BKOWE

PORADNIK KONSTRUKTORA

Wydanie siódme uaktualnione

Wyd:1wnlctwa Naukowo-Techniczne •Warszawa 1987

Redaktor WNT mor &ni. BaTbara lł1•1111wr SPIS TRE$CI
Redaktor techniczny Bogumn Marczolc
Okładkę i stronę tytułową projektow.ał Paweł .Adamów

ł2UIU

W książce omówiono 7.asady konstruowania uchwytów obróbkowych oraz 1. Wiadomości ogólne o uchwytach 7
ich elementów: w;t.alaJ:\CYcb. oparowycb i podporowych, zamocowują­ l.l. Uchwyty obróbkowe, przynądy obrabiarkowe i oprawki do narzędzi 7
cych, prowadzących nanędzia, ustalających uchwyty na obrabiarkach, 1.2. Cel stosowania uchwytów obróbkowych . . IO
podziałowych, złącmych oraz korpusów uchwytów; padano równiei w- 1.3. Opłacalność stosowania uchwytów obróbkowych 12
1.4. Elementy uchwytów obróbkowych . 14
sady przeprowadzania obliczeń zwtąz.anyc.h 7. projektowaniem uchwytów
obróbkowych oraz kolejność postf:powania pny projektowaniu. Treść
książki uzupełniają pnykJady oblic?.eniowc, tabhce elementów uchwy- 2. Ustawianie pn:edmiotu obrabianego w uchwycie lff
tów oru tablice pomocnicze potrzebne przy ich konstruowaniu. Książka 2.1. Bazy obróbkowe i wymiary obróbkowe . . . . . . 15
jest przemaczona dla Inżynierów I techników - konstruklor6w uchwytów 2.2. Sześć stopni swobody prz.edmiotu obrabianego i ich odbieranie lU
i technologów, a poza tym moie służyć jako pomoc dla studentów wy- 2.3. Pojęcie ustawienia przedmiotu obrabianego w uchwycie 10
d.z.lałów mechanicznych wyższych uczelni techn1cmych 2.4. Powierzchnie ust.alajqcc przedmiotów obrabianych . . . . . • 25
!?.5. Wybór baz obróbkowych J powierzchni ustalających w przedmiocie
obrnbi:lnym . . . • . . . . . . . . . . • . • 32
2.6. Konstrukeja elementów ustalających przedmiot obrabiany w uchwycie • 33
2.6.1. Cechy prawidłowego ustal3nia przedmiotu • . . . . ·· . . :i:i
2.6.2. Wybór rodzaju ustalenia i elementów ustalających . 34
2.6.3. Blędy występujące w prudmlot.ach obrabianych . . 40
2.6.4. Elementy do ustalania pnedmiotów płaszczymami . . . . . 42
2.6.5. Elementy do ustalania przedmiotów powierz.chn.i ami walcowymi ze-
wnętr:i:nymi • • . . . . . . . . · · · · · · · 52
Podstawki pryzmowe 52. Elementy ustalające z otworami walcowymi 59
Mechanizmy samocentrujące 62. Elementy centrujące z p6łotworami 75.
UsUllanie powierzchnią walcową zewnętrzną i dużą plasz.czyzną 77.
!.G.G. Elementy do ustalania pnedmiotów powierzchniami walcowymi we-
\!. nętrUlYlDi {otworami walcowymi) . . . . • . . . . . . 78
M1•chanizmy samocentrujące 78. Mcch:mizmy samozaciskowe 92. Poje-
dyncze czopy I kołki 94. Ko1lti ustalające pełne i ścięte 96. Obliczanie
wyCU>kości kołków i czopów ustalających 102.
zIJ,7. Elementy do ustalania priedmiotów powierzchniami sto~owymi . 104
l.fl.8. Ell•mcnty do us~lania przedmiotów powierzchniami kulistymi . 107
Ił tł. 1-:lt!menty do ustalania przedmiotów gwintem . . . . • . . • 108
©Copyright by Wydawnictwa Naukowo-Techniczne
11110. t:temcnty do ustalania prLedmiot6w powierzchniami o regularnie pow-
Warszawa 1D56, 1981, 1087 lnrr.njqcym sie zarysie . . . . . . . . . . . . . . 110
Uslnt.inlc k61 zębatych 110. Ustalanie przedmiotów wielowypustami
I wfoloknrbaml 114.
All rights re rvcd
U tolnnlc prz dmiot6w według rys trnserskich 114
Printed In Polunii Ullalanlc prxcclmiotów Wl'dług obrysu ll!'i
l'r llłł nic 11rlr.dmlolu w uchwycie llD
JSHN fl3·2114 0741 11 I( n lruk J P-lcm ntOw oporowych • 12:!
lt 11 lruł\ J I m nt6w 110dporow) ch 121
i•
3. Zamocowywnnic przedmiotu obrobinnt>go w udHV.)'cic 127
I 2 2,
:'I I. Ce<;hY prawidłowego
znmocowywama pul!dminlów 127 113. ~!IZ
.3.2. Wielkość sUy zamocowania pri.cdmiolu • . • • 127 li.!ł . I •
~3
'1.3 Wybór miejsc z.amocowanln i kierunków dz1ałama stl iamoco\\an a • 129 1.1.3.~ 2 I
3.4. Zamocowania sztywne l elastyczne . . 134 ll.4
136
2 1
15. Zamocowania bez.posrcdnlc I pośr1..-dnic • . • . . . 203
3.0. Zamocowania jednomiejscowe i wiclom1e1:.cowc oraz kdnoprudmlo-
towc i wlelopriedmiotowc . . . . . . • . . . . • 136 1. Ułatwianie obsługi uchwytu, mechunizncjn
3.7. Konstrukcja elementów z.amocowuj(\cych przedmiot obrabiany w uch- uchwytów
wycie . • . . . . • 138 2 !.l
Wybór rodzaju iamocowanla 138 7.l.
:ł.7.1.
138
l,;latwian_ic n:CZl!ej obsl~gi uchwytu . . . •
3.7.2. Zamocowania gwintowe . . • . . . . 7.1.1.Wkładanie 1 WYJmownrue przedmiotu obrabianego I
Konstrukc1a elementów z.amocowujqcych 138. Obhcum1c siły zamoco- 7.1.2. ZamoC"owywanie przedmiotu obrabianego 21fj
wania 1wintowego 157. 71.3. Usuwanie wiórów z. uchwytu . . . ~ 2tiil
3.7.3. Zamocowania klinowe • . • . 158 7.1.4. Pomiar przedmiotu obrabianego w uchwycie 21
3.7.4. Zamocowania mimośrodowe 1 krzywkowe . . • . . . . . 160 7.1.5. Pn:csu~anl~ ~chwytu na obrabiarce . 27Z
Znormnliz.owane dociski mimośrodowe 160. Zasada działania doc1 ków 7.2. .Mcchanuacia 1 automatyzacja uchwytów 273
mimośrodowych 161. Określanie warunku sa mohamowności oraz oblł­ ''74
czan1~ średnicy docisku mimośrodowego 1 wzniosu mimośrodu 163. Obli-
cumic promienia sworznia l sz.erokości docisku 165. Obliczanie siły za. 8. Korpusy uchw.) łów
27!J
mocowania doc l~ków mimośrodowych 166. Projektowanie docisków i za- 8.1.
cisków mimośrodowych 167. Walki mimośrodowe 168. Dociski krzywko- Rodzaje korpu ów uchwytów
Ił 2. Korpusy s talowe . . . . !:7G
we 169. Znlcty i wndy zamocowań mimośrodowych i krzywkowych 171. Ił 3.
3.7.5. Zamocowanln diwl11niowe 171 Korpusy zeliwne • • . . 277
114. Korpusy ~ lekkich stopów • ~7
3.7.6. Zamocowania spn:!ynowe . 176
łl.S. Korpusy z tworiyw sztucznyt·h . . . 282
~1.7.7. Znmocownnia .!i iłą odśrodkową 177
3.7.8. Zamocowania pneumatyczne . . . . . . . . • 178
IJ.b.
Wymagania h."t·hnologlcznc s tawiane korpusom uch\~ yló ' '113
Uwagi ogólne 178. Cylindry (siłowniki) pneumatyczne 179. Komory pn<'u-
'1,7.
Wymn1:anł11 ek11ploatacyjne }ltawlanc korpu<;óm uchwyt6: "U'l
:.!117
matyczne (i;llowniki przeponowe) 183. Mcchanizmv zwięk~zające :illę 7.a-
mocov.ania 187. Elementy instalacji spri:żoncgo powietrza 192. 9. Elemt'nty :d qczne uchw.) tów
3.7.9. Zamocowanie hydrauliczne . . 197
3.7.10. Zamocowania pneumohydrauliczne . :?03 !I I, Rod;i;aJe riołqc?.Cń stosowan) h w budowie uchwytów
3.7.11. ZamoC'owania mechanohydraullczne • 207 (} 2. Pohtczc111;1 spoc:z) nkowc clcml'llt6w uchwvtów 2łl1ł
3.7.1!?. ZOmocowanła ręczne i nożnc . 210 V 3. l'ołączcuia ruchowe ch·mf.!nlów uchwyt6~· zug
2111
-4. Ustawianie i zamocowywanie uchwytów nn obrabiarkach 211 IO.
4.1. Uwagi ogólne . • . • . . . . . . • • . 211 IO I,
4.2. Ustal:\nie I zamocowywanie uchwytów wykonujących ruch obrotowy 21 :ł projektowaniu uch\\·y-
4.2.1. Elementy ustalające i zamocowujące . 213 JU.2. 2ll
4.2.2. Bląd ustalenia uchwytu . . . • • • • • • . • . • 217 IO 3
4.3. Ustalanie i zamocowy\1.-anic uchwytów wykonujących ruch prosto- 298
1113 1. 20!1
liniowy . . . . • . • . . • . • • • • . • • 218 10 :ł..!. 2fj I
4.4. Ustalanie 1 zamocowywanie uchwyl6w poznstając ych w spoczynku pocl- IO 3 3 2110
c·zas obróbki przcdmlot6w 222 IO:. 4 3WI
5. u~talnnie nurzędzio względem uchwytu 22G J' „
I04
J
J04 2.
IC)fl
:JO'
,111'1
5.1. Hodzajc elementów ustalających narzęd;i;1a 22G 10 4 !1111
5.2. Ustnwlaki . • • • . • 227 311
5.3. ł;lemcnty prowndzqcc narzt;dzia • . • • • . • • 229
5.3.1 . Tuleje ustalnJ;irc 1 prowadzące nnn.1;dirn • . . 229
Tull!Jkl wh•rt:m1ki1• 229. B1;1d ustulC'nln nun.'-duu w tulejce wkrum kicJ IO<łA
2:1~. TulcJP do uchwytów wytncznrsk1ch 2311.
3.IO
rl :u. 2'ł!> 11rz~clm.loll;
0
Tu ll•Jc prowudittt'l' nal'l.(l<hlu • • • ·o 331:
1;. :1 .:ł. lh 1.r1d11111m kopiowi• • . • • • • 241 nl11ll 1J1lt'11 nln ł1 irir .
t'1•I i 1. 1lt11 ntu ow.ml 1 11n::irlz.c·11 kopiowych 241 , 1Jru1dt 11l 1 ko11luw1• cho
111111 liki 111 lokc11I nch 241 , IJR4dtmlla ko1>iow1• do ubrllhkl 11n h1•wr tłoklt1dno OhtÓhkl
I n1 h 2'1R ' 331
u l111il11\\ lt Ili'"'\'"'' 'l;Jł
li I
Il
,...
li

li

"
Wykot tublic . 458 1. WIADOMOSCI OGOLME O UCHWYTACH
Tablice pomocnicze 459
Uterutura. 463
Skorowidz rzeczowy 467

1.i. Uchwyty obróbkowe, przyrządy obrabiarkowe i oprawki do

narzędzi

no środków produkcji w mechanicznej obróbce metali skrawaniem zalicza się:

t1) obrabiarki skrawające, b) narzędzia skrawające, c) uchwyty, przyrządy i 0-
1>1 nwki, d) narz~dzia i przyrządy pomiarowe oraz sprawdziany, e) urządzenia
Ir nnsportowc tzw. transportu bliskiego (przenośniki, podnośniki, podajniki itd.)
Do obróbki skrawaniem przedmioty obrabiane i narzędzia skrawające muszq
być %Witizywane z obrabiarką w położeniach odpowiada1ących zamierzonej ob-
róbce. Z\\•iqzanie przedmiotu lub narzędzia z obrabiark!l moze być :
) bczpo~rednie (rys. 1-la), gdy części przedmiotu lub narzędzia, które maJq
~ lyknć sic: z obrabiarką, mają kształty i wymiary umożliwiające bezpośrednie

- 11oląc2r:niP ie odpowiednim elementem obrabiarki, we właściwym połozeniu,

a) b)
 1 h wy t J•• 1t lu u1 zttt.17.cn 1\ ktoi c slu y albo do u .tuwicn1a pr:zcdmlotu
11111 111 ncgo (nad 11H11 mu okrdlonc•go poloicnia) na obrabiarce, albo do za.
1 11ucuwnniu go nn nlcJ, nllJo wrcs;:cic spełnia obie te funkcje razem • Ponadto
11
uo '"'Yl molt' być w razie potrzeby zaopatrzon~: w elem:nty, ~t?rc. służą ~o
I" ln1tmłn dodatkowych zadań, np. do prowad.zerua narzędz:i. (tuleJk1 w_i~r~rsk1e
w uchwytnch wiertarskich) oraz w elementy lub mechanizmy umozli':"'1ajqce
11 cl wnnu• pricdmiotowi podczas jednej operacji szer egu kolejnych okreslonych
1wl11 ··ń w1gl~dcm obrabiarki i narzędzia (bez potrzeby odmocowywania przed-
111111111), juk np. mechanizmy podziałowe.
Nu ry!I. 1-2a pokaumo uchwyt frezarski służący do ustawienia i zamocowa-
n pr)'1•clmiotu obrabianego P, w którym ma być obrabiany rowek, a na rys.
I •ti uchwyt wiertarski przestawny, w którym wierci się w przedmiocie P
ul\\lH y 1. dwóch stron, w kier unkach pokazanych strzałkami. po odpowiedn im
u t y, 11'11111 uchwytu na stole obrabiarki.
f,
Rys. 1-2. Uchwyty specjalne: a) !rezarski; b) wiertarski przestawny, c) fre-
zarski 2 połączony z przyrządem uniwersalnym l (stołem obrotowym)
W obu tych uchwytach występują elementy ustalające przedmiot: płasz­
clyzn y A korpusów 1 uchwytów oraz kołki ustalające 2 i elementy zamocowu-
Jącc przedmiot: Japy dociskowe 3 na rys. 1-2a i docisk wahliwy 3 na r ys. l-2b,
a ponadto w uchwycie wiertarskim są osadzone tulejki wiertarskie 4 (elementy
do prowadzenia narzędzi - wierteł).
Opr a w ka jest to urządzenie, które służy do ustawienia i zamocowania
n arz<:d:dn (lub narzt:dzi) na obrabiarce. Oprawkami są n p. uchwyty do wierteł,
rozwiertaków I gwintowników, trzpienie frezarskie, wytaczadła, opr awki do
nozy tokarskich itp
n Uchwyty i11ucJ11ln1• pruwl1• :r.nw z•• spdniają obie podstawowć funkcji.', lJ nlu-
1 1111 ual 1\\ 1111111 I do tnmoc• wywnnla przedmiotów obrabianych.
Pr z y r z q d (o ur 11 hl 1 1 k o \\ y) j1•i;t to urzqdzenic, które sumo\\ 1 µ17•
dluzcnic łańcucha kincnmlyc:rnqtn obrabiarki 1 ;csl przcznaczon" do roz ci w
nia JCj moiliwości obróbkowych prn.!z realizowanie dodatkowych, potr1 •bn)ch
przy obróbce ruchów w ukladtit•: przedmiot obrabiany-narzędzie. Przyrządom
jest np. stół obrotowy 1 na frezarce (rys. l-2c), który umozliwia obróbki: c11u:lq
kole3nych przedmiotów P, ustawianych i zamocowywanych w uchwycie 2 poci
czas obróbki uprzednio założonych przedmiotów; przyrządem jest tnk1.c gło
wica ·wielowrzecionowa do wiertarki jednowrzecionowej, podzielnica ilµ.
Ponieważ nazwy „uchwyt" i „przyrząd" są szeroko stosowane w przemyślr
maszynowym poza obróbkq mecha niczną skrawaniem (istnieją uchwyty i przy-
rządy spawalnicze, montażowe, do obróbki cieplnej itd.), uchwyty do mech11•
nicznej obróbki skrawaniem sq nazywane dla odróżnienia uch wy ta m i o b-
r ó b ko wym i, a przyrządy - p r zyrząd a m i obr a bi ark owy mi.
W dalszej treści poradnika zajmować się będziemy wyłącznie uchwytami
obróbkowym.i.
Uchwyty obr óbkowe - w zależności od zakresu stosowania - dzieli sii; m1
uniwersalne, specjalne i specjalizowane.
Uch w y t o b r ó b ko w y u n i we r s a 1 n y jest to uchwyt, który może
służyć. do obróbki przedmiotów o różnych kształtach i wymiarach lub ~ róż­
nych operacjach, wykonywanych na różn ych obrabiarkach. Do uchwytow uni-
wersalnych należą np. uchwyty tokarskie samocentrujące dwu- i· trójszczc:ko-
we i imadła maszynowe.
Uchwyt o b r ó b k o w y s pe c j a 1 n y jest to uchwyt przystosowany do
zw1ązywania z obrabiarką tylko określonego przedmiotu (rzadziej kilku pr7.ccl-
miotów o zbliżonych kształtach) do jednej (rzadziej kilku) operacji wykony-
wanej na tym przedmiocie.
Uchwyt obróbko w y spec ja li z o w a ny jest to uchwyt uniw1•r-
:mlny, w którym dokonano przeróbek lub który uzupełn iono elementami spP-
CJalnymi. w celu dostosowania go do przedmiotu lub operacji, do których
w swym zwykłym stanie nic nadawał się. Podkreślić należy, że takie „specja-
lizowanie" uchwytów uniwersalnych jest znacznie ekonomiczniejsze niż projek-
towanie i wykonywanie uchwytów spec3alnych, pod warunkiem, ie przepro-
wadzo:ie przeróbki uchwytu umożliwiają przywrócenie go do pierwotnej po-
staci - uniwersalnej. Typowym uchwytem specjalizowanym jest np. trójszczc::-
kowy uch\vyt tokarski samocentrujący, zaopatrzony w specjalne szczęki przed-
„Uiwioac na rys. 2-85d-f.
Poniewaz większość typowych uchwytów uniwersalnych została znormali-
7.0\\ nnn i jest produkowana przez wyspecjalizowane zakłady, w poradniku kon-
trukcją tej grupy uchwytów zaJmownć się nie będziemy.
Uchwyty obróbkowe można klasyfikować wg różnych kryteriów, np. ze
wtr.lc:du n:i cechy konstrukcyjne (trzpienie, tarcze, skrzynki itd.), wykonywane
pr~ci: uchwyty podczas obróbki ruchy (obracaJące się, wykonujące ruch prosto-
lub ~ rzywotiniowy zwrotny, nieruchome), ilość miejsc na przedmioty obrabiane•
Ucdnop~ :dmiotowc, wieloprzedmiotowe) itd. Najczę~ciej jednak stosUJ" sh:
11odldnł uchwyt6w obróbkowych ze względu na sposób obróbki, do jakiego mn-
1!1 łuiy~, 11 wic:;c rouóinia sic: uchwyty: tokarskie, frczarskie itd. (rys. 1-3),
87.c •'UÓln11 odminnt: uchwytów do okrcślun'iich ~posobów obróbki, np do
ntn czy wl rccnaa, tnnowil) 11 c h w ty cl 11 obróbki grup o w" J
to uchwyty tuk kon5tnaownm, 1111 111 w n eh wykonywać jr.tln.1kow~
op r ej :n pn dm ot11 h ró ni cy h li k 111 1111 I " •mh1ra1111 (pn:cdmlot
I I ił n li hnnlo lt!tnl )
 l. z w I ~ k s 1 e li I c w yu I l ) o c I o D r n D I :.i r k 1 p r 7. c 7.~
:i Skroccnic czasu pomocnlc7• ł(o op11rncJi zuiywanego nn Z<'lłoit•nic i nlJ1,cm
przi>dmiotu obrabianego, gd)i <."Zynno!lci te wykonuje się łatwiej i szybc.·1PJ,
gdy przedmiot jest obrabinny w uchwycie. Czas ten można nawet w ogólt• wy-
- { spec]Oltl0n'(U11! } t•liminować przez za.stosowanie obróbki wahadłowej lub ciągłej, ponicwui pn:y
L-~~~- I obu tych sposobach obróbki zdejmowanie przedmiotu obrobionego i zaklnd::m11•
nas~pnego odbywa się podczas obróbki innego przedmiotu, wcześniej inlożo•
I I

frezar.sk1e dlu.lownicze .,,,9taczars:ile I v.Jertaf'Sk e \ I

.----''-----i
d:J dx eranta j nego Róznica między obróbką wahadłową i ciągłą jest następująca :
to~arsk1e

(i) obr0bk1 kol

strugarskie z~batyc.h I
sr/1f1erJkie
Rys. 1-3. Podział uchwytów obróbkowych
Ul ~~Z~+~®
b)
IV ~fi'+'f5
-$1~~= + ~41
Rys. 1-:l. Schemat przebiegu obróbki wahadłowej
V

-
Uchi.\-yt do ob rób k i w a h o. d ł owej ma dwa (rys. 1-5) lub więcej
c) miejsc do zakładania przedmiotów i miejsca te są na przemian przestawiane
w położenie obróbki i w położenie obsługi, tj. zakładania i zdejmowania przed-
miotów. Kolejność obróbki przedmiotów P głowicą frezową 1 w uchwycie frc-
zarskim do obróbki wahadłowej jest następująca:
położenie I: stóŁ przesuwa się w kierunku strzałki i rozpoczyna się obróbko
prz'!drniotu Pl, podczas której zostaje założony do uchwytu przedmiot P2:
położenie Il: po zakończeniu obróbki przedmiotu P2, podczas której obrobiony
przedmiot Pl zastąpiono przez przedmiot P3, uchwyt zostaJe przekr~ony
Rys. 1-4. Uchwyl specjalny do obróbki grupowej o 180° wokół osi O;
polotcnie Ili: rozpoczyna się obróbka przedmiotu P3, podczas której przedmiot
• . we. kazano na rys. 1-4. Uchwyt ten 1'2 zostanie zastąpiony przez przedmiot P4;
Przvklad uchwytu do obrobk1. grupo b!·odpon·c w trzech róznych rod1.ajach
· . · · lu olworow na o „ · od - polO:r.f!nic IV: po zakończeniu obróbki przedmiotu P4, podczas której przedmiot
służy do wiercenia w1_e l . . Przedmiot obrabiany ustala się na
przedmiotów na obrabiarce ze~p~ oweJ. 1 uchwytu i zamocowuje płytą 2, do- P3 ;.ostał zastąpiony przez przedmiot P5, uchwyt zostaje ponownie przekr~­
wyst~p1e. łorl?usu komory pneumat.ycznej 3. Odchylana cony o 180°;
po w iednirr. walcowym
· t pod dna amem · połoz nic V: po obrobieniu czterech pr1cdmiotów cykl powtarza się, a miano-
ciskaną do prze d ~io _u . . . nie płyty:? w celu wymiany ob ro b'io •
podkładka 4 _umozhw1a szyb~1c zdeJmowa . . \\ :de rozpoczyna się obróbk::i przc.-dmiotu P5, podczas której przedmiot P4
nego przedmiotu na nast~pn~. . ln Do ob-óbki grupowcJ stosu3e o lanie zastąpiony przez przedmiot P6 itd.
· t chw'\!tcm specJa ym. • · d ó' Obróbko w takim uchwycie jest pr:r.erywana tylko na czas potrzebny do
Opisany uchwy l 3es u " . liz vane h-ióre przystosowuje s1ci: o r z-
się jednak głównie uchwyty specJ~ O\ . któr;•ch elementów albo pr:icz r c- m1 ny połozenia uchwytu.
nych przedmiotów albo przez wym1~n~ n~~ ytu Do obróbki 'grupowej mogą t chwyt do obróbki ci q glej (rys. l-2c) jest zawsze wieloprzcdm'o-
. . chwyty w1ertars 1e s
;c
gulac,N położenia pewnych _elemenk~ow łuupo~ •(p.atrz p. 11.4), uchwyty tok:\r- low
v m
1 przedmioty o!:>rnbianc P w sposób ciągły (najczęściej ruchem obroto·
k nn rysunku - d7.i~ki uzyciu stołu obrotowego 1 dostają się kol<:Jno
wit:c s~zyc np. u m'cnnymi tulejami (rys. 2-51) itd.
skie zaciskowe z wy 1 111 J h rw w połozt>nic obróbki, a następnie w położenie obsługi, gdzie zostnja
rlJ ll' 1 7. tqpionc przP1. nnl>l<;pnc, nic obrobione przedmioty. Obróbka nic jest
61 pr~ rywnn:i, C• c.-zas trwnnia operacji jest równy czasowi mnszynow~m11
1.2. Cel stosowania uchwytów obróbkowych „ p mo nlc7.y prnktycznic równa si<: zeru), Obróbka ciągł::i jest wi1:c hur-
. ·eh ma na celu obniżenie kosztów pro~ukcJ1 wydnjn ou ohrńbki wnhndłowcj, g<.lyi przy tej ostatniej czns trw:tni 1
S tosowanie uchwytów obrobkow~ . .k
· · br6bki w wvm u cz o
e"o t.Wi"kc;za si~ taka! sto-
...
Jl równo 11: umi ew u mnszynowi:go i połowy c7.nsu pomocnic11 go :m-
or:iz zwH:kst~nie dokłn d no'.c1 o . ' . : . :tich umoiliwin bo\. iem: 111 ~ml n~ poło ni 1 uchwytll.
pw(1 1. un1<'nno ci wyrobów Obrobka w ucm\!'
Il

Rys. 1-6. Uchwyt do jednoczesnej obróbki
kilku przedmiotów
wl I 7t lll 1lo!;d jednocześnie pracujących narzędzi, np. przez zastosowa-
ł du , 111 1l11nrkowcgo - głowicy wielowrzecionowej na wierbrcc JCd-
lo11ow1 J
I Io 1 u n 1 obr obkę kilku przedmiotów (rys. 1-6). dzięki czemu czas
1 I I wyb ruu w narzędzia l występuje tylko raz dla całego kompletu
nl1 ulir nh1.1nych przedmiotów, a nie dla każdego z nich, jak przy ob-
IK>J dyn 7.yt'l1 przedmiotów.
I'1 lwy1 11•nac (w niektórych przypadkach) parametrów skrawania, co Jest
d ·11,k1 pewniejszemu zamocowaniu przedmiolu w uchwycie mz bcz-
11ilnlo n.1 obrabiarce.
~ lu :1 o w n n i e m n ie j d o k ł a d n e j o b r a bi a r k i, ~dyż przy
i11ir I> " w udlwybch zwykle dokładność obróbki wzrasta.
;, 111 111 c J s z cni e ilości braków, gdyż dokładność obróbki w wie-
lu uchw.) lach (np. wierbrskich} zależy głównie od dokładności działania sa-
rnqJu uchwytu, a w mniejszym stopniu od umiejętności robotnika ob"lugują­
u obrnl>i:irkę.
4. z n st q pic n ie robot n i ka wyk w a 1 i fik o w a n ego p r z cz
pr y,y u cz o n e go (z powodów podanych w punkcie 3.), dzięki czemu robot-
ni• y wykwnliCikowani mogą być kierowani do robót trudniejszych.
u. Zmniejszenie wysiłku psychicznego i fizycznego
r 11 ho t n i k n (czynności pomocnicze, jak ustawianie i zamocowywanit' przed-
11m1tr'1w, ustalanie położenia narzędzia itd. są przy obróbce w ucbwyt:ich łatwiej-
21• tiu wykonani:i) oraz zwiększenie bezpieczeństwa pracy.
1.3. Opłacalność stosowania uchwytów obróbkowych
Oplac ilność stosowania uchwytów uruwersalnych nic podlega dyskusji , w
'~ :r.gh:du nn szerokie możliwości ich stosowania. Inaczej jednak przedst:iwia sit:
prnwa, gdy chodzi o achwyty specjalne, są one bowiem zv,-ykle znacznie droz-
,. od uniwl'rsalnych, gdyz trzeba je ::;pecjalnie projektować i wykonu)c się
j1• :iazwycnj w jednym egzemplarze, podczas gdy typowe uchw)'ty uniwersalne
produkuje się seryjnie, co obniża ich koszt wykonania. Poza tym uchwyty spc-
cJ:ilmc są przeznaczone najczęścieJ tylko do jednego przedmiotu i jedne) opc-
1 urJt.
Dlrttl•go tc7. prz<'d każdorazowym podjęciem decyzji, czy do pPwneJ o per cji
wykonywnn\ij na określonym przedmiocie ma być zaprojektowany uchwyt s pe-
l'j dny, czy leż nic, nnleiałoby spr:iwdzic, czy koszt takiego uchW')'lll b<,.-du ni~­
zv <•d o zczi.:dności uzysknnych w wyniku stosowania go, ltd ri: '~ Jlr7. tWll) m
11• pni dmioty ohrahinnP IX' uchwytu bylyhy tnń l ocl •lir ł n~ ch
w uchwyc11 11
Prz.,;prov.·adzenie śr.1 lych obho:cń dotyczących opłacalności uchwytu przed
Jrgo zaprojektowaniem nif! j t mozliwc, gdyi brak do tego dokładnych danych
dotyczących kosztu jego znpro;cktowania i wykonania, czasu trwania operacji
w tym jeszcze nie zaprojektowanym uchwycie itd. Dlatego też opłacalność
uchwytów specjalnych określa się z konieczności z większym lub mniejszym
przybliżeniem, posługując się różnymi odmianami wzorów matematycznych.
które uwzględniają więcej lub mniej czynników wpływających na opłacalność
uchwytu specjalnego.
Do celów praktycznych wysbrcza określenie opłacalności uchwytu z nie-
równości
u~
an(b - p} ( 1 , 1 ~0 ) [1.1]
. ak
l I 100
gdzie: Lr - koszt uchwytu w zł, 11 - przewidywany okres amortyzacji uchwy-
tu w latach, b - koszt operacji wykonanej bez uchwytu w zł, p - .koszt ope-
racji "';-ykonanej w uchwycie w zł, n - produkcja roczna przedmiotu obrabia-
nego w szt.1 N - narzut kosztów ogólnych w •/o, k - koszt eksploatacji uchwy-
tu (konserwacja, remonty itp.} w O/e.
Koszt uchwytu w zł przyjmuje się orientacyjnie na podstawie porównania
z kosztami p<;>dobnych, już wykonanych uchwytów specjalnych; w tym celu
konieczne jest posiadanie katalogu-cennika typowych uchwytów specjalnych,
dawniej już wykonanych.
Orientacyjne okresy eksploatacji uchwytów· dla uchwytów bardzo skompli-
kowanych. i drogich - 5-;-6 lat, dln uchwytów średnio drogi.eh - 3-;-4 lata,
dla uchwytów prostych w budowie i tanich - 172 lata; pamiętać przy tym
należy, że w produkcji wielkoseryjnej uchwyt jest w użyciu prawie bez przer-
wy i okres jego eksploatacji określa sic: na 2-;-3 lata.
Jezeli nierówność [1.1] nie jest spełnioM, uchwytu specjalnego nie opłaca
litC: projektować.
Ponieważ przy małej ilości przedmiot6w obróbka ich w uchwytach specjal-
nych z reguły się nie opłaca, w produkcji jednostkowej i małoseryjnej obrób-
ka przedmiotów powinna się odbywać głównie w uchwytach uniwersalnych
lub w ogóle bez uchwytów. Przedmioty są wtedy ustawiane i zamocowywane
bezpośrednio na obrabiarkach. Przy takiej produkcji duże usługi mogą odda-
\\al: wspomniane już uchwyty specjalizowane oraz uchwyty składane z części
uniwersalnych (patrz p. 11.5). Jeżeli wykonanie uchwytu specjalnego do jakiejś
operacji jest niezbędne, to musi on być tani, z czym wiąże się prosta budow:i,
o z.e materiały (długotrwałość uchwytu nie jest tu wymagana) i mniejsza
pr \\ ność.
W produkcji wielkoseryjnej i masowej wymagana jest przede wszystkim wy-
ok sprawność. działania uchwytów, natomiast ich koszt odgrywa mniejszq
r ile:, poniewaz rozkłada się na wielką ilość przedmiotów obrabianych. Dlatego
l uch\\yty do takich produkcji powinny umożliwiać jak największe skró-
nl l n u pomocniczego
• operacji prze1naczoncgo na ustawianie• mocowanil'•
d mocowywnme i WYJmownnic przedmiotów 7. uchwytów.
W <' lu r.mnf jS7. nln cuinu pomocnlct1 l o to llJ" it; obrobki; wahacllowt1
<'I I 1, mech 1\17. ej..: mocow ni pn dml t \ 11r fito owanie urzqd1t'l1
111 um t c ll) Ch h~l11 uli 11y h lt1 , ut 1 ł • 1 d wum, I 11 t 1wlnnl,
I t \ u Ił\ I h ltd
 'J'rwnlośc ud1wytuw do produkcJ1 wiclkoscryJne_J lub mU!iOW~J musi być d~·
ia, nulcży wii.-c wykonywać JC z lcpsz'.fch matc.rn1lo~, ob:a.b1onych c1cpln1c,
0 ponadto należy przy ich projcktowaruu przew1dywac mozhwość latweJ wy-
miany szybciej zuzywajqcych się ich części.
1.4. Elementy uchwytów obróbkowych
Każdy uchwyt obróbkowy składa się z pewnej ilości elementów0 spełniają­
cych różne funkcje. Do funkcji tych należą:
1. Ustawienie przedmiotu obrabianego w żądanym położeniu; do tego celu
służą c 1e m e n t y u s t a l a j ą c e, o p o r o w e i p o d p o r o w c.
2. Zamocowanie przedmiotu; tę funkcję spełniają e le me n t Y z a moc o-
W UJ qce. . .
3. Ustawienie i zamocowanie uchwytu na obrabiarce, do czego słuzą cle-
m e n t y u s t a 1 a j ą c e i z a m o c o w u j ą c e u c h w Y t.
4. Ustalenie polożenia narzędzia względem uchwytu, co odbywa się przy
użyciu e le me n t ó w us ta I a j ą cyc h n ar z ę dz i a. . . . .
5. Nadawanie przedmiotowi różnych, określonych połozen podczas Jedne)
operacji, do tego celu służą mechanizmy podział owe
6. Ulatwianie obsługi uchwytu; tę funkcję spełniają e 1 e me n t '{ o b_~ ł u-
g i, ułatwiające wkładanie i wyjmowanie przedmiotów, usuwame w1orów
z uchwytu itd. . .
Poza tym w skład każdego uchwytu wchodzi jego korpus i ewentualnie
e 1 c m c n ty zł ą cz n e, które służą do łączenia innych elementów ze sobą
i z korpusem. . . .
Niektóre z wymienionych rodzajów elementów występu1ą w ogro.mneJ w1~k-
szości uchwytów obróbkowych, jak np. elementy ustalające prz?dm1ot ~b~a~ia­
ny, inne zas - macznic rzadziej. Niekiedy jeden elemcn~ moze spełnia~ 1ed-
nocześnic dwie funkcje, np. szczęki uchwytu samoccntruJącego, które rowno-
cześnie centrują i zamoco\i.'Ują przedmiot obrabiany.
Dokładna znajomość typów i odmian konstrukcyjnych elementów uchwy-
tów, ich przeznaczenia, zakresu stosowania oraz zasad ich pr.ojcktow:m.i3 jest
podstawowym warunkiem zdobycia umiejętności konstruowa.nia uchwytow ob_:
róbkowych. Dlatego też znaczna część poradnika jest poświęcona konstrukc11
tych elementów.
i> Pod nazwą e 1cm en t bc:drlemy rozumieć w dalszej treści ksłąilti nic tyl~o
pojedyncze cz~ścl, lecz także całe zespoły i mechanizmy przeznaczone do spełniania
określonej funkcji w uchwycie. Elementem będzie wit:c zarówno śruba lub kolek
jak i np. zatrzask do uchwytów podziałowych, który składa si~ z kilku c~ści.
2. USTAWIANIE PRZEDMIOTU OBRABIANEGO W UCHWYCI
2.1. Bazy obróbkowe I wymiary obróbkowe
Ba z ą (ogólnie) nazywa się każdą powierzchnię, linię lub punkt przedmiotu,
\vzględem których określa się w sposób bezpośredni położenie innej rozpatry·
wanej powierzchni, linii lub punktu tego przedmiotu.
Istnieje wiele, mniej lub bardziej różniących się między sobą, klasyfik11cj1
baz. Ponieważ konstruktor uchwytów obróbkowych ma zwykle do czyni m
tylko z niektórymi rodzajami baz, a mianowicie głównie z bazami obróbkowy
mi i - w mniejszym zakresie - z bazami konstrukcyjnymi i kontrolnymi,
w dalszych rozważaniach zajmować się będziemy przede wszystkim tymi tri1
ma rodzajami baz, ze szczególnym uwzględnieniem baz obróbkowych.
W podziale !unkcyjnym baz rozróżnia się:
a) ba z y ko n str u kc y j n e, tj. bazy przyjęte przy konstruowaniu wy-
robu w celu określenia w części wchodzącej w skład tego wyrobu położenia
1nkiejś powierzchni, linii lub punktu w sposób zapewniający prawidłowo ~
współpracy tej części z innymi czc:ściami wyrobu,
b) ba z y pro :i u kc y j n e, tj. bazy przyjęte w procesie produkcyjny111
jakiejś części wyrobu w celu określenia w niej położenia pewnej powierzchni,
linii lub punktu w sposób uwarunkowany metodą wytwarzania tej części i c •
lego wyrobu.
Z kolei bazy produkcyjne dzieli się na technologiczne i kontrolne oraz 11 1
wł sciwe i zastępcze.
J3 a z a tech n o log i cz n a jest to baza produkcyjna przyjęta w pro<'1'Sic
ł«!thnologicznym jednej z części wyrobu w celu określenia w niej położcnin J t•
kic powierzchni, linii lub punktu.
B tt z a kontr o 1 n a jest to baza produkcyjna przyjęta do kontroli wyko·
nnnio jt'dnej z części wyrobu w celu określenia w niej położenia jakiejś 1><1
w1crrchni, linii lub punktu.
D z n wł :iści w n jest lo bun produkcyjna jakiejś powierzchni, li nil Juh
~ unktu pr1.edmiotu zgodna z b:u:q kon trukc:yjnq.
n Dz n 7. as t c: p c 7 n J"st to h ~Ił flr{J>dukryJnn Jnkicjś powicri:chni, linii Juh
1 unktu prz. dm1otu ni 1godn l I n truk )' Jll ,
1
 li'!.; nm le 1)Yll1 10H t n :
n) I• .1 / y mon l n tu w 1i, tJ 1Ja1 y ti>chnologicznt• p1·zyj1:lc przy 111onlnł. u b) r; pt: c J a 1 n a, JCŚh du J•'J wykor1ystania trzrbn dodatkowo obrobi~ J:l
1 polu (lub wyrobu), w edu okrf.'slcn 1a położenia jaki<.'jś części zespołu w7.głl:-- kąś powierzch nię przed miotu, chuci.11. z punktu widzenia działania przedmiotu
1l11111.1 " 'r oz11.1 trywnn<.'j, ta dodatkowa obróbka jest zbc:dnn.
h) 1, z y o IJ rób ko w c, tj. bazy technologiczne przyjęte w procesie ob- Przykładem bazy naturalnej jest płaszczyzna A na rys. 2-3, która po uprzcd-
1 uhkf i!'/. • t'l (przedmiotu obrabianego), w celu określenia w tej części położenia nieJ obróbce (przewidziane) na rysunku v.')'konawczym przedmiotu) może być
I I J powierzchni przy jej obróbce albo w celu określenia położenia jakiejś bez dodatkowej obróbki wykorzystana jako baza do wykonania ctworu. Na-
linii lub punktu przy obróbce powierzchni, która sama lub z innymi po- tomiast obrobiona płaszczyzna A czterech nóźek na rys. 2-4 jest bazą specjalną
'°li 1 ćhninm 1 wyznacza tę linię lub punkl (i zastępczą.), gdyż nie tylko obróbka tej płaszczyzny, lecz także same nóżki są
lło\\ lcr1chnia obrabiana jest zawsze związana z bazą obróbkową bezpośred­ dla przedmiotu funkcjonalnie zbędne i wykonuje się je jedynie dla ułatwienia
nio (I> łr1. okrci.lcnic bazy) - wymiarem lub warunkiem dotyczącym położenia ustawiania przedmiotu do obróbki innych jego powierzchni.
I d m bazy (np. równoległość lub prostopadłość}, albo i wymiarem i wa-
1 unklt m µoloicnia. Np. na rys. 2-1 - płaszczyzna A jest bazą obróbkową dla
' h ru Ił, l~tórego oś ma być równoległa do płaszczyzny A i znajdować się
1 llt stlo l a od niej. o o

o o
Rys. 2-1. Baza obróbkowa A, ot wór
obrabiany B, wymiar obróbkowy po-
łoźenia a i wymiar obróbkowy po-
wierzchni d

Pod:dal1baz obróbkowych, istotny dla konstruktora uchwytów, przeds tawio-

no nu rys. 2-2. Jak wynika z tego rysunku, baza obróbkowa może być:
a) rzec z y wist a 1>, jeżeli jest powierzchnią przedmiotu obrabianego albo
hnlq lub punktem leżącym na jego powierzchni (np. płaszczyzna A na rys. 2-1),
Rys. 2-3.. P nyklad bazy naturalnej A Rys. 2-4. Przykład bazy specjalnej A
b) w y o b r aż a 1 n a , jeźeli jest pomyślaną powierzchnią , linią lub punk-
t m (np. płaszczyzna symetrii lub oś otworu, jak na rys. 2-llb).

Bazy obróbkowe, które podczas obróbki przedmiotu stykają się z elementa-

mi uchwytu (lub obrabiarki), nazywoją się ba z a m i s ty k owy m i'>.
Pod nazwą wy m i a r y p r ze d mi o t u rozumie się zwykle jego wymia-
ry podane na rysunku wykonawczym, które mają być osiągnięte w gotowym
przedmiocie. W technologii budowy maszyn i w konstrukcji uchwytów wystę­
pują ponadto wymiary uzyskiwane w poszczególnych operacjach, nic będące
wymiarami ostatecznymi przedmiotu, lecz uwzględniające naddatki na dalszą

Rys. 2-2. Podział baz obróbkowych· I nafJJrr:lnI I 1~1
NiC'znlcżnie od powyższego podziału baza obróbkowD może być:
a) n a t u r a 1 n a, jeśli do jej ·w ykorzystania (jako bazy obróbkowej) nie
J•' t 11olr7cbnn dodatkowa obróbka jakiejś powierzchni przedmiotu, zbędna
:r. JHtnktu widzenia działania gotowego przedmiotu w zespole, do którego on
llllł• 1 ty,
11 l'o1lilal IJnz nn rzeczywiste i wyobraźalne, który dotyczy nic tyl.Ko baz obrób-
k11wyd1, lcrr. w zy tk lrh bnL, zarówno konstrukcyjnych, jak i produkcyjnych, n ie
1:111\a l w norrnl J>N°6.1/M 01151 „Dokumentacjo technologicma. Obróbka i montaż.
0
obróbkę określonych powierzchni. Dlatego też w dalszej treści poradnika wy-
miary, które mają być uzyskane w projektowanym uchwycie, będziemy dla
upms1c:enia określać ogólną na zwą wymiarów obróbkowych, bez
w1r,ll;dU na to czy będą one wymiarami ostatecznymi, czy też międzyoperacyj-
11yml.
Z punktu widzenia konstrukcji uchwytów konieczne jest rozróżnianie w y-
HlI aa r 1'> w ob r 6 b k o w y c h po ł oż c n i a po wie r z c h n i w przedmio-
1 I wyminr6w obróbkowych samych powierzchni (rys. 2-1),
1mnl1•wo7. uchwyt mo:i:c mieć wplyw prawie wyłącznie na pierwszy z tych dwóch
roclrn jl)w wymiarów obróbkowych. Sprawa ta jest szerzej omówiona w p. 10 4 1.

N w1 ł okrcjl ni " w oc6t uwzgli:dnłony. oprócz. b:u. tykowych - b:uy 110-

IÓW m 1J 1milr zn:.cz nic.

J
2.1. Szełć stopni swobody przedmiotu obrabianego I Ich
odbieranie
Kazdy przedmiot w przestrzeni (rys. 2-5) ma sześć st op n i s w ob od Y.
a mianowicie moic się poruszać w trzech wzaJemnic prostopadłych kierunkach
x. y i z (lub w dowolnym kierunku wypadkowym) oraz obracać się dokoła osi
równoległych do tych kierunków (lub dokoła dowolnej osi wypadkowej).
"ując · uchwytu i masa prz1·dnt1ol11l urnz nic może zmieniać swego polon'nin
dokoła osi x i 11· Natomiast pn1•dnnot w postaci twle1 osadzony na trzpieniu
walcowym (rys. 2-7) ma pozostawione tylko dwa stopnie swobody: zajmowonua
dowolnych połozeń wzdłuż osi % i dokoła tej osi.
Ry:;. 2-7. Przedmiot Pozbawiony
czterech stopni swobody

1.l. Pojęcie ustawienia przedmiotu obrabianego w uchwycie

U !ł l a w i c n i e m p r z e d m i o tu w uchwycie będziemy nazywać nadanie
mu w tym u~h~ycie określonego poJoźenia, odpowiadającego zamierzonej ob-
róbce Ust~w1eme polega na umieszczeniu przedmiotu w uchwycie w taki spo-
Rys. 2-5. Sześć stopni swobody ńb, zeby. Jego o~c~Jone po~ier~chnie z.etknęły się z przeznaczonymi do tego
przedmiotu w przestrzeni N?lu pow1erzchmanu odpow1edmo rozmieszczonych elementów uchwytu.
Przez ~ta""'.ienie ~ u<:hwycie przedmiot zostaje ustawiony pośrednio wzg!~
W budowie uchwytów powyższe określenie stopni swobody należy rozumieć dcm obrab1ark1, na ktoreJ uchwyt jest zamocowany.
w ten sposób, że przedmiot obrabiany, znajdujący się w przestrzeni, może zaj- Ustawienie przedmiotu składa się z jego ustalenia
mować dowolne położenie wzdłuż trzech wzajemnie prostopadlych osi, x, Y i z "I r n z e w e n t u a 1n e g o o p a r c i a go i p o d p a r c i a.
oraz dowolne połóżenie dokoła tych osi. U s ta 1 e n i e m p r ze d mi o t u w uchwycie nazywa się nadanie mu okre-
Przez zetknięcie przedmiotu obrabianego z jedną z powierzchni uchwytu od- Alon1•go poł.ożenia w tych kierunkach, które mają wpływ na wynik obróbki, tj.
biera mu się jeden lub więcej stopni swobody, zależnie od ksztatlów stykają­ nn u7:ysk~nie ządanych .wymiarów obróbkowych i kształtów. Elementy uchwytu,
cych się powierzchni przedmiotu i uchwytu. Na przykład przedmiot oparty ktil~1 sluz:. do ustalania ~rzedmiotów, noszą na2wc: elementów ustalających.
w sposób pokazany na rys. 2-6a ma odebrany jeden stopień swobody, przedmiot Szczegol~ym przypadkiem ustalania jest ce n t ro w a n ie 1l, czyli ustalr-
na rys. 2-6b dwa stopnie, a przedmiot na rys 2-6c trzy stopnie swobody. Pod- 11( przedmiotu względem osi powierzchni obrotowej, naokoło której będzie on
kreślić tu należy, że zetknięcie dwupunktowe (rys. 2-6b) z~uje zetknięcie wykonyv.•ał. ruch obrotowy podczas obróbki. Centrowaniem jest wic:c np. ustale-
wzdłuż linii prostej (rys. 2-6d). a zetknięcie trzypunktowe (rys. 2-6c) zastępuje ni• Prz_edm1otu na.czopie 1 uchwytu (rys. 2-15a) w celu toczenia powierzchni A.
zetknięcie z płaszczyzną (rys. 2-6e), ponieważ trzy punkty nie leiące na jednej Nlłł<>miast. ustalenie przedstawione na rys. 14 w tabl. 2-12 nie jest przykładem
prostej wyznaczają płaszczyznę. Tak więc przedmiot położony na płaszczyźnie c1,mtrowama, gdyż przedmiot nie będzie podczas obróbki wykonywał ruchu
(np. podstawy uchwytu) ma odebrane trzy stopnie swobody (rys. 2-6e), n miano- obrotowego dokoła swej osi.
wicie: zajmuje określone położenie w kierunku osi pionowej z (zmianie tego po- Poniewa~ c~ęsto na ~kanie wymaganych wymiarów obróbkowych ma
łożenia przez uniesienie się przedmiotu będą przeciwdziałać elementy zamoco- \Ił 11łvw. połozcnie ~rzedmiotu w uchwycie tylko w pewnych kierunkach, przy
u t •h:ruu mogą byc odebr:me przedmiotowi wszystkie stopnie swobody lub tyl-
ko mcktóre z nich.
PrzcanalizuJemy kilka przykładów ustalania przedmiotów.
, W ~rzedmiocie P n3: rys. 2-8a ~ależy w odległości a od płaszczyzny A wy-
f 1 n~ov. nć rowek o wyrmaracb b, ci d. Bazami obróbkowymi będą tu wic:c pJa-
" l')'Xny A, B i C, z którymi rowek jest związany wymiarami obróbkowymi
' b I c (są t~ wymiary obróbkowe położenia powierzchni), natomiast na ·wy-
ml r d (wy~ar obr~bkowy po~erzchni) ustalenie przedmiotu nie ~zie miało
\\l'ływu, ~dY7: wym1.ar .te.n zalezy tylko od średnicy freza (i dokładności dzinla-
nl obrob1:irk1) Pomewaz bazy A, B, C są wzajemnie prostopadle, tak samo jak
t• le ukłnt}u na rys. 2-5, po ustaleniu przedmiotu w uchwycie przez zetknięcie
U• li 1wm1 7. rolr.mcntami ustalającymi 1, 2 i 3 uchwytu (rys. 2-8b) przedmiot bt:-
1lrh miał odł'bronc wszystkie stopnic s wobody (odsuwaniu się przedmiotu od
llunrontów u tallłjqcych podczn!'I obróbki zapobiegać b~dzfo zamocowani!' w kic-
Jtłllk eh f)(1kntanych strzałk iml), ,lr.folt po takim ustaleniu i 7 nmocowaniu
U)I. 2·1i f'rrr.drnlot pozbawiany: n) jednego stopnia swobody; b) d) dwóch 1lopni
awohod): c) c) trzech stopni 1wob<Jdy 1ow1111! m
 b) Cl) .8 b) c)
I :~ I t!
.. łl
, .. ·-i
~
6.,

1 ,
!
"t:>
1 D j

Rys. 2·10. Ustalenie przcdmiolu P do frezowania

I L ..

płaszczyzny
__j

na wymiar et
trezowania rowka o wymiarach a, b, c i d
Ry , 2·8. Ustalenie przedmiotu P d o

pr7edmiotu w uchwycie (uprzed_nio us~~o~y~ i za~oco~:~Y;11 n:c~~~·~ufr~~

~ rki) n:islawi się frez na wymiary ~ l o. P aszcz~_zn • . . • _
nwznlt 1.nic od wartości wymiarów e 1 f koleJUO obrabianych _przedm1otó~v wy
I · 0 będą podczas obróbki uzyskiwane we wsz~tk1ch przedmiotach.
~y,~a~ c uzyskuje się przez odpowiednie nastawienie na obrabiarce zderzaka
1

wy l qczającego przesuw stołu. . . . .

W tym przykładzie odebranie przedmiotowi wszystkie~ stopni swo~y
przez ustalenie go jest konieczne, ponie~aż położe?ie przedm~tu we w~zystk1ch
trzech kierunkach, odpowiadających osiom :r, y l z na ~ys. u_- 5, ma V. pływ na
wynik obróbki. w ty m więc przypadku ustaleni.e przednu~tu iest.r~wnoznaczn~
z jego ustawieniem, gdyż ani dodatkowe opar cie przedmiotu,
cie nic jest już potrzebne.
a uchwytu, tuleja będzie pozbawiona pięciu stopni swobody (cztery stopnic od-
• p • biera centrowanie na walcowe; powierzchni trzpienia. jeden stopień - zetkni~-
I
't·~·-··1
·--·
..
L
..
.. --...1
zowania rowka o wymiarach a, b i d
Rys. 2-9. Ustalenie przedmiotu P d o fre
Inaczej przedstawia się sprawa wykonania w podobnym. przcdrni~ie P row-
ka na całej długości (rys. 2-9a). Tutaj należy przez usta~crue z~pcwn1ć uzyska:
nie tylko wymiarów obróbkowych a i b (wymiar d ~ędzie :alezcć od ~zerokośc~
f reza, a nic od budowy uchwytu i sposobu ustalerua w mm_ przedmiotu).' Po
łożenie przedmiotu w uchwycie w kier~nku :r (ry~. 2-9b) me ma wp~Y'' u na
w ynik obróbki, gdyż w tym kierunku me ma _w~mtaru obr6~kow.ego, i dlatego
ustalenie przedmiotu polega 1edynie na zetknięciu go_ baznm1 ~ i B z elemen-
tami ustalającymi l i 2. w tym przypadku po ustaleniu przedmiot ma pozosta-
wiony jeden stopień swobody. . 11 111Jy przedmiot nic poruszył się pod działaniem sił skrawania, zamocowa-
Pr:y frl' :owaniu w przedmiocie P pła~zczyzny_ B n~ wyrruar n (r~s. 2-lOa}
od Jedynej ll:tzy J\, po t1stalcniu przcd~o.t ~zie. miał <>?ebr~.ne tylko trz~
łllopnil' \\Oholly (w kierunku :? oraz mozhwosc z.a1mowa~1a roznych poloz~n
d lkOI ,, 1 •• 1 ), ponicwni: Jt:so położenie w kierunkach _x 1 y oraz dokoł,11 osi ::
11
(ry ~ IOb) ni m dncgo w111ywu nn uzyskanie wymiaru obrobkoYY 1 (1
nys. 2-lL Ustalenie przedmiotu l' do toczenia rowków (symbole na rys. u -- p.1l1 z
tabl. 2-l)
Jneli w tulei P przedstawionej nn rys. 2-lla mają być wytoczone rowki
aru Jego podpar w odległościach a i b od płaszczyzny A, to bazami obróbkowym.i będą tu: płn-
zczyzna A i oś tulei (baza wyobrażalna), ponieważ położenie den rowków
\11zglc;.-dem niej decyduje o ich współosiowości z innymi powierzchniami wako-
~ymi tulei. Po wycentrowaniu tulei na trzpieniu tokarskim (rys 2-llb) i usta-
l •nlu w kierunku poos1owym przez zetknięcie jeJ z płaszczyzną Al kołnierza
• się z czołem Al kołnierza) .
Jak wynika z powyższych przykładów, przy ustalaniu odbiera się przedmio-
towi od trzech do sześciu stopni swobody. Mniej niż trzy stopnie nie można
nigdy odbierać, gdyż przedmiot musi hyc ustalony chociaz jedną powierzchnią,
to oobiera mu co na1mniej trzy stopnic swobody (patrz tabl. 2-2).
Przy ustaleniu nie odbicrając~'I?l przedmiotowi wszystkich sześciu stopni
\~Ohody. pozostawionych stopni swobody można by mu teoretycznie w ogóle
ni odbierać, gdyż są to stopnie swobody, klórc nie mają wpływu na wynik
ubrfibki w projektowanym uchwycie. Wiemy jednak, że do obróbki przedmiot
0111 i być całkowicie unieruchomiony w uchwycie. To unieruchomienie mozna
\' przypadku ustaleni:l, po którym przedmiot nic ma odebranych WSZ)> Stkich
l pni swobody, osiągnąć przez zamocowanie pr7.edmiotu w dowolnym jego po-
ło 1•111u w tych kierunkach, w których ma pozoslawione stopnie swobody Za
11111cowtrnict takie pokazano strzałkami na rys. 2-~b i 2-lOc. Takiego spoimbu
11111"rucł111minnia przedmiotów nie stosuje się jednak w praktyce. z nasli;puj'l
>cł1 powod6w·
tnu 1 hy~ bardzo silne, co utrudnia kon!:trukcj~ t'lcm<'nt6w ;r.nmocow11J 1-
c "" I mo • llJ>i')\\Odownc': UlMkodzcniP pry.cdmlotu t hrnbinncgo,
'} w nj nm oddr.lnlywnnic cl m ntÓ\ 1 owuj.1cyt h umll' ~r.zo11y1 h nn
t I ·hlr, <' go ni mot.n unii 11 w 1 1 1• dl eh j k 11 ry 2-lOc, l" t
ni 1 I n 1
 .I) 1•1!•1111 nty r.t1tr1oroW11Jql'1• trl.Pbil tnk konslruowac 1 r nzrn11•, 11. 1 w 111 hwy- Tabllt'.a l•l. Umowne OUllM!Unla p1111klAw u.u.alaJ'°"Jch I oporo_,u oru el.meMów
l h•, t1 IJy mu.-1u hylo mmi mocować przadm1oty umi(;SZC7Jlm• w uchwyci \\ r6z-
umocowuj~1ch
fł)'• h polnll'mllch, ro komplikuje budowę uchwytu. -
Praw1dlnwym roiwiqz.rnit•m zagadnienia unierucb3minnln przedmiotu, któ- ~· pi:.nkt6T wlałaj4Cycb 1 >
1! 11111 1irre1. u:;t11l1•nil• od1•brano tylko niektóre stopnic swobody, jest odebranie
rnu potostnłych stopni swobody przez specjalnie w tym celu przewidziane
w 111 hwycił' elementy oporowe. Takimi elementami oporowymi są: kołek 1 na
ry 2·12n orn7. kołek I i listwa 2 na rys. 2-12b (płaszczyzny A i B nie są tu
Pon.kt
I ·--~ • t.yłu
.....r.:-wj... ery t dołw
I
h r. mi, lt c:t. tylko powit•rzchniami oporowymi). Jak widać z rys. 2-12, elementy
•1>•1111\\1• słuiq nic tylko do odbierania przedmiotowi stopni swobody w kie-
'u11l eh nicwa1nych dla wyniku obróbki, lecz także do przenoszenia na korpus
11lAlly
A 0 o
1ll'hWytu :;il skrawania i sił zamocowania, ponieważ umieszczanie elementów
~nrnuco~ujqcych na wprost stałych elementów oporov..-ycb umożliwia słabsze, nar:homy
--
1 1111mo to pewniejsze, zamocowanie przadmiotu (porównaj rys. 2-12 z 2-9b
A -0- -0-
I 2·10l')
~
a) b)
•ałJt'IF)'
-Q- <>-
9
r =-··=„ -4-
"'tcl.llowany

-- 9
Mlnoruuitawny

---- -
4- 9 9
.L

~
IK"l•6J11y aprt.ężony
Rys. 2-12. Ustnlanie przedmiotów łącznie z ich opieraniem
0-r0 CT-r-0
Odb1r-ranic przadmiotowi stopni swobody nie mających wpływu na wynik <>Uia.cu-nia punktów oporowych 1111
obróbki nazywa si~ o p ie r a n ie m p r ze d m i o tu.
Rozroi:nianic ustalania i opierania przy odbieraniu pncdmiotowi obrabiane- •laf)
.c. ® e>
mu st<1pni swobody ma nie tylko znaczenie teoretyczne, lecz także ważne na-
st«;pstwa praktyczne, ponieważ elementy oporowe mogą być macznie mniej do-
kładnie wykonane i rozmieszczone w uchv.'Ycie niż elementy ustalające (choć
-

rurhont)
·- - -
kształty majq cz~to takie same, jak np. listwy 2 na rys. 2-8b i 2-12b), co zmniej-
~ -®- -6-
sw koszt wykonania uchwytu, bez szkody dla dokładności jego działania
11uoł1l1•y

~
Należy podkreślić, iz nie zawsze można za pomocą elementów oporowych po- .lQi.
7.bawić przedmiot tych wszystkich stopni swobody, których nie odebrały mu ele-
mrnty ustalające. Dotyczy to takich przedmiotów o kształtach obrotowych, któ-
re S:\ całkowicie symetryczne względem osi powierzchni ~talającej (rys. 2-llb
i 2-15a) Przedmiotom takim nie można odebrać jednego stopnia swobody -
r l(t•IITTtany
.o..
-
<7 ę
zaJmowanin dowolnego położenia dokoła osi powierzchni ustalającej - a można 1-
--
••n •flMt.wny ę ę
~
Jl'dynit' unlt'ruchomić w uchwycie przez zamocowanie w dowolnym położeniu
wzgh:dt•m b•j osi Poniewaz jednak w przypadku całkowitej symetrii wszystkie ~

połownla przedmiotu b«;dą jednakowe, pozostawienie mu wspomnianego stop-

~
niu swobody niP mn żadnego prnktycznego znaczenia.
~
fł{HlW.SJtty 6p1'7!,)1A)lly
.JnJ... wyniku z tych rozważań, nic należy utożsamiać odbierania przedmioto- 6-r-O
wi !!lo1mi gwobody z. pozbnwicnlcm go możliwości poruszania się, gdyż w pcw-
"i'ru 1,..,...a.. olUCUil~nlrt6wU1ta1 J eh
nyd1 przypadkach pr:rt'dmiol może być calko\\'icie unieruchomiony, a nic mieć HJ•h ,.,.,„
~I.I ~ :>.
-
• ~1 •oporowych ltd. Pnedmlot obrabiany traktuJealc Ja]CtJ pr~~ho·
otl1·ł11 111y1·h w >'.y•.tk1ch stopni swobody.
"r.d••.tcb łlilrj ~ ltUakWw "l'OrtiW)th • ll<11n1ł11 ł'N·~/M.01162 I
W tul il :!·I pocl111111 .:1 11innc11 nin umowne punktów ustalających i oporo- .-thl&lłll• ffil•Mnltn•• n1'col11r tlot>tnlaml U•IA'•I• rui I op•ru•>ml urh•;~:;,i;::~::::.tcJ uoriul~ t1i•• 11rar•
wy h klóru IJf.!<I to ownnc w tx'lwmntnch ustawiania przedmiotów '' łszt j 1116 I łf llów u łlwtlńw unękaw h I
t• 1 I I 11 I I Pu wy'/111 i nln pita 11·1y'l.ny u1.y"'·n sit: tr11>ch takich ł unktOw,
I! •• •
-
IHll I u•k-n dod11k.otro m.
7i a1AiJ!•lt inr " ..,_. „
- ~
 do wy.mac21;nia prostcJ - uw6ch 1mnktuw itd . Tablica tu zawicra ponadto nic
Tablica I• I (td >
- które 01naczenia róznych cl m ntów uchwytów wg PN-55 M-01152, sto owan
w dokumentacji technolog1czn j, lecz mało przydatne w konstrukcji uchwytów
tJina un•a IJ\lllkl<'>w r.&m()C()WllJll<'yCh 211>ecjalnych.
Oprócz ustalania i opierania przedmiotów obrabianych, konieczne JCSl nie-
kiedy dodatkowe ich podpiera n i c (rys. 2-13).
l"'J"'lynrty
EB @)

n'
--
l""lwoJllY E9 E9 @)-@
Rys. 2-13. Podpieranie przedmiotu

wahliwy
1 EB @)
!'odpieranie stosuje się gdy:
n) przedmiot jest mało sztywny i może się uginać pod działaniem sil skra-
Om&<'1„n1a \oo1.lel~o powienchni u.'łt.awei:ych element.ów ust.&lajllC)'ch i \\. nla.
oporowych u) przedmiot musi być zamocowany w miejscach, w których nie styka sic;

K3%talt.. I Oxna.cu.>nie
I Pnyklad Kształt I ()maczenie
I Prtyklad i uchwytem i zachodzi obawa odkształcenia go przez elementy zamocowujące,
c:) powierzchnia obrabiana znaJduje się ua części przedmiotu położonej dn·
lel u od miejsca ustalenia i zamocowania, tak że mogą wystąpić drgania zmnlcJ-

pla~lu - ~ pry%DlOWY
u Yu 11 jqcc dokładność obróbki.
Pod p ie r a n i c ma więc na celu tylko usztywnienie przedmiotu i przc-
rnic sił działaj:icych na niego. Przy podpieraniu nie występuje nigdy od-
'" r nie stopni swobody, ponieważ. w kierunku działania elementu podporo-
kulu~y ' ('\
~'"' stoikowy ~
~ wi: •o przedmiot ma już zawsze odpowiedni stopien swobody odebrany przez
u l I nie lub opar cie.

rowkowany, gwin·
;}kw
o ~ :J.A. Powierzchnie ustalające przedmiotów obrabianych
towany, wielo- M
wnlcowy
wypustowy
Il( róznia się cztery rodzaje powierzchni, którymi przedmiot styka się z elc-
Oznacicni& kolków oraz trzpieni 1 tulei stałych i roz(>rtinych 111 ntami uchwytu:
I) po wierzch n ie ust al aj q ce, których zetknięcie z odpowiadają­
' )'llll •m elementami uchwytu nadaje przedmiotowi żądane położenie w kia-
Trzpień 11tały, tu· runk eh wymiarów obróbkowych, które mają być uzyskane w danej opcra-
-ł-
Trzpień ror.pręiny,
leja et.&Ja, kolok V tuleja uciskowa JI,
lltollły pelny 2) po w i c r z c h n i e op o ro we, których zetknięcie z elementami oporo-
m uchwytu nad:.ije przedmiotowi określone położenie w kierunkach nic
OUIM'zeni.& rodzajbw napedu ml"Chaniz:m6w 1.&IDOCOWUjlłC'}"t:h v. „ inych z wymiarami obróbkowymi, które mają być osiągnięte w dane j
r cja,
()macu nic ~.pęd Owacum• ) po w i c 1 z c h n i e pod p o ro w e, które stykają się z element3mi pod-
Napęd
\IO yml uchwytu,
4) pow i rzchnie zamocowania, które stykają się z eleml' ntami
E 111 o~ujqcymi uc-hwytu.
elektryczny
.
puouniatyczny p l'r ) :r: tych mch:nJÓW powierzchni przedstawiono na rys. 2-14. W pr.:edmio-
l' n1 h) ć frezowana płaszczyzna .1.\. Jedynym wymiarem obróbkowym j t!SL
1111 r o, Jodyn :r.ntem po .... ierzchnlq ustalającą przedmiotu jest plaszctyz-
U kl rej 1. lknll;ct' z płaszczytną lJl J~orJ)ll u uchwytu określa Poloi nic•
- I 111 t\I w I runku wyminru o Po\ I r7. hnl c i 1> przedmiotu 11 po-
H l'\'(:.t.ny lub mny
li)'drtmlr hnlnrnl 01 rowynu, (tdyt. I' tl 1 I trh 7. kołkami opor<>W)'llll 2
„ \\
Jl)'

~
h Il' rd111 1towi top11h \~ I I 1 mk 1t h 111 • 7. \\ 1oz.111y1 h ~·-
-
~

I.----? ~
111u111•m obróbkowym J>owtf·rzchninmi 7nmocowant;i s.t powwrl<'hnl 1'.' 1 1" „,
11 lal Jl\l"q. J~ro c11•J Jf:l'L .... 1„ ~ '"' --·-. .
kn Mt; z uchwy~rn pow1l'I zchnl mai 11 l.1lnj:\cymi, którt• czns.~
_
e_
rn_s_
q~lJ
,-.~
.,„-n-r-
11··1 ·-oh ·
(str:wlkl wllknz.ujq kierunek d1.ialanla si l znmocowuJricych przedmiot) .
S7.1•rStcgo omówieni:\ wymagają tylko powierzchnie ustalające. W zasadzie róbkowyrni 11, a cz."lscm nic. Gdy powiPrzchnia ustal::iJąc:-i me pokrywn si1: z IJ.1 .
pow1<'rzchniami, którymi pr;redmiot styka się z elementami ustalającymi uchwy- z11 obróbkowq, to musi byc z Ol'} :.1. wiązana wymiarem lub warunkiem w1.0Jl'ITI .
tu, powinny być bazy obróbkowe przyjęte do danej operacji, v..'Ydajc się więc, m•go połozenia, albo i jednym 1 drugim.
ł r• WJ>rowadzanlc nowego pojęcia - powienchni ustalającej - jest niepotrzeb- Przy zastępowaniu bazy obróbkoWCJ wyobrażalnej przeż związaną z nią po-
w1ertthnię ustalającą wystc;puje zwykle błąd ustalenia (patrz p. 10.4). Uruknql•
ne•. Pnmi<;tać Jednak należy, że często nie można lub nawet nie powinno się
\I tnla~ przt-dmiotu w uchwycie bezpośrednio bazami obróbkowymi. Przypadki
co można w tym przypadku jedynie przez zastosowanie w uchwycie mechaniz-
mu samocentrującego (patrz p. 2.6.5) lub samoustalającego (patrz p . 2.6.4) No
takie zachodzą:
prz} kład bazą obróbkową do toczenia zewnętrznej powierzchni walcoweJ tulei P
n.1 rys. 2-15a jest oś tej tulei. Przyjęcie za powierzchnię ustalającą (w danym
llrz}:p~d.ku centrującą). powierzchni B tulei powoduje po nałożeniu jeJ m1
t rzp1en stały 1 wystąpienie bł<;du ustalenia w postaci odchyłki współosiowo -
1 «', wywołanej istnieniem nieuniknionego w tym przypadku luzu pomiędzy
powier:chniami trzpienia i tulei. Ten błąd ustalenia spowoduje, że po obróbce
\\~stąp1 .taka sa_ma odc~ylka współosiowości powierzchni B względem po-
\\ tc~zchru A tulei, w wyruku czego grubo!.ć a ścianki tulei będzie niejednakown
\1 (mniejsza po tej stronie, po której przy ustalaniu i zamocowywaniu wystqpił
luz między. t~eją i trz~ieniem 1). Błędu tego można uniknąć tylko przez obrób-
ki: na trzpieniu rozpręznym (patrz p. 2.2.6), a więc w uchwycie mającym mc-
chnmz.m samocent rujący.
Gdy baza obróbkowa jest rzeczywista, czyli jest powierzchnią przyjęcie ln-
r.h.(J) • p • ' © : ""J. powierzchni za ustalającą prowadzi zawsze do pojawienia się błędu usta
Ll\__j___ _____,_ .. J " tll;t
Ponieważ błąd ustalenia powoduje zmniejszenie dokładności wykonania op<•
1 CJI,powierzchnie ustalające nic pokrywające się z bazami obróbkowymi po
"lnno s~«: stosowa.~ tylko wtedy, kiedy nic można tego uniknąć lub gdy da Jl'
Rys. 2-14. Przedmiot P po:ibawiony to w~ razną korzysc, Jak np. znaczne uproszczenie budowy uchwytu i latwoM
wszystkich stopni swobody: A - po- J••r.u obsługi.
wierzchnia obrabl:rna, B - po"'-ierz- Rys 2-15. Bazy obróbkowe: a) wyobra-
cbnia ustolajqca, C i D - powierzchnie żalna - os otworu w przedmiocie P; Powierzchnie ustalające dzieli się na główne i pomocnicze.
oporov.re, E i F powierzchnie zamoco- b) rzeaywista - płaszczyzna 8, obra-
Po\~· ie r z c h n i a ust a 1aj ą ca jest głów n a, jeżeli ustalenie niq
wania, Bl - powierzchnia ustawcza biana równocześnie z zalewą od niej
uchwytu płaszczyzną ;\ I rzcdm1otu w uchwycie odbiera przedmiotowi co najmniej trzy stopnie swobo-
d Główną powierzchnią ustalającą może być większa płaszczyzna (ustalenll'
a) gdy baza obróbkowa jest wyobrażalna (np. oś otworu na rys. 2-15a), ni odbiera trzy stopnie swobody), dłuższa powierzchnia walcowa wewnc:trzna
b} gdy przyj<;cie bazy obróbkowej rzeczywistej za powierzchnię ustalającą U 1 zewnętrzna (odbiera cztery stopnie swobody), dłuższa powierzchnia sto:r.-
powoduje jedną lub więcej z następujących trudności: i \\tł {odbiera pięć stopni swobody) oraz - rzadziej - bardziej złożone po·
1) czasochłonne lub niepewne ustalenie przedmiotu w uchwycie,
v. l 1 zchnie (np. gwint).
2) niedogodne i długo trwające zamocowywanie przedmiotu w uchwycie, l talcnie przed.miotu główną powierzchnią ustalającą nadaje mu zwykli•
3) bardzo złożoną budowę uchwytu, d nc położenie w kierunku najważniejszym dla wyniku obróbki.
4) niekorzystny rozkład sił działających podczas obróbki na przedmiot I' om o cni cz a po w i c r z c h n i a ust a I a j ą ca odbiera przedmiotowi
i uchwyt, U.'ltałaniu dwa lub jeden stopień swobody.
5) możliwość występowania drgań lub odkształcenia przedmiotu podczas I I ość'> baz obróbkowych w poszczególnych opcracjnch
obróbki, l b 1 o b k o w Y c h n i e p r ze k r a cz a n i g d y trzech. llość baz obrób
c) gdy powierzchnia, która jest bazą obróbkową innej powierzchni, jest wra21 k1 wvch, J3ką n:ilcży przyjąć w określonej operacji, zależy od kształtu pr:r.r.d-
z nią obrabiana w jednej operacji, jak na rys. 2-15b, gdzie płaszczyzna A oraz 1nlol11 uraz od kształtu i położenia powierzchni, które mają być obrobione: w tt•J
jej baza obróbkowa - płaszczyzna B 1> - są frezowane jednocze śni e; pła­ 1 •1)()1 CJ•, lj. od ilości i kierunków wymiarów obróbkowych oraz warunków
szczyzna ustalająca C jest tu bazą obróbkową tylko dla płaszczyzny B.
We wszystkich tych przypadkach, kiedy przedmiot ustala się w uchwycie
nic bazą obróbkową. lecz zastępczą powierzchnią, ta ostatnia jest powierzchnią liJJ Il.V ubr6bkOWC, które SI\ j~'<fllOCZCŚnie powierzchniami USlaJającymJ, l\3/.YWlll11'
h 1 m I i: l y k o w y m I.
11 lltu.y obróbkowe ohrablnnc r6wnoc:..'.d1'lie z 1.alciny mi od nich powierzchniami ' SI iwo ,,llo łł" - u1ml 1>1 tYJ•,to w ca.lej ksiąi.cc nn !yczPn11 r111lo •
,. red.)
11neywn11 11 bnz.ami aprzi:to nyrni.
 wt1ny111 111'11wyci1•,
,J,•foli bazy obróbkowe pnedmiotu wybrnnc do pewnej operacJ1 s:1 ucc.zy-
\\ h;lf'. to ilośt• powierzchni ustala)ącyC!h JCSt ró\vna Hości baz i najcz~~Cl<'J po- Powierzchnie ust11laj,cc Raicm
l<t y WllJll :;ir: one 'l'ak jest np. na rys. 2-16a, gdzie płaszczyzny A . B i C są
J• <11\m·icsnit' bazami obróbkowymj i powierzchniami ustalającymi do obróbki Nr główna I pomocniczne
- odcbra-
nycb
Pozosta-
wione
Schemat u~talenia' 1
ot wm 11 I>, ornz na rys. 2-16b, gdzie jedyną bazą obróbkową do frezowania pła­ stoprue
stopni
l!l?.l'iyzny Jl nu wałku jest jęgo powierzchnia walcowa A, a właściwie dowolna $WObody swobody
k.sztlllc powierzchni
h\•lruw,1 h, i ta suma powierzchnia A jest powierzchnią ustalającą. ' ~

a) jł b) ,-t.JP c)
I
·~
2
I 3 .ti 5 6 7

' r'J~r~ łv~ + < I - - 3 3

D.
.
tO '
B A

o
~

@1 d~JP ro
plaszczyzna
2 - 5 1 .
2 .

o
Rys. 2-16. Powierzchnie usta- ~

lające główne i pomocnicze

~
przcdmiotow obrabianych płaszczy-
płaszczyzna
2
zna 6 - .
,Jeżeli natomiast przyjmuje się do pewne) operacJi b~zę obróbkową wyobra- 1 .
żalną, to ilość zastępujących ją (z korueczności) powierzchni ustalających może
wynosić od jednej do czterech, w zależności od kształtu przedmiotu i powierzch-

ęa
powierzch-
ni ustalających. Na przykład na rys. 2-15a bazę wyobrażalną- oś tulei - za-
nia
st11piono przy ustalaniu jedną powierzchnią ustalającą - powierzchnią otwo- - 5 1
ru B. na rys. 2-16c do ustalenia przedmiotu wzglę_dem pionowej płaszczyzny •• płaszczy-
walc.owa
'
2
symetr ii (bazy obróbkowej wyobrażalnej) muszą być wykorzystane dwie po- zna
wierzchnie ustalające - płaszczyzny B (patrz rys. 2-29), a na rys. 2-16d do ~~

3
wycentrowania przedmiotu wzgli:dem osi :t: potrzebne są cztery powierzchnje
ustalające: B, C, D i E. powierzch- powie- .... •li~}
~!
We wszystkich przykładach pokazanych na rys. 2-16 główną powierzchnią nia rzchnia
-
' 6
ustalającą jest płaszczyzna A, pozostałe zaś powierzchnie ustahjące są pomoc-
nicze.
llości stopni swobody odbieranych przedmiotowi przez ustalenie go w uchwy-
cie - w zależności od kształtu powierzchni ustalających - podano w tabl. 2-2.
~
Wlllcowa
2
walcowa
1
W-$1 .

