωμάτιο. Και, επίσης, αντιλαμβανόμαστε ότι κουζίνα,
μπάνιο, διάδρομοι, γίνονται, εκ των πραγμάτων, κοινόχρηστοι χώροι.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 71
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι και τα έπιπλα επιτάσσονται καμιά φορά μαζί με
το ακίνητο. Συγκεκριμένα, κατά την επίταξη συντάσσεται ένα «πρωτόκολλο επιτάξεως»
που αναφέρει τη θέση, το είδος, την έκταση και τον αριθμό των δωματίων του ακινήτου.
Ανάμεσα σ’ αυτά, ορίζεται ότι πρέπει να καταγραφούν αι τα υπάρχοντα εντός του
ακινήτου έπιπλα ή άλλες κινητές εν γένει εγκαταστάσεις.
Άλλο ερώτημα είναι η διάρκεια της επίταξης. Το ΝΔ της 22ας Νοεμβρίου 1922 ορίζει ότι η
επίταξη των οικημάτων που ήδη κατοικούνται διαρκεί κατά μέγιστον τέσσερις μήνες. Η
διατύπωση είναι ρητή και κατηγορηματική: «Κατ’ ουδεμίαν περίπτωσιν η επίταξις […]
δύναται να παραταθεί υπέρ το τετράμηνον, μετά την λήξη του οποίου η υπηρεσία
Περιθάλψεως υποχρεούται ν’ απομακρύνει διοικητικώς τους στεγαζομένους πρόσφυγας,
εγκαθιστώσα αυτούς αλλαχού». Ο νόμος είναι τόσο κατηγορηματικός όσο ταχεία είναι και
η κατάργησή του.
Τον Μάιο του 1923 το τετράμηνο καταργείται. Το σχετικό διάταγμα διευκρινίζει ότι το
τετράμηνο καταργείται και για τα ακίνητα που, κατά τη δημοσίευση του διατάγματος,
έχουν «εξαντλήσει» το τετράμηνο και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται από πρόσφυγες. Η
κατάσταση που υπαγόρευσε τη νομική αυτή διευθέτηση είναι προφανής: το τετράμηνο
εξαντλήθηκε, μεταστέγαση δεν υπήρξε, οι πρόσφυγες συνέχισαν να παραμένουν στα
επιταγμένα ακίνητα «παρανόμως» και ο νόμος έρχεται αναγκαστικά να προσδώσει την
απαραίτητη νομιμότητα.
Το ποιος αποφασίζει μια επίταξη είναι ένα ακόμη ερώτημα. Το ποιος και πώς την
εφαρμόζει, είναι ένα άλλο (και δυσαπάντητο) ερώτημα. Η επίταξη διενεργείται με
Απόφαση του επί της Περιθάλψεως Υπουργού, ή από εξουσιοδοτημένους Γενικούς
Διοικητές, ή Νομάρχες, ή Δημάρχους, ή Προέδρους Κοινοτήτων, της περιφέρειας εντός της
οποίας βρίσκεται το προς επίταξιν ακίνητο. Χαρακτηριστική είναι και η παρακάτω
αποστροφή του νόμου:
[…] Η απόφασις η καθορίζουσα το επιτασσόμενον ακίνητον κοινοποιείται δια δικαστικού
κλητήρος ή δια της Αστυνομίας προς τον ιδιοκτήτην ή νομέα ή κάτοχον, ή τον νόμιμον
αυτών αντιπρόσωπον, εν ελλείψει δε ή εν απουσία αυτών εκ του ακινήτου, προς την
δημοτικήν ή κοινοτικήν Αρχήν του τόπου ένθα κείται το επιτασσόμενον ακίνητον.
Το σημαντικότερο όμως είναι ότι, πολλές φορές, της επιτάξεως έχει προηγηθεί κατάληψη
του ακινήτου, οπότε η απόφαση της επίταξης ουσιαστικά γίνεται για να καλύψει
τετελεσμένα γεγονότα. Πολλές φορές η επίταξη διενεργείται πριν ακόμη κοινοποιηθεί:
«[Η απόφασις κοινοποιείται] το ταχύτερον είτε προ είτε συγχρόνως είτε μετά την υπό των
Διοικητικών Αρχών εκτέλεσιν της επιτάξεως».
Εξάλλου, στη συνέχεια τα πράγματα εμφανίζονται ακόμη πιο ρητά: Κάθε επίταξη, που
έγινε στο διάστημα μεταξύ της 25ης Αυγούστου 1922 και της δημοσιεύσεως του νόμου περί
επιτάξεων, κατά την οποία η κατάληψη του ακινήτου από πρόσφυγες είχε λάβει χώρα
πριν από την κοινοποίηση της αποφάσεως της επίταξης «λογίζεται έγκυρος και νόμιμος».
Ένα από τα στοιχεία του ζητήματος των επιτάξεων είναι και το θέμα της αποζημίωσης
στον δικαιούχο. Το κράτος εκτίμησε, για λόγους προφανείς, ότι για τα επιταγμένα ακίνητα
είναι επιβεβλημένο να καταβάλλεται αποζημίωση. Την αποζημίωση στον δικαιούχο την
προσδιορίζει ειδική επιτροπή, κάνοντας χρήση κάθε νόμιμου αποδεικτικού μέσου που θα
βοηθά στον υπολογισμό της «δίκαιας και εύλογης αξίας» της χρήσεως του ακινήτου, όπως
ο νόμος ορίζει. Είναι, άραγε, ποτέ δυνατόν η αποζημίωση να ισοσταθμίζει τις συνέπειες
της υποχρεωτικής συγκατοίκησης; Τις πρώτες μέρες της Καταστροφής, στο πλαίσιο του
πνεύματος αλληλεγγύης και φιλανθρωπίας, την πρώτη παροχή στέγης επ’ ενοικίω είχαν
ακολουθήσει και άλλες προτάσεις. Για παράδειγμα, στο Ελεύθερον Βήμα της Κυριακής 4
Σεπτεμβρίου 1922 είχε ανοίξει στήλη αγνοουμένων προσφύγων, είχε ήδη ξεκινήσει έρανος
που υποστηριζόταν από την αρθρογραφία της εφημερίδας, και στις 16 εμφανίστηκε
προσφορά γιατρών, εκπαιδευτικών, καλλιτεχνών για ενοικίαση δωματίων σε οικότροφους
πρόσφυγες με αντιπροσφορά κάποια ιδιαίτερα μαθήματα.
Όταν όμως λίγους μήνες αργότερα η συγκατοίκηση διενεργείται υπό την πίεση του μέτρου
της επίταξης, ακόμα και οι καταβολές των αποζημιώσεων δεν επαρκούν ούτε λειτουργούν
κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Έχουν διασωθεί πολλές εγκύκλιοι που παραθέτουν
οδηγίες «δια την ταχυτέραν εκτίμησιν των εις ιδιοκτήτας οφειλομένων αποζημιώσεων εξ
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 72
επιτάξεως ακινήτων των», από τις οποίες τεκμαίρεται ότι υπάρχουν πολλά παράπονα από
την πλευρά των δικαιούχων.
Πέραν αυτού, η αποζημίωση καταβάλλεται στους δικαιούχους από τον κρατικό
προϋπολογισμό. Όμως, είναι χαρακτηριστικό ότι οι ίδιοι οι πρόσφυγες κατατάσσονται από
τις κρατικές υπηρεσίες ως «άποροι, εν μέρει ευπορούντες και εύποροι», πράγμα που
δημιουργεί την υποχρέωση στον πρόσφυγα να καταβάλει αυτός ο ίδιος την αποζημίωση.
Συγκεκριμένα, αν η αρμόδια επιτροπή χαρακτηρίσει κάποιους πρόσφυγες ως εύπορους, η
αποζημίωση καταβάλλεται από τους ίδιους εξ ολοκλήρου. Αν χαρακτηριστούν ως «εν
μέρει ευπορούντες» η αποζημίωση καταβάλλεται εξ ημισείας από τους ίδιους και από το
κράτος. Τούτο όμως έχει άλλες παρενέργειες: Συνδέει τη συγκατοίκηση με οικονομικές
δοσοληψίες μεταξύ προσφύγων και αυτοχθόνων και με όλα όσα αυτές συνεπάγονται. Ας
αναφέρουμε και πάλι το παράδειγμα μιας παραινετικής προς τις υπηρεσίες εγκυκλίου:
Ιδιαιτέρως τονίζομεν υμίν ότι παρά των οικείων επιτροπών δεν καταβάλλεται η δέουσα
προσπάθεια προς εξακρίβωσιν και αναγραφήν εν τω πρακτικώ, του στοιχείου της
ευπορίας των ενοικούντων προσφύγων εις το υπό κρίσιν ακίνητον. Η επιτροπή πρέπει να
εξελέγχει αυστηρώς την οικονομικήν κατάστασιν των προσφύγων και να υποχρεώνει τους
ως ευπόρους καταλογισθέντας εκ τούτων εις την καταβολήν του καθορισθέντος κατά
μήνα μισθώματος.
Όπως είπαμε, η θεώρηση των προσφύγων «κατά τάξεις» από την πλευρά του κράτους
είναι ένα σοβαρότατο θέμα και μια υπόθεση εργασίας που έχουμε κατ’ επανάληψιν θίξει
στο παρελθόν, σε άλλες έρευνές μας. Προς επίρρωσιν αυτής της άποψης, στο πλαίσιο του
ζητήματος της «επίταξης των ακινήτων» και μέσα στην αντιφατικότητα που αυτό
δημιουργεί, ας αναφέρουμε την απόφαση να εξώνονται όσοι πρόσφυγες θεωρούνται
εύποροι, για παράδειγμα οι πρόσφυγες της πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή
περιόδου, το 1914. Στη συνέχεια, μια άλλη εγκύκλιος του Υπουργού Δοξιάδη, της 1ης
Ιουνίου του 1923, λέγει, απευθυνόμενη προς τους νομάρχες της επικράτειας:
[…] παρακαλούμεν όπως αναθέσητε εις τας […] εκτιμητικάς Επιτροπάς […] να
επιληφθώσιν […] του καθορισμού αν οι ένορκοι είναι εύποροι ή άποροι. Και οι
χαρακτηρισθησόμενοι εύποροι δέον να υποχρεωθώσιν εις πληρωμήν της εκτιμηθείσης
αποζημιώσεως άλλως θα εξώνωνται διοικητικώς, συνωδά τω αυτώ ως άνω Διατάγματι.
Φρονούμεν δ’ επί του προκειμένου ότι πάντες οι από ετών εγκατεστημένοι ενταύθα
πρόσφυγες δέον να θεωρηθώσιν εύποροι και συνεπώς η δια τας παλαιάς επιτάξεις δαπάνη
του Δημοσίου σκόπιμον τυγχάνει να διατεθεί εις τους νυν απόρους πρόσφυγας, έχοντας
πράγματι ανάγκην εισέτι Κρατικής υποστηρίξεως.
Γνωρίσατε παρακαλώ λήψιν παρούσης.
Εν Αθήναις τη 1η Ιουνίου 1923
Ο Υπουργός Α. Δοξιάδης
Έτσι, από την 1η Ιουνίου 1923 ο νόμος επιβάλλει οι λεγόμενοι εύποροι πρόσφυγες να
εξώνονται από τα νοικοκυριά των γηγενών. Η πραγματικότητα όμως διασκεδάζει τις
βουλήσεις του νομοθέτη: Καθώς οι εξώσεις είναι θεωρητικές και ανεφάρμοστες στην
πράξη, το μόνο που επιτυγχάνεται είναι να δημιουργηθεί πεδίο προστριβών από τα πιο
έντονα, ανάμεσα στους αυτόχθονες ιδιοκτήτες και τους πρόσφυγες ενοικιαστές.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 74-78
1. Αφού μελετήσετε την πηγή και λάβετε υπόψη την αφήγηση του σχολικού σας
βιβλίου να απαντήσετε στις εξής ερωτήσεις:
α) Ποια ήταν η συμβολή των προσφύγων στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας;
β) Σε ποιους τομείς της οικονομίας συνεισέφεραν περισσότερο;
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 74
ΠΗΓΗ
Στο χώρο των εργοστασίων κυριάρχησε η ταπητουργία με δεύτερη τη βαμβακουργία, την
οποία οι πρόσφυγες εμπλούτισαν με νέα είδη: αλατζάδες, ντοκουμάδες, κουβέρτες και
άλλα.
Το σύνολο των βιομηχανικών οικοπέδων που παραχώρησε η ΕΑΠ σε ενδιαφερόμενους σε
όλους τους προσφυγικούς συνοικισμούς ήταν 40. Από αυτά, τα 24 βρίσκονταν στη Νέα
Ιωνία και, από τα υπόλοιπα, δύο στην Καισαριανή, εφτά στη Νίκαια, εφτά στον Υμηττό,
ένα στο Βύρωνα, ένα στα Ταμπούρια του Πειραιά, ένα στη Δραπετσώνα και ένα στον
Πειραιά.
Εκτός από ταπητουργεία και υφαντουργεία, στη Νέα Ιωνία ένα οικόπεδο χρησιμοποιήθηκε
για εργοστάσιο ελαστικών, ένα για σοκολατοποιία και ζαχαροπλαστική, ένα για
βιομηχανία χρωμάτων και ένα για αγγειοπλαστική. Χαρακτηριστικό των επιχειρήσεων
που αναπτύχθηκαν ήταν ότι οι μεγαλύτερες ιδρύθηκαν από πρόσφυγες καταγόμενους
από τη Μουταλάσκη (Ταλάς) Καισάρειας, που ήρθαν με την ανταλλαγή και έφεραν μαζί
τους λίρες και κοσμήματα· επίσης, ότι ήταν στην πλειονότητά τους οικογενειακές
επιχειρήσεις και ακόμη ότι οι Καισαριώτες ασχολήθηκαν με τη βαμβακουργία ενώ οι
Σπαρταλήδες με την εριουργία. Κάθε επιχείρηση μικρή ή μεγάλη έχει τη δική της ιστορία
και όλες μαζί γράφουν τη βιομηχανική ιστορία της Νέας Ιωνίας και της Ελλάδας
γενικότερα.
Στο χώρο των εργοστασίων επιβλήθηκαν με την παρουσία τους η Υφαντουργική Εταιρεία
Μουταλάσκη, που ξεκίνησε η οικογένεια Τσαλίκογλου και συνεχίστηκε από την
οικογένεια του Σινιόσογλου (το εργοστάσιο παρήγε εξαίρετο κάμποτ)· η οικογενειακή
επιχείρηση της Υφαντουργίας Συνάνογλου· η εριουργική επιχείρηση των Σπαρτάληδων
Εφραίμογλου και Στύλογλου· η Ιωνική Υφαντουργία η «Ελληνίδα», η Υφαντουργία και
Ταπητουργία της οικογένειας Μποσταντζόγλου και η Ταπητουργία των Δουρμούσογλου.
Αυτές πλαισιώθηκαν με πολλές μικρότερες ταπητουργικές επιχειρήσεις.
Ο νέος και πολλά υποσχόμενος κλάδος της ταπητουργίας προσήλκυσε το ενδιαφέρον
πολλών γνωστών γηγενών επιχειρηματιών, οικονομικών παραγόντων και τραπεζών, που
εκμεταλλευόμενοι την τεχνογνωσία των προσφύγων συνεταιρίστηκαν μαζί τους στη
δημιουργία μεγάλων εταιρειών. Η εταιρεία «Σπάρταλης», γνωστή από τη Σμύρνη,
συνέχισε τις δραστηριότητές της στην Ελλάδα και με την ενίσχυση γνωστών γηγενών
επιχειρηματιών, ως μετόχων, ίδρυσε μεγάλο εργοστάσιο στο χώρο της Ελευθερούπολης.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία της ταπητουργίας παρουσιάζουν δυο άλλες
ταπητουργικές εταιρείες, που ίδρυσαν τα εργοστάσιά τους έξω από τη βιομηχανική ζώνη:
η Ελληνική Ταπητουργία και η Ανατολική Ταπητουργία. Τις δυο αυτές ταπητουργίες
θεωρώ ιστορικές γιατί συνδέονται άμεσα με τις πρώτες ταπητουργικές προσπάθειες στην
Ελλάδα. (…)
Η ταπητουργία, εκτός του ότι κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανικής ζώνης της
Ελευθερούπολης, κατέκλυσε και ολόκληρο τον συνοικισμό με εργοστάσια, βιοτεχνίες και
οικοτεχνίες.
Το 1927, στη Νέα Ιωνία, εργάζονταν στην ταπητουργία 1.223 εργάτριες χωρίς να
υπολογίζονται οι εργαζόμενες στα σπίτια. Τα γνωστά μας μεγάλα εργοστάσια, εκτός από
τη δική τους παραγωγή, έδιναν παραγγελίες κατ’ οίκον σε ταπητεργάτριες παρέχοντάς
τους τα υλικά και τα σχέδια. Η αμοιβή γινόταν ανάλογα με την ποιότητα του χαλιού και
τα σχέδια. Τα πρώτα χρόνια ο τύπος Σπάρτα είχε τη μεγαλύτερη ζήτηση κυρίως στην
Αμερική.
Παράλληλα με τις μεγάλες αλλά και μικρότερες ταπητουργικές επιχειρήσεις οι
Σπαρταλήδες ταπητουργοί, το 1924, προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν τον μεγάλο
συναγωνισμό, ιδρύοντας τον πρώτο ταπητουργικό Συνεταιρισμό με την επωνυμία
«Ταπητουργικός Συνεταιρισμός Σπάρτης της Πισιδίας, Π.Ε.» με κύριους στόχους την
προβολή της ταπητουργίας, την προαγωγή των οικονομικών συμφερόντων των μελών του
και τη χρηματοδότησή τους από την ΕΑΠ.
Η πορεία της ταπητουργίας στην Ελλάδα ήταν εντυπωσιακή αλλά σύντομη και ξεπηδάει
ανάγλυφη από τη μελέτη των γνωστών μας ταπητουργικών επιχειρήσεων. Το 1929, η
διεθνής οικονομική κρίση που επηρέασε ιδιαίτερα την αμερικανική αγορά, η οποία
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 75
απορροφούσε το 90% της παραγωγής, καθώς και ο συναγωνισμός από τα φτηνότερα
περσικά και τούρκικα χαλιά της έδωσαν καίριο χτύπημα. Η βιομηχανική ζώνη της
Ελευθερούπολης επιβίωσε με καθολική στροφή στη βαμβακουργία.
Όμως η αναδίφηση στη βιομηχανική κληρονομιά της Νέας Ιωνίας μας επιφύλασσε μια
έκπληξη. Στο χώρο των Ποδαράδων αποδείχθηκε ότι υπήρξε μια πρόδρομη των
προσφύγων βιομηχανική εγκατάσταση. Στο συνοικισμό του Περισσού, όπου τα σωζόμενα
βιομηχανικά κελύφη εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα, ο γνωστός βιομήχανος Νικόλαος
Κυρκίνης, ιδρυτής της «Ελληνικής Εριουργίας» των Πατησίων, είχε ήδη από το 1918
αγοράσει έκταση 124 στρεμμάτων και χρησιμοποιούσε τον ευρισκόμενο μέσα στο κτήμα
υδρόμυλο για πλυντήριο της εριουργίας. Ο χώρος ήταν προνομιούχος, διέθετε άφθονο
νερό από το παρακείμενο ρέμα του Περισσού (Ποδονίφτη) και συγκοινωνιακή σύνδεση με
το κέντρο μέσω της σιδηροδρομικής γραμμής Αθηνών - Κηφισιάς και της οδού προς το
«χωρίον Ηράκλειον».
