Εισαγωγή

Κατερίνα Γαρδίκα

Η πανδημία του COVID-19 εισέβαλε στις κοινωνίες μας με βίαιο

τρόπο και επηρέασε την καθημερινή ζωή σε παγκόσμιο επίπε-
δο. Οι ανθρώπινες κοινωνίες ξαφνικά μοιραστήκαμε μια κοινή,
καθολική και επώδυνη εμπειρία που στιγμάτισε τις ζωές μας και
διέκοψε τις δεδομένες μέχρι τότε συνήθειές μας. Αναμφίβολα, ο
τρόμος μπροστά στο κύμα των θανάτων της πρώτης εισβολής της
πανδημίας μαζί με την εικόνα εκείνων των θανάτων θα παρα-
μείνουν χαραγμένα στη μνήμη ολόκληρης της σημερινής γενεάς
ως το ισχυρότερο από τα συναισθήματα που γέννησε η κοινή
εμπειρία της πανδημίας. Όσο δε και αν αποδείχθηκε ότι κάθε
άλλο παρά συνέβαλε, ως «ο μεγάλος εξισωτής», στην αναίρεση
των κοινωνικών ανισοτήτων ανάμεσα αλλά και μέσα στις χώρες,
η πανδημία ξέσπασε αιφνιδιαστικά ως γενικευμένος, κοινός
κίνδυνος. Πότε όμως είχε συμβεί κάτι παρόμοιο στο παρελθόν;
Ποιο ήταν κάθε φορά το πρόσωπο αυτού του κινδύνου; Πώς ορ-
γανώνονταν άλλοτε οι κοινωνίες απέναντί του; Με ποιο τρόπο
έβλεπαν οι κοινωνίες και οι επιστήμονές τους τη φονική απειλή;
Τι άφηνε πίσω της; Πώς επηρεαζόταν ο ελληνικός χώρος; Με
ποια εφόδια θα κατανοήσουμε αυτό που μας συνέβη;

9
 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΑΡΔΙΚΑ

Το ενδιαφέρον για το παρελθόν των πανδημιών και των

επιδημιών έχει δημιουργήσει μια σημαντική ιστοριογραφική
παραγωγή, που ανάγεται ήδη στα χρόνια πριν από το σοκ του
2020. Σε αυτή τη βιβλιογραφία πρέπει να προσθέσει κανείς και
τις βιοϊατρικές μελέτες που εξετάζουν την ιστορία των ίδιων
των παθογόνων μικροοργανισμών, οι οποίοι συγκατοικούν με
τους ανθρώπους και άλλους ξενιστές, και εκτός από τον χώρο
μας, μοιράζονται την τροφή, το νερό και τον αέρα μας και συ-
χνά τα ίδια μας τα σώματα. Μοιράζονται επίσης το παρελθόν
μας και, με την πάροδο του χρόνου και τη δυναμική της συ-
γκατοίκησής μας, μας αλλάζουν και τους αλλάζουμε. «Τίποτε
στον κόσμο δεν είναι πιο διεθνές από την αρρώστια» είχε πει
ο αμερικανός επιδημιολόγος Paul Russell σε μια ρήση που έχει
μείνει εμβληματική. Με αφορμή, λοιπόν, το γενικό ενδιαφέρον
για την ιστορία των επιδημιών και με επίκεντρο το φαινόμενο
της πανδημίας με το οποίο ίσως τείνουμε πλέον να εξοικειω-
θούμε, το παρόν βιβλίο επιδιώκει να καταδείξει πώς ο ελληνι-
κός χώρος βρέθηκε διαχρονικά στην τροχιά των κρίσεων που
γεννούσε η διεθνής εξάπλωση των επιδημικών απειλών.
Ασφαλώς, στο βιβλίο δεν εξετάζεται η παγκόσμια εξάπλω-
ση όλων των λοιμωδών ασθενειών, με τις περισσότερες από τις
οποίες άλλωστε συνυπάρχουμε για αιώνες και χιλιετίες. Θα πε-
ριοριστούμε σε μια μικρή επιλογή από αυτές: τις ασθένειες που
χάραξαν βίαιη φονική πορεία μέσα σε σύντομο χρονικό διά-
στημα και έλαβαν τον χαρακτηρισμό της πανδημίας, έθεσαν δε
το νοσολογικό τους στίγμα στην εποχή τους. Για παράδειγμα,
η ευλογιά, μια ασθένεια με σοβαρή θνητότητα και πιθανή πα-
ρουσία στη Μεσόγειο κατά την αρχαιότητα, με εστίες στην Άπω
Ανατολή, την Ινδία και τον αραβικό κόσμο, προϋπήρχε, αλλά
σημείωσε μεγάλη έξαρση στην Ευρώπη μετά τον 17ο ­αιώνα,

