M.łubiński - W.żółtowski - Konstrukcje Metalowe Cz.2 Obiekty

Prof. dr hab. inż.
Mieczysław Łubinski
Prof. dr hab. inż. Wojciech Żółtowski
KONSTRUKCJI;
MI-7AI.OWI:
OBIEKTY
BUDOWLANE
UKD 669.18.018:624.014.2.042:624.071/.072:624.072.33
Rysunków 462 • Tablic 36
Arkady • Warszawa 1992

Opiniodawca:
Prof. dr hab. inż. Jerzy Ziółko
Redaktor naukowy
Mgr inż. Andrzej Staniszewski
W książce przedstawiono zasady projektowania najczęściej spotykanych obiektów budowlanych

0 konstrukcjach stalowych, takich jak hale przemysłowe, hale o dużych rozpiętościach, budynki
wielokondygnacyjne, konstrukcje z blach (zbiorniki, zasobniki, silosy, rurociągi) oraz budowle
typu wieżowego i masztowego (kominy, słupy linii wysokiego napięcia, wieże i maszty radiowe
1 telewizyjne); omówiono także zasady projektowania konstrukcji aluminiowych. Oddzielny
rozdział poświęcono zagadnieniom wykonawstwa warsztatowego i montażu konstrukcji
metalowych.
Zagadnienia obliczania i wymiarowania konstrukcji przedstawiono zarówno w oparciu o metody
uproszczone, jak i metody o większym stopniu dokładności, wykorzystujące elektroniczną
technikę obliczeniową. Metod} obliczeń zostały zilustrowane przykładami liczbowymi, przy
czym w niektórych przypadkach wykorzystano metody komputerowe i aktualne programy do
obliczeń. __ .,
W książce zamieszczono wiele rozwiązań konstrukcy^yfcn' krąj&wych i zagranicznych.
Zagadnienia projektowania dostosowano do nowjffwfersji ngrmjjwzednaiotowej (PN-90/B-03200),
a oznaczenia i symbole do najnowszych zaleceń f&- 'i'-'^'U»Vl •• l
Książka przeznaczona jest przede wszystkim dlal|S»ej8ww"wydftaHów budowlanych wyższych
uczelni, lecz może być też wykorzystana przez inżjl|MBÓw zajjrftyących się projektowaniem
konstrukcji metalowych. Dane dotyczące norm są akhslSLw-ćnwili druku. Należy sprawdzić
aktualność przed zastosowaniem normy.
© Copyright by Wydawnictwo „Arkady", Warszawa 1992

Książka dotowana przez Ministra Edukacji Narodowej
Arkady. Warszawa 1992. Wydanie 1. Format B5. Ark. wyd. 37,4. Ark. druk. 31 (41,23/A).
Symbol 21754/B1.
Zakłady Graficzne w Poznaniu zam. 71265/91
ISBN 83-213-3294-3 całość

ISBN 83-213-3576-4 cz. 2
ISBN 83-213-3295-1 cz. l
OD AUTORÓW
Obiekty budowlane o konstrukcji metalowej stanowią obszerną i zróżnicowaną

grupę. Ta różnorodność budownictwa metalowego postawiła autorów drugiej
części podręcznika przed poważnym problemem redakcyjnym. Ścisłe ograniczenie
objętości pracy narzuciło konieczność dokonania selekcji tematyki. Przy wyborze
tej tematyki autorzy kierowali się następującymi wskazaniami:
— wymogami dydaktycznymi,
— powszechnością występowania danego typu budowli w kraju i na świecie.
Sekcja Konstrukcji Metalowych Komitetu Inżynierii Lądowej i Wodnej
Polskiej Akademii Nauk opracowała w 1989 r. tezy w sprawie modelu wykładów
i ćwiczeń z Konstrukcji metalowych na technicznych studiach magisterskich.
Na specjalności wiodącej (Konstrukcje Budowlane i Inżynierskie) przyjęto zajęcia
obligatoryjne na czterech semestrach z następującym podziałem materiału w ko-
lejnych semestrach nauczania:
I — wstęp do konstrukcji metalowych,
II — elementy konstrukcji metalowych,
III — konstrukcje szkieletowe budynków,
IV — konstrukcje powłokowe i inne.
Zaproponowano także przedmiot fakultatywny „Konstrukcje metalowe specjalne".
Tematyka semestrów nauczania I i II zawarta została w pracy Konstrukcje meta-
lowe część I — Podstawy projektowania. Tematyka z semestrów nauczania I I I
i IV zawarta jest w niniejszej pracy.
W podręczniku tym podany jest także materiał, który może być wykorzystany
w przedmiocie fakultatywnym „Konstrukcje metalowe specjalne", jak np. kon-
strukcje ze stopów aluminium, przekrycia o dużych rozpiętościach, budowle
o charakterze wieżowym i masztowym itp.
Z uwagi na zakres występowania konstrukcji w kraju uwzględniono w szer-
szym zakresie hale przemysłowe oraz kominy stalowe. Kominy stalowe są w kraju
rozpowszechnione, a liczne awarie, jakim ulegały, świadczą o niedostatecznej
znajomości problemów ich projektowania i wykonania. Pozostałe rodzaje konstruk-
cji uwzględniono w mniejszym zakresie.
Konieczność dokonania selekcji materiału zmusiła autorów do częstego od-
woływania się do specjalistycznych monografii.
Przy omawianiu zagadnień projektowych oparto się na znowelizowanej
PN-90/B-03200 „Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie"
oraz będącej w opracowaniu normie ISO/TC/67-Steel and aluminium structures.
l — Steel: Materials and design. Z tego powodu zaistniały pewne rozbieżności
między informacjami opartymi na normach, a podanymi w części I podręcznika
oraz w niniejszej jego części II.
Rozbieżności między częściami I i II pogłębiła także zmiana oznaczeń. Przyjęto
tu jako zasadę wprowadzenie oznaczeń i symboli wg normy ISO, które to ozna-
czenia obowiązują w nowej wersji PN-90/B-03200. Całkowita unifikacja oznaczeń
nie była jednak możliwa ze względu na istnienie obowiązujących obecnie norm
przedmiotowych. Ponieważ przy korzystaniu z podręcznika nieodzowne jest po-
sługiwanie się tymi normami, autorzy zdecydowali się cytować wzory z tych
norm w formie nie zmienionej i niestety często niezgodnej ze wspomnianymi
zaleceniami ISO*'.
Autorzy poczuwają się do miłego obowiązku złożenia podziękowania Panom:
prof. drowi Wojciechowi Włodarczykowi za napisanie podrozdziału 14.6, prof. drowi
hab. Janowi B. Obrębskiemu za przejrzenie niektórych rozdziałów pracy, mgrowi
inż. Stanisławowi Przylęckiemu za cenne informacje dotyczące obliczeń komputero-
wych, mgrowi inż. Mirosławom Wiszomirskiemu za opracowanie przykładu 10-2,
a także za uwagi dotyczące programowania komputerowego, oraz drowi inż. Mar-
kowi Kapeli za przygotowanie przykładów w rozdziałach 11 i 12.
*> ISO 3898 Bases for design of structures — Notations — General Symbols z 1987 r. ora?,
ISO 2394 i Eurocode No l, 2 i 3 (w opracowaniu).
SPIS TREŚCI
Oznaczenia 13
Wstęp 16
10. Hale przemysłowe 21
10.1. Ogólna charakterystyka hal 21

10.1.1. Informacje wprowadzające 21
10.1.2. Charakterystyka transportu wewnętrznego 25
10 l 3. Oświetlenie hal 28
10.1.4. Dylatacje w konstrukcji hal 31
10.1.5. Specyfika obciążeń hal 32
10.2. Główne ustroje nośne hal 33
10.2.1. Informacje wprowadzające . 33
10.2.2. Układy konstrukcyjne i schematy statyczne hal jednonawowych 35
10.2.3. Układy konstrukcyjne i schematy statyczne hal wielonawowych 37
10.2.4. Kształtowanie układów podłużnych hal 40
10.2.5 Zasady obliczeń głównych układów nośnych hal 43
103. Elementy dachów hal 58
10.3.1. Pokrycia dachów 58
103.2. Płatwie 60
10.3.3. Świetliki 62
10.4. Dźwigary dachowe 66
10.4.1. Zasady kształtowania i zalecenia stosowania 66
10.4.2. Szczegóły konstrukcyjne rozwiązań 73
10.5. Tory jezdne suwnic 73
10.5.1. Ogólna charakterystyka suwnic i torów 73
10.5.2. Grupy natężenia pracy suwnic i torów 74
10.5.3. Wytrzymałość zmęczeniowa belek podsuwnicowych w świetle krajowych norm
projektowania 77
10.5.4. Podstawy projektowania belek podsuwnicowych. Ustalanie obciążeń 79
10.5.5. Konstrukcja i obliczanie belek podsuwnicowych 84
10.5.5.1. Rodzaje belek. Ogólne zasady kształtowania i obliczania 84
10.5.5.2. Wyznaczanie naprężeń w belkach bisymetrycEnych i ze wzmocnionym pasem
górnym 87
10.5.5.3. Wyznaczanie naprężeń w belkach z tężnikiem blaszanym 88
10.5.5.4. Wyznaczanie naprężeń w belkach z tężnikiem kratowym 89
10.5.5.5. Sprawdzanie naprężeń stycznych i zastępczych 91
10.5.5.6. Warunki wytrzymałości i stateczności belek podsuwnicowych w świetle krajowych
norm projektowania 92
10.5.6. Konstrukcja tężników belek podsuwnicowych 93
10.5.7. Szczegóły konstrukcyjne belek podsuwnicowych. Kozły odbojowe 94
10.5.8. Tory jezdne suwnic podwieszonych 98
10.6. Słupy hal 103
10.6.1. Informacje wprowadzające. Długości wyboczeniowe 103
10.6.2. Konstrukcja słupów hal 106
10.6.2.1. Słupy o stałym przekroju 106
10.6.2.2. Słupy o zmiennym przekroju 107
10.6.3. Obliczanie słupów hal 109
10.7. Stężenia konstrukcji hal 112
10.7.1. Rodzaje stężeń i ogólne zasady ich kształtowania 112
10.7.2. Stężenia dachowe 113
10.7.2.1. Zadania i zasady projektowania tężników dachowych 113
10.7.2.2. Tężniki połaciowe poprzeczne 115
10.7.2.3. Tężniki połaciowe podłużne 116
10.7.2.4. Tężniki dachowe pionowe 116
10.7.3. Stężenia ścienne 118
10.7.4. Inne sposoby stężeń hal 121
10.8. Ściany hal 123
10.8.1. Informacje wprowadzające 123
10.8.2. Ściany ryglowe 123
10.8.3. Ściany osłonowe 124
10.9. Współczesne tendencje kształtowania hal przemysłowych 126
11. Przekrycia o dużych rozpiętościach 128
11.1. Informacje wprowadzające 128

11.2. Przekrycia z zastosowaniem belek, kratownic3 ram i łuków 130
11.2.1. Wytyczne stosowania i zasady projektowania 130
11.2.2. Przykłady rozwiązań 140
11.3. Przekrycia strukturalne 145
11.3.1. Charakterystyka przekryć 145
11.3.2 Kształtowanie konstrukcji przekryć 146
11.3.3. Obliczanie przekryć 148
11.3.4. Stany graniczne i niezawodność konstrukcji 154
11.3.4.1. Geometryczna niezmienność układu 154
11.3.4.2. Ugięcia 157
11.3.5. Przekrycia strukturalne o płytowych warstwach zewnętrznych 157
11.3.6. Programy na EMC 158
11.3.7. Rozwiązania konstrukcyjne przekryć l! 159
11.3.7.1. Stosowane systemy 159
11.3.7.2. Przykład 162
11.3.8. Kopuły . 167
11.3.8.1. Charakterystyka kopuł 167
11.3.8.2. Podstawy obliczania kopuł sferycznych 168
11.3.8.3. Rozwiązania konstrukcyjne kopuł 170
11.3.9. Jednokrzywiznowe powłoki prętowe 178
11.3.10. Tarczownice 181
11.4. Przekrycia cięgnowe 182
11.4.1. Charakterystyka przekryć 182
11.4.2. Schematy przekryć cięgnowych i podstawy obliczania cięgien 184
11.4.3. Wiązary cięgnowe 189
11.4.4. Przykłady rozwiązań 192
11.4.4.1. Uwagi wstępne 192
11.4.4.2. Przekrycia cięgnowe typu zamkniętego 192
11.4.4.3. Przekrycia cięgnowe typu otwartego 197
11.4.4.4. Specjalne układy cięgnowe 197
11.4.4.5. Dachy jednokrzywiznowe (linowo-belkowe) 199
11.4.5. Materiały i rozwiązania konstrukcyjne 199
11.4.6. Wymiarowanie konstrukcji cięgnowych 204
12. Konstrukcje szkieletowe wielokondygnacyjne 205

12.2. Charakterystyka budynków szkieletowych 207
12.3. Siły działające na budynki szkieletowe 208
12.4. Zasady kształtowania konstrukcji 212
12.5. Systemy statyczno-konstrukcyjne 214
12.5.1. Uwagi wstępne 214
12.5.2. System przegubowy z tężnikami pionowymi w postaci ścian 214
12.5.3. System ram płaskich 215
12.5A. System ram z płaskimi tężnikami pionowymi 216
12.5.5. System przegubowy z płaskimi tężnikami pionowymi 217
12.5.6. Rozmieszczenie stężeń pionowych i poziomych 220
17.5.7. Ustroje trzonowe 222
12.5.8. System przegubowy z usztywnieniami kratowymi złożonymi 224
12.5.9. Ustroje powłokowe 225
12.6. Przykłady rozwiązań 227
12.7. Konstrukcja budynków szkieletowych 233
12.7.2. Stropy 2 3 4
12.7.3. Ściany 2 3 5
12.7.4. Słupy 2 3 7
12.8. Zasady obliczania budynków szkieletowych 244

12.8.1. Założenia ogólne obliczeń 244
12.8.2. Zginanie i skręcanie budynków 246
12.8.3. Sprawdzanie stateczności budynków 248
12.8.4. Programy na EMC 249
12.8.5. Przykład obliczenia tężnika kratowego budynku 249
12.8.6. Przybliżone metody obliczania tężników kratowych 257
12.8.7. Przykład obliczenia przemieszczeń poziomych i sił w słupach budynków od
działania wiatru 260
13. Konstrukcje z blach 263

13.2. Charakterystyka konstrukcji z blach 265
13.3. Zbiorniki 266
13.3.1. Rodzaje zbiorników 266
13.3.2. Zasady obliczania zbiorników 268
13.3.3. Zbiorniki cylindryczne pionowe 271
13.3.3.1. Uwagi wstępne. Specyfika obciążeń 271
13.3.3.2. Zbiorniki cylindryczne pionowe, naziemne, ze stałym dachem i płaskim dnem 274
13.3.3.3. Zbiorniki cylindryczne pionowe naziemne, z dachem pływającym 278
13.3.3.4. Podziemne zbiorniki cylindryczne pionowe 280
13.3.3.5. Obliczanie zbiorników cylindrycznych pionowych 281
13.3.3.6. Dodatkowe wyposażenie zbiorników cylindrycznych pionowych 287
13.3.4. Zbiorniki cylindryczne poziome 290
13.3.5. Zbiorniki wieżowe na wodę 292
13.3.6. Zbiorniki kroplokształtne na ciecze 295
13.3.7. Niskociśnieniowe zbiorniki na gaz 295
13.3.7.1. Ogólna charakterystyka 295
13.3.7.2. Zbiorniki dzwonowe 296
13.3.7.3. Zbiorniki tłokowe z uszczelnieniem olejowym 302
13.3.7.4. Zbiorniki tłokowe z uszczelnieniem przeponowym 307
13.3.8. Zbiorniki wysokiego ciśnienia 309
13.3.8.1. Ogólna charakterystyka 309
13.3.8.2. Konstrukcje zbiorników kulistych 309
13.3.8.3. Obliczanie zbiorników kulistych 312
13.3.8.4. Stateczność zbiorników kulistych 316
13.3.8.5. Dodatkowe wyposażenie zbiorników kulistych 317
13.4. Zasobniki i silosy 319
13.4.2. Zasobniki o ścianach płaskich 320
13.4.3. Zasobniki okrągłe 323
13.4.4. Silosy 324
13.5. Rurociągi 327
13.5.1. Charakterystyka rurociągów 327
13.5.2. Materiały i wyroby stosowane na rurociągi 329
13.5.3. Obciążenia rurociągów 330
13.5.4. Wymiarowanie rurociągów naftowych 330
14. Budowle typu wieżowego i masztowego 335

14.2. Specyfika obciążeń 337
14.2.1. Obciążenia o charakterze statycznym 337
14.2.2. Zagadnienia dynamiczne 340
14.3. Wieże radiowe i telewizyjne 341
14.3.1. Kolnstrukcje wież 341
14.3.2. Obiczanie wież 345
14.4. Maszty radiowe i telewizyjne 347
14.4.1. Konstrukcje masztów 347
14.4.2. Obliczanie masztów 354
14.4.2.1. Zasady ogólne 354
14.4.2.2. Obliczanie odciągów 355
14.4.2.3. Obliczanie trzonu masztu 360
14.4.3. Stateczność trzonu masztu 364
14.4.4. Przykład rozwiązania konstrukcyjnego. Wyposażenie masztów 366
14.5. Konstrukcje wsporcze elektroenergetycznych linii napowietrznych 369
14.5.1. Ogólna charakterystyka 369
14.5.2. Konstruowanie i obliczanie 371
14.6. Kominy stalowe prof. dr inż. Wojciech Wlodarczyk 377
14.6.1. Ogólna charakterystyka 377
14.6.2. Klasyfikacja i konstrukcja kominów 378
14.6.2.1. Rodzaje konstrukcji kominów 378
10
14.6.2.2. Zagadnienia materiałowe 381
14.6.2.3. Wybrane zagadnienia konstrukcyjne 383
14.6.2.4. Przykłady rozwiązań 388
14.6.3. Specyfika obciążeń i oddziaływań 393
14.6.3.1. Rodzaje obciążeń i oddziaływań 393
14.6.3.2. Podstawowe charakterystyki dynamiczne kominów 394
14.6.3.3. Obciążenie wiatrem w płaszczyźnie równoległej do kierunku wiatru 397
14.6.3.4. Obciążenie wiatrem w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku wiatru 399
14.6.3.5. Wpływy termiczne 401
14.6.3.6. Wpływy korozyjne 403
14.6.4. Obliczanie kominów wolno stojących 404
14.6.4.1. Zakres obliczeń 404
14.6.4.2. Sprężyste wychylenie wierzchołka komina 405
14.6.4.3. Stateczność miejscowa kominów 406
14.6.4.4. Zmęczenie materiału w obliczeniach kominów 409
14.6.4.5. Obliczenie zakotwienia podstawy komina 415
14.6.5. Obliczanie innych kominów stalowych 417
14.6.5.2. Automatyzacja obliczania kominów 418
15. Konstrukcje aluminiowe 421
15.1. Zakres stosowania konstrukcji aluminiowych 421

15.2. Wytrzymałości obliczeniowe stopów aluminium 422
15.3. Połączenia w konstrukcjach aluminiowych 425
15.3.1. Połączenia nitowe i śrubowe 425
15.3.2. Połączenia spawane 426
15.3.3. Inne typy połączeń 427
15.4. Projektowanie elementów konstrukcyjnych 427
15.4.1. Elementy rozciągane i ściskane 427
15.4.2. Elementy zginane 430
15.4.3. Kratownice aluminiowe 434
15.5. Przykłady rozwiązań 436
15.5.1. Palmiarnia i cieplarnia roślin tropikalnych 436
15.5.2. Basen kąpielowy z niecką aluminiową 439
15.5.3. Aluminiowe ściany osłonowe 439
16. Wykonawstwo konstrukcji metalowych 441

16.2. Wykonawstwo warsztatowe konstrukcji metalowych 443
16.2.1. Organizacja wytwórni konstrukcji 443
16.2.2. Operacje warsztatcwe 446
16.7.2.1. Prostowanie wyrobów hutniczych 446
16.2.2.2. Trasowanie 447
16.2.2.3. Przecinanie 448
16.2.2.4. Obróbka mechaniczna 452
16.2.2.5. Obróbka plastyczna 453
16.2.2.6. Scalanie elementów Wysyłkowych 454
16.2.3. Zmechanizowane linie technologiczne 458
16.2.4. Czynności końcowe przed ekspedycją konstrukcji 460
16.2.4.1. Kontrola i odbiór konstrukcji w wytwórni 460
16.2.4.2. Próbny montaż 461
11
16.2.4.3. Zabezpieczanie przed korozją 461
16.2.4.4. Czynności po zabezpieczeniu antykorozyjnym 462
16.3. Montaż konstrukcji metalowych 463
16.3.2. Montaż hal 463
16.3.2.1. Montaż z pojedynczych elementów 463
16.3.2.2. Montaż metodą blokową 465
16.3.2.3. Montaż metodą potokową 469
16.3.2.4. Montaż metodą nasuwania 472
16.3.3. Montaż budynków wielokondygnacyjnych 473
16.3.4. Montaż budowli typu wieżowego i masztowego 477
16.3.4.2. Montaż przez obrót przy fundamencie 477
16.3.4.3. Montaż przez nadbudowę segmentów 479
16.3.5. Montaż zbiorników cylindrycznych pionowych 481
16.3.5.2. Montaż metodą nadbudowy pierścieni 483
1635.3. Montaż metodą podbudowy pierścieni 484
16.3.5.4. Montaż metodą rulonową 486
16.3.6. Montaż zbiorników kulistych 488
Wykaz piśmiennictwa 491

OZNACZENIA
Cechy geometryczne:
a — wielkość geometryczna liniowa (rozstaw, odległość, ugięcie), grubość obliczeniowa

spoiny
b, be — szerokość, szerokość współpracująca
c — odległość, wymiar strefy docisku
d, d„ — średnica, średnica otworu
e — mimośród, rozstaw, odległość
n — wysokość
i — promień bezwładności
/ (/„) — długość, rozpiętość (wielkość obliczeniowa)
l, — długość wyboczeniowa
r — promień zaokrąglenia
t — grubość ścianki (blachy)
A, A„ — pole przekroju brutto, netto
Af — pole współpracującej części przekroju w stanie nadkrytycznym
A, — pole części przekroju czynnej przy ścinaniu
/ — moment bezwładności
S — moment statyczny
W (We) ~ wskaźnik wytrzymałości przekroju (przekroju współpracującego)
Wpi — wskaźnik oporu plastycznego przy zginaniu
<*> & y - kąty
A, A — smukłość pręta, smukłość względna
}.p — względna smukłość płytowa
u, v, w — składowe przemieszczenia punktu
x> y, z — współrzędne
Obciążenia, siły przekrojowe, nośność:
F — obciążenie, siła (ogólnie)

FRJ — nośność obliczeniowa połączenia zakładkowego
H — siła pozioma
M, MR — moment zginający, nośność obliczeniowa przekroju przy zginaniu
MRJ — nośność obliczeniowa połączenia przy zginaniu
N, NR — siła podłużna, nośność obliczeniowa przekroju, przy ściskaniu (ATHc), przy rozcią-
ganiu (NR,)
NKJ — nośność obliczeniowa połączenia doczołowego przy rozciąganiu
P, PR — siła skupiona, nośność obliczeniowa średnika pod obciążeniem skupionym
V, VR — siła poprzeczna, nośność obliczeniowa przekroju przy ścinaniu
13
Naprężenia i wytrzymałość:
ff — naprężenie normalne
T — naprężenie styczne
/j* ~ wytrzymałość charakterystyczna stali, odpowiadająca wyraźnej lub umownej granicy
plastyczności
f d — wytrzymałość obliczeniowa stali
fu — wytrzymałość stali na rozciąganie
Rti Rm — granica plastyczności i wytrzymałości stali określone w normach hutniczych
fiT> — wytrzymałość obliczeniowa stali w podwyższonej temperaturze
A a, d r — zakresy zmienności naprężeń normalnych, naprężeń stycznych
daK, ArR — wytrzymałość zmęczeniowa (ogólnie)
Współczynniki:
E — współczynnik sprężystości podłużnej

G — współczynnik sprężystości poprzecznej
v — współczynnik Poissona
x — współczynnik warunków pracy (ogólnie), współczynnik wytrzymałości spoiny
f! — współczynnik momentu zginającego
y f — współczynnik obciążenia
ys — współczynnik materiałowy dla stali
fi — współczynnik długości wyboczeniowej, współczynnik tarcia
 — współczynnik redukcyjny nośności obliczeniowej przekroju
Wielkości specjalne:
A — przyrost, różnica, składnik poprawkowy

<5 — wskaźnik zmienności
n — liczba
a — odchylenie standardowe
2 — suma
Indeksy:
adm — dopuszczalny
b, s, a, p, m — beton, stal zbrojeniowa, stal profilowa, stal sprężająca, mur
m,k,d— średni, charakterystyczny, obliczeniowy
c, t,v,b — ściskanie, rozciąganie, ścinanie, docisk
dyn — dynamiczny
er — krytyczny
eJ — sprężysty
ext — zewnętrzny
i — kolejny » = l, 2 ...;
/ — pas, półka
min. max — najmniejszy, największy
nec — potrzebny
net — netto
14
s — żebro
w — środnik
R — graniczny (w sensie nośności obliczeniowej)
pl — plastyczny
red — zredukowany
!l, _L — równoległy, prostopadły
t — czas
T — temperatura
u — graniczny (dotyczy stanu granicznego nośności)
obs — obserwowany (zamierzony)
reg — wymagany
ser — użytkowy (dotyczy stanu granicznego użytkowania)
tot — całkowity
var — zmienny
x,y — względem osi x, y
Projektowanie budowli o konstrukcji metalowej jest procesem pracochłonnym
i złożonym. Istotną częścią tego procesu, powodującą zwykle najwięcej trudności
i problemów, jest obliczanie konstrukcji, gdyż charakteryzują się one skompliko-
wanym, najczęściej przestrzennym, wielokrotnie statycznie niewyznaczalnym
układem statycznym.
Przez wiele lat konstrukcje metalowe, zwłaszcza stalowe, projektowano dyspo-
nując jedynie prostymi urządzeniami do obliczeń o ograniczonych możliwościach
działań. Ta sytuacja powodowała konieczność wprowadzania znacznych uprosz-
czeń, w obliczeniach, ułatwiających rozwiązywanie skomplikowanych układów.
Te uproszczenia najczęściej polegały na:
— rozłożeniu przestrzennego układu prętowego na kilka układów płaskich}
— zastąpieniu płaskiego układu, wielokrotnie statycznie niewyznaczalnego,
szeregiem układów statycznie wyznaczalnych lub o ograniczonej statycznej nie-
wyznaczalności,
— zastąpieniu układów kratowych układami pełnościennymi i wyznaczeniu
sił w prętach kratownicy na podstawie sił wewnętrznych ustalonych dla prętów
pełnościennych,
— pominięciu cienkościenności prętów,
— pominięciu wpływu skręcania.
Te uproszczone sposoby obliczeń, zastosowane do różnych typów konstrukcji
stalowych, nazywają się potocznie metodami uproszczonymi. Do stosowania tych
metod wystarczającymi narzędziami do obliczeń są podręczne kalkulatory.
Wspomaganie projektowania przez komputery pozwoliło na zrezygnowanie
z założeń upraszczających i stosowanie metod bardziej dokładnych. Nie znaczy
to wcale, że metody uproszczone straciły na znaczeniu. Są one i będą nadal stoso-
wane do prostszych układów, tam gdzie stosowanie elektronicznej techniki obli-
czeniowej jest zbyt kosztowne, a ponadto są one konieczne dla wstępnego okre-
ślenia przekrojów prętów oraz w celu kontroli poprawności wyników uzyskiwanych
z komputerów. Znajomość metod uproszczonych jest więc dla inżyniera nadal
w pełni konieczna i znaczenie tych metod nie zmniejszyło się.
Wprowadzanie na szeroką skalę dokładnych metod obliczania nie powinno od-
bywać się bezkrytycznie. Należy przecież pamiętać, że wszystkie metody statyki
16
i dynamiki opierają się na wstępnych założeniach upraszczających, a więc wyniki
obliczeń są zawsze w pewnym stopniu przybliżone.
Zastosowanie w obliczeniach konstrukcji stalowych elektronicznej techniki
obliczeniowej pozwala na rezygnację z podanych powyżej założeń upraszczających,
a ponadto umożliwia rozpatrzenie takich zagadnień, jak np.:
— uwzględnienie osiadania podpór (np. w przypadku szkód górniczych lub
posadowienia na gruntach słabszych),
— wprowadzenie sprężystego utwierdzenia pręta zamiast utwierdzenia sztyw-
nego (np. w pewnych typach rozwiązań konstrukcyjnych połączenia słupa z fun-
damentem),
— uwzględnienie w obliczeniach wpływów II rzędu (wpływy odkształceń
konstrukcji spowodowanych siłami wewnętrznymi oraz niedokładnościami wyko-
nania, czyli tzw. ,jimperfekcjr.mi" itp.),
— rozpatrzenie większej liczby schematów obciążeń,
— możliwość optymalizacji konstrukcji (kształtu prętów, geometrii układu,
podziału powłoki itp.).
Proces projektowania konstrukcji metalowych ze wspomaganiem komputero-
wym można podzielić na główne 3 etapy, a mianowicie:
1) obliczenie sil wewnętrznych i przemieszczeń (statyka układu),
2) dobór przekrojów prętów (wymiarowanie),
3) projektowanie połączeń między prętami.
Jako osobną czynność można wymienić jeszcze automatyczne wykonywanie
rysunków.
Obecnie wykorzystanie komputerów w projektowaniu obejmuje najczęściej
pierwszy etap lub dwa pierwsze, rzadziej wszystkie trzy wraz z wykonaniem
rysunków, gdyż wymaga to obszerniejszych programów i odpowiednich urządzeń.
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych powstało wiele takich programów przy-
gotowanych dla dużych komputerów (np. program „Pastor" w Biurze Projektów
„Bistyp" w Warszawie). Duży komputer spełniał w takim przypadku funkcję
„czarnej skrzynki", czyli że projektant, po wprowadzeniu danych, nie miał już
wglądu w przebieg projektowania i uzyskiwał tylko końcowe wyniki, a w przypadku
otrzymania wyników niezadowalających obliczenia należało powtórzyć. Odejście
od tego systemu wspomagania komputerowego spowodowane jest nie tylko sta-
rzeniem się programów na duże komputery (głównie ze względu na nowelizaq'ę
norm projektowania), ale przede wszystkim faktem coraz szerszego zastosowania
mikrokomputerów w projektowaniu.
Początkowa tendencja adaptowania programów eksploatowych na dużych
komputerach na mikrokomputery ulega stopniowej zmianie na rzecz opracowywa-
nia całkowicie nowych programów, wykorzystujących prostotę obsługi (zwaną
potocznie „przyjaznością" mikrokomputera) i inne zalety tych urządzeń, jak
np. znacznie większa pojemność.
Powyższe czynniki powodują, iż dotychczasowe programy projektowania
konstrukcji stały się lub będą w niedługim czasie bezużyteczne i są zastępowane
^c:Konstrukcje metalowe t. II 17
nowymi systemami. Nowe programy na mikrokomputery charakteryzują się
„interaktywnością", tzn. że projektant obserwuje cały przebieg obliczeń i ma
możliwość sterowania procesem (działanie interaktywne). Należy przewidywać,
że w ciągu najbliższych lat w dziedzinie projektowania konstrukcji metalowych
nastąpi całkowite przejście z dużych komputerów na mikrokomputery. Wpłynie
na to zarówno techniczne starzenie się urządzeń, jak i ogromny rozwój mikro-
komputeryzacji. Do połowy 1988 r. większość dużych komputerów już została
wycofana z pracy w wielu ośrodkach obliczeniowych i proces ten nadal postępuje.
Należy stwierdzić, iż istniejąca w 1988 r, baza programowa, dotycząca kon-
strukcji stalowych, jest stosunkowo uboga. Na stan ten ma wpływ nie tylko
•okres przechodzenia na mikrokomputery, ale i nowelizacja kilku norm projekto-
wania (jak np. PN-90/B-03200 lub PN-86/B-02005) oraz występujące niedoma-
gania organizacyjne w dziedzinie konstrukcji metalowych (brak zespołów o odpo-
widnich kwalifikacjach, większe zainteresowanie technologią programowania, a nie
metodami projektowania, brak koordynacji programów oraz weryfikacji itp.).
Problematyka programów dotyczących konstrukcji metalowych obejmuje trzy
obszary zagadnień, a mianowicie:
1) zagadnienia statyki i dynamiki konstrukcji,
2) zagadnienia wymiarowania elementów i całych konstrukcji,
3) wspomaganie rozwoju prac naukowych.
Dla projektowania przydatne są więc programy z obszaru pierwszego i drugiego,
lecz obecnie programowanie komputerowe obejmuje jedynie problemy obszaru
pierwszego. Należy się jednak liczyć, iż w miarę stabilizacji nowych norm pro-
jektowania i rozwoju mikrokomputerów programy obejmą również obszar drugi.
W komputerowym wspomaganiu projektowania konstrukcji metalowych
istotne jest zwrócenie uwagi na kilka problemów mogących mieć wpływ na
prawidłowość przebiegu i zakończenia procesu wymiarowania. Potrzebne jest
mianowicie krytyczne podejście do wyników obliczeń, gdyż ich pozorna dokład-
ność wcale nie musi świadczyć o ich poprawności. Błędy w wynikach mogą być
spowodowane różnymi czynnikami.
Pierwszym takim czynnikiem mogą okazać się usterki programu, przy czym
mogą być one nie zauważone nawet przez kilka lat eksploatacji programu. Powstają
one zwłaszcza przy przechodzeniu z jednego typu komputera na drugi. Problem
weryfikacji programu jest niestety często lekceważony, gdyż użytkownik pod-
chodzi do programu z pełnym zaufaniem.
Po drugie zdarza się, że pewne zmiany wielkości przekroju mogą wpłynąć
na znaczną zmianę układu naprężeń i powodować niewłaściwy wynik. Wskazane
jest więc, aby w takich przypadkach powtórzyć obliczenie.
Po trzecie bywają sytuacje, gdy przy pewnych obciążeniach niektóre elementy
konstrukcji wyłączają się z pracy i następuje zmiana układu statycznego. Typowym
przykładem może być krata X w układach stężeń, która przy wyboczeniu krzy-
żulców zamienia się z układu wielokrotnie statycznie niewyznaczalnego na układ
statycznie wyznaczamy. Również w takich przypadkach może to prowadzić do
niewłaściwych wyników.
18
Zdarza się także, iż niektóre programy dają prawidłowe wyniki tylko w pewnym
zakresie. Gdy programista lub projektant nie zwraca uwagi na ograniczenia, pro-
gram może być stosowany poza jego obszarem użytkowania i wyniki mogą być
niewłaściwe. Należy więc zawsze interesować się ograniczeniami programu.
W układach prętowych występowanie obok siebie prętów o dużej i małej
sztywności może spowodować nawarstwienie błędów. W takim przypadku ko-
nieczna jest duża dokładność wyników.
Podstawą kontroli wyników obliczeń komputerowych pozostaje jednak stoso-
wanie metod przybliżonych i w każdym przypadku, gdy uzyskane wyniki nasuwają
jakiekolwiek wątpliwości, należy zalecać przeprowadzenie obliczeń uproszczonych
metodami tradycyjnymi.
W dziedzinie programowania konstrukcji metalowych należy spodziewać się
w najbliższych latach stworzenia nowego, uniwersalnego programu wymiarowania
dla mikrokomputerów. Program taki powinien polegać na znalezieniu sił wewnę-
trznych, a następnie na wymiarowaniu elementów i konstrukcji na zasadzie „kon-
wersacji". Przez pojęcie „konwersacja" należy rozumieć to, że komputer będzie
podpowiadał takie lub inne rozwiązania, a użytkownik będzie je akceptował lub
odrzucał, unikając w tensposób bezkrytyczrc£c pizyjmcwsnia wyników kompute-
rowych. Oprócz tworzenia nowych programów wymiarowania należy spodziewać
się adaptacji starych programów do potrzeb komputerów systemu IBM; powinno
to dotyczyć zarówno programów ogólnych (dla układów przestrzennych), jak
i programów specjalistycznych.
10
HALE PRZEMYSŁOWE
10.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA HAL
10.1.1. INFORMACJE WPROWADZAJĄCE
Hale przemysłowe są to budynki najczęściej parterowe, niepodpiwniczone, prze-

znaczone do realizacji określonego procesu produkcyjnego (rys. 10-1). W halach
przemysłowych może odbywać się bezpośrednia produkcja lub magazynowanie
materiałów, wytworzonych produktów, narzędzi itp. O kształcie i wielkości hali
przemysłowej decydują wymagania eksploatacyjne. Wymagania te są bardzo
zróżnicowane, dlatego też hale mogą być jedno-, dwu- lub wielonawowe o jedna-
kowych lub zmiennych rozpiętościach, wysokościach i kształtach.
Konstrukcja hali powinna być dostosowana do przeznaczenia, wymogów
instalacji przemysłowych i sanitarnych oraz powinna zapewniać prawidłową,
optymalną eksploatację. Należy także brać pod uwagę możliwości rozbudowy hali.
Rys. 10-1. Hala z transportem podpartym podczas jej montażu
21
Względy techniczno-ekonomiczne wpływają na wybór konstrukcji, odpowiedni
schemat statyczny i siatkę słupów oraz na dobór odpowiednich wymiarów ele-
mentów i ich przekrojów. Przy projektowaniu konstrukcji muszą być brane pod
uwagę warunki lokalne, takie jak rodzaj gruntu, ewentualne szkody górnicze,
istniejące budynki itp. Na wybór lokalizacji hali i jej konstrukcji mają również
wpływ względy plastyczne i ochrony środowiska, dlatego też konieczna jest tu
współpraca konstruktora, technologa i architekta. Hałe, przeznaczone dla różnych
gałęzi przemysłu, mają swe charakterystyczne cechy tak w stosunku do układu
konstrukcyjnego, jak i do poszczególnych elementów. Wyróżnia się m. in. dwa
typy hal: typu lekkiego i typu ciężkiego.
Hale typu lekkiego charakteryzują się małym zużyciem stali na jednostkę
powierzchni budynku, wynoszącym zwykle 30-70 kg/m2 i ciężarem pokrycia
wraz ze śniegiem nie przekraczającym 0,80 kN/m2. Hale tego typu mogą być
bez transportu, z transportem podpartym lub transportem podwieszonym, którego
udźwig nie przekracza zwykle 150 kN (rys. 10-2). Tego typu obiekty przeznaczone
są najczęściej dla przemyski motoryzacyjnego, spożywczego, lekkiego itp.
Hale typu ciężkiego (rys. 10-3) przeznaczone są dla stalowni, kuźni, mło-
towni, przemysłu stoczniowego, maszynowego itp. Wyposażone są zazwyczaj
w ciężkie suwnice mostowe o udźwigu sięgającym 1200 kN, a nawet więcej.
Obciążenie od pokrycia dachowego i śniegu sięga 3,30 kN/m2, a zużycie stali na
jednostkę powierzchni budynku wynosi zwykle 100-170 kg/m2, lecz w niektórych
przypadkach może wynosić nawet 400 kg/m2.
W fazie projektowania ważną rolę odgrywa sposób rozwiązania pokrycia dachu
oraz ścian bocznych, czyli tzw. obudowy hali. Hale dzieli się w tym przypadku na
nieocieplone i ocieplone.
Rys. 10-2- Hala z lekką suwnicą podwieszoną
22
Rys. 10-3. Ciężka^hala dla hutnictwa
H a l e n i e o c i e p l o n e projektuje się zwykle w przypadku, gdy wnętrze obiektu

nie wymaga ogrzewania. Wspólną cechą tych hal jest zazwyczaj to, że pokrycie
dachu i ścian stanowią lekkie płyty fałdowe, ułożone na płatwiach lub zawieszone
na ruszcie ściany bocznej. Hale nieocieplone przeznaczone są zwykle na magazyny.
Hale te są najczęściej jednonawowe, rzadziej dwu- lub wielonawowe, z transpor-
tem o mniejszym udźwigu lub bez transportu.
Hale ocieplone są to obiekty, których wnętrze przeznaczone jest do ogrze-
wania. Pokrycie hal ocieplonych może być lekkie (tzw. lekka obudowa) lub ciężkie,
wykonane z tradycyjnych materiałów budowlanych. Do lekkich pokryć zaliczają
się pokrycia z blach falistych stalowych lub aluminiowych, z tworzyw sztucznych,
z materiałów drewnopochodnych i azbestocementowych, w których ocieplenie
stanowią płyty z wełny mineralnej, styropianu, szkła piankowego, korka, poliure-
tanu itp. Na obudowę w ciężkim budownictwie halowym stosowane są prefabry-
kowane płyty betonowe, gazobetonowe, żużlobetonowe itp., ocieplane różnymi
materiałami izolacyjnymi.
Zakres stosowania hal ocieplanych jest bardzo duży. Hale tego typu mogą
być jedno- lub wielonawowe o różnych szerokościach i wysokościach. Pomiędzy
nawami najczęściej nie stosuje się ścian działowych, a tylko rzędy słupów stanowią
linię podziału całej powierzchni hali. W szczególnych przypadkach hale ocieplone
mogą być wyposażone w antresolę odgrodzoną ściankami.
23
Projektowanie konstrukcji hal odbywa się obecnie w dwojaki sposób. Projek-
towanie indywidualnych obiektów dla ustalonej technologii i założeń projektowych
oraz projektowanie obiektów o nieustalonym z góry przeznaczeniu, których ele-
menty produkowane są „na skład", a następnie w miarę potrzeby adaptowane do
różnych rodzajów produkcji. Ten drugi sposób nazywa się potocznie projektowa-
niem systemowym (rozwiązania systemowe). Zasady konstrukcyjne hal projektowa-
nych indywidualnie i systemowo są podobnej jednakże systemy konstrukcyjne
charakteryzują się większą powtarzalnością elementów i prostotą wykonania.
Głównym układem nośnym hali jest szkielet składający się z szeregu ram noś-
nych, połączonych ze sobą i usztywnionych (rys. 10-4). Ramy nośne składają się
z wiązarów i podpierających je słupów. Na elementy pokrycia dachu składają się
płatwie, świetliki oraz płyty wraz z warstwami izolacyjnymi. Ściany boczne skła-
dają się ze słupów i rygli, z wypełnienia oraz z okien i bram. Konstrukcję nośną
hali usztywnia w kierunku podłużnym i poprzecznym układ stężeń.
Rys. 10-4. Elementy hali

l wiazary lub rygle ram nośnych, 2 — słupy ram, 3 — platwie, 4 — belki podsuwnicowe, 5, 6 — stężenia dachowe
ciowe, 7 — stężenia pionowe ścian, 8 — tężniki pionowe wiązarów, S — tężniki poziome belek podsuwnicowych
polaciowe
Osobną grupę elementów konstrukcyjnych stanowią urządzenia do transportu

wewnętrznego oraz wszelkie inne elementy związane bezpośrednio z procesem
produkcyjnym, jak pomosty, schody itp.
24
10.1.2. CHARAKTERYSTYKA TRANSPORTU WEWNĘTRZNEGO
Przez pojęcie transport wewnętrzney należy rozumieć te urządzenia i elementy,

które są integralnie związane z konstrukcją nośną hali.
Transport wewnętrzny służy do przemieszczania materiałów i wyrobów
w różnych stadiach produkcji i jest ważną częścią procesu produkcyjnego. Trans-
port ten powinien być rozwiązany w fazie projektowania równie dokładnie i wni-
kliwie, jak bezpośrednie procesy produkcyjne, gdyż wpływa on na efektywność
produkcji.
W halach przemysłowych stosowane są najczęściej następujące typy transportu
wewnętrznego:
— suwnice mostowe o różnej wielkości udźwigu, sięgającej nawet paru tysięcy
kiloniutonów (rys. 10-1),
— suwnice, których tory są podwieszone do konstrukcji przekrycia hali
(rys. 10-2),
— przenośniki o ruchu ciągłym, podwieszone do przekrycia hali (r y s. 10-9),
— lekkie elektrowciągi o udźwigu do 50 kN (monorelsy), podwieszone do
jednego toru jezdnego (rys. 10-5),
— suwnice portalowe z torami ułożonymi wzdłuż osi nazwy hali w jednym
lub dwu poziomach (rys. 10-6, póz. l i 5),
— suwnice wspornikowe z torami na dwóch poziomach (rys. 10-6, póz. 2),
— dźwigi wspornikowe o pionowej osi zawieszenia, przemieszczane wzdłuż
hali, z możliwością obrotu wspornika wokół osi pionowej (przeznaczone głównie
dla hal magazynowych), rys. 10-7.
Rys. 10-5. Tor elektrowciągu jednoszynowego

Rys. 10-6. Rodzaje suwnic i jezdni suwnicowych
l — suwnica portaiowa na jezdni dwupoziomowej, 2 — suwnica wspornikowa, 3 — suwnica podwieszona,
a» 5 — suwnica portaiowa
Rys. 10-7. Dźwig wspornikowy
26
Ze względu na zastosowany transport wewnętrzny hale przemysłowe można
podzielić następująco:
— hale bez urządzeń transportowych,
— hale z podpartymi torami urządzeń transportowych (transport podparty),
— hale z torami podwieszonymi do konstrukcji przekrycia (transport pod-
wieszony).
Hale 2 t r a n s p o r t e m p o d p a r t y m stanowią przeważającą liczbę obiektów
w stosunku do całości budownictwa hal przemysłowych i są „klasycznym" roz-
wiązaniem konstrukcyjnym. Suwnice opierają się na belkach, zwanych belkami
podsuwnicowymi, które z kolei spoczywają na słupach głównych układu nośnego.
Suwnice mostowe mogą być zarówno w jednej nawie, jak i we wszystkich nawach
(rys, 10-8a), w jednym łub dwóch poziomach. Jeden tor suwnicy może być wy-
korzystywany przez jedną lub więcej suwnic.
\ / ! \ / XX
2.40
0.12,
--<•*•
Rys. 10-8. Usytuowanie suwnic: a) podpartych, b) podwieszonych
W halach z suwnicami podwieszonymi koła suwnicy opierają się

o dolne półki belek stanowiących tor jezdny; belki z kolei są podwieszone do
dźwigarów (wiązarów) głównego układu konstrukcyjnego (rys. 10-8b). Układy
suwnic w nawie mogą być różne. W jednej nawie może być umieszczona jedna
lub dwie suwnice obok siebie. Suwnice mogą obsługiwać całą powierzchnię hali
lub tylko jej część.
W halach z t r a n s p o r t e m podwieszonym w postaci przenośników
o ruchu ciągłym możliwości zmiany układu torów przenośników są praktycznie
27
nieograniczone, gdyż tory te są umocowane do poziomego rusztu stalowego,
który tworzą pasy dolne wiązarów lub specjalny układ belek podwieszony do
konstrukcji dachowej (rys. 10-9). Tego rodzaju transport wewnętrzny stosowany
jest przede wszystkim w zakładach z produkcją taśmową, a więc w przemyśle
motoryzacyjnym, spożywczym itp.
Rys. 10-9. Przenośniki o ruchu ciągłym

l — ruszt, £ — tor, 3 — uchwyty
W stosunku do hal z transportem podpartym, hale z transportem podwieszo-

nym mają wiele zalet. Konstrukcja słupów jest prostsza (stały przekrój na całej
wysokości), ponadto transport podwieszony eliminuje tzw. martwe pole w hali,
a więc tę powierzchnię, która nie może być wykorzystana w przypadku suwnic
podpartych (powierzchnia przy słupach).
10.1.3. OŚWIETLENIE HAL
Oświetlenie ma istotny wpływ na rozwiązanie konstrukcyjne hali i wybór jej

schematu statycznego.
W halach o dużych rozpiętościach oraz w halach wielonawowych nie wy-
starcza oświetlenie naturalne poprzez okna w ścianach bocznych i konieczne jest
doświetlenie hali poprzez świetlnie w dachu. Położenie płaszczyzn szklenia w otwo-
rze dachowym oraz jego odległość od powierzchni produkcyjnej mają wpływ na
natężenie oświetlenia i jego równomierność (rys. 10-10). Szklone płaszczyzny
poziome dają dobre natężenie oświetlenia, ale słabą równomierność. Przy płasz-
czyznach pochyłych, zbliżonych do pionowych, występuje zjawisko odwrotne.
Rozróżnia się następujące systemy oświetlenia:
— boczne, o dolnej krawędzi okna poniżej 1,50 m nad podłogą,
— wysoko-boczne, o dolnej krawędzi okna powyżej 1,50 m nad podłogą,
— górne — poprzez świetliki umieszczone w dachu lub stropodachu,
— mieszane (kombinacja różnych systemów oświetlenia).
28
Rys. 10-10. Wpływ położenia otworu
na natężenie oświetlenia
Ze względu na coraz większą precyzję we wszystkich procesach technologicz-

nych zachodzących w hali coraz częściej nie wystarcza samo oświetlenie naturalne
i trzeba stosować oświetlenie sztuczne, które jest konieczne także ze względu na
pracę wielozmianową.
Powierzchnię otworów potrzebną do oświetlenia dziennego wyznacza się na
podstawie zadanego współczynnika oświetlenia. Współczynnik ten mierzy się
stosunkiem przestrzennych kątów naświetlenia punktu wewnątrz hali do prze-
strzennego kąta naświetlenia na zewnątrz (na otwartym powietrzu). Na podstawie
współczynnika oświetlenia oblicza się natężenie oświetlenia, przyjmując oświetlenie
płaszczyzny poziomej na otwartym powietrzu równe 3000 luksów. Przy analizie
współczynnika oświetlenia bierze się pod uwagę zaciemnienie konstrukcją oraz
sąsiednimi budynkami, zabrudzenia szyb, rodzaj szczeblin i szklenia, a także
usytuowanie budynku względem stron świata. Sposób wyznaczania powierzchni
otworów naświetlających znaleźć można w pracy [67].
W celu zapewnienia naturalnego, górnego oświetlenia w hali stosuje się różne
konstrukcje, najczęściej świetliki. Konstrukcja nośna świetlika stanowić może
samodzielny układ (rys. 10-1 la) lub stanowić część konstrukcji nośnej dźwigara.
To ostatnie rozwiązanie stosowane jest obecnie bardzo rzadko. Szyby w oknach
świetlików mogą być pionowe lub pochyłe, jednakże zbyt duże odchylenie okna
Rys. 10-11. Konstrukcje nośne świetlików

(opis w tekście)
29
od pionu spowodować może odrywanie się kropel osiadającej pary wodnej na
szybie i zawilgocenie wnętrza hali. Stosuje się także świetliki ze szkła organicznego
(polimetakrylanu metylu) w postaci tzw. świetlików kopulastych, dwuwarstwo-
wych, a więc zabezpieczonych przed wykropleniem się pary wodnej. Odprowadze-
nie wody skroplonej na powierzchni świetlików odbywa się za pośrednictwem
specjalnych rynienek i przewodów.
Najbardziej korzystnym sposobem oświetlenia wnętrza hali jest ukształtowanie
przekrycia w postaci dachu pilastego (tzw. konstrukcja „szedowa"); rys.
10-1 Ib. Szyby mogą być pionowe lub pochylone zależnie od konstrukcji. Innym
sposobem, dającym również doskonałe doświetlenie wnętrza, jest rozwiązanie
pokazane na rys. 10-1 lc, polegające na opieraniu platwi na zmianę, raz na górnym,
raz na dolnym pasie wiązara. W ostatnich dwóch przypadkach istotnym jest
odpowiednie usytuowanie budynku względem stron świata, gdyż należy unikać
zbyt intensywnego naświetlania wnętrza promieniami słonecznymi. Wadą tego
rozwiązania jest możliwość tworzenia się tzw. koszy śnieżnych.
Rys. 10-12. Świetlnia w postaci przepuszczającego światło pokrycia z płyt z tworzyw sztucznych
wzmocnionych włóknem szklanym
Do nowoczesnych rozwiązań oświetlenia wnętrza należą przepuszczające

światło pokrycia dachowe (rys. 10-12), wykonywane z tworzyw sztucznych
(polimetakrylanu metylu lub żywic syntetycznych) wzmocnionych włóknem
szklanym. Wymagają one dużej dokładności wykonania połączenia z przekryciem
oraz odpowiedniej wytrzymałości.
30
10.1.4. DYLATACJE W KONSTRUKCJI HAL
Założenia technologiczne wymagają niejednokrotnie dużych wymiarów rzutu

poziomego hal przemysłowych. W tych przypadkach., gdy długość hali lub łączna
szerokość kilku naw są znaczne, istotnym staje się wpływ zmian termicznych.
W obliczeniach statycznych nieosłoniętych konstrukcji stalowych należy uwzględ-
niać zmiany temperatury A T — ±30°C, przy czym zwykle przyjmuje się, że
przeciętna temperatura montażu stalowej konstrukcji hali wynosi +10°C. W kon-
strukcjach obudowanych należy ustalić i uzasadnić inne zakresy zmian tempera-
tury,
Dobowe i roczne wahania temperatury A T wywołują wydłużenia lub skrócenia
elementów konstrukcji stalowych, które można określić według znanej zależności
AI^STIAT, (lo-i)
gdzie: eT — współczynnik rozszerzalności cieplnej liniowej,
/ — długość elementu,
A T — przyrost temperatury.
Największe wydłużenia dotyczą elementów konstrukcyjnych usytuowanych
równolegle do długości hali (płatwie, belki podsuwnicowe, podciągi kratowe, rygle
ścian) i powodują zginanie słupów. Z tych powodów wymagane jest projektowanie
szczelin dylatacyjnych (rys. 10-13). Dylatacje termiczne w halach należy projek-
tować w odległościach nie większych niż 150,00 m. Jeżeli względy konstrukcyjne
lub inne utrudniają lub uniemożliwiają zastosowanie dylatacji i przytoczone wy-
magania nie mogą być dotrzymane, wówczas przy wymiarowaniu konstrukcji
należy odpowiednio uwzględniać wpływ zmian temperatury.
\1.50 \2JQ
Rys. 10-13. Przykład rozwiązania dylatacji w układzie podłużnym hali

l — belka podsuwnicowa, 2 — słupy główne, 3 — płatew kratowa, 4 — dylatacja, 5 — słupki ściany bocznej, 6 — stęże-
nie pionowe podłużne
Dylatacje termiczne w podłużnym kierunku hali najczęściej rozwiązuje się

stosując dwa układy ram poprzecznych obok siebie. Osiowy odstęp tych dwóch
niezależnych ram dobiera się według przyrostu modularnego 0,50,1,00 lub 1,50 m,
w zależności od gabarytów słupów. Odstęp między skrajniami słupów nie powi-
nien być mniejszy od 5 cm} z tym że sąsiadujące słupy mogą być oparte na wspól-
nym fundamencie lub na fundamentach osobnych.
31
Konieczność stosowania dylatacji termicznych hali w kierunku poprzecznym
zdarza się stosunkowo rzadko. Jednakże przy znacznych łącznych szerokościach
naw hali dylatacje takie są bardziej potrzebne niż w kierunku podłużnym, z uwagi
na znacznie większą sztywność ustroju w tym kierunku. Dylatacje w kierunku
poprzecznym można zastąpić odpowiednio dobranym schematem statycznym
(np. statycznie wyznaczalne układy z przesuwną podporą) lub też rozwiązaniem
polegającym na wykonaniu dwóch słupów w miejscu zmiany wysokości naw.
10.1.5. SPECYFIKA OBCIĄŻEŃ HAL
Obciążenia konstrukcji hali charakteryzują się tym, że oddziałują nie tylko pio-
nowo, ale i poziomo, zarówno wzdłuż, jak i w kierunku prostopadłym do osi
podłużnej nawy. Ponadto obciążenie od suwnic ma charakter dynamiczny, dlatego
też przy ustalaniu wielkości tego obciążenia konieczne jest stosowanie współczyn-
nika dynamicznego.
Wielkości obciążeń ustala się na podstawie norm przedmiotowych według
zasad podanych w pracy [73] (cz. I niniejszego podręcznika, rozdz. 2).
W obliczeniach hal należy uwzględniać następujące obciążenia i oddziaływania
zewnętrzne:
Obciążenie pionowe, na które składają się:
— ciężar własny konstrukcji,
— ciężar pokrycia,
— ciężar śniegu,
— oddziaływanie pionowe suwnicy,
— ciężar elementów ściennych,
— pionowe składowe parcia wiatru na elementy dachu,
— obciążenie pyłami osiadającymi na konstrukcji.
Obciążenie poziome, p r o s t o p a d ł e do osi podłużnej hali, jest
wywołane:
— działaniem wiatru na ściany boczne,
— poziomym oddziaływaniem spowodowanym hamowaniem wózka suwnicy,
— wpływem temperatury.
Obciążenie poziome, równoległe do osi podłużnej hali, jest na-
tomiast wywołane:
— działaniem wiatru na ściany szczytowe,
— hamowaniem suwnicy,
— uderzeniem suwnicy o kozły odbojowe,
— wpływem temperatury.
Podział obciążeń na stałe, zmienne w całości długotrwałe lub w części długo-
trwałe, zmienne krótkotrwałe, a także zmienne wyjątkowe należy przeprowadzić
według zasad podanych w pracy [73] (cz. I, p. 2.4.2).
32
W przypadku umieszczenia większej liczby suwnic w hali jednonawowej,
na jednym lub kilku torach, do obliczeń należy przyjąć dwie suwnice najnieko-
rzystniej działające na rozpatrywany układ hali.
W hali wielonawowej, gdy oddziaływania suwnic przenoszą się na cały układ
poprzeczny, uwzględnia się jednoczesne oddziaływanie pionowe co najwyżej od
czterech suwnic, a poziome od dwóch suwnic, przy czym obciążenie poziome
należy przyjmować dla tych suwnic, dla których uwzględniono obciążenie pionowe.
Belki torów jezdnych oraz ich konstrukcje wsporcze (dźwigary, słupy itp.)
należy obciążać najniekorzystniejszymi układami obciążeń.
Przy obliczaniu belek podsuwnicowych należy uwzględniać współczynnik
dynamiczny ocdy„. Pizy obliczaniu słupów współczynnik dynamiczny ocdy„ zmniejsza
się o 0,1, natomiast przy obliczaniu fundamentów całkowicie się go pomija.
Szczegółowe dane dotyczące obciążeń suwnicami podaje PN-86/B-02005.
10.2. GŁÓWNE USTROJE NOŚNE HAL
W konstrukcji hal przemysłowych przyjmuje się zazwyczaj, że główny ustrój

nośny stanowią płaskie poprzeczne układy słupów i dźwigarów. W płaskich ustro-
jach poprzecznych stosuje się układy przegubowe i ramowe oraz różne kombinacje
tych układów. Dźwigary główne mogą opierać się bezpośrednio na słupach lub
za pośrednictwem podciągów usytuowanych wzdłuż osi podłużnej hali. Słupy
i dźwigary mogą być pełnościenne i kratowe w całości lub w części.
Hale przemysłowe zróżnicowane są również pod względem rozpiętości wią-
zarów i rozstawienia słupów wzdłuż naw. Rozstaw słupów wzdłuż i wszerz hali,
zwany siatką słupów, musi być jednak zgodny z modularnym systemem budow-
nictwa. W kraju obowiązuje moduł przemysłowy 3,00 m w poziomie oraz 30 cm
w pionie (tzw. moduł wysokościowy). W przypadku słupów wyższych od 3,00 m
moduł wysokościowy zwiększa się do 60 cm i następnie do 120 cm.
Uwzględniając przytoczone zalecenie, w projektowaniu hal przyjmuje się
najczęściej siatkę słupów i ich wysokości według danych przedstawionych w tabl.
10-1.
W kształtowaniu głównego układu nośnego istotną rolę odgrywa montaż
konstrukcji. Stosowany od wielu lat montaż z pojedynczych elementów dopusz-
czał pewną dowolność w wyborze schematu statycznego i konstrukcji elementów.
Współczesne metody montażu, a w szczególności metody blokowa i potokowa
(por. rozdz. 16), powodują preferowanie układu, w którym wiązary są przegubowo
połączone ze słupami, a słupy są dołem utwierdzone. Ponadto konstrukcja powinna
składać się z elementów powtarzalnych, a więc siatka słupów i ich wysokości
powinny być takie same dla całego obiektu. Montaż blokowy narzuca także ko-
nieczność wprowadzenia stężeń do każdego segmentu montażowego.
3 Konstrukcje metalowe t. II 23
Tablica 10-1
Najczęściej przyjmowane główne wymiary hal przemysłowych
Rodzaj budynku Rozpiętość naw Rozstawienie słupów Wysokość hali we-

wnątrz
m m m
Hale nieocieplone bez trans- 6,00; 7,50; 9,00; 4,50; 6,00; 12,00 3,60; 4,20; 4,80
portu 12,00; 15,00; 18,00
Hale ocieplone bez transportu 12,00; 18,00; 24,00 6,00; 12,00 3,60; 4,80; 6,00;
7,20
Hale ocieplone z transportem 12,00; 18,00; 24,00; 6,00; 12,00; 18,00; 6,00; 7,20; 8,40
podwieszonym 30,00; 36,00 24,00
Hale ocieplone z transportem 18,00; 24,00; 30,00; 6,00; 12,00; 18,00; 8,40; 9,60; 10,80;
podpartym 36,00 24,00; 30,00 12,00
Układy ramowe zaleca się stosować w halach wysokich, gdyż zwiększa to

sztywność słupów (rys. 10-14). W halach niskich o większej rozpiętości korzystniej-
sze są przegubowe połączenia rygla ze słupami. Połączenie przegubowe słupa ze
stopą fundamentową jest korzystniejsze w przypadku posadowienia na terenach
szkód górniczych i na gruntach słabszych, gdzie występuje zagrożenie konstrukcji
nierównomiernym osiadaniem.
Rys. 10-14. Hala z ramowym układem poprzecznym podczas jej montażu
34
10.2.2. UKŁADY KONSTRUKCYJNE I SCHEMATY STATYCZNE HAL
JEDNONAWOWYCH
W przypadku hal jednonawowych modułowym wymiarem poprzecznym jest

zazwyczaj całkowita szerokość hali, mierzona od zewnętrznego lica słupa.
Poprzeczny układ nośny w halach jednonawowych kształtowany jest obecnie
według trzech schematów statycznych (rys. 10-15a-He).
Rys. 10-15
Najczęściej spotykanym układem konstrukcyjnym jest rama, w której

słupy są utwierdzone w fundamentach i przegubowo połączone
z ryglem (rys. 10-15a oraz 10-16a). Zalety tego układu polegają na:
— dużej sztywności w kierunku poprzecznym, zapewniającej prawidłową
eksploatację suwnic,
— możliwości łatwej adaptacji hali do nowych procesów technologicznych,
— możliwości stosowania nowoczesnych metod montażu,
— niskich wskaźnikach zużycia stali w porównaniu z innymi układami.
Najczęstszym rozwiązaniem konstrukcyjnym elementów tego typu układu
jest kratowy rygiel i pełnościenny lub kratowy słup. Stosowanie rygla pełnościen-
nego jest rzadko spotykane i ograniczone do małych rozpiętości (do 15 m).
Omawiany układ jest jednak mało korzystny w przypadku słabych gruntów,
gdyż obrót słupa wraz z fundamentem — wskutek działania momentu utwierdze-
nia — ma znaczny wpływ na przemieszczenia torów suwnicy.
o) b)
Pas dolny rygla, zarówno kratowego, jak i pełnościennego, powinien być
prosty. Załamanie pasa dolnego w środku rozpiętości powoduje komplikacje
konstrukcyjne i statyczne (zmniejszenie sztywności).
Układem konstrukcyjnym pozbawionym częściowo wad poprzedniego typu
układu jest rama mająca sztywne połączenie rygla ze słupem i słupa
z fundamentem (rys. 10-15b). Układ ten jest bardziej sztywny od poprzedniego,
lecz również niekorzystny dla posadowienia na gruntach o niejednolitej strukturze.
W tego typu układach słupy mogą być pełnościenne (rys. 10-16b), kratowe (rys.
10-16c) lub w górnej części pełnościenne, a w dolnej kratowe. Zamiast dźwigara
kratowego można stosować belkę o ściance pełnej, tworzącą ze słupami ramę
pełnościenną lub pełnościenną tylko w części górnej (rys. 10-16d).
W omawianym układzie statycznym ważnym problemem jest odpowiedni
dobór sztywności poszczególnych elementów. Zbyt wiotka nadsuwnicowa część
słupa (rys. 10-16b) powoduje praktycznie wytworzenie przegubu w górnym węźle,
niezależnie od konstrukcji połączenia. Dlatego też tego typu układu nie należy
stosować w halach o bardzo dużym stosunku rozpiętości do wysokości.
Przedstawiony układ ma jednak wiele poważnych zalet, z których najważniej-
szymi są:
— duża sztywność w kierunku poprzecznym, umożliwiająca stosowanie cięż-
kich suwnic,
— możliwość wzmacniania konstrukcji przy zmianach procesów technologicz-
nych.
Układy ramowe^ w których słupy są połączone przegubowo
z fundamentami (rys. 10-15c), stosuje się najczęściej w halach wysokich,
zwłaszcza gdy stosunek rozpiętości do wysokości jest mniejszy od jedności.
Przekroje słupów i rygli są w tym układzie najczęściej pełnościenne (rys. 10-14).
Układy mieszane (słup pełnościenny, rygiel kratowy) stosowane są obecnie bardzo
rzadko, natomiast ram kratowych (rys. 10-16e) w budownictwie hal przemysło-
wych obecnie nie stosuje się prawie zupełnie, z wyjątkiem niewielkich hal magazy-
nowych lub wiat.
Pełnościenne ramy przegubowo połączone z fundamentami stosowane są
o rozpiętościach w granicach 12-24 m. Przekrój elementów jest najczęściej dwu-
teowy, przy czym słupy z reguły mają zmienny przekrój, zbieżny ku dołowi.
Oparcie słupa na fundamencie projektuje się z reguły za pośrednictwem wykształ-
towanego przegubu (por. rozdz. 9, cz. I [73]). Wysokość przekroju rygla może być
stała lub zmienna.
W przypadkach dachów stromych często projektuje się dodatkowy przegub
w kalenicy, gdyż pozwala to na zmniejszenie wymiarów fundamentów oraz na
posadowienie na gruntach słabszych.
Ujemną stroną układów ramowych z przegubami są trudności montażowe,
zwłaszcza w przypadku ram o dużych wymiarach.
36
10.2.3. UKŁADY KONSTRUKCYJNE I SCHEMATY STATYCZNE HAL
WIELONAWOWYCH
Układ konstrukcyjny hali wielonawowej jest z reguły połączeniem kilku układów

jednonawowych. Zasady stosowania słupów połączonych sztywno lub przegubowo
z fundamentem i wiązarem pozostają takie same jak dla hal jednonawowych.
Natomiast charakterystycznymi elementami w układach wielonawowych są słupy
wahliwe, tzn. przegubowo połączone z fundamentem i ryglem. Są to słupy po-
średnie lub skrajne, usytuowane między nawami.
Względy montażowe przemawiają za stosowaniem rygli w postaci belek jedno-
przęsłowych. W układach wielonawowych unika się więc stosowania rygli ciągłych,
zwłaszcza kratowych.
Korzystnym ukształtowaniem układu wielonawowego jest usytuowanie nawy
o dużych wymiarach w środku, a naw mniejszych po jednej i drugiej stronie
(tzw. przybudówki). Schemat statyczny i konstrukcja głównych elementów mogą
być zróżnicowane. Na rysunku 10-17 przedstawiono przykłady tego rodzaju
rozwiązań i schematy statyczne. Przy niewielkich rozpiętościach przybudówek
(do 12 m) schemat statyczny przyjmuje się jak na rys. 10-17a i b, przy czym kon-
strukcja nośna jest wtedy najczęściej pełnościcnna (dźwigar w nawie głównej
może być jednak kratowy). Przy większych rozpiętościach naw bocznych, wyposa-
QI b)
l I l T" l r-
^ 7$%.
Rys. 10-17
37
żonych w suwnice, korzystniejsze jest rozwiązanie jak na rys. 10-17c i d. Układ
pokazany na rys. 10-17e (rama ze sztywnymi węzłami, przegubowo połączona
z fundamentami) jest korzystny w przypadku suwnicy o bardzo dużym udźwigu.
Nawy w halach typu lekkiego są najczęściej o jednakowej wysokości i rozpię-
tości, przy czym z reguły stosuje się wiązary jednoprzęsłowe. Słupy są we wszyst-
kich nawach utwierdzone w fundamentach (rys. 10-18a, b), lecz stosuje się także
a)
b) T
WW,
Rys. 10-18. Przykład hali wielonawowej o jednakowych rozpietościach i wysokościach naw:

a) przekrój, b) schemat statyczny, c) widok
38
'A) (B) (C] (D) (E) (F)
Rys. 10-19. Hala odlewni w zakładach, metalurgicznych (udźwig suwnic Q w kN)
b)
**r——,
V. 7? 7?. 7$ ?Z 7?. -K <Ó.
Rys. 10-20
w
to
niektóre słupy wahliwe. W tym ostatnim przypadku tylko słupy zamocowane
przenoszą obciążenia od poziomego parcia wiatru. W halach o dużej liczbie naw,
ze względu na wpływy termiczne, korzystniej jest stosować słupy wahliwe ze-
wnętrzne.
Na rysunku 10-19 pokazano halę typu ciężkiego, w której wiązary we wszyst-
kich nawach są podparte przegubowo. Słupy w liniach A, E, F i K połączone są
z fundamentami przegubowo, a w pozostałych rzędach zamocowane, gdyż opierają
się na nich suwnice o dużym udźwigu.
W przypadku usytuowania suwnic na dwóch poziomach układ nośny hal
musi być szczególnie sztywny. Dlatego też w przykładzie hali pokazanej na rys.
10-20a w nawach pośrednich słupy są utwierdzone w fundamentach, a jedynie
słupy skrajne są przegubowe (rys. 10-20b).
Gdy sąsiadujące ze sobą nawy mają różne wysokości, a suwnice oparte są na

różnych poziomach, w halach projektowanych indywidualnie stosuje się jeden
wspólny słup. W przypadku projektowania systemowego ustawia się dwa słupy
obok siebie na jednym fundamencie (rys. 10-21, osie B, BJ. Między słupami
pozostawia się odstęp dla dylatacji.
10.2.4. KSZTAŁTOWANIE UKŁADÓW PODŁUŻNYCH HAL
W przeciwieństwie do układu poprzecznego, układy podłużne hal są z reguły

przegubowe, zarówno w odniesieniu do połączenia słupa z fundamentem, jak
i jego połączenia z podciągiem lub ryglem podłużnym. Najprostszy układ podłużny
40
hali pokazano na rys. 10-22. Wiązary opierają się bezpośrednio na słupach, a pła-
twie mają rozpiętość równą rozstawowi podłużnemu słupów. Siły poziome, działa-
jące wzdłuż osi nawy (parcie wiatru na ściany szczytowe i hamowanie suwnic),
przenoszone są przez układ stężeń pionowych.
12.00
Rys. 10-22. Najprostszy sposób kształtowania układu podłużnego hali

l — słupy nośne, £ — dżwigary (wiazaiy), 3 — platwie, 4 — stężenie pionowe, 5 - słupki ściany bocznej, e — świetliki,
7 — belki podsuwnicowe
Rys. 10-23. Układ podłużny hali z pod-

ciągami: a) schemat, b) podciąg w czasie
montażu
l — podciągi, 2 — słupy, 3 — wiązary, 4 — platwie
Przy większym rozstawieniu słupów (powyżej 12 m) można stosować dodat-

kowe dżwigary oparte na kratownicowych lub pełnościennych podciągach. Płatwie
mają wtedy mniejsze rozpiętości i można je wykonywać z dwuteowników walcowa-
nych (rys. 10-23). W zależności od rozstawienia słupów, na podciągach może
opierać się jeden lub więcej dźwigarów.
41
Rys. 10-24. Najprostszy układ dachu pilastego
dźwigar główny, 2 - płatew, 3 — świetlnia
Rys. 10-25. Przykład dachu pilastego z płatwiami kratowymi opartymi na słupkach: a) schemat,
b) widok
ł - słupek, 2 - siup hali, 3 - płatew, 4 - świetlnia, S - pofcrycie, 6 - wiązar
42
Kształtowanie układu podłużnego komplikuje się znacznie w przypadku
dachów pilastych (szedowych). Najprostszy dach typu pilastego pokazano na
rys. 10-24, gdzie na dźwigarach opierają się pochyłe płatwie kratowe. Dźwigar
musi być kratowy o pasach równoległych, ustawiony pionowo lub pochyło. Inny
sposób kształtowania płatwi pokazano na rys. 10-25. Aby zapewnić lepszy dopływ
światła, wysokie dźwigary kratowe zastępuje się niskimi dźwigarami kratowymi
(rys. 10-25) lub pełnościennymi skrzynkowymi. Przy większych rozstawieniach
słupów można projektować układy pilaste podwójne (rys. 10-56a) lub poczwórne
(rys. 10-56b). W tych przypadkach konieczne jest stosowanie podciągów krato-
wych, których kształt tworzy się, przez połączenie prętem wierzchołków płatwi.
10,2.5. ZASADY OBLICZEŃ GŁÓWNYCH UKŁADÓW NOŚNYCH HAL
Obliczenie sił wewnętrznych w głównych układach nośnych hal przeprowadzić

można sposobami uproszczonymi lub ścisłymi. W pierwszym przypadku stosuje
się zwykle prostą technikę obliczeniową (kalkulatory). W drugim przypadku
najczęściej korzysta się z mikrokomputerów, przy czym trudno jest postawić
granicę między opłacalnością jednej metody i drugiej. Można jednak stwierdzić,
iż sposoby przybliżone są wystarczające dla hal jednonawowych z ewentual-
nymi przybudówkami. W takim przypadku ze szkieletu stalowego hali, stanowią-
cego układ przestrzenny, wyodrębnia się główne konstrukcje nośne, które traktuje
się jako układy płaskie.
Obliczanie wielkości statycznie niewyznaczalnych przeprowadza się przeważnie
za pomocą metody sił, korzystając z tablic [9], [60].
W układach statycznie niewyznaczalnych zachodzi potrzeba założenia sto-
sunków momentów bezwładności poszczególnych elementów. Można to zrobić
na podstawie projektów podobnych konstrukcji lub też na podstawie uproszczo-
nego obliczenia, na przykład z pominięciem przesuwności węzłów, z założeniem
w niektórych miejscach teoretycznych przegubów itp.
Gdy stosunki momentów bezwładności przekrojów, ustalonych na podstawie
obliczenia, różnią się więcej niż o 30% od stosunków momentów założonych,
to obliczenia należy powtórzyć, z wprowadzeniem stosunków otrzymanych na
podstawie pierwszego obliczenia.
Gdy elementem jest na przykład kratowy dźwigar dachowy, to można do
obliczeń wprowadzić zastępczy moment bezwładności, wyznaczony z następują-
cego przybliżonego wzoru (rys. 10-26a i b)
Ir = mI0, (10-2)
przy czym 70 — moment bezwładności pasów kratowego dźwigara w środku
rozpiętości
gdzie: e — wzajemny odstęp środków ciężkości przekrojów pasów górnego i dol-

nego,
43
Ag i Ad — pola przekrojów pasów odpowiednio górnego i dolnego,
m — współczynnik redukcyjny, zależny od układu kraty:
0,9 — dla pasów równoległych, 0,8 — dla i= 1:15,
0,7 — dla i = 1:10 (/ — pochylenie pasa górnego).
Do obliczeń wpływu obciążeń poziomych (i pionowych nie działających przez
rygle) można wprowadzać sztywność rygla ramy jako wartość nieskończenie
wielką, jeżeli stosunek sztywności rygla i słupa spełnia warunek (rys. 10-26c)
> (4,3-r3,5) c, (10-4)
gdzie: Ir — moment bezwładności rygla,

7, — moment bezwładności słupa w części podsuwnicowej,
TT TT TT
c — współczynnik równy -— dla — < l lub równy l dla — > 1.
a) AA --A
W/7/:
Rys. 10-26
Układ statyczny najlepiej jest rozwiązać rozkładając obciążenie na kilka ukła-

dów obciążeń, a po wyznaczeniu wielkości niewiadomych korzystać z zasady
superpozycji. Obliczenie sil wewnętrznych w sztywnej ramie z ryglem kratowym
(rys. 10-26c) przeprowadza się, zamieniając ją na układ ramowy pełnościenny
z ryglem poziomym. Siły wewnętrzne w ramie można wyznaczyć za pomocą
tablic. Po dokonaniu obliczeń układu pełnościennego, otrzymany moment węzłowy
(narożny) przykłada się do dźwigara kratowego w postaci pary sił (rys. 10-26d),
przy czym
M
h'
Po przyłożeniu sił H rygiel kratowy traktuje się jako swobodnie podparty,
44
Przy przybliżonym obliczaniu układów poprzecznych hal wielonawowych
należy także dokonać pewnych założeń upraszczających, a mianowicie:
— sprowadzenie naw hali wielonawowej o mało różniących się wysokościach
do jednego, średniego poziomu,
— zastąpienie równomiernego obciążenia wiatrem ściany podłużnej przez
siłę skupioną, zaczepioną na poziomie gzymsu,
— przyjęcie stosunków momentów bezwładności podsuwnicowej i nadsuw-
nicowej części słupa według zalecenia: dla słupów skrajnych 5-12> a dla słupów
pośrednich 8-15.
Po przyjęciu tych uproszczeń, siły wewnętrzne w układzie poprzecznym hali
wyznaczyć można za pomocą tablic [59].
Przykład 10-1
I r =<x>
P™,, =233,5 kN Rnin=112kN
Schemat III
Wyznaczyć siły wewnętrzne w płaskim układzie poprzecznym hali, którego schemat, wiel-
kości statyczne i geometryczne wraz z układem sił zewnętrznych pokazano na rysunku.
Przy tego rodzaju układzie sił zewnętrznych korzystniej jest, rozkładając obciążenie na
trzy schematy obciążeń, obliczyć wielkości Xv X2, X3, a następnie dokonać sumowania na
zasadzie superpozycji. Stosując metodę sił, oznaczamy:
îo> <5ii — przesunięcia poziome punktu l odpowiednio od obciążenia zewnętrznego i siły
jednostkowej X,
dw> $M — analogiczne przesunięcia punktu 2.
Przy wyznaczaniu wielkości ó najlepiej jest korzystać z tablic, np. w pracach [9], [109],
a zatem
Obliczamy
120000-3300 - 3 5 , 4
" 3300
45
i przyjmujemy EIa = l, wobec czego:
— dla schematu I:
5 ) 8 3 3 6 5 4 4 3
o-<5io = —"-^^-W+nh'} = ~ ' (ll,85 +35,4-4,45 ) = 9156 kNm
8•l
3 3
= 1595 m.,
— dla schematu I I :
Af„„ = Pma,e = 233,5-0,375 = 87,5 kNm,
Mmu = Pmla e = 112-0,375 = 42 kNm,
(87,5+42,0)7,40(4,45+0,5-7,40) = 7810 kNm',
— dla schematu I I I :
= (17-8,0) 8,2Qg(2.8,20+3-3,65)+35,4.0,802(2. 0,80+3-3,65)

6-1
Dodatkowa silą w ryglu kratowym wynosi zatem

X = Xl+X2+Xa = 2,87+2,45 + 1,04 = 6,36 kN.
Wielonawowe ramy oblicza się także przy uwzględnieniu wpływów tempera-

tury. Odkształcenia termiczne uwzględnia się w zasadzie tylko w ryglach, a w słu-
pach jedynie przy ich różnej wysokości lub w przypadkach miejscowego, silnego
nagrzewania się poszczególnych słupów. Przy obliczaniu zakłada się, że rygle są
nieskończenie sztywne, a ich wydłużenie następuje w dwie strony od punktu
„zerowego" (nieruchomego). Znając odległości końców rygli od punktu „O",
oblicza się poziome przemieszczenia głowic słupów, a następnie wyznacza się
w słupach momenty zginające, spowodowane zmianami temperatury. Szczegółowe
wzory dotyczące uwzględnienia wpływu temperatury znaleźć można na przykład
w pracy [87].
Przy komputerowym wspomaganiu obliczeń, podane poprzednio upraszczające
założenia są zbyteczne, natomiast uwzględnia się jeszcze dodatkowo:
— wpływ temperatury (we wszystkich elementach układu),
— wpływ sprężystego (zamiast całkowitego) utwierdzenia w przypadku
kielichowego zamocowania słupa w fundamencie,
46
— wpływ osiadania podpór w przypadku słabych gruntów lub posadowienia
na terenach szkód górniczych.
Do wyznaczenia sił wewnętrznych w układzie poprzecznym hali wystarczają
zwykle wszystkie programy dotyczące ustrojów prętowych. W wielu przypadkach
prostsze programy są układane indywidualnie przez wprawnych projektantów.
Przykład 10-2
Wyznaczyć siły wewnętrzne w elementach układu poprzecznego hali, którego schemat

i wielkości sil zewnętrznych pokazano na rysunku. Rozstawienie ram wzdłuż osi podłużnej
hali wynosi 12,00 m.
12 K 2000
S?
T
375_
375
SCHEMATY OBCIĄŻEŃ
c.wT. + śnieg
3,87 k N/m 2.21 kN/m
\J9,90*6,72lkN/m
499kN 55kN 226kN
55kN 226kN 226kN 455kN O 226kN 55kN
455kN
47
CENTRALNY OŚRODEK BADAWCZO-PROJEKTOWY
BUDOWNICTWA PRZEMYSŁOWEGO łBISTYP*
ZAKŁAD NOWYCH METOD PROJEKTOWANIA
00-518 WARSZAWA UL. PARKINGOWA l
AUTORZY s
mgr inz. Mirosław Wiszomirski
mgr inz. Tadeusz Gajewski
mgr inz. Maria Fiderkiewicz
Ul: M I S S l m
MIKROKOMPUTEROWY SYSTEM ANALIZY STATYCZNEJ
PŁASKICH USTROJÓW PRĘTOWYCH
***** P R Z E D R U K D A N Y C H *****
IDENTYFIKATOR : C:WZ
NAZWA ZBIORU i DANE l
000001 DA HALA STALOWA

000002 WE 47
000003 EL B4
000004 PO 3
000005 SC 7
000006 HA 6
000007 WS
OOOOOB X=0.375 DLA 1 2
000009 X=2.0 DLA 6 7
000010 X=4.0 DLA B
000011 X=6.0 DLA 9 10
000012 X=8.0 DLA U
000040 Z-ll.B DLA 10 19, 32 40

000041 Z=12.0 DLA 11 17 33 39
000042 Z=12.2 DLA 13 16 34 38
000043 2*12.4 DLA 14 36
000044 MA
000045 £=205000000.
000046 A-O.OOBO JY=0. 000033 NR-1
000047 A=0.0046 JY=0. 00136 NR=2
000048 A=0.0060 JY-0. 000132 NR=3
000049 A=0.0025 JY=0. 00000145 NR=4
000050 ft-0.0020 JY=0. 00000105 NR=5
000051 A=0. 1 JY=0.'001 NR=6
000052 EL
000053 ZZ NE-1
000054 FO/2 Wl=l W2=2 2,3 3 ,4 4.5 23,24
000055 24,25 25,26 26.27 45 ,46 46,47
000056 4.6 6,9 9,12 12,15 1 5,18
000057 1B,21 21,26 5,7 7,8 8,10
00005B 10,11 11,13 13,14 14 ,16 16,17
000059 17,19 19,20 20.22 22 ,27
000060 PP NE=30
000061 FO/2 Wl-5 W2=6 6,7 6 ,B 8,7 9,10
48
000073 31,32 31,33 33,35 35.34 35,36
000074 36,37 37,33 37,39 39,41 41,40
000075 41,4242,4444,4344,47
000076 NM=1 DLA 3 4 7 8
000077 MM=2 DLA l 5
000078 NM=3 DLA 9 10
000084 NM=5 DLA A9 DO Sl

-OOOOS5 NM=6 DLA 2 6
000096 PO
000087 UWB DLń l 23 45
000088 OB
000039 SC l
000090 rZa-16.5 DLA 5 47
000091 PZ=-33.0 DLA 7 0 10 11 13 14 16 17 19 20 22
000092 PZ---33.0 DLA 27 28 30 32 33 34 56 38 39 40 42 43
000093 SC 2
000094 CZ=-3,7B DLA l 3
000095 -CZ=-3;78 Ll=0.2 CZ=-3,B7 L2-1.4 DLA 4
000096 CZ«-2.16 DLA ?
000097 CZ=-2.16 Ll=0.2 CZ=-2.21 L2=1.4 DLA 10
00009B SC 3
000121 SC 7
000122 SX--226.0 Ll=1.2 DLA 3
000123 OY=-226.0 1.1 = 1.2 DLA 3
000124 SX--479.0 Ll=1.2 DLA 7
000125- OY=499.0 Ll = l.2 DLA 7
000126 SZ=-55.0 Ll=l,2 DLfl 7
000127 KO
***** K O N I E C *****
łłłłł O P I S Z A D A N I A *****
L.WĘZŁÓW 47
84
L.ELEMENTÓW,,..
L.MATERIAŁÓW...
L.SCHEMATÓW
WSPÓŁRZĘDNE WĘZŁÓW
WĘZEŁ X Z WĘZEŁ
1 0.375 0.000 2 0.375 6.000

3 0.000 6.000 4 0.000 9.800
-5 0.000 1 1 . 200 b 2.000 9.800
7 2.000 11.400 B 4.000 i 1 . 600
41 42.000 9.800 42 44. 000 11.600

43 46.000 11.400 44 46.000 9.800
45 48.000 0.000 46 49,000 7.800
47 48.000, 11 . 200
MATERIAŁ
NR A JY E
1 0.008000 0.00003300 204999998.

2 0.004600 0.00136000 204999998.
3 0. 006000 0.00013200 204999998.
4 0.002500 0.00000145 204999998.
5 0.002000 0.00000105 204999998.
6 0. 100000 0.00100000 204999990.
ELEMENTY
NR Ul W2 TYP L MAT NR Ul U2 TYP L MAT
1 1 2 22 6.000 2 2 2 3 ZZ 0.37S b
3 3 4 ZZ 3.800 1 4 4 5 ZZ 1.400 1
5 23 24 22 6.000 2 6 24 25 ZZ 0.375 b
7 25 26 22 3.800 1 8 26 27 ZZ 1.400 1
77 37 38 PP 2.400 5 78 37 39 PF 2.973 5
79 39 41 PP 2.973 5 80 41 40 PP 2.000 5
81 41 42 PP 2.691 5 82 42 44 PP 2.691 4
83 44 43 PP 1.600 5 84 44 47 PP 2.441 4
PODPORY
WĘZEŁ RODZAJ WĘZEŁ RODZAJ
1 U W B 23 U W B
45 U U B
m** KOŃ I E C M m
O B L I C Z E Ń mil
OBCIĄŻENIA WĘZŁÓW PRZEMIESZCZENIA WĘZŁÓW
W PX PZ MY W UX WZ BY
1 0.000 0.000 0.000 1 -0. 00000 -0. 00000 -0.000000

2 0.000 0.000 0.000 2 -0. 00455 -0. 00106 -0.001449
3 0.000 0.000 0.000 3 -0, 00455 -0, 00162 -0.001496
4 0.000 0.000 0.000 4 -0. OOOB4 -0. 00200 0.004576
5 0.000 -16. 500 0.000 5 0.00710 -0. 00215 0.006233
44 0.000 0.000 0.000 44 0.0125B -0. 01403 -0.006845

45 0.000 0.000 0,000 45 0.00(100 -0. 00000 0.000000
46 0.000 0.000 0.000 46 0.01236 -0. 00134 -0.004001
47 0.000 -16. 500 0.000 47 0.00521 -0. 00153 -0.005664
0.0 -792.0
50
WĘZEŁ RX RZ B
1 3. 173 166. 820 76. 800.

23. 7. 868 456. 700 -102. 724
45 -11. 027 16B. 482 -42. 986
0.0 792.0
SIŁY WEWNĘTRZNE 1*1 PRĘTACH
PRĘT Wl PX PZ MY W2 PX PZ MY
1 1 166. S20 -3. 173 76. 800 2 -166.820 3.173 -57.762

2 2 -3. 154 -166. B21 57. 763 3 3.154 166.821 4.797
3 3 166.S25 -3. 165 -4. 797 4 -166.825 3.165 16.822
4 4 166.040 10. 927 -15. 659 5 -166.040 -10.927 0.360
S 23 456. 700 -7. 868 -102. 724 24 -456.700 7.868 149.932
6 24 7. 837 456. 687 -149. 928 25 -7.837 -456.687 -21.335
81 41 -80. 011 -0. 000 0.000 42 80.011 0.000 0.000

82 42 155, 836 0.000 0.000 44 -155. B36 -0.000 0.000
Q3 44 32. 534 0.000 0.000 43 -32.534 0.000 0.000
84 44 -236. 994 0.000 0.000 47 236.994 -0.000 0.000
SCHEMAT 2
U PX PZ MY W UX WZ BY
1 11. 340 0.000 11. 340 1 0.00000 0.00000 0.000000

2 11. 340 0.000 -11. 340 2 0.00716 0.00001 0.001825
3 7. 1S2 0.000 4. 549 3 0.00716 0.00070 0.001857
81 41 -2. 066 -0. 000 0.000 42 2.066 0.000 0.000

82 42 2.542 0.000 0.000 44 -2.542 -0.000 0.000
83 44 0.050 0.000 0.000 43 -0.050 0.000 0.000
64 44 -2.944 -0. 000 0.000 47 2.944 0.000 0.000
SCHEMAT 3
SCHEMAT 7
W PX PZ MY W UX WZ BY
1 0.000 0. 000 0. 000 1 0.00000 -0.00000 0. 000000

2 0. 000 0. 000 0. 000 2 0.02051 -0.00141 0. 004838
3 77. •102 -154. 632 -8. 139 3 0.02051 0.00040 0. 004815
4 -77. 102 -71. 368 75. 125 4 0.05704 0.00024 0. 008789
82 42 9. 225 0. 000 0.000 44 -9.225 -0.001 0.000

83 44 0. 206 0. 000 0.000 43 -0.206 0.000 0.000
84 44 -10. 332 0. 000 0.000 47 .10.332 -0.000 0.000
łttit K O N I E C tm*
51
M I S S l
WARTOŚCI EKSTREMALNE SIL WEWNĘTRZNYCH
KOMBINACJA SCHEMATÓW :
S l+(W2+W3) -K W4+W5+W6+W7)
PRĘT NR 9 WĘZŁY 45- 46
X= 0.00
N T M N-RY SCHEMATÓW
N MAX 171. 0* 44. 5 -178. 9 1 2 7
N
T
MIN
MAX
isa. 5*
171. 0
-30. e
44. 5ł
106. ^
-178. 9
1 3 4
1 2 7
T MIN 153.5 -30. s* 106. -1 1 3 4
M MAX 15B.5 -30. 8 106. 2* 1 3 4
M MIN 171.0 44. 5 -178. 9* 1 -5 7
X = 0.32
N MAX 171. 0* 43. G -165. 0 1 2 7
N MIN 158.S* -29. 6 96. 7 1 3 4
T MAX 171. o 43. 8* -165. 0 1 2 7
T MIN 158. 5 -29. 6* 96. 7 1 3 4
M MAX 158. 5 -29. 6 96. 7* 1 3 4
M MIN 171. 0 43. 8 -165. 0* 1 2 7
x
= 0.63
N MAX 171. Oł 43. 1 -151. 2 1 2 7
N MIN 158. 5* -28, 4 87. 5 1 3 4
T MAX 171. 0 43. 1* -151. 2 1 2 7
T MIN 159. 5 -28. 4* 87. 5 1 3 4
M MAX 15B. 5 -28. 4 87. 5* 1 3 4
M MIN 171. 0 43. 1 -151. 2* 1 2 7
X = 0.75
N MAX 171. 0* 42. 4 -137. 7 1 2 7
N MIN 158.5* -27. 2 78.7 .3 4
T MAX 171.0 42. 4ł -137. 7 2 7
T MIN 158. 5 -27. 2ł 78.7 3 4
M MAX 158. 5 -27. 2 78. 7* 3 t
M MIN 171. 0 42. 4 -137. 7* 2 7
X = 9.80
N MAX 171. Oł 23. 3 153. 2 1 2 7
N MIN 158. 5* h.2 -14. 3 1 3 4
T MAX 169. 6 39. 6* 138. 2 1 3 7
T MIN 159. 9 -10. 0* 0.7 1 2 4
M MAX 171. 0 23. 3 153. 2* 1 2 7
M MIN 158. S 6. 2 -14. 3* 1 3 4
52
M I S S l
WARTOŚCI EKSTREMALNE SIL WEWNĘTRZNYCH
KOMBINACJA SCHEMATÓW :
S1+(W2+W3)+(W4+W5+W6+W7)
PRĘT KR 1 WĘZŁY 1 2
x= 0.00
N MńX 665. 8* 106. 9 -284. 7 1 3 g
N MIN 165. B* 34. 3 -97. B 1 2
T MAX 663. 1 171. 7* -605. 9 1 2 5
T MIN 168. 5 -30. 4* 223. 4 1 3
M MAX 664. 2 25. 2 248. 2* 1 3 4
M MIN 663. 1 171. 7 -605. <?« 1
y- 5
X = 1.50
N T M W-RY SCHEMATÓW
N MAX 665. 8* 110. n -121. 9 1 3 5
N mN 165. 8* 20. 6 -50. 6 1 2
T MAX 663. 1 166. 0* -352. 6 1 2 5
T niN 168. 5
1.11, n
-27. 2ł 180. *! 1 3
n MAX DO -) i 1 3 4
387. 2 121. 6 -414. 7* 2
H r, i N
1 7
X = 3.00
N T M N-fiY SCHEMATÓW
N MAX 665. e* 113. 4 45. 9 1 3 5
r<jMIN 165. 8* 23. 0 -11. 9 1 2
T MAX 667. 1 IfcO. 3* -107. 9 1 î 5
T MIN 168. 5 -?7 9* 141. 9 1 3
M MAX 664. 9 31. 7 333. 6* 1 3 4
M MIN 387. 2 115. 9 -236. 6* 1 2 7
x= 4.50
N MAX 665. 6* 116. 7 218. 4 1 3 5
N MIN 165. 8* 17. 3 18, T
1 2
T MAX 663. 1 154. 7* 128. 4 1 2 5
T MIN 168. 5 -20. 7* 108. 4 1 3
M MAX 664. *-| 0
Ow[ . 383. 7* 1 3 4
M MIN 387. 2 110.•-I -67. 0* 1 2 7
X = 6.00
N MAX 665. Bt 119. 9 395. 9 1 3 5
N MIN 165. S* 11.6 40. 0 1 2
T MAX 663. 1 149. 0* 356. i 1 •^ 5
T MIN 163. 5 -17. 5* 79.8 1 3
H MAX 664. 2 38. 2 438. 5* 1 3 4
M MIN 165. a 11.6 40. 0* 1 2
53
HRET NR 14 WĘZŁY 1 2 - 15
X= 0.00
N MAX -300. 3ł -0.0 0.2 1 2
N MIN -412.6* 0.0 0.2 1 7
T MAK -303.4 -0.0* 0.2 1
T MIN -303.4 -0.0* 0,2 1
M MAX -409.5 -0.0 0.2* 1 4
M MIN -412.6 0.0 0.2* 1 7
X= 1.00
N MAX -300.3* -0.0 0.2 1 2
N MIN -412.6* 0.0 0.2 1 7
T MAX -303.4 -0.0* 0.2 1
X- 4.00
N MAX -300.3* -0.0 0.2 1 2
N MIN -412.6* 0.0 0.2 1 7
T MAX -303.4 -0.0* 0.2 1
T MIN -303.4 -0.0* 0.2 1
M MAX -412.6 0.0 0.2* 1 7
M MIN -406.5 -0.0 0,1* 1 3 4
PRĘT NR 23 WĘZŁY 13- 14
X= 0,00
N MAX 369.6* -0.1 0.3 1 2 7
N MIN 341. S* -0. 1 0.3 1 3 5
T MAX 343.6 -0.1* 0.3 1 4
l I COCN,\ UKŁAD
UKŁAD PSETOU
\AJJ C:WZ/ JGH.i
--rf
"[--
[K
08 W ^
M JJJ^
<w
\*'
TTrr
T T
L*
i
i
C--.
OBW
N N
iiior.i r-,
n,\r\ f
i 'J V 1 I
EKSTREMALNYCH PET-9
10.3. ELEMENTY DACHÓW HAL
10.3.1. POKRYCIA DACHÓW
Pokrycie dachu hal nieocieplonych wykonuje się z płyt falistych lub fałdo-
wych, stalowych lub aluminiowych, czasem z tworzyw sztucznych; dawniej wy-
konywano je także z eternitu.
Blachy fałdowe stalowe, zabezpieczone przed korozją, lub blachy aluminiowe
uważane są za uniwersalne i bardzo korzystne elementy pokrycia dachów hal,
i zastosowanie ich stale wzrasta. Sposoby zabezpieczenia blach stalowych przed
korozją są bardzo różne; zabezpiecza się je przez cynkowanie, pokrywanie tworzy-
wami sztucznymi itp. Grubość blach wynosi od 0,63 do 2,0 mm. Wyprofilowanie
blach może być symetryczne lub niesymetryczne (rys. 10-27).
Rys. 10-28
Rys. 10-27. Przykłady blach fałdowych:
a), b) stalowych, c), d) aluminiowych
Spadek połaci dachu krytego blachami fałdowymi należy przyjmować co

najmniej 20%. Rozstaw płatwi zależy od grubości blachy, lecz zwykle wynosi
3000 mm, a przy zastosowaniu grubszych blach nawet 4500 mm. Blachy mocuje się
do płatwi za pomocą kołków wstrzeliwanych lub w sposób podobny jak na rys.
10-28.
Płyty faliste z tworzyw sztucznych produkowane są w kraju z żywic poli-
estrowych wzmocnionych włóknem szklanym (typ PWS) i służą najczęściej do
pokrycia wiat. Przymocowanie płyt falistych do płatwi pokazano na rys. 10-28.
Pokrycie dachu hal ocieplonych może stanowić tzw. obudowa lekka
(o masie do 55 kg/m2) lub obudowa ciężka (zwykle powyżej 100 kg/m2).
Lekkie hale ocieplone są pokryte blachami falistymi i fałdowymi z izolacją
termiczną w postaci płyt z wełny mineralnej, styropianu, szkła piankowego,
poliuretanu itp.
58
Pokrycie z blach fałdowych ukształtowane jest zwykle w sposób pokazany
na rys. 10-29, a więc w postaci elementów dwupowłokowych. Tego rodzaju
pokrycie stosuje się zwykle bez papy.
Przy użyciu jednej warstwy blachy fałdowej konieczne jest pokrycie dachu
papą. Przykład rozwiązania konstrukcyjnego tego typu pokrycia pokazano na
rys. 10-30.
Rys. 10-29. Przykład pokryjia ocie-

plonego z dwiema blachami fałdowymi
Rys. 10-30. Przykład pokrycia ocieplonego

l ~ izolacja patpszczelna, 2 — płyta z wełny mineralnej,
3 — papa bitumiczna podwójnie
Innym sposobem konstruowania elementów przekrycia są płyty warstwowe,

których przykład pokazano na rys. 10-31a. Płyty warstwowe stosuje się do rozpię-
tości 3000 mm. Zwiększenie rozpiętości jest możliwe przez zastosowanie dodatko-
wych żeber z kształtowników stalowych giętych z blach (tzw. płyty żebrowo-
-warstwowe). Tego rodzaju płyty mogą być stosowane do rozpiętości 6000 mm,
a więc w halach bezpłatwiowych. Przykład elementu płytowo-żebrowego pokazano
na rys. 10-31b, a sposób jego połączenia z dźwigarem na rys. 10-31c.
Rys. 10-31. Przykłady: a) płyty trójwarstwowej (PW-3A), b) i c) elementu płytowo-żebrowego

(PŻW-3A)
l — płyta azbestowo-cementowa prasowana (lub nieprasowana), 2 — płyta styropianowa, S — lata drewniana ostrugana,
4 — płyta warstwowa, 5 — żebra stalowe z profilu giętego na zimno, 6 — wkładka warstwowa, 7 — klej epoksydowy,
5 — wkręty 5/40 mm co 200 mm, 9 otwór 0 16 mm
59
A-A Rys. 10-32. Płyty z betonu zbrojonego:
a) korytkowa, b) żebrowa
1*
r.fil
-»M "'t-*i
b) iB ri 3
^ 1 A '•' i
1
1 i
G
! 300
IIIIIJHIII c i - j . . . — - T J : r , jo—TBJ- -mnw»r*
L
Do pokryć ciężkich zalicza się płyty z betonu zbrojonego. Częściej stosowane
są płyty korytkowe otwarte z betonu zbrojonego (rys. 10-32a). Płyty tego rodzaju
produkowane są o szerokości 59 cm i długości do 299 cm. Na dachy bezpłatwiowe
przeznaczone są płyty żebrowe, których kształt pokazano na rys. 10-32b. Płyty
te są stosowane przy rozstawieniu dźwigarów głównych co 6,00 m. W narożach
płyty zakończone są kątownikami, które należy przyspawać do wiązarów.
10.3.2. PŁATWffi
Płatwie są elementami konstrukcji dachu hali, usytuowanymi równolegle do

kalenicy i ustawionymi na dźwigarach dachowych (rys, 10-33a). Płatwie stanowią
zazwyczaj bezpośrednie wsparcie dla płyt pokrycia, niekiedy mogą one służyć
jako podpory dla krokwi, lecz w halach przemysłowych krokwi obecnie się nie
stosuje.
Przy pokryciu dachów płytami falistymi bez ocieplenia i papy, płatwie są
konieczne. Gdy pokrycie stanowią płyty o rozpiętości 6,00 m, płatwi można nie
stosować.
W zależności od rozpiętości płatwie mogą być pełnościenne lub kratowe.
Płatwie pełnościenne mogą być walcowane, z kształtowników giętych
z blach (rys. 10-33b) lub w postaci blachownie spawanych. To ostatnie rozwiąza-
nie stosuje się rzadko.
a)
Rys. 10-33
60
Płatwie pełnościenne stosuje się do rozpiętości 6,00 m, wyjątkowo 9,00 m.
Płatwie walcowane zaleca się projektować jako belki ciągłe, gdyż daje to znaczne
oszczędności materiału. Przy projektowaniu płatwi ciągłych najkorzystniej jest
wzmacniać przekrój płatwi w przęsłach skrajnych, a w pozostałych przęsłach
pozostawiać przekrój nie wzmocniony (rys. 10-34).
(1/6-M/711
Rys. 10-34
Płatwie opiera się zwykle prostopadle do połaci dachowej, przy czym statecz-
ność ich w płaszczyźnie dachu zapewniają odpowiednie uchwyty (rys, 10-33a)
oraz elementy pokrycia. Czasami płatwie umieszcza się w pozycji pionowej za
pośrednictwem odpowiedniego siodełka. W kalenicy najczęściej ustawia się dwie
płatwie o przekroju ceowym, połączone ze sobą przewiązkami (rys. 10-35), rza-
dziej stosuje się jedną belkę ustawioną pionowo (rys. 10-36, póz. 3). Płatew pełno-
ścienna jest zginana w dwóch płaszczyznach, lecz ma ona małą sztywność w płasz-
czyźnie połaci dachowej. W celu zwiększenia tej sztywności stosuje się często
ściągi w postaci prętów okrągłych 0 8-12 mm, łączących płatwie połaciowe z kale-
nicową (rys. 10-36).
-1—bn
1
j
1•
'M
- r " l
10-35. Platwie kalenicowe

•^ i
J U
i
h *- •Jr-T
j
J,
1
l — przewiązki, 2 — wiązar
— • "L
', \ i ti
S
"'I — - -' i
Rys. 10-36. Usytuowanie ściągów do x
usztywnienia płatwi 1 ^ 1 1
l — ściągi (St^rSt"), 2 — pas górny wiązara,

\ "
i- — -~iv 1" • {- 1- r-; ~ - -
.9 — płatew kalenicowa, 4 — płatew okapowa,

5 — płatwie połaciowe
Obciążenie płatwi stanowią (rys. 10-37a-^c): g — ciężar własny, s — śnieg,

w — parcie lub ssanie wiatru. Obciążenie to powoduje, że płatew jest zginana
w dwu płaszczyznach (w płaszczyźnie prostopadłej i równoległej do połaci dachu).
Przy wymiarowaniu płatwi rozkłada się więc obciążenie na dwa kierunki i korzysta
ze wzorów podanych w rozdz. 6, cz. I [73].
Płatwie o rozpiętości 12,00 m i powyżej projektuje się z belek ażurowych
(rys. 10-38) lub z belek kratowych (rys. 10-39). Płatwie ażurowe i kratowe
oblicza się z reguły jako swobodnie podparte, jednoprzęsłowe i kształtuje się zwykle
o pasach równoległych (por. rozdz. 7, cz. I [73]). Płatwie kratowe ustawia się
zazwyczaj pionowo, a jedynie przy bardzo małych nachyleniach połaci dachowej
61
Ciążar wtasny: pTatwie, tężniki.pokrycie
Rys. 10-37
[kN/rrr^poTaci dachowej]
Śnieg [kN/m 2 rZutu połaci]
Wiatr, parcie lub ssanie prostopadle

do połaci [kN/m 2 połaci]
1/21
Rys. 10-38
= 30 - G O "
7 ]h=fJ---L|,Rys. 10-39. Schemat płatwi

- —l \15 ' 25 / kratowej
t , , m w e i
l — pręt zastępujący usztywnienie

pionowe wiązarów
(poniżej Osl) można je ustawić pochyło jak płatwie walcowane. Górny pas płatwi
kratowej musi być obliczany na działanie siły osiowej oraz na zginanie w płasz-
czyźnie płatwi i ewentualnie w płaszczyźnie do niej prostopadłej.
10.3.3. ŚWIETLIKI
We współczesnych halach przemysłowych stosuje się świetliki, stanowiące osobny

element konstrukcyjny. Świetliki, ze względu na usytuowanie na dachu, dzielą się
na kalenicowe i gąsienicowe. Świetliki kalenicowe usytuowane są wzdłuż kalenicy
(rys. 10-40a), a świetliki gąsienicowe prostopadle do osi nawy (rys. 10-40b).
a)
Rys. 10-40
62
Ze względu na pochylenie okien i zarys przekroju poprzecznego świetliki
mogą być trójkątne (rys. 10-41a), latarniowe o ścianach szklanych pionowych
(rys. 10-41b) lub pochyłych (rys. 10-41c) oraz tak zwane „motylkowe"
lub „kocie uszy" (rys. 10-41d)j jak również mogą mieć inne k: z :ałty przekrojów
poprzecznych, podyktowane względami oświetleniowymi, architektonicznymi,
wentylacyjnymi, lecz zaprojektowane w ścisłym powiązaniu z technologią.
a) b) d)
Rys. 10-41
Świetlik trójkątny jest najczęściej ramą trój- lub dwuprzegubową. Rzadziej

stosuje się tu układy kratowe.
W świetlikach latarniowych, zwykle o przekroju prostokątnym lub trapezowym,
na konstrukcję nośną stosuje się najczęściej układy kratowe (rys. 10-42a-:-f),
gdyż układ ramowy jest mniej korzystny ze względu na występowanie w tych
ostatnich dużych momentów zginających od ciężaru śniegu i pokrycia.
N7\K\/\/\L/\Pl
c)
e) f)
^^v/\ZXZ\Z\Z
Rys. 10-42
63
W dachach bezpłatwiowych, aby zmniejszyć zginanie wiotkich prętów pasów
górnych świetlika, na których opierają się płyty prefabrykowane, można stosować
schemat z drugorzędnym podparciem pasa górnego (rys. 10-42b).
Schematy świetlików zwanych „motylkowymi" lub „kocimi uszami" przed-
stawiono na rys. 10-42gî. Mogą one opierać się na elementach nośnych, tj. kro-
kwiach, płatwiachj wiązaia:h i podciągach. Świetliki w miejscu montażu łączy się
z dźwigarami głównymi najczęściej na śruby.
Szczebliny okienne wykonuje się z kształtowników walcowanych, najczęściej
teowników, rzadziej z kształtowników okiennych lub kształtowników cienkościen-
nych profilowanych na zimno. Świetlik trójkątny najprościej jest wykonać z sa-
mych szczeblin. Na rysunku 10-43a przedstawiono przekrój świetlika trójkątnego,
skonstruowanego z teowników. Świetlik opiera się na specjalnie przygotowanych
ścianach z płyt prefabrykowanych lub na murkach z cegły dziurawki. Wysokość
murków przyświetlikowych wynosi minimum 30 cm. Można również oprzeć
świetlik na konstrukcji nośnej dachu za pośrednictwem słupków i kątownika pod-
b)
L-element Tączący -Pszczeblino
poszczególne szcze-
bliny
_L-szczeblina
Kotwa
L-element wieńczący
dolny
Płyty prefabrykowane
Rys. 10-43
Platwie
Rys. 10-44
A-A
N
L-pręl usztywniający
^
" 3
\ 2L-pas górny phtwi Plalwie
Rys. 10-45
A-A
KopuTka świetlikowa
Podstawa koputki
• PTyta świetlikowa
KopuTka świetlikowa PodstawoikopuTki
\ ^ ' \ / l1
1 1 J
1 \ 1
]
! 1A
l
1
1
fj
U^
O
i l O 1 en
ai
1
"~
1
1
1
i
900
1
1
1
i V 1
L. - --89?5 1195 897.5
2990"
Rys. 10-46
świetlikowego (rys. 10-43b). Inny sposób rozwiązania świetlika pokazano na rys.

