İKTİSAT TARİHİ

ORTAK DERS

PROF. DR. AHMET KALA

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

ORTAK DERS

İKTİSAT TARİHİ

Prof. Dr. Ahmet Kala

 ÖNSÖZ

Tarihçi ekolün katkılarıyla bir bilim alanı hâline gelen iktisat tarihinin tarihsel anlamda
gelişimi, dünya iktisat birikimine olan katkısı ile doğrudan ilişkilidir. Ekonomik gelişme ve
kalkınma kavramlarının tartışılması ile oluşan bu birikimin dünya ülkelerinin ekonomik
performanslarının değerlendirilmesine verdiği katkılarla bilimsel bir ifa gerçekleştiren iktisat tarihi
temel işlevi olan bu nokta üzerinden hala gelişmeye devam eden bir bilim dalıdır.

I
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ........................................................................................................................................ I
İÇİNDEKİLER.......................................................................................................................... II
KISALTMALAR ..................................................................................................................... VI
YAZAR NOTU .......................................................................................................................VII
1. BİR BİLİM ALANI OLARAK İKTİSAT TARİHİ ............................................................... 1
1.1. İktisat Tarihinin Doğuşu ve Gelişimi .................................................................................. 7
1.2. İktisatçıların ve Tarihçilerin İktisat Tarihine Bakışı ......................................................... 10
1.3. İktisat Tarihinin Konusu ve Görevi ................................................................................... 10
1.4. İki Ekonomik Devrim........................................................................................................ 13
2. TARIM DEVRİMİ VE SONUÇLARI ................................................................................. 19
2.1. Tarım Devrimi ................................................................................................................... 25
2.2. Tarım Devrimini Açıklayan Teoriler ................................................................................ 25
2.3. Tarımın Yayılması ve Gelişmeler ..................................................................................... 27
2.4. Tarım Devriminin Sonuçları ............................................................................................. 31
3. İLK ÇAĞ EKONOMİLERİ ................................................................................................. 37
3.1. Mezopotamya .................................................................................................................... 43
3.2. Mısır .................................................................................................................................. 44
3.3. Akdeniz Dünyasında Ticaret ve Ekonomik Gelişme ........................................................ 44
3.4. Genişleme Döneminde Roma Ekonomisi ......................................................................... 47
3.4.1. Nüfus ....................................................................................................................... 47
3.4.2. Tarım ....................................................................................................................... 47
3.4.3. Şehirler .................................................................................................................... 48
3.4.4. Ticaret ..................................................................................................................... 48
3.4.5. İmalat Faaliyetleri ................................................................................................... 50
3.5. Roma Ekonomisinin Gerilemesi ....................................................................................... 51
4.ERKEN ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA TOPLUM VE EKONOMİSİ .................................... 59
4.1. Avrupa’nın Coğrafi Özellikleri ......................................................................................... 65
4.2. Orta Çağ Avrupa Toplumu ve Orta Çağ’ın Ekonomik Dönemleri ................................... 66
4.3. Tarım ................................................................................................................................. 67
4.3.1. Malikâne ................................................................................................................. 67
4.3.2. Ağır Saban ve Açık Tarla Sistemi .......................................................................... 67
4.3.3.Ortaklaşa Tarım ....................................................................................................... 69
II
 4.3.4. Sosyal Yapı ............................................................................................................. 69
4.4.Ticaret................................................................................................................................. 71
4.5. Şehirler ve Sanayi.............................................................................................................. 73
5. İLERİ ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA EKONOMİSİ .............................................................. 80
5.1. Siyasi İstikrarın Sağlanması ve Ekonomik Büyüme ......................................................... 86
5.2. Nüfus ................................................................................................................................. 87
5.3. Şehirlerin Doğuşu ve Büyümesi ........................................................................................ 89
5.4. Teknolojik ve Kurumsal Yenilikler................................................................................... 90
5.4.1. Teknolojik Değişmeler............................................................................................ 90
5.4.2. Teşebbüs ve Kredi Alanındaki Gelişmeler ............................................................. 92
5.4.3. Para Alanındaki Gelişmeler .................................................................................... 93
5.5. Tarım ................................................................................................................................. 93
5.6. Ticaretin Büyümesi ve Çeşitlenmesi ................................................................................. 94
5.7. Sanayi ................................................................................................................................ 95
6. GEÇ ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA EKONOMİSİ............................................................... 103
6.1. Ekonomik Kriz ................................................................................................................ 109
6.2. Tarım ............................................................................................................................... 110
6.3. Ticaret ve Sanayi ............................................................................................................. 112
7. MODERN ZAMANLAR ÖNCESİNDE ASYA, AFRİKA VE AMERİKA’DA TOPLUM
VE EKONOMİ....................................................................................................................... 120
7.1. Asya’da Toplum ve Ekonomi ......................................................................................... 126
7.1.1. İslam Dünyası ....................................................................................................... 126
7.1.2. Çin ......................................................................................................................... 129
7.1.3. Hindistan ............................................................................................................... 131
7.1.4. Japonya ................................................................................................................. 133
7.2. Afrika’da Toplum ve Ekonomi ....................................................................................... 134
7.3. Amerika’da Toplum ve Ekonomi .................................................................................... 134
8. MODERN ÇAĞ’IN BAŞLARINDA AVRUPA EKONOMİSİ ........................................ 141
8.1. Coğrafi Keşifler ve Avrupa’nın Genişlemesi .................................................................. 147
8.2. Nüfus ............................................................................................................................... 148
8.3. Tarım ............................................................................................................................... 149
8.4. Sanayi .............................................................................................................................. 149
8.5. Değerli Maden Akışı ve Ekonomik Sonuçları ................................................................ 151