10
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώ κατά τον 16ο αιώνα είχε ήδη μεταφερθεί στην αμερικανι-
κή ήπειρο. Η διάρκεια της παρουσίας της νόσου μετά τους τε-
λευταίους προχριστιανικούς αιώνες ίσως είναι ο λόγος που δεν
χαρακτηρίστηκε από την ιστοριογραφία ως πανδημία. Αντίθε-
τα, ο Μαύρος Θάνατος του δέκατου τέταρτου αιώνα, που μέσα
σε ελάχιστα χρόνια διέλυσε την Ευρώπη σκοτώνοντας περίπου
το ένα τρίτο του πληθυσμού της, αποτελεί ίσως την πιο εμβλη-
ματική πανδημία από όλες. Εξετάζεται μάλιστα από κοινού με
την επιβίωσή του κατά τους αιώνες που ακολούθησαν. Ο ίδιος
χαρακτηρισμός ισχύει για τη χολέρα, η οποία, όσο και αν ενδη-
μούσε για πολλούς αιώνες στην Ινδία, από τις αρχές του 19ου
αιώνα διαχύθηκε στις άλλες ηπείρους σε αλλεπάλληλα δια-
κριτά κύματα. Με τη βοήθεια της επιτάχυνσης και πύκνωσης
των επικοινωνιών χάρη στα ατμοκίνητα συγκοινωνιακά μέσα,
η χολέρα κατέστη η πρώτη κυριολεκτικά παγκόσμια πανδημία
φτάνοντας έως την αμερικανική ήπειρο. Όπως δε προκύπτει
από την ανάλυση του Θανάση Μπαρλαγιάννη στο κεφάλαιο
«Η χολέρα στην Ελλάδα (1830-1990)», η πανδημία αυτή είναι η
πρώτη που τεκμηριώνεται συστηματικά στις ίδιες τις πηγές του
ελληνικού χώρου.
Ακριβώς εξαιτίας της βίαιης, αιφνίδιας εκδήλωσής τους, οι
πανδημίες έχουν και μια δευτερογενή ιδιαιτερότητα: αφήνουν
αδιάψευστο το ρητό αποτύπωμα του τρόμου που προκαλούν
στις κειμενικές πηγές (αφηγήσεις, μαρτυρίες, επιγραφές, έγ-
γραφα κ.λπ.) αλλά και στα μνημεία τα οποία είναι αφιερωμένα
στην απαλλαγή από αυτές.
Όπως όμως μάθαμε ήδη από το 1976, από το βιβλίο Plagues
and Peoples, του αμερικανού ιστορικού των μεγάλων συνθέ-
σεων William H. McNeill, η αρχική συνάντηση ανθρώπινων
ομάδων και μικροοργανισμών προκαλούσε συχνά σφοδρή επι-

