Waldemar Lewitiski ool Biologia Podrgcznik dla Klasy II liceum ogétnoksztatcacego o profilu podstawowym i biologiczno-chemicznym Wydanie pierwsze Wydawnictwo "OPERON" 1996 Spis tresci Od autora Wprowadzenie do zoologi 1. Poziom jediokomérkoweca 2. Charakterystyka pierwotniak6w 3. Powstanie wielokomérkowc6w zwierzecych .. 4, Charakterystyka gabek.... 5. Tkanki zwierzece . 5.1. Tkanka nablonkowa 5.2. Tkanka taczna 5.2.1. Tkanka taczna wlaéciwa 5.2.2, Tkanka laczna oporowa 5.2.3, Tkanka taczna plynna 5.3. Tkanka migéniowa 5.3.1. Poprmecaie prazkowana szkieletowa 5.3.2. Poprzecanie prazkowana serca 5.3.3, Gladka 5.4. Tkanka nerwowa i glejowa 6. Charakterystyka jamochtonéw ... 7. Charakterystyka plaziticw 8, Pochodzenie trdwarstwowebw ora plazificw pasozytniczych 9. Charakterystyka oblEACHW ssunnnsn 10. Charakterystyka pierscienic .. 11. Pochodzenie i radiacja stawonogow 12, Charakterystyka stawonogow .. 13, Charakterystyka migezakow .. 14, Pierwotne 2wierzeta wtémouste 15, Powstanie i charakterystyka ogélna strunoweow 16, Strunowee niasze 17, Powstanie kregoweow : 18, Charakterystyka bezzuchwowcéw 19, Powstanie zuchwowcdw 20. Charakterystyka ryb 21. Wyjécie kregowedw na lad 22. Charakterystyka plazéw SSPIFSUSSRELR 126 132 135 138 46 152 158 165, 178 1 18523. Pochodzenie i radiacja gadow 24. Charakterystyka gadéw 25. Pochodzenie i ewolucja ptaksw 26. Charakterystyka ptakow 27. Pochodzenie i radiacja ssakow 28. Charakterystyka ssakéw 29. Podstawy ekologii 29. 1. Osobniki i gatunki w ukladach ekologicznych 29.2. Populaca 29.3. Biocenoza 29.4. Ekosystemy i ich rozw6j 30, Ochrona Srodowiska 30.1, Zasoby nieozywione 30. 2, Dzialania na rzecz ochrony przyrody. 31, Biogeografia.... 31.1. Rozmieszczenie organizmow 31.2. Fitogeografia 31.3. Zoogeografia 322 200 209 226 233, 251 265 283 290 1 300 308 323 332 339 343 347 351 BIOLOGIA KL. It Wprowadzenie do zoologi ‘Termin ,200logia“ wyprowadzany jest od greckich stow: zoon —2wierze i logos — nau- ka. Ogélnie oznacza wige samodzielnggalaz biologi zajmujaca sig budowa, czynnosciami zycio- \wymi, rezwojem, pochodzeniem i wystgpowaniem zwierzat. Ogromny posigp wiedzy doprowa- dail (2 koniecznoéei) do podziatu 2oologui na odrgbne dyscypliny,takie jak np: morfologia, ana- tomia, fizjologia,systematyka czy embriologia. Skuthiem tego s4 powaizne problemy w opano- \wani tak obszernego materialu— dotyezy to w rownym slopniu Uczni6w, jak i student6w bio- Logit. Konstrukeja te} ezesei podrecznika powinna ulatwié poznawanie, rozumienie i zapa- migtywanie wiedzy 0 zwierzetach, dlatego zaproponowano w nim ograniczenie zmudnych preogladow systematycanych. Pozwolito 9 na pewne rozbudowanie zagadnies zwigzanych 2 budowa 2wierzat ich adaptacjami do Srodowiska. Poniiej przedstawiono kilka og6lnych uwag 0 zwierzgciu jako pewne) specyficzne} casei ORGANIZM ZWIERZECIA REALIZUJE TRUDNA STRATEGIE ZYCIOWA To proste sformutowanie Kryje bardzo zlozone zadania, ktore staja pred kaédym _2wierzgciem. Podstawowym problemen jest tu cudzozywnosé (heterotrofizm) — 2wierze musi ‘otrzymywa¢ (najlepie} dosé regularnie) pozywienie, zawierajgce niezbedne awigzki organiczne (pordwnaj to ze sposobem odywiania sig rosliny). W takim ukladzie nalezaloby ju od pierw- szych zwierzat oczekiwaé nastepujacych ,strategi postepowania: 1. Organizm calkowicie bernie czeka na poiyuisn, re zai sig w jego bezposredaim ssiedatwie. Wowezasopranicza sho} aktywnose jedynie do rozpoznawania i pr2yjmowania substangj organicanych, Tego (ypu sralegia wymaga daséKomfortowyech warunkOw sr0d0- ‘wskonyeh ap. wody zisobne) w pokarm. W natuze 2arzasig to aro radko — jednak Tiektore organizmy doskonale praystosowaly sig do takiego trybu Zyeia (ap. gabki czy ne: Gre jamochlony), Doda jedntknalezy, 2 tozwiqanie to okazao sig W sume malo Korzy- sine | dlatego w Swieciezwieret jest readko spotykane, a u wyze) uorganizowanyeh Weale ‘Wojatkiem mogs tu bye licen pasozyty wewnrzne, ale tone ajmujespecyczne, Waskic alszeekologiczne, Zier akivonis suka podywinia, Skutki take strategi mona sreicé nastgpajneo {AN orgazm nese musi mieé mosliwokesaybkiego zmieniania swojego poloznia cxyti ‘jon ania ruchéw lokomocyjnych, Z ponkta widzenia komérkoweg0 nie moze wise it Sclany komrkows, tra ogranicoarodlwoxeodkstleania Komrek (ato jst Od Sawa barre logonych form ruch).Przemieszezaie sg bedi wige wymagal posia- ani 2) na poziomiejednokomérkowcdw — organll rucha (wii r2sek albonibyndzek) ») na poziomie wielokomkowc6w — organ ruchu (2 grbsza mig aw peypadk ‘tystych i wigkszych zwierat dodo jnzeze elementow sakieletowyeh). Wada sa ut min. energetyczne Kosar poszukiva le waneszeokazay sig korayci —wigksze ilo! pokarma w krotkim ezasie. Ogolnis recs biore— miginie ile ‘orga apart chow ak jest naj uorganizowanych) 1) musi sti’ modiwoKészybkicgostrawienia pobranegopozywienia — sta juz pierwsze, jednokomorkowe 2wierzeta opanowaly zdolnose do pobierania 1 tawienia weWPROWADZENIE \wnatizkomérkowego réznych czastek pokarmowych. Zwigkszaniu wymiarbw ciala u wie- lokomerkoweéw musialo za towarzyszyé wykszialcenie i doskonalenie uktadu pokar- mowego: © ute zapotrzebowanic energetyczne zwierzgca stawia powadne zadania przed jego apara- tem zwigzanym z przetwarzaniem energii. Na poziomie komérkowym wymaga t0 ‘2wigkszenia wydajnosci oddychania wewnatizkomérkowego. Osigga to sig praez ,2asto- sowanie", licniejszyeh niz u roslin, grzebieniastych mitochondriow. Procesy w nich za chodzace wymagaja duzych ilosei tlenu. W praypadku malych 2wier2at 0 niewielkiej ak- tywwnosei (np. pierwotniakow, jamochlonéw, plaziicow) zapotrzebowanie na ten gaz jost ppokrywane w drodze dyfuzji przez powlokiciala. Wieksze musza ,poslugiwaé sie" ukdadaml ‘oddechowymi. Mozliwosei jest tutaj kilka — organizmy pierwotnie wodne beda wy- ksztalealy zwykle