Εκτιμώντας αυτά τα προσόντα, ο Ν. Κυρκίνης, μέσα στο 1919, άρχισε τις εργασίες για την
ίδρυση εργοστασίου μεταξουργίας, με συνεργάτη τον μεταξοβιομήχανο από την
Καλαμάτα Α. Ναθαναήλ και τον γιο του Κωνσταντίνο. Οι πρώτες εργασίες στέφθηκαν με
επιτυχία. «Στο εργοστάσιο των Ποδαράδων αναπηνίζουσι την μέταξαν και υφαίνουσιν
ωραία μεταξωτά», σημειώνει πηγή της εποχής. Τον Ιανουάριο του 1923, όταν τα κύματα
των προσφύγων κατακλύζουν τον χώρο, η Μεταξουργία του Κυρκίνη με τη συμμετοχή των
ιδίων μετόχων της Ελληνικής Εριουργίας γίνεται Ανώνυμη Εταιρεία με την Επωνυμία
«Ελληνική Μεταξουργία Α.Ε.», με γενικό διευθυντή τον Ν. Κυρκίνη και εταιρικό κεφάλαιο
5.000.000 δρχ.
Κύριος παράγοντας της ανάπτυξης της μεταξουργίας στην Ελλάδα ήταν η συνεισφορά
των προσφύγων που με την τεχνογνωσία τους αλλά, κυρίως, με τα φθηνά εργατικά χέρια
που πρόσφεραν, έδωσαν μεγάλη ώθηση στην Ελληνική Βιομηχανία Μεταξιού. Στο
εργοστάσιο του Κυρκίνη «τα πολυπληθή θύματα του Κεμαλισμού, τα εκ Νικομηδείας και
Προύσης καταγόμενα εύρον την γνωστήν της πατρίδος των ενασχόλησιν δια τελειοτάτων
μηχανημάτων… γίνεται μάλιστα προσπάθεια εν τω Υπουργείω Περιθάλψεως, ώστε να
απασχοληθώσι άπασαι αι εργατίδες» γράφει η Χρυσή Βίβλος.
Το 1923 ο Κυρκίνης αγοράζει με αναγκαστική απαλλοτρίωση 150 στρέμματα από το κτήμα
των Ποδαράδων του Παναγίου Τάφου για να κτίσει εργατικές κατοικίες· ενώ η ραγδαία
εξέλιξη της Μεταξουργίας του τον οδηγεί σε μεγάλες επεκτάσεις στα οικοδομήματα
(υφαντήρια, κλωστήρια, αναπηνιστήρια) και σε προσθήκες στο μηχανολογικό εξοπλισμό.
Η παραγωγή του 1923 ήταν 3.850 μ. μεταξωτού υφάσματος. Τα παραγόμενα είδη είναι
κρεπ ντε σιν, φουλάρια, ζορζέτ, σαντακρούτες, βαμβακομέταξα, ενώ για πρώτη φορά στην
Ελλάδα κατασκευάζονται υφάσματα ταπετσαρίας και λαιμοδέτες. Το 1924 έχουμε την
πρώτη εξαγωγή στην Ιταλία 336 οκάδων μετάξης προς 346 λιρέτες το κιλό.
Η αύξηση των επιχειρήσεων της Μεταξουργίας και της Εριουργίας και οι αυξημένες
ανάγκες τους σε κινητήρια δύναμη, η προνομιούχος θέση του εργοστασίου της
Μεταξουργίας στη μέση της γραμμής που ένωνε την Αθήνα με τα προάστια και ακόμη η
γειτνίασή του με τον προσφυγικό συνοικισμό των Ποδαράδων, οδήγησε στη δημιουργία
της ανώνυμης εταιρείας παραγωγής κινητήριας δύναμης της Ηλεκτροβιομηχανικής Α.Ε. Η
δύναμη του εργοστασίου ήταν 1.000 ίπποι και έδινε κίνηση στα εργοστάσια της Εταιρείας
αλλά και φωτισμό και κίνηση στους συνοικισμούς έως την Κηφισιά και τη συνοικία
Κυπριάδου. Διευθυντής και του νέου εργοστασίου ήταν ο Ν. Κυρκίνης.
Στα πλαίσια της «Ηλεκτροβιομηχανικής Α.Ε.» ιδρύθηκε εργοστάσιο κοπής και ραφής που
κρίθηκε απαραίτητο μετά τη σύμβαση της εταιρείας με το Δημόσιο. Το εργοστάσιο είχε τη
δυνατότητα παραγωγής 1.000 στολών την ημέρα και τριπλασιασμού του αριθμού σε
περίοδο πολέμου. Ακόμη ιδρύθηκε εργοστάσιο ξυλουργείου, μηχανουργείου και
σιδηρουργείου για τις ανάγκες των επιχειρήσεων.
Το 1925, και πάλι για τις ανάγκες της σύμβασης με το Δημόσιο, χτίστηκε το μνημειώδες
οικοδόμημα της Βαμβακουργίας, που επιβάλλεται με τον όγκο και τη μορφή του ως
σήμερα, πάνω σε σχέδια της προμηθεύτριας των μηχανημάτων Εταιρείας Brooks and
Doxey. Το εργοστάσιο παρήγε καμπότ, σινδονόπανα, τραπεζομάντιλα και
πουκαμισόπανα, καθώς και βαμβακερό νήμα. Επίσης ο Κυρκίνης, την ίδια χρονιά,
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 76
συμμετείχε μαζί με τον Βύρωνα Κωνσταντάρα και την Εθνική Τράπεζα στη δημιουργία
της Ανώνυμης Εταιρείας «Ελληνική Ταπητουργία» του Φουστάνου ιδρύοντας σύγχρονο
διώροφο εργοστάσιο στο χώρο των Ποδαράδων.
...........................................................................................................................
Στον χώρο του Περισσού και στα πλαίσια της «Ελληνικής Εριουργίας Α.Ε.», χτίστηκαν
ακόμη, το 1929, το εργοστάσιο της «Ελληνικής Βιομηχανίας Μετάξης Α.Ε.», το 1932 το
εργοστάσιο της ΕΒΥΠ και το 1935, στα χέρια πια του Μποδοσάκη, τα «Εκκοκιστήρια της
Νέας Ιωνίας».
Η πορεία της «Ελληνικής Εριουργίας Α.Ε.» υπήρξε πολυκύμαντη και πολύ ενδιαφέρουσα
για την ιστορία της κλωστοϋφαντουργίας στη χώρα μας.
Η μετά το 1935 εμφάνιση του Μποδοσάκη Αθανασιάδη στη διεύθυνση της Ελληνικής
Εριουργίας και η παράλληλη ανάπτυξη της βιομηχανικής ζώνης της Ελευθερούπολης
φανερώνει ότι, έκτοτε, ολόκληρη η βιομηχανική εξέλιξη της Ν. Ιωνίας στηρίχθηκε στα
χέρια των μικρασιατών προσφύγων, που μέσα σε μύριες δυσκολίες και σε ένα περιβάλλον
πολλές φορές εχθρικό έδωσαν το δικό τους στίγμα. Από χωροθετική άποψη, θα έλεγε
κανείς ότι η βιομηχανική ζωή της πόλης κινήθηκε ανάμεσα σε δυο πόλους. Σε εκείνον της
βιομηχανικής ζώνης της Ελευθερούπολης, δημιούργημα αποκλειστικά των προσφύγων,
και σε εκείνο του αγροκτήματος Περισσού, που οι πρόσφυγες με το μόχθο τους βοήθησαν
να ανδρωθεί. Οι δυο αυτές ζώνες συμπίπτουν με τα καθορισμένα και σήμερα βιομηχανικά
πάρκα της Νέας Ιωνίας.
Τα εργοστάσια πολύ σύντομα ξαπλώθηκαν στον ευρύτερο χώρο της Ν. Φιλαδέλφειας και
στο Ηράκλειο, με αποκλειστικό σχεδόν αντικείμενο την κλωστοϋφαντουργία. Εν τω
μεταξύ η ανάπτυξη της βιομηχανίας στη Νέα Ιωνία συμβάδισε με εκείνη του συνοικισμού,
και η σχέση κατοικίας και εργασίας έμεινε για πολλά χρόνια στενή. Ως το 1929 στη Νέα
Ιωνία είχαν κτιστεί από την ΕΑΠ και το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων 2.814 σπίτια.
Στην απογραφή του 1928, η Νέα Ιωνία είχε 16.382 χιλιάδες κατοίκους.
Στο χώρο των εργοστασίων, και με την έγκριση της ΕΑΠ, οι πρώτοι επιχειρηματίες έχτισαν
και τα σπίτια τους, ενώ η πλειοψηφία των εργατών έμενε στον οικισμό. Παράλληλα, οι
επιχειρηματίες, με το δικαιολογητικό της προσφοράς άνετης και φθηνής κατοικίας έχτιζαν
εργατικές κατοικίες στο χώρο των εργοστασίων, που στην πραγματικότητα τις
χαρακτήριζε η αθλιότητα. Το ίδιο συνέβαινε και με τον εργατικό συνοικισμό του Κυρκίνη.
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση στη Νέα Ιωνία - Παράμετρος
εγκατάστασης», στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 150-156
2. Αφού μελετήσετε την πηγή και εντοπίσετε στον Πίνακα 2 της σελίδας 157 του
σχολικού σας βιβλίου τις τέσσερις (4) γεωγραφικές περιφέρειες στις οποίες
εγκαταστάθηκαν οι περισσότεροι πρόσφυγες, να ερμηνεύσετε το γεγονός
λαμβάνοντας υπόψη και τον Πίνακα 3 της σελίδας 169.
ΠΗΓΗ
Σχετικά με τα επαγγέλματα των προσφύγων κατά την άφιξή τους στην Σύρο και τους
πρώτους μήνες εγκατάστασης, έναν πρώτο πίνακα έχει δώσει (…) η Μαργαρίτα Δρίτσα
και αργότερα άλλοι. Εκκρεμεί, ωστόσο, να δειχθεί αν άσκησαν τα επαγγέλματά τους,
αστικά τα περισσότερα, στις νέες τους πατρίδες ή αναγκάστηκαν, λόγω ανάγκης κυρίως,
σε άλλες επιλογές, ή, από την άλλη μεριά, αν συνέβαλαν στη δημιουργία νέων
επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Από τον παραπάνω πίνακα προκύπτουν ελάχιστοι
εργάτες και πολλοί ελεύθεροι επαγγελματίες και έμποροι. Κατά μία μαρτυρία που πρέπει
όμως να διασταυρωθεί, πολλές από τις γυναίκες αρνήθηκαν να εργαστούν στις
βιομηχανίες του νησιού (κυρίως κλωστοϋφαντουργίες), επειδή το μεροκάματο που τους
προσφέρθηκε (δύο δραχμές) θεωρήθηκε εξευτελιστικό· προτίμησαν να αναζητήσουν σε
άλλες πόλεις εργασία. Γεγονός πάντως είναι ότι η ντόπια βιομηχανία δεν μπόρεσε να
καλύψει τις ανάγκες της σε εργατικό δυναμικό με τους πρόσφυγες που τελικά παρέμειναν
στη Σύρο. Σύντομα οι βιομήχανοι ζητούν από το κράτος να αποστείλει, με δικά τους
μάλιστα έξοδα, στη Σύρο τους ανέργους πρόσφυγες άλλων περιοχών και αυτό για να
τονωθεί η ντόπια βιομηχανία.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη»,
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 77
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 207-208
3. Αφού μελετήσετε την πηγή να αναφέρετε τους παράγοντες που συνέβαλαν στη
διαμόρφωση των πολιτικών πεποιθήσεων των προσφύγων. (Αρχικά ήταν βενιζελικοί
επειδή θεωρούσαν υπεύθυνους του ξεριζωμού τους αντιβενιζελικούς - Μετά το
σύμφωνο του 1930 πολλοί εντάχθηκαν στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο).
ΠΗΓΗ
Οι πρόσφυγες είναι, κατά πλειοψηφία, αρχικά «βενιζελικοί»
Οι πρόσφυγες, προς έκδηλη δυσαρέσκεια των πιο συντηρητικών στοιχείων του αυτόχθονος
πληθυσμού, ήταν πολυπληθείς και συμπαγώς εγκαταστημένοι, ώστε να δρουν ως
ρυθμιστές της πολιτικής ζωής στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Μερικοί από τους μη
προνομιούχους ήταν επηρεασμένοι ιδεολογικά από τα επαναστατικά δόγματα του
Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας (ΚΚΕ), το οποίο είχε ιδρυθεί πρόσφατα (το 1918)
και ορισμένοι από τους ηγέτες του κατάγονταν από την Ανατολία. Παρά τις μεγάλες
στερήσεις όμως η απήχηση του κομμουνισμού θα παρεμποδιζόταν σημαντικά από την
εμμονή της Κομιντέρν (μεταξύ 1924 και 1935) το ελληνικό κόμμα να υποστηρίζει την ιδέα
ενός αυτόνομου Μακεδονικού κράτους, η δημιουργία του οποίου θα είχε ως επακόλουθο
την απόσπαση μιας μεγάλης περιοχής της Βόρειας Ελλάδας. Από τους
νεοεγκατεστημένους πρόσφυγες των οποίων η ζωή είχε ήδη αναστατωθεί μια φορά, λίγοι
ήταν διατεθειμένοι να ξαναζήσουν αυτή την εμπειρία.
Στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι πρόσφυγες παρέμειναν πιστοί στον Ελευθέριο
Βενιζέλο, το χαρισματικό οραματιστή μιας Μεγάλης Ελλάδας και επίδοξο ελευθερωτή
τους. Το αλυτρωτικό του όραμα είχε τώρα καταρρεύσει, αλλά αυτό ερμηνευόταν απόλυτα
με την προδοσία της εσωτερικής αντίδρασης και τις μηχανορραφίες εξωτερικών
δυνάμεων. Αυτή η αφοσίωση επιβίωσε και μετά την προσέγγιση Βενιζέλου και Κεμάλ
Ατατούρκ το 1930, η οποία επιτεύχθηκε μόνο με ουσιώδεις ελληνικές παραχωρήσεις στο
ζήτημα των αποζημιώσεων για την τεράστια ακίνητη περιουσία που άφησαν πίσω τους οι
πρόσφυγες, φεύγοντας από την Τουρκία. Οι πρόσφυγες ψήφισαν σε μεγάλο ποσοστό υπέρ
της κατάργησης της μοναρχίας στο δημοψήφισμα του 1924, το οποίο έφερε αποτέλεσμα
70% (758.472 έναντι 325.322 ψήφων) υπέρ της δημοκρατίας.
R. Clogg, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας 1770-1990, Αθήνα 1995, σσ. 111-112
4. Αφού μελετήσετε την πηγή και με βάση την αφήγηση του σχολικού σας βιβλίου,
να επισημάνετε τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε ο Ελ. Βενιζέλος για να
υποστηρίξει τις θέσεις του σχετικά με την ελληνοτουρκική προσέγγιση (Σύμβαση
10ης Ιουνίου 1930) και να τα σχολιάσετε.
ΠΗΓΗ
Η ελληνοτουρκική προσέγγιση (1930)
Η σύμβασις της 10ης Ιουνίου 1930 υπέστη δριμύτατην κριτικήν εκ μέρους της
αντιπολιτεύσεως. Οι Τσαλδάρης και Καφαντάρης έψεξαν τον Βενιζέλον, ότι προέβη εις
παραχωρήσεις, χωρίς να λάβη πολιτικά ανταλλάγματα. Ο Βενιζέλος ημφεσβήτησεν ότι η
Ελλάς υπέστη θυσίας διά της συμφωνίας. Ημφεσβήτησεν ότι η αξία των
εγκαταλειφθεισών περιουσιών υπό των Ελλήνων εις Τουρκίαν ήτο μεγαλυτέρα από την
αξίαν των εγκαταλειφθεισών υπό των Τούρκων. Υπεστήριξεν ότι και εξωγκωμένα
ενεφανίζοντο υπό των δικαιούχων τα ενεργητικά, ότι η αξία των εγκαταλειφθεισών
περιουσιών εξέπεσε μετά την αναχώρησιν του ελληνικού στοιχείου, ότι αι ελληνικαί
περιουσίαι εν Τουρκία απετελούντο από κινητάς αξίας, κατά το πλείστον, αι οποίαι δεν
επροστατεύοντο από την Συνθήκην της Λωζάννης, ενώ, αντιθέτως, αι εν Ελλάδι τουρκικαί
ήσαν αποκλειστικώς ακίνητοι. Τέλος, και αυτό ήτο το σοβαρώτερον επιχείρημα, ετόνισεν
ότι, ως προέκυψεν από την πείρα επτά ετών, η εκτίμησις των εκατέρωθεν περιουσιών θα
απήτει πολλάς δεκαετίας, χωρίς και να είναι βέβαιον ότι το αποτέλεσμα της εκτιμήσεως
θα ήτο ευνοϊκόν δια την Ελλάδα.
Εις την επίκρισιν του Τσαλδάρη, ότι δεν ελήφθη πρόνοια προστασίας των ελληνικών
μειονοτήτων εν Τουρκία, απήντησεν ότι «οι Έλληνες της Τουρκίας, είτε ραγιάδες, είτε
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 78
πολίται Έλληνες, θα τύχουν υποστηρίξεως εκ μέρους της τουρκικής κυβερνήσεως,
αναλόγως προς την ανάπτυξιν των φιλικών και στενών σχέσεων μεταξύ των δύο
κρατών».
Ως προς το πολιτικόν αντάλλαγμα, υπεσχέθη ότι τούτο δεν θα εβράδυνε να δοθή.
Ο Βενιζέλος, εξ άλλου, ηρνήθη να δεχθή την αξίωσιν που διετύπωσαν ωρισμένοι
προσφυγικοί κύκλοι, όπως το ελληνικόν κράτος υποκατασταθή εις όλας τας υποχρεώσεις
τας οποίας η Τουρκία υπείχεν εκ της συμβάσεως περί ανταλλαγής ως προς την
ανταλλάξιμον περιουσίαν. Εις την συνεδρίασιν της Βουλής της 25ης Ιουνίου 1930, κατά την
οποίαν εξέθεσεν εν όλη του τη εκτάσει το προσφυγικόν ζήτημα, απέδειξεν ότι οι
πρόσφυγες είχον λάβει κατά μέσον όρον τα 15% της εν Τουρκία περιουσίας των, ότι τοις
εξησφαλίσθη η απόκτησις στέγης και ότι δια την αποκατάστασιν και περίθαλψίν των το
κράτος είχε δαπανήσει 30.290 εκατομμύρια δραχμών, δηλαδή περί τα 80 εκατομμύρια
χρυσών λιρών. Ο Βενιζέλος, κατά την συνεδρίασιν ταύτην, υπεστήριξεν ότι η Ελλάς
ανέλαβε δια της συνθήκης περί ανταλλαγής την υποχρέωσιν να χρησιμοποιήση την εις το
έδαφός της ανταλλάξιμον περιουσίαν δια την αποζημίωσιν των προσφύγων και ότι την
υποχρέωσίν της ταύτην την εξεπλήρωσεν.
Αλλ’ οσονδήποτε και αν ήτο επαχθής δια την Ελλάδα η σύμβασις της 10ης Ιουνίου, τίποτε
το καλύτερον δεν ημπορούσε να πραγματοποιηθή. Η Τουρκία εζήτει, ευθύς εξ αρχής, τον
πλήρη συμψηφισμόν. Η Ελλάς αντεπρότεινεν όπως τα ουδέτερα μέλη της Μικτής
Επιτροπής Ανταλλαγής αναλάβουν την εφαρμογήν συνοπτικού και συνολικού
συστήματος εκτιμήσεως. Η τουρκική κυβέρνησις απεδέχθη, τελικώς, την ελληνικήν
πρότασιν, τα ουδέτερα δε μέλη υπέδειξαν τον γενικό συμψηφισμόν. Να ηρνείτο η Ελλάς
την υπόδειξιν ταύτην; Η τουρκική κυβέρνησις δεν είχε κανένα λόγο να βιάζεται.