11
 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΑΡΔΙΚΑ

δημία, αλλά με την πάροδο του χρόνου οι πληθυσμοί αποκτού-

σαν ανοσία και έτσι σταθεροποιούνταν τα επιδημιολογικά
χαρακτηριστικά τους σε μια «ιστορική δεξαμενή ασθενειών»,
κατά την έκφραση του McNeill1. Όπως όμως οι δρόμοι του
εμπορίου, της επικοινωνίας, της μετανάστευσης και των στρα-
τιωτικών μετακινήσεων μεταφέρουν ιδέες, όπλα και αγαθά,
έτσι μεταφέρουν, παράλληλα αλλά ακούσια, και μικροοργανι-
σμούς, μερικοί από τους οποίους ανατρέπουν τη μέχρι πρότι-
νος οικολογική και επιδημιολογική ισορροπία και προκαλούν
θανατηφόρες επιδημίες. Το ανθρώπινο παρελθόν είναι κατά-
στικτο από τέτοιες φονικές συναντήσεις ανάμεσα σε άνοσους
και σε μη άνοσους λαούς, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την
εξόντωση των λαών της αμερικανικής ηπείρου από ασθένειες
όπως η ιλαρά και η ευλογιά, που τους μετέφεραν οι ευρωπαίοι
εποικιστές.
Η πορεία μιας επιδημίας όμως σπάνια εξελίσσεται πάνω
στον πλανήτη με την ταχύτητα και την ορμή που δικαιολογούν
τον χαρακτηρισμό της ως πανδημίας. Περιορίζομαι να αναφέ-
ρω δύο παραδείγματα λοιμωδών νόσων με παγκόσμια εξάπλω-
ση στις οποίες δεν αποδόθηκε ο όρος «πανδημία». Πρώτον, η
σύντομης διάρκειας ανοσία που προκαλείται στην περίπτωση
της ελονοσίας αφήνει πλέον περιθώριο μόνο για τοπικές επι-
δημικές εκρήξεις, και όχι για φαινόμενα πανδημίας. Επίσης, η
μακρά συμβίωση της ανθρωπότητας με τη φυματίωση χρονολο-
γείται ίσως εδώ και δεκάδες χιλιάδες χρόνια, αλλά έξαρση νο-
σηρότητας στην Ευρώπη σημειώθηκε κατά τον 18ο και τον 19ο
αιώνα. Καθώς προκαλεί μεν σημαντική θνητότητα αλλά μετά
από παρατεταμένη νόσηση, η παγκόσμια αλλά μακράς χρονι-
κής διάρκειας διάδοσή της δεν έχει χαρακτηριστεί ως πανδη-
μία. Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη όλη τη μακρά ιστορία και

12
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ασάφεια στη χρήση του όρου αλλά και τη δυσκολία να διατυ-

πωθεί ένας αυστηρός ορισμός της πανδημίας, τα κεφάλαια που
ακολουθούν αναφέρονται σε αναγνωρισμένες, τουλάχιστον
από την ιστοριογραφία, πανδημίες2.

* * *

Η πανδημία βρίσκει τις σημερινές κοινωνίες σε μια σχέση με

την αρρώστια και την υγεία διαφορετική από ό,τι στο παρελ-
θόν, ακόμη και το πιο πρόσφατο. Πριν ξεκινήσει, λοιπόν, κανείς
τις ιστορικές αναδρομές, είναι χρήσιμο να επισημανθούν οι πιο
σοβαρές από αυτές τις διαφορές, που σχετίζονται με το ευρύτε-
ρο κοινωνικό και επιστημολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ξε-
σπούν, διαδίδονται και γίνονται αντιληπτές οι πανδημίες.
Η υγεία ως παγκόσμιο κοινωνικό δικαίωμα είναι ένα μετα-
πολεμικό κεκτημένο. Όσο όμως και αν αποτελεί ανεκπλήρωτο
στόχο, το δικαίωμα στην υγεία εντάχθηκε στα θεμελιώδη αν-
θρώπινα δικαιώματα ήδη από το 1946, σύμφωνα με το κείμενο
του καταστατικού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Η ση-
μασία αυτής της τομής δύσκολα μπορεί να υπερτιμηθεί. Μεταξύ
άλλων, μεταβάλλει την οπτική των διεθνών και εθνικών φορέων
υγείας και τα όρια της κυβερνησιμότητας στον χώρο της υγείας.
Στην πράξη όμως δεν βλέπουμε υπέρβαση των ανισοτήτων ού-
τε ανάμεσα σε οικονομικά ισχυρές και αδύναμες χώρες ούτε
και, μέσα στα κράτη, ανάμεσα στα εύπορα και τα φτωχά κοι-
νωνικά στρώματα. Άλλωστε, η σχέση των πανδημιών και των
επιδημιών με την κοινωνική διαστρωμάτωση αποτελεί ένα από
τα αντικείμενα που απασχολούν την πρόσφατη ιστοριογραφία:
στο σύγχρονό μας συμπεριληπτικό πνεύμα, για παράδειγμα,
το Expelling the Plague των ιστορικών Zlata Blažina Tomić και