{@ fJ
Oprócz podziału powierzchni ustalających na główne i pomocnicze rozróż­ powicrzch-
nia się powierzchnie ustalające naturalne i specjalne (podobny podzjał baz nia
fi - 5 1
obróbkowych został omówiony w p. 2.3). stożkowa
Po wie r z c h n i ą u s tal a j ą cą n a t u r a l n ą Jest powierzchnia usta- 2 .
lająca surowa lub obrobiona z dokładnością i gładkością nie widtszą od poda-

w
nej na rysunku wykonawczym przedmiotu Stwierdzić tu nalezy. że w prakty- powicnch-
ce większość powie rzchni ustalaj<lcych stnnowią właśnie powicnchnie ustalają­
ce naturalne. Niekiedy jednak przedmiot mn taki kształt. że trudno w nim „ nia
kulis ci
- 5 1
„ '
I~
\0 .
wybroć powierzchnie ustolające n:ituralnt• (;r.wlaszcza główną). Wówczas wyko-
2 ' _,., I I

nujc sir~ w przcdm1ocie powic•rzchni1• u stn lające specjalne (jed-

-

B(D
nr1 lub wit;ct•J), d<> których znlicza si~:
ra,1,~-
u) pow11·1 ::chni · 11u1-tlmlotu, ktMc wg Jt'go rysunku \\.-ykonawczego miały
tlchni•
pozo<Jlal· 11lllo\\.r\ 1d1 ponl1•w11r. w tym :>Innie sq za mało dokładne i gładkie.
1
Ił I 2
wal •>w.
wl1,1 ullr11hlu :rni Jl:J Jl• cj11lni1• il 1 to, zc!Jy je moino było wykorzystać jako po-
wl1 1 nlll\I u tnl J11ec, -
" ·-
 .-
-
1-
1 2 l 4 s I 6
I .,.,.
7 Rysunek Objaśnienie

puwic- 1. W diwigni, której czola główek nie leżą w jednej płasz­

9 rz~hni=-
walcowa
4
pbnczyma
1
- s 1
B«D '· czytrue, wytWOrzona jest na mniejszej główce specjalna po-
wienchnia ustalająca A, ldllca w jednej płaszczytnie z czo-
łem B wicbzej główki, co ułatwia ustalanie i zamocowywanie
przedmiotu obrabianego w uchwytach obróbłowych do ko-
powie- lejnych operacji. Naddatek materiału o grubości a zostaje

-
IO
r1chnia
stotltowa
s
- - 5 1
@9 2.

[]]
usunięty w jednej z końco'N}'ch operacji obróbkowych.

(fJ 8)
powie-
n:cbn1a
li
kulista
- - 3 3 2. Powierzchnie A czterech specjalnie w przedmiocie od-
lanych nóżek twon:q wraz z dwt>ma dokładnie obrobionymi
3
otworami B specjalne powierzchnie ustalające, :i te same Po·
wienchnie A i osie otworów B - specjalne bazy obróbkowe.
11 Symbole elementów uawającydi - patn tabl. Z.I.
Nóiki siu.tą jednocześnie do zamocowywania pr.zedmforu
Cyfry podonc Pod nu wami powlcru:bni o:maczaj4 ilośt Qdbicranych stopni .wobody.
w uchwytach do tótnych operacji.

b) obrabiane powierzchnie przedmiotu, które w celu wykorzystania ich

w charakterze powierzchni ustalających obrabia się dokładniej niż tego wymaga
1 y ... unek wykonawczy przedmiotu; przykładem takich powierzchni ustalających
speCJalnych są dwa otwory A na rys. 2-17a, które rozwierca się na wymiar
(/) 13H7 z zachowaniem dokładnego rozstawienia a ich osi (chociaż te otwory,
Juko przeznaczone do śrub złącznych, miały być razem z pozostałymi czterema 3. W czółenku
maszyny do szycia jest przewidziany naddatclc
<>tworami tylko wiercone na wymiar (j) 13); powierzchnie tych dwóch otworów JD2tttiału
1 (do obci~a), w którym jest wykonany rowek A.
wraz z obrobioną płaszczyzną B, która jest główną powierzchnią ustalającą na- Powierzchnie boczne te10 rowka~ specjalnymi powierzd1-
turalną, tworzą dogodny zespół powierzchni ustalających do obróbki innych niami ustalaj,ą.mi, odpowiadającymi bazie obróbkowej -
powierzchni przedmiotu, pionowej płaszczyfnie symetrii przedmiotu obrabianego.

„. 4. Powienchnia waloowa A naddatku materiału, który zosta-

'
t
\\
' ,A
je ~unięty w jednej z ostatnich operacji, służy juo spetjalM
powierzchnia ustalająca, odpowiadaj14ca bazie obróbkowej -
osi przedmiotu.

!I.
S. W tJoku silnika spalinowego sq wytWOrzone specjalne po-
wienchnie ustalające: obrobiona doltbdnie powicrzthnu1 A
otworu oraz nakiełek B w nadlewie przeznaczonym do obcię­
cia po zakończeniu obróbki tłoka. Sq to bardzo cz~ro eto-
sowan~ spctjalnc powierzchnie ustalające w dokach.

Rys. 2-17. Powierzchnie ustalające llJXlCJ Inc

o 31
 L') drnh1lkowo wykonnn1·, obrobione powicrichnic, które są funkcJulUł lnie 111~n·j itp., ,t rysunki ich p1 nwl nigdy nic "•I dla kon ~truk lura dost~1mc; h ':t.("h.i
:r.1.J~dn · w Jlrzt•dmJocte obrabianym; do tego rodzaju powierzchni ust.nlających Jlf"l.Y tym pami~tn ć, że powi1·rzchnitt ustulaJqC(! wybrane do pierwsze3 op<'rncj1
n11t'cjrtlnych nalc:cq przede wszyslkim nakielki w większości walków (rys. 2-17b). cikwślają położenie wszystkich pow1euchni obrabianych względem powicrzch
l)alsil' przykłady powierzchni ustalających specjalnych podano w tabl. 2-3. na, które mają pozostać nie obrobione; gdyby więc np. do obróbki przedmiotu
Wytworzcrue w przedmiocie powierzchni ustalających specjalnych często pnr.dslawionego na rys. 2-18a przyjąć za powierzchnię ustalającą w pierwszeJ
smucmio ułatwia i upraszcza budowę wielu uchwytów do obróbki tego przed- 11111'racji powierzchnię B, która ma być obrabiana, zamiast powierzchni A, która
miotu, gdyz raz obrobione dokładnie powierzchnie ustalające specjalne mogą 111 1 pozostać surowa, to w gotowym przedmiocie położenie powierzchni A będzie
liyć wykorzystywane w wielu operacjach. Ponadto zwiększa się często doklad- 11 1•własciwie (rys. 2-18b), jeżeli naddatek na obróbkę powierzchni B był nfejcd-
110~1'.· obróbki przedmiotu. Z drugiej jednak strony, do wytworzenia takich po- 11.1kowy na całym obwodzie;
w 11•rz('hni ustalających konieczne są dodatkowe operacje lub zabiegi obróbko-
we, w wielu przypadkach wykonywane w uchwytach specjalnie do tego celu
nlrn111otruowanych, co zwiększa koszty wykonania przedmiotów. Dlatego też po- I
wi r•u hnłl' ustalające specjalne należy stosować tylko wtedy, gdy dają one wy-
1 t.111• korzyści technologiczne.
I Ołlkrl'slic należy, że powierzchni ustalającej specjalnej nie zawsze odpowia-
11, hnw obróbkowa specjalna. Na przykład na rys. 2-17b bazą do obróbki po-
wknch111 U wałka jest jego oś, która jest bazą obróbkową naturalną (choć wy- lly1 2-18. Pr?.edmiot wykonany: a) dobrze;
hJ i le - na skutek przyjęci:i niewłaściwej
11l1rt17.11l11.1), nutomiast zastępujące ją przy centrowaniu przedmiotu na kłach po- powierzchni ustalającej -
wi. 1 ·f·lmi.• stożkowe A nakiełków są powierzchniami ustalającymi specjalnymi.
W pl':y1iadku odwrotnym, tj. gdy baza obróbkowa jest specjalna, powierzchnia h) jeżeli przedmiot będzie całkowicie obrabiany, za powierzchnie ustalające
u„1 d11J11cn jest zawsze też specjalna. 111h•~y prz;imować te powierzchnie, które mają najmniejsze naddatki na ob-
r 1Jk1•, gdyż w przeciwnym razie na powierzchniach z małymi naddatkami mozc
l11:iknqć materiału na obróbkę.
l .S. Wybór bu obróbkowych i powierzchni ustalających " Pr zy u s t a 1a n i u p r z e d m i o t ó w j uż c zęści ow o obr o~
w przedmiocie obrabianym h I n n y c h:
•) %.'l powierzchnie ustalające :należy przyjmować powierzchnie już obro-
Usltllenie przedmiotu jest (obok zamocowania go) najważniejszą funkcją każ­ ni11.
dego uchwytu, gdyż od prawidłowości ustalenia zależy w znacznej mierze czy h> J< zeli przedmiot ma złożoną budow~. pożądane jest, aby raz wybrane po-
wymiary obróbkowe, osiągane podczas obróbki w tym uchwycie, będą we lt n:chnie ustalające (obrobione) pozostały niezmienne w ciągu całego procesu
wszystkich przedmiotach zawierać się w granicach założonych tolerancji, bez I 1 1hk1 przedmiotu, a co najmniej aby były jednakowe w tych operacjach,
wzgl~du na to, że przedmioty obrabiane różnią się nieco wymiarami, kształta­ których będą obrabiane najdokładniejsze powierzchnie przedmiotu. W zasa-
mi i wzajemnym położeniem ich powierzchni. Dlatego też zagadnieniu ustala- 1 h• J••dnak wraz z uzasadnioną zmianą baz obróbkowych powinny się zmieniać
nia przedmiotu w uchwycie, a zwłaszcza wyborowi baz obróbkowych i po- I 11 w11•1zchnie ustalające.
wierzchni ustalających, należy poświ~ać wiele uwagi Powierzchnie ustala.jące powinny być tak wybrane, żeby przedmiot usta-
Wyboru baz obróbkowych w przedmiocie obrabianym dokonuje w zasadzie 1y w uthwycie nic odkształcał się pod działaniem sił zamocowania i sil skra-
technolog planujący przebieg obróbki przedmiotu. Konstruktor uchwytów, któ- mi
ry ma zaprojektować uchwyt do określonej operacji, ma więc zwykle bazy ob- 1 1ow,,..rzchnią ustalającą może być w pewnych przypadkach powierzchnia,
róbkowe narzucone, a sam dokonuje wyboru powierzchni ustalających. I 11 rnn być w danej operacji obrobiona. Wówczas elementy ustalające uchwy-
Przy wyborze powierzchni ustalających w przedmiocie obrabianym należy 1 lllll 7. byc odejmowane po zamocowaniu przedmiotu (rys. 2-63).
przede wszystkim dążyć do tego, aby powierzchniami ustalającymi były bazy
obróbkowe przedmiotu (wyjątki od tej zasady - patrz p. 2.4), gdyż unika się
wtedy błędu ustalenia (patrz p. 10.4). 6. Konstrukcja elementów ustalających przedmiot obrabiany
Podstawowe wytyczne dotyczące wyboru powierzchni ustalających:
l , P r z y us t a 1 a n i u p r z e d m i o t ów s ur o w y c h (półwyrobów)
w uchwycie
w u c h w y ci e d o pi er w s ze j op e r a c j i:
n) jC'śli przedmiot nie będzie obrabiany całkowicie, za powierzchnie ustala-
I • • , Cechy praw i dłowego ustalania przedmiotu
Jqc:c należy przyjmować te powierzchnie, które pozostaną nie obrobione w go- \ I nl1 pr:t•·dmtotu J<..'St prawidłowe, jeśli:
towym pr.~c:dmio<:ic, gdyż tolerancje wymiarów tych powierzchni oraz ich po- ) p1 1 lmlul Jo't;t ustalony w sposób jednomaczny, tzn. gdy elementy ustn-
lo:.:cnia w półwyrobie (odlewie, odkuwce itp.) są zwykle mniejsze od tolerancji m 1J 1 t łtic kszl:ilty i są tak rozmH' .n•zonc, że przedmiot może być usta-
nmltltlllww nn obróbkc: na powierzchniach, które mają być obrabiane; rzeczy- tu hwycle lylko w jednym, i 11ł 1nym polo1.eniu (t.'lbl, 2-G, ry:;. 8 i {l),
wl .t 1 Wl1 lko Ć tych n.1tl1hltków (W crnnicnch tolerancji) najczęściej nie jest kon- ym lrl 1 jf.'fto ksztnllu dopu r 1 d\\ 1 lub wir.tej ji·t.lnnkowych poi<>·
utr uklu1n\\1 uohwyt11 im uin, Im wyniku ona z wymiarów modelu, mntrycy I ut- ni m • lu wpływu 11 w nlk 1111 llld J11< 1111 11.1 ry•i 2·1 11,

• 31
 b) crn!ł uslult•mu prz1'thruotu Jl'St krOtk1, tzn. gay J: tu:.uwun.) :.powµ u .„- kowe I odpo\~lad.&Jllril 1111 r1o~irnchnlc ui;tal~J'\CC)
h•nl11 J•''ll prosty, n elemt'nty ustalające sq lak uks,t ittowanc i rozmHszczone,
:1 1 prn•dmlot lnlwo jest u:.;lalić i nic zakleszcza się on przy zakładaniu na ele- .c:
!."'
111<'11\y U'-talaj4cc lub przy wkładaniu go między te elementy, ~
Odpo-
l) pr1Pdmiot jest u.c;talony pewnie, tm. nic ma skłonności do odsuwania się w1adai'ł- Odpowia-
eo
1111 "łl'llll'Otów ustalających lub zajmowania względem nich nie przewidzianego ca jej dające im
o.
o .d
pulnt<1nia pod działaniem sił zamocowania i sił skrawania. .B:aza główna Bazy pomocnicze ] u
Przykłady
NI ~bróbko- ;.... .,,>.
wa
powie- obróbkowe powicnch- „<> .a .8
N (schematy ustalenia)ll
2.6.1. Wybór rodzaju ustale nla I elementów ustalaj,cych nchnia nic uStala- -~ V O

uscala- jące o
~ -g ~
zależy od sposobu obrób-
--
o.
l(n1lwJ u1>lalcnia przedmiotu obrabianego w uchwycie j\c:a .., E ·-0..C:
V
1 , kJiitoltu, wymiarów i żądanej dokładności obróbki powierzchni obrabia- N

11':J1 h, od kształtu i wymiarów powierzchni ustalających oraz od ich położenia I 2 ~ ~

o
w11tl1;ch'm powierzchni obrabianych.

~
1: :talty wh;kszości przedmiotów obrabiany~h są utworzone z większej lub
mnitJJ!l::tt•J ilości prostych brył geometrycznych, a zwłaszcza prostopadłościanów, I - - 2 6
wnlruw I :;tozków, stykających się ze sobą albo przenikających się nawzajem.
lllrtti•uo 1>owicrzchniami ust.alającymi przedmiotów obrabianych są najczęściej
pl 1 i zyrny oraz powierzchnie walcowe i stożkowe, zewnętrzne i wewnętrzne -= '-

lol w1_11 y) Szczególnie często na powierzchnie ustalające . wybiera się obrobione

11111 l'r.iyr.ny or11z powierzchnie walcowe, gdyż wtedy elementy ustalające uchwy-
111 111nj11 pro~tq budowę, a ustalenie przedmiotu jest dokładne i łatwe.
1•, .dej spotykane rodzaje ustalania przedmiotów płaszczyznami i powierzch-
płaszczyzna
ta
zna
płaszczy-
I
r
6
Off
111 uni wulcowymi są zestawione w tabl. 2-4 oraz omówione w p. 2.6.4.-2.6.6.
111111 , 1111dziej stosowane rodzaje ustalania, przy których wykorzystuje się jako
puwlnzt:hnie ustalające powierzchnie stożkowe, kuliste, powierzchnie o niere-
~!ulnrnych kształtach, rysy traserskie itd., są omówione w p. 2.6.7.-2.6.13.
'
2 płaszczy-
zny
te 2 plasz-
c:r:yzny
- 6
oo ~
8 m
Wybór ks7.tałtu i wymiarów elementów ustalających oraz ich rozmieszcze-
ni<' w uchwycie 2.ależy częściowo od tych samych czynników co i wybór rodza-
JU ustalenia, a ponadto od twardości materiału, stopnia gładkości powierzchni
ustalających przedmiotu, wymaganej dokładności obróbki i żądanej trwałości
• płaszczyzna
symetrii
2
zny
płaszczy-
l 6

uchwytu (wielkości produkcji) oraz od błędów kształtu, wymiarów i wzajem- l'lłnczy- taplasz- .A

nego położenia powierzchni przedmiotów obrabianych. czyzna

Najczęściej stosowane elementy ustalające uchwytów, w zależności od kształ-
tu powierzchni ustalających, są podane w tabl. 2-5.
Rozróżnia się trzy grupy elementów ustalających:
''"' płaszczyzna
symetrii
2 płaszczy-
zny i pła-
i płaszczyzna su:zyzna
- 6
@3 ~
&i~·
1) elementy ustalające stałe,
2) elementy ustalające n as ta w n e, phszczyzil2
powierzchnia
3) elementy ustalające r uch o me. fi symetrii
tego walca - 5t1

Do pierwszej grupy należą płaszczyzny korpusów uchwytów, kołki usta- walca

lające stałe, płytki ustalające itp. Elementy należące do tej grupy są najpew-
nieJszc w dzialnniu, gdyż nie zmieniają położenia w uchwycie, w wielu jednak

~[]'
płaszczyzna
przypadkach dają zbyt małą dokładność ustalerua, gdyż między nimi i przed- powicm:hnic
symetrii - 6
miotem obrabianym mogą występować luzy (rys. 2-15a}, które zmniejszają do- tych walców
kładność ustalenia. Pozn tym często nic nadają się one do ustalania przedmio- 2 walców
tów powierzchniami nic obrobionymi, z powodów podanych niżej.
Elt-mrnly uslalajqcC' nastawne, najczęściej w postaci konstrukcyjnej iden-
tyc tnl'J ze· śrubami i wkrc:tami dociskowymi (rys. 2-23). używane są głównie
clo 111Hrilnnln prr<'<imiotów powirr1chniami nie obrobionymi. Okresowe nasta-
wln11u r l1•1111•11h\w 11st11l ljqc:ych j1'Sl cz1~slo konieczne przy obróbce odlewów i od-
I 11w11I , uily~ 11dltiW)' 11.n 111ow111w 1. dw6t'h różnych modeli lub odkuwki wvko-
"
·-- -
oł walca

l
powicnchnia
ICIO Wlllc:a - 5•>
@) :Oni
3!1
 -
- -5 I
I -
"-
OJ po-
wfad:ii:t· Odpowfa-
~
o„ Odpo-
watada!~-
I Odrow11da· ł8.
~ .c
„.„.„.1 .
a jej daj'cc im ca JCJ )(\CC 1m o ..c::
n1m1 Jłu:a

Nr obrót>ko·
gl6wna Bazy pomocnicze ] „u>. 'O>. ~
Przykłady
Nr
główna Bazy pomocnicze ] u
>.
~ >.
Przykłady
powie- obróbkowe powimch- „ .o„ .oo
~ (schematy ustalenia)» powie- obróbkowe powierzch- u
e 1! (schenuty usrolenin)''
.it " o
wa wa czchnia .O D
nchnia nie ustala- nie wtala-
ustalają- jącc
'i"' 'O"o „oił: ustaJają- jące
'O Ił
o..,
o
8.

--
en
~
o.
2..... ~~
G·a
"- I
ca
- 5·a
-u
::i
o
„
~~
o.

-
,„
9 oś otworu
walcowego
powic.rzchnia
tego otworu
- ~)

@) ~ 11luzczy- powie-
Jna ay· nchnia
- - l 5u
f---1$ l
!'

me tri i tego ~-a-

--

f -#!~}
11 walca lca plaszczyzna
powierzchnia ta płaszczy-
-

t!JJł ~
oś otworu
tego otworu
j płaszczyzna
'" prostopadła
do osi zna
511

10 i płaszczyzna - 6
symetrii
prostopadła
do płaszczy-
li
"~

~I
zny symetrH uł po-
-- płaszczy-
zna
taplasz-
czy.zna
1- I wl~rzch- - - 1 511
ta płaszczy- ni wal- powie-

~a
zna i po- (IWCj rzchnia
płaszczyzna wierzchnia Wtwn~ tego
-

~©-
11 i pwzczyzna otworu o osi 6 1111\C'J otworu
płaszczyzna
symetrii l~ccj w (o~ ot- I ta płaszczy-
-
--
płaszczyźnje
symetrii
- ~ _Jo. \...
'" _.,ru
I
I prostopadła

do osi
zna
51)

11

ltt~~-~I
I muzcnia punktów ugQJ3~cycb i oporowych - pau~ tabl. 2-1.
powicnchnic 1
l t11n1 tofljcnswobody(mozliwośczajmowaniarotnych połotcńnao«oloosi x) pozostaje nieodebrany. Znakiem 1
osie 2 orwo- tych Otwo-
12
rów
- 6 1 mno na achcmatach wymag:anicprostopad1Q4ci powichchnl obnabbnej \\'Zsl~= &Jównej powitrzchni u.talojll(d
rów
-'~
n w 111c w dwóch różnych matrycach, albo w tej samej matrycy, ale w róznych
t 1111111•h jej zuzycia, mogą się różnić dość znacznie wymiarami.
F.I m nly ustalające ruchome stosuje się wtedy, gdy muszą one być odl'j-
13

,_
oś po-
wieachni ta po-
- - 1 5s>
@§:t i\ •Wllnr· lub gdy ich połozenie względem przedmiotu musi być dostosowywane
I 1 k 1 •ft-go kolejno obrabianego przedmiotu. Do tej grupy elementów us lala-
yc:h nnlc.:zą głównie mechanizmy samoustalające (patrz p. 2.6..t) i mechaninny
walcowej wierzch-
ntru1ące (patrz p. 2 6.5 i 2.6.6). Mechanizmy samoustalającc i samoct·n-

~ 1Ehr
zewnętrz- nia wal-

ncj (oś cowa pJanczyzna

łt uJ Il' ;-:wyk Ir> służą równocześnie do zamocowania przed,ruotu, są wi<;c elc-
ta płaszczy- "' 11tnm1 1111t1daJ.1co-zamocowującymi.
14 walca) prostopadła
do osi
zna - 51)
l'O\\ lt ri !mit• c1cmeQlów uslalaj.1ryrh, którymi stykaJą się one i powic.-rzch-

I 1111 11 lnlr•Jqcymi prwdmiotów, rul'r.yw 11ny po wierzch n i :im i 11 st a w-

31J
17
 Pow1crx..:hnia
I .
Jest powie-
Najcz~icj Stosowane elementy I l'rl}kbdy I'• •wicn'"hnia
I Jest rowie·
ncluuą
Na1c;1~'.cicj stosowane elementy _Przykłady I
przedmiotu
nchnią
ustalającą
ustalające uchwytów
I
!rysunek tablica
rm:Jmiotu usrah11ącą
usmlającc uchwytów
I
rysuMk tablica
,_ -
kolki oporowe ze łbem wypuk- mechanizmy samoustalające lub

nic obrobio- gl6wn:t Jub

lym
kołki oporowe ze łbem płaskim
j 2-20a główną
samocentrujące 2-59b I
na
~
pomocniczą
kolki oporowe ze łbem naciętym
śruby i Wkręty dociskowe j
2-20c
2-20b
2-22
nic obrobio-
na
.I
pomocruczą
kły

trzpienie usrawcze
mechanizmy samouscalające lub
2-63a
2-63b

samoccnrujące 2-12,
kolki oporowe ze łbem płaskim 1 2-20c Il
rys. 6
p~tki oporowe rowkowane 2-25a r711;! trzpienie stale 2-llb
główną
plaszczyma korpusu 2-24 3-2, główną mechanizmy samoustalające lub

płaszczy ma
rys. 28 samocentrujące

kołki usralającc pełne i ści~te

2-64
2-76
I
obrobiollJI
śruby i wkręty dociskowe Z-23 kolki i czopy centrujące ,
pomocniczą trzpienie ustawcze 2-84
obrobiona kolki oporowe ze łbem płaskim 2-20c
płytki oporowe gładkie 2-25b mechanizmy samou.stalające lub

I
I

samocentrujące 2-67
pomocniczą
plaszczyma korpusu
kliny
2-24 - nic obrobio-
pomocniczą
śruby i wk.r~ty dociskowe 2-85a
kolki oporowe ze łbem płaskim
- wpusty11
rowki w korpusie uchwytu 1J
2-27a
2-27b
na
- główną
--
elementy z otworami sto:żkowymi
---- - - -- -
-- -
-- -
2-86
mechanizmy samouscalająccn , 2-29 2-6, 'li
kołki oporowe ze Jbem płaskim
r na
rys.S obrobiona
I płytki pryzmowe
macbanizmy samousrolające lub
2-85b

podstawki pryzmowc 2-33b pomocniczą samocentrujące 2-85c

~

główną kolki oporowe ze łbem płaskim 2-20c kolki przesuwne 2-87

szczę.ki nic obrobio- mechanizmy samouscalające lub
nic obrobio-
na
na
. samocentrujące
- -
śruby i wkręty dociskowe 2-23 trzpienie stoikowe 2-88
pomocniczą kołki oporowe ze łbem płaskim 2-ilb li . główną kły 2-88b,
płytki pryzmowe 2-411 c
11Jlll

obrobiona kołki
-przesuv.tnc
- ---- - - 2-13,
2-87
elementy z otworami walcowymi 2-7, mechanizmy samouslalające lub rys. 4
pomocniczą
. samocentrujące 2-13,
walcowa
zewnętrzna
elementy z półotworami walco-
wyau 2-56
.rys.4
= --
I rys. 2
główną podstawki pryzmowe 2-33b nie obrobio- 1 . •elementy z gniazdami stożkowy-
mechanizmy samouscaJające lub 2-48a, n• pomocruczą
mi !2-89
obrobiona samoceo1ującc b
2-7,
rys. 6 r n•
-- glówną
--
lub
- - ---
clc:mcnty z gniazdami stożkowy-
ohrob1on1
~ocniczą mi 2.g9
=-
nic nbrobio- mechanizmy samouscalające lub
pomocniczą
clemcoty z otworami walcowymi
płytki pryzmowe
2-89
2-4la ł l!ll!
1111

ul•tob1una
- - ---
romocniezą
samoccntruJ'lCe
mechanizmy samoustaJajqcc lub
-
2-90
-
pomocniczą kolki oporowe ze lbcm plaskim 2-łlb samocentrujące 2-90
mechanizmy samou.stalającc lub I
- al6Wl1'1 lub I
elementy z awintem wcwntlri:· 1 2· 14,
samoccncrującc 2-42 ulirnh1u11~
n11 pum~1<111 llł 11yn1 2·92b ry8. I
-
311
,,._
j cSl powu~- l'rzykbJy
-
l'uwkrzchnia Najczękiej stosov.-.ne elrm my
rzchnią

l
-

rrzc.lm101u
USt3Jająat
ustalająceuchwytów
r)'łunck tabhaa

8\\intu\U
- gl6wnlł lub
-
obrobioiu trzpienie gwintowane 2-91
wcwnę t r:zna pomocni~

I u r<1w1arza-
~

z:a„
1ątv11111~ główną lub wałeczki 2-93a
obrobiona
rysic ;ti:Y.. pomocni~ kulki 2-93b
I ł r cdmlotu mogq by<" w1gh;dem siebie przesunięte (prz1.?sadzoni')
n~tnnym

- llOdtln lu inntrycy (rys. 2-19),

o powurza-
jq1.·ym si~
1.arysic we-
wn~tr1.nym

-
obrobiona g(6wn'1
rrzpicnie z tak.im samym pow-
tarzającym się zarysem 2-9óa 18 -··-·--·----9. er„
~
/·--·- .„ -·-··
.J

rowki w korpusie 2-98b

obrys nic obrobio- płyik.i kształtowe 2·98c
pomocniczq
Jlrzcdmiotu na kol.ki ustawcze 2-98d
-
rysy
1rascrskie -
gł6Wll.lł
pomocniczą
lub rysy na clc:mentach uchwytu
wskainilci
I 2-97a
2-97b
----
'' l>o uiLtlulła "I plUZCZ}zny •>mctrii d-óch pbt.zaym pnedmiotu.

1 .6.l . Błędy występuj.ce w przedmiotach obrabianych

Każdy przedmiot obrabiany, w dowolnym studium jego obróbki, posiada hl(,'d
zarówno w kształtach i wymiarach posiczególnych powierzchni, JOk i we v.
jemnym ich położeniu. Wprawdzie błędy te musz:i się :zawsze :zawicr:ić w nr
nicach tolerancji narzuconych przez konstruk-tora przedmiotu obrabianego, nh
mniej jednak są one niekiedy :znaczne, szczególnie w takich surowych pólwy
robach, jak odkuwki i odlewy, i mogą w decydujący sposób wpłynąć 1u1 ~ Clmłol eh już czc:ściowo obrobic>·
nik obróbki Dlatego też przy konstrukcJi uchwytów, a :zwłasz.czn element w
ustalających, naleiy znwszc brać pod uwagę istnienie tych błędow i tak kszl I ni go,
tować elementy uchwytu, aby ujemny wpływ tych błędów na polo~cnin pricd
miotu po ustaleniu był jak naJmnieJszy
W lym celu przy konstrukcJi elementów ustalających n:ilczy atoso..., ć
tło na st~pujqrych w11ka;r.6wck:
I. Tm wii:ks1y moi<> być bł.id ks1tuliu powierzchni uslalaJllC•'J pr7••dmlot 1
tym mnit•js:w powinno być pule 11lyku 1•lcmentu ustalająccgo 7. tą powirr chnl
i w tym wu~ks1.ych o<ll• •glościnch powinny być rozmieszczone w uchwyci •I
nwnly ustulc1J111 •' styknjqcn lli<: 1. 111 sumr1 powil·rzchniq ustalaJQl'lł pr.t.cclnil I
(p11ti 2 Jl 2 li I),
2 .J, „11 hl d v wymiarów I winji,:rnlll'IJO połoi.r:n1a powl •n.clml I> z dml t 1
fl\URI\ hyl! cłu c, Jl 11>7.y .t~ ow c 1 monty ustul jqc 11011t 1wn lbo 1u h 11
1'1 y I un l1 uowt111lu 11 cli wy t Ow rt <1 11 b r , li k ł o 11 w 11 I
Ił 1inld ~.

łl
 11: w nlt'Wlu .1·1wynl p11l~l~• nil! "~f h,'d• m innych poww&~l·hn1 111z dmlolu (np
1•7.y1nv ulho ni 1iok1 ywajqcn s1<; z osią inneJ powit:1 zchni
111 cprostopndl.1 do pl
wnkowcJ), .
c) powierzchnie s lm:kuwf• mogq mieć tnkie same błędy jak pow1erzchnso
walcowe, z tq różnicą, z" z.nrniasl niewielkiej zbieżności mogą mieć nieprawi-
dłową zbieżnosć.
l .6.4. Elementy do ustalania prudmiołów płasz.c1y1nami
Plnszczyzny nie obrobione wykorzystuje się jako główne powierzchnie ustalają·
ce najczęsciej tylko w pierwszej operac31. Do ustalania przedmiotów p~aszyczn­
nie obrobioną, gdy jest ona główną po"'-ierzchnią ustalającą przedmiotu, s to•
liUJe się zwykle (rys. 2-20):
a) b}
' e. lk ml Kołków ze łbem naciętym nie stosuje się do płaszczyzn obro-
równolc głości płnszc1y1.0y ustnlaJ:-ict•j .11 pr1cdmiotu wzglc:dem pła­
/Il 111 hwytu korpusu Jest najmniC'j~za.
il le w zyslkfr lrZ\' kolki powinny być stale, jeśli jednak przedmiot
k ukntnllownny, w na trzech kolkach spoczywa niepewnie (rys. 2-2lb),
k11ll 6~ nnt„ty z:1 t<"!p1ć samonastawną płytką 1 (rys. 2-21c), która sty-
<d111111l •in w dwóch miejscach albo zastosować elementy podporowe
ł ~9)
ł l1;1lu n 1 r>rawidłowosć położenia płaszczyzny ustalającej przedmiotu
ł n j\\ lri 1w1eJ byłoby stosować kołki ze łbem wypukłym (rys. 2-
1 h r• lyCtnte kolek t:lk1 styka się z przedmiotem w jednym punkcie.
In k trudno JCSt uzyskać dokładnie jednakowy wymiar h we wszy-
h kolknch (rys. 2-20a), są one stosowane dosć rzadko.
Ilu rn nnd~tym (rys. 2-20b) stosuje się tylko wtedy, gdy istnieje nie-
\ o pn•~uwania się przedmiotu podczas obróbki w płaszczyźnie sty-
lu kolkami, a wi«:e wtedy, gdy brak w uchwycie elementu, który
111 ł!lły .krnwnnia działające równolegle do płaszczyzny styku przed-

i!'i~ 1:·~
1 mur. nnstqpić usz~odzenie powierzchni ustalających przedmiotu.
' J to uje aii: kołki ze łbem płaskim (rys. 2-20c), które można prze-
Rys. 2~20. Kołki oporowe (stosowane lak ~ J1 In wy oko ć po wtłoczeniu w korpus uchwytu, w wyniku czego
jako ustalające): a) ze łbem wypukłym, ll11lrwgo Ich wykonywania przed montażem uchwytu.
b) ze łbem naciętym; c) ze łbem pła skim
Ilu 111ły inmo<'owywania przedmiotów ustalanych na kołkach -

a) kołki oporowe •> ze łbem wypukłym, 111 k11lkl w lwrpusic uchwytu powinny być przelotowe, gdyi ułatwia
b) kolki oporowe 1 > ze łbem naciętym (tabl. 12-5), k li 1w w r117.tr! ich uszkodzenia. Jeżeli przewiduje się wielokrotną
c) kołki oporowe 1> ze łbem płaskim (tabl. 12--ł}, I \\, 11' t1•rlnl korpusu uchwytu jest miękki i zachodzi obawa
d) śruby, wkręty. 1 t 1 \\l.OrÓ\\ 1111 kołki, to można stosować kołki wymienne z gwin-
W rzadkich przypadkach stosuje się równiei do ustalarua płaszczyzną ni 11\\ li\\ 1c w tulejkach hartowanych, wciśniętych w korpus
obrobioną płytki, a niekiedy i całe płaszczyzny korpusu uchwytu (gdy pło 1)
czyzna ustalająca przedmiotu utworzona jest z kilku niewielkich pol) h I ro łroryanych do obróbki malej ilości przedmiotów stosuje
Ponieważ płaszczyznę wyznaczają trzy punkty nie leżące na jedneJ pro t t kołków śruby (rys. 2-22b), a w przypadkach gdy pożądana
do ustalenia potrzebne są trzy kołki (rys. 2-21a), przy czym rozmieszcza 1 J ula Jl JJOło7cnia elementów ustalających, stosuje się śruby
w trójkąt, tak aby odległości mic:dzy nimi byly jak naJwiększc, gdyz wttx!y "'"' (r~ 2 :.?2cl
t m IJ~ w dwóch (lub wit;cej) operacjach ustalany tą samą
I 1111.J onq, • l•'llll'nly ustalające w uchwytach do tych operacji
al b) C 1 nt k r.tnlt 1 "'ymiary oraz rozmieszczenie, gdyż inaczej
.Ll~' [<i>„---~ I ' odu nit równri <'I nn j<>go płaszczyźnie ustalającej - może
c :;,;t1 • r h Ul h\ )'ltich nieco rózniące się położenia, co zmniejszy
~~. ł
.! I ~-·-·-] Yk inn11l 1
.Afr'"'\ c)
...,... ~.
c)
f- ffi
\:p' /'
·+ ~"/.
...!-
f<D
~
Rys. 2-21. Ustalanie przedmiotów 111
cxyznami nie obrobionymi: o) In
~ _„~ trzech kolkach; c) na dwóch ka lk
i samonastawnej plyk1• I

i> Niektóre elementy ustalające mają takie same kształty jak elcmcnly OIK'lf
mimo iż spełniają w uchwytach odmienne funkcje. Dotyny to xv. tosu:io I t
i płytl•k, klóre choć sq w normach nazywane „oporo\l.yml'', rn(lnl\ h)~ 1to ow
r(1wnc> Jakn elementy oporowe, jak 1 uslol:ijqcc.
 1>11 u• I.lal llltl pr11 <.lm1olów płmszczyzną nic obu1h on , tli,)' J 11t mm p<>lllQCll J
l'lll 1x1w11•riTh111q ust 1lnJ11ci1, stosuje :>i~ 7.wykle kołki z• łbem 111 kim lub n1b
n:istawn" (rya. 2-23).
Nnjc1~śc1cJ wykon.ystywnnym do ustalania pn, dmli>lów w uchwytuch ro
dzn1c·m powicnchni j st obrobiona płaszczyzna. Gdy płnszczyrn:i taka J<'S l gl6\\
ną powi<'richnit1 ustalającą, jako elementy ustala)ące uchwytu sto!>UJe s1q.
a) kolki oporowe ze łbem płaskim,
b) płaszczyzny korpusu uchwytu,
c) płytki oporowe rowkowe i gładkie.
Przy ustalaniu przedmiotu płaszczyzną obrobioną trzeba zwracać uwi1 Plylkl 011t1rowć (sto 'lwanc r6wniez jako ustalające): a) płyt­
ka rowkownna; b) płytka gladka
na to, żeby t>lemcnty ustalające uchwytu nie uszkodziły obrobionej powicrzchn
Dlatego tez kołków ze łbem płaskim używa się do ustalania przedmiotów pl
sTczymami obrobionymi jedynie wtedy, gdy nie ma niebezpieczeństwa , i b kl t mllJlt lnk dobranq szerokość, że krawędzie ich w widoku
s1 ly dz1ałajqcc na przedmiot spowodowały wgniecenie weń kołka lub ugic:cfo •I 1 hoch:Ą nil mcbic, i sq wykonane pod kątem 45°, co umożliwia
przedmiotu, co mozc si~ łatwo zdarzyć, jeśli przedmiot jest \ltykonany z m ~k 1\ tnl{ 110 płytknch, w dowolnych kierunkach, przedmiotów, które
kit•go m:ilt!riału nlbo m:>. mało sztywną budowę. u t I j ccJ mają Jakieś wgłc:bienia lub rowki.
Przedmioty małe i sr<..'<łniej wielkości ustala się zwykle bezpośrednio na cl ltrowuj le~ no JCdnakowq wysokośc po przykręceniu ich do
klnd~ic obr_obionej płaszczyźnie korpusu uchwytu (rys. 2-24). Poniewaz Jcdn 1k lu
pow1crzchn1a korpusu stykająca się z przedmiotem powinna być niewielka, gdy
ułatwia to jej obróbk~ i zmniejsza koszt, a poza tym mniejszą powicrr.chn
ł~tw~ej jest oczy?c~ć z wiórów, w korpusie wykonuje się zwykle płytkie wcł
l"cma, pozostawiaJąc J3ko występy tylko powierzchnie ustawCZl', tj. te mit J
:-.ca, które majq sic: stykać 7. przedmiotem (rys. 2-2ła). Należy przy tym pamł
tać, żeby przedmiot wystawał ze wszystkich stron trochę poza płaszczyin
ustawczą korpusu, gdyż wtedy płaszczyzna ta zużywa się r ównomierni"••J 1
1.aś powierzchnia ustalająca przedmiotu jest mniejsza od płaszczyzny ustawc J
uchwytu, to w tej ostatniej tworzą się na skutek zużycia wglębienia, któr~ mo
gą sic: stać przyczyną nil'prawidłowego ustalani<- przedmiotów (rys. 2-24b)

Rys. 2-24. Ustalanie przedmiotu 111

czyzną obroblóną

a) 1 b) 2
wówczas połozcnit• µr1c•dmiotu nic bc:dzie zalezało od ko h•jnc1 i d1lnłania cl
mentów znmocowujqcych.
Przykłady ustalania przedmiotów płaszczyznami zawiera tabl. 2-6. Rn und: Objdnic.nic
Jeżeli dwie płaszczymy równolegle przedmiotu są pomocniczymi powicruh
niami ustalającymi, odpowiadającymi wyobrażalnej bazie obróbkowej - pl
szczyź:nie symetrii, to jako elementy ustalająee uchwytu stosuje się:
a) wpusty (rys. 2-27a), gdy płaszczyzny ustalające przedmiolu są jl'go po
wierzchniami wewnętrznymi,
b) rowki w korpusie (rys. 2-27b), gdy płaszczymy ustalające przedmiotu
1. Samonastawny element ustalający 1 o trzech
jego powierzchniami zewnętrznymi,
niew1elkich polach ustawczych AI, który pod
c) mechanizmy samoustalające (rys. 2-28, rys. 2.29).
naclskicm pn:cdmioru przyjmuje tak.ie poło­
tcnic, ii wuyslltie trzy pola AI •tykaj' aie
z pluzcz)'Zll.ll ustalaj'~ pncdmiotu. Stosowa-
ny bywa do ustalania przedmiotów płaszczyzną
Rys. 2-27. Ustalanie przedmiotów wx. 1
dem płaszczyzny symetrii za p om ocq at nic obrob100' i zastępuje jeden kołek ustalaj'cy
łych elementów uchwytu ataly. Mote być również uiywll.ny jako clancnt
ororowy.

:?. Samona.nawny meclunizm ustalający, za-

1tępu1,cy jeden kolek ustalający stały (jak na
rys. 2-2lc). Składa sie z bcczulkowatcgo koł­
ka 1 i dw6ch kołków przesuwnych 2. Plad.1
1rrmna 3 zapobiega wypadaniu kotków z kor·
ru9u uchwyru. Wkręt 4 i śruba 5 służą do re•
1ulowanla rolotcnia kołka J.
IJ

~„+·:t== Rys. 2-28. Ustalanie pnedmlolów lll Pom 1

~J~;==
mechanizmów samoustalającycb: a) h> u t 1 11
wzglc;dcm płaszczyzny symetrii: c) u1Uil J
·względem osi syrnrtrii

• Mcclunaun Jo ~ta.lani• przedmiotów wa

''-J.-..o' „'
wyubrwlncj bazy obróbkowej - płaszczymy
1yrnc1tli y-y. 1•ow1enchru:a umilają~ jcs1 tu
pia znyina /1 prostoradb do płaszczyzny •Y·
mcu11, Mcch1n1zm uu•lający &)Jada si( z diw1-
1nl t, Jw.Xh nutawnych łrub ustawnych 3
1 '111hy :t ręk•11ck111 3. Po wloLcniu pncJ.m1otu
o:d Il \11"11,u~ w otwór ustalający uchwytu
tlvhę • li\' łruhę J 1 jruby 2 nadają przcdnuo·
tow 1 J.Jnc J'(llotct11c.
 Tablica 2-6 (ed )
Rysunek Ob11l!n1mie
4.
4. Mechanizm samoustalający szczękowy, kt6·
ry służy do ustalania przedmiotów wg plan•
czyzny S}'mettii ::-::. Przy poktętaniu rękoic•
ści 1 śruba rzymska ( z prawym i Lewym gwin
tcm) osadzona w pokrętnych kołkach 2 oddal•
lub zbliża ku sobie dwie szczęki 3. Do we•
lenia pucdmiotu potr%ebne są dwa takie me
chanizmy, umieszczone równolegle, jeden xa
drugim.
5.
5. Inne rozwiązanie mechanizmu samounu
lająccgo, który służy
do ustalania prudm 11
tów wg płaszczyzny symetrii. W roiwi~1.11n1u
t)'lil dwie pary kołków wysuwnych 3 ·~ toz
suwane pod naciskiem dwóch rulci 2, ktOJ
zblli.ają się ku sobie przy pokręaruu t(~.oj
ści 1• .Powrót kołków i tulei do poło1cni• rl f
wam.ego odbywa się pod drlahnicm lllr(t.)'tl
Kąt stożlci tulei tł o= 20•.
Tabll<'a 2·0 (t·d ,)
Rysunek Objaśnienie
6. Mechanizm samouswający do ust;1l.1ni11
przedmiotów Wi płaszczymy symetrii ::-•
Przedmiot wkłada się z góry na dwie listwy
klinowe J, które mogą się ślizgać po powiero:h·
ni walcowej trzpienia 2. Pod ciężnrem pn.cd·
miotu listwy (ściągane dwiema sprężynami 3)
rozsuwnją się aż do oparcia o boczne śdnnki A
przcdmiom. Przy dociskaniu przedmiotu w kie-
runku pio;iowym )fatwy przekręcają się wrnz
z nim na trzpieniu 2 dopóty, dopóki płaszczy·
zna B przedmiotu nic zajmie połounfa po-
zromego. Mechanizmy takie nadaiit s~ szcze-
gólnie do stosoWllllia w uchwytach w1cnar-
skich słupowych (patrz p. 1L4), gdyt w tych
uchwytach przedmioty są właśnie zamocowy-
wane z góry, elementami osadzonymi w opu-
szczanej płycie wiennrskiej.
7. Mechanizm sa.moustalający do ustalania
przedmiotów wg płaszczyzny symetrii ;;c-;c.
Pokręcanie nakrętki 1 powoduje przesunięcie
się w lewo kołków ustalających 2 i nadanie wła­
ściwego polożcnia przedmiotowi unalont.'JllU
na płaszczyźnie i czopie 3.
8. Jednoznaczne ustalenie trzema wnjemnic
prostopadłymi pbszczymami przedmiotu, któ-
ry mó;lby być wk.ladany do uchwym w czte-
rech PQłoieniach. Przez wtłoczenie w korpus
ucjiwyru kolk:l 1 umożliwia się usa.Icnic pned-
mfocu tylko w jednym - żądanym - polotc-
niu, dzięki aemu otwór wiercony w przedmio-
cie będzie wykonany we wfaśdwym miejscu.
9. Pnyklild jcdnoz.nacznego ustalenia przed-
miotu plaszC:ZyZ.nll (główna powicr.r.thnfa usua-
l•il\ca) l otworem WllkOwym (flOJllOCnicza J\O•
wi„ncluua usutlająC<i) do wierQCJlia otworów
nkpr:irlotowych. Rnl.łlcr:rorut a~łt o.11p:a
ua1J1l Jll t:so I unu:mo!llwia n1loknic tu1 nac:ao
1r końcem otworu m11l11lq ·
 Wpusty i rowki stosuje si(! tylko wtedy, gdy plas7.czyzny ustalaj:icc Sit obro-
bione i tolerancja odległości między nimi jest mała, albo wymagana dokładność .. ___1.-i ł
ustalcni:i - niewielka. Natomiast mecllanizmy samoustalające slosuJc si<: wte- : ~ b) ,,
„l
dy, gdy płaszczyzny te są nic obrobione lub gdy przy obrobionych płaszczyznach __ _ L t
~
wymagana jest duża dokładność ustalenia przedmiotu. .

t.
Cl
S a m o us ta 1 a ją cy m nazywa się mechanizm. którego pow1erzch•
nie ustawcze Al (rys. 2-28a) są ruchome i związane ze sobą w taki sposób, t.o ł
mogą jednocześnie i z równą prędkością zbliżać się i oddalać od siebie; są on
przy t ym w każdym położeniu równo oddalone od pewnej, stałej dla danego
mechanizmu płaszczyzny y-z, prostopadłej do kierunku powier1chni ustawczych
-g c+i
•

(i - w przypadku jak na rysunku - prostopadłej do jego pła~zczyzn!).

I L
Dzięki tej właściwości mechanizmów samoustalających pow1crzchr.J.e ustn•
łające A przedmiotu znajdują się po ustaleniu w położeniu symetrycznym t I• nie przedmiotu dwiema płaszczyznami stopniowymi: a) przedmiot
I , l(lmcnty ustalające uchwytu; b) błąd l• po ustaleniu przedmiotu
względem płaszczyzny y-z, przy czym dokładność ustalenia zależy JOOynic od
dokładności działania mechanizmu samoustalającego, nie ma zaś na nilł zadncgo
I t dmlot ustalamy dwiema płaszczymami stopniowymi (rys. 2-3 1).
wpływu tolerancja T odległości c między powierzchniami A przedmiotu. Ust.ni
Jl 1 1ku wy11tępUJC błąd kątowy elementu ustalającego c,, przy czym
nie względem wyobrażalnych baz obróbkowych za pomocą mechanizmów samo nominalny n' uchwytu równa się wymiarowi nominalnemu a
ustalających jest więc na ogół dokładniejsze niż za pomocą element6w ustal
jących stałych, gdyz pomiędzy tymi ostatnimi i przedmiotami występuje uiwsi
nieuniknion y luz obniżający dokładność ustalenia (rys. 2-27). T. · T•.
tge. = 2t - [2.21
Mechanizm samoustalający może ustalać przedmiot nie tylko względem pl
szczyzny symetrii, jak na rys. 2-28a i b, lecz także względem osi z (rys. ~-28c) I J 1d h)•łkn '' ymiaru w spowodowana nicrówno1egłością płaszczyz­
gd y powierzchnie ustawcze mechanizmu s.amoustalającego są odpowiednio •*•11.:111 111A (po obrobcc), wyniesie (rys. 2-3lb)
ukształtowane.
Mechanizmy samoustalające często spełniają jednocześnie funkcję elemcn [2 3)
tów zamocowujących przedmiot. Konieczne jest wtedy odpowiednie wzmocnlr W drugim granicznym przypadku, tj gdy wymiar rzeczywisty
nie ich budowy. h:lc '.l.yno ił n + ~·, natomiast wymiar rzeczywisty a; uchwy-
Przykłady mechan izmów samoustalających zawiera tabl. 2-6.
Przy ustaleniu przedmiotów płaszczyznami błąd sposobu ustalenia t. (pat111 T;·, blqu ką~owy będzie miał taką samą wartość, tylko
p. 10.4.3.3) występuje najczęściej w trzech przypadkach: 1;o h)lony w pn:cciwnym kierunku.
1. Gdy przedmiot ustalamy między dwiema równoległymi plaszczyzntnn ~1rto ć hlr,du '• jest najmniejsza wtedy gdy wymiar nominał­
uchwyt u (rys. 2-27 i 2-30). Błąd sposobu ustalenia 1> wynosi wtedy ! I I r{m ny śrcdni~j arytmetycznej granicznych wartości '-"'Ymin-
e, = L+T. + T.. [2.11 l 1 1 Int< 1111 t t. wymi:tr t<'n, jeśli nic jest stolerowaoy symetryc7.-
•l 1łclć nn .stc1lcrow:my w ten sposób (np. wymiar so• 01 =
gdzie: L - n:ijmniejszy luz między uchv..-ytem i przed.miotem (L =a' -a), T.
I I 111 j1.:1.Jnoa.P nic zgodne z p. 10.4.2, gdyż wymiary a i a'
tolerancja wymiaru a przedmiotu, T.. - tolerancja wymiaru a' uchwytu
nyrnl.
W przypadku dokładnego ustalenia przyjmuje się a' = a i wówczas L
1L u l I my tlwicma płaszc7.yznnm.i wzajemrue prostopadłymi
co jednak może utrudniać wkładanie przedmiotów do uchwytu.
I' yp: dku dln wymiaru obróbkowego b błąd sposobu usta-
• 11 n 1l mln t dla wymiaru a wynosi

1„ 1.· · tg ~· -r (c - p)tg Ti_- (2c - p)tg Ti [2.41

Rys. 2-30. Ustalanie przedmiotu mł~ty

dwiema równoległymi plaszcz.yznnml

11Pay przcprowadznnlu obliczeń należy pamiętać, ie wszystkie w1.0ry w t

porncłniku (w celu uproszczenia obliczeń) są przystosowane do ddałnf1 n .Ył
r:tch 11tolcrowonych w glqb materiału. W związku z tym, jei<'ll wprow d n
obllcz.c1'1 w)'rniary przedmiotów sq na ich rysunkach wykonawczych pod n w h
po tncl, tu tncb.'l Je 111aJpicrw pn.ckntalcić na wvminry toltirowono w r.I 11 11 l
rinlu W[1 \\llUw'lw k r.ttwnrlych W 11· 10.4.Z.

()
 Zmnil•ji11cnic blc;du t, mo:ma tu uzyskać przez znslo owu11l1• lloł k.1 us lulają­
cego (rys. 2-32c), Wówczas

[2.4a)

1.6.S. Elementy do ust1l1nl1 pnedmlotów powlerzchnłmnl w1kowyml

zewnętunyml

~.6.5.1. Podstawki prynnowe

Ustalanie przedmiotów obrabianych w uchwytach specjalnych powierzchniami 2 34 DIĄd elementu ustalającego
walcowymi nie obrobionymi, gdy są one głównymi powierzchniami ustalający­ I ~ u tnlamu na podstawce pryzmo-
mi przedmiotu, zdarza się dość rzadko, zwtaszcza gdy bazą obróbkową ;est oś wc j
tej powierzchni walcowej, gdyż wówczas można zwykle zastosować uniwersal-
ny uchwyt samocentrujący. Jedynym częściej spotykanym przypadkiem ustala- 1rpn 11 t1chwytu _przymocowuje sic: dwie podstawki, które mają mi eć
nia priedmiotu powierzchnią walcową nie obrobioną jest ustalanie wałka wg 1I c:r.yznę dwusieczną, to muszą być one wspólnie przeszlifowa ne.
płas1czymy symetrii przechodzącej przez jego oś (schemat ustalenia 15 lub 16 u l I nau na podstawce pryzmowej błąd elementu ustalającego c (pod-
w tabl. 2-4). 1 'I mowcJ) wynosi (rys. 2-34) c
Do tnkicgo ustalania używa się podstawek pryzmowych (rys. 2-33a), które
mają te: właściwość, iż bez względu na różnice w średnicach wałków na n ich
Td
2 sm
. ~
(2.5}
umieszczanych osie 0 11 O:„. wszystkich wałków leżą w płaszczyźnie dwusiccznCJ
kąta G\ podstawki pryzmowej (rys. 2-33b).
2
I lh 'I. 11111 btt:du sposobu ustalenia c., tj. odchyłki wymiaru obróbkowc-

oJM d) I
.#......-.....„.
lown1wj pr:cc~ błąd te, rozróżnia się dwa przypadki:
u~róhl owq jest oś powierzchni walcowej przedmiotu obrabianego.
) J ·st Wtt'dy równy rzutowi bł~du c„ na kierunek wymiaru w
li 0 IJ), czyli
r, = CeCOS r - Tdcosy

tli 1 1 141
(2.6]
2sin ~
2
lry f>Omi~dzy kierunkiem błędu r„ i wymiaru w.
k11 run«'k l.Jlc:d.u te pokrywa się z dwusieczną kąta ~. a kierunek
Wt:CO w Jest zaw~c promieniowy, przy obliczaniu błc:du '••

Rys. 2-33. Podstawki pryzmowe b) c)

Podstawki pryzmowe teoretycznie stykają się z przedmiotem wzdł ut dw(J(!h
równoległych prostych - tworzących walca, odbierają więc przedmiotowi ctl
ry stopnie swobody i mogą być zastępowane przez cztery odpowiednio rozml
szczone kolki (rys. 2-33d) lub śruby.
Płaszczyzny ustawcze podstawek pryzmowych przeznaczonych do ust.alnnl •
przedmiotów powieI'2chnią nie obrobioną powinny być krótkie (wymiar o fi
rys. 2-33a), aby przedmiot stykał się z nimi tylko krótkimi odcinkami t won:
cych. Dlatego też, jeśli przedmiot jest dlugi, należy go ust:llać na dwóQh j I
nakowych podstawkach pryzmowych 2 (rys. 2-33c), umieszczonych w p wn
odległości jedno od drugiej na korpusie uchwytu.
Płnszczyzny ustawcze podstawek powinny być twarde i dlatego albo r
węglnne i hartowane, albo do podstawki wykonanej z mi•:kkicgo m l rl I
przymocowuje sic: twarde płytki l (rys. 2-33c). Płaszczyzny u t w r.c 1){1{) t nw
powhm y być 11nl!Szlifowonc po przymocowaniu do korpusu u hwytu, 1)(lnl w
:t\\ J ~l 11 t tlokłodność ich połozr_nin wzgl~ m innych I nt u hw t 1
 • I Ił t:, przy 'I ,.. 1IUJ • 1'17.Y „ uu ' ~tu orqCl ' u, czyu Dł"O
lt•pil•j po• luijlwru' I•, 01 •kqt •111 >'• lcc7. kqlern środk<>wyin ' , kll'>r 'Y odl1ih'r7.ll i;i1: łl c wysl~puJc w ogóll'. ' „
od dwu icczncj kqln (ry :!-35b). Błąd c, wynosi wtedy ) 1> dku u~Lala~ia przcdmiotow nn podstawce pryzmoweJ 0 kącie <:t =
m 1isl obhczarua bł~du c, moina posługiwać się nomogramem przed
t, _ Td cosą> [2.71 ym nn rys. 2-36. -
. a ~ ~ lnniu za pomo:ą płytki pryzmowej może również występować ką-
2 sm2
po.wbu ustalenia. W przypadkach jak na rys 2-37 bł d t .
ym w przybliżeniu · ą en wynosi
Wzór ten jest dogodniejszy w praktyce od wzoru [2.6], gdyz wynikające
z obliczeń dodatnie lub ujemne 1> wartości c. wskazują od razu, czy wymiar w . ()
1ost.:lnic wskutek błędu t, zwiększony, czy zmniejszony. Błąd c, przybiera war· c, T dsm 2
tości dodatnie dla wymiarów w położonych nad linią .4B (np. dla wymiaru u• I tg- = - - - - - - [2.8)
na rys. 2-35c), przy czym największą wartość dodatnią osiąga przy rp O = 2 2rsin; - Tdcos ~
(r, - 1,), natomiast wartości ujemne przybiera dla wymiarów położonych po(I
linią AB (np. dla wymiaru w2 na rys. 2-35c). Największą wartość ujemnq

li
W bróbkową
( jest tworząca powierzchni W"lco•"e.
„ ..... J przedmiotu obra-
•W l patrz wzór [10.4a] i objaśnienie do niego)
c, - tcCOsy+ Td = Tdcosy + T,
- 2 2 sin~ - 2 [2. 91
2
ly h :r.ą obróbkową jest tworząca położona nad lini AB
'·38:i, to ą , np. two-

c, Tdcosy
«
+ -Td2 -_ -Td
2 ( · cosy· - + 1) [2.9a]
?
-
sin -2 · «
s102

d~~
.::;a.:~J
- ~- I
-ts
Pl>lif!adv: f. Dane: ft =Qft i rp='!": z rorm;~arraJ: cJ •40J9
't r-óhkowq jest t\\ orząca położona poniże3· linii AB (np. tworzą-

'a
<-90•
~ 2. {kme: 1' ::D,8 i rp„21s'; z flXTIOIJratr1U: Csm-D,.f
~d ;~( sm
~s~
2
-l) [2.9b]

Rys. 2-36. Nomogram do określania błędu ta ustalenia wałka na

mowej, gdy bazą obróbkową jest oś walka Im J>r~yp:idku błąd r, jest mniejszy.
1 i'"n;~JI rnoinn stosować, gdy położenie kątowe powierzchni
n r;, unku wykonawczym przedmiotu w taki sposób
n ~ tdnl' (p 1hz p 10.4.1) J)()fl•Wll)' nć jednak nakty zaw ie bczwzgl dn Il I ryl 2·30 , '
l•J ć '•·
5'i
 kr1• lenia wartości błt~du 1.1 dlo podstawek o kącie (\ 90° , gdy bazą
q j "l tworząca wałka obrabianego, słuzy nomogram przedstawiony
u
tt lil1d Z.1 . W kołruerzu wałka o średnicy 60.,,n (rys. 2-40) należy prz.E-
rlw śt"h;cia symetryczne względem osi wałka, na wymiar 10_,,u.
czy do tej operacJi, wykonywanej dwoma frezami kątowymi na
lomeJ, mozna ustalić wałek na podstawce pryzmowej.

Rys. 2-38. Określanie błędu e. prz.y ustalaniu przedmiotu powierzchnią wnlc.-

na podstawce pryzmowej, gdy bazą obróbkową jest tworząca tej powierzthlll w 40 Przl?dmiol obrabiany ustalo-
cov;·ej JJOcbuiwcc pryunowej (do prz.y-
kładu 2.1)

0,05 mm (patrz. p. 10 4.4); s = 0,1 mm (patrz p. 10.4.5). Stosu-

IOJ .
'1'11 COStp Td -= 0.1Scos 3 oo L0075 = 0167 mm
„• . , 2 2sm45r ' '
„ sm 2
------ I I 11111 r. jest równy błędowi r,.
gdyż bazą obróbkową jest tworzącn
„ „ „„ I u tnlnjąccj (patrz p. 10.4.3), czyh t: = 0,167 inm.
lny błąd ustalenia tdop obliczony ze wzoru [10.2] wynosi
„„
„ .... I (T -o)t - ss V(0.25- 0,05)1 - 0,1' = 0,173 mm
...
-o jl..~l mniejszy od dopuszczalnego (0,167 <
0,173), możliwe jest

it
I do lf'J operacji na podstawce pryzmoweJ
~
J j wykorzystuje się nie obrobione powierzchnie walcowe
J ko powierzchnie ustalające pomocnicze (schemat ustalenia 6
tnr.t1lami ustalającymi są wtedy zwykle:
y rnowa stała lub nastawna (rys. 2-4la i 2-43e),

Prrr.ihl!:j I Doni • •llf2 l tp • 3ff'

1 fltJtf/Dl/'CI"<: , •• qo
i. oorotc·~-qu
z ~ITll: t;•-QOf
,.2'f -ts

Rys. 2-39. Nomogram do określania błęQu r. ustalenia wałka na pod &Ulwcc J ry

wej, gdy bazą obróbkową jest tworząca wnika

Zast~pując kąt y przez kąt środkowy <p (rys. 2-38b) otrzymujemy wzOr
t. = Tdcos<p
. «
+ Td2 12 I I
2 sm 2

który jest ważny dla wszystkich położeń bazy obróbkowej

tworzqcych a , b i c).

07
 • 1y grownq pawlen:""""''' „ ~ r·--·--~ „-„ •-- _ _
Wlfl11chniu wnlcowa obrobiunn (l'lcht.?mat u,<11talcnla 13 lub 14 z tabl. 2-4), jako
I nll'nty ustalające uchwytu •.Lo:łujc :uę:
n) podstawki pryzmowe, jak przy ustalaniu powierzchnią walcową nie obro-
hlonq,
h) płaszczyzny ustawcze korpusu uchwytu,
c) elementy z otworami walcowymi,
cl) mechanizmy samoustalające i samocentrujące,
Rys. 2.-42. Ustalenie n) t•lcmenty z p6łotworami walcowymi.
o przedmiotu W7.g!ędem l'rzykład ustalenia przedmiotu powierzchnią walcową na phlszczyźnie kor-
płaszczyzny symetrii w
Q pomocą płytki pryzmo- t •1 uchwytu przedstawiono na rys. 2-44. Bazą obróbkową oraz główną po-
wej i ustalacza pryzmcr h 1 :<·hmą ustalającą przedmiotu jest jego powierzchnia walcowa, a właściwie
wego

_.:=-=-.=:::;:
I•

*I:
I

2·44. Ustalenie przedmiotu walcowego na

płaszczyźnie korpusu uchwytu

rU\ca a, stykająca się z płaszczymą ustawczą Al uchwytu. Tworząca b oraz

I 11111 c1yzna czoła C przedmiotu są tylko powierzchniami oporowymi (ich poło­
ri 1 w uchwycie nic wpływa na uzyskanie wymiaru obróbkowego w), a płasz­
nn BI uchwytu i kołek 1 są elementami oporowymi.

e)-
~., I G Z. Elementy ustalające z otworami walcowymi
łAl1 nic przedmiotu walcowego przez włożenie go w otwór stałego elementu
łlllDMcego (rys. 2-45) stosuje się głównie wtedy, gdy powierzchnia ustalaj~ca
0 · , . d1ntotu jest dokładnie obrobiona., gdyż występuje tu zawsze większa lub
1 J 1a odchyłka współosiowości e, która może obniżyć dokładność ustalenia.
t„vm sposobie ustalania często trudno jest przedmiot zamocować. Typowy
ldud zastosowania takiego ustalenia jest przedstawiony na rys. 4 w tabl 2-7.
lł;robione powierzchnie walcowe przedmiotów wykorzystuje się najczęściej
11ntrowania przedmiotów w uchwytach tokarskich i szlifierskich. W celu
1 11i11 1;1·1a odchyłki współosiowości nie stosuje się jednak do obróbki dokładnej
wl :r:mia z rys. 2-45, lecz różnego rodzaju mechanizmy samocentrujące, któ-
urno1liwiają całkowite usunięcie lużu między przedmiotem i uchwytem, dzię-

b) dwa kołki {rys. 2-41b) albo dwie śruby,

c) płytka pryzmowa stała 1 wraz z ustalaczem pryzmowym 2 (rys.•2-42) do
ustalania wg płaszczyzny symetrii przedmiotów nieokrągłyc~, al.e zakonc:z~nycb
powierzchniami walcowymi; ustalacze jak na rysunku słuzą Jednoczesrue do
lekkiego zamocowania przedmiotu. Inne odmiany ustalaczy pryz:mowych przed-
stawiono na rys. 2-43. . . . . .
d) mechanizmy samoustalające lub samocentruJące z niskun1 szczękami .
Elementy te odbierają przedmiotowi dwa stopnie swobody (oprócz. trz~h "• llatnlcnlc przedmiotu walco- Rys. 2-46. Ustalenie walka w otworze
stopni odbieranych przez plaszczyznę ustaw~ ko~pusu ucb~u), z wyJątkiem Kfł w olwon." urhwylu (s(rzałka p<l uchwytu
urządzenia z rys. 2-42, które odbiera przednuotow1 trzy stopnie swobcvły (sche- 1j klcru11• k rJrJ l.rnla sity z11m11 „.
w1111l.1)
mat. 7 1 lubi 2· 4)
,,, o:cnm tCllU OW1llllC J . ~ UOKł,IOUll„'JSl.C,. rou1 tym rm:\:11 ll'Ulnty uuuc jl.!(111~
1 izy lnk1m wyminrzo otworu blqd ust I nrn r: wyniesie ~-~--------~
czcśnh.• 1amocowufo przedmiot obrabiany.
r. 0 ,017 + 0 OO!J I O OZ5 0.051
Przy ustalnniu przedmiotu w otworze walcowym błąd elementu ustabjącego
r~ wynosi (rys. 2-46) '111 I c nieco mniej od dopuszczalnego.
Jr fola wartość L + T4 • wypada z obliczenia mała, to należy sprawdzić (pntrz
e. = Td1L-Td' (2.11)
10 4 l) czy jest to v.rynikiem małej różnicy między małymi wartościami
gdzie L - najmniejszy luz między przedmiotem i otworem w uchwycie. I 'fd, czy tci dużymi ich wartościami. W pierwszym przypadku będ ziemy
. Ponieważ bazą obróbkową je:;t prawie zawsze oś lub tworząca walka, a wy- li do czynienia z dokładnym ustaleniem dokładnie wykonaną powierzchruq
nuary, na które ma wpływ błąd cl'., są zawsze skierowane promienio"'"O, wic:c tn1 jQCQ i wobec tego trzeba otwór w uchwycie również wykonać dokładnie,
błąd {~ = c. - t. 11rui.:im zaś przypadku wykonanie dokładnego otworu w uchwycie przy du-
W praktyce przy projektowaniu uchwytów z tego rodzaju ustaleniem przed- j toi rnncji Td przedmiotu byłoby nieekonomiczne i należy zmienić sposób
miotu wyst~puje zwykle konieczność doboru tolerancji Td . i luzu L. Nalczy t11I n1a .
wówczas posługiwać się zależnością c, <
edOJ> (patrz p. 10.4.t), czyli Td + L +
l'uy ustalaniu wałków w otworach może występować w pewnych przypad-
ł! k{tlowy błąd elementu ustalającego, spowodowany zajęciem ukośnego po-
-rTd' ~ tdoP• skąd - poniewaz cdl>p i Td są dane
111 przez wałek w otworze uchwytu. Błąd kątowy elementu ustalającego r„
L - Td ~t<10p-Td [2.12) -47) oblicza się z zależności
Otrzymaną ze w1oru (212) sumę L+T„. należy rozdzielić na L i Td•• W za-
(2.14]
sadzie podział ten moie byc dowolny, gdyż można przyjąć tolerancję Td. więk­
szą, równą lub mniejszą od L. Gdy Td.> L, łatwiej będzie wykonać otwór
w uchwycie, lecz trudniej wkładać weń przedmioty, gdy zaś 1·„. L, wyko- < łltqd sposobu ustalenia c. (rys. 2-47b)
iJm otu 'IĄ,•ynosi
wynikający z ukośnego położenia
nanie otworu będzie trudniejsze, ale za to wkładanie przedmiotów łatwiejs1.e
Jeżeli konstruktor pragnie uzyskać między otworem uchwytu i przedmiotem (2.15)
jedno z normalnych pasowań ruchowych wg zasady stałego walka, traktując

~~,~
część ustalającą przedmiotu jako wałek podstawowy (z jednq odchyłką średni­ a)
cy - ujemną), to mw;i wymiar średnicy otworu w uchwycie wyrazić w postaci
b}

E~-~
~- - J
(2.13)
i odpowiednio rozdzieHć sumę L -i- Td'. Rozpatrzmy to na przykładzie.