III
8.6. Ticaret, Ticaret Yolları ve Ticari Organizasyon ............................................................. 152
8.7. Devlet ve Ekonomi .......................................................................................................... 154
9. AVRUPA’DA EKONOMİK GÜÇ DENGESİNİN DEĞİŞMESİ..................................... 163
9.1. İspanya’nın Ekonomik Düşüşü ....................................................................................... 169
9.2. İtalya’nın Ekonomik Gerileyişi ....................................................................................... 171
9.3. Kuzey Hollanda’nın Ekonomik Yükselişi....................................................................... 173
9.4. İngiltere’nin Ekonomik Yükselişi ................................................................................... 175
10. SANAYİ DEVRİMİ ......................................................................................................... 184
10.1. Sanayi Devrimi’nin Açıklamaları ................................................................................. 190
10.2. Sanayi Devrimi’nin Zamanı .......................................................................................... 191
10.3. Zirai Değişmeler ............................................................................................................ 192
10.4. Sınai Teknoloji ve Yenilikler ........................................................................................ 192
10.4.1. Yeniliğin Kaynakları ........................................................................................... 193
10.4.2. Buharlı Makine ................................................................................................... 193
10.4.3. Pamuklu Dokuma Sanayi .................................................................................... 195
10.4.4. Demir Sanayisi .................................................................................................... 197
10.5. Sanayi Devrimi’nin Sonuçları ....................................................................................... 198
11. ON DOKUZUNCU YÜZYILDA EKONOMİK DEĞİŞMELER ................................... 205
11.1. Nüfus ve Sosyal Yapı .................................................................................................... 211
11.2. Taşıma ve Haberleşme Alanındaki Gelişmeler ............................................................. 212
11.3. Zirai Gelişme ve Organizasyon ..................................................................................... 213
11.4. Sınai Teknoloji ve Organizasyon .................................................................................. 214
11.5. Uluslararası Ticaret ve Dünya Ekonomisinin Gelişmesi .............................................. 216
11.6. Devlet ve Ekonomik Hayat ........................................................................................... 219
12. SANAYİLEŞMENİN YAYILMASI ............................................................................... 227
12.1. İngiltere ......................................................................................................................... 233
12.2. ABD .............................................................................................................................. 234
12.3. Almanya ........................................................................................................................ 236
12.4. Rusya ............................................................................................................................. 238
12.5. Japonya .......................................................................................................................... 240
13. YİRMİNCİ YÜZYILDA DÜNYA EKONOMİSİ: YAPISAL DEĞİŞMELER ............. 247
13.1. Nüfus ve Ekonomik Kaynaklar ..................................................................................... 253
13.2. Sınai Teknoloji ve Organizasyon .................................................................................. 254

IV
13.3. Uluslararası Ekonomik İlişkiler .................................................................................... 257
13.4. Devlet ve Ekonomik Hayat ........................................................................................... 258
14. YİRMİNCİ YÜZYILDA DÜNYA EKONOMİSİ: SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS ..................................................................................................................... 265
14.1. Birinci Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları ............................................................ 271
14.2. Barışın Ekonomik Sonucu ............................................................................................. 272
14.3. Büyük Bunalım ............................................................................................................. 275
14.4. İkinci Dünya Savaşı ve Dünya Ekonomisinin Yeniden İnşası ...................................... 276
14.5. Yirminci Yüzyılın İkinci Yarısında Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler ..................... 278
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 287

V
 KISALTMALAR
Herhangi bir kısaltma kullanılmamıştır.

VI
YAZAR NOTU

VII
1. BİR BİLİM ALANI OLARAK İKTİSAT TARİHİ

1
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. İktisat Tarihinin Doğuşu ve Gelişimi

1.2. İktisatçıların ve Tarihçilerin İktisat Tarihine Bakışı
1.3. İktisat Tarihinin Konusu ve Görevi
1.4. İki Ekonomik Devrim

2
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1. Bir bilim olarak iktisat tarihi nasıl değerlendirilebilir?

2. Tarihçi ekol nedir?
3. İktisat tarihinin temel işlevi hakkında neler söylenebilir?
4. İktisat biliminin geliştirdiği kavram ve analiz yöntemleriyle geçmiş ekonomilerin
uzun dönemde performanslarında ve yapılarında ortaya çıkan önemli değişmeler nasıl
açıklanabilir?