Αντιθέτως, η εκκρεμότης της έδιδε την ευκαιρίαν να δυσχεραίνη ακόμη περισσότερον την
θέσιν των 110.000 Ελλήνων της Κωνσταντινουπόλεως, οι οποίοι θα εξηναγκάζοντο να
καταφύγουν εις την Ελλάδα. Θα ημπορούσαμεν να υποστώμεν το νέον αυτό προσφυγικόν
κύμα; Και ήτο συμφέρον να κενωθή η Κωνσταντινούπολις από τους Έλληνας, έναντι της
αβέβαιας προοπτικής που παρείχεν η παράτασις της εκκρεμότητος επί του ζητήματος των
εκτιμήσεων;
Ο Ελ. Βενιζέλος δεν ανήκεν εις την κατηγορίαν των ανθρώπων που εδίσταζον να
αναλάβουν ευθύνας. Άλλωστε, όταν η Ελλάς είχε βαστάσει το βάρος της Μικρασιατικής
καταστροφής, όταν είχεν υποστή τόσας θυσίας εις άψυχον και έμψυχον υλικόν, ποίαν
αξίαν ημπορούσαν να έχουν μερικαί εκατοντάδες χιλιάδων λιρών, όταν δια της θυσίας
αυτής επετυγχάνετο ένας ευρύτερος διακανονισμός των ελληνοτουρκικών σχέσεων,
εγεφυρούτο το από αιώνων χάσμα μεταξύ των δύο λαών και το Αιγαίον πέλαγος
μετετρέπετο από χωριστικόν όριον εις συνδέουσαν γέφυραν;
Εάν ο Βενιζέλος δεν ανελάμβανε την ευθύνην της οριστικής εκκαθαρίσεως του κυκεώνος
των οικονομικών διαμφισβητήσεων μεταξύ των δύο χωρών, εάν άφηνε τα πράγματα να
κυλούν όπως προέβλεπον αι μέχρι τότε συμβάσεις, αι ελληνοτουρκικαί σχέσεις
καθημερινώς θα εδηλητηριάζοντο, η καχυποψία αμοιβαίως θα εγένετο εντονωτέρα, η
προσφυγή εις τους εξοπλισμούς θα καθίστατο αναπόφευκτος, με αποτέλεσμα την
επιβάρυνσιν της Ελλάδος δια ποσών θετικώς μεγαλύτερων από την αρνητικήν ζημίαν που
υπέστη δια της παραιτήσεως από μιας αξιώσεως αμφιβόλου βασιμότητος. Το θέμα ήτο:
Εσύμφερεν ή όχι την Ελλάδα να λησμονήση το παρελθόν και να επιδιώξη ειλικρινώς την
αποκατάστασιν φιλικών σχέσεων με την Τουρκίαν; Εσύμφερεν ή όχι να μεταβληθή ο
προαιώνιος εχθρός εις φίλον; Εφ’ όσον η απάντησις εις το ερώτημα τούτο θα ήτο
καταφατική, η συμφωνία της 10ης Ιουνίου παρουσιάζετο ως το καλύτερον δυνατόν πρώτον
βήμα δια την συμφιλίωσιν με την Τουρκίαν. Οι επικριταί, άλλωστε, του Βενιζέλου, όπως
απέδειξεν η μετά ταύτα πολιτική των, επίστευον ότι η συμφωνία εκείνη ήτο κατά βάσιν
ορθή.
Το επιστέγασμα της επελθούσης συνεννοήσεως ήτο το ταξίδιον του Έλληνος
πρωθυπουργού εις Άγκυραν, κατόπιν προσκλήσεως της τουρκικής κυβερνήσεως, και η
υπογραφή του συμφώνου φιλίας, ουδετερότητος και διατησίας.
Γρ. Δαφνή, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων (1923-1940),
τόμ. Β΄, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1997, σσ. 66-68
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 79
5. Αφού μελετήσετε τις πηγές και με βάση την αφήγηση του σχολικού σας βιβλίου να
επισημάνετε τον τρόπο με τον οποίο ενσωματώθηκαν στις κοινωνίες των τόπων
εγκατάστασής τους οι πρόσφυγες.
ΠΗΓΗ 1
«Οι Κυδωνιάτες ήταν ικανοί για Τέχνες και Γράμματα και όχι για μεγαλοβιομήχανοι και
εισαγωγείς. Την πολιτισμική προσφορά μετρούσαν κι όχι την πολιτική των οικονομικών
διεκδικήσεων. Να φανταστείτε ότι μόλις οι συντοπίτες μας πήραν την αποζημίωση - το
ένα τρίτο από εκείνη που έπρεπε - πήγαν και αγόρασαν έπιπλα και πίνακες και
βιβλιοθήκη και ηλεκτρικά είδη για να φτιάξουν το περιβάλλον τους. Θα έλεγα ότι σε
σύγκριση με τους ντόπιους αυτός ήταν πολιτισμός. Κι ήταν πολύ πικρό να βλέπουμε στη
σκηνή των αθηναϊκών επιθεωρήσεων ότι γινόμαστε στόχος τραγικής σάτιρας για το ήθος
των Μικρασιατισσών ή για τις συνήθειές μας» (μαρτυρία Π. Βαλσαμάκη).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 176
ΠΗΓΗ 2
«Όταν πήραμε τα ψυχία της αποζημιώσεως αντί να τα χρησιμοποιήσουμε προς βελτίωσιν
της τροφής μας, τα εδαπανήσαμε σε λούσα και έπιπλα, όπερ προδίδει τον αυτοσεβασμόν
μας. Έτσι όμως εφθάρη ακόμη περισσότερον ο ήδη εξαντλημένος οργανισμός μας που είχε
ανάγκη από καλή τροφή και ξεκούραση. Αλλά δεν θεωρώ τυχαίον ότι με τις αποζημιώσεις
στολίστηκαν τα σπίτια μας. Διότι επιστεύομεν ότι η πενία μας καθιστούσε πρόσφυγας εις
τα όμματα των εντοπίων» (μαρτυρία Α. Κερεστεντζή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 176
ΠΗΓΗ 3
«Είμαστε Έλληνες όσο και οι εδώ. Αλλά με το ‘πρόσφυγες’ μας ξεχώρισαν, μας
τοποθέτησαν στο περιθώριο της κοινωνίας και κοντέψαμε να ξεχάσουμε τι ήμαστε. Ήταν
τίτλος ανυποληψίας το ‘πρόσφυγας’, πώς να σας το πω. Μόνο όταν πιάσαμε στα χέρια μας
τον κόπο μας και κάναμε δικό μας σπίτι, όταν έγιναν γνωστοί οι Κόντογλου, Βαλσαμάκης,
Βενέζης, οι επιστήμονές μας κι έτρεχαν σ’ αυτούς οι ντόπιοι να τους συμβουλευτούν, τότε
το ‘πρόσφυγας’, δεν μας ένοιαζε. Τιμή μας, που αν και μας ήθελαν πρόσφυγες, εμείς τα
είχαμε καταφέρει» (μαρτυρία Π. Καλαϊτζή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 177
ΠΗΓΗ 4
Σχέσεις προσφύγων και ντόπιων
Με όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω θέλησα να δείξω ότι η ελληνική κοινωνία βρέθηκε
μπροστά σε ζητήματα δυσεπίλυτα, σε ζητήματα που, ενώ δεν ανατρέπουν δομές, ενώ
υποτάσσονται στο κοινωνικό status quo, δημιουργούν ωστόσο παρενέργειες στην
καθημερινή ζωή των γηγενών, πολύ περισσότερες από αυτές που δημιουργούν οι άλλες
μέθοδοι της στεγαστικής πολιτικής.
Επιτάξεις και συγκατοίκηση, όταν θεωρούνται στο επίπεδο της καθημερινότητας, όπου οι
σχέσεις των ανθρώπων μεταλλάσσονται σε σχέσεις φόβων, καχυποψίας, προκαταλήψεων
και επιρροής στερεοτύπων, αντεγκλίσεων και εντάσεων, φαίνεται ότι δεν τεκμηριώνουν
αυτές τις στάσεις κοινωνικής ευαισθησίας και σύμπνοιας που θέλουμε να πιστεύουμε ότι
υπήρξαν και ότι οδήγησαν στην αμοιβαία αφομοίωση των δύο κοινωνικών μορφωμάτων,
προσφύγων και ντόπιων. Όταν όμως θεωρούνται στο επίπεδο μιας γενικεύουσας
προοπτικής του ευρύτερου φαινομένου, αποδεικνύουν περίτρανα την ύπαρξη μιας
κοινωνίας με ανεκτικότητα, αντοχή και βαθύ αίσθημα κοινωνικής αλληλεγγύης, μιας
κοινωνίας που στάθηκε εντέλει ικανή να αφομοιώσει 1,5 σχεδόν εκατομμύριο πληθυσμού,
πραγματοποιώντας ένα τεράστιο έργο αποκατάστασης και παραχωρώντας, ως ένα βαθμό,
ακόμα και τα σχολεία της, ακόμα και τα ενδότερα της οικογενειακής της ζωής.
Μένει να διερευνηθεί αν η διαφορά της κοινωνικής συμπεριφοράς στα δύο αυτά επίπεδα
ανάλυσης εντάσσεται μέσα στο πλαίσιο του φυσιολογικού και του αναμενόμενου, ή
μήπως υποδηλώνει ίδιες της κοινωνίας μας εσωτερικές αντιφάσεις.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 84-85
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 80
6. Αφού λάβετε υπόψη σας την παραπάνω πηγή και την αφήγηση του σχολικού σας
βιβλίου να σχολιάσετε την παρακάτω φράση:
«Το προσφυγικό ζήτημα, ως συνέπεια της Μικρασιατικής Καταστροφής, αποτέλεσε
για την Ελλάδα ένα οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό ζήτημα
μεγάλης σπουδαιότητας, με επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της ζωής του
νεοελληνικού έθνους» (σχολικό βιβλίο, σ. 168).
ΠΗΓΗ
Τα αποτελέσματα του μεγάλου προσφυγικού ζητήματος ήταν τεράστια από οικονομική,
πολιτική και εθνολογική άποψη. Παρατηρείται αύξηση του αστικού πληθυσμού, τόνωση
του εμπορίου, επίρρωση ιδιαίτερων βιομηχανιών, π.χ. υφαντουργίας, ταπητουργίας,
κεραμοποιίας και πλαστικής. Η ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών
μεταβάλλει και την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας προς την Τουρκία και ύστερα από
λίγα χρόνια (1930) συνθήκη φιλίας ενώνει τους δύο λαούς. Αλλά και με τα άλλα
βαλκανικά κράτη επιζητεί η Ελλάδα να συνάψει φιλικές σχέσεις.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σ. 385
7. Αφού μελετήσετε το παράθεμα να απαντήσετε στο ακόλουθο ερώτημα:
Πώς διασφαλιζόταν η ακρίβεια των στοιχείων που αφορούσαν τις διεκδικούμενες
περιουσίες;
ΠΗΓΗ
Στη Μυτιλήνη λειτούργησε το «Μεικτόν Εκκλησιαστικό Συμβούλιο Επαρχίας Κυδωνιών -
Μοσχονησίων και πέριξ», που αντικατέστησε το σύλλογο «Κοινότης Κυδωνιών,
Μοσχονησίων και πέριξ». Στο αρχείο της Ενώσεως Κυδωνιατών σώζεται η αλληλογραφία
του Συμβουλίου και τα πρακτικά των συνεδριάσεών του από την 26η Απριλίου 1926 μέχρι
και τη 16η Οκτωβρίου 1933, που έπαψε να λειτουργεί. Εκεί είναι καταγραμμένα
λεπτομερώς όλα τα στοιχεία των Αϊβαλιωτών που κατέφευγαν στο Συμβούλιο για να
αποκτήσουν τίτλους ιδιοκτησίας και να επαληθεύσουν κληρονομικά δικαιώματα.
Ακολουθείτο, σ’ όλες τις περιπτώσεις, ένα είδος ανακριτικής διαδικασίας για την
εξακρίβωση και την επαλήθευση των στοιχείων που προσκόμιζαν οι μάρτυρες.
Τις αποφάσεις του το Μεικτό Εκκλησιαστικό Συμβούλιο παρέπεμπε στη Δευτεροβάθμια
Επαρχιακή Επιτροπή για την περιφέρεια Κυδωνιών, που είχε συστήσει η Διεύθυνση
Ανταλλαγής του Υπουργείου Γεωργίας. Η απόφαση αυτή ήταν το έγκυρο έγγραφο που οι
δημόσιες υπηρεσίες λάμβαιναν υπόψη τους για τον καθορισμό των αποζημιώσεων των
δικαιούχων αγροτών και των αστών Αϊβαλιωτών. Η επαφή των προσφύγων με το
ελληνικό δημόσιο και τη γραφειοκρατία που είχε δημιουργηθεί τους αποθάρρυνε εντελώς
και τους έκανε να νιώθουν ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 157
8. Αφού μελετήσετε την πηγή και με βάση τις γνώσεις σας από το σχολικό βιβλίο να
αναφερθείτε:
α) στα αιτήματα των προσφύγων σε σχέση με τα ανταλλάξιμα
β) στις σχέσεις τους με τους ντόπιους.
ΠΗΓΗ
Το 1931 τα ανταλλάξιμα κτήματα παραχωρήθηκαν με συμβόλαια ιδιοκτησίας στους
πρόσφυγες, αλλά και σε ακτήμονες της Λέσβου. Οι πρόσφυγες Αϊβαλιώτες πίστευαν ότι
αδικούνταν με αυτή τη διευθέτηση κι έχοντας στο μεταξύ στείλει και Αϊβαλιώτη βουλευτή
στη Βουλή, τον γιατρό Κ. Σίμο, συγκρότησαν αμέσως Επιτροπή και ξεσηκώθηκαν για να
σταματήσει η διαδικασία της παραχώρησης των ανταλλάξιμων στους ντόπιους
ακτήμονες.
Έστειλαν τηλεγραφήματα στην κυβέρνηση με την έμμεση απειλή ότι θα βρουν τρόπο να
διεκδικήσουν από μιαν επόμενη κυβέρνηση, την οποία βέβαια θα υποστήριζαν με την
ψήφο τους, τα νόμιμα δικαιώματά τους. Και για να αποδείξουν ότι στο αίτημά τους αυτό
ήταν όλοι ενωμένοι υπέγραφαν ως «Κοινότης Κυδωνιών και Μοσχονησίων», τίτλος όμως
που δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα, αφού δεν είχαν κατορθώσει να
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 81
εγκατασταθούν όλοι σ’ ένα χωριό και να αποτελέσουν μια κοινότητα μαζί με τους
Μοσχονήσιους. Η απογοήτευση των προσφύγων ήταν μεγάλη. Πίστευαν ότι είχαν χάσει
την πατρίδα τους εξαιτίας της Μικρασιατικής Εκστρατείας και ότι αντί να βρουν
κατανόηση και συμπαράσταση εισέπραξαν την κακοπιστία των ντόπιων και του
Ελληνικού Δημοσίου.
«Πρόσφιγγες και πρόσφυγες, μαζώματα και ακρίδες και βενιζελόμουτρα, αλλά εμάς
χαλάσανε την πατρίδα μας, το Αϊβαλί, και φύγανε από εδώ οι Τούρκοι κι ήρθαμε εμείς κι
έγιναν κι οι ντόπιοι, οι ξεβράκωτοι, νοικοκυραίοι. Εμάς εκμεταλλεύτηκαν, αλλά και πάλι
νοικοκυραίοι σαν εμάς δεν έγιναν».
Η κυβέρνηση Βενιζέλου τελικά παραχώρησε, το χειμώνα του 1930, παρά τις έντονες
αντιδράσεις των αγροτών Αϊβαλιωτών και των άλλων προσφύγων, κλήρο στους ντόπιους
ακτήμονες. Η παραχώρηση αυτή επέδρασε κατευναστικά πάνω στους ντόπιους και
έμμεσα ωφέλησε τους πρόσφυγες, αφού μειώθηκε κάπως η ένταση που δημιουργούσαν οι
συγκρουόμενες διεκδικήσεις των ανταλλάξιμων κτημάτων στα μεικτά χωριά.
«Κλήρο δεν πήραμε μόνο εμείς, αλλά και οι ακτήμονες. Γι’ αυτό όταν λέγανε ότι: ‘Ήρθαμε
πρόσφυγες για να τους φάμε το ψωμί’, εμείς τους λέγαμε ότι: ‘Εμείς είμαστε εκείνοι που
ξεσπιτωθήκαμε και γίναμε αφορμή να φύγουν οι Τούρκοι από ’δω για να πάρουν και
αυτοί κτήμα, που σ’ εμάς, στο Αϊβαλί, είχε και ο φτωχότερος’».
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 158-159
9. Αφού λάβετε υπόψη σας τις πηγές:
α) Να εξηγήσετε γιατί οι συγκεκριμένοι πρόσφυγες δεν θέλησαν να εγκατασταθούν
σε προσφυγικό συνοικισμό.
β) Να αναφερθείτε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν οι ντόπιοι τους
Μικρασιάτες πρόσφυγες τον πρώτο καιρό της παραμονής τους στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
«Ήθελα να εργαστώ και πήγα στο Υπουργείο Πρόνοιας που ο υπουργός, ο γιατρός
Ορφανίδης, ήταν φίλος του πατέρα μου. Εργάστηκα στην Υπηρεσία Στεγάσεως
Προσφύγων. Να φανταστείτε ότι ο συνοικισμός του Αιγάλεω στα πρώτα παραχωρητήρια
που έγιναν στο υπουργείο γραφόταν «Νέαι Κυδωνίαι», αλλά οι Αϊβαλιώτες ούτε που
καταδέχτηκαν να ενδιαφερθούν ούτε καν αιτήσεις δεν έφεραν. Αν είχαν πάει στο
συνοικισμό δεν θα είχαμε έτσι σκορπίσει και χαθεί. Θα είχαμε αλληλεγγύη. Λέγανε ότι
δεν πάνε, γιατί θα πλημμύριζε κάποτε το ποτάμι και αποκαλούσαν την περιοχή «ντάμια».
Η αλήθεια είναι ότι δεν ήθελαν να μείνουν σε προσφυγικό συνοικισμό. Τους έπεφτε
ντροπή. Εγώ προσπάθησα να δώσω το παράδειγμα μαζί μ’ έναν θείο μου Γονατά,
αξιωματικό της Αεροπορίας. Αυτό που καταφέραμε ήταν να έρθουν κοντά μας 50
εργατικές οικογένειες που έφυγαν το 1937 από τη Μυτιλήνη, γιατί είχε πέσει ανεργία.