skrzela. W preypadku form Iydowych sprawa jest bardziej skompliko- ‘wana, ale og6lnie posiadaja one powieczchnie oddechowe typu plica bad tchawki. Ponad- to zwigkszanie wymiar6w cial uniemozliwia wykorzystywanie dyfuzj jako jedynego spo- sobu przemieszczania substane}i wewnatr2ustroju, stad u wyze} uorganizowanych 2ierzat pojawit sie uklad krazenia odpowiedzialny 2a s2yk transport na duze odlegiosei, D) wadnym problemem w Zyciu zwierzgcia jest takée uttzymanie céwnowagi osmotyezne) (czyli odpoviedniego bilansu wodno-mineralnego), Warunkuje to prawidlowose pracy en zymow komérkowych i w ogéle calego metabolizmu. Pierwsze systemy osmoregulacyjne maja ju pierwotniaki, u wy2ej uorganizowanych ole tg odgrywa uktad wydalhiezy. Pry- spieszenie tempa przemian wewngirzustrojowych prowadzi takze do tego, Ze u wigkszych i aktywniejszych zwierzgt uklad ten przejmuje funkcje usuwania zbednych i szkodliwych produktsw przemiany materis ) pracmieszczanie sig w stodowisku wymagae bedzie szybkiej orientacj a to z Kole, iez- nych receptoréw (struktur umodliwiajacyeh odbiér informacji plynacych ze Srodowiska) \W przypadku form wielokomérkowych istotne stanie sig szybkie przesylanie odebrane} informacje} .obrdbka" w organizmie — funkeje te spelniaja wyspeejalizowane komécki rnerwowe (neurony), ktore1gcza sig ze soba w uktad nerwowy; iezalednieod strategiizdobywania pozywienia kaédy 2ywy organizm musi byé 2dolny do ‘reprodukeji — jest to warunek zachowania ciagloSci gatunku — stad u wszystkich zwierzat \wielokomérkowych, niezaleznie od typu rozrodu, obecne sq uklady rozrodcze. PODSTAWOWA JEDNOSTKA TAKSONOMICZNA JEST GATUNEK Kul ziemska zasiedla ogromna ilosé organizmaw Zywych, Wedlug ostrodnych szacunk6w samych zwvierzat jest 1.5—2 mln gatunk6w. Pojgcie gatunku jest znane wszystkim, ale proba “okreslenia jego znaczenia napotyka na powazne problemy. Preyjmijmy wigc, 2e gatunek jest to ‘supa osobnikow wywodzgcych sig od wspslnego przadka, wykazujgea podobietstwa w budo= ‘ie i ezynnosciach Zyciowych. Ponadto osobniki jednego gatunku moga sig ze soba krzyzowac, dajge plodne potomsiwo. Niekt6rzy systematycy uwazag, ze gatunek jest jednostka sztucana, 8 \w przyrodzie funkcjonujajedynie populacje. Nie wdajge sig w zawile rozwadania preyjmijmy, de {esto bardzo wiytecene pojgcie, poniewad gatunki mozemy grupowaé w wigksze jednostkita- ksonomiczne. Dia wigkszosei uczni6w systematyka jest po prostu nudna, trudno jednak zaprac- czyé, ie jednoczesnie umodliwia uporzadkowanie posiadanej przez nas wied2y. CWICZ: 1. Narysu) bardzo og6Iny schemat sylwetki jakiegos zwierzecia i wprowad nas podstawowe uklady narzad6w, tak Zeby organizm ten mdgl wykonywaé wszystkie ezynnosei zyciowe. 2. Praypomnij sobie, jakich rodzajéw systeméw Klasyfikacii oraz jakich jednostek taksonomicznych uzywa sig do okreslania pozyeji systematyczne} zwierzat. Okrest ddokladna pozyeje systematyczng wybranego stawonoga i ssaka. BIOLOGIA KL. It ee 1. Poziom jednokomérkowea ‘PIERWOTNIAKI SA NAJSTARSZYMI ZWIERZETAMI SWIATA Okaestenie ezasu ich powstania jest praktycznie niemodliwe. Preyezyna jest prosta — nie- ‘mal zupetny brak mozliwosei zachowania sig szczatkow kopalnych. Zwykla logika kaze nam rzypuszczaé, Ze pojawily sig najp6znie} w dolnym prekambrze. Najprawdopodobnie) najsar= szymizwierzetami sa wiciowee, Teze taka wysungi E, Pescher jeszeze w 1914 ., poniewad ers. pa ta wykazuje szereg cech pierwotnych. Praede wszystkim preejawia znaczace podobiesstwa do glonéw. Jest motliwe, Ze wsrdd praodk6w wiciowesw daszio do rozdziatu strategiiiycio- ‘wych. Generalnie, cag ,wybrala” autotrofizm —2.nich powstaly rsliny ziclone,resztapezeszla ra calkowity heterotrofizm (moze pezy nim po prostu pozostala?).Z tych ostatnich eukariontGw wyksztaleily sig niezaleznie od siebie grzyby i zwierzgta. Swiadectwem tego rozejscia sig dig wolucyjnych sa do dzisiajegzystujgce gatunki, tw. miksotroficane, zdolne do odzywiania sig, auto- albo heterotroficznego, w zaleénosei od warunk6w. Kwestia pierwszeristwa wiciowcow budzi jedaak pewne zastrzezenia, Preede wszystkim ich organellum ruchu — wié — ma bardzo zaawansowanq budowe wewnetrang. Tymezasem, przodkami wiciowc6w musty byé organizmy prokariotyczne, a w te) grupie nie ma tak skom- plikowanych organeli(rzgski niektorych paleczek mozesz pomingé — maja zupetnie inng, pro- stszq budowg). Zostawmy jednak watpliwosei — dalsze rozwadania i tak beda juz spekulacj, czystym teoretyzowaniem. Jesli przyjaé, 2 najpierwotniejsze byly wiciowee, to z nich powstaly inne grupy pierwotniakbw i zwierzeta wielokomérkowe (por. ROZDZ: 31 Rye. 1) U pierwotniak6w heterotroficznych nastapo uformowanie konstrukeji biologiczne,cha- "akterystyezne} dla 2wierzat, Ewolucja zachodzila wiréd tych form dwukierunkowo: |. preez rozwijanie modliwosei adaptacyjnych pojedyncze} komérki. W ten sposbb powstaly rine grupy zwierzat okseSlanych dzisiaj jako pierwotniaki (lac. Protozoa, por. nie}) 2. przez wytworzenie konstrukeji wielokomérkowe)irozwijanie mozliwosci, jake daje specjali- zacja rinych komorek jednego organizmu. W ten sposbb powstaly zwierzeta wielo- komérkowe (lac, Metazoa). Obie strategie maja swoje zalety i wady. Jeli jednak za miare sukcesu ewolucyjnego wznaé liczg form (ta gatunkéw), 0 okazuje sig, de druga modliwosé jest anacenie lepsza (szacunkowo 1,52 miliony gatunk6w), Pierwotniak6w jest zaledwie (7) ok. 30 tysigcy eatunkow. Z wiciowcow w drodze uproszezenia budowy powstaly zaradziowce (majg prostsza bu- dow komérki, a wié pojawia sig u nich tylko w stadium gamet). Wielu badacry Iaczy zaro- Aziowee i wiciowce w jedna jednostke: Sarcomastigophora. Prawdopodobnie 2 wiciowebw po- ‘wstaly akze sporowce. Swiadzy o tym podobietistwo W budowie gamet, a takze to.2e wigkszose Preedstawicieli obu grup jest haplontami, zn. majg