10-44. Konstrukcją nośną jest tutaj rama z prętów o przekroju dwuteowym, a szcze-
bliny umocowane są do płatwi świetlikowych. Przykład świetlika prostokątnego
pokazano na rys. 10-45.
Świetliki gąsienicowe opiera się zwykle na wspornikach płatwi i umieszcza
w co drugim polu połaci dachu (płatwie są wtedy belkami dwuwspornikowymi).
W przypadku płatwi kratowych, wolno podpartych, świetliki stosuje się w każdym
polu i opiera na płatwiach.
W przypadku gdy szczebliny nie stanowią elementów konstrukcji świetlików,
stosuje się okna, których długość równa się rozstawieniu dźwigarów świetlika.
Oprócz świetlików kalenicowych i gąsienicowych stosuje się coraz częściej
świetliki tzw. „kopułkowe" z tworzyw sztucznych (ze szkła organicznego). Przy-
kład rozwiązania konstrukcyjnego tego typu świetlika z polimetakrylanu metylu
10.4. DŹWIGARY DACHOWE
10.4.1. ZASADY KSZTAŁTOWANIA I ZALECENIA STOSOWANIA
Dźwigary dachowe są to główne elementy nośne, usytuowane zazwyczaj poprzecz-

nie do osi podłużnej hali. Mogą one stanowić element samodzielny, oparty prze-
gubowo na słupach, lub stanowić rygiel ramy, sztywno połączony ze słupami.
Dźwigar dachowy może być belką jednoprzęsłową lub wieloprzęslową pełnościen-
ną, ażurową lub kratową. Dźwigar kratowy nazywany jest powszechnie wiązarem.
Projektowanie dźwigarów pełnościennych i kratowych zostało szczegółowo
omówione w rozdz. 6, 7, 8, cz. I niniejszego podręcznika [73], tu omówiono jedy-
nie specyficzne cechy kształtowania oraz rozwiązanie niektórych typów węzłów.
Dźwigary jednospadowe (rys. 10-47), zarówno pełnościenne, jak i kratowe
stosuje się głównie w nawach-przybudówkach, rzadziej w nawach głównych
(rys. 10-47a, b, c). Korzystne jest stosowanie tu dźwigarów ażurowych. Dźwigary
d)
e) 2-5%
2+5%
Rys. 10-47
66
kratowe jednospadowe mogą mieć podpory na jednym poziomie i pasy nierówno-
legle lub w dwóch poziomach i pasy równoległe (rys. 10-47d, e, f, g). Wiązary
o pasach nierównoległych są bardzo pracochłonne ze względu na brak możliwości
unifikacji krzyżulców i słupków. Lepiej jest w takim przypadku zastosować
dźwigar pełnościenny, pomimo że wraz ze wzrostem rozpiętości jest on znacznie
cięższy od kratowego. Dźwigary o pasach nierównoległych stosuje się najczęściej
w przypadkach, gdy ze względu na transport wewnętrzny konieczne jest poziome
usytuowanie pasa dolnego.
Ze względu na koszty wytwarzania najekonomiczniejsze są dźwigary kratowe
o pasach równoległych (rys. 10-47h, i, j). Pod tym względem najkorzystniejszy
jest wiązar pokazany na rys. 10-47J. Dźwigary o pasach równoległych mogą być
stosowane w halach o dowolnych spadkach dachu i przy dowolnym pokryciu.
Wiązarów z dolnym pasem załamanym (ryk. 10-7k) lub krzywoliniowym
nie stosuje się ze względu na zwiększone koszty wykonania [68],
Dźwigary dwuspadowe kształtowane są jako trójkątne (rys. 10-48) lub
trapezowe (rys. 10-49).
Dźwigary trójkątne stosuje się w halach o większych spadkach dachu (powyżej
20%), a więc dla pokryć z płyt falistych lub fałdowych. Schematy pokazane na
rys. 10-48a-hd są stosowane w halach nieocieplonych do rozpiętości 18,00 m.
Ze względu na małą liczbę prętów najczęściej spotykane są układy wg rys. 10-48a,
b. Przy dużych spadkach i większych rozpiętościach korzystny jest schemat wią-
zara pokazany na rys. 10-48e, jak również pozostałe schematy wiązarów ze ścią-
gami (rys. 10-48e-|-g).
Dźwigary dwutrapezowe (rys. 10-49a-=-e} g-H) stosuje się w przypadku
dachów o spadkach poniżej 10%. Najlepszym ukształtowaniem wiązara jest sche-
mat pokazany na rys. 10-49d, zwłaszcza w odniesieniu do montażu, gdyż jego
Rys. 10-48
67
AT
e) 2-10% j)
Rys. 10-49
Rys. 10-50. Wiazary trapezowe „samostateczne" w czasie montażu
środek ciężkości znajduje się poniżej punktów podparcia (rys. 10-50). Ze względu
na zużycie materiału korzystne są również schematy 10-49e oraz f, lecz ten ostatni
jest mniej korzystny technologicznie.
Schemat wg rys. 10-49h jest szczególnie przydatny w dachach bezpłatwiowych,
gdyż istnieje możliwość dostosowania rozstawu węzłów pasa górnego wiązara
do szerokości płyt pokrycia. Z uwagi na wykonawstwo korzystnie jest stosować
dźwigar pełnościenny (rys. 10-49J), lecz zużycie stali w tym przypadku jest ok.
40% większe niż w dźwigarach kratowych. Schematy z rys. 10-49b, c stosuje się,
gdy obciążony jest pas dolny wiązara, a schematy z rys. 10-49a, g, gdy wiązary
łączy się sztywno ze słupami (w układach ramowych).
68
Dźwigary kratowe i pełnościenne o pasach równoległych (rys. 10-51) stosowane
są w przypadku dachów pilastych. Najmniejsze zużycie stali osiąga się przy
kształtowaniu wiązara wg rys. 10-51a, c, ale również stosowany jest często schemat
skratowania wg rys. 10-51b lub układ pełnościenny (rys. 10-51d). Bardzo korzystne
pod względem zużycia stali jest stosowanie dźwigarów pełnościennych ciągłych
(rys. 10-52a-;-c), natomiast dźwigary ciągłe kratowe są rzadziej stosowane.
Rys. 10-51
a) 2-5%
Rys. 10-52
Ciągłość dźwigarów pemościennych jest z powodzeniem wykorzystywana

w układach ramowych wielonawowych. Dźwigary w ramach mogą być o stałej
lub zmiennej wysokości, dostosowanej do przebiegu wykresu momentów zginają-
cych (rys. 10-53). Obniżenie ciężaru konstrukcji można w powyższym przypadku
osiągnąć przez zastosowanie belek ażurowych (rys. 10-54).
Układy z wiązarami opartymi na podciągach kształtuje się najczęściej wg
schematu pokazanego na rys. 10-55a i b. Podciągi, czyli dźwigary dachowe usytuo-
wane wzdłuż osi hali, kształtuje się najczęściej z pasami równoległymi (rys. 10-55b)
lub z dolnym pasem załamanym. Pas górny z reguły jest poziomy. Analogicznie
kształtuje się podciągi blachownicowe.
Podciągi w dachach pilastych (szedowych) mają osobliwy kształt (rys. 10-56),
a liczba przedziałów waha się zwykle w granicach od jednego do czterech; najczęś-
ciej projektuje się szed podwójny (rys. 10-56a) lub poczwórny (rys. 10-56b i 10-57).
Oprócz dźwigarów dachowych płaskich projektuje się też dźwigary dachowe
p r z e s t r z e n n e , najczęściej o przekroju trójkątnym (rys. 10-58). Płatwie opierają
f
o
Ul
S
:
@|
S.
-j
Świetlnia '
/
/
^~~
\
\
>,
/
/
/
<=
\
\
\
/
ZZ7~
Szczegół C
Rys. 10-59
Śruby do umocowania
, x d r u g i e j części podciqgu
Saiby do umocowonig/
wiozara \ Druga cześć ,,«£•; \ Śruby do umocowgnio
\ . podciągu *j wiazara
się w tym przypadku o dolne pasy dźwigarów (rys. 10-58a) lub są podwieszone
do ich górnych pasów (rys. 10-58b). Sam dźwigar wykorzystuje się jako świetlnię.
Konieczne jest jednak odpowiednie ukształtowanie głowicy słupa w kształcie
litery T lub Y, co komplikuje konstrukcję i podnosi koszty.
10.4.2. SZCZEGÓŁY KONSTRUKCYJNE ROZWIĄZAŃ
Konstrukcje dźwigarów płaskich (pemościennych i kratowych) zostały omówione

w rozdz. 6, 7 i 8, cz. I [73]. Konstrukcje dźwigarów przestrzennych, ze względu
na bardzo rzadkie ich stosowanie, znaleźć można w literaturze specjalistycznej [68].
Osobliwą konstrukcję, stosowaną powszechnie, stanowi układ szedowy. Rysu-
nek 10-59 przedstawia przykład rozwiązania kratowej płatwi opartej na dwóch
dźwigarach dachu pilastego podwójnego. Połączenia montażowe zaprojektowano
jako śrubowe. Pas górny wykonano z prostokątnej rury utworzonej z dwóch
ceowników, a pozostałe pręty z kątowników równoramiennych.
Rysunek 10-60 przedstawia szczegóły konstrukcyjne podciągu szedu po-
czwórnego. Podciąg podzielono na dwie części i w środku rozpiętości zaproje-
ktowano styk montażowy na śruby. Dźwigar główny połączony jest z podcią-
giem również za pośrednictwem śrub.
10.5. TORY JEZDNE SUWNIC
10.5.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SUWNIC I TORÓW
Suwnice, stanowiące charakterystyczny element transportu wewnętrznego hal

(p. 10.1.2), są to dźwigi złożone z ustroju nośnego, zwanego mostem suwnicy,
i poruszającego się po nim wózka lub wciągnika; większe suwnice wyposażone
są również w kabinę dla operatora, pomost do obsługi i konserwacji oraz w inne
urządzenia pomocnicze (rys. 10-61). Suwnica może pracować w przestrzeni
ograniczonej wysokością podnoszenia, skrajnymi położeniami wciągnika lub wózka
i skrajnymi położeniami suwnicy. Suwnice są konstrukcjami typowymi i ich dane
techniczne zebrane są w katalogach.
Torami suwnic nazywa się zespół elementów, w którego skład wchodzą szyny
jezdne, belki nośne (podsuwnicowe lub podwieszone), stężenia belek, złącza,
podkładki itp. Szerokość toru suwnicy, a więc odległość między osiami szyn,
po których toczą się koła suwnicy, jest jednocześnie rozpiętością suwnicy. Tor
suwnicy powinien być prosty i poziomy.
Belki podsuwnicowe lub podwieszone przejmują zarówno obciążenia pionowe
od skupionych nacisków kół suwnicy oraz od równomiernie rozłożonego ciężaru
własnego belki, tężnika przeciwhamownego i jego obciążenia użytkowego, jak
i obciążenia poziome od poprzecznego hamowania wózka suwnicy (i uderzeń
bocznych kół sunnicy) oraz od podłużnego hamowania mostu.
73
Rys. 10-61. Przykład suwnicy podwieszonej do belek. Widoczna kabina sterownicza oraz pomost
do konserwacji l
10.5.2. GRUPY NATĘŻENIA PRACY SUWNIC I TORÓW
W założeniach projektowych suwnic konieczne jest określenie tzw. grupy należenia

pracy suwnicy, charakteryzującej intensywność jej wykorzystywania w czasie
eksploatacji. Od grupy natężenia pracy zależy dobór stali na suwnicę, wytrzymałość
zmęczeniowa, jak również wielkość niektórych obciążeń.
Grupa natężenia pracy suwnicy jako całości nie musi być zgodna z grupami
natężenia pracy poszczególnych podzespołów suwnicy, takich jak ustroju nośnego,
mechanizmów itp. Grupę natężenia pracy dźwignicy** jako całości ustala się
wg PN-79/M-06503, natomiast grupy natężenia pracy podzespołów dźwignicy
według norm przedmiotowych.
Z punktu widzenia projektowania konstrukcji budowlanych konieczne jest
ustalenie grupy natężenia pracy suwnicy oraz grupy natężenia pracy belki pod-
suwnicowej.
Zgodnie z PN-79/M-06503 suwnice — ze względu na natężenie pracy — dzieli
się na 6 grup i oznacza literą D z kolejnym numerem klasy (Dl, D2,..., D6).
0 zaliczeniu suwnicy (dźwignicy) do odpowiedniej grupy natężenia pracy decy-
duje klasa wykorzystania i klasa obciążenia suwnicy.
Klasę wykorzystania suwnicy określa się w zależności od zakresu liczby cykli
pracy suwnicy w okresie eksploatacji. Rozróżnia się 8 klas oraz oznacza literą C
1 kolejną liczbą klasy. Klasy wykorzystania i odpowiadające im liczby cykli pracy
podano w PN-79/M-06503, przy czym cyklem pracy dźwignicy nazywa się czas
upływający pomiędzy chwilami pobrania kolejnych ładunków przy przeciętnej
pracy dźwignicy.
*' Wg norm mechanicznych suwnicę nazywa się ogólnie dźwignicą.
74
Klasę obciążenia suwnicy określa się w zależności od wartości współczynnika
obciążenia suwnicy Kp. Rozróżnia się 4 klasy obciążenia suwnic oraz oznacza
literą Q i kolejną liczbą, przy czym Ql jest to klasa lekka, Q2 — średnia, Q3 —
ciężka, Q4 — bardzo ciężka. Współczynnik obciążenia suwnicy K„ określa się
w zależności od masy podnoszonego ładunku i liczby cykli pracy suwnicy (wg
PN-79/M-06503).
Na podstawie klasy obciążenia i klasy wykorzystania suwnicy określa się grupę
natężenia pracy suwnicy D. Dla suwnic nowo projektowanych klasy wykorzystania
i klasy obciążenia przyjmować można według ustaleń dla wykonanych już suwnic
o zbliżonych parametrach technicznych i pracujących w zbliżonych warunkach.
Grupę natężenia pracy belki podsuwnicowej określa się według zasad podanych
w BN-/2912-01, ustalając klasę obciążenia i klasę wykorzystania belki podsuwni-
cowej.
Klasę obciążenia belki podsuwnicowej wyznacza się w zależności od:
— klasy obciążenia suwnicy (Q) }
— współczynnika y będącego stosunkiem udźwigu suwnicy do ciężaru wła-
snego suwnicy,
— liczby suwnic na torze.
Klasę obciążenia belki podsuwnicowej oznacza się literą K z kolejną liczbą klasy
(Kl,..., K4). Przykładowo w tabl. 10-2 podano klasy obciążenia belek podsuwni-
cowych dla jednej suwnicy na torze. Dla co najmniej dwóch suwnic klasy obciąże-
nia belek podsuwnicowych podano w BN-/2912-01 (projekt).
Tablica 10-2
Klasy obciążenia belek podsuwnicowych z jedną suwnicą na torze wg BN-/2912-01-pro-
jekt
Klasa obciążenia suwnicy

V
Qi Q2 Q3 Q4
> 0,5 Kl Kl K2 K3
0,5 -H 0,2 K2 K2 K3 K4
< 0,2 K2 K3 K3 K4
Klasę wykorzystania belki podsuwnicowej określa się na podstawie liczby cykli

pracy belki. W przypadku jednej suwnicy na torze przyjmuje się, że liczba cykli
pracy belki jest równa liczbie cykli pracy suwnicy. Po ustaleniu liczby cykli
pracy suwnicy N, z tabl. 10-3 ustala się klasę wykorzystania belki podsuwnicowej,
którą oznacza się literą N z kolejną liczbą klasy (NI, N2, .„, N9), a następnie ustala
się grupę natężenia pracy belki podsuwnicowej (również z tabl. 10-3), Grupę
natężenia pracy belki oznacza się literą B z kolejną liczbą grupy (BO, Bl, .,,, B7).
75
Tablica 10-3
Klasy wykorzystania i grupy natężenia pracy belek podsuwnicowych wg BN-/2912-01-
projekt
Zakres liczby cykli obciąże- Klasa obciążenia belki

Klasa wykorzysta-
nia belki
nia belki
N Kl | K2 K3 K4
N < 2-10* NI BO BO Bl B2
4 1
2-10 < N < 6-10 N2 BO Bl B2 B3
4
6-10 < N< 2-10
6
N3 Bl B2 B3 B4
s
2-10 < N < 6-10' N4 B2 B3 B4 B5
s 6
6-10 < N < 2-10 N5 B3 B4 B5 B6
2-10' < N< 6-10° N6 B4 B5 B6 B7
6-10" < N < 2-10
7
N7 B5 B6 B7 B7
2-10' < N < 6-10' N8 B6 B7 B7 B7
N > 6-10' N9 B7 B7 B7 B7
Tablica 10-4
Przykłady zaszeregowania belek podsuwnicowych do grupy natężenia pracy wg BN-/
/2912-01 - projekt
Rodzaj i przeznaczenie suwnicy Grupa natężenia pracy Grupa natężenia pracy

suwnicy belki
Suwnice o napędzie ręcznym Dl Bl

Suwnice montażowo-remontowe:
w halach maszyn, stacjach pomp itp. D3-D4 B2
w walcowniach D4 B3
Suwnice warsztatowe:
wydziały obróbki mechanicznej D4 B4
wytwórnie konstrukcji stalowych D5 B5
Suwnice magazynowe y> > 0,5 D4-D5 B4
V < 0,5 D4-D5 B5
Suwnice w składach złomu i w halach D5 B7
złomu B6
Suwnice portowe:
chwytakowe D6 B5
hakowe D4-D5 B4
W przypadku braku odpowiednich danych, grupy natężenia pracy belki pod-

suwnicowej można określić w przybliżeniu na podstawie informacji o przezna-
czeniu suwnicy. Przykłady zaszeregowania belek podsuwnicowych do określonej
grupy natężenia pracy podano w tabl. 10-4.
76
10.5.3. WYTRZYMAŁOŚĆ ZMĘCZENIOWA BELEK PODSUWNICO-
WYCH W ŚWIETLE KRAJOWYCH NORM PROJEKTOWANIA
Wytrzymałość zmęczeniową belek podsuwnicowych ustala się według zasad

podanych w PN-90/B-03200, uzupełnionych dodatkowymi danymi zawartymi
w BN-/2912-01 (projekt).
Wytrzymałość zmęczeniową w belkach podsuwnicowych należy sprawdzać
w miejscach występowania maksymalnych zakresów zmian naprężeń oraz w miej-
scach występowania elementów obniżających kategorię wytrzymałości zmęcze-
niowej. W zwykłych belkach blachownicowych powyższe zalecenia sprowadzają
się do sprawdzenia wytrzymałości zmęczeniowej w miejscach występowania naj-
większych naprężeń rozciągających i ściskających (a więc w przekrojach, w których
występuje największy moment zginający), ponadto w spawanych lub śrubowych
stykach środnika i pasów oraz w spoinach łączących pas górny ze średnikiem.
W tym ostatnim przypadku konieczne jest uwzględnienie naprężeń wywołanych
bezpośrednim dociskiem koła suwnicy, wyznaczonych według zasad pokazanych
na rys. 10-72.
Do wyznaczania naprężeń z uwzględnieniem zmęczenia materiału należy
przyjmować wartości charakterystyczne obciążeń (bez współczynników obciąże-
nia), jednak z uwzględnieniem współczynnika dynamicznego.
Podstawą do określenia wytrzymałości zmęczeniowej jest widmo obciążenia
belki podsuwnicowej, przedstawiającej zakres zmienności i wielkości amplitudy
obciążeń oraz liczbę cykli pracy. Dla nowo projektowanych belek ustalenie widma
obciążenia jest niemożliwe, dlatego też w takim przypadku należy korzystać
z danych uzyskanych z obserwacji podobnych obiektów lub z zaleceń podanych
w BN-/2912-01. Zgodnie z tymi zaleceniami liczby cykli obciążenia można
przyjmować z tabl. 10-3. W tym celu należy określić grupę natężenia pracy suw-
nicy D, a następnie (z tabl. 10-4) grupę natężenia pracy belki podsuwnicowej B.
Po określeniu grupy natężenia pracy belki, z tabl. 10-5 odczytuje się zalecaną do
Tablica 10-5
Zalecane do obliczeń zależności między klasami belki a grupą natężenia pracy belki
wg BN-/2912-01 - projekt
BO N2 Kl
Bl N2 Kl
B2 N3 K2
B3 N4 K2
B4 N5 K2
B5 N6 K2
B6 N7 K3
B7 N9 K4
77
obliczeń wytrzymałości zmęczeniowej klasę obciążenia belki K i klasę wykorzysta-
nia belki N. Po określeniu tych klas można ustalić liczbę cykli pracy suwnicy
(z tabl. 10-3).
Klasom obciążenia belki podsuwnicowej przyporządkowane są wartości
tzw. współczynnika wypełnienia widma K, które z kolei służą do określenia wartości
współczynnika niejednorodności widma « z . Wielkości te odczytuje się z tabl. 10-6.
Tablica 10-6
Współczynniki niejcdnorodności widma wg BN-/2912-01 - projekt
Klasa obciążenia K ote
Kl 0,25 2,39
K2 0,50 1,69
K3 0,66 1,40
K4 1,00 1,00
Przedstawiony sposób postępowania dotyczy przypadku, gdy na torze jest tylko

jedna suwnica. W przypadku gdy na torze znajdują się co najmniej dwie suwnice,
należy zastosować algorytm postępowania zamieszczony w BN-/2912-01.
Ustalenie liczby cykli obciążenia belki N oraz współczynnika niejednorodności
widma «„ pozwala na wyznaczenie wytrzymałości zmęczeniowej wg załącznika 3
do PN-90/B-03200. Sposób postępowania podano w p. 14.6.4.4.
Przykład 10-3
Wyznaczyć wytrzymałość zmęczeniową belki podsuwnicowej, której przekrój i wielkości

statyczne pokazano na rysunku. Suwnica jest zamontowana w hali produkcyjnej wytwórni
konstrukcji stalowych. Na torze znajduje się tylko jedna suwnica. Na rysunku podano wy-
kresy naprężeń normalnych maksymalnych i minimalnych w przekroju belki od obciążeń
78
charakterystycznych (z uwzględnieniem współczynnika dynamicznego). Stal o gatunku
St3S,/ d = 215 MPa. Ciężar własny suwnicy G, = 29,3 kN, udźwig suwnicy Q = 200 kN.
Z tablicy 10-4 odczytujemy: grupę natężenia pracy suwnicy D5, grupę natężenia pracy
belki B5. Z tablicy 10-5 odczytujemy: zalecaną klasę wykorzystania belki N6 i klasę obcią-
żenia belki K2. Z tablicy 10-3 określamy liczbę cykli obciążenia belki N = 6-106 (przyjęto
górną granicę).
Widmo obciążenia belki podsuwnicowej jest niejednorodne, stąd dla K2 otrzymujemy
z tabl. 10-6: współczynnik wypełnienia widma K = 0,50 oraz współczynnik niejednorod-
ności widma ot, = 1,69. Belka jest blachownicą spawaną ręcznie, a zatem z tabl. 14-4 (Ip. 8)
przyjmujemy AR — 100.
Wytrzymałość zmęczeniową obliczamy ze wzoru (14-59), przy czym m = 5
AaR - 0.735Z1R \^-^L\~ = 0,735-100 — u - 70,87 MPa,

\ .N / \6-10V
lub odczytujemy z wykresu (rys. 14-71).
Zakres maksymalnej zmienności naprężeń rozciągających tr, w pasie dolnym belki
wynosi (wzór 14-57)
mas Aa, = cw-<r m ( „ = 138-26 = 112 MPa,
stąd
. _ max Ag, _ 112
a
" <xT 1^69
Przyjęto przeciętne warunki konserwacji i kontroli, stąd y, — 1,0, wobec tego warunek
nośności zmęczeniowej jest następujący
Aac = 66,3 < - - ? = O&L = 70,87 MPa

V, 1,0
i jest spełniony.
W pasie górnym belki występują tylko naprężenia ściskające ac, wobec tego przyjmuje
się no, = O, stąd:
Aa = Aa,+Q,6Aoc = 0,6 Aac = 0,6(106-20) = 51 MPa,
Affe = 51:1,69 = 30,2 MPa.
Warunek nośności zmęczeniowej jest spełniony, gdyż
70
Aa. = 30,2 < ' 8 7 - = 70,87 MPa.
10.5.4. PODSTAWY PROJEKTOWANIA BELEK PODSUWNICOWYCH.

USTALANIE OBCIĄŻEŃ
Podstawy projektowania belek torów suwnic zawarte sąwBN-/29l2-01. Gatunki

oraz odmiany plastyczności stali użytej na konstrukcję belek podsuwnicowych
powinny być dobrane w zależności od grupy natężenia pracy suwnic. Żądane
właściwości stali powinny być potwierdzone w ateście. Dobór stali można prze-
prowadzić wg tabl. 10-7. Poszczególne gatunki stali zostały omówione w p. 1.7,
cz. I [73], a symbole A, B, C oznaczają tu odmiany plastyczności.
Na tory jezdne suwnic należy stosować szyny dźwigowe wg PN-62/H-93410,
przy czym w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się stosowanie innych rodza-
79
Tablica 10-7
Dobór stali na belki podsuwnicowe wg BN-/2912-01 — projekt
Granica plastyczności Odmiana stali dla wyrobu

Grupa natężenia
stali Re o grubości [mm]
pracy suwnicy D
MPa 4-MO 11 M 5 16H 24 25-:- 50
Rf < 300 SY S SB VB
1-M
300 < Re < 390 A A B B
Rc < 300 VY V VB VC
5-r6
300 < Rc < 390 A B B G
jów szyn, na przykład prętów prostokątnych ze stali o właściwościach określonych

we wspomnianej normie lub szyn kolejowych.
Ustalenie obciążeń belek podsuwnicowych odbywa się według zasad podanych
w rozdz. 2, cz. I [73] oraz na podstawie norm przedmiotowych, a w szczególności
PN-86/B-02005.
Obciążenie pionowe belek dla suwnic 5 i 6 grupy natężenia pracy traktuje się
jako obciążenie zmienne długotrwale. Obciążenia poziome i obciążenia pionowe
w innych grupach natężenia pracy traktuje się jako zmienne krótkotrwałe. Obcią-
żenia zmienne pomostów, chodników, schodów itp. traktuje się również jako krót-
kotrwałe, natomiast uderzenia suwnicy o kozioł oporowy przyjmowane jest jako
obciążenie wyjątkowe.
Wartości współczynnika obciążenia yf dla obciążeń zmiennych przyjmuje się
w zależności od grupy natężenia pracy suwnicy wg tabl. 10-8, natomiast dla obcią-
żenia ciężarem własnym suwnicy wartość tego współczynnika wynosi y} — 1,1.
Tablica 10-8
Współczynnik obciążenia dla pionowego i poziomego oddziaływania suwnic i współ-
czynnik do określenia długotrwałej części obciążenia zmiennego wg PN-86/B -02005
i PN-82/B-02003
Grupa natężenia pracy suwnicy D 7r Vi
1, 2, 3, 4 1,10 0,6
5 1,15 0,8
6 1,20 0,8
2
Obciążenia użytkowe chodników i schodów przyjmuje się o wartości 1,5 kN/m ,
2
a w przypadku pomostów remontowych o wartości co najmniej 2,5 kN/m , przy
czym to ostatnie obciążenie nie występuje razem z obciążeniem belki suwnicą.
Wpływ zmian temperatury przyjmuje się tylko w warunkach szczególnych, na
przykład dla ustrojów statycznie niewyznaczahiych.
80
Warunek sztywności torów suwnic wymaga sprawdzenia ugięć z uwzględnie-
niem długotrwałej części obciążenia zmiennego i porównania ich z ugięciami
granicznymi ag„ które wg BN-/2912-01 wynoszą;
— dla ugięcia pionowego belek: dla suwnic o napędzie ręcznym agr = 7/400
(/ — rozpiętość belki), dla suwnic o udźwigu do 500 kN agr = 1/500, a dla pozo-
stałych suwnic agr = 1/600,
— dla ugięcia poziomego belek i torów jezdnych agr = l/1000 i 10 mm,
— dla przemieszczeń poziomych podpór belek dla suwnic 5 i 6 grupy: agr =
— h/2000 w kierunku wzdłużnym (h — wysokość poziomu jezdni), a„r = h/1000
w kierunku poprzecznym oraz agr = h/1500, gdy uwzględnia się współpracę
sąsiednich układów poprzecznych hali.
Zmiana prześwitu torów dla wszystkich suwnic nie powinna przekraczać
20 mm, a przy prędkościach suwnic powyżej 80 m/min — 12 mm.
Wartości maksymalnych i minimalnych nacisków kół suwnicy przyjmuje się
z tablic zamieszczonych w katalogach suwnic. Ze względu na to, że belki pod-
suwnicowe projektuje się metodą stanów granicznych, konieczne jest również
ustalenie:
— udźwigu suwnicy,
— ciężaru własnego wózka suwnicy,
— ciężaru własnego mostu suwnicy,
— rozpiętości mostu suwnicy,
— najmniejszej odległości haka od osi toru suwnicy,
— liczby kół suwnicy.
Przy większej liczbie suwnic w nawie na wspólnym torze należy uwzględniać
siły oddziaływania suwnic wg p. 10.1.5.
Siły poziome Hp) prostopadłe do toru suwnicy, spowodowane są hamowaniem
wózka suwnicy, wahaniem się ciężaru zawieszonego na wózku lub naciskiem
bocznym kół suwnicy wskutek skośnego poruszania się suwnicy w stosunku do
osi hali. Zgodnie z PN-86/B-02005 siły prostopadłe do toru suwnicy oblicza się
ze wzoru (rys. 10-62)
H„ = kPmaxi (10-5)
gdzie Pmax jest największą wartością charakterystyczną nacisku koła suwnicy,
a k współczynnikiem, którego wartość należy przyjmować z wykresu na rys. 10-63.
Dla suwnic z napędem ręcznym przyjmuje się k = 0,1.
W suwnicach pomostowych przyjmuje się, że siły H„ działają tylko na jedną
belkę toru przez obrzeża kół jednego wózka jezdnego czołownicy (dwa koła, rys.
10-62a) lub obrzeże jednego koła (gdy suwnica ma tylko dwa koła z jednej strony
jak na rys. 10-62b). Siłę poziomą Hp przyjmuje się tylko dla jednej suwnicy,
najniekorzystniej oddziałującej na belkę lub konstrukcję wsporczą. Dla pozostałych
suwnic wartość tę należy zmniejszyć o połowę, lecz nie mniej niż O, !/*„„.
Siły poziome Hr, równoległe do toru suwnicy, są wywołane hamowaniem
mostu suwnicy. Najczęściej tylko połowa kół suwnicy jest hamowana (jedno
8 Konstrukcje metalowe t. II gj
a)
Y"II bl
l|J
Pl '
y
V
(Hf Tiin. k
4
U
"n;- nax
iUld
Ih r
k--L
Rys. 10-62
Rys. 10-63
koło po każdej stronie) i do tych kół przykłada się siłę Hr. Jako siłę działającą wzdłuż
toru przyjmuje się sumę zgodnie skierowanych sił Hr od maksymalnie dwóch suw-
nic w jednej nawie. Wielkość jednej siły Hr określa się z zależności:
(10-6)
(10-7)
Przy wymiarowaniu belek podsuwnicowych uwzględnia się tylko jeden rodzaj

obciążenia poziomego, a więc obciążenie prostopadłe lub równoległe do toru.
Współczynnik dynamiczny «dv„ uwzględnia się jedynie przy obliczaniu piono-
wych oddziaływań suwnic. Dynamiczne oddziaływania suwnic wynikają m. in.
z nierównoległości szyn i belek oraz z niejednakowych ich wysokości i styków.
82
Tablica 10-9
Współczynnik dynamiczny wg PN-86/B-02005
Grupa natężenia pracy suw-

Rodzaj dźwignicy ®-ayn
nicy D
1, 2 wszystkie rodzaje 1,1
3, 4 hakowa 1,2
ze sztywnym prowadzeniem ładunku 1,3
5, 6 hakowa 1,3
z chwytakiem, elektromagnetyczna, 1,4
Ze sztywnym prowadzeniem ładunku
Współczynnik dynamiczny «dv„, służący jako mnożnik oddziaływań Pmax i Pminł

przyjmuje się na podstawie PN-86/B-02005 o wartościach podanych w tabl. 10-9
lub też na podstawie badań. Pomija się współczynnik dynamiczny przy obliczaniu
ugięć słupów i belek podsuwnicowych oraz przy obliczaniu fundamentów hal.
Przykład 10-4
Obliczeniowe
Ustalić obciążenie belki podsuwnicowej, na której ustawiona jest suwnica pojedyncza

o udźwigu Q = 200 kN. Schemat suwnicy i podstawowe wymiary geometryczne (ustalone
na podstawie katalogu suwnic) pokazano na rysunku. Pozostałe dane z pracy [9]:
Grupa natężenia pracy suwnicy D5.
Ciężar suwnicy bez kabiny 353 kN, ciężar z kabiną G, = 353 + 11 = 364 kN.
Maksymalny, charakterystyczny nacisk na koło (w założeniu, że kabina sterownicza znajduje
si? w środku mostu suwnicy) wynosi
P»a, = 5,5+208 = 213,5 k N .

Przyjęto (na korzyść bezpieczeństwa) jednakowy maksymalny nacisk kół po jednej stronie
suwnicy.
Określenie rozpiętości suwnicy /,
/. = 1-2 (?- +g+b] = 24,00-2 ( M ! +0,40+0,246) = 22,408 m;

\2 / \ 2 /
ostatecznie przyjęto 4 == 22,00 m-
33
Maksymalny nacisk na koło od ciężaru własnego suwnicy wynosi
— ' — h~d _ 1 " _ 22,00 — 1,285

- -
Współczynnik obciążenia:
dla ciężaru własnego yf = 1,1, dla udźwigu yf = 1,15 (grupa D5).
Współczynnik dynamiczny adf„ = 1,3 (tabl. 10-9).
Maksymalny nacisk na koło bez uwzględnienia ot,d,n
Pm,* = 119,3-1,1 + (213,5-119,3)1,15 =• 239,6 kN.
Maksymalny nacisk na koło z uwzględnieniem współczynnika dynamicznego

^»« "* p™* ««•>•« = 239,6-1,3 - 311,4 k N .
Oddziaływania poziome prostopadłe i równoległe do toru suwnicy:
/, : e = 22,00 : 5,05 «* 4,4 stąd h = 0,23 (rys. 10-63) ,
\H', max — kP'malc = 0,23-213,5 = 49 kN (dla określenia ugięcia poziomego),
Hflaax — kPmax = 0,23-239,6 = 55 kN (dla warunku wytrzymałości i stateczności),
Hr m** = 0,12Pm« = 0,12-239,6 = 28,7 kN (hamowane jest tylko jedno koło suwnicy).
Oddziaływania minimalne (tylko dla obciążenia układu poprzecznego):
~ JV - ^ M + 2 0 0 i | 8 2 5 1,15 = 106,8 kN ,
P J , = 1,3-106,8= 138,9 kN,

min ' * *
f
„,. = 0,23- 106,8 = 24,6 kN.
10.5.5. KONSTRUKCJA I OBLICZANIE BELEK POD SUWNICOWYCH
10.5.5.1. Rodzaje belek. Ogólne zasady kształtowania i obliczania. Belki

podsuwnicowe można kształtować w różny sposób, a więc jako belki pełno-
ścienne, kratowe, pełnościenne wzmocnione kratownicą, skrzynkowe itp.
Wieloletnie doświadczenia oraz obserwacje montażu i eksploatacji belek pod-
suwnicowych różnych typów doprowadziły do tego, iż w ogromnej większości
przypadków belki podsuwnicowe kształtuje się jako pełnościenne i tego typu belki
są omówione w dalszej części tego rozdziału [34].
Belki pełnościenne mogą być następujących typów:
— belki walcowane lub blachownice ze wzmocnionym pasem górnym lub
bez wzmocnienia,
— belki blachownicowe z poziomym tężnikiem blaszanym,
— belki blachownicowe z poziomym tężnikiem kratowym (rys. 10-64).
Belki kratownicowe obecnie nie są już prawie stosowane. Współcześnie pro-
jektowane belki podsuwnicowe są z reguły jednoprzęsłowe, swobodnie podparte,
o rozpiętości równej rozstawieniu słupów głównych hali, tj. 6,00-24,00 m (rys.
10-65). Nie stosuje się obecnie belek podsuwnicowych ciągłych, a także belek
ażurowych.
84
Rozbudowa górnego pasa belki podsuwnicowej lub wzmocnienie poziomym
tężnikiem uwarunkowane jest koniecznością przeniesienia oddziaływania pozio-
mego suwnicy (prostopadłego do osi belki) na słupy główne.
Tężnik
Rys. 10-65. Widok belki podsuwnicowej częściowo podpierającej konstrukcję dachu
Dobór przekroju i wysokości belek podsuwnicowych przeprowadza się według

identycznych zasad jak przy projektowaniu belek walcowanych lub blachownie
spawanych, podanych w rozdz. 6, cz. I [73], z tym że wysokość belek blachowni-
cowych można wyznaczyć tu ze wzoru
W (10-8)
h = (1,2 do 1,4)
gdzie W oznacza potrzebny wskaźnik wytrzymałości przekroju, a t„ grubość

średnika. Wzór ten daje nieco większe wysokości przekrojów niż w zwykłych
blachownicach, co jest korzystne ze względu na konieczność zapewnienia zwięk-
szonej sztywności.
85
Gdy obciążenie z suwnicy przekazywane jest z jednej strony przez dwa koła,
w celu określenia maksymalnego momentu zginającego należy usytuować siły
na belce podsuwnicowej wg rys. 10-66. Dla takiego przypadku x = a/4 i maksy-
malny moment wynosi
1P r2
M — """ f 10-9"!
1
l* max — j ) {l\J-yj
gdzie c — Q,5l-x.
. . .
r ------ * P
O < 0.57581
max J 1 rmax "L.
J Rys. 10-66
Natomiast dla przypadku gdy a ^ 0,58577, największy moment zginający uzyskuje

się przy ustawieniu koła suwnicy na środku belki. W pierwszym przypadku
schemat obciążenia dla siły H„ jest inny niż dla obciążenia pionowego, gdyż
występuje ono tylko przy jednej sile Pmax.
Przekrój pasów belek podsuwnicowach o rozpiętości do 12,00 m jest najczęściej
stały na całej długości, natomiast belki o rozpiętości ponad 12,00 m powinny być
projektowane o zmiennym przekroju pasów lub z załamanym pasem dolnym
(rys. 10-67).
Rys. 10-67
Ściskane pasy belek, zależnie od rozpiętości belki i udźwigu suwnic, mogą być,
usztywnione przez ich poszerzenie, a także przez zastosowanie tężnika kratowego
lub tężnika z blachy żeberkowej. W belkach projektowanych ze stali o podwyż-
szonej wytrzymałości należy z reguły stosować tężniki (pełnościenne lub kratowe).
W belkach pełnościennych usytuowanie złączy spawanych powinno być dostoso-
wane do wytrzymałości zmęczeniowej danego rodzaju złącza i jakości jego wyko-
nania.
Belki podsuwnicowe wymiaruje się według metody stanów granicznych.
Stosować więc trzeba zasady podane w rozdz. 2 i 6, cz. I [73], Dodatkowo należy
uwzględnić następujące uwagi:
— nie należy obliczać belek podsuwnicowych według teorii plastyczności,
— wliczanie przekroju szyny do przekroju belki może być stosowane, gdy
łączniki pod względem konstrukcyjnym i wytrzymałościowym zapewniają możli-
wość włączenia szyny jako części składowej przekroju (należy je sprawdzać na
działanie sił rozwarstwiających). W tym ostatnim przypadku należy przyjmować
zmniejszenie wysokości główki szyny o 25%, a w przypadku szyny wykonanej
2 pręta o przekroju prostokątnym — zmniejszenie o 2 5 % wysokości całej szyny.
86
10.5.5.2. Wyznaczanie naprężeń w belkach bisymetrycznych i ze wzmoc-
nionym pasem górnym. Belki pełnościenne bisymetryczne (rys. 10-68a) i ze
wzmocnionym pasem górnym (rys. 10-68b, c, d) oblicza się według następujących
założeń:
a) obciążenia pionowe od nacisku kół suwnicy przenosi cały przekrój belki,
b) wpływ obciążeń poziomych można uwzględniać z pominięciem skręcania,
c) moment zginający od obciążeń poziomych i siłę poziomą od podłużnego
hamowania suwnicy przenosi przekrój zastępczy, złożony z pasa górnego belki,
części średnika o wysokości 1 5 ^ oraz ewentualnie z szyny (rys. 10-68).
Spoina ciqqTa D) d)
|y
y
-i~i n
_i_L
tw
Rys. 10-68
Naprężenia w poszczególnych przekrojach belki wyznacza się ze wzorów:

— w dolnym pasie belki (naprężenie rozciągające)
^ , - (10-10)
— w górnym pasie belki (naprężenie ściskające)
Hr (10-11)
Wx
gdzie: M™ — moment zginający od ciężaru własnego belki i zmiennego chodni-
ków, a ewentualnie także od ciężaru dachu lub innych konstrukcji
(rys. 10-65),
Mpx — moment zginający od pionowych nacisków kół suwnicy,
<*<yjn — współczynnik dynamiczny,
Wxd — wskaźnik wytrzymałości całego przekroju belki, odniesiony do dolnej
krawędzi przekroju,
Wxg — wskaźnik wytrzymałości całego przekroju belki, odniesiony do
górnej krawędzi przekroju (punkt A lub B wg rys. 10-68 w zależ-
ności od tego, gdzie sumaryczne naprężenie jest większe),
M„ — moment zginający od poziomych oddziaływań kół suwnicy,
Wy — wskaźnik wytrzymałości zastępczego przekroju pasa górnego belki
względem osi y-y, odniesiony do badanego punktu przekroju,
87
Hr — siła pozioma od hamowania suwnicy w kierunku równoległym do
toru,
Ag — pole przekroju pasa górnego wraz ze współpracującą częścią środ-
nika.
Drugi i trzeci człon prawej strony wzoru (10-11) odnosi się do obciążeń
zmiennych krótkotrwałych. Zgodnie z zasadami kojarzenia obciążeń, przy wyzna-
czaniu maksymalnych naprężeń należy uwzględnić tylko jedno obciążenie zmienne
krótkotrwałe. Dlatego też przy korzystaniu z tego wzoru przyjmuje się zawsze,
że drugi lub trzeci człon jest równy O w zależności od tego} który z nich jest
mniejszy. Zwykle pomija się wpływ siły Hr.
10.5.5.3. Wyznaczanie naprężeń w belkach iż tężnikiem blaszanym. Belki

pełnościenne z poziomym tężnikiem pełnościennym, przedstawionym na rys. 10-69,
oblicza się według założeń a i b (p. 10.5.5.2) oraz dodatkowo według założeń:
a) moment zginający od obciążeń poziomych M, przenosi zastępczy przekrój
pasa górnego belki podsuwnicowej i cała blachownica pozioma (pole zakreskowane
na rys. 10-69a i b),
b) siłę poziomą od hamowania suwnicy w kierunku równoległym do toru
przenosi zastępczy przekrój pasa górnego blachownicy głównej.
A (gdy nie ma współpracy szynyl/

b
Rys. 10-69. Przekroje belek z tężnikiem pehiościennym: a) belka skrajna, b) belki w sąsiadujących
nawach, c) przekroje obliczeniowe pasa tężnika
Obliczanie naprężeń należy przeprowadzić następująco:

— w dolnym pasie belki należy wyznaczyć naprężenie analogicznie do belek
bez tężników,
— w górnym pasie belki naprężenie ściskające w punkcie A (rys. 10-69a i b)
oblicza się ze wzoru
Kjyn , ^y Xl , Hr
(10-12)
88
— na krawędzi tężnika poziomego naprężenie rozciągające w punkcie B
(rys. 10-69a) oblicza się ze wzoru
a •• (10-13)
gdzie: M%t Ml, adyn) Wxg, H„ Aff - jak w p. 10.5.5.2,

My — moment zginający od poziomych oddziaływań suwnicy; w przypadku
wg rys. 10-69b należy uwzględnić oddziaływanie poziome suwnic
w dwu sąsiednich nawach,
Iy — moment bezwładności zastępczego przekroju pasa górnego (pola
zakreskowane na rys. 10-69a i b),
MXl — moment zginający od obciążenia ciężarem własnym i użytkowym
chodnika,
7
H *, — wskaźnik wytrzymałości przekroju zewnętrznego pasa tężnika (rys.
10-69c)}
*is x% — odległości skrajnych włókien od środka ciężkości.
Podobnie jak we wzorze (10-11) również we wzorze (10-12) pomija się wpływ
siły Hf i ostatni człon przyjmuje się równy 0.
10.5.5.4. Wyznaczanie naprężeń w belkach z tężnikiem kratowym. Belki

pelnościenne z tężnikiem kratowym oblicza się analogicznie do założeń jak dla
belek z tężnikiem blaszanym, z tym że poziome siły prostopadłe do osi belki H,
przejmuje kratowy tężmk poziomy (rys. 10-70 i 10-71).
Obliczanie naprężeń przeprowadza się następująco:
w dolnym pasie blachownicy należy wyznaczyć naprężenie analogicznie
do belek bez tężników,
— w skrajnym włóknie górnego pasa belki naprężenie ściskające oblicza się
ze wzoru
SH, M„ H^
(10-14)
wxg A„ Wvn Aa
m Tężnik kratowy Kątowniki Teżnik kratowy

'~~ zewnętrznego n
/ "^^
v pasa tężnika
Rys. 10-70. Przekroje belek z tężnikiem kratowym: a) bjlkl skrajna, b) belki w sąsiadujących nawach
89
Rys. 10-71
Beika podsuwnicowo
t Hr
~
!rza!y \0s pa^n tężnika aîu
— w zewnętrznym pasie tężnika poziomego naprężenie ściskające oblicza się

ze wzoru
Mr S„
(10-15)
A,
gdzie: M™, M"xi »dmt Wxg, Agi H„ MXl, WXt — jak we wzorach poprzednich,
SHp — maksymalna siła w pasach kratowego tężnika poziomego, wywołana
siłą Hf i wyznaczona jak dla kratownicy,
Myi> — moment zginający w pasie górnym, spowodowany działaniem siły
Hf między węzłami kratownicy,
Wyv — wskaźnik wytrzymałości zastępczego przekroju pasa górnego
względem osi pionowej,
A, — pole przekroju zewnętrznego pasa tężnika kratowego.
Siłę S„p oblicza się mając na uwadze, że górny pas belki podsuwnicowej
(blachownicy głównej) jest równocześnie pasem kratowego tężnika poziomego.
Przy obciążeniu tężnika siłą H„ powstają w obu pasach tężnika siły osiowe SH!I
oraz dodatkowy moment zginający Myp.
Siłę Sa można określić w przybliżeniu ze wzoru
s*. (10-16)
gdzie: My — maksymalny moment zginający w płaszczyźnie poziomej od siły

lub sił Hft
bt — teoretyczna odległość między osiami pasów kraty tężnika.
Moment zginający w pasie górnym belki podsuwnicowej, między węzłami
kratownicy tężnika (rys. 10-71), oblicza się w przybliżeniu ze wzoru
Hpd (10-17)
M..
a w węzłach kratownicy (nad podporą) ze wzoru
M,
H„d (10-18)
ł
yp— -j >
gdzie d — odstęp między węzłami kraty tężnika.
90
Zgodnie z zasadami podanymi w punktach poprzednich niniejszego rozdziału,
we wzorze (10-14) pomija się wpływ siły Hr, gdyż z reguły wpływ ten jest mniejszy
od wpływu siły Hp.
10.5.5.5. Sprawdzanie naprężeń stycznych i zastępczych. Naprężenia

styczne należy sprawdzać na podporach belek podsuwnicowych przy najnieko-
rzystniejszym ustawieniu obciążenia i z uwzględnieniem współczynnika dynamicz-
nego. Wzory do obliczeń podano w rozdz. 6, cz, I [73].
Naprężenia zastępcze w środniku belki podsuwnicowej sprawdza się nastę-
pująco:
A. Na krawędzi środnika przylegającej do pasa obciążonego
kołami suwnicy naprężenia zastępcze wynoszą
(10-19)
gdzie: ax — naprężenia normalne przy zginaniu w górnej części środnika od
obciążeń pionowych (w tym od nacisku pionowego kół suwnicy
z uwzględnieniem współczynnika dynamicznego, bez uwzględnienia
ewentualnych naprężeń od sił poziomych powstających od hamowania
wózka suwnicy lub od hamowania suwnicy),
(r,, — naprężenia normalne w górnej części środnika od nacisku koła suw-
nicy; w przypadku niewyznaczania wartości naprężeń ay metodami
dokładnymi, można je określać ze wzoru (rys. 10-72)
^-=•5=^2, (10-20)
T — naprężenia styczne; można je określać ze wzoru

[K ' p V OttfyrjjOf /"l A * ^ 1 \
T~± j--—-——, (10-21)
1
gdzie: F ", F " siły poprzeczne odpowiednio od ciężaru własnego belki i od
oddziaływania suwnicy,
Ix — moment bezwładności przekroju belki względem osi obojętnej,
Sf — moment statyczny przekroju pasa górnego belki względem osi
obojętnej,
tw — grubość środnika belki,
& — wg rys. 10-72.
5cm_
y-y
=F=f-
Rys. 10-72
91
Stosując wzór (10-19) należy uwzględniać tylko te naprężenia ax, ay i T, które
występują równocześnie w danym przekroju belki.
B. Na krawędzi średnika przylegającej do pasa dolnego, nie ob-
ciążonego bezpośrednio kołami suwnicy (punkt C na rys. 10-69), naprężenia
zastępcze wyznacza się ze wzoru
(10-22)
gdzie T może być obliczone ze wzoru analogicznego do wzoru (10-21).
Naprężenia zastępcze nie mogą przekroczyć wytrzymałości obliczeniowej stali
zwiększonej o 10%.
Sprawdzenia naprężeń w spoinach pachwinowych lub czołowych, łączących
środnik z pasem, dokonuje się według zasad podanych w rozdz. 3, cz. I [73].
10.5.5.6. Warunki wytrzymałości i stateczności belek podsuwnicowych

w świetle krajowych norm projektowania. Warunki te są regulowane przez
PN-90/B-03200 oraz BN-/2912-01 (projekt). W świetle powyższych przepisów
obydwa warunki są ze sobą łączone przez wprowadzenie do wzorów (10-11)-(l O-15)
odpowiednich współczynników: zwichrzenia yL i wyboczenia (p. Współczynniki
te wyznacza się według ogólnych zasad podanych w rozdz. 5 i 6, cz. I [73] z do-
datkowymi zaleceniami zawartymi w PN-90/B-03200.
Zgodnie z BN-/2912-01 warunki wytrzymałości i stateczności sprawdza się
w sposób następujący.
Dla belek bisymetrycznych lub ze wzmocnionym pasem górnym należy wpro-
wadzić współczynnik zwichrzenia y>L do mianownika prawej strony wzoru (10-10)
oraz do mianownika pierwszego członu prawej strony wzoru (10-11).
Dla belek z tężnikiem blaszanym obydwa warunki (wytrzymałości i statecz-
ności) zostaną spełnione, gdy naprężenia będą wyznaczone ze wzorów (10-10),
(10-12) i (10-13).
Dla belek z tężnikiem kratowym należy wprowadzić współczynnik wybocze-
niowy <p do mianownika drugiego członu prawej strony wzoru (10-14) oraz do
mianownika drugiego członu prawej strony wzoru (10-15).
Jako długości wyboczeniowe przyjmuje się osiowe długości prętów pasów kra-
townicy (rys. 10-71) oraz odpowiednio przekroje: górnego pasa belki (rys. 10-69a)
i zewnętrznego pasa tężnika (rys. 10-69c).
Naprężenia wyznaczone ze wszystkich powyższych wzorów (łącznie z uwzględ-
nieniem współczynników <p i <pL we wzorach od (10-10) do (10-15)) nie mogą
przekroczyć wytrzymałości obliczeniowej stali.
Oprócz sprawdzenia powyższych warunków, w belkach podsuwnicowych
obowiązuje sprawdzenie wytrzymałości zmęczeniowej według zasad podanych
w p. 10.5.3.
BN-/2912-01 (projekt) nie nakłada obowiązku przeprowadzania osobnych obli-
czeń sprawdzających stateczność miejscową belki podsuwnicowej, gdyż przy pro-
jektowaniu belek muszą być spełnione wstępne warunki dotyczące doboru wymia-
rów, zawarte w PN-90/B-03200.
92
Rys. 10-73. Belka^pcdsuwnicowa z uźebrowanicm pionowym i pozicmjm podczas montażu
Żebra usztywniające należy projektować według zasad podanych w rozdz. 6,

cz. I [73]. Ponadto w miejscach stosowania zastrzałów podpierających tężniki
poziome należy stosować żebra dwustronne. Ze względu na duże siły skupione,
przyłożone do pasa górnego belki, stosuje się często żebra poziome i pionowe
drugorzędne (rys. 10-73),
10.5.6. KONSTRUKCJA TEŹNIKÓW BELEK PODSUWNICOWYCH
Tężniki belek podsuwnicowych, zarówno pełnościenne, jak i kratowe, wykorzysty-

wane są jako chodniki do obsługi torów. Szerokość tężników przyjmuje się w zależ-
ności od koniecznej szerokości chodnika, przy czym stosunek szerokości (teoretycz-
nej) do rozpiętości powinien być większy od 1/20. Przy szerokości tężnika ponad
90 cm zaleca się stosować tężniki kratowe. Na środnik tężników pełnościennych
przyjmuje się blachę żeberkową grubości co najmniej 3,5 mm. W przypadku gdy
ba/to f*- 140 (rys. 10-69a)} należy stosować żebra jednostronne od dołu, prostopadłe
do osi belki podsuwnicowej i usztywniające środnik tężnika. Pas zewnętrzny tęż-
nika blachownicowego, jak i kratowego stanowi belkę nośną chodnika. W przypad-
ku tężników kratowych za rozpiętość tej belki przyjmuje się rozstaw zastrzałów
podpierających ją na pasie dolnym belki podsuwnicowej (rys. 10-7la). Zastrzały
te rozmieszcza się co 2-3 m i łączy z żebrami pionowymi, usztywniającymi środnik
belki (najczęściej co drugie żebro). W pionowej płaszczyźnie zastrzału powinien
znajdować się słupek kraty tężnika (rys. 10-71). Ze względu na zginanie pas
tężnika powinien być obliczony jako pręt ściskany mimośrodowo według zasad
93
Rys. 10-74
podanych w rozdz. 5, cz. I [73]. Podobnie sprawdza się naprężenia w krzyżulcach

i słupkach. Najczęściej stosowane przekroje pasów tężników pokazano na rys.
10-74aê, a krzyżulców i słupków na rys. 10-74f-4-h. Krzyżulce i słupki projek-
tuje się zwykle z takiego samego profilu, a pas o stałym przekroju. Chodnik,
w postaci kratek pomostowych, układa się bezpośrednio na kracie tężnika, a słupki
poręczy mocuje się do pasa.
10,5.7. SZCZEGÓŁY KONSTRUKCYJNE BELEK PODSUWNICOWYCH.

KOZŁY ODBOJOWE
Szyny t o r u suwnicy łączy się za pomocą spoin lub śrub. Przy połączeniu
spoinami przekrój szyny jest najczęściej prostokątny i wliczany do przekroju
belki podsuwnicowej; spoiny muszą być ciągłe, a ich przekrój dobiera się, spraw-
dzając naprężenia (rys. 10-75a). Przy łączeniu szyny o przekroju prostokątnym
na śruby konieczne jest wykonanie rowków w dolnej ich części (rys. 10-75b)
lub dospawanie uchwytów (rys, 10-75c). Szyny o kształcie dwuteowym łączy się
najczęściej na śruby bezpośrednio z pasem górnym belki podsuwnicowej (rys.
10-75d), Można też stosować tu specjalne łapki i śruby hakowe (por. rozdz. 3,
cz. I [73]).
Przekroje belek podsuwnicowych o wzmocnionym pasie górnym usztywniane
są żebrami pionowymi wg rys. 10-76. Żebra pionowe w belkach blachow-
nicowych mogą być jednostronne, dwustronne lub na zmianę, raz z jednej
raz z drugiej strony.
Żebra podporowe, gdy na słupie opierają się dwie belki podsuwnicowe,
kształtuje się zwykle w postaci blach czołowych (rys. 10-77). Między blachami
sąsiadujących belek umieszcza się podkładki grubości 8-12 mm w zależności od
tolerancji wymiarów podłużnych belek. Gdy belka nie ma tężnika poziomego,
łączona jest bezpośrednio z górną częścią słupa zwykle za pomocą prostokątnej
blachy (rys. 10-73). Na terenach o słabych gruntach lub ze szkodami górniczymi
korzystniej jest kształtować połączenie tak, aby zapewnić możliwość regulacji
94
8i-OT
ii-OT 'S 9i-OT 's
T1 *f
M lj<
ii
| DMOSUDjSAp D^pOi^pOJ
•X s,
v-v
Gi-OT 'S
OOZ
H ! h
ouiodj
(D
położenia suwnicy. Rozwiązanie takie pokazano na rys. 10-78. Oparcia belek
z kratowymi tężnikami pokazano na rys. 10-79 [104]. Pas kratownicy tężnika
najlepiej jest łączyć z wewnętrzną górną częścią słupa, stosując śruby (rys. 10-79a).
Ponieważ z reguły tężnik jest scalony z belką w wytwórni, połączenia tężnika są
spawane. W przypadku gdy odległość główki szyny od słupa jest zbyt mała, lepiej
jest łączyć pas tężnika z zewnętrzną częścią słupa (rys. 10-79b) niż załamywać
pas przy podporze. W tym ostatnim rozwiązaniu ukośny zastrzał może być zastą-
piony przez inny układ prętów łączonych przy montażu na śruby.
Rys. 10-79. Oparcia belek 2 kratowymi tężnikami: a) w przypadku umocowania pasa tężnika do
wewnętrznej powierzchni słupa, b) w przypadku połączenia z zewnętrzną stroną słupa
Połączenie szyn sąsiednich belek powinno być tak wykonane, aby umożliwiać
ruchy termiczne tych belek. Styki szyn mogą być prostopadłe do osi toru lub
ukośne (rys. 10-80a, b). Prześwit pomiędzy stykowanymi szynami nie powinien
przekraczać 50 mm. Styki ukośne mogą być wykonywane, gdy przesuw podłużny
jednego odcinka szyny względem drugiego nie przekracza 15 mm. Przy większych
przesuwach należy stosować styki prostopadłe.
Na końcach torów suwnic należy umieszczać kozły odbojowe, które zapo-
biegają zsunięciu się suwnicy w przypadku awarii urządzeń hamujących. Zderzaki
kozłów wykonane są z drewna, przy czym w bardziej odpowiedzialnych budowlach
wykonuje się nakładki gumowe. Sprężysty zderzak jest umieszczony na moście
suwnicy.
b)
j: ^
Dylatacja szyny mqx 15 mm Dylotocjo
belki
\fj t\ j Ł'/v 'SS'1 i»c

J •&• i
T1
IIM
^M^.SH ^
A| /Dylotocja belki
. _ . _^ ^™H
n sr^
Przesuw Szyny M i o d n i k a belki/ Pyl°tacja szyny/
Rys. 10-80
96
Kozły odbojowe należy obliczać na uderzenie jednej skrajnej suwnicy. Przy
określaniu masy suwnicy uderzającej w zderzak uwzględnia się podnoszoną masę:
wg zasady: w przypadku suwnic o wiotkim podwieszeniu ładunku należy masę
jego pominąć, natomiast w przypadku suwnic o sztywnym podwieszeniu ładunku
masę należy uwzględnić.
Wartość energii kinetycznej przenoszonej przez dwa kozły odbojowe wyznacza
się ze wzoru
gdzie: G., — ciężar suwnicy,

v — szybkość nominalna suwnicy w m/min.
Wartość siły uderzenia w zderzak określa się w zależności od energii kinetycznej
na podstawie wykresów charakterystyki zderzaka, dostarczonych przez projek-
tanta suwnicy. Na przykład charakterystykę zderzaka typu 313 DZS podano
na rys. 10-81 (wg CBKM-Bytom).
Kozioł odbojowy (rys. 10-82) oblicza się jako wspornik zamocowany w prze-
kroju /-/ i obciążony siłą poziomą P na ramieniu r. Siła P jest umieszczona na
wysokości zderzaka suwnicy. Siłę uderzeniową można zredukować przez zastoso-
wanie klina na końcu toru jezdnego. Wówczas energia suwnicy jest zużyta na
podniesienie jej na wysokość klina hk} którą określa się ze wzoru
(10-24)
gdzie: v — nominalna szybkość suwnicy,

g — przyśpieszenie ziemskie.
20 40 60 80 100 120 UO 160 180 200 220 240 260 280 300 320 3iO 350
Skok zderzaka S,mm
Rys. 10-81. Charakterystyka zderzaka 313 D Z S
7 Konstrukcje metalowe t. II
97
Ustawienie koTa w chwili
"uderzenia w zderzak
Rys. 10-82. Schemat obliczeniowy i konstrukcja kozia odbojowego
10.5.8. TORY JEZDNE SUWNIC PODWIESZONYCH
Suwnice podwieszone stosuje się o udźwigu do 32 kN, wyjątkowo 50 kN lub

100 kN. Tor jezdny suwnicy podwieszonej stanowią dwie, trzy, a nawet pięć
belek o przekroju dwuteowym (rys. 10-83), przy czym koła suwnicy toczą się
po dolnym pasie belki. Belki jezdne mogą być wykonane ze zwykłych dwuteow-
ników równoległościennych, z dwuteowników ze wzmocnionym pasem górnym,
a czasem z blachownie (rys. 10-84a, b). Ponadto za granicą stosowane są również
specjalne kształtowniki spawane, których dolny pas wykonany jest ze stali o zwie-
Rys. 10-83. Suwnica podwieszona do pięciu belek
98
kszonej odporności na ścieranie (rys. 10-84c, d). W krajowych warunkach stoso-
wane są często belki ażurowe, lecz ze względu na zmniejszoną sztywność i dyna-
miczne oddziaływanie suwnicy nie są one obecnie zalecane.
b) C)
Rys. 10-84
Obecnie produkowane suwnice podwieszone mają koła o kształcie beczkowym,

które są przegubowo połączone z suwnicą za pośrednictwem tzw. wahaczy. Za-
pobiega to przeciążeniu jednej strony pasa dolnego belki torów jezdnych. W celu
poprawienia pracy suwnic, na pasie dolnym dwuteownika normalnego umiesz-
czane są często dodatkowe elementy czyniące tor jezdny poziomym. Rozwiązanie
to jest niekorzystne ze względu na szybkie niszczenie się spoin. Zaleca się więc,
aby koła suwnicy toczyły się bezpośrednio po dolnej półce belki.
Obliczanie torów jezdnych przeprowadza się według zasad podanych w p. 10.5.3
z następującymi zmianami i uzupełnieniami. Obciążenia pionowe należy przyj-
mować od nie więcej niż czterech, a odciążenia poziome od nie więcej niż dwóch
naj niekorzystniej oddziaływa j ących suwnic podwieszonych. Siły poziome prosto-
padłe do toru działają na dwie belki toru przez obrzeża kół jednego naroża suw-
nicy. Siły te są skierowane na obu belkach w tym samym kierunku (rys. 10-85).
Współczynnik k do obliczenia oddziaływania poziomego wyznacza się na podstawie
wykresu z rys. 10-63, lecz według oznaczeń pokazanych na rys. 10-85. Dla suwnic
z ręcznym napędem przyjmuje się k — 0,05.
0|0
rn_
010
Rys. 10-85
99
Analizę naprężeń w belkach torów jezdnych suwnic podwieszonych przepro-
wadzono w pracach [30, [31], [33], [62], [63].
Tory jezdne suwnic podwieszonych mogą być ukształtowane w postaci belek
jednoprzęsłowych lub ciągłych. W tym ostatnim przypadku wskazane jest, aby
uwzględniać sprężystość podpór, gdyż zapewnia to oszczędność stali.
Analiza naprężeń w belkach torów jezdnych suwnic podwieszonych, przed-
stawiona w cytowanych tu pracach, wykazuje konieczność uwzględniania w obli-
czeniach takich czynników, jak wpływ skręcania spowodowanego oddziaływaniem
poziomym poprzecznym suwnicy oraz wpływ naprężeń miejscowych pochodzą-
cych od docisku kół.
Na podstawie zaleceń radzieckich [71]}[95] wpływ powyższych czynników
może być uwzględniony następująco:
— naprężenia w pasie górnym ściskanym
naprężenia w pasie dolnym rozciąganym
Naprężenia miejscowe er™, (7^, wywołane zginaniem półki toru jezdnego, określa
się na podstawie analizy pasma wspornikowej płyty izotropowej o jednokierunkowo
zmiennej sztywności, obciążonej siłą skupioną. Zmienna sztywność płyty jest
wynikiem liniowo zmiennej grubości dolnej półki toru jezdnego. Według wspom-
nianych zaleceń można stosować następujące wzory:
naprężenie podłużne
<£=*;?-, (10-26a)
l
i
— naprężenia poprzeczne
<% = Elp. ^ (10-26b)

l
f
W przedstawionych tu wzorach poszczególne wielkości oznaczają:
Mx = M™-\-M x <xaf„ i My — jak w p. 10.5.5,
p
Wx Wy — odpowiednie wskaźniki wytrzymałości przekroju,

m — współczynnik zależny od schematu statycznego i rozpiętości belki
toru jezdnego, przyjmowany w przepisach radzieckich o wartości
0,9 lub 1,0,
B — bimoment giętno-skrętny,
/ w — wycinkowy moment bezwładności przekroju,
co — współrzędna wycinkowa odpowiednio górna i dolna,
100
Ku K3 — współczynniki zależne od stosunku odległości punktu przyłożenia
siły P od płaszczyzny utwierdzenia do długości wspornika półki,
Pa, Pk — naciski od kół, odpowiednio obliczeniowy i charakterystyczny,
tf — grubość półki w odległości 0,25 od jej krawędzi.
Przy sprawdzaniu naprężeń przepisy radzieckie uwzględniają osłabienie prze-
kroju wskutek ścierania półek kołami suwnicy. Osłabienie to wynosi 10% po-
wierzchni i momentu bezwładności całkowitego przekroju belki. W pracy [28]
zaleca się przyjmować w powyższych wzorach Kj_ — 2,8, K^ ••= 1,6. Bimoment
giętno-skrętny B, wywołany skręcaniem, oblicza się według teorii zginania skręt-
nego, rozpatrując pręt cienkościenny o przekroju otwartym. Dla belek ciągłych
bimoment oblicza się stosując równanie trzech bimomentów.
A - A
b) A|
Rys. 10-86. Podwieszenie belki, jezdnej: a) bez możliwości regulacji, b) z możliwością regulacji
(rozwiązanie zalecane)
l — dżwigar główny, 2 — podkładka klinowa
101
BN-/2912-01 wprowadza do omówionych wzorów kilka uproszczeń; niektóre
z nich wydają się dyskusyjne. Uproszczenia te są następujące:
— współczynnik m — l,
—- współczynnik ^C3 = l,
— pominięcie wpływu a%.
Ponadto norma ta wymaga sprawdzenia stateczności belki przez wprowadzenie
współczynnika zwichrzenia <pL do mianownika pierwszego członu prawej strony
wzorów (10-25) i (10-26). Współczynnik <pL należy określać wg PN-90/B-03200.
W przypadku gdy przekrój belki jest monosymetryczny, konieczne jest zastą-
pienie drugich członów wzorów (10-25) i (10-26) odpowiednio wyrażeniami
My-xJIy oraz Mf • *,,//,,, przy czym wielkości x„ i xd pokazano na rys. 10-84b.
W łącznikach elementów rozciąganych podwieszenia torów należy zmniejszyć
wytrzymałość obliczeniową o 30%.
Podwieszenie toru jezdnego do konstrukcji dachu może być sztywne lub prze-
gubowe.
Podwieszenie sztywne stosuje się w przypadku suwnic o niewielkim
udźwigu lub w przypadku wyciągów jednoszynowych (monorelsów). Najprostsze
rozwiązania podwieszenia, stosowane raczej do wyciągów jednoszynowych, poka-
zano na rys, 10-86a. Inne rozwiązanie podwieszenia belki toru jezdnego pokazano
Rys. 10-87
Rys. 10-88
102
na rys. 10-86b. Tego rodzaju połączenie przeznaczone jest dla suwnic o średnim
udźwigu (do 32 kN). Owalne otwory na śruby umożliwiają dokładne ustawienie
toru. Przy łączeniu z dźwigarem pełnościennym belkę podwiesza się bezpośrednio
do pasa dolnego. W przypadku wiązara kratowego, podwieszenia bezpośrednie
projektuje się tylko w węzłach kraty. Gdy podwieszenie wypada między węzłami,
belkę jezdną podwiesza się za pośrednictwem beleczki dodatkowej, zwykle wyko-
nanej z dwuteownika walcowanego (rys. 10-87).
Współczesne rozwiązania podwieszeń dążą do zlikwidowania mimośrodowego
oddziaływania podwieszenia i dlatego stosuje się coraz częściej różnego kształtu
podwieszenia przegubowe. Połączenie przegubowe ogranicza wpływ mo-
mentów zginających na belkę i dźwigar, powstających wskutek oddziaływań po-
ziomych suwnicy. Przykład rozwiązania podwieszenia przegubowego oraz schemat
kinematyczny pokazano na rys. 10-88. Wpływ mimośrodowego oddziaływania
suwnicy może być również wyeliminowany przez odpowiednią przegubową kon-
strukcję samej suwnicy.
10.6. SŁUPY HAL
10.6.1. INFORMACJE WPROWADZAJĄCE. DŁUGOŚCI WYBOCZE-

NIOWE
W halach przemysłowych stosuje się zarówno słupy pełnościenne, jak i kratowe.

Przekrój słupa może być stały na całej wysokości lub zmienny w sposób schodkowy.
Słupy o stałym przekroju stosuje się w halach wyposażonych w suwnice o małym
udźwigu lub w halach z transportem wewnętrznym podwieszonym do konstrukcji
dachu. Przy większych suwnicach stosuje się najczęściej słupy o zmiennym
przekroju, przy czym mogą to być konstrukcje blachownicowe (pełnościenne),
jak i kratowe. Można stosować również konstrukcje, w których górna część słupa
jest pełnościenna, a dolna część kratowa.
Najczęściej spotykane przekroje słupów hal pokazano na rys. 10-89. W przy-
padku słupów o zmiennym momencie bezwładności przekroje części górnej (pod-
dachowej) pokazano na rys. 10-89a-^d, a przekroje części dolnej (podsuwni-
cowej) — na rys. 10-89e™h.
W słupach dwudzielnych, w płaszczyznach równoległych do płaszczyzny
działania momentu zginającego poszczególne gałęzie łączy się skratowaniem,
natomiast w pozostałych płaszczyznach, w których momenty nie występują,
stosuje się zwykle przewiązki według zasad podanych w rozdz. 5, cz. I [73].
Schematy statyczne słupów są zależne od schematów obliczeniowych głównych
układów poprzecznych i podłużnych hali (por. p. 10.2). W halach jednonawowych
najczęściej spotykanym rozwiązaniem jest słup utwierdzony w fundamencie dla
płaszczyzny układu poprzecznego i utwierdzony lub przegubowy dla płaszczyzny
układu podłużnego. W halach wielonawowych można też spotkać słupy wahliwe
103
Rys. 10-89. Przekroje słupów hal:
a), b), c), d) części górnej (pod-
dachowej),e),f; g), h) części
dolnej (podsuwnicowej)
l — skratowanie, 2 — przewiązki
połączone przegubowo z wiązarem i fundamentem). Przegubowe połączenie

z fundamentem występuje również w jednonawowych układach ramowych.
Przy określaniu długości wyboczeniowej słupów hal przemysłowych należy
kierować się zasadami podanymi w rozdz. 5 i 8, cz. I [73]. Długość wyboczeniową
słupa można określić, rozpatrując schemat statyczny pokazany na rys. 10-90d.
Dla pręta o tej postaci długość wyboczeniową określa się jak dla pręta o stałej
sztywności El, ściskanego dwiema siłami, dzieląc go na części o stałej sztywności
El i stałej sile osiowej P oraz stosując do każdej części całkę równania
y = C1smkx+Cs.coskx+Ca+Ct, (10-27)
gdzie k = V'PIEL
W wyniku otrzymuje się osiem stałych całkowania C; oblicza się je z warunków
brzegowych pręta, prowadzących do układu jednorodnych równań algebraicznych.
Warunki brzegowe muszą być uzupełnione warunkami ciągłości na styku poszcze-
gólnych części.
Uzyskane w ten sposób wyniki [89] dla pręta z rys. 10-90d wyrażają się nastę-
pującymi wzorami:
— warunek stateczności
r - tg tg * ! / i - l = O, (10-28)
— wielkości pomocnicze:
~2 - El, > 'n - (1

El, • °"29)
W praktyce inżynierskiej korzysta się na ogół z zaleceń uwzględniających
szczególne przypadki, wystarczające do praktycznego projektowania.
104
Dla słupów o stałym przekroju (rys. 10-90a) długości wyboczeniowe
przyjmuje się następująco:
— wyboczenie w płaszczyźnie prostopadłej do osi y-y
l„ = 1,4 h,
— wyboczenie w płaszczyźnie prostopadłej do osi x-x
k = 0,8 AL
Gdy półka słupa jest połączona z prętem ciągłym (ryglem) biegnącym wzdłuż hali,
wtedy za większość h: przyjmuje się największą odległość między prętami po-
ziomymi lub między prętem poziomym a podporą (rys. 10-90a).
Dla słupów o zmiennym przekroju długości wyboczeniowe przyjmuje
się następująco:
Dla górnej (poddachowej) części słupa wg rys. 10-90b:
/„ = 1,4 A! /., = 1,OA,;
gdy ta część słupa jest złożona i połączona skratowaniem (rys. 10-90c), długości
wyboczeniowe pojedynczych gałęzi określa się ze wzorów:
przy jednoczesnym sprawdzeniu górnej części słupa jako całości.
a) c)
'£-•]
A-A
f ' **!
C—p--3-
yi i yi Xi
d)
y
IŁ
Rys. 10-90. Shipy hal: a) o stałym przekroju, b), c) o zmiennym przekroju, d) schemat do ustalenia
długości wyboczeniowej
l — ship, 2 — pręt ciągły
105
Dla dolnej (podsuwnicowej) części słupa jako całości (rys. 10-90b):
lex = 0,8h, ley=\Ąh;
gdy ta część słupa jest złożona, należy dodatkowo ustalić długości wyboczeniowe
dla pojedynczych gałęzi, a więc:
7 f\ Q ł n Q Z*
lfx U,O igy • U,Q //g .
W przypadku rygli ścian zamocowanych bezpośrednio do gałęzi zewnętrznej

słupóWj przy sprawdzeniu stateczności tej gałęzi należy przyjmować (rys. 10-90c)
/„ = 1,0/24J
Gdy gałęzie słupa zaprojektowane są z kątowników połączonych w płaszczyźnie

równoległej do osi y-y przewiązkami, należy dodatkowo sprawdzić stateczność
pojedynczego kątownika według zasad podanych w rozdz. 5 i 7, cz. I [73].
Oprócz słupów zamocowanych w fundamencie, w halach przemysłowych
mogą występować również słupy przegubowe (wahliwe) w obydwu kierunkach.
Słupy wahliwe ustawia się na fundamentach, lecz bywają rozwiązania konstruk-
cyjne, w których opierają się one na belkach podsuwnicowych (rys. 10-65).
Długości wyboczeniowe słupów przegubowych ustala się według zasad podanych
w rozdz. 5, cz. I [73].
10.6.2. KONSTRUKCJA SŁUPÓW HAL
10.6.2.1. Słupy o stałym przekroju. Zasady doboru przekroju poprzecznego

słupa zostały podane w rozdz. 5, cz. I [73].
Osobliwym elementem konstrukcyjnym słupa jest wspornik do oparcia
belki podsuwnicowej. Ponieważ słupy hal przemysłowych są z reguły w ca-
łości wykonywane w wytwórni, wspornik taki jest połączony spoinami z pasem
słupa. Dla suwnic o niewielkim udźwigu, orientacyjnie do 100 kN, lepiej jest
wsporniki konstruować tak jak na rys. 10-91a, gdzie półka i środnik wspornika są
przyspawane do pasa słupa spoinami czołowymi lub pachwinowymi. Dla więk-
szych udźwigów suwnic wsporniki konstruuje się jak na rys. 10-91b. W przypadku
pasów słupa o grubości ponad 20 mm, należy dodatkowo zabezpieczyć blachę
tego pasa przed rozwarstwieniem (rys. 10-91d) przez zastosowanie dodatkowych
płaskowników pionowych przyspawanych do górnej półki wspornika oraz do żeber
usztywniających środnik słupa (rys. 10-91c).
Dla słupa dwugałęziowego, kratowego, najprościej jest zaprojektować wspornik
z dwóch ceowników, jak na rys. 10-91a.
W słupach pośrednich (między nawami), gdy suwnice znajdują się w obydwu
nawach, oparcie suwnic projektuje się zwykle tak jak na rys. 10-92.
Gdy odległość między pasem słupa a szyną suwnicy jest zbyt mała, konieczne
jest wykonanie przejścia do obsługi i konserwacji torów. Wymiary otworu podano
na rysunku.
106
a)
A-A
A-A
A-A
Rys. 10-91
Konstrukcję głowicy słupa kształtuje się według zasad podanych w p. 5.3.7,

cz. I [73], w zależności od tego, czy na słupie opierają się dwa dźwigary (słup
pośredni) czy jeden (słup skrajny). W przypadku układów ramowych głowicę
słupa kształtuje się według zasad podanych w rozdz. 8, cz. I [73].
Rozwiązanie konstrukcyjne podstawy słupa jest uzależnione od tego, czy
słup jest połączony z fundamentem w sposób sztywny czy przegubowy. Obydwa
sposoby rozwiązań podano w p. 5.3.8, cz. I [73].
10.6.2.2. Słupy o zmiennym przekroju. W zależności od liczby i rodzaju

suwnic, słupy o skokowo zmieniającym się przekroju mogą mieć różne kształty
(rys. 10-93). Najbardziej charakterystyczne są schematy wg rys. 10-93a, d. Sche-
maty wg rys. 10-93b, c, e stosowane są w halach typu ciężkiego. Belki podsuwni-
cowe opiera się bezpośrednio na dolnej części słupa (podsuwnicowej); górna
część słupa (poddachowa) łączy się z częścią dolną pod belkami podsuwnicowymi.
107
Słupy skrajne są z reguły niesymetryczne (rys. 10-93a, b, c), natomiast słupy
między nawami o tym samym udźwigu suwnic są zwykle symetryczne (rys.
10-93(1, e).
Rys. 10-92
Rys. 10-93
Połączenie części górnej słupa z częścią dolną w przypadku skrajnego słupa

pełnościennego pokazano na rys. 10-94a. Pas wewnętrzny części górnej słupa
łączony jest na tzw. „widelec" i przyspawany do średnika części dolnej. W hali
wielonawowej rozwiązania konstrukcyjne połączenia części górnej słupa z dolną
kształtuje się podobnie. Na rysunku 10-94b przedstawiono połączenie części
górnej z dolną w przypadku słupa, w którym odcinek poddachowy ma przekrój
czterogałęziowy, a podsuwnicowy — przekrój złożony z dwóch kątowników i dwu-
teownika, połączonych skratowaniem. Przykład rozwiązania słupa między nawami
pokazano na rys. 10-94c. Część górna jest pemościenna, a część dolna składa się
z dwóch dwuteowników połączonych skratowaniem. Gałęzie w górnym końcu
części podsuwnłcowej są połączone dwiema blachami stanowiącymi przewiązki,
do których umocowana jest część poddachowa. Przewiązki stężone są poziomymi
blachami od góry i od dołu. Rozwiązania konstrukcyjne dla innych przekrojów
słupów w części górnej i dolnej projektuje się podobnie (rys. 10-95).
108
b!
B-B
^,
Zarówno w słupach pełnościennych, jak i kratowych projektuje się przepony

w celu zapewnienia niezmienności kształtu przekroju. Przepony te należy umiesz-
czać w odległości nie większej niż 4,00 m. W słupach pełnościennych wykorzy-
stywane są tu żebra poprzeczne, natomiast w słupach kratowych przepony wyko-
nuje się jako krzyżowe, skratowane (rys. 10-96a, b).
Projektowanie głowic słupów i podstaw odbywa się według zasad podanych
w rozdz. 5, cz. I [73].
W przypadku sztywnego połączenia dźwigara kratowego z poddachową częścią
słupa stosuje się najczęściej rozwiązanie jak na rys. 10-97.
10.6.3. OBLICZANIE SŁUPÓW HAL
Obliczanie słupów o stałym przekroju na całej wysokości odbywa się według

zasad podanych w rozdz. 5, cz. I [73]. Podobnie oblicza się słupy pełnościenne
0 zmiennym przekroju. Do wyznaczenia naprężeń stosuje się wzory (5-201)
1 (5-202); należy też sprawdzić stateczność miejscową średnika (wg rozdz. 6).
109
Rys. 10-95. Przykład słupów o zmiennym
przekroju. Widoczne przejścia dla obsługi
torów suwnic
Rys. 10-96 Rys. 10-97
110
W przypadku gdy warunek stateczności miejscowej nie jest spełniony, konieczne
jest usztywnienie, które może być w postaci żeber. Sposób ich rozstawienia podano
w rozdz. 6.
Dla słupów dwugałęziowych siły w poszczególnych gałęziach słupa określa się
ze wzorów (rys. 10-98):
— dla górnej części słupa w przekroju A-A gałąź prawa (wewnętrzna)
Pj whl Hgh.2
~
(10-30)
2a
Rys. 10-98. Schemat obciążenia słupa skrajnego
i gałąź lewa (zewnętrzna)
n (10-31)
2 2a "d '
— dla części dolnej słupa w przekroju B-B gałąź prawa (wewnętrzna)
Ą p.(i+* zoh
2
, Hhi HJi
(10-32)
i gałąź lewa (zewnętrzna)
PAb 2 J Hgh
f1- (10-33)
_l 2b
111
Siłę osiową w krzyżulcu skratowania wywołuje siła poprzeczna V. Siłę tę
określa się ze wzoru
(10-34)
gdzie: Ve = 0,0 1 2P: 99 — siła poprzeczna przy wyboczeniu,
VH — siła poprzeczna w dolnej części słupa, pochodząca od obciążenia
zewnętrznego (wywołana siłami Hg i H z rys. 10-98),
P — siła osiowa ściskająca w dolnej części słupa,
(f — współczynnik wyboczeniowy dla największej smukłości słupa.
Wyznaczenie sił w prętach skratowania, jak również obliczenie zamocowania
słupa w fundamencie, podano w rozdz. 5, cz. I [73].
10.7. STĘŻENIA KONSTRUKCJI HAL
10.7.1. RODZAJE STĘŻEŃ I OGÓLNE ZASADY ICH KSZTAŁTOWANIA
W celu zapewnienia stateczności i odpowiedniej sztywności hali jako całości oraz

poszczególnym jej częściom i elementom stosuje się stężenia. Na rysunku 10-99a
pokazano schematycznie stężenia hali jednonawowej. Przez zastosowanie stężeń
(tężników) we wszystkich płaszczyznach zamykających przestrzeń hali, tj. w ścia-
Tężniki poTadowe
C)
Poprzeczny tęJnik
* poziomie dolnych
pasów wiązarów Poziome tężniki podfużne
w poziomie dolnych
wiazorów
Tężnik pionowy łyżnik poziomy

//lazarów Tgzmk pionowy' ściany bocznej ściany szczytowej
ściany szczytowej (podłużnej)
Rys. 10-99. UMady stężeń w konstrukcji hali (opis w tekście)
112
nach szczytowych, ścianach podłużnych i w połaci dachu, tworzy się geometrycznie
niezmienną konstrukcję. Stężenia konstrukcji hali, w zależności od ich usytuowa-
nia, nazywa się dachowymi lub ściennymi, a nazwy poszczególnych rodzajów
tężników w tych dwóch grupach zależą od tego, w jakiej płaszczyźnie leżą i jak
są skierowane. Stężenie połaci dachowej polega na zastosowaniu w płaszczyźnie
dachu kratownic stężających poprzecznych i podłużnych do osi nawy, stanowią-
cych tzw. tężniki polaciowe poprzeczne i podłużne (rys. 10-99a). Tężnik poprzeczny
jest umieszczony między sąsiednimi wiązarami, a tężnik podłużny między sąsied-
nimi płatwiami.
Na rysunku 10-99b pokazane są pionowe tężniki dachowe, które umieszcza się
co najmniej w polu, gdzie występują stężenia połaciowe poprzeczne.
Tężniki połaciowe i pionowe dachowe należy stosować obowiązkowo.
Na rysunku 10-99c pokazano stężenia usytuowane w poziomie pasów dolnych
wiązarów, które stosowane są głównie w dużych halach, gdy pracują w nich ciężkie
suwnice. Tężniki tego rodzaju, podobnie jak połaciowe, mogą być poprzeczne lub
podłużne.
Na rysunku 10-99c pokazano również pionowe tężniki ścienne, przy czym stęże-
nie w ścianie bocznej (podłużnej) hali należy projektować w każdym przypadku,
natomiast stężenie w ścianie szczytowej stosowane jest rzadko, jedynie w halach
o bardzo dużej rozpiętości. Na rysunku 10-99d pokazano poziome tężniki ścienne.
Tężnik w ścianie szczytowej (w postaci poziomo usytuowanej kratownicy) stanowi
podparcie dla słupów tej ściany przy działaniu parcia wiatru. Obciążenie przejęte
ze ściany szczytowej jest przekazywane przez tężnik na ściany podłużne. Tężnik
w ścianie podłużnej stanowi podporę dla słupów pośrednich tej ściany i przekazuje
przejęte obciążenia poziome na słupy głównych konstrukcji nośnych hali. Tężniki
poziome ścian stosowane są w halach o dużej wysokości i przy znacznym rozsta-
wieniu słupów głównych. Tężnik poziomy w ścianie podłużnej jest czasem zastę-
powany tężnikiem poziomym belki podsuwnicowej.
Stężenia hali są konieczne nie tylko w czasie jej użytkowania, ale również
w fazie montażu. Zachodzi też czasem konieczność stosowania specjalnych tężni-
ków na okres montażu (tzw. tężników montażowych), które później mogą być
usunięte.
10.7.2. STĘŻENIA DACHOWE
10.7.2.1. Zadania i zasady projektowania tężników dachowych. Zadaniem

tężników połaciowych jest stężenie połaci dachu, a więc przejęcie sił występujących
w płaszczyźnie połaci. Są to siły w zasadzie prostopadłe do tężników, tzn. dla
tężników poprzecznych skierowane wzdłuż hali, a dla podłużnych w poprzek.
Tężniki połaciowe poprzeczne przejmują siły wywołane parciem wiatru
na ściany szczytowe i ewentualnie na świetliki. Ponadto tężniki te zapobiegają
wyboczeniu górnego (ściskanego) pasa wiązara w płaszczyźnie połaci dachowej,
ograniczając jego długość wyboczeniową do odstępu pomiędzy płatwiami (rys.

10-100 a). W dachach bezpłatwiowych tężniki poprzeczne zmniejszają długość
wyboczeniową tylko tych pasów, które do nich przylegają, natomiast pasy po-
zostałych wiązarów zabezpiecza się przed wyboczeniem za pośrednictwem tężni-
ków dachowych pionowych lub przez zastosowanie dodatkowych prętów zastępują-
cych płatwie. Poprzeczne tężniki połaciowe powinny być stosowane na całej
szerokości nawy, co najmniej w skrajnych polach i po obu stronach dylatacji
(rys. 10-100b).
a) b)
Rys. 10-100. Stężenia połaciowe poprzeczne: a) praca stężenia, b) usytuowanie przy djlatacji
l — wiązary, 2 — płatwie
Tężniki połaciowe podłużne, usytuowane przeważnie przy okapie,

spełniają następujące zadania:
— łączą tężniki połaciowe poprzeczne, tworząc z nimi zamkniętą ramę w płasz-
czyźnie połaci dachowej,
— stanowią podpory dla słupków ściany ryglowej przy obciążeniu poziomym
(parcie wiatru) i przekazują to obciążenie na słupy głównej konstrukcji nośnej,
— są podporami dla słupów przegubowych głównych konstrukcji nośnych,
przenosząc poziome obciążenie na układy stężone w kierunku poprzecznym hali
lub na odpowiednio stężone ściany szczytowe,
— zabezpieczają od utraty stateczności górne pasy podciągów (gdy rozstaw
słupów głównych jest większy od rozstawu wiązarów).
Głównym zadaniem dachowych tężników pionowych jest zabezpiecze-
nie poszczególnych dźwigarów dachowych od skręcania się, przechylenia lub wy-
wrócenia, zarówno podczas użytkowania budynku jak i w czasie montażu.
T ę ż n i k i w poziomie pasów dolnych wiązarów, podobnie jak tężniki
połaciowe, mogą służyć jako podpory słupków ścian ryglowych przy ich obciążeniu
poziomym (wskutek działania wiatru).
Tężniki podłużne w poziomie dolnych pasów wiązarów zmniejszają długość
wyboczeniową tych pasów w przypadku występowania w nich naprężeń ściskają-
cych wskutek sztywnego połączenia wiązarów ze słupami. W przypadku uwzględ-
niania przestrzennej pracy szkieletu hali, przy działaniu dużych skupionych sił
poziomych (np. od suwnic) mogą one, tak jak tężniki połaciowe, spełniać rolę
elementu rozkładającego to obciążenie na kilka głównych układów uośnych
konstrukcji. Projektowanie tężników w poziomie dolnych pasów wiązarów od-
bywa się według zasad obowiązujących dla tężników połaciowych podłużnych.
114
10.7.2.2. Tężniki polaciowe poprzeczne. Rodzaj kraty w tężnikach połacio-
wych poprzecznych zależny jest przede wszystkim od stosunku rozstawu wiązarów
dachowych do rozstawu płatwi, a w dachach bezpłatwiowych — od rozstawu
tężników pionowych oraz od rodzaju świetlików w halach z górnym oświetleniem.
Najczęściej stosuje się kratę podwójną (kratę X) jak na rys. 10-101a, b, a ponadto
kratę W ze słupkami i ewentualnie z drugorzędnymi krzyżulcami oraz kratę K.
b)
6) SzczegŻT C
PTcT-we
O d) kalenicowe
Szczegół A SzczeqóT B
Rys. 10-101. Schematy stężeń poiaciowych poprzecznych i szczegóły konstrukcyjne (opis w tekście)
Jako schemat statyczny tężnika połaciowego poprzecznego przyjmuje się

kratownicę usytuowaną w połaci dachu o rozpiętości równej szerokości hali lub
poszczególnej nawy (rys. 10-101a). Podporami tężnika są ściany podłużne hali,
odpowiednio usztywnione w celu przejęcia reakcji kratownicy. Pasami kratownicy
są pasy górne dźwigarów dachowych. Przekroje prętów skratowania tężników,
przy niewielkim rozstawieniu wiązarów, dobiera się najczęściej bez ich obliczania,
kierując się względami konstrukcyjnymi. Krzyżulce przyjmuje się przeważnie
z pojedynczych kątowników, a także z teowników lub prętów okrągłych. Rolę
słupków spełniają płatwie, a w dachach bezpłatwiowych stosuje się słupki z dwóch
kątowników lub ceowników. W przypadku dachów bezpłatwiowych pasy górne
pośrednich dźwigarów dachowych łączy się tężnikami połaciowymi poprzecznymi
za pomocą prętów z pojedynczych kątowników biegnących wzdłuż osi nawy.
W tym ostatnim przypadku krzyżujące się pręty z kątowników mogą być względem
siebie odwrócone i wtedy unika się przecinania jednego z nich.
Smukłość prętów należy przyjmować jak dla prętów ściskanych (l ^ 250).
Przy większych rozstawieniach wiązarów dachowych albo w przypadkach kiedy
115
na dach działają znaczne siły poziome (np. od urządzeń przemysłowych ustawio-
nych na dachu lub wskutek parcia wiatru na świetliki poprzeczne), nie wystarcza
ustalenie przekrojów prętów tężników na podstawie dopuszczalnej smukłości,
lecz należy sprawdzać naprężenia w prętach.
W górnych pasach wiązarów, jednocześnie stanowiących pasy stężeń połacio-
wych poprzecznych, powstaje dodatkowa siła, którą należy uwzględnić przy
wymiarowaniu prętów. Siły P wyznacza się w założeniu, że w przenoszeniu
działania wiatru biorą udział wszystkie tężniki poprzeczne dachu lub tężniki
znajdujące się między przerwami dylatacyjnymi.
Siły w krzyżulcach kraty X można wyznaczać dwojako. Można założyć, że
pracują tylko krzyżulce rozciągane (rys. 10-101a pręt BDF\ a krzyżulce ściska-
ne — jako wiotkie — ulegają wyboczeniu sprężystemu, lub rozłożyć układ na
dwie kraty obciążone w węzłach połowami sił P. Zasady wymiarowania prętów
stężeń przyjmuje się jak dla kratownic (rozdz. 7, cz. I [73]).
Połączenia montażowe stężeń projektuje się z reguły jako śrubowe. Konstrukcję
węzłów pokazano na rys. 10-101c, d, e, przy czym pręt, w którym występuje
większa siła ściskająca, powinien być ciągły.
Słupek podporowy AB kratownicy pokazanej na rys. 10-101a, przy uwzględ-
nieniu pracy tylko krzyżulców rozciąganych, należy projektować na siłę ściskającą
równą reakcji kratownicy, a w przypadku uwzględnienia pracy obu krzyżulców —
na połowę reakcji. Słupek ED należy projektować na siłę ściskającą P działającą
w węźle E, a słupek GF na siłę równą sile poprzecznej w przedziale BG.
Połączenia krzyżulców z wiązarem pokazano na rys. 10-101c. Blacha węzłowa
jest w warsztacie przyspawana do górnej krawędzi górnego pasa wiązara za pomocą
spoin czołowych.
Połączenie stężeń z płatwią kalenicową pokazano na rys. 10-101e. W przypadku
płatwi o dużej wysokości (np. belki ażurowe) blachy węzłowe łączy się w połowie
wysokości środnika, a nie z pasem dolnym.
10.7.2.3. Tężniki połaciowe podłużne. Tężniki te umieszcza się przy okapach

wzdłuż ścian zewnętrznych, a w halach wielonawowych przy linii słupów zewnę-
trznych. W tym ostatnim przypadku można stosować tężniki tylko po jednej
stronie. Schematy tężników połaciowych podłużnych pokazano na rys. 10-102a, b.
W niniejszych halach o wymiarowaniu prętów tężnika decyduje maksymalna
smukłość. Podparcie kraty tężnika stanowią słupy główne hali, a obciążenie
przyłożone jest w węzłach, o które opierają się słupki ściany podłużnej. Szczegół
połączenia słupka ściany z węzłem tężnika pokazano na rys. 10-102c. Pozostałe
węzły projektuje się podobnie jak w przypadku tężnika połaciowego poprzecznego.
10.7.2.4. Tężniki dachowe pionowe. Tężniki te stosuje się w odstępach nie

większych od 15,00 m. W wiązarach trójkątnych o rozpiętości mniejszej od 30,00 m
stosuje się jeden tężnik pionowy w środku rozpiętości wiązara (rys. 10-103a).
Przy rozpiętościach większych stosuje się większą liczbę tężników, jak pokazano
na rys. 10-103b. W wiązarach trapezowych, mających słupki podporowe, należy
116
c)
SzczegóT A
Pole z poprzecznym ^Ściana ryglowa

tęznikiem poTociowym
\Kqtownik okapowy
Pole z poprzecznym \Sciana ryglowa podłużna

teżnikiem poTaciowym
Rys. 10 •102. Schematy stężeń połaciowych podłużnych i szczegół konstrukcyjny (opis w tekście)
a)
Rys. 10-103
stosować również tężniki pionowe nad podporami. Te ostatnie tężniki mogą

jednocześnie pełnić rolę górnych prętów pionowych tężników ściennych w podłuż-
nej ścianie hali. W przypadku zastosowania wiązarów bezsłupkowych, tężniki
umieszcza się w płaszczyźnie krzyżulców, lecz nazywane są one również teżnikami
pionowymi (rys. 10-103c). W wiązarach trapezowych bez słupka podporowego
tężnik pionowy umieszcza się przy skrajnym słupku (rys. 10-103d).
117
G) SzczpgóTy A i B
g)
Szczegół C
Rys. 10-104. Schematy skratowań stężeń pionowych i szczegóły konstrukcyjne
Tężniki pionowe muszą być umieszczone w polach, gdzie znajdują się tężniki
połaciowe poprzeczne. W halach z suwnicami o udźwigu większym od 150 kN
stężenia pionowe należy stosować na całej długości dachu. W polach bez stężeń
poprzecznych stężenie pionowe można zastąpić dwoma prętami poziomymi,
usytuowanymi prostopadle do wiązarów w poziomach pasów dolnych i górnych.
Smukłość tych prętów nie może przekraczać 250. Przy montażu blokowym, gdy
element zblokowany składa się z dwóch wiązarów, stężenia pionowe stosuje się
w co drugim polu.
Schematy tężników pionowych pokazano na rys. 10-104a ;-d. W przypadku
dachów z płatwiami kratowymi rolę stężenia pionowego spełniają dodatkowe
pręty łączące węzeł kraty z dolnym pasem wiązara (rys. 10-39).
Gdy dach ma świetliki kalenicowe, należy również ich konstrukcję zabezpie-
czyć tężnikami kalenicowymi, które umieszcza się w jednej płaszczyźnie w linii
kalenicy lub w dwóch płaszczyznach przy podłużnych zewnętrznych ścianach
świetlika.
Pręty tężnika projektuje się jako pręty ściskane, przy czym o wymiarowaniu
przekroju decyduje zwykle smukłość. Szczegóły konstrukcyjne tężnika pokazano
na rys. 10-104e~g.
10.7.3. STĘŻENIA ŚCIENNE
Tężniki ścienne pionowe poprzeczne oraz tężniki ścienne poziome stosuje się
rzadko i tylko w halach o specyficznych kształtach, dlatego też nie są one omówione
szczegółowo w niniejszym rozdziale. Natomiast tężniki ścienne pionowe podłużne
118
występują we wszystkich typach hal przemysłowych i wymagają dokładniejszego
przedstawienia.
Tężniki ścienne pionowe są usytuowane nie tylko wzdłuż ścian zewnętrznych,
ale również wzdłuż linii słupów oddzielających poszczególne nawy. Zapewniają
one stateczność płaskich układów głównych wzdłuż budynku, gdyż słupy w tym
kierunku traktuje się zwykle jako przegubowo połączone z fundamentami.
Tężniki ścienne pionowe stosuje się przeważnie jako kratowe lub ramowo-
-kratowe (rys. 10-105a-7-e). W halach z suwnicami tężnik składa się z części górnej
(stanowiącej zwykłe stężenie pionowe wiązarów w płaszczyźnie słupków podpo-
rowych), z części nad belką podsuwnicową oraz z części dolnej (rys. 10-106),
przy czym często belkę podsuwnicową wykorzystuje się jako element tężnika
(rys. 10-107). To ostatnie rozwiązanie nie jest korzystne, gdyż ugięcia belki
w czasie przejazdu suwnicy wywołują w prętach tężnika dodatkowe naprężenia.
b) d)
Rys. 10-105
R.
IH r
Rys. 10-106. Schemat obciążenia stę-

żenia ściennego podłużnego
Stężenia dolne stosuje się zazwyczaj w środkowym polu między sąsiednimi słu-
pami lub przy środkowym słupie (rys. 10-18a). Umożliwia to swobodne ruchy
części budynku, wywołane zmianami temperatury. W przypadku długich hal
z suwnicami o dużym udźwigu stosuje się często tężniki w polach skrajnych
(rys. 10-22) lub w kilku polach pośrednich (rys. 10-107). Przykłady różnych
rozwiązań tego typu stężeń pokazano na rys. 10-13, 10-18, 10-54 i 10-65. Tężniki
pionowe dolne są zwykle usytuowane w płaszczyźnie belki podsuwnicowej, rzadziej
w płaszczyźnie przyściennych gałęzi słupów.
Tężnik ścienny pionowy podłużny oblicza się na działanie wiatru na ścianę
szczytową hali oraz na poziome oddziaływanie suwnicy pochodzące od hamowania
mostu (rys. 10-106). Na górny tężnik ściany przenosi się siła R^ wywołana przez
parcie wiatru na ścianę szczytową. Siła ta w danym przypadku jest równa reakcji
poprzecznego tężnika połaciowego. Tężnik pionowy w ścianie podłużnej stanowi
119
Rys. 10-107. Widok stężeń ściennych podłużnych usytuowanych w płaszczyźnie belki podsuw-
nicowej
więc podporę połaciowego tężnika poprzecznego. Tężnik ścienny, znajdujący się

poniżej, musi być obliczony na siłę R! łącznie z siłą R2 stanowiącą reakcję poprzecz-
nego tężnika umieszczonego w poziomie dolnych pasów wiązarów, analogicznego
do tężnika połaciowego. Ponieważ w polu skrajnym nie ma tężnika pod belką
podsuwnicową, siły Rt i R2 muszą być przeniesione przez tę belkę na tężnik piono-
wy znajdujący się w środkowym polu. Na tężnik ten działa ponadto siła od hamo-
wania suwnicy ~LH„ wobec czego musi on być obliczony na łączną siłę R^ R2+
-f £#r- Ten ostatni tężnik przekazuje obciążenie przejęte od obu tężników po-
przecznych i z belki podsuwnicowej na fundament.
Po określeniu siły poziomej na dolną część tężnika, siły wewnętrzne w tężniku
znajduje się w zależności od jego schematu statycznego.
nr^ •1
JJ" Rys. 10-108
Krzyżulce tężników projektuje się z pojedynczych lub podwójnych kątowni-

ków, ceowników, a nawet dwuteowników. W przypadku stężenia, jak na rys.
10-105b, mogą być stosowane przekroje rurowe. Przy tężnikach ramowych słupy
główne, stanowiące jednocześnie ich elementy, mają przekrój jak na rys. 10-108.
120
10.7.4. INNE SPOSOBY STĘŻEŃ HAL
Stateczność ogólną konstrukcji hali można, w pewnych przypadkach, zapewnić

nie tylko przez stosowanie stężeń.
W tym celu można zaprojektować sztywne tarcze z żelbetu, betonu, muru
oraz z blachy falistej lub fałdowej.
Stężenia z prefabrykatów żelbetowych można stosować, jeśli stosunek długości
wyboczeniowej prefabrykatu do mniejszego wymiaru jego przekroju poprzecznego
jest nie większy niż 30 oraz gdy zapewniony jest tzw. warunek podparcia nie-
przesuwnego. Pręt można uważać za podparty nieprzesuwnie w płaszczyźnie
prostopadłej do jego osi, jeżeli w miejscu podparcia pręt jest połączony z konstruk-
cją sztywną (tarczą), mającą zapewnioną stateczność. Za konstrukcję sztywną
można uważać co najmniej dwa pręty podpierające, jeżeli kąt między osiami tych
prętów zawarty jest w granicach 60-135° i pręty te są połączone ze stałymi punk-
tami konstrukcji. Każdy pręt podpierający musi przenieść siłę osiową równą
co najmniej 0,01 siły występującej w pręcie podpieranym. Dotyczy to oczywiście
także łączników mocujących pręty.
Jako stężenie konstrukcji hali mogą być uważane sztywne tarcze z blach fałdo-
wych, stanowiące pokrycia dachu lub ścian. Blacha fałdowa jest bardzo sztywna
przy tarczowych obciążeniach normalnych, działających wzdłuż fałd, i przy ści-
naniu w płaszczyźnie tarczy, natomiast wykazuje małą sztywność przy obciąże-
niach normalnych, działających w poprzek do tworzących fałd. Dlatego też przy
oddziaływaniu blachy fałdowej na pręt, do którego blacha jest umocowana, przyj-
muje się, że sztywność na ściskanie w kierunku fałd jest nieskończenie wielka,
a w kierunku poprzecznym — nieskończenie mała. Te sztywności są uwzględniane
przez przyjęcie odpowiedniego modelu wyboczeniowego prętów połączonych
z przeponą. Przepona z blachy fałdowej może więc być zastąpiona przez szczególny
rodzaj podparcia sprężystego.
Przy przyjęciu powyższych założeń opracowano sposób obliczania sztywności
zastępczego podparcia sprężystego w postaci tarczy z blach fałdowych i na tej
podstawie ustalono metody wyznaczania siły krytycznej w prętach ściskanych
osiowo i mimośrodowo. Ponadto opracowano sposób obliczania stężenia w postaci
tarczy, zastępującego tężniki konstrukcji hali. Szczegółowe dane dotyczące teorii
konstrukcji przepon i praktycznych metod obliczania podano w pracy [11].
Przy analizowaniu pracy tarczowej pokrycia, tj. pracy wynikającej z połączenia
z konstrukcją nośną, należy podzielić pokrycie na podstawowe zespoły, które
zwykle nazywa się przeponami lub diafragmami. Pojedynczą przeponę można
przyrównać do pola środnika zawartego między żebrami w belce pełnościennej.
Taka przepona składa się z następujących elementów:
— arkuszy blachy fałdowej,
— płatwi lub słupków i rygli ściany,
— dwóch wiązarów (dźwigarów),
— łączników głównych,
— łączników uszczelniających,
— elementów łączników pośrednich.
Przepony powinny spełniać dwa warunki wytrzymałościowe:
— połączenia między elementami przepony a konstrukcją nośną powinny być
odpowiednio sztywne i wytrzymałe,
— wartość średnich naprężeń stycznych, wywołanych obciążeniem, powinna
być małą częścią naprężeń normalnych w blachach; warunek ten podyktowany
jest dążeniem, aby osłabienie blachy w czasie eksploatacji budynku (np. korozją)
prowadziło do ewentualnego zniszczenia spowodowanego zginaniem.
Warunkiem trzecim jest, aby przepony miały elementy brzegowe prostopadłe
do tworzących fałd.
Projektowanie pokryć współpracujących można podzielić na dwa główne etapy:
określenie podatności przepony,
określenie nośności przepony.
Podatnością przepony nazywa się sumę podatności poszczególnych ele-
mentów i połączeń. Schemat określenia podatności pokazano na rys. 10-109.
Podatność przepony, wywołana jednym z czynników, wyraża się zależnością
C = -pr-, (10-35)
gdzie: V — siła poprzeczna.
v — przesunięcie wywołane siłą V (rys. 10-109).
Rys. 10-109
Podatność przepony jako całości jest sumą:

— podatności wywołanej spaczeniem blachy,
— podatności wywołanej odkształceniem postaciowym blachy,
— podatności połączenia płatwi z dźwigarami, z ewentualnym uwzględnieniem
sił podłużnych w płatwiach.
Metoda obliczania podatności przez zsumowanie wpływu różnych czynników
jest metodą uproszczoną, lecz wystarczającą dla celów praktycznych. Przykłady
obliczeń podano we wspomnianej pracy [11].
Nośność przepony powinna wynikać z nośności połączenia uszczelniającego
lub pośredniego oraz z nośności skrajnych łączników głównych (mocujących
122
blachy do platwi lub słupków). Nośność obliczona dla postaci zniszczenia powinna
być o 25% większa.
Ogólne wymagania dotyczące przepon są aktualne również w przypadku
tarczownic. Tarczownice są to zespoły przepon połączone w jedną całość; stanowią
one zwykle połać dachu składającą się z osiowych elementów kalenicy i okapu
oraz z blachy fałdowej. Wzory na obliczenie podatności ulegają tu jednak mody-
fikacji, gdyż tarczownice są równomiernie obciążone, a więc naprężenia styczne
zmieniają się w sposób ciągły.
Nośność tarczownicy powinna wynikać z nośności połączeń uszczelniających
lub nośności połączenia między blachą a konstrukcją. Nośność obliczona dla
postaci zniszczenia powinna być o 25% większa.
Sposób przeprowadzenia obliczeń tarczownic, przykłady liczbowe i warunki
konstrukcyjne podano we wspomnianej pracy [11].
10.8. ŚCIANY HAL
W halach stosuje się zazwyczaj ściany ze szkieletem stalowym w postaci pionowego

rusztu wykonanego z elementów poziomych, tzw. rygli, i z elementów pionowych,
tj. słupków.
Ściana może być: a) samonośna, tzw. ryglowa (wypełniona), opierająca się. na
własnym fundamencie, b) podwieszona, tzw. kryta, opierająca się na ryglach,
które przekazują jej ciężar na słupki rusztu ściany.
Ściany podłużne ustawia się w zasadzie tuż poza konstrukcją nośną hali,
tj. za obrysem słupów. Ściany poprzeczne zaleca się odsuwać na odległość
2,00-3,00 m od osi skrajnych dźwigarów dachowych, co przy zastosowaniu
wsporników belek podłużnych zwiększa użytkową długość hali.
W obliczeniach statycznych ścian należy uwzględniać działanie następujących
obciążeń:
— ciężar własny stalowej konstrukcji ściany,
— ciężar elementów wypełniających lub zawieszonych na szkielecie ściany,
— parcie i ssanie wiatru.
Rozstaw słupków rusztu stalowego w zasadzie nie powinien być większy od
3,00 m, natomiast rozstaw rygli należy ustalać wychodząc z warunku, aby wielkość
pól wytworzonych przez sąsiednie rygle i słupki nie przekraczała 16 m2.
10.8.2. ŚCIANY RYGLOWE
Ściany tego typu stosowane są obecnie rzadko. Są one zwykle wykonane z cegły
lub z prefabrykatów drobnowymiarowych na zaprawie cementowej. Słupy ścian
opierają się na ławie fundamentowej biegnącej na zewnątrz słupów głównych hal.
123
Rygle ścian są rozstawione w zależności od liczby i miejsc usytuowania okien
(względy architektoniczne), przy czym pierwszy rygiel poziomy powinien znaj-
dować się na wysokości 1,50-4,00 m ponad fundamentem. Gdy ściana nie ma
otworów, rygli nie oblicza się na obciążenia pionowe, a jedynie na działanie wiatru
przekazywane z sąsiednich obu pól ściany. Rygle nad otworami oblicza się na
obciążenie pionowe od ciężaru ściany nad nimi leżącej.
Rygle i słupy ścian wykonywane są z dwuteowników walcowanych. Słupy
opiera się na fundamencie murowanym lub betonowym (rys. 10-llOa), lub na
podwalinowym kątowniku czy ceowniku (rys. 10-1 lOb). Słupy narożne wykonuje
A-A
B-B
Rys. 10-110
się najczęściej z dwóch ceowników, aby istniała możliwość osadzenia dwóch

prostopadłych do siebie ścian wypełniających (rys. 10-1 lOc). Połączenie rygli ze
słupem pokazano na rys. 10-1 lOd.
Ściany ryglowe charakteryzują się dużymi kosztami i są obecnie rzadko stoso-
wane; zastępuje się je lekkimi ścianami osłonowymi.
10.8.3. ŚCIANY OSŁONOWE
Ścianą osłonową (krytą) nazywa się taką ścianę, która w postaci płyt falistych lub
fałdowych stalowych, lub innych, jest podwieszona do rusztu stalowego (rys.
10-111). Odstęp rygli i słupków normowany jest tutaj wymiarami płyt osłonowych
i okien.
Rygle najczęściej projektuje się jako belki ciągłe, dwukierunkowo zginane
od parcia wiatru i ciężaru płyt. Z tych względów przekroje rygli przyjmuje się
jak na rys. 10-112a, b.
124
Rys. 10-111. Widok konstrukcjijściany zewnętrznej podwieszonej
a),., „.. b) c)
'jRygiel
Słupek
lacji
- -.. Blacha fałdowa
Rys. 10-112
W halach na ściany osłonowe stosuje się podobne płyty jak przy pokryciu
dachu, a więc płyty trójwarstwowe oraz płyty z blach fałdowych stalowych i alumi-
niowych z warstwą izolacyjną. Stosuje się również płyty z blach fałdowych stalo-
wych ocynkowanych, pokrytych polichlorkiem winylu, z rdzeniem z pianki poli-
uretanowej.
Sposoby mocowania do rygli płyt pojedynczych (dla hal nieocieplonych)
i płyt warstwowych są podobne jak w przypadku płatwi w pokryciu dachowym.
Przykładowe rozwiązania pokazano na rys. 10-112a-;-c.
125
10.9. WSPÓŁCZESNE TENDENCJE KSZTAŁTOWANIA HAL
PRZEMYSŁOWYCH
Rozwiązania przestrzenne i konstrukcyjne budynków przemysłowych są dostoso-

wywane do procesów technologicznych. Trwałość tych procesów obecnie —
w warunkach szybkiego postępu — wynosi 5-8 lat. Tak więc w wielu przypadkach,
bezpośrednio po wybudowaniu obiektu i uruchomieniu produkcji (co w sumie
trwa kilka lat) trzeba przystąpić do zmiany procesu technologicznego na bardziej
nowoczesny.
Okres stosowania określonej technologii jest w całkowitej dysproporcji do
żywotności konstrukcji budynku. Problem nierównej trwałości procesu technolo-
gicznego i trwałości budynku rozwiązuje się przez realizowanie następujących
koncepcji:
— budynki możliwie lekkie, łatwo rozbieralne o krótkim okresie użytkowania,
tj. zbliżonym do trwałości procesu technologicznego,
— budynki o dużej trwałości, przystosowane do łatwego dokonywania w nich
zmian technicznych dostosowujących budynek do innego procesu technolo-
gicznego (tzw. elastyczne),
— budynki o dużej trwałości, ale o konstrukcji całkowicie oddzielonej od
procesu technologicznego,
— budynki podzielone na część trwałą i część przewidzianą do zmian.
Wybór jednego z tych kierunków zależy od konkretnego przeznaczenia budynku.
Tendencje rozwojowe na najbliższe lata zmierzają do stosowania trzech pod-
stawowych grup konstrukcji hal przemysłowych:
W hale zwykłe, lekkie, przeznaczone na magazyny, warsztaty i lekką produk-
cję, bez suwnic, najczęściej o siatce słupów 18,00-6,00 m i wysokości 6,00 m,
przewidywane na czas użytkowania ok. 15 lat; zapewniona musi być zatem łatwa
rozbieralność konstrukcji,
— hale wzmocnione o nieco większych rozpiętościach i wysokościach, z suw-
nicami natorowymi lub podwieszonymi, przewidywane na czas użytkowania
30 lat i więcej; w związku z tym hale te muszą być przystosowane do zmian
procesu technologicznego,
— hale i budynki specjalne, indywidualnie projektowane oraz realizowane
według indywidualnie sformułowanych potrzeb i do tych potrzeb dostosowane;
ten typ budynków przewiduje się dla ok. 20% ogólnej powierzchni budynków
przemysłowych.
Dość powszechnie przyjmuje się pogląd o celowości stosowania w halach
przemysłowych innego rodzaju transportu technologicznego niż suwnice. Jedno-
cześnie rozwój technologii stwarza zapotrzebowanie na transport o coraz większym
udźwigu. W nowych typach hal dotychczasowe zadania suwnic zostają przejęte
przez dźwigi portalowe lub półportalowe, a także przez różnego rodzaju przenośniki
instalowane na fundamentach lub na własnej konstrukcji nośnej.
Inną tendencją jest oddzielenie części technologicznej od części budowlanej.
W tym przypadku suwnice mogą być instalowane, ale tylko w tych przestrzeniach,
126
w których są rzeczywiście potrzebne, przy czym projektuje się dla nich własną,
nie związaną z budynkiem konstrukcję nośną. Taki budynek nie jest obciążony
od suwnic, przenośników, pomostów itp., stanowi więc tylko zabezpieczenie po-
wierzchni produkcyjnej przed wpływami atmosferycznymi. Budynek może być
wtedy lekki, typowy, projektowany z przystosowaniem do procesu produkcyjnego.
Możliwość zmian technologii realizuje się przez:
— stworzenie pewnej rezerwy wymiarów i nośności elementów konstrukcyj-
nych (tzn. projektuje się budynek o nieco większej rozpiętości naw i wysokości
oraz elementy konstrukcyjne wytrzymujące większe obciążenia),
— kształtowanie elementów konstrukcyjnych umożliwiające łatwe wzmoc-
nienie, wymianę lub dołączenie do nich dodatkowych konstrukcji, np. pomostów
roboczych, przenośników itp.,
— zmniejszenie podziału wnętrza budynku na odrębne pomieszczenia; wy-
konywanie ścianek działowych łatwo rozbieralnych i przestawnych,
— prowadzenie instalacji w kanałach pod podłogą lub w ciągach instalacyjnych
ponad urządzeniami technologicznymi, z łatwym do nich dostępem w celu kon-
serwacji lub wymiany.
Przykład takiego rozwiązania pokazano na rys. 10-113. Jest to zakład produkcji
podzespołów elektronicznych, w którym z góry przewidziano stałą modernizację
produkcji. Stworzono tu duże przestrzenie bezsłupowe przekryte lekką konstruk-
cją dachową o dużej rozpiętości, podwieszoną do szeregu słupów — pylonów
ustawionych w osi hali.
y
Rys. 10-113. Hala zakładu mikroelektroniki w Newport
Inną tendencją rozwiązań projektowych jest założenie, że poszczególne części

obiektu przemysłowego mają różny okres użytkowania. W praktyce przyjęcie tej
zasady prowadzi do podziału obiektu przemysłowego na odrębne części lub do
rozdzielenia obiektu na kilka odrębnych budynków, połączonych krytymi przej-
ściami.
W nowych rozwiązaniach wielki nacisk kładzie się na walory architektoniczne
obiektów przemysłowych. Odrzuca się monotonię i przesadną prostotę bryły.
Nowoczesna fabryka powinna być wkomponowana w otoczenie, często dając
możliwość dostępu ludzi z zewnątrz do niektórych części obiektu w celu obser-
wacji produkcji.
PRZEKRYCIA O DUŻYCH
11.1. INFORMACJE WPROWADZAJĄCE
Konstrukcje metalowe, a szczególnie stalowe, dzięki swojej wysokiej wytrzymałości

oraz niezawodności w pracy umożliwiają realizację interesujących koncepcji archi-
tektonicznych oraz pozwalają na uzyskanie dużych rozpiętości i znacznych wyso-
kości pomieszczeń. Stosuje się te konstrukcje w budownictwie użyteczności
publicznej oraz w budownictwie specjalnym i przemysłowym.
Do obiektów użyteczności publicznej należą: teatry, pawilony wystawowe,
sale sportowe, kryte stadiony, dworce itp. obiekty, mające duże rozpiętości na-
rzucone wymaganiami eksploatacyjnymi i architektonicznymi (rys. 11-1).
Przekrój poprzeczny
Konał wyciągowy podłużny
ŁZ5_! L „ 10x2,85 = 28,50
Rys. 11-1. Konstrukcja stalowa przekrycia lodowiska „Torwar"
Do budownictwa specjalnego należą takie obiekty, jak hangary, garaże itp.

budowle, w których wymagania eksploatacyjne narzucają eliminację lub ograni-
czenie liczby słupów wewnętrznych (rys. 11-2).
W budownictwie przemysłowym, z uwagi na proces technologiczny lub rodzaj
produkcji (np. samolotów, dużych maszyn), wymaga się także hal o dużych roz-
piętościach.
We współczesnej technice rozwinęły się różne konstrukcje umożliwiające uzy-
skanie nawet bardzo dużych rozpiętości. Od konstrukcji belkowych, kratowych,
ramowych, łukowych, przestrzennych, strukturalnych do konstrukcji wiszących
i wstępnie sprężonych — to szeroki zakres możliwości efektywnych rozwiązań.
128
5
g
c
0_
rc 16.00
a
Rys. 11-2. Konstrukcja hangaru

Mogą to być konstrukcje realizowane nie tylko na rzucie prostokątnym, ale także
okrągłym lub owalnym.
Konstrukcje o dużych rozpiętościach nie są na ogół wykonywane jako wielo-
krotnie powtarzalne — typowe; mają one raczej charakter indywidualny i są
realizowane dla określonego obiektu. Mogą natomiast być typizowane poszcze-
gólne elementy tych konstrukcji.
Obiekty o dużych rozpiętościach w dużym stopniu przenoszą własny ciężar
konstrukcji, dlatego też obniżenie masy konstrukcji jest ważnym zadaniem kon-
struktora. Z tych względów na ogół uzasadnione staje się stosowanie stali o pod-
wyższonej wytrzymałości (18G2, 18G2A, 18G2AY, 10HAY) oraz stopów alu-
minium, a także szersze stosowanie konstrukcji wstępnie sprężonych i linowych,
gdzie racjonalnie jest wykorzystywana wysoka wytrzymałość lin i drutów stalo-
wych.
W aspekcie lekkości konstrukcji ważne jest także zastosowanie lekkiego po-
krycia dachowego, jak np. stalowe blachy fałdowe, płyty z tworzywa sztucznego,
lekkie betony zbrojone, a na ocieplenie — wełny mineralnej, waty szklanej itp.
Obiekty o dużych rozpiętościach wymagają często oświetlenia od góry, co
realizuje się za pomocą świetlików.
Specyfiką niektórych konstrukcji, jak np. hangarów, hal przemysłowych, jest
konieczność realizacji dużych bram w celu wprowadzenia samolotów czy pojazdów,
które mogą zajmować całą szerokość hali. Do zamykania i otwierania tych bram
konstruuje się specjalne urządzenia, a konieczność projektowania tych bram
w istotny sposób wpływa na konstrukcję przekrycia.
11.2. PRZEKRYCIA Z ZASTOSOWANIEM BELEK, KRATOW-

NIC, RAM I ŁUKÓW
11.2.1. WYTYCZNE STOSOWANIA I ZASADY PROJEKTOWANIA
Belkowe konstrukcje o dużych rozpiętościach stosuje się wówczas, gdy pod-

pory nie mogą przejąć sił rozporowych (np. przy oparciu na ścianach murowanych
czy też słupach betonowych itp.). Dźwigary walcowane (dwuteowniki) są stosowa-
ne do rozpiętości 8,00 m (najczęściej w granicach do 6,00 m), belki ażurowe do
ok. 20,00 m, a blachownice do ok. 50,00 m. Podany zakres może być traktowany
jako orientacyjny, gdyż na wybór rozwiązania konstrukcyjnego wpływa wiele
czynników. Zdarzają się też przypadki, że blachownice spawane są stosowane
nawet przy rozpiętości ok. 100,00 m.
Układy belkowe są proste w wykonaniu i montażu, jednak przy dużych roz-
piętościach wykazują zbyt duże zużycie stali. Zasady projektowania belek omówio-
no w rozdz. 6, cz. I [73].
Przy większych rozpiętościach może być celowe zastosowanie wstępnego
sprężania belek za pomocą cięgien ze stali o wysokiej wytrzymałości lub bez
130
stosowania cięgien (metodami wytwórczymi lub montażowymi). Projektowanie
belek wstępnie sprężonych omówiono w pracach [7], [12], [54].
Należy równocześnie podkreślić, że w ostatnim okresie zmniejszyło się za-
interesowanie konstruktorów wstępnym sprężaniem belek. Przyczyną tego jest
m. in. stosunkowo złożona technologia wykonania tych belek, obniżenie efektu
wstępnego sprężenia w okresie eksploatacji (w wyniku pełzania i relaksacji),
a także możliwości zastosowania innych, efektywnych rozwiązań. Być może nowe
koncepcje w zakresie sprężania belek, jakie się ostatnio pojawiły (np. za pomocą
odpowiedniego kształtowania belek i spawania autor J. I. Nabokow, Instytut
Górniczo-Hutniczy w Kommunarsku, ZSRR), umożliwią szersze zastosowanie
technologii belek wstępnie sprężonych.
Przy większych rozpiętościach celowe jest zastosowanie d ź w i g a r ó w k r a t o -
wych. Zasady projektowania kratownic omówiono w rozdz. 7, cz. I [73],
Zastosowanie wstępnego sprężania umożliwia zwiększenie zakresu zasto-
sowania kratownic.
W kratownicach płaskich efekt sprężenia zależy od przyjętego schematu
konstrukcji. Istotny wpływ mają także: rozmieszczenie cięgien oraz okres spręże-
nia — przed, w trakcie lub po przyłożeniu do konstrukcji obciążeń eksploatacyj-
nych. Wyróżnić można cztery typy rozwiązań konstrukcyjnych (rys. 11-3):
— kratownice z oddzielnie sprężonymi niektórymi prętami (rys. ll-3a),
— kratownice ze sprężonym pasem dolnym (rys. ll-3bjc) 3
Rys. 11-3
sffiffiA ~A stb.
a)
CFWWWNJ pwwwYwyazsĘ
b)
Rys, 11-4
131
— kratownice z cięgnami rozmieszczonymi wewnątrz skratowania (rys.
— kratownice, w których cięgna znajdują się poza skratowaniem (rys. ll-3f, g).
Efekt wstępnego sprężenia kratownicy można zwiększyć, zastępując sprężanie
pojedynczych prętów lub pasa rozciąganego przez wprowadzenie cięgien o trasie
łamanej, rozmieszczonych wewnątrz skratowania (rys. ll-3d i e). W ten sposób
powstają wstępne siły wewnętrzne w większej liczbie prętów. Najkorzystniejsze
okazują się rozwiązania, w których część pozioma cięgna jest nie krótsza od
połowy rozpiętości wiązara. Uzyskuje się wówczas zmniejszenie zużycia stali
w wiązarach od 15-20%. Należy jednak zwrócić uwagę, że sprężenie za pomocą
cięgien rozmieszczonych wewnątrz kratownicy jest uzasadnione przy rozpięto-
ściach większych od 30 m.
Sprężanie może być również zastosowane w kratownicach wieloprzęsłowych
(rys. 11-4). Na rysunku 11-5 podano przykłady rozmieszczenia cięgien w pasach
kratownic, a na rys. 11-6 przykłady oparcia zakotwień.
Poniżej podano sposób obliczania kratownic wstępnie sprężonych.
Kratownice w pierwszym etapie projektuje się jak konstrukcję przegubowo-
-prętową, wymiarując przekroje prętów z pominięciem tych prętów rozciąganych,
które są najbardziej obciążone. Następnie pręty pominięte w pierwszym etapie
projektuje się jako elementy wstępnie sprężone. W kratownicach statycznie wy-
znaczalnych na ogół spręża się pręty pasa dolnego i rozciągane krzyżulce w strefach
przypodporowych, a w ustrojach statycznie niewyznaczalnych także pręty pasa
górnego przy węzłach narożnych. Po wprowadzeniu cięgna, pręt staje się ustrojem
jednokrotnie statycznie niewyznaczalnym. Przy rozwiązaniu takiego układu naj-
korzystniejsza jest metoda sił.
Nośność obliczeniową pręta sprężonego można określić następująco
Âpfdf9 (11-1)
d) e)
O -j.
Rys. 11-5. Przykłady: a)-ê) rozmieszczenia cięgien w pasach kratownic
l — cześć sprężonaj 2 — prowadnica, 3 — cięgno,, 4 — przepona
132
b)
\J ,'
A-A
>•<
M J.
m
: r i|
Rys. 11-6. Przykłady: a)-rc) zakotwienia cięgien

l - konstrukcja sprężona, 2 - prowadnica, 3 ~ cięgno, 4 - płyta oporowa
gdzie: Afd — odpowiednio pole przekroju i wytrzymałość obliczeniowa materiału

pręta sprężanego,
ł?pa =_
= 0,9 — współczynnik obciążenia dla siły w cięgnie,
Ap — pole przekroju cięgna,
/dP — wytrzymałość obliczeniowa materiału cięgna.
Siła sprężająca, wyznaczona z warunku stateczności pręta sprężanego, wynosi
(11-2)
gdzie: 2 — współczynnik obciążenia dla siły w cięgnie,
a przyrost siły w cięgnie w wyniku działania siły NR
(11-3)
Naprężenie w cięgnie sprawdza się ze wzoru

1,2-P-j-JP (11-4)
Jap >
a naprężenie w pręcie sprężonym ze wzoru
(11-5)
A
133
W przypadku sprężenia całej kratownicy, przyrost siły w cięgnie od obciążenia
zewnętrznego określa się ze wzoru
^n
Nt ^ p
Sprawdzenie naprężeń w prętach kratownicy:

a) gdy siły spowodowane sprężeniem oraz siły od obciążeń zewnętrznych
w kratownicy niesprężonej mają te same znaki:
, 01-7)
» >
b) gdy siły spowodowane sprężeniem oraz siły od obciążeń zewnętrznych

w kratownicy niesprężonej mają znaki przeciwne:
gdy \Nlmd\ > Ńfy^p+Ap}, (11-9)

O i = Nl,t±Ńfy1P_+AP)
•"••L
gdy \Niid\ < N&^P+AP-), (11-11)
fd. (11-12)
i
Jeżeli pręt w kratownicy niesprężonej jest rozciągany, to przy wystąpieniu zależ-
ności (11-9) naprężenia sprawdza się ze wzoru (11-12) z zastąpieniem wartości
9jp-2 wartością TJ natomiast przy wystąpieniu zależności (11-11) ze wzoru (11-10)
P-I)
z zastąpieniem wartości ^ p > 1 wartością ^ p > 2 .