3
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
İktisat tarihinin doğuşu ve İktisat tarihi biliminin ortaya Teorik anlatım yöntemiyle
gelişimi çıkışını ve tarihsel gelişim
sürecini kavrayabilmek.

İktisatçıların ve tarihçilerin İktisatçıların ve tarihçilerin Teorik anlatım yöntemiyle

iktisat tarihine bakışı iktisat tarihi bilimine
bakışlarını saptayabilmek

İktisat tarihinin konusu ve İktisat tarihinin konusunu ve Teorik anlatım yöntemiyle

görevi görevini detaylı olarak
ortaya koyabilmek.

İki ekonomik devrim İnsanlık tarihi boyunca Teorik anlatım yöntemiyle

yaşanan iki ekonomik
devrimi açıklayabilmek.

4
 Anahtar Kavramlar

 Bilimsel gelişme
 Tarihçi ekol
 Tarım devrimi

5
 Giriş

Tarihçi ekolün katkılarıyla bir bilim alanı hâline gelen iktisat tarihinin temel işlevi,
iktisat biliminin geliştirdiği kavram ve analiz yöntemleriyle geçmiş ekonomilerin uzun
dönemde performanslarında ve yapılarında ortaya çıkan önemli değişmeleri açıklamaktır.

6
 1.1. İktisat Tarihinin Doğuşu ve Gelişimi
Her bilim alanının ilk keşfi kendi varlığını keşfetmesidir. İktisat tarihi, oldukça yeni
bir bilim dalıdır. İktisat tarihinin bir bilim alanı olarak ortaya çıkışı ile ilgili çok farklı tarihler
ileri sürülmüştür. Önerilen tarihlerden birisi Adam Smith’in meşhur Milletlerin Serveti adlı
kitabının yayın tarihi olan 1776’dır. Bu düşüncenin dayanağı, Smith’in tarihî verileri geniş
ölçüde kullanmış ve özellikle de üçüncü kitabını tamamen tarihsel bir bakış açısından yazmış
olmasıdır.

İktisat tarihinin başlangıç yılı olarak önerilen bir diğer tarih de 1892’dir. Bu tarihte
ABD’de Harvard Üniversitesinde Sir William J. Ashley için özel olarak ve dünyada ilk kez
bir iktisat tarihi kürsüsü kurulmuştur. Olaylara bu şekilde kesin bir zaman tayini, sosyal
bilimlerde çok yaygın bir eğilimdir. Ancak bir bilim alanının böyle belirli bir tarihte aniden
doğduğunu söylemek yerine, uzun bir dönem içinde bağımsız bir bilim alanı olma özelliğini
kazandığını belirtmek daha doğru olacaktır.

İktisat tarihinin doğuşu tarihçi ekole çok şey borçludur. En önemli temsilcileri
Gustave Schmoller, Werner Sombart ve Frederick List olan bu okul, klasik iktisat
ekolünün görüşlerini birçok açıdan eleştirerek iktisadi tarih araştırmalarının iktisat biliminde
temel yöntemlerden biri hâline gelmesini sağlamıştır.

Klasik iktisat ekolüne göre insanın davranışlarına yön veren temel itici güç iktisadi
çıkar sağlama düşüncesiydi. Klasik iktisatçılar, insanın bu amacına ulaşmak için uygun
araçlar seçerek daima rasyonel hareket ettiğini de varsayıyorlardı. Bu nedenle klasik
iktisatçılara göre iktisadi davranış kuralları, fizik kanunları gibi evrensel geçerliğe sahipti ve
tüm ekonomiler için uygulanabilecek tek bir iktisat politikası mevcuttu.

Tarihçi ekole göre, klasik iktisatçıların insan davranışlarının gerekçeleri ile ilgili
yorumu son derece yetersizdi. İnsanlar çıkar sağlama amacı dışında gurur, şöhrete ulaşma,
faal görünme arzusu, görev duygusu, merhamet ve hayırseverlik gibi düşüncelerle irrasyonel
davranışlarda da bulunabilirlerdi. Kişilerin soyut davalar uğruna yıllarca hapishanelerde
yatması ve hatta ölüme razı olması, hayırseverlik düşüncesiyle kan bağışı yapması, oy
kullanması, gönüllü kuruluşlarda görev alması modern toplumlarda bile sıkça görülen ve
kişisel çıkarın söz konusu olmadığı ya da çok sınırlı düzeyde kaldığı insani davranış
örnekleridir. Ayrıca insanların davranışları, içinde yaşadıkları toplumun gelişme düzeyine
göre de farklılık gösterebilirdi.