Przykład 2.2. Określić wymiar średnicy otworu do ustalenia walka 0 40_.m

jeśli tdop = 0,06 mm. ·
Ze wzoru (2.12] mamy: L + Td. ~0,06--0,017 = 0.043. Przyjąwszy np
c) d) _,J3„_
L+Td. - 0,04 mm moglibyśmy tę wartość podzielić w różny sposób, n:idając
średnicy otworu w uchwycie wartość: d' = 40,01 • 1 " d' ,.. 40,025• 0 •n itd. Jeśli ~~. \ ~--1
jednak pragniemy uzyskać między przedmiotem i uchwytem jedno z pasowan
normalnych, to musimy w normie PN-77'M-02105 „Pola tolerancji i układ pa-
47 Dląd kątowy r. i ~-
·j J- -\
„L!J_:= '
-n~_.J
sowań wałków i otworów o wymiarach 1 do 500 mm" znaleźć takie pasowani
I to otcgo błąd sposobu
ruchowe przy zasadzie stałego wałka, w którym dla wymiaru nominalnego 1 '• pn.cdmiotu wal-
40 mm naJv.'iększy luz nie przekracza wartości w otworze uchwytu
Td + L + Td' = O 017 1 0,04 = 0,057 mm lu , moznn uniknąc przez zamocowanie przedmiotu w kierunku poka-
a tolerancja wałka wynosi ok. 0,017 mm. tri łkq nn rys. 2· 5 łub przez przyjęcie za główną powierzchnię usta-
w k 11 •j płRS7.<'lymy przedmiotu prostopadłe) do osi (Jeżeli pn.cdmiot
Takim pasowaniem jest pasowanie obrotowe ciasne G7/h6. w którym naJ 1 1 yczy:rn~). n zo pomocniczą powierzchnię ustalającą - powierzchni
większy luz wynosi 0,050 mm. S r ednica otworu ustalającego w uchwycie bi:- J (rys 2·58c, tł) . W tym ostatnim przypadku, jeżeli płaszczyzna usta-
dzic więc miała wymiar j, l pro topndła do o~i powierzchni walcowej, a długośc otworu usta-
d ' -- d•(L~T
+L
d ) -
-
d (G1) -- 40...0,łU
ff,Ht lt w u hwydt• ibyt duża, ustnlenie przedmiotu może b yć niemożliwe
I ) Al>y tak(•• ustnlcnic było możliwe, musi być spełniona załeinofć
1> Beibł~dnego wycentrowania mimo braku luzu ł 41)
uzyskaćnie moz.na, gdyi nnw11
najdokładniej wykonany mechanizm samocentrujący obaraony jest zaw Zl' lhol:by [2.16)
minimalnym bł<:dcm dw1łania.

oo
2.fl.5.:J. Mt.•chani.1.my J1n111<>l'rnlruJ11cc
M c c h a n i z m c m s n m o c en t r u j ą cy ro nazywa się mechanizm samo-
ustalający przedmiot względem osi, dokoła której będzie on wykonywał ruch
obrotowy podczas obróbki.
Mec.nanizm samocentrujący może mieć dwa elementy ruchome umieszczone
naprzeciw siebie (rys. 2-28c), trzy elementy ruchome rozmieszczone co 120° (np.
w normalnym uchwycie samocentrującym trójszczękowym) lub większą ich
ilość (zwykle parzystą), jak np. w uchwycie samocentrującym pokazanym na
rys. 2-48a, gdzie tuleja zaciskowa 1 ma cztery powierzchnie ustawcze A1, które
mogą równocześnie zbliżać się lub oddalać od osi dzięki temu, że tuleja jest
nacięta w czterech miejscach (rys. 2-51a).
Mechanizmy samocentrujące s.ą bardzo szeroko stosowane, mimo iż często
mają dość złożoną budowę, gdyż zwykle służą jednocześnie do zamocowywania
przedmiotów, dzięki czemu unika się oddzielnych mechanizmów zamocowują­
cych. Poza tym są one prawie zawsze w większym lub mniejszym stopniu uni-
wersalne. · łtlc d1:da A na tulei (rys. 2-49d), jedna.kie należy podkreślić, że mechanizmy
Kilka uchwytów z różnego rodzaju mechanizmami samocentrującymi przed-
stawiono na rys. 2-48-:-2.54.
Do obróbki niewielkich przedmiotów stosuje się dotychczas najczęściej
uchwyty z tulejami zaciskowymi. Przykład takiego uchwytu pokazano na rys.
2-48a. Mechanizm samocentrujący składa się z tulei zaciskowej 1 i nakrętki 2.
Przy nakręcaniu nakrętki na korpus 3 uchwytu cztery szczęki tulei zbliżają się
ku sobie i ich powierzchnie ustawcze Al centrują oraz zamocowują przed-
miot.
Aby szczęki tulei zaciskały się równomiernie, nakrętka jest centrowana i pro-
wadzona dokładnie na korpusie otworem walcowym B. W związku z tym pa-
sowanie gwintu nakrętki z gwintem korpusu musi być luźne, gdyż inaczej na-
krętka mogłaby się zakleszczać na korpusie (uzyskanie ścisłej współosiowości
gwintów z powierzchniami walcowymi w obu elementach jest trudne).
Inną odmianę uchwytu z tuleją zaciskową pokazano na rys. 2-48b. Tutaj tu-
leja 1 jest przesuwana poosiowo przez nakrętkę 2 w korpusie 3 uchwytu, co
powoduje zbliżenie się ku sobie szczęk tulei. W tym rozwiązaniu tuleja styka
się powierzchnią kulistą A ze stożkową powierzchnią Al nakrętki, dzięki cze-
mu niewspółosiowość nakrętki względem korpusu 3 nie ma wpływu na prawi-
dłowość działania mechanizmu i dlatego nakrętka Irie jest prowadzona otwo-
rem walcowym na korpusie, jak na rys. 2-48a. W korpusie jest osadzony do-
datkowy kołek 4, który uniemożliwia wciąganie w uchwyt przedmiotu przez
przesuwającą się tuleję.
Rys. 2-48. Uchwyty z tulejami zaciskowymi
62
t'ul• Jl' uic1skov„•c ma111 zwyl<lc• kl\t t1l11zk,1 ,\IJ (rys. ~-'iljC, Ci}, ntllominst l\llL
1111 lł'i'll.1 Ml-Ożkowcgo w korpu~iu wynrrnl 20° lub 31°, w zależności od konslruk
t Jl 1111!Chnnizmu samoccntrujqcego. '1'1' rMoi.ce k~tów p~wodu~ą l~pszc p~z~ll·
Jl 11111 powierzchni stożkowych podcws zac1skarua tulei, a w1ęc i pewn1<'J~Z<'
11 11h11wnnic przedmiotu oraz silniejsze zamocowanie go u wylotu tulei.
Nn tys. 2-49 przedstawiono tuleję zaciskową 1 centrującą przedmioty P:
1 ~r1 cłnlcy równej średnicy otworu w tulei (rys. 2-49a) oraz o średnicy mni<'j-
' J (1·y-. 2-49b) i większej (rys. 2-49c). Jak wynika z porównania rysunków,
JH1y ~1t·dnica przedmiotu jest mniejsza, styka się on z tuleją w trzech punktach
(Ił 141t I wzdłuż trzech tworzących), gdy zaś średnica jego jest większa od
<11111•y otworu tulei - w sześciu punktach, przy czym przedmiot może ulec
ty 111 przypadku uszkodzeniu przez ostre krawędzie przecięć tulei. Poza tym
wi lulcja zaciskowa - w zależności od jej położenia wzdluź osi w korpusie
H hw)'lu 2 - styka się z nim w podobny sposób i w położeniu pokazanym na
f ~··l'lb krawędzie jej szczęk mogą się wykruszać oraz uszkadzać stożkowy
lW 11 w korpusie. Wprawdzie można tego uniknąć wykonując odpowiednie pła-
rn 1r,; ntrujące z tulejami nacinanymi działają dokładnie· jedynie wtedy, gdy
I I 11111'Jn średnicy przedmiotu obrabianego jest niewielka, gdyż wówczas od-
IMI 1 nln szczęk tulei, które nigdy nie są ściśle jednakowe, są małe.
• I 4f1 Tuleje zaciskowe: a) b) c) położenie szczęk przy centrowaniu przedmio-
tów o róinych średnicach; d) ~cięcia na stożkowej powierzchni szczęk
ł 1 11•1 ugrnniczenia zakresu użytkowania nie oiają tuleje zaciskowe pokazane
t~ i-r>O, których zakres mocowania dochodzi do 4 mm. Pierwsza z nich
' !\Oa) sk łada się z kilku lub kilkunastu płytek połączonych ' gumą przc-
111 ri•'lt 1irzcz otworki w płytkach·. Guma ta przy zamocowywaniu przedmiotu
lufo Ac:l~ni(ta, a przy odmocowywaniu rozsuwa płytki do położenia wyjścio-
1 W clrngicj tulei (rys. 2-50b) płytki osadzone przesuwnief\v rowkach kor-
' 111li I Rll przy odmocowywaniu przedmiotu rozsuwane sprężynkami.
IC)'lll :&·!Ili 'T·ulr.Jo ~. 1el sk11w1• o dutysn 1.akr<'sie mocownnla
Cl3
 Dodv.tkowq 7.alctą tego rodzaju tulejek zaciskowych jc•st to, 7l' płytkf w ca- l'n:y ustalaniu pricdmiotu w lulci 1uci kowcJ może wystqpić błqd poosio-
łym zakresie mocowania przylegają na całej długości do przedmiotu obrabiane- 1 11 talnnia c. (rys. 2-52), gdyż µrzcdmiot jest wciągany do uchwytu prlf'Z
go, co zwiększa pewność zaciskania. 14' 1Jr1y zaciskaniu, jezeli 3ego przesuw poosiowy nie jest ograniczony przt•z
'!'uleje zaciskowe zwykle (rys. 2-48 i 2-4.9) mają trzy lub cztery przecięcia, Wll'dni element osadzony nieruchomo w korpusie uchwytu (np. kołek 4
2-48b). Wielkość błędu ustalenia poosiowego wynosi
gdy średnica ich otworu nie przekracza 60 mm, oraz sześć przecięć, gdy śred­
nica wynosi do 120 mm. Szerokość przecięć w tulejach waha się od 0,2 mm
w tulejach o średnicy otworu 1 mm do 2,5 mm w tulejach o średnicy otworu [2.l 7J
ponad 60 mm.
W tulejach zaciskowych można oprócz przedmiotów walcowych centrować
przedmioty o przekroju kwadratowym, prostokątnym, sześciokątnym (rys.
2-5la-c) itd , a nawet niewielkie prz.edmioty o dowolnych kształtach (rys.
2-51d, e).

s &E•*~
..:-5:?. Błąd te przy ustalaniu
ttdmiolu w tulei zaciskowej

11 n tjcz<;ściej stosowanego kąta t\ = 30° błąd e„ = 1,866 T d·

W l•,powaniu t:go. błędu można ,również zapobiec przez taką konstrukcję
lu, foby tule)a we wykonywała ruchu wzdłuż osi przy zaciskaniu przed-
d) Przedmiot Tuleja dwusZClfkowa e) Prll!dmiot TUieja trójsi.czfkOfiO.
• (rys. 2-48a).
I t ~klncły różnych rozwiązań konstrukcyjnych uchwytów z tuli:ijami zacis-

~ C®Elł1 ~[6 Q9 ~
1 tł 7J1wiera tabl. 2-7.
r 2-53 przedstawiono uchwyt z ma są zaciskową (zwany również uchwy-
h lropla.stycz~ym) .. W uchwycie tym mechanizm samocentrujący składa
11kośc:1enneJ tulei 1, wtłoczonej w korpus 2 uchwytu, półstałej masy za-
•lłitt~'tlJ 3 wypełniającej pierścieniową przestrzeń dokola tulei tłoczka 4 śru-
f) g) h) J) 110dkJadki 6. Przy wkręcaniu śruby 5 następuje wstduęcie tłoc~ka 4
' uchwytu.' co pow~uje ~naczny wzrost ciśnienia w przestrzeni wypeł­
ł są. zaciskową. C1smerue lo wywołuje sprężyste odkształcenie cienkiej
tul 1, a t:Ym sam~m wycentrowanie i zamocowanie przedmiotu umiesz-
••1111 upr.i:cdruo w tulei. Podkładka 6 służy do ograniczenia ruchu śruby, gdyż

Rys. 2-51. Tuleje zaciskowe do przedmiotów o r6tnycb ks:r.taltach

W ostatnich czasach zaczęto coraz szerzej stosować tuleje zaciskowe o nie-

parzystej ilości przecięć: 3, 5 lub 7, ponieważ w takich tulejach przedmiot jest
zawsze zaciskany przez co najmniej trzy szczęki, podczas gdy w tulejach z pa-
rzystą ilością szczęk (rys. 2-5la, b) przedmiot będzie zaciskany przeważnie tyl-
ko przez dwie przeciwległe szczęki tulei, z powodu nieuniknionej niedokład­
ności kształtu. Zaznaczyć tu jednak należy, że tuleje z nieparzystą ilością szczęk
są nieco trudniejsze do wykonania.
Kształty zakończeń przecięć w tulejach pokazano na rys. 2-5la, f-j. Wszyst.-
kie te rozwiązania zabezpieczają przed spiętrzaniem się napręień na końcach
przecięć i pękaniem tulei przy przeginaniu szczęk, przy czym dodatk~·q· pno- U hW)'l t m SI\ %11.-
cięcia A (rys. 2-5lj) wykonuje się w dużych tulejach. 1 I kow
 T~btlc3 2· T (rtł.>
Tabltca 2-T. Ui.talanie pucllml11ti1w w urhw~tarh 1t'\\ nc;lnn)'n\l po\\it'rithnlaml
walcowymi
Rysunek Objaśnienie

Rysunek Objaśnienie

1. 5. Uchwyt zsciskowy z przecięciem. Centro-

1. Płyt.ka pryzmowa o sk-ośnych powicnchniach
usrawczycb (ścięta po.d kątem fr) stosow.anJI
do ustalania pacdmiotów powierzchnią lekko
zbieżną lub walcoWJł w przyp2dlclc.h , gdy płyt­
ka ma jcdooczdnie doci!k:?ć przedmiot w he-
runku poziomym (sJfa F,J i do głównej pła­
szczyzny ustawczej uchwytu (siła F=)·
l i mocowanie przedmiotu, odbywa się przez
z. i~ . 2. Mechanizm r.:unoustalzjący r.khdający się
wanie i zamocowanie przedmio~ odbywa się
przez pokręcanie śruby 1. Uchwyt taki jest dość
sztywny, ale ma mały zakres zaciskania, i dłn·
r.cgo nadaje się do pr.zcdmiotów o wąsko sto·
lerowanej średnicy powierzchni usta!Ająccj.
6. Uchwyt samocentrujący do cienkościennych
przedmiotów, z hartowanym picrśeieniem za-
ciskowym 2 o jednym pi-zecięciu. Wciskanie
pierścienia w korpus 1, a więc centrowanie
dokręcanie pierścienia
Kołnierze tych
4 kilkoma
śrub są
śrubami
:zaopatnone w po-
J.

&
,·~..: z podstawki pryz.mo'\\-~j 1 i w;suv.inego kollca 2.
działkę kątową, co umożliwia ich równomie mc
Mechanizm ten służy do ustalania paedmio-
,
(oczywiście w przybliżeniu) dokręcanie.
t6w względem ich płaszczyzny symcuii :-z
~ prostopadłej do plaskiego ści~ A.
'.%
z

3. Mechanizm samoustalający w postaci wysu-

3. wnego tłoczka I z gniazdem ~tożltowym. Przed-
miot jest tu ustalany bazą obróbkową - pła­ 7. Uchwyt zaciskowy do dlugich pr:tedmio·
szczyzną A na trzech kołkach 2 i powierzchnią tów. Tuleja zaciskowa J jest w tym przypndlc:u
walcową B (zastępu}ącą wyobraża)~ bazę ob- zaciskana w stożkowych gniazdach korpusu 2
róbkową - oł przedmiotu) w stoikoW}m uchwytU i nakrętl<i 3.
gnieżdzie tłoczka J. Je§li krawędź powierzchni
wakowcj B jest nie oórobiona, to dokładniej­
sze ustalenie przedmioru uzyskuje się, gdy po-
wierzchnia ustawcza doczka 1 składa się z trzech
odcinków powierzchni stożkowej, rozmieszczo-
nych co 120•.
8. Uchwyt z mechanizmem samo.ustal3jącym.
Ustalanie przedmiotu względem osi powierzch-
ni walcowej odbywa się przez pokręcanie na-
4. Ustalenie przedmiotu powierzchnią walcu·
krętki J, która pr.!esuwa w dół tuleję 2 z gniaz-
4. wą dokładnie obrobioną w otworze. Zwiększa•
rui średnica otwol"U w korpusie uchwyru, po•
dem stożkowym, powodując zaciśnięcie przed·
czynając od osi tulejki wiertarskiej, zabczpic·
miotu szczękami tulei zaciskowej 3. Ustalenie
poosiowe przedmiotu następuje przez oparcie
cza przed zakleszczeniem si~ przedmiotu w ol•
worze przy wyjmowaniu, co mogłoby lat'tl."<• go o czoło A tulei 3 lub o wymienny kolek 4.
nast:iJ>ić wskutek powstawania zadziorów n•
Kilka otworów B służy do usuwani; wiórów.
brzegach wierconego otwoni

l.l7
 Tablica 2-7 (cd I Tablica Z-7 (cd.)

Rysunek Objaśnienie Rysunek Objaśnienie

9.

9. Uchwyt z tuleją z:iciskow11 do dokładnych

robót szlifierskich. C.cchą chara.lttcryscyczn~
uchwytu jest to, że tuleja 2 z gniazdem stożko·
wym nie obraca się podczas zac:skania przed
miotu, a jedynie przesuwa się w lewo, poci;i
gana za pośrćdnict\vnn kołków 4 pr7ez po~
can11 nakrętkę 3. Dzięki temu w tulei zacisko·
wcj 1 nie wyscępują naprężenia skręcai'1cci cen•
trownnie pr7cdmioru jest doltlad:litjsze.
12. Uchwyt z masą zaciskową przeznaczony
do obróbki kót ~batYch azpieniowych. Na-
srawny zden:ik 1 z:ibezpiecza przed zbyt glę­
bokiin wkręcmicm tłoczka 2 w przestrzeń wy-
pełnioną masą zaciskową, co mogłoby spowo-
dować nadmiemy wzrost ciśnienia i rozerwa-
nie cienkościennej tulei zac;:iskowtj 3.

10. 10. UchW}'t z tuleją zaciskową, w którym zi·

ciskanie i odmocowpvanic przedmiotu odbyw11
~ię przez pokręcanie kółka ręcznego 1, które
ma w piaście otwór gwmtowany i gł:idki otwór
prowadzący kó!i.o na korpusie 2 uchwytu
Pay obrocie k6lka pow<Kiującym jego ru1;h
w prawo tuleja zaciskowa 3 centruje i zamr.co•
wuje przedmiot. Tuleja zaciskowa może b)Ć
wymicn:1a lub z wymiennymi wkladkllmi (rys
13. Uchwyt samocencrujący membranowy.
2-51) i wtedy w jednym uchwycie można obra•
Pod naciskiem śruby 3 wkręcanej w nieru-
biać prz.cdm.ioty o różnych kształtach i wym1a
chomą nak.r~ę 4 mci~a promieniowo w kilku
rach w przclcroju poprzecznym.
miejscach 1J1cmbmna 1 ugina się. centrując
i zamocowując przedmiot ustJ1lony w kierunln1
poosfowym na trzech kolkach 2.

11. Uchwyt z tuleją z:tcisko\Vll 1 znmocov. lll

11. cą przcdmiocy pod naciskiem sprężyny 2, 1 011•
mocowującq za pomocą sprę-źonego powici za,
W cym celu po ustaniu ruchu obrotowego
uchwytu do dowolnego z trzech gniAZd A ni!
obwodzie korpusu uchwyru 3 wproW2d:t.:1 • C'
końcóv.'kę 4 węża po~czonego z siecią spr(tb
nego powietrza. Kolek 5 otwiera wtedy Zll~f
zwrotny kulkowy G i powict.rze spręione T''"CI
dostaje się do komory B, ptuSuwaj c w lew(!
tlok 7 wraz z tuleją 8, na skutek c1ego ue7ękl
tulei 1 rozchylają się i pr:z.cdmiot zos1:aje odmo
cowany. Do usuwani11. spręzoncgu row1ru o
z komory B sJuiy przycisk 9, otwietl!Jqcy a:• r
zwrotny 10 (oczywiście po W)'1(Ciu •••ńeó\i.t 14
z gniazda A}.
14. Uchwyt membranowy o nieco odmiennej
zasadzie działania, a mianowicie pod naciskiem
L!oczysk3 1 cylindra pneumatycznego sprężyna S
przesuwu tuleję 2, membrana odkształca się
i jej ncz(ki 3 rozchylaill się, co umożliwia wlo-
kme m1ę.lzy nic przedmiotu obrabianego.
t>rey wycofyw:iniu tloczyska 1 szcz~ki 3 powra-
CllJU do pu:rworncgo położenia i zaciskaj~ przed-
mim Pn:cz nutiiwl:mie śrub 4 możnll dosroso-
wyw11. uchwyt dt> obrobld w nim przedmiotów
o rM11yd1 •rctłn1e11c:h.

r.n
 1':abllt•:r. :.!-7 (ni>
lir• Z·8. :t~łlm lenie w1orow l d:anyc h efo 11hllr111nl.1. wymfarów cienkOhtiennych
tulcl iadsko\\)th i roipręinych
U.) u111:k Ob1dn1cnic

15.

15. Uchwyt zaciskowy z nic przeciętymi p icr·

ścicniami Stożkowymi 1 (takimi, jakich u.tyw1
się na sprężyny picrśc;cniowe). Dokrę-canic
nakrętki 2 powo<!.iie pacsu:ii~ie tulei 3 i picr
ścieni w lewo, przy czym p1e~dcnic :zcwnętn
ne wysuwają się na wewnętrz:ie, ściwiolc Jt,
a za ich pośrednictwem pncdmiot obrabian).
Symbol Wartość

_...,t\llOI lttdniQ po- IW przypadku tulei wchodzącc1 w otwór w przcdinio-

UStalająccj D cie - D równa się najmniejszej średnicy orworu w przed-
zbyt głębokie jej wkręcenie mogłoby spowodować uszkodzenie uchwytu (ni miocie, zaś w przypadku tulei obejmującej przedmiot -
rozerwanie tulei) lub przedmiotu obrabianego, na skutek nadmiernego wzr<l!ll D równa się największej średnicy przedmiotu
ciśnienia. Uszczelka 7 1 wkręt 8 zamykają otwór, przez który usuwa się po\IOI
trze przy napełnianiu uchwytu m3są. To I H7 dla otworu, h6 dla walka
Zakres zaciskania tulei wynosi ok. 2d/1000, gdzie d - średnica olw r przyjmuje si~ równq długości powierzchni ustalającej
w tulei w mm, a więc np. dla tulei o średnicy 50 mm zakres zacisknnia W) li I
prudmioru lub więbzą do 20 , 0
si 0,1 mm. Niewspółosiowość centrowania nie przekracza 0,01 mm, uch".Y
z masami zaciskowymi sq zatem dokladniejszc od uchwytów z tulejami
g prz>•imuje si~ z tabl. 2-9
ciskowymi, a poza tym pewniej i równomierniej zamocowują przedmiot.
Dalsze przykłady uchwytów z mru: mi zaciskowymi są podane w tnbl
Wzory do obliczani3 wymiarów cienkościennych tulei zaciskowych i rozpr R,D
nych 11 za·wiera tabl. 2-8. Tuleje z żebrami usztywniającymi na środku C7. łlD "'2 "fik, gdz.ie: R. - granicaplastyC%Dości materia-
cienkościennej stosuje się, gdy zaciskana w tulei część przedmiotu jest dl łu tulei, E - współczynnik sprężystości wzdluinej, k -
lub ma wytoczenia w postaci rowków W obliczeniach tuleJę z zebrem trn l tJD współczynnik bezpieczeństwa (od 1,2 do 1,5). Dla tulei
się jak tuleję o długości części cienkościennej od kołnierza do zebra, obc:i o długości I > 0,3 D zwykle przyjmuje się k = 1,4 i Wtedy
ną połową przewidywanego momentu skręcającego. W celu wydluzeniu c przy R, = 834 MPa i E 2,06 lOS MPa, .dD - 0,003 D;
kościenneJ części tulei można wykonywać podcięcia przy kołmerzach dla tulei o długości I 0,3 D przyjmuje się lt = 2
Tuleja cienkościenna powinna tworzyć z korpusem uchwytu paso\\ i wtedy .JD 0,002 D.
H7/r6 albo H7/s6. Przy dużych \vymiarach tulei i momentach skręcaJqcyd1
leję przykręca się za kołnierz do korpusu (rys. 14 w tabl 2-12). dla tulei wchodzącej w otwór w przcdiniocie W .....
Tuleje mniejsze wykonuje się ze stali 40H, większe z N7. Dopuszcn1ln 1 fl IV - d„.,, „.„„. - D .,. „,.,
nś dla tulei obejmującej przed-
równomierność grubości cienkiej ścianki tulei o średnicy do 40 mm w I miot W D .... ••1'1 - d .,. v=NM.
+0,03 mm, a dla większych -t 0,05 mm, zaś dopuszczalna niewspółosiowo I
wierzchni centrująceJ tulei względem powierzchni, którą tuleja jest o I : :: - LID- W
w korpusie uchwytu, wynosi 0,01 mm.

Przykład 2-3. Przedmiot, którego zewnętrzna powierzchnia wuko\\

trująca ma średnicę d = 50_G.G~ i długość L = 75 mm, mn hyc ohr •\J
w uchwycie z masą zaciskową. Obliczyć wymiary cienko:;cienncj tulei r I 2LJDEg
wej tego uchwytu. rrzy I > 0,3 D p - MPa
D•
•> TulcJo rozprężne stosuje się w trzpieniach rozprężnych do ccntrow1111l 1
JU%)' /<:O,':JDp - 1,25 MPa
m1ot(Jw obrabianych olwon·m wa lco"' m (p 11: • 1>. 2.6.6).
 Tabll~a. 2-8 (lll Tablica 2-S. GruboŃc Aci:mck tulei

fSymbóll I iluaołć c1ckokicnnej -- Grubość ścianki tulei, mm I

-
Parametr
I_
Wartołć
n~1 tulei mm . D od 10 do 50 mm I D ponad 50 do 150 mm

N1jwiększy przenoszony
M, M, lO'gz l hgD N mm, gdzie D, g i :: w mm I >-
D g = 0,015D+0,5 g = 0,025D
moment skręcający 2 I
() D
zależy od stosunl..-u
długości cienkościennej części
payjmuje się
g/D i od współczynnika najmnic1 T.ci

z tabl. 2-10
tulei k, którego wartoł\I 2
> I> -
4 I g = O,OlD + 0,5 g .,., 0,02D

D D

Długość cz~ci
jeśli I <
kD
2
- J to li I y- ___:__
w . ::
4
> 1 ,- 8 g = O,OlD+0,25 g = 0,015D

kDV
tulei sty-
A<ająccj się z przedmiotem
11 Tn.blir.i 2-10. Wartości współczynnika k
. . •.
1esh

ponieważ
zaś
kD
l >--,to /1 = -
2 2

ze zwiększeniem W długośC I 1 maleje, dlJ

z
- - +l-kD
W+::
li
1),00
510,01 0,015 ' 0,02 IO,O:!S
- - -- - - - - - - - - -
I0,03 i ---
0,0351 0,04 0,045 0,05

pewnc10 zamocowa.n ia przedmiotu konieczne jest s~I ·

nicnie warunku l_Jl o.5 ~ o,8
A
1
0,'35 I 0,5 o,6 0,1 o,1s o,8s o,9 I i,os 1,1 1,15

tr-
Szerokość kołnierzy 1: I, = 2,5 JD Tablica 2-11. Srcdnice tłoczków

Szerokość kołnierzy pod-

Ts przy '.'( Długość cienkościennej $rednica
35" ~ 45 ° l, = 1,251,
ciętych części tulei, mm tloczka, mm
·-
Kąt podcięcia kołnierzy Cl zaleca się ::>. 35-:- 45' D
1>- d 1,Sl'D
--- 2
Szerokość żebra uszryw-
I, D D
niająccgo
jeteli przed.miot ma rowek, ro 1. < szer. rowka
->
2
1 >-
4 __ ___ _ ,
Wysokość żebra li1
"I (0,7 : 0,9) li D
ł> -
D
d = 1,21 D
,-
8
Wysokość kołnierza h wynika z wymiarów D, di g

r
-
Promień zaob'ąglerua r> g 1 111y, zgod1111~ z tabl 2-8 średnicę otworu w tulei cienkościennej
·-
1
dla tulei osadzonej otworem na korpusie uchwytu ( ; I dlugc••l: tulei L = 80 mm.
gdy otwór ustalający w przedmiocie jest wykonany \\ 'I I 111k1 t11h•i (wg tnbl. 2-9) dla l > -~- (80 > 25) wyniesie
klasie dokładności
. d D-2g- H-2mm
gdy otwór ustalający w przedmiocie jest wykonany w
y 0,015·50 !-0,5 = 1,25 mm
lub 9 klasie dokładności mnlC'j nlr• średnicy D tuki w jej środkowej części, przy za-
Srcdnica powierzchni, d ,,.. D - 2g-2H+2 mm l tulol mn własności podane w tabl. 2-8
którą tuleja styka si~ d dla tUlei osadzanej w otworze korpusu uchwytu• d
z korpusem powierzchnia ustalająca przedmiotu jest wykonana Wt I/) O 003 · 50 0,15 mm
klasie dokładności y tulcJ11 i 111 z1·tlrniot<'m
d = D + 2g+H+ 2mm
gdy powierzchnia ustalająca przedmiotu jest WJ~Oll I •Hl,980 0.045 mm
w 7 lub 8 klasie dokładności
I llCI r.nmocowa ni pr1cdmiotu (wg tabl. 2-8)
d D +2g+2H-2 mm
0,10.> mm
 Wysok ość komury na rnast: znci skową
s -
H 2 J 50 = 7 , 37 ~ 7 ,4 mm
Ciśnienie w komorze potrzebne do zamocowania przedmiotu
2 ID·E·g 2·0.15·2.05·10"1,25
p =- ns-- -- - 50 ! = 30,8 MPa

Największy przenoszony moment skręcający

M, 10'· l ,25 · 0,105 J/2·1.25 · 50 =· 1.97·10;

N ·mm = 197 N ·m
Nastwnie obliczamy wymiary długościowe tulei. Ponieważ stosunek g/D =
= 0,025, w:;półczynnik k z tabl. 2-10 wyniesie k = 0,75. Z kolei wg tabl. 2-8:
l > 2f- (80 > 18,75), wobec czego długość części tulei stykającej się z przed-
Rys. 2-5'1. Uchwyt zaciskowy
ze spręiynaml krqźkowymi
miotem
r< zaciskania sprężyn wynosi:
0.15 . 50 „I o.1os - pr<;;i yn o średnicy otworu do
li =- 2 V o,045+0.105 ' 8o - 0.15. 50 = 58 mm 10 mm O 1 mm
p1 •:zyn o średnicy otworu do 50 mm Ó15 m~
Sprawdzamy dodatkowy warunek {wg tabl. 2-8) 2
I r~tyn o sredrucy otworu do 100 mm O mm '
ł łkn współos~owości ni~ przekracza 100/o ~ian; średnicy otworu sprc::ży­
i~
z =so=
58 o.125 f ntr~waruu prz~auotu. Uchwyty te są więc dokładne w działaniu

1
"rt'~t ~in J~. te:. zaletę, ze przy ce~tr~waniu przedmiot zostaje dociśnięty d~
a więc l/l zawiera się między 0,5 i 0,8. • • d1.1ęk1 ~zemu jego połozenie poosiowe jest ściśle określone.
Z kolei obliczamy szerokość kołnierzy tulei
lu uzys kania dokładności działania mechanizmu samocent ·
w pr~zynach przeszli!owuje się na jedną średnic" po wio· _ruJ.ąchcgdo,
3 - I I I J kkim zaciśnięciu. ' zeruu ie o
lt = 2.5 J 50 = 9.2 mm
i wreszcie średnicę powierzch~ tulei stykaiącej się z korpusem uchwytu
d - D 1 2g + 2H-2 = 50 + 2·1.25 -.- 2·7,4 - 2 - 65.3 mm
W zasadzie do wywoływania ciśnienia w komorze z masą zaciskową słu ży
tłoczek wciskany przez śrubę, gdyż łatwiej wtedy zapewnić szczelność. Gdy ni
ma miejsca na tłoczek stosuje się samą śrubę, ale wtedy gwint musi być wy-
konany w I klasie.
Srednicę tłoczka d oblicza się w zależności od średnicy i długości l cienko.
ściennej części tulei (tabl. 2-11), a długość jego części roboczej przyjm uje si~
równą (l,8-2)d. Pasowanie tłoczka z otworem w korpusie powinno być suwll·
we (H6ih5 lub otwór H7 i tłoczek dotarty do niego z luzem do 0,01 mm). Tłoet­ Jł.> • 2-55. Spręiyny krążkowe:
n) r owkowana; b) pełna
ki wykonuje się ze stali 45, hartowane do 45 HRC. $red.nice kanałów dopr ow -
dzających masę zaciskową do przestrzeni roboczej uchwytu są zwykle równ
średnicy tłoczka.
Istnieje wiele odmian mas zaciskowych o różnym składzie chemicznym. Je<ł ·
na z mas częściej w Polsce używanych ma następujący skład {orientacyjne w.ar-
tości w częściach wagowych): polichlorek winylu - 39, trójkrezylofosloran -
58, olej lotniczy - 2, stearynian wapnia - 1.
Na rys. 2-54 jcsi• przedstawiony uchwyt zaciskowy ze sprężynami krl\iko-
wymi. Mechanizm samocentrujący składa się z pakietu sprężyn krążkow ych l,
podkladki 2 i nakrętki 3, prowadzonej otworem walcowym na korpusie 4 uch wy
tu, podobnie jak na rys. 2-48a. Przy nakręcaniu nakrętki podkładka 2 spin
cza stożkowe sprężyny, I co po\voduje zwiększenie się ich średnicy zcwnętn.n J,
a zmnfoJszcnlr • rdnicy wewnętrznej, i przedmiot zostaje wycentrowany o
~am<>eow:iny,
 , podnosząc oś dolnego p6łotworu względem osi O wrzeciona obra-
~ (rys. 2-57b). Wówczas błąd r; wyniesie
, _ + Td+Td· [2.19]
Co- - 4

przypadku wymiar obróbkowy położenia będzie równy~-.

1 e<lnica powierzchni ustalającej przedmiotu jest stolerowana w 5 lub
\ • PN-77 M-02105, można zamiast podnoszenia osi pólotworu zmniej-
r dnicę do wartości
b) c)
d' = ( d- Td ;Td rT"'. [2.20]
r:!:j ~
+ -ps:::==·~::i -~---;--
-·-·- -
~ ·
·- rem centrującym
Rys. 2-56. Uchwyt z pólot\\ może to spowodować niewielki wcisk przy ustauniu przedmiotu,
malych wartości Td i Td' jest to dopuszczalne.

zamocowywaniu przedmiotu istnieje mniejsze niebezpieczeństwo uszkodzcn 1 •t11 ł ran ie powierzchnią walcową zewnętrzną i duią płaszczyzną
jego dokładnie obrobionej powierzchni ustalającej, zwłaszcza gdy element c n t1 tnlnnie przedmiotu płaszczyzną obrobioną jest łatwiejsze i pewniej-
trujący 1 i zamocowujący 3 są wykonane w postaci wkładek z miękkiego m ł Inni<· obrobioną powierzchnią walcowil, gdy przedmiot ma powierzch-
teria1u, np. z fibry. Oczywiście do wycentrowania i zamocowania przcdmlol l 'l walcową A i jednocześnie duzą plaszczyznQ ustalającą B (rys.
potrzebne są dwa takie urządzenia z półotworami.
Dwie odmiany konstrukcyjne wkładek z pólotworami przedstawiono n a) b) e) f}

ffiJ
rys. 2-56c.
Przy tego rodzaju ustaleniu przyjmuje się średnicę półotworu równą śr

~
nicy przedmiotu (d' = d), gdyż przedmiot wkłada się w półotwór z góry, lu
jest więc tu niepotrzebny. Błąd Ee przy tym ustaleniu wynosi (rys. 2-57a)

Td+Td' [2.18)
2

Aby błąd ten był jak najmniejszy, należy tolerancję Ti:· przyjmować m t
choćby z obliczeń wynikało, że meże ona być większa.

a)

) ł) eh m ty rozmlc~zczenia punktów ustalających w przedmiotach,

1 11owl~rzchniri ustalającq jest płaszczyzna B, a pomocniczą powierz-
llO\\ li n.chnio walcowa A; c) d) ustalenia tych samych przedmiotów
Il u hwylów 1 w krótkich otworach; e) f) ustalenie za pomocą pier-
ścit>ni i tulei
Rys. 2-57. Błąd te przy ust3laniu 11r
miotu w półotworzc

Błąd sposobu ustalenia t, oblicza się z tych samych wzorów co pny u t

laniu na podstawce pryzmowej, tj. z [2.7] i [2.10] 1 >.
Jeśli w pr?.cdmiocie ma być obrabiana powierzchnia obrotowa w pól
z powierzchnią ustalaną w półotworze, to wymiar obróbkowy połoz nlo ~
równy zeru, a błąd c. przedstawia odchyłkę współosiowości powierzdml ol 1
bianeJ względem powierzchni ustalającej. Błąd t~ można w tym i1r yp I
1iowir.rzchni 1ml wnko-
Ił w tym pr:.)'lmdku o - 180°.
l.6.6. Elementy do ustalania pnedmloł6w powłeuchnl1 ml walcowym( I lilona p .... u : 1.chnin otworu w.ilcowcgo jcs~ pomocnicztł po-
wewnętr1nyml (otworami walcowymi) i lnJllt 1 p1 zctlmiolu (schemat 9 w tabl. 2-4), to elementem usta-
l
samocentrujące m) (np. kieł konika), pod którego naciskiem przedmiot przyj-
2.6.6.1. Mechanizmy
.„..,. I 11 n11• (rys. 2-63a},
D o ustalania przedmiotów otworami walcowymi nie obrobionymi, kt61 l.I I li \ 1w1 'l.Y o lnkim samym działaniu (rys. 2-63b),
być głównymi powierzchniami ustalającymi (centrującymi) stosuje sic: 11 J anoc<•ntrujący o niewielkich powierzchniach styku z przed-
ściej mechanizmy samocentrujące, zwykle z trzema wysuwnymi kołknrnl m' kołk:imi wysuwnymi, jak na r ys. 2-59).
2-59) lub szczękami (rys. 2-60), które jednocześnie zamocowują przedmiot
biany. Do wycentrowania przedmiotu potrzebne są zazwyczaj dwa takie 111 a) b}
nizmy, przy czym mogą one być umieszczone oddzielnie w obu koncnch
r u w przedmiocie i następnie zaciśnięte w kłach obrabiarki (kieł konik
być obrotowy) albo są połączone wspólnym korpusem (rys. 2-61).

1mw1crzchnie usta- Rys. 2-63. Ustalenie przedmiotu nie o-

> dci:cln (!azy); b) brobioną powierzchni4 walcową: a) za
1111 wnlcowego pomocą kła konika; b) Ul pomocą trzpie-
nia ustawczego

h •I m1 ntów ustala tylko jeden punkt oo otworu w przedmio-

Rys. 2-59. Mechanizm samocentrujący
z wysuwnymi kolkami
Rys. 2-60. 'Mechanizm samoc: tur
z wysuwnymi szczękami
t 1tlw1:1toprue swobody.
rnlcnlon • w punktach a i b są stosowane często wtedy, gdy po-
i 1J 111 (otwór) jest równocześnie powierzchnią, która ma być
I oluobiorin. W takich przypadkach bowiem kieł lub trzpień
po r.1unocowaniu przedmiotu usunięty z otworu.
lftnlR przedmiotów otworami walcowymi nie obrobionymi
I )~

I ty wnkowe przedmiotów wykorzystuje się jako glówne po-

i J11 p1 1•wnżnie wtedy, gdy chodzi o centrowanie przedmiotu
Ulflwnnin na okrągło (schemat 17 lub 18 w tabl 2-4). Elemen-
•I 11 \l~t hyć wówczas:
I I
f!RmocPntrujący.
ń
tok1u kl „taty przedstawiono na rys. 2-15a. Centrowanie na
l11111 \\.'lldC: co centrowanie powierzchnią walcową zewnętrz-
1 łi yt11 (I yn. 2--15). tj. nieuniknioną niewspółosiowość e, zmniej-
11• 1 11\ruwun1n. Wady tej nie mają prawie (jeżeli są wykona~
I rnlrmy nm~cntrujące w postaci trzpieni z elementami roz-
1w11yml. l'r ykłndy kilku rodzajów takich trzpieni przedsta-
0I
W mechanizmie samocentrującym pokazanym na rys. 2-60 korpu!ł ·~ 111 'lt••l• :mormafo:owany trzpień tokarski 7. tuleją rozprężną.
rowków: trzy głębokie (co drugi} i t rzy płytkie, co pozwala uzy k1w l1 r i lul •Jra rnzpr~żna I może się przesuwać po stożkowej po-
zakresy wysuwania się szczęk 1, przez ich przekładanie z Jednych r W i lt 1 I nlo pod dzinł:miem nakrętki 3. Aby tuleja mogła się
w drugie. Nalm:tka 3 służy do rozłączania samohamownego polq('f1•nl 1 n wyk•JnUJ1• i;ic: w niej przecięcia z obu stron na przemian
pus-szczęki-przcdmiot.
Tego rodzaju centrowanie powierzchnią nie obrobioną spotykJl K • j I
rzadko, częściej natomiast wytwarza się specjalne powierzchni•• u tnl l
robione, w postaci ścięć (faz) stożkowych (rys. 2-62a), które znncr:nh• ul
Cf'ntrownnar pncdmiotu.

'W
 '' ucl'" ytuh Oh\ orllml wa teowymi

M u11rk Objafoicnic

I. Trzpień suły do obróblci prudmio16w

b) centrowanych otworem stopniowym. JcJna
i powierzchni ustawczych uchv.-ytu 2najdu1c
się na korpusie 1 trzpienia, a druga na tulei 2,
osadzonej suwliwie n:a korpusie. Ccn1rowa·
nic taltic nic jest dok.bdnc ze względu n:a luzy
między prudmiotcm obrabianym i powie -
Rys. 2-64. Znormnlizowany trzpień to- Rys. 2-65. Tuleje r ozpn:znc. J n:chnWni usowczymi tnpienia oraz między
karski z tulcj:i rozprężną cic:ciami s!ęgaJącym1 do mnl)Ch tuleją 2 i korpusem I. Poz:i cym występu111ca
rów; b) z pr:t.ec1ęci:imi gubi 1 czę$tO niewspółosiowość powicn;chni cen-
trujących otworu w przedmiocie równic:i
(kąt wierzchołkowy stożka """=' 6°, zbiemość l: 10). Mimo tej wady, tr \vplywa ujemnie na dokładna~ centrowania.
o małej zbieżności są powszechnie stosowane, 1wlaszcz'ł do obróbki prr :?. Trzpień stały wicloprzedmiotowy do jcd·
t6w z małymi otworami, gdyż przy małym kącie wierzchołkowym stoł.k noc-Lcsncj obróbki pakietu krążków. Obróbko
nicn jego cieńszego końca jest większa, a więc korpus trzpienia - sz t tnkn jest możliwa cylko wtedy, gdy plas7.czy
szy. Większe kąty wierzchołkowe (20°-:--30°) stosuje się, gdy połącm1 l zny czolowc każdego krążka są do siebie rów-
z korpusem nie może być samohamowne.
nolegle.
Najczęściej spotykane ilości przecięć w tulejach roiprężnych wrno
tulei o średnicy do 50 mm - po 3 lub 4 przecięcia. z k:iżdcj strony, dl
ponad 50 do 80 mm - po 6 przecięć i dla średnic ponaci 80 do 120 mm 3. Trzpień tok:lrski sr:ily samolllciskowy.
8 przecięć z każdej strony. Z3mocowanic przedmiotu odbywa $1ę przez
Inne rozwiązania trzpieni z tulejami rozprężnymi podano w tablicy po~ ręccnic go w kierunku srrzalki. Wówc:za•
Na rys. 2-66 przedstawiony jest trzpień rozprężny z masą zacisko~ waleo:clt 2, przytrzymywany spręl'i. l 3,
łanie mechanizmu samocentrującego w tym trzpieniu jest takie przctacu się nieco i ZAklinowuie się mi~dzy
w uchwycie przedstawionym na rys. 2-53, a mianowicie przy wkr«:c r przedmiotem i korpusem trzpienia J. PoJ-
by 1 następuje wzrost ciśnienia w przestrzeni wypełnionej mas:l 1.:ic1 k1 ~"l.!ls obróbki przedmiot jest zaciskany tym
co powoduje zwiększenie się średnicy cienkościennej tulei 3, :i w nasl<:J l silniej, im wi~kszy jest moment skrav.'llnia.
scentrowanie i zamocowanie przedmiotu obrabianego. Trzpienie takie wykonuje si~ o trcdnicach
Trzpienie takie są dokładnieJsze w działaniu od trzpieni z element 1 oJ 12 mm wzwyż. Slu.4 one głównie do ob-
r6blu Z&nJbnej rrudmiotów ccntrO\l.3nych
trującymi ruchomymi.
otworem wst~nic obrobionym, gdyi wuk-
ezck mote uukoJzić powierzchnię otwaru
cenirującego w przedmiocie. Obliczanie wy-
mluów tnp1eniu i walccz'ka - pam:
p . 2.6.o.2.
•ł. 'J'np1cń o 1<:ons1rul.cj1 takiej samej jak na
ry1, i, lccr. z wakc:Lld~m I osadzonym w o-
hr1mie :.! u u1wanJtoncj powicr1.chnl A, en
ur11b1cg11 1ci uybkicmu zu~ywnniu bi~.
S 1nnk1 l!OC7.nc obejmy uniemożliwia1~ •ko-
tne ustaw1en1c 11~ w11lcczlr:a (co muic i~ :tLl.t•
rzy w ru~Wil\XIUliu Jilk nn rys. ;\). 11 aor1ki
na kor\cuch '~ kt"tku, w11u\l1.7•lnc w rnwlt1
olK'!my, U1X1hl r.:>111 Jc~n v.yp111l~nlu. l'11l•ic•
Rys. 2-66. Trzpień rozprężny z masą zaciskową Rys. 2-67. Tnpl 1
nami (lolcrz.ow) rn ) 11 c 1 k ci 1to•ule ile do ohr6bk1 przcdm1011'tw
nI '" nml o lr«lnl h od .ao mm wiwył.

u

Rysunek Objnśnicnic
5.
5. Trzpień st3ły v:ieloprzcdmior .wy
trowania pn:cdmiotów otworem m
dowym.
6.
1 6. Kolcie ustalajęcy wysuwny. l~
stosuje się, gdy cięż.~i przzdmiot m
przy ustalaniu wsuwan}' do uchwytu
nku prostop2dfym do oti kclSó • I'
wsuwa się - przy scho -r.mym kotk
jącym 1 - a1: do oparcia o z.dcrzni
źcn!e J). po czym "''Y'uwa si~ ~:okk I
swym stożko\"\;m końcem i:up:ow:du
miot na wWciwc miejsce i nast~fl
go c:zę-ści'l walcową (położenie li).
powinien być umicszczcny ~Id
łości od osi kołka, aby ten - W>"
się - odsuwał przedmiot od zdcn
mię 3, które jest osadzone na \V
łqczooym z ~kojckią (cie pok11.an
sunku) służy do wysuwania i chO\
ka.Jdli pricdmiotm3 być ustal 1uy 111
kolkach, to mechanizm uruclumi.J
ki powinien być wspólny dla obu.
7.
7. Trzpień roiprężny
miotów z otworem nieprzelotowym. J
Janie się szcz~ 1 wywołuje tnpitl\
jest wciągany w korpus 3 ci~nrm l r
c:zonym przez wrzeciono obrabnar I
clumianym przez IWUto ręczne lub
pncumatycmy.
l()'łl!llCk Objaśnienie
8. Inne rozwią7J1.Dic trzpienia rozpTężncgo
do obróbki przedmiotów z otworem nieprze-
lotowym. Pokręcenie kółka ręcznego 1 z
gwintowanym otworem w piaście powoduje
przesuwanie się w lewo gwintowanego pier-
ścienia 2, osadzonego suwliwie n.a korpusie 3
uchwyru. Wraz z pieclcienicm 2 przesuwa
się w lewo pr~t poprzeczny 4, przewleczony
pnez walek 5, na końcu któi:cgo z:nnjduje
się nakrętka 6. Nacisk tej ~tki na tuleję
rozpi:ężną 7 powoduje wycentrowanie i zn-
B-B
mocowanie przedmiolu obrabianego. W ce-
lu odmocowania przedmiotu pokręca się.
kółko 1 w odwromym kierunku i wówczas
•
walek 5 - przesuwając się w prawo - spy-
cha kolnicrum A tuleję. rozprężną z kor-
pusu 3 uchwym.
9. Trzpień rozpTęŻny dwuszczękowy do ob-
róbki przedmiotów z otwonuni centrującymi
o średnicy 10715 mm. Rozchylanie się.
szczęk jest powodowane pacz wkręcanie '
śruby rozpierającej I. Trzpienie takie dzia-
łają dokładnie tylko wtedy, gdy otwór cen-
uujący w przedmiocie ma małą colerancję.
U
10. Trzpień samocentrujący z tuleją roz-
prężną przeznBczony do obróbki p.rzedmio-
tów z nieprzelotowym otworem. Centrowa-
nie i mocowanie przedmiotu odbywa się
przez pokręcanie no~tki 2 z gwintem róż­
nicowym (gwint w prawej części nakrętki .
ma mniejszy skok niż w lewej jej części), co
powoduje wsuwanie się tulei rozpręt.nc!j 3
na stożkowq część korpusu 1 trzpienia. W kie-
Tunku poosiowym przedmiot jest ustaJany
czołem korpusu trzpienia.
11. Trzpień samoocntcujący z tuleją roz-
prężną 1 o dwóch powierzchniach stoiko-
wych. Tuleję rozpręia łącznik 2, przesuwa-
11'' y ricr(cień stożkowy 3.
83

K)'lun~k
Ryso.nek Objwuenie
12• Trzpień z tuleją rozpr~ do obf
długich przedmiotów z obrobion}'m o\
12. rem. Centrowanie i mocowanie przed.ni
odbywa się przez dokręcenie na.kr~dd
~oniewai: połączenie rulei 2 z korpu
)CSt samohamo,me, w celu odmocu
przedmiotu ttt.cba nieco odk:ręcić n:i• ,
i wcisnąć korpus trzpienia w gl=łb prze.I
tu. Do obróbki prudmiotu potttebne
oczywiście - dwa taicie trzpienie, osad
wraz z zaJożnnym przedmiorcm, na U
obrabiarki.
13.
13. Czop ustalający z tuleją rozprężni I
dokladnego ustalania przedmiotu otw1•J
o tolerancji średnicy do 0,4 mm. Tulej:i 1
p~ma jest osadzona mi~ kolnie
śruby i nakrętką 3, zablokowan:i na śru
co zapewnia przymusowy ruch poosiowy 1
w obu kierunkach, zabezpieczając ją w 1
sposób przed u.kleszczeniem się.
14.
14. Czop ustalający z masą zacisko111
Usb.lenie i zamocowanie przed.ml
odbywa się przez wciśnięcie śrub
tJoczka 1 w prusc:rzcń 3 wypełni
masą zaciskową. Zderzałc 4 ognani
przesuw tloczka.
Tabtioa 2-l2 (cd.)
Objaśnienie
15. Trzpień samocentrujący z ma-
są zaciskową przeznaczony do
obróbki przedmiotów z dJugim,
dokładnie obrobionym otworem.
Rozprężanie się cienkościennej
tulei l jest wywoływane przez
wciskanie nakrętką 2 szclciu tło­
czków 3 w przestrzeń wypełnioną
masą zaciskową.
16. Trzpień samocenttujący z ma-
są zaciskową, do jednoczesnej
obróbki kilku przedmiotów. Do
rozprężania cienkościennej tulei 2
sluży śruba 1 z tłoczkiem.
17. Uchwyt z mas' zaciskową, o konstru.l::tji
umożliwiającej wymianę prz~dmiot6\V obra-
bianych bez zatrzymywania obrabiarki. Piec•
ścień zewnętrzny 1 jest połączony obrotowo
z pierścieniem wcwn~rrznym 2 wkładkami 3,
które ~ osadzone suwliwie w rowku ił pier-
ścienia 2. Dzięki temu pierścień 1 moie po-
zostawać w spoczynku (np. przytrzymywa-
ny r~ą) podczas ruchu obrotowego uchwytu.
Przy przesuwaniu pierścienia l w prawo
ukośne dno B rowka w pierścieniu 2 wci~
tłoczek 4 w masę zaciskową i powoduje wy-
centrowanie oraz zamocowanie przedmiotu.
Uchwyt taki nadaje się szczególnie do przed-
miotów, Jtt6eych czas obróbki jest kr6tJd.
18. Trzpień samocentrujący z ciea..ą za-
ciskową (gliceryną, olejem). Jak widać na
rysunku, uchwyty takie różnią się od
uchwytów z JJlllSami zaciskowymi kon-
strukcją tJoczk.a i jego uszczelnieniem,
które musi być ba.rd;:o dokladnc, onr. po-
jemnością przcstn:cni wypełnianej cicczq.
Pnotrzcń ca onaz ircdnice ocworów roz-
prowudzaJ'l.cych ciecz mogą by~ tu m.oicj-
11c, dlięki C7.<70U Cll!C ur;;:.id1.cnic ~MlO·
t; 111mj11ce mut.c m1c~ barJlitJ 1:Wllrt,;\ bu
110\\\;.
==..._--------------~~-
u
 Tólbllcol :?- 1!! (rd I
Tablica. 2-1! (cd.)

Rysunek Objaśnienie
Objaśnienie

19.
19. Trzpień samocentrujący z dwoma r11•
kietami sprężyn krążkowych 1, które cmtn.• 23. Trzpień samocentrujący ze spręży­
ją i zamocowujq pnc:dmiot na obu końc:r h
nami krążkowymi, słuZący do jedno-
jego otworu, a poza cym, wyprostowując 1 , czesnej obróbki kilku przedmiotów.
dociskają równocuśnic: przedmiot do kol
nierza trzpieni a.

20.
20. Trzpień z walcową powierzchnią ust.'11\
czą i sprężynami kr:likowymi J, przcznaao
ny do obróbki pnedm.iotów z dokładnie: wf 24. Trzpień samocentrujący z dwiema wprę­
konanym otworem. Sprężyny krąźkowc spd żyn:uni śrubowymi 1 i 2. Dokręcanie nakręt­
niają tu głównie rolę elementu ki 3 powoduje ściskanie sprężyn, na skutek
jącego przedmiot:. czego sprężyna 2 zwięksi.a średnicę i centru-
je oraz zamocowuje przedmiot.

21.
21. Trzpień samocentrujący ze spręży„ Ufi
kr:likowymi przeznaczony do obróbki pnc I
2S. Trzpień rozsuwny z trzema szczęłtruni 1
miotów z otworem nieprzelotowym. P l"' td
osadzonymi w rowkach korpusu 2. Centro-
miot zostaje wyccnttowany i zamoeo1vo1n
wanie i mocow.ullc przedmiotu odbywa si~
przy poltt~u ~ 1, króta za 1
pod naciskiem kfa konika obrabiarki, przy
średnictwcm tulejki 2 i pierścienia 3 wy\\l
czym kieł ten powinien być obrotowy.
ra nacisk na sprężyny kr\Zkowc 4. Ustal n
poosiowc przedmiotu - płaszczyzną Jn1
otworu .

22. 26. Trzpień rozsuwny z ttzema szczębmi, do

22. Trzpień rozprężny ze sprężyną tuki
wą (wykonaną przez wytoczenie: w crul
ściennej tulei rowków pierśoeoiowych). I
kręcanic nakrętki powoduje wybmn
się części walcowy~ - zewnętrznej i w
nętrmej - tulei, w wyniku czego .rrudm
zostaje dokładnie wycentrowany i urn
wany.
centrowania przedmiotów obrobionym otw'O-
rcm. Główną powiet7chnią ustafającą jest tu
p1a~zczyzna A przedmiow, a krótkie szcz~­
ki l ~trują tyL1«> jeden punkt jego osi. N a-
kr~tka 2 ma specjalny zaczep, który służy do
wyciąg:tnia pierlcienia 3 przy (ldmocowywa-
niu przedmiotu. Szczęk.i 1 chroni przed wy-
padnięciem spreżysty pierścień 4.
 Tablica 2· ł
Objaśnienie
27.
27. Uchw}t roz.suwn}' z szdd
A-A
kolkami 1, prz;taym;'Wallymi p
sprężyny picricicniowc 2. Dzicłl
stosowaniu dźwigni 3 wysuwan c
kołków w pbszczymic A-.A
niczaldnc od wysuwania się bi
w plaszCZ)'inie B-B, co umoill
centrowanie przedmiotów z&rub
obrobionym otworem.
28. 28. Trzpień rozprężny z picrścic
mowymi 1, rozmicszc-lon}'mi na
l1lUll1 z pier~cieniami StalO\\'}mi 2,
Pod działaniem siły poosiowej W\'\l
prtcz cięgno 5 na tuleję 6, pierlcs
mowc spęcz:.ają się i ccntruj;i oru
cowują przedmiot obrabiany. Trt
tak.te st05uJe się, gdy opór ll:.m
podczas obrobki przcdm.io:u nic JCll
29.
29. Tn:piCJ\ roz:suwny z szdci
kami 1, przeznaczony do ohróbk1 I
miotów z nic obrobionymi lub 1
obrobionymi otworami. Przy \\kl
~ruby 2 Jr;ulki 1 przctacni-t 1ię \\ta
szykiem 4 po stożkowej rowicncl
pusu 3 trzpienia i centrują orAr.
wują przedmiot.
Tablica 2-1! (cd.)
Rysunek Objaśnienie
~. Płyta wiertarska ustalana w otwonc przed-
miotu ur.ądzenicm z trzema wysuwnymi szczę­
kam.i 1. Pncsuw szczęk jest ograniczony przez
odpowiednio ukształtowaną pokrywę 2.
31. Tn:picń rozprężny z nic rozciętymi picrścic·
niami st~kowymi 1 (takimi, jakich używa się na
sprężyny wielopierścieniowe). Przy dokręcaniu na-
krętki 2 tulejka 3 i wewnętrzne pierścienie pn;esu-
WIJ'l się w lewo, a pierścienic zcwnęttznc rozprę­
żają się, centrując i zamocowując przedmiot obra-
biany. Trzpienie takie $11 dokładniejsze w działaniu
n.ii zwykle trzpienie z przeciętymi tulejami roz-
pr~ymi, a zakres ich rozprę:i:ania jest więbzy nit
tnpicni z masami zaciskowymi, można więc na
nich obrabiać przedmioty z mniej dokładnymi ot-
worami ccntrui'łcymi.
32. Ustalanie przedmiotu do przeciągania otworu.
Przedmiot jest ustalony nic w uchwycie, lecz na
aęśc1 p10N11dzajitcei przcciqg:aCZ11, uchwyt zaś jest
tylko un:idzeniem oporowym, które uniemożliwia
przedmiotowi ruch w lr;icrunlr;u poosiowym. Jcicli
płaszczyzny czołowe otworu &'ł nic obrobione i mo·
gę być nieprostopadle do osi (jak na rysunku), to
jako element oporowy stosuje się podkładki: kulistą
wypuklą 1, która jest osadzona w stoikowym gniei-
dzie korpusu 2 uchwytu i przytrzymywana lekko,
np. trzema pbskimj spr~tynkami 3. W chwili rozpo·
oęda obróbki podkładka ustawia się we wWciwc
połoia11c pod oacist.!cm przedmiotu, 116ry jest do
n fl d, 1 ~:Jlny 114 aktawania przez C:tły cz:as obrób-
tI I tn1)\;0W\lj,cc Sił więc w tym pnypadku
I I
 T01blka :!-1:? (c:IJ I
Pr yklndy uchwytów rozpri:~11ycł1 z m:1s!} zaciskową, przeznaczonych d11
l kl różnego kształtu przt'Clm10Mw, podano w tabl. 2-12, a wytycuw de>
Rysunek lrnkcJi takich uchwytów - w p 2 6.5.
acł,1 działania trzpienia ze spn~żynmi krążkowymi (rys. 2-67) jest Ui~ 1
11 j k t:chwytu przedstawionego na rys. 2-54, tj. przy przesuwaniu si<: pod
I k I I J>od nadciskiem śruby 2 sprężyny krążkowe 3 zostają spłaszczone i po
•J 7.t'wnętrzną średnicę, centrując oraz zamoco\vując przedmiot.
33. 33. Uchwyt roJwsH, w którym przedmiot jest cen
rrowany klem konika. W przedmiocie rym ma by~
hm rozwiązania konstrukcji uchwytów ze sprężynami krążkowymi podano
I hl :!-12.
obrobion:i powierzchnia zewnęa:zna końców',i;i A, t11k.
aby grubość ścianek końcówki, w ł:tórej ocwór nit
będzie: obrabiany, była w przybliżeniu j~owu,
mimo iż odległości a i b osi ko.iicówki A od płaszczy•
zny U$llł}ającej B i od osi otworu ust.alaj:iccgo C w11
hają się w szerokich granicach.
Przedmiot jest ustalony obrobioną płaszczyznq
B na p61ce tarczy 1 OillZ uprzednio wykonanymi
otworami C i D na kolkach, a zamocowany w k11:
runJcu strzałki dwoi:na docisk.ami nie UV.!doczn
nymi na rysunku (rys. a). Do w;c.enmtwania przed
miotu służy następujące urządzenie: w rarcrJ I
i w korpusie 2 ucbwyru są wykonane po dwa ~wn
legie ro~ półokr.tg.lc (rys. b). Tarczę 1 unueo :1
się w rak.im położeniu względem korpusu 2, ~ h
rowki k?zyżowały się (rys. c) j na skrzyżowan t
wkłada się mię'dzy nic o:tery jednakowe kulki I
fyskowe 3. Pny takim połączeniu tarcz:l 1 może I
pru$UwaĆ i obraaić na korpusie. Obi~ t~ części
połączone pierścieniem 4, którego połozcnie na kfi r
I/ pusie 2 jesrtak wyregulowane wkręta.nu 5 (rys. a 1 ,I
Zc:by między płaszczymą E pierścienia 4 i ~r I
po~Cllo pasowanie suwliwe. Po zmontowaruu taf
cza I może więc zajmować względan korpusu J •
łożenie mimośrodowe we WSZ)"Stlcich kicTUnb I
w granicach luzu c. Luz ten nie powinien być ~b
duży, gdyż przy położeniu tarczy i korpusu, ~ kl
rym rowki krzyiują się na skraju tarczy, L.-ulk.i
głyby wypaść z rowków. .
Centrowanie przedmioru ·odbywa się w ten n) samocentrujący z wysuwnymi szczękami· b) c) d) samoza-
li sób, że po ustaleniu i zamocowaniu go na. pół::C 11 ciskowe '
czy 1 w otwór końcówki A wprowad7.a ~1ę k td
niJca (rys. a). Pod naciskiem kia przedmiot pn: u
wa się lub unosi wraz z carczą i otwór w końców " t11l 1 przedstawiona jest jedna z odmian trzpienia samocentruj~ce­
przyjmuje poloicnie współosiowe z ~'l'Zecioncm I nt ml Urządzenie samocentrujące składa się z suwaka
'''Y!iUWnyrni.
karki. Wtedy dokręca si~ nakrętkę 6 1 ta.ceza I ~ I• t tr zcma pochyłymi płaskimi ścięciami oraz z trzech klinowych
je unieruchomiona względem korpusu 2 w polał I 1 y wkn;caniu śruby suwak 2 przesuwa się w lewo i szczęki roz-
niu nadanym jej przez lticl konika, po czym rn ' 11ro1111l'niowo centrując oraz zamocowując przedmiot. .Teśli otwór
odsunąć konik i ro~ obróbkę.
1t Je' t ubrobiony zgrubnie (lub nie obrobiony), szczęki mają zwy-
k t•}n• unit'możliwiają obracanie się przedmiotu na trzpieniu pod
li krnwnnrn. jeśli zaś otwór w przedmiocie jest obrobiony dokład-
1 powinny micl: powierzchni1 u-;tnwczc gładkie. Sprężyny pie~ci<'­
llWflJ·I 1r1•;k1 w korp11!! J lt1pl111111 przy wycofywaniu lóuwakn
2.6.6.2. Mech anizmy samozaciskowe
ła i przedmiotu .wyk~n~~ch ze stali, lub 3S (S - granica sprężystości mat1•-
l1łu) dla przedrruotu, Jezeh wykonany jest on z żeliwa.
Na rys. 2-68b poknzano w przekroju trzpień samozaciskowy z wysuwnymi k W , P~z~-padku mec~ani.zmów z wałeczkami toczącymi się po powierzchni
szczękami. Szczęki 1 sq umieszczone w koszyku 2, który moie się obracać na yw?Im1owe~ .stosuJe su~ rozwiązanie z trzema wałeczkami (rys. 2-68c),
korpusie 3 trzpienia. Pokręcanie przedmiotu w kierunku przeciwnym do strzałki r Jednoczesnic c~ntrują.i zam?cowują przedmiot obrabiany.
powoduje wysuwanie się promiC!Iliowe szczęk 1, ślizgających się po powierzch- Jako. zar.ys powierzchni trzpienia, po których mają się toczyć waJcc7.ki
niach prowndzących .11 korpusu trzpienia, w wyniku czego przedmiot zosta)e JmuJe się łuk okręgu koła, gdyż wtedy powierzchnie te najłatwieJ jcsL
wycentrowany i tekko zamocowany. Podczas obróbki przedmiotu (tłoczenie, szli- on:ic.
fowanie) trzpień wraz z przedmiotem obraca się w kierunku strzaJki i im więk­ Wykreślenie tego znrysu (zwykle w kilkakrotnym powiększeniu) odbyw!l
szy nacisk wywiera narzędzie na przedmiot, tym bardziej wzrasta siła jego za- w n:i~ępujący sposób (rys. 2-70):
mocowania.
Działanie trzpieni przedstawionych na rys. 2-68c, d opiera się na tej samej I 7~kłada się promień T wałeczka (zwykle r = (..!5 -=-· 7!.) r h
gd zie
· >.
1 - no-
zasadzie. Elementami wysu\\-nymi są tu wałeczki 1. które przy obrocie koszy-
ka 2 lub przedmiotu przetaczają się po krzywoliniowych albo płaskich po- r 11lny promień otworu w przedmiocie).
wierzchniach prowadzących A korpusu trzpienia i zakleszczają się między kor-
pusem i przedmiotem.
Trzpienie z wysuwnymi szczękami mogą służyć do obróbki przedmiotów
z otworami obrobionymi i nic obrobionymi, natomiast trzpienie z wysuwnymi
wałeczkami stosuje się tylko do przedmiotów z otworami nie obrobionymi, gdyż
wałeczki mogą się wgniatać w powierzchnię otworu w przedmiocie.
Dokładność działania trzpieni z elementami wysuwnymi zależy od dokład­
ności wykonania powierzchni prowadzących korpusów, koszyków i samych ele-
mentów wysuwnych.
Aby działanie mechanizmów samozaciskowych było prawidłowe, wymiary
ich elementów muszą być dobrane w sposób zapewniający samohamowność.
Dla trzpienia z jednym wałeczkiem (tabl 2-12, rys. 3) mic:dzy promieniem r
w111eczka, kątem zaklinowania t\, promieniem r 1 otworu w przedmiocie i od-
ległością h (rys. 2-69) istnieje zależność

h=r1 cos<X- r(l -l-cos<X) mm (2.2 1)

