O’ZBEK VA INGLIZ PAREMIYALARIDA/HEAD BOSH KOMPONENTLI

SOMATIK BIRLIKLARNI TAHLIL QILISH

Termiz davlat pedagogika instituti
Xorijiy tillar nazariyasi va metodikasi kafedrasi
o’qituvchisi Boboqulova Nilufar Xayrullo qizi
boboqulovanilufar237@gmail.com
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada somatik leksika, somatizmlar hamda o’zbek va ingliz tili
paremiyalarida head/bosh komponentli somatik birliklarni semantik tahlil qilishdir.
Shu bilan birgalikda, maqola lingvokulturologiya, lingvistika, shuningdek, ingliz
tilini o'qitishda qo'llanilishi mumkin bo'lgan ingliz va o’zbek tillarida somatik
lug'at polisemiyasining namoyon bo'lishi haqidagi nazariy bilimlarni to'ldirish yoki
kengaytirishga xizmat qilishi mumkin.

Kalit so’zlar: head/bosh, semantika, somatik, komponent, leksika, paremalar.

KIRISH
Somatik leksika (yunoncha “soma” – “tana” dan) har qanday tildagi
universal leksik guruhlardan biri bo'lib, mahalliy va xorijiy tilshunoslarning
qiyosiy-tarixiy, lingvomadaniy asarlarida eng keng tarqalgan tadqiqot ob’yekti
hisoblanib, har qanday tilning leksik-tematik tizimini ular odatda ushbu lug'atni
birinchi bo'lib aniqlaydilar. Somatizmlar - bu odam yoki hayvon tanasi
qismlarining asl ma'nosiga ega bo'lgan otlar. Somatik lug'at shunday birliklarga
tegishli bo'lib, ularning tarkibiy qismlari so'zlar – inson tanasining qismlari,
hayvonlar tanasining nomlari. Bu atama biologiya va tibbiyotda “inson tanasi bilan
bog'liq narsa” ma'nosida ishlatilishi mumkin va “aqliy” tushunchasiga qarama-
qarshidir. Xalq og‘zaki ijodidagi paremiyalar maqollar, matallar, topishmoqlar,
latifalar, tez aytishlar doirasida o‘rganiladi, ular funksional, semantik va
shakllantiruvchi xususiyatlar majmui bilan ajralib turadi, bu esa, o‘z navbatida,
o‘ziga xos xususiyat sifatida ularni tashkil etish xususiyatlarini aniqlashga xizmat
qiladi. Voqelikni aks ettiruvchi folklor shakli. Bunday maqollar kichik janrlarga
tegishli, G.L. Permyakov ularni “dii minores folklore”, ya'ni ikkinchi darajali
folklor, juda oddiy va ibtidoiy emas deb atagan. [1. B. 30].

ASOSIY QISM

Bosh inson tanasining eng muhim organlaridan biridir, chunki u insonning

ruhiy jarayonlari va uning holati uchun javobgardir. Bosh tushunchasi o’zbek va
ingliz maqollarida eng keng tarqalgan tushunchalardan biridir. O’zbek va ingliz
maqollarida bu somatizmni harakat predmeti sifatida ko'rib chiqsak, u og'zaki
birikmalarni hosil qiladi va odamning holatini, uning og'rig'ini, boshning
harakatini, bosh qandaydir jismoniy ta'sirga duchor bo'lishi mumkinligi ma'lum
bo'ldi. Masalan, o’zbek tilida bosh somatizmi og‘riq, qichishish, eskirish, uchish,
ko’tarilish, kabi fe’llar bilan qo‘llanilsa, ingliz tilida – to put, to hang – osmoq, to
scratch – tirnamoq ma’nosida qo‘llangan. To soak - ho'llash, to have - ega
bo'lmoq, to turn- aylanmoq, to ache- og'rimoq, to held- ushlab turmoq, to keep
saqlamoq [5; B.15, 38,56].