Tarihçi ekolün klasik iktisat ekolüne daha önemli bir itirazı, metoduyla alakalıydı.
Tarihçi ekol, tümdengelim metoduna dayanarak iktisadı soyut bir bilim hâline getiren klasik
iktisat ekolünün tarihi dışlayan ve gerçekçi olmayan özelliklerini eleştirerek böyle bir
yöntemle ekonomik ve toplumsal sistemin ancak bir karikatürünün çizilebileceğini
belirtiyordu. Tarihçi ekole göre doğru bir iktisat bilimine iktisadi gerçekliklerin dikkatli bir
gözleme tabi tutulmasından sonra tümevarım yöntemiyle ulaşılabilirdi. Toplumsal ve iktisadi
olaylarla ilgili şartları hazırlanmış özel deneyler yapılamayacağından insani olguların ve
davranışların bütün yönlerinin açıklanabilmesi, ancak toplumsal sistemin bir parçası olarak
ekonominin tarihsel açıdan incelenmesiyle mümkün olabilirdi.
7
 Tarihçi ekole göre bir ülkenin coğrafi özellikleri, doğal kaynakları, nüfusunun kültür
düzeyi ile ahlaki ve dinî tutumları, politik rejimi, iktisadi kurumları toplumun iktisadi
davranışları üzerinde geniş ve derin etkilerde bulunur. Bu özellikler ise tarih içinde zamanla
sürekli değişir. Bu nedenle günümüzün iktisadi olgularını açıklayabilmek için tarihsel
geçmişin doğru ve ayrıntılı bir analizine ihtiyaç vardır.

Tarihçi ekol, doğru bir iktisat bilimine ulaşmak için gözleme dayanan ve tümevarımı
esas alan bir metot önermiş, araştırmalarını iktisadi hayata yöneltmiş ve her toplumun iktisadi
yapısını ve tarihî gelişimini karşılaştırmalı olarak incelemeye önem vermiştir. Tarihçi ekolün
iktisat bilimine bu eleştirel yeni yaklaşımı, iktisat tarihinin bağımsız bir bilim alanı hâline
gelmesini sağlamıştır.

20. yüzyılda ise iktisat tarihiyle ilgili iki önemli gelişme olmuştur. İktisat tarihinin bir
bilim dalı olarak ortaya çıkışı, tarih bilimini etkilemiş ve tüm dünya tarihçilerinde geleneksel
siyasal tarihten toplumsal ve ekonomik tarihe doğru bir ilgi kayması olmuştur. Böylece
başlayan iktisat ve tarih bilimleri arasındaki alışverişler, iktisat teorisine ekonomik ve sosyal
kurumlardan kopuk biçimsel yapısından çıkma ve tarih bilimine de modern analiz
yöntemlerinden yararlanma imkânını vermiştir.

Öte yandan 20. yüzyılın ikinci yarısında gelişen ve kliometri olarak adlandırılan yeni
iktisat tarihi akımı; başta iktisat teorisi olmak üzere toplum bilimlerinin kantitatif yöntemleri
ile davranış modellerinin tarihe uygulanmasına büyük önem vermiştir. Bu yeni yaklaşımla
birlikte iktisat tarihi, giderek artan ölçüde hem kullandığı yöntemler hem de ilgi alanları
itibarıyla iktisat bilimine yaklaşmıştır. Günümüzde iktisat tarihi araştırmalarının amacı;
sadece iktisadi geçmişe ışık tutmak değil, aynı zamanda iktisadi değişimi anlamamızı
mümkün kılacak bir analitik çerçeve sağlayarak iktisat teorisine katkıda bulunmaktır. Nitekim
iktisat tarihçilerinin başlıca inceleme konuları; iktisadi büyüme, kurumların iktisadi
gelişmedeki rolleri ve günümüzün iktisadi sorunlarının tarihsel kökenleri gibi iktisatçıları da
yakından ilgilendiren hususlardır.

Günümüz dünyasının en temel ekonomik problemlerinden biri iktisadi

gelişmişlik farklılığı ya da başka bir ifadeyle eşitsiz gelişme olgusudur. Bundan iki bin yıl
önce, dünyada bölgeler arasında bir ekonomik gelişmişlik farklılığı söz konusu değildi. 1000
yıllarında ise Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra ortaya çıkan ekonomik gerileme
nedeniyle Avrupa, kişi başına gelir itibarıyla dünyanın diğer bölgelerinin gerisine düşmüştü.

1000’li yıllarından 1820 yılına kadar ekonomik gelişme yavaştı. Üretimdeki önemli
artışa rağmen dönem içinde nüfusun 4 katına yükselmesi nedeniyle dünyada kişi başına
gelirlerdeki artış %50 düzeyinde kalmıştı. 1820’ye gelindiğinde dünyanın ekonomik açıdan en
hızlı gelişen bölgeleri olan Batı Avrupa ve ABD’nin kişi başına gelir düzeyi, diğer bölgelerin
sadece 2 katı idi.