Kąt l"< przyjmuje się w granicach od 4° do 6°. Po podstawieniu do wzoru Tr'.Zpl~ń samoz.1ciskowy z wa- Rys. 2-70. Wykreślanie krzywoliniowe-
[2 21) wartości nominalnej T 1 oraz założonego promienia r wal~czka i przyj~ n l cz:1cym się po płaszczyźnie go zarysu trzpienia samozaciskowego
tego kąta " oblicza się h, po czym sprawdza się graniczne wartości kąta ,, dl
r 1.,.,oz i r 1,..1„ (graniczne wymiary promienia otworu w przedmiocie, wynikając I unktu O leżącego na osi trzpienia zakreśla się łuki promieniami T
z tolerancji średnicy otworu) ze wzoru ł ulu le są zarysami najmniejszego i największego otworu w prz
1
mt:
COS!t
h+r
= -- (2 .22) In się ~ro~eniem T zarys wałeczka w położeniu stycznym do 7.tl•
1'1-T ru o prom1en1u r 1,,,or·
Wymiary są dobrane prawidłowo, jeżeli kąt .Amor nie przekracza 7°. Sil t I r tit J 001 odkłada się kąt {J obliczony ze wzoru
z.amocowania przedmiotu wynosi
po= _360°T
4,4r1 ..,oz [2.24]
F= F::r,_ N (2.23]
Cf
r 1 tg2 lt1I runcja otworu w przedmiocie (T = 2rtmor -2rImin·
)
gdzie: F„ - składowa pionowa sily skrawania w N, Tz - promień obrabinn J ~ 1 111 le: zn rys wałeczka w położeniu stycznym do zarysu otworu
powierzchni przedmiotu w mm.
11 111 11
~'"' tt l '11111"' tak nby środek O: zarysu wałeczkn leżał na ramieni u
W przypadku trzpienia z trzema wałeczkami (rys. 2-68) wymiar 71 obli
się tak samo jak dla trzpienia z jednym wałeczkiem, a siła zamocownnln k
le; dwusieczną kąta .P i prostą a, prostopadłą do niej.
dym wałeczkiem wynosi 1/3 siły F obliczonej ze wzoru [2.23]. I<,: aymclrnlną b odcinka 0 20 1 , która przecina prostą a w punk-
W miejscach styku wałeczka z przedmiotem i trzpieniem wy l~pu j C'l
znaczne naprężenia ściskające. Aby uchwyl i przedmiot n(1• ul gly trw I ra lu!-: styczny do obu znrys6w wn-
odkszlalccniom, nnpręłcnic dopu 2c7.nln~ nu powirrr.chnl h t k11 ni 1 którrj mn ii: tociyć w 1 łc;:cick.
JlfZ kr C2.lll\ au. (H. - grranfcA pl11atycm~ I mnt rl lu) I 11 "
tli [223[.
 kość h kołków i czopów centrujących (rys. 2-72a) oraz ustalających po-
być niewielka (zwykle od kilku do kilkunastu milimetrów), gdyż usta-
t ylko jeden punkt osi otworu, a zbędne wydłużenie ich może spo-
nieprawidlowe ustalenie przedmiotu (przestalenie - patrz p. 2.7).
dku gdy oś otworu nie jest ściśle prostopadła do czołowej płaszczyzny
J lrys. 2-72b), lub zakleszczenie przedmiotu przy zakładaniu albo zdej-
u z kolka (rys. 2-72c).
Rys. 2- 71. Trzpień samozacis- nie wysokości h cz<:ści ustawczej kołków i czopów omówione jest
kowy z wysuwnymi szczękam! 102), a kilka odmian konstrukcyjnych czopów oraz występów cen-
h \'I korpusach uchwytów przedstawiono na rys. 2-73. Czop pokazany
W trzpieniach z elementami wysuwnymi zamiast wałeczków (rys. 2-G '73d przeznaczony jest do centrowania ciężkich przedmiotów i w tym
stosuje się trzy szczęki 1 (rys. 2-71) z rowkowanymi powierzchniami st)' trzony jest w występ o nieco mniejszej średnicy, ułatwiający za-
z przedmiotem i walcowymi powierzchniami styku z korpusem trzpienia. l tcdrillotów.
rys powierzchni A trzpienia, po którym przesuwają się szczęki, wyznaClłł
jak na rys. 2-70.
Siła zamocowania przedmiotu wynosi a) b) c)
F"""' F~„t N (2.2
T1 tg (4°+e)
gdzie: F: - składowa pionowa siły skrawania w N, T2 - promień obrnhl
powierzchni przedmiotu w mm, r1 - nominalny promień otworu w 11r
miocie w mm, e - kąt tarcia między szczęką i trzpieniem.
2.6.6.3. Pojedyncze czopy i kolki
Obrobione otwory walcowe przedmiotów wykorzystuje się bardzo cz1.;stc.1 j
pomocnicze powierzchnie ustalające, gdy glówną powierzchnią ustałajqe
większa płaszczyzna obr obiona przedmiotu. Ohvory takie mogą być użyl
u talenia na czopach i kolkach zależy od wartości nieuniknio-
jako centrujące, np. do obróbki na tokarkach lub szlifierkach (rys. 2-72 ) kl wyst pujc pomiędzy otworem w przedmiocie i elementem usta-
jako ustalające, przy czym w tym ostatnim przypadku może być wykon) t \\ ~u Rozpatrzymy tu następujące rodzaje ustalania:
jeden (rys. 2-72a) lub dwa otwory, najczęściej o osiach równoległych (ry1 ni przedmiotu otworem walcO\\'Ym na trzpieniu stałym (rys.
lub prostopadłych (rys. 2-83). t 1u priypadku (rys. 2-74:>.) styk powierzchni otworu z trzpieniem
wnlony w żadnym kierunku, wobec czego (zgodnie z p. 10.4.3.3)
r,=e. = T 4 +L+T11· [2.26}
c)
r. Io onym luzie najmnU?Jszym L należy obliczyć średnicę trzpic-
d r~. przy czym powinien być spełniony warunek Cdop~ T.s+
I l 1'a ~ 1 de>p -Ta·.
Rys. 2-72. Długości czopów \I t u l 1lcnia r. wynikający z bł~u ce {rys. 2-74b) oblicza się z za-
cychł a) czop niski - rozwlqx; 111 ł J J11 dln walków ustalonych w otworach.
widłowe; b) cz.op zbyt długi - u l
pr..:• cl1nlolu płaszczyzną oraz otworem walcowym na kolku lub
przedmiotu nieprawidłowe; c) cz I
długi - przedmiot zaklci;r.cu.. 11 ) GIÓ\\ 1111 powiPrzchnią ustalającą jest wtEdy płaszc:r.yzna
zdejmowaniu 2 72), powfor:r.chnia otworu jest natomiast powierzchnią
ni 1 u t::iln tylko jeden punkt osi otworu. Dlatego tei wy-
Do centrowania przedmiotów otworem walcowym obrobionym, klOrt
wierzchnia jest pomocniczą powierzchnią ustalającą, stosuje sic::
a) kołki, lub czopy centrujące 11 stale (rys. 2-72),
b) trzpienie ustawcze jak na rys. 2-63, gdy obrabiany
trujący p rzedmiotu,
c) mechanizmy samocentrujące (patrz tabl. 2-12).

n Czopami CC'ntrującymi nazywa się niskie kołki (lub wy l~py n

WJ tu) o du!yc:h średnicach powierzchni ustawczych.
sokość części ustawczej czopa lub kołka powinna być niewielka. Jest to po-
żądane i z tego względu, że płaszczyzna A ~oże by~ w p~wnych .~rzypadkach
(gdy płaszczyzna ta i otwór nic były obrob1on~ w. Jeru:i~l op~raC)t) nieprosto-
padła do osi otworu i wówczas może się okazac n;emozln:c 1ednoc:zcsne usta-
lenie przedmiotu płaszczyzną i otworem (rys. 2-7<ib), gdyz wystąpi przestal:-
nie przedmiotu. Największą dopuszczalną wysokość czopa l (rys. 2-75c) moz-
na obliczyć z zależności (!?.16), tj. tak samo, jak dla wałków l:15talanych_ w otwo-
rach. W praktyce przyjmuje się wysokość L zwykle od kilku do kilkunast~
milimetrów, zależnie od średnicy otworu, tj. znacznie mniejszą od dopuszczalncJ
określonej przez obliczenie.
Rola ścięć w kołku 2 wyjaśniona jest na r ys. 2-77. Z porównania rysunków
2·7ia i 2-77b wynika, że dzięki pozostawieniu w kołku 2 walcowej powierzchni
u t.1wcz~j tylko w.dwóch .Przeciwległych miejscach Eo szerokości b (rys. 2-77b)
luz ;i·: llllędzy pow1erzchn1ą us_tawczą kolka 2 i powierzchnią C otworu w przed-
1łoc1e ~'?~tal-: w ..po~6wnaruu z luzem x 1 na rys. 2-77a znacznie zwiększony.
I rxlkreslic ~lezy, 1z me powcx:tuje to zmniejszenia dokładności ustalenia przed-
otu, poruewaz kołek 2 odbiera przedmiotowi tylko jeden stopień swobody
( Lfr6t dok?ła kolka 1). a do tego celu wysta rczą odcinki E powierzchni kołka.
w11:kszerue .1~~ x umożliwia więc zakładanie na kołki przedmiotów o znacznie
i.; zych rozrucach w rozstawieniu a osi otworów niżby to było możliwe
lyhy oba kołki były pe!ne. ' '

(0-----~
\JJ1 "~· a-----i
b) B

(~}---r·
Rys. 2-75. Ustalenie przedmio-
tu na płaszczyźnie korpusu u-
·~ y
chwytu i na kołku ustalają- O. Ustalenie przedmiotu na p la- Rys. 2-77. Schemat ustalenia przedmio-
cym CJ:y/.nie i dwóch kołkach tu dwoma otworami: a) na dwóch kol-
kach pełnych; b) na kołku pełnym i
~ciętym
Błąd sposobu ustalenia '•(rys. 2-75a) oblicza się z zależności (2.26).
Przy ustaleniu przedmiotu płaszczyzną i otworem walcowym może wyst~· t~go rodzaJu ustaleniu główną powierzchnią ustalającą jest płaszczyz­
powa ć równiei błąd kątowy c, w płaszczyźnie prostopadłej do osi czopa (rys. (ry 2-78a), zaś pomocniczymi powierzchniami ustalającymi są powierzch-
2-75d). Błąd ten oblicza s ię z przybliżonego wzoru l 11 otworów, przy czym płaszczyzna ustawcza Al uchwytu odbiera przed-
„.,nu1i.1.1,I l1"%y s~pnie swobody, kołek pełny 1 - dwa stopnie swobody, a kołek
(Td+L+Td )sin~ Jnk JUZ wspomniano - jeden stopiell swobody.
tg'• = {) [2.27) (lf't dmiot można było nałozyĆ Otworami 0 średnicach dJ+Tcfl i d2+Tcłl
2r-(Td-t-L...LTd) cos-z fu t wieniu osi a± T.2 na kołki o średnicach dl'-Tdt i d2'-Ta •
oraz
który wynika ze wzoru (2.8] przez podstawienie~ = 180° i zastąpienie Td prtet ł li ni u osi kołków w uchwycie a'± T;· (rys. 2-78b) przy najbardziej
(Tc1-l-L +T6 .).
lll~m 1biegu rzeczywistych wartości tych wymiarów (np. jak na
2.6.G.4. Kołki us talające pełne i ścięte ) llt. rokość b ustawczej (czynnej) części kołka ściętego musi wynosić
Do ustalania przedmiotów jednym lub dwoma otworami walcowymi, kt6ryrh
powierzchnie są pomocniczymi powierzchniami ustalającymi , stosuje się zwykł
b ~ - L.·d.2' - [2.28]
Ta.+ T.·-L.
kołki lub czopy ustalające,, pełne i ścięte.
Na rys. 2-76 przedstawiono przykład ustalania przedmiotu płaszczyzn:i A upros:tc:r.(•nia obliczeń do wzoru tego można podstawić wymiar no-
r ł111r.y
rl2'.
oraz powierzchniami B i C dwóch otworów walcowych o osiach równolcglyth
' ' kulka ściętego nie powinna jednak być mniejsza niż 0,5 mm
Jako elementy ustalające pomocnicze zastosowano dwa kołki: pełny I do olwn 1

ru Di ścięty 2 do otworu C. h u r dnu:<1C'h ~o 6 mm i 1 mm w kołkach o średnicach większych,

J fi \\ lur7ch01e ustawcze kołka b~dą się zbyt szybko zużywały.
IJ, ł ołku ścu:tcgo powinna wynosić
11 Kolki lub czopy ustalające w zasadzie nie różnią sic: kszlaJtem i \\')ml
c tł knlkow 1 cznp(>w l'Cntrujqcych, a nazwy "ustalający" czy ,,centruj. C)" z.nic T. + T•. -L1
b, ~d2' [2.29)
Iunk~Ji, j.1k'1 m ją une ~łnlnć w uchwycie.
 Błąd ten powoduje błąd sposobu ustalenia t. zarówno dla wymiar ów ob-
bkowych w kierunku x, jak i w kierunku y. Dla wymiarów w kierunku x
p dla wymiaru b na rys. 2- 79c)

tu = ~ (T111 t- L, + Td1 ' f T.u-l.-L,-!-T 41 ) (2.32]

Ul wymiarów w kierunku y, które odnoszą się do powierzchni położon ych

11 obszarem zawartym między liniami y-y (np. dla wymiaru e)

ts-" = -?f (Td1+L1+Td1·+Tdł+Lt

1
T.u) + - (T.n+Li-1.-Ta·) [2.33]
-a 2
wymiarów w kierunku y, które odnoszą się do powierzchni położonych
rze zawartym między liniami y-11 (np. dla wymiaru c), błędu Esv nie
obliczać ze wzorn [2.33), gdyż błąd ten będzie większy przy położeniu
lmlolu jak na rys. 2-79d. Wtedy (np. dla wymiaru c)
b 1
c,„ = 2ct(Td% 1-Lt+ Tdt - Td1 -L1-Td1·) '2(Tw~Lt l-Td1·) [2.34]

h;pując do obliczania wymiarów kołków ustalających należy najpier w

te wzoru (10.2} t 4 op• a następnie:
) 11 tłlllć charakter pasowania miqdzy kołkiem pełnym i odpowiadają­
u otworem w przedmiocie (najczqścicj stosuje się pasowanie H/g, rzadziej
I 1h Il r) iobliczyć dl' oraz Td 1 •,
1 wzoru: [2.31), [2.32], (2.33) lub (2.34) obliczyć sumę (L2 +Ten·): na-
nujmniejszy wymiar graniczny d2:., 1„ = d2-(L2+T wreszcie a->.
d2' dzieląc sumę (L!+Ten•) w zależności od charakteru pasowania,

, /·:) ~ &ł1
niemy uzyskać między kołki<'m 2 i otworem przedmiotu obrabia-
c)
ł li t.yc !:zcrokość b kołka ściętego.
'' yhorze otworu, który ma być osadzony na kołku pełnym, należy
'13 • I
le; następującymi wskazówkami:
t ·. .
li tolcrnncje średnic obu otworów nie są jednakowe, na kołku pel-
~~ (•T-·]
a-t- i pricdmiot otworem o mniejszej tolerancji.
li nica otworu o mniejszej tolerancji jest mała, a średnica dru-
Rys. z-79. Określanie błędu '• 11r u r.nacznic większa, to lepiej jest zastosować kołek pełny do otworu
Rys. 2-78. Ustalenie pr:r.cdmi?tu na pła­ stalaniu pnedmiotu na plasza.y 11
szczyźnie korpusu uchwytu 1 na dwóch na dwóch kołkach
kolkach I któryś z otworów jest z pewnych względ ów „ważniejszy", osadzać
l l!ini otworem na kołku pełnym.
Przy ustaleniu przedmiotu otworami na dwóch kołkach mogą
następujące dwa błędy: . . -79a) którc•go wl
a) błąd przesunięcia przedmiotu w k1erunku x (rys. 2 '
wynosi
Ee;r = Td1+Li+Td1'
• • • i..~~ wartość: przy polotc11lu l r
b) błąd kątowy '•· który osiąga naJw1ę,..,"'ł
miolu Juk na rys. 2-79b. Wówczas 0,011 mm:

jrq l (T.s 1 I I., ł-Tdt -ł Tc1

T,„)
tw uu 20Jł7 in Jduj my· dl
u 1 ~a
 Z kolei podstawlnmy powyższe wartości do wzoru [2.26]
a)
2~0
l
tg 1'30" = (o.01a+o.oos + o.011 + 0.021 + L.+ Ta·) b)

0,000435·250 = 0,056+L.-1-Tc11·; L.+Ta = 0,053 mm

Ponicwaź otrzymana wartość sumy L:+T0 . jest maksymalnq wartością do-
puszczalną, przyjmujemy np. L~ +Tdł' = 0.045 mm i dzielimy na L 2 0,015 =
i Tda' = 0,03 (mozna oczywiście podzielić i w innym stosunku); wówczas śred­
nica kołka ściętego \vyniesie
d2~„„ . = (d2-r.,.)_.,.dl' = (20-0,015)-1,'3 = 19,985_,,..,
Szerokość b kolka ściętego obliczamy ze wzoru [2.28] n Ięt•m
:?-8J. Ustalenie przedmiotu
i dwiema pla~zczyzna · ·
:::::. 0,015·20 ,J - rozw ązanie prawidłowe; b) nu kołku perr11
l otworem: a) na kolku
b ::::::::---'------ ~ 4,7 mm nym - rozwiązanie błędne
0,05 +0.02-0,006
Pn:y ~talaniu na kołku ści~tym (r s. 2-8la "
Możn~ więc przyjąć np. o .,.- 4,5 mm. Ili I oblicza się ze wzoru [2.28J prz:jm . )( szerokosc b kołka ustalają-
Znormalizowane są trzy odmiany kołków ustalających pełnych i ściętych : 1 O. ' UJąc rys. 2-82b): Li = L ; d2' = d'
'
kolki z kołnierzem (rys. 2-80a, b i tabl. 12-1), bez kołni<?rza (rys. 2-76 i tabl. Bł 1d sposobu ustalenia dla wymiaru e wynosi tu
12-3) i z gwintem (rys. 2-80c, d i tabl. 12-2), których używa się, gdy nalczy
przewidywać ich częstszq wymianę. e. = c. = T" -1- L + Td._
2 (2.35J
a) b) c) d} Udyhy5my ustalili przedmiot na trz . .
Io iowosć otworu z trzpieniem b 1~~mu rozpr~znym 1 (rys. 2-82a), to
I Plljl' Jeenak między płaszczyzną ~ Y za~wn1~:ma. W tym przypadku

ffi ffi
lu ' który umożliwia ukośne ustawien~rz"?m1otu J ~łaszczymą Al uchwy-
1 k'łtowy E.: oblicza się ze wzoru te saę przedmiotu (jak nti rysunku).

tgt. = T. +(a'-a)+T•.
l (2.36)

~
Rys. 2-80. Odmiany kolkćw ustalających: a) kolek ścf~ty z kol-
a)
nicrzcm; b) kolek pełny z
kołnierzem; c) d) kołki z gwintem

Kołki ustalające ścięte są stosowane również wtedy, gdy do ustalenia pr~cd

miotu wykorzystywany Jest tylko jeden jego otwór walcowy. Przykład takicc
ustalenia Jest przedstawiony na rys. 2-Sla.
Głównq powierzchnią ustalającą do wiercenia otworów o średnicy d jest tu
płaszczyzna A, pomocniczymi zaś powierzchniami ustalającymi - pl
czyzna B i powierzchnia otworu C, przez którego oś przechodzi płas2czy:in
symetrii z-z, bc:dt}cą jedną z baz obróbkowych' w tej operacji (sposób ust 1
lenia 11 z tabl. 2-4}. Kolek ścięty umożliwia jednoczesne ustalenie przccłml
tów płas1czyzną B na płaszczyźnie Bl uchwytu i otworem C na kołku 1, ani
mo r6znic w odległości a. osi otworu od płaszczyzny B między poszczf!gc'iln ustalenia c, wynosi (z do-
mi pr· cdmiotnmi Przy znstosowaniu kolka pełnego (rys. 2-Slb) konieczne hyl
by wyko1111nl1' otworu na ko!C>k w korpusie uchwytu w odległości b r6wn
r. = e-(e c Sine.) cos t 0
{2.37]
llDjwif:J 11Ycj dopu %CW1ncj Odi 8IOŚCi fl mu W przedmiocie, CO fiJK>WOdO\\ lołJ r. =
(e c sin t 1 ) sine.
{2 38]
ł 11ri• dmloty v rnn ej :r.ym Y) ml •'li o 7.njmownłyby w uchw)'cl 1111to1n1I J
Ot hh;dów r. możnn unii "·l prze t k k
1 1 111 wyknn new n wł Iw~ hr 1uh II\ I prr. uwan1e le; pia y 1. a I) onslrukcj~ uchwytu
''Y Il I (rys. 2·R2u) w ki1•runk11 pi~
 go otworu w przedmiocie lub kołka w uchwycie. Z drugiej strony zaś kolki
niskie zużywają się szybko. Dlatego też wysokość kołków ustalających nah•ży
tak dobierać, aby nie były one zbyt niskie i jednocześnie nie powodowały 1 1-
kleszczania się przedmiotow.
Wysokość h 1 kołka dla przedmiotu ustalanego jednym otworem (rys. 2-8-łb)
mozna obliczyć w przybliżeniu z zależności:

[2.39]

dzic: h - odiegłość od płaszczyzny ust:ilająccj przedmiotu do krawędzi części

walcowej otv.-onr; zwyk!e h równa się W)'Sokości ści<:cia (fazy) w ot\1:orze, l -
odległość osi otworu od najbliższej kr3\-.•ędzi przedmiotu : L - najmniejszy łuz
Rys. 2-83. Ustalenie przedmiotu płaszczy• tnl~zy otworem i kołkiem (L = d - d').
mą i dwoma otworami o osiach wuijcmna
prostopadłych (w celu zapewnienia prawi
Gdy przedmiot jest ustalany otwor::imi na dwóch kołkach, to w przypadku
dłowego położt?nia ści~ia w kołku 1, JC I d jmowania go najpierw z kołka o wiQkszcj średnicy (rys. 2-84c):
on prowadzony wpustem 2 w 1owku lukJ
ki 3)
[2.40]
Jeżeli przedmiot ustalamy w uchwycie płaszczyzną i dwoma otworami
o osiach nierównoległych, to jeden 7. kołków musi być przesuwny (rys. 2-83) [2.41]
Przykłady ustalania przedmiotów otworami walcowymi obrobionymi są po
dane w tabl. 2-12.
w przypadku zdejmowania przedmiotu najpierw z kołka o mniejszej śrcd-
2.6.6.5. Obliczanie wysokości kolków i czopów u stalających

Przy zakładaniu przedmiotów na kołki ustalające i zdejmowaniu z nich \\')

.- 1t+ a + 0.5dl .to 2 dl d2
h i~ LJ [2.42]
st~puje często z:ikleszczenie się
prz<."Clmiotów na kołkach (rys. 2-Sła), wywo13n a+o.s (dl + d2> v .5 < a+ + HLi-r
zbyt duzą wysokością kołków oraz tym, że przedmioty zakłada ~ię na kołk
a zwłaszcza zdejmuje z nich, w położeniu nieco ukośnym. Zakleszczenie sl
h. ~ ..!!..+~2
5 2
przedmiotu utrudnia pracę obsługującego uchwyt, a poza tym - jesli pn •d d - il 2d2. Lt {2.43]
miot jest duży i ciężki - może spowodować uszkodzenie dokładnie obrobione
1.1 i L; - najmniejsze luzy mi~zy otworami i kołkami

(L1 =dl - d l '; I,. - d2-d2')

o wysokość koł~ów przyjmuje się zwykle najmniejszą z wartości h 1
bhczonych ze wzorów (2.40]-:- (2.43].
l \\I n g a. Wzór (2.41] daje wartość h: mniejszą od wartości h 1 ze wzoru
4 J, jcxcłi spełniona jest nierównośc 11 -0,5d1 <
~ -0,5d2 i odwrotnie, jeżeli
no:lć ta nic jest spełniona. Należy więc najpierw sprawdzić tę nierówność,
tc1mł•• :r.nstosować tylko ten wzór, który daje mniejszą wartość h.
W or y 12.40) ~ [2.43J dotyczą ustalania przedmiotów na dwóch kołkach wal-
ił 1mlnych, w praktyce zaś jeden z kołków jest zwykle ścięty. Wydawać
wl1, mogło, ii. wysokość kołków można przyjmować większą od obliczo-
JKJ y • ~y<"h wzorów, gdyż n akładanie przedmiotów na kotek ścięty stwo.-
ul1 J 1'•' nit•hPzpicczcństwo zakleszczenia. Tak jednak nie jest, gdyż w omo.-
' h v1<11 1rh pr1.yj~to, że rozstawienie a osi kołków w uchwycie i roz-
nl " 1 ot wo1 ów we wszystkich przedmiotach obrabianych będzie jednn-
l • w rrt-c:i:ywlstoki nie będzie miało miejsca.

Ol>llc7.yĆ wysokość kołka ustalającego dla przedmiotu przcd-

nn f) 2-84d
łt 01 mm: d o 11\fllj l.1 0,025 '7. lnbl. I ~H 52)
 J ako elementy ustalające stosuje się najczęściej:
Stoiwjemy wzór [2.39} a) śruhy dociskowe, jak w przypadku ustalania przedmiotów powierzchnin-
mi walcowymi nie obrobionymi (rys. 2-85a), lub kolki oporowe,
hi ~81+ 200+4~5 . 40 1'2· 40 ·0,025 = 88,'77 mm
b) płytki pryzmowe o skośnych powier zchniach ustawczych (rys. :!-85b),
c) elementy z otworami stożkowymi (rys. 2-85c),
. d k · · h czę"ci czynnej koł- d) mechanizmy samocentrujące, przy czym należy zawsze sprawdzić czy nic
Możemy przyj~ć np. h 1 = 88,5 mm 1 wte Y wyso osc : ~
można użyć normalnego uchwytu samocentrującego dwuszczękowego lub tróJ-
ka wyniesie c:zękowego i ewentualnie dorobić do niego specjalne szczęki, zamiast projek-
h, =h1 - h = 88,5-81=7,5 mm tować cały uchwyt specjalny. Przykłady takich szczęk specjalnych są przcdsta-
y;fone na rys. 2-85d, e, f.
l.6.7. Elementy do ustalania przedmiotów powierzchniami stcJtkowymł Obrobione powierzchnie stożkowe zewnętrzne wykorzystuje się jako główne
t)()wierzcbnie ustalające tylko ,„·tedy, gdy zbieżność ich jest utrzymana w gra-
. . . . tożkov.rymi stosowane jest znacznie Cll\:h małej tolerancji, gdyż inaczej ustalenie je. t niepewne. Przedmiot
Ustalanie przednuot~w powierzchnia~ s wierzchniami walcowymi, gdyż po- t la się wówczas w otworze stożkowym, w którym wykonano Wybranie
rzadziej niż ustalan~e płas~cz~m1 l po, u. w cz<;ściach maszynowych
I lwiająee dokładne ustalenie (rys. 2-86).
mijdaj~c. tdo,-~e d:~ ~~~n~:ta~~~i~o;~t ';;:~:els~a
1
doosiągnięcia ze względu
rza zteJ, uz bi · ~ · tożka
na duży wpływ nieuniknionego błędu z eznosc1 s .. tr przed-
. b b' powierzchnie stozkowc zewnę zne

.,
ztego powodu me o ro ionc . h·....+ h tylko jako powierzchnie
miotów wykorzystuje się do ustaleni~ w buc. ..., 'us-~~la1·ncq jest wtedy zwykle
. ocnicze Główną pow1erzc mą " t
usta laJące pon:' . . żka a elementy ustalające uchwytu s y·
płaszczyzna w1ększeJ ~sta~ sto ' dini t ustalają tylko jeden punkt osi

a
kające się z powierzchnią stozkową prze o u
s tożka. h

·-++~
a) b) _J

f1~
t•. Ustalenie ( rz.cd.miotu po- Rys. 2-87. Ustalenie przedmiotu płasz­
1lą sto!kową w stozicowym gnie- czyzną i sto.lkowym otworem na trzpie-
d:zie korpusu uchwytu niu wysu~-nym

li obrobiona powierzchnia stożkowa jest pomocniczą powierzchnią us ta-

ło do ustalenia przedmiotu stosuje się takie same elementy jak do
powierzchniami stożkowymi nic obrobionymi.
nbrol.Jionc powierzchnie otworów stożkowych wykol'ZystuJe się jedynie
mocl"iczi; powierzchni<! ustalające. Elementami ustalającymi są naj-

up~ wysuwne trzystronnie ścięte (rys. 2-87), ustalające jeden punkt osi
1 to ko" ego,
houizmy samocentrujące.
1 llrl) p:id kach głó\ "llą powierzchnią ustalajqcą jest zwykle płaszczyzna
~ ~ym koricu otworu stożkowego.
e) tul ntn przedmiotów obrobionych otworem stożkowym, gdy jest on
1 "h.:r1.chn1:1 ustalającą, stosuje się:

~
1 1• 1 ni 1tm:kowc sta le (rys. 2-88a),
( 2 ll6b, c).
a) c)
 . . w uchwytach
Tablica 2-13. Ustalanie pnedmJotow powier~chniami stoli.owymi
Tablica 2-13 (cd.)
Objaśnienie
Rysunek I . ncdmiotu długun ot;;o
rem · Rysllllek
Objafoienie
5,
1. Centrow:uue P. tuleja 2 osa-
0 malej zbieżnośo. Prz~~ wyró~ujc
dzona suwliwie na t:rzplem~ 1 •. o- 5. Ustalanie podobne do poprzedniego,
ual błędy zbieżności sro7.ków w P
n~ lecz dla przypadków, w których główną po-
necięta
ewent rzedmiomch. Tuleja 2 jest
1.
szc::teg6lny P
w jednym m1e1scu l
. · · dlatego przy-
.
wierzchnią ustalającą jcsc płaszayzna wew-
"
d0i...-,...~ 1u nakrę
P t k i 4 USU11Jęty cał-
zostaje .
nętrzna B. W ścięty kolnierz trzpienia I są
wtłoczone trzy kolki ustalające 2. Z:ikfacla-
.,,........... . · · · uzp1emei:::. 1.
kowicie luz między i:ią 1 '"' mejmov.'30ia nie przedmiotu odbywa się jak na rys. 4,
Z gl...łu na kon1cczno."
elr:r„tki po odkręceniu nakrętki 9 i odsunięciu tulei
W7. """ •
przy wym1arue ·
Pnedmiotów obr.1- .
na " • . . e to stosUje sl~ główme centrującej 4 na odpowiednią odleglość w le-
bianych, roZWt~z:uu obróbki jett wo.
wtedy, gdr czas masz:~owy . nc-
długi... . . ID oiliwosc używania n2 ppod
I ISlllleJC
. dWóch takich uzpieni. Wówt"ZU . -
mllln obróbki przcdmioru na jednym 0:p1e- I np11 nie stożkowe stałe stosuje się zwykle, gdy powierzchnia otworu stoż­
~
ruu robo tm"k ru1"mu:e • z .drugiego trzp1co1a
' jest powforzchnią ustalającą naturalną (patrz p. 2.4), a kły - gdy
powierzchnią ustalającą specjalną w postaci nakiełka (rys. 2-88b) lub
-· ,
prze dmi ot)"u.ż obrobiony i z:lkłada nns.ępny 11
1 (fazy) jak na rys. 2-88c.
. rzedmioru p!:iszgzną (głów· ty obrobiony otwór stożkowy
przedmiotu jest powierzchnią ustalającą
po-
· chnia ustalająca) o:ai: r. elementy ustalające uchwytu stosuje się takie same jak do ustalania
2 Ustalanie P kr6tk"m
· 1
na powu~n . C520:eniu pr:ml ' t
Ir ilotu Ot\t;orem stożkowym nie obrobionym.
tworem stożkov.;m. Po w:m •
2. o
m . ru::
. ·e korni"u I uC.1lWJ1U
iotu na pbszczyzm
nakr~tkę stoz.kov.-ą e1~
•r -
2 tu1
) I I.idy ustalania przedmiotów otworami stożkowymi podano w tabl. 2-13.
układa się p . : . CU i WSt!Wll SI (
3 P rzcci~ w 1cdoym rrue1s ' Elementy do usfafania przedmiotów powierzchniami kulistymi
• boku podkładk~ z wyc:;ocm
· · '-• P'> czym
a
z kręca się nakręlkę, usta 13}\
• c i z:unocowu i,1 przedmiotów powierzchniami kulistymi zewnętrznymi
stosuje się
o przedmiot
jąc . r6wnoczc~• ·e. Wad:t
. tego ror.
. podkład \'I _C7nie elementy z powierŻchniami ustawC?.ymi stożkowymi (rys.
wiązania są luźne c:zę!o: tulc1a _ 3I le.(nie od tego, czy powierzchnia kulista jest główną, czy też po-
ka, 4, które mogą łat'l110 zg1n:}c.

3• z· tą róznic:ą,
. . ·· g
iz lt:.-~
3 Ustalanie podobne do poprz..~nit
vw•"ł
powietzd:uti'\
D u 1•
na
łającą jest ,_
tu pwszczyma , .
CZOIDW3
Usulan
I

m końcu otworu stouo\lócg~.

szy dmiotu odbywa się
w roki sposób,
p~e. wkłada się w otwór prz..--dm l
na1p1erw . 1 . zamocowu1.: ' ~
wkładkę ccntru1ącą J da
nakrętką 2, a następnie calo~ć ;c;ikla
na aop 3.

4. I·

2-rrn U llltnh. prz~dmioh1 r>ln-

Jlo\\ 11: r zrJ1111 1 kullslq: I
n,, .: li\\ 111 ;.rn, J
mocniczą powierzchnią ustalającą. Różnica "': uksztal~ov:aniu ~wicrz~hn~
ustawczych polega zwykle na tym, że do ustalania prze_dnuotow .pow1erzch01a~1
kulistymi nic obrobionymi część powierzchni ustawcze] us~wa su~ ~zostawia]~C
tylko trzy niewielkie występy A (rys. 2-89a). przez co. zwiększa się dok~dnoSć
ustalania, a powierzchnie kuliste obrobione ustala się w pełnych gmazdach
'>lożkowych (rys. 2-89b). . .
Powierzchnie kuliste wewnętrzne wykorzystuje się d~ ustalania ~rzcdm1~
tów jako powierzchnie ustalające pomocnicze, a ustalanie odbywa ~1ę za J>O:
mocą urządzeń samoustalających, najczęściej z trzema wysuwnymi kołkami
(rys. 2-90). Przy projektowaniu takich urządzeń samoustalając~ch nal~zy zw:a·
cać u.wagę na to, żeby elementy wysuwne ~ ~tykały ~ię z J>?Wlerzchruą kuh~t
przedmiotu w poblizu jej najszerszej częsci, gdyz lUaCZCJ mogą one uno:.ić
przedmiot przy ustalaniu.
1.6.9. Elementy do ustalania przedmiotów gwintem
Gwinty w przedmiotach obrabianych są wyk~rzyst~ane jako. powicrz~hn~
ustalaJącc tylko wtedy, gdy jest to bezwzględrue komeczne, gdyz ustal~ni~ te
go rodzaju jest na ogól mało dokładne, ze względu na trudny ~o um~mę<:ł
błąd niewspółoiiowości powierzchni gwint.owy~h wzglę~cm pow~erzchna w?l·
cowych, na których gwint jest nacięty. Pomewaz us~lerue przc:dm10~ na gwsn
towanym elemencie ustalającym uchwytu pozostawia przedrruotow1 dwa slop
nie swobody: obrót dookoła osi :r gwintu i związany z tym przes~w "':'zdłuz tel
osi (rys. 2-91a), a poza tym zamocowanie tak us~lo~eg? przed~1otu 1e~t l r111I
ne, najczęściej gwint w przedmiocie wykor~ystuJe. się 3ako. pow~erzchmę ust
Ja3ącą pomocniczą (rys 2-91b). Główną pow1erzc~ą ustala1ącą 1est wtedy pl
szczyzna A prostopadła do osi gwintu, która styka się z ~łaszczyzn~ ustawczą A1
uchwytu. Rozwiązanie takie ma tę zaletę, że nakręcame p_rze~m1ot.u tylko ktl
koma zwojami gwintu trwa krótko, a poza tym przedmiot Jest 1cdnoczcśn
n~s. !-!12. usu 1
icl) z.nami I I
ll talony i zamocowany. Wadą natomiast jest występujące często zakleszczanie
lt: przedmiotu na uchwycie wskutek tarcia między powierzchniami A i Al i na
powirrzchniach gwintu. Wady tej nie majq uchwyty, w których przesuwny jest
1lho element 1, ustalający położenie poosiowe (rys. 2-92a), albo gwintowany ele-
mcnl ustalający 1 (rys. 2-92b).
W pierwszym przypadku (rys. 2-92a) przed założenfom przedmiotu dokrę­
ię tuleję ustalającą 1 do oparcia o płaszczyznę BI korpusu uchwytu, po
ym nakręca się przedmiot na gwintowaną końcówkę korpusu 2 uchwytu,
I do s_tyku pł~zczyzn~ A z czołem Al tulei 1. Przed zdjęciem obrobionego
f xlm1o~u. nal~zy tuleJę 1 odsunąć od przedmiotu pokręcając ją (tuleja po-
łnna rruec gwint lewy przy prawym gwincie w przedmiocie i odwrotnie).
W _drugim_ przypa~ku (rys. 2-92b) przedmiot wkręcn się w gwintowany
Ir plen uslala1ący 1 kilkoma zwojami, po czym przesuwa się trzpień 1 w lewo
h I' 7.a pomocą łącznika przewleczonego przez otwór we wrzecionie obrabiar-
w którego gnieździe 1est osadzony uchwyt), ustalając przedmiot na płasz-
yt111t.• Al uchwytu i jednocześnie zamocowując go. Przesunięcie trzpienia 1
po zakoóczeniu obróbki, umożliwia szybkie zdjęcie pr:zcedmiotu.
Tablica 2-1~. Ustalanie przedmiotów w uchwytach gwintem
Objaśnienie
l. Centrowanie przedmiotu gwintem przez wkręcenie go
w otwór korpusu 1, at do zetknięcia się plaszczyz.ny czoło­
wej A z nakrętką oporową 2, co umożliwia dodatkowo ob-
róbkę czoła B na wymiar w.
2. Centrowanie przedmiotu otworem gwintowanym. Pru:d
zaloźcnicm przedmiotu wkr~ się 4rubę ccntrui'łct 2 at do
oporu o korpus 1 uchwytu (oba gwinty na śrubie maj'l jedna-
kowy kierunek zwojów). Od.kręcenie trochę śruby 2 po zakoń·
czemu obrobki ułatwia zdjęcie przedmiotu, gdyby się
zakleszczyI.
3. Tuleja gwintowana, przecięta i polqczona dwoma kołkami
J, które w jednej z jej połówek są osadzone na stałe. Tuleję
tilq sto. uic ,1ę wtedy, gdy przedmiot ccntowany gwintem
mn by.; ohrab umy w uchwycie samocentrujqcym (tuleja chro-
m p'lnt przcJ UJzko.Ucnicm rrzy zaciskaniu szczękami
u hW)'1u) T o , tulrla 1($1 rrzttl~. wnoiliw1a szybkie wkb-
dan c: w n n 111u, dyt me JIOtrt cba go \łokr~Cll~
 W obu rozwiązaniach położenie poosiowe wszystkich przedmiotów obrabia-
nych jest jednakowe.
Dalsze przykłady ustalania przedmiotów powierzchniami gwintowymi po-
dano w tabl. 2-14.

l.6.i O. Elementy do ustaS.nła przedmiotów powierzchniami o regulamle

powt„al•cym się zarysie
2.6.10.1. Ustalanie kół zębatych

Powierzchnie zębów kół zębatych wykorzystuje się jako powierzchnie centru-

jące głównie do szlifowania otworów w piastach kół. W przypadku kół wal-
cowych o zębach prostych elementami ustalającymi są trzy wałeczki 1 (rys.
2- 93a) o jednakowej średnicy, które osadza się wahliwie w koszyczku 2. przy-
trzymując je sprężyną 3. Przedmiot centruje się w uchwycie samocentrując}m
trójszczękowym za pośrednictwem wałeczków, które wobec tego musza "vysta-
wać poruid wierzchołki zębów kota.
Do centrowania kół walcowych o zębach śrubowych zamiast sztywnych wa-
łeczków stosuje się pary kulek (zwykle łożyskowych) połączonych drutem (rys.
2-93b} lub wałeczki sprężynowe (rys. 2-93c). Rys. 2-94. Centrowanie kola zębatego przy użyciu wałeczków