13
 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΑΡΔΙΚΑ

Vesna Blažina δίνει έμφαση στους τρόπους με τους οποίους

οξύνονταν οι προϋπάρχουσες ανισότητες, καθώς και στη ζωή
των απόκληρων κοινωνικών ομάδων του Dubrovnik3.
Τους κοινωνικούς παράγοντες της υγείας διαμορφώνουν
και τα επιστημονικά παραδείγματα που επικρατούν σε κάθε
εποχή. Σήμερα τείνει να επικρατήσει το επιστημολογικό πα-
ράδειγμα της μοριακής ιατρικής, το οποίο, σε συνδυασμό με
την ψηφιακή τεχνολογία, έχει διευρύνει και επιταχύνει αφε-
νός το πεδίο της επιστημονικής γνώσης, αφετέρου το γνωσια-
κό και κοινωνικό χάσμα ανάμεσα στον ειδικό και τον πολίτη.
Εξάλλου, οι επίγονοι της γερμανικής φαρμακευτικής έρευνας
του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα, οι σύγχρονες μεγάλες
εταιρείες βιοτεχνολογίας, γνωστές ως “big pharma”, έχουν
την ικανότητα να ανταποκρίνονται με ταχύτητα σε σύγχρονες
υγειονομικές προκλήσεις, αλλά και να διαμορφώνουν τις δυνα-
τότητες και το τοπίο των σύγχρονων μεγάλων νοσοκομείων και
της σύγχρονης φροντίδας υγείας. Τα μεταπολεμικά επιτεύγμα-
τα της ιατροφαρμακευτικής έρευνας στον περιορισμό των μετα-
δοτικών ασθενειών προκάλεσαν αισθήματα παντοδυναμίας για
τη σύγχρονη ιατρική καθώς και μια παραπλανητική αισιοδοξία
για τη δυνατότητα της ανθρωπότητας να απαλλαγεί από τις επι-
δημίες. Μετά όμως τον αρχικό θρίαμβο των αντιβιoτικών και
την εκρίζωση της ευλογιάς το 1980 χάρη στην επιτυχημένη εμ-
βολιαστική εκστρατεία, οι επιδημίες και οι πανδημίες από νέα
αλλά και παλαιά λοιμώδη νοσήματα, που εκδηλώθηκαν από τη
δεκαετία του 1970, αιφνιδίασαν. Βρήκαν τις Αρχές και τους πο-
λίτες ανέτοιμους, ενώ γρήγορα εξαπλώθηκε και ένας κριτικός,
αντιιατρικός λόγος για την Ύβρη της σύγχρονης ιατρικής με
κινήματα που στρέφονται κατά της ιατρικής αυθεντίας.
Η πιο δυσοίωνη ίσως διαφορά με το παρελθόν έγκειται στο

14
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γεγονός ότι τα σύγχρονα οικολογικά προβλήματα επηρεάζουν

το περιβάλλον στο οποίο κυκλοφορούν άνθρωποι και αρρώ-
στιες. Ο ίδιος ο καπιταλισμός, το κοινωνικοοικονομικό σύστη-
μα που επικαθορίζει τον τρόπο με τον οποίο διαβιούμε, έχει
δημιουργήσει συνθήκες που ευνοούν την έκθεση των ανθρώπι-
νων κοινωνιών στους κινδύνους παλαιών και νέων ασθενειών.
Ήδη από το 1994 η Laurie Garrett, στο γνωστό της βιβλίο The
Coming Plague, προειδοποιούσε:

Εν τέλει, η ανθρωπότητα πρέπει να αλλάξει την προοπτική

με την οποία βλέπει τη θέση της στο οικολογικό σύστημα της
Γης, αν το είδος μας ελπίζει να αποτρέψει και να επιζήσει
από την επόμενη επιδημία. Η ταχύτατη ενσωμάτωση των
ανθρώπινων οικολογικών θέσεων (niches) στο παγκόσμιο
σύστημα απαιτεί οι άνθρωποι παντού στον πλανήτη να πά-
ψουν να βλέπουν τη γειτονιά, την επαρχία, τη χώρα τους ή το
ημισφαίριό τους ως το άθροισμα των προσωπικών οικολογι-
κών συστημάτων τους. Τα μικρόβια και οι ξενιστές τους δεν
αναγνωρίζουν κανένα από τα τεχνητά σύνορα που ορθώνουν
οι άνθρωποι. Ζουν σε έναν κόσμο με φυσικά μόνο όρια: θερ-
μοκρασία, pH, υπεριώδες φως, παρουσία ευάλωτων ατόμων
και κινούμενους ξενιστές. Στον κόσμο των μικροβίων ο πό-
λεμος είναι συνεχής4.

Ειδικότερα, η κλιματική κρίση, η μεταπολεμική δημογρα-

φική έκρηξη και η κλίμακα των οικολογικών πιέσεων έχουν
αλλάξει δραματικά τις ισορροπίες των ειδών πάνω στον πλα-
νήτη κατά τρόπο που αναδεικνύει τα συγκριτικά πλεονεκτήμα-
τα των μικροοργανισμών, οι οποίοι εξελίσσονται ταχύτερα και
διαθέτουν μεγάλη ικανότητα προσαρμογής. Χαρακτηριστικά
μάλιστα, για την κοινή γνώμη, η τελευταία πανδημία άνοιξε

15
 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΑΡΔΙΚΑ

ένα παράθυρο στους μηχανισμούς της εξέλιξης, των ανταλλα-

γών ανάμεσα στο ανθρώπινο και σε άλλα είδη, αλλά και στην
κοινωνική δυναμική των επιδημιών. Έτσι, όροι όπως «μεταλλά-
ξεις», «ζωονόσοι», «ανοσία», «αντοχή» έχουν πλέον διεισδύσει
στο λεξιλόγιο του δημόσιου λόγου.
Όπως αναλύει ο Τάκης Παναγιωτόπουλος στο κεφάλαιο
«Πανδημίες στη σύγχρονη εποχή – μεταπολεμική περίοδος»,
η σύγχρονη κατανόηση των φαινομένων που οδηγούν σε επι-
δημίες και πανδημίες είναι πολύ διαφορετική από εκείνη φαι-
νομένων του παρελθόντος, καθώς σήμερα γνωρίζουμε ότι στην
επέλευσή τους συμβάλλουν με τρόπο αλληλένδετο πολλαπλοί
παράγοντες – βιολογικοί, περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί. Έτσι,
τα επτά κορίτσια και τα τρία αγόρια του Δεκαήμερου του Βοκ-
κάκιου, που κατέφυγαν σε μια έπαυλη έξω από τη Φλωρεντία
για να προστατευτούν από τον Μαύρο Θάνατο, δεν θα κατα-
λάβαιναν σχεδόν τίποτε από τη σημερινή πραγματικότητα του
COVID-19, παρά μόνο τον φόβο του θανάτου.
Με λίγα λόγια, η υγεία ως κοινωνικό δικαίωμα, το μοριακό
επιστημονικό παράδειγμα μαζί με την πολυπαραγοντική προ-
σέγγιση, καθώς και οι πρωτοφανείς οικολογικές πιέσεις συνι-
στούν παράγοντες που χαρακτηρίζουν το παρόν και οι οποίοι
ήταν άγνωστοι πριν από μερικές δεκαετίες. Με αυτές τις επιση-
μάνσεις κατά νου, μπορούμε να προχωρήσουμε στις ιστορικές
αναδρομές.