Sanayileşmenin bir sonucu olarak ekonomik gelişmenin daha dinamik olduğu 1820 ile
1998 arasında dünya nüfusu, 5,6 katına çıkmasına rağmen kişi başına gelir 8,5 katına
yükselebilmiştir. Bu iki yüzyıla yakın dönemde, dünyanın çeşitli bölgeleri arasında ekonomik
8
performans düzeyi açısından önemli bir farklılık görülmüştür. Batı Avrupa, ABD, Kanada,
Avustralya, Yeni Zelanda ve Japonya gibi dünyanın en hızlı büyüyen ekonomilerinde aynı
dönemde kişi başına gelirlerdeki artış 19 kata ulaşırken dünyanın geri kalan bölgelerinde 5,4
katı düzeyinde kalmıştır. Bu bölgesel gelişme farklılıklarının bir sonucu olarak 20. yüzyılın
sonuna gelindiğinde, gelişmiş ülkelerle diğerleri arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı 7/1’e
yükselmiştir. Öte yandan günümüzde dünyanın en zengin bölgesi olan Kuzey Amerika ile en
yoksul bölgesi olan Afrika arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı 19’a 1 oranındadır. En
zengin ülke (İsviçre) ile en yoksul ülke (Mozambik) arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı
400’e 1’e kadar yükselmektedir.

Bölgeler 1000 1500 1820 1998

Batı Avrupa 400 774 1.232 17.921

ABD, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda 400 400 1.201 26.146

Japonya 425 500 669 20.413

Asya (Japonya hariç) 450 572 575 2.936

Latin Amerika 400 416 665 5.795

Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği 400 483 667 4.354

Afrika 416 400 418 1.368

Dünya 435 565 667 5.709

Bölgeler arası farklılık oranı 1.1:1 2:1 3:1 19:1

Tablo 1: Dünyada Kişi Başına Gelirler, 1000-1998

(1990 uluslararası dolar değerleriyle) (Kaynak)

Dünyanın gelişmiş ve geri kalmış bölgeleri arasındaki farklılık, sadece bir kişi başına
gelir farkından da ibaret değildir. İktisatçıların insani gelişmişlik olarak ifade ettikleri çocuk
ölüm oranı, doğumda ortalama hayat ümidi, temel eğitime ulaşma imkânları, okuma yazma
oranı ve kişi başına düşen doktor sayısı gibi pek çok ekonomik ve sosyo-kültürel gösterge
itibarıyla gelişmiş ve geri kalmış bölgeler arasında büyük farklılıklar bulunmaktadır. Mesela
20. yüzyılın sonunda, doğumda hayat ümidi gelişmiş sanayi ülkeleri için 78 yıl iken
gelişmemiş ülkelerde bu rakam 64’tür. Hatta Afrika için doğumdaki hayat ümidi çok daha
düşük olup 52 yıldır. 1980’lerde gelişmiş ülkelerin büyük bölümünde yetişkinlerin okuma
yazma oranı %99’dur. Buna karşılık aynı tarihlerde bazı Afrika ülkelerinde bu oran %15
civarında bulunmaktaydı. Bu tür karşılaştırma örnekleri çoğaltılabilir.

Günümüz iktisat tarihçilerinin temel çabası, iktisat teorisinin geliştirdiği kavram ve

tahlil yöntemlerini tarihsel olaylara uygulayarak bir yandan ekonomik büyümenin nedenlerini
9
araştırmak, öte yandan da eşitsiz iktisadi gelişme olgusunun kaynaklarını anlamaya ve
açıklamaya çalışmaktır. Böylece günümüzün yoksul ülkelerinin, sanayi toplumlarının yüksek
gelir düzeyine ve hayat standardına ulaşabilmeleri için izleyebilecekleri yol hakkında tespit ve
değerlendirmeler yapılarak çeşitli önerilerde bulunulması da mümkün olacaktır.

1.2. İktisatçıların ve Tarihçilerin İktisat Tarihine Bakışı

İktisat tarihiyle yakından alakalı iki bilim dalı iktisat ve tarih bilimleridir. Ancak,
tarihçiler ve iktisatçılar, iktisat tarihinin konusuna farklı şekilde yaklaşmışlardır. Tarihçiler,
iktisat tarihini genel tarihin iktisadi olaylarla ilgilenen özel bir dalı olarak görürler. John
Clapham, iktisat tarihinin “geçmişin sosyal kurumlarının ekonomik yönlerini araştıran”
bir bilim olduğunu belirtmiştir. Yine tarihçi ekolden G. Unwin, iktisat tarihini “yazılı tarih
boyunca insanoğlunun içinde bulunduğu iktisadi şartları araştıran”; N. S. B. Gras ise
“iktisadi olayları kronolojik olarak sıralayan ve bu olaylar arasındaki ilişkileri ortaya
çıkaran” bir bilim olarak tanımlamışlardır.

İktisatçılar ise, kendi alanlarını tanımlarken kullandıkları ölçüleri esas alarak iktisat
tarihini, iktisat teorisinin gerçekler karşısında test edilmesini sağlayacak tarihî verileri
toplayan bir yardımcı bilim dalı olarak görmüşlerdir. Mesela ünlü iktisatçı Sir John R. Hicks’e
göre “iktisat tarihi, geçmiş çağların uygulamalı iktisadıdır”. Eli Heckscher ise, iktisat tarihinin
amacının “kıt ve yetersiz kaynakların insanların amaçları uğrunda çağlar boyunca nasıl
kullanıldığının ve bu alandaki değişmelerin insan hayatını ve toplumları ne şekilde
etkilediğinin araştırılması” olduğunu belirtmiştir.