We wzorach przyjęto oznaczenia:
N i, d — siła w pręcie kratownicy niesprężonej od obciążenia obliczeniowego,
N( — siła w pręcie od siły jednostkowej w cięgnie.
Kratownice przy rozpiętościach rzędu 50 m i wysokości --- -r- -rozpiętości
o 12
mają duże wysokości w środku przęsła, przekraczające dopuszczalne wymiary
konstrukcji do transportu, co wymaga przewiezienia poszczególnych elementów
i wykonania dużej liczby połączeń na placu budowy. Celowe w tym przypadku
może być zastosowanie przestrzennych kratownic trójkątnych, wstępnie sprężo-
nych, o stosunkowo małej wysokości, wygodnych w transporcie i montażu (rys.
11-7) [7].
134
Rys. 11-7. Przekrycie z trójkątnymi, a )
wstępnie sprężonymi kratownicami:
a) przekrój poprzeczny, b), c) przekroje r
podłużne — warianty rozwiązań
b)
2iOO -:- 3C.OO

.— .
Niskie zużycie stali w konstrukcji można uzyskać, wykorzystując współpracę

pokrycia dachowego położonego na pasie górnym kratownicy, stosując rury na
pręty ściskane oraz wstępnie sprężając konstrukcję. Przy rozpiętości powyżej
40 m jedna podpora kratownicy powinna być przesuwna. Wykluczy to możliwość
przeniesienia na ściany parcia poziomego, wywołanego odkształceniami spręży-
stymi dolnego pasa kratownicy.
W przekryciach o dużych rozpiętościach stosuje się także układy ramowe
dwuprzegubowe lub o słupach zamocowanych. Ramy o słupach zamocowanych
są bardziej sztywne i ekonomiczne z uwagi na zmniejszenie zużycia stali, wymagają
jednakże dużych fundamentów, a także większy wpływ wywierają tu zmiany
temperatury.
Przy dużych rozpiętościach rygle ram projektuje się w postaci blachownie
spawanych lub kratownic.
Wysokość rygla w postaci blachownicy jest mniejsza niż wysokość kratownicy.
W wielu przypadkach ten fakt ma istotne znaczenie, na przykład w garażach
oraz pawilonach wystawowych i handlowych. Uzyskuje się mniejszą wysokość
ścian, a więc i mniejszą kubaturę, i wobec tego mniejsze koszty eksploatacji.
Rygle ram w postaci blachownie mają zastosowanie do rozpiętości rzędu 50-60 m.
Wysokość rygli przyjmuje się wówczas -— -~ -— rozpiętości przęsła.
Ramy kratownicowe mają zastosowanie w hangarach oraz w budynkach
przemysłowych o większych rozpiętościach, tj. 60-150 m (rys. 11-8). Ramy te
mogą być dwuprzegubowe (rys. łl-8aj przeguby na poziomie fundamentów)
lub bezprzegubowe (rys. ll-8b). Stosunek wysokości do rozpiętości przyjmuje się
w tych ramach ł/12-1/20. Przy tych wymiarach rygiel nie może być wykonany
w warsztacie z uwagi na trudności transportowe, a zatem na budowę muszą być
transportowane poszczególne elementy. Rygiel ramy kratowej może mieć pasy
równoległe lub trapezowe. Te ostatnie są korzystniejsze z uwagi na odpływ wody
135
a) b)
Q- -£](^ _ 120.00 - 150.00
>
5'
>
Rys. 11-8
deszczowej. W pawilonach wystawowych i dworcach, przy wysokości ram rzędu

15-20 m i rozpiętościach 40-50 m, można stosować ramy kratownicowe o ryglu
łamanym (rys. ll-8c). Ramy tego typu mają zwykle jednakową wysokość prze-
kroju rygli i słupów (1/15-1/25 rozpiętości).
Sprężenie wstępne ram jest efektywnym sposobem na zwiększenie roz-
piętości konstrukcji oraz obniżenie zużycia stali. Celem sprężenia jest wytworzenie
wstępnego stanu odkształceń przeciwnie skierowanych do odkształceń od obciążeń
eksploatacyjnych.
Na rysunku 11-9 przedstawiono przykładowe rozwiązania. Efektywnym roz-
wiązaniem jest naprężenie wsporników ramy za pomocą cięgien zamocowanych
do fundamentów (rys. ll-9b, c, f, h, i). W ramach o konstrukcji blachownicowej
stosuje się często cięgna zakotwione na poziomie stóp słupów (rys. ll-9g) lub
w słupach poniżej rygla (rys. ll-9e). W niektórych przypadkach, w celu objęcia
wpływem sprężenia całej konstrukcji, stosuje się cięgna o trasie krzywoliniowej
(rys. ll-9d). Gdy cięgno zakotwione jest w podporowych węzłach ramy, sprężenie
powoduje odciążenie środkowej części rygla, zwiększając jednocześnie obciążenie
słupów i części przywęzłowych (rys. ll-9a). Schemat taki jest uzasadniony przy
dużych rozpiętościach ram i niewielkiej wysokości słupów. Rozmieszczając cięgna,
jak pokazano na rys. ll-9c, można wprowadzić wstępne momenty zginające,
redukujące momenty od obciążenia eksploatacyjnego praktycznie w całej konstruk-
cji.
Obliczanie ram przeprowadza się zgodnie z zasadami podanymi w rozdz. 8,
cz. I [73], a obliczanie wstępnego sprężania wg prac [6] i [54].
W konstrukcjach łukowych można uzyskać mniejsze zużycie stali w po-
równaniu z rozwiązaniami belkowymi lub ramowymi. Konstrukcje łukowe stosuje
136
c) b)
c)
Rys. 11-9
się najczęściej w pawilonach wystawowych, hangarach, halach sportowych,

targowych itp.
Stosuje się następujące schematy statyczne łuków: dwuprzegubowe (rys.
ll-10a), trójprzegubowe (rys. ll-10b) i bezprzegubowe (rys. ll-10c). Najczęściej
spotyka się łuki dwuprzegubowe, które są proste w wykonaniu i montażu. W łu-
kach trójprzegubowych konstrukcja trzeciego przegubu w kluczu komplikuje
układ konstrukcyjny i utrudnia wykonanie pokrycia. Łuki bezprzegubowe mają
korzystny rozkład momentów zginających i są zazwyczaj lżejsze, ale wymagają
uwzględniania wpływów zmian temperatury oraz większych fundamentów. Przy
słabych gruntach może być celowe przejęcie rozporu przez ściąg (rys. ll-10d)
[7]. Ściąg może być także wykorzystany do wykonania wstępnego sprężenia łuku.
137
f)
Rys. 11-10
Rys. 11-11 Sprężenie łuku.

l — cięgno, 2 ~ wiotki pas, 3 — skratowanie
Sprężając na przykład łuk kratowy z wiotkim pasem górnym, można w tym pasie
otrzymać wstępną siłę rozciągającą redukującą lub nawet przewyższającą siłę
ściskającą od obciążenia eksploatacyjnego (rys. 11-11). W zależności od potrzeb
eksploatacyjnych ściąg może być wykonany ponad podporami łuku [7]. Łuki mogą
być jednoprzęsłowe (rys. ll-10a-d) i wieloprzęsłowe (rys. ll-10e). Na rysunku
11-lOf pokazano hangar z kratowymi wiązarami łukowymi (o rozpiętości 53,00 m)
w okresie przebudowy.
138
Zasadniczo dąży się do uzyskania tzw. krzywej racjonalnej łuku, o kształcie
osi dobranym z warunku minimum momentu zginającego [7], [64]. W praktyce
najczęściej jednak stosuje się łuki o kształcie parabolicznym [64]. Rzadziej stoso-
wane są łuki kołowe elipsoidalne. W łukach kołowych, dzięki stałej krzywiźnie,
upraszcza się wykonanie elementów i węzłów łuku.
W hakach opartych na poziomie terenu pomieszczenia położone w pobliżu
podpór są trudne do wykorzystania wobec ich małej wysokości. W celu uniknięcia
tych trudności łuki można opierać na pionowych słupach (układy ramowo-łukowe).
Łuki projektuje się najczęściej o pasach równoległych; czasem łuki o dużej
wyniosłości mają odcinki podporowe prostopadłe do podstawy. Wysokość prze-
kroju łuków płaskich przyjmuje się w granicach -— ~ -an rozpiętości, a łuków
50 80
l
wyniosłych — rozpiętości.
60
Zazwyczaj stosuje się łuki o przekroju dwuteowym, z szerokimi pasami,
rzadziej skrzynkowe lub rurowe. Łuki wyniosłe projektuje się jako kratowe (pasy
z dwóch kątowników lub ceowników). Łuki z profili kształtowanych na zimno
z blach stosuje się jako wręgi w galeriach powłokowych.
Styki montażowe projektuje się, uwzględniając możliwości transportu, tj. co
6-9 m.
Najbardziej złożone węzły w łukach tworzą podpory i przeguby w kluczu.
Konstrukcje łożysk i przegubów mogą być rozwiązywane wg p. 8.4.3 i rozdz. 9,
cz. I [73].
W lekkich i wyniosłych konstrukcjach łukowych może wystąpić ujemna
reakcja podporowa od działania wiatru. W celu przejęcia tej reakcji należy zasto-
sować śruby umieszczone w osi łuku (aby nie utrudniały przemieszczeń konstrukcji
w przegubach podporowych).
Obciążenia ciężarem własnym (rys. 11-12) wyznacza się ze wzoru
gol
81 = cos« (11-13)
gdzie: got — ciężar łuku w przekroju i,

xt — kąt nachylenia stycznej względem poziomu.
Rys. 11-12. Obciążenie łuku ciężarem własnym
139
W łuku o stałym przekroju
go
(11-14)
W łukach kratowych obciążenie ciągłe zmienia się zazwyczaj na skupione,

przyłożone do węzłów. Obciążenie ciężarem własnym ściągu, podwieszonego do
łuku, uwzględnia się jako siły skupione.
Obciążenia dachów łukowych śniegiem określa się wg PN-80/B-02010, a ob-
ciążenia wiatrem wg PN-77/B-02011 oraz wg pracy [124].
Problemy utraty stateczności w płaszczyźnie luku oraz z płaszczyzny łuku
omówiono w pracach [50] i [89].
Siły wewnętrzne w łukach statycznie niewyznaczalnych można wyznaczyć
metodami: sił [102], przemieszczeń [37] i kolejnych przybliżeń [102].
Analizę dynamiczną przekryć łukowych można przeprowadzić na podstawie
pracy [10].
Stężenia połaciowe oraz pionowe stosuje się w przekryciach łukowych analo-
gicznie do stężeń dachowych w halach.
11.2.2. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ
Przekrycie hangaru lotniczego

Na rysunku ll-13a i b przedstawiono przekroje hangaru: podłużny i poprzeczny,
a na rys. ll-13c schemat trójkątnego przestrzennego podciągu o rozpiętości
109,20 m i wysokości 8,80 m, wykonanego nad bramą hangaru [54]. Podciąg
opiera się na skrajnych słupach hangaru i podtrzymuje konstrukcję dachu. Pas
a)
-100
L.9100.0,9100,1
109200
.U
Rys. 11-13
140
górny podciągu stanowią rury (pasy górne wiązarów kratowych) oraz łącząca je
płyta żelbetowa o rozpiętości 6,00 m. Pomiędzy rurami stanowiącymi pasy dolne
kratownic rozmieszczono dwa cięgna wykonane z lin stalowych. Cięgna te sprężyły
trójkątny podciąg (rys. ll-13c). Na podciągu z jednej strony oraz na słupach
z drugiej strony opierają się poprzeczne, trójkątne, przestrzenne wiązary, wyko-
nane z rur o rozpiętości 58,70 m i wysokości 3,45 ml — / j ; wiązary te zostały
sprężone w pasie dolnym (rys. ll-13b). Na poprzecznych wiązarach oparto

konstrukcje łuków ze ściągiem, na których wykonano pokrycie dachu (rys. ll-13a).
Przekrycie hali widowiskowej „Oliwią" w Gdańsku
Przekrycie hali stanowi przestrzenna konstrukcja fałdowa o rozpiętości ok. 80,00 m
(rys. l l-14a i b). Konstrukcja ta składa się z dźwigarów (rys. ll-14c, d) o zmiennej
wysokości. Dźwigary mają dwa pasy górne z I 450 mm oraz dwudzielny pas
dolny z 2 [ 220 mm. Pasy są połączone belkami ażurowymi. Dolny, zakrzywiony
pas wiązara został sprężony cięgnami (w każdym ceowniku 8 lin 18 0 5 mm)
[54]. Liny naciągano kolejno według ustalonego w projekcie programu sprężania.
Wiązary w kierunku poprzecznym są ze sobą połączone, co zapewnia odpowiednią
ich stateczność. Konstrukcja została wykonana ze stali St3S. Wskaźnik zużycia
stali wynosi 98 kg/m2. Stalowa konstrukcja dachu opiera się na żelbetowej kon-
strukcji trybun.
Przekrycie hali sportowej w Koninie o rozpiętości 32,00 m
Projekt przekrycia wykonało Biuro Studiów i Projektów Typowych Budownictwa
Przemysłowego w Warszawie; podane tu obliczenie zostało przeprowadzone nie-
zależnie od projektu i dlatego występują różnice w niektórych przyjętych prze-
krojach. Podstawowymi elementami nośnymi przekrycia są stalowe przestrzenne
dźwigary kratowe o kształcie łukowym i cięgnach sztywnych, rozstawione co
5,00 m (rys. ll-15a^-c). Konstrukcję wykonano ze stali St3SX. Hala jest pokryta
płytami warstwowymi opartymi na płatwiach z kształtowników profilowanych na
zimno. Obciążenie na l m 2 powierzchni dachu: obciążenie stałe 1,47 kN/m2,
obciążenie zmienne (śnieg) 0,78 kN/m2. Obciążenia te dają siły skupione w węzłach
o wartości 14,1 kN.
Ze względu na symetrię do obliczeń przyjęto połowę dźwigara, uwzględniając
odpowiednie warunki brzegowe (rys. ll-15d).
Obliczenia wykonano przy wykorzystaniu programu ST, napisanego w języku
PASCAL (autorzy programu Piotr Kapela i Eugeniusz Postek — ITB). Program
ST oparty jest na metodzie elementów skończonych. W zagadnieniach nielinio-
wych program ten korzysta z algorytmu przyrostowego, polegającego na podziale
obciążenia na części, którymi kolejno obciąża się konstrukcję aż do uzyskania
obciążenia całkowitego. Po każdym kroku (każdej części obciążenia) następuje
aktualizacja geometrii konstrukcji. Dokładność rozwiązania jest tym większa, im
bardziej zagęszczony jest podział obciążenia.
W obliczeniach przyjęto sprężyste podpory (w kierunku osi x) o podatności
odpowiadającej podatności wieńca podporowego: d — 30 000 kN/m, C 2 =
141
j~tr~i^Ti"~rżt::T7li''' _1:~—
ll
^—r^rr
^^^^>^>^;?^^y/>')^ !>^?tf^^^^;^
Ł 1 ! j
!j *=H^--= H'---=ll ==fh --łt-=-'-rl-'-ti--= =-t't"-
= 25 000 kN/m, C 3 — 6000 kN/m. Współrzędne węzłów zestawiono w tabl. 11-1

(numerację węzłów podano na rys. ll-15a) } a przekroje elementów w tabl. 11-2.
Układy cięgnowo-kratowe charakteryzują się znaczną odkształcalnością, tak
że przemieszczenia układu i siły przekrojowe zależą nieliniowo od obciążeń
zewnętrznych. Analiza nieliniowa jest znacznie bardziej złożona od analizy linio-
wej i wymaga stosowania procedur iteracyjnych.
Jak wykazały obliczenia porównawczej wykonane w zakresie niniejszego przy-
kładu, wpływ nieliniowej pracy konstrukcji w stosunku do zakresu liniowego
nie daje różnic większych niż 3-5%. W elementach łuku (pasa górnego) różnice
te działają na korzyść bezpieczeństwa, a w ściągu (pasie dolnym) na niekorzyść.
142
l 2320 , 10>2500 =25000 2430 . L 2250
b)
Rys. 11-15. Dźwigar przestrzenny zastosowany w hali sportowej w Koninie: a) schemat dźwigara, b) widok z góry, c) przekrój, d) podpory przyjęte
w związku z redukcją układu
Tablica 11-1
Współrzędne węzłów konstrukcji
Nr Współrzędna, m
węzła x y z
0,00 6,55 2,50

2 0,13 6,31 0,00
3 2,45 6,26 0,00
'
28 32,00 8,56 2,50
Tablica 11-2
Przekroje elementów konstrukcji
Elementy
Przekrój Uwagi
numeracja określenie
1-^-9 pas górny [ ] 80p łuk

10 pas górny [ l 140p
11-23 pas dolny [ ] 80p cięgno sztywne
24-34 krzyżulce 0 38/3,2
35 37 krzyżulce [ ] 80p
38-46 słupki 0 42,4/4
47-48 słupki L 60x60x6
Ze względu na niewielkie różnice dotyczące sił w prętach dźwigara pomiędzy

analizą nieliniową i liniową, obliczenia tych sił wykonano w zakresie liniowym.
Wyniki obliczeń zestawiono w tabl. 11-3 i 11-4.
Tablica 11-3
Nośność elementów konstrukcji
Nr N A NK N
elementu <¥
kN cm4 kN VNK
1 —223,01 20,8 0,68 447,2 0,73

2 -220,01 20,8 0,66 447,2 0,75
3 -216,86 20,8 0,65 447,2 0,75
48 -0,62 6,9 0,10 148,3 0,04
144
Tablica 11-4
Przemieszczenia i reakcje węzłów konstrukcji
Przemieszczenia Reakcje
nr x y z X y
węz!a cm cm cm kN kN kN
1 -0,7.1 0,00 0,00 211,7 70,0 0,0

2 0,42 0,00 0,00 -127,4 2,7 0,0
3 0,43 -6,11 0;00 0,0 0,0 12,2
•
28 2,09 0,00 0,00 -125,5 17,0 0,0
11.3. PRZEKRYCIA STRUKTURALNE
11.3.1. CHARAKTERYSTYKA PRZEKRYĆ
Przekrycia strukturalne są wyrazem nowoczesnych rozwiązań konstrukcyjnych,

w których wykorzystuje się przestrzenną pracę poszczególnych elementów. Dzięki
walorom architektonicznym, konstrukcyjnym, technologicznym i eksploatacyjnym
należą one do rozwiązań szeroko stosowanych na świecie. Konstrukcje te wykazują
dużą sztywność przy efektywnym zużyciu materiału, co pozwala na realizację
konstrukcji o dużych rozpiętościach (do ok. 400 m).
Przekrycie strukturalne jest układem dyskretnym, w którym osie prętów
tworzą przestrzenną siatkę geometryczną. Węzły siatki są regularnie rozmiesz-
czone na powierzchniach obejmujących pręty warstwowe. Pręty skratowania są
położone między warstwami i mają zazwyczaj stałą długość, a przekrycie ma stałą
wysokość. Ostatnio obserwuje się coraz szerszy zakres zastosowań struktur jedno-
warstwowych.
Ze względu na kształt rozróżnia się następujące typy przekryć strukturalnych:
płaskie, jednokrzywiznowe (walcowe), dwukrzywiznowe (np. kopuły geodezyjne).
Ze względu na budowę dzieli się te konstrukcje na: jednowarstwowe, dwu-
warstwowe i trójwarstwowe.
Ze względu na sposób prefabrykacji można wyróżnić: systemy z oddzielnych
prętów i węzłów, ruszty kratowe z elementów płaskich, układy mieszane, w których
występują różne typy prefabrykatów.
Konstrukcje strukturalne wykonywane są jako stalowe (czasem także przy
zastosowaniu aluminium)j możliwe jest również wykonanie konstrukcji zespolo-
nych (z betonem lub tworzywami sztucznymi).
Przy występujących obecnie tendencjach do uprzemysłowienia należy pod-
kreślić bardzo duży stopień unifikacji konstrukcji strukturalnych. Konstrukcje te
10 Konstrukcje metalu we t. II
145
są produkowane seryjnie, w warunkach zbliżonych do warunków w przemyśle
maszynowym.
Konstrukcje te są obecnie realizowane m. in. w rozwiązaniach dachów i stro-
pów, kopuł, przekryć wielopowierzchniowych lub wielopłaszczyznowych (jak
np. powłoki o kształcie paraboloid hiperbolicznych), tarczownic, układów namioto-
wych lub piramidowych [92].
11.3.2. KSZTAŁTOWANIE KONSTRUKCJI PRZEKRYĆ
W przekryciach strukturalnych dwu- lub trójkierunkowych można wyróżnić

dwie zasadnicze grupy elementów (rys. ll-16a): pręty warstw i pręty między-
warstwowe.
— W konfiguracji dwukierunkowej występują dwie podstawowe siatki: ortogo-
nalna (O) (rys. ll-16b) i diagonalna (D) (rys. ll-16c). Krzyżujące się prostopadle
osie pasów tworzą najczęściej siatkę o bokach kwadratowych. Stosunkowo rzadko
spotyka się ortogonalną siatkę prostokątną.
W układach trójkierunkowych spotyka się siatki: trójkątne (T) (rys. ll-16d),
heksagonalne (H) (rys. ll-16e) i złożone (TH) (rys. ll-l&f).
W przekryciach strukturalnych występują więc w zasadzie dwa rodzaje siatek:
siatki prostokątne (najczęściej kwadratowe) oraz siatki trójkątne.
— Wśród siatek prostokątnych wyróżnia się cztery układy (rys. ll-17a-:-d) [92]:
0-0, 0-D-
t
_D-0, D-l
gdzie zestawienia literowe połączone kreską oznaczają odpowiednio górną i dolną
warstwę prętów.
Elementy warstwy górne]
,--., Elementy
między warstwowe
Elementy
warstwy dolnej
b) C) d) e) f)
Rys. 11-16. Układy prętów warstwowych (opis w tekście)
146
b) 0-D
C) D - O
U^f N
D - D/2
Rys. 11-17
Oprócz siatek podstawowych mogą być także stosowane siatki pochodne, roz-
rzedzone (subsiatki). W siatkach tych eliminuje się niektóre pręty warstwy dolnej,
a także część krzyżulców (rys. ll-17e i f).
Siatki trójkątne przedstawiono na rys. ll-18a-ê. Symbolami T-T i H-T
oznaczono siatki podstawowe, a symbolami T-T/2, H-TH, T-TH siatki pochodne
(subsiatki).
Istotnym problemem jest ustalenie racjonalnych propozycji przekrycia. Ko-
rzystna rozpiętość jest określona przez zależność
18m</C60m (100 m). (11-15)
Poniżej rozpiętości 18 m zalety przekryć strukturalnych nie mogą być w pełni
ujawnione; górne ograniczenie może być przekroczone w przypadku zastosowania
przekryć trójwarstwowych. Najkorzystniejszy jest przedział rozpiętości 30-60 m.
Smuklość przekrycia, tzn. stosunek rozpiętości do wysokości konstrukcyjnej,
powinna się mieścić w przedziale
10<!<25. (11-16)
Przy średnich rozpiętościach nie należy stosować przekryć dachowych o smukłości

większej niż 20.
Zależność między modułem a wysokością konstrukcyjną jest związana z kątem
nachylenia prętów skratowania względem płaszczyzny przekrycia, który powinien
wynosić 45-60°.
10- 147
T-T H - T c) T - T/2
V--V-
e) T-TH
Rys. 11-18
Dla przekryć dachowych zaleca się przyjmować:

— moduł funkcjonalny MF — 60 cm,
— moduł wysokościowy MW = 30 cm,
Dla racjonalnie ukształtowanych przekryć strukturalnych wskaźnik zużycia
materiału (obciążenie ciężarem własnym) można oszacować wg zależności
0,57 ql
g5 — —pr— — 2— . (11-17)
V?+0,0057/'
gdzie: q — sumaryczne obciążenie przekrycia, kN/m2,

/ — rozpiętość przekrycia, m,
przy czym powinny być spełnione warunki:
q\g > 2 oraz / < 100 m.
Dla przekryć prostokątnych wzór (11-17) można zmodyfikować, przyjmując

zamiast / średnią geometryczną rozpiętości \//x /,, (w obu kierunkach).
11.3.3. OBLICZANIE PRZEKRYĆ
Przy obliczaniu przekryć strukturalnych przyjmuje się. zazwyczaj model kratow-

nicy przestrzennej, w której układ sztywnych prętów jest połączony przegubowo.
W takim modelu do pierwszych czynności należy sprawdzenie, czy nie może
148
wystąpić ogólny lub lokalny mechanizm ruchu. Warunkiem koniecznym (lecz
niewystarczającym) jest, aby była spełniona zależność
n^3>m-p, (11-18)
gdzie: n — liczba prętów,
m — liczba węzłów,
p — liczba więzi podporowych.
Pozytywną ocenę geometrycznej niezmienności układu uzyskuje się po wyka-
zaniu, że wartość głównego wyznacznika układu jest różna od zera. Można także
wykorzystać w tym zakresie ogólne oceny podane w pracach [42], [56].
Obliczenia przekryć strukturalnych, przeprowadzane na przykład przy zasto-
sowaniu metody przemieszczeń, wymagają rozwiązania układu równań z bardzo
dużą liczbą niewiadomych. Niezbędna jest do tego automatyzacja procesu obli-
czeń, a także duże zaangażowanie czasu pracy projektanta oraz środków liczących.
W tych warunkach istotne znaczenie mają działania prowadzące do uproszczenia
obliczeń, jak na przykład stosowanie uproszczonych metod analizy, wykorzystanie
symetrii konstrukcji oraz symetrii i antysymetrii obciążenia, uwzględnienie regu-
larności układu prętów itp. (rys. 11-19).
Uproszczone metody analizy są szczególnie cenne przy wstępnym analizowaniu
rozwiązań wariantów lub w przypadku gdy rozmiary konstrukcji przekraczają
możliwości obliczeniowe dostępnych maszyn matematycznych.
Reasumując, obliczenie sił wewnętrznych i przemieszczeń w strukturach może
być wykonane za pomocą:
a) dokładnych metod teoretycznych,
b) uproszczonych metod teoretycznych,
c) metod doświadczalnych.
Metody te zestawiono na rys. 11-19 [92].
Przyjęcie modelu zastępczego uzależnione jest od układu podpór przekrycia.
Dla przekryć podpartych w narożach lub na obwodzie (rys. ll-20a, b) uzasad-
nione jest przyjęcie modelu płyty zastępczej. Dla przekrycia podpartego także
w środku (rys. l l-20c) przyjmuje się model zastępczych belek ciągłych lub rusztu
zastępczego. Model rusztu zastępczego stosuje się także, gdy przekrycie ma kształt
wieloboku foremnego lub figury nieregularnej, a podpory są rozmieszczone na
obwodzie (rys. ll-20d).
W metodzie analogii płytowej konstrukcję prętową sprowadza się do ośrodka
ciągłego, /Znajdują tu zastosowanie: teoria płyt cienkich, i teoria płyt o średniej
grubości, izotropowych lub anizotropowych. Przyjęcie odpowiedniej teorii zależy
od geometrii modelowanej konstrukcji.
Jeżeli sztywność konstrukcji na zginanie w dwóch prostopadłych do siebie
kierunkach jest równa sztywności na skręcanie, tzn. Dx — Z)y = Z)A,y, to odpowied-
nim modelem zastępczym będzie płyta izotropowa. Warunek ten jest spełniony,
gdy suma pól przekrojów prętów warstwy górnej i dolnej At spełnia zależność
a
mm ,
gdzie A I — suma pól przekrojów krzyżulców w przekryciu,
149
METODY ANALIZY METODY ANALIZY W ZAKRESI
SPRĘŻYSTO - PLASTYCZNYM
METODY ANALIZY W ZAKRESIE

SPRĘŻYSTYM
~,ZALNt;
'> r - » •["METODY D CSWIAC

1
METODY METODY
UPROSZCZONE DOKŁADNE i
BADANIA BADANIA
f * t PÓL IKONOWE
1
MODELOWE
MODELE 1 MODELE
CIĄGŁE j DYSKRETNE
METODY KLASYCZNE
ANALOGIA
PŁYTY -f
METODA METODA
ANALOGIA Sił PRZEMIESZCZEŃ
POWŁOKI
NOWE UJĘCIA MtTOD

ANALOGIA
KLASYCZNYCH
BELKI
METODA t"L EMEN- METODY

ANAI OCilA TÓW SKOŃCZONYCH RÓŻNICOWE
RUSZTU „
*
METODY NOWE JAKOŚCIOWO

ANALOGIA
ŁUKU
Rys. 11-19
3)
j-
D) :) d)
1 i t 1
1 1
1
1
1
1
1 (
\
i 1
1 i
1 J
, _ _ _ s /
Rys. 11-20
Przyjęcie modelu zastępczego w postaci płyty ortotropowej jest uzasadnione

wówczas, gdy sztywność konstrukcji na skręcanie D*y = 0.
Jeżeli wpływ sił poprzecznych na ugięcia jest pomijalnie mały, to można wy-
korzystać teorię płyt cienkich.
Przy istotnym wpływie odkształceń postaciowych na wielkość ugięcia wykorzy-
stuje się teorię płyty o średniej grubości.
150
Równanie powierzchni odkształconej płyty ma postać:
— dla płyty izotropowej
(11-20)
3*'"
— dla płyty ortotropowej
(11-21)
gdzie: g — obciążenie rozłożone równomierniej

Et3
, D* 12 (l -
12 (
3
F t
T)
*Jy
_
—
*•>?<• -f D,x,
__
_ _
"""24(1+10"'
v — współczynnik Poissona, 2 4 ( l +f)'
t — grubość płyty.
Zastąpienie kratownicy przekrycia przez płytę umożliwiają rozwiązania z za-
kresu teorii płyt sprężystych oraz odpowiednie ułatwienia w postaci nomogramów
i wzorów [92]. Z metod numerycznych wykorzystywana jest metoda elementów
skończonych oraz różnic skończonych w ujęciu klasycznym lub wariacyjnym.
Obliczenie płyty zastępczej prowadzi do określenia momentów zginającychj
sił poprzecznych oraz przemieszczeń w punktach odpowiadających węzłom
warstw przekrycia.
Na podstawie znanych sił wewnętrznych w płycie można wyznaczyć siły
wewnętrzne w prętach struktury w odniesieniu do jednostki szerokości / (rys.
ll-21a i b). Siły wewnętrzne w prętach warstw skrajnych przekrycia struktural-
Rys. 11-21. Sily wewnętrzne: a) w płycie, b) w prętach struktury
151
nego wyznacza się na podstawie momentów zginających i skręcających w płycie
Mx, My i Mx„ a siły w krzyżulcach przekrycia strukturalnego — na podstawie sił
poprzecznych w płycie Vx i Vy oraz momentów skręcających Mxy.
W tablicy 10-3 w pracy [89] podano wzory do wyznaczania sił w prętach struk-
tur o budowie regularnej, na podstawie momentów zginających i sił poprzecznych
w płytach cienkich.
Metody ścisłej analizy przekryć strukturalnych rozwinęły się wraz z rozwojem
elektronicznej techniki obliczeniowej. Otrzymane wyniki są tym dokładniejsze,
im dokładniej odwzorowują rzeczywistą konstrukcję oraz jej model matematyczny
przyjęty w obliczeniach.
W związku z uproszczeniami obliczeń, przy określaniu wielkości przemieszczeń
węzłów i sił osiowych w prętach w większości przypadków przekrycie modeluje się
kratownicą przestrzenną.
Dokładne metody analizy wymagają zaawansowanej automatyzacji. Dogodnym
zapisem matematycznym problemu jest tu zapis macierzowy. Przy ustalaniu mo-
delu obliczeniowego pożądane jest uwzględnienie geometrycznej nieliniowości.
Przy rozpiętości przekrycia ponad 30 m metody analizy nie uwzględniające
nieliniowości geometrycznej przestają w zasadzie być metodami ścisłymi. Można
je wówczas stosować w przypadkach, gdy przekryciu nadano podniesienie wy-
konawcze.
Podstawowe równania statyki konstrukcji prętowych, w ujęciu macierzowym,
przyjmują postać:
{A}= [C] [g] ,
/t.l n.(3m—p) (3m—/?)•!
{F} = [ C ] r { P } , (11-22)
(3m—p).l (3m—p)-nn-l
gdzie: {A} = [ J l 5 A& A.it..., An]T — wektor odkształceń prętów,

n-l
[C] — macierz zgodności geometrycznej,
{V} — wektor obciążeń zewnętrznych,
{P} — wektor sił wewmętrznych w prętach,
?
lA
~£i
— diagonalna macierz
sprężystości (11 -22a)
(symetryczna)
Ln
{&} — wektor przemieszczeń węzłów,

{A}R -- wektor odkształceń resztkowych w konstrukcji,
n, m, p — liczby odpowiednio: prętów, węzłów, więzi podporowych.
Pierwsze z równań (11-22) określa związki geometryczne, drugie jest równaniem
równowagi, a trzecie równaniem konstytutywnym, wynikającym z prawa stanu
152
dla materiału. W przypadku stali w zakresie liniowo-sprężystym jest to prawo
Hooke'a.
W układzie równań (11-22) występuje 3m-}-2n niewiadomych, którymi są
składowe wektorów {P}, {A}, {S}. Rozwiązanie pełnego układu równań wymaga
dużej pamięci operacyjnej maszyny. Zwykle też stosowane są odpowiednie prze-
kształcenia regulujące liczbę zmiennych i równań.
Podejście właściwe do metody przemieszczeń jest następujące [92].
Zgodnie z tą metodą dąży się do wyrugowania z układu równań zmiennych
w postaci sił wewnętrznych i odkształceń prętów. Siły wewnętrzne można przed-
stawić jako funkcję przemieszczeń, wykorzystując prawo Hooke'a i związki geo-
metryczne (po pominięciu wektora odkształceń resztkowych)
{P} = [S] {4} = [S] [C] {,5} . (11-23)
Wstawiając zależność (11-23) do równań równowagi, otrzymuje się 3m—p równań
zawierających 3m—p niewiadomych
{ n = [C]r[5][C]{d}. (11-24)
Oznaczając
[ C ] T [S] [C] = [ff], (11-25)
układ równań kanonicznych metody przemieszczeń można zapisać w postaci
{F} = [*]{*} albo [*]{*} = {F}. (11-26)
Macierz [K] charakteryzuje sztywność układu i przeważnie jest nazywana macierzą
sztywności.
Dla konstrukcji geometrycznie niezmiennej macierz [K] jest zawsze nieosobli-
wa, co pozwala obliczyć przemieszczenia węzłów.
Następnie oblicza się odkształcenia prętów ze wzoru
{J} = [C] [/TT {F} (11-27)
i siły wewnętrzne ze wzoru
{P} = [ $ ] [C][IT]- 1 {F}. (11-28)
W rozwiązaniach praktycznych wzory (11-24), (11-25), (11-27), (11-28),
z uwagi na duże wymiary występujących tam macierzy oraz istotne obciążenie
pamięci maszyny, są często modyfikowane. Mianowicie, w celu wyznaczenia
macierzy sztywności wykorzystuje się sumowanie podobnych do wzoru (11-26)
podmacierzy sztywności, odpowiadających poszczególnym prętom lub węzłom.
Podobnie siły przekrojowe wyznaczane są ze związków fizycznych podobnych
do wzoru (11-28), lecz dotyczących jedynie poszczególnych prętów.
Prace nad rozwojem zastosowań metody przemieszczeń, a także metody sił
przy obliczaniu kratownic przestrzennych doprowadziły do opracowania różnych
modyfikacji ujęć klasycznych.
Metody teoretyczne, tak ścisła jak i przybliżone, stosowane przy obliczaniu
przekryć strukturalnych omówiono w pracy [92].
153
11.3.4. STANY GRANICZNE I NIEZAWODNOŚĆ KONSTRUKCJI
Z pierwszym stanem granicznym nośności (poza wymogami omówionymi w rozdz.

2, cz. I [73]) są związane zagadnienia geometrycznej niezmienności przekryć
strukturalnych, pracy konstrukcji w fazie sprężysto-plastycznej lub z defektami,
a także zagadnienia wpływu usztywnień typu tarczowego.
Z drugim stanem granicznym użytkowania są związane zagadnienia przemiesz-
czeń pionowych i poziomych oraz drgań konstrukcji.
Istotna hiperstatyczność przekryć strukturalnych umożliwia pracę konstrukcji
także w warunkach wystąpienia określonych defektów, a stosunkowo niewielkie
przemieszczenia, występujące w tego rodzaju konstrukcjach, umożliwiają wyko-
rzystanie także sprężysto-plastycznej fazy pracy konstrukcji. Należy równocześnie
podkreślić, że nawet dła przekryć strukturalnych, mających stosunkowo niski
stopień statycznej niewyznaczalności (np. mało wyniosłe struktury dwuwarstwowe),
na ogół w małym stopniu decyduje drugi stan graniczny użytkowania.
Przekrycia strukturalne przestają spełniać swoje zadania, gdy:
— w wyniku przyrostu obciążeń pewna liczba prętów ulegnie uplastycznieniu
(gdy są one rozciągane) lub wyboczeniu (gdy są ściskane), powodując utworzenie
w strukturze mechanizmu ruchu całej konstrukcji lub lokalnych układów węzłów
wewnętrznie geometrycznie niezmiennych, lub pojedynczego węzła; stan ten
można określić jako stan graniczny nośności;
— wystąpią nadmierne odkształcenia, przemieszczenia, uszkodzenia lub drga-
nia; stan ten można określić jako stan graniczny użytkowania.
11.3.4.1. Geometryczna niezmienność układu. W wielowarstwowych płaskich

układach przegubowo-prętowych mogą wystąpić trzy formy utraty stateczności:
- lokalna, gdy wyboczeniu ulega pojedynczy element,
— strefowa, gdy w wydzielonej strefie pojawia się mechanizm ruchu przy
jednoczesnym zachowaniu geometrycznej niezmienności przez pozostałą część
konstrukcji,
— ogólna, gdy cała konstrukcja przekształca się w łańcuch kinematyczny.
Wymienione formy utraty stateczności mogą występować równocześnie.
Ostateczną postacią całkowitego zniszczenia kratownicy jest przekształcenie jej
w łańcuch kinematyczny, co odpowiada ujawnieniu się w konstrukcji globalnego
mechanizmu ruchu. Przez pojęcie mechanizmu ruchu rozumieć należy możliwość
pojawienia się niezerowych składowych wektora przemieszczeń węzłów układu,
pfzy zerowym wektorze przyrostów odkształceń prętów. Proces ten poprzedzony
jest zwykle utworzeniem się lokalnych mechanizmów ruchu, co odpowiada stre-
fowej utracie stateczności.
W przypadku stosowania w obrębie konstrukcji rozwiązań niejednolitych
występuje niebezpieczeństwo błędnego ustalania geometrii, grożące uruchomie-
niem mechanizmu ruchu.
Omawiane mechanizmy ruchu mogą mieć charakter lokalny lub globalny.
W kratownicach przestrzennych występowanie „płaskich węzłów" uważa się,
154
w ogólnych rozważaniach, również za jedną z form lokalnej zmienności geometrycz-
nej. Jako „płaski" traktuje się taki węzeł, który łączy wszystkie pręty leżące
w jednej płaszczyźnie.
Zapewnienie geometrycznej niezmienności przekrycia strukturalnego należy
do podstawowych obowiązków projektanta, dlatego też trzeba określić warunki,
których spełnienie gwarantuje stateczność układu. Analizując geometryczną nie-
zmienność przekryć strukturalnych, modelowanych kratownicą przestrzenną,
korzysta się ze związku, który konstrukcja musi spełniać, aby nie ujawnił się w niej
mechanizm ruchu (11-18). Jednak w przypadku spełnienia tej zależności nie uzy-
skuje się pewności) czy konstrukcja jest stateczna. Także eliminacja „węzłów
płaskich" nie zabezpiecza przed wystąpieniem mechanizmu ruchu.
Aby uzyskać jednoznaczną ocenę, czy konstrukcja jest geometrycznie nie-
zmienna, należy przeprowadzić analizę zgodności odkształceń prętów z prze-
mieszczeniami węzłów. Jest niezbędna analiza całych układów równań lub też
rzędu macierzy o dużych wymiarach.
Analizując geometryczną niezmienność podczas zasadniczych obliczeń sta-
tycznych, bada się macierz sztywności układu, występującą w równaniu konsty-
tutywnym [41] i [53]
i wiążącą wektor obciążeń zewnętrznych { V} z wektorem przemieszczeń węzłów

{8}, Jeżeli w konstrukcji istnieje mechanizm ruchu, to macierz ta staje się osobliwa.
Należy zatem obliczyć wartość wyznacznika macierzy {K} i sprawdzić, czy przyj-
muje on wartość
det[JT| = 0. (11-30)
Jeżeli ocenia się wstępnie warianty rozwiązań i przeprowadza analizę zgodności

odkształceń prętów z przemieszczeniami węzłów, to można nie generować macierzy
sztywności. Wystarczy korzystać z równań wiążących wektor odkształceń prętów
{J } z wektorem przemieszczeń węzłów {ó} przez macierz geometrycznej zgodności
[C}. W zakresie małych odkształceń występuje zależność
[ C ] {<?} = { ń}. (11-31)
Jeżeli kratownica przestrzenna jest geometrycznie niezmienna, to przemieszczenia

jej węzłów mogą występować tylko przy odpowiednich odkształceniach co naj-
mniej części jej prętów. Oznacza to, że układ równań
{0} (11-32)
który po rozpisaniu ma postać:
i t = O, (11-33)
Ók — O ,
155
może mieć jedynie rozwiązanie zerowe
gdzie: Cu(i = l, 2, 3, ... n, j = l, 2, 3, ... K) — elementy macierzy zgodności

geometrycznej [C],
k = 3m~p — liczba możliwych przemieszczeń wszystkich węzłów kratow-
nicy przestrzennej (liczba stopni swobody),
{0} — zerowy wektor odkształceń prętów.
Układ (11-32) lub (11-33) ma tylko wówczas rozwiązania zerowe, gdy rząd
macierzy [C] (największa liczba liniowo niezależnych kolumn) jest równy liczbie
równań k (twierdzenie Sylwestra)
fc. (11-34)
Warunek (11-32) jest dowodem geometrycznej niezmienności kratownicy prze-
krycia.
Jeżeli
rz[C]<*, (11-35)
to w kratownicy występuje mechanizm ruchu.
Nierówność typu rz [C] > k jest niemożliwa.
Między macierzami zachodzi związek
[«] = [C]T[5][C]. (11-36)
Można udowodnić (wykorzystując twierdzenie Sylwestra), że gdy macierz [S]
jest macierzą symetryczną, to warunki (11-30) i (11-34) są sobie równe.
Na ogół korzysta się z warunku (11-30), natomiast gdy analizuje się szereg
wariantów układu prętów w przekryciu oraz gdy uwzględnia się wykorzystanie
plastycznych właściwości materiału, może być bardziej efektywne korzystanie
z warunku (11-34).
Poza sprawdzeniem stateczności poszczególnych prętów oraz stateczności
strefowej i ogólnej całego układu, konstrukcje, w których występują pręty ściskane,
dodatkowo sprawdza się na możliwość lokalnej utraty stateczności w postaci
„przeskoku" (rys. ll-22a). Ta forma utraty stateczności jest szczególnie niebez-
pieczna i na ogół inicjuje zjawisko ogólnej utraty stateczności konstrukcji (rys.
ll-22b).
Przed utratą stateczność;

l Po utracie stateczności
Rys. 11-22. Utrata stateczności kratownicy przestrzennej: a) przeskok, b) ogólna utrata stateczności
156
Rozpatrując możliwość „przeskoku" analizuje się układ złożony z dwóch
prętów ściskanych, połączonych w jednym węźle i tworzących trójprzegubowy
„łuk". Obciążenie skupione przyłożone w węźle, oddziaływające na łuk, nie może
przekroczyć wielkości krytycznej. Siłę krytyczną dla przypadku przedstawionego
na rys. ll-22a określić można ze wzoru
Ncr = ^ p EA sin 3 «. (l 1-37)
11.3.4.2. Ugięcia. Ugięcia przekrycia strukturalnego pod całkowitym obciąże-

niem maksymalnym w środkowej jego części, w przypadku konstrukcji dachowej
nie powinny przekraczać 1/200 rozpiętości krótszego boku, a w przypadku kon-
strukcji stropowej odpowiednio 1/300 rozpiętości tegoż boku.
Ugięcia przekrycia strukturalnego, pod całkowitym obciążeniem maksymalnym
w części między słupami podporowymi, w przypadku dachów nie powinny
przekraczać 1/300 rozpiętości krótszego boku, a w przypadku stropów odpowiednio
1/350 rozpiętości tegoż boku.
Przy rozpiętości przekrycia ponad 30 m nadaje się przekryciu uwypuklenie
montażowe.
Dzięki dużej sztywności przekryć strukturalnych spełnienie powyższych wy-
magań na ogół nie sprawia trudności. Możliwe jest także wykorzystanie pracy
tych konstrukcji poza granicą sprężystości.
11.3.5. PRZEKRYCIA STRUKTURALNE O PŁYTOWYCH WARST-

WACH ZEWNĘTRZNYCH
W przekryciach strukturalnych stosuje się także rozwiązania, w których prętowe

warstwy zewnętrzne są uzupełniane lub zamieniane przez elementy tarczowo-
-płytowe (rys. 11-23). Płyty te są włączone do współpracy z warstwami prętowymi,
co pozwala na zmniejszenie przekroju tych warstw.
W przekryciach dachowych systemu UNIPRO — Mostostal blacha fałdowa
pokrycia jest mocowana kołkami metalowymi (typu HILTI) bezpośrednio do
prętów warstwy górnej.
Rys. 11-23
157
Spotyka się także rozwiązania, które w miejscu zastosowania warstw tarczowo-
-płytowych nie mają elementów prętowych lub elementy te są bardzo ograniczone.
Badania wykazały, że o nośności takich rozwiązań decyduje na ogół nośność
środkowej warstwy prętowej.
11.3.6. PROGRAMY NA EMC
Właściwe wykorzystanie elektronicznych maszyn cyfrowych warunkuje współ-

czesne projektowanie przekryć strukturalnych. Opracowano wiele programów,
które mogą być wykorzystane przy prowadzeniu obliczeń statycznych przekryć
strukturalnych, a w niektórych przypadkach także przy wymiarowaniu prętów
tych przekryć.
W tablicy 11-5 przedstawiono charakterystykę programów stosowanych w kra-
ju [92].
Tablica 11-5
Programy na EMC
Program Zakres Komputer Firma

(system) obliczeń*'
SOM-3 Wrocławskie Biuro

WB-22 S, P MERA 400 Projektowo-Badawcze
Budownictwa Przemysłowego
STRUDL II S, D, N, 0 IBM 360 ZETO ZOWAR Warszawa
STRUDL II S, D, N, 0 RIAD-32 Ośrodek Metod Komputero-
FEAS S, D, N, SP IBM PC wych Wydziału Inżynierii
Lądowej Politechniki War-
szawskiej
ST S, D, N, P IBM PC Instytut Techniki Budowla-
nej
WDKM S, D, N, P ODRA 1305 Instytut Mechaniki Konstruk-
cji Inżynierskich Politechniki
Warszawskiej
WDKM-KMT S, D, N, P IBM PC Instytut Podstawowych Pro-
blemów Techniki PAN
Oznaczenia:
S — obliczenia statycznej
D — obliczenia dynamiczne,
N — analiza geometryczna nieliniowa,
P — projektowanie,
SP — analiza spreżysto-plastyczna,
O — optymalizacyjna.
158
11.3.7. ROZWIĄZANIA KONSTRUKCYJNE PRZEKRYĆ
11.3.7.1. Stosowane systemy. Jest bardzo wiele rozwiązań konstrukcyjnych

układów prętowych. Sporo tych rozwiązań zyskało powszechne uznanie i zostało
zastosowanych w wielu krajach świata, niektóre rozwiązania zostały także opa-
tentowane.
W celu wykorzystania zalet użytkowych i konstrukcyjnych przekryć struktu-
ralnych opracowano technologię ich produkcji i systemy budowania (otwarte
systemy technologiczno-konstrukcyjne), w których występuje wielokrotne po-
wtórzenie takich samych lub podobnych elementów składowych [79]. Rozwiązania
te można sklasyfikować w dwóch grupach, w zależności od sposobów prefabry-
kacji:
a) typowe węzły i pręty o różnych długościach z końcówkami dostosowanymi
do typowych węzłów,
b) typowe fragmenty konstrukcji o charakterze prefabrykatów liniowych
i przestrzennych lub płaskich, przy czym typowe węzły są od razu częścią powta-
rzalnego fragmentu konstrukcji.
Są jednak rozwiązania, których nie' można zaliczyć do powyższej klasyfikacji,
gdyż przeznaczenie budynku, jak i sposób jego wznoszenia mają charakter indy-
widualny, chociaż wykorzystano wszelkie cechy regularnej siatki geometrycznej
do kształtowania konstrukcji i produkcji jej części składowych.
Pręty wykonywane są ze stali niskowęglowych lub niskostopowych. Czasem
stosuje się stale trudno rdzewiejące. Pręty ściskane projektowane są z rur, dwóch
kątowników lub dwuteowników, elementy ściskane i zginane z dwuteowników
(szerokostopowych lub o wzmocnionych pasach), a pręty rozciągane z rur, ceow-
ników, płaskowników lub prętów o przekroju okrągłym. W zasadzie całą warstwę
(lub strefę międzywarstwową) wykonuje się z jednego rodzaju profili, różnicując
wielkość przekroju. Pręty mają na ogół stały przekrój na całej swojej długości.
Najważniejszym zadaniem konstrukcyjnym jest opracowanie powtarzalnego,
w całym przekryciu, węzła. Węzeł, jako główny element konstrukcji, jest często
chroniony patentem i decyduje o powodzeniu całego systemu konstrukcyjnego.
Węzeł może stanowić oddzielny, prefabrykowany element montażowy, może być
połączony trwale z prętami konstrukcji lub może być wykształtowany z końcówki
pręta. Węzeł może także tworzyć się w wyniku połączenia odpowiednio ukształto-
wanych końcówek prętów.
Do najbardziej znanych rozwiązań należą:
a. System „Mero" [79] został opracowany w RFN. Przeznaczony jest głównie
do konstrukcji składanych, gdyż jest to system typu „pręt-węzeł". Głównymi
elementami w systemie „Mero" są: węzły stalowe w kształcie kuli z osiemnastoma
nagwintowanymi otworami (rys, ll-24a) oraz pręty z rur okrągłych, zakończone
wysuwanymi nagwintowanymi sworzniami (rys. ll-24b). W czasie scalania kon-
strukcji sworznie służą do połączenia prętów z węzłami (rys. ll-24c). Otwory
w węzłach umożliwiają połączenia w płaszczyznach nachylonych do siebie pod
159
kątem 45° (są produkowane też węzły specjalne, umożliwiające przyłączenie
prętów pod kątem różnym od 45°).
Konstrukcja elementów systemu „Mero" umożliwia przecinanie się osi prętów
w środku węzła. Węzły i pręty tego typu mogą być stosowane w konstrukcjach
o różnej liczbie warstw i różnym kształcie (rys. ll-24d).
a)
Rys. 11-24
b. System „Pyramitec" [92] wykorzystuje siatkę geometryczną według rys.

ll-17a. System ten należy do ekonomicznych rozwiązań przekryć strukturalnych.
Polega on na zastosowaniu spawanych ostrosłupów kratowych jako elementów
podstawowych, ustawionych podstawą bryły w górnej warstwie prętów konstrukcji
(rys. ll-25a). Elementy te są łączone przez dodanie prętów uzupełniających,
układanych między wierzchołkami ostrosłupów w dolnej warstwie (rys. ll-25b).
Na placu budowy następuje skręcenie połączenia za pomocą śrub o wysokiej
wytrzymałości; utworzone zostają złącza cierne (rys. ll-25c).
A-A
'!' l P
Rys. 11-25
160
c. Dalszym udoskonaleniem układów z zastosowaniem ostrosłupów kratowych
jest system „Unibat" [21], który wykorzystuje siatkę geometryczną wg rys. l l-17c.
System ten został opracowany we Francji. Podobnie jak „Pyramitec", system
ten jest montowany z dwóch podstawowych elementów — piramidek i prętów
uzupełniających. Elementy ostrosłupowe mają jednak inną budowę (różne typy
przekrojów prętów) oraz inną koncepcję rozwiązania węzłów (rys. 11-26). Pręty
warstwy górnej wykonywane są z profili o przekroju dwuteowym lub innym,
mającym pionową oś symetrii, krzyżulce z rur, a pręty warstwy dolnej z rur,
ceowników lub prętów okrągłych pełnych. W czasie scalania konstrukcji łączy się
podstawy piramidek narożnikami, a następnie do wierzchołków piramidek przy-
łącza się proste pręty, tworząc dolną warstwę przekrycia.
Rys. 11-26
System „Unibat" jest ekonomiczny (zmniejszenie zużycia stali w stosunku

do systemu „Pyramitec" o 10%). Mniejsza liczba elementów montażowych pozwa-
la na skrócenie czasu scalania konstrukcji. Rozwiązanie pozwala na uzyskanie
większych rozpiętości projektowanych obiektów.
d. Przekrycia rusztowe są uproszczoną formą kratownic przestrzennych,
w których dwukierunkowy układ górnych elementów zaznacza się wyraźniej niż
w rozpatrywanych dotychczas przekryciach strukturalnych. Na przykład w syste-
mie „Tesep" [92], który jest stosowany do układów o siatkach kwadratowych lub
trójkątnych, głównym elementem składowym jest belka kratowa (rys. 11-27).
Wymiary kratowych belek i przekroje ich prętów są przyjmowane w zależności
od rozpiętości przekrycia i jego obciążeń. Składanie konstrukcji polega na wzajem-
nym łączeniu belek; elementy te są zakończone typowymi węzłami (rys. 11-28).

Pasy dolne i górne, a także krzyżulce mają czołowe przepony zaopatrzone dodat-
kowo w blachy stykające się przylgowo z blachami usytuowanymi w środkowym
węźle, prostopadle do umieszczonego prefabrykatu. Siły z pasów przenoszą się
Rys. 11-27
a)
Rys. 11-28. Węzły konstrukcji systemu

,jTesep": a) belka kratowa, b), c) krzy-
żowanie się dwóch elementów prefa-
brykowanych odpowiednio w pozio-
mach pasów dolnych i pasów górnych
na blachę poziomą, przenikającą przez rurę kwadratową lub kolistą poprzecznego

prefabrykatu. Natomiast siły z krzyżulców przenoszą się na pionową blachę tego
węzła.
11.3.7.2. Przykład. Projekt przekrycia strukturalnego hali sportowo-widowisko-

wej w Szamotułach (opracowanie mgr inż. J. Kordjak i mgr inż. A. Grudka —
Centralny Ośrodek Badawczo-Projektowy Konstrukcji Metalowych „Mostostal" —
Warszawa).
a. Założenia do projektowania z góry określiły, że scalanie konstrukcji powinno
się odbywać na poziomie posadzki hali, w świetle słupów. Podnoszenie przekrycia
powinno być wykonane dwoma dźwigami usytuowanymi w rejonie ścian szczyto-
wych (rozstaw podwieszeń 12-15 m). Projekt architektoniczny zakładał poziome
ukształtowanie przekrycia, a także eksponowanie słupów na zewnątrz budynku.
Realizacja tych założeń narzuciła rozwiązanie konstrukcji przekrycia. Dach
oparto na słupach za pośrednictwem wsporników wykonanych na poziomie
głowic słupów. Rozwiązanie takie wynikało z faktu, że rozstawy słupów były
większe niż gabaryty przekrycia strukturalnego. Umożliwiło to jednak scalenie
konstrukcji dachu na posadzce hali, pomiędzy ustawionymi i wyregulowanymi
słupami, a następnie podniesienie i osadzenie tej konstrukcji na wspornikach
162
43200
. 7200 7200 7200 7200
4 |o' _' i J_0n
- rr~
~-f—l—!sh-r-r~i
5
_x5 IŁ
'ŁJmL.
1^ ^f
RKO88.9/10 J L.O
oo
-,T
^£ v:
RKO 88,9/10 er er
5_ i^_ |5 .5 _i5_LaL niRKO 57/10 RKO 54/6.3
I r ^r t " , ~ <a"
4 J5 b_ _J3 [3
._ł.
+ 12,226
v 4,9% +110.618
Jjf\l/\l/\l/\l/\/\ /A Z\7X /\I7\P\I7| ~łl9.00~
S
0)RKO 101,6/6,3
( 2 ) RKO 88.9/4,5
7
|
(T) RKO 76,1/4,5
v 0 00
f*j î ' -•0,40
l—-"i"'
®RKO 57/4
44760
1 ( 5 ; RKO 70/3,5
Rys. 11-29. Podstawowe wymiary konstrukcji oraz ukiad siatki geometrycznej przekrycia
(rys. 11-29). Spadek połaci dachowych uzyskano, stosując na przekryciu struktu-

ralnym dodatkowy układ słupków i płatwi, na których ułożono blachę fałdową
pokrycia.
Rozwiązanie takie zostało narzucone przez projekt architektoniczny. Wprowa-
dzenie słupków i płatwi zwiększyło wprawdzie liczbę elementów stalowych, ale
równocześnie wyeliminowało dodatkowe zginanie prętów siatki górnej przekrycia.
Dlatego też na pręty warstwy górnej zastosowano rury okrągłe.
b. Przekrycie strukturalne (o wymiarach 36,00 X 43,20 m) stanowi przestrzenny
układ prętowy, w którym można wyodrębnić dwie równoległe siatki prętów,
górną i dolną, oraz krzyżulce łączące węzły obu siatek. Odległość siatek równa się
grubości przekrycia i wynosi 1,80 m. Przekrycie zwieńczone jest na bokach ciąg-
łymi belkami zginanymi, podpartymi przegubowo na słupach.
System prefabrykacji i montażu konstrukcji wzorowano na francuskim systemie
„Unibat". Przekrycie montowano, z nadaniem przeciwstrzałki montażowej (32 cm
w środku), na szablonie montażowym.
Elementami przekrycia są:
— ostrosłupy o podstawie kwadratowej (rys. 11-26), scalane na budowie
n* 163
podstawami do góry, stykające się narożami podstaw (złącza na 2 śruby M20,
kl. 10.9 — nie sprężane),
— liniowe elementy siatki dolnej (z rur), łączone z wierzchołkami ostrosłu-
pów za pomocą l śruby M30, kl. 5.6; kwadratowe oczka siatki dolnej mają wy-
miary 3,60x3,60 m, natomiast „oczka" siatki górnej wymiary 2,545 x 2,545 m,
— belki obwodowe; naroża podstaw ostrosłupów są połączone ze średnikiem
belki dwuteowej za pomocą 2 śrub M20, kl. 10.9.
c. Obciążenia konstrukcji:
— obciążenia stałe; ciężar własny konstrukcji, blacha fałdowa, wełna mineralna
(8 cm), 3 warstwy papy na lepiku, słupki i płatwie oraz strop akustyczny
obciążenie charakterystyczne 1,05 kN/m2,
obciążenie obliczeniowe 1,21 kN/m2;
— obciążenia zmienne: obciążenie śniegiem i instalacjami
obciążenie charakterystyczne 0,76 kN/ma,
obciążenie obliczeniowe 1,064 kN/m 2 ;
ponadto przyjęto obciążenie od urządzeń gimnastycznych 3 kN w wybranych
węzłach.
Obciążenia wiatrem (I strefa) określono wg PN-77/B-02011.
d. Analiza statyczna i wymiarowanie
Obliczenia wykonano na maszynie cyfrowej IBM 360, wykorzystując program
STRUDL. Przyjęto schemat kratownicy przestrzennej, zwieńczonej na obwodzie
ciągłymi belkami zginanymi w dwóch kierunkach. Za pośrednictwem tych belek
przekrycie opiera się na słupach rozstawionych na obwodzie co 7,20 m.
Na rysunku 11-30 przedstawiono nomogram sił wewnętrznych w prętach
struktury (wartości w kN), a na rys. 11-31 i 11-32 wykresy sił wewnętrznych
w belkach obwodowych.
Pręty warstwy górnej przyjęto z rur kolistych 0 76,1/4,5 i 0 88,9/4,5 ze stali
R 35 oraz z rur kolistych 0 101,6/6,3 ze stali 18G2A.
Pręty siatki dolnej wykonano z rur kolistych 0 57/10, 0 54/6,3 i 0 88,9/10
ze stali 18G2A oraz z rur kolistych 0 44,5/3,2 ze stali R 35.
Krzyżulce wykonano z rur kolistych 0 57/4, 0 88,9/4,5, 0 76,1/4,5 i 0 70/3,6
ze stali R 35.
Węzły w elementach ostrosłupowych przedstawiono na rys. 11-33. Belki
obwodowe zaprojektowano z IPE 300 mm ze stali St3SX. Styki montażowe belek
obwodowych zaprojektowano jako połączenia doczołowe, sprężone śrubami o wy-
sokiej wytrzymałości.
Wskaźniki zużycia stali na konstrukcję przekrycia przedstawiają się następująco:
— przekrycie strukturalne 30,2 kg/m2,
2
— cała konstrukcja dachu 34,4 kg/m .
Wskaźniki te można uznać za dobre, uwzględniając duże rozpiętości w dwóch
kierunkach.
164
Podpora Podpora Podpora
© (39)
Im \ m i ra ESI f?i ESSI iroei

Numeracja
1011 2728
Rys. 11-30
(j) 60 (3?)111
1 163 266
f = 19kN |R= 278kN
R= R=286kN
1 NtkN)
43 151 .154 275 383 383 446 474
O
cn 0) U3 £ 00 5|
Ol fN - |
10 fNl !
V[kN]
^ •§! r~~
MjkNm]
8
o" Ho' MytkNm]
Rys. 11-31
165
10 © „ © 15 © lq ©
19 w
20 24
= 19kN = 156kN =305kN
38 135 135
CP rn
j M . [KNrnj
Rys. 1.1-32
a) _A.
RK0101,6/5,3
2409
i-r-ih
^
A-A RK070/3.6/
^393~" '
6 ,,130 1.150*150*12
B "
V Bl 1?«142
Rys. 11-33. Węzły elementów ostrosłupowych: a) węzeł wierzchołka piramidki; b) węzeł przy
podstawie ostrosłupa
166
11.3.8. KOPUŁY
11.3.8.1. Charakterystyka kopuł. Kopuły należą do najstarszych form archi-

tektonicznych w budownictwie. Wybór kształtu kopuły jest związany głównie
z procesem projektowania architektonicznego. Z punktu widzenia mechaniki
budowli kopuły należą do tej grupy dźwigarów powierzchniowych, które nazy-
wamy powłokami (dwukrzywiznowe powłoki prętowe).
W bogactwie form dąży się do wyboru powłoki zdefiniowanej matematycznie,
gdyż wówczas wyznaczenie sił wewnętrznych może być przeprowadzone na drodze
rachunkowej.
Powłoka powinna mieć taki kształt, aby była łatwa do wykonania i zmontowa-
nia. W kopule szkieletowej siły skupione, działające na dowolny węzeł siatki,
rozkładają się na wiele elementów znajdujących się nawet w znacznej odległości
od punktu zaczepienia sił, dzięki czemu uzyskuje się korzystny rozkład sił w kon-
strukcji.
W ostatnim okresie obserwuje się w różnych krajach wzrost zainteresowania
kopułami, spowodowany rozwojem metod obliczeniowych oraz doskonaleniem
technik produkcyjnych. Dzięki rozwojowi ETO do obliczenia stosuje się powszech-
nie modele dyskretne.
Prostym sposobem wprowadzenia modelu dyskretnego jest zastąpienie opera-
torów różniczkowych różnicowymi i poszukiwanie rozwiązań w węzłach siatki
różnicowej. Metoda różnic skończonych (MRS) dzięki maszynom cyfrowym
znajduje tu szerokie pole zastosowań.
Wprowadzenie modelu dyskretnego można też uzyskać przez podział ustroju
na elementy skończone. W metodzie elementów skończonych (MES) jako podsta-
wowe niewiadome występują uogólnione przemieszczenia i reakcje węzłów.
W MES wielkości węzłowe są stopniami swobody funkcji aproksymujących pola
przemieszczeń (naprężeń) w elemencie skończonym, a ich wartości wyznacza się
z minimalizacji odpowiednich funkcjonałów [94],
Największe zastosowanie znalazły obecnie prętowe powłoki gładkie typu
obrotowego. Równanie dowolnej obrotowej powierzchni węzłów ma postać
1
= [f (z)] , (11-38)
gdzie: x,y,z — współrzędne punktu na powłoce,
f (z) — funkcja krzywizny powłoki.
Kształt i powierzchnię kopuły wyznacza krzywa obracająca się dookoła osi
pionowej. Powierzchnia ta jest podwójnie zakrzywiona. Najczęściej stosuje się
kopuły sferyczne o równaniu
r. (11-39)
Czasem stosuje się kopuły o innych powierzchniach lub o powierzchniach złożo-
nych, jak np. elipsoida trójosiowa, paraboloida eliptyczna i inne [89].
Rzut poziomy kopuły najczęściej więc jest kołem. Kopułę można jednak pro-
jektować nad dowolnym rzutem. Na planie prostokątnym projektuje się często
167
tzw. powierzchnie translacyjne, powstałe przez równoległy ruch jednej krzywej
po drugiej (np. powierzchnia toroidalna).
Konstrukcja metalowa kopuł powinna spełniać następujące wymagania techno-
logiczne:
a) maksymalnie duża liczba prętów o jednakowych długościach,
b) małe zróżnicowanie długości prętów,
c) maksymalnie duża liczba jednakowych oczek siatki.
11.3.8.2. Podstawy obliczania kopuł sferycznych. Obciążenie ciężarem wła-

snym konstrukcji prętowej i pokrycia na jednostkę powierzchni rzutu określa się
ze wzoru
- —
gdzie: goi — ciężar własny konstrukcji i pokrycia na jednostkę powierzchni w pun-

kcie i kopuły,
cc i — kąt nachylenia stycznej do południka powierzchni w punkcie i kopuły.
Ciężar własny pokrycia określa się na podstawie projektu pokrycia, a obciążenie
masą konstrukcji metalowej wg pracy [89].
Obciążenie obliczeniowe śniegiem określa się ze wzoru
Sd=gkRCyf, kN/mS (11-41)
gdzie: gk — charakterystyczna grubość pokrywy śnieżnej na gruncie, m,

R — średni ciężar objętościowy śniegu, kN/m2,
C — współczynnik kształtu dachu,
•yf — współczynnik obciążenia (wg PN-80/B-02010 yf = 1,4).
Przybliżoną wartość współczynnika C (kształtu kopuły) można wyznaczyć z rys.
11-34. Na rysunku tym określa się punkt A, w którym styczna do krzywizny
kopuły wyznacza kąt x — 60°. Przyjmuje się, że na krzywiźnie o kącie « > 60°
śnieg zsuwa się i nie obciąża kopuły. W ten sposób określa się rozpiętość kopuły
obciążoną śniegiem (rys. ll-34a)
ls = l~2c .
Uwzględnia się dwa warianty obciążenia śniegiem:

a) obciążenie równomierne przy wartości CL — 0,8 (rys. ll-34b),
b) obciążenie nierównomierne (rys. ll-34c).
Wartość C 3 określa się z nomogramu na rys. ll-34d.
Polskie normy nie podają zasad obliczania kopuł na obciążenie wiatrem. W tym
zakresie można wykorzystać zalecenia podane w pracy [124].
Przybliżone wymiarowanie przekrojów prętów kopuł prętowych o węzłach
sztywnych przeprowadza się na podstawie sił wewnętrznych NI, Mt, określanych
168
Rys. 11-34
a)
b) Wariant I
Wariant LI
ł T
Warunki:
H C?.< 2,3
OO.jesii oc>60°
0,05 0,1 0,15 0,2
jak dla cienkich powłok. Dla przypadku przedstawionego na rys. 11-35 otrzymuje
się:
- , (11-42)
2 cos y
(11-43)
(11-44)
gdzie: nx — napięcie powłoki w kierunku południkowym,

ny — napięcie powłoki w kierunku równoleżnikowym,
mx — moment zginający powłokę (także od zaburzeń brzegowych),
Mx — moment zginający pręt od obciążenia międzywęzłowego,
/! — odległość między węzłami liczona wzdłuż równoleżnika,
/2 — odległość między węzłami południka,
2y — kąt między prętami 1.
Rys. 11-35
169
Po wstępnym zwymiarowaniu prętów i węzłów należy określić siły wewnętrzne
według jednej ze współczesnych metod analitycznych podanych na rys. 11-19,
przy wykorzystaniu ETO [92]. Należy przy tym uwzględnić wpływ odchyłek
węzłów (dopuszczonych przez warunki techniczne odbioru konstrukcji) na siły
wewnętrzne. Szczególnie jest to istotne w strefach największego wytężenia kon-
strukcji (np. strefa przypodporowa, strefy sąsiadujące z nieciągłościami powierzch-
ni węzłów).
Rozróżnia się następujące postacie utraty stateczności:
a) pręta między węzłami,
b) węzła z przeskokiem do wewnątrz kopuły,,
c) ogólna całej kopuły.
Szczególnie niebezpieczny jest „przeskok" węzła, gdyż najczęściej wywołuje on
ogólną utratę stateczności kopuły.
Ważnym etapem projektowania kopuły jest określenie obciążenia krytycznego.
Obciążenia krytyczne kopuł prętowych o węzłach sztywnych oraz o węzłach prze-
gubowych można wyznaczyć na podstawie rozwiązań podanych w pracy [145].
11.3.8.3. Rozwiązania konstrukcyjne kopuł. Wśród podstawowych typów

geometrii siatek sferycznych kopuł prętowych największą nośność oraz sztywność
mają kopuły o siatce geodezyjnej oraz kopuły o siatce typu Lamella. Kopuły te
charakteryzują się również dobrymi właściwościami geometrycznymi.
Kopuły geodezyjne
W kopule geodezyjnej pręty szkieletu tworzą ruszt trójkierunkowy, oparty na
siatce sferycznych trójkątów równobocznych. Układ taki uzyskuje się, używając
siatki ikosaedru sferycznego, tj. dwudziestościanu foremnego ograniczonego dwu-
dziestoma równobocznymi trójkątami (rys. 11-36).
Przy większych rozpiętościach kopuły otrzymuje się duże odległości skrato-
wania. W tych przypadkach zasadniczą siatkę kopuły można zagęszczać przez
dalszy podział trójkątów podstawowych. Każdy z boków trójkąta dzieli się na
jednakową liczbę równych odcinków i wprowadza dodatkowe pręty poprzeczne,
usztywniające, tworzące charakterystyczną siatkę trój kierunkową. Częstotliwość
podziału siatki zależy od rozpiętości kopuły.
Oprócz podziału powierzchni kuli siatką trójkierunkową istnieje także możli-
wość podziału kuli na sześcioboki i pięcioboki.
Kopuły geodezyjne są budowane głównie ze stopów aluminium, krytych
tworzywami sztucznymi. W tych warunkach podstawowym obciążeniem staje się
śnieg i wiatr.
Doświadczenia prowadzone w tunelach aerodynamicznych wykazują, że wiatr
powoduje najczęściej ssanie i tendencję podnoszenia kopuły.
Dla skomplikowanych typów kopuł doświadczenia na modelach są podstawowe
dla ustalenia rozkładu naprężeń [145].
170
Kopuły Lamella
Kopułę Lamella przedstawiono na rys. 11-37. Kopuły tego typu są popularne
w USA, głównie dzięki możliwości daleko posuniętej prefabrykacji. Kopuła jest
składana ze stosunkowo niewielkich elementów, które można wykonywać w nie-
wielkich zakładach produkcyjnych.
A-A
Rys. 11-36
Do częściej stosowanych kopuł należą także:

Kopuły siatkowe
W kopułach tych między żebrami umieszcza się krzyżulce, wobec czego siły
działają wzdłuż powierzchni kopuły, a dzięki temu uzyskuje się zmniejszenie prze-
Rys. 11-37
171
A-A
Rys. 11-38
krojów żeber i pierścieni (rys, ll-38a). Kopuły siatkowe o regularnym układzie

są statycznie wyznaczalne dla dowolnego obciążenia, przy nieparzystej liczbie
boków.
Do szczególnie udanych rozwiązań kopuł tego typu należą kopuły Lederera
(rys. ll-38b). Składają się one z trzech zespołów rur, odpowiednio wykształtowa-
nych i połączonych klamrami w węzłach. Dwa zespoły tworzą pręty przekątne,
mające kształt łuków leżących na kuli, trzeci zespół tworzą równoleżniki — pier-
ścienie o zmniejszającej się średnicy w miarę oddalania się od podstawy. Pier-
ścienie te nakładają się z góry na ukośne łuki w punktach ich wzajemnych przecięć.
W kopułach Lederera elementy tworzące łuki ukośne oraz poziome pierścienie
południkowe są ciągłe, tzn. składają się z odcinków długich rur odpowiednio
ukształtowanych, przy czym elementy te nie schodzą się. w tej samej płaszczyźnie.
Dzięki trójwarstwowości układu uzyskuje się znaczną sztywność kopuły, jednak
w węzłach występują wskutek tego siły z pewnymi mimośrodamł, wprowadzając
występowanie w kopule momentów zginających.
Obliczenia statyczne mogą być wykonane na podstawie błonowej teorii kopuł
obrotowych.
Poza siłami osiowymi pręty muszą przenosić obciążenie montażowe (siłą
0,1 kN) lub też obciążenie znajdujące się poza węzłami (np. od obciążenia połaci
dachowej), które powodują dodatkowe zginanie. Ogólnie biorąc, można zalecić
konstruowanie kopuł raczej o większym przekroju prętów rzadziej rozstawionych,
co daje mniejszą liczbę węzłów.
172
Rys. 11-39
Konstrukcja dolna, podtrzymująca kopułę, jest układem przestrzennym.} na

który działają obciążenia pionowe i poziome. Pierścień podstawy kopuły pracuje
tylko na rozciąganie.
Do obliczenia reakcji można rozpatrzyć kopułę jako konstrukcję prętową typu
Schwedlera (rys. 11-39); konstrukcję tę można rozłożyć na dwie prostsze konstruk-
cje złożone z trójkątów. Dzięki temu można określić osiowe siły w prętach oraz
reakcje przegubów podstawy. Siły osiowe we wspornikach konstrukcji wyznacza
się w zależności od położenia punktu stycznego pierścienia.
Znając składowe reakcje przegubów dolnych kopuł}', można obliczyć siły
osiowe, siły poprzeczne oraz momenty zginające w słupach.
Kopuły rusztowe
Kopuły rusztowe składają się z dwóch lub trzech grup łuków, wzajemnie przecina-
jących się i tworzących powierzchnię sferyczną. Przy dużych rozpiętościach kopu-
ły te wykonuje się jako przestrzenne ruszty dwukierunkowe. Przy zastosowaniu
siatki trójkierunkowej (rys. ll-40a) uzyskuje się kopuły bardzo sztywne. Dla
mniejszych rozpiętości żebra wykonuje się najczęściej z rur o przekroju kwadra-
towym, odpowiednio nacinanych w węzłach (rys. ll-40b). Przy większych roz-
piętościach żebra składane są z dwóch elementów, łączonych za pomocą śrub
(rys. ll-40c). Ruszt pokryty jest blachą aluminiową, stanowiącą pokrycie dachowe
oraz usztywniającą powierzchnię kopuły. Na rysunku ll-40d przedstawiono widok
kopuły o prostej siatce rusztowej.
Kopuły żebrowe
Kopuły te są najprostsze pod względem formy i znajdują zastosowanie w praktyce
raczej do niewielkich rozpiętości, pozwalają jednak na daleko idącą prefabrykację.
Kopuły żebrowe składają się z szeregu identycznych żeber lub łuków krzyżujących
się i połączonych węzłem szczytowym (rys. 11-41). Górne pasy żeber tworzą
powierzchnię kopuły, która jest zazwyczaj powierzchnią obrotową kulistą, elip-
tyczną lub paraboliczną. Żebra mogą być także prostoliniowe i wówczas otrzymuje
się kopuły w kształcie ostrosłupów lub stożków. Żebra mogą być konstruowane
jako pełnościenne lub kratowe. Ponieważ żebra są umieszczone promieniowo,
zatem osie ich krzyżują się w jednym punkcie, w wierzchołku kopuły (rys. ll-41a).
173
A-A
b)
r
U———
d)
Rys. 11-40
G)
Rys. 11-41
174
Połączenie żeber w wierzchołku wykonuje się zwykle za pomocą pierścienia (rys.
ll-41b). Pierścień pracuje na zginanie i skręcanie, dlatego też powinien mieć
odpowiednią sztywność.
Żebra mogą być obliczane jako ciągła konstrukcja łukowa lub też jako łuki trój-
przegubowe. Ten ostatni schemat może być zastosowany w przypadku małej
średnicy pierścienia.
Kopuły żebrowe są układem rozporowym. Rozpór jest przejęty przez pierścień
podporowy (rys. ll-41c), na którym ustawione są żebra, lub też przez ściany,
na których jest podparta kopuła. Pierścień podporowy może mieć zarys według
krzywej lub też w kształcie wieloboku o sztywnych lub przegubowych połącze-
niach w narożach. Celowe jest wykonywanie sztywnego pierścienia wielobocznego,
ustawionego w narożach wieloboku na podporach przesuwnych w kierunku
promieni.
Pomiędzy żebrami układa się obwodowe płatwie, na których opiera się płyty
dachowe (rys. ll-41d). Przy dużych rozpiętościach na dźwigarach pierścieniowych
można ułożyć pośrednie żebra i na nich opierać pokrycie. Płatwie obwodowe
zabezpieczają ogólną stateczność żeber kopuły z płaszczyzny, zmniejszając ich
długość obliczeniową.
Ogólna sztywność kopuły jest zapewniona dzięki tężnikom, które mogą być
zakładane w co drugim polu.
Krzywiznę kopuły można uzyskać przez wykonanie kratowych płatwi z krzy-
woliniowym górnym pasem lub przez stosowanie odpowiednich podkładek pod
żebra w przypadku płatwi prostoliniowych,
Kopuły żebrowe., obciążone symetrycznymi siłami pionowymi, mogą być
obliczane przy założeniu podziału na poszczególne płaskie łuki, przenoszące przy-
padającą na nie część obciążenia. Przy obliczaniu tym można założyć, że pierścień
podporowy, przenoszący rozpór kopuły, jest zastąpiony ściągiem zastępczym,
umieszczonym w płaszczyźnie każdej pary żeber tworzących płaski łuk. Określa
się przy tym powierzchnię przekroju ściągu zastępczego z warunku, aby jego
odkształcenia sprężyste były równe sprężystym odkształceniom pierścienia w kie-
runku promieniowym, spowodowanym przez poziome reakcje wszystkich żeber
(rys. 11-42).
Wydłużenie pierścienia podporowego wskutek jednostkowych rozporów
wszystkich żeber, przy pominięciu odkształceń wywołanych zginaniem, wynosi
gdzie: Nr — - siła osiowa w pierścieniu, wywołana przez rozpory jednostkowe
Nr = ^ J , (11-46)
Ar - pole powierzchni przekroju pierścienia podporowego,

TI — promień pierścienia podporowego,
n — liczba żeber w kopule.
175
2Ł J
Rys. 11-42
Wydłużenie ściągu zastępczego, spowodowane jednostkowym rozporem łuku,

wynosi
_ l • 2^
EAf
gdzie A„ — pole powierzchni przekroju ściągu zastępczego.
Warunek jednakowego wydłużenia ściągu i średnicy pierścienia daje zależność
A^-A^ (11-48)
skąd otrzymujemy przekrój ściągu zastępczego
(11-49)
f f
Dla przypadku pierścienia podporowego w kształcie wieloboku wzór na prze-

krój ściągu zastępczego ma postać
l, (H-50)
gdzie: / --=-• 2rL — rozpiętość kopuły,

lj — długość odcinka prostego pierścienia między dwoma sąsiednimi żebra-
mi kopuły,
(p — kąt między żebrami.
Kopuły schwedlerowskie
Kopuły typu Schwedlera składają się z żeber południkowych połączonych z pier-
ścieniami poziomymi (rys. 11-43). W ten sposób otrzymuje się układ szeregu
trapezów zwężających się ku szczytowi. Trapezy te usztywnia się zazwyczaj za
pomocą wiotkich prętów pracujących na rozciąganie. Przy założeniu przegubów
w węzłach, kopuły schwedlerowskie mogą być uważane za konstrukcje statycznie
wyznaczalne. Założenie takie jest jednak przybliżone, gdyż w rzeczywistości węzły
nie są przegubowe. Wpływ sztywności zamocowania prętów zwiększa się w miarę
wzrostu liczby boków, na którą dzieli się pierścień podstawy kopuły [145].
176
A-A
Rys. 11-43
Kopuły tarczownicowe (płytowo-kratowe)

Kopuły płytowo-kratowe (rys. ll-44a-^c) nadają się szczególnie do przekrywania
budynków w planie kwadratowym lub prostokątnym. Są one zbliżone do kopuł
typu Schwedlera o małej liczbie boków, w których wydłużone trapezy, zamiast
usztywniania długimi pojedynczymi prętami przekątnymi, pokrywa się siatką
prętów tworzących szereg równobocznych trójkątów leżących w tej samej płasz-
czyźnie [87].
a)
d)
rrr \\\
11i \ \\
Rys. 11-45

Kopuły Zimmermanna
Kopuły tego typu mogą być budowane dla różnych kształtów podstawy: wielo-
boków regularnych, prostokątów i kół (rys. ll-45a-4-c). Kopuły te skonstruowane
są w ten sposób, że połowa punktów podporowych ma swobodę przesuwu w płasz-
czyźnie poziomej, a więc w podporach tych występują jedynie siły pionowe;
pozostałe punkty podparcia mają w jednym kierunku swobodę przesuwu. Dzięki
odpowiedniemu konstruowaniu podpór można otrzymać jedynie pionowe reakcje
na rogach kopuły i siły poziome działające wzdłuż ściany, a więc w kierunku jej
największej sztywności. Kopuły te stosowane są często na wysokich ścianach.
Kopuły Zimmermanna wykonuje się także bez prętów przekątnych (rys. l l-45d);
wówczas są one przestrzennym odpowiednikiem dźwigarów Yierendela.
11,3.9. JEDNOKRZYWIZNOWE POWŁOKI PRĘTOWE
Do konstrukcji tych należą kratownice przestrzenne o węzłach leżących na po-

wierzchni powłoki. Największe zastosowanie znalazły walcowe powłoki prętowe.
Inne rozwiązania, jak powłoki stożkowe i konoidalne, stosuje się rzadko.
Powłoki walcowe prętowe opiera się bezpośrednio na fundamentach lub na
ścianach. Najczęściej projektuje się powłoki walcowe o przekroju kołowym,
rzadko parabolicznym, hiperbolicznym i eliptycznym [144].
W RFN rozwinęły się konstrukcje systemu „Wuppermann-Tezet", stosowane
jako przekrycia hangarów, garaży, hal przemysłowych itp. Są to powłoki walcowe,
wykonywane z kształtowników profilowanych na zimno (rys. 11-46). Konstrukcja
ta charakteryzuje się niskim zużyciem stali i niskimi kosztami ogólnymi budowy.
178
Elementy hali mogą być łatwo montowane, demontowane i transportowane na
nowe miejsce budowy. Hala montowana jest w dwóch częściach na ziemi i następ-
nie — po podniesieniu — łączona w całość.
Na rysunku 11-47 pokazano węzeł sklepienia, w którym korytkowe elementy
konstrukcyjne, wykonane z kształtowników profilowanych na zimno, są połączone
za pomocą śrub [14].
Konstrukcję charakteryzuje duża przestrzenna sztywność. W hali „Wupper-
mann-Tezet" zastosowano przepony usztywniające co 27,64 m (dziesięć długości
podstawowego trójkąta kraty). Przepony te są wykonane jako łuki trójprzegubowe.
Rys. 11-48
Rys. 11-47
Obliczenia statyczne konstrukcji łupiny siatkowej mogą być wykonane przy

zastosowaniu teorii powłok. Zastępujemy szkielet kraty przez cylindryczną po-
włokę o stałej grubości. Krzywa kierująca sklepienia jest odcinkiem koła o kącie
środkowym 2«. Naprężenia w powłoce określa się na podstawie stanu błonowego,
tzn. z pominięciem wpływu zginania powłoki. Przyjęcie takiego uproszczenia jest
dopuszczalne, gdyż grubość powłoki zmienia się w sposób ciągły, obciążenia po-
wierzchniowe są rozłożone w sposób ciągły, a siły brzegowe — skierowane stycznie
do powierzchni środkowej.
Płaszczyzny skrajne (ściany szczytowe), stanowiące podparcie powłoki, przej-
mują siły działające w kierunku stycznym do jej powierzchni środkowej.
Zastosowanie przepon usztywniających umożliwia bardziej racjonalną pracę
przestrzenną ustroju nośnego i przejęcie powstających w powłoce sił brzegowych
[144].
Siły występujące w przekrojach powłoki (rys. 11-48) oblicza się ze wzorów:
AT„=-Zr, (11-51)
(11-52)
(11-53)
9<x
gdzie: X, Y, Z — składowe obciążenia, działające stycznie i prostopadle do powie-
rzchni, odniesione do jednostki powierzchni środkowej powłoki.
179
Siła V w elemencie brzegowym, wywołana przez siły styczne Nax, ma wartość
Następnie ze wzorów transformacyjnych oblicza się siły w prętach kraty

(rys. 11-49):
(H-55)
(11-56)
(11-57)
"2 '
gdzie ADS — siła dodatkowa, powstała z rozkładu siły N^ (rys. 11-50);
zatem
D3=-Araatg30°. (11-58)
Siły powyższe równoważą się wewnątrz kraty, natomiast nie równoważą się na
brzegach, gdzie występują na całej długości hali i muszą być przejęte przez element
brzegowy.
Środek układu Krawęd? ukTadu
1 N. h
Rys. 11-49 Rys. 11-50
Przy wymiarowaniu prętów kraty należy uwzględnić momenty zginające

spowodowane przez bezpośrednie obciążenie zewnętrzne. Należy również spraw-
dzić stateczność konstrukcji. Siłę krytyczną można obliczyć ze wzoru (11-74)
podanego w pracy K. Girkmann „Dźwigary powierzchniowe"
(11-59)
180
gdzie: 21 — odległość między przeponami usztywniającymi,
d — wielkość obliczona z przyrównania
(11-60)
i momentu bezwładności ciągłej powłoki walcowej

<5S
I— (11-61)
12 '
Na rysunku ll-51a i b przedstawiono rozwiązanie konstrukcyjne składanego
(przenośnego) hangaru o rozpiętości 24 m, o konstrukcji walcowej powłoki prę-
towej z profili kształtowanych na zimno. Zasadniczym elementem tej konstrukcji
Rys. 11-51
są kształtowniki gięte o grubości 4 mm (rys. ll-51c). Kształtowniki te po zmon-

towaniu za pomocą śrub (rys. ll-51d) tworzą siatkę, na której ułożono blachę
falistą [14].
Stosuje się także dźwigary cylindryczne z żebrami podłużnymi (rys. 1 1 -5 1 e).
11.3.10. TARCZOWNICE
Tarczownice stanowią układ ciągły, cienkościenny, o odpowiednio ukształtowanym

profilu w przekroju poprzecznym (rys. 11-52). Z uwagi na kształt można prze-
prowadzić następujący podział tarczownic:
a) prostoliniowe (grzbietowe), których krawędzie są prostoliniowe, a powierz-
chnie płaskie (rys. ll-52a),
101
Rys, 11-52
b) cylindryczne, składające się z szeregu powiązanych ze sobą powierzchni

cylindrycznych o osiach prostoliniowych (rys. ll-52b),
c) o podwójnej krzywiźnie (rys. ll-52c).
Elementy tarczownic spełniają często podwójną rolę: konstrukcji nośnej
i przegrody.
11.4. PRZEKRYCIA CIĘGNOWE
11.4.1. CHARAKTERYSTYKA PRZEKRYĆ
Przekrycia cięgnowe, nazywane również wiszącymi, składają się z pokrycia,

układów cięgien, zakończeń i konstrukcji wsporczych. Konstrukcje te umożli-
wiają realizację zarówno atrakcyjnych form architektonicznych, jak i współczesnych
wymagań technologicznych. Szybki postęp naukowo-techniczny narzuca koniecz-
ność częstych zmian w technologii produkcji. W krajach zachodnich pojawiły się
nowe koncepcje budownictwa przemysłowego. Powstają obiekty o charakterze
pawilonu o lekkiej konstrukcji i bardzo dużej rozpiętości, stanowiące wyłącznie
ochronę procesu produkcyjnego przed wpływami atmosferycznymi. Wewnątrz
hali zagospodarowuje się przestrzeń instalacjami technologicznymi, zupełnie nie
związanymi z konstrukcją pawilonu. Przykładem jest zakład przemysłowy zbudo-
wany ostatnio w Anglii (rys. 10-113). Do realizacji takich obiektów dobrze nadają
się przekrycia cięgnowe.
Przekrycia cięgnowe należą do najbardziej ekonomicznych konstrukcji. Przy-
kładem może być analiza kosztów trzech wariantów budowy krytego stadionu
w Montevideo o średnicy 94,50 m. Analiza ta dała następujące wyniki: jeżeli
koszt budowy kopuły żelbetowej określić na 100%, to koszt kopuły o konstrukcji
182
aluminiowej wynosił 79%, a koszt przekrycia cięgnowego tylko 27%. Zużycie
materiałów w tym ostatnim przypadku było bardzo niskie: stali 10 kg/m2, a betonu
0,083 m3/m2.
Zrealizowane przekrycia cięgnowe mają rozpiętość do 400,00 m (w halach).
W mostownictwie uzyskiwano znacznie większe rozpiętości. Najczęściej stosowane
rozpiętości wynoszą 30,00-90,00 m.
Przekrycia cięgnowe wymagają stosunkowo małych ilości stali, gdyż podsta-
wowa konstrukcja nośna — układ cięgien — pracuje na rozciąganie. Zwiększa się
natomiast zużycie stali w zakotwieniach cięgien oraz w fundamentach.
Przekrycia cięgnowe wymagają usztywnienia połaci dachowych z uwagi na
obciążenie wiatrem (łopotanie i duże przemieszczenia). Przekrycia te można
usztywnić przez zastosowanie [89]:
— cięgien sztywnych,
— sztywnego pokrycia,
— cięgien napinających (sprężających).
Konstrukcje cięgnowe można podzielić na dwie grupy:
a) ustroje płaskie,
b) ustroje przestrzenne.
W obydwu grupach mogą występować konstrukcje swobodnie podwieszone
i konstrukcje sprężone.
Przykładem ustroju cięgnowego płaskiego jest swobodnie podwieszona
lina nośna dźwigu linotorowego, a przykładem płaskiego ustroju cięgnowego
sprężonego most wiszący lub konstrukcja do podwieszenia rurociągów.
Ustroje cięgnowe p r z e s t r z e n n e mają zastosowanie w konstrukcjach
przekryć. Rozróżnia się przy tym układ bezwęzłowy, gdy cięgna nie przecinają
się, układ jednowęzłowy, gdy wszystkie cięgna przecinają się w jednym punkcie,
lub układ wielowęzłowy. Ustroje jednowęzłowe są zazwyczaj symetryczne, a ustroje
wielowęzłowe mogą być ortogonalne lub nieortogonalne. W ustrojach ortogonal-
nych cięgna przecinają się pod kątem prostym, a w ustrojach nieortogonalnych —
pod dowolnym kątem (różnym od prostego). Cięgna mogą być napięte stałą siłą
lub też siłą zmienną, zależną od zewnętrznego obciążenia układu.
W konstrukcjach dachów cięgnowych (wiszących) stosuje się także podział
uwzględniający sposób przeniesienia naciągów lin; zatem występują przekrycia
cięgnowe:
a) zamknięte,
b) otwarte,
c) specjalne,
d) jednokrzywiznowe (linowo-belkowe).
Przekrycie cięgnowe typu zamkniętego (rys. 11-53) charakteryzuje się tym,
że naciągi w składowych cięgnach przenoszone są na sztywną konstrukcję. Kon-
strukcja ta tworzy „zamknięcie przekrycia cięgnowego".
183
Przekrycie cięgnowe typu otwartego (rys. ll-53e-^-g) charakteryzuje się tym,
że składowe cięgna oddziałują na obwodzie na wiotkie liny (a nie na sztywną
konstrukcję). Liny obwodowe oparte są punktowo na słupach lub konstrukcjach
typu powierzchniowego.
a)
Rys. 11-53. Przekrycia cięgnowe: a) -: d) typu zamkniętego, e) :-g) typu otwartego

a), d) układy jednowc.złowej b), c) układy wielowęzlowe, c s f) przekrycia jcdnoprzęsłowe, g) prze-
krycia dwuprzęsłowe
Specjalne przekrycia cięgnowe występują najczęściej w układach zbliżonych

do dachów pilastych, gdzie liny naprężające leżą poprzecznie do osi podłużnej
budynku.
Dachy jednokrzywiznowe są wiotkie w jednym kierunku, a w drugim sztywność
est zapewniona przez belki lub płyty dachowe. W układzie linowo-belkowym
iny są zawieszone między stałymi lub podatnymi podporami (rys. 11-68).
11.4.2. SCHEMATY PRZEKRYĆ CIĘGNOWYCH I PODSTAWY OBLI-

CZANIA CIĘGIEN
Najczęściej stosowane rozwiązania struktur cięgnowych zestawiono w tabl. 11-6.

Podstawy obliczania cięgien
a. Obciążenie ciężarem własnym
Dla przekryć o małej strzałce zwisu (a: l < 031) przyjmuje się obciążenie jako
równomiernie rozłożone na długości cięciwy cięgna. Przy dużej strzałce zwisu
(a: l > 0,1) uwzględnia się obciążenie równomierne g pokryciem na długości
184
Tablica 11-6
Typy struktur cięgnowych [146]
Schemat struktury Kształt j Kształt Sposób na- Zastosowanie

przekrycia rzutu | powierzchni ciągu siatki
owalny siodłowa nakrętkami obiekty sporto-

napinający- we
mi
owalny siodłowa jw. pawilony wy-

stawowe
prostokątny hipcrboliczna jw. hale sportowe

j widowiskowe
prostokątny cylindryczna JW. j w.
prostokątny cylindryczna JW. teatry, kina
owalny cylindryczna jw. budynki prze-

mysłowe
prostokątny złożona z 4 budynki prze-

elementów sio- mysłowe, spor-
dłowych towe i wystawo-
we
185
cięgna zakrzywionego. Obciążenie g1 rozłożone w linii poziomej określa się ze
wzoru
= ~g-- d 1-62)
cos P '
gdzie j8 — kąt nachylenia cięgna względem poziomu.
b. Obciążenie śniegiem
Obciążenie śniegiem przyjmuje się zgodnie z PN-80/B-02010. Obciążenie prosto-
padłe do powierzchni rzutu poziomego przekrycia ma wartość
S„ = SC} (11-63)
gdzie; 5 — podstawowy ciężar pokrywy śnieżnej,
C — współczynnik zależny od kształtu i pochylenia dachu.
W normie tej nie podano wartości współczynnika C dla przekryć cięgnowych.
W tych warunkach można dobierać współczynnik C jak dla zbliżonych kształtem
dachów, zestawionych w PN-80/B-02010, lub przyjmować obciążenie na podstawie
ciężaru luźno nasypanego śniegu o masie objętościowej 110 kg/m3.
c. Obciążenie wiatrem
W PN-77/B-02011 nie zamieszczono odpowiednich danych do wyznaczenia
obciążenia przekryć cięgnowych. Obciążenie wiatrem (ciśnienie i ssanie) zależy
od wielu czynników, m, in. od kształtu dachu, jego powierzchni i wysokości
budynku. Podstawowe znaczenie mają w tym zakresie badania modelowe w tunelu
aerodynamicznym.
d. Obciążenie wpływem temperatury
Zmiany temperatury mają wpływ na siły wewnętrzne i przemieszczenia w cięgnach
przekryć dachowych. Wahania temperatury można określić wg PN-86/B-02015.
Projektując przekrycie należy uwzględnić możliwe rozkłady temperatury w poszcze-
gólnych elementach konstrukcji nośnej.
e. Obliczanie sił w cięgnach
Cięgna przenoszą głównie siły rozciągające, a ich sztywność na zginanie i skręcanie
jest mała. Ze względu na duże przemieszczenia osi cięgna jest ono układem
geometrycznie nieliniowym. Dlatego też przy wyznaczaniu sił wewnętrznych
i oddziaływań zazwyczaj uwzględnia się kształt cięgna po jego deformacji.
Rzędne zwisu cięgna, obciążonego równomiernie na jego długości (dla h ----- 0),
można określić z równania krzywej łańcuchowej (rys. 11-54) [89]
v
— - ^L
„ —a —
gdzie: H — naciąg poziomy cięgna,
q — qx — obciążenie na jednostkę długości cięgna,
q = ?0\/l+72.
186
q (x) q0
Lit! i r 11 tit M u tijił..iljl_lijj
Rys. 11-54
Rozpór H oraz długość cięgna L można obliczyć z układu równań:
H
(11-65)
ql _ ql La-JP_
~2H~~'2H~ P
Siła ^' w ścięgnie wynosi zatem
gdzie V siła poprzeczna określona jak dla belki swobodnie podpartej o roz-
piętości /.
Siły wewnętrzne w cięgnach o małych zwisach (a: I < 0,1) można określać
przy uwzględnianiu osi cięgna ze wzoru
(11-67)
gdzie: M — moment zginający określony jak dla belki swobodnie podpartej

o rozpiętości /,
H - naciąg poziomy cięgna,
P — !;Ht nachylenia cięciwy cięgna względem poziomu (rys. ll-55a).
a) bl !
Rys. 11-55
187
Wartość siły H z uwzględnieniem sprężystego wydłużenia liny od obciążenia
całkowitego (początkowego i dodatkowego) oraz zmian temperatury (rys. ll-55a)
można wyznaczyć ze wzoru
-
- \
EAcOSbfibfi f fT/O j j rj . -r; A AT o\ 2r_T2 EA COS5 fi
— Y
!
T/O
V dx
» ~ ~ ----- ~
o
(11-68)
gdzie: H„ — naciąg poziomy cięgna dla obciążenia początkowego — wzory (11-65)

i (11-67),
V — siła poprzeczna określona jak we wzorze (11-66),
Fft siła jw., lecz dla obciążenia początkowego,
t-r współczynnik rozszerzalności liniowej cięgna,
EA — sztywność podłużna cięgna.
Jeżeli kąt /? = O (kotwienie cięgien na jednym poziomie), to siłę H można wyzna-
czyć ze wzoru Rżanicyna
i
1
^/PiJtfP - ifv'dx = 0, (11-69)
«
gdzie: B — L—I,
L — długość cięgna pod obciążeniem q.
i
Wyrażenie $Vzdx określa się jako charakterystykę D obciążenia cięgna. Wartości
o
te zestawiono w pracy [89].
Siłę H z uwzględnieniem wpływu przemieszczeń podpór u, v, w (rys. ll-55b)
można wyznaczyć z zależności
tu*
7/3 , . . . . . . . .. v sin /J cos2 /? ]-cos p- 07 cos /?
g a _ . .^cos^Ô. (11-70)
Przemieszczenie J s1 ma wartość
. Af, Afi ., , _.,.

Aż = Ą - Ą = ~- 2 - - ^ , (11-71)
"2 -"l
gdzie: 2 l 5 // 1? Afj — odpowiednio: rzędna, siła naciągająca i moment zginający

w cięgnie bez wpływu wydłużenia,
zz, //a, M 2 — odpowiednie wartości w cięgnie, lecz po jego wydłużeniu.
188
Długość cięgna po odkształceniu wynosi
gdzie wartość H przyjmuje się z uwzględnieniem wpływu wydłużenia cięgna.