* * *

Οι επιστημονικές αντιλήψεις κάθε εποχής, η λεγόμενη «κανονι-

κή» επιστήμη, αυτά που οι γιατροί διδάχθηκαν από τους δασκά-
λους τους και αργότερα από τα πανεπιστήμιά τους, καθορίζουν

16
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κάθε φορά το πλαίσιο μέσα στο οποίο γίνεται αντιληπτή η επί-

σκεψη της φονικής επιδημίας, το μέγεθος του ολέθρου που αυ-
τή προκαλεί. Το παράδειγμα της επιστημονικής ερμηνείας της
Δεύτερης Πανδημίας της πανώλης είναι χρήσιμο για να φανεί η
εννοιολογική απόσταση που μας χωρίζει, όχι αορίστως από τις
επικρατούσες αντιλήψεις, αλλά από τις κορυφές της ιατρικής
επιστήμης του δέκατου τέταρτου αιώνα. Συγκεκριμένα, το 1348,
μπροστά στη συμφορά που είχε βρει το βασίλειό του, ο βασιλιάς
της Γαλλίας Φίλιππος ΣΤ´ ζήτησε από τους καθηγητές της Ιατρι-
κής Σχολής του Πανεπιστημίου των Παρισίων να εξηγήσουν τι
συνέβαινε και να τον συμβουλεύσουν. Η έκθεση των καθηγητών
της Ιατρικής Σχολής ενοχοποιούσε μια σύνοδο πλανητών που
είχε σημειωθεί τρία χρόνια ενωρίτερα. Το αστρικό φαινόμενο
είχε προκαλέσει διαταραχή και μόλυνση στον αέρα, που με τη
σειρά τους επηρέαζαν την ισορροπία των χυμών και εξ αυτού
την ευαισθησία στην επίδραση των μιασμάτων σε μεγάλο μέρος
του πληθυσμού, πάντα σύμφωνα με τη Θεία Βούληση.
Η θεωρία των χυμών και το γαληνικό επιστημονικό παρά-
δειγμα επικράτησαν –στην πορεία χωρίς υπερβατικά συστατι-
κά– στη δυτική ιατρική έως τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα,
για να αμφισβητηθούν, να ανατραπούν και να αντικαταστα-
θούν από τη θεωρία των μικροοργανισμών την εποχή του Louis
Pasteur και του Robert Koch. Προς το τέλος του αιώνα, οι πρω-
τοπόροι ερευνητές αναζητούσαν τον υπεύθυνο μικροοργανισμό
για κάθε επιδημία. Σήμερα την ερμηνεία των επιδημικών φαι-
νομένων υποστηρίζει πλέον η έρευνα της μοριακής βιολογίας.
Η διαδοχή των επιστημονικών παραδειγμάτων όμως έχει
συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να αφηγηθού-
με γενικά μια συνεκτική ιστορία των ασθενειών, ειδικότερα
μια ιστορία των επιδημιών και των πανδημιών. Συγκεκριμένα,

17
 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΑΡΔΙΚΑ

μέσα σε διάστημα μερικών δεκαετιών πριν το τέλος του δέκα-

του ένατου αιώνα είχαν πάψει να ισχύουν οι μέχρι πρότινος
επικρατούσες νοσολογικές οντότητες. Αρκεί να δει κανείς, για
παράδειγμα, το έργο του Κλωνός Στεφάνου, La Grèce au point
de vue naturel που δημοσιεύτηκε το 1884 στο Παρίσι, για να δια-
πιστώσει ότι ο Στέφανος καταγράφει ως νόσους του ελληνικού
χώρου διαφόρων ειδών πυρετούς, που δεν αντιστοιχούν σε με-
ταγενέστερες ονομασίες ασθενειών5. Ταυτόχρονα, ακόμη και
αν, όπως στις περιπτώσεις της πανώλης και της ευλογιάς, διατη-
ρούνται οι ονομασίες μικρού αριθμού ασθενειών, απουσιάζουν
άλλες νοσολογικές οντότητες, όπως η «ελονοσία», που είναι
μεν συμβατή με μια σειρά από άλλους όρους, κυρίως πυρετούς,
αλλά δεν υπήρχε ως διακριτή νόσος, έως ότου η νέα έρευνα του
Alphonse Laveran και άλλων συγχρόνων του, υπό το νέο επι-
στημονικό παράδειγμα, αναζητήσει και ανακαλύψει το γένος
των υπεύθυνων παράσιτων στο αίμα των ασθενών τους.
Τέτοιες ρωγμές δεν αποτελούν μόνο θέμα λεξιλογίου, αλλά
θέμα συγκρότησης της ίδιας της επιστήμης. Για τους απώτερους
αιώνες μάλιστα, η αναδρομική διάγνωση μιας επιδημίας με ση-
μερινούς όρους συχνά είναι αδύνατη, με την αντιστοίχισή της
με τη σύγχρονή μας νοσολογία να παραμένει ανοιχτό ερώτημα.
Κλασικό παράδειγμα τέτοιου αινίγματος παραμένει ο λοιμός
των Αθηνών του 430 π.Χ., τον οποίο, μεταξύ άλλων, πραγμα-
τεύεται διεξοδικά στο κεφάλαιο «Το πέρασμα των πανδημιών
από τον ελληνικό χώρο – αρχαιότητα» η Αθηνά Μπάζου.