tylko pojedynczy Komplet chromosom6w, czylin1, POZIOM JEDNOKOMORKOWCA BIOLOGIA KL. It "Najwydej uorganizowanyti pierwotniakami sq bez watpienia orzgskl. One takée waiely ssw poczatek od prymitywnych wiciowcow. Orzgski sq przykladem tego, co mozna maksymal- nie osiggnaé w ukladach jednokomérkowych. Pierwotniaki te posiadaja bowiem bardzo sprawny aparat ruc — ragski. Ich budowa nie odbiega jednak od Konstrukeji wici Naledy sadzit, 2e aparatrzgskowy powstat po prostu przez zwielokrotnienie liczby wici. Dude zdolnosei adapta- ‘eyine orzesk6w wynikaja te z posiadania zlozonego aparatu jadrowego. Pierwotniaki te maja Phat bezogonowe [> Play ogoniaste Dovdysene [> Chrgstnoszkiletowe +> Kostoszheltowe Treonapette es anne + Osmie ees — : ———— ie OO ie (2 rong ge hee cn : 4 Wisi rageione Wire it SAE tite Mingo ee Lo sete Fens ° Se | ke FOZIOM TROIWARSTWOWCA piangpodobny pal e+ Konlowce iabyins ming PoZIOM DWUWARSTWOWCA Le Zarodziowee ng = : [vs ° Sporowce «—) / Wiciowee POZIOM JEDNOKOMORKOWCA yc. I. Uproszczone dreewo rodowe zwierzat(widrnouste przedstawiono nieco dokladniej. Sybo- lleznie aznaccono typy organisaci cata,2. CHARAKTERYSTYKA PIERWOTNIAL 2. Charakterystyka pierwotniakéw Zespol typow: Pierwotniaki (Protozoa) nauka: protozoologia ‘Typ: Wielowce (Mastigota, Flagellata ‘Typ: Zarodziowee (Sarcodina) ‘Typ: Sporowee (Sporezoa) Typ: Orzgski (Ciara) Budowa Kszialty pierwotniakow moga by¢ bardzo rbzne: od form prawie kulistych, przez wydluzone 40 pantofelkopodobnych i takich, ktore nieustannie sig zmieniaja. Trudno wige méwié o tym zagadnieniu. W zasadzie jednak u wiekszoSci gatonk6w mona wyr6zni€ prz6d ity, czasem tee strong grzbietowgibrauszng, Pozostaimy wige prey stvierdzeni,ié morfologicznie pierwotnia ki sq bardzo zréznicowane. Dodajmy takie, #e rozmiary ich ciala wahajg sig od ok. 10 um do kilku milimetrow (zalezy to od gatunku, wieku i kondyeji zwierzeca). CIAEO PIERWOTNIAKOW OKRYTE JEST PELLIKULA Nie jest to 2bytodkryweze stwierdzenie, ale z pewnoscia prawdzive. Pellikula jest to blona komerkowa podscielona utworumi bloniastymi, np. splaszczonymi pecherzykami, przez co vzy- skuje sig wzmocnienie cale} Konstrukeji. U zarodziowedw (np, ameby) i sporowedw jest ona cienka i nie narzuca okreslonych ksztatow. Pozwala takze na poruszanie sig ruchem ameboidal- rym (por. nize). U wyzej uorganizowanych, np. wicioweow pellikula jest znacrnie grubsza i pofaldowana, a ponadio posiada liczne usztywnienia w postaci wiGkien bialkowych (por. Rye. 2). Architektura pellikuli orzeskow jest najbardziej skomplikowana. Pierwotnk te okryte sa calym systemem pofaldowaii, pgcherzyk6w i widkien, tworzacych gruba, ale jednoczesnie spreiysta warstwe, W sumie komérki wiciowodw i orzgskiw maja do&é stale Ksztalty. Poza tym sruba pellikula uniemodliwia swobodne pobieranie pokarmu, stad v orzesk6w 89 specjalne pol, {gdzie blona komérkowa jest cienka i nie tworzy pofaldowat. Stuza one do odzywiania, wydala- nia i osmoregulaji (por. charakterystyka orzgskow). Wiciowce za8 odzywiaja sig holozoicznie — praee weblanianie, Woeirze komérki wypeinia cytoplazma, ktor4 najecescie} dzili sig na zewnetrang ekto- plazmg i lezaca w centrum endoplazme. PIERWOTNIAKI POSIADAJA WYSPECJALIZOWANE ORGANELLA RUCHOWE Steukturami tymi mogs byé & (flagellum) lub ragska (cilia). Konstrukeyjnie qt twory identyczne, Regsek jest tylko znacznie wigce}, sq krsze i polgezone pod powierzchnig blony komérkowej widkienkami biatkowymi w aparat rzgskowy. Umodliwia on skoordynowany, falowy ruch calych zespolow ragsek. Kaada wit i ragska ma czeS6 wolng, wystajaca ponad powierzchnig komérki i ezesé zanurzong w eytoplazmie. W tej pierwsze) mikrotubule(specjalne mikrorureczki zbudowane ‘gléwnie 2 biatka tubuliny) ulozone sq w specyficzny sposdb. Tworza howiem pary — 9 n BIOLOGIA KL. tt ulozonych obwodowo iI para osiowo (por. Rye. 2). W czesei zanurzone} tubule centralne nie \wystepuja, a obwodowe ulozone sq w ukladach potrdjnych, Preesuwanie sig mikrotubul w2gledem siebie umolivia szybkie, biczykowate ruchy omawianych organelli. U podstawy wici (/r2esek) powstaje charakterystyezne eialko podstawowe (kinetosom). Ruchy przy po- rmocy wici lb ragsek nazywa sie undulipodialnymi; 2, Nibyndiki (pseudopodia) — niektire zarodriowce maja clolnosé przelewania cytoplazmy do r6anyeh rejondw komarki, W ten sposdb moga w dowolnym miejseu tworzyé szerokie wypu- sti protoplazmatyezne. Pozwala to przemieszczaé sig ruchem pelzakowatym (ameboidalnym) Ib ,oblac™ cialo potencjalne) ofiary (por. odzywianie) ‘yc. 2. Schomat fragmentu polrycia cala oreskiw — widacone sq tery (cigte) regs (1 — raga w ‘exese1 wolne) 2 powiekscene prekrojreeskiw expel wolne) — widocony Jest ukdad miko ‘ul [9(2) + 1(2)], 3 —~powiekszenie preekrojucatha podstawowego wel — wide uldad motu bul (13) + 0}, 4 — pofaldowana blona komdrkowa, 5 —~ peckersyk bedcy elementem catego ssiemu kanatow podbtonovsych, 6 ~ wildkienka biatkowe, womacniajace calose aparaty repkoego, 7 — strat poco ela), Pani elo ea wel et UWAGA: 1. Wiei i regski u_wszystkich Eucarvora (0 ile dany organizm w ogdle je posiada) maja identyczng budowe. Jest to wazne dla rozwazah ewolucyjnych 2..W mikrotubulach, obok tubuliny, wystepuje specjalne biatko — dyneina. To ona ‘odpowiedzialna jest za procesy molekularne umozliwiajace ruch wici Wymiana gazowa i kraéer Mikroorganizmy wodne,takie jak pierwotniaki, maja duza wagledng powierzchnig ciata (chodzi o stosunek powierzchni do objetose. Dzigki emu moga oddyehaé na drodze zwykiej ‘ysta wana do Jay cll licenesporozoity, ktdre wedruig do gruczowslinowych Komard). 