W przypadku obciążenia cięgna siłą skupioną P, naprężenia w miejscu przy-
łożenia tej siły wynoszą
=
Pd
lub wg Reuleaiuc-Bacha
a = E~, (11-74)
gdzie: d- średnica przekroju pojedynczego cięgna,

E ~- moduł sprężystości cięgna,
S — moment statyczny przekroju cięgna,
r — promień krzywizny cięgna.
Wzory (11-73) i (11-74) można także stosować do lin, przyjmując nieskończenie
duże tarcie między drutami w cięgnie (a — max d). Przy nieskończenie małym
tarciu między drutami, dodatkowe naprężenia zginające er oblicza się wg wzoru
(ll-74)j przyjmując zamiast d średnicę d pojedynczego drutu w cięgnie.
W celu zmniejszenia dodatkowych naprężeń zginających pod siłami skupio-
nymi w miejscach tych należy stosować elementy pośrednie, jak np. nakładki
rurowe o odpowiednio dużym promieniu krzywizny r.
11.4.3. WIĄZARY CIĘGNOWE
Wiązary cięgnowe, konstruowane z wiotkich cięgien, muszą być usztywnione albo

przez obciążenie stałe, albo przez sprężenie za pomocą odpowiedniego cięgna
o przeciwnej krzywiźnie. Dwa cięgna w ten sposób połączone stanowią wiązar
(rys. ll-56a-;-h), który może być wykorzystany na przekrycie. Przy obciążeniu
użytkowym działającym z góry, cięgno górne jest cięgnem nośnym, a cięgno
dolne — cięgnem sprężającym. Obciążenie użytkowe powoduje wzrost siły
w cięgnie nośnym i zmniejszenie siły w cięgnie sprężającym.
Obliczenie wiązara mającego punkty zawieszenia cięgien na jednym poziomie
(rys. 11-57) może być przeprowadzone w następujący sposób. Zakłada się, że
wieszaki (słupki) są rozmieszczone blisko siebie i obciążają cięgna w sposób ciągły,
stąd krzywe obu cięgien są parabolami. Przyjmuje się indeksy: l — dla cięgna
nośnego, 2 — dla cięgna sprężającego, O — dla stanu po sprężeniu, q — po przy-
łożeniu obciążeń stałych i zmiennych. Jako stan wyjściowy przyjmuje się sprężenie
obu cięgien siłą H0. Przy różnych wartościach siły sprężającej oba cięgna mają
różne strzałki at i az (rys. 11-57).
189
b)
c)
Rys. 11-56. Wiązary cięgnowe: a)-^d) cięgno sprężające stanowi dolny pas wiązarftj e)-i-h) cięgno
sprężające stanowi górny pas wiązara
l — cięgno nośne, 2 — cięgno sprężające
Rys. 11-57
W stanie nieobciążonym będzie spełniona zależność
(11-75)
Wprowadza się oznaczenia

E, A,
(11-76)
190
oraz
=l (11-77)
Przy obciążeniu q (pionowym i równomiernym) reakcje poziome oblicza się ze

wzorów:
//M = ^ | r , (11-78)
(11-79)
Reakcje poziome po sprężeniu i przyłożeniu obciążenia ciągłego o wartości q są

równe:
T r _ _ r j r i r r TT ff -l-ff t\\ -8(Vl
Pionowe przemieszczenie obu cięgien w środku rozpiętości ma wartość
a , = l,6^-M . (11-81)
Przemieszczenie as zwiększy strzałkę a x i równocześnie zmniejszy strzałkę a2,

co w rezultacie spowoduje zmianę kształtu parabol.
Rys. 11-58 l-
Kąt nachylenia stycznej do paraboli (rys. 11-58) można określić z zależności

ł1 82
=^=4- (-)
2 4
Po określeniu wartości Ht i H2 można określić reakcje pionowe:
(11-83)
Siły rozciągające w cięgnach są zatem równe:
N11 = ^- lub N11 = (11-84)

TJ
lub N9, - (11-85)
cos /52
Projektując wiązar przyjmuje się przekrój lin i sprawdza naprężenia, które
nie powinny przekraczać wartości obliczeniowych.
191
11.4.4. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ
11.4.4.1. Uwagi wstępne. Układy cięgnowe przed obciążeniem mogą zwisać

swobodnie lub też mogą być wstępnie sprężone. Konstrukcje o cięgnach swobod-
nych można stosować wówczas, gdy przekrycia nie są narażone na ssące działanie
wiatru oraz inne wpływy dynamiczne. Zakres ich zastosowań jest więc ograniczony.
Znacznie szersze zastosowania mają sprężone konstrukcje cięgnowe. Sprężenie
pozwala na uzyskanie prawie dowolnie formowanych dachów. Pozwala także na
niezawodną pracę konstrukcji przy obciążeniach niesymetrycznych i dynamicz-
nych. Doświadczenia praktyczne wykazały, że konstrukcje cięgnowe sprężone,
właściwie wykonane, wykazują tylko niewiele większe odkształcenia pod wpływem
obciążeń stałych i zmiennych w porównaniu z odpowiednimi konstrukcjami sztyw-
nymi (np. słupowo-belkowymi).
11.4.4.2. Przekrycia cięgnowe typu zamkniętego
Ustroje bezwęzłowe
Przykładem ustroju cięgnowego bezwęzłowego jest przekrycie nad halą sportową
w Tokio (rys. 11-59). Cięgna zawieszone są między żelbetowymi elementami
obwodowymi. Dla usztywnienia zespołu cięgien wprowadzono cięgnowy układ
kratowy.
Ustroje jednowęzłowe
Na rysunku ll-60a przedstawiono konstrukcję cięgnową wykonaną na rzucie
kołowym i podpartą w środku na słupie. Rozwiązanie takie ułatwia odprowadzenie
wody atmosferycznej, ale zaprojektowanie słupa środkowego, jako podpory,
może w wielu przypadkach (np. hale widowiskowe, sportowe) utrudnić prawidłową
eksploatację obiektu. Na rysunku ll-60b przedstawiono podobną konstrukcję,
lecz bez słupa środkowego. Konstrukcje te nie są dostatecznie sztywne. Mogą tu
wystąpić niebezpieczne drgania konstrukcji, a także utrata jej stateczności w wyniku
ssania wiatru. Konstrukcje te należy usztywnić, pokrywając je płytami żelbetowy-
mi, sprężonymi za pomocą nośnych cięgien, albo stosując rozwiązanie przedsta-
wione na rys. ll-60c. W pierwszym przypadku ustrój cięgnowy tylko w okresie
montażu jest klasyczną konstrukcją wiszącą; później jest to bowiem wstępnie
sprężona powłoka żelbetowa. W drugim przypadku, tak w okresie montażu, jak
i eksploatacji, mamy przykład jedno węzłowego, sprężonego, cięgnowego ustroju
przestrzennego. Konstrukcja ta została zrealizowana na światowej wystawie
w Brukseli w 1960 r. jako pawilon USA. Konstrukcja dachu przypomina koło
rowerowe. Dach oparty został na 36 słupach o wysokości ok. 22,00 m, a wyko-
nanych z rur 0 318 mm o grubości ścianki 24 mm. Konstrukcję dachu utworzyły
sprężone cięgna stalowe, zawieszone na dwóch wieńcach kołowych. Wieniec ze-
wnętrzny wykonany został w postaci stalowej kratownicy o wysokości 6,00 m.
Wieniec środkowy wykonano z dwóch stalowych pierścieni połączonych ze sobą
za pomocą skratowań. Kable górne w liczbie 76 przenoszą oddziaływanie prze-
krycia, a kable dolne w liczbie 36, podtrzymują środkowy wieniec. Kable górne
192
12
9 10
Rys. 11-59. Przekrycie cięgnowe nad halą sportową w Tokio
C)
IT "Tl of".l
U |2Q,OQ li-ł»ł
104,00
Rys. 11-60. Przykłady przestrzen-

nego, jedno węzłowego symetrycz-
nego ustroju cięgnowego: a) dach
kołowy z podporą centralną, b)
kołowy bez podpory, c) pawilon
USA na wystawie w Brukseli

0 32 mm oraz dolne 0 24 mm wykonane są ze stali o wysokiej wytrzymałości
(/„ = 1500 MPa). Wielkość sprężenia konstrukcji dostosowano do połowy war-
tości sił działania wiatru na konstrukcję (ssanie 820 N/m2 i parcie 410 N/m2).
Sztywność konstrukcji kołowej uzyskano przez połączenie wszystkich cięgien
w środku hali za pomocą sztywnego pierścienia. Konstrukcję zmontowano w okre-
sie 60 dni.
Obliczanie jednowęzłowych ustrojów promieniowych
a. Dach kolowy ze środkową podporą (rys. 11-61)
Przy założeniu jednakowej strzałki zwisu oraz jednakowego obciążenia każdego
cięgna, wg rys. 11-61 a, poziomy naciąg cięgna wynosi
„ ^ <P (11-86)
16a*
Przy liczbie cięgien większej od 36, kąt « pomiędzy nimi nie przekracza 10°, co
pozwala zastąpić siły skupione od naciągów Hf obciążeniem promieniowym p,
rozłożonym wzdłuż pierścienia. Wartość tego obciążenia wynosi
* _ ' _ ?* /i i _OT\
Siłę Nc ściskającą pierścień można otrzymać z sumy rzutów sił na średnicę pier-
ścienia
Ne=pl = - ^ . (11-88)
Kierunek działania sił kotwiących cięgna powinny przecinać się z kierunkami

pozostałych sił działających na pierścień w środku skręcania przekroju po-
przecznego. Pozwoli to uniknąć skręcenia pierścienia.
Q
l „i'2 . l ^
l l
Rys. 11-61. Obciążenie pionowe dachu promieniowego,

podpartego w środku: a) rzut pionowy, b) rzut poziomy
z rozkładem parcia cięgien na wieniec
194
W przypadku obciążenia nierównomiernie rozłożonego obliczenie jest bardziej
skomplikowane. Przy dowolnym rozłożeniu obciążenia pionowego można wyko-
rzystać metodę Kuźniecowa (gdy środkowy węzeł jest podparty) lub metodę
Własowa-Pietrowa [141] opartą na teorii powłok. Metoda Własowa-Pietrowa
pozwala także uwzględnić nieliniową sztywność podłużną cięgien.
b. Dach kołowy (bez podpory)
Układ ten może być projektowany z pierścieniem środkowym (rys. 11-62) lub
bez niego. Przy obciążeniu symetrycznym, równomiernie rozłożonym na powierz-
chni dachu, siła pozioma naciągu wynosi
MB
(11-89)
T '
gdzie MB jest momentem od obciążenia, obliczonym jak dla belki wspornikowej
M. -
(11-90)
Oznaczenia przyjęto tu wg rys. 11-62, przy czym G jest częścią ciężaru wewnę-
trznego pierścienia oporowego, przypadającego na jedno cięgno. Poziomy naciąg
cięgna wynosi zatem
(11-91)
Rys. 11-62. Obciążenie pionowe dachu promieniowego

z wewnętrznym pierścieniem: a) rzut pionowy, b) rzut
poziomy
195
Siłę ściskającą Nc w zewnętrznym i siłę rozciągającą Nt w wewnętrznym pier-
ścieniu oporowym można określić ze wzoru
(11-92)
6
Dla ustroju bez środkowego pierścienia wzory te upraszczają się (G = O,
r = O, ?a = O, g1 = q):
aP
H
i= &> (11-93)
qP
Nfl = ± •-. (11-94)
o/za
c. Jednawęzloiae dachy niekoloiue
Konstrukcje cięgnowe jedno węzłowe mogą służyć także do przekrywania powierz-
chni znacznie odbiegających rzutem od koła (rys. Il-63a4-d). Obliczanie takich
konstrukcji sprowadza się głównie do wyznaczenia poziomych naciągów Ht
w cięgnach. Zadanie to może być wykonane analitycznie lub graficznie. Dobre
wyniki uzyskuje się, stosując metodę Kacsuńna [141].
a) b)
Rys. 11-63. Rzuty poziome dachów

promieniowych: a) wieloboczny,
b) eliptyczny, c) soczewkowy,
d) trójkątny
Ustroje wielowęzłowe
Wielowęzłowe ustroje cięgnowe występują w konstrukcjach przekryć głównie pod
postacią siatek. W systemie tym siatka może być napięta lub zwisać swobodnie.
Konstrukcja siatkowa pracuje w dwóch kierunkach, a rozciągające siły z cięgien
przenoszą się na elementy obwodowe, utrzymujące siatkę w równowadze. Siatki
swobodne stosuje się stosunkowo rzadko, gdyż są wrażliwe na ssące działanie
wiatru. Szerokie zastosowanie znalazły natomiast siatki napięte. Mogą one stano-
wić konstrukcje przekryć o dużych rozpiętościach i dowolnych kształtach. Umoż-
liwiają również realizację bardzo interesujących koncepcji architektonicznych.
Przykładem konstrukcji wielowęzłowcj jest arena w Releigh (rys. 11-64), zaprojek-
towana przez Macieja Nowickiego, polskiego architekta w USA. W przedstawio-
nym rozwiązaniu siatka liniowa jest zawieszona między parabolicznymi żelbeto-
196
wymi łukami opartymi na słupach. Podłużne cięgna nośne są wklęsłe, natomiast
prostopadłe do nich cięgna sprężające są skierowane wypukłością ku górze. Oprócz
usztywnienia całej konstrukcji przez jej sprężenie uzyskuje się także łatwe odpro-
wadzenie wody atmosferycznej na zewnątrz dachu. Sztywne dwa łuki paraboliczne
przejmują obciążenia z lin i przekazują je na fundamenty. Rozpór przejmuje
ściąg znajdujący się pod powierzchnią posadzki. W celu lepszego usztywnienia
siatki i przeciwdziałania nadmiernym jej odkształceniom przy podmuchach wiatru
zastosowano skośne liny przeciwwiatrowe, łączące niektóre węzły siatki ze słupami
podpierającymi łuki.
Rys. 11-64. Arena w

Releigh
11.4.4.3. Przekrycia cięgnowe typu otwartego. W przekryciach tego typu

siatka na obwodzie oddziałuje na nośne liny. Wynika z tego, że cechą szczególną
siatek otwartych jest wiotkie uchwycenie ich na konturze obwodowym. Przykłady
takich rozwiązań przedstawiono na rys. ll-65a-^c. Najczęściej siatki takie pod-
parte są punktowo słupami.
b) c)
Rys. 11-65. Przekrycia typu otwartego: a) ustrój cięgnowy bezwęzłowy, podwieszony między
" t g " " " 1 ' brzegowymi, b) siatka ortogonalna podwieszona między cięgnami brzegowymi, c) jedno-
węzlowy symetryczny ustrój cięgnowy na cięgnach krawędziowych
11.44.4. Specjalne układy cięgnowe. Do grupy tej można zaliczyć konstrukcje

nie mieszczące się w rozwiązaniach omówionych w p. 11.4.4.2 i 11.4.4.3 oraz
takie, które nie mogą być opisane za pomocą ujednoliconej funkcji matematycznej.
197
Najprostszy układ z tej grupy przedstawiono na rys. 11-66. Środkową podporą
jest maszt, od którego promieniście rozchodzą się liny mocowane w fundamencie.
Układ jest sprężony linami obwodowymi, równoleżnikowymi. Okrągłe namioty
tego typu są budowane w USA jako magazyny na płody rolne. Zaletą ich jest
możliwość wielokrotnego składania i rozbierania w bardzo krótkim czasie.
W układach tego typu można zwiększać liczbę podpór środkowych, zmieniać
sposób podparcia lin na poziomie gruntu, wprowadzać układy siatkowe, a tym
samym uzyskiwać bardzo ciekawe rozwiązania architektoniczne (rys. 11-67).
A-A
Rys. 11-66
-rfC
Rys. 11-68
11.4.4.5. Dachy jednokrzywiznowe (linowo-belkowe). Przykład konstrukcji

tego typu przedstawiono na rys. 11-68. Zastosowano tu siatkę linowo-belkową,
zawieszoną na podporach stałych. Powłoka dachowa jest więc w jednym kierunku
wiotka, a w drugim sztywność nadają jej belki. Dla usztywnienia układu można
także wykorzystać płyty dachowe.
11.4.5. MATERIAŁY I ROZWIĄZANIA KONSTRUKCYJNE
W konstrukcjach cięgnowych stosuje się następujące materiały (poza omówionym}

w cz. I [73]): cięgna, zakotwienia i łączniki.
Cięgna
Stosowane są następujące rodzaje cięgien:
a. Cięgna z kształtowników walcowanych na gorąco (dwuteowniki, ceowniki,
kątowniki, teowniki, płaskowniki i profile okrągłe). Zastosowanie kształtowników,
dzięki zwiększeniu powierzchni przekroju, umożliwia zmniejszenie przemieszczeń
konstrukcji. Tego rodzaju cięgna sztywne zastosowano w konstrukcji przekrycia
hali sportowej w Koninie (por. p. 11.2.2).
b. Cięgna z drutów stalowych o średnicy 0,5-9,0 mm. Na cięgna stosuje się
wiązki drutów. Druty cienkie o średnicy poniżej 3 mm splatane są w liny, a druty
grubsze na ogół od 5 mm wzwyż splatane są w kable. Liny mogą być splatane
z drutów gołych lub ocynkowanych. W wiązce druty mogą mieć jednakowe lub
różne średnice. Ze względów eksploatacyjnych najlepsze są cięgna linowe (kablo-
we) o obwodzie zbliżonym do koła.
Cięgna nośne wykonuje się z materiałów o dużej wytrzymałości na rozciąganie,
np. ze stali wysokowęglowej, z wyrobów ciągnionych, przeciąganych na zimno itp.
Wytrzymałość na rozciąganie drutów wynosi od 2200 do 1400 MPa.
Na rysunku 11-69 przedstawiono wykres a—e otrzymany w czasie rozciągania
finy (druty ze stali o wysokiej wytrzymałości) [141]. Na wykresie tym można
wyróżnić: krzywą wypukłą OM (odpowiadającą okresowi początkowego rozciąga-
nia liny) i linię prostą MN — odciążania liny. Przy ponownym obciążeniu liny
i aa
Rys. 11-69
silą rozciągającą wykres obciążenia będzie się na ogól pokrywał z prostą M N

i przy dalszym obciążeniu będzie przebiegał po krzywej wypukłej MZ, a następnie
w punkcie Z nastąpi zerwanie liny.
Przebieg wykresu o—E zależy m.in. od zmian struktury liny w sensie wzajem-
nego ułożenia w niej drutów i splotek, od wydłużenia skoku skręcania oraz od
innych czynników składających się. na tzw. „wyciągnięcie się" liny. Powstające
przy tym pętle histerezy są znacznie większe niż w przypadku rozciągania pręta
stalowego o tej samej powierzchni przekroju poprzecznego. Wynika z tego, że
moduł sprężystości będzie różny dla liny nowej i liny pracującej przez pewien
okres. W zasadzie lina już po krótkim okresie pracy wyciąga się i jej moduł sprę-
żystości stabilizuje się.
Cięgno poddane długotrwałemu obciążeniu wykazuje następujące rodzaje
odkształceń:
a) odkształcenie sprężyste, zanikające po zdjęciu obciążenia,
b) odkształcenie trwałe, pozostające po zdjęciu obciążenia (jeżeli została prze-
kroczona granica sprężystości stali),
c) odkształcenie reologiczne wskutek pełzania cięgna pod obciążeniem, nasila-
jące się w miarę upływu czasu.
Ze zjawiskiem pełzania wiąże się zjawisko relaksacji. Na rys. 11-70 przedsta-
wiono relaksację drutu stalowego 0 5-4-7 mm w zależności od temperatury.
Zjawisko relaksacji wymaga zatem uwzględnienia przy obliczaniu konstrukcji
wstępnie sprężonych, szczególnie pracujących w podwyższonej temperaturze.
Na wielkość pękania liny wpływają m.in. takie czynniki jak: początkowe
naprężenie występujące w niej, zwartość skrętu drutów, konstrukcja liny i techno-
logia jej produkcji. Decydujący wpływ na pełzanie ma rodzaj materiału i tempera-
tura eksploatacji.
Najprostszym sposobem zmniejszenia skutków pełzania jest tzw. przeprężenie,
czyli chwilowe przetrzymanie cięgna pod naprężeniem przekraczającym napręże-
nie eksploatacyjne (wg badań angielskiej firmy Bridon 1000-godzinna relaksacja
drutu 0 7 mm wynosiła 6,4% początkowego naprężenia a = 0,8/„; po przeprę-
200
Relaksacja 1% naprężenia początkowego
/
w
r> as p \ l Ih
a>
omiaru 100(
Na prę
żenię 0> = 0,7 f u fffl y
r
ł^
<S
/ 1$
™
<rf (J>
o
ai ttffl
f ^
$ y
,i-o
0 40 60 80 100 12
K
Rys. 11-70 Temperatura, °C
żeniu drutu do 0,9/„ i zmniejszeniu naprężenia do 0,8/„ późniejsza relaksacja

wyniosła 4,7%).
W kraju problematyka techniczna dotycząca drutów i lin do konstrukcji
cięgnowych i sprężonych określona jest w normach:
a) PN-68/M-80200 Liny stalowe. Podział i zasada budowy. Oznaczenia,
b) PN-68/M-80201 Liny stalowe z drutu okrągłego,
c) PN-71/M-80014 Druty stalowe gładkie do konstrukcji sprężonych,
d) PN-71/M-80236 Liny do konstrukcji sprężonych.
Druty produkuje się w dwóch klasach: klasy I oraz klasy II. Także liny pro-
dukuje się w dwóch klasach: wysokiej jakości — klasy I, oraz normalnej jakości —
klasy II.
Liny mają rdzenie, które mogą być: metalowe lub niemetalowe (z przędzy
bawełnianej, konopi, sizalu, tworzyw sztucznych).
Typy lin zestawiono na rys. 11-71 [89]. Liny przeciwzwite są lepsze w prak-
tycznym stosowaniu od lin współzwitych, gdyż mają znacznie mniejszą skłonność
do odkręcania się przy swobodnym obciążeniu końca liny.
e) f)
MH
Rys. 11-71. Typy lin: a) z punktowym stykiem drutów, b) ze stykiem liniowym, c) przeciwzwite
prawe, d) przeciwzwite lewe, e) wspólzwite prawe, f) współzwite lewe, g) Seale, h) Warrington,
i) Filler, k) zamknięta okrągła 39+Z, 1) zamknięta okrągła 7+K+Z, m) prostokątna, n) sześcio-
kątna
201
Splatanie lin powoduje wystąpienie naprężeń wstępnych, które obniżają
nośność teoretyczną liny. Dlatego też liny o liniowym styku drutów powinny być
odprężane, a liny o punktowym styku drutów mogą być odprężane na życzenie
zamawiającego.
W krajach wysoko rozwiniętych stosuje się także liny spiralne, składające się
z wiązki okrągłych drutów otoczonych warstwami profilowanych drutów. Druty
te chronią rdzeń liny przed wpływami atmosferycznymi.
Normy krajowe wymagają sprawdzenia obliczeniowej siły zrywającej linę
na podstawie sił zrywających poszczególne druty nośne w linie P wg wzoru
gdzie: i — liczba średnic drutów,

z — liczba drutów nośnych o tej samej średnicy, uwzględnionych w bada-
niach,
PT -- siła zrywająca drut,
n — ogólna liczba drutów nośnych o tej samej średnicy.
Wymaga się także sprawdzenia rzeczywistej siły zrywającej linę w całości.

Badanie to powinno być wykonywane przy odległości między uchwytami maszyny
wytrzymałościowej równej 50 średnicom nominalnym zrywanej liny (min.
300 mm). Siła zrywająca linę powinna być mniejsza od obliczeniowej siły zrywa-
jącej, pomnożonej przez współczynnik t]
(11-96)
gdzie: Pa — obliczeniowa siła zrywająca,

q _ współczynnik sprawności liny (77 — 0,75-0,90).
Wartości współczynnika t] oraz nominalne i minimalne siły zrywające podano

w normach przedmiotowych dla poszczególnych konstrukcji z lin.
Dla drutów oraz lin wstępnie przeciągniętych można przyjmować następujące
wartości współczynnika sprężystości:
— dla prętów oraz wiązek drutów równoległych E = 195 GPa,
— dla Hn skręconych zamkniętych E — 165 GPa,
— dla lin z rdzeniem stalowym E = 145 GPa,
— dla lin z rdzeniem niemetalowym E — 125 GPa.
Badania wykazały, że wytrzymałość wiązek drutów jest znacznie mniejsza od
wytrzymałości lin plecionych z drutów o przekroju kołowym.
Wpływ zmienności obciążeń występujących w przekryciach nie ma istotnego
wpływu na wytrzymałość lin.
Zakotwienia cięgien
Zakotwienia cięgien mają istotny wpływ na niezawodność pracy konstrukcji
202
cięgnowej. Opracowano wiele różnych systemów zakotwień. Najczęściej spotykane
rozwiązania można podzielić na następujące grupy [89]:
a. Zakotwienia zalewane (rys. ll-72a). Dobre zakotwienie uzyskuje się przez
zalanie końcówki cięgna, umieszczonej w tulei stalowej, stopem metalu, np. białym
metalem (68% Pb, 17% Sn, 15% Sb). W tym celu można także zastosować cynk
lub stop cynku z aluminium. Czasem (w konstrukcjach mniej odpowiedzialnych)
stosuje się także zalewanie końcówek cięgien betonem lub tworzywami sztucz-
nymi.
Rys. 11-72. Schematy zakotwień: a) tulejowe (zalewane), b) klinowe, c) szczękowe, d) śrubowe,

e) perłowe, f) plastyczne
l — blok oporowy, 2 — szczęki, S - nagwintowana końcówka cięgna, 4 — nakrętka, 5 — podkładka, 6 — lina,
7 — zacisk plastyczny
b. Zakotwienia klinowe (rys. ll-72b). Rozwiązanie to może być stosowane

do cięgien wykonanych z pojedynczych prętów oraz wiązek złożonych z kilku
lub więcej drutów. Każdy drut cięgna jest kotwiony osobno lub parami. Odmianą
zakotwień klinowych są zakotwienia szzzękowe (rys. ll-72c), stosowane do wiązek
splotów i grup lin występujących w jednym cięgnie. Kliny (szczęki) powodujące
docisk cięgien do bloków oporowych mogą mieć różną konstrukcjej zależnie od
kotwionych elementów cięgna.
c. Zakotwienia śrubowe (rys. ll-72d) należą do najprostszych zakotwień.
Wadą tych rozwiązań jest osłabienie przekrojów prętów w miejscach nagwinto-
wanych. W celu usunięcia tej wady do prętów przyspawa się nagwintowane
końcówki o większej średnicy lub nacina gwinty o specjalnym profilu umożliwia-
jącym minimalną zmianę nośności pręta. Rozwiązanie to stosuje się do cięgien
pojedynczych o przekroju kołowym i średnicy D ^ 8 mm,
d. Zakotwienia pętlowe (rys. ll-72e) mają zastosowanie w odciągach słupów
oraz w konstrukcjach o charakterze pomocniczym.
e. Zakotwienia plastyczne (rys. ll-72f) wykonuje się przez zaprasowanie lub
zawalcowanie końcówki cięgna w specjalnym elemencie [7],
203
Rys. 11-73 Rys. 11-74
Łączniki cięgien
Krzyżujące się cięgna łączy się za pomocą specjalnych łączników. Na rysunku
11-73 przedstawiono połączenie krzyżujących się pojedynczych cię,gien} a na rys.
11-74 połączenie cięgien złożonych, każde z dwóch lin.
11.4.6. WYMIAROWANIE KONSTRUKCJI CIĘGNOWYCH
Konstrukcje cięgnowe mogą być obliczane przy wykorzystaniu programów WB-26

opracowanych we Wrocławskim Biurze Projektowo-Badawczym Budownictwa
Przemysłowego (IBM PC AT). Wymiarowanie cięgien oraz ich zakotwień może
być wykonane według pracy [89], W niektórych rozwiązaniach występuje problem
obciążeń dynamicznych cięgien. Obciążenia dynamiczne wywołują drgania układu
oraz dodatkowe naprężenia, które powinny być uwzględnione w obliczeniach.
Dynamika cięgna jest związana ściśle ze statyką cięgna (rzędne statycznej linii
zwisu cięgna i statyczne naprężenia). Obliczenia dynamiczne cięgien mogą być
wykonane przy wykorzystaniu pracy [141].
12
KONSTRUKCJE
WIELOKONDYGNACYJNE
Urbanizacja, spowodowana głównie rozwojem przemysłu i komunikacji, wpłynęła

na gwahowny rozwój aglomeracji miejskich. W aglomeracjach tych coraz większą
rolę zaczęła odgrywać zabudowa wysoka, umożliwiająca zmniejszenie terenów
pochłanianych przez miasta. Nic nie straciły na aktualności głoszone przez
Le Corbusiera teorie, że przez spiętrzenie zabudowy można uzyskać duże po-
wierzchnie terenu pod zieleń i komunikację. Istnieją teorie futurologiczne, które
widzą przyszłość miast w jeszcze większym stopniu wykorzystania przestrzeni
trójwymiarowej, w koncentracji i spiętrzeniu wzajemnie nakładanych funkcji
w wielu poziomach. Świadome kształtowanie sylwety miasta — przy planowaniu
i sytuowaniu budynków wysokich głównie w dzielnicach centralnych dużych
miast — pociąga za sobą ważny problem przestrzennych funkcji tych budynków.
Rys. 12-1. Najwyższe budynki szkieletowe na świecie: a) IDS Center, Minneapolis (235,30 m),
b) Chase Manhattan, N. Y. (247,80 m), c) Rockefeller Center, N. Y. (259,08 m), d) Chrysler,
N. Y. (318,82 m), e) John Hancock, Chicago (343,50 m), f) Standart Oil, Chicago (343,50 m)
g) Empire State, N. Y. (381,00 m), h) World Trade Center, N. Y, (411,48 m), i) Sears Tower,
Chicago (441,96 m)
205
Budynki wysokie umożliwiają nadanie indywidualnego wyrazu poszczególnym
dzielnicom miasta, a będąc widoczne z daleka ułatwiają orientację w mieście.
Budynki wysokie są wykonywane w konstrukcji stalowej, mieszanej (stalowej
i betonowej) oraz betonowej.
Na rysunku 12-1 zestawiono najwyższe na świecie wielokondygnacjrjne budyn-
ki szkieletowe o konstrukcji stalowej i mieszanej [106]. Budynki wysokie mogą
służyć wielu funkcjom: jako budynki hotelowe, biurowe, a w mniejszym stopniu
jako przemysłowe i mieszkalne. Przemysłowe budynki o kilku kondygnacjach
be,dą w przyszłości występować częściej niż obecnie w związku z koniecznością
oszczędzania terenów pod zabudowę przemysłową.
-I~ 4"
! T ~ 1' i ,
! N Mi
L--_j_—--•. ..--* -H -i. 4
7 2 0 0
U7200 J- 7 2 0 0
^
Rys. 12-2. Budynek wielokondygnacyjny

o różnym przeznaczeniu typu „Lipsk":
a) rzut, b) przekrój
Budynki wysokie są realizowane według projektów indywidualnych, natomiast

budynki o średniej wysokości i niższe są często realizowane w budownictwie
systemowym o różnym przeznaczeniu. Przykładem mogą tu być budynki wielo-
kondygnacyjne typu „Lipsk", produkowane w NRD przez Metalleichtbau-
kombinat (rys. 12-2), które są stosowane jako budynki biurowe, internaty lub
obiekty dla lekkiej produkcji przemysłowej. Konstrukcję budynku stanowi stalowa,
wielopiętrowa, dwuprzęsłowa ramownica.
206
12.2. CHARAKTERYSTYKA BUDYNKÓW SZKIELETOWYCH
W budynkach szkieletowych wszystkie występujące obciążenia, łącznie z ciężarem

ścian i stropów, są przenoszone na fundament i podłoże przez konstrukcję nośną
tzw. szkielet, który składa się ze słupów, podciągów, belek i tęjżników, natomiast
ściany budynku służą głównie jako przegrody chroniące przed wpływami atmosfe-
rycznymi, hałasem itp. Ściany pracują zazwyczaj na wysokości jednej kondygnacji,
a ponieważ stanowią część obciążenia stałego, powinny być możliwie lekkie,
Budynki o szkielecie stalowym mają następujące zalety:
a) mniejsze przekroje i ciężar własny budynku w stosunku do obiektów muro-
wanych lub żelbetowych, co zwiększa kubaturę użytkową budynku i pozwala
budować na słabym gruncie,
b) dobre wykorzystanie miejsca, gdyż na stosunkowo małej powierzchni
można postawić budynek o dużej kubaturze (np. budynek Empire State w Nowym
Jorku — powierzchnia 7800 m 2 , kubatura l 000 000 m 3 ),
c) bardzo szybki, łatwy i zmechanizowany montaż, prawie niezależny od
pory roku,
d) mały plac budowy, co ma duże znaczenie, biorąc pod uwagę, że budynki
szkieletowe realizuje się przeważnie w miastach,
e) łatwość przebudowy lub rozbudowy budynku, co jest ogólną cechą kon-
strukcji stalowych,
f) duża odporność na siły dynamiczne, jak trzęsienie ziemi, wybuchy bomb
i pocisków, które powodują zniszczenie ścian, lecz na ogół nie niszczą konstrukcji
szkieletowej,
g) duża dowolność komponowania elewacji budynków szkieletowych, konfi-
guracji brył, rozstawienia słupów, wielkości otworów okiennych, wysokości kon-
dygnacji.
Słabszą stroną budynków szkieletowych stalowych jest konieczność zwró-
cenia szczególnej uwagi na zabezpieczenie ich konstrukcji przed pożarem oraz
wykonanie odpowiednich zabezpieczeń antykorozyjnych.
Odporność ogniowa (dla budynków biurowych, hotelowych, mieszkaniowych)
powinna wynosić:
— dla elementów nośnych co najmniej 1,5 h,
— dla stropów 1,0 h,
— clą ścian osłonowych 0,5 h.
Rozwiązania architektoniczno-konstrukcyjne budynku powinny umożliwiać
zahamowanie rozprzestrzeniania się ognia oraz gorących gazów i dymów w budyn-
ku, a szczególnie wzdłuż dróg komunikacji ogólnej, służących celom ewakuacji.
Zużycie stali w konstrukcji rozkłada się w przybliżeniu w następujący
sposób:
— słupy 40-60%,
belki stropowe i ściany 30-50%,
207
Rys. 12-3
120
World Trade Center
u: u:
._j—[— .
100
u John Hancock
S, 8° — °Center -L
60
o
_D
N
-« 40
20
Wieżowce
-St Wschodniej -
l l l l
50 100 150 200 250 300 350
2
Zużycie stali, kg/m
— schody i szyby dźwigów 3-6%,

— tężniki 2-7%.
Orientacyjne zużycie stali na l m 3 kubatury budynku wynosi [7]
(12-1)
gdzie n — liczba kondygnacji.

Na rysunku 12-3 przedstawiono wykresy zużycia stali w niektórych budynkach
w zależności od ich wysokości (liczby kondygnacji).
12.3. SIŁY DZIAŁAJĄCE NA BUDYNKI SZKIELETOWE
Siły te dzielą się na pionowe i poziome.

Do sił pionowych należą: obciążenia stałe (ciężar własny szkieletu, stropów,
ścian i dachu) oraz obciążenia zmienne, długo- i krótkotrwałe.
Do sił poziomych należą: parcie wiatru, siły poziome od ewentualnych urzą-
dzeń oraz siły sejsmiczne na obszarach ich występowania. Wpływów sejsmicznych
dla obiektów krajowych nie uwzględnia się, gdyż trzęsienia ziemi w naszej strefie
geograficznej nie występują. Część kraju jest natomiast zagrożona ruchem podłoża
wskutek eksploatacji górniczej.
W budynkach szkieletowych uwzględnia się także siły od zmian temperatury.
Obciążenia omówiono w p. 2.4,2, cz. I niniejszego podręcznika [73]; przyj-
muje się je według aktualnych norm. W tablicy 12-1 zestawiono współczynniki
zmniejszające, stosowane do obciążeń zmiennych.
W budynkach wielokondygnacyjnych (magazyny i garaże), przy obliczaniu
ścian, słupów i podciągów nie przeprowadza się redukcji obciążeń użytkowych.
Ewentualne zastosowanie redukcji powinno być uzasadnione.
208
Tablica 12-1
Współczynniki zmniejszające wg PN-82/B-02003
Współczynniki
Określenie budowli i pomieszczeń dla obciążenia belek i pod- dla obciążenia słupów,
ciągów i fundamentów
Domy mieszkalne, internaty, pensjo- A 3 1

0,6
naty, schroniska turystyczne, szpitale, V,5 1 , U,-J 1 .— '
-J*
1
wiezienia — bez pomieszczeń specjal- V"
nych (gdy powierzchnia obciążenia lecz nie mniej niż 0,5
2
przekracza 18 m )
Hotele, biura, czytelniej pracownie,
zakłady naukowe, audytoria, stołówki, 3 0,6
0,5+—= o
"jj*; ii,—
teatry, uczelnie, muzea, sale wystaw,
trybuny o stałych miejscach — bez JA \jm
pomieszczeń specjalnych (gdy po- lecz nie mniej niż 0,75
wierzchnia obciążenia przekracza
36 m»)
A — powierzchnia obciążenia belki (podciągu),

m — liczby poziomów obciążenia (kondygnacji) uwzględnionych w obciążeniu elementów, przy m > 2.
W obliczeniach budynków wysokich uwzględnia się następujące obciążenia

od wiatru [124]:
a) obciążenia statyczne,
b) obciążenia dynamiczne,
c) drgania.
Obciążenia dynamiczne to:
— porywistość wiatru,
— cykliczne odrywanie się wirów i drgania giętne w płaszczyźnie prostopadłej
do kierunku wiatru, powodowane właściwościami aerodynamicznymi budynku,
— flatter (łopotanie), czyli sprężone drgania giętno-skrętne powodowane wła-
ściwościami aerodynamicznymi budynku oraz łącznym wystąpieniem sił aero-
dynamicznych, sprężystych i masowych,
— trzepotanie, czyli drgania budynku lub jego elementów w śladzie aero-
dynamicznym innej budowli.
Obciążenia od porywów wiatru oraz trzepotania są powodowane przez zewnę-
tizne wymuszanie drgań, natomiast źródłem takich obciążeń jak: cykliczne odry-
wanie się wirów, galopowanie i flatter są niestateczność aeroelastyczna konstrukcji
oraz wzajemne oddziaływanie jej właściwości aerodynamicznych i mechanicznych,
przejawiające się w samozbudzeniu drgań. Flatter i galopowanie występują
stosunkowo rzadko, głównie w budowlach bardzo smukłych.
Drgania budynku wpływają na samopoczucie mieszkańców. Na ogół
pizyczyną złego samopoczucia mieszkańców budynku wysokiego są zmiany przy-
M Konstrukcje metalowe t. II
209
spieszeń oraz częstotliwości drgań. Dla człowieka najbardziej niebezpieczne są
drgania o częstotliwościach bliskich rezonansowym. Są to rezonanse w zakre-
sach 5-6 Hz i 11-12 Hz (w pozycji stojącej) oraz w zakresach 4-6 Hz i 11-12 Hz
(w pozycji siedzącej).
Zasadniczo drgania budynku powinny być nieodczuwalne przez człowieka.
Dlatego też uwzględnia się w obliczeniu dynamicznego wychylenia budynku
z pionu wpływ podmuchów wiatru oraz częstotliwość drgań. Problem ten jest
omówiony w pracach [17] i [20].
W celu określenia, czy budynek jest podatny na dynamiczne działanie wiatru,
należy obliczyć okres drgań własnych oraz wartość logarytmicznego dekrementu
tłumienia (wg PN-77/B-02011).
Okres drgań własnych budynków o konstrukcji metalowej można określić
ze wzoru
gdzie: H i B — odpowiednio wysokość i szerokość budynku.

Dla budynków podatnych określa się współczynnik porywów /? ze wzoru [46]
» (12-3)
V e
gdzie: y — współczynnik szczytowej wartości obciążenia,

r — współczynnik chropowatości terenu,
Ce — współczynnik ekspozycji,
kj, — współczynnik oddziaływania turbulentnego o częstotliwościach poza-
rezonansowych,
kr — współczynnik oddziaływania turbulentnego o częstotliwościach rezo-
nansowych z częstotliwościami drgań własnych budowli.
Obciążenie charakterystyczne, wywołane działaniem wiatru, określa się ze wzoru
Pk = qkCeC^ (12-4)
gdzie: qk — charakterystyczne ciśnienie prędkości wiatru,
C — współczynnik aerodynamiczny,
Ca P — współczynniki występujące we wzorze (12-3),
a obciążenie obliczeniowe ze wzoru
P^P^f, (12-5)
gdzie y f — współczynnik obciążenia.
Warunki sztywności konstrukcji przy obciążeniach dynamicznych określa się
zazwyczaj przez największe dopuszczalne przemieszczenia, prędkości lub przyśpie-
szenia. Na rysunku 12-4 przedstawiono wykresy dotyczące samopoczucia użyt-
kowników budynków wysokich w zależności od wychylenia obiektu i jego okresu
drgań wywołanych porywami wiatru. Niekorzystnie są odczuwalne przez ludzi
wychylenia charakteryzujące się przyśpieszeniami powyżej 1,5% g (g — przy-
śpieszenie ziemskie).
'210
6 8 10 12 K
Rys. 12-4 Okres drgań , s
Ugięcie budynku podatnego na dynamiczne działanie wiatru powinno być

określone ze wzoru
<2 — &stat i @ma.\dyn (12-6)
gdzie: astat — ugięcie statyczne odpowiadające obciążeniom maksymalnym,

astat dop — dopuszczalne ugięcie statyczne (określone w normach),
tfm« dyn ~ maksymalne ugięcie wywołane obciążeniem dynamicznym.
Drganiom konstrukcji można zapobiegać przez stosowanie tzw. mas absorpcyj-
nych, wykonanych na przykład w postaci bloków betonowych połączonych sprę-
żynami z trzonem [100].
Dla budynków o wysokiej częstotliwości drgań własnych i silnym tłumieniu
obciążenie wiatrem można traktować jako statyczne.
Budynki niskie o sztywnym układzie przestrzennym mają większą częstotli-
wość drgań własnych od budynków wysokich. Budynki wysokie charakteryzują się/
mniejszym tłumieniem i są bardziej wrażliwe na drgania.
W przypadku budynków do 12 kondygnacji można zrezygnować z obliczeń
dynamicznych przy sprawdzeniu stanów granicznych nośności i użytkowania dla
obciążenia wiatrem. Dla budynków wyższych zaleca się wykonać obliczenia dy-
namiczne przy sprawdzeniu stanu granicznego użytkowania.
Należy rozróżnić obciążenie całego budynku oraz obciążenie ścian osłonowych,
szczególnie przy krawędziach; przy krawędziach nawietrznych budynku wystę-
pują mianowicie duże ssania. Także częstotliwości drgań własnych całej konstruk-
cji są różne od drgań własnych ścian osłonowych. Ściany osłonowe są bardziej
narażone na działanie obciążeń szybko zmiennych o małym zasięgu działania,
jak np. krótkotrwałe porywy wiatru, lokalne pulsacje ciśnienia powodowane odry-
waniem się wirów przy krawędziach i narożnikach oraz pulsacje w śladzie za inną
budowlą.
Budynki wysokie powinny więc być przedmiotem badań i studiów ze względu
na oddziaływania, jakim mogą być poddani ich użytkownicy oraz jakie te budynki
"' 211
wprowadzą w istniejące warunki otoczenia. Istotne znaczenie w tym zakresie
mają badania modelowe.
W celu określenia charakterystyk dynamicznych budynków wskazane jest
korzystanie z metod doświadczalnych, jednak nie zawsze jest to możliwe. Dlatego
też korzysta się z różnych propozycji podanych w literaturze, a dotyczących
przyjęcia odpowiedniego schematu obliczeniowego [20].
W zakresie wykonywania budynków wielokondygnacyjnych na terenach
eksploatacji górniczej istnieją odpowiednie przepisy [47]. Na ogół wymaga się,
aby budynki szkieletowe, realizowane na terenach górniczych, były posadowione
na sztywnej skrzyni.
12.4. ZASADY KSZTAŁTOWANIA KONSTRUKCJI
Zużycie stali w konstrukcji oraz koszt ogólny zależą w dużym stopniu od zastoso-
wanego rozwiązania statyczno-konstrukcyjnego. Dlatego też wybór rozwiązania
powinien być dokonany przy wykorzystaniu optymalizacji.
Większość budynków jest kształtowana na planie kwadratu lub prostokąta.
Większa szerokość w stosunku do wysokości budynku jest korzystna z uwagi na
przeniesienie parcia wiatru. Dla uzyskania właściwego rozwiązania stosunek wy-
sokości budynku do szerokości powinien się kształtować jak 5:1 do 7:1.
Dla budynków wysokich zależność ta może być przekroczona, nie powinna jednak
w zasadzie być większa od 12.
Odległości między słupami przyjmuje się na ogół w granicach od 2 do 12 m,
w miarę możliwości jednakowe. Słupy powinny zasadniczo przechodzić nie-
przerwanie od fundamentów aż po dach. Ze wzrostem rozstawu słupów zmniejsza
się ich liczba, lecz rośnie rozpiętość, a więc i ciężar elementów zginanych, wobec
czego maleje koszt słupów, a wzrasta koszt podciągów i belek. Dla każdego przy-
padku należy przeanalizować ogólny koszt konstrukcji i znaleźć najkorzystniejszy
rozstaw słupów, przy którym koszt jej będzie najmniejszy.
Na konstrukcję stropów zużywa się co najmniej 20% stali stosowanej w kon-
strukcji, dlatego też konieczne jest przeprowadzenie optymalizacji rozwiązań
konstrukcyjnych.
Efektywność systemu konstrukcyjnego zwiększa się w miarę stosowania
elementów wyższych. Jednak zwiększenie wysokości belki wpływa na zwiększenie
grubości stropów, co może wpłynąć na koszty ogólne budynku. Dlatego też pro-
blem ten może rozstrzygnąć optymalizacja przy uwzględnieniu rozpiętości,
-odstępów między belkami oraz wysokości elementów konstrukcyjnych. Wysokość
. , . . . / l . l \.
belek wynosi zazwyczaj l _ — —— ) /.
y £AJ 24 J
Na rysunku 12-5 pokazano przykładowo kilka schematów układu podciągów
w rzucie poziomym budynku. Na rysunku 12-5a podciągi przebiegają w poprzek
budynku, a belki stropowe wzdłuż. Podciągi mogą być jednocześnie ryglami ram
poprzecznych, przy czym belki łącząc słupy usztywniają budynek w kierunku
212
a) b) a)
J
K Tr n
1
L-
TE 31
Rys. 12-5
podłużnym i ułatwiają ich montaż. Przy rozmieszczeniu belek stropowych na

przykład jak na rys. 12-5b budynek jest mniej sztywny w kierunku podłużnym
i montaż jego jest trudniejszy. Przy ciężkich stropach daje się podciągi z dwóch
profili (rys. 12-5c) w celu zmniejszenia wysokości stropu. Takie podciągi pozwalają
na przepuszczenie między nimi przewodów instalacyjnych. Z tego względu stosuje
się czasem belki kratowe. Gdy ze względów architektonicznych górna część bu-
dynku wystaje nad dolną lub gdy słupy nie mogą być umieszczone w zewnętrznych
ścianach (np. nieprzerwane pasy okien), wtedy ściany zewnętrzne opiera się na
wspornikach podciągów, jak na rys. 12-5d.
Koszt stropów zależy od rozstawu belek stropowych, ich rozpiętości i obciąże-
nia stropów. Ze względu na wykorzystanie objętości budynku, dążymy do ograni-
czenia wysokości stropów. Przykłady rozwiązań stropów podano w p. 6.6.1,
cz. I [73]. Należy równocześnie podkreślić, że w kraju, z uwagi na konieczność
oszczędzania stali, uzasadnione jest stosowanie stropów ceramicznych i żelbeto-
wych, projektowanych jako konstrukcje zespolone.
Stropy, jak zaznaczono poprzednio, oprócz przenoszenia obciążenia pionowego
spełniają jeszcze funkcję usztywnień poziomych, przekazujących parcie wiatru na
poszczególne ramy lub tężniki pionowe. W poszczególnych przypadkach, zwłasz-
cza w stropach ceramicznych, należy sprawdzić, czy naprężenia rozciągające lub
ścinające nie przekraczają wytrzymałości obliczeniowych; może bowiem zajść
potrzeba wzmocnienia ich elementami stalowymi. Przykłady takiego wzmocnienia
za pomocą poziomych kratownic stalowych pokazano na rys. 12-6.
i i i i
Rys. 12-6 Rys. 12-7
213
Na rysunku 12-7 przedstawiony jest tężnik poziomy w postaci ramy, który
jest stosowany w przypadku, gdy względy technologiczne (np. w kotłowni) nie
pozwalają na wykonanie stropów lub stężeń kratowych.
Poszczególne elementy konstrukcji szkieletowych należy wykonywać z kształ-
towników walcowanych lub blachownie spawanych. Należy unikać kształtowników
zamkniętych, wielokomorowych, gdyż zwiększa to koszty produkcji.
Przy montażu należy unikać połączeń spawanych, stosując raczej połączenia
na śruby o wysokiej wytrzymałości.
Należy także unikać stosowania na konstrukcje stali o wysokiej wytrzymałości
C/J-Ł > 480 MPa) ze względu na trudności występujące przy spawaniu.
Przy projektowaniu należy ograniczyć liczbę elementów montażowych, gdyż
przyśpiesza to montaż i obniża koszty budowy. Należy także uwzględnić wpływy
kształtowania budynku na rozwiązanie jego fundamentów (np. budynki o małej
szerokości w warunkach parcia wiatru mogą wymagać skomplikowanego systemu
fundamentowania).
12.5. SYSTEMY STATYCZNO-KONSTRUKCYJNE
12.5.1. UWAGI WSTĘPNE
Stosowane obecnie rozwiązania w tym zakresie, ze szczególnym uwzględnieniem

stężeń pionowych, mogą być podzielone w następujący sposób [74]:
a) system przegubowy z tężnikami pionowymi w postaci ścian,
b) system ram płaskich,
c) system ram z płaskimi tężnikami pionowymi,
d) system przegubowy z płaskimi tężnikami pionowymij
e) ustroje trzonowe,
f) system przegubowy z usztywnieniem w postaci złożonych układów krato-
wych,
g) ustroje powłokowe.
12.5.2. SYSTEM PRZEGUBOWY Z TĘŻNIKAMI PIONOWYMI W PO-

STACI ŚCIAN
W budynkach o wysokości do 6 kondygnacji funkcję pionowych stężeń poprzecznych

mogą spełniać ściany szczytowe murowane, betonowe lub ryglowe, wypełnione
cegłą lub betonem o grubości co najmniej 25 cm, z warunkiem że nie mają dużych
otworów (rys. 12-8a). Na czas budowy są konieczne wówczas tężniki montażowe.
W dłuższych budynkach stosuje się dodatkowo ściany (stężenia) poprzeczne,
oznaczone na rys. 12-8b liniami przerywanymi.
214
a) b)
r
i
h
i1
l
1
L
I
Rys. 12-8
12.5.3. SYSTEM RAM PŁASKICH
Ramy mogą mieć wszystkie węzły sztywne (rys. !2-9a), wewnętrzne słupy ram
mogą być połączone przegubowo (rygle ciągłe oparte swobodnie na słupach),
jak na rys. 12-9b, lub też słupy zewnętrzne mogą być przegubowe (rys. 12-9c).
a) b) c)
Rys. 12-9
Przy wyborze schematu statycznego dla stalowego budynku szkieletowego

należy dążyć do uzyskania w prętach zginanych zbliżonych wartości maksymal-
nych momentów zginających dodatnich i ujemnych, co umożliwia stosowanie
prętów o stałym przekroju na ich długości.
Obliczenia statyczne układów ramowych w szkieletach prowadzi się zazwyczaj
przy założeniach:
a) stropy traktowane są jako sztywne w swej płaszczyźnie tarcze rozdzielające
poziome obciążenia (od wiatru) w postaci sił skupionych na poszczególne ramy,
b) obciążenie budynku wiatrem przejmowane jest wyłącznie przez szkielet
stalowy,
c) pomija się wpływ zmian długości prętów ramy na siły wewnętrzne,
d) pomija się różnice między rzeczywistymi połączeniami prętów a teoretycz-
nie przyjmowanymi w schemacie statycznym,
e) przyjmuje się, że stropy i ściany nie wpływają na sztywności prętów ramy,
f) ramy traktuje się jako płaskie, pomijając przestrzenną współpracę układów
ramowych w płaszczyznach prostopadłych do siebie.
215
Nowsze prace wykazują jednak, że pomijanie zmian długości słupów powoduje
znaczne błędy. Przy obciążeniu poziomym ramy wciągają do współpracy ściany
i trzony (klatek schodowych i wind). Istnieją także różnice między rzeczywistymi
i teoretycznymi cechami połączeń prętów.
Istotnym problemem w stalowym szkielecie ramowym są sztywne połączenia
rygli ze słupami przenoszącymi duże momenty zginające oraz siły poprzeczne.
Montaż takich węzłów jest dość kłopotliwy, a szkielet taki wykazuje stosunkowo
małą sztywność na obciążenia poziome. W celu ich przeniesienia istnieje koniecz-
ność znacznego zwiększenia przekrojów ram.
Do zalet systemu ramowego należy brak dodatkowych elementów usztywniają-
cych. Umożliwia to swobodne zagospodarowanie wnętrz budynku.
Należy zwrócić tu uwagę, że ostatnio rozwinęła się tendencja konstruowania
ramowych układów przestrzennych.
12.5.4. SYSTEM RAM Z PŁASKIMI TĘŻNIKAMI PIONOWYMI
Przy stosowaniu rani płaskich w budynkach wyższych od 10 do 12 kondygnacji

należy, ze względów ekonomicznych, wprowadzić dodatkowe pionowe tężniki.
Ramowe układy pozwalają na wykorzystanie całej przestrzeni między słupami,
dlatego stosuje się je tam, gdzie to jest niezbędne, jednocześnie stosując na innych
piętrach układy kratowe. Otrzymuje się wówczas mieszany układ kratowo-ramowy.
W przypadkach gdy użytkowanie budynku pozwala na wykonanie pełnych
ścian poprzecznych (np. w hotelach), zamiast tężników kratowych pomiędzy
słupami można wykonać ścianki żelbetowe o grubości 8-10 cm, połączone z obeto-
nowanymi słupami. Zbrojenie ścianek w postaci siatki łączy się za pomocą spawania
ze słupami i ryglami, W takim rozwiązaniu przyjmuje się, że przy obciążeniu pio-
nowym współpracuje słup stalowy z częścią ścianki żelbetowej lub z całą ścianką,
zależnie od rozstawu słupów. Parcie wiatru przejmuje belka żelbetowa, której
średnikiem jest ścianka żelbetowa, a pasami słupy.
Przy wymiarowaniu słupów należy uwzględnić dwie fazy, a mianowicie pierw-
szą, gdy nie ma ścianki i całe obciążenie przejmują słupy stalowe, i drugą fazę,
w której stal współpracuje z betonem. Opisaną konstrukcję zastosowano w szkie-
lecie domu akademickiego w Warszawie (rys. 12-10).
—l Rys. 12-10. Przekrój poziomy przez ściankę

l żelbetową spełniającą funkcję tężnika pionowego
2J 7, 2 — słupy szkieletu Stalowego, 3 — ścianka żelbetowa
Tężniki kratowe mogą być również zastąpione ścianką pełną, stalową. Tworzy
się wówczas jakby blachownica ustawiona pionowo. Takie rozwiązania były
zastosowane w niektórych stężeniach Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie.
216
Początkowo traktowano konstrukcję ram oraz tężników jako oddzielne, nie-
zależne układy, przy czym zakładano, że tylko tężniki przenoszą siły poziome.
Przy uwzględnieniu współpracy obu układów uzyskuje się siły wewnętrzne i po-
ziome przemieszczenia obliczeniowe budynku dużo mniejsze, co prowadzi do
oszczędności materiału.
Współczesne badania [58] wykazały, że w układzie złożonym większość sił
poziomych przejmuje w części górnej — ramas natomiast w części dolnej —
kratownica.
Układy ramowe współpracujące z tężnikami kratowymi lub ścianami są
właściwe dla budynków o wysokości 20-40 kondygnacji.
12.5.5. SYSTEM PRZEGUBOWY Z PŁASKIMI TĘŻNIKAMI PIONO-

WYMI
System szkieletu przegubowego składa się z dwóch układów:

a) konstrukcji szkieletu przenoszącej obciążenia pionowe, złożonej z regular-
nych siatek belek stropowych połączonych przegubowo ze słupami,
b) konstrukcji przenoszącej obciążenia poziome, złożonej ze sztywnych tarcz
stropów przekazujących te obciążenia na płaskie tężniki pionowe w postaci wspor-
ników kratowych lub pełnych.
Zaletą omawianego systemu jest jego prostota, zwłaszcza przegubowych po-
łączeń belek ze słupami, umożliwiających szybki montaż. Wadą natomiast są tęż-
niki pionowe, ograniczające swobodę rozwiązań funkcjonalnych wnętrz budynku.
Zastosowanie pionowych tężników, koniecznych dla przeniesienia sił pozio-
mych i zapewnienia geometrycznej niezmienności całego szkieletu, wywołuje
ukośne nachylenie stropów w otoczeniu tężników. Powstaje ono wskutek różnych
skróceń słupów wchodzących w skład tężników pionowych oraz słupów pozosta-
łych, ponieważ przekroje słupów tężnika są większe niż potrzebne dla przeniesienia
obciążeń pionowych. Podobne zjawisko występuje w szkieletach z tężnikami
w postaci ścian żelbetowych. Z tych względów uzasadnione jest ograniczenie
stosowania systemu przegubowego do wysokości 30 kondygnacji.
Tężniki pionowe w systemie przegubowym są ważnym elementem. Ich liczba
i rozmieszczenie w planie budynku powinny pozbawiać tężniki poziome — stropy
trzech stopni swobody oraz zapewniać dostatecznie małe poziome przesunięcia
budynku. Za zastosowaniem małej liczby tężników pionowych przemawiają
następujące względy:
a) skraca się czas montażu wobec małej liczby elementów i węzłów w tężni-
kach,
b) pręty ściskane kratowych tężników są bardziej ekonomiczne; przy wystę-
powaniu w nich dużych sił maleje smukłość i współczynnik <p -+ 1,0,
c) mniejsza liczba tężników zmniejsza stopień statycznej niewyznaczalności
układu sił działających na tężniki, upraszczając obliczenia.
217
a] d)
/\
A A
A A A
A A A
A iAA
A A A
A A A
A A A
A A A
f) g) h)
X px^
*><C x
x;
X
\ / \7 x"><
^x^
s
XEX
s<^
x Xx : x \
xX >
SZ
x
X
X
X
xX
xx
N
X
Rys. 12-11
Schematy pionowych stężeń kratowych przedstawiono na rys. 12-11 [87],

Układ tężników wg rys. 12-1 la zajmuje tylko jeden trakt między słupami
środkowymi, co ze względów architektonicznych (konieczność umieszczenia
przejść, otworów itp.) jest pożądane. Sztywność pojedynczych tężników piono-
wych w postaci kratownic jest stosunkowo mała i stosowanie ich jest ekonomiczne
do wysokości 10 kondygnacji.
Na rysunku 12-11 b przedstawiono kratę umieszczoną w dwóch traktach,
przy czym można również stosować kratę pojedynczą (rys. 12-1 Ic). W kracie
występują krzyżulce tak ściskane, jak i rozciągane. Na rysunku 12-1 Id pokazano
kratę K w dwóch traktach.
Największą sztywność szkieletów zapewniają stężenia przedstawione na rys.
12-1 le, tj. za pomocą kraty X umieszczonej we wszystkich polach. W kracie tej
218
przyjmuje się połowę obciążenia na krzyżulce rozciągane i połowę na ściskane lub
też zakłada się, że całe obciążenie przyjmuje układ rozciągany i nie sprawdza się
wówczas prętów na wyboczenie.
Przy wyższych budynkach oba tężniki pionowe łączy się co pewną wysokość
(3-6 kondygnacji) tężnikami o pasach poziomych, jak na rys. 12-llf; stwarza to
lepsze usztywnienie, zwłaszcza w szerszych budynkach, gdyż tworzą się w ten
sposób ramownice kratowe. Wzrost sztywności tężnika płaskiego można także
uzyskać przez zastosowanie dwóch kratownic połączonych — w dwóch pozio-
mach — skratowaniem (rys. 12-1 Ig), które umieszcza się na kondygnacjach tech-
nicznych. Podobne zwiększenie sztywności pojedynczego tężnika można uzyskać
przez dodatkowe skratowania, wciągające do współpracy słupy sąsiednich traktów
(rys. 12-1 Ih).
W wysokich budynkach górna węższa część budynku może mieć tężniki
pionowe tylko w jednym środkowym trakcie, natomiast dolna szersza część w dwóch
traktach, połączonych ze sobą tężnikami o pasach poziomych (rys. 12-1 li).
Ze względu na otwory drzwiowe i okienne stosuje się różne układy tężników,
pokazane przykładowo na rys. 12-12. Przy wymiarowaniu należy pamiętać, że
krzyżulce układów wg rys. 12-12a i b przenoszą dodatkowe siły od obciążenia
pionowego, przekazywane ze stropu za pośrednictwem belki. Układy składające
się wyłącznie z trójkątów, jak na rys. 12-12a i b, są sztywniejsze niż układy miesza-
ne, jak na rys. 12-12c, d i e, przy czym układ podany na rys. 12-12f, w którym
usztywnione są jedynie naroża, jest najmniej sztywny i ma charakter ramownicy.
Rys. 12-12
Najlepsze usztywnienie budynku uzyskuje się stosując układy krzyżulcowe,

a szczególnie w kształcie kraty X (rys. 12-1 Ib i e) lub kraty K (rys. 12-1 Id).
Ten drugi układ jest nieco cięższy. Natomiast mniejszą sztywność zapewniają
układy ramowe (rys. 12-9), przy zastosowaniu których słupy nie tylko są ściskane,
jak to jest w układach kratowych, ale również zginane. Z tego względu układów
ramowych nie stosuje się w bardzo wysokich budynkach.
219
Wyznaczenie rozdziału sił poziomych (od działania wiatru) na poszczególne
tężniki, przy dowolnym ich układzie i różnych sztywnościach, jest zagadnieniem
złożonym, statycznie niewyznaczalnym. Do niedawna stosowano przybliżone
sposoby określania tego rozdziału. W ostatnim czasie, dzięki zastosowaniu EMC,
przyjmuje się bardziej ścisłe rozwiązania, uwzględniające czynniki dodatkowe
jak: zmianę długości prętów tężników kratowych i dodatkowe siły poziome po-
wstające wskutek poziomych przesunięć budynku. Można tu wciągnąć do współ-
pracy z tężnikami pionowymi inne elementy budynku, jak klatki schodowe,
ściany zewnętrzne itp. Analiza statyczna uległaby jednak dalszemu skompliko-
waniu. Równocześnie można stwierdzić, że pominięcie tych dodatkowych ele-
mentów w obliczeniach wpływa na korzyść bezpieczeństwa całej konstrukcji.
12.5.6. ROZMIESZCZENIE STĘŻEŃ PIONOWYCH I POZIOMYCH
Stężenia pionowe muszą być rozmieszczane w sposób zapewniający stateczność

budynku zarówno w czasie montażu, jak i po jego wybudowaniu. Rozmieszczenie
stężeń w budynkach wąskich i długich pokazano liniami przerywanymi na rys.
12-13. W układzie na rys. 12-13a szkielet w przekroju poprzecznym jest usztyw-
niony na końcach budynku czterema stężeniami ramowymi lub kratowymi.
Takie rozwiązanie daje dużą powtarzalność elementów konstrukcji. Układ na
rys. 12-13b ma na końcach budynku stężenia ramowe lub kratowe w kierunku
poprzecznym i podłużnym, a pośrodku budynku poprzeczne stężenia kratowe,
zazwyczaj w ścianach klatki schodowej.
•Tęzniki pianowe
Rys. 12-13
W budynkach dłuższych daje się w kierunku poprzecznym kilka stężeń ramo-

wych lub kratowych, a w kierunku podłużnym stężenia najczęściej ramowe.
Przy większej szerokości budynku oprócz stężeń podłużnych w ścianach zewnę-
trznych daje się również stężenia w środkowych rzędach słupów.
220
Największą sztywność w płaszczyźnie stropów, potrzebną dla spełnienia
przez nie funkcji tężników poziomych, zapewnia monolityczna płyta żelbetowa.
Przy zastosowaniu płyt prefabrykowanych lub ceramicznych należy wykonać
sztywne połączenia belek drugorzędnych z podciągami (w płaszczyźnie stropu)
albo zastosować dodatkową konstrukcję stalową — tężniki poziome (rys. 12-13a i b).
Rozmieszczenie stężeń odgrywa zasadniczą rolę przy montażu budynków
szkieletowych i dlatego przy projektowaniu konstrukcji należy, zależnie od lokal-
nych warunków, przewidzieć kolejność montażu, jego sposób i dostosować do
tego rozmieszczenie stężeń.
W układzie wg rys. 12-14a montaż musi być zaczęty od jednego lub z obu
końców budynku, gdzie są umieszczone stężenia. Ponieważ szkielet budynku
w kierunku poprzecznym składa się z rani, więc nie wymaga on specjalnych
zabezpieczeń w czasie montażu. Szkielet w układzie wg rys. 12-14b również
może być montowany tylko od końców budynku, ale po zmontowaniu trzech
stężeń końcowych następne słupy — jako nie powiązane ramowo — muszą być
zabezpieczone w czasie montażu do chwili połączenia montowanej konstrukcji
ze stężeniami przy klatce schodowej. W budynkach o większej długości konieczne
są dodatkowe wewnętrzne stężenia (rys. 12-14c).
a)
b)
1 1 -1
l 1 1 l
1 1
1 1
1 1
. _ - _J
Rys. 12-14
Przy projektowaniu rozmieszczenia stężeń w budynkach szkieletowych należy

kierować się następującymi zasadami:
a) stężenia powinny możliwie nieprzerwanie przechodzić od góry budynku
aż do fundamentów w jednej płaszczyźnie i w tych samych przedziałach,
b) stężenia muszą zabezpieczać stateczność całego budynku w czasie eksploa-
tacji, jak również w każdej fazie jego montażu; w przypadku gdy zaprojektowanie
stałych tężników, koniecznych tylko w czasie montażu, byłoby niekorzystne (ze
względów architektonicznych lub ekonomicznych), należy przewidzieć tężniki
montażowe,
221
c) po zaprojektowaniu rozmieszczenia stężeń należy sprawdzić, czy stropy
będą mogły przenieść siły poziome na te stężenia i w razie potrzeby stropy należy
wzmocnić lub zagęścić stężenia pionowe,
d) stężenia powinny być tak zaprojektowane, aby pod wpływem działania
wiatru ugięcie poziome budynku było nie większe niż 1/500 jego wysokości.
12.5.7. USTROJE TRZONOWE
Dźwigi i klatki schodowe są ze względów przeciwpożarowych obudowane ścianami,

najczęściej żelbetowymi. Powstaje w ten sposób trzon, którego wykorzystanie —
jako przestrzennego tężnika pionowego — prowadzi do omawianego systemu.
Budynki takie mają liczne zalety. Przede wszystkim nie ma w nich oddzielnych
tężników pionowych, które utrudniają montaż szkieletu i przeszkadzają w zago-
spodarowaniu wnętrza budynku. Można w nich na szerszą skalę stosować małą
liczbę stypizowanych elementów. Oba te czynniki obniżają koszt konstrukcji
i upraszczają montaż, który jest ponadto ułatwiony przez wcześniejsze wznoszenie
trzonu żelbetowego.
Możliwe są tu następujące rozwiązania:
a. Stropy wspornikowe zamocowane w trzonie (rys. 12-15). Przy znacznej
rozpiętości stropów ten rodzaj podparcia jest na ogół nieekonomiczny i daje
stosunkowo duże ugięcia na końcach wsporników.
b. Główny wspornik zamocowany w dolnej części trzonu, podtrzymujący
system słupów z opartymi na nich stropami (rys. 12-16). Rozwiązanie to wymaga
kosztownej konstrukcji wspornika, obciążonego co najmniej połową ciężaru
budynku, z zachowaniem układu słupów,
Główny
wspornik
Rys. 12-15 Rys. 12-16
222
c. Główny wspornik zamocowany w górnej części centralnego trzonu, pod-
trzymujący system stropów za pomocą wieszaków (rys. 12-17). System ten,
stosowany w wielu budynkach, eliminuje układ słupów i zastępuje je elementami
pracującymi na rozciąganie. Mankamentem jest tu nieekonomiczny, zginany,
główny wspornik, z trudnym jego zamocowaniem w trzonie.
Główny
wspornik
Cięgna
Rys. 12-17 Rys. 12-18
d. Stropy swobodnie oparte w jednym końcu na centralnym trzonie i w drugim

na linach. Liny przewieszone są w połowie swej długości przez wieszak trzonu
i po przejściu przez łożyska ślizgowe na zewnętrznych krawędziach stropu dacho-
wego zwisają pionowo w dół (rys. 12-18). Składowe reakcje, działające na łożyska,
przeniesione są przez konstrukcję stropu dachowego i przez liny przewieszone
przez wierzch trzonu i zamocowane na końcach stropu dachowego. Rozwiązanie
to eliminuje główne elementy pracujące na zginanie (wsporniki) oraz kosztowne
zakotwienia wieszaków w trzonie lub na końcach głównych wsporników. Przyjęty
sposób zawieszenia stropów przenosi reakcje z zewnętrznego obwodu stropów
na szczyt trzonu. Wyeliminowanie zewnętrznych i wewnętrznych słupów wpływa
korzystnie na zwiększenie powierzchni użytkowej budynku. Przyjęta konstrukcja
budynku pozwala na wysoki stopień wykorzystania jego kubatury, sięgający 89%,
podczas gdy w konwencjonalnych wysokich budynkach stopień wykorzystania
wynosi 75-80%. Również zużycie stali konstrukcyjnej jest tu mniejsze ok. 20%
w porównaniu z budynkami konwencjonalnymi. Koszty realizacji budynków tego
typu są niższe do 15%. Omawiana konstrukcja o układzie wiszącym jest szczegól-
nie korzystna w warunkach posadowienia na terenach szkód górniczych.
W szkieletach z trzonami stosuje się monolityczne stropy w celu zapewnienia
im dostatecznej sztywności w ich płaszczyznach, niezbędnej do przeniesienia
223
obciążeń poziomych na trzon. Połączenia stropu z trzonem muszą zapewniać
przekazanie sił poziomych oraz umożliwiać pionowe wzajemne przesunięcia.
Trzony wykonuje się zwykle żelbetowe, ale mogą być i stalowe (np. gmach
Radia i TV w Warszawie).
Ze względu na duże wydłużenie wieszaków ogranicza się liczbę kondygnacji
podwieszonych na jednym wieszaku do piętnastu. Przy większej ich liczbie dzieli
się stropy na pakiety podwieszone na oddzielnych wieszakach (np. w Commercial
Union Building w Londynie) [101].
Istotną rolę we wszystkich wariantach omawianego systemu odgrywa sam
trzon. Traktuje się go w obliczeniach jako belkę cienkościenną, utwierdzoną
w fundamencie. Najlepszy jest tu dla trzonu przekrój zamknięty, najczęściej
jednak ma on otwory i połączenia z ryglami na poszczególnych kondygnacjach.
12.5.8. SYSTEM PRZEGUBOWY Z USZTYWNIENIAMI KRATOWYMI

ZŁOŻONYMI
System płaskich rani z pionowymi tężnikami jest ekonomiczny dla budynków

o wysokości do 40 kondygnacji. W obiektach wyższych należy stosować inne
systemy, w których możliwie największa liczba słupów jest wciągana do współ-
pracy [106].
Rys. 12-19
Na rysunku 12-19 przedstawiono odkształcenia: układu z kratowym tężnikiem

pionowym, w którym nie ma współpracy ze słupami zewnętrznymi (rys. 12-19a),
oraz układu z kratowym tężnikiem pionowym, w którym włączono do współpracy
słupy zewnętrzne przez kratownice poziome (rys. 12-19b). Odkształcenie układu
na rys. 12-19b jest znacznie mniejsze w porównaniu z odkształceniem układu
224
przedstawionym na rys. 12-19a. Kratownice poziome umieszcza się w górnej
kondygnacji budynku i przynajmniej w połowie jego wysokości. Kratownice
mogą być pojedyncze lub też mogą tworzyć rodzaj rusztu kratowego. Rozwiązanie
takie znacznie zwiększa sztywność całego układu (co najmniej o 30% w porównaniu
z konstrukcją ramową współpracującą z płaskimi tężnikami kratowymi). Stosując
ruszty kratowe, w niektórych kondygnacjach włącza, się do współpracy wszystkie
słupy, a tym samym zwiększa się sztywność całej konstrukcji na parcie wiatru.
System poziomych kratownic obwodowych został zastosowany m.in. w budyn-
kach w Melbourne i w Pittsburgu, głównie o przeznaczeniu biurowym.
W rozwiązaniu omówionym w p. 12.5.5 sztywność konstrukcji zapewniają
tężniki pionowe będące kratowymi wspornikami sztywno zamocowanymi w fun-
damencie. Natomiast w rozwiązaniu tu przedstawionym zmienia się schemat
statyczny kratownicy pionowej. Tężnik przestaje być wspornikiem zamocowanym
u podstawy, staje się prętem zamocowanym: u podstawy sztywno, a w środku
rozpiętości i na szczycie — sprężyście, z możliwością przesuwu. Należy równocze-
śnie podkreślić, że kratownica pozioma jest raczej ustrojem belkowo-kratowym,
w którym przy obliczaniu uwzględnia się zginanie pasów.
12.5.9. USTROJE POWŁOKOWE
Największą sztywność przestrzenną budynków można uzyskać dzięki zastosowaniu

nośnych ustrojów powłokowych. W systemie tym układ słupów i rygli jest połą-
czony sztywnymi węzłami, tak że cały układ może być traktowany jak perforowana
rura zamocowana w fundamencie (rys. 12-20 — budynek John-Hancock Center
w Chicago). Do analizy statycznej i dynamicznej takich konstrukcji można zasto-
sować teorię dźwigarów powierzchniowych lub siatkowych.
Do omawianej tu grupy konstrukcji zaliczane są także konstrukcje ramowo-
-powłokowe (framed-tube) oraz konstrukcje dwupowłokowe (tube-in-tube).
W budynku o konstrukcji ramowo-powłokowej (rys. 12-21) [48] sztyw-
ność przestrzenną zapewnia układ czterech ram płaskich zamkniętych na obwodzie
budynku. Ramy te utworzone są przez słupy i sztywno połączone z nimi rygle
(o dostatecznie gęstej siatce słupów). Wewnętrzna konstrukcja szkieletu może być
przegubowa, przenosząc tylko obciążenie pionowe, lub może tworzyć z ryglami
powłokę wewnętrzną.
Większą sztywność przestrzenną w porównaniu z konstrukcją ramowo-
-powłokową zapewniają konstrukcje dwupowłokowe (rys. 12-22a) [106]. funkcję
powłoki wewnętrznej pełni najczęściej trzon żelbetowy, w którym mieści się
komunikacja pionowa (rys. 12-22b). Współpraca ramy zewnętrznej i trzonu
powoduje zwiększenie sztywności konstrukcji, za miarę której przyjmuje się naj-
częściej wychylenie wierzchołka budynku.
Bardzo wysokie budynki kształtuje się także w postaci sztywnych, zamkniętych
prostopadłościanów (np. najwyższy na świecie budynek o konstrukcji stalowej
Sears Tower w Chicago o wysokości 110 kondygnacji — rys. 12-23 [106]).
ió Konstrukcje metalowe t. II 225

Rys. 12-20
t*-
-f
10 \ 9 / 8 7 -ii
5 b 4
Konstrukcje stalowe
3 2
4=1-1
1
Rys. 12-21
\/Konstrukcje stołowe :_jj_

R y s . 12-22 Rys. 12-23
226
12.6. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ
Budynek Głównego Urzędu Telekomunikacji Międzymiastowej
w Warszawie
Fundament budynku stanowi dwupoziomowa monolityczna skrzynia żelbetowa,
posadowiona na głębokości 10,00 m poniżej terenu [75]. Ze względu na przezna-
czenie budynku, podzielono go na dwie części o różnych wysokościach kondygna-
B^B_
7 Ł 8 0
tl
1172.00 T
_ Q
Jl
n 2
_Q
n_
n.
n_ tlaoo
L-
-|1QOO
^t~jT"S5WK -|io.oo e
J ^
5x6,00
\ /
— ^
4
•m" p ? ! >-^,
W
li' mi D
0
o
— *F
0
*— r — — *— rO
O
0
00 O
0
o O
10
'-5
'
-,
6^6,0
- -*> - 0. °BJ -rt W-
Rys. 12-24. Schemat konstrukcji

-*--.». budynku Głównego Urzędu Telekomunikacji Międzymiastowej
l — kondygnacja o wysokości 4,80 m, 2 — kondygnacja o wysokości 3,20 m, 3 — ściany żelbetowe zewnętrzne,
4 — ściany żelbetowe wewnętrzne, 5 — ściany osłonowe^ aluminiowe, 6 — słupy stalowe, 7 — podciągi stalowe,
8 — prefabrykowane płyty stropowe, S — otwory w stropach dla przepuszczenia pionowych wiązek kabli, 10 — szyby
dźwigowe, 11 — otwory technologiczne w stropach, 12 — stężenia poziome poniżej stropu, 13 — podziemna skrzynia
żelbetowa, 14 — otwory technologiczne w ścianie żelbetowej
15' 227
cji (23 kondygnacje po 3,20 m i 16 kondygnacji po 4,80 m; rys. 12-24). Obciążenia
zmienne długotrwałe stropów są duże, wynoszą l kN/m2 i 1,2 kN/ma. Konstrukcję
zaprojektowano jako stalowy szkielet przegubowy. Ze względów ekonomicznych
nie zastosowano ram jako stężeń pionowych. Ze względów użytkowych nie można
było zastosować dużej liczby tężników pionowych w kierunku poprzecznym
i podłużnym. W tych warunkach przyjęto tężniki pionowe w postaci ścian żelbe-
towych, przenoszących obciążenie wiatrem z obu kierunków. Wybór ten został
podyktowany dodatkowo koniecznością zawieszenia na ścianach szczytowych dużej
liczby ciężkich wiązek kabli telekomunikacyjnych (l wiązka daje obciążenie do
0,7 kN/m), przechodzących otworami w stropach przez całą wysokość budynku.
W ścianach żelbetowych pozostawiono stalowe tężniki montażowe. Stropy wyko-
nano z prefabrykowanych płyt żelbetowych, przyspawanych w narożnikach do
podciągów szkieletu. W ten sposób stropy uzyskały odpowiednią sztywność
w swych płaszczyznach już w pierwszym etapie budowy. Dla szkieletu budynku
zastosowano stal gatunków St3SX, St3SY i 18G2A. Uzyskano korzystny wskaźnik
zużycia stali walcowanej 15,8 kg/m3 kubatury budynku.
Współpraca konstrukcji stalowej i ścian żelbetowych pozwoliła na uzyskanie
dużej sztywności budynku, pewną wadą natomiast okazało się równoległe wyko-
nywanie robót montażowych i betonowych.
Budynek administracyjny P R i T Y w Warszawie
Przekrój poprzeczny konstrukcji stalowej przedstawiono na rys. 12-25a, przekrój
podłużny zaś na rys. 12-25b. Jest to konstrukcja trzonowieszarowa, w której
stropy są w jednym końcu oparte na trzonie, a w drugim na cięgnach, przy czym
trzon jest nietypowy — stalowy. Zastosowano tu 2 rzędy słupów o rozstawie
4,20 m, podwieszając do nich co trzy kondygnacje „pakiet stropów" o wysięgu
5,40 m. Sztywność budynku w kierunku poprzecznym zapewnia trzon, z którym
współpracuje układ cięgien. Cięgna wiatrowe są niezależne od cięgien niosących
obciążenie stałe i zmienne pakietu. Sztywność w kierunku podłużnym zapewniają
dwie ramy kratowe jednonawowe, wielopiętrowe, umieszczone w przedziale
środkowym budynku. Stropy wykonano z prefabrykowanych płyt żelbetowych,
opartych na ruszcie stalowym. Uwzględniono współpracę płyt z belkami i podcią-
gami stalowymi.
Zaletą rozwiązania jest duża liczba pól wolnych od stężeń oraz duża liczba
powtarzalnych elementów, co ułatwia typizację.
Kompleks LOT w Warszawie
Na rysunku 12-26 przedstawiono przekrój pionowy i rzut budynku LOT w War-
szawie. Jest to obiekt o konstrukcji mieszanej, w którym 43-piętrowa wieża
(wysokości ok. 140 m) została wykonana w konstrukcji żelbetowej, natomiast
4-piętrowe podium (dwa piętra podziemne) — w konstrukcji stalowej.
Wieża jest konstrukcją dwupowłokową (typu tube-in-tube), złożoną z trzonu
współpracującego z układem ram usytuowanych na obwodzie budynku. Trzon
(w którym mieszczą się urządzenia komunikacyjne) ma przekrój cienkościenny,
228
•140,960
-J0.660
6,00 6,00 053

Rys. 12-25
połączony na poziomach stropów. Trzon współpracuje z powłoką zewnętrzną;

momenty wzajemnego oddziaływania przekazywane są w płaszczyźnie stropu.
Powłoka zewnętrzna składa się z czterech ram płaskich, przenoszących siły w swo-
ich płaszczyznach. Trzon i ramy zewnętrzne są utwierdzone w fundamencie.
Przy obliczeniu układu przyjmuje się zazwyczaj, że punkty przegięcia słupów
ram znajdują się w połowie ich wysokości, a punkty przegięcia rygli w połowie
ich rozpiętości.
Konstrukcję stalową podium stanowi układ ciągłych belek stropowych, opar-
tych na spawanych podciągach. Stropy wykonano z płyty żelbetowej jako zespo-
lone, zapewniając współpracę płyty żelbetowej z belkami stalowymi. Stropy są
oparte na siatce słupów stalowych 12,00 x 12,00 m. Konstrukcja stalowa została
wykonana w W. Brytanii ze stali o właściwościach zbliżonych do polskiej stali
18G2A. Cała konstrukcja opiera się na płycie wykonanej z betonu sprężonego.
229
113930
F E DC
i _ J
ętra
—
telowe^^
p__ ' / \A/tp-7

UZtjiJL WIK£
h— / -beton
— monc
—r
—
P;<
jrowe
\ 1 — -—
HC
} r
B A ^
TH
1 i
J
? \
o,oo
/._.$i
/^
Rzut na 'konstrukcję słalowg (podium!
Część wieżowa
/
s-
=4 j — i r- i—i i- j—J
1
-j k
l
t rHj - - j j - - j t " - J l " t -
o'
CN
TT
-i i r
V
\ O
«J O
- -
\ / ^t
\/ Lp-
\/ sj
-
/\ ^—"l
T --< j fM
0»
— Q.
/\c
11;
fN
1
^ 1 L k c
D —
t
b — — C> - -"-K r--
-:-i
*= M P ^
[
^ ^
•=5
2 C
Mt 12= =Ą fe ^^ ^ 3 E 3 ^
1
o|
6,00 12.00 12,00 1200 2

: '°°J 12,00 12,00 30 12 00 12 ,00 12.00 12 30 12 00
&
6,00
Rys. 12-26
230
Budynek biurowy (Westcoast Building) zrealizowany w Yancou-
ver (Kanada)
Rozwiązania konstrukcyjne budynku uwzględniają dwa aspekty:
— zjawisko trzęsienia ziemi, występujące w regionie lokalizacji budynku,
— otaczające środowisko naturalne.
Budynek składa się z centralnego trzonu nośnego żelbetowego} będącego
jednocześnie ciągiem komunikacyjnym, z dwunastu kondygnacji biurowych
i trzech kondygnacji garaży podziemnych (rys. 12-27). Trzon komunikacyjny
jest kwadratowy w planie o wymiarach 11,00 x 11,00 m. Stropy kondygnacji
biurowych są także kwadratowe (33,50 x 33,50 m). Zawieszone są one z jednej
strony na zwisających ze środkowego trzonu linach, tworząc nad poziomem ulicy
otwartą przestrzeń pod budynkiem. Ciężar całkowity budynku jest przenoszony
przez trzon.
W budynkach narażonych na trzęsienie ziemi rozwiązanie takie daje istotne
korzyści, a mianowicie:
— zwiększenie stateczności elementu przenoszącego obciążenia poziome
i wyeliminowanie naprężeń rozciągających,
— uzyskanie prostego modelu dynamicznego budynku,
— wyeliminowanie konstrukcji wielosłupowej, w której zniszczenie słupów
jest najczęstszą przyczyną katastrofalnych skutków działań sejsmicznych.
Trzon centralny omawianego tu budynku jest posadowiony na kwadratowej
płycie żelbetowej o wymiarach w planie 18,00 x 18,00 m i grubości 1,80 m. Płyta
w części środkowej ma otwór kwadratowy o wymiarach 4,30 x 4,30 m. Otwór ten
pozbawił płytę centralnego punktu podparcia i przez bardziej równomierny rozkład
naprężeń pod płytą zapobiegał zwiększaniu się odkształceń budynku.
W poziomie stropu dachowego znajduje się wieniec żelbetowy, który wzmacnia
ściany zewnętrzne trzonu w celu przeniesienia sił ściskających przekazywanych
przez strop dachowy na trzon.
Układ zawieszony składa się z 6 par lin ciągłych, podtrzymujących stropy
dwunastu kondygnacji, oraz z 6 par lin krótkich, podtrzymujących strop dachowy.
Wszystkie te liny przewieszone są przez koronę centralnego trzonu (rys. 12-28).
Konstrukcja stropów składa się z systemu belek i podciągów oraz z płyty
stropowej współdziałającej z belkami. Typowy strop zawierał szerokostopowe
belki dwuteowe umieszczone przekątnie i belki obwodowe, podpierające blachy
trapezowe z betonową płytą (rys. 12-29). Belki podparte są w jednym końcu
w otworach trzonu pionowego na łożyskach płaskich nieprzesuwnych, umożli-
wiających obrót w płaszczyźnie pionowej, oraz w drugim końcu na podciągach
lub bezpośrednio na klamrach zamocowanych na linach układu zawieszonego.
Blacha trapezowa służyła jako sztywne „deskowanie" dla płyty betonowej podczas
jej wykonywania i stanowi jej uzbrojenie. W celu zapewnienia współprac}' płyty
stropowej z belkami zastosowano sworznie stalowe, zgrzewane elektrycznie przez
blachę trapezową do górnych półek belek stropowych.
231
Rys. 12-27
232
A —A 4
Liny ciągle
Rys. 12-28
Rys. 12-29. Konstrukcja stropu

l — belka stalowa, 2 — profilowana blacha stalowa,
3 — lekki beton, 4 — łącznik
Belkom nadano dwugodzinną odporność przeciwpożarową.

Zasadniczym problemem przy projektowaniu połączeń belek stropowych
z linami było zachowanie ciągłości lin. Zastosowano klamry zaciskowe, których
zasadą było przeniesienie obciążenia ze stropów na liny za pomocą siły tarcia.
Współczynnik bezpieczeństwa dla połączenia klamrowego przyjęto równy 2.
Ściany zewnętrzne wykonane są z lekkich anodowanych kształtowników alu-
miniowych, przytwierdzonych do niezależnych od konstrukcji stropowej lekkich
kratownic stalowych, zamocowanych bezpośrednio do belek stropowych w miejscu
połączenia ich z linami nośnymi. Wypełnienie ram aluminiowych stanowią płyty
wykonane ze szkła lustrzanego, przyciemnionego na brązowo. Uniezależnienie
konstrukcji zewnętrznej ściany osłonowej budynku od konstrukcji stropów uza-
sadnione jest koniecznością uniknięcia przekazywania odkształceń stropów, spowo-
dowanych obciążeniem użytkowym, na wrażliwe na odkształcenia płyty szklane.
12.7. KONSTRUKCJA BUDYNKÓW SZKIELETOWYCH
Przy projektowaniu konstrukcji budynków szkieletowych należy kierować się

następującymi wskazaniami:
a) schemat statyczny powinien być w miarę możliwości prosty, zapewniający
geometryczną niezmienność i stateczność tak całości budynku, jak i jego części,
tak w czasie montażu, jak i po jego wykonaniu,
b) stropy i ściany należy stosować możliwie lekkie, lecz przy zachowaniu
należytej izolacji cieplnej i akustycznej,
c) ciężar konstrukcji powinien być jak najmniejszy, przy czym przekroje
233
słupów, podciągów i belek stropowych powinny być możliwie ograniczone, aby
nie powodowały nadmiernego zwiększenia kubatury,
d) konstrukcja budynku powinna być prosta w wykonaniu, z możliwie dużą
liczbą elementów jednakowych, oraz łatwa do transportu i montażu.
Warunki te spełnia na ogół konstrukcja spawana w warsztacie, a podczas
montażu łączona za pomocą śrub (zwykłych klasy średnio dokładnej i dokładnej,
a także o wysokiej wytrzymałości — do połączeń sprężonych) oraz spoin.
12.7.2. STROPY
Wybór rodzaju stropu zależy od przeznaczenia budynku oraz rozstawu słupów

i podciągów. W budynkach przemysłowych, zależnie od obciążenia i ewentualnych
współczynników dynamicznych, może się okazać celowe zastosowanie belek
stropowych stalowych, zespolonych lub żelbetowych. W budynkach użyteczności
publicznej lub w budynkach mieszkalnych mogą być zastosowane stropy z pusta-
ków lub w postaci gotowych płyt. Przy stropach pustakowych stosuje się często
lekkie belki stalowe profilowane na zimno. Szerokie zastosowanie znajdują
stropy, których konstrukcję nośną tworzą odpowiednio wyprofilowane blachy
stalowe (por. p. 6.6.1, cz. I [73]).
Przy projektowaniu stropów należy mieć na uwadze, że koszt ich stanowi
znaczną część ogólnego kosztu budynku; powinny być zatem ekonomiczne
i łatwe w montażu. Równocześnie trzeba pamiętać, że stanowią one poziome
stężenia budynku.
Stropy wykonane przy zastosowaniu konstrukcji żelbetowych przedstawiono
tu na rys. 12-30, natomiast stropy o konstrukcji stalowej omówiono w p. 6.6.1,
cz. I [73].
Stropy składające się z żelbetowej płyty i stalowego dźwigara najczęściej
Q) 1 2 3 4 b) i
P//'/
^ 1
I
d) A. 2
T\r\r
Rys. 12-30. Przykłady stropów przy zastosowaniu płyt

żelbetowych: a) w budynkach mieszkalnych, b) w biu-
rach, c) w obiektach użyteczności publicznej, d) w insty-
tutach
l — wykładzina, 2 — warstwa wyrównawcza, 3 — izolacja, 4 — płyta
żelbetowa, 5 — belka stalowa stropu, 6 — podciąg stalowy, 7 — pod-
wieszony sufit, 8 — kanał na przewody instalacji elektrycznych
i innych, 9 — blacha fałdowa
234
d
.1
Rys. 12-31. Przykładowe przekroje stropów zespolonych stalowo-betonowych: a) belka z płytą

monolityczną, b) belka z płytą zespoloną na prefabrykatach z betonu, c) belka z płytą zespoloną
na blachach fałdowych
l — łączniki
projektuje się jako zespolone, zapewniając współpracę tej płyty z podpierającą

ją belką [106], [64]. W celu przeniesienia siły rozwarstwiającej stosuje się łączniki
(rys. 12-31).
Projektowanie konstrukcji zespolonych wykonuje się według zasad podanych
w normach:
PN-82/B-03300 Konstrukcje zespolone stalowo-betonowe. Obliczenia statyczne
i projektowanie. Belki zespolone krepę,
PN-86/B-03301 Konstrukcje zespolone stalowo-betonowe. Obliczenia statyczne
i projektowanie. Belki zespolone smukłe.
12.7.3. ŚCIANY
Ściany zewnętrzne
Przy projektowaniu ścian zewnętrznych należy dążyć do jak największego ogra-
niczenia ich ciężaru.
W budynkach przemysłowych, których wysokość nie jest zbyt duża, wykonuje
się ściany z pustaków ceramicznych lub z płyt z lekkich betonów. Ściany mogą
się mieścić pomiędzy słupami i stropami lub cała ściana — jako ryglowa — może
być wysunięta na zewnątrz przed konstrukcję nośną budynku oraz połączona ze
słupami i ewentualnie stropami lub podciągami.
W budynkach użyteczności publicznej lub mieszkalnych, gdzie względy este-
tyczne odgrywają zasadniczą rolę, ścianę zewnętrzną wysuwa się zazwyczaj na
zewnątrz konstrukcji nośnej, jako osobną ścianę zawieszoną do tej konstrukcji
(jest to tzw. ściana kurtynowa).
Istnieją dwa zasadnicze rodzaje konstrukcji ścian zewnętrznych. Jeden rodzaj,
to ściana-ruszt, składająca się z profili pionowych i poziomych przymocowanych
do szkieletu budynku, pomiędzy którymi wstawia się płyty lub okna. Drugi
rodzaj, to ściana z płyt, składająca się z jednakowych płyt o wysokości całej lub
połowy kondygnacji, które mocuje się do szkieletu budynku i łączy między sobą.
W płytach są przewidziane ramy okienne. Płyty mogą być wykonane z blachy
stalowej emaliowanej, z blachy aluminiowej, z tworzyw sztucznych lub też z be-
tonu, pod warunkiem że muszą dostatecznie izolować od zmian temperatury.
W pierwszym rodzaju ścian ruszt z profili musi przejąć ciężar ściany i parcie
wiatru na szkielet, w drugim rodzaju ścian funkcję tę spełniają płyty.
235
W obu rodzajach ścian, w tych ich częściach, gdzie nie ma okien, ściana prze-
ważnie składa się z 3 warstw: pierwsza, licząc od zewnątrz budynku, zabezpiecza-
jąca od wpływów zewnętrznych (głównie wilgoci), druga izolująca od zmian tem-
peratury, trzecia chroniąca od uszkodzeń.
Na rysunku 12-32 przedstawiono przykłady rozwiązań ścian zewnętrznych
w budynkach użyteczności ^publicznej.
Rys. 12-32. Przykłady rozwiązań ścian zewnętrznych w budynkach użyteczności publicznej:

a) jednostronne zastosowanie powłoki stalowej, b) dwustronne zastosowanie powłoki stalowej,
c) narożnik ściany
l - blacha trapezowa, 2 - przestrzeń powietrzna, 3 — instalacja cieplna, 4 — suchy tynk, 5 - wewnętrzna powłoka
stalowa, 6 — belka konstrukcji ściany, 7 - zamknięcie z uszczelnieniem
\2
El
Rys. 12-33. Ścianki działowe w budynku Intraco w Warszawie

/ — kształtownik profilowany na zimno, 2 — suchy tynk, 3 — izolacja, 4 — płyta drewnopochodna, S — wełna mine-
ralna, B — podkładka z włókna
236
Ściany wewnętrzne
Konstrukcja ścian zależy od ich zastosowania:
a) w budynkach przemysłowych,
b) w budynkach mieszkalnych lub użyteczności publicznej.
Ściany wewnętrzne w budynkach przemysłowych muszą odpowiadać wymaga-
niom technologii produkcji danego zakładu. Jeżeli zadaniem ich jest tylko oddziele-
nie poszczególnych pomieszczeń, to mogą być wykonane w postaci lekkich prze-
gród z kształtowników stalowych pokrytych siatką stalową lub lekkich ścianek
betonowych czy też murowanych z cegły, pustaków itp.
W budynkach mieszkalnych lub użyteczności publicznej ścianki wewnętrzne
wykonuje się jako ścianki działowe, spoczywające na stropie lub na belkach,
a ściany oddzielające dźwigi lub schody jako ściany ceramiczne lub betonowe.
Na rysunku 12-33 zestawiono typy ścianek działowych i kształtowników
cienkościennych, zastosowane w budynku „Intraco" w Warszawie.
12.7.4. SŁUPY
Przekroje słupów
Słupy powinny mieć tak ukształtowane przekroje oraz być połączone z belkami
i podciągami, aby mimośrody sił na nie działających były możliwie małe.
Zasadnicze przekroje słupów zestawiono w p. 5.3.1, cz. I [73].
Stalowe słupy rurowe mogą być wypełnione betonem, a słupy o przekroju
otwartym mogą być obetonowane. Uzyskuje się wówczas zwiększenie nośności
i sztywności słupów. Bardzo korzystnym efektem obetonowania jest uzyskanie
dobrej ochrony przed korozją i pożarem. Do mankamentów w tym przypadku
można zaliczyć zwiększenie procesów mokrych na budowie oraz przedłużenie
okresu budowy obiektu. Projektowanie słupów wypełnionych betonem lub obeto-
nowanych nie jest ujęte w polskich normach. Można w tym zakresie wykorzystać
normy RFN-owskie. Są to DIN 4102 oraz DIN 18806.
Styki słupów
Przekroje słupów zmienia się zwykle co dwie kondygnacje, a styki daje się w odleg-
łości od 400 do 1000 mm ponad stropem. Rozmieszczenie styków może być wy-
konane bądź w jednym poziomie budynku, bądź — przesunięte — w sąsiednich
rzędach słupów. Rozwiązania konstrukcyjne styków słupów przedstawiono
w p. 5.3.9, cz. I [73].
Gdy różnica szerokości przekroju górnej i dolnej części słupa jest niewielka,
a grubość blachy stykowej wypada z obliczeń niezbyt gruba, można stosować typ
wg rys. 5-57c (cz. 1). W przypadku jednostronnego licowania krawędzi słupa,
aby nie pogrubiać blachy stykowej, wzmacnia się ją żeberkiem (rys. 5-56). Grubość
blach stykowych zależy od wielkości kształtowników zastosowanych na słupy,
lecz nie powinna być mniejsza od 15-20 mm. Blachę stykową (rys. 5-57d) łączy
się z dolną częścią słupa w warsztacie, a z górną spoinami na montażu. W celu
237
ustalenia położenia górnej części słupa przyspawa się do blachy stykowej mały
kątownik, z którym łączy się górną część słupa na montażu za pomocą śruby.
Rysunek 12-34a i b przedstawia styki słupów o przekroju złożonym z dwóch
ceowników (lub dwuteowników). Przy słupach obetonowanych, w blasze stykowe;
należy wykonać otwór. Gdy nie przewiduje się spawania na montażu, oba końce
słupów zakończone są blachami stykowymi, które łączy się ze sobą na budowie
śrubami (rys. 12-34c). Na rysunku 12-34d przedstawiono połączenia słupów na
śruby, stosowane jedynie w przypadkach, gdy w skrajnych włóknach przekroju
nie występuje rozciąganie (znaczna siła osiowa i mały moment gnący), a także
gdy końce słupów są sfrezowane, a tarcie między końcami słupów jest większe
od siły poprzecznej. Takie połączenia nadają się do stosowania przy słupach
obetonowanych. Blachy, przez które przechodzą śruby, podpiera się często pio-
nowymi żebrami, zabezpieczającymi od wyginania się blach przy dokręcaniu śrub.
a) b)
Po zmontowaniu konstrukcji słupy zostają zespawane na obwodzie, a blachy
i żeberka mogą być odcięte za pomocą palników acetylenowych. Podobne roz-
wiązanie zastosowano przy montażu słupów o przekroju prostokątnym w Pałacu
Kultury i Nauki w Warszawie. Czasem zachodzi konieczność przepuszczenia
ciągłej belki w styku słupów (rys. 12-34e). Wówczas słupy mają przyspawane
na swoich końcach płyty. Belkę natomiast wzmacnia się żebrami, które uczestniczą
w przekazywaniu sił na dolny odcinek słupa.
Głowice i podstawy słupów
Konstrukcje głowic słupów omówiono w p. 5.3.7, a podstaw słupów w p. 5.3.8,
cz. I [73].
Połączenia słupów z podciągami i belkami
Podstawowe połączenia podciągów i belek ze słupami podano w p. 6.6.8, cz. I [73].
Połączenia sztywne rygli ze słupami można wykonać według trzech następują-
cych sposobów:
a) rygiel łączy się ze słupem na montażu za pomocą śrub lub spoin (rys.
12-35 i 12-36),
b) część rygla łączy się ze słupem w warsztacie, a na montażu wykonuje się
tylko sam styk rygla (rys. 12-37),
c) rygiel zamocowuje się w słupie na montażu za pomocą klinów (rys. 12-39).
A-A
Rys, 12-35
239
W połączeniu rygla ze słupem, pokazanym na rys. 12-35a, przy działaniu
momentu M siła rozciągająca w górnym pasie belki jest przenoszona przez śruby
na górną nakładkę, a następnie przez spoinę na słup. Siła ściskająca jest przekazy-
wana na słup przez pas dolny belki. Siłę poprzeczną V przenoszą śruby poziome.
Siły w śrubach można obliczyć według zasad podanych w p. 3.2.7, cz. I [73].
Dla ułatwienia montażu rygiel oparto na kątowniku. Półki słupa w miejscach,
dokąd dochodzi górna nakładka, wzmocniono żebrami.
Połączenie wykonane na budowie również za pomocą śrub pokazano na rys.
12-35b. Do górnego pasa rygla przyspawano szeroką nakładkę, a do słupa szerokie
żebra. Połączenie ich wzajemne za pomocą nakładek i śrub przenosi siłę działającą
w pasie górnym rygla. Dolny pas rygla połączono śrubami z blachą przyspawaną
do słupa w warsztacie. Siła poprzeczna przenoszona jest przez blachę, na której
opiera się belka.
Na rys. 12-36 pokazano połączenie spawane podczas montażu. Do słupa przy-
spawano duże blachy (rybki) górną i dolną. W celu zabezpieczenia przy transporcie
blacha górna jest usztywniona żebrem pionowym przenoszącym z rygla silej
poprzeczną, blacha dolna zaś płaskownikiem, który po ukończeniu montażu może
być odcięty. Na blasze dolnej, szerszej od półki rygla, ustawiono rygiel i przy-
spawano go do blachy spoinami pachwinowymi, a blachę górną przymocowano
do górnej półki rygla za pomocą nakładki połączonej spoinami pachwinowymi.
Przy takim rozwiązaniu wszystkie spoiny są wykonywane w położeniu podolnynu
B-B
A-A C-C
Rys. 12-36
240
Pokazany na rysunku drugi rygiel ma połączenie pasa dolnego podobne,
natomiast połączenie pasa górnego przewidziane jest bez nakładki, lecz bezpo-
średnio do górnej blachy, która ma wycięcie umożliwiające zastosowanie odpo-
wiednio długich spoin.
Na rysunku 12-37 przedstawiono połączenie rygla ze słupem za pomocą spoin
czołowych. Średnik połączono ze słupem spoinami pachwinowymi. Na przedłu-
żeniu pasów rygla wykonane są w słupie żebra zabezpieczające półki słupa przed
odginaniem się. Ponieważ takie wykonanie spoin na montażu byłoby bardzo
trudne i kosztowne, zatem styk spawany wykonuje się w warsztacie, a styk mon-
tażowy w takiej odległości od słupa, aby można go było transportować. Zaletą
tego rozwiązania jest, że w miejscu styku montażowego momenty zginające są już
znacznie mniejsze, a więc można go wykonać w łatwy sposób jako spawany lub
łączony na śruby.
Rys. 12-37
Naprężenia w połączeniach sztywnych oblicza się od momentów zginających

oraz od sił poprzecznych i podłużnych, występujących w węźle. Otrzymane
z obliczeń statycznych wartości momentów w węźle redukuje się do wartości
występujących na krawędzi słupa lub belki. Jeżeli w węźle ramy (rys. 12-38)
istnieje w ryglu moment Af1} siła podłużna Nt i siła poprzeczna Vu a odpowiednio
Rys. 12-38

górnej i dolnej części słupa M 2 , M 3 , AT2, N3, F 2 , Va, to połączenie rygla ze słupem
należy obliczać na moment
(12-7)
Siły w pasach górnym i dolnym rygla będą miały wartości:
gdzie: c — odległość środków ciężkości pasów,

N-i — wartość siły osiowej w ryglu.
Połączenia pasów rygla ze słupem należy obliczyć na siły Hg i Hd, natomiast połą-
czenia środnika na siłę F x . Ponieważ wartość siły N-L jest zazwyczaj niewielka,
przy większych momentach można ją pominąć.
W słupie, pomiędzy pasem górnym a dolnym rygla, należy uwzględnić:
(12-10)
k — —
M ^ = M 3 —r - - , (12-11)
"d
F = H9-F2. (12-12)
Sprawdzenie naprężeń w słupie, a szczególnie w miejscu przejścia środnika

w stopkę, gdzie występują duże naprężenia gnące i styczne, należy wykonać
według zasad podanych w cz. I podręcznika [73].
Przy dużych momentach zginających połączenie rygla ze słupem wykonuje się
wg rys. 12-39. Słup składa się z dwóch gałęzi (ceowników) połączonych ze sobą
przewiązkami, rygiel zaś ma przekrój dwuteowy. Do słupa są przyspawane bardzo
silne przewiązki nad i pod ryglem, który jest między nimi zamocowany za pomocą
klinów, wbijanych na montażu i zabezpieczonych przed wysunięciem.
Obliczenie takiego połączenia wykonuje się następująco: Moment zginający
rygiel M x redukuje się wg wzoru (12-7) — patrz rys. 12-38
a
~ 2"
242
A-A
r
u
Rys. 12-39 " -
Reakcje rygla wynoszą (rys. 12-39):

Mj V, (12-13)
"•" 2
J?
+
(12-14)
(6+0 2 *
ł\a
Środnik rygla należy sprawdzić na maksymalną siłę poprzeczną w ryglu na szero-

kości słupa b (rys. 12-39) i w razie konieczności wzmocnić. Przewiązki należy
sprawdzić na docisk rygla siłami Rg i Rd i ewentualnie wzmocnić je dodatkową
blachą pod półką rygla. Przewiązkę liczy się jako belkę wolno podpartą lub częścio-
SzczegóT A
Rys. 12-40
243
wo zamocowaną o rozpiętości równej odległości środków ciężkości spoin łączących
ją ze słupem, sprawdzając na zginanie i ścinanie. Spoiny łączące przewiązkę ze
słupem oraz inne szczegóły konstrukcyjne rozwiązuje się według zasad podanych
w cz. I podręcznika [73].
K
Połączenie słupa z krzyżulcami

Na rysunku 12-40 przedstawiono węzeł połączenia słupa z krzyżulcami w budynku
John Hancock w Chicago, o 100 kondygnacjach. Do blachy węzłowej dolne krzy-
żulce są przyspawane, a górne połączone na śruby.
12.8. ZASADY OBLICZANIA BUDYNKÓW SZKIELETOWYCH
12.8.1. ZAŁOŻENIA OGÓLNE OBLICZEŃ
W konstrukcjach szkieletowych wielokondygnacyjnych oblicza się:

— wytrzymałość i stateczność elementów szkieletu oraz ich połączeń, a także
stateczność budynku jako całości na wywrócenie i na przesunięcie (I stan granicz-
ny nośności),
— sztywność (ugięcie) szkieletu jako całości oraz odkształcenia poszczególnych
pięter (II stan graniczny użytkowania).
Obliczeń dokonuje się przy założeniu działania na budynki szkieletowe obcią-
żeń omówionych tu w p. 12.3 oraz w p. 2.4.2, cz. I podręcznika [73].
W budynkach wielokondygnacyjnych można przyjmować, że nie wszystkie
stropy są jednocześnie obciążone największym obciążeniem zmiennym długotrwa-
łym i wobec tego przy obliczaniu słupów, na które działa obciążenie z kilku kon-
dygnacji, można zgodnie z PN-82/B-02003 przeprowadzić zmniejszenie tego
obciążenia w sposób podany w tabl. 1. Przy obliczaniu magazynów i budynków
fabrycznych redukcję obciążenia stosuje się tylko wtedy, gdy może to być specjal-
nie uzasadnione. Jeżeli do obciążenia zmiennego długotrwałego został wliczony
ciężar lekkich ścianek działowych, to należy — przy stosowaniu redukcji — zali-
czać ten ciężar do obciążenia stałego, wyłączając go z obciążenia zmiennego długo-
trwałego.
Szkielet budynku wielokondygnacyjnego jest zazwyczaj złożoną konstrukcją
przestrzenną. Stosunkowo najprostszy jest szkielet z węzłami wykonanymi jako
przegubowe, w którym schematy statyczne poszczególnych elementów są proste,
a mianowicie są to: ściskane słupy (osiowo lub mimośrodowo) i swobodnie pod-
parte belki. W przypadku gdy wszystkie węzły są sztywne (rys. 12-9a) lub tylko
niektóre z nich sztywne (rys. 12-9b), schematy statyczne konstrukcji są bardziej
skomplikowane. W długich, a wąskich budynkach węzły łączące belki ze słupami
kształtuje się jako sztywne tylko w kierunku poprzecznym, tworząc w ten sposób
szereg ramownic, a w kierunku podłużnym przyjmuje się zazwyczaj połączenia
przegubowe belek ze słupami. Utworzone tak ramownice poprzeczne oblicza się
244
jako płaskie, chociaż ostatnio, dzięki zastosowaniu ETO, coraz częściej wprowadza
się obliczanie układów przestrzennych.
W budynkach, których sztywność we wszystkich kierunkach (przeważnie
w dwóch do siebie prostopadłych) musi być zagwarantowana przez szkielet, łączy
się belki ze słupami sztywno zarówno w kierunku poprzecznym, jak i podłużnym,
otrzymując w ten sposób ramownicę przestrzenną.
W celu uproszczenia obliczeń często jednak rozkłada się konstrukcję przestrzen-
ną na szereg płaskich układów poprzecznych i podłużnych, i każdy z nich oblicza
się oddzielnie. Należy pamiętać wtedy, że w słupach sumują się odpowiednie siły
i momenty zginające z ram poprzecznej i podłużnej, wywołane obciążeniami
pionowymi. Siły od wiatru przeważnie się nie sumują, gdyż nie przyjmuje się
jednoczesnego działania wiatru w dwóch do siebie prostopadłych kierunkach.
Obliczenie statyczne, nawet tak uproszczonych układów, jest bardzo praco-
chłonne, a liczba wielkości statycznie niewyznaczalnych w ramach wielopiętro-
wych może sięgać kilkuset. Jednak przy zastosowaniu maszyn cyfrowych rozwią-
zanie takich układów nie stanowi większego problemu.
W obliczeniach wstępnych stosuje się jednak pewne uproszczenia, dlatego też
metody przybliżone są dalej stosowane. Jednocześnie należy tu podkreślić, że
nawet dokładne obliczenie teoretyczne jest dość dalekie od rzeczywistości ze
względu na wpływ ścian wypełniających ramownicę, który jest stosunkowo trudny
do uwzględnienia. Z tego powodu często nie uwzględnia się przesuwności węzłów
w obliczaniu ramownic.
Obliczenie ustroju ramowo-ściennego może być przeprowadzone w dwóch
etapach.
W etapie pierwszym ustrój ramowo-ścienny traktuje się jako dwa niezależne
ustroje — rama oraz ściana, i dla każdego ustroju oblicza się osobno podatność
poprzeczną oraz przemieszczenia poziome wywołane rozdzielonym na ramę
i ścianę obciążeniem poziomym zewnętrznym.
W etapie drugim uwzględnia się współpracę obu ustrojów; ramę i ścianę
obciąża się układem sił, które doprowadzają do wspólnego przemieszczenia całego
ustroju. W ostatecznym rozwiązaniu na każdy z ustrojów (na ramę i ścianę) działa
siła pozioma, która jest sumą obciążenia zewnętrznego i sił wzajemnego oddziały-
wania. Przy użyciu małych komputerów można według tej metody rozwiązywać
trudne problemy, gdyż liczba niewiadomych sił wzajemnego oddziaływania ramy
i ściany równa się liczbie kondygnacji.
Proces projektowania przebiega zwykle w trzech fazach, zróżnicowanych
pod względem stosowanych metod i wielkości kosztów: koncepcyjnej, wstępnej
(założeń techniczno-ekonomicznych) i techniczno-roboczej.
W fazie projektu koncepcyjnego projektujący porusza się na obszarze jeszcze
nie rozpoznanym, w którym wybór decyzji jest stosunkowo szeroki. Wprowadzenie
komputera umożliwia szybkie uzyskanie informacji technicznych, ocenę wariantów
rozwiązań i wybór najlepszego z nich przy użyciu technik optymalizacyjnych i sta-
tystycznych.
245
W fazie projektu wstępnego (ZTE) dominują obliczenia techniczne. Komputer
umożliwia tu stosowanie modeli dokładnych w miejsce przybliżonych, metod
symulacyjnych itp.
W projekcie techniczno-roboczym dominują głównie obliczenia rozwiązań
szczegółowych, rysunki robocze i warsztatowe, wykazy materiałów oraz opisy
techniczne. Jest to klasyczne przetwarzanie danych, a więc obecnie domena mini-
komputerów. Komputerowe kreślenie rysunków roboczych przebiega w kraju
z opóźnieniem, jednak punkt osiągnięcia opłacalności rysunku komputerowego
zostanie wkrótce i u nas osiągnięty.
Projektowanie jest procesem iteracyjnym. Projektujący podaje parametry
zadania, komputer wykonuje fragment obliczeń, a następnie wynik jest oceniany
przez projektanta na podstawie swojego doświadczenia.
Obecnie najczęściej w projektowaniu układów ramowych budynków wysokich
wykorzystuje się metodę przemieszczeń.
Obliczenia oparte są głównie na systemach STRAINS, STRUDL oraz ich
modyfikacjach.
Ważnym problemem jest określenie przemieszczeń poszczególnych pięter
i całego budynku, przy uwzględnieniu efektu P—A. Metody obliczeń podano
w pracach [106], [78].
Pomimo rozwoju ETO stosowane są także metody przybliżone, szczególnie
we wstępnym etapie projektowania i przy wyborze wariantu konstrukcyjnego.
W budynkach o mniejszej wysokości może być wykorzystana metoda Crossa.
W budynkach o średniej wysokości zastosowanie znajduje metoda wspornikowa
Wilsona [106] oraz metoda portalowa Smitha-Wilsona [106]. Metoda portalowa
jest stosowana przy obliczaniu budynków do wysokości 25 kondygnacji, a metoda
wspornikowa do wysokości 25-30 kondygnacji.
Ważnym problemem jest takie projektowanie budynku wysokiego, aby raczej
do minimum zredukować efekty termiczne, niż brać je pod uwagę przy analizie
naprężeń.
12.8.2. ZGINANIE I SKRĘCANIE BUDYNKÓW
W budynkach wysokich istotnego znaczenia nabiera obciążenie wiatrem, które

wywołuje zginanie i skręcanie konstrukcji. Dotychczasowe rozwiązania z tego
zakresu oparte są na ogół na teorii Własowa, dotyczącej elementów cienkościen-
nych.
Rozwiązanie dla układu ramowo-powłokowego (framed-tube) wykonano
zgodnie z pracą [99] w następujący sposób. Przestrzenną ramę zastąpiono czterema
ramami płaskimi. Momenty skręcające, działające na budynek w wyniku nie-
symetrycznego parcia wiatru, zastąpiono na każdej kondygnacji czterema siłami
poziomymi na ramieniu r (rys. 12-41). W tych warunkach można napisać zależność
/>R = _Lr*5 (12-15)
246
Bel <a obwodcnna
p. ' STup
P;
ir , •
1
1 Nodp róże
1
1H 1
1 1
r 1
L___ - H
V Ściana 1 l
1 ,
1
1
1
p
i., F= î : 1 f .
1
Rys. 12-41
gdzie: P R — wektor sil poziomych. Pl działających na każdą z ram płaskich

(i = l,... n),
n — liczba kondygnacji,
TR — wektor momentów skręcających, działających na budynek.
Zależność pomiędzy kątami obrotu ramy przestrzennej a przemieszczeniami
poziomymi ramy płaskiej ma postać
(12-16)
gdzie: 0R — wektor kątów obrotu przestrzennej ramy zewnętrznej,

fR — wektor przemieszczeń poziomych ramy płaskiej,
yR — macierz podatności ramy płaskiej.
Po wstawieniu równania (12-15) do (12-16) otrzymuje się
(12-17)
W rozwiązaniu tym problem macierzy podatności MR przestrzennej ramy zewnę-

trznej sprowadzono do określenia macierzy podatności jednej z czterech ram
płaskich.
Macierz MR uzależnia wektor kątów obrotu 0R od wektora obciążeń TR,
a więc wychodząc z zależności (12-17) otrzymuje się
=J-y* 2
(12-18)
4r '
Macierz podatności ramy płaskiej yR otrzymuje się, rozwiązując ramę metodą
przemieszczeń od jednostkowych sił poziomych przykładanych do kolejnych
kondygnacji. Kolumny macierzy będą przemieszczeniami poziomymi ramy,
odpowiadającymi rym obciążeniom.
247
Dla układu dwupowłokowego (tube-in-tube) rozwiązanie można wykonać
w następujący sposób [99]. Rama zewnętrzna połączona jest z trzonem sztywnymi
tarczami stropów, a zatem występuje równość kątów obrotu na każdej kondyg-
nacji
r
0*-0 = 0. (12-19)
Wektorem wielkości nadliczbowych będą momenty XTR.

Wektor kątów obrotu budynku 6 można określić z równań:
0 = MT(TT+XTR} (12-20)
lub
6 = M\TB—XTR}. (12-21)
Odejmując powyższe równania stronami, otrzymuje się
MT(TT+XTR~)~MR(TR-XTR) = O. (12-22)
Obciążenie zewnętrzne T przyłożone jest tylko do ramy zewnętrznej, więc:
T=TR, (12-23)
r
T = 0. (12-24)
Wstawiając zależności (12-23) i (12-24) do równania (12-22), otrzymuje się
równanie
MTXTR-MR(T-XTR)^Q, (12-25)
TR
które umożliwia wyznaczenie momentów X
XTR = ( M r + M R ) - 1 MRT (12-26)
TR
Mając wartość X , z równania (12-20) lub (12-21) można wyznaczyć kąty
obrotu O w całej konstrukcji oraz dokonać rozdziału momentów skręcających na
trzon i powłokę.
12.8.3. SPRAWDZANIE STATECZNOŚCI BUDYNKÓW
Sprawdzanie to polega na wykazaniu, że budynek lub jego część są zabezpieczone

przed wywróceniem, przesunięciem lub uniesieniem. Budynek traktowany jest
przy tym jako ciało sztywne.
Stateczność położenia będzie zachowana, jeżeli zostaną spełnione warunki:
-*«->! oraz ^->1» (12-27)

ł*Sd Msd
gdzie: FRd, MRd — wartości obliczeniowe odpowiednio wypadkowej siły biernej

i momentu, przeciwdziałających zmianie położenia (obrotowi)
FRd = FRk yf, MRd = MRk yf, przy czym yf < 0,9,
Fsd, Msd — wartości obliczeniowe działań czynnych
Fsd = FSk yf, Msd = MSk yf, przy czym yf > 1,1.
248
Jeżeli warunek (12-27) nie jest spełniony, wówczas należy stosować specjalne
zabezpieczenia w postaci zakotwień lub dodatkowego balastu.
Stateczność budynku musi być zachowana zarówno w czasie normalnej pracy
konstrukcji, jak też w okresie budowy.
12.8.4. PROGRAMY NA EMC
Do obliczania sił przekrojowych w stalowych budynkach szkieletowych mogą

być stosowane wszystkie programy służące do obliczania konstrukcji prętowych.
Programy te najczęściej realizują prętową wersję metody elementów skończonych.
Programy zawierające również wymiarowanie konstrukcji stalowych spotykane
są rzadko ze względu na często zmieniające się normy.
Niektóre programy do obliczania stalowych konstrukcji szkieletowych zesta-
wiono w tabl. 12-2.
Fablica 12-2
Programy na EMC
Program
Zakres Komputer Firma
system
ETABS siły przekrojowe IBM PC PERCOMP Warszawa

AST konstrukcje typu 3Jfra- MERA 400 Instytut Konstrukcji Bu-
med-tube" i „tube-in-tu- dowlanych Politechniki
be", siły przekrojowe Warszawskiej
STRAINS siły przekrojowe ODRA 1305 Instytut Dróg i Mostów
RIAD-32 Politechniki Warszawskiej
STRUDL siły przekrojowe RIAD-32 Instytut Dróg i Mostów
Politechniki Warszawskiej
WAT KM siły przekrojowe ODRA 1305 WAT
RIAD-32
IBM PC
RAMAWB płaskie konstrukcje prę- IBM PC Wrocławskie Biuro Pro-
towe oraz wymiarowanie jektowo-Badawcze Bu-
downictwa Przemysłowe-
go
ST siły przekrojowe oraz wy- IBM PC Instytut Techniki Budo-
miarowanie wlanej
12.8.5. PRZYKŁAD OBLICZENIA TĘŻNIKA KRATOWEGO BUDYNKU
Sfa rysunku 12-42 przedstawiono rzut 15-kondygnacyjnego budynku o konstrukcji

>rzegubowej z płaskimi tężnikami pionowymi (linie przerywane). Przyjmując
itrefę wiatrową I i teren C (PN-77/B-02011), wartości obliczeniowych sił od
249
to Tl
Ol
o
1 !
H t
,1
l
.T l
.,1, ^ '• j
3x6,00=18,00
parcia wiatru oraz numerację węzłów i prętów tężnika w postaci kratownicy typu
K przedstawiono na rys. 12-43. Obciążenia obliczeniowe stropów przyjęto:
obciążenia stałe 6 kN/m2, obciążenia zmienne długotrwałe 2 kN/m2. Przepro-
wadzone obliczenia uwzględniają dwa gatunki stali: StSSY i 18G2A. Przyjęte
przekroje elementów zestawiono w tabl. 12-3; oznaczenia przekrojów wg pracy [9].
Tablica 12-3
Przekroje elementów konstrukcji
Przekrój elementu
Kondygnacja Elementy
stal 18G2A stal St3SY
1-2 HKS-360-4 HKS-400-6 słupy

3-4 HKS-340-5 HKS-400-3
5-6 HKS-300-4 HKS-360-4
7-8 HKS-300-2 HKS-340-4
9-10 HEB 240 HKS-300-3
11-12 HEB 220 HEB 240
13-15 HEB 180 HEB 190
1-15 I180PE I200PE rygle
1-7 2L 90x60x8 2L 100x75x8 krzyżulce
8-12 2L 80x40x5 2L 75x50x8
13-15 2L 60x40x5 2|_70x50x7
Obliczenie tężnika wykonano w zakresie liniowym oraz nieliniowym (przy

uwzględnieniu efektu P—A), przy wykorzystaniu programu ST, opracowanego
w języku PASCAL, na komputerze IBM PC. Program oparty został na metodzie
elementów skończonych (MES). W metodzie tej przyjęto macierz sztywności
znaną z metody przemieszczeń dla konstrukcji prętowych.
Macierz sztywności kt w przypadku pręta składa się ze współczynników
pozwalających obliczyć składowe sił uogólnionych pt działających na końce pręta,
jeżeli znane są przemieszczenia uogólnione « ; tych końców
pi = kiui. (12-28)
Sumując odpowiednie macierze sztywności prętów układu, otrzymuje się macierz

sztywności konstrukcji K. Rozwiązując uzyskany układ równań liniowych wzglę-
dem nieznanych przemieszczeń U, otrzymuje się rozwiązanie zagadnienia.
Kolejne kroki postępowania (na przykładzie kratownicy przedstawionej na
rys. 12-43) są następujące:
1. Przyjęcie globalnego układu współrzędnych X i Y oraz wprowadzenie
numeracji węzłów i elementów (rys. 12-43).
251
2. Wyznaczenie dla każdego elementu i macierzy sztywności kt w układzie
lokalnym i transformowanie jej do globalnego układu współrzędnych. Macierze
sztywności elementów można wyznaczyć korzystając ze wzoru na energię sprę-
żystą elementu [94].
Dla pręta kratownicy płaskiej w lokalnym układzie współrzędnych (związanym
z prętem) macierz sztywności ma postać
-l O l
EAt00 O
Ł' (12-29)
K, = —
l O
O 0_
a po transformowaniu jej do globalnego układu współrzędnych
cc es —cc —es"
sc ss — sc ^-ss
(12-30)
—cc —es cc es
— sc — ss sc ss
gdzie: c — cosinus kierunkowy,
s — sinus kierunkowy.
Przemieszczenia końców pręta w globalnym układzie współrzędnych określają
składowe w19 u2 i w3, M4, które tworzą wektor uogólnionych przemieszczeń (rys.
12-44)
(12-31)
Znając współrzędne (#i,:Vi) i (x2,3>2) końców l i 2 pręta, można określić jego

długość / oraz cosinusy i sinusy kierunkowe c i s . Dla prętów l i 2 analizowanej
kratownicy wielkości te oraz macierze sztywności w globalnym układzie współ-
rzędnych wynoszą:
Pręt l
/i = V ( * 2 - * 1 ) 2 + ( j ' 2 - j ; 1 ) 2 = 3,30 m,
c = cos a = (#2—*i)/J = O,
s = sin « = (yz—y-i)ll = l>
1 2 5 6
0" 1
0 0
~0
EAi 0 1 0 -1 2
(12-32)
3,30 0 0 0 0 5;
_0 -1 0 1_ 6
na zewnątrz ramek podano numerację stopni swobody w globalnym układzie
współrzędnych.
252
Pręt 2
72 = 4,46 m, cos « = 0,673, sin « = 0,740,
1 2 7 8
"0,453 0,498 -0,453 -0,498"
0,548 -0,498 -0,548
(12-33)
4,46 0,453 0,498
_symetria 0,548_
3. Składanie macierzy sztywności elementów k, w globalną macierz sztywności
K. Czynność ta polega na odpowiednim sumowaniu wyrazów macierzy sztywności
poszczególnych elementów, przy czym dodawane są wyrazy odpowiadające tym
samym stopniom swobody. Numeracja stopni swobody wynika z numeracji
węzłów według zależności
«, = (»»-!)/.+'•> (12-34)
gdzie: ns — numer stopnia swobody w globalnym układzie współrzędnych,
nw — numer węzła,
lss — liczba stopni swobody w węźle (dla kratownicy płaskiej lss = 2),
i — numer stopnia swobody w układzie lokalnym (z = !-/«).
Węzłowi l (stopnie swobody l i 2) odpowiada poniższy fragment globalnej
macierzy sztywności
l 2 3 ... 94
"A-0,453 /
4,46 4,46
0.... 0 l
AI ^2-0,548
0.... 0
K=E 3,30 "*" 4,46 (12-35)
_symetria •_ 94
4. Uwzględnienie geometrycznych warunków brzegowych przez usunięcie
właściwych wierszy i kolumn z macierzy sztywności K oraz wektora obciążeń P
i przemieszczeń U.
Dla analizowanej kratownicy występują warunki brzegowe
Ml = u.2 = us = u 4 = O. (12-36)
Z macierzy sztywności K usuwamy więc wiersze i kolumny odpowiadające stop-
niom swobody 1-4, otrzymując macierz K.
5. Rozwiązanie układu równań liniowych
KP=U (12-37)
względem niewiadomych przemieszczeń.
253
Numeracja sil w wektorze P powinna odpowiadać numeracji stopni swobody
w globalnym układzie współrzędnych. Dla przykładu siła P x (rys. 12-43) będzie
odpowiadała 5. stopniowi swobody i będzie 5. wyrazem wektora P.
W związku z tym, że macierz K jest symetryczna i pasmowa, do rozwiązania
układu równań liniowych można zastosować specjalne procedury umożliwiające
zmniejszenie wymaganej pamięci operacyjnej i czasu obliczeń.
6. Uzupełnienie zerami wektora przemieszczeń U do wektora U,
1. Wybranie dla każdego pręta odpowiadających mu przemieszczeń i oblicze-
nie sił w prętach. Siły oblicza się z zależności
tf,= C,«„ (12-38)
gdzie
EAi p
•
. = - 7 — [— c, —s, c, s]
H
jest macierzą sił wewnętrznych elementu i.