1.3. İktisat Tarihinin Konusu ve Görevi

İktisat tarihinin temel görevi, ekonomilerin performanslarında ve yapılarında uzun
dönemde meydana gelen önemli değişmeleri açıklamaktır. İktisat tarihinin konusu
ekonomilerdir. Günümüzde en yaygın ekonomi örnekleri, millî ekonomilerdir. 19. yüzyıldan
itibaren başta nüfus ve millî gelir olmak üzere pek çok makro ekonomik büyüklük hakkındaki
veriler millî ekonomiler ölçeğinde düzenlenmiştir.

Ancak tarihte millî ekonomiler dışında, çok sayıda başka ekonomi örnekleri de var
olmuştur. İmparatorluklar, hem siyasi hem de ekonomik bir bütünlüğü ifade eden büyük
ölçekli birimlerdir. Modern zamanlarda ortaya çıkan dünya ekonomisi ise imparatorluklardan
farklı olarak çok sayıda siyasi birimden oluşan ve uluslararası iş bölümüne dayanan büyük
ölçekli bir sosyal sistemdir.

Tanımdaki performans kavramıyla ne kadar üretim yapıldığı, maliyetlerin ve

faydaların nasıl dağıldığı ve üretimin istikrarlı olup olmadığı gibi iktisatçıların da tipik ilgi
alanlarını teşkil eden problemler kastedilmektedir. Performansın açıklanmasında toplam
üretim, kişi başına hasıla ve toplumun gelir bölüşümü kullanılabilecek temel göstergelerdir.

İktisatçılar, üretimi sağlayan faktörleri toprak, emek ve sermaye olmak üzere üçlü bir
ayırıma tabi tutarlar. Bazen bu üçünü bir araya getirerek organize etme çabası ve yeteneğini
ifade etmek üzere “girişimcilik” dördüncü bir üretim faktörü olarak kabul edilir. Gerçekten de
kısa dönemde ekonomide toplam üretim, kullanılan üretim faktörleri miktarına bağlıdır.
10
 Ancak nüfus, zevkler, teknoloji, ekonomik, sosyal ve siyasal kurumlar gibi
değişkenlerin birer sabit ya da veri olarak alındığı bu yaklaşım, uzun dönemde ekonomilerin
performanslarının anlaşılması ve açıklanması açısından son derece yetersizdir. Çünkü tarihsel
olarak üretim sürecini büyük ölçüde etkileyen bütün bu unsurlar değişirler. Gerçekten de
nüfus ve teknoloji ile sosyal ve ekonomik kurumlarda ortaya çıkan değişmeler, uzun dönemde
ekonomideki değişmelerin en dinamik kaynaklarıdır.

Üretim faktörlerinin miktar ve fiyatlarının temel değişkenler olduğu ekonomiye

yönelik anlık (statik) ya da zaman farkının büyük olmadığı kısa dönemli (mukayeseli statik
veya dinamik) analizlerde nüfus, zevkler, teknoloji, sosyal ve ekonomik kurumlar gibi
değişkenlerin birer parametre olarak kabul edilmesi mümkündür. Bu tür kısa dönem
tahlillerden ekonomik büyüme ve gelişme gibi uzun dönemli analizlere geçince söz konusu
parametreler ana değişkenler hâline gelir. Bu nedenle uzun dönemdeki ekonomik değişmenin
anlaşılması için üretimi etkileyen faktörlerin daha karmaşık bir tahliline ihtiyaç vardır.
Nitekim geçen iki yüzyılda üretim emek, sermaye ve doğal kaynaklar girdilerinin artışıyla
açıklanabilecekten çok daha hızlı büyümüştür. Bu artı büyüme ölçek ekonomisinin sağladığı
kazançlar, uluslararası iş bölümünün artışı, verimlilik düzeyi daha yüksek sektörlerin önem
kazanması, yeni doğal kaynakların ve teknolojilerin devreye girişi gibi nedenlerden
kaynaklanmıştır.

Bir ekonomide, uzun dönemde toplam üretimde ortaya çıkan değişmenin hız ve oranı;
nüfus, kaynaklar, teknoloji ile sosyal ve iktisadi kurumlar gibi ekonominin yapısal
özelliklerinin bir fonksiyonu olarak değişecektir. Nüfus kavramı sadece toplam miktarını
değil, aynı zamanda yaş ve cinsiyet bileşimi, biyolojik özellikleri, bilgi ve yetenekleri,
işgücüne katılım oranı gibi nüfusun ekonomik performansını etkileyen pek çok özelliği de
kapsamaktadır. Eğer insanlar daha yoğun, daha uzun süre, daha düzenli ve daha hünerli olarak
çalışırlarsa veya aktif olarak çalışan nüfusun oranı artarsa bu daha fazla mal ve hizmet üretimi
sonucunu doğurur.