Λοιπόν ξέρετε τι έγινε; Μετά τον πρώτο χρόνο πούλησαν κι αυτές τον κλήρο τους και
πήγαν σε συνοικίες που δεν υπήρχε ίχνος πρόσφυγα. Αν βρείτε μια οικογένεια στο
Αιγάλεω σήμερα αϊβαλιώτικη θα είναι κατόρθωμα» (μαρτυρία Ο. Καλδή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 174
ΠΗΓΗ 2
Κι ενώ πολλοί Κυδωνιάτες δεν αντιμετώπιζαν άμεσο πρόβλημα στέγης, όπως άλλοι αστοί
Μικρασιάτες, το Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών με την αρμόδια Υπηρεσία Στεγάσεως
Προσφύγων αποφάσισε το 1955 ότι στην περιοχή του Αιγάλεω θα κτιζόταν προσφυγικός
συνοικισμός με την επωνυμία «Νέαι Κυδωνίαι», στον οποίο θα έπαιρναν μικρά
διαμερίσματα κατά πλειοψηφία δικαιούχοι από την περιοχή των Κυδωνιών. Η τυπική
διαδικασία που ακολουθούσε το υπουργείο, μόλις εξοικονομούσε κάποια δημόσια κτήματα
ή απαλλοτρίωνε άλλα, ήταν να τα διαθέτει στην Υπηρεσία Στεγάσεως Προσφύγων. Η
Υπηρεσία, με μειοδοτικό διαγωνισμό, ανέθετε σε κατασκευαστική εταιρεία την
οικοδόμηση των προσφυγικών πολυκατοικιών και σύμφωνα με τις αιτήσεις που είχαν
υποβληθεί για την παροχή στέγης κλήρωνε στους δικαιούχους τα μικρά διαμερίσματα. Η
απόφαση, όμως, που αφορούσε τους Κυδωνιάτες πάρθηκε χωρίς να ερωτηθούν οι ίδιοι ή το
ανεπίσημο συλλογικό όργανο που είχαν ιδρύσει, ένα είδος παραρτήματος του Μεικτού
Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της Μυτιλήνης στην Αθήνα, για να τους παρέχει
πιστοποιητικά και έγγραφα απαραίτητα για τη διεκδίκηση της αποζημίωσης.
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 82
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 173-174
10. Αφού λάβετε υπόψη σας την πηγή και τις πληροφορίες του σχολικού βιβλίου να
αναφερθείτε στους Μικρασιάτες λογοτέχνες και την προσφορά τους.
ΠΗΓΗ
Πνευματική κίνηση και λογοτεχνία
Οι Έλληνες, παράλληλα προς την προσπάθεια για την προσαρμογή τους στη νέα
πραγματικότητα, δεν αμέλησαν να στραφούν και προς άλλα πνευματικότερα έργα
πολιτισμού, όπως ήταν η ίδρυση -εκτός από την Ακαδημία, όπως είπαμε παραπάνω- και
δεύτερου πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη (1926), η ανέγερση πολλών και
συγχρονισμένων σχολείων και γυμναστηρίων, η αναβίωση του αρχαίου πνεύματος στις
γιορτές των Δελφών, στις παραστάσεις αρχαίων θεατρικών έργων και η άνθιση μιας νέας
αξιόλογης λογοτεχνίας.
Μέσα στην περίοδο αυτή που εξετάσαμε ανήκουν οι πεζογράφοι Στράτης Μυριβήλης, που
γίνεται γνωστός κυρίως με το αντιπολεμικό μυθιστόρημα «Η ζωή εν τάφω», ο Φώτης
Κόντογλου, με την τάση του προς το πρωτογονικό, το παράξενο και την περιπετειώδη ζωή
των ναυτικών, οι ποιητές Άγγελος Σικελιανός, ο εμπνευσμένος από την αρχαία τραγωδία
και από τη δελφική ιδέα, ο πολύμορφος και βαθύς στοχαστής, ποιητής και πεζογράφος
Νίκος Καζαντζάκης, ο ποιητής Κώστας Καρυωτάκης με την έντονη ως τον σαρκασμό
απαισιοδοξία του και την απογοήτευσή του από τις ανθρώπινες σχέσεις και την
υπαλληλική του ζωή, ο Κώστας Ουράνης με τη διάχυτη μέσα στο έργο του νοσταλγία και
μελαγχολία, ο Κώστας Βάρναλης με την πλούσια εσωτερική του ορμή και το ενδιαφέρον
του για τους φτωχούς και βασανισμένους και ο Κωνσταντίνος Καβάφης, με τον λιτό και
υποβλητικό του στίχο, με την τάση του για την καλοδουλεμένη αρχαιόπρεπη έκφραση, με
την ιδιότυπη γλώσσα, με την ευαισθησία του στην αναπαράσταση της αλεξανδρινής
εποχής, ο ποιητής που τον μελετούν τα τελευταία χρόνια με ζωηρότερο ολοένα
ενδιαφέρον. Εδώ είναι ανάγκη να μνημονευθούν και δυο κριτικοί, ο Γιάννης Αποστολάκης
και ο Φώτος Πολίτης, οι οποίοι με τα αυστηρά, έστω και υπερβολικά κάποτε κριτήριά τους,
συντελούν στην ανύψωση της λογοτεχνικής παραγωγής. Γενικά οι νέοι λογοτέχνες,
γηγενείς ή πρόσφυγες, παρουσιάζονται με περισσότερο έντονα τα ατομικά τους
χαρακτηριστικά και προοιωνίζουν ευοίωνες τις πιθανότητες για εξέλιξη στο μέλλον.
Μελετώντας όλα τα γεγονότα της εποχής αυτής και την εξέλιξή τους διαπιστώνουμε ότι
για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία παρατηρείται η συνεργασία του συμπαγούς αυτού
ελληνισμού, που από εξωτερικά κυρίως προσκόμματα εμποδίζεται στη διαρκή τάση του
προς τη διασπορά και βαίνει τώρα πια προς την οριστική του διαμόρφωση. Η ανάμειξη των
γηγενών και των προσφύγων είχε και θα έχει βαθύτερες αμοιβαίες επιδράσεις στη σκέψη
και στη δράση, τις οποίες διαισθάνεται και διαβλέπει κανείς ιδίως στην ορμητική φορά, με
την οποία προχωρεί προς τα εμπρός ο ενωμένος λαός.
Ένα μέρος της ανοδικής αυτής πορείας, που παρατηρείται μέσα στο ελληνικό κράτος,
συμπίπτει με τα χρονικά όρια της διακυβερνήσεως της χώρας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο
(1928-1932).
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 388-389
Στο απόσπασμα αυτό από τα «Ματωμένα Χώματα» της Δ. Σωτηρίου, περιγράφεται το δύσκολο ταξίδι
προς τα τάγματα εργασίας. Στιβαγμένοι σε τρένα, υπό άθλιες συνθήκες, κατευθύνονταν προς τα φοβερά
«αμελέ ταμπουρού», στα βάθη της Μικρασίας, όπου οι περισσότεροι έβρισκαν το θάνατο. Στη διαδρομή,
ωστόσο, χάρη στην ελλιπή φρούρηση, το «μπαξίσι» που έδιναν και τα αγαθά που επέτρεπαν στους Τούρκους
φρουρούς τους να αρπάξουν από τους μπόγους τους, πολλοί κατόρθωναν να αποδράσουν. Κι απ’ αυτούς
όμως, πολλοί έχαναν τη ζωή τους κατά την επιστροφή τους στα σπίτια τους.
Στη μαρτυρία αυτή ο Απ. Μυκονιάτης από τον Ατζανό της Περγάμου Μ. Ασίας αφηγείται τις τραγικές
συνθήκες υπό τις οποίες ο ίδιος και οι οικείοι του έφτασαν στη Μυτιλήνη, αμέσως μετά την καταστροφή του
1922. Καταδιωκόμενοι από τον τουρκικό στρατό κατόρθωσαν με καϊκια να διαπεραιωθούν στη Λέσβο
(Μυτιλήνη), αφήνοντας για πάντα τις πατρογονικές εστίες τους (Εμείς οι άλλοι …καΐκια και μας παίρναν»).
Ιδιαίτερη είναι η αναφορά στην ψυχρή υποδοχή που συνάντησαν όταν έφτασαν στην Ελλάδα («Πίσω-
πίσω στη Μυτιλήνη δεν μας δέχουνταν»). Ωστόσο, ο πρόσφυγας κατανοεί ότι η Ελλάδα δεν είχε τη δυνατότητα
να υποδεχθεί τόσο μεγάλο αριθμό προσφύγων, δεδομένης της κακής οικονομικής κατάστασης της χώρας την
εποχή εκείνη («Δεν είναι και πλούσιος τόπος- από ένα μαξούλι [=σοδειά] περιμένει»). Οι πρόσφυγες
αποτελούσαν ένα δυσβάσταχτο βάρος για την δοκιμαζόμενη ελληνική κοινωνία. Αυτό εξηγεί σε ένα βαθμό και
τη διάσταση που εξ αρχής παρατηρήθηκε μεταξύ προσφύγων και γηγενών.
Τέλος, αναφέρεται στο ψυχικό τραυματισμό των προσφύγων, που είχαν χάσει το σπίτι, την πατρίδα,
τους δικούς τους, το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τους. Η οδύνη θα συνόδευε τους πρόσφυγες της πρώτης
γενιάς σε όλη τους τη ζωή («Βασανιστήκαμε, κακοκοιμηθήκαμε … ψεύτικα παραμύθια»).
10. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξη τους στην Ελλάδα
Δεκαπέντε μέρες μείναμε στα βαπόρια. Έπειτα φτάσαμε στον Πειραιά. Απ' τον Πειραιά μόνο τα
σύρματα ξέρω. Στα σύρματα είκοσι μέρες μας κρατήσανε. Αμάν, πολύ μας ρεζιλέψανε, πολύ μας βασανίσανε.
Μας βάλαν στη σειρά. Τα μικρά και τις γριές απ' τη ρίζα μας κουρεύανε. Έκλαιγα, φώναζα: — Ψάξε με, δες με,
δεν έχω ψείρες! Με το ζόρι με κουρέψανε. Σαν κολοκύθι με κάνανε. Πολύν καιρό έπειτα ντρεπόμουνα να βγω
στην αγορά να ψουνίσω. Μας γδύσανε. Ό,τι φορούσαμε στον κλίβανο, άντε, τα βάλανε. Παπούτσια δεν είχαμε
έπειτα να φορέσουμε. Μας δίνανε να φάμε. Είχαμε και μαζί μας. Όμως στην καραντίνα μεγάλο ρεζιλίκι, μεγάλο
σεφιλίκι [=κακοπάθεια] ήτανε. Είκοσι μέρες κράτησε. Από τον Άι-Γιώργη, απ' τον Πειραιά, μας βάλανε στο
βαπόρι, στη Θεσσαλονίκη μας φέρανε. Μας βγάλανε και μας αφήσανε. Στα σοκάκια της Θεσσαλονίκης μας
αφήσανε. Στα σοκάκια της Θεσσαλονίκης πεταμένοι ήμαστε. Έτσι ξαπλωμένοι, μέσα στα σοκάκια. Περνούσε
κόσμος και μας έβλεπε. Αμάν, ρεζιλίκι! Πέρασε ένας άντρας, ένας τρανός. Μας πέταξε μια πεντάρα. Έπιασα την
πεντάρα, φώναζα, έκλαιγα: —Εμείς έχομε λεφτά! Εμείς έχομε να φάμε! Αφήσαμε τα σπίτια μας, τόσα αμπέλια
αφήσαμε! Δεν είμαστε ζητιάνοι εμείς! — Άσε την πεντάρα. Ησύχασε έλεγε η μητέρα μου. Η μάνα μου άρρωστη
ήταν. Ένα κουβάρι μαζεμένη καθότανε. Περνούσε ο κόσμος. Μας βλέπανε από μακριά. Δεν ερχόντανε κοντά
μας: — Προσφυγιά! προσφυγιά! λέγανε και περνούσανε….
(Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από το χωριό Φερτέκι της Καππαδοκίας, κοντά στη Νίγδη). Η Έξοδος
(έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β', σ. 261.
Η μαρτυρία αναφέρεται στην άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα και στο δύσκολο πρώτο διάστημα
της παραμονής τους στη νέα πατρίδα τους.
Η Καλλισθένη Καλλίδου αφηγείται το μακρύ ταξίδι από την Καππαδοκία ως τον Πειραιά. Εκεί οι
ελληνικές αρχές περιόρισαν τους νεοφερμένους πρόσφυγες στα «σύρματα», σε περιφραγμένο δηλαδή χώρο
(καραντίνα) ώστε να αποφευχθεί η μετάδοση τυχόν ασθενειών, αλλά και για τον ευκολότερο έλεγχο των
προσφύγων. Ο περιορισμός στην καραντίνα και τα μέτρα που τον συνόδευαν (κούρεμα, καταστροφή ρούχων)
ταλαιπώρησε και ενόχλησε ιδιαίτερα τους πρόσφυγες (ρεζιλίκι, σεφιλίκι). Είναι γνωστό ότι το βιοτικό τους
επίπεδο ήταν αρκετά υψηλό στις πατρίδες τους, με αποτέλεσμα ο ξεριζωμός και η μετάπτωσή τους στην
κατάσταση του πρόσφυγα να τους ενοχλήσει ιδιαίτερα. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην παρατιθέμενη μαρτυρία
τονίζεται πολλές φορές το αίσθημα του εξευτελισμού που υπέστησαν οι πρόσφυγες («πολύ μας ρεζιλέψανε»,
«ντρεπόμουνα να βγω στην αγορά», «στην καραντίνα μεγάλο ρεζιλίκι, μεγάλο σεφιλίκι»», «Αμάν, ρεζιλίκι»).
Οι πρόσφυγες από τον Πειραιά μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Όπως είναι γνωστό, μεγάλος αριθμός
προσφύγων εγκαταστάθηκε στη Μακεδονία και στην πρωτεύουσά της. Στη μαρτυρία τονίζεται η αδυναμία των
αρχών να στεγάσουν τους νεοαφιχθέντες κατά το πρώτο διάστημα(«Μας βγάλανε και μας αφήσανε. Στα
σοκάκια της Θεσσαλονίκης μας αφήσανε. Στα σοκάκια της Θεσσαλονίκης πεταμένοι ήμαστε. Έτσι ξαπλωμένοι,
μέσα στα σοκάκια.»). Είναι γνωστό ότι το πρόβλημα της προσωρινής στέγασης των προσφύγων κατά το πρώτο
διάστημα ήταν τεράστιο και αντιμετωπίστηκε με πρόχειρες λύσεις (σκηνές, παραπήγματα, επιτάξεις κλπ).
11. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξη τους στην Ελλάδα
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 89
Στη Μερσίνα μείναμε μια βδομάδα στα σύρματα… ύστερα ήρθε το βαπόρι και μας πήρε. Στο ταξίδι
έκανε φουρτούνα και οι γυναίκες λιγοθυμούσαν από το φόβο τους. Άκουγες φωνές, κλάματα. Εγώ είχα μαζί
μου τον άντρα μου, τη μάνα μου και τα τρία παιδιά μου, το Χαράλαμπο, το Δημήτρη και τη Μαρίκα, από ένα ως
έξι χρονώ. Ευτυχώς δεν έπαθα τίποτε· άφησα τα παιδιά σε μια γωνιά του βαποριού κοντά στη μάνα μου και
κουβαλούσα νερό στις λιπόθυμες γυναίκες. Μερικοί άνθρωποι δε βάσταζαν από τα βάσανα που τράβηξαν και
πέθαναν στο βαπόρι τους έδεσαν με σίδερα και τους πέταξαν στη θάλασσα. Επιτέλους φτάσαμε στον Πειραιά.
Άλλοι κατέβηκαν εκεί· εμείς συνεχίσαμε το ταξίδι για την Καβάλα. Μας πήγαν στο Τσινάρ Ντερέ, κοντά στη
σημερινή Νέα Καρβάλη. Δυο χρόνια μείναμε εκεί κάτω από τα τσαντίρια. Ο κόσμος αρρώσταινε και πέθαινε
κάθε μέρα. Πέθανε ο άντρας μου, πέθανε και το παιδί μου ο Χαράλαμπος. Τη νύχτα έρχονταν τα τσακάλια,
σκάβανε τους τάφους και έτρωγαν τους πεθαμένους. Δεν ξέραμε στο χωριό μας τέτοια αγρίμια- είχαν, να, κάτι
τέτοια μεγάλα δόντια…. Αχ! καλύτερα να μη γινόταν η Ανταλλαγή, να μέναμε στα Κενάταλα. Εκεί έξι μήνες
δουλεύαμε, έξι μήνες καθόμαστε και τρώγαμε. Πάλι όμως μπορούσε να γίνει αυτό, να μη φεύγαμε; Τί θα
κάναμε ανάμεσα στους Τούρκους; Εδώ τουλάχιστον, είμαστε σε χριστιανικό έθνος.
(Μαρτυρία Δέσποινας Συμεωνίδου από το χωρίο Κενάταλα της Καππαδοκίας, κοντά στο Γκέλβερί). Η
Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β', σ. 17-18.
Στη μαρτυρία αυτή περιγράφεται το δύσκολο ταξίδι μιας προσφυγικής οικογένειας από την
Καππαδοκία από το λιμάνι της Μερσίνας (στη νότια Τουρκία) ως τον Πειραιά και απο εκεί στην Καβάλα, πόλη
της Μακεδονίας που δέχθηκε, όπως είναι γνωστό τους περισσότερους πρόσφυγες. Εγκαταστάθηκαν στη Νέα
Καρβάλη (τοπωνύμιο που αντικατέστησε το παλαιό τουρκικό «Τσινάρ Ντερέ». Τα τοπωνύμια των προσφυγικών
εγκαταστάσεων συντίθενται συχνά από το όνομα του τόπου προέλευσης με την προσθήκη του «Νέα»).
Το πρώτο διάστημα της παραμονής των προσφύγων στη νέα πατρίδα τους ήταν εξαιρετικά δύσκολο :
πρόχειρη στέγαση, ασθένειες, θάνατοι κλπ. Η πρόσφυγας εύχεται να μην γινόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή
των πληθυσμών του 1923, που στέρησε οριστικά από τους Μικρασιάτες Έλληνες τις πατρογονικές τους εστίες
και τις περιουσίες τους και αναπολεί την πατρίδα της και το υψηλό βιοτικό επίπεδο που απολάμβανε εκεί.
Ωστόσο αποδέχεται τελικά ότι η ανταλλαγή ήταν αναπόφευκτη, καθώς η ανασφάλεια θα καθιστούσε αδύνατη
την επιβίωση των Ελλήνων στο τουρκικό κράτος.
Άρθρον 1. Ορίζει τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της ανταλλαγής των Ελλήνων Ορθοδόξων της
Τουρκίας («Τούρκων υπηκόων Ελληνικού Ορθοδόξου θρησκεύματος εγκατεστημένων επί των τουρκικών
εδαφών») και των Μουσουλμάνων της Ελλάδας (« Ελλήνων υπηκόων Μουσουλμανικού θρησκεύματος
εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών»). Η ανταλλαγή θα αρχίσει να πραγματοποιείται από την 1
Μαΐου του 1923. Οι ανταλλάξιμοι απαγορεύεται να επιστρέψουν στην Τουρκία ή Ελλάδα αντίστοιχα χωρίς
προηγούμενη άδεια.(«Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ νέου εν
Τουρκία ή αντιστοίχως εν Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής Κυβερνήσεως ή αντιστοίχως της Ελληνικής
Κυβερνήσεως»).
Άρθρον 2. Εξαιρούνται της ανταλλαγής και παραμένουν στις εστίες τους («Δεν θα περιληφθώσιν εις
την εν τω πρώτω άρθρω προβλεπομένην ανταλλαγήν») οι Έλληνες της Κων/πολης και οι Μουσουλμάνοι της
Δ.Θράκης. Οι εξαιρέσεις αυτές αποφασίστηκαν μετά την επιμονή της Τουρκίας να παραμείνουν στη Δ.Θράκη
οι Μουσουλμάνοι. Ως αντιστάθμισμα εξαιρέθηκαν και οι Έλληνες της Κωνστντινούπολης. Στις εξαιρέσεις
προστέθηκαν και οι Έλληνες της Ίμβρου και Τενέδου.