Siłę w pręcie l analizowanej kratownicy obliczono następująco: przemiesz-
czenia «15 M2, M5 i ue odpowiadające węzłom l i 3, otrzymane w wyniku rozwiązania
układu równań liniowych (krok 5), odczytano z tabl. 12-7.
Siła w pręcie wynosi
o
o FA
= -0,0023 =~; (12-39)
, - l , O,
0,0027 n
-0,0023
po podstawieniu: E = 205 GPa, /x = 3,30 m i A± = 265,3 cm2 (HKS-400-6),
otrzymuje się
N! = -3754,7 kN.
Podobnie wyznaczone są siły w pozostałych prętach.
Wyniki obliczeń programem ST (autorzy programu Piotr Kapela i Elegiusz
PosteK) dla modelu liniowego tężnika zestawiono w tabl. 12-4 i 12-5 (stal 18G2A)
oraz w tabl. 12-6 i 12-7 (stal St3SY).
Uwzględnienie w obliczeniach nieliniowości geometrycznej (efektu P—A)
spowodowało zmianę sił wewnętrznych w prętach tężnika. W ostatniej kolumnie
tabl. 12-4 przedstawiono procentową różnicę sił w prętach pomiędzy modelem
liniowym i nieliniowym. Znak dodatni odpowiada przyrostowi siły. Dla modelu
liniowego siły w prętach tężnika dla obu gatunków stali są jednakowe.
Na rysunku 12-45 przedstawiono wykresy przemieszczeń poziomych na po-
szczególnych kondygnacjach budynku dla modelu liniowego tężnika. Wychylenie
wierzchołka tężnika ze stali 18G2A dla modelu liniowego (tabl. 12-5) wynosi
6,26 cm, a dla modelu nieliniowego 6,3 cm i jest mniejsze od dopuszczalnego
przez normę = = 9,9 cm. Przemieszczenie poziome wierzchołka
F
500 500 ^
254
Tablica 12-4
Tężnik ze stali 18G2A
nr N A NR N o/
2
elementu kN cm V kN <pNR
1 -3754,75 196,3 0,865 5790,8 0,75 -0,88

2 101,09 22,8 — 695,4 — 1,77
3 -161,90 22,8 0,262 695,4 0,89 1,76
Tablica 12-5
Przemieszczenia węzłów konstrukcji
Nr węzła x y z
m m m
1 0,0000 0,0000 —
2 0,0013 0,0000
3 0,0030 -0,0031
47 00626 -00457 -
Tablica 12-6
Tężnik ze stali St3SY
nr N A NR N
elementu kN cm2 <P kN <pNK
1 -3754,75 265,3 0,931 5438,8 0,74

2 101,09 27,0 580,5
3 -161,90 27,0 0,398 580,5 0,70
•
90 0,00 23,9 - 513,9 0,00
255
Tablica 12-7
Przemieszczenia węzłów konstrukcji
Nr węzła x y z
m m m
1 0,0000 0,0000 —
2 0,0013 0,0000
3 0,0027 -0,0023
47 0,0500 -0,0359 <
10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
Przemieszczenia poziome, mm Rys. 12-45
500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000.4500 5000

Siły osiowe w słupach ściskanych, kN Rys. 12-46
'256
tężnika ze stali St3SY jest mniejsze (ze względu na większe przekroje elementów,
tabl. 12-3) i wynosi 5,0 cm (tabl. 12-7).
Obciążenie poziome powoduje zwiększenie (lub zmniejszenie) sił osiowych
w słupach tężników w stosunku do sił wywołanych obciążeniem pionowym
(rys. 12-46).
W COBP Konstrukcji Metalowych „Mostostal" w Warszawie opracowano
programy: Mostostal l i Mostostal 2 [23], pozwalające wykonać obliczenia statycz-
ne tężników. Algorytmy ogólne tych programów opracowano na podstawie metody
sił. Należy jednak zwrócić uwagę, że zastosowanie programów opartych na me-
todzie przemieszczeń (por. przykład przedstawiony w niniejszym p. 12.8.5) jest
bardziej uniwersalne.
12.8.6. PRZYBLIŻONE METODY OBLICZANIA TĘŻNIKÓW KRATO-

WYCH
Obliczanie sił w prętach tężnika można przeprowadzać według schematów zastęp-

czych [23]: antysymetrycznego (rys. 12-47) i symetrycznego (rys. 12-48). Przy
n kondygnacjach ustrój jest w-krotnie statycznie niewyznaczalny. Rozwiązanie
odpowiednich układów równań umożliwia znalezienie wartości nadliczbowych
yt i xt.
Jest kilka przybliżonych metod rozwiązania tego zagadnienia
p 1(31
111]
Xl^
IP.,112)
w, •
't
w,
2 IV
ł 7\ .{ /\
V M/ V ł j
ł ^ J . Xi Xj,
w,
J ł
A B
Rys. 12-47 Rys. 12-48
Metoda portalowa
W wyniku działania wiatru siły w słupie A C określa się z podzielenia momentu
wywracającego względem podstawy AB przez szerokość przedziału b (rys. 12-49a).
Siły w słupach A C i BD są równe, przy przeciwnych znakach. W przypadku
tężnika na rys. 12-49b siłę w słupie AC otrzymuje się, dzieląc moment wywraca-

jacy względem AB przez wartość b, a siłę w słupie BD, dzieląc moment względem
CD przez wartość b. Siły w słupach są różnej wartości i przeciwnego znaku.
~-l Rys. 12-49
W tężnikach dwuprzedziałowych (rys. 12-50) przyjmuje się, że każde przęsło

przenosi tę samą siłę poprzeczną. Stąd wynika (rys. 12-50a), że słup CD będzie
ściskany jako element przedziału CE i rozciągany jako element przedziału AC.
Siła w słupie CD będzie więc równa 0. W tężniku na rys. 12-50b siła w słupie
CD będzie określona wypadkową wynikającą z różnicy siły ściskającej w słupie CD
jako elementu przedziału CE i siły rozciągającej jako elementu przedziału AC.
Z uwagi na znaczne uproszczenia metoda ta może być stosowana do obliczania
tężników kratowych w szkieletach budynków niskich, w których siły spowodowane
przez wiatr odgrywają drugorzędną rolę.
a)
Rys. 12-50
Rys. 12-51
Metoda wspornikowa
Opiera się ona na założeniu, że wspornik kratowy pracuje jak belka pełnościenna
o zmiennym momencie bezwładności (rys. 12-51). Na podstawie tej analogii
naprężenia normalne i styczne:
Mz VS .A.
«, = _ _ , T =
_ (12-40)
258
mogą być podstawą do określenia sił w prętach wspornika kratowego:
Anł (12-41)
T„ = ~-^h, (12-42)
gdzie: N„ — siła osiowa w słupie n,

T„ — siła rozwarstwiająca w przedziale kratownicy,
M, V — moment zginający i siła poprzeczna na danej kondygnacji,
A„ — przekrój słupa n,
h — wysokość kondygnacji,
z„ — odległość słupa n od osi obojętnej wspornika,
/ = £A„ z* — moment bezwładności przekroju wspornika na danej kondygnacji,
S„ = Â„ z„ — odpowiedni moment statyczny.
Metoda ta pozwala na stosunkowo dokładne wyznaczenie sił w tężniku kra-
towym.
M e t o d a s ł u p a wielogałęziowego
Przyjmuje się, że hiperstatyczny wspornik kratowy pracuje jak wielogałęziowy
słup, którego poszczególne gałęzie (słupy tężnika) odkształcają się niezależnie.
Siły osiowe w słupach są obliczane przez sumowanie obciążeń z poszczególnych
kondygnacji, siły w krzyżulcach z równowagi węzłów, a siły w ryglach z rzutów
sił w krzyżulcach na kierunek poziomy.
W metodzie tej pomija się wpływ odkształceń na rozkład sił wewnętrznych
w ustroju hiperstatycznym. Otrzymane wyniki są tylko przybliżone.
M e t o d a słupa kratowego
Siły wewnętrzne określa się metodą słupa wielogałęziowego, a następnie wspornik
kratowy rozcina się myślowo wzdłuż pionowej osi symetrii (rys. 12-52). Lewa
część wspornika znajduje się w równowadze pod działaniem sił wewnętrznych
i niewiadomych reakcji Zt części prawej. Równowaga układu wymaga równości
przemieszczeń spowodowanych siłami wewnętrznymi i przemieszczeń od sił
nadliczbowych (skierowane poziomo). Wartości przesunięć poziomych określa się:
— od obciążeń pionowych na podstawie odkształceń słupów,
— od sił nadliczbowych z pominięciem wpływu odkształceń rygli przedziału
środkowego. Przyjmuje się, że lewa odcięta cz?ść wspornika kratowego (rys. 12-52),
z pominięciem przedziału środkowego, pracuje jak pełnościenna belka wsporni-
kowa (rys. 12-53). W tych warunkach zadanie znalezienia nadliczbowych sił Z (
można sprowadzić do poszukiwania niewiadomej funkcji zastępczego obciążenia
ciągłego />, a zatem do rozwiązania równania
y0=yM+yv, (12-43)
gdzie: ya — funkcja ugięcia odkształconej osi belki, wynikająca z odkształceń
słupów od wiadomych sił wewnętrznych,
17
' 259
yM — funkcja ugięcia odkształconej osi belki, wynikająca z odkształceń
słupów od momentu M niewiadomego obciążenia ciągłego p,
yv — funkcja ugięcia odkształconej osi belki, wynikająca z odkształceń
krzyżulców i rygli od siły poprzecznej V niewiadomego obciążenia
ciągłego p.
z, z,
/ \
\ \ /\ \
Zi Zi
A B
B
Rys. 12-52 Rys. 12-53
Wymienione metody umożliwiają stosowanie dwóch wariantów obliczeń:

— wariant I wynikający z połączenia metody wspornikowej z metodą słupa
wielogałęziowego,
— wariant II wynikający z połączenia metody wspornikowej z metodą słupa
kratowego; wariant ten jest dokładniejszy w porównaniu z wariantem I.
12.8.7. PRZYKŁAD OBLICZENIA PRZEMIESZCZEŃ POZIOMYCH

I SIŁ W SŁUPACH BUDYNKÓW OD DZIAŁANIA WIATRU
Przyjęto budynek o 30 kondygnacjach (po 3,00 m wysokości), o rzucie poziomym

przedstawionym na rys. 12-21 (konstrukcja ramowo-powłokowa). Konstrukcja
ram zewnętrznych składa się ze słupów IPBS 400 i rygli IKS 800-6, połączonych
w węzłach sztywno. Całkowite obciążenie poziome w tym przypadku jest prze-
noszone przez powłokę zewnętrzną.
Konstrukcję dwupowłokową przedstawiono na rys. 12-22. Funkcję powłoki we-
wnętrznej pełni trzon żelbetowy, w którym mieści się cała komunikacja pionowa
budynku.
260
Dla konstrukcji trzonu przyjęto beton klasy B30 o module sprężystości
Eb = 32,4 -103 MPa. Konstrukcję ram zewnętrznych przyjęto jak w przypadku
konstrukcji ramowo-po włokowej. Wysokość budynku, jak poprzednio.
3 4 5 6 7 8 9 10 12
Przemieszczenia Doziome, mm Rys. 12-54
1000 -
900
800
Rama prostopadła Rama równoległa
700
do kierunku wiatru do kierunku wiatru
600
500
400
300
200
100
I o
£ -100
</> -200
-300
.-400
-500
-600
-700
-800
-900
-1000
Rys. 12-55
261
Obciążenie wiatrem przyjęto dla strefy wiatrowej I i terenu C (PN-77/B-02011).
Obliczenia wykonano na minikomputerze MERA 400, korzystając z programu
AST opracowanego w języku FORTRAN (autor programu Marek Kapela).
Wykresy przemieszczeń poziomych na poszczególnych kondygnacjach dla
obu typów konstrukcji przedstawiono na rys. 12-54.
W wyniku działania obciążeń poziomych, w słupach ram prostopadłych
i równoległych do kierunku wiatru występują siły osiowe, które sumują się z siłami
powstającymi od obciążeń pionowych. Wykresy sił osiowych w słupach — wywo-
łane działaniem obciążeń poziomych — przedstawiono na rys. 12-55. Największe
wartości sił występują w słupach narożnych. W konstrukcji dwupowłokowej
(tube-in-tube) siły osiowe mają mniejsze wartości niż w konstrukcji ramowo-
-powłokowej (framed-tube), gdyż część obciążeń poziomych przenosi trzon.
KONSTRUKCJE Z BLACH
Konstrukcjami z blach nazywa się konstrukcje, w których blachy stanowią główną,

nośną część budowli i które tworzą jednocześnie szczelną powłokę. Budowle
tego typu służą najczęściej do przechowywania lub transportowania cieczy, gazów
lub materiałów sypkich, wykorzystywane też są w różnego rodzaju urządzeniach
przemysłowych.
W zależności od przeznaczenia konstrukcje z blach można podzielić w spo-
sób następujący:
— zbiorniki na ciecze,
— zbiorniki na gazy,
— zasobniki i silosy do przechowywania materiałów sypkich,
— rurociągi (przewody) o dużej długości i średnicy (zwykle powyżej 500 mm)
do transportu cieczy lub gazów,
— konstrukcje i urządzenia przemysłowe, takie jak kominy, wielkie piece,
nagrzewnice, instalacje odpylania, galerie transportowe itp.
Przykłady konstrukcji z blach podano na rys. 13-la-^-c.
Pod względem warunków pracy konstrukcje z blach można podzielić na
naziemne, podziemne, ciśnieniowe, bezciśnieniowe, pracujące pod działaniem
niskiej, normalnej lub wysokiej temperatury, obciążone siłami statycznymi,
dynamicznymi itp.
Konstrukcje z blach obejmują w naszym kraju poważną grupę budowli
stanowiącą ok. 15% w bilansie budownictwa metalowego.
Do najbardziej reprezentatywnych typów budowli z blach należy zaliczyć:
zbiorniki, zasobniki, silosy, rurociągi oraz kominy, i ta grupa konstrukcji jest
szczegółowo przedstawiona w niniejszym podręczniku, przy czym informacje
dotyczące kominów, ze wzgiędu na specyfikę kształtu i obciążenia, zostały podane
w rozdz. 14.
263
Rys. 1.3-1. Przykiady konstrukcji z blach: a) zbiorniki, b) silosy, rurociągi, c) galerie transportowe
264
13.2. CHARAKTERYSTYKA KONSTRUKCJI Z BLACH
Konstrukcje z blach są to cienkościenne, przestrzenne powłoki, najczęściej obro-

towe, o różnych kształtach. Powłoki te charakteryzują się szczególnymi warunkami
pracy stali. Naprężenia w powłokach są z reguły dwukierunkowe i o wysokich
wartościach. Ponadto występują również naprężenia miejscowe, mające charakter
naprężeń własnych, spowodowane spawaniem arkuszy blach, tłoczeniem blach,
jak też niektórymi metodami montażu (np. montaż zbiorników metodą rulonową).
Z punktu widzenia statycznej pracy konstrukcje z blach można podzielić
następująco:
— konstrukcje powłokowe, w których blacha stalowa pracuje wyłącznie na
rozciąganie (zbiorniki o kształcie powierzchni obrotowych),
— konstrukcje powłokowe pracujące na rozciąganie oraz — w szczególnych
przypadkach obciążenia — na zginanie (np. zbiorniki kroplokształtne),
— konstrukcje powłokowe pracujące jako całość na zginanie (np. rurociągi
naziemne i galerie transportowe),
— konstrukcje, w których blacha nie stanowi samonośnego ustroju, lecz
poszycie przekazujące obciążenie na belki i żebra (zbiorniki i zasobniki o ścianach
płaskich),
— konstrukcje, w których tylko część elementów z blach pracuje jak powłoki
(np. zasobniki z dolnymi częściami parabolicznymi).
W większości przypadków podstawowe znaczenie ma bezmomentowy stan
naprężeń (naprężenia są równomiernie rozłożone na grubości blachy). Momentowy
stan może mieć znaczenie w przypadku zbiorników cylindrycznych pracujących
pod obciążeniem hydrostatycznym, silosów pod obciążeniem w'a:rem itp. oraz
w niektórych przypadkach szczególnych. Istotną rolę odgrywają również napręże-
nia lokalne, szybko zanikające w miarę oddalania się od miejsca występowania.
Występują one najczęściej w miejscach łączenia różnych powłok, przy zmianie
grubości blach, w pobliżu sztywnych pierścieni, podpór itp. Naprężenia te,
zwane często naprężeniami krawędziowymi, należy uwzględnić przy projekto-
waniu.
Większość zbiorników, zwłaszcza na paliwa płynne, jest narażona na działanie
niskiej temperatury atmosferycznej. Niska temperatura, łącznie z występującą
w niektórych węzłach koncentracją naprężeń spawalniczych, zwiększa niebez-
pieczeństwo zniszczenia zbiornika wskutek kruchego pęknięcia. Z tego też powodu
PN-81/B-03210 (Konstrukcje stalowe. Zbiorniki walcowe pionowe na ciecze)
wymaga stosowania stali grupy St3S o odpowiedniej odmianie plastyczności,
oznaczonej symbolami C, D.
Uwzględniając trudne warunki pracy, główne elementy nośne (blachy) należy
wykonywać ze stali uspokojonej gatunku St3S lub niskostopowej 18G2 (w przy-
padku dużych obciążeń). Stal nieuspokojoną można stosować jedynie na elementy
drugorzędne. W przypadku konstrukcji pracujących w szczególnie trudnych
265
warunkach, na przykład w temperaturze powyżej 70°C, należy stosować stal
uspokojoną, drobnoziarnistą, wykazującą dużą odporność na działanie karbu.
Najodpowiedniejszą jest w tym przypadku stal gatunku St41K.
Żądane właściwości stali powinny być potwierdzone w ateście hutniczym lub
zaświadczeniu o jakości.
Wytrzymałość obliczeniową stali w podwyższonej temperaturze fdT (tempera-
tura wyższa od 70°C) oblicza się, mnożąc wytrzymałość/, przez stosunek ReTIRe,
gdzie ReT — granica plastyczności stali w temperaturze odniesienia wg PN-81/
/B-03210. Należy zaznaczyć, że PN-90/B-03200 wprowadza inny sposób ustalania
wytrzymałości obliczeniowej stali w podwyższonej temperaturze. Dla temperatury
T powyżej 70°C/, r oblicza się z zależności (14-48) w p. 14.6.3.5, przy czym wzór
ten obowiązuje dla temperatury T < 600°C.
Połączenia w konstrukcjach z blach wykonuje się obecnie wyłącznie jako spa-
wane, przy czym oprócz odpowiedniej wytrzymałości w połączeniach musi być
również zapewniona ich szczelność.
Całość zagadnień projektowania i wykonawstwa zbiorników przedstawiono
w monografii [122].
13.3. ZBIORNIKI
13.3.1. RODZAJE ZBIORNIKÓW
Pod względem sposobu użytkowania zbiorniki można podzielić na zbiorniki

do przechowywania cieczy lub gazów.
Zbiorniki na ciecze służą najczęściej do przechowywania produktów nafto-
wych, skroplonych gazów, cieczy pochodzenia organicznego (np. melasy), a także
wody. Zbiorniki na ciecze mogą być bezciśnieniowe (pracujące na parcie hydro-
statyczne) lub ciśnieniowe (pracujące przy nadciśnieniu o wartości większej
od 0,07 MPa).
Pod względem konstrukcyjnym zbiorniki na ciecze można podzielić na:
— cylindryczne pionowe (oś cylindra ustawiona pionowo) ze stałym dachem
(rys. 13-2a),
— cylindryczne pionowe z dachem pływającym (rys. 13-2b),
— cylindryczne pionowe podziemne (rys. 13-2c),
— cylindryczne poziome (rys. 13-2d),
— kroplokształtne (rys. 13-2e),
- kuliste (rys. 13-2f).
Te ostatnie mogą być także wykonywane do przechowywania gazów, są więc
omówione osobno.
Zbiorniki na gazy są najczęściej ciśnieniowe, przy czym rozróżnia się zbiorniki
niskiego ciśnienia (o nadciśnieniu poniżej 0,07 MPa) oraz zbiorniki wysokiego
ciśnienia (o nadciśnieniu powyżej 0,07 MPa).
266
a)
Pod względem konstrukcyjnym zbiorniki na gazy można podzielić na

niskociśnieniowe, do których zalicza się:
— zbiorniki dzwonowe, zwane także „mokrymi" (rys. 13-3a),
— zbiorniki tłokowe, zwane „suchymi" (rys. 13-3b),
oraz zbiorniki wysokiego ciśnienia, a więc:
— zbiorniki cylindryczne (rys. 13-3c),
— zbiorniki kuliste (rys. 13-3d).
Osobną grupę zbiorników stanowią zbiorniki wieżowe na wodę. Są one różnych
kształtów i o różnych sposobach podparcia (rys. 13-4a—c).
Spośród wymienionych powyżej zbiorników w dalszej części rozdziału omó-
Rys. 13-3
267
a) b) c)
Rys. 13-4. Zbiorniki na wodę: a) wolno stojący, b) z odciągami, c) spoczywający na układzie słupów
wionę są szczegółowo tylko te typy, które występują najczęściej w praktyce, z po-

minięciem stosowanych sporadycznie w kraju lub wcale nie projektowanych.
Zasady projektowania i wykonawstwa zbiorników przedstawił J. Ziółko w cyto-
wanej pracy [122].
13.3.2. ZASADY OBLICZANIA ZBIORNIKÓW
Obliczenia statyczne zbiorników przeprowadza się, uwzględniając następujące

obciążenia:
a) obciążenia zasadnicze, a w nich:
— ciężar własny zbiornika z osprzętem,
— ciężar cieczy przechowywanej w zbiorniku,
— ciężar śniegu,
— parcie hydrostatyczne cieczy w zbiorniku lub ciśnienie gazu,
— ciężar materiałów izolacyjnych,
— nadciśnienie w zbiorniku,
— podciśnienie w zbiorniku,
b) obciążenie dodatkowe:
— parcie i ssanie wiatru,
— wpływ temperatury,
c) obciążenie wyjątkowe (np. montażowe).
Obciążenia, omówione w rozdz. 2, cz. I [73], określa się według norm przed-
miotowych. Ciężar objętościowy cieczy przyjmuje się zależnie od jej rodzaju,
lecz nie mniej niż 8,5 kN/m 3 .
Współczynniki obciążeń w metodzie stanów granicznych określa się również
zgodnie z zasadami podanymi w rozdz. 2. Współczynniki nie objęte normami za-
sadniczymi, a więc dla obciążenia od ciśnienia w przestrzeni gazowej zbiornika
przy nadciśnieniu i podciśnieniu, przyjmuje się według norm przedmiotowych
(PN-81/B-03210).
268
Powyższe normy podają również wartości współczynnika konsekwencji znisz-
czenia w zależności od rodzaju cieczy w zbiorniku i jego objętości.
Zbiorniki mają najczęściej kształt powłoki obrotowej. Obliczenia płaszcza
zbiornika przeprowadza się więc na podstawie błonowej teorii powłok. Wyznacze-
nia naprężeń według teorii zgięciowej dokonuje się jedynie w sąsiedztwie miejsc,
w których występuje zaburzenie stanu błonowego, a więc w przypadkach podanych
w p. 13.1.
W błonowej teorii powłok za podstawę przyjęto trzy równania równowagi wy-
ciętego elementu powłoki, pokazanego na rys. 13-5a. Na element powłoki dF
o bokach dsh i dsv oraz grubości t działa obciążenie równomiernie rozłożone p.
b)
Rys. 3-5
Kształt powłoki wyznaczony jest przez dwa promienie krzywizny, południkowy

r„, tworzący krzywą obrotową, i równoleżnikowy rh, mający środek na osi syme-
trii. Boki wyciętego elementu są obciążone tylko siłami osiowymi Na i Nh, wobec
tego:
Nv = avtdsh)
gdzie: av i ah są to naprężenia normalne do powierzchni odpowiednio równoleż-

nikowej i południkowej.
Z warunku równowagi rzutu sił na kierunek promienia krzywizny r„ wynika
2NV sin - ^ +2N„ sin ~ -pdF = O , (13-2)
gdzie kąty dy i pokazane są na rys. 13-5a,

dF = ds„ ds„ .
269
Przy małych kątach
sindcp = d<p = —--, sindot, = dx = --- . (13-3)
Stąd po podstawieniu (13-3) do (13-2) i po podzieleniu przez dsv i dsh oraz

uwzględniając (13-1), otrzymuje się
^L +
5". = £ . (13-4)
Dla powłoki kulistej (ru — r„ = r) naprężenia we wszystkich kierunkach są

jednakowe i mogą być określone ze wzoru
<* = °. = <** = %. (13-5)
Natomiast dla powłoki walcowej promień r„ = oc, a promień rh = r, stąd

Yif
(13-6)
W bardziej skomplikowanych przypadkach, przy innych krzywiznach płaszczy

zbiorników, równanie (13-4) jest niewystarczające do znalezienia niewiadomych
naprężeń <T„ i ah. Drugie równanie otrzymuje się rozpatrując poziomy przekrój
równoleżnikowy o promieniu r, przy czym siły Nv) panujące na jego obwodzie,
rzutuje się na płaszczyznę tego przekroju (rys. 13-5b)
N
- "- sin?) • 2nr = pnr*.
dsh
Ponieważ: r = rh sin 99 oraz Nv = av t dsh, to
—^-j-— sin <p • 2nrh • sin ę = pnr\ sin 2 <p (13-7)
a zatem
*. = -ff- (13-8)
Wstawiając (13-8) do (13-4), otrzymuje się
i ostatecznie uzyskuje się zależność między naprężeniami południkowymi

i równoleżnikowymi
f r \
^M2-/)- (13
-10)
\ 'v l
Wzory (13-4) i (13-10) pozwalają więc na ustalenie naprężeń w dowolnej
powłoce obrotowej, stanowiącej płaszcz zbiornika.
270
Szczegółowe wzory do wyznaczania sił przekrojowych w różnych typach
zbiorników obciążonych cieczą znaleźć można w pracach [89], [122].
Warunek wytrzymałości, który można ustalić na podstawie wzorów (13-4)
i (13-10), w wielu przypadkach nie jest decydujący przy wymiarowaniu głównych
elementów zbiornika. W projektowaniu tego typu konstrukcji istotną rolę odgrywa
mianowicie warunek stateczności.
Warunek stateczności ogólnej i miejscowej dla cienkich powłok o różnych
kształtach jest trudny do ujęcia teoretycznego. Bardziej przydatne są w tym przy-
padku badania doświadczalne i doświadczenia zdobyte przy realizacji zbiorników,
niejednokrotnie wzbudzające zastrzeżenia z punktu widzenia budowy wzorów.
Sprawdzenie stateczności elementów zbiornika przeprowadza się z ogólnego
wzoru
%Nt<P„, (13-11)
gdzie ]?Nt jest sumą wszystkich sił ściskających, występujących w elemencie.

Obliczanie zbiorników według teorii zgięciowej uzależnione jest bezpośrednio
od kształtu i przeznaczenia zbiornika, dlatego też zagadnienia te są przedstawione
przy omawianiu ich poszczególnych typów.
13.3.3. ZBIORNIKI CYLINDRYCZNE PIONOWE
13.3.3.1. Uwagi wstępne. Specyfika obciążeń. Zbiorniki cylindryczne o pionowej

osi przeznaczone są najczęściej do magazynowania ropy naftowej i produktów
z niej otrzymywanych. Produkty te charakteryzują się dużą różnorodnością cech
fizycznych, mających wpływ na konstrukcję, osprzęt i użytkowanie.
Przy projektowaniu zbiorników na paliwa płynne należy mieć na uwadze
następujące czynniki:
— zagrożenie pożarowe i tworzenie się mieszanek wybuchowych,
— elektryzacja ścianek konstrukcji przy przepływach cieczy,
— działanie toksyczne,
— straty magazynowe, powstające przy przechowywaniu.
Straty przy magazynowaniu wywołane są parowaniem cieczy, przede wszystkim
benzyny. Straty te powstają:
— wskutek parowania cieczy w czasie napełniania zbiornika i wypychania
par poprzez zawory bezpieczeństwa lub podczas jego opróżniania (tzw. straty
„dużego oddechu"),
— wskutek dobowych wahań temperatury i ciśnienia w czasie magazynowania
produktu (tzw. straty „małego oddechu"),
Najczęściej spotykane zbiorniki cylindryczne na ciecze, to:
— naziemne zbiorniki cylindryczne pionowe ze stałymi dachami i płaskimi
dnami,
271
— zbiorniki cylindryczne pionowe z płaskimi dnami i dachami pływającymi,
— podziemne zbiorniki cylindryczne pionowe ze stałymi dachami,
— zbiorniki cylindryczne poziome.
Specyficznymi obciążeniami zbiorników cylindrycznych są obciążenia nad-
ciśnieniem i podciśnieniem.
Obciążenie nadciśnieniem występuje w zbiornikach w przypadku na-
pełniania zbiornika ze stałym dachem oraz w wyniku parowania magazynowego
produktu (zarówno w przypadku dachu stałego, jak i pływającego). Wartość
nadciśnienia zależna jest od temperatury, do jakiej może nagrzać się zbiornik.
Dla krajowych warunków klimatycznych wynosi ona ok. 60°C.
W zbiornikach z dachami stałymi konstrukcję nośną dachu projektuje się
na ogół na nadciśnienie 2,5 kPa. W zbiornikach z dachami pływającymi działanie
nadciśnienia objawia się wybrzuszaniem się membrany dachu. Częste powtarzanie
się wybrzuszeń dachu ma istotny wpływ na bezpieczeństwo konstrukcji, dlatego
też należy stosować odpowiednie rozwiązania konstrukcyjne, zabezpieczające
membranę przed deformacjami.
Obciążenie podciśnieniem jest istotne dla zbiorników o stałej objętości
(ze stałymi dachami) i występuje ono przy niesprawności zaworów oddechowych.
Przy projektowaniu zbiorników z dachami stałymi przyjmuje się najczęściej
podciśnienie obliczeniowe 0,5 kPa.
Obciążenie wiatrem ma bardzo istotne znaczenie w przypadku zbiorników
z dachami pływającymi, gdyż występuje po stronie nawietrznej niekorzystne
sumowanie się parcia i ssania (rys. 13-6). Badania modelowe [118] wykazały,
że współczynnik ciśnienia C„, który dla tego typu budowli wynosi 1,4 (wg obowią-
zującej PN-77/B-02011), jest znacznie zróżnicowany w zależności od proporcji
głównych wymiarów płaszcza, a ponadto jest znacznie wyższy od wartości nor-
mowej.
Projektowanie zbiorników cylindrycznych pionowych objęte jest PN-81/
/B-03210. Według tej normy wartości współczynnika obciążenia należy
przyjmować:
— dla nadciśnienia yf = 1,2,
— dla podciśnienia yf = 1,3.
Współczynnik warunków pracy (niedokładności montażu, nierówno-
mierne osiadanie fundamentu, awarie rurociągów, zmiany temperatury) jest
uzależniony od grubości płaszcza, stąd wartości jego wynoszą
« w = 1,04-1,1.
Parcie Ssanie Dach pływający Ssanie
Rys. 13-6
272
Tablica 13-1
Optymalne wymiary zbiorników wg [122]
Stosunek wymia-
Pojemność zbiornika V
Typy : płyszczyzn h rów*'
zbiorników h
m3 m
~d
-
500-^5000 8,00^12,00 +
1,25 2,0
1 1
51004-9900 12,004-16,00 4-
1,8 2,0
j
100004-16000 16,50
1"E 1,8 ' 2 ; 3
1 1
o 170004-50000 18,00
C3 2,1 ' 3,6
1 1
51 0004-100000 20,00
u 1,3 "" 4,1
(U 1
"N powyżej 100 000 22,00 <
4,6
S
1 1
_o
N
poniżej 1000 6,004-11,00
"Tio
11004^10000
i i
12,004-14,00
Ta"7" "23
'ca
&j 11 0004-16000 14,00 i i
J3
o
i i
•a 170004-32000 16,50
i
<—
powyżej 32 000 18,00
<<£jO
i
poniżej 500 4,50
i
13 9 5104-1000 6,00
1 1
i i
'li 11004-5000 7,50
*>c? — średnica zbiornika.

Współczynnik konsekwencji zniszczenia jest przyjmowany w zależ-
ności od rodzaju cieczy i objętości zbiornika w granicach
y„ = 1,06-1,10.
Optymalne wymiary zbiorników cylindrycznych pionowych, pozostających
w przeciętnych warunkach eksploatacyjnych, przedstawiono w tabl. 13-1.
13.3.3.2. Zbiorniki cylindryczne pionowe, naziemne, ze stałym dachem

i płaskim dnem. Konstrukcja zbiornika została przedstawiona na rys. 13-7.
Rys. 13-7. Konstrukcja zbiornika

cylindrycznego pionowego ze sta-
łym dachem
7 — płaszcz, 2 — kopuła dachu, 3 — rura
podnoszona, umocowana na przegubie
Dno zbiornika układa się na podsypce piaskowej o grubości od 20 do 30 cm.

Górna warstwa podsypki jest zmieszana z mazutem i stanowi antykorozyjną
ochronę dna zbiornika. Podsypkę układa się na gruncie lub na odpowiednim
fundamencie. Podsypka powinna być tak ułożona, aby dno miało spadek od środka
na zewnątrz wg rys. 13-8a, b. Niekiedy wykonuje się dodatkowy fundament
pierścieniowy, przebiegający po obwodzie dna zbiornika (rys. 13-8c).
c)
^ ^1.5*2% ,
HfflfflnnaiBHniBannn^nn^
Rys. 13-8. Sposoby posadowienia cylindrycznych zbiorników pionowych: a) w przypadku podłoża

przepuszczalnego, b) w przypadku podłoża spoistego, c) w przypadku zastosowania kontroli
przecieków
J — nasyp, 2 — poduszka piaskowa, 3 — warstwa izolacyjna (piasek z olejem opałowym lub mazutem), 4 — płyta żel-
betowa, 5 — folia górnicza, 6" — asfalt, 7 — otwór w fundamencie pierścieniowym
Płaszcz zbiornika składa się z blach, których styki pionowe wykonuje się
za pomocą spoin czołowych (rys. 13-9a). Styki poziome, przy blachach cieńszych,
wykonuje się na zakład (rys. 13-9b), a przy grubszych — jako czołowe (rys. 13-9c).
W przypadku stosowania poziomych spoin pachwinowych poziome pierścienie
płaszcza, tzw. cargi, mają układ teleskopowy (rys. 13-9b). Ma to na celu umożli-
wienie wykonania wszystkich spoin zewnętrznych jako podolne 1. Wewnętrzne
spoiny poziome 2, bęcące spoinami sufitowymi, wykonuje się wówczas jako prze-
274
rywane, o grubości co najmniej 4 mm i długości 100 mm, w odstępach 300—
-400 mm; mają one charakter konstrukcyjny, a więc nie są obliczane. Rozwiązanie
takie jest jednak niekorzystne, gdyż występuje mimośród od ciężaru własnego
oraz od obciążenia śniegiem i podciśnieniem. Jeśli połączenia carg płaszcza mu-
siałyby mieć spoiny ciągłe z obydwu stron (np. w zbiornikach do przechowywania
ropy zawierającej siarkę), wówczas lepiej jest wykonać spoiny czołowe (rys. 13-9c).
Styki pionowe sąsiednich carg wykonuje się mijankowo. Odstęp między tymi
stykami przyjmuje się zazwyczaj nie mniejszy niż 600 mm. Dolne kręgi (cargi),
stanowiące płaszcz zbiornika o dużej pojemności (powyżej 10 000 m 3 ), zaleca się
wykonywać z blach o wyższej wytrzymałości.
Rys. 13-9
a) b) c)
a) b)
Rys. 13-10. Połączenia płaszcza zbiornika

z dnem: a) właściwe, b) niewłaściwe
Blachy płaszcza łączy się z dnem obustronnymi spoinami pachwinowymi

(rys. 13-10a). Stosowanie wzmocnienia kątownikami nie jest właściwe (rys. 13-10b).
Płaszcz zbiornika należy wykorywać z możliwie jednakowych arkuszy blach,
najczęściej o długości ok. 6,00 m i szerokości takiej, aby wysokość zbiornika
stanowiła wielokrotność tej szerokości, wynoszącej najczęściej 1,50 m.
Dno zbiornika wykonuje się najczęściej z blach o grubości 4-8 mm. Kon-
strukcja dna powinna zapewniać możliwość jego spawania bez powstawania
deformacji spawalniczych. Z tego też powodu zaleca się, aby układ arkuszy dna
zbiorników o mniejszych średnicach (do 12,50 m) był taki jak na rys. 13-1 la,
a w przypadku większych średnic jak na rys. 13-1 Ib, a więc z tzw. pierścieniem
obrzeżnym.
Do łączenia blach dna na placu budowy można stosować spoiny pachwinowe
(rys. 13-12a) i spoiny czołowe na podkładce (rys. 13-12b). W dnach montowanych
tzw. metodą rulonową, gdzie wszystkie styki wykonywane są w wytwórni, można
stosować spoiny pachwinowe dwustronne (rys. 13-12c) lub czołowe bez podkładek
(rys. 13-12d). Połączenie pomiędzy blachami pierścienia obrzeżnego dna pokazano
na rys. 13-1 Ib.
D a c h y z b i o r n i k ó w projektuje się obecnie jako kopuły żebrowe o niewiel-
kiej wyniosłości Aj. = 1/10J (d — średnica zbiornika).
18*
275
a)
B-B
Szczegół A
C-C
\\X\ry\VyX\\
Szczegół B
PToszcz zbiornika
Pierścień obrzeżny dna
PodkTadka pod stykiem
j
Pierścień obrzeżny dna PTaszcz zbiornika
Środkowa część dna \ PodkTadka pod stykiem
/ \
/
'//jł/S/ys Y^{^//Y/Ą''j/,
min. 60 min. 60
Rys. 13-11
a) c)
d)
Rys. 13-12
276
Dawniej stosowano dachy stożkowe o nachyleniu tworzącej 3-12°. Dachy
stożkowe opierano najczęściej na konstrukcji nośnej, złożonej z promieniście
usytuowanych wiązarów kratowych. Przykładowe rozwiązanie schematu wiązara
pokazano na rys. 13-13a.
Poszycie dachu kopulastego spoczywa na belkach promieniowych (krokwiach)
lub płatwiach, podtrzymywanych przez wiązary dachowe albo przez żebra kopuły
(rys. 13-13b).
al
Rys. 13-13
Blachy pokrycia dachowego powinny mieć grubość co najmniej 4 mm; można

wówczas dopuścić, aby wyładowania atmosferyczne były przejmowane bezpo-
średnio przez konstrukcję zbiornika. Obrzeżny pierścień blach pokrycia może
mieć większą grubość i blachy te mogą być przyspawane do radialnych elementów
nośnych (płatwi). Blachy środkowej części powinny być zespawane ze sobą
jednostronnymi spoinami pachwinowymi i w taki sposób połączone z kątownikiem
wieńczącym płaszcz lub z obrzeżnym pierścieniem blach pokrycia. Blach środko-
wej części nie spawa się z elementami konstrukcji nośnej. Zapewnia to przekazy-
wanie na elementy nośne tylko obciążeń pionowych; natomiast przy ssaniu i nad-
ciśnieniu blachy podnoszą się i pracują jak powłoka umocowana do pierścienia
wieńczącego.
Dachy kopulaste są najczęściej kopułami prętowymi, w których żebra są ele-
mentami pełnościennymi (rys. 13-13b) lub ażurowymi, rozchodzącymi się pro-
mieniście ze środka, lub też kopułami Schwedlera, będącymi kratownicami prze-
strzennymi, statycznie wyznaczalnymi (rys. 13-13c). Dachy kopulaste wywołują
rozpór, który musi być przeniesiony przez pierścień na górnej krawędzi płaszcza
(rys. 13-14).
Przykłady rozwiązań charakterystycznych szczegółów konstrukcji (miejsc
oparcia dachu na pierścieniu wieńczącym), zaleconych przez PN-81/B-03210,
pokazano na rys. 13-15a4-d.
277
Rys. 13-14. Kopuła dacho-
wa zbiornika w czasie mon-
tażu
l — pierścień
max "5 t a
Rys. 13-15
13.3.3.3. Zbiorniki cylindryczne pionowe, naziemne, z dachem pływają-

cym. Zbiorniki tego typu są korzystniejsze od poprzednich, zwłaszcza w przypadku
magazynowania paliw płynnych, gdyż eliminują straty zarówno „dużego", jak
i „małego oddechu". Obserwuje się obecnie tendencję zwiększania pojemności
takich zbiorników.
3
W Polsce największe zbiorniki z dachami pływającymi mają objętość 50 000 m ,
3
a za granicą objętość zbiorników sięga 200 000 m . Wadą tego typu zbiorników
jest mała sztywność membrany dachu i jej tendencja do wybrzuszania się przy
podwyższonej temperaturze otoczenia.
Schemat konstrukcji zbiornika z dachem pływającym pokazano na rys. 13-16.
Wyporność dachu uzyskuje się najczęściej przez umieszczenie pierścieniowego
Rys. 13-16. Schemat konstrukcji zbior-

nika z dachem pływającym
l — płaszcz, 2 — ponton, 3 — membrana da-
chu, 4 — drabina ruchoma, 5 — tor drabiny,
6 — odwodnienie dachu, 7 — pomost, 8 —
uszczelnienie dachu pływającego
278
pontonu. Dachy pływające mają średnicę mniejszą od wewnętrznej średnicy
płaszcza o 300-800 mm. W przestrzeni pomiędzy płaszczem zbiornika a dachem
pływającym umieszczone są urządzenia zapewniające szczelność zbiornika.
Dno zbiornika cylindrycznego pionowego z dachem pływającym, jak również
jego posadowienie, nie różnią się zasadniczo od zbiornika ze stałym dachem.
Natomiast blachy płaszcza zbiornika mogą być łączone między sobą wyłącznie za
pomocą spoin czołowych (rys. 13-9c), przy czym w przypadku łączenia pierścieni
z blach o różnej grubości, zbiornik musi zachować stałą średnicę wewnętrzną.
Górna krawędź płaszcza musi być zwieńczona co najmniej jednym, a w razie
potrzeby większą liczbą pierścieni usztywniających, stanowiących stężenie wia-
trowe i wykonanych najczęściej z blach poziomych.
Dach pływający może być rozwiązany w różny sposób.
c)
Rys. 13-17
Dach pontonowo-membranowy składa się najczęściej z pierścieniowego

pontonu i wewnętrznej membrany (rys. 13-17a). Ponton jest podzielony przepo-
nami na szczelne segmenty. Wewnątrz pontonu znajduje się płaska membrana,
spawana z blach. Wymiary pontonu i membrany należy tak dobrać, aby dach
przy nieszczelności dwóch sąsiednich komór pontonu i membrany mógł jeszcze
pływać. Przy opróżnionym zbiorniku dach opiera się na krótkich słupkach umoco-
wanych do pontonu i membrany dachu. W przypadku zbiorników o średnicy
powyżej 40,00 m membrana doznaje dużych deformacji, dlatego też należy
dodatkowo usztywnić ją żebrami. W rozwiązaniach spotykanych za granicą
(np. w NRD) stosuje się żebra usytuowane promieniście (rys. 13-18a, b oraz 13-19),
natomiast w projektach opracowanych przez „Naftoprojekt" żebra usytuowane
są koliście (rys. 13-18c). Znane są też rozwiązania z zastosowaniem, na powierzchni
membrany, pływaków zwiększających warunki pływania w przypadku awaryjnego
zalania wodą lub wypłynięcia produktu naftowego.
Q)
Rys. 13-18
279
Dach dwupowłokowy składa się z dwóch pontonów, zewnętrznego i we-
wnętrznego, oraz z pierścieni blach łączących górne i dolne płaszczyzny pontonów
(rys. 13-17b). Dachy te stosuje się zwykle do średnicy 25 m. Dolna i górna
blacha powinna mieć grubość co najmniej 5 mm.
Rys. 13-19
Dach skrzynkowy składa się z pontonu pierścieniowego, do którego

umocowane są skrzynki (rys. 13-17c). Podział na ponton i skrzynki powinien
spełniać warunek, aby przy 3% nieszczelności skrzynek dach mógł pływać.
Wymiary skrzynek przyjmuje się najczęściej ok. 2,50 X 2,50 X 0,25 m. Skrzynki
wykonuje się w wytwórni i łączy na miejscu budowy. Dach tego typu najkorzyst-
niej jest stosować w zbiornikach o dużych średnicach (powyżej 25,00 m).
a)
Rys. 13-20
Najczęściej spotykane rozwiązanie usztywnienia górnej krawędzi płaszcza

zbiornika z dachem pływającym pokazano na rys. 13-20a. Usztywnienie to wyko-
rzystuje się jako pomost dla obsługi. Przekrój pontonu pokazano na rys. 13-20b.
13.3.3.4. Podziemne zbiorniki cylindryczne pionowe. Zbiorniki tego typu

służą do długotrwałego magazynowania benzyn, likwidują bowiem straty od „ma-
łego oddechu". Zbiorniki podziemne zajmują mniejszą przestrzeń niż zbiorniki
naziemne, gdyż mogą być usytuowane bliżej siebie. Schemat konstrukcji zbior-
nika pokazano na rys. 13-21.
280
Podziemne zbiorniki cylindryczne wykonuje się zwykle o objętości 250-
5000m3. Wysokość płaszcza jest nieco niższa niż w zbiornikach naziemnych,
Dach z reguły jest podparty w środku słupem. Wskazane jest stosowanie na dachu
izolacji termicznej w celu zmniejszenia warstwy gruntu. Zbiorniki wykonywane są
w żelbetowych obudowach, które przenoszą obciążenia od parcia gruntu.
Rys. 13-21. Zbiornik cylindryczny pionowy pod-

ziemny
l — płaszcz w obudowie żelbetowej, 2 -- siup, 3 — funda-
ment, 4 — wiązar dachu, 5 — obudowa żelbetowa
Pokrycie zbiornika podziemnego stanowi przeważnie blacha oparta na ruszcie

z belek i pracująca jak membrana. Dno wykonuje się tak jak w zbiornikach na-
ziemnych. Grubości blach dachu zbiorników w obudowie żelbetowej przyjmuje
się najczęściej 3 mm.
13.3.3.5. Obliczanie zbiorników cylindrycznych pionowych. Obliczanie

zbiorników tego typu przeprowadza się według zasad podanych w p. 13.3.2.
Grubość blach płaszcza wyznacza się w zależności od parcia hydrostatycznego,
zastępując jego trójkątny wykres odpowiednimi prostokątami. Przepisy projekto-
wania zalecają, aby grubość płaszcza dobierać uwzględniając warunek eksploatacji
oraz warunek tzw. próby wodnej (próbne wypełnienie zbiornika wodą).
Zmodyfikowana forma wzorów, uwzględniających powyższe warunki, jest
następująca:
-s y (13-12)
Jd
(13-13)
1,02 sfd
We wzorach tych przyjęto następujące oznaczenia:
t„ — grubość blach płaszcza zbiornika,
P = Pk y t — nadciśnienie obliczeniowe wyrażone w kPa w przestrzeni gazowej
zbiornika z dachem stałym lub ciężar obliczeniowy dachu pływającego
podzielony przez powierzchnię przekroju poprzecznego zbiornika;
w zbiorniku z dachem stałym, przy próbie wodnej p = O,
ncd} owa — obliczeniowe ciężary objętościowe odpowiednio cieczy magazynowej
i w o d y ; gcd = oc y f , Qwd = QW y f ,
y — odległość od górnej krawędzi płaszcza (dachy stałe) lub od najwyż-
szego poziomu cieczy (dachy pływające) do poziomu 100 mm nad
dolną krawędzią wymiarowanego pierścienia (dla spoin poziomych
czołowych) lub do poziomu 300 mm (w przypadku pierścienia łączo-
nego w nakładkę spoinami pachwinowymi),
281
Ci — naddatek na korozję w zależności od stopnia agresywności cieczy,
s — współczynnik dla spoin (wg rozdz. 3, cz. I [73]),
K
w> 7 n — współczynniki odpowiednio warunków pracy i konsekwencji znisz-
czenia,
r — promień zbiornika.
Z powyższych nierówności przyjmuje się wartość większą.
W miejscu skokowej zmiany grubości sąsiednich pierścieni płaszcza występuje
zaburzenie stanu błonowego. Gdyby sąsiednie, będące różnej grubości pierścienie
nie były połączone, to pod wpływem parcia cieczy doznałyby różnych odkształceń
(rys. 13-22a). W rzeczywistości w styku pierścieni przesunięcia i kąty obrotu są
jednakowe, a zatem powstaje moment zginający M i siła poprzeczna // (rys.
13-22b). Ponieważ zasięg wartości M i H jest niewielki, wielkości te oblicza się
w założeniu, że wysokość każdego pierścienia jest nieskończenie długa. Wobec
tego równania przesunięcia i kąta obrotu miejsca połączenia blach są następujące:
H
Qcl— + ^ ^ (13-14)
Et, Et„
H H M (13-15)
Et*
Qc
D, L
gdzie: QC ciężar objętościowy cieczy,
l wysokość pierścienia,
l
Indeksy l i 2 odnoszą się odpowiednio do pierścienia górnego i dolnego, pozostałe

oznaczenia przyjęto jak poprzednio.
Znając wartości H i M wyznacza się siłę osiową w pierścieniu (siłę przekrojową)
nv, moment zginający mx oraz siłę poprzeczną qx.
Zasięg wpływu zaburzenia stanu błonowego jest niewielki. Przykładowo na
rys. 13-22c i d przedstawiono wielkości mx i qx dla zbiornika o promieniu r =-
a) î
"/ 7"
•j 6 m m
m x ,Ncnn/c n
"2 0 -10 0 10 203 ui 0 2 Qx, 'Jenn
5 D -i,5-5
J r~~ ; \ 0 5
\/ m
\
^f
X
M —
v ^^L C ****
L
—~~
o — ».— *s
^ >-H* "^
~-^>
e
-—
\~^ Rys. 13-22. Zaburzenie stanu bło-
M
>M / nowego na styku pierścieni płaszcza
// / zbiornika: a) obciążenie, b) prze-
1 kroje blach, c) wykres momentów
-*• 7 mm zginających, d) wykres sil po-
przecznych
282
Promień dna r = 12,91 m
a)
12,91 12,87 12,83 12,79 12,75 12,71 12,67 12,63 12,59 12,55 12,51 12,47 12,43
t
< N cm /cm
—•—
h-*.. uCtf II.- —
_——
-~-Z~- '
= ^
=
. K = E 0 N/cm 3
f
' -2,0
K- 2 )ON/cm3
K = 150 N/cm 3
K = 50 N/cm 3
-180 -160 -14,0 -12,0 -100 - -6,0 -4,0 -2,0 O 2,0 4,0 6.0 8,0 10,0 12.0 14,0 16,0 18,0
m „ , k N cm/cm
Rys. 13-23. Zmienności momentów zginających [122]: a) wzdłuż promienia dna, b) wzdłuż wyso-
kości płaszcza
283
= 6,00 m, o grubościach blach tpl — 6 mm i t„2 = l mm, 10 m poniżej zwier-
ciadła cieczy, przy QC = 10 kN/m3.
Podobny problem zaburzeń stanu błonowego istnieje w miejscu połączenia
płaszcza z dnem. Problem ten był analizowany w wielu pracach w zależności
od podatności podłoża, grubości płaszcza i dna oraz innych czynników. Wyniki
pozwalają wnioskować, że w zbiornikach o małej pojemności zginanie dna jest
bardzo niewielkie, natomiast wpływ zginania ma większe znaczenie w przypadku
zbiorników dużych, o pojemności V > 32 000 m 3 . Współczynnik podatności
podłoża K wpływa istotnie na wielkość momentów zginających; ilustrują to wy-
kresy na rys. 13-23a [122].
Wpływ zaburzeń stanu błonowego w płaszczu zbiornika przedstawić można
w sposób podobny jak przy zmianie grubości pierścieni. Wyznaczając wielkości
H i M można z kolei określić siły nv i mx. Przykładowe przebiegi zmienności
momentów zginających — w przypadku różnej podatności podłoża K i dla różnej
pojemności zbiorników V — pokazano na rys. 13-23b [122].
Zagadnienie zaburzeń stanu błonowego w płaszczu i dnie zbiornika omówiono
w celu zwrócenia uwagi na występujące problemy. Dla celów praktycznych,
a więc projektowania, zagadnienia te mogą być pominięte i płaszcz wymiarować
można za pomocą uproszczonych wzorów (13-12) i (13-13), podanych w krajo-
wych przepisach normowych, gdyż zależności te dają wartości większe niż obli-
czone metodą dokładną z uwzględnieniem zginania. Podobnie zagadnienie to trak-
tują przepisy zagraniczne.
Obliczenia wytrzymałościowe górnej krawędzi płaszcza zbiornika przeprowa-
dza się uwzględniając ciężar własny dachu ze śniegiem, wywołujący rozciąganie,
oraz ssanie wiatru i nadciśnienie, które wywołują ściskanie.
Siłę osiową w pierścieniu wieńczącym kopułę powłokową (rys. 13-24a) oblicza
się ze wzoru
przy czym p oznacza obciążenie działające na dach z dom do góry.

Przy obliczeniu pierścienia na obciążenie wiatrem wielkość parcia ustala się
wg rys. 13-24b. Przyjmuje się, że parcie wiatru W^ przekazuje się na pierścień
w postaci sił stycznych T9 = T0 sin ę, przy czym
Moment zginający i siłę podłużną w pierścieniu górnym, wywołane obciąże-

niem Tę, wyznaczyć można ze wzorów:
, (13-18)
(13-19)
284
b)
f
•c H
ł_
in ip
Rys. 13-24
Dla kąta <p = -- wielkości te wynoszą:
Mmax= -0,2854 r o r 2 , (13-20)
N m a ; c = -0,7854 T„r. (13-21)
Naprężenia w pierścieniu oblicza się następnie ze wzoru
, Mmą,
a = - i t TW/
(13-22)
gdzie ]?N jest sumą sil podłużnych od najniekorzystniejszych obciążeń. Przekrój:

pierścienia A i wskaźnik wytrzymałości Wy oblicza się uwzględniając zakreskowaną
część przekrojów pokazanych na rys. 13-15. —
Niezależnie od sprawdzenia naprężeń powinien być również sprawdzony
warunek stateczności pierścienia wg wzoru
(13-23)
285
Ponadto powinien być spełniony warunek
2
10/>'r 2
A > - - , — - , cm ,
gdzie: p' — nadciśnienie obliczeniowe w przestrzeni gazowej zbiornika, zmniej-

szone o nacisk od ciężaru własnego dachu, kPa,
« — kąt nachylenia dachu.
Górny pierścień płaszcza zbiornika z dachem pływającym usztywnia się
kątownikiem i tzw. pierścieniem wiatrowym (rys. 13-20a). Wskaźnik wytrzymało-
ści przekroju tego pierścienia musi spełniać warunek
2 s
Wy ^ 4,78 • 10- • d*hwk , cm (13-24)
gdzie: zok — obciążenie charakterystyczne wiatrem na jednostkę powierzchni, kPa,
h, d— wysokość i średnica płaszcza, m.
Stateczność płaszcza zbiornika jest zagadnieniem bardzo istotnym w przy-
padku zbiorników o dużych średnicach. Utratę stateczności płaszcza wywołać
może obciążenie wiatrem, przy najniższym położeniu dachu.
Pierścień wiatrowy przy górnej krawędzi zbiornika może być niewystarczają-
cym zabezpieczeniem stateczności. W takich przypadkach należy stosować dwa
lub więcej takich pierścieni. Zagadnienie określenia liczby pierścieni nie zostało
dotychczas ściśle opracowane teoretycznie i w krajowych przepisach projektowania
oparto się na normie brytyjskiej.
Tok postępowania przy sprawdzaniu stateczności miejscowej płaszcza jest
następujący:
a) określa się Hf, tj. maksymalny dopuszczalny odstęp usztywnień, przy za-
łożeniu minimalnej grubości blach płaszcza, ze wzoru
, (13-25)
b) określa się HE, tj. zastępczą wysokość płaszcza równą wysokości płaszcza
zbiornika wykonanego z blach o minimalnej grubości, ze wzoru
gdzie: tfi — grubość blach poszczególnych pierścieni płaszcza, mm,

h, — wysokość poszczególnych pierścieni płaszcza, m,
=
_ _ _ _ =
~ 58wk-{-p ~~ wk-{-p '
wk — charakterystyczne obciążenie wiatrem, kPa,
p = 0,5 kPa — obliczeniowe podciśnienie w zbiorniku cylindrycznym pionowym,
d — średnica zbiornika, m.
286
Wartości obliczone ze wzorów (13-25) i (13-26) uzyskuje się w m, mimo że
grubość blach wstawia się do wzorów w mm.
Gdy HE < Hp, wystarczy górny pierścień wiatrowy, natomiast gdy Hp <
< HE < 2H„, należy zastosować pierścień dodatkowy, a gdy 2HP < HE < 3Hp}
dwa dodatkowe pierścienie. Pierścienie pośrednie rozmieszcza się w odległości h'
od pierścienia górnego, przy czym:
TT
— przy jednym pierścieniu dodatkowym h' = — ^ [m],
^
TT
— przy dwóch pierścieniach dodatkowych: h' — — — [m] dla pierwszego
i h' = --£ [m] dla drugiego.

Dach pływający należy obliczać dla następujących układów obciążeń i ich
wielkości:
— objętościowy ciężar cieczy QC = 7,0 kN/m3, przyjmując że na powierzchni
dachu warstwa wody z opadów osiąga nie więcej niż 200 mm,
— awaryjne nieszczelności membrany i dwóch komór (dachy pontonowo-
-membranowe) lub nieszczelności dwóch sąsiednich komór (dachy dwupowłoko-
we),
— dach spoczywa na podporach, a na jego powierzchni zalega woda atmosfe-
ryczna (200 mm).
Obliczenia pontonu wykonuje się najczęściej w sposób przybliżony, traktując
go jako skrzynkową belkę ciągłą o rozpiętości przęsła równej rozstawieniu podpór
dachowych.
13.3.3.6. Dodatkowe wyposażenie zbiorników cylindrycznych pionowych.

Zbiorniki, aby spełniały swoje zadanie, muszą być wyposażone w dodatkowe
elementy konstrukcyjne i urządzenia technologiczne, zwane popularnie osprzętem.
Niektóre elementy osprzętu nie są projektowane przez inżyniera budowlanego,
lecz znajomość ich jest konieczna przy prawidłowym kształtowaniu konstrukcji.
Króćce produktowe przeznaczone są do podłączenia rurociągów ssawnych
i tłocznych. Króćce wykonuje się w pierwszym dolnym pierścieniu płaszcza.
Przykłady rozwiązania króćca pokazano na rys. 13-25a, b. Wielkość i liczbę króć-
ców dobiera się w zależności od przewidywanej wydajności pomp oraz przyjętego
rozwiązania instalacji technologicznej.
Rura podnoszona przeznaczona jest do pobierania cieczy z górnego po-
ziomu.
Włazy umożliwiające wejście do pustego zbiornika, zwykle o średnicy
600 mm, umieszcza się na wysokości 750 mm ponad dnem.
Schody i drabiny. Drabiny stosuje się jedynie w małych zbiornikach.
Zbiorniki większe wyposaża się w schody umocowane wspornikowe do płaszcza.
Szerokość biegu powinna wynosić 850 mm, szerokość stopni co najmniej 120 mm,
a nachylenie maksymalne 45°.
237
a) b)
Blacha
wzmacniająca
Rys. 13-25
Instalację przeciwpożarową zapewnia się przez pokrycie zwierciadła

cieczy warstwą piany o grubości co najmniej 60 cm.
Zawory bezpieczeństwa regulują nadciśnienie i podciśnienie w zbiorniku.
Najczęściej stosuje się jednocześnie zawory mechaniczne i hydrauliczne, umiesz-
czone na jednym króćcu. Wraz z zaworami montuje się bezpiecznik przeciw-
ogniowy, zapobiegający przedostawaniu się płomienia z zewnątrz do wnętrza
zbiornika.
Podpory dachowe są stosowane w zbiornikach z dachem pływającym.
Składają się one z dwóch rur łączonych teleskopowo i zapewniających możliwość
regulacji odległości dachu od dna, która powinna wynosić w czasie eksploatacji
800-1000 mm, a w czasie remontu 1800-2000 mm.
Ponadto stosowane są zawory napowietrzające, zabezpieczające przed
wytwarzaniem się poduszki powietrznej i próżni, oraz drabiny ruchome,
zapewniające stały dostęp do dachu pływającego. Konieczne jest też urządzenie
do odprowadzania wody opadowej z dachu pływającego. Jest to najczęściej
studzienka umieszczona w środku dachu wraz z przewodem benzynoodpornym,
elastycznym.
Bardzo ważnym elementem wyposażenia dachu pływającego jest uszczel-
n i e n i e pomiędzy płaszczem zbiornika a pływającym dachem. Po-
winno ono zapewniać szczelność niezależnie od odkształceń płaszcza, a jednocześ-
nie siła dociskająca do płaszcza nie może być zbyt duża. Znane są obecnie dwa
typy uszczelnień: tzw. mechaniczne i miękkie.
Uszczelnieniu mechaniczne (rys. 13-26a-hf) charakteryzują się tym, że wyposa-
żone są w blachę ślizgową, dociskaną do płaszcza zbiornika układem pantografów,
a elastyczne uszczelnienie z tworzywa sztucznego znajduje się między blachą
a pontonem. Pantografy zwykłe rozmieszcza się na obwodzie co ok. 1000 mm.
Blacha ślizgowa wykonana jest zwykle z ocynkowanej taśmy stalowej o grubości
1,5 mm, mającej wygięcia, które umożliwiają jej skracanie się i wydłużanie.
:288
Rys. 13-26. Przykłady uszczelnień: a)-^f) mechaniczne, g)-f-k) miękkie
I — blacha ślizgowa, 2 — elastyczna uszczelka z kauczuku lub innego tworzywa sztucznego, 3 — pantograf, 4 — sprężyna
dociskająca
W uszczelnieniu miękkim (rys. 13-26g-Hk) elastyczny pierścień z kauczuku

odpornego na działanie ropy naftowej lub z innego tworzywa sztucznego jest
dociskany bezpośrednio do płaszcza zbiornika. Zbyteczne są więc pantografy,
a sprężyny dociskające zastąpiono sprężystością uszczelki.
Najbardziej znane uszczelnienie typu mechanicznego to uszczelnienie Wigginsa
i Hor tona, a typu miękkiego to uszczelnienie japońskie Kiszil.

13.3.4. ZBIORNIKI CYLINDRYCZNE POZIOME
Zbiorniki cylindryczne poziome mają szerokie zastosowanie w różnych dziedzi-

nach przemysłu, głównie chemicznym, energetycznym, spożywczym, jak również
w rolnictwie.
Zbiorniki cylindryczne poziome wykonuje się o pojemnościach 3-150 m 3 ,
średnicach 1,40-3,20 m i długościach 3,00-20,00 m. Średnica powinna być
dostosowana do wymiaru dennic produkowanych w kraju. Przyjmuje się zasadę,
że zbiorniki poziome są całkowicie wykonane w wytwórni. Ta zasada determinuje
wymiary zewnętrzne, które nie powinny przekrac2ać skrajni kolejowej. Robocze
ciśnienie w zbiornikach poziomych wynosi najczęściej 0,04-0,06 MPa, a do-
puszczalne podciśnienie 0,003 MPa.
Zbiorniki cylindryczne poziome stosuje się jako naziemne (rys. 13-27a) i pod-
ziemne (rys. 13-27b). Zbiorniki naziemne opiera się na dwóch podporach beto-
nowych lub ceglanych za pośrednictwem stalowych podpór siodłowych. Przykład
rozwiązania takiej podpory siodłowej pokazano na rys. 13-28a. Zbiorniki podziem-
ne układa się w gruncie w zależności od poziomu wody gruntowej. W gruntach
suchych wystarcza zasypka piaskowa, natomiast w gruntach wilgotnych, gdy
poziom wody gruntowej sięga do połowy średnicy zbiornika, konieczna jest
dodatkowa płyta betonowa, do której kotwi się zbiornik (rys. 13-27b). W zbior-
nikach naziemnych nie stosuje się wewnętrznych żeber lub przepon. W zbiorni-
kach podziemnych, narażonych na utratę stateczności płaszcza wskutek parcia
A-A
A-A
Rys. 13-27. Zbiorniki cylindryczne poziome: a) naziemny, b) podziemny

l - właz, 2 - zasypka piaskowa, 3 - płyta betonowa, 4 - obejma kotwiąca, S - pierścień usztywniający płaszcz*
6 — dennica
290
Rys. 13-28
gruntu, stosuje się niekiedy przepony trójkątne (rys. 13-28b) lub użebrowanie
bez przepon. Rozwiązanie z przeponami trójkątnymi lub żebrami nie jest jednak
wygodne w przypadku czyszczenia zbiornika od wewnątrz.
Grubość płaszcza z b i o r n i k a n a z i e m n e g o ustala się na podstawie warunku
wytrzymałości i stateczności. W pierwszym przypadku grubość płaszcza wyznacza
się ze wzoru
(Scdd„~}-p}r £
(13-27)
gdzie dw oznacza średnicę wewnętrzną płaszcza, a pozostałe oznaczenia jak w p.

13.3.3.5.
Warunek stateczności uwzględnia się dla przypadku zginania płaszcza zbior-
nika jako całości (między podporami). W tym przypadku naprężenia ściskające
muszą być mniejsze od naprężeń krytycznych. Stąd warunek stateczności przybiera
postać
19 PE1
,12 (13-28)
gdzie: M — moment obliczeniowy.
n
iPi
dz — zewnętrzna średnica płaszcza.

Płaszcze z b i o r n i k ó w p o d z i e m n y c h należy sprawdzać na ściskanie wywo-
łane parciem gruntu (rys. 13-29a). Dla powyższego przypadku warunek statecz-
ności jest wyrażony zależnością
(13-29)
Ptr
19' 291
Rys. 13-29
b)
przy czym parcie krytyczne można określić wg pracy [22] następującym wzorem
Et„ 2M2-1,3
+0,13 E'
w/ (2r>|3 '
(13-30)
gdzie: w — liczba półfal przy wyboczeniu (rys. 13-29b),

/ — rozstaw pierścieni usztywniających płaszcz.
Liczba półfal n powinna być tak dobrana, aby wielkość pcr była najmniejsza.
Liczba półfal musi być parzysta.
W połączeniu dennicy z płaszczem następuje zaburzenie stanu błonowego
naprężeń. Wielkość tych zaburzeń jest uzależniona od zastosowanej krzywizny
przejściowej pomiędzy dennicą a płaszczem oraz od nadciśnienia eksploatacyjnego.
Przebieg tych zaburzeń można określić podobnymi metodami jak w przypadku
zaburzenia w płaszczu zbiornika pionowego.
Osprzęt zbiorników poziomych stanowią:
— właz o średnicy co najmniej 500 mm,
— drabina zapewniająca dostęp do wnętrza zbiornika,
— rury: nalewowa, pomiarowa, odwadniająca i odpowietrzająca.
13.3.5. ZBIORNIKI WIEŻOWE NA WODĘ
Zbiorniki tego typu mają za zadanie gromadzenie wody w systemie wodociągo-

wym w celu zapewnienia odpowiedniej rezerwy w przypadku okresowego zwięk-
szonego zużycia. Spośród wielu typów zbiorników na wodę, największą i naj-
różnorodniejszą grupę stanowią zbiorniki wieżowe, umieszczone na konstrukcji
wsporczej, których dna znajdują się ponad poziomem terenu.
Zbiorniki wieżowe oprócz magazynowania wody mają za zadanie zapewnienie
odpowiedniego ciśnienia. Ponieważ wnętrze zbiornika musi mieć odpowiednie
zabezpieczenie antykorozyjne, często zatem korzystne jest stosowanie płaszcza
aluminiowego.
292
Rys. 13-30
Metalowe zbiorniki wieżowe opierają się na stalowej konstrukcji wsporczej

i ze względu na znaczne wyniesienie ponad poziom terenu powinny mieć este-
tyczny kształt i wygląd (rys. 13-30a, b). Dlatego też konstrukcje te wyróżniają się
wielką różnorodnością i najczęściej projektowane są indywidualnie.
Pomimo znacznej różnorodności konstrukcje wsporcze można podzielić na
trzy grupy:
— pojedynczy siup zamocowany w fundamencie (rys. 13-4a),
— słup z odciągami linowymi (rys. 13-4b),
— układ wielu słupów (rys. 13-4c).
Na jednym słupie opierają się zwykle zbiorniki o niewielkiej pojemności.
Przykłady takich rozwiązań pokazano na rys. 13-31a-^g. Należy jednak zaznaczyć,
że wykonanie powłoki kulistej, z powodu braku odpowiednich matryc, zwiększa
znacznie koszty zbiornika. Korzystniejsze jest więc zastosowanie kształtu pokaza-
nego na rys. 13-31f i g (dwa stożki i cylinder lub bez cylindra), gdyż powierzchnię
stożkową można wykonać z powtarzalnych segmentów.
Gdy wzrasta pojemność i wysokość zbiornika, słup może być ukształtowany
w kształcie stożka ściętego. Oparcie zbiornika na słupie z odciągami stosowane
jest rzadko. Natomiast konstrukcje wsporcze zbiorników, złożone z systemu słu-
pów, są bardzo często stosowane. Układ prętów może być różny; najczęściej
stosowany układ pokazano na rys. 13-32.
Obliczanie zbiorników wieżowych na wodę nie jest objęte normą przedmiotową.
Obliczenia należy przeprowadzić z uwzględnieniem obciążenia oblodzeniem.
Wartości tego obciążenia należy przyjmować wg PN-87/B-02013 i w oparciu
o informacje podane w rozdz. 14.
293
a) b) c)
L...
Rys. 13-31
_d=JO,00
Rys. 13-32. Zbiornik wieżowy na wodę w Sko-

czowie o pojemności V = 1140 m 3
Projektując podatną konstrukcję nośną zbiornika (np. słup z odciągami),

należy sprawdzić, czy fale wodne w zbiorniku, wywołane parciem wiatru, nie są
niebezpieczne dla zbiornika. Działanie dynamiczne wody może być częściowo
ograniczone przez podzielenie zbiornika przegrodami na mniejsze części. Oblicze-
nie efektów dynamicznych jest trudne, dlatego często korzysta się z wyników
badań modelowych.
Współczynniki warunków pracy i konsekwencji zniszczenia powinny być
określone przez projektanta w zależności od typu, pojemności i znaczenia zbiornika.
294
13.3.6. ZBIORNIKI KROPLOKSZTAŁTNE NA CIECZE
Zbiorniki w kształcie kropli nie były dotychczas stosowane w Polsce, Pewna ich
liczba istnieje w USA, we Francji, na Środkowym Wschodzie, a także w ZSRR.
Z tych też powodów omówienie ich w niniejszym rozdziale ma na celu zasygnali-
zowanie zagadnienia.
Zbiorniki kroplokształtne charakteryzują się tym, że w stanie napełnionym
naprężenia w powłoce są we wszystkich punktach i kierunkach jednakowe. Tak
więc z punktu widzenia zużycia materiału są najkorzystniejsze, jednakże wykonaw-
stwo ich jest znacznie droższe od innych typów.
Przykład zbiornika kroplokształtnego pokazano na rys. 13-33a. Dodatkową
komplikacją konstrukcyjną jest konieczność stosowania konstrukcji wewnętrznej,
pracującej gdy zbiornik jest opróżniony lub wypełniony tylko częściowo. Wpro-
wadzenie żeber zaburza znacznie powłokową pracę blach i wpływa na zwiększenie
ciężaru.
Rys. 13-33. Zbiorniki kroplokształtne: a) zwykły, b) z belką pierścieniową, c) wielotorusowy

l — płaszcz, 2 — szkielet, 3 — słupki, 4 — belka pierścieniowa, 5 — schody
Nowsza koncepcja zbiornika kroplokształtnego polega na wykonaniu w równi-

kowym przekroju zbiornika mocnej belki pierścieniowej, stalowej lub żelbetowej
(tzw. system Cacuota); zbiornik taki nie ma zatem wewnętrznej konstrukcji pod-
trzymującej (rys. 13-33b).
Innym sposobem rozwiązania zbiornika kroplokształtnego jest tzw. zbiornik
wielotorusowy, a więc składający się z kilku powłok kroplokształtnych. Schemat
tego zbiornika pokazano na rys. 13-33c.
Zbiorniki kroplokształtne wykonywane były za granicą o pojemności do
8000 m 3 , natomiast zbiorniki wielotorusowe do 20 000 m 3 , i mogą one pracować
przy nadciśnieniu do 0,15 MPa.
Grubość poszycia wynosi zwykle 4-6 mm, z wyjątkiem blach dolnych, które
są grubsze (8-10 mm).
13.3.7. NISKOCIŚNIENIOWE ZBIORNIKI NA GAZ
13.3.7.1. Ogólna charakterystyka. Przez pojęcie zbiornik niskociśniemowy

należy rozumieć zbiornik, w którym nadciśnienie jest mniejsze od 0,07 MPa.
Większość tego typu zbiorników przeznaczona jest do magazynowania gazów
295
palnych, używanych w różnych gałęziach przemysłu, jak również w gospodarce
komunalnej. Stosowanie zbiorników na gaz świetlny ma na celu:
— uzyskanie rezerwy gazu na okres szczytowego zapotrzebowania,
— utrzymanie stałego ciśnienia w sieci gazowej,
— wyrównanie składu chemicznego,
— dokładne wymieszanie gazów.
Obecnie stosowane zbiorniki różnią się zarówno pod względem funkcjonalnym,
jak i konstrukcji.
Ponieważ zasadniczym zadaniem zbiornika jest utrzymanie stałego ciśnienia,
zatem najczęściej stosowane typy zbiorników mają zmienną objętość.
W niniejszym rozdziale zostały omówione dwa rodzaje zbiorników: zbiorniki
dzwonowe, zwane także „mokrymi", i zbiorniki tłokowe, zwane „suchymi".
13.3.7.2. Zbiorniki dzwonowe. Zbiorniki tego typu stosuje się najczęściej

o pojemności od 1000 do 40 000 m 3 .
Zbiorniki dzwonowe składają się z walcowego, odkrytego basenu wodnego
oraz z dzwonu i teleskopów, które w miarę dopływu gazu wynurzają się z basenu
(rys. 13-34). Dzwon ma kształt walca z kopulastym dachem. Zarówno pobocz-
nica dzwonu (płaszcz), jak i dach dzwonu są szczelne. Teleskop jest walcem bez
dna i dachu. Dolne krawędzie dzwonu i teleskopu zaopatrzone są w zamknięcie
wodne zwane tacą, tj. pierścieniową rynnę o przekroju ceowym (rys. 13-35).
Taca zaczepia się o pierścień znajdujący się na górnej części teleskopu i powoduje
jego wynurzanie. Zazębione tace wraz z wodą zaczerpniętą z basenu i znajdującą
się w tacy dzwonu tworzą uszczelnienie hydrauliczne dla gazu znajdującego się
Rys. 13-34. Zbiornik dzwonowy

l — płaszcz basenu, 2 — teleskop,
3 — dzwon, 4 — prowadnica, 5 — rol-
ki górne, 6 — rolki dolne, 7 — galerie,
R — stężenia szkieletu
Rys. 13-35. Szczegół konstrukcji zbiornika
dzwonowego
l — rolka górna teleskopu, 2 — taca dzwonu, 3 — rolka
dolna, 4 — prowadnice wewnętrzna i zewnętrzna,
5 — płaszcz i usztywnienie dzwonu
w zbiorniku. Dzwon i teleskopy wyposażone są w rolki, które toczą się po prowad-

nicach. Prowadnice (rys. 13-35) zapewniają prawidłową pracę zbiornika przy
obciążeniu wiatrem i jednostronnym obciążeniu śniegiem.
Zbiorniki o niewielkiej pojemności (do 10 000 m3) nie mają teleskopów, tylko
basen i dzwon (rys. 13-36). Zbiorniki (do 40 000 m 3 i powyżej) mogą mieć
jeden, dwa, trzy teleskopy. Najczęściej stosuje się dwa teleskopy i dzwon.
Basen wodny wykonuje się z blach stalowych. Do płaszcza basenu umoco-
wane są prowadnice — słupy szkieletu stalowego. Ze względu na niewielkie na-
prężenia pionowe w płaszczu basenu pomija się w obliczeniach wpływ obciążenia
pochodzącego ze szkieletu.
Układ blach, sposób łączenia arkuszy i płaszcza z dnem są identyczne jak
w zbiornikach na ciecze. Górną krawędź płaszcza basenu usztywnia chodnik dla
obsługi, wykonany z blachy żeberkowej.
Po kilkuletniej eksploatacji na dnie zbiornika powstaje osad, dlatego też tele-
skopy i dzwon nie opierają się bezpośrednio na dnie zbiornika, lecz na tzw. stołkach
(rys. 13-37).
Zbiornik opiera się na fundamencie żelbetowym w kształcie pierścienia, z po-
szerzeniami w miejscach usytuowania stołków. Wewnątrz pierścienia fundamento-
wego układa się płytę z betonu nieuzbrojonego. Na fundamencie wykonuje się
podsypkę piaskową.
Dach dzwonu wykonuje się w postaci żebrowej kopuły kulistej o wynio-
słości JL •—. rozpiętości. Grubość blachy kopuły wynosi najczęściej 2,5-3,0 mm,
12 16
z wyjątkiem obwodowego pierścienia, który jest grubszy (4-6 mm). Blachy obwo-
dowego pierścienia są przyspawane do konstrukcji nośnej, a blachy środkowej
części kopuły spoczywają luźno na użebrowaniu i umocowane są jedynie do pier-
ścienia obwodowego. Zasady pracy kopuły są podobne do pracy dachów zbiorni-
297
Rys. 13-36. Zbiornik dzwo-
nowy o pojemności V =
= 3000 m 3
Rys. 13-37. Oparcie dla ruchomych części

zbiornika dzwonowego
l — taca, 2 — rolki dolne, 3 — stołek podpierający
teleskop i dzwon, 4 — prowadnica zewnętrzna, 5 — j 3/ 2 /
płaszcz teleskopu, £ — prowadnica wewnętrzna
ków stałych. Żebra kopuły połączone są ze słupami płaszcza dzwonu. Najbardziej

niekorzystne obciążenie słupów występuje przy pustym zbiorniku pokrytym
śniegiem.
Płaszcz dzwonu składa się z zewnętrznych (górnego i dolnego) pierścieni
wykonanych z blach o grubości 6-8 mm oraz ze środkowej części, której blachy
mają grubość mniejszą, tj. 2,5-3,0 mm. Pierścienie górny i dolny przymocowane
są do słupów, natomiast środkowa część płaszcza nie jest połączona z żebrami
nośnymi (rys. 13-38).
Wysokość blach tacy powinna być tak dobrana, aby wyeliminować ulatnianie
się gazu w najbardziej niekorzystnych warunkach pracy zbiornika i zapobiegać
wylewaniu się wody, gdy osiąga najwyższy poziom.
298
Rys. 13-38. Schemat
konstrukcji dzwonu
l — górny pierścień usztyw-
niający, 2 - dolny pierścień,
tr
S — płaszcz, 4 — słupy, 5
i Q — osie stężeń
lx
.fr-f-y——h
,-1 i \ T T
-4-
l\ 2^4-X-—4 ^-+v!
X '
Płaszcz teleskopu projektuje się jak płaszcz dzwonu. Szkielet teleskopu

tworzą słupy i połączone z nimi poziome pierścienie usztywniające.
Siły poziome od parcia wiatru na ruchome części zbiornika i siły od nierówno-
miernego obciążenia śniegiem są przenoszone przez szkielet prowadzący.
Najniekorzystniejsze obciążenie szkieletu występuje w dwóch przypadkach:
gdy zbiornik jest napełniony (największe siły osiowe w prętach szkieletu) i gdy
rolki znajdują się w połowie odległości między poziomymi podestami dla obsługi.
Kratowy szkielet prowadzący, składający się ze słupów, rygli poziomych oraz
skratowań, zakłóca rozkład parcia strumienia powietrza, dlatego też współczyn-
nik opływu należy przyjmować o wartości 0,7.
Schemat obciążenia dzwonu i telskopów pokazano na rys. 13-39a.
Punkt przyłożenia wypadkowej od obciążenia śniegiem przyjmuje się w odległości
e = 0,2l2dd (da— średnica dachu), punkt przyłożenia poziomego parcia wiatru
na kopułę w odległości k = f 13 (/ — wyniosłość kopuły od jej płaszczyzny podsta-
wy). Przyjmując oznaczenia wg rys. 13-39a, naciski sumaryczne na wszystkie
rolki wyznacza się z następujących wzorów:
— dla rolek górnych (umocowanych do dzwonu)
, G,+ W, oj (13-31)
— dla rolek dolnych dzwonu
p, = . (13-32)
dla górnych rolek teleskopu
3 = f (13-33)
'2
dla dolnych rolek teleskopu
(13-34)
299
A, PrmQX H, H2
Rys. 13-39
Maksymalny nacisk jednej rolki można wyznaczyć zakładając, że parcie wiatru

przejmują tylko rolki znajdujące się po stronie zawietrznej oraz że rozkład nacisku
radialnego po stronie zewnętrznej zmienia się według cosinusoidy (rys. 13-39c, d).
Uwzględniając powyższe i wprowadzając oznaczenie jak na rys. 13-39b, można
napisać, że w dowolnym punkcie strony zawietrznej oddziaływanie radialne wynosi
5 = Sd cos cp (13-35)
a na nieskończenie mały odcinek łuku rd<p przypada obciążenie
dS — Srd<p = S0r cos (p de. (13-36)
Rzutując dS na kierunek działania wiatru, otrzymuje się

(13-37)
dP = dS cos ę = S0r cos2
Maksymalny nacisk rolki Prmax określa się przyjmując stałą siłę 5 na odcinku
obwodu, z którego przekazywane jest obciążenie na rolkę (rys. 13-39b-ê) i przyj-
mując n rolek na jednym poziomie
(13-40)
Po podstawieniu odpowiednich wartości
Pr„=*2L*L=*2L. (13-41)
*
J
nr n n ^
Ponieważ liczba rolek wewnętrznych jest zwykle dwa razy większa, nacisk rolki
wewnętrznej jest więc dwukrotnie mniejszy.
Znając nacisk rolek można wyznaczyć siły Dt w poziomych p r ę t a c h
szkieletu prowadzącego (rys. 13-39e), a zatem
(13-42)
2«dn|
Projektując poziomy pręt szkieletu należy uwzględnić, oprócz siły podłużnej,

również moment zginający wywołany ciężarem własnym i obciążeniem eksploata-
cyjnym chodnika do obsługi.
Siły w prętach poziomych zmieniają się wzdłuż obwodu. W sąsiednich prze-
działach powstaje różnica tych sił H
rl
~P? :• (13-43)
Wyrażając siły Pr w zależności od Prmax i zastępując wieloboczny kształt układu

prętów poziomych kształtem kołowym, można przeprowadzić całkowanie jak
przy wyznaczaniu maksymalnego nacisku rolki. W wyniku otrzymuje się
z czego wynika, że siła H jest dwukrotnie mniejsza od siły nacisku rolki.
301
Szkielet prowadzący jest przestrzennym układem kratowym. Rozkładając
kratownicę przestrzenną na kratownice płaskie i rozpatrując obciążenie jednej
kratownicy} pokazanej na rys, 13-39f, do której zaczepiono siły H, i Nt, otrzymuje
się dla węzła a (zakładając, że pracują tylko krzyżulce rozciągane):
Nab = - =- , (13-45)
cos 9?!
V, = -H, tg Vl = - tg <p, . (13-46)
Analogicznie można wyznaczyć siły w pozostałych prętach. Obliczenia wystarczy

oczywiście ograniczyć do wyznaczenia sił maksymalnych.
P r o w a d n i c e (słupy) projektuje się, traktując je jako belki ciągłe podparte
w węzłach. Przy wyznaczaniu naprężeń od zginania siły od oddziaływania rolek
ustawia się w połowie rozpiętości belki. Wielkość nacisku należy jednak w tym
przypadku skorygować ze względu na to, że połowa teleskopu jest zanurzona
w basenie.
Słupy projektuje się jako pełnościenne z elementów walcowanych, a ich styki
zwykle ok. 1,00 m ponad węzłem (chodnikiem dla obsługi).
Na osprzęt zbiornika „mokrego" składa się kilka elementów i konstrukcji.
S c h o d y i d r a b i n y mają niezależną konstrukcję nośną. Stosuje się zwykle
schody dwubiegowe. Po wewnętrznej stronie pomostów umieszcza się drabinę
łączącą chodnik na górnej krawędzi basenu z belką wieńczącą prowadnice.
P r z e w o d y d o p ł y w u i o d p ł y w u gazu. Zwykle wystarcza jeden przewód
doprowadzący, jeżeli nie jest konieczne mieszanie gazów w zbiorniku.
I n s t a l a c j a ogrzewcza wody jest konieczna do ogrzewania wody w okresie
zimowym. Do ogrzewania stosuje się parę wodną.
Włazy mają podobną konstrukcję jak w zbiornikach na ciecze. Włazy w base-
nie, teleskopach i w dzwonie powinny być usytuowane na jednej osi.
13.3.7.3. Zbiorniki tłokowe z uszczelnieniem olejowym. Zbiorniki tłokowe

(rys. 13-40), zwane także „suchymi", są lżejsze od zbiorników „mokrych" i za-
pewniają bardziej wyrównane ciśnienie gazu. Objętości tych zbiorników w krajo-
3
wych warunkach wynoszą najczęściej 80 000-160 000 m .
Zbiorniki tłokowe (rys. 13-41) mają kształt graniastosłupa foremnego. Liczba
boków podstawy jest tym większa, im większa jest pojemność zbiornika i wynosi
od sześciu do dwudziestu sześciu.
Wewnątrz zbiornika porusza się tłok, którego poziom jest zależny od ilości
gazu w zbiorniku. Uszczelnienie przestrzeni między tłokiem a płaszczem zbiornika
odbywa się za pomocą oleju znajdującego się w rynnie tłoka. Olej w rynnie musi
być stale uzupełniany, gdyż przecieka on między blachami ślizgowymi tłoka
a płaszczem zbiornika. Spływający olej jest zbierany na dnie zbiornika w specjalnej
rynnie, z której okresowo pompuje się go ponownie do przelewów w poziomie
dachu; olej ten ściekając po płaszczu uzupełnia olej w rynnie tłoka.
302
Rys. 13-40. Zbiornik tłoko-
wy o pojemności V =
*- 150 000 m 3
W narożach ścian zbiornika (graniastoshipa) usytuowane są słupy, do

których mocuje się blachy płaszcza. Blachy są wyginane na zimno; ich kształt
pokazano na rys. 13-42a. Wygięcia zapewniają blasze należytą sztywność.
Słupy zbiorników o niewielkiej pojemności projektuje się z dwuteowników
(rys. 13-42b), natomiast przy większych pojemnościach można stosować przekroje
skrzynkowe, trapezowe (rys. 13-42c). W dolnej części słupy mogą być uzupełnione
nakładkami.
Dno zbiornika wykonuje się podobnie jak w innych typach zbiorników
z płaskim dnem, a więc z blach (zwykle grubości 4 mm) łączonych w nakładkę
z pierścieniem obrzeżnym.
Dach zbiornika wykonuje się najczęściej w postaci promieniście rozstawio-
nych dźwigarów, połączonych w środku kratowym pierścieniem. Pokrycie dachu
stanowią blachy z odgiętymi żebrami, które spełniają rolę tężników. Wysokość
303
Przekrój pionowy
Konstrukcja tłoka Pokrycie górne zbiornika
Rys. 13-41
żeber zmniejsza się wraz ze zmniejszaniem się rozpiętości blach (bliżej środka
zbiornika).
Wiązary tłoka, stanowiące jego wzmocnienie, ustawione są promieniście
w części środkowej. Na długości ok. 0,25 średnicy zbiornika tłok może nie być
wzmocniony. Wysokość wiązarów wynosi najczęściej 0,1 średnicy zbiornika.
Zbiornik opiera się na fundamencie pierścieniowym. Wewnątrz pier-
ścienia wykonuje się płytę betonową grubości 10-12 cm.
304
Rys. 13-42
Blachy pokrycia dachowego oblicza się jako zamocowane w żebrach, żebra

natomiast jako belki swobodnie podparte. Przy wymiarowaniu żebra przyjmuje
się współdziałanie blach pokrycia na szerokości równej podwójnej wysokości żebra.
Pas górny wiązara dachowego, oprócz siły osiowej, przenosi także moment
zginający od ciężaru własnego pokrycia i ciężaru śniegu. Siłę osiową, występującą
w pierścieniu środkowym, określa się ze wzoru
N= (13-47)
gdzie: G jest największą siłą osiową w pasie wiązara, a ot, kątem, jaki tworzą między
sobą wiązary.
Blachy płaszcza zbiornika oblicza się jako swobodnie podparte na żebrach.
Obciążenie poszycia stanowi wewnętrzne parcie gazu i zewnętrzne ssanie wiatru.
Żebra oblicza się jako obustronnie utwierdzone, obciążone równomiernie. Oprócz
momentu zginającego żebro przenosi dodatkowo siłę rozciągającą N-^ wywołaną
parciem gazu na ściany. Siła ta wynosi
N1 = rpbcos^, (13-47a)
gdzie: r — promień zbiornika,
p — parcie gazu wewnątrz zbiornika,
b — rozstawienie żeber,
P — kąt między sąsiednimi blokami graniastosłupa podstawy zbiornika,
Ponieważ zbiorniki tłokowe są bardzo wysokie (np. przy objętości 100 000 m*
wysokość zbiornika wynosi 79 m), wiatr jest dominującym ich obciążeniem.
Współczynnik opływu przyjmuje się więc o wartości 0,7. Konieczne jest też
sprawdzenie momentu wywracającego zbiornik.
Ze względu na dobre powiązanie ze sobą słupów przyjmuje się, że parcie
wiatru przejmują wszystkie słupy. Do obliczenia naprężeń w słupach (ściskających
od strony zawietrznej) wprowadza się wskaźnik wytrzymałości zespołu słupów
w= >;â;I = ^r cos (13-48)
gdzie Al jest powierzchnią przekroju pojedynczego słupa, a pozostałe oznaczenia

wg rys. 13-43.

W najbardziej obciążonych słupach (słupy Ii XIz rys. 13-43) siła P od wiatru
wynosi
(13-49)
.gdzie Mw oznacza moment wywracający.
ni
Rys. 13-43
Przy obliczaniu zakotwienia słupów do sił P należy dodać siły od ssania wiatru,
działające na dach.
Poszycie tłoka stanowią blachy wygięte w identyczny sposób jak blachy płasz-
cza, zasady obliczeń pozostają więc te same.
Wiązary tłoka oblicza się dla dwóch stanów obciążeń:
— zbiornik bez gazu i tłok spoczywa na dnie,
— zbiornik napełniony gazem (ciężar własny i parcie gazu).
Osprzęt zbiornika „suchego" to przede wszystkim uszczelnienie tłoka, które
ma decydujący wpływ na prawidłową eksploatację zbiornika, gdyż w przypadku
przedostania się gazu ponad tłok może wytworzyć się mieszanka wybuchowa.
Szczegół uszczelnienia tłoka pokazano na rys. 13-44. Dźwignie rozmieszcza się
co ok. 450 mm. Blachy ślizgowe mają dolną krawędź zaostrzoną, aby łatwe było
zgarnianie oleju z płaszcza. Rynna olejowa podzielona jest na sekcje. Każda sekcja
napełniana jest olejem doprowadzanym z rynny dennej zbiornika.
Instalacja obiegu i odwadniania oleju zapewnia stały poziom oleju
w rynnie tłoka. Olej musi być odwadniany, gdyż w czasie eksploatacji miesza się
z kondensującą się parą wodną,
Urządzenie zamykające dopływ i odpływ gazu powinno być hydrau-
liczne, dające się szybko uruchomić.
Przewody wydmuchowe zabezpieczają zbiornik przed nadmiernym na-
pełnieniem i nadmiernym wzrostem ciśnienia. Niebezpieczeństwo to eliminuje się
przez wykonanie otworów w płaszczu zbiornika na odpowiednich wysokościach.
Urządzenia komunikacyjne muszą zapewnić dostęp do tłoka przy do-
wolnym jego położeniu. Realizuje się to przez zastosowanie dźwigów osobowych
zewnętrznego (udźwig 4 osoby) i wewnętrznego (udźwig 2 osoby), wewnętrznego
306
Rys. 13-44. Uszczelnienie tłoka
l - blacha ślizgowa, 2 — watek dystansowy, 3 — olej spływa-
jący po pluszczu, 4 — olej przeciekający, 5 - drewno, 6 — płót-
no
JL.
wyciągu awaryjnego, napędzanego ręcznie, oraz schodów i pomostów zewnętrz-

nych. Schody wsparte są na osobnej konstrukcji, pomosty zewnętrzne biegną wokół
płaszcza (rys. 13-40).
13.3.7.4. Zbiorniki tłokowe z uszczelnieniem przeponowym. Zbiorniki tego

typu zapewniają znacznie większą szczelność i dlatego powinny być stosowane dla
gazów wymagających dużej czystości. Najbardziej rozpowszechnionym zbiorni-
kiem tłokowym z uszczelnieniem przeponowym jest zbiornik systemu Wigginsa.
Schemat konstrukcji tego zbiornika pokazano na rys. 13-45. Kształt obudowy
zbiornika jest okrągły; konstrukcja zbliżona jest do zbiorników tłokowych. We-
wnątrz zbiornika znajdują się ruchome elementy, którymi są tłok i ewentualnie
teleskop (przy dużych pojemnościach, które mogą wynosić nawet do 300 000 m 3 ).
Płaszcz zbiornika wykonuje się z blach o grubości 5-6 mm, usztywnionych
pierścieniami z kątowników. Co drugi pierścień połączony jest ze słupami usta-
wionymi na zewnątrz płaszcza.
Dno zbiornika układa się na warstwie ubitego piasku, ułożonego w kształcie
kopuły, przykrytego cienką warstwą betonu. Na betonie układa się arkusze blachy
odpowiednio wygięte, z zastosowaniem zewnętrznego pierścienia.
Dach zbiornika może być wykonany z promieniście rozstawionych dźwiga-
rów kratowych (starszy typ) lub w postaci kopuły, w której elementem nośnym
jest dwuwarstwowy ruszt z kątowników. W każdej warstwie wygięte łukowo
kątowniki są do siebie równoległe. Pokrycie dachu stanowi blacha zwykle o gru-
bości 3,5 mm.
Tłok składa się z pierścieniowej konstrukcji kratowej oraz kopulastego,
samonośnego dna o krzywiźnie odpowiadającej krzywiźnie dna zbiornika. Dno
20» 307
Rys. 13-45. Zbiornik tłokowy z u-
szczelnienicm przeponowym
I — płaszcz, 2 — usztywnienie płaszcza, S —
słupy zewnętrzne, 4 — dno zbiornika, S — dno
tłoka z blachy, 6 — pierścieniowa konstrukcja
kratowa tłoka, 7 — przeciwwaga tłoka, 8 — ela-
styczna przepona (fartuch), 9 — słupki pod-
pierające teleskop. 10 - konstrukcja teleskopu,
II — lina regulująca ruch tłoka
tłoka wykonuje się z blachy o grubości 5-6 mm. Konstrukcja kratowa tłoka jest
od zewnątrz osłonięta blachą o grubości 2 mm, opartą na pierścieniach z kątow-
ników. Blacha ta stanowi oparcie dla przepony uszczelniającej tłok. Przepona
ma kształt pierścienia i jest wykonana z tkaniny nasyconej gumą. Przepona (fartuch)
jest połączona z tłokiem na obwodzie oraz z dolną częścią konstrukcji teleskopu.
Teleskop jest pierścieniową konstrukcją kratową, która przy pustym zbior-
niku spoczywa na słupkach wsporczych. Dolna połowa teleskopu jest od zewnątrz
i wewnątrz pokryta blachą, o którą opiera się fartuch. Pierścieniowa przepona
(fartuch) umocowana jest do spodu teleskopu i do pierścienia z kątownika przy-
mocowanego do płaszcza zbiornika w połowie wysokości teleskopu.
Wprowadzenie gazu do zbiornika powoduje unoszenie się tłoka. Prawidłowość
ruchu zapewnia system lin przerzuconych przez rolki i połączonych z przeciw-
wagami. Gdy tłok całkowicie przewinie swoją przeponę, kratowa konstrukcja
tłoka zaczepi się o teleskop i zacznie się unosić razem z teleskopem.
Na osprzęt zbiornika składa się:
— przepona uszczelniająca o wytrzymałości na rozciąganie 10 MPa, mająca
dobrą elastyczność w temperaturze — 30-80°C,
308
— zestaw linowo-rolkowy zapewniający prawidłowość ruchu tłoka,
— zawór bezpieczeństwa eliminujący nadmierne ciśnienie,
— zawór bezpieczeństwa eliminujący możliwość powstania w zbiorniku
podciśnienia.
13.3.8. ZBIORNIKI WYSOKIEGO CIŚNIENIA
13.3.8.1. Ogólna charakterystyka. W świetle przepisów Urzędu Dozoru

Technicznego zbiornikami wysokiego ciśnienia lub zbiornikami ciśnieniowymi
nazywa się zbiorniki na ciecze łatwo parujące lub gazy magazynowane przy nad-
ciśnieniu />,t ^ 0,07 MPa.
Zbiorniki ciśnieniowe o pojemności do ok. 200 m 3 projektuje się jako cylin-
dryczne o osi pionowej lub poziomej, natomiast zbiorniki o większej pojemności —
zwykle jako kuliste.
Z b i o r n i k i c y l i n d r y c z n e są podobne w kształcie do zbiorników poziomych
na ciecze, różnią się tylko kształtem dennic. Ze względu na duże ciśnienie stosuje
się dennice o kształcie półkolistym, ograniczając w ten sposób zaburzenia stanu
błonowego w połączeniu płaszcza z dennicami. Zbiorniki cylindryczne stanowią
zwykle część innych urządzeń i projektowane są przez mechaników, dlatego
nie są omawiane w niniejszym rozdziale. Szczegółowo zostały natomiast przed-
stawione zbiorniki kuliste.
Z b i o r n i k i k u l i s t e różnią się od siebie znacznie zarówno pojemnością,
jak i ciśnieniem eksploatacyjnym. Pojemności zbiorników wahają się zwykle w gra-
nicach 100-32 000 m 3 , ale znane są obiekty jeszcze większe, przekraczające
50 000 m 8 .
Ciśnienie eksploatacyjne tych zbiorników może być bardzo różne, zwykle
wynosi od 0,33 do 1,00 MPa — przy magazynowaniu gazów opałowych, oraz
do 4,0 MPa — w przypadku cieczy łatwo parujących (skroplone gazy, np. propan-
-butan).
Lokalizacja zbiorników względem innych budowli powinna być starannie
wybrana ze względu na zagrożenie pożarowe.
Projektowanie zbiorników ciśnieniowych kulistych jest objęte przepisami
normowymi (PN-83/B-03211). Na konstrukcję płaszcza i elementów podpór
zbiorników kulistych należy stosować stal niskostopową o podwyższonej wytrzy-
małości oraz stal węglową uspokojoną o szczególnych odmianach. Zalecane od-
miany stali podaje norma przedmiotowa. Elementy podpór mogą tu być wykony-
wane z rur ze stali R35 i R45. Dobór średnic zbiorników regulują przepisy nor-
mowe.
13.3.8.2. Konstrukcje zbiorników kulistych. Płaszcz zbiornika wykonuje się

z blach wytłoczonych w kształcie wycinka kuli (tzw. wytłoczek). Ponieważ do
wytłoczenia blachy konieczne są odpowiednie i kosztowne matryce, dlatego zbior-
309
nik należy projektować, w miarę możności, w dostosowaniu do matryc istniejących
w kraju.
Najczęstszym sposobem podziału powłoki zbiornika jest podział połud-
nikowo-równoleżnikowy, pokazany na rys. 13-46a, jednakże jego wadą jest duża
ilość odpadów. Lepszym pod tym względem jest podział na kwadraty sferyczne
(rys. 13-46b, c), lecz jest on trudniejszy w wykonaniu.
Rys. 13-46
Przy łączeniu arkuszy blach płaszcza zbiornika należy stosować wyłącznie

spoiny czołowe, starannie wykonane, najlepiej technologią półautomatyczną lub
automatyczną. Styki pionowe w układzie południkowym powinny być przesu-
nięte o co najmniej 300 mm. Przy grubościach spoin ponad 25 mm konieczne
jest wyżarzanie odpuszczające. Wyżarzanie wskazane jest także dla blach, do któ-
rych ma być przyspawana większa liczba elementów, natomiast jako zasadę przyj-
muje się wyżarzanie górnej i dolnej czaszy.
Czasze wykonuje się z blach o większej grubości niż pozostałe części płaszcza,
gdyż w tych strefach wykonuje się otwory na elementy osprzętu technologicznego.
Konstrukcja wsporcza zbiornika powinna być tak zaprojektowana,
aby oprócz przeniesienia obciążeń na fundament w jak najmniejszym stopniu
wprowadzała zaburzenia stanu błonowego i zapewniała swobodę odkształceń pod
wpływem obciążeń eksploatacyjnych. Konstrukcja wsporcza musi też zapewniać
możliwość regulacji zbiornika pionowej i poziomej (dla zbiorników powyżej
1000 m 3 ).
Przykładowe systemy podparcia zbiorników pokazano na rys. 13-47. Rozwią-
zmia wg rys. 13-47b,c można stosować dla zbiorników o dowolnej objętości.
Słupy są połączone z powloką zbiornika w sposób styczny do powłoki. Ten sposób
rozwiązania powoduje stosunkowo małe zaburzenia stanu błonowego. Oparcie
zbiornika na żelbetowym pierścieniu lub słupach (rys. 13-47d,e oraz 13-48)
e)
ognioodporna
Rys. 13-47
310
stosuje się w przypadkach magazynowania produktów o szczególnym zagrożeniu
pożarowym. Podparcie wg rys. 13-47a stosuje się dla małych zbiorników. Słupy
wsporcze projektuje się najczęściej o przekroju rurowym.
Rys. 13-48
W zbiornikach o mniejszej średnicy łączy się słupy bezpośrednio z płaszczem

za pomocą spoin czołowych wg rys. 13-49a, w większych zbiornikach połączenie
kształtuje się w postaci blaszanego oparcia, do którego mocuje się słup za pomocą
śrub (rys. 13-49b).
a)
Rys. 13-49
311
Elementy konstrukcji wsporczej należy spawać do płaszcza zbiornika w odleg-
łości nie mniejszej niż 200 mm od styków spawanych blach płaszcza, przy czym
spoina powinna być ułożona na całym obwodzie elementu podpory przylegającym
do płaszcza.
W przypadku magazynowania dużej ilości produktu, zbiorniki kuliste łączy się,
w grupy, z zachowaniem odpowiednich odległości zapewniających ich bezpieczną
eksploatację (rys. 13-la).
13.3.8.3. Obliczanie zbiorników kulistych. Zbiorniki kuliste należy obliczać,

uwzględniając dwa stany obciążeń:
— zbiornik maksymalnie napełniony,
— zbiornik opróżniony.
W pierwszym stanie obciążenia uwzględnia się ciężar magazynowanej cieczy
i nadciśnienie ponad jej zwierciadłem, natomiast w przypadku magazynowania
gazu — nadciśnienie, przy jakim się go magazynuje. Wiatr i śnieg, w tym stanie
obciążenia, ma mniejsze znaczenie.
Przy opróżnianiu zbiornika (drugi stan obciążenia) może powstać podciśnienie
wewnątrz zbiornika o wielkości kilkuset paskali; wtedy powłoka jest ściskana.
W niektórych miejscach powłoki mogą też wystąpić miejscowe naprężenia ściska-
jące (np. w miejscach podpór). Wpływ wiatru i śniegu jest w tym przypadku
również drugorzędny. Przy zachowaniu stateczności dużą rolę odgrywa dokład-
ność wykonania płaszcza, a więc jego kształt kulisty. Odchyłki od tego kształtu
znacznie zwiększają niebezpieczeństwo wyboczenia.
Zbiorniki ciśnieniowe podlegają odbiorowi przez Urząd Dozoru Technicz-
nego, dlatego też powłoka zbiornika musi być dodatkowo sprawdzona według
przepisów tego Urzędu. Przepisy UDT są nadal oparte na metodzie naprężeń
dopuszczalnych, dlatego też, zgodnie z PN-83/B-03211, obliczenie zbiornika
ciśnieniowego kulistego musi być przeprowadzone dwiema metodami: metodą
stanów granicznych i metodą naprężeń dopuszczalnych. Według tej normy współ-
czynnik obciążenia przy nadciśnieniu i podciśnieniu wynosi yf = 1,2, współ-
czynnik warunków pracy / ustalony jest w zależności od grubości powłoki i waha się
w granicach <xw = 1,05-1,02, a współczynnik konsekwencji zniszczenia y„ =
= 1,10-1,18. Wytrzymałość obliczeniową przy wyższych wartościach temperatury
ustala się tak, jak dla zbiorników cylindrycznych pionowych (por. p. 13.2). Współ-
czynnik sprężystości dla podwyższonej temperatury E T wyznacza się z zależności
(14-49) w p. 14.6.3.5.
Naprężenia w powłoce od nadciśnienia w zbiorniku, zgodnie z rozważa-
niami i oznaczeniami podanymi w p. 13.2, wynoszą
*„ = *» = f-, (13-50)
gdzie: t — grubość powłoki zbiornika,
p — obliczeniowe nadciśnienie w zbiorniku,
r — promień krzywizny powłoki zbiornika; dla celów praktycznych pro-
mień zewnętrznej powierzchni blachy.
312
Naprężenia w dowolnym punkcie A od p a r c i a h y d r o s t a t y c z n e g o cieczy,
gdy zwierciadło cieczy znajduje się powyżej poziomu podpór, wynoszą (oznaczenia
wg rys. 13-50a):
— w części powyżej podparcia (<pL < rys. 13-50b):
<r, = Jor- f ć cos- 9? — j cos" rp2 cos 95Ł-|-cos" 9? \ (13-51)

6r \ sin 9? /'
2 3 3
3 cos 95 cos cpL — 2 cos (p — cos 9>L ~|
a ^\6(\ — cos 95)+ , (13-52)
sin 2 99 J:
— w części poniżej podparcia (ę >9> 0 , rys. 13-50c):
z
er /. 2 cos 2 95 \
(13-53)
", 6f \ | COS9?Ł _cos?)j'
1
2
/ . , 4— 10 cos «)+4 cos2 ę\ n 3-^
„ -P r r
X r n c /n 1
W powyższych wzorach przyjęto Q — obliczeniowy ciężar objętościowy cieczy.

Wykresy naprężeń av i ah dla różnych przypadków obciążenia cieczą przedstawio-
no na rys. 13-50b, c, d, e. Przypadek napełnienia zbiornika cieczą do poziomu
podpór jest decydujący dla sprawdzenia stateczności powłoki.
313
Naprężenia w okolicy punktu przyłożenia siły skupionej (reakcji podpory)
wynoszą (oznaczenia jak na rys. 13-51):
(13-55)
(13-56)
(13-57)
gdzie: v — współczynnik Potssona,

Rys. 13-51 V — reakcja podpory.
Naprężenia od ciężaru własnego powłoki wynoszą odpowiednio:

— dla części powyżej punktu podparcia (y < <po):
(13-58)
(l+cos?) '
l (13-59)
aH= — Qadr{ cos 95—
— dla części poniżej punktu podparcia ( <p„):
0.,= (l—cos 93) ' (13-60)
l (13-61)
l—cos 99 / '
gdzie qad — obliczeniowy ciężar objętościowy stali.
Rozkład naprężeń od obciążenia ciężarem własnym w przekroju południkowym
przedstawiono na rys. 13-50d.
Rozkład naprężeń a, i ah od obciążenia śniegiem (w przekroju południko-
wym) podany jest na rys. 13-50e. Naprężenia w charakterystycznych punktach
powłoki można wyznaczyć ze wzorów przybliżonych, a mianowicie dla punktu A
(na równoleżniku podparcia) oraz dla punktu B
Sr
(13-62)
~2f'
314
Przekrój południkowy v(przy 9 = 0)
,wsin Pcose Przekrój równoleżnikowy óhlprzy 8=0)
Rys. 13-52
Natomiast naprężenia od działania wiatru (przy założeniu symetrii jego

działania i ciągłości oddziaływania podpór <?„,) rozkładają się — w płaszczyznach
symetrii zbiornika — w przybliżeniu jak na rys. 13-52. Przybliżone wartości
naprężeń wyznaczyć można ze wzorów:
w punkcie A
(13-63)
w punktach B i C
&hmax —
r (13-64)
w—
Naprężenia zastępcze w dowolnym punkcie powłoki oblicza się ze zmodyfiko-
wanej formy wzoru z rozdz. 2, a mianowicie
(13-65)
Jak już wspomniano, zbiorniki kuliste należy również sprawdzać według prze-
pisów Dozoru Technicznego. Zgodnie z tymi przepisami grubość blach płaszcza
zbiornika powinna spełniać warunek
(13-66)
gdzie: pk — nadciśnienie charakterystyczne w zbiorniku, kPa,
315
D
K "- — naprężenie dopuszczalne dla stali wg przepisów Dozoru Technicz-

n
nego DT/0-204/63, MPa,
5' — współczynnik obliczeniowy dla złączy spawanych (przyjmowany na-
stępująco: dla spoin czołowych przy złączach dwustronnych s' = 1,0,
przy złączach z podkładką s' = 0,95, przy złączach jednostronnych
bez podpawania grani s' = 0,80),
r — zewnętrzny promień zbiornika,
n — współczynnik bezpieczeństwa (przyjmowany dla stali węglowej
o gwarantowanej udarności i dla stali stopowej n -= 1,65, dla innych
gatunków stali n = 1,80),
Q — naddatek grubości ścianki równy sumie odchyłki minusowej wyrobu
hutniczego i odchyłki uwzględniającej ubytek grubości przy tłoczeniu,
C 2 — naddatek korozyjny; dla korozji równomiernej o szybkości 0,05 mm/
/rok przyjmuje się C 2 = l mm, przy większej szybkości wg wzoru
C2 — Ate (A — szybkość w mm/rok, te — czas eksploatacji w la-
tach),
Ca — naddatek grubości ścianki ze względu na występowanie naprężeń
od obciążeń dodatkowych.
13.3.8.4. Stateczność zbiorników kulistych. W większości zbiorników decy-

dującym obciążeniem wywołującym ściskanie powłoki jest podciśnienie wewnę-
trzne. Dlatego też rozważania dotyczące stateczności powłoki sprowadza się na
ogół do tego właśnie przypadku obciążenia.
Zachowanie się powłoki idealnej pod działaniem ciśnienia zewnętrznego
pokazano na wykresie rys. 13-53a. Początkowo zależność między obciążeniem
(ciśnieniem) a odkształceniami ma przebieg liniowy (linia O A) aż do osiągnięcia
tzw. górnego obciążenia krytycznego pgcr. Wielkość p9cr wyznaczyć można z liniowej
teorii powłok. Przekroczenie tego obciążenia powoduje narastanie dużych od-
kształceń i spadek obciążenia do poziomu tzw. dolnego obciążenia krytycznego
d
p cr. Teoretyczna analiza tego odcinka wykresu (linia ABC} wymaga stosowania
nieliniowej teorii powłok, matematycznie skomplikowanej.
a) b)
(5=0 ó, <ó 2 «S 3 <(S t

A
62
Per
Per
Przemieszczenia Przoinic-szczenia
Rys. 13-53
316
Na podstawie licznych badań doświadczalnych ustalono, że utrata stateczności
następuje zwykle od obciążeń pośrednich między pdcr a pacr i zależy głównie od
dokładności wykonania powłoki. Jeżeli przez <5 oznaczy się parametr odpowiadający
imperfekcjom zdefiniowanym w rozdz. 5 (wstępne wygięcie, różnice grubości itp.),
to jego wpływ na wartości obciążenia krytycznego można przedstawić na wykre-
sach podanych na rys. 13-53b.
Do celów praktycznych zaleca się obecnie określanie naprężenia krytycznego,
ustalonego na podstawie prac [39], [117], w następującej formie
kPa, (13-67)
gdzie Kd - współczynnik zależny od r/t wg wykresu na rys. 13-54.
0,1
Rys. 13-54 500 1000 1500
Obciążenie krytyczne musi być zmniejszone o wartości naprężeń ściskających

w powłoce, wywołanych ciężarem własnym wraz z osprzętem, wypełnieniem
zbiornika cieczą itp. Jeśli naprężenia te oznaczyć przez aa) to zredukowane ciśnie-
nie krytyczne wyniesie
p*;r=pcr-lLag. (13-68)
Naprężenia ag określić można na podstawie 13.3.8.3.