Kaynaklar ifadesi, toprak miktarı ve verimliliği ile doğal kaynaklar yanında bölgenin
iklimi, topoğrafisi, su imkânları, coğrafi yeri ve doğal çevresi gibi unsurları da içermektedir.

Nüfus ve kaynaklar arasındaki ilişkiler karmaşık ve çok yönlüdür. Thomas Malthus,

uzun dönemde nüfusun kaynaklardan daha hızlı artacağını ve böylece bir kaynak
yetersizliğinin kaçınılmaz olacağını ileri sürmüştür. Bu yaklaşım, uzun süre ekonomik
gelişme açısından nüfusun olumsuz bir faktör olarak değerlendirilmesine neden olmuştur.
Ancak Malthus’un açıklamasını tersine çeviren Ester Boserup’a göre nüfus artışı teknolojik
değişimi uyararak kaynakların geliştirilmesini sağlayacaktır. Öte yandan ilkel kabileler
üzerinde yapılan modern çalışmalar ise bu toplulukların durağan bir nüfus özelliği
gösterdiğini ortaya koymuştur. Kalihari Çölü’nde yaşayan ilkel kabilelerin ihtiyaçlarını 4-5
saatlik bir sürede karşılayabildikleri, hayatta kalan çocukları arasında önemli bir nüfus artışını
önleyecek şekilde uzun aralar bıraktıkları ve böylece kaynak yetersizliği probleminin
doğmasını engelledikleri anlaşılmıştır.

11
 Kaynaklar, bir ekonominin gelişmesi için potansiyel bir imkân yaratır. Ancak zengin
kaynaklar, her zaman ekonomik gelişmeyi garanti etmediği gibi, kaynak yetersizliğinin de
ekonomik gelişmeyi imkânsızlaştırdığı söylenemez. Hatta bazen tam tersine kaynak kıtlığı,
Sanayi Devrimi döneminde azalan odun kömürü kaynağı yerine kok kömürünün kullanımının
yaygınlaşması örneğinde olduğu gibi, yeni kaynakların keşfini teşvik ederek ekonomik
gelişmeye olumlu etki yapabilir.

Teknolojik gelişme, belirli bir işgücü ve sermaye girdisi ile daha fazla mal ve hizmet
üretimine imkân verir. Yeni bir ürün rotasyonu, odun kömürü yerine kok kömürünün
kullanılması gibi yeni üretim teknikleri ya da yeni bir makine, üretim maliyetlerini düşürecek
ve müteşebbislere girdi birimi başına üretimi arttırma imkânını verecektir.

Yakın zamanlarda teknolojik yenilikler, ekonomik değişme ve gelişmenin en dinamik

kaynağı olmuştur. Ancak tarihte her zaman teknolojik değişim, böylesine hızlı cereyan
etmemiştir. Taş devri teknolojisi, binlerce yıl çok fazla değişmeden varlığını sürdürmüştür.
Belirli bir teknolojik düzeyde bulunan bir toplumun mevcut kaynakları, ekonomik
başarılarının üst sınırlarını belirlemiştir. Ancak teknolojik değişim, yeni kaynakların keşfi,
üretim faktörlerinin ve özellikle de emeğin daha etkin kullanımı ile bu sınırlar
genişletilebilmiştir.

Bir ekonomide nüfus, kaynaklar ve teknoloji arasındaki ilişkiler değer yargıları ve

tutumları da kapsayan sosyal ve ekonomik kurumlardan da etkilenir. Millî ekonomilerde veya
imparatorluklar gibi diğer daha büyük siyasi birimlerde sosyal kurumlar, sosyal sınıfların
sayısı, büyüklüğü, ekonomik temeli ve mobilitesi gibi nitelikleri kapsayan sosyal yapı
özellikleri yanında politik sistem, hâkim grupların ve yığınların ideolojik eğilimleri gibi
karmaşık unsurlardan oluşur. Ekonomik kurumlar arasında, mülkiyet hakları ve ekonomik
kaynaklar üzerinde devlet kontrolünün derecesi büyük önem taşır.

Kurumların en önemli sosyal fonksiyonu, devamlılık ve istikrara olan katkısıdır. Bu

açıdan kurumlar, bu fonksiyonlarını icra ederken rasyonel kaynak kullanımını engelleyerek,
yeniliği önleyerek veya yeni teknolojilerin yaygınlaşmasını geciktirerek ekonomik gelişmeye
engel olabilirler. Öte yandan kurumsal yenilikler, teknolojik değişmeler gibi maddi
kaynakların, insan enerjisinin ve yaratıcılığının daha etkin ve yoğun kullanımına imkân
verebilirler. Bu tür kurumsal yeniliklerin örnekleri arasında organize pazarlar, madenî para,
patentler, sigorta ve çeşitli teşebbüs şekilleri sayılabilir.