Ορίζεται λεπτομερώς ποιοι θεωρούνται Έλληνες κάτοικοι της Κων/πόλεως («πάντες οι Έλληνες οι
εγκατεστημένοι ήδη προ της 30 Οκτωβρίου 1918, εν τη περιφέρεια της Νομαρχίας Κωνσταντινουπόλεως, ως
αύτη καθορίζεται δια του Νόμου του 1912») και ποιοι Μουσουλμάνοι της Δ. Θράκης («πάντες οι
Μουσουλμάνοι οι εγκατεστημένοι εν τη περιοχή ανατολικώς της μεθορίου γραμμής της καθορισθείσης τω
1913, δια της Συνθήκης του Βουκουρεστίου»).
Άρθρον 3. Η Σύμβαση Ανταλλαγής ισχύει αναδρομικά για όλες τις μετακινήσεις ελληνικών και
τουρκικών πληθυσμών από την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου (12 Οκτωβρίου 1912) («Οι Έλληνες και οι
Μουσουλμάνοι, οι εγκαταλείψαντες ήδη από της 18 Οκτωβρίου 1912 τα εδάφη, ων οι Έλληνες και Τούρκοι
κάτοικοι θέλουσιν αμοιβαίως ανταλλαγή, θα θεωρηθώσι περιλαμβανόμενοι εν τη ανταλλαγή τη προβλεπομένη
εν τω 1 άρθρω») και ο όρος «μετανάστης» ισχύει για όσους μετανάστευσαν από τις 12 Οκτωβρίου 1912.(«Η
έκφρασις «μετανάστης» εν τη παρούση συμβάσει, περιλαμβάνει πάντα τα φυσικά και νομικά πρόσωπα τα
μέλλοντα να μεταναστεύσωσιν ή έχοντα μεταναστεύσει από της 18 Οκτωβρίου 1912.»)
Άρθρον 4. Οι πρώτοι Έλληνες που θα ανταλλαγούν είναι οι «ικανοί άρρενες» (υγιείς άνδρες) που
κρατούνται στην Τουρκία και οι οικογένειές τους έχουν ήδη μεταναστεύσει. («Πάντες οι ικανοί άρρενες, οι
ανήκοντες εις τον Ελληνικόν πληθυσμόν, ων αι οικογένειαι εγκατέλειψαν ήδη το τουρκικόν έδαφος, οι
κρατούμενοι νυν εν Τουρκία, θα αποτελέσωσι το πρώτον τμήμα εξ Ελλήνων, οίτινες θα σταλώσιν εις Ελλάδα
συμφώνως τη παρούση συμβάσει.»)
Άρθρον 5. Τα περιουσιακά δικαιώματα των ανταλλαξίμων θα γίνουν σεβαστά καθώς και οι
απαιτήσεις τους επ’ αυτών. Οι ανταλλάξιμοι δηλαδή δεν χάνουν τις περιουσίες τους, αλλά θα
αποζημιωθούν πλήρως για αυτές, όπως προβλεπόταν με το άρθρο 9 της Σύμβασης. («Υπό την επιφύλαξιν των
διατάξεων των άρθρων 9 και 10 της παρούσης συμβάσεως, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και αί απαιτήσεις των εν
Τουρκία Ελλήνων ή των εν Ελλάδι Μουσουλμάνων, ουδόλως θέλουσι θιγή συνεπεία της γενησομένης δυνάμει
της παρούσης συμβάσεως ανταλλαγής.»)
13. Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην Ομόνοια, στο πάνδημο συλλαλητήριο της
21-1-1923 που οργανώθηκε για να εκφραστεί η αντίθεση τους στην υποχρεωτική ανταλλαγή.
«Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου … θεωρούν ότι η
Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες
απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της Ελλάδας … πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και
την παγκόσμια ηθική… ότι είναι αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και
ιδιοκτησίας- ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού
και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε εφαρμογή παρά τη
θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους
στη γη που κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα δικαιώματα τους είναι αναπαλλοτρίωτα και απαράγραπτα,
δεν μετανάστευσαν με τη θέληση τους αλλά εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους αντιμετωπίζοντας το φάσμα της
σφαγής. … Οι αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας αποφασίζουν και
ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από ουσιαστικές
συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτήν την παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη … Σε αντίθετη
περίπτωση καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται, σαν μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της
ανθρωπότητας και του πολιτισμού.»
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 91
ΣΧ.ΒΙΒΛΙΟ : Όταν έγινε γνωστή η υπογραφή της Σύμβασης και οι όροι της, οι πρόσφυγες που
βρίσκονταν στην Ελλάδα αντέδρασαν έντονα. Σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας συγκρότησαν συλλαλητήρια,
διατρανώνοντας την απόφαση τους να εμποδίσουν την εφαρμογή της. Η πραγματικότητα όμως, όπως είχε
διαμορφωθεί μετά την έξοδο χιλιάδων Ελλήνων από τις πατρογονικές εστίες τους και την άρνηση της Τουρκίας
να δεχτεί την επιστροφή τους, ανάγκασε την ελληνική αντιπροσωπεία να συμφωνήσει. Εξάλλου η υπογραφή
της Σύμβασης υποβοηθούσε τις βλέψεις των ηγετών των δύο χωρών (Βενιζέλου και Κεμάλ) για τη διασφάλιση
και αναγνώριση των συνόρων τους, την επίτευξη ομοιογένειας και την απρόσκοπτη ενασχόληση με την
εσωτερική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη. Σύμφωνη ήταν και η Κοινωνία των Εθνών. Οι πρόσφυγες έμειναν με
την πικρία ότι το δίκαιο και τα συμφέροντα τους θυσιάστηκαν στο βωμό των συμφερόντων του ελληνικού
κράτους.
14. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξη τους στην Ελλάδα
Όταν ήρθαμε στη Χίο ήμαστε περισσότεροι από τους ντόπιους. Υποφέραμε εμείς, αλλά υπόφερε κι η
Χίος πολύ. Ούτε αγκάθια δεν είχαν μείνει. Άλλος πήγαινε για ξύλα, άλλος για κουκουνάρες… Μας κυνηγούσαν
πολύ οι αγροφύλακες κι όλος ο κόσμος. Άλλος ζητιάνευε, άλλος πήγαινε στα περιβόλια. Ό,τι έβρισκε ο
καθένας, έπαιρνε για να ζήσει. Στη Χίο έμεινα ένα χρόνο. Μετά πήγα Πάτρα, Κόρινθο και τελικά στο Βέλο. Εκεί
έκανα μερικά χρόνια, έχω και σπίτι. Από το Βέλο ήρθα στην Αθήνα και μετά πήγα στην Αλεξανδρούπολη, στην
αδελφή μου, κι άνοιξα εστιατόριο. Σε λίγο μου κάηκε το μαγαζί κι άνοιξα άλλο εξοχικό. Εντωμεταξύ αρρώστησα
και ξαναγύρισα στο Βέλο. Εκεί καλλιεργούσα περιβόλια. Έφυγα όμως πάλι κι ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα.
(Μαρτυρία Νικολάου Παπανικολάου από το χωρίο Σαζάκι που βρίσκεται στη χερσόνησο της
Ερυθραίας, απέναντι από τη Χίο). Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α', σ. 76-77.
Στη μαρτυρία αυτή θίγονται δύο σημαντικά ζητήματα σχετικά με την εγκατάσταση των προσφύγων
στην Ελλάδα κατά το πρώτο διάστημα :
Η αδυναμία υποδοχής και φροντίδας : Ο αριθμός προσφύγων που έφθασαν από την Μικρασία στην
αντικρινή Χίο ήταν πολύ μεγάλος. Όλα τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου άλλωστε δέχτηκαν πολλούς
πρόσφυγες λόγω της γειτνίασης με τις ακτές της Μικρασίας. Συνεπώς, η άφιξή τους προκάλεσε σοβαρό
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 92
πρόβλημα επιβίωσης όχι μόνο για τους ίδιους αλλά και για τους ντόπιους. Η Χίος δεν ήταν σε θέση να
περιθάλψει και να φροντίσει τον μεγάλο αριθμό των νεοφερμένων. Γενικότερα, το ελληνικό κράτος, βρισκόταν
σε δεινή οικονομική κατάσταση μετά το τέλος της μικρασιατικής περιπέτειας και η άφιξη των προσφύγων
αποτέλεσε ένα δυσβάσταχτο βάρος. Η διαπίστωση αυτή εξηγεί-εν μέρει-την αρνητική αντιμετώπιση των
προσφύγων από τους γηγενείς για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Η κινητικότητα των προσφύγων : Πολλοί πρόσφυγες μετακινούνταν από περιοχή σε περιοχή σε
αναζήτηση καλύτερων συνθηκών. Ο συγκεκριμένος πρόσφυγας βρισκόταν σε συνεχή μετακίνηση : Χίος, Πάτρα,
Κόρινθος, Βέλο, Αθήνα, Αλεξανδρούπολη, Βέλο, Αθήνα. Η Αθήνα μάλιστα θεωρήθηκε από πολλούς πρόσφυγες
προνομιούχος τόπος εγκατάστασης, λόγω των περισσότερων θέσεων εργασίας που πίστευαν ότι προσέφερε
και της δυνατότητας εγκατάστασης σε συνοικισμούς («ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα»).
15. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξη τους στην Ελλάδα
Βγάλαμε επιτροπή και γύρισε διάφορα μέρη να βρουν ένα καλό χωριό. Πήγαμε στα Γρεβενά, όπου
μείναμε πέντε μέρες. Μετά σκορπίσαμε στα γύρω χωριά. Εδώ στο Βατόλακκο (Κοζάνη) ήρθαμε το 1925. Οι πιο
πολλοί βρίσκονται στο χωριό Φυλή των Γρεβενών. Δόξα τω Θεώ, καλούτσικα περνάμε εδώ. Έχουμε γεωργία,
κάνουμε καπνά, σταφύλια. Τα παιδιά μας μαθαίνουν γράμματα. Δεν έχουμε πια εκείνο το φόβο των Τούρκων.
(Μαρτυρία Πρόδρομου Εβρενιάδη από το χωριά Χοστσά της Καππαδοκίας κοντά στα Φάρασα). Η
Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β', σ. 341.
Χαρακτηριστική περίπτωση αγροτικής κοινότητας της Καππαδοκίας (Χοστσά) που μετανάστευσε στην
Ελλάδα μετά την ανταλλαγή. Οι πρόσφυγες από την Καππαδοκία ήλθαν στην Ελλάδα το 1924-5 πιο
οργανωμένα, σε ομάδες συγχωριανών, που αναζήτησαν όλοι μαζί μια κοινή εγκατάσταση. Οι συγκεκριμένοι
Καππαδόκες πρόσφυγες εξέλεξαν μάλιστα επιτροπή που αναζήτησε «ένα καλό» χωριό, έναν κατάλληλο τόπο
εγκατάστασης είτε σε κάποιο τουρκικό ή βουλγάρικο εγκαταλελειμμένο χωριό είτε σε κάποιο ελληνικό χωριό.
Τελικά μετά από περιπλανήσεις εγκαταστάθηκαν στο Βατόλακκο Κοζάνης και στη Φυλή Γρεβενών.
Αποκαταστάθηκαν ως αγρότες και πρόκοψαν χάρη στην εργατικότητά τους. Παρά τα προβλήματα και την
οδύνη της απώλειας των εστιών τους, η ζωή στη νέα πατρίδα τους πρόσφερε ασφάλεια («Δεν έχουμε πια
εκείνο το φόβο των Τούρκων»).
.
16. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξη τους στην Ελλάδα
Όσοι μείναμε ζωντανοί στη Θεσσαλονίκη, μας φέρανε εδώ στην Τούμπα. Βάλαμε στην ξυλένια
εκκλησιά το εικόνισμα του Ταξιάρχη μας. Μπήκαμε κι εμείς στα θαλάματα [=στρατιωτικοί θάλαμοι]. Έπειτα μας
χτίσαν σπίτια. Όταν πια μπήκαμε σε σπίτι, πολύ χαρήκαμε. — Δόξα σοι ο Θεός, λέγαμε, σπίτι είναι! Σπίτι! Τη
νύχτα θα κλειδώνουμε την πόρτα! Και στήσαμε πια τα εικονοστάσια μας στα ντουβάρια, σ' αληθινά ντουβάρια.
Δεν το πιστεύαμε στην αρχή. Τη νύχτα ξυπνούσαμε: - Αλήθεια, σε σπίτι είμαστε; λέγαμε. Μέσα στη νύχτα
σηκωνόμαστε. Πηγαίναμε στο εικονοστάσι και προσκυνούσαμε. «Δόξα σοι, ο Θεός!» λέγαμε και ξαναλέγαμε
στην αρχή. Έπειτα κι αυτό το συνηθίσαμε.
(Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από το χωριό Φερτέκι της Καππαδοκίας, κοντά στη Νίγδη). Η Έξοδος
(έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β', σ. 261.
Η μαρτυρία αυτή της Καλλισθένης Καλλίδου από την Καππαδοκία διασώζει με συγκινητικό τρόπο την
ανακούφιση των προσφύγων όταν απέκτησαν μόνιμη στέγη στους προσφυγικούς συνοικισμούς που ανήγειρε
το κράτος στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η αρχική προσωρινή εγκατάσταση σε στρατιωτικούς θαλάμους στην
περιοχή Τούμπα της Θεσσαλονίκης (που δέχθηκε μεγάλο αριθμό προσφύγων) είναι ευνόητο ότι ταλαιπωρούσε
τους πρόσφυγες. Άξια λόγου και δηλωτική όχι μόνο της έντονης θρησκευτικότητάς τους (διάχυτη σε όλη τη
μαρτυρία), αλλά και της ανάγκης τους σύνδεσης με την χαμένη πατρίδα τους, είναι η λεπτομέρεια της
ανέγερσης από τους πρόσφυγες ξύλινης εκκλησίας για την εικόνα του Ταξιάρχη που έφεραν μαζί τους. Η
εγκατάστασή τους, τελικά, σε μόνιμες κατοικίες τους απάλλαξε από τη μιζέρια των «θαλάμων». Ωστόσο, όπως
είναι γνωστό τα προβλήματα της ζωής στους αστικούς συνοικισμούς ήταν πολλά και το βιοτικό επίπεδο των
προσφύγων που κατοικούσαν σε αυτούς ιδιαίτερα χαμηλό.
17. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξη τους στην Ελλάδα.
Την άλλη μέρα του Φωτός, Ιανουάριο του 1923, πρωτοβγήκαμε στην Ελλάδα. Μόλις βγήκαμε,
περιμένανε κυρίες και μας μοιράσανε ψωμιά και τυριά. Την ίδια μέρα μας βάλανε στο τραίνο και μας πήγανε
στην Τρίπολη. Τις δυο πρώτες βραδιές μείναμε μέσα στην Τρίπολη…. Κι εγώ έρημη ήμουνα και είχα και τρία
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 93
παιδιά μαζί μου…. Ο γιος μου ήρθε στην Τρίπολη για να μας πάρει να μείνουμε όλοι στην Αθήνα. … Άμα
βγήκαμε στον Πειραιά, δεν είχαμε που να μείνουμε. Δυο νύχτες κοιμηθήκαμε στο σταθμό, στο ύπαιθρο.
Τρέξαμε, πήγαμε στα Υπουργεία και τότε μας πήρανε και μας βάλανε στο εργοστάσιο του Στρίγγου, σε κάτι
αποθήκες μέσα, στον Πειραιά. Εκεί ήτανε και άλλοι πρόσφυγες, από της Σμύρνης τα μέρη όλοι. Έξι μήνες
μείναμε μέσα εκεί. Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της προσφυγιάς.
Ήμαστε στα 1924 κι ακούσαμε πως γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον Ποδονίφτη
[=Ν. Ιωνία], στους Ποδαράδες [=Περισσός], στην Κοκκινιά. Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους
συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα τσουβαλάκι ή ό,τι είχες σ' ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό
σου. Ατελείωτα ήτανε ακόμη· κεραμίδια δεν είχανε, πόρτες δεν είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που
είχανε πόρτες και παράθυρα πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε και ανάβανε φωτιές να ζεσταθούνε, να
μαγειρέψουνε. Δύο χρόνια ύστερα που φτάσαμε εμείς στην Ελλάδα ήρθε και μας βρήκε στην Κοκκινιά και ο
άντρας μου. Αυτός ήρθε από τους τελευταίους αιχμαλώτους, γιατί, επειδή ήτανε τεχνίτης, τον κρατούσανε και
τους δούλευε. Δουλέψαμε, κουραστήκαμε και κάναμε και σπίτι κι αναστήσαμε τα παιδιά μας και δουλέψανε κι
εκείνα- κι εδώ θα τελειώσουμε τη ζωή μας. Τα βάσανα μας ποτέ δεν θα φύγουνε από μέσα μας.
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωρίο Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια). Η Έξοδος (έκδοση του
Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α', σ. 193-195.
Στη μαρτυρία αυτή διεκτραγωδείται η άφιξη μιας οικογένειας προσφύγων από την περιοχή Σμύρνης
(Σώκια) στην Ελλάδα, αρχές του 1923. Η πρώτη στοιχειώδης φροντίδα, η μετακίνηση στην Τρίπολη και από εκεί
πίσω στην Αθήνα, η έλλειψη στέγης, η εγκατάσταση τελικά στις αποθήκες ενός εργοστασίου στον Πειραιά επί
έξι μήνες συνθέτουν την Οδύσσεια των προσφύγων αυτών έως το 1924, όταν και αρχίζει η οργανωμένη
προσπάθεια αποκατάστασης με την ανέγερση αστικών συνοικισμών (Ν. Ιωνία, Περισσός, Κοκκινιά). Στην
απλοϊκή αφήγηση μπορεί κανείς να διακρίνει την προβληματική κατάσταση που επικρατούσε στους
συνοικισμούς, καθώς ελλείψει χρημάτων και χρόνου, έπρεπε επειγόντως να ικανοποιηθεί η πιεστική ανάγκη
της στέγασης : προχειρότητα στη διανομή των κατοικιών, τα σπίτια ημιτελή κλπ. Παρά ταύτα, η προσφυγική
αυτή οικογένεια κατόρθωσε να οργανώσει τη νέα της ζωή και να προκόψει, χωρίς όμως να επουλώσει τις
πληγές της οριστικής απώλειας της πατρογονικής εστίας.
Πρόκεται για το άρθρο που ορίζει την αποζημίωση των ανταλλαξίμων για τις περιουσίες που
εγκατέλειψαν στις πατρίδες τους. Προβλέπεται «εκκαθάριση» (δηλαδή εκτίμηση της αξίας ώστε να δοθεί
αποζημίωση ίσης αξίας) για την εγκαταληφθείσα αγροτική ή αστική ακίνητη περιουσία των προσφύγων ή των
ελληνικών κοινοτήτων, η οποία βρίσκεται στα εδάφη που περιλαμβάνονται στην ανταλλαγή (όχι δηλαδή στις
εξαιρούμενες περιοχές Κων/πολης, Ίμβρου, Τενέδου, Δ.Θράκης). Επίσης θα εκκαθαρισθούν οι εντός των
περιοχών της ανταλλαγής περιουσίες που ανήκουν σε εκκλησιαστικά ή ευαγή ιδρύματα (μονές, εκκλησίες,
φιλανθρωπικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα) και σε κοινότητες, έστω και αυτές δεν εδρεύουν εντός των
περιοχών που υπάγονται στην ανταλλαγή.
19. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφυγών για την άφιξη τους στην Ελλάδα
Το ταξίδι κράτησε δεκαέξι μέρες. Μετά τη Ρόδο πιάσαμε Πειραιά, μετά φτάσαμε στην Κέρκυρα. Ήταν
παραμονή του Αγίου Σπυρίδωνος, 11 Δεκεμβρίου 1922. Έβρεχε. Βγήκαμε στην παραλία με καΐκια. Λένε: «Θα
σας πάμε με αραμπάδες σ' ένα χωριό». Μας πήγαν στο χωριό Σταυρός· κάναμε τέσσερις ώρες ώσπου να
φτάσουμε εκεί. Εμείς πηγαίναμε πεζή, τα πράγματα μόνο σε αραμπάδες. Και να βρεχόμαστε σ' όλο αυτό το
διάστημα… Άλλους έβαλαν στην εκκλησία του χωριού, άλλους στο σχολείο, άλλους σε σπίτια. Δεν ρωτάει
κανένας: «Ποιοι είστε, τί θέλετε; » Μια αδιαφορία. Δεν μας έδωσαν τίποτα να φάμε. Δεν είχαν κι αυτοί, τί να
μας δώσουν; Μια «καλημέρα» μόνο μας έλεγαν. Καλή ήταν κι αυτή. Ευτυχώς είχαμε μαζί μας ψωμί…. Μας
έφεραν στην Κέρκυρα, μας έβαλαν στο φρούριο, στις εκεί παράγκες. Μεγάλο Σάββατο ήτανε, Έρχεται ένας
αέρας και τις παίρνει τις παράγκες. Τί να κάνουμε; Πήγαμε στην εκκλησία του Άι-Γιώργη, εκεί κοντά…. Στην
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 94
αρχή δεν ταιριάζαμε με τους Κερκυραίους. Άλλες συνήθειες αυτοί, άλλες συνήθειες εμείς. Γλώσσα δεν ξέραμε,
δεν μπορούσαμε να συνεννοηθούμε μαζί τους. Μετά όμως τα φτιάξαμε. Πολλά συνοικέσια έγιναν Κερκυραίοι
πήραν προσφυγοπούλες.
(Μαρτυρία Ελένης Μαναήλογλου από το Ικόνιο). Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών
Σπουδών), τόμ. Β', σ. 348-349.
Πίνακας 1
Προέλευση των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα
Ο πίνακας παρουσιάζει τις περιοχές προέλευσης προσφύγων τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. Πρέπει να
παρατηρηθεί ότι τα στοιχεία προέρχονται από την απογραφή του 1928, συνεπώς ο αριθμός των
καταγεγραμμένων προσφύγων είναι μικρότερος από τον πραγματικό (πολλοί είχαν πεθάνει ή μεταναστεύσει).
[Στο σχολικό βιβλίο τα προσφυγικά ρεύματα και οι αιτίες τους αναφέρονται στα μαθήματα : Εισαγωγή β΄,
Διωγμός 1914, Άλλα προσφυγικά ρεύματα, Έξοδος. Επίσης, για την περιοχή του Πόντου μπορούν να αντληθούν
πληροφορίες και από το «Ποντιακό»]. Τα προσφυγικά ρεύματα κατά περιοχή και οι αιτίες που προκάλεσαν το
καθένα από αυτά έχουν ως εξής :
Πίνακας 2
Κατανομή των προσφύγων κατά γεωγραφικό διαμέρισμα (1928)
Η κατανομή των προσφύγων σε καθένα από τα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας οφείλεται αφενός στις
παραμέτρους που υιοθέτησε η ΕΑΠ και το κράτος, αλλά και σε άλλους λόγους, κυρίως οικονομικούς και
γεωγραφικούς. Ο σχολιασμός του πίνακα περιλαμβάνει την αιτιολόγηση της εγκατάστασης προσφύγων σε
κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα :
Στερεά Ελλάδα : εγκαταστάθηκε το ¼ των προσφύγων (25%), ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό, λόγω της αστικής
αποκατάστασης στις μεγάλες πόλεις της Αθήνας και του Πειραιά σε συνοικισμούς (Ν.Ιωνία, Βύρωνας,
Καισαριανή, Κοκκινιά)
Θεσσαλία : ο αριθμός των προσφύγων δεν ήταν μεγάλος , αν λάβει κανείς υπόψη του τη μεγάλη έκταση της
Θεσσαλίας, γιατί :
Δεν υπήρχαν διαθέσιμες μουσουλμανικές περιουσίες
Τα διαθέσιμα απαλλοτριωμένα (κυρίως) κτήματα δόθηκαν σε ακτήμονες γηγενείς (κολλίγους), για την επίλυση
του αγροτικού προβλήματος. Ωστόσο, στη Θεσσαλία εγκαταστάθηκαν αρκετοί αγρότες πρόσφυγες.
στις μεγάλες πόλεις του Βόλου και της Λάρισας εγκαταστάθηκαν αρκετοί αστοί πρόσφυγες
Κρήτη : διαθέσιμες ιδιοκτησίες Τούρκων ανταλλαξίμων (σελ. 154) αλλά και αστική αποκατάσταση στο
Ηράκλειο κυρίως.
Πελοπόννησος : ο αριθμός των προσφύγων δεν ήταν μεγάλος , αν λάβει κανείς υπόψη του τη μεγάλη έκταση
της Πελοποννήσου, γιατί δεν υπήρχαν διαθέσιμες ιδιοκτησίες Τούρκων ανταλλαξίμων ούτε κτήματα
απαλλοτριωμένα (δεν υπήρχαν τσιφλίκια). Η εγκατάσταση των προσφύγων ήταν κυρίως αστική (Πάτρα,
Καλαμάτα κ.ά)
Ήπειρος, Κυκλάδες, Ιόνια νησιά : μικρός αριθμός προσφύγων. Οι περιοχές αυτές είχαν λίγες διαθέσιμες
ιδιοκτησίες και περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες (κυρίως άγονες ή ορεινές περιοχές). Η εγκατάσταση
ήταν κυρίως αστική.
Πίνακας 3
Οι δέκα δήμοι της χώρας με τη μεγαλύτερη αναλογία προσφύγων στο συνολικό πληθυσμό τους (1928)
ΠΟΛΗ ΑΝΑΛΟΓΙΑ
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Δράμα 70,2 %
Καβάλα 56,9%
Σέρρες 50,4 %
Θεσσαλονίκη 47,8 %
Μυτιλήνη 46,8 %
Ξάνθη 41,4 %
Πειραιάς 40 %
Ηράκλειο 35,9 %
Χίος 35,7 %
Κομοτηνή 34,1 %
Ο σχολιασμός είναι παρόμοιος με του προηγούμενου πίνακα, αφού οι διάφορες πόλεις βρίσκονται σε
γεωγραφικά διαμερίσματα που αναφέρονται στον προηγούμενο πίνακα. Βεβαίως, στις πόλεις είχαμε μόνο
αστική αποκατάσταση.
Δράμα, Καβάλα, Σέρρες, Θεσσαλονίκη = Μακεδονία
Μυτιλήνη, Χίος = Νησιά Ανατολικού Αιγαίου
Ξάνθη, Κομοτηνή = Δ.Θράκη
Πειραιάς = αστική αποκατάσταση (Στερεά Ελλάδα)
Ηράκλειο=Κρήτη
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 97
ΠΗΓΕΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2005
Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε
τις αντιδράσεις των προσφύγων που βρίσκονταν στην Ελλάδα, για την υποχρεωτική ανταλλαγή και να
καταγράψετε τα επιχειρήματά τους.
Μονάδες 25
Κείμενο
«Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου … θεωρούν ότι η
Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες,
απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της Ελλάδας … πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και
την παγκόσμια ηθική … ότι είναι αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και
ιδιοκτησίας˙ ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού
και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε εφαρμογή παρά τη
θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους
στη γη που κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα δικαιώματά τους είναι αναπαλλοτρίωτα και απαράγραπτα,
δεν μετανάστευσαν με τη θέλησή τους αλλά εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους αντιμετωπίζοντας το φάσμα της
σφαγής … Οι αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας αποφασίζουν και
ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από ουσιαστικές
συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτήν την παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη …Σε αντίθετη
περίπτωση καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται σαν μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της
ανθρωπότητας και του πολιτισμού.»
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην Ομόνοια, στο πάνδημο συλλαλητήριο της 21-1-
1923 που οργανώθηκε για να εκφραστεί η αντίθεσή τους στην υποχρεωτική ανταλλαγή.
2006
Χρησιμοποιώντας σχετικά χωρία από το πιο κάτω κείμενο και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να εξηγήσετε
τους στόχους του Ελευθερίου Βενιζέλου αναφορικά με την ελληνοτουρκική προσέγγιση κατά τα έτη 1928-30
(Μονάδες 12) και να αποτιμήσετε κατά πόσο οι στόχοι αυτοί επιτεύχθηκαν με τις ελληνοτουρκικές συμφωνίες
του 1930. (Μονάδες 13).
Μονάδες 25
Κείμενο
«Καθ’ ήν στιγμήν ο ελληνικός λαός μού αναθέτει με μεγάλην πλειοψηφίαν την διακυβέρνησίν του δια μίαν
περίοδον τεσσάρων ετών, οφείλω να σας διαβεβαιώσω περί της ζωηράς επιθυμίας μου να συντελέσω εις την
ρύθμισιν των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών μας, η οποία θα τους εξησφάλιζε στενήν φιλίαν,
επιβεβαιουμένην δι’ ενός συμφώνου φιλίας, μη επιθέσεως και διαιτησίας, περιεχομένου όσον το δυνατόν
ευρυτέρου. Έχω πλήρη συνείδησιν του γεγονότος ότι η Τουρκία δεν έχει βλέψεις επί των εδαφών μας και μοι
εδόθη χιλίας φοράς κατά την διάρκειαν της προεκλογικής περιόδου η ευκαιρία να δηλώσω δημοσία ότι η
Ελλάς ουδεμίαν έχει βλέψιν επί των τουρκικών εδαφών, αποδεχομένη τας Συνθήκας της Ειρήνης ειλικρινώς και
ανεπιφυλάκτως. Δεν δύναμαι λοιπόν να αμφιβάλλω ότι η ρύθμισις των σχέσεών μας, ως την αντιλαμβάνομαι,
ανταποκρίνεται επίσης εις την επιθυμίαν της Εξοχότητός Σας. Δια την πραγματοποίησιν της κοινής αυτής
επιθυμίας ουδέν εμπόδιον υφίσταται εκτός των εκκρεμών ζητημάτων μεταξύ των δύο χωρών, τα οποία
προέκυψαν από την σύμβασιν περί ανταλλαγής των πληθυσμών και τας παρακολούθους συμφωνίας».
Επιστολή του Ε. Βενιζέλου προς τον Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού, 30.08.1928:
Ιστορία του ελληνικού έθνους, ΙΕ΄, σ. 354.
2007
Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τα παρακάτω κείμενα και τις ιστορικές σας γνώσεις να εξηγήσετε τον τρόπο
με τον οποίο ξεκίνησε η αστική στέγαση των προσφύγων –εύπορων και άπορων– μέσω της δημιουργίας
συνοικισμών και οικισμών.
Μονάδες 25
Κείμενο Α
Ως το τέλος του 1929 η Ε.Α.Π. είχε χτίσει 27.000 περίπου κατοικίες σε 125 νέους συνοικισμούς και το κράτος
25.000 κατοικίες, χωρίς να έχει λυθεί το πρόβλημα της άθλιας διαβιώσεως σε αυτοσχέδιες τσίγκινες παράγκες
30.000 περίπου προσφυγικών οικογενειών.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ΄, Αθήνα 1978, σ. 302
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 98
Κείμενο Β
... Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της προσφυγιάς. Ήμαστε στα 1924 κι
ακούσαμε πώς γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον Ποδονίφτη (= Ν. Ιωνία), στους
Ποδαράδες (= Περισσός), στην Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα τσουβαλάκι ή ό,τι είχες
σ’ ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό σου. Ατελείωτα ήτανε ακόμη· κεραμίδια δεν είχανε, πόρτες δεν είχανε,
παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που είχανε πόρτες και παράθυρα πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε
και ανάβανε φωτιές να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε...
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια).
Η ΄Εξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τ. Α΄, σ. 195
2008
Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο κείμενο και τις συνδυάσετε με τις ιστορικές σας γνώσεις,
να αναφέρετε:
α. Γιατί δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη;
Μονάδες 10
β. Ποια μέτρα πήρε η ΕΑΠ για την αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων;
Μονάδες 15
Κείμενο
Οι ελληνικές κυβερνήσεις εγκαθιστούν τους πρόσφυγες κυρίως στις πιο εύφορες ελληνικές χώρες, στη
Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, είτε αγροτικά είτε αστικά. Επιδιώχθηκε πρώτα ν’ αποκατασταθούν στις
περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει οι Τούρκοι, αλλά, επειδή οι οικισμοί ήταν συγκριτικά λίγοι κτίστηκαν
εκατοντάδες νέοι συνοικισμοί, ορισμένοι από τους οποίους αργότερα εξελίχθηκαν σε αξιόλογα οικονομικά
κέντρα. Οι κυβερνήσεις τούς δίνουν γαίες και τα πρώτα μέσα και ζώα για την καλλιέργεια της γης. Στις χώρες
αυτές ιδίως προβαίνουν ακόμη στην εκτέλεση μεγάλων έργων πολιτισμού, ανοίγουν δρόμους, κατασκευάζουν
γέφυρες, εκτελούν μεγάλα λιμενικά έργα· επίσης εκτελούν μεγάλα εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα,
κυρίως σε τρεις περιοχές, στις πεδιάδες των Σερρών, της Δράμας και της Θεσσαλονίκης: διευθετούν προς
όφελος της γεωργίας κοίτες χειμάρρων και μεγάλων ποταμών, όπως του Αξιού, του Στρυμόνα κλπ., που με τις
πλημμύρες τους νέκρωναν τις παρόχθιες γαίες σε μεγάλο βάθος, αποξηραίνουν λίμνες [...] και τις γαίες τις
παραδίδουν σε ακτήμονες πρόσφυγες και γηγενείς. Έπρεπε ακόμη να γίνουν εξυγιαντικά έργα, για να
καταπολεμηθούν οι ελώδεις πυρετοί, ο τύφος, η φυματίωση, να ιδρυθούν ιατρικοί σταθμοί, φαρμακεία κλπ.
Τα μεγάλα αρδευτικά έργα μεταβάλλουν την ανάγλυφη όψη της Μακεδονίας και προκαλούν το θαυμασμό των
πολιτισμένων λαών.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, σσ. 383-385
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2008
α. Με ποιους τρόπους αντιμετωπίστηκαν οι πρώτες στοιχειώδεις ανάγκες των προσφύγων αμέσως μετά τη
Μικρασιατική Καταστροφή;
Μονάδες 12
β. Πώς αντιμετωπίστηκε ειδικότερα το πρόβλημα της προσωρινής στέγασης των προσφύγων;
Μονάδες 18
Στην απάντησή σας να συνδυάσετε τις ιστορικές σας γνώσεις με τις πληροφορίες που παρέχει το
ακόλουθο κείμενο.
Κείμενο
Κατά τις πρώτες ώρες της μικρασιατικής τραγωδίας, η πρώτη δραστηριοποίηση από πλευράς ελληνικών αρχών
ήταν η συλλογή τροφίμων και χρημάτων για να περιθάλψουν τα ράκη* που αποβιβάζονταν από το «Καρνάκ»
και τη «Φρυγία», τα δυο πρώτα ξένα ατμόπλοια που κατέπλευσαν στον Πειραιά. Όπως ήταν φυσικό, εξίσου
πρωταρχική ενέργεια υποδοχής ήταν η παραχώρηση, όπου υπήρχαν, των υποστέγων του Πειραιά, των
προτεσταντικών εκκλησιών της πόλης και κάποιων αιθουσών του Τζάννειου Νοσοκομείου. Και πάρα πολύ
σύντομα, στις εφημερίδες της 2ας Σεπτεμβρίου, […] διαβάζουμε στα ψιλά γράμματα ότι στο Υπουργείο
Δικαιοσύνης «μελετάται η τροποποίηση του ενοικιοστασίου», στο σημείο που αφορά στην υπενοικίαση των
δωματίων. Ακόμη, στο Ελεύθερον Βήμα παρουσιάζεται από τις πρώτες κιόλας μέρες «προσφορά δωματίου
εντός κατοικίας», αλλά υπό τον εξής όρο: το δωμάτιο προσφέρεται «για ενοικίαση από οικότροφο
προσφυγοπούλα». Τα δείγματα αυτά είναι οι προάγγελοι, κατά κάποιον τρόπο, των επικείμενων επιτάξεων,
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 99
έστω και αν για την ώρα μάλλον δε φαίνεται να υπάρχει σαφής αντίληψη στο κράτος και στην κοινή γνώμη
περί της εκτάσεως των γεγονότων. Στο μεταξύ οι καταλήψεις επεκτείνονται σε κάθε κενό, δημόσιο χώρο.
* ράκη: εξαθλιωμένοι πρόσφυγες
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων» [στον τόμο:] Ο
ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Επιστημονικό συμπόσιο, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και
Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1997, σσ. 71-72.
2009
Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να
παρουσιάσετε τη διάσταση προσφύγων και γηγενών, όπως
αυτή εκφράστηκε στην οικονομική (μονάδες 6), πολιτική (μονάδες 4) και κοινωνική ζωή (μονάδες 15) μέχρι τη
δεκαετία του 1940.
Μονάδες 25
Κείμενο
Η απομόνωση του προσφυγικού συνόλου απέναντι στην ελληνική κοινωνία αίρεται σιγά σιγά. [...] Ολόκληρος ο
ντόπιος πληθυσμός που είχε πια εξοικειωθεί με το θέαμα των εκκλησιών και των θεάτρων κατειλημμένων από
τις προσφυγικές ομάδες, που είδε τα σπίτια του να επιτάσσονται, που απόκτησε τη συνήθεια να ενημερώνεται
καθημερινά από τον τύπο για την υπόθεση των προσφύγων, μαθαίνει τώρα να ζει και να συνεργάζεται μαζί
τους στη γειτονιά, στο σχολείο, στους τόπους δουλειάς ή στο κοινοβούλιο. [...]
Μέσα στις επερχόμενες δεκαετίες […] πρόσφυγες θα κατακτήσουν όλο το φάσμα των ελεύθερων
επαγγελμάτων. Πρόσφυγες θα πλημμυρίσουν τα πνευματικά κέντρα. Πρόσφυγες θα γεμίσουν τα εργοστάσια -
είτε ως εργάτες είτε ως εργοδότες.
Η ένταξη, όπως είναι φυσικό, δεν πραγματοποιείται μέσα στην τέλεια αρμονία ούτε χωρίς αντίδραση από την
πλευρά των αυτοχθόνων. Είναι επίσης φυσιολογικό, παράλληλα με τις «διαπραγματεύσεις» με τους ντόπιους,
να αυξάνουν οι διαφορές απόψεων. Ο αρχικός φόβος για μια κοινωνική αναστάτωση που θα οφειλόταν στην
παρουσία των χιλιάδων περιθωριακών ατόμων αφήνει τη θέση του σε ανησυχίες σχετικές με τον ανταγωνισμό
στον οικονομικό και επαγγελματικό τομέα, ανησυχίες που αγγίζουν όλα τα ελληνικά κοινωνικά στρώματα. Η
ντόπια αστική τάξη από τη μια μεριά συνθηκολογεί κι από την άλλη αντιστέκεται και η δυσαρέσκεια παραμένει
άλλοτε σιωπηρή κι άλλοτε έκδηλη.