* * *

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, την ιστορική έρευνα για το πα-

ρελθόν των ασθενειών έχουν εμπλουτίσει οι μοριακές έρευνες

18
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αρχαίου DNA από ανασκαφές λειψάνων. Αποτέλεσμα τέτοιων

ερευνών ήταν, για παράδειγμα, η ταυτοποίηση του βακτηρίου
που ευθυνόταν για την πανδημία του δέκατου τέταρτου αιώνα,
με την Yersinia pestis, του αιτίου της πανώλης. Μοριακές έρευ-
νες είχαν επίσης ως αποτέλεσμα την ταυτοποίηση του ιού της
γρίπης του 1918 με το στέλεχος H1N1, όπως αναλύουν η Ευγε-
νία Μπουρνόβα και η Μυρτώ Δημητροπούλου στο κεφάλαιο
«Η γρίπη από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το 1920». Συνεπώς,
η ιστορία των επιδημιών δεν μπορεί να αγνοήσει τα αποτελέ-
σματα των ερευνών των συναδέλφων μοριακών βιολόγων, οι
οποίοι άλλωστε ερευνούν λαμβάνοντας υπόψη τους την ιστορι-
κή βιβλιογραφία.
Ένα από τα αινίγματα της ιστορίας των πανδημιών στην
ευρύτερη περιοχή μας παραμένει η μακρά διάρκεια της Δεύ-
τερης Πανδημίας της πανώλης, την οποία πραγματεύονται ο
Διονύσιος Σταθακόπουλος στο κεφάλαιο «Οι πανδημίες πανώ-
λης στο Βυζάντιο» και η Κατερίνα Κωνσταντινίδου στο κεφά-
λαιο «Οι επιδημίες της πανώλης στις σύνθετες “γεωγραφίες”
του Νέου Ελληνισμού (14ος-19ος αι.)», την οποία απασχολεί η
συνέχειά της ως την αρχή του δέκατου ένατου αιώνα και η ανα-
μέτρησή της με διαδοχικά καθεστώτα λοιμοκαθαρτηρίων. Με
συνεχόμενες επισκέψεις, η πανώλη παρέμεινε στη Νοτιοανατο-
λική Ευρώπη, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τη Μέση Ανατο-
λή και, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, την Αφρική πολύ μετά
την υποχώρησή της από τη Δυτική Ευρώπη που ακολούθησε
την επιδημία της Μασσαλίας το 1720. Πρόσφατες μοριακές
έρευνες έχουν εγείρει την υπόθεση ότι μετά την εισβολή στην
Ευρώπη του Μαύρου Θανάτου από τη Μαύρη Θάλασσα με τα
γενουάτικα πλοία το 1347, και μέσω του εμπορίου σιτηρών, η
παρουσία της νόσου ανανεωνόταν διαρκώς με νέα στελέχη από