Ekonomik gelişmeyi teknolojik değişme ile sosyal ve ekonomik kurumlar arasındaki

sürekli mücadele ve gerilimin ürünü olarak gören bir teoriye göre teknolojik değişme dinamik
ve ilerletici, buna karşılık kurumlar ise değişime karşı dirençli unsurlardır. Bu teori, tarihsel
değişime ışık tutucu bir nitelik taşımakla birlikte teknolojik değişimi otomatik ya da yarı
otomatik bir süreç olarak görmesi, kurumlarla teknoloji arasındaki ilişkiyi basite indirgemesi
ve nihai sonucu öngörülebilir sayması dolayısıyla ciddi eleştirilere uğramıştır. Kurumlar,
teknoloji, kaynaklar ve nüfus arasındaki ilişkiler son derece karmaşık, çok yönlü ve tümüyle
öngörülemez niteliktedir.

12
 Tanımdaki açıklama kavramı ise bilgi verme içeriği yüksek ve anlaşılır bir teori kurma
ve bu teorinin yanlışlanabilirliğini önceden kabul etme anlamına gelmektedir. İktisat tarihi
alanındaki teoriler, tarihî verilerle test edilerek doğruluk ya da yanlışlıkları konusunda bir
sonuca ulaşılabilir.

1.4. İki Ekonomik Devrim

İnsanın ekonomik tarihi, toplumların ekonomik performansını temelden değiştiren ve
uzun dönemli ekonomik büyümeyi mümkün kılan iki köklü değişim çerçevesinde yazılabilir.
Bu iki değişimden ilki MÖ 8. bin yılda ortaya çıkan ve daha önce avcılık ve toplayıcılıkla
geçinen insan gruplarını, çiftçi ve çoban toplumlarına dönüştüren tarım devrimi; ikincisi ise
18. yüzyılda başlayan ve iki yüzyıl gibi kısa bir sürede dünyanın tarımla uğraşan nüfusunu
köklü biçimde azaltarak (1750’lerde %80-90’dan 1950’lerde %50-60’a) insanı artan ölçüde
hizmet ve mamul mal üreticisi hâline getiren Sanayi Devrimi’dir.

Bu iki büyük değişimin sonuçlarını, en belirgin olarak dünya nüfusunun gelişmesinde

görmek mümkündür. MÖ 10000 yılları civarında dünya nüfusu 5-10 milyon dolayındaydı.
Tarım devrimi öncesinde dünya nüfusunun ulaşabileceği en üst sınır ise, 20 milyon olarak
tahmin edilmektedir. Tarım devrimi ile birlikte insan, bu sınırı ilk kez aşmayı başarmıştır.
Dünya nüfusu Sanayi Devrimi’ne kadar geçen 10-12 bin yıllık sürede hızla artarak 1750’de
750 milyon dolaylarına ulaşmıştır. Bu da dünya nüfusunun sanayi öncesi dönemde
ulaşabildiği en üst sınırdı. İnsanın doğal çevresine hükmetmekte kazandığı ikinci büyük
maddi başarısı olan Sanayi Devrimi, dünya nüfusunda âdeta bir patlamaya yol açmış ve
1750’de 750 milyon dolayındaki dünya nüfusu 1850’de 1,2 milyar, 1900’de 1,6 milyar ve
1950’de de 2,5 milyar dolaylarına ulaşmıştır.

13
Uygulamalar

14
Uygulama Soruları

15
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Tarihçi ekolün iktisat bilimine yönelik yorumunun bir ürünü olarak 19. yüzyıldan
itibaren gelişen iktisat tarihinin temel amacı, ekonomilerin performanslarında ve yapılarında
uzun dönemde ortaya çıkan önemli değişmeleri açıklamaktır.

16
 Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi tarihçi ekolün görüşleri arasında yer alır?

a) İnsan davranışlarının temel amacı çıkar sağlamaktır.

b) İktisadi davranış kuralları evrenseldir.

c) Ülkelerin uygulayacağı iktisat politikaları gelişme düzeylerine göre

belirlenmelidir.

d) İktisadi gerçekliklerin ortaya konmasının temel yöntemi tümdengelim

olmalıdır.

2) Aşağıdakilerden hangisinin performans kavramıyla bir ilgisi yoktur?

a) Toplam üretim

b) Vergi yükü

c) Üretimin istikrarı

d) Kişi başına üretim

3) Aşağıdakilerden hangisi bir ekonominin yapısal özellikleri arasında yer almaz?

a) Vergi oranı

b) Nüfusu

c) Teknoloji düzeyi

d) Ekonomik kaynakları

4) İktisat tarihini “geçmişin sosyal kurumlarının ekonomik yönlerini araştıran” bir

bilim alanı olarak tanımlayan aşağıdakilerden hangisidir?

a) Walt W. Rostow

b) N. S. B. Gras

c) John R. Hicks

d) John Clapham

5) Aşağıdakilerden hangisi insanın iktisadi performansını temelden değiştiren iki

büyük devrimden birisidir?

a) Tarım Devrimi
17
b) Fiyat Devrimi

c) Ticaret Devrimi

d) Yeşil Devrim

Cevaplar

1)C, 2)B, 3)A, 4)D, 5)A

18