Η αγροτική και η εργατική τάξη βλέπουν να εμπλουτίζεται το δυναμικό τους με ικανοποίηση αλλά ταυτόχρονα
και με σκεπτικισμό. Αλλά είναι βέβαιο ότι οι αντιπαραθέσεις και οι συγκρούσεις, που υποβόσκουν ή
εκδηλώνονται, δεν κάνουν άλλο παρά να επιβεβαιώνουν το πρώτο αληθινό βήμα της κοινωνικής ανάμιξης.
Βίκα ∆. Γκιζελή, Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930),
Επικαιρότητα, Αθήνα 1984, σσ. 260-263
2010
Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να
αναφερθείτε στην αποζημίωση των Ελλήνων ανταλλάξιμων για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν και στις
διαδικασίες προσδιορισμού αυτής.
Μονάδες 25
Η αποζημίωση των ανταλλάξιμων
Τα περιουσιακά στοιχεία που εθεωρείτο ότι επιδέχονταν αποζημίωση ήταν: α) τα ακίνητα κάθε είδους, αστικά
και αγροτικά, β) τα κινητά αγαθά που δεν πουλήθηκαν επί τόπου ούτε μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα και γ) οι
καλλιεργημένοι αγροί μαζί με τα προϊόντα τους, συμπεριλαμβανομένων και των εσόδων τα οποία έχασε ο
ανταλλάξιμος. Ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων βρέθηκαν εκπρόθεσμοι, είτε γιατί ήλθαν στην Ελλάδα
μετά τη λήξη της προθεσμίας υποβολής (αιχμάλωτοι, πρόσφυγες από τη Ρωσία, Κωνσταντινουπολίτες) είτε
γιατί δεν μπορούσαν να υποβάλουν δήλωση λόγω ασθένειας, φυλάκισης ή ανηλικιότητας (περίπτωση
ορφανών). Η προκαταβολή θα δινόταν σε εκείνους που δεν είχαν μέχρι τότε αποκατασταθεί, με τη διευκρίνιση
ότι η απλή υποτυπώδης στέγαση στους οικισμούς της ΕΑΠ (Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων) ή του
ελληνικού κράτους δεν θα εθεωρείτο ως αποκατάσταση.
Προκειμένου να επιταχυνθεί η διαδικασία της αποζημίωσης, χωρίς να επιβαρυνθεί πολύ ο κρατικός
προϋπολογισμός, αποφασίστηκε η έκδοση ομολογιών με την εγγύηση του ελληνικού δημοσίου. [...] Το 20% της
προσωρινής αποζημίωσης δόθηκε σε μετρητά και το υπόλοιπο σε ομολογίες. Παρά την πρόσκαιρη
ανακούφιση, η προσωρινή αυτή λύση δεν έκλεισε το ζήτημα. Οι προσφυγικές οργανώσεις αξίωναν την πλήρη
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 100
αποζημίωση όπως εξάλλου προέβλεπε η σύμβαση της Λωζάνης, με αποτέλεσμα το θέμα να λάβει διαστάσεις
και να γίνει αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης.
Για την οριστική εκτίμηση των εγκαταλειφθεισών περιουσιών συστάθηκαν 1.114 Πρωτοβάθμιες Επιτροπές
Εκτίμησης, μία ή περισσότερες για καθεμία από τις 934 χριστιανικές κοινότητες της Τουρκίας. Τα ποικίλα
προβλήματα που ανέκυψαν επέβαλαν αρχικά τη δημιουργία 52 Δευτεροβάθμιων Επιτροπών, 31 στην Αθήνα
και 21 στην επαρχία, και στη συνέχεια, το Μάιο του 1927, 20 Δευτεροβάθμιων Επιτροπών (Εφετεία της
Ανταλλαγής), 8 στην Αθήνα και 12 στην επαρχία.
ος
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, 7 Τόμος: Ο Μεσοπόλεμος (1922-1940), Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα,
2003, σσ. 84-85.
2011
Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που σας δίνεται, να
αναφερθείτε στις επιπτώσεις από την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων στον τομέα της ελληνικής
βιομηχανίας.
Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ
Αξιοσημείωτες ήταν οι επιπτώσεις από την εγκατάσταση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της ανατολικής
Θράκης και στον επιχειρηματικό τομέα. Η εσωτερική αγορά διευρύνθηκε με την προσθήκη μεγάλου αριθμού
καταναλωτών ενώ, ταυτόχρονα, από τον αστικό προσφυγικό πληθυσμό αντλήθηκε φθηνό εργατικό δυναμικό
αλλά και ειδικευμένοι τεχνίτες. Η χώρα πλουτίστηκε με ανθρώπους δεδομένης επιχειρηματικής ικανότητας και
πείρας, που πρωταγωνιστούσαν στις μεγάλες αγορές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είναι χαρακτηριστικό
ότι, όπως αναφέρεται στην έκδοση της ΚΤΕ του 1926, στους 7.000 εμπόρους και βιομηχάνους γραμμένους στο
Επιμελητήριο της Αθήνας, οι χίλιοι ήταν πρόσφυγες, ενώ στον Πειραιά η αναλογία ήταν μεγαλύτερη. Από την
αρχή η πολιτική της ΕΑΠ ενθάρρυνε την εγκατάσταση βιομηχανιών στους συνοικισμούς, με σκοπό την
εκτόνωση της ανεργίας. Επρόκειτο όμως, κατά το μεγαλύτερο μέρος, για μικρές βιοτεχνικές μονάδες, οι οποίες
ενισχύθηκαν από το κράτος, την ΕΑΠ ή την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, με κοινωνικά και όχι αναπτυξιακά
κριτήρια. Καινούριοι βιομηχανικοί- βιοτεχνικοί κλάδοι αναπτύχθηκαν (ταπητουργία, μεταξουργία, πλαστικά,
βυρσοδεψία) και δόθηκε νέα ώθηση στην κλωστοϋφαντουργία και τη βιοτεχνία ειδών διατροφής. Άνθιση
γνώρισε και η βιομηχανία οικοδομικών υλικών, ο μόνος κλάδος που υποκατέστησε μαζικά τις εισαγωγές στο
Μεσοπόλεμο. Στη δεκαετία 1922-1932 διπλασιάστηκε ο αριθμός των βιομηχανικών μονάδων και αυξήθηκε ο
όγκος και η αξία της παραγωγής, χωρίς όμως να επέλθει κάποια δομική αλλαγή. Η βιομηχανία θα αρχίσει να
κινείται με ταχύτερους ρυθμούς το 1931, χάρη κυρίως στην πολιτική υποκατάστασης των εξαγωγών που
ακολουθεί το ελληνικό κράτος μετά την κατάρρευση του διεθνούς νομισματικού συστήματος.
Γ. Γιαννακόπουλος, «Η Ελλάδα με τους πρόσφυγες. Η δύσκολη προσαρμογή στις νέες συνθήκες», στο: Β.
Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, 7ο ς τόμος: Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940:
Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003, σσ. 97-
98.
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2001
Με βάση το παρακάτω ψήφισμα και τις ιστορικές σας γνώσεις να αναφέρετε τις αντιδράσεις των Μικρασιατών
προσφύγων στην ανταλλαγή των πληθυσμών και τα επιχειρήματά τους.
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην Ομόνοια, στο πάνδημο συλλαλητήριο της 21-
1-1923 που οργανώθηκε για να εκφραστεί η αντίθεσή τους στην υποχρεωτική ανταλλαγή.
"Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου... θεωρούν ότι η Ανταλλαγή
των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες απέναντι σε
τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της Ελλάδας ... πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την
παγκόσμια ηθική ... ότι είναι αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και
.
ιδιοκτησίας ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού
και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε εφαρμογή παρά τη
θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους
στη γη που κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα δικαιώματά τους είναι αναπαλλοτρίωτα και απαράγραπτα,
δεν μετανάστευσαν με τη θέλησή τους αλλά εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους αντιμετω-πίζοντας το φάσμα της
σφαγής ... Οι αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας αποφασίζουν και
ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από ουσιαστικές
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 101
συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτήν την παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη ... Σε αντίθετη
περίπτωση καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται, σαν μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της
ανθρωπότητας και του πολιτισμού."
Μονάδες 25
Μονάδες 25
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2005
Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να
περιγράψετε και να αιτιολογήσετε τη διάσταση και την αντίθεση προσφύγων του 1922 και γηγενών στην
οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή.
«Το ταξίδι κράτησε δεκαέξι μέρες. Μετά τη Ρόδο πιάσαμε Πειραιά, μετά φτάσαμε στην Κέρκυρα. Ήταν
παραμονή του Αγίου Σπυρίδωνος, 11 Δεκεμβρίου 1922. Έβρεχε. Βγήκαμε στην παραλία με καΐκια. Λένε: “Θα
.
σας πάμε με αραμπάδες σ’ ένα χωριό”. Μας πήγαν στο χωριό Σταυρός κάναμε τέσσερις ώρες ώσπου να
φτάσουμε εκεί. Εμείς πηγαίναμε πεζή, τα πράγματα μόνο σε αραμπάδες. Και να βρεχόμαστε σ’ όλο αυτό το
διάστημα ...
Άλλους έβαλαν στη εκκλησία του χωριού, άλλους στο σχολείο, άλλους σε σπίτια. Δεν ρωτάει κανένας: “Ποιοι
είστε, τι θέλετε;” Μια αδιαφορία. Δεν μας έδωσαν τίποτα να φάμε. Δεν είχαν κι αυτοί, τί να μας δώσουν; Μια
“καλημέρα” μόνο μας έλεγαν. Καλή ήταν κι αυτή. Ευτυχώς είχαμε μαζί μας ψωμί ... Μας έφεραν στην Κέρκυρα,
μας έβαλαν στο φρούριο, στις εκεί παράγκες. Μεγάλο Σάββατο ήτανε. Έρχεται ένας αέρας και τις παίρνει τις
παράγκες. Τί να κάνουμε; Πήγαμε στην εκκλησία του Άι-Γιώργη, εκεί κοντά ...
Στην αρχή δεν ταιριάζαμε με τους Κερκυραίους. Άλλες συνήθειες αυτοί, άλλες συνήθειες εμείς. Γλώσσα δεν
.
ξέραμε, δεν μπορούσαμε να συνεννοηθούμε μαζί τους. Μετά όμως τα φτιάξαμε. Πολλά συνοικέσια έγιναν
Κερκυραίοι πήραν προσφυγοπούλες».
(Μαρτυρία Ελένης Μαναήλογλου από το Ικόνιο).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β΄, σσ. 348-349
Μονάδες 25
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2006
Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που ακολουθούν και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να
απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα:
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 102
ής
α. Τι προέβλεπε η ελληνοτουρκική Σύμβαση της 30 Ιανουαρίου 1923 για την ανταλλαγή των πληθυσμών
Ελλάδας και Τουρκίας;
Μονάδες 8
β. Τι προέβλεπαν οι όροι της παραπάνω Σύμβασης σε ό,τι αφορά τους ανταλλάξιμους;
Μονάδες 8
γ. Πώς αντέδρασαν οι πρόσφυγες, όταν έγιναν γνωστοί οι όροι της Σύμβασης, και ποια επιχειρήματα
επικαλέστηκαν;
Μονάδες 10
Πηγή Α΄
«ΣΥΜΒΑΣΙΣ
ην
Αφορώσα την ανταλλαγήν των Ελληνο-τουρκικών πληθυσμών και Πρωτόκολλον, υπογραφέντα την 30
Ιανουαρίου 1923. Η Κυβέρνησις της Μεγάλης Εθνοσυνελεύσεως της Τουρκίας και η Ελληνική Κυβέρνησις
συνεφώνησαν επί των ακολούθων όρων.
Άρθρον 1.
Από της 1 Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων Ελληνικού
Ορθοδόξου θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων
Μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών.
Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ νέου εν Τουρκία ή αντιστοίχως εν
Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής Κυβερνήσεως ή αντιστοίχως της Ελληνικής Κυβερνήσεως».
Πηγή Β΄
«Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου … θεωρούν ότι η
Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες
απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της Ελλάδας … πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και
την παγκόσμια ηθική … ότι είναι αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και
ιδιοκτησίας· ότι το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού
και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε εφαρμογή παρά τη
θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους
στη γη που κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα δικαιώματά τους είναι αναπαλλοτρίωτα και απαράγραπτα,
δεν μετανάστευσαν με τη θέλησή τους αλλά εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους αντιμετωπίζοντας το φάσμα της
σφαγής … Οι αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας αποφασίζουν και
ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από ουσιαστικές
συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτήν την παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη … Σε αντίθετη
περίπτωση καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται, σαν μια προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της
ανθρωπότητας και του πολιτισμού».
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην Ομόνοια στο πάνδημο συλλαλητήριο που
οργανώθηκε για να εκφραστεί η αντίθεσή τους στην υποχρεωτική ανταλλαγή.
Ο γιός μου ήρθε στην Τρίπολη για να μας πάρει να μείνουμε όλοι στην Αθήνα. ... Άμα βγήκαμε στον Πειραιά,
δεν είχαμε πού να μείνουμε. Δύο νύχτες κοιμηθήκαμε στο σταθμό, στο ύπαιθρο. Τρέξαμε, πήγαμε στα
Υπουργεία και τότε μας πήρανε και μας βάλανε στο εργοστάσιο του Στρίγγου, σε κάτι αποθήκες μέσα, στον
Πειραιά. Εκεί ήτανε και άλλοι πρόσφυγες, από της Σμύρνης τα μέρη όλοι...».
(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγάρασι κοντά στα Σώκια).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α΄, σσ. 193-195.
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2007
α. Χρησιμοποιώντας στοιχεία που περιέχονται στο παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε:
Σε ποια γεωγραφικά διαμερίσματα δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων; Ποιοι ήταν οι
λόγοι που οδήγησαν σ’ αυτήν την επιλογή;
Μονάδες 10
«Με την ιστορική ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών ενάμισυ περίπου εκατομμύριο Ελλήνων
προσφύγων κατακλύζει την Ελλάδα.(...). Οι περισσότεροι Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, οι οποίοι ως
τότε κατοικούσαν τις ακτές του Ευξείνου Πόντου, στις αρχαίες πατρίδες τους, στη Σωζόπολη, στον Πύργο, στην
Αγχίαλο, Μεσημβρία κλπ., ή στο εσωτερικό της χώρας, στη Φιλιππούπολη, Στενίμαχο κλπ., καθώς και οι
περισσότεροι από τους πρόσφυγες της Τουρκίας (Ανατολικής Θράκης και Μικράς Ασίας) εγκαταστάθηκαν
στους οικισμούς των Βουλγάρων και των Τούρκων της ελληνικής Μακεδονίας, ενώ αυτοί στις ελληνικές
περιοχές της Βουλγαρίας και της Τουρκίας».
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204-1985, Θεσσαλονίκη 1991: εκδ. Βάνιας, σ. 381.
β. Χρησιμοποιώντας στοιχεία που περιέχονται στο παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε:
Για ποιους λόγους η ΕΑΠ επιδίωξε, ώστε οι πρόσφυγες, που προέρχονται από τον ίδιο οικισμό ή έστω την
ευρύτερη περιοχή του, να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος;
Μονάδες 15
«Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, που αρχικά είχε αναλάβει το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων,
συνέχισε η διεθνής Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, η γνωστή ως ΕΑΠ, που, σύμφωνα με το
Πρωτόκολλο της Γενεύης, έργο της ήταν η ένταξη των προσφύγων στο κοινωνικό σύνολο, αφού εξασφαλιζόταν,
εκτός από τη στέγη, δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ΕΑΠ εξαρχής βρήκε τη λύση της
ταπητουργίας ως «πανάκεια» και σε κάθε προσφυγικό συνοικισμό χρηματοδοτούσε την ανέγερση ενός ή
περισσοτέρων μεγάλων οικοδομημάτων, ώστε η οικιακή ενασχόληση των προσφύγων να μετατραπεί σε
σύγχρονη βιομηχανική διαδικασία».
Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση των προσφύγων στη Νέα Ιωνία - Παράμετρος της αστικής
εγκατά- στασης», στο συλλογικό τόμο «Ο Ξεριζωμός και η άλλη Πατρίδα», Αθήνα 1999, σ. 149.
εξηναγκάζοντο να καταφύγουν εις την Ελλάδα. Θα ημπορούσαμεν να υποστώμεν το νέον αυτό προσφυγικόν
κύμα; Και ήτο συμφέρον να κενωθή η Κωνσταντινούπολις από τους Έλληνας, έναντι της αβεβαίας προοπτικής
που παρείχε η παράτασις της εκκρεμότητος επί του ζητήματος των εκτιμήσεων;
Γρ. Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων (1923 -1940), τόμ. Β΄, Αθήνα 1997: εκδ. Κάκτος, σσ. 66-68.
ΚΕΙΜΕΝΟ Β΄
Το οικονομικό σύμφωνο με την Τουρκία θα κυρωθεί. Ο προσφυγικός όμως κόσμος θα παραμείνει διχασμένος.
Όσα σωματεία, τόσες αντιδράσεις, τόσα ανακοινωθέντα και ψηφίσματα –πολλά από τα οποία περνούν και
στον τύπο –με περιεχόμενο διαμετρικά αντίθετο. Οι εξεγέρσεις και το προσφυγικό ρεύμα διαμαρτυρίας θα
ογκωθεί επικίνδυνα προς τα τέλη Οκτωβρίου του 1930, τις παραμονές της αναχώρησης του Βενιζέλου στην
Άγκυρα. Οι προσφυγικές οργανώσεις θα καλέσουν τα μέλη τους σε γενικές συγκεντρώσεις και θα συντάξουν
ψηφίσματα που θα τα στείλουν όχι μόνο στον Βενιζέλο αλλά και στον Ινονού1. Μ’ αυτά θα ζητούν την ακύρωση
των «απανθρώπων [...] συμβάσεων και την διαρρύθμισιν του προσφυγικού προβλήματος επί τη βάσει των
στοιχειωδών κανόνων της ηθικής και του δικαίου [...] άλλως η ελληνοτουρκική φιλία [...] αποβαίνει κενή
εννοίας και όλως διόλου ασταθής».
Ιφιγένεια Αναστασιάδου: Ο Βενιζέλος και το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας του 1930. Στο συλλογικό τόμο:
Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, Αθήνα 1980: εκδ. Φιλιππότης, σ. 329.
1
Ινονού: Πρωθυπουργός της Τουρκίας.
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2008
Αφού σχολιάσετε τα στοιχεία των πινάκων που ακολουθούν (μονάδες 12) και αξιοποιήσετε τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφερθείτε στη συμβολή των προσφύγων στην αγροτική παραγωγή και την ανάπτυξη της
ταπητουργίας (μονάδες 13).
Μονάδες 25
Παραγωγή δημητριακών, καπνού και βάμβακος (σε χιλιάδες τόνους)
Έτος Δημητριακά Καπνός Βαμβάκι
1922 534,8 19,8 5,0
1923 602,3 37,8 8,0
1924 683,0 50,2 10,2
1925 708,7 60,8 10,5
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΕ΄, 1978, Αθήνα, σελ. 297.
Οργανωμένα Εργαστήρια Ταπητουργίας στη δεκαετία του 1920
Έτος Εργαστήρια Αργαλειοί Εργάτριες
1922 7 150 400
1923 22 600 2.135
1925 41 1.914 5.255
1928 63 4.300 12.500
ου
Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμέλεια), Ιστορία της Ελλάδας του 20 αιώνα, 1922-1940, Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, Β1, 2002,
Αθήνα, σελ. 27.