19 Dojrzewajace merozoty, nazywane teraz schizontam, prowadza do jednoczesnego uszko- ‘dzenia wielu erytrocyt6w (sta atakizimnicy,gorgczka i ostabienie).Dziel sig one na kolejne merozoity i tak yw kotko" (W ten spos6b mamy powtarzajgce sig nawroty choroby). Nazwa malaria treciaczka bierze sig stad, 2 taki choroby powlarzaja sig co 48 godzin, czyli co trzeci dried (gatunek: P. vivax). Analogicznie — malaria crwartaczka cechuje sg atakemi ‘choroby powtarzajacymi seco 72 godziny, capi co czwarty dziet (gatunek: P, malariae). Po {ilku pokoleniach bezpteiowyeh czesé merozoitéw przeksztalca sie w gamstocyty (Komérki 4ajgce poczatek gametom), W ciele komara, ktry wyssal krew zarazonezo czlowieka,czesé gamontbw przekstaei sie w makrogame, reszta w mikrogamety. Po zapodnieniu powstaje dliploidaina,ruchliwa zygota(ookinsta). W écianiejelita omara ulega ona przeksztaleeniv w duéa ancyste. W nie} 728 zachodzi mejoza postgamicana, a nastgpnieliczne mitozy. W ten posh powstae bardzo wiel sporozoitow, kiére wedruja do gruczot6w Slinowyech. Jes teraz samica komara (tylko one potrafiassaékrew) uklujeczlowieka,cykl rzpoczyna si od now. Do sporocdw naledy te gatunck Toxoplasma gondil.Jetto pasozyt kot6w (2ywiciele osta- teczni) oraz niektdrych ssak6w i pakéw (2ywiciele posredni). Niebezpieczsistwo polega na tym, de zarazié sig moze take czlowiek, U doroslych pierwotniak ten zwykle nie wywoluje sr0énych objawow, jednak jest bardzo niebezpiecany dla rozwijajacego sig plodu (moze wy- \Wolaé m in. porazenie mézgowe). Kobiety w ciaZy powinay wige unikaé kot6w! 3. Typ: Zarodziowee — sq jedno- lub wielojadrowe pierwotniaki poruszalace sie pray pomo- ‘ nibyndzek (por. Rye. 7 C). Naleza do nich m.in. ameby (np. duza, bo osiagajace 600 jm, Amoebe proteus) ,otwornice i promienice. Niektore okryte sq pancerzykami wapiennymi lub krzemowymito przepigknych ksztatach. Amebaz gatunku Entamoeba coli pelzak okreanicy) Jest zasadniczo nieszkodliwym komensalem naszych jelit. Natomiast ameba ezerwonki (F. ‘histolytica, pelzak czerwonki) jest groznym pasozytem chorobotwérczym jlitagrubego. Ga~ lunek ten wystepuje w dwéch odmianach, edna z nich, tzw. forma magna, pasozytuje pod blong stuzowg jlit. W zaatakowanych miejscach powstajg owrzodzenia, ezego skutkiem 59 -min, slne, keawe biegunki. Taki zespol chorobowy nazywa sig ezerwonka pelzakowata (amebioza, dezynteria, pelzakowica). Zarazenia najezescie) wystepuja W krajach o klimacie ‘wopikalnym, glownie na skutek braku higieny (np. przez pice nieprzegotowane| wody), 4. Typ: Orzeski — grupa najwy2e) uorganizowanych pierwotniakow. Prayktadami moga bys ‘ane Ci jeszcze ze szkoly podstawowe): pantofelek (Paramecium), trabik (Stentor), ‘matiynek (Stylonychia) czy wireryk (Vorticella)(por. R¥c.9). Rye9. Proktady orzeskow: pantfelek (A), 1g bik) wireey(C) (1 —eyoptagma, 2a —makrombieus, 25 —nikronakteus, 3 apart res, F vodinieske Ietnlgce, 3 — eyto- stom, 6 — estopyee 7 — worniecka po: armowa ezylt tra: ‘sienna. 10m2. CHARAKTERYSTYKA PIERWOTNIAKOW ‘GWICZ: 1. Wykons) obserwacjg mikroskopowa Zywych pierwotniakow (ameby,cugleny ipan- {ofelka). Zastandw sig, skad pobraé material. Przeanalizuj budowe komorek (nie s2~ kaj w nich jader komérkowych, gdy2 s4 za mato widoczne) oraz ruchy lokomoeyjne. Pordwnaj co zaobserwjes2, 2rycinami w podrgczniku— pamigta, Ze sq one tyIko ‘modelami, 2, Uzupelnij miesca oznaczone na Rye. 9 znakami zapytania, PODSUMOWANIE Do pierwotniakéw zaliczamy 2wierzeta wykazujace nastepujace cechy: 1. Cate ciato stanowi pojedynza, jedno- lub wielojgdrowa komérks; 2. Rozmiary wigks2osei gatunkow sq mikroskopiine; |. Podstawe Konstrukcyjng tworza: cytoplazma i jadro oddzielone od érodowiska pellikula 4. Wiekszoié wykazuje zolnoS do wykonywania michéw lokomocyjnych (aktywnego prZ2- rmieszezania sig) organellami ruchu moga byé: wick ,rzeski lub mibynézki; Prtania ipolecenia kontroine: 1. Preedstaw og6lna charakterystykg budowy i funk pierwotniaka 2. Na wybranych preykladach wyka# morfologicae zeGénicowanie plerwotniakove 4 Jakie znaszsposoky odzywiania sg pierwotniakiw/? Oméu jel wyka zasadniczerbinice migdzy £ Oméw réinice w budowie pellikul pantofelka i ameby,Jaki mato wplyw na spossb pobierenia| prez nie pokarm? 5, Preedstaw schematycznieopiszcykl rezwojowy pierwotniaka, ktdregofaza troficns jest hapl- idalna, 6. Narysu) schematycanie praskrd poprzsceny przez wit euglery: Oméw budowe wid. 7 Jka role peti makro- i ikronukles u pantotelks? 1 Jaki sa drogi i sposoby zarazena clowiska pierwotniakami chorabotiérczymi? Poa Kika prnykiadowe 49,Na wybranych praykladach oméw skuthi zarazenia pierwotniakami chorobotwseezy $10, Poxéwnaj buon blony komérhowe)praedstawiciel nznych grup plewotiakive #11 Na podstwie informa podrecnikowych sprdbu narysonaé scheratspolaryzowsne bony omnérkowe}pierwotnika, "12 Unupetni schema yk rozwojowego zarodéca maar: sporzoity schizo) -¥ nb. rgamatyty 9-9 Fookneta >.> sporozaiy 113, okiego rodzau chorobadziedzicana, wystepuaca w popula rdzennych mieszkatcsw Afy i rownikowej dae opomass na infkejg zardica mali? "14, Wykaz rice w praebiegu choroby pomigdzy malariqtzecacoka i ezwartaczka, Ceym sa spowodowane? *15.Preedsiaw w postc uproszczonego schemata prasbieg fgocytazy u wybranegopierwotnit ‘a, Porn ine postace endocyoz “16, Uzasadni, Ze cuglena zetona jest onganizmen Iczacym cehy roslinne | zwierzece. “17 Diaczeg persia zosalywelaczone pase niektérych stematykdw zrslestra ier? 2 BIOLOGIA KL. It 3. Powstanie wielokomérkowcéw zwierzecych PLERWSZE WIELOKOMORKOWCE ZWIERZECE POWSTALY JUZ W POZNYM PREKAM- BRZE [Nie wiemy dokladni, jak przebiegal ten wainy proces. Wydaje sie, ie praejiciowym st dium mogty tw byé kolonie prymitywnych pierwotniakéw, ale jest to tylko jedna z modliwych hipotez. Ewolucjatakich form mogia isé dwutorowo —rownolegle w strong: |. Zowigkszenia specjalizacii koméek — jesli w zespole kaidy wykonuje tylko okreslone 2ada- nie, moze to rob lepie}! 