Pó ługując się następującymi pomocniczymi zależnościami

b) c)
l·nv ..„ , -- d91c -L.
, inv ~. r, -die - -n
~~~ łł2 ~--~ I> d: z
inv~ 0 = tgo:, - i, l ..
· Ą
o., = t g a:,-tl, I wartosc1 w tabl. 2-15
A d) - mv
m,:i ' 2
91c - - - T xm 0 tg!\0 -
l,
-
~ 2 2
t~\;t-::' .i·
,;
~

t... lAJ S1c = m 0 n-g"

Rys. 2-93. Centrowanie kół z~batych walcowych i stoikowych oraz elementy ucłm)
tów służące do tego celu
Przy centrowaniu kół zębatych walcowych o zębach prostych w spos6l
pokazany na rys. 2-93a konieczne jest, żeby wałeczki wystawały ponad wah
wierzchołkowy koła, gdyż inaczej szczęki uchwytu samocentrującego chwyt
Jyby za wierzchołki zębów, a ni~ za wałeczki, których zadaniem jest <'entrow
nic koła w pobliżu jego walca podziałowego. Jeżeli założymy, ze śrcdni ct1 I
wałeczków (rys. 2-94a) ma wynosić
(2 41
d 11 = m.z
da= d 11 COSQ,
nin: ·'o - nominalny kąt przyporu w stopniach, dp - średnica kołn
lowego w mm, g1c - grubość zęba korygowanego na okręgu koła podzia-
o w mm, Z. - luz_ obwodowy na okręgu koła podziałowego (tocznego)
•n mo - modul nonunalny w mm, d: - :irednica koła zasadniczego w mm
lll~.rokość wrębu mię~ębnego korygoY..'llncgo na okręgu koła podzia~
o.\\ mm, x ~ wspókzynruk przesunięcia zarysu boku zęba korygowanego
I<: o ti:bach me korygowanych :r: = O), :: - ilość zębów kola.
I wnh·c;i:ki wystawały ponad zęby koła, promień
rs = r + -d1c [2.46J
2

lo promi<'ll okr~gu , na którym znajdą się osie wałeczków , obliC"zymy ze w • r

„ (2 l J
 Tablica 2-15. Wartości inv a= tg a-« P~zykJad 2.6 Obliczyć średni d al zk 0·
I tu samocentrującego do szlifow:ia :tw~~u ; ~~f; ;:~= Ti szcz:k u~hwy­
(110
Cz~ćliczby
wspólna dla O' 5' 10' 15' 2()' 25'
I
30' 35' 40' 45' 50' 55' NaJP1erw obliczamy
=
danyc~~ .z= 48, m, 2,5 mm, <to= 200, x =O 2 l =O 15
' • o • mrn.
o nas ępuJących
w~zystkich
kolumn d,, = 2,5·48 = 120 mm
11 0,00 2394 2449 2506 2563 2621 2680 2739 2800 2862 2924 2987 3052
12 0,00 3117 3183 3250 3318 3387 3457 3528 3600 3673 3747 3822 3808 n„=~+2·02
~„ 2 • · 25tg20°
• O,lS
-~= 4,216 mm
13 0,00 3975 4053 4132 4213 4294 4376 44.'W 4544 4629 4".'"16 4803 4892
14 0,00 4982 5073 5165 52S8 5353 5448 5545 55-13 5742 5842 5943 6046 s" = 2,5n-4,216 = 3,638 mm
15 0,00 6150 6255 6361 6469 6577 6687 6798 6911 7025 7140 7256 7374 •następnie
16 0,0 0749 0761 0773 0786 0798 0811 0823 0836 0842 0862 0876 0889
17 0,0 0902 0916 0930 0944 0958 0972 0987 1001 1016 1031 1().16 1061 5
18 0,0 1076 1091 1107 1123 1139 1155 1171 1187 12().1 1220 1237 1254
d~4·3,638 = 4,547 mm
19 0,0 1271 1289 1306 1324 1342 1360 1378 1396 1415 1433 1452 1471
20 0,0 1490 1510 1529 1S49 1569 1589 1609 1630 1650 1671 l692 1713 Przyjmujemy d = 5 mm i obliczamy z kolei
21 0,0 1734 1756 1778 1800 1822 1844 1866 1889 1912 1935 1958 1982 . 4,216 . 5
22 0,0 2005 2029 2053 2077 2102 2127 2151 2176 2202 2227 2253 ZZ79 mv «r = - 120 + lllv 200+ 120 cos20°
- 48n = 0,02892
23 0,0 2305 2331 2358 2384 2411 2439 2466 2494 2521 2549 2578 2606
24 o,o 2635 2664 2693 2722 2752 2782 2812 2842 2873 29().1 2935 7966 P<> czym w tabl. 2-15 znajdujemy ex,= 24°43' i obliczamy
25 0,0 2997 3029 3061 3093 3126 3159 3192 3225 3258 3292 3326 3360
26 0,0 3395 3429 3464 3500 3535 3571 3607 3643 3680 3717 3754 3791
120·cos20°
27 0,0 3829 3867 3905 3943 3982 4021 4060 4100 4139 4180 4220 4261 " = 2 cos 24°43' = 62 •07 mm
28 0,0 4302 4343 4384 4426 4468 4511 4554 4597 4640 468-1 4728 4772
29 o.o 4816 4861 4906 4952 4998 5044 5090 5137 5184 5231 5279 5327
30 0,0 5375 5424 5473 5521 5572 5622 5672 5723 5774 5825 5876 5928
ri = 62,07 + ~ = 64,57 mm
31 0,0 5981 6034 6087 6140 6194 6248 6302 6337 6412 6478 6524 6580
32 0,0 6636 6693 6751 6808 6866 6925 6984 7043 7103 7163 7223 7284 Al.Jy sprawdzić czy wałeczki b d ta
33 o,o 7345 7406 7468 7531 7593 7656 7720 7784 7848 7913 7978 80.H 11nl •ń koła wierzchołko· ę ą wys wały ponad zęby koła, obliczamy
w rw ze wzoru
34 0,0 8110 8176 8243 8310 8378 8446 8514 8583 8652 8722 8792 886~
35 o,o 8934 9006 9078 9150 9223 9296 9370 9444 9517 9594 9670 T - d,, 1 I (!+ ) 120 -
36 o, 0982 0990 0998 1005 1013 1021 1029 1037 1045 1053 1061
97%
1-070
"'-2 2 -+Cl+0,2)2,5=63 mm
x ma=-
37
38
o,
O,
1078 1086 1094
1181 1189 1198
1103
1207
1111 1120 1128
1216 1226 1235
1137 1145 1154
1241 1253 1263
1163
1272
117?
l Zl'I ,t'";~~~·~~::~~~~:. r1 jest większy od r w (64,57 > 63), wałeczki będą wysto,„
39 o, 1291 1301 1310 1320 1330 1338 1349 1359 1369 1379 1389 P•I?
u d~~~·1 ·1 d ~ulek do centrowania kół walcowych o zębach śrubowych (rys
40 o, 1410 1420 1430 1441 1451 1462 1472 1483 1494 1515 1515 1526
) o >1 c a SJ~ także ze wzoru [2.44] , ale zastępując mo przez wartość modu~
41 O, 1537 1548 1559 1570 1581 1593 1604 1616 1627 1639 1650 16()2 I rmn nego. oza tym przy obliczaniu promienia .,.1 szczęk uchwytu należy
42 O, 1674 1685 1697 1709 1721 1734 1746 1758 1770 1783 1791 1808 I b otrzymaną ze wzoru [2.46J podzielić przez cos /3 (/J - kąt pochylenia
43 O, 1820 1833 1846 1858 1871 1884 1897 1911 1924 1937 1950 1964 • nn walcu podziałowym).
~~ 1t~f :~::~:;::rrbyć us~alone (np. do wiercenia otworów) wg "płaszczy-
44 O, 1977 1991 2005 2018 2032 2046 2060 2074 2088 2103 2117 21:.ł l
1
45 O, 2146 2161 2175 2190 2205 2220 2235 2250 2265 22SO
2296 23 11 ! j ~. ębu nuędzyzębncgo, to jako pomocniczy element usta-
46 O, 2327 2342 2358. ~4 2390- Z.W6 Z422 2438 2454 2487 _504
2471 u c su~ "atrzask obejmujący jeden z zębów kola (rys 2-93d) lub h
47 O, 2521 2537 2554 2571 2588 2605 2623 2640 2658 2675
2693 2711 v. vr qb (rys. 2-93e). · we o-
48 o, 2728 2746 2765 2783 2801 2820 2838 2857 2875 2913 2·1~:
2894 11trow1.min na zębach kół zębatych stozkowych (w celu szlifo •
49 O, 2952 2971 2990 3010 3029 3049 3069 3089 3109 3129
3150 3170 1 i ścu~) ~tosuje się różnego rodzaju uchwyty w których eleme:~~
50 o, 3191 3212 3232 3253 3274 3296 3317 3338 3360 3382
3404 '420 lt1 1 h~azwyczaj w ilości c · · · 6) b ' ·
l11ym p!t.:rtcicniowym k ~ naJmnieJ ywaJą~ kulki umieszczone
SI o, 3448 3470 3492 3515 3538 3560 3583 3606 3629 3653 3676 37 iO I l ml (rys 2-93f) I bo57ty·~· sz~no osadzone w uchwycie kolki Z<'.'
52 O,
o,
3724 3748 3772 3796 3820 3845
4098 4124 4150
3869 3894 3919 3945 3969 •J!i.'i
4177 4203 4:' \() l.'57 428, „,,, I ł6 . u s oz owymi albo wypusty ukształtowane po-
' w~c.; w r°'li:d7.yzębnvch w kole. Wszystkie · te rozwiqznnia są mnlo
"
5l
!l'J
o,
o.
4020 4046 4072
4339 4367 4394
4(.82 4712 .1 71 ;
4122 4151 4479
~177.:l 4802 <t8łi
'1507 4536
48td ·l!łll~I__ I
5i>.t oJ(12) 1(dli
li 'ó::O o:o
' : 1n1All u t przy ~qd ro wnrc1• st1Jikn podzfałowcgo ponad 1000
i'" n~ ClfjÓI Ol w1dłOWL 1 llll UW 111111, Dint 'ifO lC1 ('Orllz 17.fJM'f'f
- l hwyty W 11 m 111 m <'1n lr11f111wrn J1 ,,: "'i. 1„
jest wkładka pierścieniowa z tworzywa srluemego (najczęściej epoksydow '11'1 traserskie wykorzystuje się
do ustalania przedmiotów (zwykle o zło­
z odtworzonym w niej - przy użyciu wzorcowego koła zębatego - „negn' h kształtach lub dużych) najczęściej
jako pomocnicze powierzchnie usta-
wem" uzębienia koła stożkowego. gdy główną powierzchnią ustalającą przedmiotu jest większa płaszezy­
oł robion (rys. 2-97) lub obrobiona powierzchnia walcowa.
2.6.10.2. Ust alanie przedmiotów wielowypustami i wielokarbami ko l'lementy ustalające uchwytu stosuje się:
Powierzchnie walków wielowypustowych i wielokarbowych wykorzystuje ) rD\\ ki nacinane na korpusie uchwytu lub na przymocowanym do niego
jako główne powierzchnie ustalające tylko wtedy, gdy otwór w elemencie Uli\ lnym elemencie (płytce, słupku); rowki te są zwykle o przekroju trój-
łającym uchwytu może być przeciągnięty przeciągaczem do części wŚpółpr m, z jedną ścianką pionową (rys. 2- 97a), a przedmiot ustala się prze-
jącej z obrabianym walkiem wielowypustowym, gdyż dokładne wykonanie t li go tak, aby rysa na nim znalazła się na wprost krawędzi pionowej
kiego otworu w inny sposób (np. przez dłutowanie) jest bardzo trudne i k rowka w uchwycie;
towne.
Do ustalania przedmiotu jednym wypustem. którego powierzchnie bod aj '
są pomocniczymi powierzchniami ustalającymi (odpowiadającymi bazie ob
kowcj - płaszczyźnie symetrii tego wypustu), stosuje się elementy w kstt . --··~
cie widełek stałych (rys. 2-95) lub odcbylnych. Główną bazą obróbkow
wtedy zwykle oś przedmiotu i jest on ustalony nakiełkanu na kłach.
Otworem wielorowkowym ustala się przedmiety obrabiane:
a) n a trzpieniu wielowypustowym; tego rodzaju ustalen\Q _jest kon i~
gdy w połączeniu wielowypustowym centrowanie zachodzi na bokaal" 1 c)

ucl>~_tu; ='--·===
~--~·31
stów (r ys. 2- 96a);
\JilJlanic przedmiotów wg ' 'I
kich: a) c) za pomocą row- , .

a)
o·ou•ie
Cfl wskazruka
b) „
pomo-

niki, najczęściej w postaci strzałek (rys. 2-97b); w tym przypad-

przcdmiocic powinny po ustaleniu znaleźć się na wprost ostrzy

witego ustalenia potrzebne są zwykle dwa rowki (lub wskaźniki)

In J płaszczyźnie prostopadłej do płaszczyzny ustawczej korpusu
{wskaźnik) w płaszczyźnie prostopadłej do obu poprzednich pła-
2-!17c).

Rys. 2-95. Ustalenie walka wie- Rys. 2-96. Ustalanie przedmiotów ot

lowypustowego wzgh~dcm pła­ wielorowkowym: a) bokami rowk
szczyzny symetrii jednego z trzpieniu wielowypustowym; b) otwo
wypustów cowym na trzpieniu i bokami J~ncr.o
ków na wpuscie
b) na trzpieniu walcowym z jednym wpustem (rys. 2-96b); to rozwl
stosuje się często, gdy konieczne jest ustalenie przedmiotu wg pł1lSi'CZY n
metril jednego z rowków otworu wielorowkowego.

l .6.ff . Usłal1nle przedmloł6w według rys traserskich

 H-H
a)
.---,---·-,
: • 1
~/hx ,/J:?'m>;m/Y&/„%
r-·-i.·-- . \
:
l .. l __ _ _ j

d)

Il.> . 299. Pncdm1ot obrabi:my

Rys. 2-98. Przedmiot obrabiany: a) na płaszczyźnie korpusu uchwylu; b) ustalony

wg obrysu za pomocą rowków w korpusie; c) na płytce o obrysie podobnym d
przedmiotu; d) między kilkoma kolkami; e) przedmiot ustalony wg zarysu nad
lewków

płaszczyznach (płytkach) o wymiarach ściśle równych wymiarom rysunkow~m

obrysu przedmiotu jest niewygodne, gdyż w przypadkach gdy przedmiot m
wymiary nieco większe, zasłania on krawędzie, według których ma być u W
lony.
Szczególny przypadek ustalania przedmiotu według obt)·su jest przcds
wiony na rys. 2-98e. Przedmiot jest ustalony główną płaszczyzną ustalającą
na korpusie l uchwytu i :zarysami dwóch nadlewków według kolni rzy d\\
kołków ustawczych 2, które są prowadzone w tulejach 3, osadzonych w korpu ł
Ustalanie przedmiotów według obrysu stosuje się w pierwszej operacji d
konywanej na surowym półwyrobie, gdy jest nim niezbyt duży odlew lu\
odkuwka o złożonych kształtach. Operacja taka jest v.·ykon ywana na '~ f
tarce i celem jej jest wytworzenie dogodnych powierzchni usta l ających I
dalszych operacji. Odbywa się ona w tzw. wiertarskich uchwytsch pr
czowych, których budowę i zasadę działania omówimy na przyk ład1ic.
Na rys. 2-99 przedstawiono pokrywę pompki 1>, do której mamy 7,ap10J k
tować uchwyt przeźroczowy do pierwszej operacji. Dogodne powicn:cl111
ustalające do dalszych operacji można w niej wytworzyć obrab111JztC nn j r
wysokość („na. jedną płaszczyznę'') trzy nadlewki, np. E, C i D i wykonuj 1
dokładnie dwa otwory możliwie daleko od siebie położone, a wit;c olw ry
i B. Otwory te będą specjalnymi powierzchniami us talając) mi, gdyt. r. \ rfłl
du na to, że w następnych operacjach przedmiot będzie ustalony nimi n I
kach (pełnym i ściętym) otwory te należy rozwiercać np. 7. tolcrnncJ 117, h
ciaż tego nie przewiduje się w rysunku wykonawczym przedmiotu
dociskowe 6 z łbami radełkowanymi, rozstav..'ione w trójkąt, a w słupki 3 -
sześć takich samych śrub poziomo. Na płytkach 4 i 5 naci~te są rysy J. K
(rys. 2-lOla} odpowiadające zarysom przedmiotu -przed obróbką i po całkowitej
obróbce, przy czym dla odróżnienia rysy odpowiadające zarysom przedmiotu
nie obrobionego napuszcza się np. tuszem czerwonym, rysy odpowiadające za-
rysom przedmiotu gotowego - tuszem niebieskim, a osie - tuszem czarn)"tll.
Do uchwytu należą jeszcze: pokrywa 7 z jedną śrubą dociskową, dwoma
kołkami ustalającymi 8 i dwiema zasuwkami 9 oraz dwie płyty: ustalająca 10
i wiertarska 15. Do płyty 10 przymocowana jest za pośrednictwem płytek 1I
i 12 płytka 13 (wszystkie te trzy płytki są wykonane z masy przezroczystej),
na której nacięte są rysy odpowiadające zarysowi przedmiotu w widoku
z góry, oraz dwie zarzutki 14. W płycie wiertarskiej 15 są osadzone cztery
tulejki stałe 16 przeznaczone do prowadzenia tulejek wytajennych 17 oraz
pogłębiaczy do planowania nadlewków E, C i D w przedmiocie obrabianym.
Płyta ta jest również zaopatrzona w dwie zarzutki 18.
Rys. 2-101. Częgci U•
chwytu z rys. 2-100: )
płytka z plexiglasu z na•
ciętymi rysami; b) f rag
mcnt z tulejkami wicr
tarskimi
~~~wki ~· C i ~ p~głębi_aczem prowadzonym w tulejach 16 i zaopatrzonym
~k ~~aruczaJący Jego przesuw poosiowy (przez oparcie się zdcrznkn
o czo.o tuleJki 16), wskutek czego wszystkie trzy obrobione nadlewki tworz11
3edną płaszczyznę "'
. Na rys. 2-lOlb przedstawiono część uchwytu wraz z tulejka wiertarską wy-
J'lllenną, przezn_aczoną do wiercenia otworu w przedmiocie. ·
Uch~y w1ertar~ki~ prze~roczowe, poza swym głównym zadaniem - wy-
~w~r~ma w prze~m1oc1e poWlerzchni ustalających do dalszej obróbki spełninjq
~ a ?wo fu~kcJe sprawdzianów do odlewów i odkuwek. Jeśli bowi~m przcu-
~1ot ~e. da su: ustalić w uchwycie według rys na płytkach 10 znaczy że mn
~~~~:~ki.kształty i wymiary i należy go zaliczyć do braków, nie ro~poczy-
J.7. PnestaJenie przedmiotu w uchwycie
)' r z es ta Ie~ iem Pr z cd miot u nazywamy błędne ustalenie go pole a-
j11c~ ~ tym, ze ten samstopień swobody może byćodbierany przez dwa fub
wai;ce1 el~mentów us~lających uchwytu. Na skutek tego przedmiot nie jest
" talony Jednoznacznie, lecz może przyjmować różne położenia w uchwycit•
1x;dn e dodatkow~ powierzc~e ustawcze uchwytu nie powodują więc dokład.
" 1 r Jsze~o~ 8: ~rzeclwnie - mruej dokładne ustalenie przedmiotu niekiedy zaś
1
un 1 ·moiliwia3ą w ogóle jego ustalenie. '
b) c) _L
n;;;~

Przedmiot wkłada się do uchwytu od góry i ustawia się go dolną plasz e) f)

czyzną na pionowych śrubach 6 (rys. 2-100), po czym nakłada się na górn
końce nążek 2 pokrywę 7 i zamocowuje się ją, przesuwając zasuwki 9 w ki

~, ~ wF
runku pbkazanym strzałkami (zasuwki wchodzą w rowki pierścieniowe w yko
nane w nóżkach). Następnie na pokrywę 7 nakłada się płytę 10 ustalając J
na kolkach 8 i zamocowuje się ją zarzutkami 14, które wchod7.ą w rowki kol • . . «~
ków 8. Wycięcie w płytce 13 umożliwia przełożenie jej przez śrubę w pO JO- Poło~e~:=~~=~:ęuJeam). bf)) cp)rdz.y) prztyl pr~cstale~u go; e) przy ustaleniu
, us a emu prawidłowym
krywie 7.
Po złożeniu w ten sposób uchwytu przystępuje się do ustalenia przedmiotu
W tym celu przesuwa się go wewnątrz uchwytu za pomocą śrub w takie JlO"'
łożenie, w którym zarysy jego, obserwowane przez poszczególne płytki z m11
prze:Groczystej, pokrywają się w przybliżeniu z rysami naciętymi na tych płyt
kacli. W celu uzyskania możliwie dokładnego ustalenia przedmiotu, płytki n 1
leży w uchwycie umieszczać blisko miejsca, które będzie zajmować przcdml t
Dlatego też w omawianym przykładzie - zarys przedmiotu w widoku z n6r
został nacięty nie na płytce 11, lecz na płytce 13, położonej znacznie bliżej prr I
miotu.
Ponieważ sprawdzanie położenia przedmiotu wymaga ciąglego przekrc:cnnl
uchwytu, plyty 1, 7 i 10 oraz nóżki 2 są wykonane z lekkiego stopu, por. \ 1
zaś elementy oraz końcówki nóżek są stalowe, żeby nie zużywały sic: t b
szybko.
Po nad:miu przedmiotowi wymaganego poloieni3 dokr<:e
:1dcjmUJC sic: płytc: JO I na j~j miejsci · nH~da si„ plJ ł I
" n f' G rol'Wl re I l
 Tablica 2-16. PnJkłady pnestaJania przedmiotów w uchwytach
Tablica !-li (ocl.)
Rysunek Objaśni:oie
Rysunek Objaśnienie

4.
L 1. Ustalenie przedmiotu „'alc:owego o dwóch

~·-·1
średnicach na dw6ch podstawbcb rryzmo- M
wyc:h o tóźoyc:h wysokościach. Umienie

~
: ! 4. Przesalcn.ie przedmiotu przy ust1laniu

~
takie jest błędne, gdyt na r;kutck v.-aiuf> obu
średnic prudmioców (w granicach tolerancji)
go plasz~ i powicnchni~ waJm'R1'.

,,
- równoległość osi poucugólnych prud-
Ponieważ odległość a osi powierzchni wal·
miorów wzg!~ płaszczymy A uchwytu cowcj od płaszczyzny będzie różna w po·

~1-r-. ,
szczeiólnych przedmiotach, b~ one 7.llj•
nie będzie zapewniona. Prawid1owy $p0)6b
~ mowały niepnawicUowe polożenia w uchwy·
ustalenia pokaz=mo na dolnym .ry5unku:
przedmiot spoc:eywa na jednej dłuższej pod- cie. Wh.ściwe rozwillZIJlie ustalenia przedsta-
fr=·- · - -- wiono na dolnym rysunku.

%~--==f-·:f
stawce prymiowcj i podtrZymywany j~t
na cieńszym końcu nastawnym elementem
I podporowym.

2. '·

~~
2. Paescalenie pncdmiotu przy wtalaniu
go tnem.a walcowymi nadlewkami o osiach
rówooległyc:h. Wskutek różnic w rozstawie-
. niu nadlewków w poszczególnych przedmio-
tach (• granicadl tolerantjJ) ~ one zajmo-
wały nieprawidlowe połotcnia w uchwycie,
ponieważ zawuc tylko jeden z nadlewków
a=!'\
S'. Pn:cstalenic przedmiotu przy ustalaniu
JO powicrzclmil\ walcową i równoleglł do
niej płasz~ Róto.ice w W)'milll7.c a w.
poszczególnych przedmiotach spowodują,
te będą one zajmowaly nicprawidlowe poło­
---t- żenia w uchwycie. Jedno z możliwych popra·
r-q;-.- wn)'Ch rozwiązań takiego ustalania polwano

:~
ł~ ·. „ ~
będzie si~ stykał z dwiema ściankami odpo· --€":}--} ... ' )-+
n:i rysunku prawym .

wiadajioej mu płytki pryzmowq (np. JUJ·

lewek prawy - jak na rysunku). Prawidło· .j__/: ~.x.-.
we usalanie przedmiotu pokazano na ry•

~~
6. Przcst.alcn.ie przedmiotu wyn.ibjącc z u·
sunku u dołu.
scalania ao dwiema rónoleglymi I'~·
znami A i B. Ponicważ ze względu m ko·
nicczność unil:ni~ drgań podczas obróbk.i
przedmiot ma być zamocowany z dwórJa
.3. 1uon (w Jticrunłcu sU'Zlliek), będzie sie stykał
3. Przestalcnie przedmiotu poJe12jqcc na z uchwytem płasz~ A lub B, wzal«too.
jednocusnym ustaleniu go dwoma om ~ci od tego, króry element zamocowuj~
mi współosiowymi na czopie o dw6c:h ued zostanie uruchomiony wczdniej, a ponadw
nicach. Tego rodzaju ustalenie nie tylko P przy zamocowywaniu drugim dociskiem
jest dokładniejsze od ustalenia na jednym przc.-d.miot może ulec odkształceniu. Prawi·
z otworów Gak na rysunkach z dołu), I d.lowy sposób ustalenia przedstawiono na
~
mote nawet uniemożliwić w ogóle %11loknł rysunku prawym: dzi~ki zastosowani u kol·

~5~~
przedmiotu, jdcli oba otw0ry w n m n ka 1, który wysuwa si~ pod działaniem spr~·
będą łciśle współosiowe. Us..alić pntdlll iyny, wu;ystlcie przedmioty b~d.ą stykały
należy tylko jed.n}'Dl Otworem - d In z uchwytem tą samą pJaszczyznq A. Kolek J,
~
. . ·~
lub górnym, zalrinie od tcao. który :t n
jest dokladniei W)kot12t1y Jul> „
po unieruchomieniu śrub:t docisko~ :!, mn·
te rrn:nosić Iii~ z:&mocownnia wywicnanit
w danti oi'ICn I 1trzcz m:a1Juj~cy ai~ na wpron n iri;o clcmcm
mooowuJccy.
 b) obie powierzchnie ustalające obrobione zostały jednocześnie, gdyż wtedy
błąd ich wzajemnego położenia jest mniejszy.
Prawidłowe rozwiązanie - bez przestalenia - jest przedstawione na rys.
2- 102!. Przedmiot jest ustalony tylko płaszczyzną B i podparty elementem
wysuwnym 1 stykającym się z płaszczyzną A.
Inne przykłady częściej spotykanych rodzajów przestalania podano
w tabl. 2-16.
~--i
1.8. Konstrukcja elementów oporowych . .r-··
cl:::

Elementy oporowe stosuje się wtedy, gdy nie zachodzi potrzeba odbierania
I I•
przedmiotowi przez elementy ustalające wszystkich stopni swobody i gdy pod-
czas obróbki ma1ą działać na przedmiot znaczne siły skierowane równolegle do
i I.
jego głównej powierzchni ustalającej. Elementy oporowe odbierają wówczas i .I
przedmiotowi pozostałe stopnie swobody i prze1mują siły skrawania, a jedno-
cześnie często umożliwiają dogodne zamocowanie przedmiotu (patrz p. 2.3).
._ ___.L ..l J=. ..J....J-----'

Elementy oporowe mogą być: )•· 2-l~ Elementy oparowe s:im(lnasta- Rys. 2-105. Zastosowanie elementu 7.11•
n : a) płytka półokrągła; b) płytka :z.e bierającego w postaci kołka l
a) s ta ł e, przy czym można tu wykorzystywać te same elementy, które swormic.>m
służą do ustalania przedmiotów pomocniczymi płaszczyznami, a więc płaszczyz­
ny korpusu oraz kolki i płytki oporowe (rys. 2-22 i 2-25), lub stosować ele- b) samonastawne, które podpierają przedmiot ze stalą siłą, niezależni1 od
menty specjalne, przymocowane do korpusu uchwytu (rys. 2-103); lJ ługującego uchwyt.
1-:l<'ment podporowy styka się najczęściej z jedną z powierzchni ustalających
ł 1 cdmiotu lub z powierzchnią do niej równoległą (rys. 2-102f) i dlatego zbyt
b) c) łka siła \o,,-ywierana przez element podporowy na przedmiot może go od u
i od elementów ustalaJących lub wygiąć. Z tego powodu elementy podporowe

•
~ ułowanc (rys. 2-106a, b) należy stosować tylko do podpierania przedmiotów
I 1 yc.h i ciężkich, inne zaś przedmioty podpierać elementami samonastawnymi

~
Rys. 2-103. Elementy oporowe stale· a) b) c) osadzone na bocznej ścianie uch\\"l1u:
d) ~ jego podstawie
b) n as ta w n e (zwykle samonastawne, aby mogły zmianą swego położenia
kompensować bł~y k~ztałtu przedmiotów obrabianych); przykłady elcrr.entów
oporowych nastawnych przedstawione są na rys. 2-104-.
Oumiam:: elementów oporowych stanowią tzw. elementy zabiera1ącc, któr
odbieraj1 przedmiotowi wycentrowanemu na trzpieniu lub w otworze uchwytu
możliwoSć obracania si<: dookoła osi, względem której przedmiot jest wycen
trowany. Takim elementem zabierającym jest np. kołek 1 w uchwycie toknr
skitn przedstawionym na rys. 2-105.
2-106c), działającymi ze stałą, niezbyt dużą siłą.
Nn rys. 2-106a przedstawiono najprosls-zy element podporowy. Jest nim znor•
li owany kolek oporowy nastawny (tabl. 12-6). Kołki takie stosuje się głów­
do podpierania przedmiotów w miejscach łatwo dostępnych, gdzie moina
\\Obodnie pokręcać ręką lub za pośrednictwem pręta włożonego w otwór
lmerzu kolka. W przypadkach gdy trzeba podeprzeć przedmiot w mit~j cu
dno dostępnym stosuje się elementy podporowe uruchamiane z daln, n1>
1 mocą mechanizmu śruba-klin jak na rys. 2-106.
I v1>owe rozwiązanie elementu podporowego samonastawnego przedstawiono
r :.H06c. Kołek podporowy 1 jest dociskany do przedmiotu sprężyną 2,
1 t~pnw zaciskany w tym położeniu przez śrubę 3 za pośrednictwem kołkn 4.

1.9. Konstrukcja elementów podporowych

Elem<'nty podporowe :;łui:1 do usztywniania przedmiotu w miejscach, w I l
rych mógłby • on ucinać pod działaniem sił skrawania i zamocow ni
(patn p. 2 3)
r1 rn• nty 1
1) ul I cl lu uJ
1h
 Tablica Z-17. Podpieranie l>l'Zedmiołów obrabianych w uchwytach
Rysunek Objaśnienie
s.
1.
1. Kolcie podporowy samonascawny, u-
nieruchamiany za pomocą śruby I.
2.
2. Ur:ządzcnie podporowe samonastawne
o konstrukcji jak n:t rys. 2-106c, lecz
z wahliwą końcówką 1, która podpie:r3
przedmiot równocześnie w dwóch miej-
scach.
3.
3. Podpórka 1am.onascawna (wg tabl.
12-8) przykręc;ana wkrętami 5 do korpu·
su uchwytu. Trzpień 1 ~uwa si; pod
naciskiem sprężyny 2, po czym unicru•
chamia sit; go śrubą 3 za pośrcdnict.Wc:m
zacisku 4.
4. Urządzenie podporowe, które lk.ladA
się zklina 1, §ruby 2 wkr~nc1 w k.orpm
uchwytu i nakrętki 3. Pokri;canie n kret
ki powoduje przesuwanie 11ic kilu• I
Tablica 2-17 (c:d.)
Rysunek Objaśnienie
5. Ua.ądzcnie podporowe do jcdnoczc
ancgo podpierania przedmiotu w d\VÓ4:h
oddalonych od siebie miejscach. Po
nieważ śruba 3 może się przesuwać w ot
worze korpusu 6 - wraz z suWll.kaml
klinowym.i 4, spr~ 5 i nakrętk.4 2
w chwili gdy jeden z kołków 1 zetknie
się z przedmiotem i zatrzyma się, drugi
może się nadal wysuw:ić z korpusu, do-
póki równie! nic zetknie się z przedmio-
ti:.m.
6. Urządzenie podporowci które sła.fy
do podtrzymywania przedmiotu w ks.zta.1-
cle widełek. Wkręcanie śruby 1 powoduje
przesuwanie się kulki 2, która wypy-
cha dwa kolki podporowe !J a2: do zet·
knięcia się z przedmiotem. Wysuwanie
się kołków 3 jest wzajemnie niC23łctne
(tak samo, jak na rys. 5), dzięld CZ.."Dlu
przedmiot nie jest odgjn.any, gdy jcd"ll
z kołków zetknie się z nim WCA.'ŚnitJ
n.ii drugi. Tulejka 4 pod naciskiem spr~­
żyny 5 wycofuje kołki przy odiręcan111
truby 1.
7. Kolek podporowy z .regulowanll 1il4
nacisku na przedmiot. S.tuba 1 jest ubn•
cana pacz rękojeść 2 tylko na skutek t11r •
cia sprężyny 3 o r~jtść i nakr, lk..; ł.
Z chwilą gdy nacisk kołka 5 m. pc:1!wr11,11
osiągnie wartość określoną zuapi~cn1
sprę±yny, daJs;.e pokręca.n.ie .rękojcki nic
powoduje jui obrotu 'tuby. Wstępne na
pięcie sprężyny reguluje się polotenicm
nakrętki 4,któm jest :zabczpicc:zana pac-
ciwnm~.
8. Zabc.:epiC'CZ'cnic ~a podporo•
wego przed zanicczyszcze:n.icm - pr2tt
odpowiednie ukształtowanie korpusu
i założenie kaptura 1 na kolek podporowy.
9. Inne zabe7.picczc.nlc uriądZ(;nln pód-
porow i;o - v J)omQC\ wkładki filcowej
t, przykrytej pb'tkq :!.
 Przy projektowaniu elementów podporowych należy zwracać uwag~ na to, ZAMOCOWYWANIE PRZEDMIOTU OBRABIANEGO
aby do otworu, w którym przesuwa się kołek podporowy, nie mogły dostawać
się drobne wióry i zanieczyszczenia, gdyż wtedy kołek może się zacinać w otwo-
W UCHWYCIE
rze. W tym celu najczęściej osadza się na górnej części kołka odpowiecruego
kształtu kołpaczek 2 (rys. 2-106b) lub umieszcza się w otworze pierścień gu-
mowy 5 (rys. 2-106c).
W przypadkach gdy trzeba podeprzeć przedmiot w dwóch lub więcej miej•
scach, należy stosować urządzenia podporowe, składające się z kliku elemen-
tów podporowych związanych ze sobą i wspólnie uruchamianych, gdyż inaczej
wzr„sta znacz.nie czas pomocniczy zakładania przedmiotu. Kilka rozwiązan
konstrukcyjnych takich urządzeń podano w tabl 2- 17.
Odmienne od omówionych urządzenie podporowe przedstawiono na rys
2-107. Część obrabiana przedmiotu - oddalona od miejsca ustalenia i zamo-
cowania - jest tu podparta przez zaciskające ją szczęki 1, które wraz ze śru­
bą 2 i wkładkami stożkowymi 3 mogą się przesuwać w kierunku strzałki. DziękJ
temu podczas zaciskania szczęk za pomocą rękojeści 4 przedmiot nie Jest przci
szczęki odginany. Po zaciśnięciu przedmiotu dalsze pokręcanie rękojeści 4 ~
woduje zblizanie się ku sobie stożkowych wkładek 3, które rozchylają przeci(t.c
u dołu szczęki i w ten sposób unieruchamiają je w rowkach korpusu uchwytu

Cechy prawidłowego zamocowywania przedmiotów

Rys. 2-107. UrU1dzcnie pod
porowe samonastawne
Przy obsłudze uchwytów z elementami podporowymi trzeba pamiętać o wy
cofywaniu elcroentow podporowych regulowanych i zwalnianiu samonastaw
nych po każdym wyjęciu obrobionego przedmiotu z uchwytu, gdyż inaczej n
stępny przedmiot może zost!lć Złe ustawiony i po obróbce zaliczony do braków
Ponieważ zaś zautomatyzowan1e wycofywania elementów podporowych prz
związarue ich ruchów z innymi elementami uchwytu (np. zamocowującymi)
jest kosztowne i nie zawsze możliwe, elementy podporowe powinny być sto
wane tylko w razie wyraźnej potrzeby.
li ~ podstawowych funkcji uchwytów obróbkowych (obok ustawiania) jest
ov.ywanie przedmiotów obrabianych.
I m zamocowania jest zapewnienie przedmiotowi podczas obróbki nic-
-"."'"0 ci położenia nadawanego mu przez elementy ustalające i oporowe
lu.
mocowanie przedmiotu w uchwycie powinno odpowiadać następującym
morn~
ily 7.amocowania powinny być dostatecmie duże, aby podczas obrObk1
ot nie zmieniał położenia i podlegał możliwie najmniejszym drganiom
cie.
ły uimocowacia nie powinny wywoływać odkształcenia przedmiotu lub
ni jago po'Wierzchni.
1nkty przyłożenia sił zamocowania powinny się znajdować w pobliżu
-·~„„.-„.,~.m1 przadmiotu. które mają być obr:ibiane, gdyz wtedy występują
drgania, obniżające dokładność obróbki i zmniejszające gładkośC po-
t I obrnbianych.
ł ocownmc powinno być pewne, tzn. elementy zamocowujące nie po-
ml jsznć swego nadsku na pr.:cdmiot podczas obróbki, np. na skutek

'' oc:owywanie i odmocowywanie przedmiotu powinno być szybkie.

I 1 1 tlly :r.nmocowujące powinny być dogodne i bezpieczne w obsłudze.

lkołt siły zamocowania przedmiotu

sza (a n3wet niekiedy przedmiot może być zupełnie nie zamocowany, jak np. jest możliwe. JeSl.i np. przed.miot mało sztywny ma być zamocowany śrubą, to
na rys. 32 w tabl. 2-12) niż w przypadku, gdy kierunki działania tych sił są powinna ona mieć łeb skrzydełkowy, rękojeść gwiazdową itp., a nie Jeb sześcio­
przeciwne. kątny, żeby obsługujący uchwyt mógł ją pokręcać tylko bezpośrednio ręką.
3. Ciężar przedmiotu, jeśli jest znaczny. Jeśli przedmiot ma być zamocowany w kilku miejscach, to wielkości po·
Wpływ tych czynników na wielkość sily zamocowania przedstawiony jest szczególnych sił zamocowania należy określać uwzględniając kierunki ich dzia-
na rys. 3-1. Największa siła zamocowania jest potrzebna w przypadku jak na łania na przedmiot i wielkość sił, którym mają przeciwdziałać.
rys. 3-la (siła zamocowania F musi być większa od ~
µ
, gdzie F. - siła Uszkodzeniu pod działaniem sil .zamocowania mogą ulec zarówno powierzch-
nie zamocowania przedmiotu, jak i jego powierzchnie ustalające i oporowe. Jc-
11krawania, G - ciężar przedmiotu i µ - współczynnik tarcia), w przypadku zcli po""·forzchnie te nie są obrobione, to zazwyczaj żadnych środków zapobie-
jak na rys. 3-lb siła zamocowania może być tym mniejsza, im mniejszy jest gających uszkodzeniu - np. przez zgniot - nie stosuje się, gdyż ewentualne
ci~ przedmiotu i im większa siła skrawania, a w przypadku jak na rys. 3-lc uszkodzenia takich po\„ierzchni nic mają na ogół żadnego znaczenia, ale jeśli te
przedmiot może być w ogóle nie zamocowany, jeżeli jego ciężar jest maczny. powforzchnie są obrobione - zwłaszcza na gotowo - to trzeba je chronić przed
ustkodzeniem. Obrobione powierzchnie zamocowania przedmiotu chroni się wy-
konując części elementów zamocowujących stykające się z przedmiotem z ma-
aJ Ili teriału bardziej miękkiego niż przedmiot i rozkładając nacisk elementu .zamo-

[i~ r-
ł.„ cowującego na większe pole powierzchni przedmiotu. Obrobione powierzchnie
u11talające i oporowe przedmiotu chroni się przed uszkodzeniem najczęściej
i•rzez zwiększanie pola ich styku z odpowiednimi elementami uchwytu.
7-
Rys. 3-1. Siły działające na przedmiot Przy zamocowywaniu przedmiotów ustalonych płaszczyzną na trzech kol-
.. J podczas obróbki kllch ze łbem wypukłym (rys. 2-20a) należy pamiętać o tym, żeby nacisk na
1>owicrzchnię przedmiotu stalowego lub żeliwnego nic przekracz;:rł: 2000 N

Dokładne określenie najmniejszej siły zamocowania, jaka jest potrzebna do dlu kołków o średnicy d = 10 mm, 5000 N dla d = 16 mm, 12000 N dla d
~5 mm i 30000 N dla d = 40 mm Dla przedmiotów z metali nieżelaznych
zabezpieczenia stałości położenia przedmiotu w uchwycie, jest niemożliwe. gdyż
niektóre z wymienionych czynników ulegają zmianom podczas obróbki przed- WArlo~ci nacisków powinny być o 30-40'/e mniejsze, a przy mocowaniu przed-
l?liotu. Na prz:yklad siła skrawania waha się w zależności od wahań grubości miotów ustalonych płaszczyzną nic obrobioną na kołkach ze łbem naciętym
naddatku na obróbkę, stopnia jednorodności materiału, stanu narzędzia (ostre (rya. 2-20b) wartości nacisków mogą być o 1000/o większe. Gdy przedmiot jest
czy przytępione) itd., sama zaś siła zamocowania ró~eż waha się podczas ob- ' talony na trzech kolkach ze łbem płaskim lrys. 2-20c) lub na ~lytkach
ff}'lł 2-25), nacisk jednostkowy elementu zamocowującego na przedmiot nif'
róbki, bo ·występują sprężyste odkształcenia przedmiotu i elementów uchwytu,
zgniot powierzchni przedmiotu itd. wbw.:n przekraczać 40 MPa.
Z drugiej strony - rzeczywista siła zamocowania przedmiotu zależy od
wielkości siły zewnętrznej działającej na mechanizm zamocowujący i od jego
przełożenia, zwiększającego lub zmniejszającego przyłożoną silę zewnętrzn ) . Wybór miejsc zamocowania i kierunków ddałania s ił
Rzeczywista siła zamocowania może więc wahać się, jeśli wahać się będzie sil zamocowania
7cwnętrzna, co występuje szczególnie wyraźnie, gdy siła ta jest wywoływan
pr7.cz mięśnie człowieka. Ogólnie bowiem przyjmuje się, że siła ręki ludzki J c J s c e m z a m o c o w a n i a p r z e d m i o t u nazywa się miejsce przcd-
może się wahać od 150 do 400 N, co powoduje, że przy ręcmym uruchamianiu 1tu, w którym działa na niego sila zamocowania.
elementów zamocowujących rzeczywista siła zamocowania waha się w bnrdto Ilu miejsc zamocowania, ich rozmieszczenie i kierunki działania sił .zame>-
szerokich granicach. An11' 2alei-1 od:
Dlal<'go tez silę zamocowania przyjmuje się zwykle z dui.ą nadwyżką. zwr •) wl tkośc; i kierunku działania sił skrawania,
<'njąc tylko uwagę na to, żeby wywołane przez nią sprężyste odkształceni
h) kJlzt.ałtu, wielkości i stopnia sztywności przedmiotu,
przedmiotu znajdowało się w granicach tolerancji i żeby nic nastąpiło uszltodz •
nic powierzchni dokładnie uprzednio obrobionych. Nieprzekroczenie pewnej d I Uo 1 i położenia elementów ustalających, podporowycli i oporowych •
puszcu1ln<'J siły zamocowania ma szczególne znaczenie, gdy przedmiot jest m to
sztywny J wykonnny z miękkiego materiału, gdyż przedmiot taki bardzo lnlwu
11legn odkształc<.'niom, zwłas7.cza że usunięcie warstwy materiału podcznll olJ
r6bki c11;·.to zmniejsza je~zcze jego sztywność. Ponieważ ~ robotnik oh ł li
Jncy uchwyt znmocowuJc przedmiot .zwykle jak może najsilniej, komitru'kt
11r.hwytuw musi w tnkich JH7yp:idkach stosować elementy zamocowUJllC 11 hu
duw11• 1111111 ino:r.llwinJqc j zbyt :;1lnc wmo('owanie przedmiotu .
Nnjl 11lr j du t go c 1 i nndnJ 1 11: m chnnizmy uimoco uj
I h d1 uli n , j ko W'JW r j c nn pn. dmlot l I , l
l " 11 11 hm h fll>t wy
a) ") przedmiotu od elementów ustal · h w · ·
do pr•"'dst . aJącyc . YJątk1 stanowią przypadki podobne
..... aWlonego na rys 3-4 gdzi I d · ·
Je się przy położeniu uch. • . k e g a .szą pow1erzchruę obrabianą uzysku-
p f'2eJ·mowa ...4 .ły kr ~u J8 na r)'s. 3-4b, oraz przypadki w których
....e 51 s awarua przez ełeme t · . .' .
tlproszczenie budowy uchwytu. n zamocowujący umozliw1a zńaczne

Rys. 3-2. Rozmicsz.czcnie elementów zamocowujących względem pn.edmiotu i uchwy- lł.)·s. 3-4. Zamocowanie przedmio-
tu ~u na kątowniku ; a) siła skrnwa-
nl:a Pa i sila zamocowania F ma- a) b)
' kierunki zgodne, ale na i;kutek
Miejsca zamocowania powinny znajdować się, jefoli to jest możliwe, na omentu wywołanego silą Pa
wprost stałych elementów ustalających lub oporowych uchwytu jak n 1 rudmiot jest podczas obróbki
rys. 3-2a. rywany i powierzchnia obro-
ona jest . nierówna; b) siły P,
Umieszczanie elementów zamocowujących na wprost elementów ruchomych ł maJą kierunki przec!wne. ale
jest niepożądane, gdyż zmusza do wzmacniania budowy tych elementów, o~nt Wy\\."O)aoy silą Pa tvlko
a samo zamocowanie staje się mniej pewne. lchyla p~miot, dz.!~ki czemu
ZamQCOwywanic przedmiotów w miejscach nie podpartych powoduje czc:- wierzchnia obrobiona jest glad- ,_;fl:!":'ff,;:;;;~f.;-...,J...,
sza ~
sto odkształcanie przedmiotu (rys. 3-2b) i dlatego jest dopuszczalne tylko wtt.t.y,
gdy przedmiot jest sztywny. Należy przy tym pami<itać, że miejsca zamocowo•
nia muszą znajdować się wev.'llątrz figury utworzo'lej przez elementy uslalajqc Jp,zeJi ~ejsca ~amocowania mają znajdowac się naprzeciw pomocniczych
uchwytu (pole zakreskowane nn ryS< 3-2c, d). Jeżeli przedmiot ma być zamoco• w~"rz~hm US~Jących lub oporowych przedmiotu (rys. 3-5a b) to należy
wany w jednym miejscu, to poiqdnne jest, aby to miejsce znajdowało się w J>O• m dac o tym, ~e na skutek nieuniknionych błędów wykonani~ V.:artość rze-
bliżu środka figury utworzonej przez elementy usWające, gdyz wtedy siła Ul ,>'~1~ !,ąta m.1ędzy pł~szczyznami ustalającymi (r-ajczęściej 90°) różni się
mocowujqca rozkłada i:;ię równomiernie na wseystkie elementy ustalające. w 1 r , d~ośc1 podanei na rysunku wykonawczym przedmiotu obrabianego
.Miejsca zamocowania powinny znajdować się na wprost dużych plaszcZ}>J:n 9(~ t~~a u ~dy plaszc~yzny te mają być wzajemnie prostopadle. kąta 90°
ustalających lub oporowych przedmiotu, zwłaszcza gdy płaszczyzny 1e zajmuj H\ o .•~1aru oczy~v1stego, na rysunku nie podaje się). Powoduje to przy
położer.ie poziome, natomiast unikać należy umicszczanin elementów zamoc: ~ 'j
~amu przedmiotu mpment Fa, jeśli kąt " jest mniejszy od 900 jak
wujących na wi;rost walcowych powierzchni niewieL'tich elementów ustal r)s. -:>a, albo moment Fe jeśli kqt , jest większy od 90° (rys. i.Sb).
cych (np. I-olków, jak na rys. 3-2e)', gdyz takie zamocowanie jest słabe, a p
wierzchnfo otworu w przedmiocie, zwykle dokładnie obrobiona, mote łntw
ulec us:.kodzcniu. c)
Kierunek działania sił znmocowania F powinien być w zasadzie prostop dly
do powicrzchrJ styku przedmiotu z elementami ustalajqcymi lub oporo\
uch}\'ytu (rys. 3-3a). Unika się dzięki temu niebezpieczeństwa unoszenia J 1
odsuwania przedmiotu od elementów ustalających uchwytu pn.ez cłem t
zamocowujące, a sil::i potrzebna do zair.ocowania przedmiotu jest -...tedy na
mniejsza.

a~ ..1. „ c) 1
~---- -~
~wk
P, Rys. 3-5. Określanie
punktu przyłożenia sity
, zamocowania
Rys. 3-3. Poloienlc sił skrawania i sil za.mocowania względem przedmiotu obr 11
nego i uchwytu
 kami obok siebie {rys. 3-5c). Ponieważ jedna~ i tutaj może wystąpić momer l h jego ele~cntów - za dure (ze względów wytrzymałościowych) albo ni1•
F.!!, gdy punkt przyłożenia A siły F znajduje się na osi kołka i kąt «=I= 90 n :izyskac ~aganej si~y z'.lmocowania. W takich razach trzeba prz<'Wl•
2 '" uchwy~1e ~wa lub ~1ęcc1 elementów uruchamiających. Należy jednak
{rys. 3-5d), punkt przyłożenia siły F obniża się o odcinek :z: (rys. 3-Sc). przy czym '1 t~ pam1~tac, aby miały one - jeżeli to jest możliwe - jednakowi'
a) JCżeli ciężar Q przedmiotu jest mały w porównaniu z siłą F, co zdarza sl tałLy 1 wynuary. Jest to szczególnie ważne, gdy elementem uruchamfojq-
najcz~sciej, to :r należy obliczać ze wzoru Jest. nakrętka lu_b łeb śruby, gdyż wtedy robotnik obsługujący uchwyt
~ uzy.~ał ~ylko. Je~ego klucza, co przyspieszy zamocowanie przedmiotu .
x= µb (3.1)
ybkOSC: dzlal~.1a siły zewnętrznej, przyłożonej do elementu uruchamJn-
b) jeżeli ciężar Q różni się niewiele od siły F, czyli zamocowanie ma b o, zaJczy od JeJ charakteru. Zamocowanie przedmiotu jest zwykle nn jpo-
słabe, to x na!eży obliczać ze wzoru jszc w~y, gd_y zew~ętrz~a siła jest siłą mięśni człowieka i gdy pn.y
\~"Ywaruu m~s1 on uz?-w~c dodatkowych narzędzi, np. kluczy. Najszyb-
x - ~
2 -ufa~b)
• I
[3.2] ś ~mocow~e uz;:skuJe się_ w~ed!• ~dy zadaniem obsługującego uchwyt
ł,li lko pr~em1eszcze?-1c pe\\."DeJ dzwigru lub naciśnięcie jakiegoś przycisk u,
Stosowanie kołków wypukłych (rys. 3-5e) zamiast płaskich nie daje korzy 1 ocowarue przedmiotu nas~uje samoczynnie, jak np. przy zamocowaniu
ści, gdyż wprawdzie wymiar c jest mniejszy od d 2, ale rzeczywisty punkt styk 1 nat.)c=nym lub elektromagnetycznym
poszczególnych przedmiotów z kołkiem jest zmienny. ajcz~sciej stosowane sp_osoby zam~cowywania, w zależności od ilości przl•d-
W takich przypadknch wielkość siły zamocowania oblicza się uwzgl<:dniaj 6w zamocowywanych Jednocześnie w uchwycie, podano w tabl. 3-1.
siłę skraw::mia, a mianowicie:
1.•Jeżeli siła zamocowania F i siła skrawania P 1 mają kierunki zgodne (r) Tablira 3-1. Sp0soby zamocowywania przedmiotów w zaldnoścl od ich lloścJ
3-5e), to i w ielkolci
F = P.:r1 -
przy czym wzór {3.3) uwzględnia ju~ ,,zapas"
X
[3.31
bezpieczeństwa, gdyz z siłłj
h
Ilo~ć
elementów
Ilość
elementów
zamocowujących uruchamiających
I Zastosowanie
współd ziała ciężar przedmiotu i ewentualna składowa siły P„ skierow I-e .den
1e ·1e
wie .
1edcn I -
wi~
I
w dół
2. Jeżeli siła zamocowania F i
(rys. 3-3d), to należy przyjmować
siła

F=2P.
skrawania P. mają kierunkj

- - _I I +
Niewielkie przedmioty, dopuazo:alne
niezbyt silne zamocowanie
Trudne do zamocowania pncdmioty
Cz.u zamocowania przedmiotu obrabianego stanowi cz~sto znaczną c + +
czasu pomocniczego {nawet ponad 75tJfo) i dlatego przy projektowaniu uch
tów obróbkowych należy dążyi: do tego, aby zamocowanie przedmiotu trw
- --- (prymitywny sposób zamocowania)
Trudne -
do l:lmoa>wania prudmfoty
+ +
/ Jak najkrócej. Szybkie zamocowanie przedmiotu osiąga się gdy:
a) ilość elementów zamocowujących jest niewielka,
- - - (prawidłowy sposób zamocowania)

b) kon.c;trukcja elementów zamoco~'Ujących umożliwia szybkie ich nastnw Niewielkie przedmioty plask.ie ulotonc
+ +
nie wzgl~<.lcm przedmiotu (np. przekręcanie) lub usuwa konieczność takiego 11 .~ ---
--- -
-. - w pakiet
stawia nia,
c) ilość elementów uruchamiających, czyli elementów przejmujqcych
wnętrznc siły przeznaczone do zamocowania przedmiotu, jest mała i S'ł
~

- + --- Małe i średniej wiclkoic.i p.rzcdmiory

M.ałc i ircdnicj wielkości przedmioty przy

dogodne w obsłudze,
+ + obróbce wahadłowej i cillglej
d) działanie sił zewnętrznych jest szybkie.
Zmniejszenie ilości elementów zamocowujących uzyskuje się p rzct. t
ich ukształtowanie, żeby jeden element mógł wywierać na przedmiot n
w dwóch lub więcej miejscach zamocowania (rys. 3-21 i 3-22).
Sposobów szybkiego nasbwiania elementów zamocowujących w • wio
we położ<"nia względem przedmiotów obrabianych istnieje bardzo wicie
ka z nich przedstawiono na rys. 1 w tabl. 3-2 i na rys. 3-12.
Zamocowanie przedmiotu odbywa się zwykle najszybciej. gdy u h-. )'l
tylko jede n element uruchamiający, który wprawia w ruch wszy tkl cl m
zamocowujące (tzw. zamocowanie wielomiejscowe - I" trz. pkt 3 U) 'J' k
wiqurnic urządzcnin zn mocowuJącr.go jest jcdn k c t ni moż.llw , dy
wo urz«1d 111 mocowujqccgo . toj I~ zbyt I a wyrnl ry Jl
prawą), nie ruszając się ze swego miejsca przy obrabiarce. Wyjątek stanowią 6. Zamocowania złożone z tych zamocowań (np. zamocowania pneumatyczno-
długotrwale operacje wykonywane na dużych przedmiotach, gdzie dopuszcza -hydrauliczne) lub z zamocowania elastycznego i sztywnego (np. zamocowania
się, żeby robotnik obchodził wokoło obrabiarkę w celu zamocowania przedmio- pneumatyczno-klinowe). .
tu w różnych miejscach. Różnice między zamocowaniami sztywnymi i elastycznymi są następujące.
Podkre~lić tu należy, iż wysiłek fizyczny i wartość siły w}""ieranej przez Przy zamocowaniu sztywnym przedmiot tworzy wra: z u~~ sztywną
rękę na element obsługi (dźwignię, korbę, kluez maszynowy do śrub i nakrętek •łość, co powoduje, że jeśli przedmiot podczas obrób~ ugru~ się lu~ porusz!,
itp.). zależą od rodzaju ruchu, który może być: łukowy, obrotowy, pchający, to siła zamocowania może się zmieniać, a nawet prz~miot moze zost:'c zupelrue
ciągnący itd. tdmocowany (rys. 3-6). Natomiast przy zamocowa~u elastycznym siła za_moc<:>-"
Z badań antropotechnicznych wynika, że jeśli dla najc7.ęściej występujących wania jest stała lub zmienia się bardzo nieznacznie, nawet ~dy przedmiot ~1ę
ruchów łukowych ręki przyjmiemy umownie zużycie energii równe 1,0 przy poruszy albo ugnie (rys. 3-7). Dlatego też przy zamoco~aruu sztywnym s1~a
ruchach ręki w płaszczy~ie poziomej, to przy ruchach w płas2czyźnfo czołowej mocowania musi być większa (niekiedy 3--4 razy) ruz przy zamocowaruu
(pionowej, prostopadłej do płaszczymy symetrii ciala człowieka) zużycie ener- tlastycznym, a elementy zamocowujące uchwytu - sztywniejsze.
gii będzie mniejsze - 0,7, natomiast przy ruchu obrotowym w płaszczyin.ic
czołowej zużycie energii będzie wynosilo 1,2, a przy takim samym ruchu w pła·
szczyżnie poziomej - 1,6. Poza tym przy ruchu w płaszczyźnie czołowej sił
przy ciągnięciu jest mniejsza niż przy pchaniu, a przy ruchu w płaszczyźn ie
bocznej (równoległej do płaszczyzny symetrii ciała} - odwrotnie.
Elementy uruchamiające powinny być bezpieczne w obsłudze, tzn. nie po·
winny się znajdować ani w pobliżu wystających części uchwytu, ani w pobliz11
narzędzia skrawającego. Jest to szczególnie ważne, gdy podczas obróbki stosu•
je sic: chJodzenie, gdyż wtedy rękojeści elementów zamocowuJqcych są mokre
i rQka może łatwo zsunąć się z nieb i ulec obrażeniu.
Poza tym w skład urządzeń zamocowujących nie powinny wchodzić (jeżeli
to jest możliwe) luźne niewielkie części, gdyż takie części łatwo spadają z obrll•
biarki i czę:;to gubią się.
Zamocowanie sztyv.•ne: a) Rys. 3-7. Z:lmocowanie elastyczne: a)
dmir:ol zamocowany; b) przedmiot prudm1ot zamocowany; b) pnedmlot
3.4. Zamocowania sztywne i elastyczne c:ov.;any wskutek nieznacznego ponownlc samoczynnie zamocowany po-
przesunięcia slę mimo przesunięcia się

Istnieje wiele rodzajów urządzeń zamocowujących przedmioty obrabian

w uchwytach. Dzielą się one na dwie grupy: I oza tym przy zamocowaniu elastycznym zmiany wymiarów przedmiotu
a) z a moc o w a n i a s z ty w n e, wpływem temperatury (podczas obróbki) powoduj~ automatyc:znq zmianę
b) z a moc o w a n i a e 1 as ty c z n e, ~la elementów zamocowujących, dzięki czemu rue wysteyu3ą odksztal-
które różnią się między sobą charakterem działania. lub uszkodzenia przedmiotu. Ponadto przy zamoco~u elasty~ym
Do zamocowań sztywnych zalicza si~: Jko · siły zamocowania jest niezależna od siły ro?<>tnika ob~lu~u3ąccgo
1 Zamocowania gwintowe. wyt, co zabezpiecza przed zbyt silnym zamoco\•:•ywaruem pr:edmiotów obra-
2. „ klinowe. h . Samo zamocowywanie i odmocowywame przedmiotów trwa bardzo
3. „ mimośrodowe i krzywkowe. ko i nie wymaga wysiłku fizycznego robotnika, w przechvieństwie do za-
4. „ dżwigniowe.
wnń sztywnych.
5. Zamocowania zlożone z powyższych rodzajów zamocowań (np. zamo
mocowania elastyczn<? wykazują wi~ w porównaniu z_ zamocowa?i~mi
wania gwintowa-klinowe). wnymi wiele zalet eksploatacyjnych. Są one jednak na ogoł kosztowmcJSZc
Do zamocowań elastycznych należą 11: ki kh stosowania jest mniejszy, mianowicie zamocowanie magnetyczne
1. Zamocowania sprc:żynowe.
11prc: ·ynowe mozna stosować tylko wtedy, gdy w~magana je~t s~osunkowo
2. „ silą odśrodkową.
w • tle iln znmocowania, a zamocowania hydrauliczne stosuJe su: głównie
:ł, „ pneum ntyczne.
I I tnrknch z hydraulicznym napędem. Najczęści~j u~anym zamoco~a-
·I. hydrauliczne. 1 c J tycr.nym Jn l z.imocowanie pneuma~yczne,_ kt?re mo2!1a sto~wać, 3ef;Ji
!i, „ 1•lcktrornagnetyczne i magnetyczne t>. w mtnd obróbki skrawaniem 7.MJduje su~ mstalacJa spręzonego po-
3.S. Zamocowania bezpośrednie i pośrednie Przedmiot, który powinien ~yć zamocowany w kilku miejscach, może być
zamoc~wany albo z~ po~ocą kilku zamocowa11 jednomiejscowych, albo za po·
Każde urządzenie zamocOV1.'Ujqce składa się z· mocą Jednego lub wu:ceJ zamocowań wielomiejscowych.
a) elementu uruchamiającego a, który przejmuje zewnętrzną siłę zamocowu- Z~oco:wani~ ~ednomicjscowc mogą być bezpośrednie łub pośrednie, 1 amo-
jącą; elementem takim może być łeb śruby, nakrętka, rękojeść itd.; cowama w1elomicJscowe - tylko pośrednie.
b) właściwego elementu zamocowującego b, stykającego się z przedmiotem; ~ocowanie n.azywam~ j e d n o p r ze d m i o to w y m, jeśli jedno urzq-
c) elementu lub elementów pośredniczących c, które przenoszą siłę znmoco- dze~e zamocowu1ące słuzy do zamocowania tylko jednego przedmiotu
wującą z elementu a (rys. 3-8b) na element b; elementy te sluż:ł do zwiększa­ 11 v.~ Ie 1 o Pr ze d m i o to w y m - jeśli jedno urządzenie zamocowujące służy
nia lub zmniejszania zewnętrznej siły zamocowującej, odsunięcia elementu b <Io Jednoczesnego zamocowywania dwóch lub wi ęcej przedmiotów.
od a albo do zmiany kierunku działania przyłożonej sity zewnętrznej. Jeśli . Zamoc?wy~·anie wielu. pr~edmiotów w jednym uchwycie (1-vieloprzedmiolo·
wszystkie wymienione elementy (a, b i c) stanowią sztywną c:lłość (tworzą W.}.m)-i mo~ \~tęc odby\\~ac su: za pom~ą wielu zamocowań jednoprzcdmioto-
jedną częSć), zamocowanie nosi nazwę be z po śr e d n i cg o (rys. 3-8a), gdy \1..}ch .ub ~dnego albo kilku zamocowan wielopnedmiotowych.
zaś elementy te są ze sobą związane w sposób umozliwiający zmianę ich wza- Z~ro;o:no zamocowania jednoprzedmiotowe, jak i wieloprzedmiotowe mocit
jemnego położenia (rys. 3-8b). zamocowanie nazywamy pośredni m. hyr' Jednomiejscowe i wiclomieJscowc. '
Zamocowania wiełoprzcdmiotowc jednomiejscowe noszą nazwę s z c r c ~ 0
w Y c h, ~~yż mog~ one ~yć stosowa~e tylko wtedy, gdy przedmioty są uło:t.0111•
'; uch~c1c w tak1 sposo~. ze stykaJą_ się ze ~obą bezpośrednio (rys. 3-9a) Juh
Rys. 3-8. Znmocowanić przcdm1 •
lu: al bezpośrednie pny uiydu •~booddzi;~~ne ruc.homym1 elemen;am1 ust~laJąco-zamocowującyr_ni (rys. :ł 'k)
śruby dociskowej; b) pośrcdlll . ~ ~dkam1 (tabl. 3-2, rys. -3), a nacisk elementu zamocowującego pn1•-
ui pomocą docisku mlmośroo nos1 Slę z pierwszego przedmiotu w szeregu na drugi itd.
wci:o i docisku plylkO\\Cgo (lai•Y
dociskowlj)

Przy zamocowaniu pośrednim element stykający się z przedmiotem obrn•

bianym wykonuje naJczęścicj ruch tylko w kierunku prostopadłym do JX>•
wierzchni zamocowania, nic występuje więc tarcic posuwiste między elementem
zamocowującym i przedmiotem. co zmniejsza niebezpieczeństwo uszkodzcna 1
powierzchni zamocowania pnedmiotu i odsunięcia go od elementów ustalaJ
cych uchwytu. . .
Przy zamocowaniu bezpośrednim 1cden ze składowych k1e:unkow. rucln
elementu zamocowującego z reguły nie jest prostopadły do powierzchni zamo
cowania przedmiotu (np. rys. 3-Sa), co powoduje wyst~powanic tarcin w1crtnc • •
między tym <'lem(:nlem i przedmiotem obrabianym oraz zwiększa mozH..-.o
uszkodzenia powierzchni zamocowania przedmiotu przez element zamocowu
Jącv. Poza tym składowa siły zamocowania. działająca stycznie do pow1crzchn
7.a~ocowanin, moze łatwo spowodowac odsunii:cie przedmiotu od element 9. 7-1mocow'1nic kilku przedmiotów: a) szcres;owe na trzpieniu· b) odknt 1.
ustalaJących (rvs. 3-llb, d ). Dlatego tez zamocowania bezpośrednie stosow n k rpusu. uchwytu wskutek nlcrównolcgloki czoł przedmiotów 'obrabia n> eh;
są głownie wt~dy, gdy powierzchnia zamocowania przedmiotu jest ni<' ol r moc:ownme za pomocą przesuwnych elementów ustalająco-zamocowu j iC) eh·
d) zamocowanie r6\\.nolcgłe kilku przedmiotów ' '
biona - i to zwykle w uchwytach prowizorycznych {przeznaczonych do obr bk
niewielkich ilości przedmiotów). w których zostaje wykorzystana główn 7. I t
takich e!emcmtów zamocowujących, a mianowicie prosta budowa 1 zw1qr n mo own~ia wicloprzedmiotowe wielomiejscowe nazywamy cz~sto r ó w-
z tym niski koszt wykonania. W innych przypadkach stosuje sic: 1..nmocownn ' ł Yin 1, gdy pr2?' tym rodzaju zamocowania elementy .uimocowuJqCc
pośrednie.
czonc zwykle rownoległe (rys. 3-9d), przy czym każdy z nich wywii rn
n 1 Jeden lub dwa sąsiednie przedmioty.
motem 1n1a sz:rcgowe nadają się szczególnie do przedmiotów płaski<·h
3.6. Zamocowania jednomiejscowe i wielomiejscowe oraz M li) h w pnk1et~ch, np. picrśc~eni ust~lonych otworem na trzpic•niu juk
jednoprzedmiofowe i wieloprxedmiotowe On .Jednoczesna obróbka wielu tak1ch przedmiotów jest jednak mm:-
ł I wt dy, gdy zachowana jest równoległość powierzchni czołowych
n~ h przc!dmi?tów_. gd1ż inacz?j trzpień może ulec odksztnłco~iu
I l)m, jcsh p1erśc1cnł takie są dość grube, to waina jest row-
lch czół do osi otworów.
P oom!otów w U h h J k n r) . 3 Un i c tylko p1 eclml•Jl
t hi I t \\ J\ 1 uch\\ yh1 J l d I I 1 lnl
 ustalony w kierunku zamocowania. Wszystkie pozoslalc prwdmioty na skutek
różnic w wymiarach a lub d nie są w kierunku zamocowania ściśle ustalone
i dlatego ta ki układ przedmiotów w uchwycie st0:.-ujc się głównie do obróbki
powierzchni równo!egłych do kierunku zamocowania (np. do sziifowania po-
wierzchni walcowej - rys. 3-9a). Wtedy bowiem polo7.enie przedmiotów w kie-
runku poosiowym nic wpływa na dokładność obróbki (powierzchnie "11 uchwy-
tów są oporowe, a nie ustalające).
Jak z tego wynika, zakres stosowania zamocowań szeregowych jest dość
ograniczony.
Zamocowania równoległe mu.i;zą być tak konstruowane, sby siła zarcocowa-
nia była JCdn:tkowa we \\.-szystkich miejscach zamocowania. Osiąga się to albo
przez zastosowanie specjalnych elementów wyrównujących naciski, jak n p.
masy zaciskowej (rys. 3-9d), albo przez zastosowanie wahliwych elementów
zamocowujących (rys. 3-25).
cowywania małych przedmiotów w lekkich operacjach, gdyż śruby z gwin·
tcm ~o MlO wląc~ni~ można ze.rwać przy ręcznym dokręcaniu kluczem. Sruby
& g~tem ~~4. 1 większym uzywa się tylko do zamocowywania bardzo du-
łycn ~zedlDl.Otó\~. :i-rzeba podkreślić, ii dla gwintów M12-M30 przy jcdnn-
kowe3 przy~ozon?J sile zewnętrznej i normalnej długości klucz.:i siła zamocown-
n~~- pnedlUlotu ;est_ llll_liej więcej jednakowa. Siłę zamocowania oożna zwięk-
~c ~ez prz~dlu.ze~1e klucza'. zastosowanie w urządzeniu zamocowuj:icym
mechanizmu zw1ększaJącego tę siłę lub przez zmniejszenie skoku gwintu (sposób
losowany bardzo rzadko).
N_a~~i:ściej uź~wane d~ Zamocowywania przedmiotów śruby i nakrętki Juh
r~koJesci znorm~hzowane i specjalne są przedstawione na rys. 3-10. śruby do-
' kaw~ ze łbanu_ czworokqtnymi powinny mieć łby z kołnierzem, gdyż z t a kich
łbów me zsuwa się klucz. Zalecane jest stosowanie nakrętek kołpakowych, gdyż

'1-35

cw
IZ-36 fl-39 Il-IO tZ-ł7
3.7. Konstrukcja elementów zamocowujących przedmiot obrabiany
w uchwycie
3.7.1. Wybór rodzaju zamocowania
Ponieważ rodzaj i sposób zamocowania przedmiotu zależy w znacznym stopniu
od kształtu i rozmieszczenia element.ów ustalających, projektowanie elementów
ustalalących i zamocowujących przedmiot po\vinno się odby\\."ać jednocześnie
f2-4t i 12-41
m
Przy wyborze rodzaju zamocowania należy się kierować wskazówkami po
danymi w punktach 3 1-7-3.6, biorąc przede wszystkim pod uwagę kształt, w! J fZ-~
kość i sztywność prz.edmiotu oraz wielkość i położenie jego powierzchni ust
l<ijących, oporowych oraz obrabianych i rodzaj obróbki, a szczególnie wielko
oraz kicrur.ek działania sił skrawania.
W zasadzie należy dążyć do tego, aby zamocowywanie przedmiotu trv; I 1
jak n ajkrócej. Jedynie w przypadkach projektowania uchwytów prowizory
nych do niewielkiej ilości przedmiotów oraz uchwytów do operacji, w który h
czas obróbki maszynowej ;est długi, można stosować m:1k, szybkie zamo

'] ,WW~lfJ~bt5-s s
12- Ut f2 55
\vania. W pierwszym przypadku, jeśli już nie można obyć się bez spc<:jaln t?. 60
uchwytu, to nalczy dążyć do tego, aby miał prostą budowę i był tani, co cz<;
wiąże si~ z mnieJ sprawnym dzialan.em uchwytu. W drugim zaś przyp d
przedmiot obrobiany jest zwykle duży i konieezne jest zamocowywani
w wielu miejscach, a najszybsze zamocowania - wielomiejscowe - cz~ to 11
mogą być zastosowane, gdyż albo budowa uchwytu zbytnio sit:: komplikuje, oll
siła zamocowania w poszczególnych miejscach jest zbyt mała i znmocow 1
jest niepewne. Ponieważ mamy zwykle do czynienia z przedmiote m d ro
pod1egajqcym obróbce na wielu obrabiarkach, a czas zamocow<inia j" l to 11 fZ-o3
kowo mały w porównaniu z czasem obróbki, dopuszcza się nieco dłu żej trw j
ale za to pewniejsze zamocowywanie przedmiotu.

3.7.2. Zamocowania gwintowe

:.C.7.2.1. Konstrukcja elementów 7.Dmocowującyc h
zabezpieczają one ręce robotników przed skaleczen.iem _o ost_re kraw~ie śrub
i chronią gwintowane końce śrub przed uszkodzemcm i ~aniec1?szczc::1e m ~
wodującym zakleszczanie się na nich nakrętek. Nato~ast me po~•:in~o s1ę
stosować niskich nakrętek, gdyż przy częstym pokręcaniu prędko się mszczą.
Również nic powinno się stosować do zamocowywania przedmiotów śrub ze łba­
mi z otworami sześciokątnymi, które są używane w uchwytac~ j:ik? śruby
złączne (patrz p. 9.2), gdyż w otwory we łbach wpadają drobne wióry 1 utrud-
niają wkładanie klucza. . • . • •
Zamocowania gwintowe mogą być bezpośredrue lub posr~~nie. Na]prostszy
przykład zamocowania gwintowego bezpośr~ego ~rz~staw1ono na rys. 3-8a,
gdzie śruba dociskowa zamocowuje przedmiot dociskaJąC go do płaszczyzny
ustawczej uchwytu.
Wadą tego prymitywnego rozwiązania jest to, że gwint w otworze ltorp~u
wykonanego z miękkiego materiału prędko się zużywa l~b ulega uszkodzeni~,
co powoduje konieczność przewiercenia ~twor~, powtorncgo :"'y~onywania
w nim gwintu o większej średnicy i ~an~ sruby. Wady li;!J m~_ma. roz-
wiązanie przedstawione na rys. 3-Ua, gdyz gniazdo 1 (wg tabl. 12-1-·) wyk<;
nujc się ze suli 0 większej twardości niż korpus, a w przypadku uszkodzenia
wymienia się je na nowe, nie przerabiając korpusu uchwytu.
c)! ~
. pnedmiotów w uchwytach wirujących podczas obróbki (uchwyty t-0karsk11•
.
J<~
!!i!!!!!.
L
Rys. 3-11. zamocowania gwintowe bezpo~rednie_: a) śrubą dociskową osa~zonq w ł
lejce; b) d) błędne położenie śruby doc1skowe1, ktore.. p0;woduje odr~anae prr
miotu od elementu ustalającego; c) e) prawidłowe połozeme śruby doc1skow J, kt
powoduje doclskanie przedmiotu do elementu usta~ająceg~; f)_ Z.'\mocov.:nnt I> 11
miotu tuleją wiertanką gwintov-;aną! g) za~~wame tuleJ~ wLcrlarskq gwh1to\\
prowadzoną dwiema powierzchruami walcowymi w tulei st.1łcj
unieść go. Przeciwdziałać temu można przez odpowiednie ustawienie śruuy
względem powierzchni zamocowania. Wyjaśniają to rys. 3-llb-;-e.
W uchwytach wiertarskich wykorzystuje się niekiedy do bezpośrcdnil'.'IJO
zamocowywania przedmiotów tuleje wiertarskie z gwintem (rys. 3-llf). Po·
nieważ jednak w rozwiązaniu takim położenie otworu w tulei nie może być
dokładne (tuleja jest ustalana w płycie wiertarskiej gwintem}, do robót do•
kładnych należy używać tulei ustalanych dwiema powierzchniami walcowy•
mi. przed gwintem i za nim {rys. 3-llg}, przy czym gwint na tulei powinien było
w tym przypadku luźny. Tuleja taka może czasem spełniać jednocześnie funk·
cję elementu Ustalającego przedmiot (rys. 2-89a).
W zamocowaniach gwintowych pośrednich jako elementy zamocowujące ato-
IUje się głównie różnego rodzaju łapy dociskowe (rys. 3-J.2 do 3-17), dociski
lmtikowe (rys. 3-21) i stopki dociskowe {rys. 3-23 i 3-24).
Znormalizowane Sił: łapy dociskowe obracane (tabl. 12-87), łapy dociskO\\'"
przesuwne proste i odsadzone, każ.dy rodzaj w trzech odmianach: gładkie, z ruw-
ltiem prowadzącym lub z otworem gwintowanym {tabl 12-88 do 12-93), łapy du
clskowe proste do docisków mimośrodowych {tabl. 12-94), łapy dociskowe obr •
caoe korytkowe (tabl. 12-95), Japy dociskowe Wldlaste z końcówką (tabl. 12-!Jłł)
oraz łapy do podpórek rowkowanych i łapy dociskowe widlaste zwykłe, uzyw11
ne do mocowania bezposredniego przedmiotów obrabianych na obrabiarkach.
Łapy dociskowe obracane (rys. 3-12a) stosuje się głównie do zamocowywunl •
ł nlifierskie}, gdyż walcowy otwór na śrubę uniemożliwia zsunięc ie się łapy
a przedmiotu pod działaniem siły odśrodkowej. w przypadku gdyby nakri.;tk 1
Odkręciła się nieco. Łapę taką usuwa się znad przedmiotu przez obrócenie jl'J
u pewien kąt (najczęściej o go•). Kolek oporowy z gniazdem stożkowym l (lnlil
li 98) ułatwia ustawianie łapy w położeniu zamocowania, zabezpiecza lapr:
pucd obróceniem się, gdyby nakrętka zluźniła się nieznacznie, i zapolm:gll
Ullkadzaniu miękkiego korpusu uchwytu przez łeb śruby 2.
ł.apy z rys. 3-12b, c są pr:rez.naczone do zamocowywania przcdmiot6w w
'6Wwytach wykonujących podczas obróbki powolny ruch prootoliniowy lub
l<yt. J-12. J•nykl dy t.:111to o-
wanli. i.norm 1lh.ownny h 111•
do łnkow,r h
 krzywoliniowy, albo pozostających w spoczynku. W obu tych rozwiązaniach
sprężyna mająca za zadanie podnoszenie łapy przy odkręcaniu nakrętki po-
winna opierać się o podkładkę okrągłą, oie zaś bezpośrednio o łapę, gdyż wtedy
mogłaby zaczepiać się o krawędzie podłużnego otworu na srubę. co utrud-
niałoby przesuwanie łapy. Siła sprężyny powinna być o 10 do 20 N większa
od łącznego cię"Ża.ru elementów, które ma podnosić.
Łapy szerokie (rys. 3-12b) stosuje się, gdy jedną łapą trzeba docisnąć przed-
miot w dwóch miejscach lub dwa przedmioty (jak na rysunku), zaś łap odsa-
dzonych (rys. 3-12c) używa się, gdy nakrętka nie powinna wystawać ponad
łapę. TakJe obniżenie położenia nakrętki jest konieczne najczęściej przy ob-
róbce na frezarce poziomej frezem osadzonym na trzpieniu frezarskim, gdyż
można wtedy użyć freza o znacznie mniejszej średnicy, niż w przypadku mo-
cowania łapami prostymi.
naniu lub wyboczeniu. Odpowiednie ukształtowanie korpusu uchwytu (rys.
3-14c) umożliwia użycie krótszych śrub.
Kilka odmian docisków płytkowych specjalnych przedstawiono no rvs. 3-15
Na rys. 3-16 przedstawiono trzy rozwiązania zamocowania przed~io!u z;;
pomocą łap dociskowych. Ponieważ łapy te można traktować jako belki pod-
parte w dwóch miejscach i obciążone siłą .skupioną F, którą wywiera na nic
śruba, nakrętka, docisk mimośrodowy lub tp., reakcja R, a więc i siła zamo-
a1wania przedmiotu (z pomini~ciem sił t:ircia) wynosi
Fb
R= - - N [3.5)
a
a)

b)

,•1 I I'
',1„:,1:I ~. . \
[!~ lI l~
L.:.Jll~'
I
I I - I · I
I
'1:ł '
,• ' ....

Rys. 3-13. Zastosowania podkładek kulistych: a) brak podkładki kulistej pod na· łtu 3-15. Łapy dociskowe specjalne: a) wygic:ta;
krętką powoduje zglnanle śruby; b) podkładka kulista l osadzon:i w podklade ~)z samonastawn=1 k oncówką
stożkowej 2 zabezpiecza śrubę prud z.glnaniern; c) nakr~tka z kołnierz.em kuli•
at)lm 3 oraz podkładka stożkowa 2 spełniają to samo z.adanlc

Ponieważ wysokość h przedmiotu w miejscu zamocowania może wahać slc:

w granicach tolerancji (niekiedy dość duiej), w celu uniknięcia zginania śruby
(rys. 3-13a) podkładki płask.ie 4 pod nakrętki (rys. 3-12a) wolno dawać tylk 3·16. Sila zamocowania prz.edmiotu przv rói-
f?-'i: •r;.·;J b•la
wtedy, gdy tolerancja wymiaru h jest mała. W pozostałych przypadkach nn h ro~wiązaniach konstrukcyjnych łap dÓcisko- a-
leży stosować rozwiązanie umożliwiające ukośne ustawienie łapy bez zginania wych ----b---
śruby - np. podkładkę kulistą 1 (tabl. 12-82) z podkładką stożkową 2 (tabl
12-83) jak na rys. 3-13b, albo nakrętkę z kołnierzem kulistym 3 (tabl. 12-S'I
i 12-59) z podkładką stożkową 2 (rys. 3-13c).
Rozwiązanie zamocowania przedstawione na rys. 3-Na jest błędne, gd)
ciągłe pokręcanie śruby l powoduje szybkie zużywanie się gwintu w otwor
korpusu 2 uchwytu. Również błędne jest stosowanie długich śrub do zamo
cowywania wysokich przedmiotów (rys. 3-14b), gdyż ulegają one łatwo zgl

/
 TabUca 3-2. Zamocowania gwintowe J>rzedmiotów obrabianych

Rysunek Obja§nienie

1.
1. Docisk specjalny, którego powierzchnia A
stykająca się z przedmiotem jest walcowa.
Rys. :l-17. Zwiększanie siły zamocowania pnedmiótu
przez zmniejszanie stosunku a : o długości ramion łapy Obniżone położenie łba śruby 1 umożliwia
(diwigni) pr:aejście narzędzia tuż nad dociskiem. W celu
wyjęcia przedmiotu z uchwytu docisk odsuw.i

Podkładki z wycięciem są używane do zamocowywania przedmiotów wtedy, się w prawo.

gdy śruba zamocowująca przechodzi przez otwór w przedmiocie (rys. 3-19a}
i w celu szybszego zamocowania trzeba uniknąć całko\\'itcgo odkręcania na-
krętki. Podkładkę z wycięciem można bowiem wysunąć spod nakrętki po zluź­
nieniu tej ostatniej i zdjąć przedmiot przez nakrętkę - pod warunkiem, w
średnica otworu w przedmiocie jest większa od średnicy koła opisanego n:i
nakrętce.
2. Docisk odchylny, stosowany najcz~ścicj
do zamocowywania przedmiotów za otwór
d) w ścianie.
a)
(,~'I
~1
b}
I(_: ~

c)
3. Docisk kątowy zmieniający kierunek d4ia·
lania sHy zamocowania.

4. Docisk płytkowy specjalny, zamocowu-

jący przedmiot jednocześnie w dwóch kic
runkach - pionowym j poziomym.

Rys. 3'-18. Podkladki: a) okrągła; b) kulista; Rys. 3-lll 7..amoro\\Anlf· 1

c) stożkowa; d) z wycięciem; e) odchylana miotu IH't.C~ QlWÓI

5. Docisk kątowy 1.amocowujący przedmiot

jcdnoczdnfo w dwóch kierunkach.
/
 Tablica 3-2 (cd.) Tablica 3-2 (cd.)

Objaśnienie Rymnek Objaśnienie

10.
6.
6. Docisk specjalny zamocowujący przed-
miot jednocześnie VI dwóch kierunkach
RozwiJłzanie takie motna nosować, gdy po- 10. Docisk hakowy 1 uruchamiany kluc-ant
wierzchnia zamocow:mill A przedmiotu jest fajkowym, wkładanym w kwadratowy lub
nie obrobiona, gdyi zęby docisku mogą ją szdciokltcny otwór w nakrętce 2.
uszkodzić.

7.
11.
7. Docisk spetjalny do jednocusnego :zamo-
cowywania paedmiot6w w d'l\-óch wzajem-
nie prostopadłych kierunkach.
11. Docisk wahliwy z wkładką 1 z fibry, sco-
sow:iny w przypadkach, gdy powierzchnia
zamocowania przedmiotu jest powierzchni:t
walcową dokładnie obrobioną.
8.

8. Docisk płytkowy specjalny ze śru~ ocz·

kową z,która wno!liwia unosunie doci lr;u
do położenia pokazanego liniami punktowy·
mi. 12. Plytka odchylna z dociskiem wahliwym
2, który może się WYchylać tylko w plnszc;r,y•
źnic rysunku, gdyż jest osadzony na wnl·
ku 1 ~iętym z jednej strony. Kolek 3, w.ru·
szczony w rowek w wałku 11 unierno!hwi.1
przesuwanie się docisku wzdłuż walk.3.
9.

9, Sruba hakowa odchylna, która mok ani

zastosowanie w uchwytach, z których pru<I
mioty są wyjmowane w kierunku 6trr~lkl
Liniami punktowymi pokazano polot n
śruby po odmocowaniu.
13. Zamocowanie dwumiejscowe za pomocq
odchylncj płytki l, która może si~ w11hać
na barylkowatym sworzniu 2.
 Tablica 3-2 (cd.)
Tablic~ 3-2 (cd.)

Rysunek .
Objaśn ienie
Rysunek Objaśnienie

18.
14.
18. Domk specjalny do jcdnocr.esnego za-
mocowywania dwóch przedmfot6w w dwóch
14. Zamocowanie dwwniejscowc przcdmio-. kierunkach.
ru od spodu dociskami li;Ąrowymi, stoSOW1.lle
głównie w uchwytach wiertarskich.

19. Znormalizowany docisk koryckowy J

15.
15. Zamoco\vanie dwumiejscowe prud.mio•
tu w kształcie pierścienia dociskiem podlui-
nym J, który w celu założenia i zdj~ia pncd·
miotu ustawia się w położeniu pokazanym
liniami punkcowymi.
(rabl. 12-96) do jednoczesnego zamocowy·
wania dwóch przedmiotów, stosowany
w przypadkach, gdy nakrętka 2 nie powmnlł
wystawnć nad górną powierzchni ę doci5ku.
Docisk usuwa się znad przedmiotów obra•
cając go o 90~.
20. Zamocowanie dwuprzedmiotowc p rly
UŻ)'ciu dwóch docisków płytkowych pecja I·
n;ch.

16.

16. Zamocowanie dwumiejscowe p rudmlo

tu dwicm1 łapami dociskowymi 2 i trubmll 3
(tabl. 12-46). ~z:anymi dźwigni' dwura 21. Wielomiciscowe z.a.mocowanie prtcd·
~ 4. Zamoco'l\")'W3.!1ie odbywa się pm miotu w dwóch wzajemnie pros1opadl)d1
dokr~e nakrętki 1. k.icrunbch.

17.

22. Zamocowanie wielomiejscowe m:c~h '

przedmiotów. Dociskanie ich do elc:1mnh1
17. Zamocowanie dwumiejscowe rrudm ustalającego J odbywa si~ za pomoc.1 lr.tcdl

tu dwoma docisk.ami płytkowymi I, zw li pn:esuwnycf\ płytek 2, opanycf\ o wkładk('

zanymi trzema kołkami 2 klinowo &c1~1 11umow:i 3. Nascawna śtub:a doc11 kllW•• ./
1JllnOCOW\lfc 1>rzcdm1oty W lr.icrunku r1 0•
•••wym.
 Tablica 3-2 (cd.)
Ta blica 3-2 (cll.)
Rysunek Objaśnienie
Rysunek Objafoienie

27.
23. 27. Zamocowanie ptzedmiotu azczęq 1
utworzoną przez odpowied.oic przecięcie
23. Zamocowanie wieloprzcdmiotowe sze- w korpusie uchwytu. Rozwiązanie to mote
regowe z za.stosowaniem rieńclcniowych być stosowane do niewielkich przedmiotów
przekładek.
i przy tolerancji szerokości przedmiotu nie
rn:ckraczajlfCCj 0,3 mm.

28.

24. Szyblroo.huwny docisk slWdający się

z trzpienia dociskowego 2 i śruby I. T rzpic6
dosuwa się do przedmiotu obrabianego,
po ~ pokręca się rękojeić 3, powodui'lC
obrót crzpieniq i zazębiającej się z nim kłami
śruby 1, która dociska trzpień do przedm10•
tu.
28. Zamocowanie przedmiotu dociskiem wy-
&iętym, za po~edructwem dwóch kołków 1.
Konstrukcję taką można stosować, gdy przed-
miot jest zasłonięty od strony zarnocowtlnia,
np. płytą wiertarską. która nie poWUUla prze-
nosić sil zamocowania.

25.

25. Szybkoodsuwny docisk skladaitcy

ze liruby dociskowej I, nU..rętlr..i 2 z ręko1 ił
i odchylnej wkładki oporowej 3. W celu o
mocowania rrzcdmiotu zlu~ia 5ię n
nak;rętkę 2, odchyla się wkbdkę 3 i od u
śrubit 1 od przedmiotu. Przy zamocoW)'WI
niu posrępaje się odwrotnie.
29. Zamocowanie przedmiotu (ustalonego
w walcowym orworze) dwiema s:zczęb.mi I
i 2, które mogą wraz z łącząą je śrubt 3 i na-
kręlką 4 przesuwać się w otworze korpusu
uch wyru.

26.
30. Zamocowanie przedmiotu od spodu
przy użyciu dwóch śrub 1i2, z ll:t6rych jed·
.., na ma gwint prawy, a druga lewy, co powo•
~~=~~~~1 duje, io przy pokręcaniu rękojcści4 3 'ruba 2
przesuwa się o odcinek odpowiacbj~cy
sumie 5koków gwintowych obu śrub. Pozwala
to, mimo ograniczonego kąta obrotu ręko­
.!. jeści, nn odsunięcie śruby 2 od przed.miotu
na odległość umoiliwisjqcą wyjęcie go z u-
chwytu.

31. Zamocowanie bezpośrednie trubq do-

ci!kOWlł osadzonq w płytce odchylncj J,
ktńr:t usuwa aię znad przedmiotu wytu11111j11c
f41 •f!Od kolb 2 (w kierunku atrulki) I n111n1-
I • ~ dokob kolb 3,
 Tablica 3-2 (cd.)

Rysunek Objaśnienie

32. 33.
32. Zamocowanie za pomoq łruby docisko-
wej 1 z ltońcówko11 waJcową 2. Rozwi:µ.anic
to ma tę uletę w porównaniu z z:unocowa-
nicm bczpo~rcdnim śru~ docisltowt, te
końcówka 2 nic obraca się, nie mote wiec
porysować powiench.oi 7.amocowania przed-
miotu.
,

34.
33. Inne rozwiip:anic umocowania
i końcówką wa!cov.„.
$rubą

•
!„___ _
I

34. Zamocowanie u pomoą gwinru róin1-

f@-
cowcgo. Sruba 1 ma gwint o skoku nieco 1
wi~zym niż tuleja 2 (np. 'ruba 1 - skok L .. ___ _
2 mm, tuleja 2 z uwn111rz - skok 1,5 mm),
dzięki c::wnu uzyskuje się kilbkrotnic
wi~ silę zamocowania przedmiotu. lły1. 3-20. Sposoby zamocowywa-
ni pnedmiotów przez mały o· Rys. 3-21. Zamocowywanie przedmiotów 7.t JlO
moc:t docisków krążkowych
twór

klacłn się na ~rzed1~1iot w taki sposób, aby mógł częściami AJ otworów pn: j
wania przedmiotów, albo przenieść nakrętkę pod pncdmiot i użyć jako. cl Jłr cz n~_ętki na sru_bach,_ po czym pokręca się go w kierunku strzałki i do
mcntu zamocowującego podkładki z wycięciem, jak np. na rys. 3-20b. .Nnto łlrQ a koieJno nakrętki.
miast w przypadkach gdy siła zamocowania może być Itfcwielka (np. w nit Do zam?Cowywa?ia przedmi?tów przez o~·ór. którego powierzchnin j l
których uchwytach wiertarskich), można zastosować nakrętkę szybkomocuJ \\ lcrzchruą ustala.iącą przedmiotu, u.zywa się prawic wyłącznie śrub dwu
cą (tabl. 12-66) jak na rys. 3-20c. Nakrętka taka nu . prze,~·ier~ny uko l Ir nnych, wkr~anych w czop ustalający uchwytu (np. rys. 10·5). Powod 11111
otwór o i.rednicy nieco większej od średnicy śruby, tak ze mozna Ją s?.ybko n U> J"Sl zn~czny .koszt obróbki i marnotrawstwo materiału występuJ~cc prly
sunąć na śrubę (rys. 3-20d) i pokręciwszy ją nieznacznie zamocować pncdm t konyw.m1u t~k1ego czopa wraz ze śrubą jako jednego elementu, a po;rn t.} m
Na rys. 3·21 przedstawiono zwyk.ly docisk krążkowy. do którego zdj odZl'ntc g'"mtu podczas użytkowania uchwytu zmusza do wymiany cali
1 p 1 n.1 nowy. 1111
lub założenia konieczne jest całkowite odkr~cenie nakrętki. Docisków tuki I
używa się w uchv„rytach przeznaczonych do operacji: w których c.u•s rn I dodskó~\' ~qzk~wy~h należy również zaliczyć omowione poprzednio pod-
nowy jest długi, jak np. przy jednoczesnym nacina?1u zębów. w kilku kol h dki r. v.ycu~c1cm, Jesh są one elementami zamocowującymi jak np. nu
z<:batych. Tam gdzie zależy na szybkim zamocowaniu przedmiotu moznn 11 I W Nw JCst natom~ast dociskiem, lecz tylko elementem poŚrcdnicuicyni,
docisku z większym otworem i podkładki z wycięciem (rys. 3-21b) luh cioci k I >dklnrlkn pr1cdslaw1ona na rys. 3-21 b. mimo iż należy do urząd z· mn ~a-
ze znormalizowaną podkładką odchylaną (tabl. 12-85), jak na rys ~i·"l uj Ro
ostatnie rozwiązanie jest lepsze, gdyż podkładka jest przykrc:conn do dn I " I 17.> I> tikach gdy 7ałci.y nn znmocuwnniu przedmiotu w określonych niii•J-
wkrętem, nic może wi~c zagubić się, j3k to się cz~ to zdarz:\ z lu nymj I
11 lub ł! ły pow111nchnu1 czołu otworu j · l nic obrobiona, 2nrt11nsl ~loci krn,
kładkami
h to uj si~ cl0<'1 k1 trójk tn {r,y 3 ?2n) łuh prostokqlM (ry 3-22bJ
hllw n (r t Plf'rnf'ntv ?.1mo<owuJ1( • pul
I Il
I II
t II l
11 k
„ "''
I I J
I,, h
w I li
 musi być odsuwany dość daleko od przedmiotu w celu wyjęcia go z uchwytu .
Przykład urządzenia ze śrubą szybkomocującą przedstawiono na rys. 3-2·l,
W urządzeniu tym śruba dociskowa 1 jest osadzona w przesuwnej tulei 2,
która jest zabezpieczona przed obrotem oraz wysunięciem się z korpusu uchwy-
tu śrubą 3. W celu odmocowania przedmiotu należy zluźnić śrubę 1, odchylić
podkładkę i przesunąć śrubę wraz z tuleją i stopką w położenie oz.naczont•
liniami punktowymi, po czym moina przedmiot wyjąć z uchwytu w kierunku
/·-t-··-....._,__ pionm.vym. Przy zamocowywaniu przedmiotu postępuje się odwrotnie.

, ··+-- '\.
~-+
1....-~-----,-- ' '
Rys. 3-24. Urządzenie z.amoco-
'''ujące ze śrub:t dociskową
nybkomocującą i dociskiem
wahliwym
Rys. 3-22. Dociski specjalne: a) trójkątny; b) prostokĄtny
Urządzenie takie umożliwia zamocowywanie przedmiotów w czasie wielo·
b) krotnie krótszym niż przy zastosowaniu zwykłej śruby dociskowej, którą trw-
lia wykonać wiele obrotów, aby odsunąć ją na taką samą odległość od pr7.cd-
tmotu.
Jeżeli stopka wahliwa zamocowuje przedmiot w kierunku, w którym ma
on być wyjmowany z uchwytu, często konieczn~ jest usunięcie stopki wraz .z1•
•rubą znad przedmiotu. W takich pr7.ypadkach osadzamy zwykle śrub<: do-
d kową w zarzutce pionowej (rys. 3-25a) lub poziomej {rys. 3-25b).

b)

~ --~·- /tJ
 Na rys. 3-25c przedmiot zamocowany jest znormalizowaną stopką docisko-
wą płaską 2 {tabl. 12-112), a na rys. 3-25d - znormalizowaną stopką wahliwą
wpuszczaną 2 {tabl. 12-111). Znormalizowane są równie,l zarzutki: pozioma 3
z rys. 3-25b (tabl. 12- 116) i pionowa 4 (rys. 3-25c i tabl. 12-115) oraz śruby oczko-
we S (tabl. 12-47) i widełki 6 {tabl 12-125). Na rys. 3-25c zastosowano nakrętkę
kulistą 7 {tabl. 12-60) i podkładkę stożkową podwieszaną 8 (labl. 12-86), w celu
uniknięcia opadania podkładki na śrubie 5 przy jej odchylaniu po zluzowaniu
nakrętki.
Jeżeli do tego rodzaju zamocowania jak na rys. 3-25 normalna śruba oczko-
wa jest z.a krótka, to można ją zastąpić śrubą dwustronną (tabl. 12-36) osadzo-
ną w końcówce oczkowej (tabl. 12-48), jak na rys. 3-25f.
Należy unikać osadzania śrub dociskowych w płytkach wiertarskich, gdy-i:
przy zamocowywaniu przedmiotu płytka może ulec odkształceniu i oś tulejki
zmieni położenie (rys. 3-:!6), co może być powodem złamania wiertła. Jeśli
jednak takie zamocowanie jest konieczne, należy zwif;kszyć grubość płytki
i użyć śruby dociskowej pokręcanej ręcznie (np. śruby z łbem skrzydełkowym).
a nie kluczem. ·
nych przypadkach zastępować je łapami hakowymi (rys. 3-27c oraz tabl. 12· 10:.J
i 12-104) lub łapami płaskimi (rys. 3-27d).
Przy stosowaniu śrub i łap hakowych należy pamiętać o tym, że śruby lr•
Oapy) muszą być obracane o pćwicn kąt (zwykle F:::J 90°) po założeniu i pr11 il
wyjęciem przedmiotu z uchwytu i że często łeb śruby (docisku) jest umicsr.c7.0•
ny w miejscu niewidocznym dlit obsługującego uchv.-yt. Dlatego też nn wl-
d0C2.Dym końcu śruby powinno się umic!izczać jakiś znak (np. rowek) w kn•
zujący położenie łba lub - lepiej - wydłużyć koniec śruby i wbić weń koll k
w płaszczyżnie symetrii łba (rys. 3-27b). Kołek taki wskazuje położenie llm
śruby i może jednocześnie służyć do pokręcania i przytrzymywania tTully
w żądanym położeniu podczas dokręcania nakrętki.
Poza omówionymi rodzajami zamocowań gwintowych elementy gwintow •
występują bardzo często w urz(\dzeniach ustalająco-zamocowujących (tabl, 2-7
i 2-12) i w zamocowaniach złożonych (np. gwintowe-klinowych).
Przykłady różnego rodzaju zamocowań gwintowych podano w tabl. 3-2.
3.7.2.2. Obliczanie siły zamocowania gwin towego
Siła zamocowania F za pomocą śruby wynosi:
a) gdy śruba dociskowa styka się czopem soczewkowym z przedmiokm

a~
w jednym punkcie (rys. 3-28a)
F _ _ Frt N
..,
~
r,, tg (w+e)
~r- ··-. I
b) gdy czop śruby dociskowej Jest
F=
płaski

F,Z
{rys. 3-28b)
-- N
·~„' .,.,, tg (w+e)+0,67µr:
[3.7)

c) gdy soczewkowy czop śruby dociskowej styka się ze stożkowym gniu-

dcm docisku wahliwego (rys. 3-28c)
F= F:Z N (3 8)
r,, tg (w+e>+ µr
d) gdy siłę zamocowania wywołuje przekręcanie rękojeści lub nakrętki n
"ruchomej śrubie (rys. 3-28d):
F =- Fel N [a .9 I
r1- T•
.,.,, tg (w+e)+0,67µ ~- :'
Tz- T„
('"
Rys. 3-26. Błędne zamocowania Rys. 3-27. ZamoCO\\.'łlnlc przodmlot6 I : F - sila zamocowania w N, F, - siła zewnętrzna przyłożona do clc-
pri.edmlot6w śrubami dociskowy- sp<Xlu nlu Ulmocowującego w N, Z - długość ramienia, na którym działa sił11 1",,
mi: a) śruba wygina płytę wier-
tarską; b) zamocowanie jednego
mm, r,, - średnica gv.'intu śruby w mm, w - kąt wzniosu gwintu no srcd-
przedmiotu powoduje odmocowa- m p1 omicniu obliczo:1y ze wzoru.
nie drugiego h
tgw = - - mm
2rtr,,
b} c)
gdzie'. h - skok gwintu w mm, ~ - kąt tarcia w połączeniu gwintowym (zwy· a) b) c)
kle przyjmuje się (} = 5°43'), /l - współczynnik tarcia czopa śruby o przedmiot
lub element zamocowujący (w przypadku przedstawionym na rys. 3-28d /' j
współczynnikiem tarcia nakrętki o element zamocowujący): najczęściej pnyj
muje się µ = 0,1.
Pozostałeoznaczenia podano na rysunkach.
„
Obliczenia wytrzymałościowe śrub należy przeprowadzać przy użyciu wzo
rów podawanych w podręcznikach elementów maszyn.

3.7.3. Z1mocow1nl1 klinowe

Bezpośrednie zamocowania klinowe (rys. 3-29) \\,.Stępują w uchwytach bard

rzadko 1>, gdyż siła zamocowania uzyskiwana przez wciskanie klina ręką j
zwykle za mała, a przy pobijaniu młotkiem można nie tylko porysować Po
wierzchnię zamocowarua przedmiotu, lecz nawet uszkodzić go Poza tym klan
jako część Iużna, łatwo ginie. Do niezbyt silnego zamocowania przedmiotu pn
otwór może służyć klin J z podłużnym skośnym otworem (rys. 3-29b), prz
który przechodzi kolek 2, wtłoczony w widełki czopa ustalającego 3 (klin)'
takie zostały znormalizowane w CSRS). Do zdejmowania przedmiotu z C7.ir 3-30. Sposoby zmiany kierunku działania siły zamocowania zwlęks1.anl:i l11J
siły
pa klin ustawia się w położeniu pokazanym na ry$unku linią punktową.

a)

3-31. Zamocowana przy

użyciu klina

I n.y bezpośrednim zamocowywaniu przedmiotów klinem, sila zamocowa•

a I' wynosi (rys. 3-3la)
Rys. 3-29. ZamOCO\\: I
klinowe bezpośredni
luinym klinem; b) I (3 .10]
nem połączonym a li
chwytem
Ca kąt tarcia o przedmiot, f!i - kąt tarcia o korpus uchwytu.
Ody znmocowanlc odbywa się za pośrednictwem dodatkowego elemontu 1 np,
Kliny natomiast występują często w zamocowaniach złożonych. W tnkl 11 lkn I trys, 3-Jlb), siła zamocowania wynosi
rozwiązaniach kliny mogą służyć do:
a) zmiany kierunku d2iałania sily zamocowania (rys. 3-30a), F = Fi[l (tg{cx+) Q1)tgg,p] N [3 .ll]
b} rozdziału siły zamocowania na dwie lub więcej sił działającyc h w J
tg IX -1- (>1 +tg (!a
nym lub w różnych kierunkach (rys. 3-30c, d), c. ~ &korygowany kąt tarcia pomiędzy kołkiem 2 i otworem w korpu-
c} zwiększenia siły zamocowania (rys. 3-30b, c, c). 1 dnlnj cy skośne ustawienie się kolka w granicach luzu ; kql L·n
•ltJ ir: wzoru tg ~, - 31µ/11, gdzie /l - współczynnik tarcia kołku o kor·
Slh)
 cisłri
tu kułakowe
(tabl · ki W1·dlaste (r ys. 3-33a i tabl. 12-108). 4) do-
3-3 rys( 12 i 16) ' 3) d OClS
tylko wtedy, gdy kąt ~ ma mieć wartość większą (np. 30°), w pozostałych zaś 1
wa się gdy .potrz~:~~ ~;~ ~~;~ ~~zrvk~ ja:zn:iowe (tabl. 12-109), których uży­
0
przypadkach mozna stosować prostszy wzór {3.10]. koviy o odpowiedniej średnicy nie o .~~~sro. u h (rys. 3-32b), a docisk krąż-
Zmniejszenie sił tarcia moi.na osiągnąć przez zastosowanie rolek obraca-
jących się na nieruchomych czopach (rys. 3-3lc). Wówczas siłę zamocowania Dociski mimośrodow . ~m1e i y się (tabl. 3-3, rys. 3).
oblicza się ze wzoru [3.10], podstawiając zamiast ai i Q: ich poprawione war- ~ednich, tj. w połączen'fu s~~~:~~ę l~~:: wy~ącznie w ~ocowaniach po-
m u bezpośrednim (rys. 3-32) docisk tr . wym1 lub ~·· _gdyz przy mocowa-
tości (!Jp i !!tp obliczone ze wzorów lub przesunąć, a ponadto na ·cz ś . . ze: su: .o. prz~nuot 1 może go uszkodzić
d . t d1 wanie czopa do korpusu uch~~ c1e1 m~~żhwe Jest dv.:ustronne przymoco-
tg eip ' - D µs 1 g !!tP = Ds /li być długi). u w po u samego d0C1Sku (czop nie mozc
gdzie: d i d - średnice górnego i dolnego czopa (jeśli są róine) . D i D 1 -
średnice górnej
1
i dolnej rolki {jeśli są różne), l'i - współczynnik tarcia między '
górną rolką i czopem, µ 1 - współczynnik tarcia między dolną rolką i czopem. a)
Tarcie między rolkami i klinem pomija się w obliczeniach, gdyz jest ono
tabl. 11-91
Rozwiązanie
bardzo małe.
przedstawione na rys. 3-3la stosuje się, gdy klin jest elemen-
tem zamocowującym, do którego przykładana jest bezpośrednio zewnętrzna
siła zamocowująca (np. siła ręki). W takich przypadkach klin musi być samo-
hamowny, co osiąga się gdy~~ e1+ei.
Rozwiązanie przedstawione na rys. 3-3lb służy do zmiany kierunku działa-
nia siły zamocowania i ponadto - przy mniejszych kątach ~ - jako mecha-
nizm zwielokrotniający siłę zamocowania. Siła Fi jest zwykle wywoływana
przez śrubę, docisk mimośrodowy lub urządzenie pneumatyczne, albO hydrau-
liczne. zastosowania docisków
Rys. 3-33. Przykłady
sty; b) docisk mimośrodo
kułakowy wych.. a) docisk
. widia•
.
l.7.4. Zamocowania mlmołrodowe i kriywkowe
3.7.4.1. Znormalizowane dociski mimośrodowe 11łlllwiają wyjmowanie przcdm~~~ ~~dm~:~ś~odowychd ścięcia ~ (~.
Wykonywane niekiedy w d . k h
3-32a)
Najprostszy docisk mimośrodowy w postaci krąż.ka walcowego I z rękoje­ nlr! nowego przedmiotu. is u po o mocowamu i zakłada·
ścią 2, osadzonego mimośrodowo na stałym czopie 3 przymocowanym do kor - Skok mimośrodu h (rys 3-32b} któ
I no$ci od tolerancji wy~iaru g • rze~Y : 6 wna się_ 2_e, należy dobierać w ~n·
.
pusu, jest przedstawiony na rys. 3-32a.
Pod działaniem siły zewnętrznej F docisk obraca się na czopie i zamocowuje lc.tC.lnieniem możliwego ugięcia p~ cd ~1~tu w m1e1scu zamocowania z uw-
przedmiot zaklinowując się między nim i czopem (rys. 3-32b) Aby po odjęciu mlmo!irodo)Vego (patrz rużej}. z m.to u oraz zapasu na zużycie docisku
siły F przedmiot nie został odmocowany, docisk musi być samohamowny, co
uzyskuje się przez odpowiedni dobór stosunku mimośrodowości e do promie- I TA z. Zasada dziaJania docisków mim ośrodowych
nia r k.rąika (patrz niżej). II łlI ł go
nie docisków mimośrodo eh . . .
Znormalizowano kilka docisków mimośrodowych: 1) dociski krążkowe z r~ r (rys 3-34a} któ wy oparte Jest na Zilllennosci promienia wo-
kojeścią (rys. 3-32a, tabl. 3-3 rys. 1, 2 i inne oraz tabl. 12-107), 2) dociski krąt­ 1
r"' "'o.z = r+ e. Jeżeli będzicm y rozpa t rywal zamocowanie
"' • • ry wzrasta od wartośc"
1 T io " '' " = 1"za
-epomocą
do warto-
kowe z rowkiem na wpust (tabl. 12-107), które stosuje się gdy rękojeść m u I d :>-
być umieszczona z dala od samego docisku, np. znajdującego się w głębi uchwy-
b) c)
b) 8

IT I k JW)'fH
<'isku mimośrodowego przedmiotu o grubości g-To• to w położeniu początko­
Kąt oc: ze wzoru (3.15]
wym, jak na rys. 3-34a, między dociskiem i przedmiotem o największej gru-
bości g istnieje luz L,,.1", który ułatwia wkładanie pnedmiotów pod docisk. 1,55-0.5·1,4 (\: = 56°44'
COS.>.: = ---~-- = 0,5484;
Przedmiot o tej grubości zostanie zamocowany po obróceniu docisku o kąt 1,55
wslt;pny A,., (rys. 3-34b). Zamocowanie przedmiotu o grubości n:ijmniejszej
!1 T 0 (rys. 3-3-k) nastąpi po obróceniu docisku o dodatkowy kąt ''•· Kąt •:tr Kąt-'·
JCSl więc kątem roboczym, obejmującym tę część obwodu docisku, która sty- 180°-~'°-~' =- 180°-69° 13 • - 550 4-t4' = ~
~h
4003'
knć i;ię będzie z przedmiotami o gruboścj pośredniej. Kąt :t, jest kątem zapa-
sowym, zapewniającym prawidłowe działanie docisku (zabezpieczającym przed 3.7.4.3. Określenie warunku samohamowności oraz obliczanie średnicy docisku
,,przekręceniem się" docisku pou punkt B) mimo luzów i błędów wykonania mimośrodowego i wzniosu mimośrodu
docisku oraz je?go zuzywania się. Podstawowym warunkiem prawidłowego działania docisku ~ośrodow;go
Kąt ex,~ przyjmuje się w zależności od miejsca na obrót rękojeści, który ~st 1·ego samohamowność, która jest konieczna. żeby po usuruę~u zk.rewnę r~­
musi wynosić '•· +~,. Zwykle kąt ee,..= 60° 790(). Kąt (\: przyjmuje się co J'- • · 1
nej siły zamocowującej docisk me z uzo~
at się pod wpływem s1ł s awania
11njmniej równy 30°, wobec czego kąt a, waha się zazwycz3j w granicach działających na przedmiot podczas obróbki
60 . 90°.
Między tolerancją T,, kątami : a:"', ~. i ,,, oraz mimosrodowością c istnieje c)
:ścisłn zależność, a mianowicie
Q) b)

e - - To - mm [3.12]
cos ~ ... + cos ~z
.Tnk wynika z powyższego wzoru mimośrodowość e docisku musi być więk­
Gzn, gdy kąty ~ ... i ~, są duże, tzn. gdy kąt o;, jest mały hr= 180c-<\w-t\,).
Ponteważ jednak zwiększenie mimośrodowości e powoduje konieczność zwit;k·
rmmia również średnicy docisku, gdyż inaczej docisk może nie być samohamow- µF r '/{/J? .d) ~.
ny (patrz niżej), nie należy kątów ~"' i ~: zbytnio powiększać.
Mimośrodowość e można również obliczyc wychodząc z tolerancji T 0 oraz
'ł~/ ~~//, o•~ ~~
nłotoncgo luzu L.., 1„ i przyjmując zamiast kąta ~= zapas na niedokładna · , · · d wy krą7.kowy: a) sily działające na docisk po odjf;ciu
llys. 3-35. DoclliK numosro. o mlmo:.rodowy Jako klin nawinięty na walec; c) poło­
vykonania i zużycia (wznios odpowiadający kątowi ·': omówiono niźeJ), równy lll te\\n~trzneJ. F;; _b} dkr~ck przy ktorym kąt V.'W.iosu 6 osiąga największ.q wa r-
0,5 ·r,.Wówczas e oblicza się ze wzoru nie doci~~ć~f>~::Cb~::~~icnno~ci kąta wzniosu docisku krążkowego
3T„ +2L,,.1„
e= 4
mm [3.13} Po zaciśnięciu docisku mimośrodowego i po odj.ęciu ~cwnętrmej sily znmo-
. · F (rys 3-35a) na docisk działają następu:iące siły·
priy czym po obliczeniu e należy sprawdzić, jakie wartości przybiorą k ty ~owują~J = • • F która w·uwołuJ'e moment Fe sin A usiłujący zluzo-