Ostatecznie grubość blach powinna być tak dobrana, aby spełniony był nastę-
pujący warunek stateczności
.zr
Per (13-69)
gdzie p — podciśnienie obliczeniowe w zbiorniku.
13.3.8.5. Dodatkowe wyposażenie zbiorników kulistych. Do osprzętu należą

przede wszystkim króćce, do których mocowane są zawory lub przyrządy pomia-
rowe. Króćce umieszczane są w otworach w czaszy powłoki. Obszar zwiększonej
grubości powłoki oraz wyznaczanie naprężeń w rejonie otworów określa PN-83/
/B-03211.
Przykładowe rozwiązania konstrukcyjne połączeń króćców osprzętu z płaszczem
zbiornika przedstawiono na rys. 13-55a, b.
317
Drabiny, schody i podesty nie powinny wpływać ujemnie na pracę powłoki
zbiornika. Schody mogą opierać się na niezależnej konstrukcji (rys. 13-56) lub
spoczywać bezpośrednio na płaszczu. To ostatnie rozwiązanie pozwala na obracanie
II
b)
Rys. 13-55 Rys. 13-56
Rys. 13-57
318
schodów (zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych) wokół osi pionowej zbior-
nika (tzw. schody obrotowe, rys. 13-57). Schody obrotowe umożliwiają kontrolę
spoin i odnawianie powłoki antykorozyjnej. W przypadku łączenia zbiorników
w baterie stosuje się jedne schody do obsługi kilku zbiorników przez połączenia
ich jednym wspólnym pomostem.
Zbiorniki kuliste powinny być ponadto wyposażone w następujący osprzęt
technologiczny:
— wskaźniki ciśnienia,
— wskaźnik temperatury,
— wskaźnik pojemności,
— zawory bezpieczeństwa,
— zawieradło probiercze i odpowietrzające,
— włazy.
Osprzęt i urządzenia zabezpieczające zbiorniki powinny odpowiadać warun-
kom przepisów Urzędu Dozoru Technicznego.
13.4. ZASOBNIKI I SILOSY
Zasobniki i silosy służą do przechowywania materiałów sypkich, jak rudy, węgiel^

koks, wapno, żwir, piasek, cement, zboże itp.
Zasobniki, zwane czasami bunkrami, składają się z dwóch części: górnej mającej
kształt graniastosłupa prostokątnego lub walca oraz części dolnej, zwanej lejem,
mającej kształt ostrosłupa lub stożka ściętego, wyposażonej w zamykany otwór
spustowy, przez który zostają opróżniane (rys. 13-58). Wysokość zasobnika nie
przekracza półtorakrotnej największej jego szerokości.
Natomiast urządzenia do przechowywania materiałów sypkich, których wyso-
kość jest kilka lub kilkanaście razy większa od szerokości, nazywane są silosami.
Wprowadzając pojęcia z mechaniki ciał sypkich należy stwierdzić, że w zasob-
nikach płaszczyzna nachylona pod kątem stoku naturalnego <p i przeprowadzona
od punktu A przecina górną powierzchnię materiału sypkiego wewnątrz zasobnika
(rys. 13-59a), natomiast w silosach płaszczyzna ta, przeprowadzona z tego samego
punktu A, nie sięga powierzchni materiału (przy całkowitym napełnieniu);,
rys. 13-59b.
Zasobniki i silosy, budowane w otwartym terenie, opierają się na konstrukcji
słupowej i mogą być przekryte dachem, natomiast umieszczane w pomieszczeniach
zamkniętych mogą być podparte na podciągach. Jeżeli otwór spustowy jest umiesz-
czony pośrodku leja, to lej ma kształt symetryczny, co upraszcza jego konstrukcję.
Ze względów technologicznych muszą być jednak często stosowane leje niesyme-
tryczne.
319
b)
A<e
Rys. 13-58. Zasobnik Rys. 13-59

l — lej, 2 — ściana boczna, S3 — usztywnienia blach,
4 ~~ otwór spustowy
Wymiary otworu leja uzależnione są od właściwości mechanicznych magazy-

nowanego produktu. Średnicę otworu d lub bok kwadratu a ustalić można na
podstawie wzoru empirycznego (rys. 13-59)
a = Klb+8Q!tg<p, (13-70)
gdzie: K — współczynnik empiryczny, równy 2,4-2,6,
b — maksymalny wymiar ziaren materiału,
y — kąt stoku naturalnego materiału sypkiego.
Średnice otworów spustowych zawarte są zazwyczaj w granicach od 150 mm
{piasek suchy) do 600 mm (ruda i węgiel).
W zasobnikach przeznaczonych do przechowywania materiałów, których
ziarna są twarde, w celu ochrony ścianek przed szybkim ścieraniem i przed
zgniataniem przy ładowaniu wykłada się ich wewnętrzne powierzchnie innym
materiałem lub zwiększa się grubość blach. Zasobniki na rudę i złom wykłada się
arkuszami blachy stalowej, a na wapno i żwir — betonem lub deskowaniem.
Dobrą wykładziną, lecz stosunkowo kosztowną, są płyty z polietylenu.
W celu uzyskania dogodnych warunków opróżniania zasobników, kąt nachyle-
nia ścian lejów do poziomu powinien wynosić co najmniej 60°.
13.4.2. ZASOBNIKI O ŚCIANACH PŁASKICH
Zasobniki tego typu składają się z części górnej w kształcie graniastosłupa i części
dolnej w kształcie ostrosłupa. Zasobniki o ścianach płaskich opierają się najczę-
ściej na słupach. Zaletą tych zasobników jest przede wszystkim prostota ich wy-
320
konania i łatwe przymocowanie do konstrukcji, jak również lepsze wykorzystanie
powierzchni magazynów (w przypadku umieszczenia wewnątrz budynku). Wadą
zasobników jest jednak większy ciężar w porównaniu z innymi typami.
Schematy konstrukcji zasobników pokazano na rys. 13-60. Ściany podzielone
są żebrami na mniejsze pola, które bezpośrednio podlegają obciążeniu parciem
materiału sypkiego.
b)
Rys. 13-60. Konstrukcje zasobników

ze ścianami płaskimi: a) zasobnik z jed-
nym lejem, b) zasobnik z podwójnym
lejem 17 lf
l — lej, 2 — ściana boczna, 3 — żebra usztyw-
aiające
Elementy zasobnika oblicza się uwzględniając parcie materiału sypkiego.

Parcie pionowe materiału sypkiego qx na głębokości h, licząc od jego powierzch-
ni górnej, jest równe
q* = Qh, (13-71)
a parcie poziome gy na tej głębokości równe
(13-72)
\ */
gdzie: Q — ciężar objętościowy materiału,
<p — kąt stoku naturalnego materiału.
Wzory (13-71) i (13-72), określające parcie jednostkowe materiału sypkiego
w dwóch wzajemnie prostopadłych płaszczyznach, pozwalają także wyznaczyć
parcie na płaszczyzny dowolnie nachylone. W przypadku gdy płaszczyzna ściany
jest nachylona pod kątem a do poziomu, jednostkowe parcie wynosi
qa = qx cos2 oc+qy sin2 a . (13-73)
Blachy pionowe zasobnika oblicza się jako płyty utwierdzone, z możliwością
stosowania plastycznego wyrównania naprężeń.
Pochyłe ścianki leja wzmacnia się żebrami usztywniającymi, wykonanymi
z kątowników lub teowników (rys. 13-61a, b) przyspawanych do ścianki jedną
półką. Rozstaw żeber poziomych przyjmuje się najczęściej 1,50-2,00 m. Blachy
leja traktuje się jako utwierdzone, lecz oprócz zginania przenoszą one także roz-
ciąganie prostopadłe do żeber. Siły rozciągające oblicza się przy założeniu, że na
przekrój na wysokości h działa ciężar części leja poniżej przekroju A-A wraz
z wypełnieniem (rys. 13-62). Ugięcie blach nie powinno przekraczać 1/100 roz-
piętości.

Rys. 13-63 Rys. 13-62
Rys. 13-64 Rys. 13-65
Żebra w części górnej pracują jako belki swobodnie podparte, zginane parciem
poziomym; są one oparte na wieńczących ramach poziomych, górnej i dolnej.
Do obliczeniowego przekroju żeber można wliczyć blachy poszycia o szerokości
równej 30 grubości blachy. Ugięcie żeber nie powinno przekraczać 1/250 roz-
piętości.
Żebra leja mogą być traktowane również jako swobodnie podparte, ale mogą
także przenosić siły podłużne jako reakcje żeber w sąsiednich ścianach leja. Gdy
żebra nie przenoszą sił rozciągających, siły te muszą być przejęte przez blachy.
Główne belki podtrzymujące zasobnik ukształtowane są jako dwuteowe.
Schemat obciążenia tych belek pokazano na rys. 13-64a. Przyjmuje się najczęściej,
322
że belki główne pracują jako swobodnie podparte, a obciążenie poziome przenoszo-
ne jest przez pasy. W pasach tych, jak w ramach leja, występują również siły roz-
ciągające.
Naprężenia normalne w pionowych i pochyłych pasmach ścianek, w miejscu
ich połączenia, nie są jednakowe. Dlatego też w spoinie łączącej te pasma powstają
naprężenia ścinające, równoważące naprężenia normalne. Naprężenia ścinające są
w przybliżeniu równe różnicy naprężeń normalnych (z zapasem wytrzymałości).
Spoinę łączącą blachę pionową z blachą ukośną należy obliczać na naprężenia
ścinające i naprężenia rozciągające.
Górna część pionowej blachy zasobnika jest ściskana i dlatego należy spraw-
dzać jej stateczność. Sprawdzenie to przeprowadza się tak jak dla średnika belki
pełnościennej, a więc według zasad podanych w rozdz. 6.
Blachy ścian należy łączyć spoinami czołowymi. Połączenia ścian w narożach
wykonuje się jak na rys. 13-63a, b, c, natomiast połączenia blach leja z blachami
pionowymi jak na rys. 13-64a, b.
Obramowanie leja musi być tak ukształtowane, aby można było do niego przy-
mocować zamknięcie. Zwykle zamknięcie łączy się z obramowaniem na śruby.
Przykłady obramowania leja pokazano na rys. 13-65.
13.4.3. ZASOBNIKI OKRĄGŁE
Zasobniki okrągłe składają się z dwóch powłok, cylindrycznej i stożkowej. Zasobni-

ki ustawia się zwykle na wolnym powietrzu; umieszczanie wewnątrz budynków
jest niekorzystne ze względu na kształt. Średnica zasobnika okrągłego waha się
zwykle w granicach 3-10 m. Zasobniki opiera się na słupach na krawędzi połącze-
nia leja z częścią cylindryczną. Słupy połączone są stężeniami. Nie stosuje się
użebrowań powłoki. Żebra niekiedy wykonuje się jedynie w dolnej części płaszcza,
tak aby zapewnić równomierny rozkład obciążenia na słupy.
Powłokę zasobnika okrągłego oblicza się przy założeniu stanu błonowego.
Wobec tego maksymalne naprężenia w p o w ł o c e c y l i n d r y c z n e j o wysokości
H wynoszą (rys. 13-66)
r*?,//tg2(450-f
o= ± ^-, (13-74)
gdzie: r — promień powłoki,

t — grubość powłoki.
Kąt nachylenia tworzącej leja do poziomu « powinien być większy od kąta
stoku naturalnego <p magazynowanego produktu.
P o w ł o k ę stożkową oblicza się na rozciąganie siłami działającymi wzdłuż
tworzącej i siłami pierścieniowymi. Naprężenia wzdłuż tworzącej w odległości
323
vf i Rys. 13-66
«Li t
y od wierzchołka stożka wynoszą
(13-75)
2rsin«
a naprężenia pierścieniowe
(13-75a)
gdzie: Q„ — obliczeniowy ciężar objętościowy produktu sypkiego, m = cos2 K
pozostałe oznaczenia jak we wzorze (13-74) i na rys. 13-66.

Naprężenia osiągają najwyższe wartości: przy y = h lub y = —(H+K) dla
naprężeń a„ oraz przy y = h lub j> = — (H+K) dla naprężeń o-„ w zależności od
£
stosunku Hjh.
13.4.4. SILOSY
Silosy przeznaczone są w zasadzie do magazynowania materiałów sypkich o małej

wielkości ziaren. Wielkości silosów mogą być bardzo różne, zwykle średnica ich
nie przekracza 10 m, a wysokość 30 m. Często silosy łączy się w baterie (rys. 13-67).
Silos składa się z powłoki cylindrycznej i stożkowego dna, i opiera się na 4 lub
8 słupach. Przy projektowaniu zespołów silosów słupy mogą być wspólne. Często
silosy opierają się na ramowej konstrukcji wsporczej.
W przeciwieństwie do zasobników przy obliczaniu silosów należy uwzględnić
tarcie ich zawartości o ściany. Poziome siły ściskające, które powstają w miejscu
połączenia powłoki cylindrycznej ze stożkową, przejmowane są przez pierścień
324
63,35
8.00 0,508,00 0,50 e.GO 0,50 8,00 0,50 ą CO 3.5_0 3,00 1,10000,256.5:'
Rys. 13-67. Bateria silosów na 3000 t zboża __ ^_

7 — wieża operacyjna dla pionowego transportu zboża, 2 •- suszarnia, 3 — wiata nad otworami zsypowymi, t — grubość
blachy
usztywniający (rys. 13-68). Całkowite obciążenie pionowe (ciężar silosu wraz

z zawartością) przekazywane jest na słupy przez powłokę cylindryczną.
Sztywność górnej krawędzi powłoki cylindrycznej jest zwykle zapewniona
dzięki konstrukcji galerii nadsilosowej.
W przeciętnych warunkach klimatycznych można nie sprawdzać powłoki
na parcie wiatru.
Składowe poziomą ph i pionową pv parcia wewnętrznego w silosie na głę-
bokości h od górnego poziomu wyznacza się ze wzorów (rys. 13-69):
ph
~
gdzie: a — współczynnik uwzględniający wzrost parcia przy opróżnianiu silosu
(ustalony doświadczalnie),
b = Afu — powierzchnia przekroju poprzecznego silosu podzielona przez obwód
przekroju poprzecznego,
/ — współczynnik tarcia materiału sypkiego o ściany,
pozostałe oznaczenia jak poprzednio.
325
A - A
IA"
Rys. 13-68. Konstrukcja i schemat wyznaczania naprężeń Rys. 13-69. Rozkłady parć
w ścianie bocznej silosu przy podporze bocznych na ścianę silosu
l — pierścień usztywniający, 2 — rozkład naprężeń teoretyczny, 3 — rozkład l — parcie statyczne, 2 — parcie dy-
naprężeń przyjmowany do obliczeń namiczne
Współczynnik a można przyjmować:

a = 2 — dla dna i dolnej części ściany na wysokości 2/3/z,
a = l — dla ściany powyżej l/3h.
Pionowe obciążenia, przekazywane na ściany silosu przez tarcie, wyznacza się
ze wzoru
qf=fp*> (13-77)
natomiast obciążenia prostopadłe do tworzącej leja ze wzoru
p'h = p„ cos (13-77a)

oznaczenia podano na rys. 13-69.
Na podstawie wzorów (13-76) i (13-77) wyznaczyć można maksymalne war-
tości naprężeń rozciągających ah i ściskających an spowodowanych tarciem
materiału sypkiego o ściany silosu oraz ciężarem własnym płaszcza i osprzętu.
Naprężenia rozciągające av w powłoce leja można wyznaczyć na podstawie
wzoru (13-75), uwzględniając dodatkowo ciężar własny leja i zamknięcia.
Ścianę boczną silosu należy sprawdzić na utratę stateczności. Wartość naprężeń
krytycznych dla ściany silosu wyznacza się ze wzoru
(13-78)
gdzie £ jest współczynnikiem zależnym od rodzaju obciążenia, sposobu łączenia

blach płaszcza oraz stosunku promienia silosu r do grubości płaszcza t i mieści się
w granicach £ = 0,180-0,524; szczegółowe wartości tego współczynnika znaleźć
można w pracy [89].
Płaszcz silosu wykonuje się z arkuszy blach i łączy według zasad dotyczących
zbiorników cylindrycznych pionowych. Rozwiązanie połączenia płaszcza z lejem
326
13.5. RUROCIĄGI
13.5.1. CHARAKTERYSTYKA RUROCIĄGÓW
W XX wieku nastąpił ogromny rozwój rurociągów na świecie. Zapotrzebowanie

na surowce wymaga sprawnego transportu z odległych miejsc wydobycia ropy
naftowej, gazu, węgla, miedzi i minerałów do ośrodków przemysłowych i miast.
Najlepszym rozwiązaniem transportu okazały się podziemne magistrale przesy-
łowe z rur stalowych. Rurociągi dalekiego zasięgu wykorzystuje się głównie do
przesyłania ropy naftowej (np. w Polsce rurociąg „Przyjaźń") i jej produktów
oraz gazu ziemnego i wody. Rurociągami coraz częściej jednak przesyła się także
takie materiały, jak węgiel lub koncentraty rud. Minerały rozdrabnia się w kru-
szarkach i po zmieszaniu z wodą pod ciśnieniem kilku MPa przetłacza rurociągami
na odległość setek kilometrów. Ocenia się, że ok. 50% wszystkich surowców
energetycznych świata jest transportowanych rurociągami. Odrębny zakres zasto-
sowań — to rurociągi przemysłowe w obrębie zakładów przemysłowych, rurociągi
w siłowniach wodnych, atomowych i cieplnych oraz obudowa tuneli i przejść
podwodnych.
Rys. 13-70. Układanie rurcciągu podziemnego
327
Rurociągi magistralne mają w tym zakresie bardzo istotne znaczenie, dlatego
też na te konstrukcje została zwrócona w niniejszym podrozdziale główna uwaga.
Rurociągiem dalekiego zasięgu (magistralnym) jest rurociąg łączący wydzie-
lone obiekty nadania i odbioru lub rozdziału transportowanego medium (stacje
pomp, stacje sprężarkowe, zbiorniki magazynowania).
Rurociągi dzielą się na:
— transportujące ropę,
— transportujące produkty naftowe,
— transportujące gaz (gazociągi).
Ze względu na charakter pracy rurociągi można podzielić na: wysokoprężne,
średnioprężne, niskoprężne.
Położenie rurociągu w stosunku do terenu może być:
— podziemne (podwodne), gdy rurociąg jest zasypany warstwą ziemi (lub
pokryty wodą), rys. 13-70,
Rys. 13-71. Przejście ruro-

ciągu przez rzekę
— zagłębione, gdy rurociąg leży poniżej poziomu terenu, ale nie jest zasy-
pany,
— naziemne, gdy rurociąg leży nad powierzchnią terenu, ale nie projektuje
się komunikaqi ponad nim,
— nadziemne, gdy pod rurociągiem projektuje się komunikację (rys. 13-71).
328
13.5.2, MATERIAŁY l WYROBY STOSOWANE NA RUROCIĄGI
Stosuje się następujące rodzaje rur stalowych:

— bez Szwu,
— ze szwem wzdłużnym, spawane elektrycznie,
— ze szwem spiralnym, spawane elektrycznie.
Zakres stosowanych średnic rur waha się obecnie w granicach 0,15-2,00 m.
Stale na rury powinny mieć określone właściwości wytrzymałościowe:
a) pożądana jest odpowiednio duża różnica między wartościami /„ if„, a mia-
nowicie
gdzie: /„ — granica wytrzymałości stali na rozciąganie,

fy — granica plastyczności stali,
b) powinny one cechować się odpornością na pękanie złączy spawanych w pro-
cesie ekspandowania i pod wpływem ciśnień występujących w okresie użytkowania
rurociągu,
c) powinny mieć dobre właściwości spawalnicze, także w warunkach polowych.
W kraju są stosowane głównie stale o podwyższonej wytrzymałości 16G2
i 18G2A, a także stale o podwyższonej udarności St3SJ. Stosowane są także nastę-
pujące stale: 09G2, 09G2Cu, 15GA, 16G2U, 18G2, 18G2ACu, 25G2S, 10H,
10HA, lOHSNCu.
W stalach należy ograniczać zawartość węgla do max 0,25%, gdyż wówczas
niebezpieczeństwo krytycznych utwardzeń w strefie wpływu ciepła obniża się
i zmniejsza się wrażliwość na powstawanie pęknięć. Zawartość manganu nie
powinna przekraczać 1,40%. Wysokie zawartości węgla i manganu powodują,
zwłaszcza przy niskiej temperaturze, trudności w spawaniu. Mogą wystąpić
również pęknięcia w strefie przejściowej między stopiwem a materiałem rodzimym.
Ilość krzemu w składzie chemicznym stali powinna być także ograniczona.
Mikrododatki stopowe: wanad, niob i tytan nie tylko zwiększają granicę
plastyczności oraz granicę wytrzymałości na rozciąganie, ale i ograniczają spawal-
ność. Istnieją więc ograniczenia w ich stosowaniu.
W celu uniknięcia awarii rurociągu należy zapewnić wysoką jakość wykonania
rur.
Wykonane spoiny wprowadzają w rurze w obszarze złącza zmiany strukturalne
(karby strukturalne) i związane z tym strefowe zmiany właściwości mechanicznych.
Obecność tych karbów powoduje często takie spiętrzenie naprężeń, że pęknięcia
mogą wystąpić przy obciążeniach zewnętrznych mniejszych od przyjętych do
obliczeń wytrzymałościowych rurociągu.
Obserwacje eksploatowanych rurociągów dowodzą, że spoiny hutnicze stano-
wią na ogół najsłabszy fragment przekroju rury. Ograniczenie wielkości karbów
poprawia cechy wytrzymałościowe spoiny, zwłaszcza wytrzymałość zmęczeniową
oraz odporność na kruche pękania. Należy dążyć do minimalizaq'i nadlewu
spoiny (0-3 mm) oraz do łagodnego przejścia lica spoiny w materiał rodzimy
329
13.5.3. OBCIĄŻENIA RUROCIĄGÓW
Przy obliczaniu rurociągu uwzględnia się obciążenia i oddziaływania występujące

w czasie montażu, badań próbnych i eksploatacji.
Ciężar transportowanej ropy naftowej lub otrzymanych z niej produktów,
przypadający na l m rurociągu, określa się ze wzoru
<? = e ^ = ^ , kN/m, (13-79)
gdzie: Q — ciężar objętościowy transportowanego produktu, kN/m3,

(d—2t} — średnica wewnętrzna rury, m,
d — średnica zewnętrzna rury, m,
t — grubość ścianki rury, m.
Przy przejściu rurociągu podziemnego w naziemny uwzględnia się ciężar pokrywy
śniegowej oraz oblodzenie.
Spadek temperatury w ściance rury należy przyjmować równy różnicy między
maksymalną i minimalną temperaturą, która może wystąpić w trakcie eksploatacji,
przy uwzględnieniu obliczeniowego schematu rurociągu. Dla podziemnych ruro-
ciągów przyjmuje się różnicę temperatury nie mniejszą niż AT = ±20°C.
W obliczeniach należy także uwzględnić, że w okresie eksploatacji rurociągu
występuje pulsacja ciśnienia wewnętrznego w wyniku uderzeń hydraulicznych
mediów wypełniających rurociąg.
13.5.4. WYMIAROWANIE RUROCIĄGÓW NAFTOWYCH
Obecnie brakuje polskich norm w zakresie projektowania rurociągów magistral-

nych. Biura projektów (np. Biuro Projektów „Naftoprojekt" Warszawa) opraco-
wały własne „Wytyczne projektowania", uwzględniające na ogół normy zagranicz-
ne.
Według norm zagranicznych rurociągi wymiaruje się obecnie:
a) metodą naprężeń dopuszczalnych (np. TGL-22160/01),
b) metodą stanów granicznych (np. SNiP XI-45-75).
Metoda stanów granicznych w zakresie obliczania rurociągów jest zaliczana
obecnie do pierwszego poziomu obliczeń probabilistycznych i powinna być sto-
sowana w praktyce. Metodę naprężeń dopuszczalnych stosuje się wówczas, gdy
brakuje opracowanych wartości częściowych współczynników bezpieczeństwa.
Jest to metoda mało dokładna i zazwyczaj powoduje zwiększenie zużycia stali na
rurociągi.
Według metody naprężeń dopuszczalnych grubość ścianki rury można określić
z zależności
t = J?L, (13-80)
330
gdzie: p — maksymalne ciśnienie robocze transportowanego medium,
d — średnica zewnętrzna rury,
aadm — dopuszczalne naprężenia na rozciąganie spoiny
"
fy — granica plastyczności stali,

« — współczynnik wytrzymałości spoiny podłużnej lub spiralnej rury
(« = 1,0 dla rur bez szwu, dla rur ze spoiną podłużną, kontrolowaną
zgrubnie a określa się wg PN-90/B-03200, dla rur jw., lecz przy
kontroli defektoskopowej, zapewniającej odpowiednią jakość złącza,
można przyjmować a. = 1,0); wartość tego współczynnika musi być
uzgodniona z wykonawcą rur,
n — współczynnik bezpieczeństwa.
Norma TGL-84/22160/02 (Gruppe 921010) podaje, przy równomiernym
ciśnieniu wewnętrznym />, następującą modyfikację wzoru (13-80)
i zalecaną grubość ścianki rury

t = td+tl+tz,
gdzie: td — obliczeniowa grubość ścianki rury,
ti — dodatkowe zwiększenie grubości ścianki rury, uwzględniające tole-
rancje wymiarowe rury,
t2 — dodatkowe zwiększenie grubości ścianki rury, uwzględniające wpływ
korozji (zagrożenie przez środowisko oraz jakość zastosowanej ochrony
przed korozją),
Wymiarowanie według metody stanów granicznych
Za I stan graniczny, nośności, przy którym rurociąg przestaje spełniać wyma-
gania eksploatacyjne, przyjmuje się stan zniszczenia, dlatego też wytrzymałość
obliczeniową określa się przy uwzględnieniu granicy wytrzymałości stali na roz-
ciąganie fud lub granicy plastyczności stali f*d.
W II stanie granicznym, użytkowania, uwzględnia się charakterystyczną
wartość granicy plastyczności stali fyk. Wytrzymałości obliczeniowe stali określa
się ze wzorów:
* ' W związku z wprowadzeniem w tym rozdziale wartości fai zastosowano także oznaczenie />.,,,
które jest równoważne stosowanej w pozostałych rozdziałach książki wartości /„ fud — wartość
obliczeniowa materiału rury, uwzględniająca wytrzymałość stali na rozciąganie.
331
gdzie: yx — współczynnik warunków pracy, zależny od kategorii rurociągu, liczby
połączeń spawanych podczas montażu, poddanych badaniom radio-
logicznym lub ultradźwiękowym, oraz od wielkości wstępnych,
hydraulicznych obciążeń próbnych; wartość tego współczynnika
wynosi 0,60-0,90,
y s l — współczynnik uwzględniający gatunek stali, rodzaj rur, losowość
właściwości mechanicznych i geometrycznych, technologię produkq'i
i stopień kontroli jakości (wg SNiP II 45-75 wartość tego współczyn-
nika wynosi 1,34-1,55),
f] — współczynnik niezawodności, zależny od średnicy rurociągu i jego
przeznaczenia; wynosi on 1,00-1,10,
y*z — współczynnik uwzględniający gatunek stali, rodzaj rur oraz losowość
właściwości mechanicznych i geometrycznych (wg SNiP II 45-75
wartość tego współczynnika wynosi 1,10-1,20).
Wytrzymałość obliczeniową fud uwzględnia się przy obliczeniach I stanu granicz-
nego rurociągów podziemnych, a wytrzymałość obliczeniową /,,,, odpowiednio
przy obliczeniach rurociągów nadziemnych.
Grubość ścianki rury określa się ze wzoru
a przy występowaniu podłużnych naprężeń ściskających w ściance ze wzoru

t 7 f P* d ,.- „_,
= (13 85)
' ~2W-+y,A)' '
gdzie: pk — ciśnienie robocze, charakterystyczne, w rurociągu,
yf — współczynnik obciążenia związany z ciśnieniem w rurociągu,
d — średnica zewnętrzna rurociągu,
fud — wytrzymałość obliczeniowa stali, określona wg wzoru (13-82),
ifi — współczynnik uwzględniający dwuosiowy stan naprężeń w ściance
rurociągu, wyznaczany ze wzoru
CTJV — podłużne naprężenia ściskające od obliczeniowych wartości obciążeń,

z uwzględnieniem sprężysto-plastycznej pracy rurociągu.
Dla prostych i sprężyście wygiętych odcinków podziemnego rurociągu, przy
niewystępowaniu przemieszczeń podłużnych i poprzecznych, podłużne osiowe
naprężenia spowodowane oddziaływaniem temperatury i ciśnieniem wewnętrznym
można określić ze wzoru
o„ =~sTEA r+0,25 ' * - i (13-87)
gdzie: ST — - współczynnik rozszerzalności liniowej dla stali,
332
E — moduł sprężystości stali,
A T — przyjmowany w obliczeniach przedział zmian temperatury (dodatni
przy nagrzaniu),
(d—2t} — średnica wewnętrzna rurociągu.
Grubość ścianki ruryj określoną ze wzorów (13-84) i (13-85), należy przyjmo-
wać nie mniejszą niż —— średnicy zewnętrznej rury i nie mniejszą niż 4 mm.
140
Sprawdzenie wytrzymałości rurociągu (I stan graniczny) ze wzoru
ffw<Va/«., (13-88)
gdzie:
-0,75 (-£-Y-0,5-^, (13-89)

\ Jud / Jud
ap — naprężenia obwodowe określone dla obliczeniowej wartości ciśnienia

wewnętrznego,
Sprawdzenie odkształceń rurociągu (II stan graniczny) ze wzorów:
*„« <%-/,*, (13-91)
0p<^f#> (13-92)
gdzie: x — współczynnik, którego wartość wg SNiP II 45-75 jest określana w za-

leżności od kategorii rurociągów (x = 1,00-0,65),
amax — maksymalne, sumaryczne naprężenia podłużne, obliczone od obciążeń
charakterystycznych z uwzględnieniem ich możliwych kombinacji,
przy założeniu sprężystej pracy rurociągu,
a„ — naprężenia obwodowe od charakterystycznej wartości ciśnienia we-
wnętrznego
op = ^2~, (13-93)
2
/ T~a T a
ę3 =
* ** /
1-0,75 — £ - \ - 0 , 5 — Ł - .
* t tl* \ * *Lf
(13-94)
^ '
Dla prostych i sprężyście wygiętych odcinków rurociągu naprężenia amax od ciśnie-

nia wewnętrznego, zmian temperatury i sprężystego wygięcia mogą być określone
ze wzoru
- T , (13-95)
gdzie r — minimalny promień wygięcia osi rurociągu.
333
Wpływ pulsacji na wytrzymałość zmęczeniową rurociągu
Zagadnienie wytrzymałości zmęczeniowej rurociągów nie jest dotychczas w pełni
wyjaśnione. Przepisy radzieckie SNiP pomijają wpływ pulsacji. W USA przyj-
muje się, że gdy liczba pulsacji w okresie pracy rurociągu przekracza 7000, to
należy uwzględnić w stali zjawiska zmęczeniowe i wprowadzić współczynnik
zmniejszający do wytrzymałości obliczeniowej.
Doświadczenia z eksploatacji rurociągów wykazują, że po określonej liczbie
cykli zmian naprężeń, przy stosunkowo niskich naprężeniach eksploatacyjnych,
zmęczenie materiału uruchamia mechanizm kruchego pękania. Mamy tu do czy-
nienia ze zmęczeniem niskocyklowym. Obliczenia w zakresie zmęczenia nisko-
cyklowego można wykonać wg norm niemieckich.
W zależności od przeznaczenia rurociągów występują różne rodzaje obciążeń
i różne warunki ich pracy, i w związku z tym należy stosować odpowiednie zasady
obliczeń. W różnych gałęziach przemysłu mają zastosowanie odpowiednie instruk-
cje dotyczące obliczenia rurociągów, które muszą być uwzględniane przez pro-
jektantów.
BUDOWLE
TYPU WIEŻOWEGO
l MASZTOWEGO
Charakterystyczną cechą budowli typu wieżowego i masztowego jest bardzo

duży stosunek wysokości do wymiarów poprzecznych oraz występujące w nich
stosunkowo małe siły pionowe. Budowlane wieżowe i masztowe mogą być pro-
jektowane w kształcie graniastosłupa, piramidy lub walca (kominy fabryczne).
Budowle te są z reguły konstrukcjami przestrzennymi i albo stanowią konstrukcję
kratową (czterograniastą, zwykle z kątowników, lub trójgraniastą najczęściej
z rur), albo walcową powłokę z blach, niekiedy rozszerzającą się w dolnej części.
Budowle typu wieżowego są z reguły wolno stojące, natomiast budowle ma-
sztowe utrzymywane są w pozycji pionowej za pomocą układu odciągów.
Do najważniejszych typów konstrukcji o charakterze wieżowym i masztowym
zaliczyć można (rys. 14-1):
— wieże dla anten i innych urządzeń radiowych i telewizyjnych,
— maszty podobnego przeznaczenia,
— konstrukcje wsporcze (słupy) napowietrznych linii elektroenergetycznych,
— kominy
Oprócz wymienionych do omawianej grupy budowli można zaliczyć także wieże
oświetleniowe, latarnie, wieże przekaźnikowe, wieże radarowe, wieże wiertnicze,
podpory kolejek linowych i wyciągów narciarskich itp., jednakże zasady projekto-
wania tych konstrukcji nie odbiegają od wspomnianych poprzednio.
Wieże są konstrukcjami utwierdzonymi w fundamencie i pracującymi jako
wsporniki obciążone poziomym działaniem wiatru i siłami skupionymi pochodzą-
cymi od sieci anten.
Maszty są obciążone podobnie, lecz opierają się na fundamencie przegubowo,
a obciążenie poziome przenoszone jest przez odpowiednio rozmieszczone liny
odciągowe. Trzon masztu pracuje więc jako belka ciągła, oparta na sprężystych
podporach, ściskana i zginana.
— Konstrukcje wsporcze napowietrznych linii elektroenergetycz-
nych są zbliżone pod względem schematu statycznego do wież, a więc są utwier-
dzone w fundamencie; jedynie w bardzo nielicznych przypadkach mają dodatko-
335
Q)
Rys. 14-1. Przykłady konstrukcji: a) wieża, b) maszt, c) słup wsporczy

linii wysokiego napięcia, d) komin, e) słup wyciągu narciarskiego
336
we odciągi. Oprócz obciążenia wiatrem należy uwzględnić dodatkowo w tym
przypadku siły od naciągu przewodów, których wpływ jest bardzo znaczny, gdyż
są one zaczepione w górnej części konstrukcji.
Kominy wykonywane są z blaszanych rur okrągłych i mogą mieć różne
schematy statyczne, łączące w sobie elementy budowli wieżowych i masztowych.
Najprostszy schemat — to komin wolno stojący utwierdzony w fundamencie,
samonośny lub w obudowie kratowej. Stosuje się również kominy, których trzon
podparty jest przez zastosowanie odciągów w jednym lub paru poziomach.
Schemat statyczny takiego komina jest zbliżony do schematu masztu, z tą różnicą
że komin jest utwierdzony w fundamencie, a nie oparty przegubowo.
W ogólnym bilansie konstrukcji typu wieżowego i masztowego najpoważniej-
szą pozycję zajmują słupy elektroenergetycznych linii przesyłowych, gdyż stały
rozwój energetyki w kraju stwarza konieczność rozbudowy sieci łych Unii,
Wieże oraz maszty radiowe i telewizyjne mają, jak już wspomniano, identyczne
przeznaczenie. Wybór konstrukcji — maszt czy wieża dyktowany jest zwykle
różnymi względami, takimi jak: wymagana wysokość, wielkość i rodzaj obciążeń
oraz terenowe warunki lokalizacji. Wysokość konstrukcji bywa bardzo znaczna>
sięga 400-500 m, a nawet i więcej.
14.2. SPECYFIKA OBCIĄŻEŃ
14.2.1. OBCIĄŻENIA O CHARAKTERZE STATYCZNYM
Specyficznymi obciążeniami budowli o charakterze wieżowym i masztowym są

obciążenia: oblodzeniem (sadzią) i wiatrem.
Obciążenie sadzią (oblodzeniem) występuje przy niewielkich mrozach
wskutek pokrywania się konstrukcji mokrym śniegiem lub zamarzającą mżawką.
Grubość pokrywy lodowej waha się w granicach 0,9-3,0 cm i uzależniona jest
od strefy klimatycznej dla śniegu. Wielkość obciążenia i grubość sadzi, w zależno-
ści od strefy klimatycznej, podaje norma przedmiotowa dotycząca wież i masztów
stalowych (PN-79/B-03204). W szczególnych przypadkach, np. w icjonach
izolowanych wzgórz o wzniesieniu ponad 300 m n.p.m. lub w sąsiedztwie dużych
zbiorników wodnych, obciążenie oblodzeniem ustala się indywidualnie na pod-
stawie danych służby meteorologicznej, przyjmując ciężar objętościowy sadzi
9 kN/m3. Obciążenie oblodzeniem dla innych typów konstrukcji ustala się wg
PN/B-02013.
Obciążenie wiatrem w przypadku budowli masztowych i wieżowych
jest obciążeniem decydującym o wymiarach przekrojów konstrukcji. Obciążenie
wiatrem w tym przypadku ma charakter statyczny i dynamiczny. Przy działaniu
statycznym wiatru współczynnik porywów ^ przyjmuje się o wartości 1,8. Przy
Xi Konstrukcje metalowe t. II 337

•działaniu dynamicznym jedynie dla wież przyjmuje się go zgodnie z PN-77/
/B-02011, natomiast dla masztów ze wzoru
0 = 1,8*,' (14-1)
w którym współczynnik zwiększający K jest uzależniony od okresu drgań własnych
masztu oraz jego wysokości i waha się w granicach 1,04-1,70. Szczegółowe war-
tości podane są w PN-79/B-03204. W bardziej skomplikowanych przypadkach
współczynnik K wyznacza się na podstawie wartości uwzględniających często-
tliwości drgań własnych i wymuszonych wskutek działania wiatru.
Współczynnik aerodynamiczny C pojedynczych elementów konstrukcji,
jak i całych układów przestrzennych, dla przypadków nie objętych normą przed-
miotową (PN-77/B-02011) przyjmuje się następująco.
Dla przekroju sześcio- lub ośmiokątnego, przy kierunku działania wiatru
oznaczonym / lub II (rys. 14-2a, b), współczynnik C określa się jak dla przekroju
kwadratowego, przyjmując za podstawę kierunek /.
d)-
.i ii.
lra
/
Rys. 14-2
W przypadku konstrukcji o bardziej skomplikowanym kształcie wartość

współczynnika C należy określić na podstawie badań w tunelu aerodynamicznym.
Współczynnik C dla anten i innych urządzeń o konstrukcji pełnościennej
lub ażurowej, zainstalowanych wewnątrz lub na zewnątrz kratowej konstrukcji
nośnej budowli, przyjmuje się wg PN-77/B-02011, a w bardziej skomplikowanych
przypadkach w PN-79/B-03204.
Przy ustalaniu obciążenia konstrukcji zakłada się, że wiatr wieje poziomo
w kierunku powodującym najniekorzystniejsze obciążenie. Dla masztów z od-
ciągami w trzech lub dwóch płaszczyznach pionowych (rys. 14-2c, d) można
pominąć kierunek II lub III, jeśli wiatr wiejący z tego kierunku nie zwiększy
w sposób istotny sił i naprężeń w konstrukcji nośnej.
Przy działaniu wiatru na konstrukcję nachyloną pod kątem ó < 75° (rys.
14-3a) uwzględnia się składową normalną W„ = W sino, natomiast składową
styczną można pominąć, jeśli powierzchnia konstrukcji jest gładka. Dla kąta
ó > 75° można przyjąć W„ = W i składowej stycznej w ogóle nie uwzględniać.
Obciążenie wiatrem urządzeń zainstalowanych na konstrukcji uwzględnia się
łącznie z obciążeniem tej konstrukcji. W przypadku gdy urządzenie zasłania
trzon konstrukcji nośnej, nie uwzględnia się obciążenia wiatrem części osłoniętej,
przekazując całe obciążenie na zainstalowane urządzenie (rys. 14-3b).
Przy ustalaniu parcia wiatru na odciągi linowe należy uwzględnić następujące
338
Rys. 14-3. Ustalenie parcia wiatru na kon-
strukcje pochyłą: a) w przypadku równej po-
wierzchni bocznej, b) w przypadku istnienia
elementów zamocowanych do trzonu kon-
strukcji
przypadki: I — parcie wiatru na odciąg prostopadle do płaszczyzny, w której

znajduje się ten odciąg i oś konstrukcji nośnej budowli, II — parcie wiatru pro-
stopadle do odciągu, lecz w płaszczyźnie przechodzącej przez odciąg i oś budowli.
Przypadek I uwzględnia się korzystając z przepisów PN-77/B-02011 z do-
datkowym zaleceniem, aby współczynnik ekspozycji Ce przyjmować dla wysokości
2/3 h^ — wysokość, na której zaczepiony jest odciąg) (rys. 14-4). Całkowite
obciążenie odciągu W„ a następnie reakcję poziomą H, wyznacza się nie
uwzględniając zwisu liny.
Rys. 14-4
Przypadek II uwzględnia się korzystając również z powyższych zaleceń

i uproszczeń. W tym przypadku (rys. 14-4) w punkcie zaczepienia odciągu do
trzonu występują jednocześnie reakcje pionowa i pozioma. Przy wyznaczaniu
tych reakcji należy uwzględnić dwa kierunki wiatru, pokazane na rys. 14-2 c, d.
We wszystkich przypadkach obciążenia wiatrem przy obliczaniu parcia wiatru
należy uwzględniać zwiększenie wymiarów elementów wskutek oblodzenia (sadzi).
Dotyczy to także wyznaczania współczynnika aerodynamicznego C.
Charakterystyczne ciśnienie prędkości wiatru qk dla trzonu i odciągów przyj-
muje się stałe, równe 300 Pa, natomiast współczynnik ekspozycji Cf — 1.
Obciążenie katastrofalne. W masztach i wieżach niosących sieci antenowe
zachodzi niebezpieczeństwo zniszczenia konstrukcji wskutek obluźniema lub
zerwania się sieci po jednej stronie konstrukcji. Konieczne jest zatem uwzględnie-
nie takiego przypadku w obliczeniach.
22* 339
Tablica 14-1
Współczynniki obciążenia dla budowli wieżowych i masztowych
Rodzaj obciążenia Vf
Oblodzenie 1,4
Naciąg odciągów 1,2(0,9)
Naciąg przewodów wysokiego napięcia 12
Obciążenie katastrofalne 1,0
Podwieszenie anteny sieciowej 1,2
Listwy odciągowe masztu (do obliczenia odciągów) 1,0
W słupach podpierających przesyłowe linie energetyczne za przypadek

katastrofalny uważa się zerwanie najniekorzystniej położonego przewodu w typie
słupów określonych jako skrzyżowaniowe (por. p. 14.5.1).
Specyfika obciążeń kominów odbiega od zasad podanych tu dla budowli
wieżowych i masztowych; omówiona jest więc osobno w p. 14.6.3.
Współczynniki obciążenia dla budowli wieżowych i masztowych zestawiono
w tabl. 14-1.
14.2.2. ZAGADNIENIA DYNAMICZNE
Obciążenie dynamiczne należy uwzględniać w wieżach, masztach i kominach.

W przypadku konstrukq'i odpowiedzialnych zaleca się przeprowadzać szczegółową
analizę w zakresie drgań podstawowych i drgań wyższych rzędów, stosując ele-
ktroniczną technikę obliczeniową. Natomiast w przypadkach niższych konstrukcji
wystarczające są przybliżone metody obliczeń.
Okres podstawowych drgań własnych masztów oblicza się ze wzoru
(14-2)
gZPmyi
-a dla obliczeń wstępnych ze wzoru
r,, = 0,01 A. (14-3)
Okres drgań własnych wież oblicza się ze wzoru
(14-4)
g
a dla obliczeń wstępnych ze wzoru
,. (14-5)
Okresy drgań własnych konstrukcji można również obliczać wg PN-77/B-02011.
340
W powyższych wzorach przyjęto następujące oznaczenia:
Pm — reakcja pozioma równa ciężarowi przęsła masztu wraz z osprzętem,
przyłożona w punkcie i zaczepienia odciągu,
y i — przemieszczenie poziome punktu zaczepienia odciągu lub punktu za-
czepienia reakcji Qm (wieże),
g — przyspieszenie ziemskie,
QHi — reakcja pozioma równa ciężarowi odcinka i wieży, przyłożona w połowie
rozpiętości tego odcinka,
h — wysokość masztu w metrach.
Konstrukcje, których trzon wykonany jest w kształcie pcłnościennej rury
kołowej, sprawdza się na możliwość powstania rezonansowych drgań poprzecz-
nych, wywołanych dynamicznym działaniem wiatru polegającym na odrywaniu się
wirów powietrza (wirów Karmana) od trzonu z częstotliwością równą często-
tliwości drgań własnych trzonu. Ze względu na to, że najczęściej ulegają tym
drganiom rurowe kominy wolno stojące, zagadnienia drgań poprzecznych wywoła-
nych wirami Karmana omówiono w p. 14.6.
Zagadnienia dynamiczne występujące w masztach i wieżach zostały szeroko
omówione w pracy [97].
14.3. WIEŻE RADIOWE I TELEWIZYJNE
14.3.1. KONSTRUKCJE WIEŻ
Wieże radiowe i telewizyjne są smukłymi konstrukcjami utwierdzonymi w fun-

damentach. Służą one najczęściej do podtrzymywania sztywnych radiatorów
fal krótkich lub anten fal ultrakrótkich, a czasem anten fal średnich. Wieże są
znacznie cięższe od spełniających podobną funkcję masztów; są jednak bardziej
sztywne, a ponadto zajmują znacznie mniejszą powierzchnię [66].
Stalowe wieże radiowe i telewizyjne są najczęściej konstrukcjami kratowymi
przestrzennymi o przekroju poprzecznym w kształcie wielokąta foremnego,
zwykle trójkąta lub kwadratu, rzadziej sześcio- czy ośmiokąta. W przypadku
gdy antena wywołuje dużą siłę poziomą, stosuje się prostokątny przekrój wieży.
Konstrukcje wieżowe pełnościenne stosuje się bardzo rzadko i to w wyjątko-
wych przypadkach, dlatego też w dalszej części rozdziału omawiane są jedynie
wieże kratowe.
Konstrukcjom wież nadaje się z reguły zbieżność ku górze, przy czym zarys
tej zbieżności może być prostoliniowy (rys. 14-5b), paraboliczny lub hiperboliczny
(rys. 14-5c; wieże bardzo wysokie). W wieżach niższych można stosować krawę-
żniki równoległe (rys. 14-5a).
Szerokość podstawy wież b przyjmuje się w granicach 1/12-1/17 wysokości h,
przy szerokości wierzchołka w granicach 1,50-2,00 m i grubości iglicy 0,30-
-1,00 m.
341
4" Rys. 14-5
b)
a/ 77
Rys. 14-6
Układ kraty w ścianach bocznych wieży przyjmuje się najczęściej w postaci

kraty X z dodatkowymi rozporkami (rys. 14-6a, b).
Wraz ze wznoszeniem się ku górze wielkość przedziału kratownicy ulega
zmianie. Zmian wysokości przedziału nie powinno być więcej niż kilka, przy
czym wskazane jest, aby przyjmować pewien moduł podstawowy (w celu umożli-
wienia seryjności produkcji elementów).
Układ kraty powinien być tak dobrany, aby otrzymać jak najmniejszą powierz-
chnię. Stosowanie prętów okrągłych jest w powyższym przypadku korzystniejsze
niż stosowanie kształtowników otwartych.
Oparcie wieży na fundamencie może być bezpośrednie (uziemiające całą
konstrukcję) lub na izolatorach, które oddzielają fundament od wieży. Dobór
rozwiązania jest zależny od wymogów i przeznaczenia wieży.
Przestrzenne konstrukcje wież o przekroju wielokątnym (oprócz wież trójkąt-
nych) należy stężać poprzecznymi przeponami, umieszczonymi zwykle w odległo-
ści nie większej niż 10 m. Przepony stosuje się również w tych miejscach, w których
zaczepione jest obciążenie lub wieża zmienia zasadniczo ksztah. Schematy układu
konstrukcyjnego prętów przepon pokazano na rys. 14-7a-d.
Pręty krawężników projektuje się z kątowników (rys. 14-8a-c) lub rur okrągłych
(rys. 14-8d), przy czym kątowniki stosuje się jedynie w wieżach o przekroju
czterograniastym. Najkorzystniejsze są jednak rozwiązania konstrukcyjne z za-
stosowaniem rur okrągłych, zarówno ze względów wytrzymałościowych, jak
i zabezpieczenia przed korozją. Pręty krzyżulców i rozporek wykonuje się z jednego
kątownika, rury lub pręta okrągłego pełnego. Krzyżulce wiotkie ze stali okrągłej
powinny być wstępnie naciągnięte, aby nie wyłączały się z pracy wskutek skrócenia
342
a) b) c) d)
Rys. 14-7
a) b) c) d)
Rys. 14-8
krawężników pod obciążeniem eksploatacyjnym. Wielkość wstępnego naciągu

powinna być tak dobrana, aby siła osiowa w pręcie była zawsze rozciągająca.
Zwykle w takich przypadkach wstępny naciąg powinien być 20-30% większy
od siły ściskającej wynikającej z obliczeń. W powyższym przypadku konieczne
jest jednak stosowanie sztywnych prętów jako rozporek. Ponieważ długie, wiotkie
krzyżulce z prętów okrągłych mogą być łatwo wprowadzone w drgania przez
wiatr, ogranicza się ich stosunek długości / do średnicy d. Przy przegubowym
połączeniu przyjmuje się lid < 40, a przy sztywnym ljd < 60.
Połączenia prętów w węzłach należy projektować według zasad podanych
w rozdz. 7. Połączenia warsztatowe wykonuje się jako spawane, natomiast połącze-
nia montażowe na śruby.
W przypadku stosowania rur konieczne jest ich szczelne zamykanie, aby
zapobiegać korozji wewnątrz rury.
Przepony wykonuje się z pojedynczych kątowników lub rur. Pręty stężenia
łączy się za pośrednictwem blach poziomych w miejscach styków montażowych
krawężników (rys. 14-9).
Wieże opiera się na fundamentach wykonanych osobno pod każdy pręt kra-
wężnikowy. Oparcie na fundamencie jest przegubowe, przy czym, jak już wspo-
mniano, może być to oparcie bezpośrednie lub za pośrednictwem izolatora w za-
leżności od wymogów elektrycznych.
A-A
Rys. 14-9
343
Przykłady rozwiązań szczegółów konstrukcyjnych wieży z krawężnikami
rurowymi pokazano na rys. 14-10 i 14-11. Konstrukcja wieży wykonanej z kątowni-
ków jest podobna do konstrukcji słupów wysokiego napięcia (por. p. 14.5).
Przy konstruowaniu wież powinno się starannie przeanalizować wielkość
i rodzaj elementów wysyłkowych, tak aby zapewniony był dogodny transport
SzeregóT A
Szczegół B Szczegół C Szczegół D
Rys. 14-10. Przykład układu konstrukcyjnego wieży wykonanej r rur. Układ prętów i szczegóły
konstrukcji węzłów
344
Rys. 14-11. Oparcie wieży na
fundamencie (szczegół E z rys.
14-10)
i montaż. Ala to szczególne znaczenie przy projektowaniu większej liczby wież

tego samego typu; dążyć należy wtedy do typizacji składowych elementów.
W przypadku montażu wieży metodą masztu padającego (por. rozdz. 16) możliwe
jest stosowanie połączeń montażowych spawanych (rys. 14-10). Dla ułatwienia
spawania można stosować dodatkowe śruby. W przypadku montażu odcinkami
lepiej jest stosować styki śrubowe kołnierzowe (rys. 14-9).
14.3.2. OBLICZANIE WIEŹ
W układzie obliczeniowym statycznym wieża jest wspornikiem kratowym ściska-

nym i zginanym, a w przypadku dźwigania poziomej sieci antenowej — dodatko-
wo skręcanym (w przypadku zerowania połowy sieci).
Wyznaczanie sił osiowych w prętach wież nie sprawia większych trudności
przy korzystaniu z elektronicznej techniki obliczeniowej. Uwzględnia się wówczas
zarówno zginanie, skręcanie, jak i tzw. wpływy II rzędu, które w przypadku
wież polegają głównie na wzroście sił w krzyżulcach wskutek skrócenia prętów
krawężników.
W przypadku obliczania wież metodami tradycyjnymi przestrzenny układ
prętowy rozkłada się na układy płaskie poszczególnych ścian wieży. W każdej
ścianie zaczepia się w węzłach, przypadającą na nią, część obciążenia i wyznacza
się siły w jej prętach dowolną metodą analityczną lub wykreślną. W wieży wielokąt-
nej rozkłada się siły po połowie na dwie równoległe ściany.
345
Przy obliczaniu sił w prętach, gdy zbieżność trzonu wieży nie przekracza 15%>
można posługiwać się ich rzutem pionowym. W przypadku większej zbieżności
należy wykonać kład kraty. W celu uproszczenia można ponadto przyjmować,
że ciężar własny oraz inne symetryczne obciążenia pionowe przenoszone są w cało-
ści przez krawężniki, pomimo zbieżności trzonu wieży. Siły od obciążenia wiatrem
należy zaczepiać w węzłach kraty leżących na krawężnikach.
Siły wewnętrzne w skratowaniach statycznie niewyznaczalnych (rys. 14-6)
należy obliczyć z uwzględnieniem teorii sprężystości II rzędu, a więc z uwzględnie-
niem wpływu sprężystego odkształcenia krawężników (wg p. 5.3.2, cz. I [73]).
Zginanie w krawężnikach można natomiast pominąć, gdy wywołane naprężenia
nie przekraczają 5% wytrzymałości obliczeniowej.
Siły osiowe w krawężnikach wyznacza się sumując siły w pasach kratownic
stanowiących sąsiadujące ze sobą ściany boczne wieży.
Przy obliczaniu sił spowodowanych zerwaniem się sieci anten
należy rozpatrywać dwa przypadki.
Przypadek I odpowiada jednostronnemu zerwaniu się połowy sieci anten
w przęśle. Powstały w tym przypadku m jment skręcający wyznacza się znajdując
położenie siły N, a co za tym idzie mimośród e (rys. 14-12a, b, c). Moment skrę-
cający wynosi wtedy Ms = Ne, a siłę N zaczepia się w osi wieży.
c)
^~
v
a
Rys. 14-12
Moment M s zastępuje się — przyłożonymi do poszczególnych krat płaskich

siłami poprzecznymi o wielkości:
— dla wież o przekroju trójkątnym (rys. 14-12c)
2M,
V = - (14-6)
dla wież o przekroju kwadratowym (rys. 14-12a)
F = ^ 3 (14-7)
dla wież o przekroju prostokątnym (rys. 14-12b):

.. _ Msb . ,T __ Msa
(14-8)
346
Dla wież o przekroju wielokątnym, foremnym moment skręcający rozkłada
się równomiernie na tyle par sił, ile jest w wielokącie par równoległych boków.
Przypadek II odpowiada jednostronnemu zerwaniu się całej sieci anten
w przęśle, W tym przypadku wieża jest obciążona jedynie silą pochodzącą od
pozostałego, dwustronnego układu anten, i opisany powyżej moment skręcający
nie występuje.
Zagadnienia stateczności wież sprowadza się do zagadnienia stateczno-
ści ogólnej wieży i stateczności poszczególnych jej prętów. Stateczność poszczegól-
nych elementów musi być zapewniona zgodnie z zasadami podanymi w rozdz. 5,
cz. I [73], natomiast stateczność ogólna wieży sprowadza się do zagadnienia
stateczności pręta zginanego, utwierdzonego w jednym końcu i swobodnego
w drugim, obciążonego ciężarem własnym i oblodzeniem (nie przekraczającym
10-15% ciężaru własnego). Obciążenie to zmienia się quasi wykładniczo wzdłuż
wysokości konstrukcji. Ciężar własny wieży nie może być przyczyną utraty
stateczności.
Uwzględniając ugięcie wieży i co za tym idzie zwiększenie momentu zgina-
jącego wskutek mimośrodu od ciężaru własnego, dochodzi się również do przekona-
nia, że wpływ ten jest niewielki i sięga co najwyżej 2-3% wytrzymałości obliczenio-
wej. Powyższe rozważania, dotyczące stateczności wieży jako całości, pokrywają
się z przekonaniem ugruntowanym przez kilkadziesiąt lat obserwacji wież, że
w ustroju takim nie może zajść wyboczenie pod wpływem ciężaru własnego.
Wątpliwości mogą nasunąć się dopiero wtedy, gdy wieża jest obciążona siecią
anten o skomplikowanym układzie lub charakteryzuje się wyjątkowo dużą smukło-
ścią (hjb > 30, rys. 14-5). W takim przypadku zagadnienie stateczności ogólnej
należy rozpatrywać indywidualnie.
Konieczne jest sprawdzenie, czy wieża nie wywróci się wskutek parcia wiatru.
Sprawdzenie to należy przeprowadzić zarówno w przypadku obciążenia normalne-
go, jak i katastrofalnego. Częściowy współczynnik bezpieczeństwa należy w tym
przypadku przyjmować co najmniej 1,1 (wg PN-79/B-03204).
Drugi stan graniczny należy sprawdzać w przypadku wież przez wyznacze-
nie ugięcia wierzchołka wieży. Ugięcie można wyznaczyć ze wzoru Maxwella-
-Mohra, uwzględniając zalecenia podane w rozdz. 2, cz. I [73]. Według normy
przedmiotowej ugięcie wieży nie powinno przekraczać wartości agr = l/100 h.
14.4. MASZTY RADIOWE I TELEWIZYJNE
14.4.1. KONSTRUKCJE MASZTÓW
Podobnie jak wieże, maszty radiowe i telewizyjne wykonuje się jako Ku

będące podporami anten lub sieci anten bądź też jako promieniujące anteny
(rys. 14-lb).
347
Maszty są konstrukcjami lżejszymi i tańszymi od wież, lecz wymagają dużej
powierzchni zabudowy i są droższe w użytkowaniu ze względu na konieczność
stałego nadzoru prostoliniowości trzonu i naciągu odciągów. Maszty są także
mniej podatne na wpływy sejsmiczne.
Maszt jest budowlą składającą się z trzonu, fundamentu głównego, lin od-
ciągowych wraz z izolatorami i urządzeniami napinającymi oraz fundamentów
odciągów. Liny odciągów należy łączyć z masztami za pomocą urządzeń zapo-
biegających zginaniu liny przy ruchu masztu. W analogiczny sposób należy
również łączyć izolatory z linami.
Zakładanie izolatorów w odciągach jest konieczne ze względu na indukcję
prądu w odcinkach odciągów wskutek silnego promieniowania anteny głównej.
Całkowita wysokość masztu zależy od założeń projektu technologicznego.
Szerokość trzonu może być zmienna, jeżeli jest on podtrzymywany tylko na
jednym poziomie (rys. 14-13a), lub stała (rys. 14-13b), zwłaszcza jeśli odciągi
podtrzymują go w kilku poziomach (rys. 14-13c).
Zmienność przekroju trzonu masztu jest niekorzystna ze względów elektrycz-
nych i należy jej raczej unikać. Przy zastosowaniu zmienności, największa szerokość
trzonu powinna wynosić ok. 1/120 jego wysokości. W trzonach o przekroju
a)
Rys. 14-13
348
stałym stosunek szerokości do wysokości powinien być zawarty w granicach
od 1/50 do 1/150 (w przypadku trzonów kratowych), a w trzonach nilowych nawet
do 1/230.
W ustrojach masztowych najczęściej stosuje się, trzony kratowe o przekroju
trójkątnym lub czterokątnym, zwykle kwadratowym. W przypadku trzonów
pełnościennych stosuje się przekrój rurowy, lecz są to w chwili obecnej konstrukcje
dość rzadko projektowane.
W zależności od przekroju trzonu masztu jest on podtrzymywany grupami
złożonymi z trzech albo czterech odciągów. Przy zastosowaniu jednej grupy
odciągów (rys. 14-13b) i przy odciągach równoległych (rys. 14-13c) kąt nachylenia
do poziomu przyjmuje się ok. 45°, natomiast przy zamocowaniu wszystkich lub
niektórych odciągów w jednym fundamencie kotwiącym (rys. 14-13d) kąt na-
chylenia górnego odciągu przyjmuje się 50-60°. Przy dużych obciążeniach fun-
damentu kotwiącego wygodniej jest stosować odciągi równoległe.
Trójgraniaste maszty mają przewagę nad masztami czterograniastymi ze
względu na mniejszą liczbę odciągów i fundamentów.
Charakterystyczną cechą odciągów jest konieczność ich izolowania. Dotyczy
to szczególnie przypadku odciągów masztów-anten i masztów stanowiących
podpory dla sieci anten krótkofalowych. Rodzaj, wytrzymałość napięciowa i roz-
mieszczenie izolatorów w odciągach wynikają ze względów elektrycznych i są
określane przez radiowców. Tak więc izolatory mogą być rozmieszczone w stałej
lub zmiennej odległości od siebie.
Na konstrukcje nośne masztów stosuje się stale grup St3S, 18G2, R35 i R45
według danych przedstawionych w rozdz. l, cz. I [73]. Na odciągi stosuje się;
liny z drutu stalowego lub druty splatane w wiązki według zasad podawanych
w pracy [104] i w normach przedmiotowych.
Wysokość trzonu masztu podyktowana jest względami technologicznymi,
natomiast jego szerokość wynika zwykle z warunku stateczności, rzadziej z warunku
wytrzymałości. Smukłość odcinków trzonu między poziomami odciągów zawiera
się zwykle — dla masztów niższych — w granicach A = 60-100, natomiast
w masztach wysokich może osiągnąć nawet wartość 150. Przy zachowaniu takich
smukłości szerokość trzonu jest zwykle większa od 1/35 długości odcinka.
W celu podwieszenia poziomych anten krótkofalowych stosuje się czasem
ustroje złożone z dwóch trzonów połączonych poziomymi ryglami (rys. 14-13d).
Są one mniej kosztowne, lecz mają małą sztywność przy skręcaniu.
Najprostszymi konstrukcjami są trzony o przekroju rurowym, wykonane
z blach łączonych za pomocą spawania. Wadą masztów rurowych jest skłonność
do drgań. Zjawisko to zostało szerzej omówione w p. 14.6.
Maszty o konstrukcji kratowej są zwykle wykonane z rur jako elementów
dających najmniejsze zużycie materiału. Przy mniejszych wysokościach masztu
stosuje się rury na krawężniki i rozporki, natomiast skratowania wykonuje się
z profili okrągłych lub małych kątowników. Szczegóły rozwiązań węzłów kratownic
bocznych masztu o przekroju trójkątnym pokazano na rys. 14-14.
349
Rys. 14-14. Przykład segmentu
masztu z pokazaniem układu prę-
tów i szczegółów połączeń w węz-
łach
Podobnie jak wieże, maszty o przekroju trójkątnym nie wymagają stosowania

przepon, natomiast w przypadku trzonu czworokątnego przepony są konieczne
i należy je konstruować i rozmieszczać według zasad podanych w p. 14.3 oraz
dodatkowo w miejscach, w których trzon masztu łączy się z odciągami (patrz
rys. 14-16c).
Układ skratowania masztu powinien być bardzo prosty. Najczęściej stosuje się
kratę W (rys. 14-14) bez lub z rozporkami, a czasem układ krzyżowy. Zmniejsze-
nie liczby prętów zmniejsza opór, jaki stawia trzon strumieniowi powietrza,
dlatego też trzony o przekroju trójkątnym są pod tym względem korzystniejsze
od trzonów kwadratowych. Przy wysokich masztach, w których trzeba stosować
bardzo duże średnice rur na krawężniki., korzystne jest zaprojektowanie rur
o zmiennej grubości ścianki^ lecz o stałej średnicy zewnętrznej. Najniższy segment
musi być tak ukształtowany, aby umożliwić oparcie na kulistym łożysku. Przykład
rozwiązania dolnej części dolnego segmentu masztu pokazano na rys. 14-15.
350
A-A
Rys. 14-16
Poszczególne segmenty masztu wykonuje się jako spawane, przy czym w wę-
złach krat unika się stosowania blach węzłowych.
Połączenia odciągów z krawężnikami muszą zapewniać przegubowość. Szczegół
połączenia odciągu z masztem podano na rys. 14-16a. Ucho zaczepu powinno
mieć kształt pokazany na rys. 14-16b. Wymiary ucha ustala się z warunków:
Pętle odciągów przy cienkich linach mocuje się za pomocą zacisków (patrz rys.
351
ll-72e) lub przez zaplatanie. Przy większych odciągach końce lin umieszcza się
w tulejach i zalewa cynkowym lub ołowianym stopem (rys. 14-17). Jeżeli odciągi
muszą być izolowanej to stosuje się izolatory, których najczęstsze przykłady
Zamocowanie lin w fundamencie musi być tak skonstruowane, aby zapewnić
przegubowość połączenia, możliwość regulacji naciągu i pomiaru siły naciągu.
A-A
Sworzeń
A-/s
\Dynomometr
B-B
Rys. 14-18 Rys. 14-19
Regulację siły naciągu przeprowadza się zarówno ze względu na pewne błędy,

które mogą być popełnione w czasie montażu, jak i ze względu na relaksację
w samej linie. Połączenie liny z fundamentem rozwiązuje się najczęściej tak jak
na rys. 14-19. Beleczki poprzeczne, wykonane z ceowników, mają z jednej strony
ramię dłuższe, umożliwiające umieszczenie dynamometru. Płaskowniki łączników
352
od strony liny i fundamentów mają dodatkowe otwory w celu regulacji. Wielkość
wstępnego naciągu waha się zwykle w granicach od 50 do 300 MPa w zależności
od wysokości masztu. Naciąg wstępny można także ustalić mierząc wielkość
zwisu odciągu. Zwis ten powinien się zawierać w granicach 1/60-1/120 długości
cięciwy.
Zaczep odciągu zamocowany jest do fundamentu. Sposób zamocowania
i kształt fundamentu pokazano na rys. 14-20.
A-A
SzczegóT A Śruby regulujące,

B-B \
Rys. 14-20
Maszty osadza się na łożyskach ukształtowanych jako kuliste, przegubowe;

projektuje się je według zasad podanych w rozdz. 9, cz. I [73]. W razie konieczno-
ści stosuje się izolatory. Przykład oparcia masztu na łożysku pokazano na rys
14-21.
-J Konstrukcje metalowe t. II
353
Rys. 14-21
14.4.2. OBLICZANIE MASZTÓW
14.4.2.1. Zasady ogólne. Schematem statycznym masztu jest pionowy pręt

ciągły, wsparty na podporach odpowiadających liczbie poziomów odciągów.
Podpory masztu nie są sztywne, lecz sprężyście podatne, przy czym podatność
ta nie jest liniowa. Podatność podpory zależy od przekroju, długości i kąta nachyle-
nia odciągu, od jego modułu sprężystości, a nawet od liczby odciągów na danym
poziomie, najbardziej jednak od wstępnego naprężenia odciągów. Z badań do-
świadczalnych wynika, że podatność podpór stabilizuje się dopiero przy napręże-
niach ok. 150 MPa. Przy doborze wstępnego naprężenia odciągów istotną rolę
odgrywają zmiany temperatury, które powinny być zawsze uwzględnione w oblicze-
niach. Wpływy te są szczególnie istotne dla krótszych odciągów. Jeśli montaż
odbywa się w innej temperaturze, niż założono w obliczeniach, konieczne jest
wprowadzenie odpowiednich poprawek w wielkości naciągu wstępnego.
Przy obliczaniu masztu najczęściej przeprowadza się najpierw obliczenia
wstępne, mające na celu ustalenie orientacyjnych wymiarów przekrojów trzonu
i odciągów, a następnie obliczenia ostateczne, które mogą mieć różny stopień
dokładności.
354
Za pomocą obliczeń wstępnych i na podstawie doświadczenia ustala się
schemat masztu, liczbę kondygnacji, kąty nachylenia odciągów, wymiary przekro-
jów itd. Przy obliczeniach tych można uważać trzon za belkę ciągłą na sztywnych
podporach. Schemat taki niewiele odbiega od rzeczywistego, zwłaszcza dla ma-
sztów o mniejszych wysokościach.
Dokładny sposób obliczania masztów wg PN-79/B-03204 polega na
uwzględnieniu wpływu podatności spiężystej podpór (uwzględnienie wpływów II
rzędu) na rozkład sił w trzonie masztu. Podatność ustala się po obliczeniu odciągów
i wprowadza ją do równania trzech momentów. Przy tym sposobie sformułowania
problemu, przemieszczenia podpór trzonu stają się niewiadomymi obok momen-
tów podporowych. Konieczne jest więc zwiększenie liczby równań, co uzyskuje
się przez ułożenie równań równowagi węzłów podporowych jako równań dodatko-
wych. Obliczenie należy przeprowadzać metodą iteracji, aż do uzyskania dostate-
cznej zgodności wyników.
Przy obliczaniu masztów według teorii II rzędu nie należy stosować zasady
superpozycji wyników.
Obliczeń według teorii II rzędu można nie przeprowadzać dla masztów
niskich, nie przekraczających 150 m, o dostatecznej sztywności. W takim przy-
padku przyjmuje się statyczne oddziaływanie wiatru. Poszczególne przypadki
obciążeń wiatrem, jakie należy uwzględnić w obliczeniach, podano w p. 14.2.
Całościowe ujęcie obliczenia masztu według teorii sprężystości II rzędu
przedstawił Grochowski [89].
14.4.2.2. Obliczanie odciągów. Linę odciągu oblicza się jako wstępnie napięte,
giętkie cięgno podwieszone w dwóch punktach na różnej wysokości i poddane
obciążeniu ciągłemu od ciężaru własnego cięgna wraz z izolatorami, ciężaru lodu
i parcia wiatru (rys. 14-22).
a)
Rys. 14-22 l»
Obciążenie zastępcze od izolatorów można obliczyć w następujący sposób.

Należy wyznaczyć moment maksymalny Mmax od sił skupionych Pu P2 ..., P„,
jakimi są ciężary poszczególnych izolatorów, uważając linę odciągu za belkę
swobodnie podpartą o rozpiętości / w rzucie (rys. 14-22a). Jednostkowe obciążenie
23ł
355
zastępcze ql oblicza się z przyrównania do siebie Mmax i momentu od obciążenia
Ciągłego, a więc (ft/2/8. Stąd
=-. (14-10)
Obciążenie to, po zsumowaniu z ciężarem własnym liny i składową pionową

parcia wiatru (wyznaczonego wg schematu z p. 14.2), daje sumę obciążeń montażo-
wych pionowych liny q. Pod wpływem tego obciążenia w odciągu wystąpi siła N,
którą oblicza się ze znanego wzoru dla cięgien [66]
gdzie: s i a — odpowiednio cięciwa i zwis odciągu (rys. 14-22b).

Wprowadzając oznaczenie ciężaru jednostkowego liny, odniesionego do
jednostki przekroju y = qjA (gdzie A przekrój liny), wyznaczyć można wielkość
zwisu ze wzoru
gdzie a oznacza naprężenie w odciągu.

Cięgno przybiera kształt krzywej łańcuchowej, a w przybliżeniu paraboli 2 ,
stąd długość cięgna można wyrazić następująco
(14-13)
Wobec tego granica możliwego zmniejszenia odległości między końcowymi

punktami odciągu wynosi
s
cos2#. (14-14)
Jednocześnie odciąg doznaje wydłużenia pod wpływem naprężenia a i zmian

temperatury o AT. Wydłużenie to wynosi
- ~ t , (14-15)
stąd całkowite wydłużenie odciągu wyniesie
(14-16)
Jeżeli odciąg był uprzednio poddany wstępnemu naprężeniu a0, przy ciężarze
jednostkowym y0 (bez wiatru i oblodzenia), to
E * 24
356
gdzie c jest stałą określoną wzorem
c
= ^ + _ ^ c o S
^ | . (14-18)
Po obliczeniu wydłużenia odciągu S można z kolei obliczyć poziome przemiesz-

czenie A w trzonu masztu w punkcie przymocowania odciągu. W rozpatrywanym
przypadku kwadratowego przekroju masztu z czterema odciągami, wielkość Aw
można obliczyć zarówno z wydłużenia ót nawietrznego odciągu, jak też ze skróce-
nia (52 odciągu odwietrznego (rys. 14-23)
Aw = - A = -A,-. (14-19)
cos$
Stąd po podstawieniu wzoru (14-16) do (14-19), otrzymuje się
(14
V.! 41 -2°J
Równanie to zawiera dwie niewiadome o^ i aa (wszystkie symbole z indeksem 2
odpowiadają odciągowi po stronie zawietrznej).
Drugie równanie uzyskuje się, rzutując na oś poziomą siły w odciągach i przy-
równując je do poziomej reakcji trzonu w punkcie przymocowania odciągów
(rys. 14-23), stąd
H = (Ni—N2*)cos& — (ffj—oÂcosd. (14-21)
Układ równań (14-20) i (14-21) rozwiązuje się metodą kolejnych przybliżeń,

zakładając wstępnie pole przekroju odciągu A oraz przyjmując jako H reakcję
w trzonie wyznaczoną jak dla belki ciągłej na stałych podporach. Po obliczeniu ó
sprawdza się, czy przekrój założony jest odpowiedni.
Powyższy tok obliczeń dotyczy kierunku wiatru wiejącego równolegle do
pionowej płaszczyzny pary odciągów (dla przypadku czterech odciągów). Łatwo
jest udowodnić, że równanie (14-16) jest ważne również dla przypadku, gdy wiatr
wieje równolegle do jednej pary ścian masztu czworokątnego.
Dla masztów trójkątnych wzory (14-20) i (14-21) przybierają inne postacie,
lecz sposób wyprowadzenia ich jest analogiczny.
Dla celów praktycznych foima wzoru (14-20) jest niewystarczająca, gdyż
nie uwzględnia takich czynników, jak naprężenia wstępne cr0, zmiany temperatury
odciągu i trzonu oraz obciążenie sadzią. Dlatego też PN-79/B-03204 podaje
wzory (14-20) i (14-21) w formie rozbudowanej, o uniwersalnym systemie ozna-
czeń.
Przyjęto, że indeks i oznacza numer odciągu na danym poziomie, a indeks j
numer kondygnacji (licząc od podpory dolnej, dla której / = 0), oraz wprowadzono
oznaczenia:
L0i — cięciwa odciągu i dolnej kondygnacji,
357
«,, <xt — współczynniki rozszerzalności liniowej odpowiednio odciągu i
i trzonu masztu,
f->
Yo — —,°- — obciążenie jednostkowe odciągu sadzią (lodem),
/l
G0 — ciężar lodu przypadający na jednostkę długości odciągu
a
iy 71 — odpowiednio naprężenia w odciągu i i jego ciężar jednostkowy,
A T — różnica temperatury montażu i eksploatacji (±30°C),
hoj — odległość od łożyska do poziomu j umocowania odciągów.
Pozostałe oznaczenia przyjęto wg rys. 14-24 i 14-27 oraz jak poprzednio.
Rys. 14-23 Rys. 14-24
Dla przypadku odciągów i kierunku obciążenia pokazanego na rys. !4-24a3

rozbudowane wzory (14-20) i (14-21) przybierają następujące postaci (i =1,2,3
dla dowolnego poziomu j):
O f. = Ca
f u
ff -1 OiT Y f*f\Q fr / \) /*\f \ T/T l
l ~i ^ ^ 2 *-/01 v**-*" U l yi / 2 \ O "^01
+
. -r--—"Q 24 V crf " a| / ~ 'Ecosft '
= O, (14-22)
358
Z kolei dla przypadku z rys. 14-24c, wielkości niewiadome oblicza się z układu
następujących trzech równań (Z.0, zastąpiono symbolem L 0 ):
2a1~a2—a3 — Q,
_ _
Ecosft 24 "i ~2 ~r 2
-0 cos ?? 3/17*
(14-23)
808—
Przytoczone wzory przedstawiono przykładowo. Układy równań dla pozostałych

przypadków pokazanych na rys. 14-24 b, d, e, a także równań niezbędnych do
obliczenia przemieszczeń A} i er znajdują się w PN-79/B-03204.
Naprężenia oj. i ff2 w odciągach można również znajdować wykreślnie. W tym
celu wykorzystuje się wzór (14-19), podstawiając d z zależności (14-17) i wykre-
ślając zależność Aw — f (a), przy czym wpływ temperatury pomija się (rys. 14-25).
c)
Rys. 14-25
Ponieważ dla a = O, przemieszczenia Aw =-- co, zatem asymptotą krzywej

jest oś rzędnych.
Jeżeli stała c jest różna od zera, to przebieg krzywej nie zmienia się, tylko oś
odciętych przesuwa się w górę lub w dół. Położenie jej ustala warunek, że przy
a = aa musi być Aw = 0. Oś odciętych przechodzi zatem przez ten punkt krzy-
wej Aw, który odpowiada naprężeniu wstępnemu (na rys. 14-25 oś odciętych
przechodzi przez punkt O').
Ponieważ musi być spełniony warunek Aia-^ — Aw^, wykreśla się najpierw
krzywą Awv od osi odciętych określonej przez crfl, a następnie wykreśla się zwier-
ciadlane odbicie tej krzywej względem osi a (rys. 14-25b). Krzywa zwierciadla-
nego odbicia będzie przedstawiała wykres — Azv2. Jeżeli z kolei poprowadzi się
na takim wykresie prostą równoległą do osi a i wyznaczy dwa punkty a i b na
obu krzywych, odpowiadające warunkowi Awt = — Awz i naprężeniom at oraz
a2) to punkty te spełniają równania (14-19) i (14-21).
359
Wykres z rys. 14-25b odpowiada kwadratowemu przekrojowi trzonu masztu
i kierunkowi wiatru wzdłuż przekątnej. Dla innych przypadków kierunku wiatru
oraz dla trójkątnego kształtu przekroju masztu postępuje się analogicznie.
Przy trójkątnym przekroju trzonu masztu i działaniu wiatru w płaszczyźnie
dwusiecznej kąta między pionowymi płaszczyznami odciągów, wykres Aws prze-
staje być zwierciadlanym odbiciem, gdyż 2 dt = <5a. Uwzględniając powyższe,
wykres Aw^ będzie podwojonym wykresem Aw3 (z rys. 14-25b), natomiast wykres
Aw2 pozostaje taki sam jak poprzednio (rys. 14-25c).
14.4.2.3. Obliczanie trzonu masztu. Ustalenie przemieszczeń Awt, które są

jednocześnie przemieszczeniami trzonu yt w miejscach podpór, pozwala na zna-
lezienie sił wewnętrznych w tym trzonie. Problem sprowadza się do rozwiązania
układu równań trzech momentów dla belki opartej na nieliniowo sprężystych
podporach.
Schemat obciążenia dwóch sąsiednich odcinków trzonu pokazano na rys.
14-26a. Z rysunku wynika, że siły od odciągów nie są przyłożone osiowo i po-
wstaje w miejscu podpory dodatkowy moment
ATf=(F f l i -F n 2 )ż> ( .. (14-24)
Trzon masztu jest obciążony tylko parciem bocznym wiatru i ciężarem wła-
snym (obciążającym trzon osiowo). Wobec tego schemat statyczny trzonu można
przedstawić jak na rys. 14-26b, a równanie trzech momentów przybiera postać
następującą
\Mn+Ml M,, l
J 'n-il~r ^ n + l T ^ V ' 'n - ' n i j " '«+! ^ n + 1 l" l"
J
L
n n+\ L *n ;i+l J
y_n-± 3Vrl 1 ?n^ 3»+l^n + 1
T " 'ZTTj"~ "4/. 44Vi

(14-25)
Q)
Rys. 14-26
360
gdzie M„ oznacza moment przywęzłowy przy podporze n', wielkości 0, Y, x
są funkcjami uwzględniającymi wpływ siły podłużnej na kąt obrotu przekroju
dla rozpatrywanej podpory, przy czym;
0 pochodzi od działania momentu przyłożonego do sąsiedniej podpory,
W — pochodzi od działania momentu przyłożonego do rozpatrywanej podpory,
X — pochodzi od obciążenia rozłożonego równomiernie.
Równanie (14-25) różni się, od równania trzech momentów dla belki ciągłej
na obniżonych podporach i obciążonej obciążeniem poprzecznym tylko zmien-
nymi współczynnikami 0, ¥, %.
Współczynniki te noszą nazwę funkcji Berry'ego i mają następujące postacie:
}
U j \sm2Uj 2UjJ
J
2Uj \2Uj t.
3
y ^ MîZL^)
U]
przy czym parametr Uj wyraża się wzorem
gdzie: NJ} /,, /, są odpowiednio: siłą osiową, długością trzonu i momentem bez-
władności pola przekroju trzonu w polu j.
Po obliczeniu momentów podporowych trzonu, z równania (14-25) należy
obliczyć poziome oddziaływania podpór. Dla węzła n oddziaływanie to wynosi
-£L^L _L *"+! '"+1 _ '"" r^"« —Afn_! ^ n + l + Af^+1--M„
~ ^ 'n Ai+1
+Af„ -V"~-V""1 — A r „ + 1 ^ ± ł : : ^ 1 , (14-28)
gdzie /?0n jest poziomą siłą parcia wiatru na odciągi węzła w, określoną według
zasad podanych w p. 14.2.
Po obliczeniu sił R„ we wszystkich punktach podparcia trzonu należy je po-
równać z siłami obliczonymi wstępnie. Jeżeli różnice przekroczą 10%, trzeba
powtórzyć obliczenia odciągów, a następnie sił podłużnych w maszcie.
Należy wspomnieć, że przez odpowiedni dobór naprężenia wstępnego a0
w odciągach można wydatnie zmniejszyć wielkości poziomych przemieszczeń
punktów podparcia trzonu, a więc zwiększyć sztywność trzonu i zmniejszyć mo-
menty zginające.
W PN-79/B-03204 wzory do obliczania trzonu masztu — podobnie jak w
w przypadku odciągów — mają układ uniwersalny, uwzględniający najbardziej
361
skomplikowany przypadek obciążenia. Rozpatrzono więc schemat obciążenia
pokazany na rys. 14-27, tzn. przypadek, w którym trzon obciążony jest obcią-
żeniem ciągłym, a także siłami poziomymi skupionymi o dowolnej wielkości
i ustawionymi w dowolnym miejscu.
Rys. 14-27
Zachowując oznaczenia jak w przypadku wzorów do obliczania naprężeń w

odciągach, dodatkowo oznaczono tu:
Rj — reakcja pozioma na poziomie /,
Mj — moment przypodporowy przy podporze j ,
l j — długość przęsła między podporą j a j+1,
Ej — moduł sprężystości w pręcie /,
r j = b j tg#/ — ramię działania pionowych składowych reakcji, wywołanych mi-
mośrodowym zaczepieniem odciągu względem osi trzonu,
Ł
co, = — — współczynnik podatności podpory.
R
j
Ponadto wprowadzono indeks ustawiony na drugim miejscu k do m> odno-
szący się do obciążeń skupionych i momentów występujących na danej kondyg-
nacji. Wobec tego:
NJk — jest siłą obciążającą przęsło /, ustawioną prostopadle do osi masztu w od-
ległości ajk od poziomu /,
Wx — wskaźnik wytrzymałości pola przekroju trzonu.
362
Aby uwzględnić wpływ sił skupionych na wielkość momentów przywęzlo-
wych, konieczne jest wprowadzenie dodatkowych dwóch funkcji Berry'go D i pt
a mianowicie:
M
sm l 077 *J~ J* ij~-ujk „:„orr
(^-^J-_£-,^
J
(14-29)
U] sin 2 U j
Ostatecznie postać równania trzech momentów, uwzględniająca siły skupio-
ne w przęsłach, jest następująca
Natomiast równanie do wyznaczenia reakcji podpór ma postać
+MJ+1 -*
- - -Rj.,
(14-3D
Dodatkowe symbole oznaczają tu:
H j — siła pozioma wywierana przez odciągi (wyznaczona wg zasad podanych
w p. 14.2),
W3 — reakcja podpory określona jak dla belek wolno podpartych,
Pj — siła podłużna w trzonie masztu.
Wszystkie oznaczenia przyjęto wg PN-79/B-03204.
Po znalezieniu wielkości niewiadomych, maksymalne momenty zginające
w poszczególnych przęsłach wyznacza się ze wzorów ogólnych, podanych w
PN-79/B-03204.
W wyższych masztach (mających co najmniej dwa poziomy odciągów) u-
względnić należy wpływ skręcania. Dotyczy to tylko trzonów; w obliczeniach
odciągów wpływ skręcania może być pominięty.
363
Kąt skręcania masztu jest na ogól niewielki i do obliczeń przyjmuje się linio-
wą podatność podpór trzonu na skręcanie. Jako graniczny kąt skręcania, przy
którym podatność można traktować jako liniową, przyjmuje się zwykle 6°,
Uwzględnienie nieliniowości podatności podpór trzonu prowadzi do skompli-
kowanych układów równań i z reguły nie jest stosowane, gdyż dla celów technicz-
nych założenie liniowości podpór jest całkowicie wystarczające. Szczegółowe
wzory do obliczenia trzonu masztu na skręcanie podaje PN-79/B-03204.
Warunek sztywności trzonu masztu jest na ogół łagodniejszy niż w przy-
padku innych typów budowli. Obowiązuje sprawdzenie poziomych ugięć masztu
i porównanie ich z wartościami granicznymi.
Według PN-79/B-03204 ugięcia konstrukcji masztu nie powinny przekra-
czać następujących wartości:
a) dla maksymalnego sprężystego przemieszczenia poziomego w najwyższym
punkcie konstrukcji 1/100 całkowitej wysokości,
b) dla maksymalnego odchylenia osi trzonu od położenia pionowego w punk-
cie przymocowania odciągów — 1/100 odległości tego punktu od powierzchni
fundamentów trzonu.
Inne wartości granicznych ugięć powinny być przyjmowane z uwzględnie-
niem specyficznych warunków eksploatacji konstrukcji.
14.4.3. STATECZNOŚĆ TRZONU MASZTU
Przy projektowaniu masztów konieczne jest, oprócz przeprowadzenia obliczeń

wytrzymałościowych trzonu i odciągów, sprawdzenie stateczności trzonu. Przez
utratę stateczności należy rozumieć wyboczenie się trzonu jako pręta ściskanego
ze zginaniem.
Utrata stateczności trzonu masztu, który jest kilkuprzęsłowym prętem na
sprężystych podporach, nie zachodzi tak jak w zwykłym pręcie (rys. 14-28a).
Może ona nastąpić wskutek wyboczema najbardziej obciążonego przedziału
trzonu (rys. 14-28c), a może nastąpić także w całym trzonie wskutek zbyt małej
sztywności podpór (rys. 14-28b). Tak więc o stateczności masztu decyduje stopień
podatności podpór. Powyższe stwierdzenia potwierdzają badania przyczyn awarii
masztów, gdzie w ogromnej większości przypadków przyczyną była niedostateczna
sztywność podpór lub zmniejszenie sztywności wskutek różnych przyczyn su-
biektywnych.
Ścisła metoda badania stateczności trzonu opiera się na wykorzystaniu równań
trzech momentów (14-25) i (14-28) lub (14-30) i (14-31), charakteryzujących
stan równowagi trzonu. Za niewiadome przyjmuje się przemieszczenia węzłów
podporowych.
Zwykłe rozwiązanie układu wymienionych równań, w którym wyznacznik
ułożony ze współczynników przy niewiadomych nie równa się zeru, odnosi się
do stanu równowagi statecznej. Natomiast przypadek, w którym wyznacznik
364
Q)
Rys. 14-28 'F
równa się zeru, odpowiada szeregowi rozwiązań charakteryzujących stan równowagi

niestatecznej [89].
Zadanie sprowadza się więc ostatecznie do poszukiwania pewnego współczyn-
nika xc:, który zdefiniowany jest następująco
*c, = (14-32)
Przejście z równowagi statecznej do niestatecznej charakteryzuje warunek AK = 0.

Wobec tego przebieg rozwiązania problemu jest następujący. Nadając współczyn-
nikowi K różne wartości, mnoży się przez niego siłę podłużną i oblicza się współ-
czynniki równań (14-25) i (14-28), przy czym w równaniu (14-25) po prawej
stronie stawia się zero, a w równaniu (14-28) po lewej. Następnie układa się
wyznacznik współczynników przy niewiadomych (przemieszczenia podpór).
Poszukiwana wartość KCT będzie się zawierała między najmniejszymi wartościami K,
z których jedna czyni wyznacznik większym, a druga mniejszym od zera.
Sprawdzenie stateczności masztu opisaną powyżej metodą dokładną jest
skomplikowane i wymaga stosowania elektronicznej techniki obliczeniowej.
Należy jednak brać pod uwagę, iż dążenie do dużej ścisłości wyników mija się
z celem, gdyż przy obliczaniu i tak zakłada się duże uproszczenia, Z tych też
powodów PN-79/B-03204 zezwala na sprawdzenie stateczności masztu metodą
przybliżoną według zasad podanych w normie dotyczącej konstrukcji stalowych
(PN-90/B-03200). Na podstawie tych przepisów, sprawdzenie na wyboczenie
trzonu i elementów składowych masztu przeprowadza się przyjmując długość
365
wyboczeniową trzonu le — 1,2 /, (gdzie l, — długość przęsła między podporami
sprężystymi).
Stateczność ogólną trzonu konstrukcji wyższej niż 50 m sprawdza się z uwzglę-
dnieniem zmiennej podatności podpór.
14.4.4. PRZYKŁAD ROZWIĄZANIA KONSTRUKCYJNEGO. WYPOSA-

ŻENIE MASZTÓW
Jako przykład rozwiązania konstrukcyjnego przedstawiono tu najwyższy maszt

na świecie, a mianowicie maszt radiostacji fal długich w Gąbinie. Budowla ta zos-
tała wzniesiona w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych dla emisji programu I
Polskiego Radia (w 1991 r. maszt uległ katastrofie).
Schemat masztu oraz główne wymiary pokazano na rys. 14-29. Maszt ma
stały przekrój trójkątny o wymiarze boku 4,80 m i jest przytrzymywany na pięciu
poziomach odciągami linowymi, umieszczonymi w trzech płaszczyznach piono-
wych. Całkowita wysokość trzonu masztu wynosi 644,28 m. Kąty nachylenia
*Y//\\y//^\V//^/^Y//Ktf//^Y//^//^/<^^
Rys. 14-29. Układ konstrukcyjny masztu radiowego w Gąbinie
366
'\ '
Rys. 14-30. Ogólny widok masztu w Gąbinie
367
odciągów wahają się w granicach 42-55". Ogólna smukłość, określona stosunkiem
całkowitej wysokości do długości boku trójkąta, wynosi A = 133, co można uważać
za przeciętną smuklość w tego rodzaju budowlach. Konstrukcję wykonano ze
stali gatunków R45 i R35 (rury) oraz 18G2A i St3S (blachy). Przekroje prętów
kratownicy przyjęto jako rurowe (rys. 14-30). Liny odciągowe mają stałą średnicę
50 mm, lecz są o zmiennej wytrzymałości (cztery dolne odciągi Rm — 1400 MPa,
górne odciągi Rm — 1600 MPa). Liny wykonano z drutu ocynkowanego.
Obciążenie wiatrem oraz sadzią zostały określone indywidualnie i znacznie
przekraczały wartości normowe. Przykładowo dla wysokości powyżej 350 m ob-
ciążenie wiatrem przyjęto o wartości 1,75 kN/m2, a grubość warstwy oblodzenia
4,0-7,0 cm. Współczynnik opływu dla oblodzenia przyjmowano w wysokości 0,65.
Całkowita masa konstrukcji wynosi 577 t, w tym trzonu masztu 451 t.
Połączenia warsztatowe trzonu masztu wykonano jako spawane, połączenia
montażowe zaś jako kołnierzowe z zastosowaniem śrub M42 (rys. 14-31).
Rys. 14-31. Fragment konstrukcji masztu
368
Zabezpieczenie antykorozyjne polegało na pokryciu konstrukcji warstwą cynku
(grubości 110-140 mikronów), a następnie na gruntowaniu i malowaniu farbą
chromianową. Warstwy malarskie zewnętrzne stanowiły jednocześnie oznakowanie
przeszkodowe (emalie ftalowe).
Ruro dostrojna
Drabina1
Rys. 14-32
Wyposażenie dodatkowe masztu stanowią:

— drabina wraz z zabezpieczeniem,
— dźwig towarowo-osobowy o udźwigu 5 kN,
— instalacja oświetlenia ostrzegawczego,
— pomosty konserwacyjne wykonane z płyt stalowych ażurowych,
— rura dostrojna (stanowiąca część urządzenia elektrycznego).
Rozmieszczenie elementów wyposażenia masztu pokazano na rys. 14-32.
14.5. KONSTRUKCJE WSPORCZE ELEKTROENERGETYCZ-

NYCH LINII NAPOWIETRZNYCH
14.5.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
Elektroenergetyczne linie napowietrzne mają za zadanie przenoszenie energii

elektrycznej z miejsca jej wytwarzania do odbiorców. Zasady projektowania linii
energetycznych przedstawiono w pracach [89], [91].
Maksymalne naprężenia rozciągające w przewodach nie powinny przekraczać
połowy, a przy przechodzeniu linii ponad osiedlami, autostradami, liniami kolejo-
wymi i innymi liniami przesyłowymi — jednej trzeciej wytrzymałości obliczenio-
wej.
W miejscach przechodzenia ponad przeszkodami powinna być zachowana
odpowiednia odległość przewodów od przeszkód, zależna od napięcia nominalnego.
Kąt zmiany kierunku linii nie powinien przekraczać 90°,

Odległość miedzy sąsiednimi słupami jest uzależniona od napięcia. Dla na-
pięcia rzędu 35 kV słupy ustawia się w odległości 50-150 m, a dla napięcia
110-220 KV w odległości 150-450 m, a nawet więcej. Nad przewodami zawiesza
się przewody zerowe, chroniące linię przed wyładowaniami atmosferycznymi.
Typy słupów przyjmuje się przy projektowaniu linii energetycznych w za-
leżności od roboczego napięcia linii, sposobu rozmieszczenia przewodów, prze-
znaczenia podpór i warunków miejscowych. Najczęściej stosowane tory przewo-
dów pokazano na rys. 14-33, przy czym zwykle stosuje się tory pojedyncze (rys.
14-33a) lub podwójne (rys. 14-33b), rzadziej potrójne (rys. 14-33c). Układy
konstrukcji wsporczych dla stacji elektroenergetycznych najczęściej są kształtowa-
ne w postaci ciągów wieloprzęsłowych bramek.
Przewody odgromowe
•a)
~
iV l
c)
.X. ~ł f-~i
I i \ ł A/1 i 1 1 ~i r
i I i i n r~r i i i i i i
SRys. 14-33
Pod względem przeznaczenia i sposobu pracy, słupy dzielą się na kilka ro-
dzajów.
Słupy przelotowe podtrzymują przewody torów biegnących w linii prostej
lub odchylonych co najwyżej o 5°.
Słupy narożne mają zadanie identyczne jak przelotowe, lecz usytuowane
są na załamaniach torów o kącie większym niż 5°.
Słupy odporowe są wzmocnionymi typami słupów przelotowych i przejmują,
•oprócz obciążeń pionowych i poziomych (od wiatru), również jednostronny
naciąg przewodów w celu zlokalizowania zakłóceń mechanicznych linii (zerwanie
się linii lub przewrócenie się słupa przelotowego).
Słupy odporowo-narożne łączą funkcje słupów opisanych powyżej.
Słupy krańcowe są ustawione na początku i końcu linii, a przewody dochodzą
tylko z jednej strony; słupy te przejmują zatem naciąg wszystkich przewodów.
Słupy rozgałęźne ustawione są w miejscach rozgałęzienia przewodów.
Każdy słup o wzmocnionej konstrukcji, ustawiony w obrębie obostrzeń
zawieszenia przewodów, nazywany jest słupem skrzyżowaniowym.
Specyfika obciążeń słupów energetycznych polega na konieczności uwzględnia-
370
nią obciążenia od przewodów, a ponadto obciążeń montażowych, na które skła-
da się:
— ciężar człowieka z koszem, przyjmowany następująco: przy przewodach
0 polu przekroju poniżej 120 mm 2 — l kN } a przy przewodach grubszych —
1,5 kN,
— siła naciągu jednego toru bez zawieszenia przewodu odgromowego,
— siła jednostronnego naciągu przewodu odgromowego bez zawieszenia
przewodów linii.
Konieczne jest też uwzględnienie obciążenia montażowego, gdyż słupy są
zmontowane w pozycji poziomej i podnoszone w całości.
Uwzględnienie obciążeń konwencjonalnych i katastrofalnych odbywa się
zgodnie z zasadami podanymi w p. 14.2. Przy ustalaniu wysokości przyłożenia
siły od działania wiatru na przewody przyjmuje się średnią wysokość zawieszenia
poszczególnych przewodów na izolatorach.
Wielkość siły naciągu przewodu oblicza się ze wzoru (14-11), w którym q
oznacza ciężar jednostkowy oblodzonego przewodu.
Maksymalne ugięcia słupów są uzależnione od rodzaju i wysokości tych słupów,
1 wynoszą w granicach od A/80 do h/140. Drugi stan graniczny należy również
sprawdzać z uwzględnieniem skręcania konstrukcji.
14.5.2. KONSTRUOWANIE I OBLICZANIE
Konstrukcje słupów wysokiego napięcia stanowią — w ogromnej większości przy-

padków — kratownicowe czterościenne. Najpopularniejsze są słupy o jednym
trzonie, kształtu wieżowego, jednotorowe (rys. 14-34a, b) lub dwutorowe (rys.
14-34c, d). Słupy tego typu są stosowane przy różnych wielkościach napięć.
a)
A-A
Rys. 14-34
371
g)
HXX1X
Rys. 14-35
Dla linii o bardzo wysokim napięciu stosuje się często słupy rozdwajające się
lub podwójne. Słupy w kształcie litery Y (rys. 14-35 a-d) są mniej korzystne
z punktu widzenia ciężaru, lecz wymagają mniejszych fundamentów niż portale
(rys. 14-35f). Lepszymi pod względem oszczędności fundamentów są portale
372
z odciągami (rys. 14-35g). W tym ostatnim przypadku trzony słupów mogą być
pełnościenne, rurowe. Przy liniach dwutorowych korzystne jest stosowanie
portali jak na rys, 14-35e.
Układ prętów kraty w słupach może być bardzo różny. Oprócz układów krzy-
żulcowych (rys. 14-36 a-e) stosuje się układy z kratą drugorzędną i stężeniem
przestrzennym (rys. 14-36h, i). Ponadto skratowania mogą być podwójne i po-
trójne (rys. 14-36f, g).
Poszczególne typy skratowań stosuje się w zależności od wymiarów poprzecz-

nych oraz występujących obciążeń. Do najczęściej spotykanych należy zaliczyć
skratowania pojedyncze, które stosuje się w lekkich konstrukcjach. Skratowania
podwójne stosuje się w typach słupów o bardziej skomplikowanym układzie
obciążeń.
Skratowania sąsiednich ścian trzonu słupa mogą być względem siebie nie
przesunięte i wtedy osie prętów sąsiednich krat przecinają się w tych samych
przekrojach krawężnika lub też mogą być przesunięte o połowę podziałki kraty.
W pierwszym przypadku występuje skupienie otworów w jednym przekroju
krawężników, w drugim zaś stworzone zostają korzystniejsze warunki pracy kra-
wężników, gdyż zmniejsza się ich smukłość.
Najbardziej odpowiednimi kształtownikami na słupy linii energetycznych
są równoramienne kątowniki. Przekroje rurowe nie znajdują w tym przypadku
większego zastosowania.
Konstrukcje wsporcze linii wysokiego napięcia są trudno dostępne w czasie
eksploatacji ze względu na zagrożenie elektryczne, dlatego też najkorzystniejszym
sposobem zabezpieczenia przed korozją atmosferyczną jest cynkowanie elementów
konstrukcji na gorąco przez zanurzanie. Coraz częściej stosuje się także stal
trudno rdzewiejącą (o podwyższonej odporności na korozję), której gatunki
podano w rozdz. l, cz. I [73].
Stosowanie cynkowania stwaiza określone wymagania dotyczące projektowania
połączeń. Połączenia spawane są w tym przypadku niewłaściwe i powinny być
zastąpione połączeniami śrubowymi. Zastosowanie śrub jest korzystniejsze również
373
Szczegół Ą
Rys. 14-37. Układ prętów słupa linii wysokiego napięcia i szczegóły konstrukcji węzłów
374
ze względów technologicznych i ze względu na możliwości rozłożenia konstrukcji
na elementy transportowane w pakietach i wiązkach; z tego też względu zaleca się,
aby długość elementów wysyłkowych krawężników nie przekraczała 8 m.
Szczegóły konstrukcyjne słupka pokazano na rys. 14-37. Przy łączeniu prętów
w węzłach należy w miarę możności unikać stosowania blach węzłowych; wskazane
jest natomiast stosowanie blach łączonych na śruby. Styki krawężników można
łączyć za pomocą nakładki z kątownika z przyspawaną blachą węzłową lub też
za pomocą dwóch nakładek (gdy krawężniki mają załamania). W tym ostatnim
przypadku blachy węzłowe muszą być przyspawane do półek krawężników.
Połączenia pasów górnego i dolnego poprzecznika słupa z krawężnikami
trzonu można rozwiązać jak na rys. 14-38, a więc z zastosowaniem blachy węzłowej
łączonej na śruby. Na rysunku tym pokazano również rozwiązanie konstrukcyjne
zakończenia poprzecznika.
SzczegóT A
Rys. 14-38. Szczegóły połączenia poprzecznika z trzonem słupa i typowy styk krawężników, w któ-
rym blacha jest przyspawaną do nakładki
Oparcie słupa na fundamencie jest z reguły przegubowe. Najczęstsze roz-

wiązanie z zastosowaniem sworznia umożliwiającego montaż słupa w całości
pokazano na rys. 14-37. W pozostałych dwóch podporach możliwe jest zasto-
sowanie połączenia za pomocą wygiętych nakładek z blach (por. rozdz. 16).
Słupy oblicza się według zasad dotyczących wież. Ze względu na specyficzny
sposób obciążenia słupa, konieczne jest sprawdzenie trzonu na skręcanie momentem
skręcającym Ms.
375
Trzony o pojedynczym skratowaniu i krawężnikach prostych, zakończone
u dołu i u góry równoległymi do siebie przeponami (rys. 14-39a), można obliczać
w sposób przybliżony. Konieczne jest jednak, aby w tym przypadku stosunek
boków przekroju trzonu a i b spełniał warunek l *?; ajb < 2. Sposób obliczania
jest następujący. Zespół krzyżulców poszczególnych ścian trzonu zastępuje się

pojedynczymi przekątnymi krzyżulcami wg rys. 14-39b. Siły w prętach zastępczych
kratownic są proporcjonalne do długości tych prętów, współczynnik proporcjo-
nalności wynosi zaś
(14-33)
Uwzględniając zwrot momentu wg rys. 14-39b i kierunki przekątnych, siły w po-

szczególnych prętach wynoszą:
- w krzyżulcach P' = pl' i P" = /*/",
- w krawężnikach P'" = —/*/'".
Obliczone wielkości P' i P" rozkłada się na rzeczywistą siatkę prętów krato-
wnicy danej ściany wg rys. 14-39c. Otrzymane siły sumuje się z siłami ściskający-
mi P"'.
Długości wyboczeniowe prętów kratownicy słupa przyjmuje się według
zasad podanych w rozdz. 5, cz. I [73], z dodatkowymi zaleceniami. W przypadku
krawężników obliczanych na wyboczenie dla osi x—x, długość wyboczeniową
należy przyjmować le = /, natomiast dla krawężników obliczanych według
zm,„ długość le = 0,8 /. W przypadku krzyżulców długość wyboczeniową przyj-
muje się równą le=l,z wyjątkiem kratownic z drugorzędnym układem krzyżulców
i słupków. W tym ostatnim przypadku długość wyboczeniową krzyżulców przyj-
muje się tak jak dla krawężników.
Obliczanie słupów linii wysokiego napięcia objęte jest PN-84/B-03205.
376
14.6. KOMINY STALOWE*)
14.6.1. Ogólna charakterystyka
Kominy zalicza, się do budowli wysokich o specjalnym przeznaczeniu. Stosowane

są przede wszystkim do wyprowadzania w wyższe warstwy atmosfery spalin
lub innych gazów powstających podczas procesów produkcyjnych w zakładach
przemysłowych, kotłowniach itp.
Dynamiczne działanie wiatru jest podstawowym obciążeniem kominów stalo-
wych, a warunki użytkowania narzucają specjalne wymagania w zakresie ochrony
termicznej czy antykorozyjnej.
Główne zastosowanie kominów wiąże się przede wszystkim z powszechnie
występującym procesem przemiany termodynamicznej, zwłaszcza z fazą spalania
węgla, gazu lub oleju opałowego w paleniskach kotłów lub pieców przemysło-
wych, którym należy zapewnić odpowiedni przepływ powietrza i gazów. Kominy
tego typu nazywa się dymowymi lub spalinowymi, odprowadzającymi gazy ciepłe
lub gorące. Oprócz nich występują również kominy wentylacyjne, służące do jak
najwyższego wyniesienia szkodliwych gazów oraz oparów zanieczyszczonego
powietrza, na ogół o temperaturze otoczenia (tzw. kominy zimne) lub o podwy-
ższonej temperaturze 50° < T < 150°C (tzw. kominy ciepłe). Są również kominy
stalowe stanowiące część instalacji technologicznej, zwłaszcza w przemyśle chemicz-
nym. Kominy odprowadzające gazy zrzutowe, zwane także pochodniami gazów
zrzutowych, stanowią specjalną grupę kominów przemysłowych obsługujących
zakłady przemysłu rafineryjnego i petrochemicznego. Oprócz funkcji wyprowadza-
nia gazów odpadowych lub nadmiaru gazów produkcyjnych w wyższe warstwy
powietrza, spełniają one rolę neutralizatora tych gazów przez spalanie u wierz-
chołka komina niektórych ich składników.
Każdy komin przemysłowy, niezależnie od funkcji technologicznej, odprowa-
dzając do atmosfery uciążliwe lub szkodliwe zanieczyszczenia gazowe lub stałe
musi mieć taką wysokość, aby nastąpiło rozproszenie emitowanych zanieczyszczeń
w powietrzu poniżej dopuszczalnych wartości mierzonych w poziomie terenu.
W związku z wymaganiami ochrony środowiska przyrodniczego rosną potrzeby
budowy coraz wyższych kominów, przekraczających wysokość 300 m.
Kominy stalowe są lekkie, proste w wykonawstwie, umożliwiają montaż
w każdej porze roku, przy bardzo krótkim cyklu realizacyjnym na placu budowy.
Można je łatwo demontować po okresie technicznego zużycia i wymieniać na
nowe.
Szczególną cechą kominów stalowych jest ich podatność na korozję, wpły-
wająca istotnie na trwałość tych specjalnych konstrukcji przemysłowych eksploato-
wanych na ogół w bardzo trudnych warunkach. Uwzględnienie możliwych skut-
ków korozji stali musi mieć swoje odniesienie w rozwiązaniach materiałowych
*' Rozdział napisał prof. dr inż. Wojciech Włodarczyk.
377
i konstrukcyjnych przyjmowanych w procesie projektowania, przy ocenie czasu
i warunków bezpiecznego użytkowania3 a także ocenie zmiany obciążeń i cha-
rakterystyk dynamicznych komina w miarę postępu korozji itp.
Prawidłowy dobór gatunków stali, rodzaju materiałów izolacyjnych i zabez-
pieczających, właściwe rozwiązanie konstrukcyjno-budowlane, dobre wykonaw-
stwo i zachowanie wymagań technologicznych oraz eksploatacyjnych umożliwiają
powszechne stosowanie coraz lepszych, tańszych i trwalszych kominów stalowych.
14.6.2. KLASYFIKACJA I KONSTRUKCJA KOMINÓW
14.6.2.1. Rodzaje konstrukcji kominów. Klasyfikację kominów stalowych

można prowadzić uwzględniając różne kryteria, cechy i charakterystyki. W pracy
[89] dokonano dość szczegółowego podziału kominów według następujących
czynników:
a) technologicznych (temperatura i skład odprowadzanych gazów, sposób
doprowadzenia i odprowadzenia gazów),
b) konstrukcyjno-budowlanych (typ komina, jego kształt, przekrój poprzeczny,
wysokość, sposób posadowienia, rodzaj materiału),
c) szczegółów konstrukcji i rodzajów zabezpieczeń (ochrona termiczna,,
wykładzina wewnętrzna lub okładzina zewnętrzna, ochrona antykorozyjna,
sposób łączenia segmentów, wyposażenie zwykłe i dodatkowe).
Rozróżnia się następujące główne typy konstrukcji kominów stalowych
(rys. 14-40):
— kominy wolno stojące (rys. 14-40a),
— kominy z odciągami linowymi (rys. 14-40b),
— kominy w wieży kratowej (rys. 14-40c),
— kominy z dodatkowym podparciem (rys. 14-40d).
Każdy z wymienionych typów konstrukcyjnych różni się schematem statycznym,
przy czym każdy może mieć wiele odmian.
a) n d)
Rys. 14-40
378
Powszechnie stosowane kominy wolno stojące odpowiadają schematowi
pionowego wspornika utwierdzonego w fundamencie. Są one najczęściej zako-
twione, tzn. połączone sztywno z własnym oddzielnym fundamentem żelbetowym,
który zapewnia stateczność całego układu konstrukcyjnego i przenosi wszystkie
obciążenia na grunt. Rysunek 14-41 przedstawia schematycznie komin wolno
stojący o wysokości h = 80 m i średnicy trzonu d = 4 m, przeznaczony dla
elektrociepłowni [18].
1220 o
130,03 l 4000
^—^-1
2400
Rys. 14-42. Komin z odciągami liniowymi
Rys. 14-41. Komin wolno stojący

l — trzon, 2 — galerie, 3 — wlot czopucha, 4 — fundament
Kominy wolno stojące mogą być także ustawione na dachu lub na stropie
budynku przemysłowego względnie na specjalnej konstrukcji wsporczej.
Kominy z odciągami linowymi można w przybliżeniu sprowadzić
do schematu statycznego belki na sprężystych podporach, podobnie jak maszty.
Mają one jeden lub więcej poziomów odciągów, a trzon komina jest zamocowany
w fundamencie lub oparty przegubowo. Odciągi są rozmieszczone w planie co
120°, co przy wyższych kominach wymaga odpowiednio dużej powierzchni
terenu, aby liny prawidłowo prowadzić i zakotwić w blokach fundamentowych
(rys. 14-42).
Kominy umieszczone wewnątrz wież kratowych stanowią rozwiązania
umożliwiające uzyskanie największych wysokości (300 m i powyżej). Mogą one
379
być tak skonstruowane, aby trzon współpracował z obudową kratową w przenosze-
niu obciążeń pionowych i poziomych względnie całość obciążeń poziomych
może przejmować wieża; przewody kominowe mogą być zawieszone na konstrukcji
wieży lub oparte na własnym fundamencie (rys. 14-56c).
Kominy z dodatkowym podparciem przedstawiają rozwiązania po-
średnie, wykorzystując poprzednio wymienione typy konstrukcji. Wśród nich
największe zastosowanie znalazły w Polsce w latach 70. typowe kominy z trój-
nogami w postaci ukośnych słupów kratowych lub pełnościennych (rys. 14-56b).
Trzon nośny komina jest oparty dołem na fundamencie, a wyżej podparty po-
ziomo trójnogiem. Spotyka się także kominy o trzonach mocowanych poziomo
do budynków lub konstrukcji wsporczych.
Oprócz powszechnie stosowanych tradycyjnych kominów jednoprzewodowych,
coraz częściej są budowane kominy wieloprzewodowe, które charakteryzują
się licznymi zaletami. Mogą one obsługiwać większą liczbę kotłów lub instalacji
przemysłowych przy optymalnym wykorzystaniu siły ciągu komina, umożliwiają
dokonanie remontu jednego z przewodów bez konieczności wyłączenia całego
komina z eksploatacji, wykazują elastyczność w procesach adaptacyjnych przy
rozbudowie i modernizacji zakładu itp.
T r z o n komina jest nie tylko przewodem pionowym, odprowadzającym
spaliny lub gazy w wyższe warstwy atmosfery, ale stanowi najczęściej również
konstrukcję samonośną. Trzon komina stalowego ma na ogół kształt cylindryczny
(o tworzących pionowych), a rzadziej trzon jest zbieżny ku górze (o tworzących
pochyłych). Spotyka się także kominy stalowe o trzonie zbieżnym tylko w dolnej
części (np. do 1/3 wysokości); pozostała część trzonu jest cylindryczna. Przekrój
poprzeczny trzonu komina ma kształt pierścienia kołowego.
Zewnętrzną warstwą tradycyjnego trzonu komina jednoprzewodowego jest
płaszcz nośny wykonany z rur stalowych lub blach giętych i spawanych. We-
wnętrzne warstwy trzonu, w przypadku kominów odprowadzających gazy gorące,
tworzą materiał izolacji termicznej i materiał wykładziny (np. ceramicznej)
względnie materiał samej wykładziny (np. o charakterze betonu żaroodpornego).
W kominach wentylacyjnych warstwą wewnętrzną płaszcza może być sama izolacja
antykorozyjna. Spotyka się także kominy stalowe, w których płaszcz nośny jest
obudowany od zewnątrz warstwą izolacji termicznej, chronioną przed wpływami
atmosferycznymi płaszczem osłonowym (np. z blachy aluminiowej).
Jeśli trzon komina jest jednowarstwowy, tj. składa się tylko z samego płaszcza
nośnego, to takie kominy nazywane są jednopowłokowymi. Ten rodzaj konstrukcji
kominów występuje w Polsce najczęściej. Do kominów stalowych jednopowłoko-
wych zalicza się także kominy z izolacją termiczną lub antykorozyjną oraz z wy-
kładziną niemetaliczną powiązaną z płaszczem nośnym.
Kominy dwupowłokowe składają się na ogół z dwóch rur stalowych, pomiędzy
którymi znajduje się warstwa izolacji termicznej (rys. 14-43). Płaszczem nośnym
jest najczęściej rura zewnętrzna, wykonana ze stali trudno rdzewiejącej. Rura
wewnętrzna jest zasadniczym przewodem odprowadzającym gazy i w zależności
380
Rys. 14-43. Jednoprzewodowy trzon dwupowlokowy
A-A
od ich składu chemicznego i szybkości przepływu może być albo cienką wykładziną
(np. z blachy kwasoodpornej), albo stalową rurą samonośną, podpartą na funda-
mencie, na głowicy lub w poziomie pośrednim.
14.6.2.2. Zagadnienia materiałowe. Trzon (płaszcz) nośny komina stalowego
wykonuje się z gotowych r u r lub blach walcowanych na gorąco ze
stali węglowych zwykłej jakości, ze stali niskostopowych, w tym z licznych odmian
stali trudno rdzewiejących, a także ze stali stopowych odpornych na koiozję,
żaroodpornych i innych. Dobór gatunku stali na konstrukcję płaszcza nośnego
lub na przewód wewnętrzny komina dwupowłokowego powinien być uwarunkowa-
ny rodzajem i przeznaczeniem komina, składem chemicznym odprowadzanych
gazów, ich temperaturą, prędkością przepływu oraz warunkami technologicznymi,
eksploatacyjnymi itp.
Większość płaszczy kominów, wybudowanych w kraju, wykonano ze stali
St3SX i StSSY, rzadziej ze stali St3S, R35 i R45. Projekty typowe kominów
stalowych, opracowane w latach 70. przez COBPBP „Bistyp", przewidywały
także wykonanie trzonów nośnych ze stali stopowej 1H18N9T, jednak kominy
z tej stali realizowano tylko sporadycznie.
Kilkanaście kominów wolno stojących o dużych wysokościach oraz przewody
stalowe wewnętrzne w wysokich żelbetowych kominach wieloprzewodowych
(dwupowłokowych) zaprojektowano i wykonano w kraju przy użyciu stali trudno
rdzewiejących gatunków 10HAV, 10HNAP i 10HA. Wybór stali trudno rdze-
wiejącej do budowy kominów przemysłowych jest obecnie dominującą tendencją
materiałową w krajach o wysokim rozwoju gospodarczym. W pracach aktualizacyj-
nych nad typowymi projektami kominów COBPBP „Bistyp" przewiduje w przy-
szłości zastosowanie nowej stali o zwiększonej odporności na korozję gatunku
OH4J, natomiast obecnie, obok stali St3SY, Ośrodek ten przewiduje budowę
kominów ze stali 10HA i 10HNAP. Stal trudno rdzewiejąca powinna być u nas
wprowadzona do budowy kominów przemysłowych znacznie szerzej.
381
Kominy obsługujące instalacje przemysłu chemicznego, część górna pochodni
gazów zrzutowych, niektóre kominy wentylacyjne, a także stalowe wykładziny
lub przewody wewnętrzne niektórych kominów wieloprzewodowych muszą być
projektowane i wykonywane ze specjalnych gatunków stali odpornych na korozję
(np. żaroodpornych) według indywidualnych studiów, analiz czy badań.
Izolacja termiczna stanowi warstwę materiału o małym współczynniku
przewodności cieplnej, w której można uzyskać bardzo duży spadek temperatury.
Jako izolację termiczną w kominach stalowych stosuje się m.in.: szkło piankowe
białe lub czarne, maty z waty szklanej, wełnę mineralną lub płyty z wełny mineral-
nej w oplocie z siatki, watę bazaltową.
W kominach przemysłowych typu tradycyjnego stosuje się izolację termiczną
między płaszczem komina a wykładziną ceramiczną stanowiącą wewnętrzną
warstwę przewodu kominowego.
Wykładziny typu ceramicznego wykonuje się z cegły kominówki,
cegły klinkierowej lub zwykłej pełnej, cegły szamotowej lub ze specjalnych kształ-
tek ognioodpornych, a także z płytek i kształtek kwasoodpornych. Aby zapewnić
szczelność wykładziny, stosuje się odpowiednio dobrane zaprawy lub kity,
kształtki z kapinosami itp. (rys. 14-44).
Rys. 14-44. Szczegół oparcia wykładziny ceramicznej na wsporniku

l — kształtka kapinosowa, 2 — kształtka (cegła) zwykła, 3 — sznur azbestowy"
4 — tektura azbestowa, 5 — wspornik, Q — płaszcz stalowy
W kominach stalowych stosuje się także wewnętrzne warstwy izolacyjno-