2, Ograniczania samodzielnoSei komirsk. Stopniowo stawalyby sig one cortz bardziej zalezne ‘od innych iw ten sposdb bylyby tylko wang ezpscig wigksze) casei Zasadniczym kosztem take) straegi jest2vigkszenie zapotrzebowania pokarmowego. Z2le- ‘99 natomiast wigksze mozliwosei adaptaeyjne (tk jk ze zbioruzlozonego7z wielu réznorodnych cezeSci mozna zbudowaé bardzie} skomplikowane urzadzenia). W praktyee ten rodzajstategii ‘ayciowe) okazat sig niezwykle ,twonezy" SLADEM EWOLUCII WIELOKOMORKOWCOW JEST WARSTWOWOSC KOMOREK W ZARODKACH Pierwsze 2wiergta wielokomérkowe sieznacznie tylko ri sg od Kolonjaych pobra- tyme6w. Jednak rSznicowanie sig grup komérck juz w zarodkach umodlivialo im stopniowy \wzrox zlozonosci funkejiZyciowych, Komérk takie mogty (chat nie musialy) dle sig specja- Tizowaé, co doprowadzito do powstania zwieraa thankawych.Zeby lpi zrozumies isto tyeh preemian, presledzimy teraz rozw6j osobniezy (ontogenere) ne isnijgces0, modelowego _wierzecia (por Rye. 10 A oraz 10B)-Dla uproszczenia praedstawmy te analizew punktach: Zaplodsienie i powstanie zygoty. Mozna przyja¢ 2 jest to stadium jednokom@rkowca diplo- idalnego. Gdyby a komérka 2wigkszyla swoje rozmiary,ficzbg organelli, wyspecjalizowala ‘zesei Komorki i wyksztatila aparat ruchu. to powstalby wysoko uorganizowany pierwot- niak. W analizowanym tutaj preypadku 2ygota zachowuje jednak pierwotny (tu embrionalny) ‘chatakteri nie wykazuje specalizaeis 2. Podzialy mitotycane zygoty prowadza do powstania blastomeréw (pierwotnych, embrional- raych komérek potomnych).Po pierwszej mitozie wyksatalcajg sig dwa blastomery [-gor2edu, po drugim podziale cziery blastomery l-go rapdu itd Jesh ich liczba wzrosnie do kilkudzie- sige, utworzg one grudke niezréenicowanych komérek, czyli morule (prey pewne) dozie \wyobraéni moéna pordwnae ten etap rozwoju do stadium kolonii); 3. Dalsze podzialy i ruchy komérek (taw. morfogenetyezne) prowadza do powstania jednowar- stwowe}, pecherzykopodobne} blastull (nie ma je) odpowiednika wérdd doroslych zwierz), ‘Ma ona juz Sciang (blastoderm) i pierwotng jam ciala — blastocel. Ta ostatnia zachowuje sig u niektorych osobaikéw doroslyeh — nazywa sie ja wOwezas protocelem. Przyjmijmy ‘umownie, Ze od tego etapu rozwoju bedziemy juz mieli do czynienia ze zwieragtami wielo- Komérkowymi (zesp6l typow Metazoa), 23 POWSTANIE WIELOKOMORKOWCOW ZWIERZECYCH ae Dodwen 5 ©) blasomer iz. blstomer tz.“ zapladnienie 8 £0. “eS ~ @Qx Ow a ee. or ‘ zycota. a . ® _toporan (peagebad eminem paansla pdt ~ pore esinest Gi) ¥ fides wuss | —_ proses are olen Snee pease ae ever tony fn oe sever oddsiowy Go miascupaagby ops posi ‘out sew rw odbytony ‘Conese! ‘ron prausty) PROTOSTOMIA DEUTEROSTOMIA Bye. 10A, Schemat roewoju zwiersecia modelowego, addajacy(w didym uproscezeniu) sasudnive pany ‘mado ewieraqt: zygote (opostednikpociam jednokomérkowea), II morula (odpowie- dik stad koloni), Ml ~ wczemna gastrula (odpowiednikstadivn denwarstwowea), 1a — ‘potna gasiralacwierzecia perwoustego, plerwojamowego (odpowilaa saium trdjwarstwowea protocelomatyeznego), IVb — patna gastrula zwierzeca plerwoustego, widrnojemoweg0 (irojwarsovonvego,celomatyconego), V-— pon gastrua zwierzecia wadrnoustego, celomatyc ego (opis w teice) BIOLOGIA KL.It 3. Powstanie wielokomérkowcow zwierzecych PIERWSZE WIELOKOMORKOWCE ZWIERZECE POWSTAEY JUZ W POZNYM PREKAM- BREE [Nie wiemy dokladnie, jk praebiegal ten waény proces. Wydaje sig, ie preejiciowym sta- dium mogty tu byé kolonie prymitywnych pierwotniak6w, ale jest to tylko jedna z mozliwych hipotez. Ewolucja takich form mogta sé dwatorowo— rOwnolegle w strong |. Zwickszeniaspecjalizacji koménck —jesli w zespole kazdy wykonuje tylko okreslone zada- hie, moze to robe epi}! 2. Osraniczania samadzielnoici komérck. Stopniowo stawalyby sig one coraz bardzie zaleéne ‘od innych i w ten sposdb bylyby tylko waéna czgicig wieksze) close. “Zasadniezym kosztem take) state jest zwigkszenie zapotrzebowania pokarmowex0. Zale- ta sanatomiast wieksze motliwose adaptacyjne (ak jak 2 2biory2lozonego 2 wielu rGznorodaych cxeici motina zbudowae bardze) skomplikowane urzadzenia). W praktyce ten rodzajstrategi ‘yciowe okazal sg niezwykle ,wérezy”. SLADEM BWOLUCHI WIELOKOMORKOWCOW JEST WARSTWOWOSC KOMOREK W ZARODKACH Pierwsze zwierzeta wielokomérkowe nicznacznie tylko nity sig od Kolonijaych pobra- tymeéw. Jednak réznicowanie sig grup komérek jué w zarodkach umodliwialo im stopniowy ‘warost zlozonosci funkeji Zyciowych. Komerkitakie mogly (ehoé nie musialy) dale sie speci Tizowaé, co doprowadzilo do powstania2wieraat tkankowych. Zeby lepiej zrozumiet isto tyeh przemian, przesledzimy teraz rozwe} osobniczy (ontogene7e) nie istiejqcego, modelowego zwierzgcia (por. Rye. 10 A oraz 10 B). Dla uproszezenia przedstawmy te analizg w punktach; |. Zaplodnienie i powstanie 2ygoty. Modna prayjaé, ie jest to stadium jednokomeérkowea diplo- idalnego. Gayby ta komérka zwigkszyla swoje rozmiary, liczbe organelli, wyspecjalizowata czgéci komérki i wyksztaleta aparat ruchu, to powstalby wysoko uorganizowany pierwot- niak. W analizowanym tutaj preypadku zygota zachowuje jednak pierwotny (tu embrionalny) charakter nie wykazuje specjalizacj: 2. Podzialy mitotyezne zygoty prowadza do powstania blastomerdw (pierwotnych, embrional- raych komérek potomnych). Po pierwszej mitozie wyksztalaja sig dwa blastomery Igo rzedu, po drugim podziale cztery blastomery I-go raedu itd. Jedi ich Iiczba wzrosnie do kilkudzie~ sigeiu, utworza one grudkg niezrOénicowanych komérek, ezyli morule (pr2y pewne} dozie \wyobraéni moda pordwnaé ten etap rozwoju do stadium koloni), 3. Dalsze podrialy i ruchy komérek (taw. morfogenetyczne) prowadza do powstania jednowar- stwowej, pgcherzykopadobnej blastull (nie ma je) adpowiednika wieéd dorostych zwierzat), ‘Ma ona juz Sciang (blastoderme) i pierwotng jam