1. Siła zamocowarua • ·J
\w 1 ,,, posługując się wzorami
„
wa docisk. ) · d · ł ·ą
e-L"''" (3. 14]
„. s·ła
1
t · i'F' która wywołuje moment /tF (r--e cos ~ przeciw z1a a1 cy
arcta I •
COSC%w =
e •lur.owaniu sit: docisku. · t Fr również.
3 Siła tarcia na sworzniu 1'1F1, która wywoluJe momen l-'1 1 1t
e- 0 ,5T11 Ir c iwdziaJający zluzowaniu się docisku. . . •.
cos rt, = (3.Hi) J\ hy docisk nie zluzował się, musi być być spełruona mer6wnosc
e
Fe sin~ ~p F(r -e cos ~)+.a1F1r1 [3.16]
t•uyklAd 3.J Obliczyć mimośrodowoSć 11
docisku krqż.koWł.'go oraz kqty: w c, lu uproszczenia obliczeń można składnik 1i 1 F11·~ po~ijać,. traktując l~r~
1, I mm, :l nnjmni~jszy lu7. Lm 1„ ma wynosić I mm
I „ J••śli 7', n swon:niu jako zabezpieczenie przeciw zluz~waruu su: ~ocisku p~db~~~~~
M1mośrotlowo ~ oblicznmy po.'llugując ni~ w.7.0rcni (3 13) 111 m 11 skr wanin. Ten sposób obliczania docisków m1mosrodowyc, ~ 'I.
1
1 ,włony d lCJ • k · k lcowy (rys
,. l,55 mm
• •
MlmC> ród morna traktować jako klin nawinięty n~ rąie. wa , ·
\,) I q\ po hyll'nin tego klina, zwnny kątem wzntl.'ISU mimośrodu 1), J• st
r.1 wi ru (3 Ml

o
 Jeżeli nierówność (3-18) nic jest spełniona. to docisk j~t samohamowny
jedmk w przeciwieństwie do zwykłych klinów - zmienny i waha się od w gramcach od ~ = 0° (rys. 3-36b) do ~, obliczonego z zależności
<) = Ot) w punkcie A mimo~rodu (rys 3-35c) do Ómu przy ' = 90°-'5.,.oz, przy
esin«1
czym sin Ómo.r = c/r (położenie pokazane na rys. 3-35c), po czym maleje do [3.20)
wartości b = 0° przy "l - 180°, czyli w punkcie B Charakter zmienności ką­ r -eCOS«1
ta ó jest pokazany na rys. 3-35d. następnie od :\ 1 jest niesamohamowny do !\i obliczonego z zależności
Po przekształceniu ,.skróconej'" (bez składnika /ł 1F1 r1 ) nierówności [3-16) e sin (180°-~r)
otrzyl!lujemy warunek samohamowności [3 .21)
µ = T ecos(l80°-aJ
esin~
(3.17]
T - eCOSI\' ~}l a dalej, aż do .:x = 180°, jest znów samohamowny.
W przypadkach, gdy docisk musi być samohamowny tylko poza pewnym
Jak wynika z rys. 3-36a, lewa strona nierÓ\VDOści przedstawia tg 6, wobec „
k'łtem LX~ (większym od 90") do"= 180°, promień oblicza się ze wzoru [3.21),
czego. aby nacisk mimośrodowy był samohamowny w danym punkcie, musi podstawiając do niego założony kąt r<: i mimośrodowość e.
być tg l>~;t, czyli kąt wzniosu mimośrodu w tym punkcie musi być równy Wznios mimośrodu h wzrasta od wartości h,,.1„=O przy a= 0° {rys. 3-3tłc)
lub mniejszy od kąta tarcia docisku o przedmiot lub element zamocowujący, do h,,,= = 2e przy ~ · 180° (przy :\ = 90° h = e). Przebieg zmienności wznio-
któremu przekazuje siłę zamocowania. su pokazano na rys. 3-36d.
Wznios h dla danego punktu obwodu mimośrodu wynosi (rys. 3.36c)
b} h. e{l-cosa) mm [3.22]
Różnica wzniosów dwóch punktów obwodu mimośrodu wskazuje, jaka mo-
„ być największa tolerancja grubości przedmiotów, które mają być zaciska·
ni· częścią mimośrodu między tymi punktami.

!l.7.4.4. Obliczanie promienia sworznia i szerokości docisku

1 romień r 1 sworznia docisku (rys. 3-37) oblicza się z zależności

2e
r,;;;;=:: . - mm [3.2:1)
:isme,
Kd 1c ~ - kąt tarcia docisku o sworzeń.
1 rokość b docisku oblicza się z zależności
Określanie \\'flrun
Rys. 3-36.
sarńohamowności d oc! ku ml
mośrodowego i jego w:wl u
b -~ ---
F mar mm (3.241
2TpdOJ>

Aby docisk mimośrodowy był samohamowny na całym obwodzie, koni~ n

11 1c· F "'4Z - maksymalna siła zamocowania w N, proauen docisku „-
mm, Pdop - dopuszczalny nacisk powierzchniowy (pdop = 10+15 MPu),
3cst, by był on samohamowny w punkcie, w którym kąt ó osiąga mak imu1 1 Po obliczeniu szerokości b docisku można określić materiał z jakiego mtt
a wu~c powinna być spełniona nierówność ł yć wykonany, wychodząc z obciążenia F„ na 1 mm szerokości docisku

e
-~µ
r 13 161'1 N/mm [3 25]

Współczynnik tarcia /.' przyjmuje się zwykle równy 0,1. Wówc1.as w r111
samohamowności mimośrodu na calym obwodzie przedstnwin ie: nn l 11 1
e~O.lr

c2yli promień r mimośrodu musi być co najmnieJ

nnlczy przyjmować promienia r znacznie!

1mn11•jsza sic: siła 1nmocowanin (patrz ni.tc•j).
 „.., - promień wodzący w mm; wielkość promienia rw można obliczyć 7. tr6Jkl\·
ta AOP posluguiąc się twierdzeniem sinusów albo sposobem wykreslnym, ry-
sując trójkąt AOP w kilkakrotnym powiększeniu (np. pięciokrotnym) , dzi1:kJ
c:zelJ!u .zwiększy się dokładność pomiaru promienia Tu:·
Z· porównania wzorów na siłę zamocowania przedmiotu zu pomocą śruby
i docisku mimośrodowego wynika, że zamocowania mimośrodowe są znaczni•
słabsze (przy tej samej sile Fz) od gwintowych, gdyż promień r w jest wi~kszy
od promienia r., śruby. Pożądane więc jest, żeby promień r docisku był mot..-
liwie mały, bo wtedy i promień 1'"' jest mniejszy.

3.7.4.6. Projektowanie docisków i zacisków mimośrodowych

Przy projektowaniu docisków mimośrodowych odległość a osi sworznia doc!·

sku od płaszczymy ustawczej uchwytu najlatwie1 jest określić graficznie (w po
większeniu). Jak wynika z rys. 3-40 wymiar a= c+1„min+9 (g - najwi<;k1m1
f(rubość przedmiotu w miejscu zamocowania). Zakreśliwszy z punktów 11 i 1'

Rys. 3-38. Wykres naprężeń ściskających w

luki promieniami OA i OB do przecięcia w punktach Al i Bl z dociskiem o trzy-
1000 20()0 Dca tł/,,.ml dociskach mimośrodowych w zależności od mujemy wielkość i położenie kąta <Xr docisku. Jeśli wielkość tego kąta lub Jl'J{u
de średnicy d i szerokości b docisku położenie jest niewłaściwe, to należy zmienić albo luz Lmtn albo średnic~ d o-
t isku.
Z wykresu przedstawionego na rys. 3-38 znajdujemy największe naprężeni"
ściskające, jakiemu podlegać będzie docisk, w zależności od F 0 i średnicy ze-
wnętrznej docisku d. Na przykład dla FI>= 250 N/mm i d = 4Q mm o apn,....
żenie a„ rna:r = 690 MPa. ·
Materiał docisku należy tak dobierać, aby wartość <1c max nie przekracza ł
0,7 HB materiału użytego na docisk.
3.7 .4.5. Obliczanie siły zamocowania docisków mimośrodowych

Siłę zamocowania przedmiotu przez docisk mipiośrodowy w dowolnym punk Rys. 3-4-0. Określanie położe­
cie A jego obwodu (rys. 3-39) obliczamy ze wzoru nia docisku mimośrodowego
względem przedmiotu
F= Fi:l N [3261
[lg(~ + uH-tgeJrro ·
W przypadkach gdy docisk mimośrodowy zamocowuje przedmiot Z<l pośrt cl-
gdzie F; - zewnętrzna siła zamocowująca w N, zwykle przyjmuje sic: tli ł ~ łll twem innego elementu, np. docisku płytkowego, należy odcinek .1lB przyJ11 ć
ręki 150 N, ! - ramię siły F: w mm, fJ - kąt tarcia mimośrodu o prz, ~ m lt l równy różnicy położeń docisku płytkowego przy zamocowywaniu przedmio tów
lub pośredni element zamocowujący, (!1 - kąt ·tarcia mimośrodu o s wori • 1 Kr.anicznych grubościach g i g-T9 •
a - kąt wzniosu mimośrodu w danym punkcie, obliczany ze wzoru Kolr.jność obliczeń przy projektowaniu docisków mimośrodowych spccJUI ·

t
g
"= r -e ecost\
sin ex
łl)'ch jesl następująca:
I J icli kąt obrotu docisku ma być ograniczony ze wzglQdów konstruk-
Jnych, zakłada się ką~y ixw i t\,.
Z1• wzorów [3.12] lub [3.13} oblicza się mimośrodowość e.
:t l'romimi docisku r oblicza się ze wzoru [3.19], gdy docisk ma być samo-
" ny. ny no całym obwodzie, albo ze wzoru [3.21J, gdy docisk ma byc samu-
' ' 1 \\ny tylko poza kątem"' "° większym od 90° .

•I
. I Oł.Qnr, tokąt :-., rnoż 11n ohllc•7,y{ w na ·
wzoru al wwln . 1t ,1111 k 1t 1 11111
' 11, 11 \ (p nownh i w ur u (a • I)
•
3.7.4.1. W•lki mimośrodowe 3.7.4.8. Dociski krzywkowe
Poza dociskami mimośrodowymi używane są niekiedy do zamocowywania Dociski krzywkowe płaskie (rys. 3-43) różnią się od docisków mimośrodowyc:h
przedmiotów wałki mimośrodowe (rys. 3-łla). W walkach tych powierzchnie krążkowych zarysem, którym jest nie okrąg koła, lecz spirala (zwykle Archi-
walcowe A i C (prowadzące) są współosiowe, a powierzchnia B - mimośrodo­ medesa). Zasada działania tych docisków jest taka sama jak docisków mimo·
wa. Jeśli wałek taki ma przenosić niewielkie siły, to może mieć tylko jedną środowych.
powierzchnię prowadzącą (rys. 3-4lb). Przykład zastosowania wałka mimośro­ Zarówno dociski mimośrodowe, jak i krzywkowe, mogą być pojedyncze (rys.
dowego jest przedstawiony na rys. 3-4lc. Pokręcanie rękojeści wałka 1 powo- 3-33 i 3-43a) lub podwójne (rys. 3-43b).
duje tu zamocowanie przedmiotu dociskiem 2.

i
L .. .J==::;::=.....ł_
Rys. 3-43. Dociski krzywkowe: a) pojedynczy; b) podwójny

Rys. 3-41. Wałki mlmośrodo· W dociskach spiralnych (rys. 3-43a) kąt wzniosu (r::l'I. 3-44a) oblicza si<: 21'.l
we i ich z.aslosowanie d o ~'Zoru
mocowywanla przedmiotów
uchwytach h
tgc5 = - [3.20 1
2m-„
Walki mimośrodowe stosuje się, gdy nie jest potrzebny duży skok mimO<-
śrotlu h lub nie jest wymagana samohamowność mimośrodu. idzie: h - skok spirali (wznios na 360':1) w mm, r.., - promień wodzący spirali
Przy zamocowy\vaniu za pomocą wałka mimośrodowego (rys. 3-42) samo· w mm.
hamowność w danym punkcie czopa 1 jest zapewniona, gdy spełniony j l
warunek
esin (ix.l...p)
tg<) = ~µ (3 271
r -e cos tix +{J)
. t Ił esln«
gdzJC g„ = - -.
T1-T
Czop mimośrodowy jest samohamowny na całym obwodzie, gdy jest nm
hnmowny w najbardziej niekorzystnym położeniu, tj. przy ' = 90°-ó •
przy czym sin 6..,a.r = e/ r.
Wznios h czopa waha się tak samo jak w dociskach krążkowych o<l O do
Dla danego punktu obwodu czopa wznios wynosi
Rys. 3-44. Dociski spiralne
h. = e[ + su:~:tp) J-(r mm
1 1 - r) (3 2 lJ
l onicwni h/ 2:t jest wielkością stałą dla danej spirali, kąt {J maleje ze wzro-
11 m .,. . K1tt ten jest największy w punkcie A spirali, a najmniejszy - w punk-
ił.
Aby docł k spiralny był samohamowny w danym punkcie C, musi być spl'l-
t I n \I. ur unek
h
-~ ,, 13 30)
2nrvc
Cl I klrnn i prz dmlot~rn lub po r1 d
 Ponieważ kąt ó maleje od punktu A do punktu B, docisk spiralny jest samo-
hamowny na całym obwodzie, gdy jest samohamowny w punkcie A, czyli musi
być spełniona nierówność
h stopką dociskową
---~ 1t [3.31]
2:rr.omln
Przyjmując /.' =
0,1 otrzymamy ó.,.11.r = 5° 43' i ó.,.1n = 3°30'. Zakres zmien-
ności kąta 6 jest więc
w dociskach spiralnych znacznie mniejszy niż w do-
ciskach mimośrodowych (porównaj rys. 3-44c z rys. 3-35d), co jest zaletą do-
cisków spiralnych 1>. -
Dociski spiralne mają jeszcze jedną zaletę w porównaniu z mimośrodowy­
mi, a mianowicie kąt ~może być nawet większy od 180°, dzięki czemu można
przy mniejszych wymiarach docisku zamocowywać przedmioty o większej to-
lerancji grubości w miejscu zamocowania. Wadą docisków spiralnych )est ich
większy koszt wykonania.
Wznios h„ spirali w dowolnym jej punkcie wynosi (rys. 3-44b}:
h·oc0
hA= -3600 mm [3.32}
Przebieg zmienności wzniosu spirali jest przedstawiony na rys. 3-44c (po-
równaj z rys. 3-35d).
Spiralę Archimedesa można również stosować jako zarys docisków kuto
kowych.
Dociski spiralne projektuje się zwykle samohamowne na całym obwod7.1C!
Kolejność projektowania jest następująca:
I. Zakłada się kąt °'• i po podstawieniu go zamiast l\ oraz T 9 przed młohl
zamiast h„ do wzoru [3.32) otrzymuje się skok spirali h.
2. Ze wz-0ru [3.31] oblicza się r.,, "''" i dodając do niego h otrzymuje I
T "' mozo po Czym Wykreśla Się Spiralę.
Położenie kąta l\r na obwodzie spirali zależy od przyjętego luzu L,..1„, ml
dzy dociskiem i przedmiotem o największej grubości, tak samo jak w przyporl
ku docisków mimośrodowych (rys. 3-40).
Siłę zamocowania za pomocą docisków spiralnych oblicza się ze wzoru {3 21il
Odmianę zamo<:owań krzywkowych stanowią tzw. z am o co w a n i a b R
n c to we (rys. 3-45). Budowa i działanie takiego urządzenia zamocowuj 1
ccgo bagnetowego są następujące. W korpusie l uchwytu jest osadzony ohr Ił
towo trzpień 2, w którym jest wykonany rowek o specjalnym kształci e (rowr k
ten jest pokazany dodatkowo w rozwini~ciu). $cianki boczne w czt!śCi A rO\\
ka sq po\vierzchniami śrubowymi o kącie \vzniosu ~ 5", tn część r owkl1 J l
więc krótkim odcinkiem bruzdy gwintu prostokątnego. W rowek l1'1.Jll ni 1
wchodzi czop wkręta 3. W położeniu od.mocowanym trzpic11 JCSL od u11 t
w prawo, a czop wkręta znajduje się w cz~ści B rowka. Po założeniu przedmiotu
trzpień dosuwa się w stronę przedmiotu, a następnie pokręca się go w prawo,
przez co czop wkręta wchodzi w część A rowka i przedmiot zostaje zamocow11ny
4.
Inne rozwiązania zamocowania bagnetowego podano w tabl. 3-3.
Silę zamocowania takim dociskiem oblicza się ze wzorów: [3.7], (3.8). {:ł!lt
lub [3.10] w zależności od tego, jak ukształtowany jest element zamocowujący
przedmiot.
3.7.4.!}. Zalety i wady zamocowań mimośrodowych i k:Yzywkowych
Zaletą zamocowań mimośrodowych i krzywkowych jest szybkość działania . Un
wad tego rodzaju zamocowań należy zaliczyć:
a) mniejszą siłę zamocowania przedmiotu w porównaniu z zamocowanlnmi
gwintowymi, przy takiej samej przyłożonej sile zewnętrznej,
b) duży nacisk jednostkowy występujący na powierzchni styku z pn.cd-
miotem lub z innym elementem urządzenia zamocowującego, co stwarza nic •
bezpieczeństwo uszkodzeń; nacisk ten można nieco zmniejszyć jedynie przct.
1.większenie średnicy docisku,
c) zależność w znacznym stopniu prawidłowości działania od dokładno ki
wykonania: wady tej nie mają tylko konstrukcje nastawne (rys. 2 w tabl. 3-:.1),
k lore mają jeszcze tę dodatkową zaletę, że można je regulować w miarę zu-
t) cia.
Zamocowania złożone, w których występowałyby dociski mimośrodowe lub
kriywkowe, są rzadkie, gdyż z elementami gwintowymi nie dają się powią1~ć
tuchy takich docisków, a w połączeniu z elementami klinowymi można slo-
ilWać jedynie dociski o dużej średnicy i dużym skoku (klin może być tylko
eh ugim ogniwem, za mimośrodem lub krzywką) . Te trudności powodu ją, ~··
uwit lokrotnianie siły zamocowari mimośrodowych i krzywkowych daje f:lC:
w praktyce bardzo rzadko przeprowadzić.
Pr.tykłady zamocowań mimośrodowych i krzywkowych podano w tabl. 3-3.
.7.S. ZamocowanJa dtwlgniowe
.
1. ITIOCO\\ ania dźwigniowe są stosowane najczęściej w postaci oddzielnych 10-
IK 16w, które slużą do bezP<>Sredniego zamocowywania przedmiotów na stołnc h
Ir biarek. Jako elementy uchwytów obróbkowych występują znaczni<? r:.,1-
1t I• J, gdyz ze względu na dość znaczne rozmiary mogą być stosowane tyłku
w uuf.ych uchwytach.
Prz.yklnd urządzenia zamocowującego dźwigniowego jest przedstawiony no
3-46. Urządzenie to (rys. 3-46a) składa się z korpusu 1, dźwigni z ri:ko-
 Tablica 3-3. Zamocowania mimośrodo"e i knywkowe
Tablica 3-3 (rd.)

Rysunek Objaśnienie
Rysuneł: Objaśnienie

1. 1. Łapa dociskowa s9etjalna 1 połączona z do- 5.

ciskiem mimośrodowym krążkowym 2. Poło­
żenie łapy 1 .reguluje się głębokością w~
śruby 5 w korpus uch.wyru. Podltladki: kulista
3 i stożkowa 4 zabezpieczają ś~ przed zgt-
naniem, a rowek w podst.a~ 6 ułatwia usta- S. Docisk hakowy 1 połączony z dociskiem
wienie łapy we właściwym miejscu nad przed- mimośrodowym widlascym 2.
miotem.

2.

2. Inne rozwią1.anie łapy dociskowej 1 połą­

czonej z dociskiem mimośrodowym krąiko­
wym 2. Śruba ze łbem szcściokąm)ni jest cu
6. Docisk hakowy 1 uruchamiany przy utyciu
zast.ąpioOll śrub~ oczkową J, a regulowanie po-
wałka mimośrodowego 2. p/ywi 3, która wtho
łożenia łapy odbywa się pnez po~c śruby
dzi w rowek w walkuJ zabezpiecza go pn:cd
4. wysuwaniem się z korpusu uchwytu.

3.

3. Łapa dociskowa 1 uruchamiana ~kil

jarzmową 2.
.
7. Zamocowanie przedmiotu podkładką z wy.
cięciem 1 wkładaną pod łeb łącznika Z, ł tóry
jest uruchamiany przez wałek mimośrodowy :J,

4.

tS:AI 4. Docisk wahliwy uruc:Jwniany pruz docltk

... mimośrodowy krążkowy 2. Sprciyna 3 OOIU\ 1
docisk od przedmiotu pny jcao odmocow1
waniu.
8. Docisk mimośrodowy stożkowy J, ~.t61y
zamocowuje przedmiot :za pośrednictwem płyt
ki odchylnej 2. Ukośny otwór podłuiny A '~
płytce zapewnia zamocowanie pn:cd.m101 u na
całej _górnej plasiczytnie.
 Tablica 3-3 (cd.)
Objaśnienie
Rysunek
9.
9. Docisk specjalny 1 uruchamiany mechani-
zmem, który składa się ze śruby 2 i łrzywki 3.
10.
10. Docisk kątowy 1 połączony z dociskiem
mimośrodowym krążkowym 2. Służy do jed
noczesnego zamocowywania przedmiotów "
dwóch kierunkach..
11.
n. Inne rozwiązanie docisku :zamocowu1q
cego przedmioty jednocześnie w dwóch kic·
runkach,
12.
12. Dwumiejscowe zamocowanie pucdm10111
za pomocą śrub hakowych 1, które uruch:1111l 1
docisk mimośrodowy J..-rążkowy 2 z row:C:l.:m
osadzony na wałku 3 z rękojeścią.
13.
13. D umitjscowe zamoe<>Wllna o p 1~ dmlnl •
;ia pomOC'ł docisku mimo~rnJu\\ c:su 1\1 t ~
we go 1, J ocigk6w pl)•t) UW} 1 h :J 1 3 ur11 l I
ków klinowych 4 I 5.
Tablica 3-3 (cd.)
Rysunek Objaśnienie
14.
14. Dwumiejscowe zamocowanie dociskami
hakowymi 1, które uruchamiane są przez pod-
wójną krzywkę 2, za wśrednictwem kołków 3.
Śruby 4 służą do regulowania połoienia do-
cisków 1, a sprężyny 5 - do odciągania do-
cisków znad przedmiotu. W celu umożHwienin
jednoczesnego i równego nacisku obu doci-
sków na przedmiot, krzywka 2 jest osadzona
luźno na prostokątnym wałku 6 z rękojeścią.
15.
15. Zamocowanie dwuprzedmiotowe analo-
giczne do zamocowania z rys. 20 w tabl. 3-2,
lecz z zastosowaniem docisku mimośrodowego.
111.
16. Zamocowanie dwuprzedmiotowe za po·
mocą docisku wahliwego 1, który jest osadzony
na suwaku 2. Suwak jest przesuwany w kierun-
ku pionowym przez docisk mimośrodoWY krąż­
kowy 3, połączony walkiem 4 z rękojeścią.
17. Zamocowanie bagnetowe. W tul ei 1
są wykonane co 180? dwa otwory o t:tkim
samym kształcie, jak rowki w trzpieniu na
rys. 3-45. W trzpień dociskowy 2 jest wtlo-
cz.o ny kołek 3, którego końce są prowadzo·
ne w otworach tulei 1. Przesuni~cic trzpic·
nia 2 w lewo i następnie pokr~ccnic go
w prawo powoduje: zamocowanie pr1.c1.hnio
tu P.
jcścią 2, dźwigni dociskowej 3 i wiązącego je lącmika 4. Dźwignie
są na osiach 5 i 6, wtłoczonych w pionową ściankę korpusu. W dźwigni 3
jest umieszczona śruba dociskowa 7, której połoźenie można regulować na-
krętkami. W położeniu zamocowania (jak na rys. 3-46a) oś 8 powinna znaj-
dować się nieco na prawo od linii łączące3 osie 5 i 9, gdyż tylko wówczas
przedmiot nie zostanie odmocowany, kiedy siła zewnętrzna F~ przestanie
działać. Aby przejście dźwigni 2 w takie położenie było moZliwe, cały układ
musi być sprężysty, co osiąga się przez zastosowanie podkładki sprężystej 10
lub sprężyny (rys. 3-47). Zamocowanie takie stoi więc na pograniczu zamoco.-
wań sztywnych i elastycznych. Niekiedy, gdy przedmiot obrabiany nie jest
zbyt sztywny i może podlegać odkształceniom sprężystym, śrubę 7 można osa-
dzić sztywno w dźwigni 3, ale wówczas mogą wystąpić bh;dy w obróbce.
Rys. 3-47. Urządzenie
wujące dźwigniowe
Położenie urządzenia po odmocowaniu przedmiotu przedstawiono na ry
:1-46b.
Jak widać z powyższego, zamocowania dźwigniowe nie są samohamowne.
JCSt ich wadą. Są za to szybkie w działaniu, proste w wykonaniu i urnot.l
wiają silne zamocowanie przedmiotu przy użyciu stosunkowo nicv.ielkfcj r
wnętrznej siły zamocowująceJ.
Urządzenie dźwigniowe do jednoczesnego zamocowywnnia przedmiotów
w dwóch kierunkach przedstawiono na rys. 3-47.
3.7.6. Z1mocow1nla spręłynowe
osadzone
Rys. 3-48. Zamocowania sprężynowe
11nl<' ma docisk sprężynowy pokazany na rys. 3-4Sc. Na rys. 3-48b przedmiot.
•lllcwowujc (pod naciskiem sprężyn) płyta wiertarska 1, podnoszona i opusz-
on~ przez pł~ltę 2 zam~cow~ą na tulei „,rrzeciona wiertarki. Na rys. 3-4Ba, c
ł • omocowarua przedmiotu Jest stała, natomiast na rys. 3-4Bb siła ta wzrastn
Kłc:u1s. obróbki, ponieważ płyta 2 wykonuje ruch posuwowy ku dołowi wraz
wn:.~1onem.
zamoco
N1c>k1edy stosuje .się mechar.Uzmy zamocowujące, w których sprężynn Juh
'- yny zamocowu1ą przedmiot (zwykle za pośrednictwem mechanizmów
~kszających silę zamocowania), a urządzenie pneumatyczne służy do od-
owywania.
W pewnych przypadkach stosuje się zamocowanie sprężynowe jako 1.amo.
11 n. wstępne,_ które ma na celu zapewnienie przylegania przedmiotu do
ntow ustala1ących do chwili zamocowania przedmiotu właściwymi <>lc•-
1 lłll zamocowującymi. Stosuje się wtedy zwykle rozwiązanie przcdsln-
' nu rys. 3-18d lub podobne do niego.
P7. Zi mocowania siłą odśrodkow•
'' hwytnch wiru1ących podczas obróbki przedmiotu (tokarskich i szlifirr-
1 łl) mo1M do zamocowywania przedmiotu wykorzystać siłę odśrodkową .
l \\ • rozw1ąz.1n!a mechanizmu mocującego odśrodkowego przedstawiono ni
I ~ '· '°kchnmzmy te sq zamocowane na tylnym końcu wrzeciona obrn.
11 l1 h dzinlnnic jest następujące: podczas ruchu obrotowego wricc1onn
I rl 1 obc1qł.niki l, osadzone na dźwigniach 2, odsuwają się pod wpływ• m
11 roclk11wnJ od o.-;i obrolu, dźwignic przekręcają się i krótszymi ramio11nm1
1 J r>oo Iowo łqcznik ./, przcchod1qcy przez wrzeciono 5 i połączony
I )'lll tn1.: hnnmncm 7.nmocowuj 1 ) m uchwytu obróbkow<'go. W ro:r.w iq-
1 k łll rn 11 r) 3- Hla lqanlk j popy hnny w prawo, " n~ r)"' . 3~1flb
11 I w Po 7! trr.ynt ml 1 1 ' I n obclQ1.n1l 1 wrnr.njq do polo-
0 l d li cl1kl m Ir 11 uwuJq lqc~nik w kim unk11
 Ppniewa_ż _ponad~ każdy ni_emal wars~tat obróbki skrawaniem jest zaopa-
trzony w siec spręzonego powietrza, n wu~c odpada konieczność instalowania
specjalne?o źródła energii, jak np. priy zamocowaniach hydraulicznych, zn-
mocowarua pneumatyczne są obecnie coraz szerzej stosowane.
~a~ą zam~cowa_ń pneumat~cz~ych w porównaniu z zamocowaniami sztyw„
nyrru 1est złozonośc budowy 1 większy koszt. Dlatego też uchwyty specjalne
z zamocowaniem pneumatycznym stosuje się głównie w produkcji wielkose-
ryjnej i masowej, natomiast w produkcji małoseryjnej używa się powietr7.a
sprężonego do napędu uchwytów uniwer~lnych, np. imadeł maszynowych lub
samocentrujących uchwytów tokarskich.
Uchwyty z pneumatycznym zamocowywaniem przedmiotów składają sii:
z urządzenia pneumatycznego, które służy do uruchamiania elementów zamo-
cowujących uchwytu (niekiedy i innych elementów, np. ustalających) or az:
z właściwego uchv.;tu obróbkowego. Główna część urządzenia pneumatyczne-
go :-- _cylind~r (siłownik~ pneumatyczny lub komora pneumatyczna (polączon••
z siecią spręzonego powietrza) - może być wykonan~ jako integralna częU:
korpusu uchwytu lub.przyłączana do niego jako oddzielny zespoi uniwersalny,
Rys. 3-49. Mechanizmy do z: - <.'Z<.'Sto nawet znormalizowany i produkowany przez wyspecjalizowane fabryka.
moeov.')'Wania pn.edmiot6w w To drugie rozwiązanie jest lepsze, gdyż wtedy jedno urządzenie może być
uchwytach sil<\ odśrodkow przył11czane kolejno do wielu różnych uchwytów, przeznaczonych do obróbki
nawet niewielkiej ilości przedmiotów. Poza tym cylinder utworzony wpro:;t
Siłę poosiowq F wywieraną przez łącznik na elementy uchwytu obróbko w ~-o~pusie uchwytu j~st tr~dniejszy do wykonania i do ewentualnych napraw;
wcgo można obliczyć ze wzoru Jc~.1 Jednak wyk~narue cyhndra bezpośrednio w korpusie uchwytu jest celo-
we, to. powi_ni~n on mieć postać tulei stalowej obrobionej cieplnie, wci~n i~tcj
F (o.OlQR ~ - F,)k lilt- (lij-i- 4 )/LT N [3 33) w otwor w zebwnym lub staliwnym korpusie uchwytu (rys. 3-52e).
:t 7.8.:?.. Cylindry (siłowniki) pneumatyczne
gdzie; Q - ciężar jednego obciążnika w N, R - odległość środka cic:ik y 1 i n dr y p n c u m a t y c z n e mogą być:
obciążnika od osi obrotu w mm, F. - opór sprężyny w N , g - przyśpieSU?nl n) stałe (rys. 3-50 i 3-51), które dzieli się z kolei na cylindry z koł nh'„
siły cic:żkości ( = 9,81 m/s'i, k - ilość obciążników (i sprężyn), l1, 11 - długo
r t'!rn do mocowania z przodu (od strony tłoczyska), jak na rys. 3-51a, z kolnic-
ramion dźwigni, n. - prędkość obrotowa mechanizmu w obr/ min, µ - ws1>6I m do mocowania z tyłu (rys. 3-50b), wahliwe (rvs. 3-5lb) i na lapac-h
czynnik tarcia między dźwignią i czopem. Cr 11 3-50a), •
bl obr ot o we (rys. 3-52a), przeznaczone do uchwytów które podczas olJ-
3.7.8. Z1mocowanla pneumatyane bk 1 wykonują ruch obrotowy (uchwyty tokarskie, szlilie~kie itp.).
3.7.8.1. Uwagi ogólne Pau tym cylindry pneumatyczne mogq być jednostronnego działanin -
Za mocowania pneuma tyczne wykazują wszystkie zalety zamocowań cln ty h roboczy tłoka odbywa się pod działaniem sprężonego powietrza, ruch po-
nych, a mianowicie: tny zaś pod naciskiem spręzyny (rys. 3-50 i 3-52c), lub dwustronnego dzin-
a) zam ocowanie przedmiotu trwa bardzo krótko,
1I - ruch tłoka w obie strony odbywa się pod działaniem sprężonego po-
b) siła zamocowa nia jest i:;tala i niezależna od obsługu jącego l1Chw3t, I tn.n, doprowadzanego nn przemian do zamkniętych przestrzeni po j<'.'dncj
""Ym można j q kontrolować i regulować, w przeciw ier\Sh\ ie do "l moc druR_icJ _.stronie tłoka (rys. 3-51 i 3-52a). Cylindry jednostronnego dzial11ni11
r <:<:".tnych za pomocą klucza, rękojeści lub tp., tak ż •by odk r.tnlc ni l I byl· caqgnące (rys. 3-50a) lub pchające (rys. 3-50b), natomiast cylindry
mio tu ws kuh' k znmocownnia były jak najmniejsze, d w:ki <'7."mu zwl ltonncgo działania (i ciągnące i pchające) mogą być be.z poduszki po-
llf'j (bez am ortyzacji), jak na rys. 3-5la, albo z poduszką powie trz ną
dokładn ość wykonania przedmiotów.
c) 7.nmocownnin pn i d tnłotu nic w y mngn w~;:.s łlrn Ih:ycm• 1:0 łCJhot nlk fil h), która zapobiega gwałtownym uderzeniom tłoka o pokry w~ cy-
til11g11j11c-1•1N uchwy t, pl'lCy koncu skoku tłoka . Dz..lałanie poduszki powietrznej polega nn tym,
d) polofo nic mł1•j en, 7. kt(in •go oh l uttuJc le: uchwl t, j l I ' \\{ Jścł u ~opa 1 w otwór A w pokrywie cylindra powietrze może ucho-
polott•nln ch•11wn1uw inrnocowujqcych, ni •o tylko przez otworek B i dławik 2, hamuje więc ruch tłokn .
c) mo Jlw' je t u ru hnmlnnl \ 'tl I lu c lr.111 ·nluw k \\ ld nć z r y unków , róine odmia ny tych cylindrów powstaj ą z jl'dn~1 kn-
tnie J b, h I tult•I, tłok ów, tłoc:r.y k, 110k1 yw i kołnierzy, przez odpowiednie
I) p td r, I d nic I łlłl 1 nic ~rubnml C,yllnl'lry t1• rnngl\ być długi i krlitki••.
0 111 J 1111 I 11 I ul1roto\ y (ry 3 ) t 111 I romocowu jc nn tylnyni lco ń-
' Il ' 1) ' n ol 1 h 1 kl 1 I Jnln J t rcJ.y (j 1k n 1 ry1.
 d)

F~s. 3-50 Cylindry (siłowniki) pneumatyci.ne stałe jednostronnego działania• 1 - lu

h.•Ja cylindrowa, 2 ~_pokrywa prz.c~nia, 3 - pokrywa tylna, 4 - tłok, s - p!erłcl
uszczeln1aJący o przckroJu rowkowym, 6 - tłoczysko, 7 - łapa
e)

ł4 3-52. Cylindry pneumatyczne: a) cylinder obrotowy: b) głowica, przez kt6r

I d 1 row.idza się powietrze sprzi:żone do cylindra obrotowego; c) cylinder stały o sko-
lrn lG mm; d) - przykład zastosowanai tego cylindra; e) cylinder wbudowany w kor-
pus uchwylu

!tyn. 3·51. Cyluldr.)'

 Typowy przyklad zastosowania cylindra stałego jednostronnego działania,
o skoku 16 mm (rys. 3-52c) pokazano na rys. 3-52d, a przykład cylindra utwo-
rzonego w korpusie uchwytu - na rys. 3-52e.
Wszystkie omówione cylindry pneumatyczne są dwupolożeniowe. Istn1eją
także rozwiązania konstrukcyjne cylindrów trój- i czteropołożeniowyeh, w któ-
rych oprócz położeń krańcowych tłok może zajmować ściśle określone poło­
żenia pośrednie - jedno lub dwa 1 i: c) d)
Uprzywilejowane średnice nominalne (wewnętrzne) cylindrów pneumatycz-
e) r) 450 c

-Qj_·
f~ ~ ~
nych t> {wg PN-79/M-73204) wynoszą: 8, 10, 12, 16, 20, 25, 32, 40, 50, 63, 8-0, 100
125, 160, 200, 250, 320 i 400 mm iJ, średnice tłoczysk: 4, 5. 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18,

~
20, 22, 25, 28, 32, 36, 40, 45, 50, 56, 63, 701 80, 90, 100, 110, 125, HO, 160, l oO,
200, 220, 250, 280, 320 i 360 mm 'l, a skoki tłoków łub nurników (wg PN-79/M-
-73205): 25, 50, 80, 100, 125, 160, 200, 250, 320, 400 i 500 mm''·
Przy wyborze wielkości cylindra należy najpierw założyć silę na tłoczysku a
potrzebną do zamocowania przedmiotu w uchwycie, a następnie obliczyć śr~d· d=2,'łt O,D8 b=J+01 Z c=3,Z
ni_cę d otworu w cylindrze. czyli jego średnicę nominalną. W obliczeniach
przyjmu je się ciśnienie powietrza p = 0.4 MPa. W cylindrach jednostronnego Rys. 3-53. a) schemat cylindra pneumatycwego jednostronnego działania; Il) dwu·
działania (rys. 3-53a) średnica d wynosi stronnego działania; c) d) e) f) wymiary gniazd do pierścieni uszczelniającyt;11
--- o przekroju okrągłym
F:1F.
d = 1 ,1 317
l/ P mm [3.34)
Do uszczelniania tłoków w cylindrach stosuje się albo pierścienic uszc;wl-
niające o przekroju rowkowym (tabl. 12-136), albo o przekroju kołowym (tabl
gdzie: Fz - siła potrzebna na tłoczysku w N, F, - siła oporu sprężyny w N,
p - cisnicnie sprężonego powietrza w MPa, 'l - sprawność cylindr •,
12-135). Połączenia spoczynkowe elementów cylindra zaleca się uszczelniać pi ·r-
śeieniami okrągłymi i średnicy 2,4 mm, a gniazda wymiarować jak na rys
z uwzględnieniem tarcia ruchomych części; orientacyjnie 11 = 0,9 dla cylindrów
o średnicy d ~ 200 mm i 11 = 0,8{) dla cylindrów mniejszych.
3-53c-;.-f.
W cylindrach dwustronnego działania {rys. 3-53b) siła na tłoczysku pr.ry 3.7.8.3. Komory pneumatyczne (siłowniki p.rzeponowe)
jego ruchu w kierunku .strzałki 2 będzie mniejsza niż przy ruchu w kierunku 1 Cylindry pneumatyczne stosuje się głównie wtedy, gdy skok tłoczyska ma być
Dlatego też. jeżeli tłok ma wykonywać ruch roboczy w obu kierunkach, l , "1r,kszy niż 35 mm. Przy mniejszych skokach Uoczyska lepiej jest stosować
średnicę d trzeba obliczać dla kierunku 2, posługując się wzorem k o m or y p o e u m a t y c z n e (rys. 3-54), zwane siłownikami przeponowy-
, / 4Fz nu lub membranowymi, które w porównaniu z cylindrami mają następuj~1c13
d - 11 V p-+d,t mm r3 35) tłll<'ty:
a) mniejsze wymiary, a więc zajmują mniej miejsca,
gdzie d, - średnica tłoczyska w mm.
b) większą szczelność (praktycznie powietrze nie uchodzi z przestrzeni ro-
Natomiast jeśli tłok będzie wykonywał ruch roboczy w kierunku 1, to śr
ł>OC7"J),
nica d b~dzie wynosiła
t l znacznie dhri!szy okres użytkowania i łatwość remontu.
d = l.1311~ mm i3 3GI
" rl
Wadą komór jest wspomniany już mały skok tłoczyska. Skok ten może wy•
do 50 mm, ale występuje wtedy tak duże odkształcenie przepony, że silu
Po oblic?.eniu średnicy d należy ją zaokrąglić do najbliższej ~cdnicy t.1 na tloczysku znacznie maleje. Dlatego lei w praktyce nie wykorzystuje i;1i:
malizowanej. k •ków większych niż 35 mm.
Nn rys. 3-54a przedstawiono komor<: stalą, stosowaną do uchwytów nit'
tl Tego rodz.aju cylindry pneuma!yclne są szczegółowo omówione w ksi t v. Ykonuj:1cych ruchu obrotowego podczas obróbki w nich przedmiotów. Korp\ll'I
dr hab. in:i:. W. ~zenajc ha ,.Przynądy i uchwyty pneumat)czne". WN1', Wnr k 1111ory ~klndn się z dwóch części I i 2, między którymi zaciśnięta jest prw
1975 oraz mgr inż. D. Stawiarskiego „Urządzenia pneumatycmc w Clbr;ib 11 11 J, wykonana z tkaniny nasyconej gumą. Grubość przepony wynosi 6 : 7
1 PrLYCU\dach''. Wyd. 2. WNT, Warszawa 1975. W książkach tych oml'l\\I m, I'' zy cr.vm moie ona być talerzowa, jak na rys. 3-54, albo płaska. Sprr,źon„
takie - mh;dzy innymi - sterowanie pneumatyczne uchwytów, J>Olllfnlc:t ł \I. 1 \ric doprowadza się do przestrzeni roboczej przez końcówkQ I. Pud
nif'cznrikl w niniejszrj ksi;iżce. plywc111 c 1n1cnia powietrza przepona prU?suwa się w prawo, wywicrnjqc na·
Il 'l'nk:!I· ryli nd rów hydraulil·lnych, I I Il t t t'«"lkt: oporową 5, w klórcJ JPHL o. 1d2onc tloczysko 6. Gwinti,wciny lw-
•1 W, 1fosr1 wi1,k z1, w nazi>• potrzeby, nnlciy dol>h:rnt z dn~ li po(l I \1 ) k l11 Ey cło łqt'Z"n111 •o t. o•ll't.•Wll"Clnim c>h•inc>ntc>m uchwytu obróh-
li zh nr.irm,1111) h JUU p1 i. y ny 7 I R rnr J li I I p1'1.1 rioni: do poloi1•T1in wyj .• IOW•'f'C>
•1 W 1rl•• I wl k 7.fl, w r lt polu by, n 1h w. d w ł 1 nlu po wl1 trr, 1 k 11 y O lu q do prz.ymo O\\ 01111 ko
li h li I I 11 I h (ł 0
d U h )'\li Ol I '" IW(
 Rys. 3-55. Sposoby łączenia przepony z tłoczyskiem i korpusem komory pnc\.111\
tycznej

1 n. po~ mozna Jączyć z tłoczyskiem jak na rys. 3-55a, w komorach dwu

tronnego dzialania - jak na rys. 3-55b, a przeponę z korpusem komory
ik na rys. 3-55c. Promienie zaokrągleń powinny wynosić r = 3h, lcr.z n
niCJ niż 6 mm, a rozstawienie sąsiednich śrub - nie więcej nii 50 mrn
• ·.1 rys. 3-56a, b przedstawiono pneumatyczny mechanizm zamocowuj 1
h\~ vtu obróbkowego specjalnego, w którym zastosowano tzw. komon; fllll U
t)czną workową lub dętkową. Powietrze sprężone doprowadzone do p
ni .11 komory utworzonej z kawałk:i rurki gumowej, np. dętki rowc1 fi\\ I
3-56a) zamkni<;tej na obu końcach, powoduje wysuwanie się kołków I, kl
lbo bezpośrednio dociskają ułożone obok siebie przedmioty obrabi<inc (I y
h). albo uruchamiają łapy dociskowe, jak na rys. 3- 52d. Mechaniw1 l 1kl
1 ównież służyć do mocowania jednego - cienkiego i długiego prwdinlotu

Rys. 3-5·1. Komory pneumatyczne: a) stała; b) obrotowa; c) dwuslronner.o d

 b)

Rys. 3-57. Schematy: a) silownik:i z

przewijam\ przeponą; b) komory pneu-
matycznej jednostronnego działania

tłoczysku, ale jednocześnie ograniczony zostaje skok tłoczyska, gdyż przy więk­
szym skoku siła na tłoczysku spada nieproporcjonalnie szybko, ze względu na
duże straty spowodowane odkształcaniem przepony.
Optymalne warunki u.zyskuje się przy dJd = 0,6-:-0,8, gdyż wtedy użytecz­
ny skok tłoczyska dla przepon talerzowych wynosi (0,270,22)d, a dla przepon
płaskich (0,15-:-0,18)d, zaś siła na tłoczysku spada do 0,7+0,8 wartości obliczo-
nej dla położenia wyjściowego. lłJs. 3-58. Cylinder pneumatyczny dwutłokowy (podwójny) i komora dwuprzcponowri
Siła F~ na tłoczysku komory jednostronnego działania (rys. 3-57) wynosi (podwójna)
F= = 0,2p(d+ d1 j'-F. N [3 37]
W . ~lu uzyskania wi~kszej siły stosuje się niekiedy cylindry lub komory
gdzie: p - ciśnienie powietrza w MPa, d - średnica czynnej części przepony
podwo1~e. (~ys. 3-58), ?<'U:ójnc itd. Ponic':"aż jednak wymagaJą one więcej mi<' j
w mm, d 1 - średnica tarczki oporowej tłoczyska w mm, F. - siła spręż yny
1ca, lepieJ Jest uzysk1wac zw1c:kszeme siły zamocowania za pomocą odpowicd-
przy wysuniętym tłoczysku w N. ulch mechanizmów, które równocze:inic przenoszą sile: z tłoczyska na elementy
Przy obliczaniu siły na tłoczysku komory dwustronnego działania z pł aski­ umocowujące uchwytu.
mi przeponami należy uwzględniać dodatkowe straty na odkształcenie drugiej
przepony i na tarcie w miejscu uszczelnienia tłoczyska, które wynoszą łąc7.nl ~'1 8.t . l\1echanizmy zwiększające si ł~ uimocowania
:!5+30° a. Sił~ na tłoczysku komory dwustronnego działania, przy doprowadza
niu powietrza spręzonego do przestrzeni przecrwległeJ tłoczysku, oblicza su: r W u.mocowaniach pneumatycznych jako właściwe elementy zamocowuj:wc
wzoru
pr 1!dmiot stosuje się najczę5cic) takie same elementy jak w zamocowanioch
(3 38) Mwh1tov>'ych i mimośrodowych. a wic:c łapy dociskowe, szczęki, kołki wysuwne
'I f.lementy te są uruchamiane przez urządzenia pneumatyczne zwykh• 7.a po-
n gdy powietrze dochodzi do przestrzeni po stronie tłoczyhka - ze wzoru dn:elwem łącznika, który Z\11.;ązuje elementy zamocowuj!łce z tłoczysk1 m
F: = 0,14pCd +dslt-di N (3 3 ) landra lub komory pneumatycznej.
tcli elementy zamocowujące uchwytu znajdują się daleko od cylindra
gdiit• d1 - średnica tłoczyska w mm. t I f1rzy obróbce na tokarkach, gdy uchwyt jest zamocowany na jednym koń-
Srednicę d, otworu w przewodzie doprowadzaj:i<'ym sprc;:źonc powi1•tn: d ' "rr.cciona, a cylinder na drugim}, lepiej jest zastosowac rozwiązanie, w klo-
cylindra lub komory oblicza się ze wzoru '\ przy ruchu roboczym tłoka tłoczysko jest wciągane do c~·lindra, niz takit>,
hl l\'m tloczy~ko )est podczas ruchu roboczego tłoka wysuwane z ('vlindra•
d,ms. - 1 / 25 ~vt mm 13 I) I in ost.ntnim bowiem przypadku łącznik, którym jest zwykle pręt, m~si mfrĆ
wnit J 7.ll budow~ ze względu na niebezpieczeństwo wyboczenia.
gdzie: tl - pr~dkość przepływu powiclna pnc7. r1rzcw6) w m łl (7.wyklt ' J Ju:.i: \\!ipomniano, do zwir.;kszama siły zamocowania (w stosunku do siły
15+20 mis), t - zalozony czns nnp1 lnil'OIU cyllnctr 1 lul> l c11nn1 y w , Q Iw 1111.]J n.1 tłoczysku) służą różne mechanizmy (wzmacniacze, multiphka-
nhJ~to. c pr1l's lr1„nl roboczej (cylimh 11 luh komory) \\ mm' I t rn w) 110 I tll 1 lly) N11lczy j<'<ln:tk pa.mi<:tać, że stosowanie takich mechanizmów powo-
c•y limira ~ lr,11• 'I• flit' długo~i skoku tłoka, a zatem i wydłuźcnie cylindra, jc1.:;H chce•
ł 1 t kl m przesuw "lcm~ntu zamocowuJąctgo. Dlatego l'- . to .own-
Ił li h n mów %w1r,:ksza)qcych 111; uamocowa111a JCSl korzystne glown11•
1~ pr ( 1w l'lcmentów mo wuj 1C)Ch pnedmtol ma być m cw1t•l-
t1 hdc (I łwdnlc yllndr w mm, l, Ił dl k 111 Im l w
I ł) ('0\\' tnf I hyly mo~
l (d' d d1 d,)I, 11111 I I 4
 n) od.mocowaniem w razie spadku ciśnienia w sieci sprężonego powietrza
dodatkowe zabezpieczenie oprócz zaworu zwrotnego),
b) drganiami, w razie gdyby działały na niego podczas obróbki siły więk­
c od tych. dla których obliczono silę na tłoczysku cylindra.
Spośród wielu rodzajów mechanizmów zwiększających silę zamocowania
ajczęściej są uż:,·wane mechanizmy dźwigniowe, klinowe i przegubowo-diwig-
I nlowc.
s Trzy cylindry pneumatyczne z mechanizmami dźwigniowymi przedstawiono
J! 1 rys. 3-59. Są to rozwiązania o charakterze uniwersalnym, tak samo jak ko-
r ra pneumatyczna z mechanizmem dźwigniowym (konstrukcji „Koprotech'')
knzana na rys. 3-60. Zastosowania tych cylindrów przedstawiono na rys. 3-61,
dwa przykłady zastosowania mechanizmów klinowych - na rys. 3-62. Rolki
) le w tych mechanizmach zmniejszają znacznie siły tarcia, które są duże,
I) w celu kilkakrotnego zwiększenia siły zamocowania zmniejsza się kąt po-
hylcnia klina ~ (patrz p. 3.7.3). Samohamowność mechanizmu z rolkami osią-

3 tiO. Komora pneumatycwa z mechanizmem wzmacniającym dźwigniowym

o)

Rys. 3-61. Przykłady zastosowania komory i.cylindra z rys. 3-59

Hn się przy małych kątach <'< (~ ""=' 1°30'), ale wtedy skok tłoka musi być duży, a) dla mechanizmu przedstawionego na rys. 3-64a i 3-64b
l'O powoduje, że rolek często nie można użyć. Trudność tę można usunąć sto-
sujqc klin o dwóch kątach (rys. 3-62a), gdyż wtedy osiąga się szybkie dosunii:- F Fr N [3 .43)
dc elementu mocującego do przedmiotu i następnie samohamo\\.'IlC zamoco- l = 2 tg(:-c-+-p)
wanie go, bez zwiększania skoku tłoka. Mechanizmy klinowe W)'stępują naJ-
przy czym sin {J = d1, fl,
c7.~ścicj w połączeniu z dźwigniami.
W mechanizmach przegubowo-dźwigniO\\.·ych (rys. 3-63) tarcie jest mnicJ- gdzie d - średnica sworzni przegubów w mrn,
•.u• Schematy kilku takich mechanizmów pokazano na rys. 3-64. Zwiększonn I' - współczynnik tarcia w przegubach mechanizmu,
siła zamocowania Fh w zależności od rodzaju mechanizmu, wynosi:
a) b) F,
F,

a)

d)

My1 3-64. Schematy mecha-

111ł m6w przegubowo-dźwig­
niowych

b) cła mechanizmu p1'2edstawionego na rys. 3-64c

F - F, _ __
(3.44)
i - tg('.\+.BH tg(.>1 N
y 1 zym tg {!1 = di11i/d1 ,
ł I 111 - srcdnica sworznia rolki w mm, d? - średnica zewnętrzna rolki
11111, l'a - współczynnik tarcia między rolką i sworzniem.
1 • !!lnie oznaczenia jak we wzorze [3 43).
1) dh1 mPch:mizmu przedstawionego na rys. 3.60d

F, ;;;;-- _!z_ [
2
l - -
tg(,\ 1 {J)
~,µ,
h
JN [3.45)

uzy knć
.wynosil-5-:7° f' 7.nm1~ownnl11 przedmiotu o najmniejszej grubości w miejscu
:1nn1ocowam.11. J rzy n~nicj Z..)<'h kqlnch występuje niebezpieczeństwo usz.kodze.. b)
11111 rncch11mzmu, poni?"'.nt tw1c1okrotnicnie sily zamocowania jest wtedy bar-
lłto duzc. Współczynniki tarci Pr'%YJmuje się równe O,l-+0,15. Siła F. może
być wy~oływana przez srul;c:, docisk mimo5rodowy, cylinder pneumaty~y lub
hydrnuhczny itd.
, Do ~ad tego r?dzaju mcch.nnizmów należy zaliczyć to, że powodują one
cz~~to tozbudowame uchwytu i ze trzeba je chronić przed wiórami i innymi
i.mll'Czyszczeniami, gdyż w przeciwnym razie działają wadliwie. Ponadto nie
11 I one samohamowne.

3.7.8.5. Elementy instalacji spr~żonego powietrza

Na, przewodzi~ dopr?wadzaj,cym sprężone powietrze do cylindra lub komory
P~cumatyczn~J powi_nny byc umieszczone następujące elementy (w kolejno-
ŚC'I -:-- ku cyl_in~row1 lu.b komorze, rys. 3--65): 1 - zawór odcinający dopływ
powietrza z s1ec1, 2 - filtr, 3 - zawór redukcyjny, 4 - smarownica 5 _ za-
w6~ bczpieczenstwa, ~ - zawór rozrządczy, 7 - zawór dławiący (dła~ik pręd­
_kośc1 :rzepływu ~ow1etrz.~), 8 - manometr (niekiedy jest on umieszczony za
znworcm redukcy3.nym). N1ektóre z tych elementów, jak filtr, zawór redukcyjny
I dł~wik prędkości, mogą ~yć pominięte, jeśli na przewodzie doprowadzającym
pow1<:t:zc do grupy obrabiarek lub do całej hali fabrycznej umieszczone są ich
odpowiedniki obsługujące wiele odgałęzień sieci.
Rys. 3-66. Fillry powietrza spr~zoncgo

miot należy najpierw lekko docisnąć do elementów ustalających albo oporo-

'' ych. następnie sprawdzić jego położenie i dopiero zamocować, wykorzyslUJllt'
do tego celu ten sam cylinder. W pierwszym przypadku zawór redukcyjny
umieszcza się przed smarownicą, jak na rys. 3-65, w drugim zaś - przestrzcn
robocza cylindra jest połączona z zaworem rozrządczym dwoma przewodami
I v.. jeden z tych przewodów jest włączony zawór redukcyjny, zmniejszający
c1 nienie w dalszej części przewodu. Tym przewodem doprowadza się powielr:rn
prqżone w pierwszej fazie zamocowania przedmiotu (zamocowanie lekkie). Po
prawdzeniu prawidłowości położenia przedmiotu przełącza się· zawór rozr1ąd·
y, co powoduje otwarcie przepływu drugim przewodem (bez zaworu reduk·
y Jn„~o) i silne zamocowanie przedmiotu.
Typową konstrukcję z a w o r u red u k c y j n e go tłoczkowego (sto~o­
n ·są i zawory przeponowe) przedstawiono na rys. 3-67a. Powietrze sprc:fonr.
I r 1cpływa przez filtr siatkowy 1 i przez szczelinę między grzybkiem za woru 2
niazdem 3 do przestrzeni pod tłokiem 4 i następnie do dalszeJ cz~ścl
JH7.• wadu. Gdy ci~nienie powietrza jest większe niż to, na któ're została nn·
l 1v. lona spręzyna 6, tłok 4 zostaje uniesiony w górę i zawór odcina doplvw
I 1w1• trza Do regulacji siły sprężyny służy śruba 5.
W s m a ro w n i c y sprężone powietrze miesza się z rozpylonym smnr"m
l•I t i1111rt.onym do smarowania dalszych elementów instalacji oraz cyl!ndrt1.
li Inn z licznych rozwiązań konstrukcyjnych smarownicy pokazano na ryli.
b Spu~ionc powietrze, przepływając przez otwór 4, wytłacza smar ze zbiot-
1 rurkq 2 do rozpylacza 3. Rozpylony smar miesza się w dvszy 6 z głów­
lnimt~nicm spri:żonego powietrza i zostaje uniesiony do przewodu. Sru-
lu y do rc(lulownnia ilości rozpylant'go smaru.
I , 111 ruwnnl 11losuj" sic: 1 kkl ni j • mmernlne o lepkości 2- i 0 E/5o0 c,
I J \H I niv.)' H~drol 20
rlJ pl 1ń1t w l yl1111li (•
Im n u I' 1i d' d ni ni
 Hy , 3-67. Zawór redukcyjny i smarownica do instalacji sprężonl!go powietrza

w t;kci spr<:zonego powietrza, co jest bardzo ważne w czasie skrawania. Na j-

c·z~.kicj sq stosowane zawory bezpieczenstwa zwrotne, umożliwiające przepł yw
spr<:ioncgo powietrza tylko w jednym kierunku - do cylindra lub komory,
clzi~ki czemu zapobiegają ucieczce powietrza w razie spadku ciśnienia w sieci,
Znwór zwrotny kulkowy przedstawiono na rys. 3-68. Powietrze mozc przez nie-
go przepływać tylko w kierunku strzałki (do cylindra). Gdy ciśnienie spada
w przewodzie z lewej s trony zaworu, kulka zostaje dociśnięta do gniazd a, co
11mcmozliwia ucieczkę powietrza z cylindra.

~~
~ - -. __::_:___. Rys. 3-68. Zawór bezpiccz ńslwu 7.\1. r

--
!:ita

Rys. 3-69. Znwory rozrządcze

'lh, d) - odpływa do jednej z komór cylindra, np. do lewej otworem H,

Ino 7. ·śrnc z prawej komory przez otwór C, rowek E w płytce 3 i otwór l>
wł t.ri • je l usuwane do otaczająceJ atmosfery. Przy położeniu płytki :1 Jul
r 3-Q!lcl powir!trzc sprężone jest doprowadzane do prawej komory cylindrn
1 rn C, n usuwane z lewr.J komory pri1·z otwor B, rowek E 1 otwór I>, Pn:y
11111 płYlka JBk na rys 3 Oie do1>I) w powi••trza do cylindrn i odpływ z nw-
t I J~l~

mntyC'zncj. W pozycji I sprężyna utrzymuje suwak 2 w prowym skrajnym po-
łozcniu i powietrze spręzonc przepływa z sieci przez zawór do cylindra. Po
nncifoi~ciu ped:iłu (pozycj:i 11) suwak przesuwa się w lewo i powietrze uchodzi
7. t•ylindr:i do atmosfery.
Do pneumatycznego sterowania zaworów suwakowych stosuje się za\•;ory
Potno„nic1c, na1ywanc zaworami-pilotami, uruchamiane ręcznie, nożnic lub mc-
dianic:mic. Są lo proste zawory rozrządcze dwupolożcniowe (ry~. 3-69!), zaopa-
11·1.0nc " popychacz 1, którego wciśnięcie powoduje przeplyw sprężonego po-
wie lrz l 1 sit ·i do właściwego 1aworu rozrządczego i przesunięcie w nim su-
wa Im Zn\\."Ór rozrządczy może być sterowany obustronnie pneumatycznie przez
dwa takie zawory-piloty albo przez jeden zawór-pilot i np. spr~żynę.
Dwa rozwiązania konstrukcyjne z a w or ów dław i ą cyc b (dławików
pri:dko"c1 pneplywu p:>wictrza) pokaz.lno na rys. 3-70. W zawo:-1c na rys. 3-70a
przy napełnianiu cylindra powietrze przepływa w kierunku strzałki przez
szciclinf; między śrubą 1 i otworem A (otwór B jest zamknięty kulko\vym
~aworkicm zwrotnym 2, przy czym prędkość przepływu powietrza (dławienie)
1,dr..::1 od wielkości szczeliny, którą reguluje się śrubą 1. Przy wypuszczaniu
powiPtr?.n z cylindra (przepływ powietrza w odwrotnym kierunku) wyplywn
ono znro•\lnO przez otwór A, jak i przez B, pokonując opór sprężyny 3. Dzit;kl
1ernu t1suwanie powietrza z cylindra odbywa się szybciej niż Jego napełnianie.
Rys. 3-70. Zawory dla\\lqcc (dławiki prf:dkości przepływu po~lctnn)
\.vczc~niej rozpoczynać pracę niż dr ugi stosuje się specjalne urządzenia do
kolejnego włączania cylindrów. Jedno z takich urządzeń przedstawiono u 1
rys. 3-71. W ściance cylindra, któr y ma być uruchamiany wcześniej, jest wy
konany ot\vór A, połączony przewodem z drugim cylindrem, do którego po\\ i1•
trze zaczyna wpływać dopiero wtedy, gdy tłok 1 - przesuwając się w prawo -
cdsło!li otwór A.
Rys. 3--1. Cylinder pneumaty-
czny z przepływem powietrza
do następnego cylindra
3.7.9. Zamocowania hydrauliczne
Zamocowania hydrauliczne. w k tórych ośrodkiem przenoszącym zewm:trin11
siłę zamocowującą Jest ciecz - zwykle jeden z olejów hydraulicznych: 10, 20,
30• .;o, 50 lub 'iO (wg BN-64 0535-06), mają w porównaniu z zamocowaniami
pneumatycznym.i pewne zalety, a mianowicie:
1) dzięki stosowaniu znacznie wi«i:kszych ciśnień - nawet do 16 :MPa śred­
nice cylindró\v, w których uzyskuje się taką samą siłę na tłoczysku, są o wicie
mniejsze i całe ur7.ądzcnie ma mniejszą masę i zajmuje mniej miejsca,
2) dzięki możliwości uzyskiwania dużych sil na tłoczysku, stosowanie me-
chanizmów Z\\riększających siłę zamocowania przedmiotów jest bardzo r?1Jdko
potrzebne,
3) ponieważ ciecze są praktycznie nicści~liwe, zamocowania hydraulicmc ri
pewniejsze w działaniu i dlatego można je stosować w uchwytach do cię?.szyrh
operacji (o '"'Yźszych parametrach obróbki).
Wadą urządzen hydraulicznych jest ich wyższy koszt, związany z koniccz
no :ią: a) bardzo dokładnego \'.")'konania wszelkich połączeń ruchowych w t') -
I odrze i armaturze, ze względu na wymaganą szczelność, trudną do uzyskani 1
I riy wysokich ciśnieniach, b) stosowania specjalnego źródla energii silnik 1•IPk
tryczny-pompa. Dlatego też zamocowania hydrauliczne przez dlugi czas b •ly
' ywnnc tylko na obrabiarkach z napędem hydraulicznym, którego odgult;zil!nic
można wykorzystywać do napędu mechanizmu zamocowującego przl'clmiol.
( 11 cnie zamocowania hydrauliczne sq częściej używane, gdy-ż do ich uruchn·
ml 1nl 1 stosuj~ się specjalne agregaty, składojące się z nap~dzanej silniki1•m
l łttrycznym pompy wysokiego ciśnienia lub pompy niskiego ciśnienia i mul-
1 1 llk lora dśni<•nia, ewentualnie akumulatora hydraulicznego, zbiornik:i 011 ju,
I 1r lury terującej i regulującej oraz przewodów z końcówkami do pri.ylq-
11!11 gt'(lgntu do mechanizmów zamocowujących uchwytóv. obróbkowych.
h \\ n clśnicnin oleju wynoszą 578 :MPn, a agregat taki może obslug1wn6
ni do 40 obrabiarek.
lu:ownn rcdnlcc W"Włl~tnn~ cyllndró\\' hydraulic„nych, r dnlro
k kl tł k6w - p tri: I' 1
I od r hy Ir 11 li n
l11 h )' ł I I
niejszą budowĄ, długością tłoka i jego uszczelnieniem oraz uszc~clnienicm tło­
czyska. Cylindry hydraulic?..Dc mogą być także wahliwe, jak cylinder J?ne~~a­
tycz.ny na rys. 3-52, lub obrotowe (rys. 3-73). Zastosowanie tych ostatnich i ich
zasada działania są takie same jak cylindrów pneumatycznych obrotowych
(rys. 3-50b). Głowica I jest nieruchoma, podczas gdy cylinder 2 obraca ~it. wraz
z wrzecionem obrabiarki 3 Olej doprowadza się na przemian do komór .l lub n
przewodam·i 4 i 5, a przewód 6 służy do odprowadzania przecieków olqu do
zbiornika
Rys. 3-i2. Cylinder hydrauliczny stały
Rys. 3-i3. Cylinder hydrauliezny obrolO\\Y
Cylindry hydra.uliczne, lak samo jak pneumatyczne, mogq h~ć J dn
nego lub dwustronnego działania, przy czym te ostatnie mogą mw~ tl
Jednostronne (rys. 3-Ha, c) lub, w specjalnvch przypadkach, d•rn
(rys. 3-74b).
Srednicę d cyhndra (rys. 3-74a) odpo\•11iadającą ządancJ ll< n
oblicza się:
a) przy ruchu roboczym tłoka w kierunku 1 - zt? wzoru [3 35).
b) przy ruchu roboczym tłoka w kieru.'lku 2 - ze wzoru (.ł 34]
Pri:dkość przesuwu tłoka w kierunku 2 jest mnieJSZn ' d l ri d
runku J (przy tej samcJ ilosci cieczy dopływająceJ w jedno t <'
lub prawej komory cylindra), przy czym róz.nica prt,>dko I y, t
:;1111111 m sit.; 5to uniw d1 : d. Tc: różnicę prędkości wykon) t 1
t 1 h w t n spo łih, i1• ruch rohoczy tłoka, czyb wmocowyY. 111
Il)'' 1 ~ w kl runku ", tj \\Olnl J 1 ł u h w k1 r\lnt u 1 I
przed.miotu. jest znacznie szybszy, gdyż ze wzgl~u na to, że tłoczysko jest na-
rażone na ściskanie, powinno ono mieć odpowiednio dużą średnicę, aby nic ulr,.'-
glo "-'"Yboczeniu. Jeśli jednak tłok ma wykonywać w obu kierunkach ruch ro
boczy o jednakowej pr~kości, np. w celu zamocowywania na przemian dwoch
przedmiotów, to można zastosować albo cylinder z dwustronnym tłoczyskictn
(rys. 3-74b), albo cylinder różnicowy, przedstawiony na rys. 3-74c. W r ozwh1·
zaniu tym średnica tłoczyska d, = v=~~' a przewody doprowadzające olej clu
cylindra są tak połączone, że przy dopływie oleju do prawej komory olej z 11 •
wej komory odpływa do zbiornika, natomiast przy dopływie oleju do lew j
komory olej wyciskany z komory prawej przepływa do komory lewej, pny•
spieszając ruch tłoka. W rozwiązaniu tym prędkość ruchu tłoka w obu kir-
runkach jest jednakowa.
a)
c)
Jłys. 3-74. Schematy cylindrów hydraulicznych: n)
t. lloczyskiem jedQoslronnym; b) ztłoczyskiem dwu-
stronnym; c) różnicowego
Dociski hydrauliczne bezpośrednio zamocowujące przedmioty obrabiani•
Ąazane -na rys. 3-82.
lnstalacja hydrauliczna różni się od pneumatycznej brakiem smarownit',y,
która jest tu zbędna, oraz odmienną budową zaworów.
Jedno z prostszych rozwiązań konstrukcyjnych z a w or u reduk cyj n o-
o przedstawior.o na fYS. 3-75. Jest to zawór suwakowy, składający si<: z kor-
Jłll u l, dwóch pokryw 2 i 3, suwaka 4, sprężyny 5, której wstępne napi~cic r1
ulujc si~ .srubą 6, i tłoczka 7, opierającego się czołem o suwak 4. Gdy c1ś11lc­
nlc przekracza wartości, na którą zawór został wyregulowany, suwak 4
n JdtaJC się w skrajnym lewym położeniu, jak na rysunku, i olej doprownd7.11-
n ot"orem .A przepływa przez Z.lWÓr i otworem B zostaje skierowany do n -
h.;Jlł •o odcink:i przewodu. Przy wzroście ciśnienia tłoczek 7 pod naciski m
t okon1111~ opór prc;żyny 5, pnesuwa suwak w skrajne prawe 1>0 łoi nit
...ynn odpływać przez otwór C do zbiornika, powodując spadf'k cl nu„'-
to i wymaganej, po czym spręiyna przywraca suwak do pierwotne-

Rys. 3-75. Za"'ór hydrauliczn1
redukcnny
przez otwór A i cztery r owki B w suwaku l, przepływa do komór f! i J?• sk ł
odpływa otworami nic pokazanymi na rysunku z powrotem do zbiornika P 1
· · · suwak" w prawo oleJ· przedostaje się przez otwór E do pra\\ J
przesunięciu „ · · · l · l
komory cylindra i przesuwa tłok w lewo, "'-ytłaczając_ ro\\:noczeim1e o ej z
wr.>j komory cylindra przez otwór F' i komorę C do zb1ormka. Po przesu~I<! 1
suwaka w lewo tłok wykonuje ruch w przeciwnym kierunku. Do ustalania u
waka w określonych położeniach służy zatrzask 6.
R\s. 3-76. Zawór h)d ul
• ro:r.rządczy
wód mi~zy zaworem zwrotnym i cylindrem - przedmiot pozostaje zamoco
wany.
\\.- cylindrach hydraulicznych stosuje się jako uszczelnienia tłoka i tlrn·r.y
ska głównie pierścienic uszczelniaJące okrągłe (tabl. 12-135). Jeżeli jednak 1 1
nienie ma przekraczać 10 MPa, to pierścienie takie albo trzeba podpio1 1
twardymi pierścieniami, zeby nie były wciskane w szczelinę mi~dzy tłok • 111
i cylindrem (co je szybciej niszczy), albo zastępuje się je pierścieniami Wit.17.1 I
niającymi typu U lub V (rys. 3-77a, b, tabl. 137), ewentualnie piersci<.•n1 11111
o przekroju rowkowym (tabl. 12-136). Wymiary rowków na pierścienie pod111111
w wymienionych tablicach. Pierścienie okrągłe należy także zast~pownć 111
nymi pierścieniami, gdy skok tłoka ma przekraczać 100 mm, poniewał. po
wierzchnia cylindra przy stosowaniu pierścieni okrągłych musi być bardzo dco
kłacblie obrobiona i gładka, co przy długim skoku tłoka powoduje zwięks1t>11 '
kosztu \' ykonania cylindra Podkreslić należy, że dna rowków na pierścicnm
okrągłe w tłokach nie powmny być gładkie, gdyż ich chropowatość zab<.'1pl!!
cza pierścienic przed skręcaniem się przy dwukierunkowym ruchu tłoka.
Połączenia spoczynkowe urządzeń hydraulicznych uszczelnia się zwykle rów-
niez pierścieniami okrągłymi. Typowe sposoby uszczelniania takich polqcr. 11
pokazano na rys. 3-77c-g, a orientacyjne \vymiary rowków dla niektórych
111crścieni podano w tabl. 3-4.
Średnice D połączeń z rys. 3-77(, g i odpowiadające im średnice D pic-rśc11 -
ni ok:qgłyc h powinny spełniać warunek
0,98D <DJ :s;; 1.06D
b}
---,-
1
I
I
2 I
r1
I
p„ >pr f.1-„>pz
p„,p1-cismrn:e wr„-v:trz?e i 7tl'>~!rme
 uszczelniająt')'ch poł'\cnnia ści 1 1 2, po skręceniu zaś obu C?.~ści nakręlką 3 tulcJka fj z rowkami ro~uw 1
T ablica 3-1. Wymiary rowków do pierścieni okrągłych nieco kulki i umożliwia przepływ oleju.
spoc1ynkowe (rys. 3-i7c-c)
Przewody urządzeń hydraulicznych wykonuje się w zasadzie z rur sttilt1·

dl D,
I D, I a
I b c
I '• I r
r, = wych ciśnieniowych bez szwu, wg PN-73 II-742-łO, a do łączenia ich z in11y1111
elementami urządzeń używa się 2normalizo\\•anych łączników.

l
D
Przewody miedziane wolno stosować tylko przy ciśnieniach mniejszych od
9,3-18,3 „_,4 (D · 05)
L-.-
,
(D O 7)
0,1•
I
'D-42)••·11
•
(D t-4)•'"
\ 1,s1... 3·•·'!
3
·-„••.= 4,4 4• .: 0,1 0,5 2
6,3 MPa i to pod warunkiem całkowitego zasłonięcia ich, w celu zabezpieczeni
przed uszkodzeniami mechanicznymi,
l9,3-25,3
-
}Q,2-10,2
- {D+O,S)-M
--
J •ł,S

(D 5,1 )~ • 0

12:3 ._. \3,8 4+e.: 5,6 e,'! 0,2 I 2,5

W połączeniach gwintowych elementów przewodzących należy stosowol:
(z.godnie z PN-79 ~1-i3082) nast~pującc gwinty: \15, M6, MSX l, ~IlO X l,
I (D 4,8)_„,, M

II
4-1,2-56,2 3 (D 1J-t.1s Ml2X1.5, .Ml4Xl,5, l\116Xl,5, Ml8Xl,5, ~120 X l.5, .'.\122Xl.5, ::\1:!4 X l,5,
60-80 (D · 0,8)-u.:l
I
(D t 5)••-~·
I I . ~
M27 .A 2, 1\I30 X 2, M33 X 2, M36 X 2, l\I39X2, M-12X2, M-t:iX2, l\.I-18 X2, 1152X 2,

- «)
'i J
2-79·..,-,-1 (0+ 1.1)_„„ I (O· IO.Z)'''"
łO J"
89 "'-139 2 5 7f (D+l,4)-o.a: \ (D+ 9 ,s) . -
-ł 5 „e,1. 7 ~.S
'
7,8 „.~
10,5 ···'
o;2 l 1.~J
M5G X 2, :\l60 X2, M6-1X2, M68X2 i M72X2.
S~rat:· ciśnienia przy przepływie oleju przez rurki zwiększają si-: ze wuo-
tcm prędkoS<:1 przepływu i lepkości oleju. Straly te przy prędko~ci przepływu
·-
1 19,2-209,2 l
' \ ' (D T J ,8). •.• (D t 9 'sy•.ł oleju hydraulicznego 3-:--1,5 m s, temperaturze 40° i niezbyt dlugich pn1•wo-
- dnch są nieznaczne, tak że można je pomijać. Nie należy jednak skracać 1111e•
wodów przez ich ostre zagic:cia, gdyż wtedy opory przeplywu znacznie wzr~1st.1-
lub
0,94DJ:::;;;; D:::;;;; 1,02Dl Jq: promienie zagięc przewodów nie powinny być mniejsze nu pi~ciokrotn
6rcdnica ze\\.'Tiętrzna rurki. Straty na tarcie w przewodach bierze się pod UWtlf.N
. . ć 'ówne średnicom Di w tabl. 12-135 tylko przy dł ugosci przewodu wic:kszej od 1 m.
Srr;?dnice Di zaleca się pr7:YJ~owa r di do uszczelniania połączeń gwint
Pierścienie okrqgłe stosuJC sic: pona o
wych (rys. 3-78). . . . hni mi nie powinien być wic:k 'i J.7.1 O. Zamocowania pneumohydraullczne
Luz mi<:dzy uszczelmanym1 pow1erzc a
luzu w pasowaniach: h między tłokiem i cylindrem,
dzenia zamoC'Owujqcc pncumohydraulicznc, które stanowią połączenie urz 1
Hłl/f~ _ w połączeniach ruchowyc - np. 1 pneumatycznych z hydraulicznymi, jednoczą zalety obu tych rodznjuw
H!.l/h9 _ w połączeniach spoczynkowych. dzeń, ponieważ można je stosować wszędzie, gdzie jest sicr spr~zon r,1•
w1t•trza , a jednocześnie uzyskUJC się wysokie ciśnienie, co umożliwia zmnli j
r 1c w;,ntiarów całego urządzenia .
W porównaniu z zamocowaniami hydraulicznymi zamocowania pncumoh~
uliczne mają następujące zalety:
J) i'lt rowanic i regulacja cz~ści hydraulicznej układu odbywa si~ w J o
I pneumatycznej, dzięki czemu unika sic: droz.szej aparaturv steruj J
lt ulicznc1;
 W układzie takim sifa F na tłoczysku (lub tłoc:l)•skach) docisków hydrat:licz-
nych napędzanych przez opis:llle urządzenie wynosi
d!
F = F.., di - F, N [3 46]

gdzie: FP - siła na nurniku w N, F, - siła sprężyny docisku hydraulicz-

nego w N, d - średnica tłoka docisku hydraulicznego w mm, d, - średnicn
nurnika w mm.
Cylinder pneumohydrauliczny na rys. 3-79b rómi si..; od cylindra z r ys. 3-':9a
tym. że jest zaopatrzony w dodatkowy zbiornik 5 oleju, slu7ący do uzupełniania
ubytku (przecieków) oleju w układzie. W cylindrze takim ciśnienie w przc.c;tr ze-
ni C wzrasta dopiero wtedy, gdy nurruk zasłoni oh\.'orek D.

Rys. 3-81. Znwór cylindra pneumohydraulicznego

k?wego oraz. przez zawór kulkowy 4 i otwór D do cylindra wysokiego c' i

Rys. 3-79. Cylindry pneumohydraulicz-
nc jednol;lopmowcgo działania
Rys. 3-80. Cylindry pncumohydr u I
ne dwustopniO\\ ego d i.i I !li
ma. · uzupelmaJ·ąc .\' • mm . u b Yt e k o ICJU
. spowodowany ewentualnymi
- przc~1511
1 ko
~· P~ przełączeniu zaworu rozrządczego pneumatycznego do położenin od 0
'~~~aJ~cego ostatecznemu zamocowaniu przedmiotu, olej z cylindra wysokl~r.:o
c1s~lema przepływa przez otwór D i kanał Edo przestrwni Fi zacz n .
w~c suwak 2 \~ prawo, aż do 1.amknięcia otworu A. Wówczas ci~ic~i: ,~r~~I~
~ z1~ fdwałto:rn1e wzrn~ta i dociski hydrauliczne zamocowują przedmiot. Olwor •
1
•. uz~ o zamstalowamn manometru.
Op~anc cylin~ry pncumohydrauliczne nie służą do bezposrcdniego zamo o
wywama przedmiotów, lecz - jak już wspomniano d d d kJ
hyd~aulicznych, które dopiero zamocowują przedmiotv. - o napę u oc1 ~1w
.~~ r ys. '.1-8~ przedstawio.no c~~c~y dociski hydrauli~czne (konstrukcji Kopi o
).
d;'~ ·D~c1s~1 zdr~. 3-82a i b roznią się tylko kierunkiem doprowadzc~ln olnJ11
• oc1s?rn. re ruca tł?ka 1 wynosi 20. 25, 30 lub 40 mm, siła docisku n 1I
1
cz)s„-u - od 1300 do 7o00 N przy ciśnieniu 6,3 MPa lub od 4200 do 17 OO N

n
 pr-~y ciśnieniu 15 MPa Docisk z rys. 3-82c ma średnicę tłoka od 25 do 50 mm
i przy ciśnieniu 15 MPa siła na jego tłoczysku wynosi do 28 OOO N.
Dociski z rys. 3-82a, b, c osadza się w gładkich otworach ścianek uchwytów
(rys. 3-82a) lub w specjalnych podstawach (rys. 3-82c) i zabezpiecza "pierście­
niami \Osadczymi, albo wkręca się je gwintem A (rys. 3-82a, b} w odpowied-
nie gwintowane otwory w uchwycie. Końce tłoczysk docisków hydraulicznych
mają gwintowane otwor.y, w które można wkręcać różnego rod·,aju końcówki
dociskowe 3, wywierające nacisk bezpośrednio na przedmiot obrabiany lub na
elementy zamocowujące, np. łapy dociskowe. R; s. 3-84. Cylinder pncumohydrauliczny
Odmienną budowę ma docisk hydrauliczny pokazany na rys. 3-82d. Tłok 1 o ma1ym skoku tłoka
tt'go docisku jest wydrążony, dzięki czemu docisk można przykręcać śrubą 2
do podstawy lub ściany uchwytu Docisk ten ma średnicę tłoka .;o lub 50 mm sprężone doprowadzane do prz tr . 1
s•rzen1· B zost . ł es zeni L przesuwa tłok 1 w le\vo i oleJ· z I ....
l przy ciśnieniu 15 MPa wywiera nacisk do 22 500 K • aJe przet oczony przez k c . · •„
Oprócz cylindrów pneumohydraulicznych napędzających dociski hydraulicz- powoduje przesuw Uoka 3 Po , . rowc . _w tul_e1 _2 do przestrzeni IJ, en
ne. stosowane są cylindry wykorzystywane bezpośrednio do zamocowywania naciskiem spręi:yny 4, przy. wy;::ztc:aoni~ł:~~;~r wy;śc1owego o~bywa się pod
przedmiotów lub do uruchomiania elementów zamocowujących uchwytu. Trzy Inne, proste roz\viązanic c lindr P za .przestrzeni A.
tego rodzaju cylindry przedstawiono na rys. 3-B3 do 3-85. T'--S 3 P.5 W . . y a pneumohydrauhcznego przedstawiono 11
rozwiązaniu tym dop d · .
str7eni Jl cylindra pneumatyczne or~wa zam~ PO\~~trza spręzoncgo d o p1z
J • - • •

ków 2, pod d1iałanie l . . g . powo~uJe naJpierw wysuwanie si<,> tłoc

zetknięcia si~ z prz:m~:;eumznlaJbduJącedgo .się w_ przestrzeni B, aż do chwHJ 11:ł1
. u prze 1motanu mocowanymi
PU.JC wzrost ciśnienia w przestrzeni B i wł . . ·~ '. po czyrn ri:1 . t~
odbY\\a się przez do rowadz . • asct\h zamocowanie. Otlmocownnlc
puszczenie powietrza~ przest·~:~i s~ręz~~ego po.w~ctrza do przestrzeni C: i wy
cylindrów oblicza się ze wzoru [3.45}: Siłę na koncowkach zamocowujących tych

Rys. 3-83. Cylinder pneumohydrauliczny do bezpośredniego zamocowywania pn d

I. ~~,,,
miotów
\l ~
Rys. 3-85. Cylinder pncumohydraulicuiy specjalny

Urządzenia pneumohydrauliczne są stosow:mc ~arów d

tó" z.:-1mocowujących uchwytów specjalnych . k :- . no o nap~du l'lnme11-
dlnch maszvno„vych (wbudowane na stał k• Ja J .uruwersalnycb, np. w una
c . „ • " w orpus imadła)
'· yhndry pneumohydraulicznc niskiego ciśnienia są :
Hllch, gdy zależy na płynn •m i kr ' . : uzywane w przypncl
" tnlnJ<}cych lub zamocow~Jqcyc~ ~1ch~~trl1ł ~zybkoscią .dosu~ani.u elentcnt6w
Op1 ócz cylindrów pneumohydrauliczny~h s~~s~odwyzszan1a e1śnienio.
" h~·drnulk.:nc, które mogą obsługiwać nawet d 3w0anbc bb~aJą pompy pnr·u·
o o ra iarek.

J.7•1 f • Zanioc:owanla mechanohydraullczne

 Dzięki ręcznemu wywoływaniu wysokiego cisnienia oleju w układzie, za-
mocowania mechanohydrauliczne są bardzo dogodne w użyciu, poniewaz nie
\\'ymagają specjalnych źródeł energii, a pomp1.;, które mają charakter uniwer-
salny, maJą niewielkie rozmiary i można je łatwo przyłączać d9 różnych uchwy-
tow na różnych obrabiarkach.
Do uruchamiania docisków hydraulicznych w uchwytach najczęścieJ uży­
wane są pompki ręczne śrubowe jednostopniowe i d\\"ustopniowc oraz pompki
d źwigniowe.
c:ek 6, powo~ując dalszy wzrost ciśnienia, którego wartość maksymaln<J os•i a-
rucza ~ozeme zderzaka 7 Do regulacji ciśnienia, przy którym następuJe ~·v­
lączeru~ s~rzęgł~,. s~uż~ pokrętka 8. W pompce tej maksymalna wydajność u1.yt-
k?wa ruskiego c1sruema wynosi 180 cm3 , wysokiego ciśnienia - 6 cm 3 a ci•ni ••
me maksvmalne -15 MPa. • · '
chuZasad~ ~iałania pompki dźwigniowej (rys. 3-88) jest następująca: przy ru-
ręk0Jesc1 ~ w dół ?l~j z przestrzeni A Jest przetłaczany do przestrzeni Ił,
przy ruchu ~s ~ękOJesc1 l w górę olej z przestrzeni B zostaje przetłoczony
p~ez otwo.r~ C 1 D. do .przewodów E i Fi dalej do docisków hydraulicznych,
~l ~oczesme ze ~b1ormka ~zostaje zassana do przestrzeni A następna dowkn
ClU: _O~mocowam~ prz~dm1otu odbywa się przez odkręcanie rękojeści 3 co
um~żliwia spływarue oleju do zbiornika 2, a regulacja ciśnienia - przez pokri•-
canie ~woru przelewowego 4. Maksymalna wydajność użytkowa tej pompki
wynOSI 180 cm3, a maksymalne ciśnienie 6,3 MPa.

Rys. 3-86. Pompka śru •

bowa jednostopniow11

Na rys. 3-86 przedstawiono pompkę śrubową jednostopniową. Pokr~cnni i'

korbą 1 powoduje przesuw tłoka 2 w lewo i olej zostaje przetłoczony prw1.
otwó• J\ do prze\vodów i dalej do docisków hydraulicmych. kt rych tłoczki
poko nują opór sprężyn i dosuw:iją się do przedmiotu, a jcdnoczcsme tłok 3
w zbiorniku kompensacyjnym podnosi się do położenia górnego. Gdy tłoc1kl
docisków hydrau:icznych 'zetkną się z przedmiotem (lub pr1.edmiotami), d
nienic w układzie nagle wzrasta i przedmiot zosb3e zamocowany. W cza I"
odmocowywania (pąkręcanie korbą 1 w od\notnym kierunku) olej z docisk
hydraulicznych i ze zbiornika 4 spływa do komory B pompki. Maksynmln
wydaJność użytkowa tej pompki wynosi 60 cm3 , ciśnienie do 6,2 IPa.
W pompce śrubowej dwustopniowej (rys. 3-87) picnrsza faza działam
bywa sir: tak samo jak w pompce jednostopniowej, lecz po nagłym \\UO
ośn icnia, spowodowanym dojściem tłoczków mocujących do przedmiotu
~l~pUJe tu druga faza, a mianowicie przy dalszym pokręcan111 korbą sprz<: I
wyłqc1n si~ i ustaje przesuw tłoka 2, a zaczyna się przesuwał: w lc\\o li

'biorn1lt rXt/µ
 Orientacyjne ilości docisków hydraulicznych, jakie mogą być przyłączane
do jednej pompki, wynoszą: dla pompki z rys. 3-86 od 2 do 7, dla pompki
z rys. 3-87 od 5 do 16, a dla pompki z rys. 3-88 od 3 do 8, przy czym mniejsze
wartości dotyczą docisków o średnicy łO mm, większe zaś - docisków o śred­
nicy :!O mm. Podkreślić należy, że wraz ze wzrostem ilo5ci docisków przedłuża
się czas zamocowania przedmiotu, gdy zależy '' ięc na szybkim zamocowaniu
przedmiotu - nie można przyłączać do jednej pompki zbyt wielu docisków
hydraulicznych.
3.7.12. Zamocowania ręczne i nożne
W lekkich operacjach wiertarskich, przy obróbce małych otworów, przedmiot
może byc zamocowany ręcznie, bądi za pośrednictwem jakiegoś elementu. np
dźwigni jak na rys. 3-89a, bądź też bezpośrednio Jak na rys. -1 w tabl. 2-7. Tego
Rys. 3-89. Zamocowania ręczne i noine
otatnicgo rozwiązania należy jednak unikać , zwłaszcza gdy uchwyt nic jest
zamocowany na stale na stole obrabiarki, gdyż łatwo jest skaleczyć ri::kc: o n •
. rz~zie.
Niekiedy można również zastosować zamocowanie nożne {rys. 3-891.i), kt6r
ma te: przewagc: nad zamocowaniem ręcznym, że robotnik nu obie rc:cc woln
4. USTAWIANIE I ZAMOCOWYWANIE UCHWYTÓW
NA OBRABIARKACH
4.1 . Uwagi ogólne
Ustawienie uchwytu na obrabinrce polega prawie zawsze tylko na_ ustnlcni11
go, gdyż opieranie go w kierunkach nie mających wpływu na wynik ~bróbk i
przedmiotów w tym uchv.'Ycic znstc:puje się tu przez silne zamocowanie kor
pusu uchwytu do obrabiarki 11• •
Ust al c n i c m uch wy tu n a obr a bi arce nazywamy nada.me mu
określonego położenia w kierunkach mających wpływ na \vynik obrób~i przed-
miotów w nim obrabianych. Ustalenie uchwytu osiąga się przez zet~mę~1c. wy-
kClnanych w nim elementów przemaczonych do tego celu z odpowi~dmm1 po·
wl~rzchniami ustawczymi obrabiarki (np. z płaszczyzną stołu frezarki lub z po-
wierzchniami wrzeciona tokarki).
Ponieważ niedokładności w ustaleniu uchwytu na obrabiarce wpływaj.\ 11j •
nie na dokładność obróbki przedmiotów w tym uchwycie, elementy słu~l\C:I'.!
to ustalania go na obrabiarce należy tak projektować, aby była zapc'" mono
w) 1nagana dokładność obróbki. Również samo ~talenie uchwytu na obrn~1tm:~
I winno być przeprowadzane bardzo starannie, przy czym n3;1ezy ~v. r icnl
C'zcgó:ną uwagę na czystość elementów ustalających uchwytu 1 pow1~r7.c:hn~
11 lawc7.ych obrabiarki (końcówki wrzeciona tokarki, płaszczyzny stołu Crcznrk1
ltd) . .
.Nlcdokladnc u.c;taleńte uchwytu na obrabiarce w kierunku _wym1nru o1Jr6h-
w.~go powoduj~ powstanie błędu ustalenia uchwytu a~ t>, ktory wplywn UJ1' -
ml nn dokładność '''Ymiaru obróbko~ego. Dlatego tez. konstruktor uchwytu
'Przy u t:\\vinnlu przedmiotu w uchwycie konieczność opieran~a prLcd1r11olu
li
ł1 u tnl.mln) występuje bardzo często, ponieważ silne zamoc~wamc, zMlępujricu
1 r ulic, in<iolohy w wiei~ przypadknch odksz.lakić lub uszkodzić przedmiot (po ll 1.
l J N tomi 1 l korpus uchw ytu jcsl zwykle masywnie z.budowany i r.1lyw11y
I l 11 pr ~ u tnwmnlu uchwytu n ohrnbinrcc można unlknqć oplc1tml11, które
W) ononln d1 d \k 1 h cl mcnt(,w lub doklad11lcJ z••J obróhkl
I hnl
powinien zawsze obliczyć wartość błędu au opierając się na założonym przez
siebie sposobie ustalenia uchwytu na obrabiarce i sprawdzić, czy błąd ten nie
przekracza warto5ci dopuszczalnej dla danej operacji. Obliczenie bJędu Ou jest
na ogół łatwe, gdyż uchwyt projektuje się zawsze na określoną obrabiarkę lub
typ obrabiarki, a więc kształt i wymiary powierzchni ustawczych obrabiarki są
konstruktorowi znane.
Jeśli z obliczenia wynika, że błąd ustalenia uchwytu na obrabiarce powi-
nien być mniejszy niż to jest możliwe do osiągnięcia przy zastosowaniu jakich-
kolwiek elementów ustalających uchwyt. oznacza to, że elementy te nie mogą
być w danym przypadku zastosowane i uch\vyt musi być ustalany na obrabiarce
przez regulowanie jego położenia za pomocą narzędzi pomiarowych, np. czuj-
nika.
Elementy ustalające uchwyt na obrabiarce spełni:iją następujące zadania:
1. Umożliwiają osiągnięcie założonej dokładności ustalenia uchwytu, a więc
zmniejszają rzeczywisty błąd o. do wartości dopuszczalnej, obliczone) przez
konstruktora. To zadanie spełniają elementy ustalające uchwyt w przypad-
kach, gdy nie można regulować położenia uchwytu na obrabiarce, jak np.
przy ustalaniu uchwytu tokarskiego bezpośrednio na końcówce wrzeciona to-
karki.
2. Ulatwiają i przyspieszają ustalenie - w granicach dopuszczalnego błęd u
a11 - uchwytu, którego położenie na obrabiarce może być regulowane i który
możnn by ust:ilić za pomocą narzędzi pomiarowych.
J. Upraszczają budowę korpusu uchwytu. Takie clcmenly stosuje się głów­
nie do uchwytów które mają być ustalone na obrabi:.irce w dwóch różnych
poJozcninch podczas jednej operacji. Przykładem takiego e!C'mcntu może być
pochyła podstawa 1 (rys. 4-1), która służy do ustalania uchwytu wiertarskie-
go :? do wiercenia otworu B w przedmiocie. Otwor A wierci się w położeniu ,
gdy uchwyt jest ustalony bezpośrednio na stole wiertarki. Bez zastosowania
tej pochyłej podstawy korpus uchwytu musiałby mieć kształl i wielkość 3ak
na rys. 4.-2.
1 lu1rk1 praktycznie ogranicza zakres stosowania uchwytu tylko do tej obrabinr•
~ Wh ?;'i~ W
lly11. 4-1. Uchwyt wicrlnrskl do wicr-
cun!a dwóch otworów ustalony nu po-
chylej podslnwlc
b) eiementy ustalające na obrabiarkach uchwyty wykonujące podczas obrób-
ki przed.miotów ruch prostoliniowy (uchwyty frezarsk.ie, do obróbki na wier-
tarko-frezarkach itp.);
c} elementy ustalające na obrabiarkach uchwyty pozostające w spoczynku
podczas obróbki przedmiotów (np. uchwyty wiertarskie}.
~emen~y. ustalające i zamocowujące uchwyt na obrabiarce należy - jeżeli
to Jest mozliwe - kszt:iłtować tak, aby uchwyt mógł być używany na róź:·
nych obrabiarkach, co ułatwia i uelastycznia działalność warsztatów produk-
cyjnych obróbki skrawaniem.
4.1. Usfałanie I zamocowywanie uchwytów wykonujących ruch
obrotowy
„.l.f. Elementy ustalające i Hmocowujące
Uchwyty można centrować na to ka r ka c h (ustalać według osi obrotu wrze-
ciona):
a) na dwóch kłach osadzonych w stożkowych gniazdach końcówki wric-
ciona i tulei konika (trzpienie tokarskie stałe i rozprGżne); powierzchnlnml
us~ającymi uchwytu sq w tym przypadku nakielki wykonane na obu jogo
koncach);
b~ w stożkowym gnieździe końcówki wrzeciona, bez podparcia lub z pod-
parciem uchwytu na drugim końcu kłem konika (np. trzpienie tokarskie) ;
••lcmentem ustalającym uchwyt pa obrabiarce jest chwyt stożkowy korpu u
uchwytu (_rys. 2 w tabl. 4-1), natomiast w p rzypadku dodatkowego podpierani
klc:n koruka (zwykle obrotowym) kieł ten spełnia funkcję elementu podpo-
rowego;
c) na.zewnętrznych p~wicrzchniach końcówki wrzeciona, przy czym uchwyt
tTl07e byc wycentrowany i zamocowany na koi1cówce wrzeciona albo bezpo śn d-
1110,. albo za pośrednictwem tarczy zabierakowej do uchwytów tokarski1•h,
w pierwszym przypadku elementami ustalającymi uchwyt są odpowiednio tł•>
końcówki wrzeciona (gwintowa, stożkowa) ukształtowane powierzchnie kor-
11usu uchwytu, w drugim zaś przypadku - wkładka centrująca, któr,t łqczy
ucl1wyt z tarczą zabierakową (pośredniczącą) do uchwytów tokarskich o -
11 1 ną na końcówce tokarki.
Ustalanie uchwytu 1 bezpośrednio na końcówce wrzeciona 2 (rys. 4-3) lo-
 Tablica 4-1. Ustalanie i zamocowywanie na obrabiarkach uchwytów, klóre wykonujq
ki, do której elementy uchwytu ustalające go na niej zostały dopasowane.
podczas obróbki pnedmiotów rueh obrotowY
Przeniesienie uchwytu na inną tokarkę o takiej sameJ końcówce wrzeciona
może spowodować znaczny nawet niekiedy błąd au (w danym przypadku nie-
Rysunek Objaśnienie
współosiowość uchwytu z wrzecionem) na skutek różnic w zużyciu końcówek
i biciu wrzecion. Nawet uchwyt zakładany wielokrotnie na jedną obrabiark<:
będzie po pewnym czasie wykazywać niewspółosiowość z wrzecionem wskutek
nierównomiernego zużywania się powierzchni koilCÓ\\."ki wrzeciona i wzrasui- 1.
jących luzów między wrzecionem i uchwytem. Dlatego też bezpośrednio na
koncówce wrzeciona ustala się zwykle duże uchwyty do niezbyt dokładnej ob- l. Trzpień tokarski wycentrowany w
róbki, które ze wzgl~du na ich masę pożądane jest osadzać możliwie blisko kłach. Zabieranie trzpienia w ruch obro-
przedniego łozyska wrzeciona, w celu uniknięcia zwisu uchwytu i zbyt wiel- towy odbywa s1~ za pomocą zabierak.a I,
kiego obcląicnia łożysk tokarki. osadzonego na spłaszczonym końcu
trzpienia.
Ustalanie uchwytu 3 na końcówce wrzeciona za pośrednictwem tarczy za-
bierakowej do uchwytów tokarskich 1 (rys. 4-4) umożli~ia przenoszenie uchwy-
tu z jednej obrabi;:irki na drugą, bez względu na kształt 1 wymiary końcówki
wrzeciona, dzięki znormalizowaniu w tych tarczach, otworów służących d 1 2.
cenh'owanh i zamocowywania uchwytów (tabl. 12-119) oraz wkładek centru· 2. Uchwyt zaciskowy tokarski wycen-
jących 2 (labl. 12-29). Poza tym ustalenie uchwytu za pośrednictwem tarcr.:11 trowany chwytem stożkowym w gnu:i-
jest znacznie dokładniejsze mz ustalenie bezpośrednio na końcówce wrzecion , dzie końcówki wrzeciona obrabiarki J 7.Ą·
gdyż otwór centrujący A i czoło B tarczy wykańcza się po założeniu jCJ 11 mocowany za pomocą śruby dwustron·
końcówkę wrzeciona tokarki, na której tarcza ma byc uzywana. co zapc\\nl nej 1, przewleczonej pnu wrzeciono,
wspólosiowość otworu A tarczy z wrzecionem i prostopadłość czoła B do o Podkładki 2 i nakrętki 3.
obrotu wrzeciona.
Tarcze zabierakowe do mocowania uchwytów spc"jalnych na toknrkn h
z kołnierzowymi i stożkowymi końcówkami wrzecion są znormalizow n
3. Uchwyt tokarski, wycentrowany n1
(tabl. 12-117 i 12-118). Znormalizowane są także półwyroby tych tar
końcówce wrzeciona tokarki za po'red·
(tabl. ] 2-120).
nictwcm tarczy zabierakowej do uc:hwv•
.Ka tokarkach rewolwerowych uchwyto'\'YCh uchwyty są osadzane na k tów tokarskich 1 i wkładki cen1rui11cc1
cówce wrzeciona, tak samo jak na tokarkach. ~a tokarkach karuzclow do uchwytów 2 (patrz tabl. U-29). Uch ·
uchwyty sq umieszczane na stole obrabiarki i centrowane za pomocą l j W}t jest przymocowany do tarczy l 1.-.ch:•
ncj 1> wkladki osadzonej w centrującym otworze \\alcowym, wykonnn rema śrubami 3, które są prl lotonc:
w stole obrabiarki (tabl. -1-1, rys. 5). przez gładkie otwcry w korpusu• I uc.li
Na szlifierkach do szlifowania na okrągło uchwyty centruje si · t k \\-j°t\l i wkręcone w gwintowane umory
jok na tokarkach. W przypadkach gdy szlifierka jest zaopatrzona w sp w tarczy 1. W przypadkach gJy lhy
tarczę do uchwytów, osadzoną na stale na ko11cówcc wrzeciona pn:cdr przeszkadzają, śruby molna urnu: 1
wcgo, kształt i wymiary elementćrw centrujących uch\'.:yt nalezv dosl jale na I}"Sunku prawym, wykorzyatu1 c
do tej tarczy. Wyminry i tolerancje powierzchni ustawcr.· eh t 1kich tnr do tego celu gładkie otwory w 111rcxy I
wskazówki dotyczące osadzania na nich uchwytów obróbkowych są poCI '" i wykonując otwory gwintowane: w km ·
zazwyczaj w instrukcjach obsługi dołqc?an~·ch do obrabinrck prtt:z wytw t pusic uchwytu.
Na obrabiarkach do kół r.<:batych uchwyty centruje si~ nnjcr" 1 j ł
otworC!m w korpusie uchwytu na s pccJalnym 1rzp1cnlu (tl1bl 4-J, r~ 7 •
<lzonym w stożkowym gni<•żdzlc stołu obrabinrki (slrug11rk1 ty1111 ~In 11 I I
low ). h11dż tc~ 7.tl 1>omocq wyst<:pu wolco\\cgo lub wklndld Ctłllrn
w otworze stołu, jale nn tokarkach karuz<•ło\\yc h (frcr.ru kl oliw c Int \\f) I
Wrr>"zci1• podohni<• j.1k na toknrknch, w kl irh ( liflcrk1 1)' 1111 t 1 •f') tuh • I 4. Uchwyt tokarski osadzony bc1po·
średnio na gwintowej końcówce wr ie·
kowym g11i1•Mzi• "1 Zf'Cli.llln i podp11rd1 m n d1 UJjlm ko 1cu kl m li 1 I
ciona tokarki.
trzymk11
 Tablica 4-1 (rd.) Ka dłutownicach i na uniwersalnych stołach obrotowych uchwyty centruj•
:.ię
zwykle otworem na trzpieniu osadzonym w stole lub jak na tokarkach ka·
Rysunek Objdnienic ruzelowych.
Przykłady ustalania i zamocowywania na obrabiarkach uchwytów wyko-
5.
nujących podczas obróbki przedmiotów ruch obrotowy podano w tabl. 4-1 .
5. Uchv.-yt wycentrowany za pomocą
wkładki specjalnej J na stole tok.3r~ 4.2.l. Błąd ustalenia uchwytu
karuzelowej i zamocowany śrubami mło­
teczkowymi 2 i oaluętlwni 3. Większe wartości błędu "• przy centrowaniu uchwytów n a wymienionych ohrn-
hlarkach występuj:i
wtedy, gdy centrowanie odbywa się za pomocą wkładki
ntrującej (rys. 4-4) lub czopa centrującego (rys. 9 w tabl. ł-1), w obu tych
6. przypadkach występuje bowiem luz który powoduje niewspółosiowe polozc·
nic uchwytu wzgl~em wrzeciona obrabiarki. W innych przypadkach centrowa·
6. Uchwyt szlifienki wyccntrow:my n:s nln uchwytów (np. przy centrowaniu uchwytu tokarskiego ch\.\~ytem stozkowym
walcowym występie tarczy 1 osadzonc1 w gnieździe końcówki wrzeciona) błąd o„ osiąga mnie}Sze wartości i dlatego
na końcówce wrzeciona i zamocowany ograniczymy się do om6wienia jedynie ceńtrowania za pomocą wkładki h1h
erze.ma śrubami 2. <ropa.

7.

7. Uchwyt wycentrowanym ur,>ieruu 1

osadzonym w stole strugarlt.i do kćl 7(
b:rcych typu M.aag i z:amocow:iny t rttml
śrubami 2.

'1·5. Centrowanie uchwytu na

tarczy do uchwytów

Pr:y ustalaniu korpusu 1 uchwytu tokarskiego na tarczy 1abicrakowcj

pomocą wkładki centrującej 3 przymocowanej na stałe wkrętami do l4r
8. (rys. 4-5a) wyst<:pują mi~zy wkładką i tarczą oraz wkladkq i korJIU•
t l uchwytu luzy Wl i W,, które powodują niewspółosiowość korpusu I
8. Uchwyt do strupnia kół xę l 1
I d m tarczy 2, a więc i niewłaściwe położenie kołka ustalaj ącego I (luli
wyccncrow:iny w noikowym gn d
o dl.!mcntu ustalającego przedmiot) względem osi wrzeciona obraui1u ki.
wrzecion.a obnabiarki, nmocow ny Cr
1 'j l•k11n ustaleniu uchwytu maksymalny błąd Ou wynosić może
bą dwusuonną I jak na rys. 21 rod1 11
podcnymkl! 2. W1 +W,+To·
<1u = 2 (4.l I
9.
'l'a• - tolc1·11ncja wymiaru a' (odległość osj kolka ustalają cego 4 od o•i
Iu u 1 Im ytu),
11
11 Jwl1 k ry luz w pasowaniu wkładki 3 z tarczą 2
W, «H ·r„) Cd' - T,")
11 Jwl• k.11 y lu w pnso anlu "11 dl I 3 kMpu cm l
 W przypadku użycia znormalizowa.n ej wkładki rodzaju A wg tabl. 12-29 Tablica 4-2. Ustalanie ł :camocowywanie n a obra blar kacb uchwytów, które w koauJ"
7
i tarczy wg tabl. 12-118 lub 12-119, luz W 1 = 0,01 mm, a luz W1 wynosi dla podczas obróbki priedmiotów ruch prostoliniowy
wkładki </) 63: W1 = 0,037 mrn i dla wkładki (/:> 110: Wa = 0,044 mm.
W przypadku użycia znormalizowanej wkładki rodzaju B wg tabl 12-29 Rysunek
Objafu.ic.nie
luz W 2 =O, ponieważ wkładka jest wtłaczana w otwór korpusu 1 {rys. 4-5b),
zaś luz W1 = 0,044 mm.
1. Ustalanie uchwytu na dwóch czopacb J
Jeżeli z obliczenia wynika wartość błędu o„ większa niż dopuszczalna za pośrednictwem :znormalizowanych hAr-
w danej operacji, to uchwyt musi być ustalony na obrabiarce w inny sposób. I. tow:mych tulejek 2 (tabl. 12-32), kcórc są
np. przy uzych.. czujnika. wtłoczone w otwocy w korpusie uchwytu.
Rozwiqzanic to stosuje si~ gdy uchwyt ma
być wielokrotnie zak.':!dmy na obrobiark~.
4.3. Ust1l1nle I zamocowywanie uchwytów wykonuj,cych ruch Znormalizowana zaślepka 3 (tabl. 12·3-ł)
prostolinlowy %llbezp1ccza otwór w tulejce przed :unrc-
a.yszczenicm. Uchwyt pnymocowuie 11c
Frezarki, wiertarko-frezarki i inne obrabiarki. w których ruch posuwowy do stołu obrabiarki dwiema ~rubanu 4 (ratil.
prostoliniowy wykonuje stół, mają wykonane w stole rowki teowe, równolegle 12-50).
do kierunku jego przesuwu. Rowków tych jest zawsze w stole nieparzysta ilość, 2.
a środkowy rowek, który jest wykonany dokładniej niż inne {patrz tabl. 12-150) 2. Rozwiąz:lnie o zastosowa.n iu jak na rys. J,
służy do ustalania uchwytów obróbkowych. .Tako elementy ustalające uchwyt
lecz dla przypadku gdy otwory na tulcikr :i
nieprzelotowe. Znormalizowana v.lkladltn f
na obrabiarce są stosowane:
a) znormalizowane c z o p y u s t a I a j ą c e do uchwytów i przyrządów z otworem gwfotowanym {tabl. 12-33) sluty
do wyc:iągania tulejki z otworu w Jc:orpuuc
(rys. 4-6 i tabl. 12-30), uchwytu.
b) znormalizowane k a mi en ie ust a la j ą ce, przykręcane do korpusów
uchwytów (rys. 4-7 i tabl. 12-31),
c) wpusty ruchome, osadzane przylgowe (H/j) w rowkach uchwytów 3. Uchwyt ustalony na secie dwoma lu!.
i suwliwie (H/h) w stole obrabiarki (rys. 4-10). mieniami 1, które są pnyk.r~cone do kor-
Do ustalenia uchwytu potrzebne są dwa czopy ustalające lub dwa wpusly. puru w~tami 2, i pzzymocowany do ~1<.>11
W przypadku ustalania uchwytu na czopach (rys. 4-6b) w środkowym rowku ate:rcma śrubami 3 osadzonymi w bocznych
stołu umieszcza się w odpowiedniej odległości dwa czopy, których szerokość b rowkach stnłu. Uchwyt raki mo:tna zakUJ ,
jest dopasowana suwliwie do rowka w stole, i na ich część walcową wyat • tylko na obrabiarki o talticj samc1 odlcglok1 11
Jącą ze stołu nakłnda się uchwyt dwoma otworami v.'Ykonanymi w korpusi , mi~ rowkami w sro!c, albo 1.neba go u
Jetr uchwyt ma być zakładany na obrabiarkę wiele razy, w celu uniknłc:cJ mocowywać jak na rys. 4, t j. nic wykoriy•
uszkodzenia otworów w miękkim zazwyczaj korpusie, zakłada się go na obra stując wycięć w korpusie. Takie rozwąr.anlc
biarkę nie bezpośrednio otworami, lecz tulejkami, które S4 wtłoczon e w ko :z.amocow:inia nic jest zalecane, chyb:i ze rr c
pus (tabl. 4-2, rys. 1 i 2). ,,,.iduje si~ ufywanic uchwytu tylko na <'kn:
łlonej obrabiarce.
b}

4. Uchwyt ustalony dwoma wpustami ru

Rys. ~-ft Ustalanie uchwytu na stole> obrabiarki w. pomoc:!\ dwóch CWJ>ÓW chomyml 1, które są osadzone priylgowo
t•yc h w rowku A w korpusie uchwytu, Uclnry1
jest przymocowany do stołu obrabłarkt
czterema dociskami 2.
 W pnypudku ustnlnniri uchwytu dwoma .k mir ni unl ustnlającymi l (rys.
4-7 t tabl. 12-31) kamienic te są osndzonc na stałe w dwóch rowkach na kon- samego uchwytu w dwóch lub więcej różnych położeniach. W uchwytach z Jm„
cnch korpusu (rys. 4-7) lub w jednym rowku, biegnącym przez całą długość mieniami trzeba w takich przypadkach wykonywać kilka par rowków i pr~c­
korpusu uchwytu, i przymocowane wkrętami, a ustalenie polega na umieszcze- nosić kamienie z jednej pary rowków do drugiej.
niu go na stole obrabiarki w takim położeniu, żeby wystające z niego części Przy ustalaniu uchwytów na obrabi.'.lrkach za pomocą czopów ustalających
kamieni weszły w środkowy ro'\\-ek stołu obrabiarki. Kamienie mają szero- trzeba si~ liczyć z możliwością wystąpienia kątowego błędu ustalenia uch\vyl11
kość nomin al ną równą szerokości rowka t.eowego w stole (tabl. 12-150). Ou (rys. 4-9), którego maksymalną wartość oblicza się ze wzoru
Zarówno otwory na czopy ustalające, jak i rowki na kamienie należy
w uchwytach rozmieszczać możliwie daleko od siebie, gdyż w ten sposób Td +Trł- T11 -I
tgow ==~~~~~~-'-~~~-..c....
Tb·-l-2e+2e,
[4 .2)
zmniejsza się błąd kątowy ustalenia uchwytu na obrabiarce, nieunikniony a
z powodu luzów między elementami ustalającymi uchwyt i obrabiarką. gdzie: e - odchyłka współosiowości otworu w tulejce względem jej powierzchni
Ustalanie uchwytów za pomocą czopów ustalających ma w poró\\o-naniu %ewnętrznej, e1 - odchyłka symetrii czopa walcowego względem pł:iszczyzn IJ,
z ustalaniem za pomocą kamieni następujące zalety:
1. Do każdej obrabiarki dorabia się tylko dwa czopy ustalające, dopasowa-
ne do środkowego rowka w stole, podczas gdy kamienie trzeba wykonywać
po dwa do każdego uchwytu.
2. Ponieważ wszystkie czopy ustalające, bez względu na ich wielkość, majq
jednakową średnicę <J> 16h6 części walcowej, każdy uchwyt z dwoma olwornmł
o <J> 16H7 może być zakładany na każdą obrabiarkę zaopatrzoną w czopy ustn
łające, bez względu na szerokość rowka w stole tej obrabiarki. Przenoszeni•
uchwytu z kamieniami ustalającymi na obrabiarkę z rowkami o innej szc1'
kości zmusza do wymiany kamieni na inne lub, gdy rowek teowy w stole j l
szerszy od kamienia, do dosuwania kamieni tylko do jednej ścianki rowk:i, ro
stwarza niebezpieczeństwo niedokładnego ustalenia uchwytu na obrabiarce.
3. Otwory ustalające w korpusie uchwytu są znacznie mniej narażon.-• n A.-~
~
~~~~?~=====---~~---===-~~·~~
uszkodzenie niż wystające kamienie, które poza tym mogę przy zakładaniu
uchw}'tu spowodować uszkodzenie powierzchni stołu obrabiarki lub rowk t
w stole, zwłaszcza gdy uchwyt jest duży i ciężki. Wystające kamienic unicm
liwiają również dogodne ułożenie uchwytu na półce w przechowalni ucll\\.V /f~
tów. Hys. ·t-9. Błąd kątowy Ou przy usWaniu uchwytu na stole !rezarki za pomocą dwóch
4. Przez wykonanie w odpowiednich miejscach korpusu trzech (rys. 4 ) I 11 l-:Z.OPÓ'l: uslalajqcych: 1 - korpus uchwytu, 2 - tulejka, 3 - cz.op ustalający
czterech otworów na czopy ustalające uzyskuje się możliwość ustalani 1 I
Ponieważ: a) pasowanie znormalizowanego czopa z tulejką jest suwliw1•
(l(Jll7/h6, b) odchyłkę współosiowości e przyjmuje się zwykle równą 0,0025 mm,
) odchyłka e 1 w znormalizowanych czopach jest równa 0,01 mm (tabl. 12-30),
na stosować powyższy wzór w postaci uproszczonej