19
 ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΓΑΡΔΙΚΑ

δεξαμενές που είχαν τις εστίες τους στον Καύκασο και ενδεχο-
μένως στην άγρια ζωή του. Από εκεί, για σχεδόν μισή χιλιετία,
τροφοδοτούσαν τις τοπικές επιδημικές εστίες και εξασφάλιζαν
την παράταση του θανατικού στη Nοτιοανατολική Ευρώπη, την
ανατολική Μεσόγειο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την
Αφρική6. Η ανάλυση αυτή προϋποθέτει μια λιγότερο ευρωκε-
ντρική ιστορική προσέγγιση, που δεν ήταν αυτονόητη μέχρι
πριν από λίγα χρόνια.
Η παρουσία των πανδημιών στον ελληνικό χώρο, στον οποίο
συμπίπτουν διαδοχικά η ιαματική μυθολογία, η λόγια ιατρική
της αρχαιότητας με την επιβίωσή της στους βυζαντινούς χρό-
νους και η υιοθέτηση της δυτικής ακαδημαϊκής ιατρικής από
τα χρόνια του Διαφωτισμού και εξής, έχει αφήσει έναν πλούτο
τεκμηρίων. Τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου, γραμμένα από ει-
δικούς κάθε ιστορικής περιόδου, απαρτίζουν μια προσπάθεια
για συνθετική αφήγηση της ιστορίας των πανδημιών με τα ιδιαί-
τερα χαρακτηριστικά της περιοχής μας.

* * *

Το βιβλίο σχεδιάστηκε ώστε να απευθύνεται σε ευρύ, μη ειδι-

κό αναγνωστικό κοινό. Από τη σκοπιά μου, ωστόσο, σεβάστη-
κα την επιθυμία των συγγραφέων να προσφέρουν παράλληλα
εξειδικευμένη τεκμηρίωση των κειμένων τους, για τις ανάγκες
ενός περισσότερο ειδικού αναγνωστικού κοινού, με παραπο-
μπές που συγκεντρώνονται στο τέλος κάθε κεφαλαίου.
Κλείνοντας την εισαγωγή, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερ-
μά τους επτά συγγραφείς του τόμου για τις επιστημονικές τους
συμβολές που δίνουν υπόσταση στο βιβλίο. Συμπορευτήκαμε σε
ένα ταξίδι γόνιμων ανταλλαγών μέσα σε ένα κλίμα που διευ-

20
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κόλυνε την άχαρη δουλειά του επιμελητή. Μάλιστα, οι γνώσεις

τους, η ευγένεια και η στωικότητά τους έκαναν το φορτίο της
επιμέλειας του έργου μια πραγματικά ευχάριστη πρόκληση. Ξε-
χωριστά όμως ευχαριστώ τις συναδέλφους Κατερίνα Κωνστα-
ντινίδου και Καίτη Πάπαρη, οι οποίες είχαν την αρχική ιδέα
για το βιβλίο και μου έκαναν την τιμή να μου προτείνουν να
αναλάβω την επιμέλεια της έκδοσής του.

Σημειώσεις
1. William H. McNeill, Plagues and Peoples (New York: Anchor Press,
1976).
2. David M. Morens, Gregory K. Folkers, και Anthony S. Fauci, “What
is a Pandemic?”, Journal of Infectious Diseases, 200 (1 October 2009):
2018-21. Ευχαριστώ τον Τάκη Παναγιωτόπουλο, που έθεσε υπόψη
μου αυτό το άρθρο.
3. Zlata Blažina Tomić και Vesna Blažina, Expelling the Plague: The
Health Office and the Implementation of Quarantine in Dubrovnik,
1377-1533 (Montreal: McGill-Queens University Press, 2015).
4. Laurie Garrett, The Coming Plague: Newly Emerging Diseases in a
World Out of Balance (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1994),
618.
5. Clôn Stéphanos, La Grèce au point de vue naturel, ethnologique, an-
thropologique, démographique et médical; Extrait du Dictionnaire En-
cyclopédique des Sciences Médicales (Paris: G. Masson, 1884), 490 κ.ε.
6. Meriam Guellil, κ.ά., “A Genomic and Historical Synthesis of Plague
in 18th Century Eurasia”, Proceedings of the National Academy of
Sciences, 117, τχ. 45 (10 November 2020): 28328-35. doi:10.1073/
pnas.2009677117 και Monica H. Green, “The Four Black Deaths,”
The American Historical Review, 125, τχ. 5 (29 December 2020): 1601-
31. doi:10.1093/ahr/rhaa511

21