ciala — blastocel. Ta ostatnia zachowuje sig u niektdrych osobnikéw doroslych — nazywa sig. jg wowczas protocelem. Przyjmijmy tumownie, Ze od tezo etapu rozwoju bedziemy juz mili do czynienia ze zwierzetami wilo- Komérkowymi (zesp6l typow Metazoa); 2BIOLOGIA KL. 4. Niech teraz wspomniany pecher2yk embrionalny przeksztaei sie w forme dwwuwarstwowa — gastrule, We wezesnym stadium je) komérki sa slabo zrdénicowane. Zaznacza sie jednak ppodzial na zewngtrzng warstwe prymitywnych nablonkow — ektoderme i wewnetrzng — endoderme. Zwierze, osiggajgce taki poziom organizacji,nazwiemy ogdlnie dwuwarstwou- ccem (grupa Diploblastica; por. tez lewa strona Rye. 1). W srodku gastruli widaé ej jame — gastrocel, do ktGrej prowadzi gba gastrli — prageba (gastroporus). Byé moze w tea sposob Zbudowane byly pierwsze, przedikankowe 2wierzeta wielokomérkowe — Parazoa. Z.grub- sza ted na takim poziomie rozwoju zatrzymaly sig eqbki. Jes jednak z dwéch pranablonkéw wyksztalca sig tkanki, take jak np. nerwowa, to bgdziemy mowi¢o tkankoweach ~~ Euumeta- 2z1.Do najprymitywniejszych 2wierzat tkankowych naleza dwuwarstwowe jamochtony (por. teé Rye. 10.B); 5.Dalsze podzialy mivotyczne i rznicowanie komrek (teraz juz w cele tkankowea!) prowadza do posistania Srodkowe) warstwy komérek zarodkowych — mezodermy. Zwierze, Kt ‘osiagnie taki poziom rozwoju, nazwiemy tebjwarstwowcem (grupa Triploblastica). Dodaimy {jeszcze ze na tym poziomie daseto do wyksztalcenia dwuboczne}symetni iat (por. pone) ROZDZ: 6% 7). Modliwosei rozwojowych jest taj klk {A Jeli praggba praekstalei sg dorostego osobnika w otwer gpbowy ostateczny,to zwierzg takie zaliceymy do plerwoustych (Protostomia por. ed goma c2gse Rye. 1). Dodatkowa cecha specyficzna tej erupy jst sposdb zakladania sig mezodermy. Ot02 powstaje ona 2 jedne) Komérki, ky mozna wsksza juz w stadium zarodkakilkudziesigciokomérkowego. [Nie waajge sig w szczegoly, jest to law. blastomer 4d (embriolodzy oznaceaja okreslone blastomery symbolami eyfrowelliterowymi — w ten sposdb mogasledzi¢ i opisywad ich losy), Ponadio nalety zauwazy', ie zwierzgta pierwouste wykazujg dwuboczng symetrig ciafa. W obrebie pierwoustych modna wyroanicdwie grupy réniqcesigbadow jam cial 4) Poczatkowo mezoderma rozwifa sig po prost jako pasmo komérek pomigdzy ekto- i endoderma. Mozna powiedziee,e wypenia ona preeksztalcona jams, gastruli — teraz rnazywang pierwotna jam cals, ktGra nie ma wlasnego systania nablonkowego (to ‘wlasnie wspomniany peotoce). Zwierzgta taki 2aliczamy’ do pierwojamowesw, ina- ze) zwierzt protocelomatycznych, Naleza tu plaziice i oblefce; ') Jeli rozwijaaca sig mezoderma tworzy charakterytyczne woreezki,seile aw. somity, toch Swiatlo roewinie sig we wtdena jam ciala —celome, wystang wasnym nabfonkiem ‘Takie awierzg nazwiemy widrnojamowcem (Coelomata). Rozwiazanie to jest doge- dniejsze, gdyz umodliwia sprawniejsza wymiang substaneji dzywezych i gazow odde- chowyeh wewnatre organizma oraz (worzenie organow wewngtrznyeh, posiadajgeych ‘wlasne nablonki (np. system krazenia). Do pierwoustych wtérnojamoweow zalicza sig piericienice, migezak i stawonogi Te ostatnie maja jednak swoje unikalne cechy roz- ‘woju embrionalnego — patrz. ROZDZ: 12; ) Dia odmiany prayjminy teraz, 2 prageba 2arosnie lub pracksztaei se w otwér odbytowy. \Wowezas otwér ggbowy ostateceny powstanic mniej wige| po przeciwne} stonie prageby. Takie awierze nazwiemy wtirnoustym (Deuterostomia, por. te prawa strona Rye. 1). Jednoezesnie wszystkie wtdmouste a wmojamoweami,Jednak ich celoma zaklada sig inaczej— generalnie 2 uehyikOw praelita (nie zjednej KomOrk jak u pierwoustych). Poza tym u praodk6w 2wierzat wtémnoustych doszlo do redukejiliezby woreczk6w celomatycz- rnych w zarodkach, stad wyraznie odmienna mechanikarozwojowa. Zdceydowana wigks20s6 preedstawicieli wiémoustyeh wykazuje dwubocena symetrig cial, jedynie w sekartupni doszio do wdrnego wykszaleenia symeti promieniste), Klasyeznymi rojwarstwowcami ‘wi6moustymi sa stunowee 4 POWSTANIE WIELOKOMORKOWCOW ZWIERZECYCH TWAGA: Wigce}informacji o rozwoju zarodkowym uzyskasz w KI. IL Jakzapewnewies, wspstezesnie funkcjonaa wszystkie zasadicae pany bodowy wir spor Rye. 1, Jil za miare sukcesu ewolucyjneg prayimiemy slaségarunkow fo oksie st ‘Bike Metazoa stanowiapravidopodobnie ponad 98% gatunkow. Wsréd nich 2decydowanis naj- erniejze sq wtdrmojamowes io pierwoust. Poznanie ich budowyjczynnoée zyciowyh He atlatwym zadaniom, eze wige mie) pracy. Dla ultwienia moasvzzawsze sorzys ‘Famu na Rye. 10 B, prezentujgcego narastanic pozioméw organiza ila zwiezat ii re ny wo2W6) revomsegowia| Sony plodowe i i i q { ‘ry lis aradkowe. sya dwubocena thanks erwowa ako komdrkowe wieraqt w ujein lining. Ze) ryeiny motesc korzystac sadnieze poziomy orgontacji cat Fae tO aay es pon foe CGrupy oenaccone gsiacdt nie zostaly opisane. prec caly cas posnassania Swiatazwierat Polecenia i pytania kontrotne: 1 Wyimis i kréthoscharakteryzuj podstawowe posiomy organizacjcala zwierzt. 2. Co doktadnie ornacza pojgce ontogeneza? 3 Jaki etapy rozwoju zarodkowego zwierzgcia potra 44. Praedstaw schematycanie rozws asobniczy hipotetycenego dwuwarstwowes, 5 Jakie zwierzela zaliczamy do wtdrnejamowcéw? Odpowiedd wzasad sz wymienie? Czym one sig cechuja? 