tg a„=
T"+ Tt>·+0,054
[4.2a]
a
BI, d n. powoduje skręcenie elementów ustalających przedmiot, przez co
1 l~puje błąd ustalęnia przedmiotu analogiczny do pokazanego na rys. 2-'70.
I d l "n n:iltży obliczać podobnie, uwzględniajqc kształt i położenie powic•rzch-
łl obr nhinnych przedmiotu względem czopów ustalających uchwyt na obru
ł lar t:c W prnktyce można błąd Gu znacznie zmniejszyć przez dosuni~ci~ obu
IJ ÓW i korpUSU Uchwytu do jednego Z boków SrOdkowego rowka StO}U obnr
11 kl pn d przymocowaniem uchwytu do stołu.
V. pu1Ly r'łr.ho1n" 2 (rys. 4-10) nadają s i ę szczególnie do ustalania du~ych
I kich uchwytów, gdyi wtedy można je przesuwać po stole i po nnd1111lu
•• • n go J>Ołotcnln wsunąć ~ obu końców wpusty.
I ni otworów n cz.opy l 1b r •W w n 1 kami ni albo wpu lv powłnuo
n dol ł dn~ml w) r I m ntaml Wlt loJ 1cyml 1u lmwt
 Tablica oł-3. Ustalanie i zamocowywanie na obrabiarkach uchwytów pozostający<'ll
w spoczynku podczas obróbki l)rzedmiotów

Rysunek Objaśnienie

Rys. 4-10. Ustalanie uchwytu frezarskiego

za pomocą d\vóch ruchomych wpustów 1.
I. Uchwyt wiertarski ruchomy ustalany c1n
Uchwyty ustalane w środkowym rowku stołu obrabiarki można przymoco-
wiercenia czterema specjalnymi nóżkami
wywać do stołu: wysokimi 1. Do zakładania i wyjmow:ln1.1
a) dwiema śrubami do rowków teowych (tabl. 12-50) umieszczonymi w środ-
przedmiotów obrabianych stawia go sic; 1111
kowym rowku stołu (tabl 4-2, rys. 1); sposób ten, bardzo często stosowan~.
znormalizowanych nóżkach 2, które chro111.1
wymaga ostrożności przy zamocowywaniu uchwytu, gdyż można łatwo uszko-
przed uszkodzeniem tulejki wiertarskie ,'/.
dzić dokładnie obrobiony rowek teowy, którego głównym przeznaczeniem jes
ustalanie uchwytów,
b) kilkoma śrubami umieszczonymi w bocznych rowkach teowych stołu
{tabl. 4-2, rys. 3); tak zaprojektowany uchwyt można właściwie używać tyłku 2.
na obrabiarkach o rozstawieniu rowków w stole równym r ozstawieniu rowków
na śruby w korpusie uchwytu; na innych obrabiarkach trzeba go zamocowy· 2. Uchwyt wiertarski ruchomy, przeznnczo
wać jak niżej (w punkcie c), tj. nie wykorzystując rowków w korpusie uchwytu ny do wiercenia w przedmiocie otwon\w
c) kilkoma dociskami i śrubami umieszczonymi w bocznych rowkach stołu przez tulejki 2. Ustalany jest na stok w1
{tabl. 4-2, rys. 4); ten sposób pozostawia swobodę wyboru miejsc zamocowani stępami 1 korpusu, których ma po a.tery
uchwytu. w ścianach A i B.

4.4. Ustalanie i zamocowywanie uchwytów pozostajctcych

w spoczynku podczas obróbki przedmiotów
Do uchw_ytów pozostających w spoczynku podczas obróbki przedmiotów nalł!łq
uchwyty wiertarskie, uchwyty do przeciągania {głównie wewnętrznego}, uchwy
ty do gładzenia (honowania) itp.
Uchwyty wiertarskie dzielimy na ruchome i nieruchome.
Do uchwytów wiertarskich ruchomych zaliczamy uchwyty, które podt ' fi
operacji _,_ między kolejnymi zabiegami - trzeba ustalać na stole obra bt 11 I
w różnych położeniach. Uchwyty takie nie są przymocowywane do stołu, n J1
dynie przytrzymywane niekiedy ręką (mniejsze uchwyty, które pod działnnli 111
sił skrawania mogłyby się obracać).
Do uchwytów wiertarskich nieruchomych zaliczamy uchwyty, któr" ni
zmieniają swego położenia na stole obrabiarki podczas całej operacji ':>o I•
głównie uchwyty do obróbki na wiertarkach promieniowych i wiciowi hi
nowych. Uchwyty te są zwykle przymocowywane do stołu obrabiarki J 111 11
lub śrubami, które osadza się w rowkach teowych stołu.
Ustalenie uchwytu wiertarskiego ruchomego polega na postawi1•nl11 l o Ił
stole nóżkami (rys. 4-lla, b) lub nie wielkimj występami w korpusie, Ulłlqfi 1
c)
3. 3. Uchwyt wiertarski ruchomy do wicrcciii.1
w przedmiocie dwóch otworów przez tulcil.1
1 i 2. Uchwyt jest ustalan.y na stole nó:tk 1
mi 3 i powierzchnią A korpusu &tykai11c11 SI\'
z listwą ustalającą 4 zamocowaną nn M1•lc,
Listwa 4 ułatwia nadawanie ucbwyww1 111
przemian takich położeń, w których o• 1u.
lejki 1 lub 2 pokrywa się z osi:i wr:.:c.:!1>11 1
wiertarki.
4.
4. Rozwiązanie podobne do poprzcJnil·~o
z tą różnicą, że w podstawie 4 zastępuiqc1:1
listwę są osadzone dwa kolki ustalajqce 5
ograniczające przesuw ucł;lwyru, dzięki i:n· .
mu ustalanie go w dwóch żądanych poloż1 •
niach w odległości a polega jedynie na dus11

~
nięciu go do listwy 4 i do jednego z kotków 5
W charakterze nożek 3 ufyto kolki oporOW<'
(rnbl. 12-4).

lł)'IJ ~ 11 u 11w t
 Tablica J-3 (cd.)
Rysunek O!>jaśnicnie
5.
5. Uchwyt wiertarski ustalany plasiayzna-
mi A i B korpusu do wiercenia Otv.'OŃ>W
przez tulejki 1 i 2, a płasz~ C i odchyl-
ną nóżką 3 - do wiercenia przez tulej kę 4.
6.
6. Uchwyt do pncciuania olworu wicin·
rowkowego ustalony na tarCZY przcciuark1
plaszc:zy2n4 A i występem ccntruj'cym B.
Uchwyt jest przymoa>w:my do tarczy śru·
bami 1.
7.
7. Uchwyt do przecluania ro\\k.a C w prud
miocie P ustalony jak na rys. 6 oraz dod:atJi
wo wypustem 2.
wiertarki; wymiary te muszą jednak być większe od szerokości rowków w stoli
wiertarki, gdyż w przeciwnym razie nóżki mogą wpadać w rowki podczas prz1
suwania uchwytu.
Nóżki do uchwytów wg rys. 4-llb są znormalizowane (tabl 12-122). Uchwy„
ty wiertarskie nieruchome nie mają zwykle nóżek, a stykają się ze stoi• 111
obrabiarki większymi płaszczyznami korpusu.
Jeśli kształt korpusu uchwytu nie umożliwia nadania mu wszystkich 1qd
nych położeń, to stosuje się dodatkowe elementy ustalające 1>, bądż przymu• u „
wane na stałe do korpusu (tabl. 4-3, rys. 5), bądź też stanowiące oddzieln:i c \ •
(rys. 4-1).
Uchwyty do przeciągania wewnętrznego są ustalane zwykle podobnie cln
uchwytów tokarskich, tj. walcowym występem korpusu lub za pomocą wkl:icll
w otworze tarczy czołowej obrabiarki. Uchwyty te są przymocowywane du
płyty śrubami wkładanymi w rowki teowe tarczy (tabl. 4-3 rys. 6).
Przykłady ustalania i zamocowywania na obrabiarkaeh uchwytów wicrlt11 •
skich i uchwytów do przeciqgania podano w tabl. 4-3.
u W pewnych przypadkach - uniwersalne stoły pochylne.
 3. Z der z a ki, które służą do ograniczania przesuwu narzędzi pode. 11
obt"óbki przedmiotów. Zderzaki - w postaci pierścieni, kamieni itp. - aq
zwykle przymocowywane do odpowiednich elementów obrabiarek, nie są wi4'<'
prawie nigdy częściami uchwytów, lecz tylko ich uzupełnieniem.
Zależnie od charakteru operacji do ustalania narzędzi może być potrzebny
jeden lub więcej z powyższych rodzajów elementów.

S.1. Ustawiaki
Ustalanie narzędzia według ustawiaka polega na zetknięciu ostrza narzędzia 1
(rys. 5-1) z płytką ustawczą do narzędzi 2, przyłożoną do gładko i dokładna1•
obrobionej powierzchni roboczej A ustawiaka 3, który jest przymocowany do
\ korpusu 4 uchwytu. Aby narzędzie po ustaleniu znalazło się w żądanym poło7.c „
niu w stosunku do przedmiotu obrabianego w tym uchW;>cie, powierzchnia A
ustawiaka musi znajdować się w ściśle określonej odległości od powierzchnl
ustawczej uchwytu, na której będzie spoczywać odpowiednia powierzchnłn
ustalająca przedmiotu obrabianego. W omawianym pl'Zypadku, aby można byłh
w przedmiocie uzyskać przez frezowanie wymiar' a, powierzchnia A ustawhll((l
5.f .· Rodzaje elementów ustalających narzędzia powinna znajdować się w odległości c = a - b od powierzchni ustawczej U
uchwytu.
Us ta l en i e n ar z ę d z i .a; czyli nadanie mu określonego położenia wzglę­
dem przedmiotu obrabianego, może być:
a) bezpośrednie, jeżeli do ustalenia narzędzia wykorzystuje się bezpośrednio
powierzchnie przedmiotu obrabianego,
b) pośrednie, jeżeli do ustalenia narzędzia wykorzystuje się e 1 em en t
ust a 1 aj ą cy n ar z ę dz ie, .2llajdujący się w uchwycie.
Ponieważ bezpośrednie ustalanie narzędzia trwa zwykle dość długo, a do-
kładność ustalenia zaleiy w znacznej mierze od umiejętności robotnika obsłu•
gując:ego obrabiarkę, przy projektowaniu uchwytu należy - jeśli jest to po-
trzebne i możliwe - przewidzieć odpowiedni element ustalający narzędzie, gdyf:
przez to skraca się czas jego ustalenia.
Ushlenie położenia narzędzia względem przedmiotu z.a pośrednictwem od·
powiednich elementów wbudowanych w uchwyt stosuje się głównie w opel"' •
cjach frezarsldch i wiertar.lkich, ponieważ w tych operacjach ustala się nan«:• Rys. 5-1. Ustalanie narzę­ Rys. 5-2. Określanie blędu On ustalenia nan:<;dz.I
cizie na wym iar obr 6 b ko wy położeni a (patrz p. 10.4.1). Przy in· dLia przy utyciu ustawiaka przy utyciu ustawiaka i płytki ustawcze.}: l -
nych sposobach obróbki występuje często ustawianie narzędzia na wym i n r i płytki ustawczej ustawiak, 2 - płytka ustawcza, 3 - kolek u·
stalający, 4- korpus uchwytu
o b r ó b ko w y p o w i e r z c h n i (np. na średnicę powierzchni obrabianej
przy toczeniu), przy czym ob..róbka odbywa się w kilku kolejnych pr„cj&cl • h
Błąd ustalenia narzędzia on (patrz p. 10.4.4.1) przy użyciu ustawiaka i płytki
narzędzia, połączonych ze zmianą jego polożenia w kierunku wymfaru obr6h
kowego. Przy takiej obróbce ustalenie narzędzia za pomocą dodatkowt'go •I u lawczej (rys. 5-2) równa się sumie tolerancji: Tn• wymiaru n', który okrcd,1
J>Ołozcnie płaszczyzny ustawczej ustawiaka względem odpowiedniego elementu
mentu w uchwycie byłoby bardzo trudne, a często w ogóle niemożliwe, 1 dl
• lłltr\ l ojąccgo przedmiot, i tolerancji Tb grubości b płytki ustawczej do nnrz(Jdotl
tego zastępuje się je albo ustawianiem narzędzia wg podziałek nn odpowlrll
(lł1hł 12-17)
nich mechanizmach obrabiarek, albo za pomocą zdejmowania tiw. próbnyd1
wiórów. a. = T •.+ Tb [5.1)
Rozróżnia się trzy rodzaje elementów ustalających narz~dzia :
C:1lyuy narzędzie ustalało się przez bezpośrednie zetknięcie go z powi~r7.ch·
1. Ust '.lwi a ki, które służą do ustalania nan:~i w kiurunku wyml rów 111 1\ ui:tnw1:tka, wówczas wymiar c byłby równy a, ale wtedy nnrzęd:dc przy
obróbkowych przed rozpoczęciem obróbki przedmiotów. k tdy111 prtc•jsciu nad ustawinkicm (podczas pracy uchwytu) dotykałoby itu
2. Elementy prownclzqc„, ltt(iw shu·1do11 tnh1nl I J>t 1\ I 1111111lohy flU uszkodzić lub •. 11110 ulr•c uszkodzeniu. Dlatego lt>i nor7.r,rl1.lrl
nor11;dd Jub tylko do ich JH "" n(I ni nocJc.r.nn o1Jr6bkl ł rr. dmlot(łw I 11 tall! h: za 1>0 rctJn1rt" · m 1)1 tkl 11 1 1wctl"j, kt6rq po ustalt•niu nRrtc,'Ch:lu
todrnju •I mcnl6w nnl t. 1ul J w 11ar klo I wyt ex nik or „ Wf""' 1 • JI041 nh,r,o, d1 kl • 11111 111wta11jc 11111,.'d~y u~lowl 1kł11m r n ~
ko11 O\ 111 1 I 1 11 równy •lniłl ł t•I ~I

Tablica 5-1. ustalanie narzędzi względem uchwytów za p0mocą ustawlak6w
Objaśnienie
Rysunek
1. 1. Ustalanie frcza urc::zowcgo uzystronncio
za pomOQł ustawiaka górnego 1 (tabl. 12-18)
i płytki ustawczej 2, przykładanej do usta-
wiaka kolejno w położeniu poziomym i p!o-
noW)-m.
2.
2. Ustalanie frcu promicntoweao wypukłe­
go za pomocą specjalnego ustawiaka 1
i dwóch płytek ustawczych 2.
3.
3. UsUllanie frcza kształtowego 23 pomoct
specjalnego ustawiaka 1 i dwóch walea.k6w
pomiarowych 2.
„.
4. Ustalacie in.aego frez.a k.,.qu.)10 o
opane na tej samej zasadzie co poprzednie.
s.
5. Ustalanie Crcza za pomoą spccµ!nc o
odchylnego ustawiaka 1, bez użyci11 pif'
ustawczych..
6.
6. Ustalanie nob 10\oln~ en 1 do IO
czoła przcd'Jbiotu. Dn u1u1lcn a lu
wia.lc 1 i plytb ll tlWc:i.11 J,
Trzy wielkości płytek ustawczych do narzędzi o grubości b r6wn<'J I
i 5 mm są znormalizowane {tabl. 12-17). W celu uniknięcia pomyłek przy ul
laniu narzędzi, w każdym w:irsztacie obróbki skrawaniem powinny byt .to
wane płytki ustawcze tylko jednej grubości.
Znormalizowane są również cztery rodzaje ustawiaków (tabl. 12-18). Opn
ustawiaków znormalizowanych stosuje się niekiedy ustawiaki spccj!ilnc, 1•ł6
nie do ustalania narzędzi kształtowych (tabl 5-1, rys. 2 i dalsze).
Ustawiaki stosuje się najczęściej do ustalania frezów, rzadziej - no~y
karskich, strugarskich i innych narzędzi.
Usta!anie narzędzi za pomocą ustawiaków odbywa się co pewien C7.:Uł,
każdej \Vymianie narzędzia stępionego na ostre.
Przykłady ustalania narzędzi za pomocą ustawiaków są podane w I.nul O
5.3. Elementy prowadzące narzędzia
S .3.f. Tuleje ustalaJ'łce I prowadzące narzędzia
5.3.1.1. Tulejki wiertarskie
Spośród tulei, które służą do ustalania i prowadzenia narzędzi, najc1~ścit•J 11
wane są tulejki wiertarskie. Znormalizowane są cztery rodzaje tulejek wil'T t i
.skich (tabl. 12-11 do 12-14), przedstawione na rys. 5-3.
a) b) c}
I
Rys. 5-3. Znormalizowane tu-
lejki wiertarskie
Tu 1ej ki w i e r ta r ski e st a ł e {rys. 5-3a, d) stosuje się:
n) do ustalenia i prowadzenia narzędzia, gdy otwór ma być obrabinny lyl
J dnym narzędziem;
h) do ustnlcnia i prowadzenia pierwszego narzędzia, gdy otwór mu li
t1hr1&1.Jlany kilkoma narzędziami; po obróbce tym narzędziem albo pu(•d111/
wyjrnuj sic; z uchwytu i obrabia otwór dalej w innym uchwycie lub b
11 hwytu, alllo płyt<: wiertarską odchyla się lub zdejmuje i zuklmln In
lult•Jk ml s tnlymi do nast~pncgo narzędzia;
t) do u tnlcnill i prownd7.cnt nnwi<!rlnk;i; po obróbce nim wierci sic: <11\11
Il rr. d m o n dnicy mnu•j J od r dntcy tulPjki, prowndwnym w n 11w1<
nlu \\.)'kańcr. 1 I~ oLwór n r 1 I 11111 110w 111owuch:ony111 " tul Jcc,
11 I I ni tuli J I I 11ny h l r. mir tmy h
 Tulejki stale z kołnierzem (rys. 5-3d) należy stosować gdy:
1) tulejka bez kołnierza (rys. 5-3a) byłaby zbyt słaba z.e względu rui małą
grubość icianki, . . . . .
2) płyta wiertarska jest cienka (ustalenie tuleJki częścią walcową i pła-
57.CZ~ kołnierza jest w tym przypadku pewniejsze),
3) e201o kołnierza tulejki ma służyć jako powierzchnia oporowa dla zde-
rzaka osadzonego na narzędziu. . . . określa tylko największy otwór, jaki można wykonać w tulejce o okl'eślonyc
W innych przypadkach można stosować zarówno tulejki stałe z kołnierzem,
jak i bez kołnierza. . nawet w największej znormalizowanej tulejce wymiennej o średnicy lJ •
Znormalizowane tulejki wiertarskie stale są w płytkę w1ertarsq bardzo
lekko wtłaczane (H7/p6), gdyi przyjmuje się, że nie ~e się wymieniać tu-
lejek przez cały okres użytkowania uchwytu (~y~~ tulejld na_stępuj~ ~zwy­
czaj po 10 000-12 OOO wierceń). Jeśli jednak istnie~e ?bawa, ze tuleJki .stałe
trzeba będ.zie wymieniać ze względu na szybsze zmycie spowodowane. 01eko-
rzystnymi warunkami pracy, lepiej jest ążyć do prowadzenia nar~ tu-
le j ki & a :n ie n n ej l, osadzonej w tulejce stałej 2 (rys. 5-4) i za~1ecz_o­
nej wkrętem 3 (tabl. 12-15) przed wysunięciem się. P:_zy. ta~:°1 rozwiązani.u
tulejka stała nie zużywa się, nie ma więc potrzeby wyb13arua 1e1 z płyty i ~ci ­
skania nowej tulejki, wymiana zaś zużytej tulejki zamiennej na nowii Jest
bardzo łatwa.
Rys. 5-4.. Tulejka wiertarska zamienna
tulejki wymienne do otworów (/) 16H'1 i (/) 18H7 powinny w zasadzie mieć J d
nakową średnicę zewnętrzną D = 26 mm (kolumna dmu, wieTSz ,,18" w tab
12-13), co powodowałoby pomyłki przy ich wkładaniu w tulejki s~łe. W taki
pnypadkach tulejkę do otworu mniejszego - (/) 16H7 przyjmu1e się z wlrl
sza „18" w tablicy, a do otworu (/) 18H7 tulejlu: o jeden ro~ar ~ększll (z wl I
sza ,,22" w tablicy). Nie jest to sprzeczne z normą, poruewaz kolumna dl!!•
wymiarach zewnętrznych. Teoretycznie można więc (gdyby to było nlczb<;chu
= 62 mm wykonać otwór do prowadzenia narzędzia o średnicy np. 2 mm.
Tulejki wiertarskie wymienne naleiy zabezpieczać przed obracaniem Ir: n
skutek tarcia o nie narzędzi.a i przed wysuwaniem się z tulejki stałej pod n
ciskiem wiórów. Znormalizowane tulejki wymienne zabezpiecza się najcn:śch
znormalizowanymi wkrętami (rys. 5-4, tabl 12-15) lub płytkami (rys 5- tl
tabL 12-US), 1<1.hre stosuje się głównie do dużych tulei Dwa inne, ;zadzi~J sl
sowane zabezpieczenia tulejek wymiennych pokazano na rys. 5-:>b, c 7..ul 2
pieczenie powinno być tak skonstruowane, aby ruch obrotowy nar~z1a ni
powodował oswobodzenia tulejki.
Rys. 5-5. Sposoby zabezpieczania tulejek wiertarskich wymiennych przed ubr c
niem 1lę ł wysuwaniem z tulejek stałych
Wobee tego, ie większość normalnych narzędzi używanych do obr6bkl otw
rów, jak np. wiertła, rozwiertaki zdzieraki i pogłębiacze, jest wykonywan
z tolerancją średnicy h (jako wałek podstawowy), średnice otworów w 7.nun
li.zowanych tulejkach wiertarskich, Ull'ówno stałych, jak i wymiennych, 111
tolerancję F7, w wyniku czego tworzą.z tymi narzędziami pasowanie obroto
zwykle (F/b), zaś z rozwiertakami wykańczakami - pasowanie nieco clll nltJ
sze {~ B/g lub nawet ,,,,. H/h). Ponieważ tulejki wymienne powinny być o
dzane w tulejkach stałych suwliwie (im mniejszy luz pomiędzy tulejkotnl, tyt
więksu dokładność położenia obrabianych otworów w przedmiocie), uednlc
zcwntlrzne tulejk wymiennych i zamiennych mają tolerancję m6 i two
~ otworami w tulejkach stałych pasowanie F7/m6, które jest bardzo :zbll!o1
chnraktcrcm do pasowania suwliwego (H7/h6).
Jc"ll położenie w przedmiocie otworów rozwiercanych nie jest bnrd:ro wra
ne, mo~nn nie stosować tulejek do rozwiercania wykańczającego (roiwli•rl
prow drl Ili~ Hm w wywierconym uprzednio otworze o nieco mniejsi •J ś1
nicy). D je to U: korzyść, ie rozwiertaki mniej się zużywają, gdyt nic Lrq 1
o ~I nkl tulejki wicrtarsklnJ.
KU a pnykładów ~ t ow nh1 tul J k wymiennych 11r1 cJ1tlnyc:h 1>0<hu
w Uł\tJ fi •, n tul Jk1, któr j In •łt ~1 m nwrni mocuj cymł Jlrl. dmll
ł11 1.110kn non r 11 Ili
 Tablica 5-2. Ustalanie i prowadzenie narzędti za pomocą tulei
Rysunek Objaśnienie
1.
1. Specjalna tulejka wicnarska stahdo wierce-
nia otworu w trudno dostępnym miejsc:u. Roz-
szerzenie otworu w górnej części tulejki skraca
prowadzenie n.anędzia do wymaganej długości
I oraz ułatwia doprowadzenie chlodziwa.
2.
2. Tulejka wiertarska stała ścię:ta skowe w celu
zabezpieczenia mu::z~ia przed zlama.oicmprzy
wierceniu otworu w pochylej ściance paetfmio-
tu.
3. Płytka wiertarska hartowana z otWORm.szli-
fowanym zastępująca tuleJkę. P~ blkiestosuic
się jedynie wtedy; gdy nie moina w ogóle za-
stosować tulejki wiertarskiej ze wzg:led'! .oa bnlt
miejsca.
8.
4.
4. Dwie tulejki wiertarskie stale ze łci~yinl
ściankami w celu umoiliwicnia wiercenia otwo•
rów blisko siebie poołożonych.
9.
5.
10.
S. Tulejka wicrrank:l wymirnna lllup Df't•
tn0na w rc'kojcki ut.cw111qcc wy1m • I
z tulejki łlalel.
Tablica. s.: (
Rysunek Objaśnienie
6.
6. Tulejka wymienna do wiercenia b"Zcth hl1
siebie położonych otworow. Tulejka jc~l 1111
lana kołkiem 1 wprowadzanym kolejni> w I•
rowki w kołnierzu tulejki stałej. T a ostJtnt" 111
dzonajcst przylgowo w płycie wiena r..kuj I
mocowana nakrętką 2, a nie wciskana I
zwykle - gdyż przy wciskaniu trudno h>·lol
kiślc zachować wymagane poloicmc fll\\ i.;
w koln.icrzu.
7.
7. Tulejka wiertarska obrotowa z koln1uu1
zabezpieczającym przed dostawaniem si~ w1~
x6w i zanieczyszczeń do lotysk. Slufy 01111 cl
ustalania i prowadzenia nat".t~dzi pr11cuj11i:yl
z dużymi prędkościami obrotowymi.
I
8. Tuleja rozprężna 1 osadzonQ w obroh11111y~
już otwone pncdm.iotu i tuleja wiert 1 ~ 1 I
która $luży do ustalania i prowadzcni11 mm~ll r~
w pobliżu następnego otworu obnibuancao 1y1
narztdziem.
9. Tu.lejka wiertarska ustalajllca .i proW11d t~
narz~dzie oraz ustalająca jcdoocxcśnie 11rx~
miot obrabiany.
10. Trzpień ustalajl\cy i prow11W-4cy 11anc1li11
7.e specjalnie do 1caa celu W}'konunym cmv11tt11
 Przy wierceniu otworów w materiałach dających wióry krótkie i łamliwe
(np. żeliwo) odległość między dolnym czołem tulejki i przedmiotem powinna
wynosić 0,5-71 średnicy wiertla (rys. 5-6a), aby wióry mogły swobodnie wydo-
stawać się z wierconego otworu na boki, na powierzchnię przedmiotu. Przy
wierceniu zaś otworów w materiałach tworzących wióry długie i niełamliwe
(np. stal średniej twardości) czoło tulejki powinno znajdować się:
a) blisko przedmiotu (rys. 5-6b), gdy powierzchnia czołowa otworu jest do-
kładnie obrobiorut i gładka, gdyż w ten sposób zapobiega się uszkodzeniu tej
powierzchni przez wióry, które wydostają się nie na nią, lecz w rowkach wiertla
nad tulejkę,
Rys. 5-6. Odległości tulejek
wiertarskich od przedmio-
tów
b) w odległości """'d, gdy płaszczrz.na czołowa otworu jest nie obrobiona lub
nieistotne jest jej ewentualne l?_Odrapanie przez WYdostające się na nią wióry;
i tu jednak lepiej tę odległość zmniejszyć, jeśli powierzchnia czołowa otworu
jest duża, gdyż inaczej wióry będą się gromadzić między nią i płytką wiertar-
ską i mogą spowodować zakleszczenie, a nawet złamanie wiertła,
c) jeżeli wiertło ma dużą średnicę - w takiej odległości od przedmiotu
(rys. 5-6c), aby naroża A ostrzy wiertła nie tarły się o tulejkę podczas pracy
narzędzia i aby prowadzenie wiertla w tulejce na początku obróbki otworu nie
było zbyt krótkie.
Oczywiście wszystkie te uwagi dotyczą wiercenia otworów w pełnym mate-
riale, ponieważ prey obróbce otworów wstępnie już wykonanych, np. odlanych,
wióry spadają w d6ł. Długość tulejek (normy przewidują tulejki krótkie i dłu­
gie) należy dobier3ć w uileżności od długości obrabianego otworu i i4dancj
dokładności jego położenia w przedmiocie. Do obróbki otv.'Orów krótkich i o m •
lej dokładności położenia używa s·~ tulejek krótkich, do otworów długich i do-
kładnie rozstawionych - tulejek dłuższych. Należy jednak unikać zbyt dłur,1ch
c)
gdyż wprawdzie największy możliwy błąd kątowy o„ położenia osi 11
-tulejek,
rzęcb:jazmniejsza się gdy tulejka jest dh.1,ga (rys. 5-7a, b), ale zwiększa sit: t 1
eie i pogarsza chlodzenie narzędzia oraz odprowadzanie wiórów, co powodu
szybsze zużywanie się narzędzia i tulejki.
Skośne ustawienie osi wiertla wywołuje błąd liniowy CJn (rys. 5-7c), kti'11
osiąga maksymalną wartość u dolnego końca otworu
w
o.- (a+b+c)W
a 2
[5.:l]
gdzie: a - długość części prowadzącej otworu w tulejce, b - odległość pomlc
dzy dolnym kotioem części a i przedmiotem obrabianym, c - długość wierci
nego otworu, W - największy luz pomięclzy wiertłem i tulejką.
Pnyklad 5.1. Obliczyć maksymalne liniowe odchylenie Gn otworu (/) I
wierconego przez tulejkę stałą długą wg tabl. 12-12, jeżeli odstęp między tulc•J•
a przedmiotem wynosi 5 mm, a długość otworu 30 mm.
Wymiar a prowadzenia wiertła w tulejce wyniesie (z tabl. 12-12)
a = l-f.-0,5r-f3 = 20-1 ,2-0,6-0,5=17,7 mm
b = 5+f,-5,5 mm
c - 30 mm
Ponieważ średnica otworu w tulejce (/) 10F7 = (/) to!:::!, a ~rcuna~
wiertła</J 10h9 = </> 10_,..., luz W wyniesie
W= B.,_r11-A..rac..im1•> = 10,028-9,964 = 0,064 mm
Liniowe odchylenie otworu (ze wzoru [5.2])
(17,7+5.5+30)0,064 0.064
0,16 mm
o. = 17,7 - 2
5 3.1.2. Bł..:d ustalenia narzędzia w tulejce wiertarskiej
Tulejki stale powinny być umieszczane w uchwytach w ściśle okre~lonyc:h 11
łotcniacb \\'Zględem elementów ustalających przedmiot. Przy obliCU1nlu ble,
ustalenia narzędzia o. rozróżnia się następujące przypadki;
l. Płyta wiertarska z tulejkami jest ustalona bezpośrednio na prwdmlo
(rya. S-Sa). W tym przypadku błąd ustalenia narzędzia wynosi
o„ = T;..+ Lu,+Lu,+Lur+2(2e1+ez) 15 31
ifdll · T:.0 - tolerancja wymiaru w w uchwycie, Lu,•> - średni lu7. mlc:tl
11r1eWniotcm i kołnierzem tulejki ustalającej 1, Lur - średni luz miqdzy I1
l•Jł&amł wiertarskimi stalą i wymienną, L~, - średni luz między tulcJkq w3
ml111un111 nnr:zędziem, e, - odchyłka współosiowości otworów w tulejkach wł'
łll'łklch W71łlc:dem ich powierzchni zewnętrznych, e 1 - odchyłka współo le
woki kołnierza tulejki ustalającej względem jej powierzchni zewnqtrzncj,
li W tym I w nas~pnych priypndkach ustalania narzędzia w uchwycie wie rtn
I n.rJrnowat do obllcztń •rudni luzy, ttdYi. ze wzglc;du M wlętm:q Il
f l rnt1ło prawdoJl(>(I t Il by WH)'tllclc ml11ły Jednoc11"11la wn1 to
lułJ nAJmnh )11 c
 3. P~a wiertarska jes~ związana na stale z korpusem uchwytu (rys. 5.
Dla wymiaru w w uchwycie błąd ustalenia narzędzia wynosi

Da= T~+La.r+r,,.r+ 4e1 [fi i

Oznaczenia jak we wzorze [5.3].
Średnie luzy oblicza się ze wzoru (5.4] .
. Do ~rawdzenia przydatności rozwiązania przedstawionego na rys. 5-Ua rl
lezy uzywać wzoru (5.5], natomiast do sprawdzenia przydatności ro7.wlqr. n
po~ego na rys. 5-9b służy wzór (10.1), gdyż występuje tu błąd Ulllal 11
przedmiotu c.