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2009
Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να
περιγράψετε τις συνθήκες διαβίωσης των Μικρασιατών προσφύγων κατά το πρώτο διάστημα της έλευσής τους
στην Ελλάδα.
Μονάδες 20
Κείμενο
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα
«Δεκαπέντε μέρες μείναμε στα βαπόρια. Έπειτα φτάσαμε στον Πειραιά. Απ’τον Πειραιά μόνο τα σύρματα ξέρω.
Στα σύρματα είκοσι μέρες μας κρατήσανε. Αμάν, πολύ μας ρεζιλέψανε, πολύ μας βασανίσανε. [...] Μας
γδύσανε. Ό,τι φορούσαμε στον κλίβανο, άντε, τα βάλανε. Παπούτσια δεν είχαμε έπειτα να φορέσουμε. Μας
δίνανε να φάμε. Είχαμε και μαζί μας. Όμως στην καραντίνα μεγάλο ρεζιλίκι, μεγάλο σεφιλίκι [=κακοπάθεια]
ήτανε. Είκοσι μέρες κράτησε. Από τον Άι-Γιώργη, απ’ τον Πειραιά, μας βάλανε στο βαπόρι, στη Θεσσαλονίκη
μας φέρανε. Μας βγάλανε και μας αφήσανε. Στα σοκάκια της Θεσσαλονίκης μας αφήσανε. Στα σοκάκια της
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 105
Θεσσαλονίκης πεταμένοι ήμαστε. [...] Περνούσε ο κόσμος. Μας βλέπανε από μακριά. Δεν ερχόντανε κοντά μας:
-Προσφυγιά! προσφυγιά! λέγανε και περνούσανε… ».
(Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από το χωριό Φερτέκι της Καππαδοκίας, κοντά στη Νίγδη).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών).
ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2010
Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, να απαντήσετε στα
ερωτήματα:
α. Πώς υλοποιήθηκε η αστική στέγαση των μη εύπορων και η εγκατάσταση των άπορων προσφύγων στην
Αθήνα και τον Πειραιά; (μονάδες 15)
β. Ποιες ήταν οι συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων αυτών;
(μονάδες 10)
Μονάδες 25
Κείμενο
«Στην Αθήνα υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός είχε υπερδιπλασιαστεί μέσα σε δεκαοκτώ μήνες. Διεθνείς
αναφορές έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για τις τραγικές συνθήκες που επικρατούσαν στους
προσφυγικούς αυτούς συνοικισμούς:
Μια πόλη των 300.000 κατοίκων διογκώθηκε («πρήστηκε») ξαφνικά και έφτασε πάνω από 700.000. Οι παροχές
νερού κατέρρευσαν, ο φωτισμός ήταν κακός, και το ότι οι δρόμοι αποτελούνται από λακκούβες δεν προκαλεί
και μεγάλη έκπληξη αν αναλογιστούμε τις συνθήκες που επικρατούν. Με την εξαίρεση της Κίνας, δεν έχω
βρεθεί αλλού πουθενά όπου η αίσθηση ενός τόπου που κατακλύζεται από κόσμο να είναι τόσο οξυμένη. Η
μόλυνση είναι η μόνη λέξη που μπορεί να αποδώσει τις συνθήκες διαβίωσης αυτού του πληθυσμού σε κάθε
οικοδομικό τετράγωνο1.
[...] Συγκεκριμένα, στην Καισαριανή υπήρχαν συνολικά 1.800 σπίτια για 10.800 άτομα. Από την ΕΑΠ
κατασκευάστηκαν μετά το 1828 τα 350. Έως τότε ο πληθυσμός έμενε σε 1.000 πλινθόκτιστα σπίτια και σε 500
ξύλινα παραπήγματα, ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων δήλωνε ασχολία την αγροτική. Αν αναλογιστεί κανείς
ότι
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 106
έλαβαν βοήθεια σε βοοειδή και πρόβατα ή χοίρους χωρίς να ανεγερθούν στάβλοι, εύκολα κατανοούμε ότι οι
άνθρωποι και τα ζώα συζούσαν κάτω από την ίδια στέγη. Πέρα από τις φρικτές συνθήκες υγιεινής, η ύδρευση
2
του προσφυγικού πληθυσμού γινόταν με βυτία του δήμου ή με υδροπώλες, οι οποίοι πωλούσαν το νερό . Η
διεκδίκηση παροχής νερού παραπέμπει σε σύγχρονες γεωπολιτικές διαμάχες ή και ένοπλες συρράξεις στον
Τρίτο Κόσμο. [...]»
Κρητικός, Γ., «Ριζοσπαστικοποίηση της πολιτικής γεωγραφίας του νέου περιαστικού χώρου της Αθήνας μετά
την έλευση των μικρασιατών προσφύγων», περ. Γεωγραφίες, τεύχος 13, φθινόπωρο 2007, εκδ. Εξάντας, σ. 119.
1
Markham, V.R., “Greece and the Refugees from Asia Minor”, Fortnightly Review, February 1925, σ.179.
2
Σ. Τζιόκας, «Η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία και η ένταξη στην Καισαριανή», στο Ο
ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα, Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού
Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1997, σ.123.
ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ 2011
Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που σας δίνεται, να
αναφερθείτε στις επιδράσεις που άσκησαν στον Νεοελληνικό Πολιτισμό οι πρόσφυγες μετά την άφιξή τους
στην Ελλάδα (1922).
Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ
Η έλευση των Μικρασιατών έδωσε ώθηση στην ελληνική λογοτεχνία και την πλούτισε με νέα στοιχεία. Στο
γλωσσικό τομέα, η υιοθέτηση της δημοτικής από τους συγγραφείς και ποιητές της περιόδου, όπως και η
αποκλειστική χρήση της από τις προσφυγικές μάζες, συνέβαλαν στην επικράτησή της επί της καθαρεύουσας.
[...].
Ο λαϊκός πολιτισμός, η μουσική, το τραγούδι, ο χορός, η μαγειρική, η ενδυμασία, τα έθιμα των Μικρασιατών
πλούτισαν την ελληνική λαϊκή παράδοση. Στις εκφράσεις αυτές του καθημερινού ανθρώπου δεν υπάρχουν
στεγανά. Έτσι και στην Μικρασία οι λαοί, πέρα από τα όποια προβλήματα, συζούσαν ειρηνικά ανταλλάσσοντας
ήθη, τραγούδια και χορούς. Η ιδιαίτερη αυτή μουσικο-χορευτική παράδοση από τα δυτικά παράλια, την
Καππαδοκία, τον Πόντο, έφθασε μαζί με τους πρόσφυγες στην Ελλάδα. Στα χρόνια εκείνα το δημοτικό
τραγούδι (συμπεριλαμβανομένου και εκείνου των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας), ως «εθνική»
μουσική, απέκτησε βαρύνουσα σημασία [...].
Αλλά και ο πιο ανεπτυγμένος, σε σχέση με την Ελλάδα, αστικός πολιτισμός της Κωνσταντινούπολης και της
Σμύρνης μεταφυτεύθηκε και προσαρμόσθηκε στις νέες συνθήκες. Ο πλούτος της λαϊκής μικρασιατικής
μουσικής μεταφέρθηκε στη μητρόπολη. Το σμυρναίικο τραγούδι (ο όρος καλύπτει το αστικό τραγούδι από την
Κωνσταντινούπολη ως το μικρασιατικό νότο) κυριάρχησε ως τα μέσα της δεκαετίας του 1930 στη λαϊκή
μουσική σκηνή της χώρας.
Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, 7ος τόμος: Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940:
Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003, σσ. 98-
99.
ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2002
Να εξηγήσετε τις αιτίες της μετακίνησης των προσφύγων από τις συγκεκριμένες περιοχές που αναφέρονται
στον παρακάτω πίνακα, μεταξύ των ετών 1919 έως και 1923. Να αναφερθείτε επίσης στις σχετικές διεθνείς
συμφωνίες, όπου υπάρχουν.
ΠΙΝΑΚΑΣ
Προέλευση των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα
ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2003
Με βάση το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις,
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 107
β. Να αντιπαραβάλετε τους τρόπους της αστικής αποκατάστασης των απόρων και των εύπορων προσφύγων.
ΚΕΙΜΕΝΟ
. . . Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της προσφυγιάς. Ήμαστε στα 1924 κι
ακούσαμε πως γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον Ποδονίφτη [=Ν. Ιωνία], στους
Ποδαράδες [=Περισσός], στην Κοκκινιά.
Τότε ξέρεις πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμ ούσες ένα τσουβαλάκι ή ό, τι είχες
σ' ένα δωμάτιο και το σπίτι ήτανε δικό σου. Ατελείωτα ήτανε ακόμη' κεραμίδια δεν είχανε, πόρτες δεν είχανε,
παράθυρα δεν είχανε. Και μερικά που είχανε πόρτες και παράθυρα πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις βγάζανε
και ανάβανε φωτιές να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε. Δύο χρόνια ύστερα που φτάσαμε εμείς στην Ελλάδα
ήρθε και μας βρήκε στην Κοκκινιά και ο άντρας μου. Αυτός ήρθε από τους τελευταίους αιχμαλώτους, γιατί,
επειδή ήτανε τεχνίτης, τον κρατούσανε και τους δούλευε.
Δουλέψαμε, κουραστήκαμε και κάναμε και σπίτι και αναστήσαμε τα παιδιά μας και δουλέψανε κι εκείνα κι
εδώ θα τελειώσουμε τη ζωή μας. Τα βάσανά μας ποτέ δεν θα φύγουνε από μέσα μας.
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα, από το βιβλίο «Η Έξοδος» (έκδοση του
Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών) τόμ. Α' σ. 193-195.
ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2004
Με βάση τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφερθείτε στη συμβολή των
προσφύγων στη διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού.
Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ Α'
Η συμβολή των προσφύγων στην ανάπτυξη της μουσικής στην Ελλάδα.
Περισσότερες ακόμη δυσκολίες παρουσιάζει η ανίχνευση των ποικίλων πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων που
προέκυψαν από την εγκατάσταση των προσφύγων. Συνήθως παραπέμπουμε, για τη Σύρο, στο ρεμπέτικο, που
άνθισε εκεί με την άφιξη των προσφύγων και όπου έκανε την πρώτη του μαθητεία ο Μάρκος Βαμβακάρης.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη», στο συλλογικό τόμο «Ο ξεριζωμός και η άλλη
πατρίδα», σ. 210.
ΚΕΙΜΕΝΟ Β'
Πνευματική κίνηση και λογοτεχνία
Μέσα στην περίοδο αυτή που εξετάσαμε ανήκουν και οι πεζογράφοι Στρατής Μυριβήλης, που γίνεται γνωστός
κυρίως με το αντιπολεμικό μυθιστόρημα «Η ζωή εν τάφω», και Φώτης Κόντογλου, με την τάση του προς το
πρωτογονικό, το παράξενο και την περιπετειώδη ζωή των
ναυτικών. . . [ ............................................................................................................................................. ]
Μελετώντας όλα τα γεγονότα της εποχής αυτής και την εξέλιξή τους διαπιστώνουμε ότι για πρώτη φορά στην
ελληνική ιστορία παρατηρείται η συνεργασία του συμπαγούς αυτού ελληνισμού, που από εξωτερικά κυρίως
προσκόμματα εμποδίζεται στη διαρκή τάση του προς τη διασπορά και βαίνει τώρα πια προς την οριστική του
διαμόρφωση. Η ανάμειξη των γηγενών και των προσφύγων είχε και θα έχει βαθύτερες αμοιβαίες επιδράσεις
στη σκέψη και στη δράση, τις οποίες διαισθάνεται και διαβλέπει κανείς ιδίως στην ορμητική φορά, με την
οποία προχωρεί προς τα εμπρός ο ενωμένος λαός.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, 388-389.
ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2006
Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να αναλύσετε:
α. τα αίτια του διωγμού που υπέστησαν οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1914
Μονάδες 13
β. τους τρόπους με τους οποίους αυτός εκδηλώθηκε.
Μονάδες 12
ΚΕΙΜΕΝΟ
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 108
Εκτός από την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού, που υπήρξε ο κύριος παράγων, στη δίωξη του ελληνικού
στοιχείου συνετέλεσαν και οικονομικοί λόγοι. Οι Έλληνες, με τη συγκέντρωση του εμπορίου και της
βιομηχανίας στα χέρια τους, ήταν φυσικό να αποτελούν εμπόδιο στην επιδίωξη της Γερμανίας να ολοκληρώσει
την οικονομική της διείσδυση στην υπανάπτυκτη Τουρκία [...]. Οι διωγμοί άρχισαν [...] με τη βίαιη εκδίωξη των
Ελλήνων της ανατολικής Θράκης [...]. Το Μάιο του 1914 υπό την καθοδήγηση των Γερμανών επεκτάθηκαν οι
διωγμοί και στη δυτική Μικρά Ασία. Στη θέση των Ελλήνων που ξεριζώθηκαν, εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι
πρόσφυγες από εδάφη που έχασε η Τουρκία στους Βαλκανικούς πολέμους. Για την εκκένωση της περιοχής,
που βρίσκεται απέναντι από τα επίμαχα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου, από τον ελληνικό πληθυσμό
προβλήθηκαν λόγοι στρατιωτικής άμυνας. Βέβαια το ελληνικό κράτος ήταν ακόμη ουδέτερο και ο βασιλιάς του
θεωρούνταν γερμανόφιλος. Ο ελληνικός όμως πληθυσμός της Μικράς Ασίας ήταν ύποπτος στις τουρκικές
αρχές [...]. Η εκκένωση μεθοδεύτηκε παντού ομοιότροπα. Προηγήθηκε ενορχηστρωμένη ανθελληνική
εκστρατεία του τουρκικού τύπου και εντάθηκαν οι καταπιέσεις για να εξαναγκαστεί το ελληνικό στοιχείο σε
εκούσια μετανάστευση.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ' (Αθήνα, 1978), σελ. 99-100.
ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2007
Αντλώντας στοιχεία από την ακόλουθη επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου προς τον Τούρκο πρωθυπουργό
Ισμέτ Πασά (30/8/1928) και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να παρουσιάσετε τις προθέσεις του Έλληνα
πρωθυπουργού σχετικά με τη διευθέτηση των διαφορών Ελλάδας-Τουρκίας, καθώς και την αποκατάσταση των
φιλικών σχέσεων με την υπογραφή της συμφωνίας της Άγκυρας του 1930.
Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ
«Καθ' ήν στιγμήν ό ελληνικός λαός μου αναθέτει μέ μεγάλην πλειοψηφίαν τήν διακυβέρνησίν του διά μίαν
περίοδον τεσσάρων ετών, οφείλω νά σας διαβεβαιώσω περί της ζωηρας επιθυμίας μου νά συντελέσω εις τήν
ρύθμισιν τών σχέσεων μεταξύ τών δύο χωρών μας, ή όποία θά τούς εξησφάλιζε στενήν φιλίαν,
επιβεβαιουμένην δι' ενός συμφώνου φιλίας, μή επιθέσεως καί διαιτησίας, περιεχομένου όσον τό δυνατόν
εύρυτέρου. Έχω πλήρη συνείδησιν του γεγονότος ότι ή Τουρκία δέν έχει βλέψεις έπί τών εδαφών μας καί μοί
εδόθη χιλίας φοράς κατά τήν διάρκειαν της προεκλογικής περιόδου ή ευκαιρία νά δηλώσω δημοσία ότι ή
Ελλάς ούδεμίαν έχει βλέψιν επί τών τουρκικών εδαφών, αποδεχομένη τάς Συνθήκας τής Ειρήνης ειλικρινούς
καί ανεπιφυλάκτως. Δέν δύναμαι λοιπόν νά αμφιβάλλω ότι ή ρύθμισις τών σχέσεών μας, ως τήν
αντιλαμβάνομαι, ανταποκρίνεται επίσης εις τήν επιθυμίαν τής Έξοχότητός Σας. Διά τήν πραγματοποίησιν τής
κοινής αύτής επιθυμίας ούδέν εμπόδιον υφίσταται εκτός τών εκκρεμών ζητημάτων μεταξύ τών δύο χωρών, τά
όποια προέκυψαν από τήν σύμβασιν περί ανταλλαγής τών πληθυσμών καί τάς παρακολούθους συμφωνίας».
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ' (Αθήνα 1978), σελ. 354.
ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2010
Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται, να
παρουσιάσετε την προσπάθεια προσέγγισης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αναφέροντας:
α. Τις ελληνοτουρκικές συμφωνίες που υπογράφηκαν το 1930
(μονάδες 8) και
β. Το περιεχόμενο αυτών των συμφωνιών (μονάδες 17).
Μονάδες 25
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
[...] Ή συμφωνία βασιζόταν στην αρχή του συμψηφισμού των περιουσιών τόσο των ανταλλαξίμων όσο και των
μη ανταλλαξίμων που είχαν αποδοθεί στους πρόσφυγες, ενώ παράλληλα ή ελληνική πλευρά επιβαρυνόταν με
την καταβολή χρεωστικού υπόλοιπου, που υπερέβαινε τις 400.000 λίρες Αγγλίας, σε αντιστάθμισμα της
υποχρεώσεως της τουρκικής κυβερνήσεως να αποδώσει στους Έλληνες δικαιούχους τα καταπατημένα κτήματά
τους στην περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως. Ή σύμβαση της 10ης Ιουνίου 1930 βάρυνε εμφανώς προς όφελος
της Τουρκίας, αλλά αποτέλεσε την προϋπόθεση για την οριστική εκκαθάριση των οικονομικών
διαμφισβητήσεων και την αποφασιστική προώθηση της πολιτικής συνεννοήσεως. Έτσι ο Έλληνας
πρωθυπουργός επισκέφθηκε την Άγκυρα και υπέγραψε, στις 30 Οκτωβρίου 1930, το διμερές σύμφωνο φιλίας,
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930), σελ. 109
ουδετερότητας και διαιτησίας, τα όρια του οποίου έφθαναν ως την απαγόρευση της συμμετοχής σε κάθε
πολιτικό ή οικονομικό συνασπισμό που θα στρεφόταν εναντίον του ενός από τα συμβαλλόμενα μέρη. Τη
σύναψη του συμφώνου συνόδευε ή συνομολόγηση εμπορικής συμβάσεως, καθώς και ειδικής συμφωνίας γύρω
από τους ναυτικούς εξοπλισμούς, ή οποία και προέβλεπε την έγκαιρη ενημέρωση των δύο κυβερνήσεων για
κάθε προβλεπόμενη παραγγελία ναυτικής μονάδας, προκειμένου να προληφθεί ο ανταγωνισμός «διά φιλικής
ανταλλαγής απόψεων». [... ]
[...] Ή νέα εμπορική σύμβαση πού υπογράφτηκε στην Άγκυρα θα μπορούσε να θεωρηθεί μάλλον ευνοϊκή... Ή
σύμβαση αυτή περιείχε δύο βασικές διατάξεις πού ρύθμιζαν, ευνοϊκά για την Ελλάδα, τις εισαγωγές κονιάκ και
σαπουνιού [...] Στις ευνοϊκές επίσης για την Ελλάδα διατάξεις θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την εφαρμογή
της αναπροσαρμογής του δασμολογίου... Με τη σύμβαση αναγνωρίστηκε επίσης ή ισότητα ανάμεσα στους
Έλληνες και Τούρκους υπηκόους τόσο στην Τουρκία όσο και στην Ελλάδα. [... ]
Ιφιγένειας Αναστασιάδου, «Ό Βενιζέλος και το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας του 1930», Θάνος Βερέμης και
Οδυσσέας Δημητρακόπουλος (εποπτεία), Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την Εποχή του, Εκδόσεις
Φιλιππότη, Αθήνα 1980, σσ.362, 363.