25Senta BIOLOGIA KL.It 4. Charakterystyka gabek ‘Typ: Gabki Porifera, Spongia) DO NAJPRYMITYWNIEJSZYCH METAZOA MO2NA ZALICZYC GABKL “Ta tara grupa onganizmow 2wierzgeych tworzy slepe ogniwo rozwoju ewolucyjnego i ma niewielke znaczenie w ekosystemach. Jednak mimo prostoty budowy i funkeji, gabki stanowig ciekawy material badawezy, dlatego szkoda, e 2e wagledu na szczuple ramy tego podrecznika, ‘organizmy te zostaly przedstawione niezwykle skr6towo. Koncentrujac sie na zagadnieniach ele~ rmentarnych, nalezaloby wigc stwierdzié, ze zwierzpta te 1 Sa wielokomérkowymi, dwuwarstwowymi bezkregoweami wodnymi, gléwnie morskimi (por. Rye. 11). Migdzy ekto- i endoderma wystepuje galaretowata mezoglea. Pelni ona funkcje wypelniajgce (nie jest jednak mezoderma, ani w ogéle tkanks); 2. Posiadajg stabo zaznaczona, pierwotng symetrie promienisty lub nie maja jej weale; 3.Nie posiadajg wyréénicowanych tkanek: nerwowe] imigsniowej, stad sygnalizowane juz okre- Slenie przedtkankowee (Parazoa) ,odrSiniajace je od tkankowcow (Eumetazoa). Maja jedy~ nie rodzaj bardzo prymitywnych nablonkéw jednowarstwowych; ws . Rye. Model bulowy morfolo- scene) (A) { anatomieznej (B) gubki (1 — por, 2— onwdr wyrzntowy, 3 — Inablonekekiodermalny. 4 — choanocyty, S— mezo- sea, —jama wermetra, 7 —iglyskielet, 8—po- roy). ‘5. Maja cialo poprzebijane licznymi otworami (porami),ktore prowadza do tz. jam wewnetranych (czasem okteslanych jako paragastralne). Jamy te s3 wyslane specjalnymi, uwicionymi 6 4. CHARAKTERYSTYKA GABEK om -komérkami — choanocytaml (por. Rye. 11). Ich zadaniem jest wychwytywanie czastek po- Kamowych z przeplywajgce} wody (gabki sa fillsatorami), a nastepnie trawienie w drodze cendocyto2; 6. Zwykle maja szkielet mineralny, zbadowany z weglana wapnia lub krzemionki,albo orga- riczay, zbudowany z substancji rogowe] — sponginy; Posiadaja fantastycane adolnosei regeneracyjne. Jest to zwvigzane 2 minimalng speejalizacja komérek, ktdre czgsto zachowuja zdolnose ttipotencjalne. Oznacza to,2e mogs one dzielié sig i praeksztateaé w kaddy rodzaj komérck, jaki wystepuje w danym organizmie. Niektsre {Eabki motna preetrzet przez sito, a po jakims czasie samoorganinujace sie komérki odtworza ‘aly organizm! (proscie} méwige ,poskladaja" sig z powrotem), Znane sq trzy zasadnicze typy budowy gabek. Réznia sig one stopaiem rozbudowy komér ‘wewngtrznych (tawieanych; por. Rye. 12). Najrostsze gabki zaliczamy do typu ascon, bardzie) skomplikowane do typa sycon. Najwyzszy stopies zlosonosei reprezentuja gabki leucon. Podzial 1a typy budowy nie pokrywa sie klasyfikacja grupy! ‘WspétezeSnie znanych jest ok.5 000 gatunk6w, glownie morskich. Formy stodkowodne 53 ‘mnigjlicene — praykladem moze byé nasz krajowy nadecanik (Spongilla lacustris). ednak ajpardze) znana jest gabka grecka (pomys1, do czego byla kiedyé uzywana?) Wszystko wskazuje na to, gabki oddzielily sig od paia rozwojowego zwierzat bardzo ‘wezesnie. Ich larwa — parenchymula wykazuje jednak szereg podobiesistw do planuli je mochlondw (por. ROZDZ: 6) i Pes ie fae bw F Sy A ‘vc, 12. Typy budowy sabek: ascom (A), sycon (B), leucon (C). Widaé wars choanocytw ij) stp ‘we zampkanie w komorach trawiennych (1 ~ ektoderma, 2 — endoderma, 3 — mezoglea, 4 — Komora travienna).Strzalki pokazujakierunek ruchu wou, Pytania i polecenia kontrotne: 1. Waki spos6b mozna udowodnig de gabki a dwvunarstwowcami przedtkankowymi? 2 Jakie znasz zasadniczetypy organizagi cata gabek? 23. Przedatavr echematycenie budowe gabek typu ascon. 4. Caym uwarunkowane s4 duze zdolnosei regeneracyjne gabek? 5. W jak sposdb odywiaja sie gabki? aBIOLOGIA KL. It 6. CHARAKTERYSTYKA JAMOCHEONOW 6. Charakterystyka jamochtonow “Typ: Jamochlony (Coelenterata) Podtyp: Parzydelkowee (Cnidaria) Gromada: Stlbioptawy (ydrozoa) Gromada: Kraikoplawy (Scyphozoa) Gromada: Koralowee Anthozoa) JAMOCHEONY S4 NAJPROSTSZYMI ZWIERZETAMI TKANKOWYMI Ogéiny plan budowy wszystkich jamochlonéw mozna sprowadzié do postaci dwuwarstwo- ‘wego works, czgsto opatrzonego specjalnymi wyrostkami: czulkami bad? ramionami. Dla na- szych cel6w waine jest dose doktadne zapoznane sie z budowa stulbi pospolie i chelbi baltycke} [Naich praykadzie modliwe bedzie zaznajomienie sig zdwiema duzymi gromadami jamochion6w, Budowa Stuibia (Hydra sp) wystepaie tylko w postaci polipa (znasz to pojecie ze szkoly podsta- wow) Je) clalo wyglada jak wydiuzony worek przymocowany do podiozatzw.stopa. W gore} 2eici ciala wystgpuje wieniec 612 ezulkow okalajgeych otw6r gastralny,nazyway po posts ‘gebowym (por. Rye. 31 Ai 32 A). c ‘Rye. 31. Schemat budowy morfologicene stub (A), chetb(B) wkwiala(C) (1a — cca, 1b — plat ‘gebowy, 2a —worek, 2b — dewon, 3 — stopa, 4— otwar gastralny, 5 — exalki broeine) UWAGA: Na tej rycinie i niektérych nastgpnych celowo nie zachowane proporcji wielkosei awierzat! ‘Meduza dojrzatej chet praypomina parasol bez raczki (por. Rye.31 Bi32C).Cagsto dla obrazowego przedstawienia tego wygladu uzywa sig okreslenia dzwon. Na spodnie), wkleste) Stronie dewonu znajduje sig czworokatny otwor gastralny. W jego rogach na boki rozchodza sig ‘amiona (platy gebowe),sluZqce do chwytania 2dobyczy. Ciao wielu meduz jes polpraezroczyste, 8 ‘ezasem te pieknie zabarwione. Na krawedziach ezesto wystepula ciatka brzezne, spetniajace Tunkeje zmystowe (por. nie), Rye. 32. Schema budowy polipa (A) metry (C) 2 wvsqlednieniem teoretyeznego stadium pri Pe omego (3) Path ror sclane cits jmochlondw (D)1-~ektaderme, 2 endoderm en metogie, 4 jana gastrin, 3 oowdr gatrlny, 6 Komorka nabtontono- inginiowes?