-wykładzinowe z natryskowego betonu żaroodpornego. W kraju znane i sto-
sowane są również specjalne masy (betony) żaroodporne PLIBRICO w wielu
odmianach, nadające się do ochrony kominów stalowych.
Inną grupę materiałów stosowanych w kominach stalowych stanowią wy-
kładziny i powłoki ochronne, zabezpieczające powierzchnię trzonu, wieży,
wyposażenia itp. przed niszczącym działaniem chemicznym, termicznym i erozyj-
nym gazów odlotowych, a także przed korozyjnymi czynnikami środowiska
atmosferycznego.
382
14.6.2.3. Wybrane zagadnienia konstrukcyjne. Komin stalowy składa się na
ogół z fundamentu, trzonu, instalacji zewnętrznych (elektrycznych, odgromowych
itp.) oraz z wyposażenia (drabiny włazowe, galerie kontrolne i spoczynkowo-
-oświetleniowc, urządzenia pomiarowe itp.).
Głównym elementem konstrukcji nośnej komina jest trzon, który w przypadku
większości kominów przenosi nie tylko obciążenia od wiatru i temperatury,
ale także obciążenia od wyposażenia zewnętrznego i instalaqi oraz obciążenia
od wewnętrznych warstw izolacji termicznej, wykładziny itp. Trzon komina
może być także wyposażony w przerywacze drgań lub tłumiki mechaniczne
drgań.
Trzon komina składa się z segmentów wykonanych z blach lub rur stalowych.
Grubości blach poszczególnych segmentów mogą być różne, dostosowane do
wielkości sił wewnętrznych, zwłaszcza momentów zginających. Minimalna
grubość blach trzonu komina jednopowłokowego, wolno stojącego lub z odciągami,
wynosi t > 6 mm. Trzon komina stanowiący stalcwą konstrukcję spawaną z blach,
narażoną na drgania wywołane dynamicznym działaniem wiatru, musi odpowiadać
warunkom wykonania konstrukcji mogącej ulec zmęczeniu. Przy konstruowaniu
trzonu należy więc unikać stosowania rozwiązań i połączeń o dużym stopniu
nasilenia karbów, stosować odpowiednie rodzaje i odmiany stali, a także zapewnić
dobre wykonanie robót spawalniczych.
Trzon komina składa się na ogół z wielu typowych segmentów pośrednich
oraz kilku nietypowych, do których można zaliczyć: segment głowicowy, seg-
ment dolny podstawy trzonu, segmenty z otworami i inne. W niektórych przy-
padkach spotyka się kominy stalowe ustawione na cokołach zamiast bezpośred-
nio na fundamentach. Cokoły mogą być żelbetowe lub ceglane; fundamenty są
płytami żelbetowymi, najczęściej o kształcie kołowym.
Poszczególne segmenty trzonu są łączone ze sobą za pomocą spawania lub
też na śruby, przy czym w tym drugim przypadku projektuje się tzw. połączenia
kołnierzowe. Połączenia segmentów są miejscami konstrukcji narażonymi na
uszkodzenie korozyjne lub zmęczeniowe, a więc wymagają szczególnie staranne-
go projektowania i wykonania. Połączenia spawane blach w segmentach i łącze-
nie całych segmentów wykonuje się stosując spoiny czołowe. Kołnierze do po-
łączeń śrubowych mogą być wykonane w układzie do wewnątrz trzonu lub na
zewnątrz (rys. 14-45). W przypadku kołnierzy wewnętrznych można je wyko-
rzystać do oparcia wykładziny ceramicznej komina (por. rys. 14-44).
Trzon komina kończy się u góry częścią usztywnioną i wzmocnioną tzw. gło-
wicą, która jest często pokrywana ochronnymi kształtkami żeliwnymi, staliwny-
mi lub stalowymi (rys. 14-46 i 14-47).
Poniżej głowicy umieszcza się galerię górną, która oprócz spełnienia funkcji
kontrolnych i oświetleniowych może służyć jako pomost ochronny ogranicza-
jący opadanie na płaszcz komina agresywnych pyłów itp. W niektórych przy-
padkach stosuje się przy wierzchołku komina zwężki wylotowe, tzw. dyfuzory,
stałe lub regulowane, zapewniające zwiększenie szybkości wylotu gazów, a także
daszki ochronne (np. w kominach wentylacyjnych) [89].
383
b) TT
25 dv, = 1600
Rys. 14-45. Połączenia kołnierzowe segmentów ko- Rys. 14-46. Głowica trzonu komina z po-
m i n a : a ) wewnętrzne, b ) zewnętrzne krywą żeliwną l (przykład)
l — płaszcz stalowy, 2 — kołnierze stalowe, 3 — izolacja ter-
miczna z wełny żużlowej, 4 — wykładzina z cegły, 5 — tektura
azbestowa, 6 — śruby, 7 — przerwa dylatacyjna
4.160*16 ____3QQ 24 M 56
1=160 x
- ^
r*=_1000 20 190
r=1030
Rys. 14-47. Głowica trzonu komina z wykładziną Rys. 14-48. Podstawa trzonu komina wolno
l i izolacją termiczną 2 (przykład) stojącego (przykład)
l — podlewka z zaprawy cementowej
Dolny segment podstawy komina jest zakotwiony w fundamencie (lub coko-

le) za pośrednictwem śrub fundamentowych, belek kotwiących itp. Podstawa
trzonu wymaga usztywnienia i wzmocnienia., co najczęściej uzyskuje się przez
wprowadzenie pierścieni poziomych z pionowymi żebrami usztywniającymi
(rys. 14-48). Inne rozwiązania zakotwienia trzonu w fundamencie przedstawio-
384
no na przykład w pracach [89], [18], [46]. Pierścień dolny podstawy trzonu ko-
mina musi zapewnić bezpieczne przeniesienie naprężeń ściskających, a śruby
kotwiące muszą przejąć wszystkie naprężenia rozciągające oraz obciążenie ko-
mina siłami poprzecznymi.
Trzon komina w dolnej części jest osłabiony otworami służącymi do wpro-
wadzenia gazów do komina (otwory czopuchów) i otworami wejściowymi do kon-
troli i czyszczenia wnętrza. Rozmieszczenie i ukształtowanie otworów musi
uwzględniać warunki eksploatacyjne i wytrzymałościowe. Każdy otwór jest
osłabieniem przekroju, a jego narożniki — miejscami karbów zmęczeniowych.
W celu poprawy charakterystyk geometrycznych i wytrzymałościowych przekro-
jów trzonu osłabionych otworami wprowadza się wzmocnienia na ich obrze-
żach w postaci dodatkowych usztywnień, obramowań itp. (rys. 14-49).
900
Rys. 14-49. Schemat wzmocnienia trzonu komina

przy otworze
Rys. 14-50. Przekrój galerii komina

l — wspornik nośny, 2 — pokrycie pomostu kratką „We-
ma", 3 — słupek balustrady, 4 — trzon komina
Wyposażenie zewnętrzne komina obejmuje przede wszystkim galerie (po-

mosty) oraz drabiny włazowe z osłonami. Galerie kontrolne, remontowe lub spo-
czynkowo-oświetleniowe są konstrukcjami wspornikowymi, mocowanymi do
płaszcza komina. Składają się one z konstrukcji nośnej galerii, pokrycia pomostu
(np. kratki „Wema", kratki pomostowe „Mostostal", blacha żeberkowa) oraz
z balustrady (rys. 14-50). Galerie mogą być wyposażone w lampy oświetleniowe
komina, urządzenia pomiarowo-kontrolne i inne. Drabiny włazowe składają
się z segmentów z uchwytami przyspawanymi do zewnętrznej powierzchni trzo-

nu komina. Szczeble o średnicy min. 20 mm powinny być rozstawione w odstę-
pach ok. 300 mm. Drabina powinna być zaopatrzona w poziome pałąki ochron-
ne, połączone wzdłuż drabiny trzema płaskownikami pionowymi o przekroju
min. 5x50 mm (rys. 14-55).
W celu wyeliminowania lub ograniczenia nadmiernych drgań poprzecznych
kominów stalowych, wywołanych wzbudzeniem wirowym (por. p. 14.6.3.4),
stosuje się specjalne środki konstrukcyjne, do których należą:
— nakładła rurowe perforowane,
— przerywacze drgań (turbulizatory),
— mechaniczne tłumiki drgań.
Rury perforowane i turbulizatory są elementami konstrukcyjnymi zaburza-
jącymi przepływ i zakłócającymi cykliczność odrywania się wirów Benarda-Kar-
mana, a zatem likwidują główną przyczynę powstawania drgań poprzecznych.
Tłumiki machaniczne zmieniają charakterystyki dynamiczne kominów, powo-
dując m.in. szybkie zanikanie drgań wzbudzonych wirami Benarda-Karmana.
Rury perforowane zakłada sią tylko przy wierzchołku komina. Turbulizatory
spiralne z płaskowników, lin, prętów czy nakładek pionowych, a także turbuli-
zatory skrzydełkowe (rys. 14-51) stosuje się na ogół w górnej części trzonu na
odcinku od 0,3 do 0,4 h. Dobrą skuteczność zmniejszenia drgań poprzecznych
wykazuje dość szeroko już stosowany turbulizator spiralny Scrutona, wykonany
z 3 spirali z płaskowników opasujących górną część trzonu (rys. 14-52). Tłumiki
mechaniczne, umieszczone w pobliżu wierzchołka komina, mogą być różnych ty-
pów: udarowe tłumiki wahadłowe, tłumiki cierne, tłumiki specjalne (np. Hirscha)
oraz tłumiki cieczowe. Schemat udarowego tłumika wahadłowego pokazano na rys.
14-53 [80], a schemat jednego z licznych odmian tłumika Hirscha na rys. 14-54 [45].
a) c)
aa na
na na
a n na
DD aa
DD DD
OD na
DD nn
a
"a
L-L-1
Rys. 14-51. Przerywacze drgań poprzecznych: a) rura perforowana przy głowicy komina, b) turbu-
lizator spiralny z płaskownika, c) turbulizator z nakładek pionowych, d) turbulizator skrzydełkowy,
e) turbulizator spiralny z lin lub prętów, f) turbulizator spiralny z taśmy ażurowej
386
Rys. 14-52. Turbulizator spiralny Scrutona Rys. 14-53. Schemat udarowego tłumika
(l, 2, 3, — kolejność i układ rozmieszczenia płaskowników wahadłowego [80]
na trzonie) l — zawieszenie tłumika, 2 — nakładane obciażniki
stanowiące masę tłumika, 3 — ściana konstrukcji
wytłumianej, 4 — odbojniki gumowe
Rys. 15-54. Schemat tłumika Hirscha [45]

l — konstrukcja trzonu, 2 — wspornik, 3 — wieszak, 4 — masa
tłumiąca zawieszona na zewnątrz trzonu, 5 — wibroizolato r
25* 387
14.6.2.4. Przykłady rozwiązań. Od początku lat 60. nastąpił w Polsce szybki
rozwój budownictwa stalowych kominów przemysłowych. Niektóre ciekawsze
rozwiązania stalowych kominów przemysłowych z lat 1961-1969, zrealizowanych
według projektów Krakowskiego Biura Projektów Budownictwa Przemysłowego,
przedstawiono w pracy [18]. Wiele indywidualnych projektów kominów stalo-
wych, wykonanych w tym czasie w BSiPTBP „Bistyp", stało się projektami po-
wtarzalnymi.
Od 1968 r. wykonywano w Polsce niskie kominy wolno stojące na podstawie
norm, najpierw PN-68/M-52021, później BN-76/2378-01. Normy te podają
gotowe wymiary konstrukcji trzonu kominów cylindrycznych, w kilkunastu od-
mianach, w zależności od średnicy trzonu d, wysokości komina h (do 36 m), stre-
fy obciążenia wiatrem I, II, III oraz od sposobu doprowadzenia gazów do ko-
mina (rys. 14-55).
W połowie lat 70. opracowano i wdrożono w COBPBP „Bistyp" cztery grupy
typowych kominów stalowych cylindrycznych bez izolacji termicznej i wykładziny,
przeznaczonych głównie do obsługi kotłowni przemysłowych i osiedlowych (rys.
14-56) [89]:
a) kominy z odciągami linowymi o wysokości h = 45-60 m i średnicy d =
= 1250-1700 mm (rys. 14-56a),
ł- 1
p— A-A
^T
r
=t j. c
t
=_
__
E
o
i LT)
§1
E f-
0 |
Ol
4 Szczegól B
(? •y - =]p X
O
AA == £
o
o
T
Ln
. /m \ §!
Im ą i Rys. 14-55. Schemat konstrukcji trzo-
nu komina wg BN-76/2378-01
388
a)
/
/ H
A'
)
V.
Rys. 14-56 Schematy typowych kominów wg opracowań ,,Bistypu": a) komin z odciągami,

b) komin w trójnogu, c) komin jednoprzewodowy w wieży kratowej, d) komin trójprzewodowy
w wieży kratowej
b) kominy z dodatkowym podparciem za pomocą trójnogu o h = 45-60 m

i d == 900-1700 mm (rys. 14-56b)3
c) kominy jednoprzewodowe w wieżach kratowych z rur o A — 45-120 m
i d = 800-3000 mm (rys. 14-56c),
d) kominy trójprzewodowe w wieżach kratowych z rur o h = 60-100 m i d =
= 630-1700 mm (rys. 14-56d).
389
250jl50p .250
i65,00
TT" Szczegół B
16,, A 150 ^, ,30
4--
J f i ^ l f e -1§°
L—2JQ --Jt
Szczegół C
J-26_UJ5
Szamot
40 M 42
IL-M
!
i
c 7p
i
250,
x!
o
CN
t£
3^5
D 577
+ 10.14
/?y//?y//Ę/\f 4000r | ^Kw??;
HMHl-f-fT-lr-m
lii n M i1] ii M l l!
l II II
LI ij y ![! U [J II l Rys. 14-57. Przekrój pionowy komina

wolno stojącego (szczegół A — por. rys.
.9000 J
14-46, szczegół D — por. rys. 14-48)
390
Trzony kominów typowych zaprojektowano ze stali stopowej 1H18N9T,
ale wykonywano je głównie ze stali St3SX i St3SY. Inne elementy konstrukcyjne
zaprojektowano ze stali St3SX, St3SY i St3S, a rury wieży — ze stali R35.
W całym kraju wykonano wiele kominów na podstawie projektów typowych,
ale trwałość ich nie była dostateczna z wielu przyczyn, opisanych m.in. w pracy
[69], W 1983 r. podjęto w COBPBP „Bistyp" działania zmierzające do nowelizacji
wszystkich typowych projektów kominów stalowych z usunięciem ujawnionych
usterek oraz z wprowadzeniem nowych gatunków stali (10HA i 10HNAP) i po-
większonych tzw. naddatków korozyjnych grubości blach trzonu itp.
Oprócz realizacji projektów typowych i powtarzalnych wybudowano w kraju
i za granicą wiele kominów stalowych według polskich projektów indywidualnych,
którym narzucano — w niektórych przypadkach — szczególne wymagania tech-
nologiczne.
Komin wolno stojący, pokazany na rys. 14-57, został zaprojektowany w Biurze
Projektowo-Badawczym Budownictwa Przemysłowego w Bydgoszczy i wykonany
dla kombinatu mięsnego w Pradze [44]. Obsługuje on 4 kotły opalane olejem,
A-A
£fa /IpL-. +459,200
H
\/-
7N
V:
ir^
X
\^
v^
XN
\s
/"N
L= t X L =j
o
0
rj
v
/\
UD
X
X j
i X
\/
7\
\/
/<J
^
0
X J
X
_D_
1 /\
v
\y
j_ /\
^/
4
., •- j
A
Rys. 14-58. Komin trójprzewodowy ciepłowni „Wola"
391
przy temperaturze spalin 300°C. Ma on wysokość h = 65 m i stałą średnicę
wewnętrzną dw = 1,60 m. Trzon komina do wysokości 15 m od dołu jest zbieżny,
wyżej jest cylindryczny o średnicy zewnętrznej d= 2,10 m. Jest on wykonany
z blachy St3S przy grubości trzonu 14 i 16 mm oraz z blachy StSSY przy grubości
10 i 12 mm; najwyższy segment trzonu wykonano ze stali St3SYCu. Komin
ma wykładzinę szamotową na całej wysokości trzonu, dołem o grubości 580 mm,
wyżej 250 mm. W części dolnej, zbieżnej, zastosowano izolację termiczną z keram-
zytu. Żelbetowa płyta fundamentowa jest posadowiona za pośrednictwem pali
Wolsfsholza.
Biuro Projektów „Biprohut" w Gliwicach opracowało zestaw projektów
kominów stalowych wolno stojących o dużych wysokościach, h = 60-120 m.
Część dolna do 1/3 h jest stożkowa, pozostała część jest cylindryczna o średnicy
d = 2-5 m. Płaszcz kominów ze stali trudno rdzewiejącej 10HAV, całkowicie
spawany, jest izolowany od wewnątrz warstwą czarnego szkła piankowego o gru-
epooj j, [.SODO
o.oo
|11000|riOOO;
Rys. 14-59. System kominów wentylacyjnych w wieżach kratowych
392
bości 50 mm i wykładziną szamotową o grubości 230 mm. Kominy są dostosowane
do odprowadzania gazów z pieców hutniczych o temperaturze do 600°C. Wy-
kładzina oparta jest na stalowych wspornikach pierścieniowych, rozstawionych
co 4 m. Na 1/3 wysokości trzonu od góry zaprojektowano turbulizatory spiralne
według patentu brytyjskiego nr 907851. Wykonano już kilkanaście kominów
tego typu, w tym kilka w Hucie „Katowice".
Od kilkunastu lat buduje się w Polsce, podobnie jak w innych krajach, wiele
odmian kominów wieloprzewodowych. Jednym z pierwszych nietypowych roz-
wiązań był komin trójprzewodowy ciepłowni „Wola", obsługujący 3 kotły opalane
olejem (rys. 14-58). Na przestrzennej wieży kratowej z rur są zawieszone 3 prze-
wody dymowe, każdy o średnicy 3 m.
Kominy stalowe w wieżach kratowych pozwalają uzyskiwać największe wy-
sokości. Są one stosowane na całym świecie. Na rysunku 14-59 przedstawiono
przykładowo radziecki system kominów wentylacyjnych w wieżach kratowych
o wysokości od 90 do 180 m (łącznie 80 tzw. typorozmiarów). Przewód komi-
nowy zaprojektowano ze stali kwasoodpornej, ale mogą być stosowane również
inne materiały. Kominy te są wyposażone w wahadłowe tłumiki drgań [123].
14.6.3. SPECYFIKA OBCIĄŻEŃ I ODDZIAŁYWAŃ
14.6.3.1. Rodzaje obciążeń i oddziaływań. Wszystkie budowle wysokie

i smukłe podlegają dynamicznemu działaniu wiatru, które musi być traktowane
jako obciążenie główne i na ogół decydujące o wymiarowaniu. Oprócz poziomych
sił od wiatru, w kominach występują obciążenia od ciężaru własnego i ciężaru
wyposażenia, obciążenia technologiczne (użytkowe) pomostów i galerii itp.
Obciążenia dodatkowe śniegiem i lodem mogą wystąpić tylko w niektórych przy-
padkach kominów w wieżach kratowych, czy kominów z odciągami (oblodzenie
lin). W szczególnych przypadkach muszą być też uwzględnione obciążenia sej-
smiczne, wpływ odkształceń podłoża i szkód górniczych, wpływ możliwych wy-
buchów wewnątrz lub obok komina.
Obciążenie wiatrem — jako oddziaływanie przepływającego powietrza na
kominy stalowe — jest obciążeniem o charakterze dynamicznym. Jest to spo-
wodowane m.in. zmianami prędkości wiatru (czyli porywistością wiatru), po-
datnością kominów na drgania oraz niektórymi charakterystykami aerodynamiczny-
mi kominów. Drgania kominów mogą występować w płaszczyźnie równoległej
do kierunku wiatru oraz w płaszczyźnie do niego prostopadłej. Należy więc
uwzględniać obciążenia poziome kominów w obu tych płaszczyznach. Obydwa
przypadki drgań kominów stalowych są spowodowane innymi przyczynami
i należy je rozpatrywać oddzielnie. Drgania poprzeczne do kierunku wiatru,
wywołane wzbudzeniem wirowym (wiry Benarda-Karmana), narzucają często
konieczność uwzględnienia zmęczenia materiału.
Oprócz wymienionych rodzajów drgań kominów, wywołanych działaniem
wiatru, mogą jeszcze występować inne, na przykład drgania owalizujące (tylko
393
w przypadku kominów o bardzo dużych średnicach z cienkich blach) lub drgania
w cieniu aerodynamicznym (w przypadku kilku jednakowych lub podobnych
kominów ustawionych obok siebie); są to jednak przypadki raczej rzadkie i dość
szczególne [89], [124].
Obciążenia wywołane temperaturą, a także uwzględnienie wpływów termicz-
nych na rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe i na właściwości wytrzymałościo-
we stali dotyczą głównie kominów odprowadzających gazy gorące. Wpływ}'
termiczne muszą być uwzględnione w procesie projektowania kominów stalo-
wych.
Przeciwdziałanie korozji kominów stalowych oraz uwzględnienie wpływu
możliwych uszkodzeń korozyjnych na nośność, trwałość, bezpieczeństwo, a nawet
warunki eksploatacyjne kominów należą także do bardzo ważnych i odpowiedzial-
nych zadań projektantów i użytkowników kominów stalowych. Kominy muszą
być projektowane z uwzględnieniem wymagań ochrony antykorozyjnej, do-
stosowanej do rodzaju wpływów chemicznych od gazów kominowych i temperatury
tych gazów, do stopnia agresywności środowiska atmosfery oraz rozwiązań ma-
teriałowych i konstrukcyjnych.
14.6.3.2. Podstawowe charakterystyki dynamiczne kominów. W analizach

obliczeniowych kominów stalowych wykorzystuje się niektóre ich charakterystyki
dynamiczne, wśród których niezbędne są:
-- częstotliwości i postacie drgań własnych,
— charakterystyki tłumienia drgań.
W przypadku uwzględnienia wzbudzenia wirowego lub obciążeń sejsmicznych
może być potrzebne obliczenie pierwszych trzech częstotliwości i postaci drgań
własnych komina. W przypadku uwzględnienia obciążeń od wiatru i drgań
tylko w płaszczyźnie działania wiatru wystarczy znajomość częstotliwości lub
okresu podstawowych drgań własnych komina.
Komin stalowy jest na ogół układem ciągłym o nieskończonej liczbie stopni
swobody, często jednak bywa obliczany jako układ dyskretny w postaci bez-
masowego wspornika z określoną liczbą mas skupionych zastępujących równo-
ważnie masę układu ciągłego. Układy dyskretne są łatwiejsze do analiz obliczenio-
wych, zwłaszcza przy wykorzystaniu EMC.
Trzy kolejne częstotliwości drgań własnych cylindrycznego komina wolno
stojącego o stałej grubości blach trzonu można wyznaczyć ze wzorów (rys. 14-60):
(14-34)
gdzie: El — stała sztywność trzonu komina,
394
G — ciężar trzonu komina na jednostkę jego długości,
h — całkowita wysokość komina,
g — przyspieszenie ziemskie.
Okres podstawowych drgań własnych komina cylindrycznego o stałej grubości
blach wynosi zatem
Istnieją tablice do wyznaczania rzędnych wykresu postaci drgań własnych

prętów wspornikowych o stałej sztywności (np. praca [89]).
Na rysunku 14-60 przedstawiono schematycznie postacie trzech pierwszych
częstotliwości drgań własnych rozpatrywanego komina.
Podstawowy okres drgań własnych układu wspornikowego, zastąpionego
schematem dyskretnym z masami slcupionymi, można wyznaczyć ze wzoru (rys.
14-61)
(14-38)
61
gdzie: Qt ciężar masy skupionej i,

a.i — przemieszczenie poziome masy i od siły P = l (rys. 14-61),
a-i — przemieszczenie poziome masy górnej Q t od siły P — l,
g — przyspieszenie ziemskie.
Częstotliwości i postacie drgań własnych kominów, podobnie jak i innych
budowli wieżowych, wyznacza się obecnie przede wszystkim za pomocą gotowych
programów komputerowych.
Na rysunku 14-62 przedstawiono schemat i wyniki obliczeń drgań własnych
komina w wieży kratowej [55].
Miarą tłumienia ruchu drgającego różnych układów i konstrukcji jest często
stosowany w obliczeniach projektowych logarytmiczny dekrement tłumienia A.
Wartości tego współczynnika tłumienia drgań w odniesieniu do kominów stalowych
można przyjmować w przybliżeniu wg PN-77/B-02011 w sposób następujący:
— trzon spawany z rur lub blach stalowych A = 0,02,
— dodatek na połączenia śrubowe A = 0,02,
— dodatek na wykładzinę wewnętrzną komina A = 0,02,
- wieża kratowa A — 0,06.
W przypadku komina o trzonie wykonanym z segmentów z połączeniami
kołnierzowymi na śruby i wewnętrzną wykładziną należy przyjąć A — 0,06.
W pracy [89] określono logarytmiczny dekrement tłumienia wolno stojących
kominów stalowych jako A = 0,02-0,08. Podobne wartości logarytmicznego
dekrementu tłumienia określa norma DIN-4133 przy obliczeniu drgań poprzecz-
nych, np. rura spawana bez izolacji i przewodów wewnętrznych A = 0,015,
styki na śruby A — 0,02, rura z wykładziną A — 0,07.
395
bz^r -Ti
Rys. 14-60. Trzy pierwsze postacie drgań Rys. 14-61. Schemat zastępczy do obli-
własnych komina wolno stojącego czania podstawowego okresu drgań włas-
nych
01,20 b) c) K -J- ™
^-- o o
1 "l ^-<3 1,00 1,00 1 1,00
, ( 0,79 026-0,26
5 11,31 1 A^-— ^ '
y &'
- /i
) 1953 f / ^ 0.60 -0,32-0.9
\ / -7
H 06 t \ / L_!/ 0.43 -0,85-0,7
' <
—
J
029. :fil -0.0
) 13,601 1 -V
\ '
S
J
A
7 \
'._ ( ) 14,79 t '\ 0.18-0,8 30,5
, \
i—\
' ( ) 16,55 t V o,mlQ47 0,8
i1i—///i
\
1_( ) 23,71 t \ U04 -0,29 0,8
\
r> 39,051 \
0.01 -0,12 0,«
•
\ /
r „ ..
Rys. 14-62. Drgania własne komina w wieży kratowej: a) schemat konstrukcji, b) zastępczy schemat
obliczeniowy, c) postacie i okresy drgań własnych wieży
396
14.6.3.3. Obciążenie wiatrem w płaszczyźnie równoległej do kierunku
wiatru. Charakterystyki dynamiczne budowli, reprezentowane przez okres
podstawowych drgań własnych 7\ i logarytmiczny dekrement tłumienia A,
umożliwiają podział tych budowli ze względu na ich podatność na dynamiczne
działanie wiatru wg PN-77/B-02011. Kominy stalowe należą do budowli podatnych
na dynamiczne działanie wiatru.
Obciążenia charakterystyczne wk i obliczeniowe wx wywołane działaniem
wiatru, odniesione do jednostki długości trzonu komina, wyznacza się ze wzorów
(rys. 14-63):
wk = qkCeCxpd, (14-39)
™x = v>kyf> (14-40)
gdzie: qk — charakterystyczne ciśnienie prędkości wiatru (na wysokości 10 m),
Ce — współczynnik ekspozycji zależny od rodzaju terenu, jego zabudowy
i wysokości rozpatrywanej części komina,
Cx — współczynnik oporu aerodynamicznego komina zależny od jego
kształtu, smukłości i rodzaju powierzchni zewnętrznej,
/? — współczynnik działania porywów wiatru,
d — średnica trzonu komina,
yf -= 1,3 — współczynnik obciążenia wiatrem.
Rys. 14-63. Obciążenie poziome komina w płaszczyźnie

działania wiatru
Rys. 14-64. Przekrój poprzeczny komina jednoprzewodo-

wego w trójkątnej wieży
Współczynnik oporu aerodynamicznego dla większości zwykłych kominów

stalowych o przekroju kołowym i gładkiej powierzchni zewnętrznej wynosi
Cx x 0,7. W przypadku kominów w wieżach kratowych należy uwzględnić
obciążenie od wiatru na konstrukcję wieży oraz na przewody rurowe. Komin
jednoprzewodowy w wieży kratowej o przekroju trójkątnym (rys. 14-64) jest
przypadkiem szczególnym, stosowanym dość często, i może być obliczany przy
uwzględnieniu łącznego współczynnika oporu aerodynamicznego ze wzoru
(14-41)
397
gdzie: Cx0 — współczynnik oporu aerodynamicznego samej kratownicy (Cx0 w
* 1,3),
Cxl — współczynnik oporu aerodynamicznego samego trzonu (Cxl K
~ 0,7),
95 — współczynnik wypełnienia ściany kratowej,
b — szerokość ściany kratowej,
d — średnica trzonu komina.
Istnienie drabiny włazowej z osłoną utworzoną z obręczy i prętów pionowych,
przymocowanej do trzonu komina, powoduje znaczne zwiększenie oporów aero-
dynamicznych i wartości współczynnika Cx, co dotychczas rzadko było uwzglę-
dniane w projektowaniu kminów. W pracy [125] podano pewien sposób przy-
bliżonego określenia wartości Cx dla komina z typową drabiną włazową (por.
rys. 14-55):
— w przypadku d > 1,00 m
C x = 0,7+0,78 e-°-*lad, (14-42)
— w przypadku d < 1,00 m
Cx = 0 , 7 + - . (14-43)
Wzory te odnoszą się do wymiarów drabiny i osłony podanych w BN-76/2378-01,

przy których powierzchnia rzutu drabiny wynosi Ad — 0,151 m 2 . W przypadku
zastosowania innych drabin należy wartość Cx, określoną ze wzorów (14-42)
i (14-43), pomnożyć przez stosunek rzeczywistej powierzchni rzutu drabiny A
do Ad = 0,151 m 2 .
Założenie przerywaczy drgań w postaci na przykład spiralnych turbulizato-
rów z płaskowników (por. rys. 14-52) powoduje zwiększenie współczynnika Cx
na odcinku komina z przerywaczami.
W przypadku zastosowania przerywaczy z płaskowników o szerokości
0,1 d i skoku spirali 5d współczynnik ten wynosi C x = 1,3 [124], w przypadku
nawinięcia lin lub prętów Cx = 0,9.
Współczynnik działania porywów wiatru /5 uwzględnia pulsacje prędkości
wiatru, stanowiące przyczynę zmiennych w czasie obciążeń powodujących drgania
konstrukcji. Współczynnik ten zwiększa średnie obciążenie wiatrem do wartości
statycznego obciążenia zastępczego, równoważnego co do skutków (przemieszczeń
konstrukcji) obciążeniu dynamicznemu spowodowanemu przez porywy wiatru.
Współczynnik /3 wyznacza się z następującego wzoru, który obowiązuje wszy-
stkie budowle podatne na dynamiczne działanie wiatru
(14-44)
V *-*e
Współczynniki ę, r, Ce, k,,, kr są określone w PN-77/B-02011, przy czym zależą

one m.in. od charakterystyk dynamicznych komina (nt i A}, wymiarów zewnętrz-
nych (d, K) i jego usytuowania (Ce).
398
W pracy [19] podano wykresy i tablice do wyznaczania wartości współczynnika
/? dla cylindrycznych kominów wolno stojących o wysokości trzonu h = 20-150 m,
z wykładziną i bez wykładziny.
14.6.3.4. Obciążenie wiatrem, w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku

wiatru. Źródłem drgań kominów stalowych — oprócz działania porywów wia-
tru — jest także wzbudzenie wirowe. Polega ono na periodycznym, przemiennym
odrywaniu się wirów na odwietrznej powierzchni cylindrycznego lub zbliżonego
do cylindra trzonu komina (rys. 14-65). Z każdym oderwaniem się wiru związany
jest impuls siły skierowany w przybliżeniu prostopadle do kierunku działania
wiatru, co w rezultacie doprowadza do wystąpienia drgań parametrycznych
komina w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku wiatru. W przypadku gdy rytm
odrywania się wirów, zwanych wirami Benarda-Karmana, jest zgodny z którąś
częstotliwością drgań własnych komina, może wystąpić rezonans prowadzący
w niekorzystnych warunkach do znacznych amplitud i zmęczenia materiału trzonu.
_._, ~ ^ 4
1
iV
^ [_T^
Rys. 14-65. Ścieżka wi- J d
j „4-71 d ! „471d J 471d
|
J
rowa Karmana ~~"ł " ~*i* - •+* —"i
O większej lub mniejszej regularności odrywania się wirów decyduje wartość

liczby Reynoldsa Re. Liczbę tę określa się wzorem
Re = ^ , (IMS)
gdzie: d — średnica cylindrycznego trzonu komina, m,

v — prędkość wiatru, m/s,
v — lepkość kinematyczna powietrza (1,5 • 10~5 m2/s).
W zależności od lodzaju ścieżki wirowej, powstającej poza trzonem cylin-
drycznym, rozróżnia się kilka zakresów liczby Re: podkrytyczny Re <2-10 f l ,
krytyczny Re— 2-105-=-5,33-105, nadkrytyczny Re >5,33-10 5 .
Częstotliwość odrywania się wirów zależy m.in. od liczby Strouhala Sr, która
"w przypadlcu kominów cylindrycznych wynosi Sr = 0,2 [124].
Rezonans wiatrowy może wystąpić przy tzw. krytycznej prędkości vcn kiedy
częstotliwość odrywania się wirów jest równa częstotliwości drgań własnych kon-
strukcji w1} rzadziej nz
nd ,., ,..
Jeśli prędkość wiatru działającego na komin w pewnym okresie jest stała

i równa się lub jest bliska prędkości krytycznej v K vcn to można spodziewać
się wystąpienia drgań poprzecznych komina cylindrycznego, wywołanych wzbu-
dzeniem wirowym.
399
W odniesieniu do najczęściej stosowanych kominów wolno stojących o wy-
sokości od 20 do 150 m prędkości krytyczne wiatru są na ogół małe (vcr < vk,
gdzie vk — charakterystyczna prędkość wiatru danej strefy wg [119]); mogą one
występować dość często i przez dłuższy czas.
Celem obliczenia wzbudzenia wirowego jest określenie naprężeń, jakie mo-
gą powstać w trzonie komina, gdy znajduje się on w stanie rezonansu wiatro-
wego, a amplitudy drgań osiągają wartości największe. Wyznaczenie tych naprę-
żeń, zwłaszcza w przekrojach przecinających karby konstrukcyjne (styki, otwo-
ry itp.)^ pozwala oszacować zagrożenie konstrukcji komina przez zmęczenie sta-
li.
Aby obliczyć naprężenia, trzeba znać obciążenia poziome wy odpowiadające
siłom wzbudzającym lub ich statycznym odpowiednikom odniesionym do skut-
ków (przemieszczeń) drgań poprzecznych komina.
Zgodnie z PN-77/B-020011 obciążenie wy na jednostkę wysokości komina,
działające w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku wiatru, należy obliczać ze
wzoru
£^w ^^ —T CvQrrd l (14-47)
" /t y •* ^" łj ^
2
gdzie: q„ ~ -^-j— [Pa] — ciśnienie dynamiczne prędkości wiatiu, odpowiada-
1,63
jące prędkości krytycznej vcri
- ^ — współczynnik admitancji mechanicznej (współczynnik dynamicz-
ny) w obszarze rezonansowym,
Cy — współczynnik obciążenia boczną siłą aerodynamiczną (rys. 14-66),
z — wysokość rozpatrywanego przekroju nad poziomem terenu, m.
T
3 !8 vad ^
2-105 5,3: •10 5
Re
Stan Stan Stan
krytyczny nadkrytyczny
Rys. 14-66. Wartości współczynnika C,
W projekcie normy DIN-4133 z 1988 r. przyjęto większą wartość aerodyna-

micznego współczynnika bocznej siły wzbudzającej Cy = 0,2-0,7, zatem obcią-
żenie poziome od wzbudzenia wirowego wy uzyskuje się większe niż wg PN-77/
/B-02011.
Obciążenie wy, określone wzorem (14-47), jest obciążeniem charakterystycz-
nym, wielokrotnie zmiennym, o częstotliwości (okresie) równej częstotliwości
(okresowi) drgań własnych komina.
400
Obciążenia wy można nie obliczać, jeśli jest spełniony warunek vcr > vk
(vk — charakterystyczna prędkość wiatru danej strefy wg [l 19]).
Trójkątny rozkład zastępczych sił statycznych wy na całej wysokości trzonu
komina wg wzoru (14-47) jest modelem bardzo uproszczonym i przybliżonym,
i to tylko w odniesieniu do rezonansu wiatrowego z podstawowymi drganiami
własnymi komina, przy których największe przemieszczenia poziome występują
przy wierzchołku komina. W przypadku rezonansu z drganiami własnymi II rzę-
du, z którym również należy się liczyć, siły wzbudzenia wirowego zo„ mogą od-
działywać na trzon komina na innym poziomie, zależnie od postaci drgań wła-
snych. W niektórych nowszych pracach proponuje się przyjmować stałą wartość
jednostkowych sił wy rozłożonych tylko na tej części trzonu komina, gdzie ich
skuteczność będzie największa, gdzie w wyniku zjawiska synchronizacji i efektu
wyrównania fazy drgań wystąpią największe amplitudy przemieszczeń [96], [113].
Wzbudzenie wirowe komina jest złożonym procesem stochastycznym i brak
jeszcze dostatecznie ścisłych metod obliczeniowych; ich stosowanie w znacz-
nym stopniu ograniczają bardzo przybliżone wartości A (logarytmiczny dekre-
ment tłumienia), przyjmowane w obliczeniach projektowych.
Do czasu wprowadzenia zmian w obowiązującej normie wiatrowej lub uka-
zania się normy projektowania kominów stalowych warto przyjmować równo-
mierne ciągłe obciążenie poziome wy obliczone wg wzoru (14-47), ale rozłożone
tylko na odcinku górnym trzonu (licząc od wierzchołka) o długości / = 0,25 A,
nie mniej jednak niż 6d.
14.6.3.5. Wpływy termiczne. Zmiana temperatury w czasie i przestrzeni jest

czynnikiem obciążenia, który należy brać pod uwagę przy kształtowaniu i wymia-
rowaniu kominów stalowych jako konstrukcji eksploatowanych najczęściej w wa-
runkach silnego oddziaływania termicznego.
Obciążenie temperaturą wywołane jest różnicą temperatury konstrukcji na
jej powierzchniach i w jej przekrojach. W kominach stalowych o małej na ogół
grubości blach trzonu nie zachodzi potrzeba wyznaczania naprężeń termicznych
wywołanych obciążeniem temperaturą, natomiast należy określić najwyższą mo-
żliwą temperaturę stali na wewnętrznej powierzchni trzonu. W tym celu oblicza
się współczynnik przenikania ciepła przez przegrodę, jaką jest ściana trzonu ko-
mina (jednolita lub warstwowa), np. wg PN-86/B-02015. Następnie oblicza się
spadki temperatury w poszczególnych warstwach przegrody i wyznacza wykresy
największych wartości temperatury w poszczególnych przekrojach (rys. 14-67).
W obliczeniach termicznych potrzebna jest znajomość współczynników prze-
wodności cieplnej l materiałów wszystkich warstw przegrody, a także współ-
czynnika przejmowania (napływu) ciepła przez przegrodę «„ i współczynnika od-
pływu ciepła z powierzchni zewnętrznej #„.
Współczynnik A ściany komina stalowego można przyjąć w przybliżeniu ró-
wny A = 0,5 W m" 1 K-1; dla materiałów izolacyjnych i wykładzinowych warto-
ści tego współczynnika przyjmuje się wg PN-88/B-03004. Wartości współczyn-
ników napływu <xn i odpływu ciepła « 0 nie są dotychczas ściśle określone w od-
niesieniu do kominów stalowych. Norma NRD-owska TGL 10705/05 podaje
następujące wartości*?,: « „ = 8 + 2 vs przy vs < 16 m/s i txn = 40 przy vs > 16 m/s
{vs — prędkość przepływu gazów w kominie) oraz <x0 = 26 przy h < 40 m i «„ =
= 29 przy h — 40-100 m (h — wysokość trzonu komina). Natomiast PN-88/
/B-03004 podaje: «„ = 8+vs oraz <x0 — 24 W m~2 K" 1 . Do czasu wydania przy-
gotowywanej normy projektowania kominów stalowych proponuje się korzystać
z wartości podanych w normie T G L 10705/05.
Rys. 14-67. Wykres przebiegu temperatury w przekroju

trzonu komina
ł — płaszcz stalowy, 2 — wykładzina „Plibrico"
Temperaturę charakterystyczną i obliczeniową powietrza zewnętrznego moż-

na przyjmować w sposób następujący (wg PN-86/B-02015):
- w lecie Tt = +27°C (char.), T2 = +30°C (oblicz.),
- w zimie T z = -24°C (char.), Tz = -26°C (oblicz.).
W obliczeniach projektowych przyjmuje się najczęściej w lecie Tz — +35°C,
w zimie Tz = -25°C [89].
W przypadku kominów eksploatowanych przy temperaturze na powierzchni
wewnętrznej trzonu stalowego 7\ > 70°C należy w obliczeniach przyjmować
zredukowane wartości wytrzymałości obliczeniowej stali faT. Należy także zre-
dukować wartość współczynnika sprężystości ET. Redukcji fd i E można dokonać
wg wzorów podanych w PN-90/B-03200:
fdr =/„(l,022-0,197- 1 0 - s r - 1,590 • 1 0 - T 3 ) , (14-48)

ET = £(0,987+0,300 • K T T - 1,857 • 10-T ) . 2
(14-49)
Wzory powyższe obowiązują przy temperaturze T < 600°C.

Norma RFN-owska DIN-4133 wprowadza inną niż podana wg wzoru (14-
-48) redukcję charakterystyk wytrzymałościowych stali przy wpływach termicz-
nych, zbliżoną do wielkości redukujących wytrzymałości obliczeniowe stali w
płaszczach zbiorników przy podwyższonej temperaturze. Projekt normy mię-
dzynarodowej dotyczącej kominów stalowych z 1988 r. CICIND zaleca reduk-
*' Współczynniki «„ i « 0 wyrażone są w W m ^ K " 1 .
402
cję granicy plastyczności stali w podwyższonej temperaturze T (do 400°C) wg
wzoru
(14-50>
Współczynniki redukcji ReT:Re, uzyskane wg wzoru (14-50), są zbliżone do

odpowiednich wartości uzyskanych ze wzoru (14-48).
14.6.3.6. Wpływy korozyjne. Korozja blach trzonu komina jest częstą przyczyną
ograniczonej trwałości, a nawet awarii i katastrof kominów stalowych, zwłaszcza
jednopowłokowych bez dostatecznej ochrony przed niszczącym działaniem śro-
dowiska korozyjnego. Korozja stali trzonów kominowych zależy od składu chemicz-
nego gazów odprowadzanych kominem, ich temperatury i wilgotności oraz od
konstrukcji komina i sposobu jego eksploatacji.
Spaliny lub inne gazy odprowadzane kominami przemysłowymi zawierają
składniki i związki chemiczne (np. związki siarki), które w sprzyjających warunkach
stwarzają środowisko o silnym działaniu korozyjnym. Para wodna zawarta w spali-
nach lub innych gazach może się wykraplać (kondensować) na wewnętrznych
powierzchniach przewodu kominowego przy osiągnięciu temperatury poniżej
tzw. punktu rosy. W kominach tradycyjnych może to nastąpić już przy temperatu-
rze 130 do 160°C, w zależności od wilgotności i składu chemicznego spalin,
intensywności chłodzenia trzonu komina itp. [69]. W wykroplonej wodzie gorącej
bardzo łatwo rozpuszczają się tlenki siarki, azotu, a także inne związki, powodując
powstawanie agresywnych kwasów wywołujących wzmożoną korozję nie chronio-
nego trzonu komina oraz szybko niszczących powłoki malarskie.
W przypadku przewidywanych działań korozyjnych i braku możliwości
zastosowania trwałej ochrony antykorozyjnej wprowadza się przy projektowaniu
tzw. naddatki korozyjne grubości blach, czyli powiększa się grubości blach trzonu
ponad wymiary niezbędne ze względów wytrzymałościowych o dodatek na korozję,
wynoszący od l do 10 mm. Tylko w nieznacznej części zrealizowanych projektów
kominów krajowych uwzględniono naddatki grubości wynoszące 1-3 mm, co
w odniesieniu do wielu kominów wykonanych ze zwykłej stali węglpwej i obsłu-
gujących ciepłownie przemysłowe lub osiedlowe okazało się niewystarczające.
Normy innych krajów wprowadzają znacznie ostrzejsze wymogi stosowania
naddatków korozyjnych grubości blach trzonu kominów jednopowłokowych,
uzależniając je od przewidywanego okresu trwałości (10 lub 20 lat) oraz oczekiwa-
nego działania korozyjnego. W tablicy 14-2 podano wymagane wielkości naddatków
korozyjnych grubości blach trzonu kominów stalowych l klasy (mniej odpowie-
dzialnych) wg normy DIN-4133. W nawiasach podano wartości naddatków
korozyjnych według projektu znowelizowanej normy DIN-4133 z 1988 r., który
zaleca je wprowadzać przy braku możliwości stosowania powłok i wykładzin
odpornych na korozję w kominach o temperaturze ścianki niższej od temperatury
punktu rosy lub w kominach o wysokiej temperaturze spalin, ale o częstych prze-
26» 403
Tablica 14-2
Naddatki korozyjne grubości blach kominów wg DIN-4133
Oczekiwane działania korozyj- Przewidywany okres trwałości

ne (stopień zagrożenia) 10 lat 20 lat
Lekkie (słabe) 4 mm (2 mm) 6 mm (3 mm)

Średnie 6 mm (3 mm) 8 mm (5 mm)
Silne 8 mm (4 mm) 10 mm (6 mm)
Uwaga. Stopień zagrożenia korozyjnego zależy od czasu, w którym temperatura jest niższa od temperatury punktu
rosy kwasu (np. siarkowego), bez uwzględnienia przy tym czasu rozruchu, przestojów itp.
rwach w eksploatacji. Projekt tej normy przewiduje również wykonywanie przewo-

dów kominowych ze stali nierdzewnych, dla których naddatki grubości przyjmuje
się o wartości 0,5-1,0 mm. Norma brytyjska BS 4076/78 podaje nieco inne wartości
naddatków korozyjnych, wynoszące na przykład dla kominów opalanych węglem
3 mm (10 lat użytkowania) i 5 mm (20 lat użytkowania).
Doświadczenia z eksploatacji i awarii kominów stalowych wskazują na potrzebę
stosowania i u nas naddatków korozyjnych zbliżonych do wymagań normy RFN-
-owskiej, a także szerszego wprowadzania stali trudno rdzewiejących, nierdzewnych
i innych, ocieplania kominów ograniczającego możliwość kondensacji kwasów
itp. Norma NRD-owska TGL 10705/05 zaleca stosowanie ocieplania trzonów
kominów stalowych, których przewidywany czas eksploatacji wynosi nie mniej
niż 5 lat.
Najskuteczniejszym działaniem technicznym, zmierzającym do zwiększenia
trwałości kominów stalowych, jest wprowadzenie takich racjonalnych rozwiązań
materiałowych i konstrukcyjnych oraz takich zabezpieczeń termicznych i anty-
korozyjnych, które są w pełni dostosowane do konkretnych warunków eksploata-
cyjnych.
14.6.4. OBLICZANIE KOMINÓW WOLNO STOJĄCYCH
14.6.4.1. Zakres obliczeń. Projektowanie kominów stalowych obejmuje m. in.

następujące główne zadania:
— zebranie niezbędnych założeń i danych do projektowania,
— ustalenie wymiarów komina, rodzaju konstrukcji i materiałów3
— zestawienie obciążeń stałych i zmiennych,
— wyznaczenie sił wewnętrznych i wymiarowanie wytrzymałościowe trzonu,
— sprawdzenie ugięcia, stateczności, wpływów termicznych i innych,
— opracowanie szczegółów konstrukcyjnych i połączeń,
— obliczenia fundamentu komina,
404
— rysunki konstrukcyjne wraz z zestawieniem materiałów,
— projekt zabezpieczeń antykorozyjnych,
— projekt wykonania i montażu komina.
Zadania obliczeniowe w procesie projektowania kominów stalowych mają
różny zakres w zależności od typu, rodzaju i wymiarów konstrukcji.
Zakres obliczeń kominów wolno stojących przedstawia się na ogół następująco:
1. Ustalenie wymiarów trzonu i obliczenie jego charakterystyk geometrycz-
nych.
2. Obliczenia termiczne.
3. Zestawienie obciążeń stałych charakterystycznych i obliczeniowych.
4. Sprawdzenie stateczności miejscowej płaszcza komina.
5. Określenie podstawowych charakterystyk dynamicznych wg p. 14.6.3.2.
6. Ustalenie obciążenia wiatrem w kierunku jego działania wg p. 14.6.3.3.
7. Ustalenie najniekorzystniejszych sił wewnętrznych w trzonie oraz jego
wymiarowanie z uwzględnieniem przekrojów osłabionych otworami, a ponadto
zaprojektowanie połączeń segmentów oraz połączenia trzonu z fundamentem.
8. Obliczenie przemieszczenia poziomego (ugięcia) wierzchołka komina.
9. Sprawdzenie możliwości wystąpienia wzbudzenia wirowego oraz ustalenie
obciążeń charakterystycznych wy wg p. 14.6.3.4.
10. Sprawdzenie naprężeń w najniekorzystniejszych przekrojach trzonu
komina od poziomych obciążeń wy z uwzględnieniem zmęczenia materiału.
11. Ewentualne obliczenia sprawdzające po wprowadzeniu turbulizatorów
lub obliczenia komina z mechanicznym tłumikiem drgań.
Wymiarowanie wytrzymałościowe trzonu komina wolno stojącego, którego
schemat statyczny jest wspornikiem utwierdzonym w fundamencie, sprowadza się
do sprawdzenia naprężeń wg PN-90/B-03200 jak dla przekrojów mimośrodowo
ściskanych, bez uwzględnienia tzw. naddatków korozyjnych grubości blach trzonu.
Wytrzymałości obliczeniowe stali określa się wg PN-90/B-03200 i wprowadza
ich redukcję ze względu na podwyższoną temperaturę stali (por. p. 14.6.3.5).
Obliczenia połączeń segmentów trzonu komina wykonuje się według ogólnych
zasad podanych w cz. I [73], przy ewentualnym uwzględnieniu wytrzymałości
zmęczeniowej łączników i złączy.
Prawidłowe projektowanie i obliczanie kominów stalowych jest dość trudnym
zadaniem inżynierskim, a wpływa na to m.in. brak specjalistycznej monografii
dotyczącej tych konstrukcji, konieczność posługiwania się obcymi normami
i literaturą techniczną, brak wyspecjalizowanych przedsiębiorstw wykonujących
kominy itp. W dalszej części tego podrozdziału omówiono krótko niektóre szcze-
gólne zagadnienia wchodzące w zakres obliczeń kominów wolno stojących.
14.6.4.2. Sprężyste wychylenie wierzchołka komina. Poziome przemieszcze-

nie wierzchołka komina od obciążeń charakterystycznych wiatrem wk nie może
być zbyt duże ze względu na stateczność warstw wewnętrznych, wytężenie połą-
czeń trzonu, właściwe warunki pracy połączenia trzonu z czopuchami, czyli
405
kanałami doprowadzającymi gazy, a także połączenia z elementami wyposażenia
zewnętrznego. Niektóre zalecenia i normy zagraniczne określają maksymalne
wychylenia sprężyste wierzchołka trzonu komina wynoszące amax = ---- ; --- h.
W krajowych opracowaniach projektowych przyjmowano na ogół amax — — hy
a czasami nawet — h. W przypadku kominów z wewnętrzną wykładziną cera-

100
miczną zaleca się przyjmować amax = — h [89].
Obliczenie sprężystego wychylenia wierzchołka komina przeprowadza się

dowolną metodą znaną z mechaniki budowli jak w przypadku pręta wspornikowego
o zmiennych przekrojach, z ewentualnym uwzględnieniem sprężystości podłoża.
Wpływ sprężystego wychylenia trzonu komina stalowego (powiększony ewentual-
nie o przemieszczenia wynikające z obrotu i przesuwu fundamentu — rys. 14-68)
na wartości momentów zginających trzonu jest na ogół nieznaczny i może być
pominięty.
01
Rys. 14-68. Wyznaczanie największych wychyleń

wierzchołka komina: a) sprężyste ugięcie trzonu
od obciążenia wiatrem, b) obrót fundamentuj
c) przesunięcie poziome fundamentu
14.6.4.3. Stateczność miejscowa kominów. Proces utraty stateczności powłok

walcowych jest dość złożony, a wyniki ścisłych analiz teoretycznych powłok
idealnych według liniowej teorii stateczności sprężystej odbiegają znacznie od
wyników badań doświadczalnych. Spowodowane to jest istnieniem różnych
źródeł nieliniowości fizycznych i geometrycznych, a zwłaszcza wstępnych od-
chyłek kształtu powierzchni powłoki, czyli tzw. imperfekcji geometrycznych
(rys. 14-69). Wstępne odchyłki kształtu powłoki mogą być wywołane odkształce-
niami powstałymi przy zwijaniu i spawaniu blach segmentów trzonu, a także
odkształceniami w strefie połączeń segmentów, wsporników podwykładzinowych,
kołnierzy itp.
W przypadku ściskanej powłoki walcowej, traktowanej jako powłoka idealna
pracująca w zakresie sprężystym, naprężenia krytyczne acr stanowiące granicę,
powyżej której może nastąpić utrata stateczności miejscowej powłoki, określa się
406
Rys. 14-69. Przybliżone zależ-
ności a —s dla powłoki idealnej
l i powłoki rzeczywistej (z im-
perfekcjami) 2
na przykład ze wzoru [81]
~, (14-51)
A
gdzie: E — współczynnik sprężystości podłużnej stali,
t —- grubość powłoki,
r — średni promień powłoki walcowej.
Ponieważ prawdopodobieństwo wstępnych odchyłek kształtu rośnie w miarę
zwiększania się smukłości powłoki A = — , zatem uzależnia się często naprężenia
powłoki nieidealnej właśnie od smukłości l na przykład ze wzoru [64], [81]
<reP = C ( A ) y . (14-52)
Wartości współczynnika obciążenia krytycznego C (A) dla powłok starannie

wykonanych według propozycji Broudego [64], [81], z prawdopodobieństwem
ok. 95%, podaje tabl. 14-3.
Tablica 14-3
Współczynnik obciążenia krytycznego powłoki walcowej
Smukłość
r 250 500 750 1000 1500
t
G (K) 0,18 0,14 0,12 0,10 0,09
W przypadku wstępnych odchyłek kształtu rzędu e = t, Bronde proponuje

zmniejszać naprężenia krytyczne dwa razy (ra — 2) [64], a więc największe na-
prężenia ściskające w płaszczu komina cylindrycznego nie powinny być większe
od 0,5 acr.
Podobny sposób postępowania w odniesieniu do miejscowej stateczności
płaszcza cylindrycznych kominów stalowych podaje norma DIN-4133 z 1973 r.
acr = k ~ , (14-53)
407
gdzie
W przypadku braku danych o szczególnie starannym wykonaniu płaszcza komina

można przyjmować mimośród wstępnej odchyłki kształtu powłoki e według
zależności określonej w normie DIN-4133
(14-54)
" ' 100
Wszystkie wymiary geometryczne: średni promień r, grubość płaszcza t i mimośród
e należy przyjmować w milimetrach.
Norma DIN-4133 z 1973 r. posługuje się metodą naprężeń dopuszczalnych
i wymaga wprowadzenia do acr współczynnika bezpieczeństwa n = 1,7. Naj-
większe charakterystyczne naprężenie ściskające w płaszczu komina nie powinno
więc przekraczać wartości 0,588 acr. W przypadku wstępnych odchyłek kształtu
rzędu e = t otrzymuje się wg DIN-4133
a cr = 0 , 1 4 3 - ^ .
r
W projekcie znowelizowanej normy DIN-4133 z 1988 r., dostosowanej do
metody stanów granicznych, podano inny sposób obliczania stateczności miejsco-
wej kominów stalowych. Sposób ten obowiązuje w przypadku takich lokalnych
deformacji ścianki przewodu kominowego (spowodowanych niedokładnościami
wykonania lub odkształceniami połączeń spawanych), których strzałka c nie
przekracza 0,01 ls (rys. 14-70).
Jeżeli podane warunki geometryczne są spełnione, to naprężenia krytyczne
w trzonie nośnym wolno stojącego komina mimośrodowo ściskanego oblicza się
ze wzoru (po uproszczeniu)
0,2265
(14-55)
SOcm.s l s = 4 /rTs 200 cm

Rys. 14-70. Długości obli-
czeniowe ls miejscowych de-
formacji ścianki trzonu ko-
mina
408
gdzie: ET — współczynnik sprężystości podłużnej stali w średniej temperaturze
pracy komina T (określony np. wg wzoru (14-49)),
t — grubość ścianki trzonu komina,
r — średni promień trzonu komina.
Największe naprężenia ściskające w płaszczu tego komina powinny spełniać
warunek
< W < <^cr , jeśli acr ^ 0,4 ReT .
Jeżeli jednak a„ > 0,4 ReT, to wtedy należy dokonać sprawdzenia następującego
warunku
l,087-0,434 - <ReT, (14-56)

V er l
gdzie ReT ~ granica plastyczności stali w średniej temperaturze T (określona

np. wg wzoru (14-50)).
Projekt międzynarodowej normy dotyczącej kominów stalowych podaje
jeszcze inny sposób obliczania stateczności miejscowej, dopuszczając imperfekcje
geometryczne c do 0,02/s (rys. 14-70).
Norma brytyjska i zalecenia amerykańskie uzależniają naprężenia w płaszczu
kominów stalowych ze względu na stateczność miejscową od współczynników
empirycznych, a także wprowadzają wymagania dotyczące minimalnej grubości
płaszcza tmin\ np. wg BS 4076/78 tmt„ > 6 mm oraz t ^ - — .
600
Kołnierze i wsporniki pierścieniowe, a także otwory wpływają na wartości
naprężeń krytycznych w powłoce walcowej komina. Należy tu podkreślić, że
w miarę zmniejszania się grubości płaszcza komina wskutek korozji pogarszają się
warunki bezpieczeństwa ze względu na stateczność miejscową trzonu — co
dotychczas nie było na ogół uwzględniane w projektach kominów stalowych.
Sposób obliczania płaszcza kominów stalowych z uwzględnieniem warunku
stateczności miejscowej i istniejących warunków użytkowania oraz wykonywania
kominów zostanie uregulowany w przyszłej normie projektowania i obliczania
kominów stalowych. Do tego czasu można posługiwać się wzorem (14-52) i współ-
czynnikami C (A) podanymi w tabl. 14-3 względnie sposobem określonym w nor-
mie DIN-4133.
14.6.4.4. Zmęczenie materiału w obliczeniach kominów. Ważnym zagad-

nieniem obliczeniowym, pomijanym często w dotychczasowych krajowych pro-
jektach kominów stalowych, jest uwzględnienie zmęczenia materiału, które może
wystąpić głównie w wyniku drgań rezonansowych wywołanych wzbudzeniem
wirowym (por. p. 14.6.3.4). Drgania trzonu komina w płaszczyźnie poprzecznej
do kierunku wiatru zachodzą przy małych prędkościach wiatru, zatem osiągnięcie
odpowiednio dużej, sumarycznej liczby cykli zmian naprężeń może nastąpić
w wielu przypadkach w czasie znacznie krótszym niż przewidywana trwałość
konstrukcji.
409
Wpływ zmęczenia materiału uwzględniano dotychczas według mało precyzyj-
nego sposobu podanego w PN-80/B-03200, mnożąc wartość wytrzymałości
obliczeniowej stali R przez współczynnik zmniejszający mzm, zależny m.in. od
współczynnika asymetrii Q = amtn:amttx (por. p. 1.6.3, cz. I [73]). Wymieniona
norma umożliwiała określenie współczynnika m,m dla 8 rodzajów — stopni
nasilenia karbu, które jednak nie pozwalały na jednoznaczną kwalifikację karbów
występujących w niektórych połączeniach trzonu komina stalowego (np. połącze-
nia kołnierzowe czy karby przy wzmocnieniach krawędzi otworów). W celu
zapewnienia odpowiedniej trwałości i zabezpieczenia konstrukcji przed zniszcze-
niem wskutek zmęczenia stali należało obliczyć momenty zginające i naprężenia
w trzonie od charakterystycznego obciążenia wy we wszystkich niekorzystnych
przekrojach z karbami, a następnie porównać je z wytrzymałością obliczeniową
pomnożoną przez m,m.
Badania zmęczeniowe konstrukcji spawanych narzuciły potrzebę bardziej
nowoczesnego ujęcia obliczeniowego zagadnień zmęczeniowych, co w przypadku
kominów stalowych stanowi problem szczególnie ważny.
PN-90/B-03200 wprowadza inny, nowocześniejszy sposób określania nośno-
ści konstrukcji ze względu na zmęczenie materiału, gdy sumaryczna liczba
cykli naprężeń N > 104, a największy zakres zmienności naprężeń Aa < l.->5/d.
W przypadku stałej amplitudy naprężeń (co najczęściej występuje przy drga-
niach poprzecznych kominów stalowych), obliczeniowy zakres zmienności na-
prężeń wynosi (por. rys. 1-46, cz. I. [73])
Aa = amax-omln; (14-57)
w przypadku naprężeń naprzemiennych lub wyłącznie ściskających można przyj-
mować
Aa = Aat+0,6 Aac, (14-57a)
gdzie: Aa1y Aac — zakresy zmienności naprężeń rozciągających (Aat = <tmax- O/

i ściskających (Aac — O—crmj„).
Warunek nośności (trwałości) konstrukcji ze względu na zmęczenie materiału
sprawdza się w odniesieniu do naprężeń normalnych ze wzoru
Aa < AaR. (14-58)
W przypadku zmiennej amplitudy naprężeń (niejednorodne widmo naprężeń)

należy przyjmować we wzorze (14-58) równoważny zakres zmienności naprężeń
Aae = AaJKk (por. rozdz. 10.5.3).
W skrajnie niekorzystnych warunkach eksploatacji konstrukcji, tzn. braku
nadzoru i konserwacji, co w przypadku kominów często występuje, należy zmniej-
szyć wartość AaR przez podzielenie jej przez częściowy współczynnik bezpieczeń-
stwa przy zmęczeniu yfat = 1,2. Tak więc
Aff
A ^ R
410
Wytrzymałość zmęczeniową stali określa wzór
AaR = 0,735 Aac (14-59)
gdzie: m = 3 przy Af < 5 • 106 oraz m — 5 przy N > 5 • 106,

Aac — kategoria zmęczeniowa, czyli wytrzymałość zmęczeniowa normaty-
wna określona dla liczby cykli N=2-10B,
AaL — wytrzymałość zmęczeniowa trwała dla częstotliwości N— l O8.
W przypadku naprężeń normalnych o stałej amplitudzie, wytrzymałość zmę-
czeniowa jest określona przy N= 5-106 i wynosi AaD = 0,735 Aac. Na rysunku
14-71 podano wartości wytrzymałości zmęczeniowej odniesione do 9 różnych
kategorii od Aae = 36 MPa do Aac = 160 MPa, przy N od 101 do 108. Wartości
Aac zależą od rodzaju karbu i są określone tabelarycznie lub za pomocą nomo-
gramów.
Rys. 14-71. Zależność wy-

trzymałości zmęczeniowej
Aa R od liczby cykli zmian 10
5 10" 2 5 10' 5 108 N (liczba cykli)
naprężeń N
W PN-90/B-03200 podano w załączniku Zł wartości Aoc dla 23 przypadków

rodzaju karbu (Aac = 36-160 MPa); wybrane przypadki zamieszczono tu w tabl.
14-4.
Nowy sposób obliczenia wytrzymałości zmęczeniowej w PN-90/B-03200
jest wzorowany na ustaleniach tzw. „Euronorm". Podobny sposób postępowania
podają projekty norm kominowych, które zamieszczają tablice kategorii zmęczenio-
wych typowych połączeń występujących w kominach stalowych. W tablicy 14-5
przedstawiono fragment tzw. katalogu karbów z podanymi wartościami wytrzy-
małości zmęczeniowych dla kilku wybranych połączeń spawanych wg DIN-4133.
Szczególną trudność w przypadku kominów stalowych sprawia poprawne
określenie liczby cykli zmian naprężeń N, która decyduje w znacznym stopniu
o wartości wytrzymałości zmęczeniowej.
411
Tablica 14-4
Wybrane wartości kategorii zmęczeniowej wg PN-90/B-03200
Lp. Opis elementu (karbu) Kategoria zmęczeniowa

Aac(ńTc\ MPa
A. Elementy niespawane:
— elementy walcowane, ciągnione lub gięte 160
— elementy j w. z otworami na łączniki 140
— blachy surowe po automatycznym cięciu palnikiem 125
B. Łączniki w połączeniach niasprężonych:
— łączniki śrubowe rozciągane 36
— śruby, nity i kołki ścinane (80)
C. Kształtowniki spawane (dwuteowe, teowe,
skrzynkowe) ze spoinami podłużnymi:
6 — ciągłymi specjalnej jakości (obrobionymi) 125
7 — ciągłymi, wykonywanymi automatycznie 115
8 — ciągłymi, wykonywanymi ręcznie 100
D. Styki poprzeczne spawane
10 — styki kształtowników i styki blach (spoiny czołowe peł-
ne specjalnej jakości — obrobione) 115
11 — inne styki poprzeczne i elementy w strefie żeber po-
przecznych (zakończonych w odległości nie mniejszej
niż 10 mm od krawędzi elementu) 80
H. Styki pasa ze środnikiem w elementach ob-
ciążonych siłą skupioną (np. w belkach pod-
suwnicowych)
19 — spoiny czołowe K specjalnej jakości (obrobione) 80
20 — spoiny czołowe K normalnej jakości 57
21 — dwustronne spoiny pachwinowe obrobione 45
22 — dwustronne spoiny pachwinowe normalnej jakości 36
W projekcie CICIND przyjęto następujący sposób określenia wartości AT

N = Qt4'10*-A*e-An, (14-60)
gdzie
n — częstotliwość drgań własnych, Hz,

v„ — prędkość krytyczna wiatru, m/s,
vh — średnia godzinowa prędkość wiatru występująca raz w czasie 20 lat użytkowa-
nia, wyznaczona na wierzchołku komina.
J. A. Żurański na podstawie wyników przeprowadzonych pomiarów parame-
trów wiatru na terenie Polski i dokonanych analiz statystycznych zaproponowa
412
Tablica 14-5
Fragment katalogu karbów wg DIN-4133
Kategoria zmęcze-
Lp. Schemat Opis elementu (karbu) niowa
Aac, MPa
1 ł Styk poprzeczny spawany 80

==^
? jednostronnie spoiną czo-
L,
łową typu V
1
/
2 Styk podłużny spawany 112
h >
czołową spoiną ciągłą ty-
K
pu V
f:;
3
' Żebro podłużne dospawa-
ne pachwinowymi spoina-
112
^1 mi ciągłymi
r •]
J
f
4 1 Żebro podłużne dospawa- 80
r^}\r\
ne pachwinowymi spoina-
c;
mi przerywanymi lub styk
podłużny wg p. 2 ze stwier-
dzoną wadą
i
'
LX.
X,
413
Tablica 14-5 (cd.
Kategoria zmęcze-
Lp. Schemat Opis elementu (karbu) niowa
Aac, MPa
5 i Nakładka (z łącznikami
J-<2l lub bez nich) dospawana
pz — " spoinami pachwinowymi.,
^nu 1 przy
50
i^^-.
t < 25 mm
^,4^
t > 25 mm 36
J ^
t
6 1 Żebro poprzeczne dospa-

}^?\ wane spoinami pachwi-
*V~~^ nowymi, przy
\L t < 12 mm 80
§^4
t > 12 mm 71
7
ł ^t Złącze krzyżowe ze spo-
inami pachwinowymi
36
1 n
\ ^ s ^yoA'^ >1 1 -,»---»-- (
fÊ^-r / l f
J e<0,15t/ i
B
8 \ Sworzen dospawany spe- 50
cjalnym przyrządem
*
414
do projektu normy projektowania kominów stalowych uproszczony następujący
wzór, dający podobne wyniki jak wzór (14-60)
N = 5 • 106 - (14-61)
gdzie: Tu — czas użytkowania komina, lata,

T — okres drgań własnych komina, s,
vcr — prędkość krytyczna wiatru, m/s.
Podane uprzednio zasady obliczania nośności konstrukcji ze względu na
wysokocyklowe zmęczenie materiału dotyczą elementów konstrukcji i połączeń
eksploatowanych w przeciętnych warunkach zagrożenia korozją, w temperaturze
nie większej niż 150°C. Kominy stalowe są konstrukcjami narażonymi często
na działanie temperatury wyższej od 150°C, pracującymi w warunkach silnej
agresji korozyjnej. Podejmowane są zatem próby określenia tzw. eksploatacyjnej
wytrzymałości zmęczeniowej kominów stalowych, uwzględniającej wpływ tem-
peratury i korozji. J. Wiśniowski i W. Wlodarczyk zaproponowali na przykład,
wprowadzenie do wzoru (14-59) dwóch współczynników zmniejszających mT
i mi, uwzględniających wpływ temperatury i korozji [114]. Opracowywana norma
projektowania kominów stalowych powinna ostatecznie uregulować ten problem.
14.6.4.5. Obliczenie zakotwienia podstawy komina. Zakotwienie podstawy

trzonu komina składa się z pierścienia dociskowego, usztywnionego żebrami
pionowymi i równomiernie rozmieszczonymi śrubami fundamentowymi (por.
rys. 14-48). Rozkład sił wewnętrznych w połączeniu pierścienia podstawy z fun-
damentem (rys. 14-72), przy założeniu liniowo-sprężystego rozkładu naprężeń,
Ry«. 14-72. Schemat rozkładu sił w połączeniu podstawy

trzonu komina z fundamentem
określa się z warunku równowagi sił w połączeniu, przy czym zasięg strefy docisku
opisuje kąt <x, który można wyznaczyć analitycznie lub z rys. 14-73 w zależności
od wartości (wg PN-85/B-03215):
oraz K = 100
rP
415.
'0,2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
K = 100 E b z / E b b k
Rys. 14-73. Zasięg strefy docisku — kąt a
1 2 3 4 '5 6 7 8 9 10 !1 12 13 14 15 ie 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
K = 100 E b 2 /Eb b k
Rys. 14-74. Współczynnik &
416
Zakłada się tu wymiary pierścienia podstawy r i bk oraz rozmieszczenie i przekroje
śrub fundamentowych As, przyjmując zastępczą szerokość pierścienia w strefie
nA
rozciągania bz = — -* (n — liczba śrub na obwodzie komina).
Nośność pierścienia podstawy komina na docisk do fundamentu, przy ob-
ciążeniu statycznym, sprawdza się z warunku
(14-62)
gdzie:
$ — współczynnik z rys. 14-74,

/ j 1 — wytrzymałość obliczeniowa betonu na docisk wg PN-84/B-03264.
Nośność śrub fundamentowych sprawdza się z warunku
*.</;, (14-64)
gdzie:
Ead 1+cosa .
- - (i4-o5;
=-- - ---- , v
'
Eb l— cosa
E — współczynnik sprężystości podłużnej stali,
Eb — współczynnik sprężystości podłużnej betonu,
f d ~~ wytrzymałość obliczeniowa śrub na rozciąganie.
Norma PN-85/B-03215 podaje również wzory służące do sprawdzenia nośności
w przypadku obciążeń wielokrotnie zmiennych.
14.6.5. OBLICZANIE INNYCH KOMINÓW STALOWYCH
14.6.5.1. Zasady ogólne. Zakres obliczeń statycznych i dynamicznych kominów

innych typów jest uwarunkowany ich zastępczymi schematami obliczeniowymi
oraz pewnymi specjalnymi warunkami konstrukcyjnymi, właściwymi dla niektó-
rych rozpatrywanych przypadków. Znaczna część informacji dotyczących oblicza-
nia kominów wolno stojących może mieć zastosowanie również w obliczeniach
trzonu kominów innych typów.
Wśród innych typów kominów stalowych najbardziej rozpowszechnione są
kominy z odciągami i kominy w wieżach kratowych. Pod względem schematu
statycznego i sposobu obliczeń odciągów linowych, stalowy komin z odciągami
w znacznej części odpowiada wymaganiom obliczeniowym określonym dla masz-
tów, zwłaszcza w odniesieniu do masztów z trzonem rurowym (por. p. 14.4).
Wieże kratowe, stanowiące nośną konstrukcję wielu kominów jedno- i wielo-
przewodowych, należy obliczać i konstruować według zasad i wymagań podanych
w p. 14.5.

14.6.5.2. Automatyzacja obliczania kominów. Pełne obliczenie komina stalo-
wego z dokładną charakterystyką dynamiczna, wzbudzeniem wirowym, zmęcze-
niem materiału, wszystkimi połączeniami, fundamentem, a także doborem tłumika
lub turbulizatorów, uwzględnieniem sprężystości podłoża gruntowego, obciąże-
niami sejsmicznymi itp. jest możliwe tylko przy użyciu komputerów. Współ-
czesna technika obliczeniowa pozwala na prawie całkowite zautomatyzowanie
obliczeń kominów, a programy działające w trybie interakcyjnym (konwersacyjnym)
umożliwiają korygowanie rozwiązań konstrukcyjnych na każdym etapie obliczenia.
Program do obliczania kominów stalowych „KOSTAL", opracowany przez
drą inż. J. Wiśniewskiego [112], umożliwia obliczanie kominów wolno stojących
z odciągami i kominów podpartych trójnogiem. Program opracowano w języku
BASIC dla komputerów WANG, a następnie przerobiono go dla komputerów
systemu IBM. Przy opracowaniu programu wykorzystano normy krajowe i za-
graniczne (np. DIN-4133, TGL 10705, BS 4076) oraz wybrane pozycje piśmien-
nictwa [36], [89], [124].
Obliczenia statyczno-wytrzymałościowe trzonu komina poprzedza analiza
dynamiczna polegająca na:
— obliczeniu 3 pierwszych częstotliwości drgań własnych i odpowiadających
im postaci drgań,
— obliczeniu współczynników porywu wiatru,
— obliczeniu sił i momentów od wiatru w płaszczyźnie jego działania,,
— obliczeniu 2 prędkości krytycznych wiatru, przy których możliwe jest
powstanie rezonansowych drgań poprzecznych,
— obliczeniu obciążeń zastępczych wy, przemieszczeń i momentów zginają-
cych w płaszczyźnie poprzecznej do kierunku działania wiatru,
— zbadaniu celowości ewentualnego zastosowania turbulizatorów,
— ewentualnym dobraniu mechanicznego tłumika drgań i obliczeniu właściwo-
ści dynamicznych komina z tłumikiem.
Analiza wytrzymałościowa według programu „KOSTAL" składa się z na-
stępujących czynności:
— obliczenie naprężeń w poszczególnych przekrojach trzonu komina (peł-
nych i osłabionych), przy uwzględnieniu obciążeń wiatrem wx i wy)
— obliczenie wychylenia wierzchołka komina,
— obliczenie naprężeń krytycznych w płaszczu komina wg DIN-4133,
— obliczenie wytrzymałości zmęczeniowej, przy uwzględnieniu obciążeń
od wzbudzenia wirowego,
— obliczenie naprężeń w połączeniach śrubowych trzonu, jeśli trzon nie jest
całkowicie spawany,
— obliczenie zakotwienia trzonu w fundamencie,
— obliczenie wymiarów i zbrojenia fundamentu.
W przypadku kominów z odciągami i kominów usztywnionych trójnogiem
obliczane są także siły w odciągach linowych lub siły wewnętrzne w słupach
trójnogu dla dwóch kierunków działania wiatru [113]. Program „KOSTAL",
418
stale rozszerzany i unowocześniany, umożliwia obliczanie trzonu komina o sko-
kowo zmiennym momencie bezwładności, przy maksimum 5 zmianach grubości
blach trzonu na całej wysokości komina. W programie uwzględnione są drabiny
włazowe oraz galerie lub inne masy skupione obciążające trzon komina, przy
maksimum 3 galeriach. Analiza dynamiczna prowadzona jest dla układu dyskret-
nego o masach skupionych w 51 punktach.
Przykład 14-1
Zaprojektować komin wolno stojący cylindryczny, bez izolacji termicznej i wykładziny,

o wymiarach trzonu h = 50,50 m i d = 2,00 m. Komin znajdować się będzie w terenie
otwartym A, w II strefie wiatrowej. Wyposażenie zewnętrzne trzonu stanowi typowa
drabina włazowa oraz 2 galerie (na poziomach +25,00 m i +48,00 m) po 4,0 kN każda.
Grubości płaszcza ze stali St3S, bez naddatków korozyjnych, przyjęto następująco:
r t = 12 mm do poziomu +10,00 m,
r2 = 8 mm między poziomami +10,00 i +20,00 m,
13 — 6 mm powyżej poziomu +20,00 m.
W dalszym ciągu podano tylko wybrane wyniki obliczeń komputerowych (program
„KOSTAL"):
a. Właściwości dynamiczne:
Logarytmiczny dekrement tłumienia A = 0,02 (trzon spawany).
Współczynnik działania porywów wiatru /? = 2,588.
Okresy i częstotliwości kątowe drgań własnych:
T t = l,109s, « ! = 5,66 l/s,
2',, = 0,205s, <M2 - 30,50 l/s.
b. Obliczenia statyczno-wytrzymałościowe (wartości charakterystyczne):
Silą pionowa na fundament 207,636 kN.
Siła pozioma na fundament 65,482 kN.
Moment zginający na fundament 1851,172 kNm,
Ugięcie (wychylenie) wierzchołka 20,26 cm.
Największe naprężenie w trzonie w poziomie +0,50 m, przy uwzględnieniu obciążenia
wiatrem n;x a =- 51,843 MPa.
c. W z b u d z e n i e wirowe:
Krytyczna prędkość wiatru I rzędu vcr = 9,017 m/s < vk.
Krytyczna prędkość wiatru II rzędu vir = 48,721 m/s > vt.
Obciążenie zastępcze od wzbudzenia wirowego wy = 3,134 kN/m, przyłożone na od-
cinku górnym trzonu od poziomu +37,40 m do poziomu +50,50 m.
Amplituda przemieszczeń wierzchołka przy rezonansie I rzędu A = 25,906 cm.
d. S p r a w d z e n i e n o ś n o ś c i t r z o n u ze w z g l ę d u na z m ę c z e n i e m a t e r i a ł u :
Zmęczenie materiału uwzględnia się, jeśli N > 104.
Liczba cykli zmian naprężeń, przy drganiach poprzecznych wywołanych wzbudzeniem
wirowym, wynosi
N -- 8 417 480, przy T„ = 12 lat.
Maksymalne zakresy zmienności wynoszą:
w poziomie +0,50 m Aa = 86,8 MPa,
w poziomie +25,00 m Aa = 61,9 MPa.
419
Wytrzymałość zmęczeniowa, przy uwzględnieniu kategorii zmęczeniowej (karbu)
Aac = 115 MPa (jak dla styków poprzecznych łączonych spoinami czołowymi dobrej
jakości) oraz niekorzystnych warunków eksploatacyjnych, wynosi AaR — 63,5 MPa.
Oznacza to, że przy wzbudzeniu wirowym uzyskuje się tak niskie wartości wytrzymałości
zmęczeniowej, że do połowy wysokości trzonu komina nie są spełnione wymagania dotyczące
czołowych styków spawanych. W takim przypadku program „KOSTAL" wskazuje na
konieczność zastosowania turbulizatorów lub tłumika drgań i powtórzenie obliczeń z uwzglę-
dnieniem wprowadzonych konstrukcji przeciwdrganiowych.
e. O b l i c z e n i e z a k o t w i e n i a t r z o n u k o m i n a w f u n d a m e n c i e :
Szerokość pierścienia podstawy 300 mm.
Promień rozmieszczenia śrub kotwiących 1100 mm.
Śruby kotwiące M52, liczba śrub 24 szt.
Maksymalne naprężenia rozciągające w śrubie 56,7 MPa.
Naprężenia dociskowe 3,6 MPa.
1H
KONSTRUKCJE
ALUMINIOWE
15.1. ZAKRES STOSOWANIA KONSTRUKCJI ALUMINIO-

WYCH
Stopy aluminium znajdują zastosowanie w wielu rodzajach budownictwa. Szeroki

udział aluminium w konstrukcjach spowodowany jest wieloma korzystnymi cecha-
mi w stosunku do innych materiałów budowlanych, z których najważniejsze
są następujące:
— niski ciężar objętościowy,
— wysokie wartości wytrzymałości obliczeniowej przy rozciąganiu i ściskaniu,
— odporność na korozję atmosferyczną, dzięki czemu elementy nie wymagają
zabezpieczeń lub pogrubienia,
— odporność na działanie wielu czynników chemicznych,
— nieiskrzenie przy uderzeniach oraz antyferromagnetyczność,
— wzrost wytrzymałości wraz ze spadkiem temperatury,
— odporność na kruche pękanie.
W krajowych warunkach poważnym problemem ograniczającym zastosowanie
aluminium jest znaczny deficyt tego tworzywa i związane z tym wysokie koszty
wyrobów. Dlatego też udział stopów aluminium w budownictwie jest znacznie
ograniczony; należy je stosować tylko wtedy, gdy jest to technicznie i ekonomicznie
w pełni uzasadnione. Są to przypadki, gdy zmniejszenie ciężaru konstrukcji
w porównaniu z ciężarem konstrukcji z innych tworzyw ma istotny wpływ na
obciążenie elementów nośnych, na skrócenie czasu budowy i zmniejszenie mocy
mechanizmów w konstrukcjach ruchomych.
Stosowanie stopów aluminium może być uzasadnione w następujących typach
i elementach budowli:
— w konstrukcjach nośnych o dużych rozpiętościach (kratownice, ramy
pehiościenne, łupiny itp.),
— w konstrukcjach dla przemyski chemicznego, znajdujących się w agresy-
wnych środowiskach,
— w konstrukcjach tymczasowych, rozbieralnych, wielokrotnego użytku,
— w lekkiej obudowie budynków halowych i wielokondygnacyjnych,
421
— w konstrukcjach, w których stopień odporności na korozję w porównaniu
z innymi materiałami przedłuży znacznie ich trwałość (zbiorniki do magazynowa-
nia glikolu, fenolu, tłuszczy itp.),
— w zbiornikach narażonych na niską temperaturę (do magazynowania
skroplonych gazów).
Zastosowanie aluminium może więc być uzasadnione w zbiornikach, silosach,
chłodniach oraz w budynkach o dużej wilgotności, takich jak szklarnie, browary,
roszarnie lnu i konopi, przetwórnie owocowo-warzywne itp. Ponadto stopy
aluminium są stosowane jako elementy ślusarki budowlanej, zapewniającej
dobrą szczelność i trwałość (drzwi, okna, bramy), oraz jako wykładziny elewacji
budynków [84].
Projektowanie elementów i konstrukcji budowlanych z aluminium nie jest
objęte noimą państwową. Całość zagadnień wymiarowania i konstruowania
z zastosowaniem stopów aluminium opracował Wojnowski [115].
15.2. WYTRZYMAŁOŚCI OBLICZENIOWE STOPÓW ALU-

MINIUM
Wytrzymałość obliczeniową stopów aluminium na rozciąganie fdt określa się,
przyjmując mniejszą wartość wyznaczoną z poniższych wzorów:
fdt = Q,82R0.2t, (15-1)
(15 2)
/--w- '
Analogicznie określa się wytrzymałość obliczeniową na ściskanie fdc.
Wartości wytrzymałości obliczeniowych stopów aluminium podano w tabl.
15-1. Wartości te należy pomnożyć przez współczynnik warunków pracy «,
określony w tabl. 15-2.
Wartości w tabl. 15-1 odnoszą się zasadniczo do konstrukcji niespawanych.
Wytrzymałość obliczeniową konstrukcji osłabionych spawaniem podano w na-
wiasach. Dla stopów w stanie obróbki pp i r osłabienia spawaniem nie uwzględnia
się. Oznaczenie stanów obróbki podano w tabl. 15-3.
Gdy pole przekroju osłabionego spawaniem Asp spełnia warunek (A — przekrój
elementu)
ASP^Q,15A, (15-3)
to wpływ spawania można pominąć. W innym przypadku należy określić wytrzy-
małość obliczeniową zredukowaną fdz wg wzoru
f f •"•'P. (f f\ n 5-4">
J dz Jd Ą \J a Jaj' \'-' ^-J
Wzór (15-4) odnosi się do rozciągania lub strefy rozciąganej w elemencie zgina-
nym (dla belki zginanej ze strefą rozciąganą należy przyjąć tylko pas i 1/3 wysokości
środnika).
422
Tablica 15-1
Wytrzymałości obliczeniowe stopów aluminium
/« /* A. Docisk //„ na 1 cm2 rzutu, MPa

Stop aluminium •^0,2 fu> fdbH
(/;,) (O CO nity i śruby paso-

śruby zwykłe
gatunek stan P wane
1
PA2N r, pp*> 60 50 42,5 30 75 175 80 70
z4 110 90 80 :
55 135 315 145 130
(50) (42,5) (30) j
PA11N r, pp*> 80 65 55 40 95 225 105 95

115 105 70
z4 140 (65) (55) (40) 170 400 185 165
PA20N r, pp*> 120 100 85 60 150 350 160 145
165 147,5 100
z4 200 i 247,5 575 260 240
(100) (85) (60)
PA38**> ta 80 65 65 40 95 225 105 95
tb 160 130 130 77,5 195 455 210 190
te 60 50 50 ' 30 75 175 80 70
td 140 115 115 70 170 400 185 170
PA4N**' ta 100 82,5 82,5 50 125 290 130 120
tb 200 165 165 100 ' 245 575 265 240
tbRm32 260 185 185 110 275 645 300 270
PA45 ta
**> 110 90 90 55 135 315 150 140
tb 210 145 145 87,5 235 210
(65) (65) (40) : 215 505
*>Podane wytrzymałości obliczeniowe można przyjmowyć również i do konstrukcji spawanych.

**>Stopów tych nie należy stosować do konstrukcji spawanych.
Tablica 15-2
Współczynnik warunków pracy a
Rodzaj elementu
Pręty zginane w postaci:
— rury prostokątnej oraz prętów o przekroju zlożonymj zginanych w płaszczy-

źnie większej sztywności
DI
— rury okrągłej i owalnej
r 1,00
1,15
pełnego prostokąta płyty oraz prętów złożonych, zginanych w płaszczyźnie |

mniejszej sztywności l
i - 1,3
Tablica 15-3
Oznaczenie stanów obróbki stopów aluminium
Postać lub stan obróbki cieplnej Oznaczenie
Ręki ystalizo wany r

Wyciskana PP
Naturalnie utwardzony wydzielinowo ta
Sztucznie utwardzony wydzielinowo tb
Naturalnie starzony te
Sztucznie starzony td
Zgnieciony
półtwardy z4
twardy z6
424
15.3. POŁĄCZENIA W KONSTRUKCJACH ALUMINIOWYCH
15.3.1. POŁĄCZENIA NITOWE I ŚRUBOWE
Wytrzymałość obliczeniową nitów i śrub na ścinanie f'di> ustala się wg wzoru

/ * = 0,6/d,. (15-5)
Na nity należy stosować stopy PA20N-r oraz PA45-ta, a na śruby PA45-tb.
Wytrzymałość obliczeniową na docisk materiału łącznika f'db przyjmuje się
wg tabl. 15-1. Zaleca się, aby stosować połączenia dwucięte.
Średnice nitów d nie powinny być większe od 18 mm. Zakuwki do średnicy
12 mm można stosować w kształcie stożkowym, a przy większych średnicach —
w kształcie pierścieniowym (rys. 15-1). Dobór średnic można przeprowadzać
według zalecenia
tmi„ <d<4tni„,
gdzie tmin — grubość najcieńszego łączonego elementu.
Rys. 15-1. Kształty zakuwek nitów: a) stożkowea

b) pierścieniowe
Nity i śruby można rozstawiać w sposób prostokątny lub mijankowy; odległość

osi otworu od krawędzi elementu wynosi:
— wzdłuż osi działania siły c-^ > 2,5 d,
— prostopadle do osi działania siły ca ^ 2,0 d.
Minimalna odległość między osiami wynosi cm,„ = 3d.
Na rysunku 15-2 przedstawiono przykład aluminiowej konstrukcji nitowanej.
Rys. 15-2. Przykład połą-

czenia nitowego węzła ramy
i styku blachownicy
425
15.3.2. POŁĄCZENIA SPAWANE
Konstrukcje nośne należy spawać wyłącznie elektrycznie w osłonie gazów szlachet-

nych, najczęściej argonu.
Przy spawaniu metodą T I G łuk jarzy się w osłonie gazu między nietopliwą
elektrodą wolframową a elementem łączonym. Tą metodą można spawać blachy
od grubości t — 0,5 mm. Przy spawaniu metodą MIG łuk jarzy się między ele-
ktrodą topliwą (drutem elektrodowym) a spawaną konstrukcją.
Wytrzymałości obliczeniowe spoin fdtsp dla różnych stopów aluminium
podano w tabl. 15-4.
Tablica 15-4
Wytrzymałości obliczeniowe spoin
PA2N-r PAllN-r PA20N-r PA45-tb

Gatunek spawanego stopu aluminium
PA2N-z4 PA11N-Z4 PA20N-Z4
SPA11 SPA11 SPA20 SPA20

gatunek spoiwa
SPA20 SPA26
Minimalne właściwości wytrzymałość na roz- 150 180 240 150

mechaniczne, jakie po- ciąganie spoiny czoło-
winno mieć próbne złą- wej, MPa
cze spawane wytrzymałość na ści- 90 108 192 90
nanie spoiny pachwi-
nowej j MPa
Wytrzymałość oblicze- /„,,,, MPa 50 65 100 65
niowa na rozciąganie
spoiny czołowej
Wytrzymałość obliczeniową mnoży się przez współczynnik s. Współczynnik

ten wynosi dla spoin czołowych rozciąganych: s — 037 przy kontroli makroskopo-
wej is — 0,9 przy kontroli defektoskopowej. Współczynnik s przy ścinaniu wynosi
Oj6 zarówno dla spoin czołowych, jak i pachwinowych.
a) b) D
f\j D
a
rsi
m y
y, 'Ą -< ,
A\
- l " ,X777777Zm%M%fc:'~~ '//l
\y/o, _'
a, « 0,6 t ,
v\1 U-Ł!5ą _ J
a , <S 0,8 t 7
i
Rys. 15-4
426
Przy łączeniu elementów o różnych grubościach krawędź grubszą należy
ukosować według rys. 15-3. Grubości spoin pachwinowych należy dobierać
w zależności od grubości łączonych elementów według zasad podanych na rys.
15-4 a-c.
Naprężenia normalne a, styczne T i zastępcze a- wyznacza się w spoinach
czołowych i pachwinowych według wzorów podanych w rozdz. 3, cz. I [73].
Długość obliczeniową odcinka spoiny pachwinowej określa się ze wzoru
4 = /—4<7, gdzie / oznacza całkowitą długość spoiny, a zaś grubość spoiny.
15.3.3. INNE TYPY POŁĄCZEŃ
W konstrukcjach aluminiowych stosuje się także zgrzewanie i klejenie.

Zasady zgrzewania są podobne jak w konstrukcjach stalowych i zostały przed-
stawione w pracy [27].
Klejenie elementów nośnych, wykonanych ze stopów aluminium, jest obecnie
w fazie badań. Badaniami tymi zajmuje się wiele ośrodków naukowych na całym
świecie, a ich wyniki znajdują wyraz w wielu publikacjach, np. [61].
Natomiast z powodzeniem stosuje się klejenie w elementach aluminiowych
lekkiej obudowy (płyty warstwowe), jak również przy uszczelnianiu ślusarki
ze stopów aluminium.
15.4. PROJEKTOWANIE ELEMENTÓW KONSTRUKCYJNYCH
15.4.1. ELEMENTY ROZCIĄGANE I ŚCISKANE
Elementy rozciągane oblicza się ze wzorów podanych w rozdz. 4, cz. I [73].

Naprężenia normalne w prętach rozciąganych osiowo lub mimośrodowo muszą
spełniać warunek
<"£/«• (15-6)
Elementy ściskane należy obliczać z uwzględnieniem wyboczenia. Wy-
boczenie w konstrukcjach aluminiowych jest znacznie szerszym problemem
niż w konstrukcjach stalowych ze względu na niski współczynnik sprężystości.
Zagadnienie wyboczenia sprężystego i niesprężystego prętów aluminiowych
było przedmiotem wielu badań, np. prace [24], [116]. W niniejszej pracy przed-
stawiono propozycję obliczania prętów ściskanych podaną w pracy [115].
Zaleca się, aby smukłość prętów osiowo i mimośrodowo ściskanych nie prze-
kraczała 180, a w przypadku obciążeń o charakterze dynamicznym 120.
Naprężenia normalne przy ściskaniu osiowym wyznacza się ze wzorów
podanych w rozdz. 5, cz. I [73], przy czym musi być spełniony warunek
. (15-7)
427
Tablica 15-5
Współczynnik wyboczeniowy <p
Granica plastyczności , ?0,s, MPa

1.
100 120 140 160 200
0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

10 1,0 1,0 1,02 1,02 1,01
20 1,07 1,07 1,13 1,14 1,14
30 1,17 1,18 1,25 1,27 1,30
40 1,28 1,30 1,39 1,42 1,47
50 1,40 1,44 1,54 1,58 1,67
60 1,53 1,60 1,70 1,77 1,89
70 1,68 1,78 1,89 1,98 2,16
80 1,86 1,99 2,10 2,22 2,50
90 2,06 2,24 2,34 2,54 3,17
100 2,29 2,54 2,74 3,13 3,91
110 2,56 2,90 3,31 3,79 4,73
120 2,89 3,35 3,94 4,51 5,63
130 3,29 3,93 4,63 5,29 6,61
140 3,79 4,60 5,37 6,13 7,67
150 4,40 5,28 6,16 7,04 8,80
160 5,01 6,01 7,01 8,01 10,02
170 5,65 6,78 7,91 9,05 11,31
180 6,34 7,61 8,87 10,14 12,68
Współczynnik wyboczeniowy y> wyznacza się w zależności od smukłoścł pręta

i umownej granicy plastyczności -R0,2. Wartości tego współczynnika dla wybra-
nych wielkości i?0,2 podano w tabl. 15-5.
Nośność prętów mimośrodowo ściskanych sprawdza się w zależności
od stosunku momentu zginającego w środku rozpiętości M0 do maksymalnego
momentu występującego w pręcie Mmax} według następujących wzorów:
- gdy M 0 < 0,5 Mmax
(15-8)
l dc
- gdy 0,5 M m f l x <M0< 0,9 Mmax
(15-9)
l dc
428
gdy M0 > 0,9 Af„„
"g (15-10)
7
cr c
<?E
gdzie: ac — naprężenia od ściskania osiowego,
ag — naprężenia od zginania (ściskające),
CP — współczynnik wyboczeniowy dla największej smukłości pręta,
_ jf_E_ _ 43^800
ffjs
~ 1,641 2 ~ 7? >
przy czym 1/1,64 jest współczynnikiem niejednorodności, a A — smukłością
w płaszczyźnie działania momentu (por. rozdz. 5, cz. I [73]).
Pręty wielogalęziowe oblicza się według zasad podanych w rozdz. 5,
stosując smukłość zastępczą A'.
Przewiązki i skratowania należy obliczać, uwzględniając siłę poprzeczną
przy wyboczeniu wg wzoru
v = 0,025 Pq>. (15-11)
Rozstawienie przewiązek ^ należy wyznaczać z warunku
A! < 0 , 7 5 ^ , (15-12)
przy czym oznaczenia przyjmuje się wg rozdz. 5.
Długość przewiązki b nie może być mniejsza od jej szerokości a (rys. 15-5),
u -- t -^ b .
a grubość
Stateczność miejscową ścianek prętów ściskanych sprawdza się według

zasad podanych w p. 15.4.2.
Nośność słupów aluminiowych jest znacznie mniejsza od nośności analogicz-
nych słupów stalowych, dlatego też słupy aluminiowe należy projektować wyjątko-
wo. Na słupy można stosować przekroje spawane i wyciskane. Charakterystyczne
Rys. 15-5
a) b) C) d)
_1
O
Rys. 15-6
429
przekroje słupów aluminiowych pokazano na rys. 15-6. Przy wyciskaniu elementów
korzystne są przekroje okrągłe lub skrzynkowe (rys. 15-6a3 b). Przekroje dwuteowe
spawane powinny mieć półki pogrubione na krawędziach, aby zapobiegać miejsco-
wej utracie stateczności (rys. 15-6c). Przekroje skrzynkowe można także kształto-
wać jako spawane (spawanie dwóch kształtowników; rys. 15-6d).
Przekroje złożone słupów aluminiowych projektuje się podobnie jak v; przy-
padku słupów stalowych.
15.4.2. ELEMENTY ZGINANE
Elementy zginane oblicza się według wzorów podanych w rozdz. 6, cz. I [73].
przy czym naprężenia normalne a, styczne t i zastępcze a, muszą spełniać warunki:
a
^fati r ^fdv) <?z </dc- Wytrzymałość obliczeniową przy zginaniu przyjmuje się
dla strefy rozciąganej fd = fd„ a dla strefy ściskanej /„ = fac.
Tablica 15-6
Graniczne smukłości ^ i L. belek zginanych oraz stałe A. i B,
Oznaczenie Stałe Przekrój belki Przekrój belki

cech wytrzyma-
TT:
łościowych sto-
A, Bx
pów Al
i
J?„,25MPa stan MPa Ai /U ^ A2
60 r, PP 45,3 0,156 27,4 232 203 14635

60 te 53,7 0,205 27,1 213 199 12358
80 r
> PP 61,2 0,246 26,9 200 196 10845
80 ta 72,6 0,320 26,6 184 191 9149
90 z4 73,5 0,320 26,5 182 191 9030
100 ta 91,7 0,451 26,1 163 185 7236
110 z4 90,7 0,443 26,1 164 185 7314
(130)*' (164)*> (4647)*> (7314)*>
110 ta 101,5 0,525 25,9 155 182 6544
120 r
' PP 93,6 0,467 26,1 162 184 7087
140 z4 117,2 0,648 25,6 144 178 5669
(115)*' (144)*> (3605)*' (5669)*>
140 td 125,6 0,590 22,0 105 132 3001
160 tb 144,4 0,722 21,8 98 129 2610
200 z4 171,2 1,148 24,7 120 166 3879
(90)*' (120)*> (2205)*' (3879)*'
200 tb 182,4 1,025 21,5 87 125 2066
210 tb 160,0 0,845 21,7 93 127 2355
(-)*' (112)*> (-)*> (3399)*'
260 tb 205,0 1,222 21,0 82 123 1836
*'Smukłości A, i ł, podane w nawiasach przyjmuje się przy obliczeniu wytrzymałości obliczeniowej fdl dla części
przekroju osłabionego spawaniem o szerokości 2S5 cm w każdą stronę od spoiny. Jeżeli nie podano wielkości An
oznacza to, że dla Ata < At wytrzymałość obliczeniowa równa się wielkości/^ podanej w nawiasach w tabl. 15-1.
430
Stateczność ogólną belek aluminiowych należy sprawdzać dla przy-
padków, gdy pas ściskany nie jest połączony ze sztywną tarczą i gdy smukłość
belki /l6 — l/Iy jest większa od wartości smukłości podanych w tabl. 15-6. Dla
przekrojów skrzynkowych smukłość lb = lWxj!y, przy czym / jest odległością
między punktami nieprzesuwnymi na belce.
Stateczność sprawdza się z warunku
gdzie: a oznacza naprężenia ściskające, a fdz wytrzymałość obliczeniową przy

zwichrzeniu.
Aby wyznaczyć fdz, należy ustalić smukłość belki ze wzoru
"te — ~ 5 (15-13)
w którym iyz jest zastępczym promieniem bezwładności obliczanym z zależności
'« - 177- *-HW*£ ( i ) ' ] . (.5-14)
Znak „ + " przyjmuje się, jeżeli obciążenie belki przyłożone jest do dolnej półki,
a znak „— ", gdy do górnej póM.
Współczynnik y odczytuje się z tabl. 15-7, a wytrzymałość obliczeniową fd2
z tabl. 15-8.
Tablica 15-7
Współczynnik y
Rodzaj obciążenia
Belka na obu końcach zabezpieczona przed poprzecznym przesunięciem

i obciążona:
— stałym momentem, obciążeniem równomiernie rozłożonym, dwoma
jednakowymi siłami skupionymi, równo oddalonymi od środka przęsła
belki 1,0
— momentem zginającym zmieniającym się liniowo od wartości Ml na
jednym końcu przęsła do Af2 na drugim końcu:
MJM3 = 0,5 1,14
ATi/AT2 = O 1,33
AfJM, = -0,5 1,53
Afj/Afs = -l 1,60
— siłą skupioną przyłożoną w środku rozpiętości przęsła 1,16
Belka wspornikowa obciążona:
— siłą skupioną przyłożoną na swobodnym końcu belki 1,13
— równomiernie rozłożonym obciążeniem 1,43
431
Tablica 15-8
Wytrzymałość obliczeniowa fd! przy zwichrzeniu belki
Wytrzymałość obliczeniowa
Przekrój belki /„, w MPa dla
^ < Atl < A8*> A62 & V >
IT :-;
1U* 816 000
C
2
1,2
221 000
,4 1 fi R /3
h,
*>Wielkości At i ;.a oraz A, i B ± podano w tabl. 15-6
Moment bezwładności przy skręcaniu wyznacza się ze wzoru
t\ (15-15)
w którym: r\ = l — dla kątowników, y — 1,12 — dla ceowników, t] = 1,25 —
dla dwuteowmków, wielkości bit oznaczają odpowiednio szerokość i grubość
poszczególnych ścianek przekroju.
Stateczność miejscową ścianek elementów zginanych sprawdza się>
jeżeli smufcłość ścianki lp = b/t jest większa od granicznej wartości smukłości
A! (rys. 15-7). W takim przypadku naprężenia normalne w ściankach sprawdza się
z zależności
<*</<,*<,, (15-16)
gdzie fgmg oznacza wytrzymałość obliczeniową przy miejscowej utracie stateczno-
ści.
a) b) c) d)
W/////A
L.
r
e) h)
Rys. 15-7. Przekroje elementów objętych zasadami obliczenia fnmg: a)-=-d) ścianki aieusztywnione,
e)-^h) ścianki usztywnione
432
W elementach zginanych o przekroju składającym się z kilku cienkich ścianek
naprężenia w pasach nie powinny przekraczać średniej wytrzymałości obliczenio-
wej / d m s z , wyznaczonej dla pasa wraz z 1/6 wysokości środnika
Jf dmgp A i Jdmgs -*-

**p4-r" z-
Jdmgz _~ (15-17)
p
6
przy czym indeksy p i s odnoszą się odpowiednio do pasa i środnika.
Określenie wytrzymałości obliczeniowej fdmg w zależności od ^?0>2 oraz od
kształtu przekroju podano w pracy [115]. Wyznaczenie fdmg przeprowadza się
podobnie jak/,., poprzez ustalenie wielkości Ap, Bp, C oraz granicznych wielkości
smukłości Aj. i A2.
Przekroje elementów, z zaznaczeniem ścianek usztywnionych i nieusztywnio-
nych, pokazano na rys. 15-7.
a) b) c)
~HT" ^ nf«=ni
^ A A
_ JJ_ iu4 .<»—n

A -A
v,, Rys. 15-8. Przekroje belek pelnościennych:

a) wyciskane, b) nitowane, c) spawane, d) przy-
kład belki wyciskanej

W przypadku miejscowej utraty stateczności należy ściankę pogrubić lub
zastosować żebra podłużne i poprzeczne. Zasady doboru żeber podano również
we wspomnianej pracy [115].
Belki pełnościenne wykonuje się z blach (blachownice) lub z kształtowników
wyciskanych (rys. 15-8d). W przypadku występowania dużej liczby belek o jed-
nakowym przekroju opłaca się zaprojektować specjalny kształtownik, odpowia-
dający wymaganiom wytrzymałościowym i konstrukcyjnym. Przykłady belek
pełnościennych wyciskanych, nitowanych i spawanych podano na rys. 15-8 a-c.
d'. b).
Rys. 15-9
Na blachownice nitowane należy stosować stopy dyspersyjnie utwardzane

(PA4N, PA45). Korzystne jest zastosowanie pasów z pogrubionymi krawędziami,
zwiększającymi odporność na miejscową utratę stateczności. Ze względu na utratę
płaskiej postaci zginania należy projektować przekroje z jedną osią symetrii
o rozbudowanym pasie ściskanym (rys. 15-9a, b).
15.4.3. KRATOWNICE ALUMINIOWE
Kształt krat aluminiowych dźwigarów kratowych należy tak dobierać, aby długości
prętów ściskanych były jak najmniejsze, dlatego też zalecane jest stosowanie
układów kraty jak na rys. 15-lOa, b i 15-11. Korzystne jest też stosowanie skrato-
wań drugorzędnych (rys. 15-10c, d) oraz skratowań podwójnych (rys. 15-10e).
a) c)
A A
b) d)
e)
Rys. 15-10
434
Rys. 15-11. Przykład krato-
wej płatwi aluminiowej
G) b) C)
f)
T T
Rys. 15-12. Przekroje prętów kratownic: a)-r-c) wyciskane, d)-H f) gięte z blach
O) b)
A-A
L r --'^H
Rys. 15-13. Przykłady rozwiązań węzłów kratownic:

a) z blachą węzłową, b) bez blachy węzłowej, c) nitowany
węzeł z rur
435
Przekroje prętów kratownic należy tak kształtować, aby zapewnić im małą
smukłość oraz zabezpieczyć je przed miejscową utratą stateczności. Przykłady
przekrojów prętów pokazano na rys. 15-12a-f.
Kratownice aluminiowe wykonuje się najczęściej jako nitowane, aby unikać
zmniejszenia wytrzymałości przy spawaniu. Osie ciężkości prętów w węzłach
powinny pokrywać się z siatką geometryczną kratownicy, gdyż stopy aluminium
są bardzo wrażliwe na wpływ karbu, koncentrację naprężeń i nierównomierny
ich rozkład. Przykłady rozwiązań węzłów kratownic pokazano na rys. 15-13a,
b, c.
15.5. PRZYKŁADY ROZWIĄZAŃ
15.5.1. PALMIARNIA I CIEPLARNIA ROŚLIN TROPIKALNYCH
Palmiarnia roślin tropikalnych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie jest

jednym z ciekawszych obiektów wykonanych ze stopów aluminium. Konstrukcja
budynku składa się z dwóch części (rys. 15-14): palmiarni i cieplarni. W konstrukcij
palmiarni (rys. 15-15) zastosowano 15 oryginalnych profili ze stopu PA4. Kon-
strukcję nośną cieplarni zaprojektowano w postaci sztywnych ram o niesymetrycz-
nym układzie (rys. 15-16a). Zastosowano płatwie kratowe jednoprzęsłowe (rys.
15-16b) o wysokości konstrukcyjnej 400 nim. Masa płatwi wynosiła 40 kg.
7»3rSO_=Gl,60
j Cieplarnia
-J }
r
)F rRośliny wodne ; ł
(L
' ,
— ~I
Rośliny Rośliny
Araukarie Basen Paprociarnig OJ
pustynne tropikalne aV
. . i
Oszklone
Rys. 15-14. Rzut poziomy palmiarni i cieplarni
436
Rys. 15-15. Widok palmiarni
Ze względu na zastosowanie stopu dyspersyjnie utwardzonego zaprojektowano

nitowane połączenia warsztatowe. Elementy drugorzędne łączono za pomocą
spawania elektrycznego metodą TIG.
Początkowo wykonano połączenia montażowe na śruby stalowe kadmowane.
Ze względu na nietrwałość powłoki kadmowej śruby te wymieniono jednak na
aluminiowe ze stopu PA4.
Na całość konstrukcji zużyto 35 t aluminium*'.
*' Konstrukcję aluminiową wykonała Gdańska Stocznia Rzeczna. Montaż konstrukcji przepro-
wadziło przedsiębiorstwo „Mostostal" w Krakowie. Autorami projektu konstrukcji byli: W. Woj-
nowski, A. Kozlotuski i W. Merunoaiicz.
437
Rys. 15-16. Montaż kon-
strukcji cieplarni: a) usta-
wianie ram, b) montaż ścian.
F**" "T-—«*
Rys. 15-17. Basen kąpielowy z niecką aluminiową
438
15.5.2. BASEN KĄPIELOWY Z NIECKĄ ALUMINIOWĄ
Przedstawiony na rys. 15-17 basen wykonany został z blach aluminiowych.

Nieckę basenu o wymiarach w planie 16,60 X 8,00 m i głębokości od 1,00 do 1,30 m
zaprojektowano z blachy ze stopu aluminium PA2. Ściany niecki wykonano
z blachy falistej o grubości 2 mm, a dno z blachy płaskiej o grubości 2,5 mm,
z zewnętrznym pasem o grubości 3 mm i szerokości 170 mm. Ściany niecki
zostały zwieńczone rynną wykonaną z blachy o grubości 4 mm.
Cała niecka spoczywa na zdrenowanym i dobrze zagęszczonym podłożu
żwirowym o grubości 20 mm. Zewnętrzne powierzchnie niecki zabezpieczono
lakierem bitumicznym. Powierzchnie wewnętrzne pomalowano larbą poliwinylową
na podkładzie. W wytwórni niecka została wykonana w sześciu elementach wy-
syłkowych. Spawanie na miejscu budowy przeprowadzono metodą TIG.
Konstrukcję nośną przekrycia zaprojektowano ze stalowych belek ażurowych,
natomiast płatwie — z kształtowników aluminiowych gatunku PA4, a pokrycie —
z płyt falistych z polimetakrylanu metylu (metaplexu).
Zużycie aluminium na konstrukcję nośną wyniosło 5,6 kg/m23 a na konstrukcję
niecki 13,7 kg/me.
15.5.3. ALUMINIOWE ŚCIANY OSŁONOWE
Ściany osłonowe ze stopów aluminium są stosowane w wielu obiektach w kraju.