Head/bosh leksemalarining bir qator maqollarida bu somatizm metonimik

maʼnoda qoʻllanishi mumkin. Fikr boshning asosiy vazifasi bo'lganligi sababli,
o’zbek va ingliz maqollarida bosh aql, aql bilan bog'liq insoniy fazilatlarni,
masalan, zukkolik, beparvolik, ahmoqlik bilan bog'liqligini bildiradi. Metonimik
ko‘chishlar asosida qurilgan maqollarda bosh inson aqlining o‘rni hisoblanadi.
Misol uchun:

1. Tog’ning ko’rki tosh bilan, odamning ko’rki bosh bilan;

2. Boshda aql bo’lmasa oyoqda tinim yoq;
3. Boshi yoqning oshi yo’q;
4. Boshliq bo’lsang, boshli bo’l.
5. Two heads are better than one;
6. You can’t put a wise head on young shoulders.

Wise -donishmand, small – kichkina, empty – bo’sh, dull – aqlsiz ma’nolari bilan
somatik komponentli maqollar yasalgan. Lisoniy birliklar orqali ingliz tilida aql,
birinchi navbatda, nafaqat mavhum intellektual qobiliyatlar bilan, balki kundalik
aql-idrok bilan ham bog'liq. Masalan: His wise head gives in; You can’t put a wise
head on young shoulders. O’zbek va ingliz maqollarida metonimik ma'noda bosh
odamning fikr va g'oyalarini anglatishi mumkin. Masalan, “two heads are better”
va “Boshing ikki bo’lmaguncha, moling ikki bo’lmaydi”. Insonlar munosabatini
ham anglatuvchi maqollar ham bor: “Ikki kalla bir qozonda qaynamas”; Each
head is a different judgement [2; B.56]. Bu maqollarda bosh so’zi insonga
sinonim bo’lib kelgan. Ingliz maqollari kundalik vaziyatlarni aks ettirishi mumkin.
Masalan: Fish goes rotten by the head. Bunday holda, biz dunyoning lisoniy
tushunchasi orqali inglizcha yetakchilikning ma'nosini kuzatishimiz mumkin.
Bunda har qanday jamoaning bo'linishi hokimiyat va kuchga ega bo'lgan
shaxslardan boshlanadi. Dunyoning inglizcha rasmida boshni tananing "asosiy"
qismi sifatida tushunish qadimgi ingliz davrida, rahbarlar va oqsoqollar allaqachon
mavjud bo'lgan davrda paydo bo'lgan. Bu tilda an'anaviy ingliz jamiyatining
xususiyatlarini belgilaydi. Munosabatlarning vertikal ierarxiyasiga asoslangan
bo'lib, bu ruhiy yetakchining mavjudligini taxmin qiladi.

XULOSA

“Bosh” komponenti oʻzining asl maʼnosidan tashqari, shaxsning ongi,

uning sifat va xususiyatlarini, xarakterini aks ettiruvchi maʼnolarda ham, o’zbek
tilida biror narsaning tepasida, boshlanishida ham qoʻllanilishi mumkin. Ingliz
maqollari, o’zbek va ingliz paremiologiyasiga ko'ra, bu somatizm, harakat
predmeti sifatida, og'zaki birikmalar hosil qiladi va odamning holatini tasvirlashi,
Inson og'riqni boshdan kechirishi, boshning harakatlanishi, u qandaydir jismoniy
ta'sirga duchor bo'lishi mumkin. Bosh/ head ko’pincha ingliz maqollarida uchrab
o’zbek tiliga nisbatan ko’proq foydalanishi ham aks ettirilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. М., 1988. 400 стр.

2. Реформатский А. А. Введение в языковедение - М.: Аспект Пресс, 1996 –
536 стр.

3. Concise Oxford English Dictionary/ Oxford University Press, 2008. – 1773 стр.

4. English proverbs and proverbial phrases- Hazlitt, William Carew. London:

Reeves and Turner, 1907.

5. Oxford Dictionary of English, 2nd edition, revised. - Oxford, New York. Oxford
University Press – 2005.