—homérka nfersyaina, 8—koméra nabfonkowa, 9 komdrkanerwowa 1 tomérka partydetkowe yp penetrate, 11 komarkaaien). DLA JAMOCHEONOW SPECYPICZNA JEST PIERWOTNA SYMETRIA PROMIENISTA COkreslenie ,pierwotna sugerue, 2e 2wieragta te od poczatku swojego istnienia wykazy- -waly te cech. Jest to zrozumiale, jeli preyjaé, Ze opisywana grupa wywodzi sig od 2Wierzat ‘osiadlych na dnie mérz, Dla tego typu organizmew wazniejsze byl (\ jest) odrGznianie gory i ‘dol, nie Konkretnych kierunkow bocenyeh, Wynika to 2 tego, 2e zaréwno pokarm jak i tO mote zblidyé sig do organiamu osiadtego 7 kaédej strony. Dlatego podstawowe narzady u ja- ‘mochlonéw rozmieszezone sq promieniscie wok6l pionowe) osiciala. Przez takiezwierze mozna pzeprowadziékilka plaszezyzn symetri — byle promieniscie! SCIANA CIALA JAMOCHEONOW MA BARDZ0 PROSTA BUDOWE —T¥LKO POZORNIE TROJWARSTWOWA Z.rewnatrz wystepje warstwa komérek ektodermalnych (por. Ryec-32). Waetrze ciala wyfciela warstvwa Komérek endodermalnych. Pomiedzy ekto- i endoderma znajduje sig mezo- flea Jest to galartowata wydzielina Komérek ckto- i endodermy, w zadaym razie odrgbna tkan~ Ka, Mezoglea tworzy, padabnie jak u gabek, warstwve wypelniajaca i wspierajaca. U meduz wa- stiva mezogle jest gruba Wigksza czese warstwy zewnetrzne)twor2a Komérki nablonkowo-migSniowe. Zewngtrzne czgéci maja wyglad walcowaty, co kojarzy sie 2 budowa nabtonks jednowarstwowego cyline frycznego. Od wewnatr2 wystepula W nich dlugie wypustki rownolegle do powierzchini cial, Zavieraja one wlokienka kurczliwe — dzigki temu ektoderma, wraz 2 endoderma, moze pelnié funkcje ruchowe, umodliwiajge lokomacjg. Pomigdzy Komérkami nablonkowo-migsniowymit \wystepuia mniejsze komérki interstyefalne (w wstawione). Z nich rozwijajg sig np. Komérki 9[BIOLOGIA KL. tt 6. CHARAKTERYSTYKA JAMOCHEONOW parzydelkowe (knidoeyty),a u stubi jeszcze komérki pleiowe (por. nide)) dlatego mowimy, ‘Komeéckiinterstyejalne 9 totipotencjalne (przypomnij sobie gabki). Bezpostednio pod nablonkiem le#q ektodermalne neurony typu wielobiegunowego. S3 to pprymitywne komérki nerwowe ksztalt gwiaédzistego. Eaczac sig ze soba, NEURONY TWORZA UKLAD NERWOWY TYPU DYFUZYINEGO Inaczej méwige jest to uktad rorproszony (por. Rye. 33), Praktycanie bak w nim centrum nerwowego, ae i tutaj zaznacza sig tendencja do pewne) Koncentrac}i neurondw wokét otworu gastralnego (silniejsza u meduz). Na breegach parasola chelbi wystepaje 8 calek brzeenych — opali6w (por. Rye. 35 B). Kazdy taki wor zawiera narzad rownowagi, czyli statocyste i prymi- tywne oceka. Zasada dzialaniatakiegosystemu jst prosta. Statocysta jest zaglebieniem Wystanym nablonkiem urzesionym. Komorg wypelnia plya, w ktorym plywa statolit Jest to grudka zbudo- wana, np. z weglanu wapnia, o cigzarze wlaSciwym nieco wigkszym niz woda, W Kt6te jest zanurzona. W tea sposéb statolit ma sala tendenejg do opadania, 2godnie 2 kierunkiem dzialania erawitayi Jes zwierze sig przechyli, to statolit opadnie na rzeski w innym miejsca — bedzie to sygnal odchylania sig od pionu, Pobudai to odpowiednie neuzo- ny, Kiore z kolei wyslq impulsy do konkretnych komérek nabtonkowo-miesniowych. Ich skurez przywr6ci stan r6wnow Najeiekawsze w tym jest to, 2 na identycznej zasadzie dialajy narzady zmystu rownowagi niemal wszystkich 2wierzat! Oczka jamochlondw maja bardzo prosty budowe, Ogélnie reczbioractwor7a je skupicnia komérekSwiatfoczutych, Narzady. te pozwalajgjedynie odrbzniaé natezenie Swiatla Rye. 38, ‘Schemas budowy uktudu nerwowego stulbioplawa, Zwrdéwwcage na brak centrum nerwowego, pamietajjednak, Ze jest to prawdopo- dobnie pierwszy uklad nerwowy wird zwierzat! ‘ZDECYDOWANA WIEKSZOSC JAMOCHEONOW MA KOMORKI PARZYDELKOWE Ektodermalne komérki parzydelkowe najlicznie} wystepuja na erutkach lub ramionach, Jest to chyba najdziwniejsza bron zaczepno-obronna, Wytbzniamy t2y typy parzydelek: Penetranty — wnetrze tych komérek zawiera trujgco-dranigca ciecz pod cisnieniem, Poza tym w érodku znajduje sig spialnie zwinigtani¢ biakowa opatrzona haczykiem (por Rye. 32, 1D). Podradnienie penetranta powoduje peknigcie Komérki 1 wyreucenie nici oraz cieczy. W ten spossb jamochton moze porazié wigkszego silniejszego przeciwniks, nie mowige 0 po tencjainejofierze: 2. Wolwenty — zawieraja wewnatcz dlugg nic. Wystrzelone z wielu wolwent6w nici owilaa sig i prayezepiaja do ciala ofiary (np, wrotk 3. Glutynanty — zawieraj lepkie nici, ktbrymi takze mozna unieruchomié potencjalny pokarm, WNETRZE CIALA TWORZY JAMA GASTRALNA Wszystkie jamochlony sq drapieznikami. W chwytaniu 2dobyczy pomagaja im wspomnia- ne juz parzydetka. Zdobycz jest wprowadzana przez rozciagnigty otwor gastralny do wspornia- © ne juz endodermaine} jamy ehtongco-trawigee). W endoxlermie jamy znajduja sig komérki nablonkowo-migsniowe oraz znacznie iczniejsze i ezesto uwicione Komérki gruczolowe i tra- wwienne. Dzigki nim jamochlon moze strawié i wehlongé pokarm. Pierwszym etapem obrobki chemiczne jest wydzielenie enzyméw trawiennych do swiatla jamy gastralne}. Jak wige widaé, {ud na tym poziomie organizacjifunkeji biologicznych pojawia sig trawienie pozakomérkowe. [Nastgpnie niewielkie grudki pokarmu sq wchlaniane przez komérki trawienne w drodze endocy- {oz. W ich cialach nastgpuje ostateczne, enzymatyczne rozlozenie zwigzkow zlozonych na pro- ste, przyswajalne przez organizm. Jest 0 definicja tawienia. Niestrawione resztki pokarmowe sq wypluwane" na zewnatrz, przez otw6r gastralny, poniewad Zaden jamochton nie posiada otwo- ‘odbytowego. JAMOCHLONY NIE POSIADAIA TEZ UKLADOW: ODDECHOWEGO, KRAZENIA I WY- DALNICZEGO 'Natym poziomie orgenizacji nie sone potrzebne. Wymiana gazowa i kryzenie odbywa sig ww drodze zwyklej dyfuzj. Jedynie w wigksaych meduz spravvia to pewne problemy. Zwierzta te ‘maj jednak bardzo rozgalezione jamy gastralne. Uklady wydalniczego weale nie ma, 2oedne produkty przemiany materi usuwane s4 przez powioki cial Rozréd U WIELU JAMOCHLONOW WYSTEPUJE PRZEMIANA POKOLEN Szeteg stulbioplawow (np. nasza stulbia) ie bezpleiow: sakov Rozréd plciowy tych gatunk6w nic jest skomplikowany. Gamety powstaja w niezrOznicowanych ‘gonadach i wydostaja sig 2 nich przez pekajace powloki ciala. Z zaplodnionego jaja rozwija sig niewielka, urzesiona larwa, ktéra osiada na dnie i przeksztalca sie w polipa. U gatunk6w mor- skich (np. chelbi) cykl zyciowy jest bardzie}ztozony (por. Rye. 34). yc. 34. Proemiana pokoler u kraskoplawdw (1 — aplodnienie, 2— planula, 3—mlody polip.4— ‘octatki strobilizal, 5 — zaawansowana strobilicacja, 6 — odrywaiaca sie efyra, 7 — ‘mloda meduca, 8— postaé dajrzata meduz). 6