Ściany te można podzielić na dwie grupy: ściany projektowane indywidualnie
dla jednej budowli i ściany systemowe, które mogą być stosowane w różnych
obiektach, zarówno o konstrukcji stalowej, jak i żelbetowej.
Zasady konstrukcyjne aluminiowych ścian osłonowych są tu przedstawione
na przykładzie ścian osłonowych budynku produkcyjnego dla przemyski lekkiego
(rys. 15-18a). Podstawowymi elementami ściany są ramy, z których ukształtowana
jest cała elewacja o siatce modularnej 1,50 m, przy wysokości kondygnacji 4,20 m.
Konstrukcję ram stanowią słupki i rygle. Słupki ram przekazują obciążenie
od wiatru i ciężaru własnego na stropy budynku. Każdy słupek jest umocowany
jednym końcem do stropu za pośrednictwem wieszaka umożliwiającego regulację
w trzech kierunkach. Drugi koniec jest połączony z sąsiednim słupkiem.
Część okienna w co drugim polu wyposażona jest w wywietrznik uchylny
do wewnątrz. Pozostała część okien nie jest otwierana. Ocieplenie pola podokien-
nego stanowi murek z gazobetonu. Na ekrany — od strony zewnętrznej — za-
stosowano szkło kolorowe.
Wszystkie elementy wykonano ze stopu aluminium gatunku PA38, anodowane-
go na grubość 20 mikronów.
Szczegóły konstrukcji ściany przedstawiono na rys. 15-18b-d.
439
Rys. 15-18. Przykład konstrukcji aluminiowej ściany "osłonowej: a) widok, b), c), d) przekroje
elementów
l - wywietrzniki, 2 - słupki, 3 - poprzeczki, 4 - termizolacja, S - kolorowe szkło hartowane, 6 - zatrzaski,
7 - kUuszczelniający, * - teleskop, 9 - wieszak, W - zakotwienia stalowe, W - „marka", 12- parapet, 13 - wen-
tylacja pola podokiennego, 14 - strop budynku, 15 - murek z gazobetonu, .76 - dylatacja ściany
440
16
WYKONAWSTWO
KONSTRUKCJI
METALOWYCH
Proces realizacji budowli o konstrukcji metalowej można podzielić na trzy za-

sadnicze etapy.
E t a p e m pierwszym jest projektowanie budowli, dokonywane najczęściej
w biurach projektów. Efektem pracy tych biur są rysunki robocze konstrukcji,
przekazywane następnie do wytwórni.
E t a p e m drugim jest wykonawstwo warsztatowe poszczególnych elementów
konstrukcji, zwanych elementami wysyłkowymi. Elementem wysyłkowym nazywa się
tę część konstrukcji, która w całości opuszcza wytwórnię, a następnie jest transpor-
towana na miejsce budowy. Elementy wysyłkowe są na budowie łączone z innymi
częściami i tworzą konstrukcję obiektu.
Obecnie wykonawstwo warsztatowe odbywa się najczęściej w wyspecjalizowa-
nych wytwórniach konstrukcji stalowych, których kilka powstało w kraju w latach
siedemdziesiątych. Elementy o niewielkiej rozpiętości, prostszej konstrukcji,
wykonywane są także przez warsztaty o ograniczonym wyposażeniu i zmechanizo-
waniu robót. Warsztaty te charakteryzują się jednak mniejszą wydajnością i do-
kładnością wykonania elementów oraz większą pracochłonnością. Konstrukcje
wykonywane w małych warsztatach stanowią jednak dość znaczną pozycję w bi-
lansie konstrukcji metalowych w kraju.
T r z e c i m etapem realizacji budowli metalowych jest montaż ich konstrukcji
na miejscu budowy. Montaż polega na scalaniu elementów wysyłkowych na placu
budowy w jedną większą całość, a następnie na jej wbudowaniu do konstrukcji.
Montaż powinien być wykonywany przez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa.
W kraju przedsiębiorstwa takie, zachowując pełną niezależność, występują pod
ogólną nazwą „Mostostal". Wiele konstrukcji stalowych jest jednakże realizowa-
nych przez przedsiębiorstwa specjalizujące się w montażu innych typów kon-
strukcji.
Konstrukcje metalowe można zaliczyć do pierwszych konstrukcji w pełni
prefabrykowanych. Elementy metalowe są w wysokim stopniu zunifikowane
ze względu na znormalizowanie wyrobów i połączeń.
441
WYDZIAŁ KONSTRUKCJI
STALOWYCH
Wydział obróbki
wstępnej
Wydział półfabryka-
tów [rozdzielnia)
Wydział składania
i spawania
Wydział obróbki
końcowe)
i próbnego montażu
Wydział powłok
ochronnych
Kontrola ostateczna
WYSYŁKA
Rys. 16-1. Schemat przebiegu produkcji w wytwórni konstrukcji stalowych
442
Zagadnienia wykonawstwa konstrukcji stalowych są przedmiotem stosunkowo
niewielu całościowych opracowań. Zespól zagadnień projektowania i wykona-
wstwa warsztatowego przedstawili Augustyn i Śledziewski w pracy [3], a za-
gadnienia montażu konstrukcji stalowych Ziółko i Orlik w pracy [120].
16.2. WYKONAWSTWO WARSZTATOWE KONSTRUKCJI

METALOWYCH
16.2.1. ORGANIZACJA WYTWÓRNI KONSTRUKCJI
Wytwórnia konstrukcji stalowych musi być wyposażona w zespół budynków,

placów oraz urządzeń transportowych i komunikacyjnych.
Poza oddziałami czysto produkcyjnymi, wytwórnia musi mieć oddziały
pomocnicze, jak kompresorownię, narzędziownię, magazyny, a także pomiesz-
czenia dla administracji, oddział przygotowania produkcji i niewielką pracownię
projektową. Wszystkie oddziały produkcyjne powinny być usytuowane w taki
sposób, aby produkcja, przy minimum nakładu energii, dawała maksymalne
efekty. Ramowy schemat przebiegu produkcji w wytwórni konstrukcji stalo-
wych przedstawiono na rys. 16-1, a przykład ogólnego planu nowoczesnej
wytwórni na rys. 16-2.
Rys. 16-2. Plan wytwórni konstrukcji stalowych

l — wydział konstrukcji stalowych, 3 — skład gotowych wyrobów, 4 — wiata magazynu materiałów hutniczych,
2) 5, 6, 7,16 — budynki socjalne, administracyjne i usługowe oraz laboratorium, 8 — zajezdnia lokomotywy, 9 — główny
punkt zasilania, 10 — magazyn materiałów pomocniczych, 11 — magazyn materiałów łatwo palnych, 12 — tlenownia,
13 — acetylenownia, 14 ~ wydział obsługi ruchu, 15 — kotłownia
443
Część produkcyjna wytwórni poprzedzona jest składowiskiem materiałów,
które może być na przestrzeni otwartej lub przekrytej dachem (zamknięte ma-
gazyny).
Otwarte składowisko przeznaczone jest do magazynowania kształtowników
i grubych blach o długościach handlowych dochodzących do 15 m, aczkolwiek
w miarę możliwości materiały te powinny być składowane pod dachem. Place
przeznaczone do składowania są wyposażone w odpowiednie urządzenia do trans-
portu i układania. Urządzenie transportowe stanowi zwykle dźwignica bramowa
(portalowa) lub suwnica opierająca się na estakadzie. Schemat otwartego skła-
dowiska pokazano przykładowo na rys. 16-3. Do składowiska doprowadzony jest
tor kolejowy.
A-A
Rys. 16-3. Fragment placu składowego ma-

teriałów hutniczych
l — blachy krótkie, 2 — ccownifci, 3 — dwuteowniki,
4 — kątowniki, 5 — blachy, & — tor dźwigu portalo-
wego, 7 — tor kolejowy, 8 — dźwig portałowy, 9 — ma-
teriał składowany
Zamówiona stal przychodzi do wytwórni z hut, przy czym jest ona oznaczona
numerami pozycji podanymi w zamówieniu. Po przeprowadzeniu kontroli w celu
stwierdzenia, czy nie ma zewnętrznych uszkodzeń, jak pęknięcia, rozwarstwienia,
zażużlenie powierzchniowe, oraz po przesortowaniu według wymiarów lub nu-
merów zamówień układa się wyroby na składowisku. Poza głównymi środkami
transportu (suwnice i dźwignice) place magazynowe obsługiwane są przez takie
urządzenia, jak żurawie, podnośniki itp.
Składy cienkich kształtowników, rur i blach są z reguły przekryte dachem
w celu uniknięcia nadmiernej korozji w przypadku dłuższego okresu skadowania.
Magazyny kryte i ogrzewane buduje się dla stali wysokogatunkowych i metali
kolorowych. W magazynach przechowuje się również takie materiały, jak śruby,
podkładki, nity, elektrody, farby, narzędzia itp. Magazyn materiałów jest zazwy-
czaj wyposażony w jednobelkową suwnicę z elektrowciągiem o udźwigu do 30 kN
lub w akumulatorowe wózki z podnośnikiem.
444
Do przechowywania i transportu materiałów drobnych używa się skrzynek
z blachy lub drewna. Niektóre materiały, jak elektrody i topniki, należy przechowy-
wać w suchym pomieszczeniu.
Podłogi w magazynach są najczęściej wykonane z betonu lub kostki drewnia-
nej. Na otwartaj przestrzeni teren powinien być utwardzony o odpowiednim
pochyleniu w celu odprowadzenia wody deszczowej.
Suwnice powinny być zaopatrzone w elektromagnesy, chwytaki do blach,
trawersy itp.
Składowane blachy można ustawiać w stojakach (rys. 16-4a) lub układać
na legarach (rys. 16-4b) z niewielkim pochyleniem. Profile drobne (pręty okrągłe,
mniejsze kątowniki i rury) przechowuje się w regałach stalowych, natomiast
profile duże (kształtowniki) układa się w stosy na podwalinie (rys. 16-4c). Wysokość
składowania nie powinna przekraczać 1,50 m.
a!
L. 1100
c)
amiiii -
J
Rys. 16-4. Sposoby składowania materiałów (opis w tekście)

.:,.
*
J-
Bezpośrednia produkcja odbywa się w kilku oddziałach (wydziałach) produ-

kcyjnych.
Najbliższy składowiska materiałów jest wydział obróbki wstępnej,
gdzie następuje przygotowanie materiałów hutniczych, jak czyszczenie, prostowa-
nie i konserwacja.
Następnie na oddziale (wydziale) półfabrykatów wyznaczone zostają
kształty poszczególnych elementów i wykonuje się takie czynności, jak gięcie,
poddawanie obróbce cieplnej itp.
Z kolei półfabrykaty przenosi się do wydziału składania i spawania.
Poszczególne pozycje składa się tu w element konstrukcyjny i łączy wstępnie
za pomocą śrub montażowych lub spoin sczepnych. Tak przygotowane elementy
wysyłkowe poddaje się spawaniu, tzn. wykonuje się wszystkie spoiny nośne
i konstrukcyjne.
Po wykonaniu połączeń elementy poddaje się obróbce wykończającej, pole-
gającej na prostowaniu po spawaniu, szlifowaniu ostrych krawędzi itp. Następnie
445
•dla konstrukcji bardziej skomplikowanych odbywa się montaż próbny, który
może odbywać się w hali, a w przypadku konstrukcji bardzo dużych wymiarów
(mosty) na otwartym placu. Powyższe czynności wykonuje się na wydziale
o b r ó b k i końcowej i próbnego m o n t a ż u .
Po próbnym montażu elementy wysyłkowe są malowane lub poddawane
innym zabiegom antykorozyjnym na wydziale powłok ochronnych. Ostatnią
czynnością przed wysyłką elementów jest ich k o n t r o l a ostateczna.
Oprócz wymienionych powyżej oddziałów głównych w wytwórni znajdują
się oddziały pomocnicze, jak np. oddział przygotowania produkcji, energetyczny,
kontroli technicznej, narzędziowni itp.
Rys. 16-5. Składowisko ele-

mentów wysyłkowych. Wi-
doczne pakiety elementów
drobnych
Przygotowane do wysyłki elementy konstrukcyjne układane są na otwartych

składowiskach wyposażonych w urządzenia transportowe, najczęściej w suwnice
na estakadach (rys. 16-5) lub dźwignice bramowe. Mniejsze elementy konstrukcyj-
ne łączy się w pakiety ze specjalnymi uchwytami do transportu. Ze składowiska
elementy wysyłkowe są przenoszone na wagony kolejowe, ustawione na bocznicy
przy placu składowym.
16.2,2. OPERACJE WARSZTATOWE
16.2.2.1. Prostowanie wyrobów hutniczych. Wyroby hutnicze przychodzą

do wytwórni często powyginane, a podczas transportu i składowania ulegają
dalszym odkształceniom. Wykrzywienia wyrobów walcowanych stwarzają trudno-
446
ści przy dalszych operacjach warsztatowych. Dlatego też przed obróbką należy
je prostować, co odbywa się w zasadzie na zimno.
Nieznaczne wygięcia można usuwać lekkimi uderzeniami miotów na tzw.
płycie prostowniczej (ciężki blok z górną powierzchnią płaską i poziomą). Ponieważ
silne i długotrwałe młotkowanie wpływa ujemnie na materiał, przy większych
wygięciach należy stosować prostowanie za pomocą specjalnych urządzeń,
zwanych prostowarkami (rys. 16-6a). Główną częścią prostowarek są walce,,
Rys. 16-6. Maszyna do pro-

stowania blach: a) widok,
b) układ walców
których układ pokazano na rys, 16-6b. Urządzenia te mogą'być stosowane za-

równo do prostowania blach, jak i kształtowników, przy czym różnica polega
na odpowiednim profilowaniu walców. Prostowania dwuteowników i ceowników
dokonuje się w poziomych prasach prostowniczo-gnących, napędzanych ręcznie
lub mechanicznie. Schemat działania maszyny tego typu pokazano na rys. 16-7.
Rys. 16-7. Schemat działania maszyny do prostowania kształtowników

/ — wałki nieruchome, 2 — tłocznik
16.2.2.2. Trasowanie. Trasowanie jest to czynność polegająca na przeniesieniu

kształtów i wymiarów poszczególnych części konstrukcji z rysunków warsztato-
wych na materiał, z którego konstrukcja będzie wykonana. Na kształtownikach
i blachach oznacza się linie cięcia, rozmieszczenia otworów i ich średnice, sposoby
ukosowania brzegów itp. Metody trasowania zależą od organizacji przyzakładowe-
go biura konstrukcyjnego i organizacji produkcji. W większości wytwórni krajo-
wych trasowanie wykonuje się ręcznie za pomocą miarek, taśm mierniczych,
szablonów, liniałów, rysików itp.
W przypadku produkcji elementów konstrukcyjnych powtarzalnych w wy-
specjalizowanych wytwórniach, obróbka części może być wykonywana w oprzy-
rządowaniu bez konieczności uprzedniego trasowania. W zależności od stopnia
zautomatyzowania procesów operacja trasowania może być połączona z operacją
447
cięcia, wiercenia otworów, spawania itp. Stosuje się wtedy trasowanie optyczne,
połączone z czynnością cięcia tlenem, cięcie profili piłą sprzężoną z fotokomórką
oraz wiercenie za pomocą wiertarek sterowanych numerycznie, eliminujących
konieczność zaznaczania miejsc otworów.
16.2.2.3. Przecinanie. Metody cięcia stali można podzielić na dwie grupy,

a mianowicie: cięcie na urządzeniach mechanicznych oraz cięcie za pomocą
palników acetylenowo-tlenowych.
Cięcie maszynowe może odbywać się za pomocą nożyc gilotynowych,
pił tarczowych uzębionych wolnobieżnych, pił ciernych szybkobieżnych (nie-
uzębionych) oraz mechanicznych pił ramowych.
W nożycach gilotynowych element przeznaczony do cięcia umieszcza się między
dwoma nożami i dociska dociskaczem (rys. 16-8a, b). Nóż dolny przytwierdzony
jest do ramy nożyc zamocowanej do stołu, górny zaś nóż jest ruchomy i może
być przesuwany w pionowej płaszczyźnie. Nacisk wywierany przez noże powoduje
ścinanie materiału.
Powyższy sposób cięcia powoduje jednak znaczne odkształcenia plastyczne,
wywołując zmianę struktury materiału (zgniot), przy czym obszar zgniotu sięga
zwykle 2-3 mm od krawędzi. Dlatego też w przypadku odpowiedzialnych kon-
strukcji, zwłaszcza obciążonych dynamicznie, obcięte na gilotynie krawędzie
elementów grubszych (powyżej 14 mm) należy poddać struganiu na grubości
3-4 mm.
u)
Rys. 16-8. Nożyce do cięcia stali: a) widok, b) układ noży

— dociskacz, 2 — nóż ruchomy, 3 — nóż nieruchomy, 4 - stół,
— przecinany element
448
Przeciętna grubość blach i elementów obcinanych za pomocą nożyc gilotyno-
wych nie przekracza 25 mm, lecz istnieją nożyce wyższych mocy do cięcia blach
0 grubości do 40 mm.
Praca nożyc do blach może być zautomatyzowana przy zastosowaniu sterowania
numerycznego, w którym można zaprogramować kilkanaście różnych faz obróbki
(rys. 16-9).
Nożyce uniwersalne do cięcia kształtowników mają noże wyprofilowane
w formie obcinanego kształtownika (rys. 16-10). Noże tego typu nożyc są wymienne
1 można je dostosowywać do różnych kształtowników.
Rys. 16-9. Zautomatyzowane nożyce do blach [3]
Rys. 16-10
Rys. 16-11. Piła tarczowa

z tarczą ząbkowaną [3]
449
Piły tarczowe mogą być z tarczą ząbkowaną, wykonaną ze stali o wysokiej
twardości, lub z tarczą cierną.
Piły tarczowe z tarczą stalową (rys. 16-11) charakteryzują się niskimi obrotami
oraz małą wydajnością ze względu na łatwe rozgrzewanie się tarczy.
W piłach tarczowych z tarczą cierną cięcia dokonuje się przez usunięcie drob-
nych cząstek stali roztapianej w wyniku tarcia tarczy o przecinany element.
Średnica tarczy wynosi zwykle 1300-2400 mm. Tarcza wykonana jest z elektro-
korundu ze zbrojeniem włóknami z tworzywa sztucznego lub bez zbrojenia.
Obroty tarczy są znacznie szybsze niż pił z tarczą stalową, gdyż prędkość na
obwodzie wynosi ok. 150 m/s. Piły cierne mają dużą wydajność, a krawędzie
elementów po cięciu mają dobrą jakość i nie wymagają dodatkowej obróbki.
Wadą pił tarczowych jest duży hałas i iskrzenie.
Cięcie gazowe polega na wykorzystaniu zjawiska intensywnego spalania
metali w atmosferze tlenu. Narzędziem tnącym jest strumień tlenu dostarczany
do palnika pod ciśnieniem zależnym od grubości przecinanego elementu. Dla
prawidłowego przebiegu procesu konieczne jest spełnienie kilku warunków.
Temperatura spalania powinna być niższa od temperatury topnienia; w przeciw-
nym razie metal, zamiast się spalić, będzie się topić, dając bardzo nierówne
krawędzie i duże zużycie ciepła. Również temperatura spalania tlenków metalu
powinna być niższa od temperatury topnienia. Ponadto przebieg reakcji spalania
powinien mieć charakter egzotermiczny, aby otrzymane z niej ciepło nagrzewało
skutecznie metal w miejscu cięcia do temperatury bliskiej temperaturze zapłonu
(rys. 16-12).
Rys. 16-12. Schemat działania palnika acetylenowo-

-tlenowego
l — osłona zewnętrzna, 2 — dysze zewnętrzne, 3 — dysze wewnę-
trzne, 4 - płomień podgrzewający, 5 - strumień tlenu, S - prze-
cinany element
Przy stosowaniu palnika acetylenowo-tlenowego można ciąć blachy i profile

o dowolnych krzywiznach i grubościach. Za pomocą palnika można również
wykonywać ukosowanie krawędzi. Cięcie palnikiem może być ręczne, półauto-
matyczne lub automatyczne.
Do przecinania blach stosuje się takie automaty ponalowe wielopalnikowe,
sterowane fotokomórką, które dokonują cięcia tlenem po liniach prostych lub
według dowolnej trasy (rys. 16-13).
450
Rys. 16-13. Automat wielopalnikowy do cięcia blach, sterowany fotokomórką [3]
Przy przecinaniu szerokich blach na wąskie pasy jednocześnie kilkoma palnika-

mi następuje symetryczne nagrzanie krawędzi blach, co zapobiega deformacjom
i otrzymuje się proste odcinki. Automaty portalowe instaluje się na torach i uzy-
skuje się równoległość linii cięcia z dużą dokładnością. Szyśjkość przecinania
przy zastosowaniu automatów z palnikami gazowymi zależy od grubości ma-
teriału i wynosi od 100 do 1000 mm/min.
Ostatnie lata przyniosły nowe sposoby cięcia metali, do których należą:
metoda cięcia tlenowo-proszkowego oraz metoda plazmowa. Pierwsza z nich
nie znalazła szerszego zastosowania w krajowych wytwórniach ze względu na
brak odpowiedniego granulowanego proszku żelaza i małą wydajność, natomiast
cięcie za pomocą strumienia plazmy zostało z powodzeniem zastosowane w War-
szawskim Przedsiębiorstwie „Mostostal", a następnie w kilku innych [88].
Cięcie z zastosowaniem plazmy, a więc zjonizowanego gazu stanowiącego
mieszaninę jonów dodatnich i elektronów, polega na wytworzeniu plazmy w łuku
elektrycznym, powodującym szybkie nagrzanie się i parowanie metalu elektrody.
Pary metalu ulegają jonizacji w strefie przyelektrcdcwej i oddalają się od elektrod
z dużą prędkością, a wytworzony strumhń plazmy powoduje szybkie przekazy-
wanie ciepła do ciętego metalu.
Metoda ta znalazła szczególnie korzystne zastosowanie przy cięciu stali nisko-
stopowych i stopów aluminium.
Metal w miejscu cięcia jest topiony, a następnie wydmuchiwany z tak dużą
prędkością, że po przecięciu na brzegach powstają jedynie niewielkie zmiany
strukturalne.
W porównaniu z innymi metodami, metoda cięcia plazmowego charakteryzuje
się następująco:
— znacznym skróceniem czasu operacji,
— oszczędnością materiału przez zmniejszenie ubytków,
— wyeliminowaniem konieczności obróbki mechanicznej.
29»
451
16.2.2.4. Obróbka mechaniczna. Obróbka taka obejmuje następujące czynności:
— ukosowanie brzegów w celu uzyskania rowka dla spoiny,
— struganie płaszczyzn i brzegów elementów,
— wykonywanie otworów na śruby i nity,
— frezowanie płaszczyzn przenoszących naciski.
Struganie brzegów blach prostopadle do płaszczyzny lub pod pewnym
kątem (ukosowanie) wykonuje się na specjalnych długich strugarkach z przesu-
wającym się suportem. Długość robocza tego typu strugarek sięga 12 m. Ukoso-
wanie blach o mniejszych wymiarach wykonuje się na stracjonarnych frezarkach,
w których przesuw blachy następuje jednocześnie z obcinaniem krawędzi (rys.
16-14).
Rvs 16-14. Frezarki (Pullmax) do ukosowania krawędzi blach [3]: a) pod stałym kątem, b) pod
zmiennym kątem
Struganie płaszczyzn części konstrukcji wykonuje się na strugarkach

•wzdłużnych, stosowanych powszechnie w warsztatach mechanicznych. Płasz-
czyzny czołowe dużych elementów (np. słupów) obrabia się na wienarko-frezar-
kach w których noże lub frezy są mocowane do tarczy o poziomej osi obrotu.
Są to jednak urządzenia kosztowne i ich pełne zdolności produkcyjne nie mogą
być wykorzystane. Dlatego też wiertarko-frezarki stanowią wyposażenie tylko
dużych wytwórni.
Otwory na śruby lub nity wykonuje się najczęściej przez przebijanie, wierce-
nie, a czasem przez wypalanie.
Przebijanie otworów oparte jest na zasadzie ścinania stali wokół obwodu
przebijania. Proces ten jest zbliżony do czynności cięcia nożycami, z tą różnicą,
452
iż zamiast prostych noży stosuje się przebijaki o przekroju kołowym lub w kształ-
cie wielokąta. Średnica przebijaka powinna być mniejsza od średnicy matrycy
o 0,1 grubości elementu. Metodą przebijania wykonuje się otwory w elementach
o grubości do 26 mm, pod warunkiem że średnica przebijanego otworu jest nie
mniejsza od grubości elementu. Wadą otworów wykonywanych metodą przebija-
nia są zjawiska zmiany struktury stali na krawędziach, analogiczne do zjawisk za-
chodzących przy cięciu, dlatego też często stosuje się przebijanie, a następnie roz-
wiercanie otworu. Prasy do przebijania otworów bywają jednoprzebijakowe,
dwuprzebijakowe i wieloprzebijakowe. Najbardziej rozpowszechnione są w wy-
twórniach prasy jednoprzebijakowe typu dźwigniowego lub mimośrodowego.
Wiercenie otworów przeprowadza się za pomocą urządzeń zwanych
wiertarkami. Do wiercenia stosuje się najczęściej wiertarki promieniowe, których
widok pokazano na rys. 16-15. Wiertarka tego typu ma obrotowo osadzony
na słupie poziomy wysięgnik, po którym może przesuwać się wrzeciennik wraz
z silnikiem. Na wiertarce promieniowej można wiercić otwory w różnych miej-
scach elementu bez zmiany jego położenia. Oprócz urządzeń stałych używa się
także wiertarek ręcznych o napędzie elektrycznym lub pneumatycznym. Można
nimi wiercić otwory o średnicy do 20 mm; używa się ich najczęściej do rozwier-
cania otworów w czasie montażu.
Rys. 16-15
Większe otwory i obróbkę brzegów dużych otworów wykonuje się za pomocą

wytaczarek. Wytaczarka jest to urządzenie wyposażone w nastawne ramię z za-
mocowanym narzędziem skrawającym oraz w ruchomy przesuwny stół do ustawia-
nia i mocowania obrabianego zespołu. Umożliwia to wykonywanie kilku otworów
w różnych płaszczyznach, przy jednym ustawieniu elementu na stole; zapewnia
to zatem dużą dokładność wymiarów rozmieszczenia otworów.
16.2.2.5. Obróbka plastyczna. Obróbka taka polega na:

— wyginaniu kształtowników i blach,
— formowaniu na zimno kształtowników,
— prostowaniu zdeformowanych elementów konstrukcji.
453
Blachy i konstrukcje powłokowe w kształcie walców wygina się na zwijarkach
wielowalcowych.
Gięcie blach grubych odbywa się na giętarkach walcowych. Schemat działania
tego typu giętarki pokazano na rys. 16-16. Walec górny jest ruchomy i może
się opuszczać i dociskać blachę. W ruch obrotowy wprowadzane są wałki dolne,
a wałek górny obraca się wskutek tarcia o blachę.
a!
Rys. 16-16. Gięcie blach: a) układ walców, b) schemat

gięcia
Gięcie kształtowników wykonuje się analogicznie, lecz walce mają bruzdy

odpowiadające wyginanemu profilowi.
Ceowniki i dwuteowniki, a także uniwersale wygina się na prasach tzw.
„bokserkach" (rys. 16-7). Wyginanie przeprowadza się stopniowo, przesuwając
kształtownik i kontrolując promień wygięcia szablonem.
Gięcie blach cienkich, wykorzystywanych w konstrukcjach cienkościennych,
wykonuje się na giętarkach nożowych o różnej konstrukcji i wydajności, których
zasady działania i rodzaje opisane zostały w pracy [14].
Gięcie na gorąco stosuje się w przypadku, gdy przy gięciu na zimno mogłyby
powstać rysy lub pęknięcia. Może to wystąpić na przykład przy wyginaniu pod
dużym kątem lub według małego promienia. Gięcie na gorąco stosuje się więc
częściej w przypadku stali o podwyższonej wytrzymałości, tzn. stali o niższej
wydłużalności. Nagrzewanie stali odbywa się w specjalnych piecach gazowych
lub koksowych. Element nagrzewa się do temperatury ok. 1100°C, tj. do jasno-
czerwonej barwy. Obróbkę należy kończyć przy temperaturze ok. 700°C, a wy-
gładzanie przy 450°C, gdyż stal przy dalszym chłodzeniu staje się bardzo krucha.
Wyginanie odbywa się za pomocą pras lub miotów. Czynności powyższe zalicza się
do robót kowalskich; powodują one zakłócenia normalnego przebiegu procesu
technologicznego, komplikują wykonawstwo i podwyższają koszty. Dlatego też
robót związanych z gięciem na gorąco należy unikać już na etapie projektowania.
16.2.2.6. Scalanie elementów wysyłkowych. Czynności scalania elementów

wysyłkowych należą do najważniejszych i najbardziej pracochłonnych w procesie
wytwarzania konstrukcji. Jakość oprzyrządowania i zmechanizowania robót
spawalniczych może zmniejszyć nakłady pracy i skrócić cykl produkcyjny.
Składanie luźnych części w podzespoły o prostych for mach wykonu-
je się na stelażach (rys. 16-17) lub płytach montażowych. Części układa się w ogra-
nicznikach i przytrzymuje uchwytami mechanicznymi lub bezpośrednio spoinami
454
Rys. 16-17. Składanie kra-
townicy na stelażach
sczepnymi. Podzespoły o bardziej złożonych formach układa się w urządzeniach

pomocniczych, projektowanych i wykonywanych na potrzeby technologiczne.
Pomocniczymi urządzeniami przy scalaniu elementów są różnego rodzaju przy-
rządy oporowe, zaciskowe, uchwyty, siłowniki pneumatyczne lub hydrauliczne
itp.
W przypadku seryjnej produkcji powtarzalnych elementów stanowisko scala-
nia wyposaża się w elementy oporowe, umocowane na stałe do łoża, na którym
układa się podzespół konstrukcji (rys. 16-18). Elementy oporowe zapewniają
właściwe rozmieszczenie części. Zazwyczaj pierwszy zespół jest wykorzystywany
jako wzornik do składania następnych. Po złożeniu prętów i blach (w przypadku
belki kratowej) części łączy się spoinami sczepnymi i belkę przenosi się na sta-
nowisko spawania. Często spawanie odbywa się na stanowisku składania.
Spawanie konstrukcji powinno odbywać się według przygotowanego
planu technologicznego. Plan ten, poza organizacją pracy, powinien ustalić
parametry spawania i sposoby wykonania prac spawalniczych. Plan technologiczny
powinien być tak ułożony, aby naprężenia własne w konstrukcji po spawaniu
Rys. 16-18. Składanie kratownicy na łożu montażowym z oporami [3]: a, b, c, d, l — wymiary

określające położenie kratownicy
455
były jak najmniejsze. Zagadnienia naprężeń własnych i sposoby ich unikania
w czasie spawania przedstawiono w p. 3.3.3.
W zależności od wyposażenia wytwórni spawanie może być wykonywane
ręcznie, półautomatycznie lub automatycznie sposobami podanymi w p. 3.3.2.
Najlepsze właściwości mechaniczne i wytrzymałościowe spoin uzyskuje się
(z wyjątkiem niektórych metod spawania automatycznego) przy układaniu ich
w położeniu podolnym. W celu uzyskania dogodnej pozycji do wykonywania
spoin, konstrukcję spawaną w warsztacie kilkakrotnie obraca się i ustawia w róż-
nych położeniach. W produkcji seryjnej służą do tego urządzenia obrotowe (rys.
16-19), na których ustawia się spawany element. W produkcji jednostkowej
obracanie ciężkiego zespołu konstrukcyjnego można wykonywać za pomocą
suwnic warsztatowych.
5 3 1
1 ^ /. .
c=~ _
\
Rys. 16-19, Obrotnik do spawania [8]
/ — belka spawana, 2 — zaciski śrubowe, 3 — obręcz z ceowników, — stężenia obręczy, 5 — stężenia podłużne,
S — rolki, 7 — rama dla rolek
Półautomatyczne i automatyczne spawanie konstrukcji może odbywać się

różnymi metodami.
Przy spawaniu półautomatycznym spawacz może obsługiwać jednocześnie
kilka stanowisk, gdyż jego praca polega na okresowym przenoszeniu urządzenia,
wymianie elektrod i zajarzeniu łuku.
Przy spawaniu automatycznym automat może poruszać się bezpośrednio
po łączonych elementach (rys. 16-20) lub może być umieszczony na stałym torze
usytuowanym równolegle do spawanego elementu. Automaty spawalnicze mogą
być również zawieszone na torze lub wsporniku stacjonarnej kolumny. W tym
ostatnim przypadku obrotowy wspornik umożliwia obsługę kołowego stanowiska
pracy.
Przy wykonywaniu spoin w długich elementach dogodnie jest umieścić
automat spawalniczy na wózku z kolumną (rys. 16-21). Posuw wózka jest wtedy
zsynchronizowany z szybkością spawania.
Do wykonywania dużej ilości spoin konieczne jest stosowanie automatów
spawalniczych współpracujących ze sobą w różny sposób, a więc łączenie dwóch
456
Rys. 16-20. Automat spawalniczy podwójny do
wykonywania spoin w osłonie CO 2 [3]
Rys. 16-21
automatów w jeden zestaw lub stosowanie urządzeń pomlowych z wieloma

głowicami spawalniczymi. Tego rodzaju urządzenia są jednak projektowane do
produkcji elementów powtarzalnych i nie są typowymi urządzeniami wytwórni.
Zmniejszenie pracochłonności można uzyskać przez stosowanie automatów
spawalniczych w osłonie CO 23 gdyż metoda ta pozwala na spawanie w każdej
pozycji. Szersze omówienie metod spawania stosowanych w krajowych wytwór-
niach konstrukcji stalowych znaleźć można w literaturze [3],
Po zakończeniu spawania następuje ostateczne wykończenie elementów
wysyłkowych. Polega ono na prostowaniu, oczyszczaniu z zendry, frezowaniu
powierzchni czołowych i wykonaniu otworów montażowych.
Celem prostowania po spawaniu jest sprowadzenie powstałych przy spawaniu
deformacji poszczególnych elementów do granic odchyłek dopuszczalnych w prze-
pisach lub w normach (PN-77/B-06200). Prostowanie odbywa się zasadniczo
na zimno. W przypadku gdy prostowanie na zimno mogłoby spowodować pęknię-
cie elementów lub łączących je spoin, należy tę czynność przeprowadzać na go-
rąco, przy czym stosuje się przeważnie nagrzewanie palnikami gazowymi.
457
16.2.3. ZMECHANIZOWANE LINIE TECHNOLOGICZNE
W celu zwiększenia wydajności wytwórni i zmniejszenia pracochłonności pro-

jektuje się tzw. ciągi technologiczne. Ciągi takie organizuje się przez ustawienie
maszyn w linii w określonej kolejności, zgodnie z zakresem czynności. Uzyskuje
się linię technologiczną o ciągłym transporcie materiału, najczęściej bez składów
międzyoperacyjnych. Stopień zmechanizowania linii technologicznej może być
różny; istnieją linie z ręcznym sterowaniem urządzeniami i półautomatami,
jak również linie ze sterowaniem numerycznym, które mogą być przezbrajane
w pewnych granicach, oraz linie z całkowitą automatyzacją, nastawione na masową
produkcję jednostkowych elementów. W linii technologicznej grupuje się ele-
menty podobne, które mogą być mocowane w maszynach za pomocą tych samych
urządzeń i wykonywane bez potrzeby przezbrajania linii oraz dla których mogą
być stosowane jednakowe sposoby pomiaru charakterystycznych wielkości.
W obecnym stanie techniki, linie technologiczne zmechanizowanej produkcji
obejmują najczęściej następujące grupy elementów konstrukcyjnych:
— belki ażurowe,
— elementy konstrukcji budynków szkieletowych (słupy, rygle),
— belki o przekroju dwuteowym,
— belki o przekroju skrzynkowym,
— belki kratowe.
Stanowisko
prostowania
Stanowisko spawania
Rys. 16-22. Linia produkcji blachownie

/ — odwijanie i prostowanie, 2 — wprowadzanie przyciętych półek, 3 — speczanie wstępne, 4 — przeginanie półek,
5 — spawanie, 6 — chłodzenie, 7 — prostowanie, S — ciecie, 9 — odbiór i odprowadzenie do składu, 10 — obróbka
.karbu spawalniczego, 11 — styki spawalnicze
458
Messer 3000 S
Prasa PYXWM Oczyszczarka Gietard

:
1 Granges IT 207A
ł i—i
Granges l 2000C
U p
Droga do ponownego spawania Przeginarka pasów
±j
•— * — A
Stanowisko spawania * Pole OdkTadcze zmon- Lezme z przyrządami do Po ety no blachy
wiązarów towanych wiązarow skTadan a wiązarów górnych i cc!n wiqzo"o-A- w^zTowe
Prasa PXVWM (pro-

| ] stowanie po spawaniu
« B
Pole odkTadcze Stanowisko spa- Pole odkladcze Stanowisko spa- Stanowisko
pospawanych wania podestów belek wania żeber do składania
belek z kratą hamo- belki żeber
wna, (z belka,)
Linia technologiczna wiqzarow

., .. belek podsuwnicowych
Przemieszczanie transportem górnym
„ .. mechanicznym dolnym
„ wózkami szynowymi
Rys. 16-23. Linia produkcji wiązarów i belek podsuwnicowych
Zasady produkcji na zmechanizowanych liniach technologicznych przedsta-
wiono na przykładach.
Na rysunku 16-22 przedstawiono schemat całkowicie zautomatyzowanej
linii do produkcji belek blachownicowych o przekroju dwuteowym.
Blachy i szerokie taśmy, piaskowane na całej powierzchni, są automatycznie
doprowadzane do urządzenia gięcia wstępnego, w którym półki o grubości do
25 mm zagina się wstępnie do kształtu dachowego na tyle, aby po spawaniu
stały się proste. Następnie, automatycznie sterowanymi rolkami, materiał jest
doprowadzany do urządzenia ustawczego, w którym środnik i półki są utrzymy-
wane w żądanej pozycji do spawania. Dźwigar w położeniu stojącym lub leżącym
jest spawany jednocześnie dwiema spoinami pachwinowymi, a następnie zostaje
obrócony (na tym samym lub drugim stanowisku) i zespawany dwiema następny-
mi spoinami [29].
Przy wytwarzaniu bardziej skomplikowanych elementów linię technologiczną
stanowi rozbudowany zespół urządzeń. Na rysunku 16-23 przedstawiono schemat
linii technologicznej produkcji wiązarów i belek podsuwnicowych dla
typowej hali. Blachy w arkuszach i kształtowniki przeznaczone na belki podsu-
wnicowe dostarczane są za pomocą tzw. „trawers" do maszyny do cięcia tlenem
typu Messer. Elementy belek o wymaganych szerokościach i długościach przemie-
szczane są na rolkach transportowych do oczyszczarki śrutowej typu Gietard.
Po oczyszczeniu elementy przekazywane są do spawania na automacie typu
Granges. Pasy belek przed spawaniem odkształcane są kątowo na przeginarce
rolkowej (w celu zapewnienia właściwego kształtu belki po spawaniu). Po spawaniu
jednej strony, belkę należy obrócić wokół osi podłużnej i ponownie podać na
stanowisko spawalnicze. Po powtórnym spawaniu belka przechodzi na dalsze
stanowiska.
Analogicznie przebiega proces wytwarzania wiązarów.
Opis innych przykładów ciągów technologicznych znaleźć można w literatu-
rze [3].
16.2.4. CZYNNOŚCI KOŃCOWE PRZED EKSPEDYCJĄ KONSTRUKCJI
16.2.4.1. Kontrola i odbiór konstrukcji w wytwórni. Oddział kontroli tech-

nicznej wytwórni czuwa nad jakością i prawidłowością wykonania konstrukcji
we wszystkich jej fazach. Kontrola techniczna po sprawdzeniu wykonania jednej
czynności daje zezwolenie na wykonanie następnej. Kontrola techniczna sprawdza^
czy konstrukcja jest wykonana zgodnie z projektem, z przewidzianego w projekcie
materiału oraz czy technologia wykonania odpowiada przyjętym założeniom.
Przed zabezpieczeniem antykorozyjnym konstrukcji dokonywany jest jej
odbiór. Warunki wykonania, tolerancje odchyłek oraz sposób odbioru i wykończe-
nia konstrukcji ujęte są w PN-77/B-06200.
460
16.2.4.2. Próbny montaż. Warunki wykonania konstrukcji mogą obejmować
żądanie próbnego montażu. Czynność ta jest kłopotliwa dla wytwórni, gdyż
zajmuje przez długi okres dość znaczną powierzchnię produkcyjną w warsztacie,
zmniejsza i opóźnia produkcję. Montaż próbny należy więc traktować jako opera-
cję wyjątkową. Tylko niektóre wytwórnie mają odpowiednio wyposażone place
montażowe, zlokalizowane przy halach montażowych.
Próbny montaż przeprowadza się w wytwórni głównie w przypadku dużych
zespołów konstrukcyjnych, które składają się z kilku elementów wysyłkowych.
Próbny montaż jest wykonywany w celu dopasowania wszystkich połączeń mon-
tażowych oraz w celu ustalenia wymiarów elementów, którym nie można zapewnić
wymaganej dokładności wymiarowej w poprzedzających operacjach.
W przypadku wykrycia niedokładności jest możliwość usunięcia ich jeszcze
w warsztacie.
W przypadku zespołów konstrukcji o dużej długości próbny montaż może
być dokonany częściami przez dopasowywanie w stykach kolejnych odcinków
elementów. Po próbnym montażu nawet rysunkowo jednakowe elementy nie
są wymienne ze względu na odchyłki wymiarów. Z tych też względów, niezależnie
od oznakowania elementów wysyłkowych, powinny być oznaczone połączenia
montażowe.
16.2.4.3. Zabezpieczanie przed korozją. W nowoczesnych wytwórniach kon-

strukcji stalowych, spośród różnych sposobów zabezpieczania konstrukcji przed
korozją, podanych w rozdz. 1. cz. I [73], metodą najbardziej wydajną i skuteczną
jest cynkowanie na gorąco przez zanurzanie. Tego typu zabezpieczenie wymaga
następujących operaq'i:
— czyszczenia wstępnego, podczas którego usuwa się ostre krawędzie, zendry
i rdzę, jak również znaki traserskie, żużle spawalnicze itp.,
— odtłuszczania elementów konstrukcji przez kąpiel alkaliczną w roztworach
wodnych wodorotlenku sodu, węglanu wapnia i fosforanu sodu,
— płukania w gorącej wodzie,
— trawienia w kwasie solnym o stężeniu 14-25% w temperaturze pokojowej,
— topnikowania w roztworach chlorku cynku lub chlorku amonu (lub ich
mieszaniny) w temperaturze 70°C5 które zabezpiecza powierzchnię stali przed
dalszym utlenianiem,
— suszenia i podgrzewania do temperatury 160-180° wymaganej przy za-
nurzeniu,
— cynkowania w kąpieli cynku z dodatkiem aluminium w temperaturze
do 450°C,
— usunięcia popiołu cynku w czasie wyjmowania elementu z kąpieli (rys.
16-24).
Czynności powyższe przeprowadza się przez zawieszenie elementu konstrukcji
na specjalnej trawersie (widocznej na rys. 16-24) i przenoszeniu go do stanowiska
461
Rys. 16-24. Wyjmowanie
elementów z kąpieli cynko-
wej. U góry widoczna tra-
wersa
za pomocą suwnicy. Po ocynkowaniu i ostudzeniu elementy kieruje się do obszaru

rozformowania, gdzie odłącza się je od trawersy i poddaje dalszym czynnościom
końcowym.
Wielkości elementów poddanych cynkowaniu są ograniczone długością
wanien cynkowych. Zwykle wymiary tych wanien nie przekraczają 13 m i należy
uwzględnić to już na etapie projektowania konstrukcji.
16.2.4.4. Czynności po zabezpieczeniu antykorozyjnym. Po zabezpieczeniu

elementy sortuje się i ewentualnie łączy w pskiety.
Wszystkie elementy wysyłkowe powinny być oznakowane n u m e r a m i ,
przewidzianymi na rysunkach warsztatowych, w celu umożliwienia kontroli
ich wysyłki i ustawienia we właściwym miejscu w konstrukcji obiektu. Numery
maluje się farbą olejną; powinny one być umieszczone tak, aby były widoczne
po zmontowaniu konstrukcji. Znaków nie wolno zamalowywać do czasu zakończe-
nia montażu na budowie.
W przypadku gdy położenie elementu wysyłkowego względem sąsiednich
elementów w gotowej konstrukcji nie jest jednoznacznie określone (np. przez
sam jeô kształt), należy stosować dodatkowe znaki określające położenie tego
elementu w schemacie konstrukcji lub względem sąsiednich elementów.
462
16.3. MONTAŻ KONSTRUKCJI METALOWYCH
Montaż konstrukcji na miejscu budowy jest końcowym i niewątpliwie najciekaw-

szym etapem realizacji obiektu, dającym największe możliwości inwencji i pomy-
słowości inżynierskiej oraz satysfakcji.
Koncepcja montażu konstrukcji powinna powstawać już na etapie projektowa-
nia, zanim zostaną opracowane szczegółowe rozwiązania konstrukcyjne. Przy
określaniu koncepcji montażu dużą pomocą są przykłady realizacji podobnych
obiektów, dlatego też znajomość podstawowych metod montażu jest konieczna
dla każdego inżyniera, bez względu na to, w jakim etapie realizacji obiektu bierze
udział.
W Polsce montaż większych metalowych obiektów budowlanych i urządzeń
przemysłowych realizują najczęściej przedsiębiorstwa noszące nazwę „Mostostal"
i mające swe siedziby w różnych miejscowościach na terenie całego kraju.
Montaż konstrukcji jest zagadnieniem złożonym i dlatego można go oceniać
z różnego punktu widzenia, na przykład od strony ekonomiki i efektywności
robót, statyki montażu, zastosowanych maszyn i urządzeń itp.
W niniejszym rozdziale skoncentrowano się głównie na technicznych za-
gadnieniach montażu, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wpływ poprawności
rozwiązań projektowych na późniejszą realizację obiektu. Każda budowla jest
wznoszona indywidualnym sposobem, uzależnionym nie tylko od kształtu,
wielkości czy przeznaczenia, ale i od możliwości montażowych przedsiębiorstwa.
Jednakże w sposobach tych można wyróżnić pewne wspólne cechy, które składają
się następnie na system określany w technice jako metoda montażu.
W dalszej części rozdziału przedstawiono najbardziej znane i rozpowszechnio-
ne w kraju metody montażu obiektów najczęściej realizowanych, a więc halj
budynków wielokondygnacyjnych, budowli typu masztowego i wieżowego oraz
zbicrników. Metody te są najczęściej stosowane, lecz nie znaczy to wcale, że
dany typ obiektu może być realizowany tylko którąś z nich. Dla zapoznania się
z metodami indywidualnymi oraz ze sposobami realizacji innych typów budowli
odsyłamy Czytelnika do specjalistycznej literatury [120].
16.3.2. MONTAŻ HAL
16.3.2.1. Montaż z pojedynczych elementów. Metoda montażu z pojedynczych

elementów, zwana potocznie metodą tradycyjną, jest najstarszym sposobem
wznoszenia budowli, stosowanym nie tylko w przypadku hal, ale i innych typów
konstrukcji. Pojedynczymi elementami są najczęściej: słup, belka, wiązar, łuk,
płatew, krokiew itp. Metodę tę stosuje się najczęściej w przypadku hal zaprojekto-
wanych indywidualnie o różnym przeznaczeniu, a więc w przypadku obiektów
463
użyteczności publicznej, hal sportowych i widowiskowych, dworców itp. Ze
względu na wysoce zróżnicowaną konstrukcję metoda ta jest często jedyną do
zastosowania, lecz należy dążyć, aby pojedyncze elementy były możliwe naj-
większe, scalone na ziemi z mniejszych elementów wysyłkowych.
Montaż hali przemysłowej, pokazanej na rys. 16-25, jest typowym przy-
kładem montażu z pojedynczych elementów i odbywa się w następującej kolejności:
ustawienie słupów, belek podsuwnicowych, dźwigarów dachowych, płatwi,
a następnie pokrycia dachowego i ścian bocznych.
Rys. 16-25. Montaż hali

przemysłowej z pojedyn-
czych elementów
W przypadku bardziej skomplikowanych układów konstrukcyjnych metoda

montażu z pojedynczych elementów może być rozszerzona o metodę montażu
blokowego. Przykładem tego może tu być montaż ogólnie znanej hali widowiskowo-
-sportowej w Katowicach (rys. 16-26). Hala ta ze względu na swą specyficzną
konstrukcję, wielkość elementów nośnych, jak również rozpiętość, stanowi
obiekt bardzo interesujący. Względy te miały też istotny wpływ na wybór metody
montażu. Montaż podzielono na dwa etapy. Etap pierwszy obejmował montaż
konstrukcji wsporczej dachu, a więc żeber i wsporników kratowych oraz stężenia.
W etapie drugim montowano konstrukcję dachu, na którą składały się wiązary
dachowe oraz kopuła. Scalone na poziomie terenu żebra kratowe montowane
były żurawiem usytuowanym na zewnątrz hali. Niektóre typy żeber montowano
w dwóch elementach (oddzielnie żebro i wspornik). Konstrukcja żebra do czasu
.zamontowania pierścienia obwodowego była niestateczna, a zatem konieczne
było ustawienie dodatkowych podpór montażowych. W drugim etapie montażu
najtrudniejszym problemem było podniesienie — scalonej na poziomie terenu —
kopuły o masie 300 t i zawieszenie jej na wiązarach linowych. Kopułę podniesiono
trzema masztami portalowymi o wysokości 29 m w ciągu niespełna 15 min.
•464
485.50
48550
|24.39
Rys. 16-26. Schemat hali sportowej w Katowicach

J — żebra i wsporniki kratowe, Ż — pierścień usztywniający, S — kopuła, 4 — wiązary linowe, S — dodatkowa pod-
pora montażowa, S — pierfcień obwodowy
Następnie przystąpiono do montażu wiązarów linowych. Linowe końce wiązarów,

po umocowaniu w pierścieniu kopuły i we wspornikach kratowych, napinano
równocześnie z obu stron na trzech stanowiskach rozstawionych pod kątem 120°.
Po tych czynnościach można było zdjąć tzw. szablon wiązara (urządzenie uszty-
wniające linowy układ), a następnie usunąć podpory montażowe [88].
16.3.2.2. Montaż metodą blokową. Montaż polega na tym, że elementy kon-

strukcyjne, najczęściej dachu lub ścian bocznych, są łączone w pewną całość,
stanowiącą sztywny przestrzenny blok montażowy, podnoszony i montowany
w całości. W przypadku budownictwa halowego blok ten może obejmować:
— konstrukcję dachu złożoną z wiązarów dachowych, płarwi, stężeń i pokrycia
dachowego (rys. 16-27),
— konstrukcję ściany osłonowej, składającą się z rygli, słupów i lekkiej obu-
dowy (rys. 16-28),
— dwa słupy połączone ryglem, belką stropową lub stężeniem podłużnym.
Element zblokowany powinien być scalony w bezpośredniej bliskości miejsca
montażu. W zależności od zastosowanych urządzeń do podnoszenia rozróżnia się
dwa systemy.
Pierwszy polega na scaleniu elementu obok miejsca wmontowania, a na-
stępnie podniesieniu go za pomocą jednego żurawia. Po obróceniu i przeniesieniu
elementu zblokowanego nad miejsce wmontowania element opuszcza się i ustawia
na słupach. Schemat czynności pokazano na rys. 16-29, a moment podnoszenia
elementu na rys. 16-27. Słupy ustawia się sukcesywnie w miarę postępu robót.
Wykorzystuje się do tego celu żuraw, który służy co scalania elementów zblokowa-

Rys. 16-27. Podnoszenie
elementu zblokowanego da-
chu
ffl
HLJC
Rys. 16-28. Montaż blokowy ściany osłonowej
Rys. 16-29. Schemat montażu blokowego

7 — elementy na poziomie terenu, 2 ~~ element wbudowany,
3 — element podczas podnoszenia, 4 — oś żurawia, 5 —
słupy
466
nych. Gdy żuraw do podnoszenia elementu zblokowanego ma zbyt mały udźwig,
można zmniejszyć podnoszony ciężar, rezygnując z układania na dole pokrycia
dachowego.
Hale o przekryciach typu prętowych struktur przestrzennych nadają się
doskonale do montażu blokowego przeprowadzanego d r u g i m systemem.
Polega on na tym, że element zblokowany montuje się na poziomie terenu w miej-
scu jego wbudowania (rys. 16-30), a następnie podnosi się go ponad słupy i po
niewielkim obrocie ustawia na ich głowicach; nie ma więc tu czynności przenosze-
nia elementu z jednego miejsca na drugie. Podnoszenie elementu może odbywać
się różnymi sposobami, a więc za pomocą dwóch lub czterech żurawi, wciągników
taśmowych, nadstawek na słupach w postaci dźwigników hydraulicznych lub
też za pomocą śmigłowców.
Kolejność robót przy tym systemie montażu jest następująca:
— scalenie konstrukcji przekrycia,
— montaż słupówj
— podnoszenie scalonego elementu,
— opuszczenie i zamocowanie elementu na głowicach słupów.
W przypadku przekryć wielonawowych konieczne jest ustalenie kolejności
podnoszenia poszczególnych segmentów (rys. 16-30), gdyż niewłaściwa kolejność
może uniemożliwić podniesienie wszystkich segmentów.
Rys. 16-30. Element zblokowany przygotowany do podniesienia
467
OJ
co
\Dzwig KU 1001
Stanów, i Stanów. Stanów. Stanów.'Stanów. Stanów, i Stanów.

VII! l VII | VI l Y IV III ; II
Rys. 16-31. Schemat montażu kompleksu hal

Metoda blokowa jest szczególnie przydatna przy realizacji hal przemysłowych
0 znacznej powierzchni zabudowy; może być także stosowana dla dużych obiektów
projektowanych indywidualnie, jak hale sportowe i widowiskowe, hangary itp.
Przystosowanie konstrukcji do montażu blokowego musi odbywać się już na
etapie projektu technicznego, gdyż nieodpowiednie ukształtowanie elementów
1 połączeń montażowych może taki montaż uniemożliwić.
Montaż blokowy wymaga dobrej organizacji i terminowych dostaw materia-
łów. Metoda ta jest znacznie ekonomiczniejsza od poprzedniej; charakteryzuje się
większą wydajnością pracy i szybkością realizacji budynku. Zarówno opisana
w dalszej części rozdziału metoda potokowa, jak i metoda nasuwania są w zasadzie
rozwinięciem metody blokowej.
16.3.2.3. Montaż metodą potokową. Metoda ta uważana jest obecnie za naj-

bardziej wydajną i nowoczesną, pozwalającą na szybką realizację budowli. Jest
ona jednak korzystna dla hal o dużej powtarzalności elementów i dużej powierzchni
zabudowy; nadaje się więc w zasadzie tylko dla hal przemysłowych.
Istotą potokowej metody montażu jest zorganizowanie linii produkcyjnej,
wyposażonej w tory, po których przesuwają się wózki ze scalonymi elementami
konstrukcji, najczęściej konstrukcji dachowej. Przesuwające się wózki zatrzymują
się przy kolejnych stałych stanowiskach roboczych, na których wykonuje się
takie same czynności. Czynności te muszą być tak dobrane, aby czas postoju
wózków na wszystkich stanowiskach był jednakowy. Po zakończeniu montażu
elementu zblokowanego na ostatnim stanowisku roboczym, element ten jest
ustawiany na tzw. wieży transportowej, która przenosi go do miejsca wbudowania
i ustawia na uprzednio zmontowanych słupach.
Przykładowy schematyczny plan organizacji montażu kompleksu hal przemy-
słowych metodą potokową z ośmioma stanowiskami pokazano na rys. 16-31.
Liczba stanowisk roboczych na linii montażowej może być oczywiście różna
i waha się zwykle w granicach 7-10. Przykładowo przy realizacji hali FSM w Biel-
sku-Białej stanowisk montażowych było siedem (rys. 16-32), z następującym
podziałem zasadniczych czynności:
— stanowisko / — ustawienie dwóch podciągów pilastych na podporach
wózka i montaż dwóch dźwigarów kratowych,
— stanowisko II — montaż płatwi i części stężeń,
— stanowisko III — montaż pozostałych części stężeń,
stanowisko IV — montaż okien,
— stanowisko V —• układanie blach fałdowych, roboty malarskie,
— stanowisko VI — układanie ocieplenia, montaż wpustów dachowych,
— stanowisko VII — krycie dachu papą i szklenie okien.
Schemat konstrukcji wózka montażowego pokazano na rys. 16-33a, a jego
widok na rys. 16-33b.
Podniesienie gotowego segmentu dachu z wózka i ustawienie go na wieży
transportowej odbywa się najczęściej za pomocą żurawia (rys. 16-34), lecz stosuje
469
[Rys. 16-32. Widok sta-
nowisk montażowych (w
głębi montowana hala)
1 Rys. 16-33. Wózek montażowy: a) schemat,

b) widok
l — montowany element, 2 — wózek, 3 — tor wózka
3
470
Rys. 16-34. Ustawianie segmentu zblokowanego na wieży transportowej
Rys. 16-35. Wieża transportowa ze zblokowanym segmentem
471
się także inne sposoby. Na przykład przy budowie hali produkcyjnej w Ursusie,
realizowanej przez Warszawskie Przedsiębiorstwo „Mostostal", zastosowano
specjalną obrotnicę (obracającą segment o 90°), a podnoszenia elementu dokony-
wano hydraulicznymi dźwignikami. Znane są też rozwiązania podnoszenia ele-
mentu zblokowanego za pomocą portalowej konstrukcji przestrzennej o czterech
słupach [88].
Wieża transportowa jest zwykle konstrukcją kratową, ustawioną na torze
biegnącym wzdłuż nawy hali pośrodku (rys. 16-35). Po zakończeniu montażu
dachu jednej nawy, wieża ustawiana jest w następnej nawie [93].
Zastosowanie metody potokowej wymaga jednak specjalnego zaprojektowania
konstrukcji. Wyraża się to w odpowiednim rozwiązaniu oparcia na słupach,
zastosowaniu dodatkowych układów tężników dachowych itp. Ponadto kilku-
godzinny cykl przygotowania kompleksowego segmentu narzuca pewne roz-
wiązania, bez których niemożliwe byłoby utrzymanie wysokiego tempa robót.
Stosować więc należy połączenia śrubowe, mocowanie blach kołkami wstrzeli-
wanymi, malowanie farbami szybkoschnącymi; natomiast całkowicie powinno
być wyeliminowane spawanie.
16.3.2.4. Montaż metodą nasuwania. Metoda montażu zwana metodą nasu-

wania polega na scalaniu elementów konstrukcyjnych poza miejscem wbudowa-
nia i nasuwaniu ich w przewidziane miejsca po specjalnie przygotowanym toro-
wisku. Elementem przesuwanym może być zarówno jeden dzwigar, jak i scalony
segment montażowy.
Metoda nasuwania jest przydatna dla konstrukcji montowanych przy ograni-
czonym placu budowy lub w przypadku braku dostępu do wnętrza hali (np.
montaż hali dworcowej, montaż krytego obiektu sportowego o dużej rozpiętości
itp.). Jest to więc metoda stosowana najczęściej w przypadku obiektów projekto-
wanych indywidualnie w warunkach miejskich [77]. Metoda stosowana jest
także dla konstrukcji mostowych (most im. Z. Berlinga w Warszawie [93]).
Opis metody jest tu przedstawiony na przykładzie montażu dźwigarów głów-
nych dworca Warszawa Centralna. Dźwigary o przekroju trójkątnym i całkowi-
tej długości 84 m ustawiono na słupach żelbetowych (rys. 16-36) połączonych
podłużnymi ryglami. Scalenie dźwigarów głównych o całkowitej masie ok. 40 t
odbywało się po drugiej stronic Alei Jerozolimskich (rys. 16-37). Po scaleniu
dźwigary przetaczano ponad Alejami po specjalnej estakadzie montażowej. Po
Rys. 16-36. Schemat konstrukcji

dworca
l — dżwigar, 2 — podpory kratowe mon-
tażowe, 3 — tor montażowy
472
Rys. 16-37. Schemat mon-
tażu dźwigarów dworca
l — plac montażu, 2 — żuraw s
3 — dżwigar na stanowisku scala-
nia, 4 — estakada, 5 — dżwigar
po obróceniu wózków, 6 — tory
nasuwania (wzdłuż budynku),
7 — dźwigar wbudowany
nasunięciu dźwigara na oś budynku dworca następowała zmiana kierunku prze-

suwania o kąt 90°. Dalsze przesuwanie odbywało się wzdłuż osi podłużnej budynku,
aż do osiągnięcia miejsca wbudowania. Przesuwanie wzdłuż osi budynku odbywało
się na torowisku wspartym na kratowych podporach montażowych, ustawionych
przy każdym żelbetowym słupie (rys. 16-36).
16.3.3. MONTAŻ BUDYNKÓW WIELOKONDYGNACYJNYCH
W przypadku montażu budynków wielokondygnacyjnych nie da się wyróżnić

tak jednoznacznych metod, jak w budownictwie halowym. Metody montażu
budynków wielokondygnacyjnych zależą głównie od zastosowanego sprzętu do
transportu pionowego i od systemu konstrukcyjnego budynku, Njaczęściej
stosuje się następujące typy sprzętu montażowego:
— żurawie masztowe z odciągami,
— żurawie wieżowe samowznoszące się,
— żurawie przyścienne, kotwione w konstrukcji budynku,
— dźwigniki hydrauliczne.
Wybór sprzętu montażowego zależy od wysokości budynku. W krajowych
warunkach, w których budynki są najczęściej średnio wysokie, najbardziej przy-
datne są żurawie przyścienne samowznoszące się i ten typ jest najczęściej sto-
sowany, niezależnie od tego, czy konstrukcja budynku jest ramowa czy przegubo-
wa. Za pomocą żurawi montaż odbywa się z pojedynczych elementów.
Przykład montażu za pomocą żurawia przyściennego samowzno-
szącego się pokazano schematycznie na rys. 16-38 (konstrukcja budynku
Polimex-Cekcp w Warszawie). Konstrukcja stalowa została zaprojektowana
z wewnętrznym szkieletem usztywniającym. Kolejność montażu poszczególnych
elementów była następująca: montaż pojedynczych słupów trzonu (wewnętrz-
nych), belek i stężeń, montaż słupów zewnętrznych, częściowo scalonych w ramy,
montaż belek stropowych w części zewnętrznej. W miarę wznoszenia się do góry
wieża żurawia wymagała kotwienia do konstrukcji szkieletu. Odległości między
473
Rys. 16-38. Fazy wznoszenia konstrukcji budynku
l — miejsca kotwienia żurawia
kotwami nie przekraczały 30 m. Ostatnią fazą montażu było montowanie ścian
osłonowych.
Inną metodą montażu, zbliżoną do metody blokowej opisanej w p. 16.3.2.2,
jest metoda montażu scalonych ram wielopiętrowych przez obrót
w miejscu podparcia. Tego typu system stosowano wielokrotnie za granicą,
lecz w kraju nie był jeszcze realizowany. Zasadę montażu pokazano na rys. 16-39.
Rys. 16-39. Montaż wielo-

piętrowej ramy przez obrót
[120]
W przypadku budynków trzonowych (trzon żelbetowy lub stalowy) montaż

uzależniony jest od typu szkieletu (schematu statycznego).
W szkielecie trzonowo-wieszarowym konstrukcja wsporcza wieszaków umiesz-
czona u góry trzonu umożliwia łatwy i szybki montaż scalonych segmentów
stropów; stropy podnoszone są za pomocą wciągarek l umieszczonych na kon-
strukcji wsporczej (rys. 16-40a) lub za pomocą żurawia 2 ustawionego na szczycie
trzonu (rys. 16-40b).
W szkielecie trzonowo-linowym montaż stropów może odbywać się dwoma sposo-
bami. Sposobem „od góry" polegającym na tym, że po wykonaniu fundamentów
475
Rys. 16-40. Montaż budynków trzonowo-
a) -wieszarowych (opis w tekście)
Rys. 16-41. Montaż budyn-

ków trzonowo-linowych:
a)-r c) fazy montażu sposo-
bem pierwszym, d) sposób
drugi
l — liny nośne, 2 — liny monta-
żowe, 3 — trzon budynku, -l —
głowica trzonu, 5 — cokół budyn-
ku, 6 — płyta stropodachu, 7 —
ściany osłonowe, S - dźwigniki
hydrauliczne, 9 - ytropy zamon-
towane, lit - stropy przygotowa-
ne do montażu
476
i podstawy trzonu układa się scalone segmenty stropów jeden na drugim. Pomiędzy
podstawą trzonu i jego głowicą ustawia się dźwigniki hydrauliczne, które w miarę
wznoszenia trzonu podnoszą kolejno stropy budynku (rys. 16-41a-c).
Drugi sposób polega na wykonaniu całego trzonu i zamocowaniu lin, a na-
stępnie na podciąganiu scalonych segmentów stropów w górę (rys. 16-41d).
Montaż ścian osłonowych w budynkach wysokich odbywa się najczęściej
za pomocą rusztowań podwieszonych do górnej części szkieletu stalowego.
16.3.4. MONTAŻ BUDOWLI TYPU WIEŻOWEGO I MASZTOWEGO
16.3.4.1. Zasady ogólne. Podstawową zasadą przy montażu konstrukcji wieżo-

wych i masztowych powinno być dążenie do wykonywania największej ilości
robót na poziomie terenu. Dlatego też dla mniejszych budowli stosuje się metodę
obrotu przy fundamencie scalonej konstrukcji w pozycji poziomej. Metodę
tę stosuje się z powodzeniem przy montażu słupów linii wysokiego napięcia,
wież oświetleniowych, wież przeciwpożarowych, niewielkich masztów, kominów,
zbiorników wieżowych itp.
W przypadku gdy zastosowanie powyższej metody jest niemożliwe ze względu
na duży ciężar, stosuje się metodę nadbudowy segmentów konstrukcji
wykonanych na poziomie terenu. Przy realizacji tej metody wykorzystuje się
tzw. żuraw pełzający, którego główną zaletą jest możliwość samoczynnego wzno-
szenia się po zamontowanych segmentach budowli. Metoda nadbudowy segmen-
tów stosowana jest głównie przy montażu masztów o większych wysokościach,
ale z powodzeniem stosowano ją również przy montażu wież (nawet ze zbieżnymi
krawężnikami), jak i kominów.
W wielu przypadkach stosuje się specjalne metody montażu, opracowywane
indywidualnie dla pojedynczego obiektu. Sposoby te mają łączyć cechy obydwu
metod i są zwykle dostosowane do możliwości wykonawczych przedsiębiorstwa
realizującego budowlę.
Przy realizacji budowli wieżowych i masztowych, oprócz wspomnianych
już żurawi, z powodzeniem stosuje się także śmigłowce, zwłaszcza przy montażu
przez obrót. Korzystanie ze śmigłowców przy wyższych budowlach powoduje
jednak pewne trudności,
16.3.4.2. Montaż przez obrót przy fundamencie. Najczęściej stosowanym

sprzętem do montażu przez obrót są żurawie samochodowe. Metoda ta jest
korzystna w przypadku, gdy podnoszenie odbywa się na utwardzonych nawierz-
chniach lub w miejscach z łatwym dojazdem.
Montaż przez obrót za pomocą żurawia samochodowego przebiega
w sposób następujący. Konstrukcja zostaje scalona bezpośrednio w miejscu
montażu, przy czym dwa jej pręty krawężnikowe łączą się przegubowo z funda-
mentem, a żuraw zajmuje pozycję równoległą do jej osi, Z kolei zawiesić zostaje
477
zamocowane do wierzchołka konstrukcji i żuraw podnosi całą konstrukcję do
pozycji pionowej, a następnie osadza ją na fundamencie.
Montaż urządzeń kolejowych, znajdujących się blisko torów (np. wieże oś-
wietleniowe), można wykonać za pomocą dźwigu kolejowego. W takim
przypadku dźwig unosi wieżę na taką wysokość, na jaką pozwoli wysięgnik dźwigu,
a dalsze podnoszenie odbywa się za pomocą wciągarek elektrycznych lub ręcznych,
połączonych z wierzchołkiem konstrukcji układem dwóch lin (lina podnosząca
i hamująca). Konstrukcja musi być oczywiście połączona przegubowo z fun-
damentem.
W miejscach trudno dostępnych dla żurawi montażowych (np. w przypadku
montażu słupów linii wysokiego napięcia) korzystniejsze jest podnoszenie kon-
strukcji metodą masztu padającego. Metoda ta eliminuje konieczność
stosowania ciężkiego sprzętu montażowego, zastępując go układem lin i wciąga-
rek. Schemat podnoszenia według tej metody przedstawiono na rys. 16-42a.
W celu zrealizowania montażu konieczne jest w tym przypadku wykonanie
masztu montażowego i połączenie go w sposób sztywny z podnoszoną konstrukcją
a)
Rys, 16-42. Montaż przez

obrót za pomocą masztu
pad;ij,-jccgo: a) schemjt,
b) momaż zbiornika wieżo-
wego [122]
/ - prze-guh, 2 — lina podnoszą-
ca, .? - maszt padający, 4 — lina
napinająca
478
(rys. 16-42b). Wysokość masztu montażowego powinna być równa około połowie
wysokości konstrukcji. Konieczne jest też (jak w metodzie poprzedniej) przegubo-
we połączenie konstrukcji z fundamentem oraz zastosowanie wciągarki hamującej.
Dodatkowy maszt montażowy może być używany wielokrotnie.
Podnoszenie konstrukcji metodą masztu padającego może być z powodzeniem
zastąpione przez podnoszenie za pomocą śmigłowca. Zastosowanie śmigło-
wców jest szczególnie przydatne w przypadku budowy linii wysokiego napięcia,
gdyż umożliwia prefabrykację słupów w wyspecjalizowanych bazach montażo-
wych i zmniejsza zniszczenie środowiska naturalnego. Śmigłowiec można za-
stosować do transportu powietrznego prefabrykowanych stóp fundamentowych
i słupów w całości, do ustawiania słupów oraz do rozciągania i montażu przewo-
dów.
16.3.4.3. Montaż przez nadbudowę segmentów. Metoda ta została tu przed-

stawiona na przykładzie masztu opisanego w rozdz. 14 (maszt radiowy w Gąbinie)
[93].
Rys. 16-43. Ustawianie pierwszych segmentów masztu za pomocą dźwigu samochodowego
479
Konstrukcję trzonu podzielono na 85 segmentów montażowych o wysokości
7,50 m. Prace montażowe rozpoczęto od ustawienia za pomocą dźwigu samocho-
dowego trzech pierwszych segmentów masztu, które przytrzymywano układem
odciągów montażowych (rys. 16-43). Następnie zamontowano do konstrukcji
żuraw pełzający, mający możliwość samoczynnego przesuwania się z jednego
segmentu na drugi (rys. 16-44). Wysięgnik żurawia mógł obracać się dookoła
osi pionowej. Za pomocą żurawia podnoszono z poziomu terenu segmenty trzonu,
a następnie — po obrocie wysięgnika — opuszczano segment i łączono go ze
zmontowaną już konstrukcją. Podnoszenie segmentu masztu za pomocą żurawia
Wznoszenie żurawia, czyli tzw. pełzanie polegało na: umocowaniu szczytu
słupa żurawia do zamontowanego segmentu za pomocą górnej obejmy (rys.
Rys. 16-44. Zamontowany na pierwszych segmentach masztu żuraw pełzający; widoczne trzy obej-
my shipa żurawia
480
16-44), podniesieniu obejmy dolnej i umocowaniu jej do najwyższego segmentu,
wypychaniu słupa żurawia na wysokość umożliwiającą montaż następnego seg-
mentu. Podnoszenie odciągów masztu mocowanych do prętów krawężnikowych,
po których nie przesuwał się żuraw, odbywało się dwuetapowo ze względu na
Rys. 16-45. Ustawianie seg-

mentu masztu za pomocą żura-
wia pełzającego
zbyt mały wysięgnik żurawia. Najpierw podnoszono odciąg żurawiem pełzającym,

a następnie przekazywano go na specjalnie zaprojektowany wysięgnik obrotowy,
mocowany do wierzchołka ostatniego ze zmontowanych segmentów.
16.3.5. MONTAŻ ZBIORNIKÓW CYLINDRYCZNYCH PIONOWYCH
16.3.5.1. Zasady ogólne. Montaż zbiorników cylindrycznych pionowych charak-

teryzuje się znaczną ilością robót spawalniczych. Z tego też powodu należy dążyć
do takich sposobów montażu, aby spoiny mogły być wykonywane automatycznie.
Obecnie stosuje się trzy metody montażu zbiorników cylindrycznych piono-
wych:
— metodę nadbudowy pierścieni,
— metodę podbudowy pierścieni,
— metodę rulonową.
Każda z tych metod ma kilka odmian, charakterystycznych dla poszczegól-
nych przedsiębiorstw wykonawczych. W niniejszym podrozdziale przedstawione
zostały jedynie główne zasady i charakterystyczne cechy każdej z metod.

Rys. 16-46. Zwory montażowe
A-A
U TT
Rys. 16-47. Automat do

spawania pionowych styków
płaszcza zbiornika
482
16.3.5.2. Montaż metodą nadbudowy pierścieni. Metoda ta jest szczególnie
przydatna przy zautomatyzowaniu robót spawalniczych, lecz stosowana jest
także przy spawaniu ręcznym. Ma zastosowanie do zbiorników o dowolnych ob-
jętościach, zarówno z dachami stałymi, jak i pływającymi.
Montaż płaszcza zbiornika rozpoczyna się po ułożeniu i spawaniu dna. Wstępne
łączenie blach płaszcza wykonuje się przy zastosowaniu zwór montażowych,
umożliwiających szybkie spawanie blach, jak i regulację odstępu między krawę-
dziami tych blach (rys. 16-46).
Do automatycznego spawania (w osłonie CO2) najczęściej stosowane są urzą-
dzenia belgijskiej firmy „Arcos", przy czym do wykonywania spoin pionowych
służą aparaty typu „Yertomatic" (rys. 16-47), a do spoin poziomych aparaty typu
„Circomatic".
Przy ustawianiu kolejnych blach pierścienia konieczne jest stosowanie prze-
suwnych rusztowań. Schemat jednego z typów i wykorzystanie takiego ruszto-
wania pokazano na rys. 16-48.
Przy scalaniu każdego kolejnego pierścienia płaszcza zbiornika należy spraw-
dzać poziom jego górnej krawędzi. Dużym zagrożeniem przy montażu płaszcza
jest parcie wiatru, gdyż sumuje się ono z ssaniem, a brak tu stężającego pierścienia
obwodowego.
-f> / -f>
^ ^ M ^ ^
•'»>///////'//////
--
Rys. 16-48. Schematy wykorzystania rusztowania
przesuwnego
i — rolki wysokiej ramy pomostu, Z — rolki niskiej ramy,
3 — montowany arkusz blachy '^K^^y^fM<f>^^
31*
483
Po całkowitym wykonaniu płaszcza konieczna jest kontrola spoin. Wadliwe
spoiny należy wyciąć i wykonać je powtórnie.
Montaż dachu pływającego jest stosunkowo łatwy, gdyż odbywa się na dnie
zbiornika, natomiast montaż dachu stałego jest utrudniony, ponieważ wymaga
wysokich rusztowań. Dachy kopulaste można wykonywać w częściach na dole
w kształcie wycinka koła. W takim przypadku wystarczy jedna podpora w środku
zbiornika (rys. 13-14). Znane są też realizacje, w których dach wykonuje się
na dnie i podnosi z całym osprzętem do góry.
16.3.5.3. Montaż metodą podbudowy pierścieni. Montaż tą metodą roz-

poczyna się od przyspawania do dna zbiornika specjalnie ukształtowanego pier-
ścienia, którego górna krawędź tworzy zwój linii śrubowej o skoku równym wy-
sokości arkuszy blach (rys. 16-49a). Następnie przymocowuje się na całym obwo-
dzie nośne rolki toczne i napędowe (rys. 16-49b). Na rolkach tych stawia się
i spawa górny pas płaszcza zbiornika (rys. 16-49c), którego dolna krawędź ma
również kształt linii śrubowej. Dolna krawędź blach górnego pasa nie styka się bez-
Rys. 16-49. Kolejne fazy montażu zbiornika metodą podbudowy pierścieni (opis w tekście)
484
Rys. 16-50. Nośne rolki
toczne i napędowe [120]
l — rolka napędowa, 2 — rol-
ka toczna, 3 — listwa
pośrednio z rolkami nośnymi, lecz za pośrednictwem specjalnych listew o prze-

kroju korytkowym (rys. 16-50). Listwy te, przymocowane do blach za pomocą
śrub, usztywniają pas górny oraz zapewniają równomierny rozkład nacisków ro-
lek na blachy i zmniejszają opory przy obrocie płaszcza.
Po wykonaniu tych operacji lub też równocześnie z montażem górnego pasa
montuje się stężenia wiatrowe i pomost w przypadku zbiorników z dachem
pływającym, lub więźbę dachową z pokryciem - w przypadku zbiorników
z dachem stałym. Po całkowitym zakończeniu prac dotyczących dolnej i górnej
czyści zbiornika następuje faza budowy płaszcza, której przebieg polega na wy-
konaniu kilku czynności powtarzających się okresowo.
Po zakończeniu montażu górnego pasa (rys. 16-49c) włącza się napęd rolek,
wskutek czego górna część zbiornika zaczyna się na nich obracać. Obrót powoduje
umorzenie tzw. okna montażowego. Z chwilą gdy okno montażowe osiągnie
długość ok. 6,50 m, potrzebną do zmieszczenia kolejnego arkusza blachy o dhlgo-
ści 6,00 m, napęd zostaje wyłączony. Z odcinka dolnej krawędzi blachy górnego
pasa, który opuścił już rolki i znalazł się w oknie montażowym, zdejmuje się listwy
usztywniające, a w okno wstawia się - za pomocą wciągarki ręcznej - arkusz
blachy (rys. 16-51); po dopasowaniu arkusz ten przyspawa~się do dolnego brzegu
Rys. 16-51. Wprowadza-

nie arkusza blachy do
okna montażowego [120]
435
górnej części płaszcza (po zdjęciu listew) i do sąsiedniego arkusza (tylko po strome
obrotu). Poprzednio zdjęte listwy zamocowuje się na dolnej krawędzi wmontowa-
nego w okno arkusza. W ten sposób okno montażowe zostaje zabudowane, po
czym uruchamia się silniki napędowe i wymienione wyżej operacje wykonuje się
ponownie, aż do osiągnięcia projektowanej wysokości zbiornika. Kolejne fazy
wykonania zbjornika przedstawiono na rys. 16-49d, e, f.
Po zamontowaniu ostatniego arkusza górną część płaszcza podnosi się za
pomocą specjalnych śrub, usuwa się rolki i listwy usztywniające, a po opuszczeniu
wykonuje zespawanie górnej i dolnej części płaszcza.
Opisany sposób budowy zbiorników ma wiele zalet technicznych i ekono-
micznych, z których można wymienić:
— dobre warunki bezpieczeństwa i higieny pracy z uwagi na wykonywanie
wszystkich prac montażowych i spawalniczych oraz dokonywanie kontroli technicz-
nej na poziomie terenu,
— dobrą jakość wykonywanych robót montażowych i spawalniczych z uwagi
na możliwość bieżącej ich kontroli, prześwietlania spoin oraz usuwania ewentual-
nych usterek na poziomie terenu,
— wyeliminowanie drogiego, ciężkiego sprzętu montażowego,
— zmniejszone koszty budowy dzięki wyeliminowaniu konieczności wykony-
wania prac na wysokości.
16.3.5.4. Montaż metodą riilonową. W krajowych warunkach technicznych

rulonowa metoda montażu dotyczy zbiorników o maksymalnej wysokości 12 m
i średnicy 24 m (objętość ok. 5000 m 3 ).
Dno i płaszcz zbiornika, po wykonaniu spawania, zwija się w rulony na specjal-
nych urządzeniach, których schemat znaleźć można w literaturze [88], [120].
Po dostarczeniu rulonów na miejsce budowy przystępuje się do rozwinięcia dna,
które zwykle jest zwinięte w dwóch częściach w jeden rulon. Ze względu na
małą grubość blach dno rozwija się łatwo, bez przykładania sił zewnętrznych.
Po ułożeniu dna rulon płaszcza zbiornika ustawia się pionowo najczęściej za
pomocą żurawia samochodowego. Aby podczas rozwijania (rys. 16-52) zmniejszyć
tarcie rulonu o dno zbiornika, rulon ustawia się na tacy poślizgowej, pod którą
znajduje się warstwa gęstego smaru. Przed rozpoczęciem rozwijania rulonu należy
usztywnić swobodną krawędź płaszcza (np. przez przyspawanie dwuteownika
i unieruchomienie go układem lin).
Do rozwijania rulonu na żądaną średnicę zbiornika używa się wciągarki ele-
ktrycznej lub ciągnika gąsienicowego, połączonych z liną przymocowaną do rulonu
za pośrednictwem specjalnego uchwytu przyspawanego do blach (rys. 16-53).
Uchwyt ten, w miarę postępu robót, jest odcinany i spawany w nowych miej-
scach.
Prawidłowe usytuowanie płaszcza zbiornika na wytrasowanym obrysie uzy-
skuje się przez przyspawanie na całym obwodzie dna ograniczników z płaskowni-
ków lub kątowników. Ze względu na dużą różnicę grubości dolnych i górnych
blach płaszcza, podatność górnej części zbiornika jest znacznie większa niż części
486
Rys. 16-52. Montaż zbiornika metodą rulonową; rozwijanie płaszcza [120]
Rys. 16-53. Uchwyt do przymocowania liny do

rulonu
l — zewnętrzna warstwa blach rulonu, 2 — uchwyt do
mocowania liny, 3 — lina ciągnąca, ł — podkładka
dolnej, a zatem krawędź płaszcza musi być w miarę rozwijania usztywniana

wiązarami. Końcową czynnością montażową jest zamknięcie krawędzi płaszcza.
Czynność tę wykonuje się stosując specjalne oprzyrządowanie, które nadaje
końcówkom odpowiedni kształt i umożliwia wykonanie spoin.
Zaletą metody rulonowej jest znaczne skrócenie prac montażowych i wykony-
wanie większości spoin w warsztacie.
Możliwe jest także dostarczanie w rulonach prefabrykowanych dachów stożko-
wych zbiorników.
487
16.3.6. MONTAŻ ZBIORNIKÓW KULISTYCH
Montaż tego typu zbiorników jest bardzo trudny z uwagi na kulisty kształt po-
włoki, jak również bardzo małe dopuszczalne odchyłki od tego kształtu oraz
na wysokie wymagania dotyczące wykonania spoin (wysokie ciśnienie w zbiorniku
i niekorzystne wpływy atmosferyczne).
Ze względu na duże wymiary montaż zbiorników kulistych przeprowadza się
z reguły na miejscu budowy, łącząc poszczególne blachy (wytłoczki) za pomocą
spawania, przy czym rozróżnić można dwie metody. Metoda tradycyjna polega
na montażu poszczególnych arkuszy w miejscu wbudowania i łączeniu ich za
pomocą spawania ręcznego. Drugim sposobem montażu zbiornika jest tzw.
metoda połówkowa, polegająca na wykonaniu górnej połówki na poziomie terenu,
a następnie połączeniu jej z połówką dolną wzdłuż równika.
Montaż metodą tradycyj na może rozpoczynać się od czaszy dolnej lub
od pierścienia równikowego. Ten drugi sposób zaleca się stosować dla zbiorników
o mniejszych średnicach (do 10 m).
W tradycyjnej metodzie montażu, w celu uniknięcia spawania w niedogodnych
pozycjach, stosuje się czasem wstępne łączenie dwóch wytłoczek na specjalnych
stołach zainstalowanych na placu budowy.
Przy rozpoczynaniu montażu od pierścienia równikowego scalanie powłoki
przebiega następująco: w pozycji poziomej łączy się słup z blachą zbiornika
(przylegającą do tego słupa) wraz z wyposażeniem do montażu (uchwyty, wspor-
niki rusztowań itp.). Następnie ustawia się dwa słupy na fundamencie (rys. 16-54),
Rys. 16-54. Schemat montażu zbiornika metodą

od pierścienia równikowego
l — montowana blacha, 2 — odciągi montażowe, 3 — słupy
główne
Pomiędzy dwie blachy przymocowane do słupów wprowadza się wytłoczkę łączącą.

Po wykonaniu całego pierścienia montuje się pierścień dolny, a następnie górny
(zbiorniki wykonywane tą metodą mają z reguły tylko trzy pierścienie). W ostatniej
kolejności wykonuje się czasze dolną i górną.
Do regulacji krawędzi blach przed spawaniem stosuje się różne uchwyty,
których przykłady pokazano na rys. 16-55a-d.
Montaż konstrukcji zbiornika od dolnego pasa przedstawiony jest tu na przykła-
3
dzie zbiornika o pojemności 32 000 m , wzniesionego przez Warszawskie Przed-
siębiorstwo „Mostostal" w d. Berlinie Zachodnim [93].
488
Rys. 16-55. Pomocnicze uchwyty montażowe
Przed przystąpieniem do montażu dolnej czaszy ustawiono maszt pomocniczy

i zmontowano całość konstrukcji wsporczej zbiornika (rys. 16-56). Blachy dru-
giego pasa opierano na pasie pierwszym w kolejności: dwie blachy obok siebie
i dwie po stronie przeciwległej. Zamykająca blacha miała naddatek wymiaru
80 mm w celu dopasowania i docięcia na budowie. Pozostałe pasy montowano
analogicznie.
Rys. 16-56. Schemat montażu dolnej

czaszy zbiornika' kulistego
l — maszt pomocniczy, 2 — podpory monta-
żowej 3 — rusztowanie rurowe
Rys. 16-57. Montaż zbior-

nika kulistego metodą po-
łówkową
489
Wadą przedstawionej metody jest to, że montaż rozpoczyna się od dolnej
czaszy, co wymaga bardzo dużej dokładności, gdyż błędy rosną i osiągają najwyższą
wartość w pasie równikowym. Zaletami tej metody są mniejsza pracochłonność
i mały udział pracy sprzętu.
Metoda połówkowa montażu zbiorników kulistych (rys. 16-57) polega
na scaleniu półkul osobno na stanowisku usytuowanym na poziomie terenu,
a następnie na ich połączeniu w miejscu montażu za pomocą żurawia, dźwigu
bramowego lub dźwigu samochodowego. Zaletą tej metody jest to, że dużą ilość
spoin wykonuje się jako podolne. Stosowanie tej metody jest jednak ograniczone
wymiarami konstrukcji.
WYKAZ PIŚMIENNICTWA
[1] Ahmadi-Kashani K., Bell A. J . : The Representation of Cables Subjected to General Loadingj.
Space Structures, Elsevier Applied Science, Essex Vol. 2, 1986/1987.
[2] Ainbinder A. B., Katnersstein A. G.: Rascziot magistralnych truboprowodow na procznost'
i ustojczimost'. Izdatielstwo Nedra, Moskwa 1982.
[3] Augustyn J,, Śledziewski E.: Technologiczność konstrukcji stalowych. Wyd. II. Arkady,
Warszawa 1981.
[4] Babicki B.: Konstrukcja o sztywnym centralnym układzie nośnym podtrzymującym zewnę-
trzny układ zawieszony w warunkach wpływów sejsmicznych. Praca doktorska. Vancouver,
Warszawa 1974.
[5] Bell T., Plank R. (tłum. A. Wieka): Mikrokomputery w inżynierii lądowej. Arkady, War-
szawa 1987.
[6] Bielenia E. J„ Priedwaritielno napriaźenn\jemeralliczeskije konstrukcji. Strojizdat, Moskwa
1975.
[7] Bielenia E. J. i inni: Metalliczeskije konstrukcji. Izdatielstwo literatury po stroitielstwie,
Moskwa 1973.
[8] Bogucki W.: Budownictwo stalowe. Cz. II. Arkady, Warszawa 1977.
[9] Bogucki W., Żybunowics M.: Tablice do projektowania konstrukcji metalowych. Wyd. I I I .
Arkady, Warszawa 1984.
[10] Bolotin W. W.: Dinamiczeskaja ustojcziwost' uprugich sistiem GITIL, Moskwa 1956.
[11] Bródka J., Garncareh R.s Ałilaczezoski K.: Blachy fałdowe W budownictwie stalowym.
[12] Bródka J,, Khbukowski J.: Sprężone konstrukcje stalowe. Arkady, Warszawa 1965.
[13] Bródka J., Kwaśniewski M., Łypacewicz K,: Przestrzenne przekrycia strukturalne. Cz. I-IV.
Konstrukcje Metalowe nr 1/1973, nr 4/1973. Prace COBPKM „Mostostal" nr 1/1975.
[14] Bródka J., Łubińshi M.: Lekkie konstrukcje stalowe. Arkady, Warszawa 1978.
[15] Brył S.: Konstrukcje stalowe hal przemysłowych. Arkady, Warszawa 1958.
[16] Chang F. K,: Human Response to Motions in Tali Buildings. Proc. ASCE (Str. Div.)
nr 6/1973.
[17] Ciesielski R.: Analiza źródeł wpływów sejsmicznych i parasejsmicznych występujących
w Polsce. Sympozjum „Wpływy sejsmiczne na budowle". Politechnika Krakowska, Kraków
1978.
[18] Ciesielski R., Czosnozoski M., Faix-Dąbrowski Z.: Polskie realizacje i tendencje rozwojowe
konstrukcji przemysłowych. Mat. IV Konf. „Konstrukcje Metalowe", t. I, Warszawa 1970.
490
[19] Ciesielski R., Kawecki J.: Wyznaczanie współczynnika działania porywów wiatru dla wolno
stojących kominów stalowych — wykresy i tablice. Inżynieria i Budownictwo nr 7/1980.
[20] Ciesielski R., Maciąg E., Tatara T.: Ocena tłumienia drgań w budynkach prefabrykowanych
w świetle ich badań w skali naturalnej. XXXIV Konferencja naukowa KILiWPAN i Komi-
tetu Nauki PZITB, Gliwice - Krynica 1988.
[21] Czernecki J., Giżejowski M., Karczewski J., Łubiński M.: Przestrzenne przekrycia prętowe.
COIB, Warszawa 1978
[22] Czemikin W. L: Projektirowanije, soorużenije i eksphiatacja nieftiebaz, Gostotechizdat,
Moskwa 1949.
[23] Czyżewski E.: Hiperstatyczny pionowy tężnik kratowy w wielokondygnacyjnym szkielecie
stalowym. Zeszyty Problemowe „Mostostal", Warszawa 1972.
[24] Dawidowicz P., Merunowicz W.: Naprężenia krytyczne dla stopu aluminium PA45, Inży-
nieria i Budownictwo nr 6/1975.
[25] Du Chateau S.: De la tridirectionnelle SDC-a 1'Unibatles ąueląues moyens structuraux
d'integrer la pensie techniąue dans la creation architecturale. Second International Con-
ference on Space Structures. Reports. University of Surrey, September 15-18, 1975.
[26] Du Chateau S.: Les tridimensionnelles industrialisees. Techniąues et Architecture nr 5/1969.
[27] Eichhom F., Reiner T.: Stockhausen, Langzeit und Alterungsverhalten von Metallkle-
berbindungen mit hoherfestcn Schmelzklebstoffen, Schweissen und Schneiden 38 (1986),
Heft 4.
[28] Ernst H.: Die Hebezeuge, Banc II. Winden und Krane, Vieweg und Sohn, Braunschweig
1959.
[29] Faltus F.: Technologia produkcji (z Sympozjum IABSE). Biuletyn Branżowy „Mostostal"
nr 1-2/1973.
[30] Filipowias A., Idziktnoski J,, Żóltowski W.: Analiza naprężeń w belkach jezdnych suwnic
podwieszonych. Inżynieria i Budownictwo nr 4/1977.
[31] Filipowicz A., Idzihowski J., Żółttwski W.', Kształtowanie i podstawy obliczenia torów jezd-
nych suwnic podwieszonych, Inżynieria i Budownictwo nr 5/1976.
[32] Filipowics A., Kteita L., Panctwicz Z., Włodarczyh W., Żółtowski W.: Problemy projekto-
wania i kształtowania hal stalowych z transportem podwieszonym. COIB, Warszawa 1975.
[33] Filipowicz A., Wlodarczyk W.\ Ocena wpływu obciążeń od podwieszonych urządzeń dźwi-
gowo-transportowych. Archiwum Inżynierii Lądowej nr 1/1973.
[34] Filipowics A., Żóltowski W.: Obliczanie konstrukcji stalowych (pod red. M. Łubińskiego).
Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1981.
[35] France — les diyers systemes. Techniąues et Architecture nr 309/1976.
[36] Gaczek M., Kawecki J.: Zagadnienia zmęczeniowe w analizie poprzecznych drgań kominów
stalowych. Inżynieria i Budownictwo nr 5/1988.
[37] Gorin A. A.: Nierazricznaja bałka z krugowoj osju. Mietod pieremieszczenij. Inż. Sborniki
t. 3, 1946.
[38] Grabowski J.: Wyboczenie giętne prętów ze stopów aluminium. Inżynieria i Budownictwo
nr 8/9/1982.
[39] Grigoliuk E. I., Kobanow W. W.: Ustajecziwost' obłoczek, Moskwa 1978.
[40] Gumy T. R.: Zmęczenie konstrukcji spawanych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,
Warszawa 1973.
[41] Gutkoioski W.: Regularne konstrukcje prętowe. PWN, Warszawa 1973.
l [42] Gutkowski W. i inni: Obliczenia statyczne przekryć strukturalnych. Arkady, Warszawa 1981.
[43] Hart F., Henn W., Somag H.: Stahlbauatlas, Verlag Architektur, Baudetail, Miinchm 1974.
[44] Hetse S.: Zagadnienia dynamiczne i zmęczeniowe wolno stojących kominów stalowych.
Inżynieria i Budownictwo nr 9/1977.
|45] H-irsch R.: Practical experiences respective passire control of steel chironey vibrarions by
means of a ncw type auxiliaty damping system. 5 — Internat. Chimney Congress-Proceed-
ings, Essen 1984.
491
[46] Hojarczyk S., Filipowicz A., Żuk U.: Pewne problemy projektowania wolno stojących
kominów stalowych. Inżynieria i Budownictwo nr 12/1976.
[47] Instytut Techniki Budowlanej: Wymagania techniczno-budowlane dla obiektów budowla-
nych wznoszonych na terenach podlegających wpływom eksploatacji górniczej. Warszawa
1975.
[48] International Conference, Preprits, Planning and Design of Tali Buildings t-1. Lehigh Uni-
versity. Bethlehem Pa 1972.
[49] Jankowiak W.: Konstrukcje metalowe. PWN, Poznań 1983.
[50] Jehmilich G.: Anwendung und IJberwachung von Drektscilen. VEB Yerlag Technik. Berlin
1985.
[51] Johnston B. C.: Guide to Stability Design Criterie for Metal Structures, Structural Stability
Research Council. J. Wiley and Sons, New York, London — Sydney — Toronto 1976
(3-Edition).
[52] Karczewski J.: Analiza sprężysto-plastycznej pracy obciążonych zmiennie przestrzennych
konstrukcji prętowych. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej. Prace Naukowe. Budow-
nictwo nr 46, Warszawa 1976.
[53] Karczewski J., Kónlg J. A.: Analiza geometrycznej niezmienności kratownic przestrzennych.
[54] Karczewski J. A.: Sprężone konstrukcje stalowe. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej,
Warszawa 1981.
[55] Kawecki J., Markucki J.: Metody dynamiczne obliczania budowli na wpływy sejsmiczne.
[56] Kącskowski Z.: Metoda określania geometrycznej niezmienności kratownic przestrzennych
typu struktur o różnych siarkach prętów. Prace COBPKM „Mostostal", nr 1/1976.
[57] Kączkomki Z., Źyburtowicz M. J.: Rozwiązywanie rusztów płaskich o prętach zakrzywio-
nych. Archiwum Inżynierii Lądowej nr 8/1962/3.
[58] Khan F. R.: Tendances actuelles dans la construcrion des irnrneubles de gremele hautcux
a structure en beton arme et en acier. Annales ITBTP nr 281, Mai 1971.
[59] Kleliwgd A., Hasselbach A.: Mehrfeldrahmen. Yerlag von Wilhelm Ernst, Berlin 1963.
[60] Khinogel A., Hasselbach A.; Rahmenformeln. Wilhelm Ernst Yerlag, Berlin 1974.
[61] Kleśta L., Pancewicz Z.: Wymiarowanie klejonych połączeń konstrukcji metalowych. Inży-
nieria i Budownictwo nr 8/1964.
[62] Korszyński W.: Obliczenia statyczno-wytrzymałościowe torów jezdnych transportu pod-
wieszonego (część druga). Biuletyn Techniczny Biur Projektów Budownictwa Przemyśle
wego nr l /1972.
[63] Korszyński W.: Projektowanie torów jezdnych transportu podwieszonego. Biuletyn Technicz-
ny Biur Projektów Budownictwa Przemysłowego nr 5/1971.
[64] Kowal Z.: Wybrane działy z konstrukcji metalowych. Cz. I i II. Wyd, Politechniki Wrocław-
skiej, Wrocław 1973.
[65] Kozlowskijf : Montaż stalowej konstrukcji hali głównej nowej odlewni żeliwa w FSC Lublin.
[66] Kozlowski T.: Stalowe maszty i wieże radiowe i telewizyjne. Arkady., Warszawa 1963.
[67] Kral L.; Elementy budownictwa przemysłowego. PWN, Warszawa 1975.
[68] Krzyśpiak T.: Konstrukcje stalowe hal. Arkp.dy, Warszawa 1976.
[69] Kwiatkowski A., MidakJ.: Projektowanie, wykonawstwo i eksploatacja stalowych kominów
be^ wykładzin — wnioski z awarii i przeglądów. Inżynieria i Budownictwo nr 4/1984.
[70] Lian T. C., King-Wai Leung: Torsion analysis of córę wali structures by transfer matrix
rn.el.hod. Structural Engineer nr 4/1975.
[71] Lożkin B. G., Stniljański O. M.\ Konstrukcji puriej podwieenogo promyszlennogo transpor-
ta. Moskwa 1968.
[72] Łtibiński Af.j Filipirdiicz A., Żóhowski W,: Wymiarowanie konstrukcji stalowych metoda
stanów granicznych, Wyd. III, PWN, Warszawa 1984.
492
[73] Łubiński M., Fittpowicz A., Żóltowski W.: Konstrukcje metalowe. Cz. I. Podstawy projekto-
wania. Arkady, Warszawa 1986.
[74] Łubiński M., Kwiatkowski J.: Systemy statyczno-konstrukcyjne wysokich budynków stalo-
wych. Planowanie i Projektowanie Budynków Wysokich. Konferencja Regionalna. Referaty
Generalne. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1972.
[75] Łypacewicz K.: Budynki wysokościowe o konstrukcji stalowej wzmocnionej ścianami żelbeto-
wymi. Konferencja Regionalna Budynków Wysokich, Warszawa 1972.
[76] Mach J., Polisiewicz M.: Montaż kominów stalowych o wysokości 180 m metodą wypychania.
[77] Mach J., Polisiewicz M.: Projekty wymiany dachu metodą nasuwania w obiektach o produkcji
ciągłej. Inżynieria i Budownictwo nr 9/1985.
[78] Machowski A., Murzewski J.: Szkielety stalowe budynków wielokondygnacyjnych. Politech-
nika Krakowska, Kraków 1988.
[79] Makowski Z. S.: Steel Space Structures. Michael Joseph, London 1965.
[80] Maslowski R.: Zastosowanie tłumików mechanicznych do zmniejszania drgań budowli
wieżowych. Inżynieria i Budownictwo nr 1/1983.
[81] Mendera Z.: Normalizacja warunku stateczności powłok walcowych i kulistych. VII Międzyn.
Konf. Nauk.-Techn. „Konstrukcje Metalowe", Gdańsk 1984.
[82] Mengennghamen M.: Raumfachwerke aus Staben und Knoten, Bauverlag GMBH, Wies-
baden und Berlin 1975.
[83] Michałowski W., Trsop S.: Budowa rurociągów dalekiego zasięgu. Wydawnictwa Naukowo-
-Techniczne, Warszawa 1982.
[84] Mromliński R.: Konstrukcje aluminiowe. Wyd. III. Arkady, Warszawa 1975.
[85] Murzewski jf., Mendera Z.: Metoda stanów granicznych przystosowana do obliczeń konstruk-
cji wsporczych linii elektroenergetycznych. XXI Konf. Nauk. KILiW PAN i KN PZITB,
Krynica 1975.
[86] Pierzchlewicz J.: Projektowanie i realizacja obiektów budowlanych na terenach sejsmicznych.
Centralny Ośrodek Informacji Budownictwa, Warszawa 1983.
[87] Praca zbiorowa: Konstrukcje metalowe (pod red. E. Httdebranda i M. Łubińskiegd). Wyd.
Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 1966, cz. III i IV.
[88] Praca zbiorowa: „Mostostal" 1945-1970, postęp techniczny, osiągnięcia, kierunki rozwoju.
WKC, Warszawa 1970.
l [89] Praca zbiorowa: Poradnik projektanta konstrukcji metalowych (pod red W. Boguckiego).
(
—' Arkady, Warszawa 1982, cz. II.
[90] Praca zbiorowa: Metalliczeskije konstrukcji (pod red. E. J. Bielenia). Izdatielstwo Literatury
po Stroitielstwu, Moskwa 1973.
[91] Praca zbiorowa: Napowietrzne linie elektroenergetyczne wysokiego napięcia. WNT, War-
szawa 1973.
[92] Praca zbiorowa: Przekrycia strukturalne (pod kier. J. Bródki). Arkady, Warszawa 1985.
[93] Praca zbiorowa: 30 lat Mostostalu — rozwój i osiągnięcia 1945-1975, Branżowy Ośrodek
Informacji Technicznej i Ekonomicznej „Mostostal", Warszawa 1975.
[94] Praca zbiorowa: Mechanika budowli z elementami ujęcia komputerowego (pod red. G. Ra-
kozoskiegtf). Arkady, Warszawa 1984.
[95] Ratner I.Ja.: Projektirowanije podwiesnych tołkajuszczich konwejerow. Moskwa 1939.
[96] Rusheweyh H.: Dynamische Windwirkung an Bauwerken. Bauverlag GMBH 3 Wiesbaden —
Berlin 1982.
[97] Schaefer K.: Turme und Maste aus Stahl, Handbuch fur den Stahlbau. Band III. Berlin
1975.
[98] Schneider H.: Das John Hancock Center neues Hochhausin Chicago. Der Stahlbau nr 5/1969.
[99] Sieczkowski J., Kapela M., Winiarski M.: Udział trzonu i ramy zewnętrznej w przenoszeniu
momentów skręcających budynków wysokich. Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej
z. 99, 1987.
[100] Sieczkowski J.: Projektowanie budynków wysokich z betonu. Arkady, Warszawa 1976.
493
[101] Smith Stafford B.: Recent Developments in the Methods of Analysis for Tali Building Struc-
tures. Civil Engineering and Public Works Review, December 1970.
[102] Solecki E., Rakowski G.: Pręty zakrzywione. Obliczenia statyczne. Arkady, Warszawa 1965.
{103] Stahl im Hochbau, Handbuch fur Berechnung und Ausfuhrung von Stahlbauten. Yerlag
Stahleisen, MBH, Dusseldorf 1967.
[104] Stalowe konstrukcje budowlane. Praca zbiorowa pod red. J. Medwadowskiego. PWN, War-
szawa 1980,
[105] Strielecki i inni: Konstrukcje stalowe. Arkady, Warszawa 1957.
[106] Structural Design of Tali Steel Buildings, Monograph on Planning and Design of Tali
Buildings, Yolume SB. America Society of Civil Engineers, New York 1979.
[107] Szmelter J., Derm K., Kobza W., Lipiński J.: Systemy wielostopniowej syntezy struktury.
Mechanika i komputer, t. 3, Warszawa 1980.
[108] Tso W. K., Biswas T. K : Analysis of córę wali structure subjected to applied torgue. Building
Science nr 3/1973.
[109] Uhlmann W.\ Ausgewahlte Rahmenformeln fur das Tragrastyerfahren. Yerlag von Wilhelm
Ernst, Berlin 1979.
[110] Wirkowski C.: Analiza obciążeń porywami wiatru konstrukcji zbiornika wieżowego na wodę.
VII Międzyn. Konf. Nauk.-Techn. „Konstrukcje Metalowe", Gdańsk 1984.
[111] Wirkowski C.: Badanie dynamicznego oddziaływania wody w zbiornikach wieżowych.
[112] Wiśniewski J.: Projektowanie kominów stalowych przy zastosowaniu programu KOSTAL 83.
[113] Wiśniewski J.: Propozycja obliczania kominów stalowych z uwzględnieniem zmęczenia
materiału. Inżynieria i Budownictwo nr 4/1985.
[114] Wiśniowski J., Wlodurczyh W,', Trwałość kominów stalowych jako problem projektowania
i normalizacji. VIII Międzyn. Konf. Nauk.-Techn. „Konstrukcje metalowe", Gdańsk 1989.
[115] Wojnowski W.: Konstrukcje aluminiowe, Poradnik inżyniera i technika budowlanego, t. 5.
[116] Wojnowski W.: Ważniejsze prace COBPKM „Mostostal" zrealizowane w ramach problemu
węzłowego. Inżynieria i Budownictwo nr 9/1985.
[117] Wolnir A. S,: Ustojcziwost' deformirujennych sistem. Moskwa 1967.
[118] Ziółko J.\ Badania aerodynamiczne modeli stalowych zbiorników z pływającymi dachami.
Archiwum Inżynierii Lądowej t. XXIII, z. 4, 1977.
[119] Ziółko J.: Montaż kominów stalowych. Inżynieria i Budownictwo nr 12/1973.
[120] Ziółko J., Orlik G.: Montaż konstrukcji stalowych. Arkady, Warszawa 1980.
[121] Ziólko J.: Uszkodzenia konstrukcji zbiorników stalowych. Inżynieria i Budownictwo nr
12/1975.
[122] Ziółko J.: Zbiorniki metalowe na ciecze i gazy. Wydanie 2. Arkady, Warszawa 1986.
[123] Zybin J.I., Szumickij O. I., Kusznier S. G.: Unifikacja konstrukcji wytjażnych baszen.
Promyszlennoje Stroitielstwo nr 11/1981.
[124] Żur miski J. A.: Obciążenie wiatrem budowli i konstrukcji. Arkady, Warszawa 1978.
[125] ŻurańshiJ. A,'. Współczynnik oporu aerodynamicznego i obciążenie wiatrem komina o prze-
kroju kołowym z drabinką włazową. Prace COBPBP „Bistyp" nr 6/1983.
[126] Augustyn J.: Projektowanie wysokich budynków stalowych w świetle polskich norm i prze-
pisów. Konf. Reg. Plan. i Proj. Bud. Wys., Warszawa 1972.
[127] Ciesielski R.} Kazuecki J.: Obliczenia dynamiczne wysokich kominów na działanie porywów
wiatru traktowanych jako pojedyncze impulsy. Czasopismo Techniczne nr 9-B/1968.
[128] Ciesielski R., Kawecki J.: Schematy pracy dynamicznej budynków w świetle weryfikacji
pomiarowej. XVII Konf. Nauk. KILiW PAN i KN PZITB, Krynica 1971.
[129] Ciesielski R.: Zagadnienia dynamiczne w projektowaniu wysokich budynków. Konf. Reg.
Plan. i Proj. Bud. Wys., Warszawa 1972.
494
CI30J Czyźewsfti B.: Konstrukcja wieżowca Domu AKademicKiego FolitecnniKi Warszawsiaej.
[131] Kawecki J.: Analiza drgań własnych wysokich budynków z uwzględnieniem różnych wa-
runków ich pracy. Rozprawa doktorska, Kraków 1972.
[132] Kozłozoski A.: Tężniki wiatrowe stalowych wieżowców na stronie wschodniej ul. Marszał-
kowskiej w Warszawie. Inżynieria i Budownictwo nr 7/1965.
[133] Kwiatkowski J., Nowak A. S., Patorski J.: Konstrukcje trzonowe stalowych budynków
wysokich. Konf. Reg. Plan. i Proj. Bud. Wys., Warszawa 1972.
[134] Łypacewicz K.: Budynki wysokościowe o konstrukcji stalowej wzmocnionej ścianami żelbe-
towymi. Konf. Reg. Plan. i Proj. Bud. Wys., Warszawa 1972.
[135] Madej A,, Wolowicki W.: Obliczanie doraźnej nośności przekroju zespolonego typubeton-stal
przy uwzględnieniu krzywoliniowej zależności dla betonu.
[136] Mc Cormac J. E.: Structural Analysis. International Textboock Co. Scranton Fa, 1960.
[137] Norris C. B., Wilbur J. B.: Elementary Structural Analysis. Mc Graw-Hill Boock Co.,
Inc., New York 1960.
[138] Pancetiricz Z., Arciszewski T.: Przybliżona analiza statyczna stężeń W postaci złożonych
układów kratowych współpracujących ze szkieletem przegubowym. Konf. Reg. Plan. i Proj.
Bud. Wys., Warszawa 1972.
[139] Smith Stafford B.: Modifled beam method fora nalysis of symmetrical inter-connected shear
walls. I.ACI, December 1970.
[140] Żurawśki Jerzy A,: Problemy związane z działaniem wiatru na budynki wysokie, Konf. Reg.
Plan. i Proj. Bud. Wys., Warszawa 1972.
[141] Hajduk J., Osiecki J.: Ustroje cięgnowe. WNT, Warszawa 1970.
[142] Kolendowicz T.: Mechanika budowli dla architektów. Arkady, Warszawa 1977.
[143] Makowski Z. S.: Analysis, Design and Construction of Double-Layer Grids, Applied Science
Publishers, Halstead Press, London and New York 1981.
[144] Makowski Z. S.: Analysis, Design and Construction of Braced Barrel Vautts, Elsevier Applied
Science Publishers Ltd., London 1985.
[145] Makowski Z. S.: Analysis, Design and Construction of Braced Domes. Granada Publishing
Company, London 1984.
[146] Biegun G. B.: K rasczotu prostranstwienno-stieriniewych pokrytij bezbalocznogo tipa,
Stroitielnaja miechanika i rasczot soorużenij nr 6/1967.
WYKAZ NORM
Normy krajowe
PN-86/B-02005 Obciążenia budowli. Obciążenia suwnicami pomostowymi, wciągarkami i wciąg-

nikami.
PN-80/B-02010 Obciążenia W obliczeniach statycznych. Obciążenia śniegiem.
PN-77/B-02011 Obciążenia W obliczeniach statycznych. Obciążenia wiatrem.
PN-86/B-02013 Obciążenia budowli. Obciążenia oblodzeniem.
PN-86/B-02015 Obciążenia budowli. Obciążenie zmienne środowiskowe. Obciążenie temperaturą.
PN/B-02170 Ocena szkodliwości wpływów drgań i wstrząsów w budynkach.
PN-88/B-03004 Kominy murowane i żelbetowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
PN-90/B-03200 Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
PN-79/B-03204 Konstrukcje stalowe. Maszty oraz wieże radiowe i telewizyjne. Obliczenia sta-
tyczne i projektowanie.
PN-84/B-03205 Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Stalowe konstrukcje wsporcze.
Obliczenia statyczne i projektowanie,
495
PN-81/B-03210 Konstrukcje stalowe. Zbiorniki walcowe pionowe na ciecze. Obliczenia statyczne
i projektowanie.
PN-83/B-03211 Konstrukcje stalowe. Zbiorniki kuliste ciśnieniowe stałe. Obliczenia statyczne
i projektowanie.
PN-85/B-03215 Konstrukcje stalowe. Zakotwienia słupów i kominów.
PN-82/B-03300 Konstrukcje zespolone stalowo-betonowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
Belki zespolone krępe.
PN-86/B-03301 Konstrukcje zespolone stalowo-betonowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
Belki zespolone smukłe.
PN-77/B-06200 Konstrukcje stalowe budowlane. Wymagania i badania.
PN-84/B-06210 Konstrukcje stalowe. Zbiorniki walcowe pionowe na ciecze. Wymagania i badania.
PN-84/B-06211 Konstrukcje stalowe. Zbiorniki kuliste ciśnieniowe stałe. Wymagania i badania.
PN-79/M-06503 Dźwignice. Podział dźwignic na grupy natężenia pracy.
PN-79/M-45453 Dźwignice. Suwnice pomostowe ogólnego przeznaczenia i odlewnicze. Ogólne
wymagania i badania.
BN-76/2378-01 Instalacje odpylające. Kominy stalowe wolno stojące.
BN/2912-01 (projekt) Konstrukcje stalowe. Belki podsuwnicowe. Obliczenia statyczne i pro-
jektowanie.
Noftny zagranicom.- i zalecenia międzynarodowe

Niemcy
T G L 10705/05 Industrieschornsteine. Stahlblechschornsteine.
T G L 22160/01 Rohrleitungen aus Stahl. Festigkeitsberechnung. Allgemeine Berechnungs-
grundlagen, April 1984.
DIN 4102 Brandverhalten von Naustroffen und Bauteilen, Teil 2 Bauteile, Begriflfe, Anfor-
derungen und Priifungen, 1977, Teil 4: Zusammenstallung und Anweadung
Klassifizierter Baustoffe, Bauteile und Sonderbauteilc, 1981.
DIN-4133 Schornsteine aus Stahl, 1973.
DIN-4133 Schornsteine aus Stahl (Projekt - 1988).
DIN 18806 Yerbundkonstruktionen, Teil 1: Yerbundstutzen, Berlin 1984.
Wielka Brytania
BS 4076/78 Specification for steel chimneys.
ZSRR
SNiP 11-45-75 Czast II. Gława 45. Stroitielnyje normy i prawiła. Normy projektir wanija,
Magistralnyje truboprowody, Moskwa 1975.
CIC1ND Model code for steel chimneys, 1988.
ISO 3898 Bases for design of structures — Notations — generał symbols, 1987.
ISO /TC/67 Steel and aluminium structures. l — Steel: Materials and design.
III III
J \
C/D v-
o o
.9?
8IBLIOTWA ÓĆNNfc MSI w Zielonej Górze
W. QZOQM89800Q2
W ostatnich latach ukazały się

następujące książki z dziedzim
II 34899/2
Jan Bródka, Rafał Garncarek Kiz\
Blachy fałdowe w budownictwie stalowym (1984)
Praca zbiorowa
Przekrycia strukturalne (1985)
Zbiorniki metalowe na ciecze i gazy Wyd. 2 (1986)
Jan Laguna. Ki/ysztof Lypacew

Połączenia śrubowe t nitowe (1986)
Połączenia spawane i zgrzewane (1987)
Warunki techniczne wykonania i odbioru robót bu-

dowiano-montazowych Tom III Konstrukcje stalowe
(1988}
,,'ei/y Z! ol k o
Utrzymanie i modernizacja konstrukcji stalowych (1991)
Si<im?,lavv Weiss Marian Gizejowski

Stateczność konstrukcji metalowych. Układy prętowe
(1991)

M.łubiński - W.żółtowski - Konstrukcje Metalowe Cz.2 Obiekty

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

M.łubiński - W.żółtowski - Konstrukcje Metalowe Cz.2 Obiekty

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr hab. inż.

Rysunków 462 • Tablic 36

Arkady • Warszawa 1992

W książce przedstawiono zasady projektowania najczęściej spotykanych obiektów budowlanych

© Copyright by Wydawnictwo „Arkady", Warszawa 1992

ISBN 83-213-3294-3 całość

Obiekty budowlane o konstrukcji metalowej stanowią obszerną i zróżnicowaną

10. Hale przemysłowe 21

10.1. Ogólna charakterystyka hal 21

11. Przekrycia o dużych rozpiętościach 128

11.1. Informacje wprowadzające 128

12. Konstrukcje szkieletowe wielokondygnacyjne 205

12.1. Informacje wprowadzające 205

12.8. Zasady obliczania budynków szkieletowych 244

13. Konstrukcje z blach 263

13.1. Informacje wprowadzające 263

14. Budowle typu wieżowego i masztowego 335

14.1. Informacje wprowadzające 335

15. Konstrukcje aluminiowe 421

15.1. Zakres stosowania konstrukcji aluminiowych 421

16. Wykonawstwo konstrukcji metalowych 441

16.1. Informacje wprowadzające 441

Wykaz piśmiennictwa 491

a — wielkość geometryczna liniowa (rozstaw, odległość, ugięcie), grubość obliczeniowa

Obciążenia, siły przekrojowe, nośność:

F — obciążenie, siła (ogólnie)

E — współczynnik sprężystości podłużnej

A — przyrost, różnica, składnik poprawkowy

10.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA HAL

10.1.1. INFORMACJE WPROWADZAJĄCE

Hale przemysłowe są to budynki najczęściej parterowe, niepodpiwniczone, prze-

Rys. 10-1. Hala z transportem podpartym podczas jej montażu

Rys. 10-2- Hala z lekką suwnicą podwieszoną

H a l e n i e o c i e p l o n e projektuje się zwykle w przypadku, gdy wnętrze obiektu

Rys. 10-4. Elementy hali

Osobną grupę elementów konstrukcyjnych stanowią urządzenia do transportu

Przez pojęcie transport wewnętrzney należy rozumieć te urządzenia i elementy,

Rys. 10-5. Tor elektrowciągu jednoszynowego

Rys. 10-7. Dźwig wspornikowy

Rys. 10-8. Usytuowanie suwnic: a) podpartych, b) podwieszonych

W halach z suwnicami podwieszonymi koła suwnicy opierają się

Rys. 10-9. Przenośniki o ruchu ciągłym

W stosunku do hal z transportem podpartym, hale z transportem podwieszo-

10.1.3. OŚWIETLENIE HAL

Oświetlenie ma istotny wpływ na rozwiązanie konstrukcyjne hali i wybór jej

Ze względu na coraz większą precyzję we wszystkich procesach technologicz-

Rys. 10-11. Konstrukcje nośne świetlików

Do nowoczesnych rozwiązań oświetlenia wnętrza należą przepuszczające

Założenia technologiczne wymagają niejednokrotnie dużych wymiarów rzutu

Rys. 10-13. Przykład rozwiązania dylatacji w układzie podłużnym hali

Dylatacje termiczne w podłużnym kierunku hali najczęściej rozwiązuje się

10.1.5. SPECYFIKA OBCIĄŻEŃ HAL

10.2. GŁÓWNE USTROJE NOŚNE HAL

10.2.1. INFORMACJE WPROWADZAJĄCE

W konstrukcji hal przemysłowych przyjmuje się zazwyczaj, że główny ustrój

Rodzaj budynku Rozpiętość naw Rozstawienie słupów Wysokość hali we-

Układy ramowe zaleca się stosować w halach wysokich, gdyż zwiększa to

Rys. 10-14. Hala z ramowym układem poprzecznym podczas jej montażu

W przypadku hal jednonawowych modułowym wymiarem poprzecznym jest

Najczęściej spotykanym układem konstrukcyjnym jest rama, w której

Układ konstrukcyjny hali wielonawowej jest z reguły połączeniem kilku układów

Rys. 10-18. Przykład hali wielonawowej o jednakowych rozpietościach i wysokościach naw:

Rys. 10-19. Hala odlewni w zakładach, metalurgicznych (udźwig suwnic Q w kN)