Rys. 5-8. Określanie bł~du u„ przy ustalaniu na-

rzędzi w uchwytach wiertarskich

Średnie luzy oblicza się z zależności

W+L [5.4]
Ltt= 2

gdzie W - największy, a L - najmniejszy luz pasowanii.. Rys. 5-9. Określanie błędu an przy ustalaniu
Odchyłki współosiowości c 1 i e2 przyjmuje się w obliczeniach zwykle równe narzędzi w uchwytach wiertarskich

0,0025 mm.
Należy podkreślić, że w tym przypadku błąd ustalenia przedmiotu ł: - O, 4. Błą~ a" rozstawi~nia d wóch otworów (rys. 5-10). Błąd ustalenia nn 1·ii:ih:
ponieważ· w kierunku wymiaru obróbkowego w przedmiot nie jest ustal?ny dla wym1aru w wynosi w tym przypadku
względem osi czopa 2 (luz L 4 jest znacznie większy od L 1) , a
tylko płyta w1e1 -
tarska (i narzędzie) jest ustalona względem przedmiotu. Poza tym dokladno [5 łJ
dtiałania obrabiarki nie ma wpływu na wymiar w (ma wpływ tylko na śr I
nicę otworu - ze względu na możliwość rozbicia go - a średnica ta j<$t \t;~ g~: Lur i L,,,.-: średnie luzy między tulejkami wymiennymi i nn~dd 11
miarem obróbkowym powierzchni), wzór [10.l] przybierze więc w t) m prz~ l.;,r
i LMr - średnie luzy między tulejkami stałymi i wymiennymi.
padku postać uproszczoną Pozostałe oznaczenia jak we wzorze [5.3].
T '° ~a. (5.5)
lub T„ nic są zbyt duze, uzywac należy wzoru (5.5].
.„
Sr~~e luzy obli~ si~ ze '_"Zoru (5.4), a do sprawdzenia czy luzy 1~ 11 , t~,
2. Przedmiot obrabiany i płyta wiertarska są ustalone na jednym czop1
ustalającym (rys. 5-Sb). Tutaj błąd ustalenia wynosi
o. = T~+Lur+ Lzl, +L,,,.+ 2(2e, ~ r,) (5 flł
gdzie: Lin - średni luz między tulejką ustalającq i c...-op ·m u„tnli1J cym, ~
odchyłka współosiowości otworu w tulejce ustalającej w1r:l~d m jcJ powl n h
ni zewnętrznej.
Pozostale oznaczenia jnk we wwnc (5 3).
$rcdnic luzy oblic1.a I~ z wioru (5 4) , li priyd tn 11r yj te rn wl
nia uchwytu sprawdt 1~ pr y 11 yd 11 w111ru 110 IJ. f t'I)' ' )' t I' 1J t 1 bi lty1, O JO c
11 In leni 1 t. rout wł 11
 . ys 5 10 otwory są obrabiane tylko przez tulejki stale,
przez tuleję stałą wytaczadło. z jednym nożem było możliwe, otwór w tej tul
Jeżeli w u ehwycie z r . - musi mieć średnicę d większą od wymiaru a (rys. 5-11), a w przypadku wyt•
to wzór [5.8] przybiera postać [5.8a) czad.la z: kilkoma nożami, których wierzchołki nie leżą po jednej stronie WJ
o.= T:.0+ Lu,.+Lu,+ 4e1 taczadła. tuleja stała musi mieć otwór o średnicy większej od najwii:ktzl'K
otworu w przedmiocie, obrabianego tym wytaczadłem.
•-'-d 5 z Oblir...uć błąd ustalenia wiertła o. przy obróbce otw.or':1 <bim: Tuleje stałe do uchwytów wytaczarskich nie różnią się kształtem od tut
P nya= · · _„ · · li
w pr:redm.iocie pokazanym na rys. 5-9a, JeLe wym.i
·ar w w przedmiocie wynosi jek wiertarskich, są tylko cu:sto znacznie większe. Tulei wymiennych prn\\ I
nigdy nie zabezpiecza się przed poruszaniem się w tulejach stałych, gd>'.
50 ± 0,04. . . . .„ . e (z tabl. 12-13) o średnicy D = wióry nie wychodzą przez tuleję, a więc nie wypychają jej z tulei stalcj, a tar
Dobie;amy tuleJki wiertarski... ~~/m6 tulejki stałej z tulejką wy- cie między ściankami obu tulei, większe od tarcia między wytaczadłem i tul••J
= 22m6 i obliczamy luzy w pasowaniu
wymienną, zabezpiecza tuleję wymienną przed obrotem.
mien.ną posługujllC się tabl 12-152:
Dla o~oru 22F7: odchyłka ~ = 0,041 mm i odchyłka ~ =
0,020 mm
Dla wałka 22m6: odchyłka es = 0,021 mm i odchyłka ei = 0,008 mm
Naw.-.„;e:rzy luz pasowania: L =EI-es= 0,020-0,021 = -0,001 mm
J - r- ES · - 0041-0008 = 0033 mm
Największy luz pasowania: W = -ei - • • '

średni luz pasowania:

W+ L 0,033+(-0,001) = 0,016 mm
Lu, = 2 = 2
. . asowania rozwiertaka wykańczaka z tulejką b)
Następme obliczamy$ luz~ P . tak ""'kańczaka obliczona wg PN-64/
wiertarską wymienną. rednica rozwier a •• "
5
/M-58870 wyniesie 12,Ol - •.- czyli i2!:· 015
.... · łk EI = o 016 mm
12.,,,, tulejce· odchyłka ES = 0,034, odcby a •
Dla otworu r • w ·
(z tabl k12-(152) . rtak") 12+•.tu . odchyłka es o,015, odchyłka ei
= = 0,009 mm
Dla wal a rozw1e „ ........ · Rys. 5·1L Tuleja wymienna 2 w uchwycie Rys. 5·12. Tuleja wymienna olJ11lC
Największy luz pasowania: W = 0,034 - 0,009 = 0,025 mm wytacursldm, która umożliwia wprowa- jąca się wraz z wytaczadłem: I
Najmniejszy luz pasowania: L = 0,016 - 0,015 = 0,001 mm dzenie do uchw,tu wytaczadła z zamoco- tuleja wymlenna, 2 - wytncudl
waD.7Dli noiami 3 - wpust
$redni luz pasowania:
1
. w+ L o025+ 0 001 = 0 ,013 mm
uur= 2 - 2

Błl\d ustalenia narzędzia (ze wzoru 5.7 ):

. ' I o•016+ 0 •013 l..4-0,0025
- T mł
Oa -
o. = T~ + 0 ,039
Ił.n.
5·13. Tuleje wytaczarskle: a) umieszczona przed przedmiotem obrta!JI 11yn
Ponieważ, zgodnie z [5.5] ' powinno być: b) umlenczona za przedmiotem; c) osadzona w upnednlo obrobionym otwu
a.~T"' = 0,08 .mm w przedmiocie

zatem: W przypadkach gdy wytaczadło ma być silnie obciążone podczns pracj

T:.,+ 0,039 ~O 08 tult:oJa wymienna powinna się wraz z nim obraca~ przez co uniknie 11lr: :tby
H)'hkicgo zużycia się wytaczadła. Przykład tulei wymiennej obracttJllCilj 111
•r117. i wytaczadłem, które może się w niej przesuwać poosiowo, pr7.cdatn
wlnmt m 1 r}'ll. 5-12.
"l'olcJ us tah1J:tca i prow:id14ca narzędzie może w uchwycie wyf.l\cz1H't1kh
li Jdow ć re: pnC<ł przcdm1oll'm lub 711 nim (rys. 5-13a, b), nlrkicdy ZA4 J1•
borut w upn<.'<łnio obroblouym otwor:rc w przcdmiocJc (rys. 5·l3r), W LQ
h.1111 1•1 Y1mlłk11 J•!!it onn r.wykl rorpr n11
« lilia ni hł~dn ''• iii lul f i" tunklch 11rfr.prowndl'.lł li; tnk tno, Jli
łłłi \Ul J k Yli!rlil'lkłr.h
S.3.l. Tulefe prowadzęce narzędzia
Jeśli narz<:dzie ustalone i prowadzone w tulei znajd~ją~ej_ się przed przedn_Uo-
tem obrabianym jest długie i cienkie, może ono odgmac s1ę podc~s pracy i ~
tym bardziej, im dalej znajdować się będzie jeg? ostrz~ od tulei. Dlatego tez
narzędzia takie należy podtrzymywać na przednim ko:icu prz':d ostrzem (_lub
ostrzami). Do tego celu służą tuleje prowadzące I (rys. ;>-14), ktorych zadanie~
jest jedynie zabezpieczanie przed zbaczaniem z osi narzędzia ustalonego w tulei
znajclJJjącej ~ię przed przedmiotem obrabianym.
ł(~; f Urządzenie kopiowe jest potrzebne, jeśli powierzchni kształtowej pnr1
~;?1
Rys. 5-15. Tuleja prow:idz..1ca w uchwy-
Rys. 5-14. Znstosowanic tulei prowudzą-·
CCJ
cie tokarskim
Tuleje prowadzące stosuje się głównie w uchwytach wiertarskich wyt~­
czarskich, rzadziej w uchwytach na tokarkach rewolw~rowych (r~s. 5-l:l), ~du.c
narzędzie nic jest ustalane w tulei przed przedmiotem, a. Jego ~oł_ozenu~
względem przedmiotu obrabianego zależne jest tylko od wym1_arów w1qzących
elementv 11slalającc przedmiot z otworem na wkladkQ centruJącą w korpus11•
uchwytu śc' · b l
Tuleje prowadzące do narzędzi pracujących z dużymi prędko 1am1 o ro o
wymi powinny być obrotowe. Jeśli zaś pon_ad~. narzędzie pod~s pracy znaj·
duje sic: w położeniu pionowym (rys. 5-16) 1 wiory m_ogą spadac .na t~lcJC: pro-
wadzącą tuleja powinna się obracać wraz z narzędziem. a kołnierz JCJ nalr!y
tak uks;tałtować, aby wióry nic mogły dostawać się między współprncuJqC
powierzchnie tulei stałej i obrotowej.
Rys. 5-17. Prowadzt'nie narzc:d7.ln na lr:r.111
niu: I - narzędzie, 1 - t.rzpień prow dUIC)'
osadzony w korpusie uchwytu
Międry tuleją prowadzącą i narzędziem stosuje się pasowanie obrotowe zwJ
kle lub obrotowe ciasne (zależnie od prędkości obrotowej narzędzia), gdy h
leja jest nieruchoma, i pasowanie obrotowe ciasne lub suwliwe, gdy tule,
obraca się wraz z narzędziem.
Niekiedy stosuje się prowadzenie narzędzia otworem na trzpieniu, np. 114
głębiaC?..a czołowego na rys. 5-17.
S.3.3. Ur.tądzenia kopiowe
5.3.3.1. Cel i zakres stosowania urządzeń kopiowych
l.J r z ą d ze n i a kop i o we stosuje się do obróbki kształtowych powienr.h1
przedmiotów na obrabiarkach ogólnego przeznaczenia. Przy obróbce ksztaltow(
na specjalnych obrabiarkach-kopiarkach do każdego przedmiotu dorabia
zwykle tylko kopiał, posługując się instrukcją wytwórcy takich obrabin1d
natomiast urządzenie kopiowe stanowi część obrabiar ki.
miotu nie można wykonać ani narzędziem ksztaltowym, ani prŻez wykni 7.l
stanie wzajemnych ruchów narzędzia i przedmiotu, które przewidu;c koil
strukcja obrabiarki. Przez zastosowanie urządzenia kopiowego narz~ziP llJ
! przedmiot obrabiany uzyskuje oprócz ruchu posuwowego, nadawanego śr11l1
pociągową obrabiarki, dodatkowy ruch kierowany przez to urządzenie 1 \\~
padkowa tych dwóch ruchów staje się nowym ruchem posuwowym, odpowltl
dającym kształtowi przedmiotu.
W kaidym urządzeniu kopiowym występują dwa podstawowe clcmc11łl
kop i a ł (wzornik) dostosowany do kształtu przedmiotu i ro l k a p ro w 11
dz ą ca, która przetaczając si~ po kopiale powoduje wspomniany dodaUww
ruch posuwowy narzędzia lub przedmiotu obrabianego.
Rozmieszczenie na obrabiarce urządzenia kopiowego, uchwytu z pncdml
tern obrabianym i narzc;dzia zależy od sposobu obróbki. Ponieważ w wl<'I
przypadkach niektóre części urządzenia kopiowego umieszcza się nn cz~ cl 1
obrabiarki nie przeznaczonych do tego celu, konstruktor projektujqcy 11ri
dzenie kopiowe musi dokładniej niż zwykle znać obrabiarkę, a zwln :r.
kształt}· i wymiary tych jeJ części, do których projektowane urządzeni
być pnymocowane.
7...e \l.'Zględu na to, że urządzenia kopiowe stosuje się najczęściej do ohróbl
powicn:chni kształtowych obrotowych na tokarkach i do obróbki powif!ndu!
1iroslokreślnych na frezarkach, omówienie konstrukcji urządzeń kopiowy I
onr:inic:r.ymy do tych dwóch rodzajów obróbki.
obrabiany jest wycentrowany i zamocowany w uchwycie samocentrującym 1
i podparty klem konika 8. Podczas obróbki nóż 9 wykonuje ruch posuwowy
wzdłużny w kierunki strzałki oraz dodatkowy ruch posuwowy poprzeczny,
kierowany przez kopiał 1, po którym toczy się rolka.

Rys. 5-20. Kopiał tokarski pokręcany

piału jak na rys. 5-20c. Rolka toczy się wówczas po linii c-c kopiału i n6:i: 1h1r
ra pierwszą warstwę materiału o grubości c 1 • Przez pokręcenie kopiału o pi
wien kąt po każdym przejściu noża, uzyskuje się coraz większe zagłębiani<> 1111
Rys. 5-18. Urządzenie do kopio· jego w materiał i wreszcie, gdy rolka toczyć się będzie po linii b-b kopiał ~
wania na tokarce
(rys. 5-20b), nóż nada otworowi w przedmiocie ostateczny kształt. ZalctQ opl
sanej konstrukcji jest możliwość nastawienia dowolnej głębokości skrawanlt
Kopiał 1 przedstawiony na rys. 5-18 jest kopiałem je~ostr~nnym. ~rzy sto- przy każdym przejściu narzędzia.
sowaniu takich kopiałów należy pamiętać o tym, aby nóz ~a)dował. s~ę. po J
samej stronie przedmiotu co rolka względem. _kopiału! gd.yz wt~Y_ Jesh roik _
z jakiegoś powodu odsunie się od_ kopi~ noz. ~dsume s1ę rówmez od pr1cd A-A 8-8
miotu i nie nastąpi jego uszkodzenie lub ruewłasc1wa obróbka. .
Oprócz kopiałów jednostronnych stosuje się kopiały p~askie dwust.ronn~
(rys. 5-19), w których rolka jest prowadzona dwustroi_mie w <>?p~w1cdnlo
ukształtowanym rowku. Kopiały takie są używane głównie do ob~obk1 zgrub--
nej 0 dużym przekroju warstwy skrawanej. Przy stosowaniu takich kopi lów
w urz~dzeniu kopiowym zbędny jest ciężar 6 (r}'S. 5-18).

i Rys. 5-19. Kopiał pł:iski

w przypadkach gdy przy toczeniu kopiowym narz~dzic

dwustronny

~usi wykonać kłlk

kolejnych przejść, w celu zebrania grubej warstwy mntcru1łu, zamia t I 0111
Hy11. 5-21. Urzqdzenie do toczenia kopiowego przedmiotu o zarysie nleokrqclym

łów płaskich stosuje się kopiały o kształtach obrotowych. Nn przykł,uł li *Y

5-20a jest przedstawiony fragment przedmiotu, w _którym, n~k~y wyl<X'
otwór kształtowy, przewiercony uprzednio na średnice: d. 1 ontf'!\\łlt w r l 'I
materiału o grubości a nie można zdjąć w jednym pm•j du not , I 011 1 ł (r I!
5-20b) jest wykonany w kształcie wolca, w którym n „t„pnl pr \OC 1
mośrodowo część środkowi\ uzyskujqc wzdłut linii h·b ~nr wyt
w przedmiocie otworu. Kopinł j1• l omidz.ony no y.;nlku J, 111 ł t r)'m 1 I
pokr(,'Cal: i unicruchBmi ć 11 l w PJllC w OOJI wl clnlc 1 11010 n h dl
d 1.lnlki n11 nt1wodf.t Pl• rw11 Jlr'l J •I no odh)W Dl• 111 Y I I 1
przez wytw6rcę i dlatego tutaj omówimy jedynie projektowanie kopiałów do
obróbki kształtowej na zwykłych tokarkach. . czonym współosiowo z uchwytem do przedmiotów obrabianych. jak na rys. 5 ~l
Kopiały płaskie, zamocowane na wsporniku przymocowanym do łoza tokar-
ki (rys. 5-18), projektuje się w następujący sposób: . .
1. Wykre!lla się w powiększeniu (np. dziesięciokrotnym) zarys 1 obrabiane]
powierzchni przedmiotu (rys. 5-22a).
2. Wykreśla się w tym samym powiększeniu drogę 2 środka O zaokrągle-
nia 1'„ noża u wierzchołka. • . . . • •
3. Ponieważ środek rolki podczas obróbki przedmiotów musi su: poru~zac
równolegle do środka O wierzchołka no~, a więc :ównież po. linii o _zarysie. 2,
z szeregu punktów leżących na k:rzyweJ 2 zakreślamy koleJOO lulu proouc-
niem 1".r równym założonemu promieniowi rolki.
a)
b)
Rys. 5-22. Wykreślanie z:ir) u
kopiału tokarsklcg •
4. Prowadzimy krzywą (obwiednię) 3, styczną do zarysów rol_ki w jcJ I ol
nych położeńiacb. Krzywa 3 jest zarysem projektowanego kopiału .
Przy projektowaniu kopiałów należy pamiętać, że:
„
a) promień „ zaokrąglenia wierzchołka noża n.je powinien. b~l: wi~kszr <J t
najmniejszego promienia Tw„ wklęsłego zaokra.glerua w przedmioetc (rys. (). I)
b) w kopiałach dwustronnych (rys. 5-19) suma promieni „„ i T, powlnn I
„
mniejsza od najmniejucgo promienia nrłn wklęsłego zaokrąglenia w im: am
cie, jeżeli r„+Tr = r,., 1„, to zarys kopiału ma w punk~ie A ~trn 11rr 1 I I
>
(rys. 5-22c), jeżeli zaś r" +T, r ml•u to kopiał nie da się zaprojcktowA ,
c) kąt pochylenia zarysu przedmiotu względem osi nic mozc 11n~kr 1
gdyi nacisk kopiału na rolkę bardzo wtedy wzrasta;
d) w miejscach, gd1ic zarys przedmio~u ~est bardzie~ złoiony, n
wył n•ślac :r.arya rolki w kolejnych ·połozeruach, gdyz inac7.cj m•> 111
n11!(h1kl11tł11y tn1 y lwp111lu.
z 1y kuplnlu 11111 y wykrc Inc w in0Wwi1• Clmym J!OWii:k l',c:n u
\I) u y kuj• I• wli,I ll1. doki dnoł6
W przypadku gdy kopia ł jest wzorcowym przedmiotem obrabianym, uml1•
zarys kopiału jest identyczny z zarysem przedmiotu. Ponieważ przy obi 111 1
kopiału wraz z przedmiotem rolka 1 i nóż 2 nie przesuwają się w ph1szc1y~11l1
poziomej, w kierunku pokazanym strzałką na rys. 5-23, lecz wahaj ą si1; 11
około osi O, wierz<"hołek noża odchyla się od przedmiotu, co powoduje niN.goil
ność rzeczywistego zarysu przedmiotu obrabianego i kopiału . Aby ten błąd liyl
jak najmniejszy, należy tak zaprojektować wspólny uchwyt 3 rolki i no7.n, fohy
przy zetknięciu rolki z miejscem kopiału o średnim promieniu punkt styt'znn • 1
leżał w płaszczyźnie poziomej przechodzącej przez oś toczenia, jak na rys. 5-2.1,
a ~ierzchołek noża A powinjen pokrywać się z punktem styczności rolki z ko
piałem. Wówczas podczas obróbki przedmiotu nóż będzie się odchylał nieco kil
górze i ku dołowi, przez co błąd zarysu przedmiotu stanie się mniejszy.
Rys. 5-23. Toczenie kopiowe pricd-
miotu nieokrągłego
Należy jednak podkreślić, iż ten sposób kopiowania można stosowne J..:dy11ł
wtedy, gdy różnica między „. .
u i T ,,.,. przedmiotu jest niewieika, a toh•run
CJa kształtu przedmiotu dość duża. W innych przypadkach konieczne je t , :c• hy
rolka i nóż nie odchylały się, lecz przesuwały w kierunku strzałki.
5.3.3.3. Urządzenia kopiowe do obróbki na frezarkach
Frezowanie kopiowe może się odbywać albo na frezarkach ogólnego pn••m 1
czcrua (najczęściej pionowych), albo na frezarkach specjalnych.
Przy obróbce kopiowej na frezarkach pionowych na urządzenie do llOl>•u
wania składają się zwykle następujące części (.rys. 5-Uj.
1. Uchwyt obróbkowy 1 do ustalania i zamocowania przedmiotów, wr
~ kopiałem 2.
2. Stół obrotowy uniwersalny 3 (przyrząd obr~biarkowy) z napędem mechn
łllC:.!nym.
3. Uchwyt z rolką prowadzącą 4, który jest przymocowany w odpowicdn m
m c•jscu do korpusu obrabiarki
4, Podst.'lwa 5, umieszczona na prowadnicy 6, zamocowanej na s lolr. 7 fn
r rkl Podstawa może wraz ze stołem obrotowym i uchwytem obról.Jknwym
ł ru• uwnć się w kierunku strzałki, tj. w kierunku równoległym do pl:t ~cty111y
11ri 1od:r.qccj przez oś stołu obrotowego i oś rolki. W celu zapewnieniu t 11"11"
n
,,. r.yl ni I rolki 4 do kopiału 2, podi.tnwn. jest dociskana w kif"!run1<11 rolki lho
111 ·cl • r (jnk nary. 6 lll), lbo in Jl(Hnocą innego un.ądzt:ntn (np cyl11\ll1u
J111 urn t cr.m•r:o)
P~ y obróh ko11 •W J 1 IQ n 1J

Rys. 5-24. Urządzenie do kopiowania na fre-
zarce pionowej; !rei i rolka znajdują si ę po
tej samej stronie osi obrotu st ołu
a) po jednej stronie osi obrotu stołu (rys. 5-24),
b) po przeciwnych stronach osi obrotu stołu (rys. 5-25),
c) na jednej osi (rys. 5-26).
Działanie urządzenia kopiowego przedsta\\.'ionego na rys. 5-24 jest następu•
jące. Podczas obróbki przedmiotu stół 3 obraca się i rolka 4 tocząc się po ko-
piale 2 powoduje odsuwanie się i zbliżanie przedmiotu do obracającego sli:
frcza, przez co uzyskuje się żądany zarys przedmiotu. Jak widać z r ysunku
zarys kopiału jest tu podobny do zarysu przedmiotu obrabianego.
Budowa i działanie urządzenia kopiowego przedstawionego na rys. 5-25 1 l
taka sama, jedynie frez 2 i rolka 1 są umieszczone po przeciwnych stronach o
obrotu stołu 3 i w związku z tym zarys kopiału 4 nie odpowiada zary...owl
przedmiotu obrabianego.
c) ~i: ·l1·11
w_ pnypadku gdy frez i rolka są współosiowe i o jednakowej średni
(rys. a-2_Ga) zarys kopiału, który znajduje się pod przedmiotem, jest idcntycttl
z uzys~\\'tmym zarysem przedmiotu. Tak samo jest w pnypadku gdy n 1lk
zastępuJc walcowy trzpień freza stykający się z kopiałem który jest u ml~
czony na przedmiocie (rys. 5-26c). '
~łka II!oże. być walcowa (rys. 5-24 i 5-26a) i wówczas kopiał ma bocM
po~erzchme pionowe, albo stożkowa {rys. 5-26b) i wtedy kopiał ma buc:r. 11
powierzchnie skośne. Pierwsze rozwiązanie jest łatwiejsze do wykonania i t 1
sze, a": ma tę. wadę, że w miarę zmniejszania się średnicy freza na sku l
os.trzen~a wytlllary p~zedmiotów stają się coraz więk.s7.C. Wady tej nie mn rn
v.:iązarue z rolką sto~o~ą, gdyż ~ejszanie się średnicy freza moznn w~
rownać przez _odpowiednie podnoszerue rolki (rys. 5-27) lub jej opus7C7.Anl
wzgl«:dem kopiału.
Rys. 5-27. Zmiana położenia rolki wzglę­
cU:m kopiału w uchwycie typu przedsta-
wionego na rys. 5-26: a) frez nowy -
ro~ i.najduJe. się niżej; b) frez częściowo
zuzyty (o z.mruejszonej średoicy) - rolka
zostaje podniesiona, tak aby zachowana
została odległość 11 Poml1;:dzy jej osią i
osią freza
Przy pr~j~ktowaniu kopiałów frezarskicb należy pamiętać, że:
a} prom.Jen freza r, nie może być większy od najmniejszego promienia r 1
wklęsłego zaokrąglenia w przedmiocie, "'
b) promień rolki r, po~en być mniejszy od sumy najmniejszego promienlJ
r "''". ~u~ego ~okrąglerua w przedmiocie i promienia r1 freza (rys. S-2nt1)
gdyz maC'zeJ kopiał nie da się zaprojektować,
~).w przypad.ku ~opiałów s:fw~tr~nnych suma promieni r1 i r, powJnn11 hyl
~e~sza od naJmrueJszego promienia r.., 1„ wklęsłego zaokrąglenia w pm tl
nuoc17 (~k samo jak dla .kopi'.116w tokarskich - rys. 5-22c).
Jezch rolka. 2 ma ~yc s~~k.owa (rys. 5-.28b), to zarys kopiału I n alc1.y wy
maczać dla naJszerszeJ częsc1 i dla odpowiadającego jej promienia r, rolki
lłys. 5-28.. Wywaczanie zarysu kopiału fre-
urskleco: a) dla wypuklej krzywizny w
pnedmtocie; b) w przypadku rolki stoż-
k owej
Z kolei omówimy projektowanie kopiałów dla następujących wi:nJCllHlyt I
IJQI Ofoń
1)
frc7.a i rolki:
wnyr;h trnnnch o: i olirut11 Rl u lu
 Jeżeli frez i rolka są współosiowe i o jednakowej średnicy, to oczywiście
zarys kopiału jest identyczny z zarysem przedmi~tu obrabian~go. W prz.ypad:
ku gdy osie freza i rolki majdują się w jedne) plaszczyirue przc~odząceJ
przez oś stołu obrotowego, w stałej odległości a. (rys. 5-29b), zarys kop1alu w y-
wykreśla się w następujący sposób: . .
1. Wykreśla się zarys 1 przedmiotu obrabianego w powiększeruu.
2. Wybiera się punkt O, który ~ być środkiem. o~ro~ przedmi~tu podczas
obróbki, a więc będzie leżeć na osi obrotu stołu. Jezeli większa częsc wypu~łc­
go zarysu przedmiotu jest łuk.iem kręgu koła, jak na rys. 5:'29a, to środki~m
obrotu O (rys. 5-29b) powinien był środek 0 1 tego luku, gdyz wtedy odpoW13-
dająca temu łukowi część zarysu kopiała będzie również łukiem okręgu koła,
co ułatwi wykonanie kopiału.
Gdy frez i rolka znajdują się po przeciwnych stronach osi obrotu stoł u , k11
lejność: czynnosci przy projektowaniu kopiału jest taka sama jak poprzcil11l 1,
:z tą jedynie różnicą, że (rys. 5-30):
a) zamiast pęku promieni prowadzi się przez punkt O pęk siecznych,
b) odcinek a, równy stałej (założonej) odległości międ2y osiami fr<'1 t I 1111
ki, odkłada się od drogi 2 osi freza poprzez punkt O na drugą stronę 001 01.>1 otu
stołu..
Z porównania zarysów kopiałów przedstawionych na rys. 5-29b i 5-:!0 W'J
nika (oba kopiały sq przeznaczone do obróbki tego samego przedmiotu),
w przypadku, gdy frez i rolka znajdują się po jednej stronie osi stołu kopi I
ma zarys podobny do zarysu przedmiotu, natomiast w przypadku gdy lrc
i rolka znajdują się po przeciwnych stronach osi stołu - zarys kopiału rr fol
się całkowicie od zarysu przedmiotu 1.
Do obróbki kopiowej przedmiotów z miękkiego materiału, np. :z Ir kJ ł h
stopów, można stosować urządzenia znacznie prostsze w budowie od om/iw Io
nych. ptzyk!ad rozwiązani a konstrukcyjnego takiego urządzenia jest prz ~ l
wiony na rys. 5-31.'W przedmiocie ustalonym i zamocowanym na korpus! l
przyrządu należy wykonać rowek zamknięty A. Do korpusu przyr1.qd11 Je l
przymocowany od spodu kopiał 2, w którym jest wykonany rowek B o ks?.t il
rie odpowiadającym kształtowi rowka wykonywanego w przedmiocie How
kiem B przyrząd jest nałożony na kołek prowadzący 3, który jest os.i Jumy
w płycie 4, przymocowanej do stołu obrabiarki w takim położeniu, i by ko
Jek 3 był ściśle współosiowy z frezem.
Podczas obróbki przedmiotu przesuwa się przyrząd ręcznie po płycie 4 lrr.y
mając go za rękojeści 5 i prowadząc rowkiem B na kołku 3, a obracajqcy I
frez wykonuje w przedmiocie rowek A.

Rys 5-29. Wykreślanie zarysu kopiału, gdy
frc~ 1 rolka znajdują się po jednej. stronie
osi obrotu ~tołu: a) zarys prze~otu ob-
rabianego; b) zarys kopiału
Rys. 5-30. Wykreślanie uiry~ k opi 1 1
dla przedmiotu z rys. 5-29a, łtdf fr
i rolka znajdują si~ po pn.cclY. r Y fi
stronach osi obrotu stołu

3. Z punktu O prowadzi się pęk promieni. 5-31. Uchwyt do kopiowania r~cz­ Rys. 5-32. Uchwyt do frezownnln k pl
nego na frezarce wego na 1rezarce dwuwrzcclrmow<-j
4. Wyznacza się drogę 2 osi freza. Droga t.a leży w odleglo!;c.l .,., od
przedmiotu. Z obrabiarek specjalnych' do frezowania kopiowego przy użyciu kopl11ł11
5 Na promieniach poprowadzonych z punktu O odkładn ie: c:>d punktów I I inlk1 czc:sto są stosowane jeszcze niekiedy frezarki dwuwrzecionowe. W Jt cl
przc~ię~i3 1. krzywą 2 odcinek a, równy stalej (załozoncj) odi nło mJ l li m :r. wr.wcion (rys. 5-32) osadza się frez, a w drugim rolkę prownd:r.l,lcq I,
osiami fr<'zn i rolki. l{ońcc 0 1, O ... ~eh odcinków wyznacr.nJ11 dro (.J I dm!ot 7.nś i kopiał 2 sq umieszczone na podstawie uchwytu obok rlrhh ,
rolki. 1 llr(~ł11śc1 równej rozstnwienhi wr1ecion. Obwodzenie rolki po koplnle, n wic,c
6. z punkll>w 0 1 , O .. 1.nl<rcślt1 sic: luki promieniem równym pr m I\ d 1won 1• r.qdnncgu t.ory u przedmiotowi, uzyskuje irie przc.7. od po\\ lt rlnh
r, rolki krc; Ani knth 3 I 4, kl r 1wr 1w1 •Jq stół krzy-.lowy 5 ol11oh1111 ki w rul"!1
1\ rolki Obwiedni l J l I \!\\owy w dwó<h 1 1 ni I I 'I' rlłych kicrunkn<'h (111 kl rly 1 uch w j •cl
r; \\'yl I l
liki V 111 I I
1' I unku J t n I k11nuj 1 łN wn: lonn)
 Kopialy takie projektuje się w następuiący sposób (rys. 5-33a):
1. Wykreśla się w powiększeniu zarys 1 przedmiotu.
2. Wykreśla się drogę 2 osi freza. Droga ta leży w odległości r 1 od zarysu
przedmiotu.
3. Ponieważ zarys dro&i rolki 4 jest w tym przypadku identyczny z zary-
sem drogi 2 freza, z szeregu punktów Ol• 0 2 „. na krzywej 2 zakreśla się łuki
promieniem równym promieniowi r~ rolki.
4. Wykreśla się obwiednię 3 kolejnych położeń rolki. Obwiednia ta jest
zarysem kopiału.
a)
Rys. 5-33. Kopiały frczaukic:
a) V.'Ykreślanie Ull"ysu kopin łu
na frez.arko-kopiarkę d wu-
wnecionową; b) kopiał freznr -
ski z wybiegiem dla narz1:dlln
w miejscach, które nie b~
obrabiane; c) rozmleszcz.enlr.
przedmiotu i kopiału na l rc·
zarko-kopiarce dwuwrzrciono-
wej; 1 - zarys przedmle>lu,
2 - droga osi freza i o.~1 rolki,
3 - zarys kopiału
Kopiał powinien być w uchwycie tak umieszczony, aby między drogą o:;I
freza i drogą osi rolki był zachowany stały wymiar a (rys. 5-33c), równy roz
staWieniu osi wrzecion w obrabiarce.
W przypadkach gdy tylko ~ść .zarySu przedmiotu ma być kopiowon , J o
piał powinien być tak ukształtowarly w części odpowiadającej nic obrnblnnym
miejscom A w przedmiocie, żeby frez nie mógł się w tych miejscach % t kn
z pr2edmiotem (rys. 5-33b).
6. MECHANIZMY PODZIAŁOWE
6.1. Cel stosowania mechanizmów podziałowych i rodzaje
podziałów
Mech a n izm y pod z i a 1 owe służą do nadawania przedmiotowi $7.CI 1.!Xll
kolejnych, ściśle określonych położeń podczas jednej operacji, bez potn: !ty
1 odmocowywania go i ponownego zamocowywania.
Każdy mechanizm podzia1owy (rys. 6-1 i 6-3) składa się z ruchomej płyt y
lub t~rc.zy podziałowej 1, na której jest ustalony i zamocow101y
JU-7.t~m~ot, 1 z z a t r z a s k u (rygla), który służy do ustalania w okrN;lony1 h
IJC>lozeruach płyty lub tarczy podziałowej względem aieruchomego kor11u 11
11ch\\'ylu. Odbywa się to pr1cz kolejne przemieszczanie ruchomej części uclw. vt 11
1 wprowadzanie zatrzasku w odpowiednio rozmieszczone gniazda, pr1y c1.y111
2atrz.ask może być przymocowany do korpusu uchwytu, a gniazda wykonn111
'"' płycie podziałowej (rys. 6-3) lub odwrotnie (rys. 6-1), co zdarza się rzac1d1 J
Pod z i a ł może być ł i n i o w y lub k ą to wy, tzn, płyta lub tarc1.a po
działowa l może być przesuwana o pewną odległość po linii prostej (rys. 0- 1)
lub obr?cana o pewien kąt (rys. 6-3). Podziałki, tj. odległości lub kąty, o Jnklc
J>rz:cdrruot ma być przesunięty, mogą być jednakowe lub niejednakowi'.!.
Pr-i:y projektowaniu mechanizmów podziałowych najeży uwzględniać prii 1h•
\ zys tkim:
1) żądaną dokładność podziału, która decyduje o wyborze rodzaju zaln: lilrn,
b) wielkość i kierunek działania sil skrawania, gdyż jeśli siły te są 10ac7.111•
d:.inłanic ich może wywoływać w zatrzasku naprężenia ścinające lub 1.gl-
1 1JflC• • to należy po dokonaniu każdego podziału zamocowąć dodatkowo or~
1 uc hornq do korpusu uchwytu; usuwa to jednocześnie możliwość wyi;ti;powu
ni 1 drgnn części ruchomej podczas obróbki, wpb'wa więc dodatnio no gładkoU:
I w 1 rzchnł obrabianej.
I OlA tym nrilciy brać pod uwng«i: ilość obrabianych przedmiotów. Przy mnl1•j
J Ich llr>ści mechanizm powinien być bardziej prymitywny, gdy2: in1ca1•J
I 11 ibyt koszlowny, pay rJuł J v. 1 11rodukcji powinit'n on być prn~dc wnty„
li łm pr wny I ,zyhl i 11 1111111 U r 1 ln 11101'' m11·ć h rdz1~J :z łot.on, ł1111h•·
N 111 yldpił In 11 m d I I 1 111 1 slu!yt• 110 11rnd1a111iu11i r.Alru11ku
w nln 111) ty ł II I 11 u u u hwylu,
6.l. Mechanizmy podziałowe do podziału liniowego a) b)
6.Z.t. Rozwiązania konstrukcyjne
Podział liniowy występuje najczęściej w operacjach wiertarskich (wykonywa-
nie szeregu otworów o osiach równoległych i leżących w jednej płaszczyźnie)
oraz frezarskich (np. wykonywanie szeregu równoległych rowków). Ponieważ
zaś w obu przypadkach można często obyć się bez mechanizmu podziałowego:
w pierwszym - przez zastosowanie płyty wiertarskieJ z odpowiednio rozmie-
szczonymi tulejkami. w drugim - np. pl'Zez jednoczesną obróbkę zespołem
frezów osadzonych na wspólnym trzpieniu frezarskim, mechanizmy do podz.ialu
liniowego są spotykane znacznie rzadziej, niż mechanizmy do podziału kąto­
wego. ._/:.I_
Przykład mechanizmu do podziału liniowego przedstawiono na rys. 6-1. Rys. 6-2. Określanie błędu ap przy podziale liniowym: 1 - tłoczek zatri.1 k11
2 - płyta pnesuwn.i, 3 - tulejka, 4 - korpus zatrzasku

osiowości otworu i powierzchni zewnętrznej tulejki lub korpusu zatrzasku

zwykle przyjmuje się e = 0,0025 mm.
Gdy zatrzask ma tłoczek stożkowy (rys. 6.2b), to błąd ap wynosi
u. T~+w,+e+e, (6 21
gdzie e1 -odchyłka współosiowości stożkowej i walcowej części tłoczkn .
Jeżeli gniazdo w dolnej płycie jest wykonane w postaci tulejki ze stołku
wym otworem, to - oczywiście - do wzor.u [6.2] należy zamiast e wstawl6 1!t

6.3. Mechanizmy podziałowe do podziału . kątowego

Rys. 6-1. Mechanizm podziałowy do podziału liniowego
6.3.t. Roxwl,iania konstrukcyfne
Przedmiot obrabiany, w· kt6ryin ma być '\vykonany szereg równoległych 'Mechanizmy do podziału kątowego stosuje się najczęściej w operacjach wie
r owków A, j~st ustalony i zamocowany na płycie podziałowej 1 (elementy tarskieh i frezarskich, a poza tym - znacznie rzadziej - w operacjach lt
ustala)ące i zamocowujące zostały na ' r ysunku pominięte}. W płycie 1 osa-
karskich i innych. Zakres stosowania podziału kątowego jest jednak znaczni
dzonej przesuwnie na korpusie uchwytu jest umieszczony ·'zatrzask tłoczkowy
walcowy 2. Podział odbywa się przez wyciągnięcie tłoczka 4 z gniazda, tJ.
z otworu tulejki 5, osadzonf!j w korpusie, przesunięcie płyty podziałowej wraz
z przedmiotem i wprowadzenie tłoczka 4 w nastęP,ną tulejkę 6. Sztjwrui bu-
dowa zatrzasku i specjalnie ukształtowana jego rękojeśc 7 umoi:liwiaj:i prz1"-
suwanie płyty l przez pociąganie za tę rękojeść. Inne rozwiązania uitrzu;ków
przedstawiono na rys. 6-16.
Zastosowany w omawianym uchwycie sposób prowadzenia płyty podziałow1.:j
na korpusie 3 uchwytu jest jednym z najprostszych rozwiązan koru.trukcyj-
nych, ale ma tę wadę, że nie umożliwia regulacji i usuwania luzów, jakie JIOW•
stają na skutek ścierania się powierzchni bocznych płyty i korpusu. Roz:wiq•
zanią konstrukcyjne urządzeń prowadzących, w których moiliwn jcsl rcr.uln<'j
luzów, są omówione w p. 9.3.
6.2.J. Obllcanle błędu podziału a,
Jeżeli przy podziale liniowym część ruchomą uchwytu ustala si~ w kolojn~cl1
położemnch za pomocą zatrzasku walcowego (rys. 6-1 i 6-2a), to błqd pod t lu
11P(pr:iy pasowaniu suwliwym między tłoczkiem zatrzasku i otwornml w l11h
Jach) wynosi
o„ == T;..+w +W1+3e
1 ( Il
i:chł · W 1 - nn)w1~k0ty lui mi~dty tłocz kiem 1 h1lf1Jł q 3 (gnl r.d m), \\
11 •lwl k y lur. mlqd y lloczklcm 1 korpu cm t tl ł ~ odch:vłl pI I ll1 tu
 :::J
'<
!" CDf
.....
Q

-„
c::I
~
„r.>
...
E"
'<
„
c:
'::'
~
„
'<

„ć.
a::i
c
~ tlł
I
"< ~
Q.
~
c:
~
.a
D
2
-;:
o
~
'C

-
~
„
Ol
I
szerszy niż podziału liniowego. Dlatego też, w celu uniknięcia częstego kon- Właściwy uchwyt obróbkowy (specjalny) umieszcza się na czopach O i IQ
struowania i wykonywania kosztownych, specjalnych uchwytów z mechaniz- i przykręca się śrubami wkładanymi w rowki :eowe tarczy 4 i w otwory kot
mami do podziału kątowego, konieczne było opracowanie rozwiązań unh.,.er- nier:za tulei 8. Zmiana położenia uchwytu obrobkowego wraz z przcdn11ot 'li\.
salnych. Rozwiązań takich istnieje wiele, a wszystkie one dzielą się na dwie obrabianym (podział) odbywa się przez wyciągnięcie tłoczka 5 :zatr1.11 k11
grupy: z gniazda (naciśnięcie pedału), przekręcenie uchwytu rękojeści~ 11 i wp;o.w \ 1
- uchwyty podziałowe z poziomą osią obrotu (rys. 6-3), dzenie zatrzasku do następnego gniazda, po czym przekręcenie rękOJC ·1 I
z gwintowaną piastą powoduje dociśnięcie czoła tarczy 4 do wspornika 2.
- uchwyty podziałowe z pionową osią obrotu (rys. 6-6).
Uchwyty podziałowe dwuwspornikowc są używane prawie wyłą C'lllll' il
W uniwersalnych uchwytach podziałowych tarcza podziałowa jest zawsze wiercenia w dużych przedmiotach otworów z kilku stron (na wicrtarkurh 11111
tak ukształtowana, że możliwe jest ustalanie na niej i zamocowywanie różnych mieniowych).
uchwytów specjalnych, w których z kolei ustawia się i zamocowuje przedmioty
obrabiane Takie połączenie uniwersalnego uchwytu podziałowego z prostym
już zwykle w budowie uchwytem specjalnym jest znacznie racjonalniejsze, niż
wykonywanie do obróbki każdego rodzaju przedmiotu uchwytu podziałowego
specjalnego. Występuje tu pewna analogia do operacji tokarskich, w których
używa się uniwersalnego uchwytu samocentrującego, zaopatrzonego w szczęki
specjalne, dostosowane do kształtu przedmiotu obrabianego, chociaż połącze­
nia. uniwersalny uchwyt podziałowy - specjalny uchwyt obróbkowy nie moż­
na uważać za uchwyt specjalizowany.
Uniwersalny uchwyt podziałowy z poziomą osią obrotu przedstawiono na
rys. 6-3. Tarcza podziałowa 1 jest osadzona na tulei centrującej fi, z którą
może się obracać w tulei 4, wciśniętej w korpus 3 uchwytu. W tulei 5 wycięte
są naprzeciw siebie dwa rowki, w których są umieszczone specjalne wpusty
czółe nkowe 6, wchodzące w pierścieniowy rowek walk3 7. Takie połączenie Rys. 6-5. Spec1alny uchwyl wier-
tarski podrialowy do podziału ką­
wałka 7 z tuleją 5 umożliwia pokręcanie tej tulei wraz z tarczą podziałową, to\o\ Cgo
podczas gdy wałek 7 pozostaje w spoczynku. Przez otwory w korpusie
uchwytu i w wałku 7 jest przewleczony wałek mimośrodowy 8, uruchamiany Specjalny uchwyt podziałowy z poziomt\ osią ohrotu jest prwchtnwiony
rękojeścią 18. Przy obrocie rękojeści w kierunku strzałki mimośrodowa czę.śl: na rys. 6-5. Uchwyt ten służy do wiercenia w przedmiocie dwóch otworuw \ ,
wałka 8 naciska wkręt oporowy 9, wkręcony w wałek 7, i powoduje doci śni~ Płyta podzialowa 1 jest osadzona na czopie 2, który może się obraca w tulf'I 3
cie tarczy podzialowej 1 do czoła korpusu uchwytu. Takie zamocowanie tarczy W płycie podziałoweJ są umieszczone d'"·ie tulejki 4, w które na przeml n
podzia łowej odbywa się po dokonaniu każdego podziału. jest wprowadzany tłoczek 5 zatrzasku (wg tabl. 12-21) osadzonego w korpus1 n
Zatrzask ustalający składa się z tulei 10, tłoczka 2, sprężyny 11 i wkręta 12, uchwytu.
którym reguluje się napięcie sprężyny. Pod naciskiem sprężyny tłoczek 2 wcho- Ponie\\o-aż wiercenie małych otworów przez tulejkę 7 jest operacją lckk
dzi kolejno w tulejki 13 (gniazda) rozmieszczone w równych odstępach kqto- płyta podziałowa nie jest zamocowana do korpusu uchwytu po kaid}rn pod7:1 11
wych w tarczy podziałowej. Do wyciągania tłoczka 2 z tulejek 13 służy wałek W uchwytach duzych i przeznaczonych do cięższych oper:\cji, .1 zwlaszc:r. 1
uzębiony 14 z rękojeścią 15. Wałek ten zazębia się z zębatką naciętą na czc:śc '"-tedy. gdy podczas obróbki mogą występować silne drgania, ~ak ~P · p1 iy Ja• •
tłoczka 2. zowaniu zamocowvwanie tarczy podziałowej po kazdym podziale Je51 lrnnwcz•
Zaślepka 17 (wg tabl. 12-29) zabezpiecza przed dostaniem się wiórów i 2: • ne. Tak 'właśnie z;staly rozwiązane uchwyty przedstawione na rys. c;.;-: 1 Il I
nieczyszczeń do tulejki. lnne sposoby zamocowywania tarczy podziałowej pokazano na rys. Il-li 1 li•7.
Na tej samej zasadzie są zbudowane zatrzaski walcowe zębatkowe (tahl
12-23)
Uchwyty specjalne ustala się na płaszczyźnie A tarczy podzinłow<'j, nu c:r,o
pi!' walcowym trzpienia 16 oraz wpustem w rowku pro:;tokątnym B, n r. 1mo
cowuje się je śrubami wkładanymi w rowki teowe C.
Uchwyty takie noszą nazwę uchwytów podziałowych jcdnow"pornlkowy h
gdyi. przedmiot wraz z uchwytem specjalnym jest przymocowany d1J jcdn
korpusu (wspornikn). Do obróbki dużych i cic:żkich pr1t'dmiol6w utyw 1
uchwytów pod1.inlowych d' li\\ f>{lrnikowych Pnyklad tnkl so uchw}'lll J>f7.
:1lawiono nn rys. G--l.
Po pod t "y I lll.!h\\ yh1 I . I I ymocownnc dwu w porn1kł 3 I :r w l n ni"-
!' J I 7. 11111 lrrony w L11 t I I I
I fi dni tw m u I I I t
t 11
 Zamocowywanie tarczy podziałowej 1 przedstawionej na rys. 6-6 odbyw11
się za pomocą urządzenia z masą zaciśkową. Przy wkręcaniu tłoczka 2 tulc•jn
cienkościenna 3 zaciska czop centrujący 4, a jednocześnie kołki 5 wywic rnJ11
nacisk na podkładkę 6, zamocowując tarczę 1.
Na rys. 6-7 tarcza podziałowa 1 jest zamocowana przez dokrę,canie nakr~tki :i
z rękojeścią.
We wszystkich opisanych konstrukcjach zamocowanie tarczy nastqpuj1•
w kierunku poosiowym. Rozwiązania takie są lepsze niż rozwiązania, w klc'1
rych siła zamocowania działa na tarczę w kierunku promieniowym, gdyt.
wtedy następuje skasowanie luzu na czopie z jednej strony, co wpływa u jcrnnir•
na dokładność podziału.
W omówionych wyżej uchwytach podziałowych do ustalania i zamocowy
wania tarczy podziałowej służą dwa oddzielne mechanizmy, uruchaminw
dwiema rękojeściami, co przedłuża czas dokonywania podziału. Istnieje jcdnnk
wiele rozwiązań uchwytów podziałowych, w których czynności: odmocowani1•
tarczy podziałowej, wyciągnięcie zatrżasku z tulejki, wprowadzenie go w nn
stępną tulejkę oraz ponowne zamocowanie tarczy dokonywane są jedną ręko •
jeścią. Przykład takiego rozwiązania jest przedstawiony na rys. 6-8.
Jest to uchwyt podziałowy z pionową osią obrotu. Tarcza podziałowa l jL·~ł
tutaj wymienna i może być wykonana jako część specjalna, np. z tulejkom!
rozmieszczonymi w nierównych odstępach kątowych. Tarcza ta jest wyccnlro„
wana w wytoczeniu kołnierza tulei 2 i przymocowana do niego śrubami. Zn-
trzask składa się z tłoczka 3, dwustronnej krzywki czołowej 4 7. rękojeścią :1,
tulei 6 z krzywką, pierścienia 7 z krzywką i sprężyny S. Piorście11 7 jest
na tłoczku 3 zakołkowany, a krzywka 4 jest osadzona obrotowo. Rękojeść .'i
przechodzi przez podłużny (w kierunku pionowym) otwór w tulei 9, na któri'J
w dolnej części jest wykonany rowek A O dno tego rowka opiera się kolek IO,
którego ścięty klinowo drugi koniec wchodzi w przecięcie stożkowego picrściP
ma 11.
Przy obrocie rękojeści 5 w kierunku strzałki krzywka 4 przesuwa si~ po
krzywkach 6 i 7 do położenia pokazanego na rys. 6-8b, a sprężyna 8 wcisk,1
tłoczek 3 w tulejkę 12. Jednocześnie wraz z rękojeścią 5 obraca si~ tuleja !J
początkowo ślizgając si~ dnem rowka A po kolku 10, a następnie wcisknjrw ł(o
w przecięcie pierścienia 11. Pod naciskiem kolka 10 pierścień ten rozchyla i;lt:
1 zsuwa ku dołowi dociskając tuleję 2 kołnierzem do płaszczyzny B korpusu

Przy ruchu powrotnym rękojeści 5 najpierw następuje odmocowanic turciy

podziałowej, a następnie wyciągnięcie zatrzasku z tulei 12.
Kilka innych rozwiązań mechanizmów, które służą jednocześnie do urn•
1 hamiania zatrzasku i do zamocowywania tarczy podziałowej, pokazano nn

1 ys. 6-9 do 6-11.

Na rys. 6-9 przedstawiono przykład zatrzasku walcowego sprzężonego. Dn

W fllllWO tłoczek Zl>staje wprowadzony w tulejkę 7 pod działaniem spr<:żyny H,
H)'ll tl Il IJ11IW• I 11! \o
pnu•suwania tłoc~ka I zatrzasku służy tu wałek 2 z kółkiem zębatym 3, wspól
111 uc ~j:icym z zębatką na tłoczku 1 (jak na rys. 6-3). Kółko 3 jest osad zon<•
111 wal ku 2 obrotowo i zabierane jest przez kolek 4 tylko przy wyci:Jgonlu
I łtW7.ka 1 7. tulejek 7, tj. przy obrocie rękojeści 5 w lewo. Przy obrocie n;kojc•~d
1 J1•dnocześnie wal<'k ? wkrc:ca si~ w tulejkę 6 i ściska przecięty pii:rścil'{1 9,
1w •\\1>dująe prws11\\'hnl1· 11i1: lrn dołowi pierścienia stożkowe-go 10, w wyniku
• K(!Jln lht<'7.a pod1i il11W • 11 r• I 1J• rl111 '11;111qln do korpusu 12.
' t'arr1 1 pc1clr.li1'0\\ 1 „
I JO J• ł!I 1mo1·ow11n 1 t pomnn1 w11llm 1nimo·
A11t11 l<1 \i;f:t• ' 11 ktńry \ il 11111 tY11pl1• J C'r•;tH" 11)'1·11111111 "'1111~, .: ntir:i:y
(hl \11 lłt h •l ltlA11 I (1 I tJ lt fi j llll li I.Ili~ ffl! 11!1 t"J 1111)"1
 Specja!ny uchwyt podziałowy z pionową osią obrotu,- o prostej budowie,
pokazano na rys. 6-11 Do podziału służy tu pilot radełkowany 3 (tabl. 12- lll)
wprowadzany w tuleję w tarczy obrotowej 2 i w jedną z tulejek osadzonyd1
w żądanych odstępach kątowych w podstawie 1 uchwytu. Pilot 3 powinit>n
być przymocowany łańcuszkiem do korpusu uchwytu, gdyż inaczej mozc z.u •
ginąć. Po każdym podziale tarcza 2 zostaje zamocowana łapami dociskowy
mi 4. Przedmiot ustala się i Z:lmocowuje na tarczy 2 za pomocą odpowicdnirh
elementów (nie pokazanych na rysunku).
Inne odmiany zatrzasków i urządzeń zamocowujących tarcze podziało.,.. 1
omów1ono w p. 6.-t, a ułożyskowania czopów tarcz podziałowych w korpusnch
uchwytów - w p. 9.3.

6.3.l. Obliczanie błędu podziału a11

PrZ) podJ.iale kątowym (rys. 6.12a) występuje błąd kątowy o„. którego n.1j-
większa wartosć wynosi

przy cz~· m

tg<> = w,+ei+e,
T

gdzie: \r, - największy luz między tłoczkiem 1 zatrzasku i tulejką .:: tgn1117.-
dem). w~ - największy luz między tłoczkiem 1 i korpusem 3 zatrzasku, 'f " -
tolerancja kątowego rozstawienia otworów na tulejki w płycie uchwytu, t.' 1 -
odchyłka współosiowości otworów w tulejkach z ich powierzchninmi :w•
''--nętrznymi, e2 - odchyłka współosiowości otworu w korpusie zatrzasku z jl'go
powierzchnią zewnętrzną, e, - odchyłka współosiowości części tłoczka u !ni
nej w tulejce i części prowadzonej w korpusie zatrzasku (e~ = O, gdy cały Ilu •
czek ma jedną średnicę. jak np. na rys. 6.5).
Błąd kątowy c) jest tym mniejszy, im większy jest promień r. Poza tym , J•'•
zeli JlOWierzchnia obrabiana w przedmiocie, jak np. otwór na rys. 6.12b, 7.nUJ
duje się bliżej osi obrotu tarczy podziałowej niż zatrzask, to błąd liniowy µ1 ze ·
sunięcia powierzchni obrabianej jest mniejszy niż wtedy, gdy zatrzask 1nuJ-

Ry:.. 6-9. Zatrzask walcowy sprzężony duje się bliżej osi obrotu, a powierzchnia obrabiana - dalej.

L
 w obliczeniach bł~du "P pomija się zwykle wpływ luzu mii.~zy otw~r~m się, aby zawsze :cał_mowa.t pr~wjdlowe położenie względem osi obrotu tnrcz.y
w korpusie uchwytu i czopem centrującym obrotową tarczę mech_am2~m pooz1a- ~lowej. Czasami ..można zwiększyć dokładność działania mechanizmu PQ
lowcgo, jak również błędy wykonania te?o otworu i cz~pa, pcruewa~ prly ~lo­ dzjałowego przez wspólne wykonywanie niektórych otworów w tarczy poc.h:l 1-
sowanym zazwyczaj pasowaniu H'7, g6 rmędzy czopem 1 korpusem_ \~pływ lyc~t łowej i w korpusie mechanizmu.
wszystkich czynników powoduje zwiększenie błędu o-;> o v.:art~śc ~ 7.~<lu
Luz między czopem centrującym i korpusem uchwytu ma natom1~sl istotne zna-
= 1• Podział kątowy moie być również dokonywany przez ustalanie korpu 11
uchwytu różnymi pła6zczyznami na stole obrabiarki (wiertarki, szlifie rki cło
czenie dla działania me<"hanizmu podziałowego przy rozpatrywan.1u w7.u 1emne.go p~). Przykład takiego uchwytu wiertarskiego podziałowego pr7.ed t ,
położenia tłoczka 1 zatrzasku (rys. 6.13), tulejek 2 i czopa ccntr~J?l·ego 3 w ~1e­ wiono na rys. 6-14. W uchwycie tym wierci się kolejno w przedmiocie olwm y
runku promieniowym (od osi obrotu tarczy 4). Przy niewła~1wym bowi~m przez tulejki 1, 2, 3„.., ustalając uchwyt na stole wiertarki płaszczyznami \,
doborze luzów oraz tolerancji wymiaru r i niekorzystnym zbiegu wslyst~1ch B, C„ ..
odchyłek współosiowości (e1, e!,...), których warto5ci przyjmuje się 7.\•.:ykle row-
ne 0,0025 mm, tłoczek zatrzasku może nie wchodzić w tulejki 2.
6.A. Załnaski ustalające mechanizmów podriałowych
Oprócz zatrzasków ustalających, których budowa i działanie opisane zostnly
w p. 6.2 i 6.3, istnieje wiele innych, mniej lub bardziej skomplikowanych roz•
wiązań takich zatrzasków. Kilka z nich przedstawiono na rys. 6-15 i 6-16 or~~
w tabL 12-21-:-12-23.

Rys. 6-13. Określan ie luzów w uchwycie podzlalowym

Do celów praktycznych przyjmuje się, że mechanizm podziałCJwy będzie dzia-

łał prawidłowo, gdy spełniona jest nieró~'llość
W 1 +Wr~0.5(W3+e1 +e?+ei+ed-e1 t T~) [6.4]
gdzie: c - odchyłka współosiowości otworu w tulei 5 z jej powierz.chnią 7.C-
wnętrzn~, e) _ odchyłka współosiowości powierzchni 1i i B czopa, T, - tole-
rancja promienia T w tarczy 4 i korpusie 6.
Pozostałe oznaczenia jak we wzorze [6.3].
Jeżeli nierówność [G.4) nie jest spełniona. to zamiast 7.mniej57.ania toleran-
cji - co powoduje \\tzrost kosztów - lepiej jest zastosownc ścii;ly lloczc-k " 7. 1•
trzasku (rys. G-3), jak przy ustalaniu przedmiotów na dwóch 1,oll och (pnlrr.
p. 2.6.IH). Trzeba jednak wówczas zabezpieczyć scic:ty tłoczek pn:cd obracam •m

Rys. 6-15. Zatrzask walcowy

mimośrodowy

wy111 (rys. f.-1 Ga) wyciqg:init· t111r.1k11 I

ni o UO rc:k<>J" i 3, co powvd11r"" wy-
J Mllllflk i.I I WJll 11\\ lllł f'll • j<'J \' W~t!lkl
 5 c) trudności wykonania i wynikająca stąd niewspółosiowość części stożkoWCJ lłQCit
a) ka z walcową powodują, że zatrzaski stożkowe są tylko czasem dokładn1rj
od walco,i;rych. Poza tym, jeśli do zatrzasku stożkowego dostanie się jaka "I
nieczyszczenie, np. odłamek wióra b (rys. 6-17c), to następuje błędny po<lzl I,
podczas gdy tłoczek walcowy zanieczyszczenie takie wypchnie z tulejki nlbo 11fl
wejdzie w nią, sygnalizując nieprawidłowość działania mechanizmu. Dlut1 1 o
też zatrzaski z tłoczkami stożkowymi są stosowane jedynie wtedy, gdy 1•· l
możliwe zabezpieczenie zatrzasku przed dostawaniem się do niego jakichkol
wiek zanieczyszczeń.
Usuni~e luzu między tłoczkiem walcowym i gniazdem (tulejką) oraz knr
pusem ~trzasku jest możliwe przez zastosowanie tłoczka rozprężnego, np. prt.y
użyciu masy zaciskowej (rys. 6-17f).
A-A /-. Zatrzaski kulkowe (rys. 6-L7d) i stożkowe o dużym kącie wierzchołkowym
tłoczka nie są prawic wcale używane w uchwytach obróbkowych, gd)"- trzy
mają tarczę podzialową słabo, a dokładność podziału jest niewielka. Zam:n kl

~~~~//
.
6-~6.
Rys.
~
Zatrzaski do uchwytów

d
•
podziałowych
w· nego na rys. 6-16b odbywa się tak
Uruchamianie zatr~asku prze ~av. io . kólko zębnte i zębatka są tu za-
~ ~
takie stosuje się niekiedy do wstępnego ustalania tarczy podziałowej (rys. 6-18n)

snmo jak na rys. 6-3 i 6-4, z t~ r ~cą, ;:on na walku 3 i przez wycięcie A
stąpione przez pierścien l z ~ołk1e~k -, ~sa. kie~u strzałki kołek 2 wchodzi
w tłoczku 4. Przy ~kręcamu wa-J a t :. 5 umieszczonuj w tarczy pOdziało-
w wycięcie A i wyciąga tłoczek z u ci ,
weJZ~trzask na rys. 6-16c 1cst wyciągany z gniazda (tulej) za pomocą spręzo­
nego powietrza. . . wy (często ścięty tak samo jak kołek
Tłoczek ustalający mozc by~. wa1c~ 6-l7 b) Teoretycznie dokładniejszy
ustalający - rys. 2-76) lub st~zkow\ ~~żkowe~o gdyz nie występuje wtedy
podział uzyskuje się przy uzyciu _tłocz. ~ .k w p~aktyce jcdr.ak zwiększone Rys. 6- la Odmiany zatrzasków do podziału kątowego
luz a (rys. 6-17a) między tłoczkiem i e1 ą.
W O."llawianych wyżej mechanizmach podziałowych oś zatrzasku byln 7.n·
a) b} c) '4'SZe równoległa do osi obrotu tarczy podziałowej. Na rys. 6-18 pokazano kłlkn
ratrzasków o ruchu prostopadłym do osi tarczy. Z dwóch kształtów rowkńw
trapezowych w tarczach podziałowych (rys. 6-18a-d) lepszy jest rowek trnpc-
7.owy niesymetryczny (rys. 6-18b-d), w którym tylko ścianka A, leiąca nn pln-
:szczyinie przechodzącej przez oś tarczy, jest ust.alająca. Takie rozwiqzanic JC l
dokladnieJsze i równocześnie łatwiejsze do wykonania.
Zatrzaski tłoczkowe do podzinłu na obwodzie tarczy (rys. 6-18c) S'\ 'wtllw
filosowanc. ponieważ wykonanie otworów na tulejki jest trudniejsze od wyko·
nunia rowków.
7. UŁATWIANIE OBSŁUGI UCHWYTU, MECHANIZACJA a)

~·
I .AUTOMATYZACJA UCHWYTÓW

iii
i i I
Rys. 7-1. Elementy ulatwiajqce
wkladanie przedmiotów do u-
chwytu: a) wspornik; b) po-
most rolkowy
!/
7.t. 1Jłatwianie ręcinej obsługi uchwytu
7.f .f. Wkładanie I wyjmowanie przedmiotu obrabianego ~b)

wł!I
Wkładanie i wyjmowanie przedmiotu z uchwytu może być czasami utrudnione
z powodu:
a) niedogodnego do uchwycenia kształtu przedmiotu, •
b) dużCJ wielkości przedmiotu,
c) dużej masy przedmiotu, d) e)
d) n iedogodnego położenia środka ciężkości przedmiotu w pozycji, w jakiej
należy go wkładać do uchwytu,
e) małych luzów między powierzchniami ustalającymi przedmiotu i c lc men•
t arni ustalającymi uchwytu (występuje wtedy często zaklcszcumic si~ przed·
miotu).
Dlatego też przy projektowaniu uchwytów nalezy pamiętać o t ym, :z.cby
wkładanie i wyjmowanie przedmiotów mogło si~ odbyi.vać s zybko 1 l>cz trud·
no~ci .

Hya. 7-2. $cięcia oraz dodat-

kowt powh.-rzclutie na elemen-
t eh ust.alnjqcycb uła twiające
kl donic przedmiotów obra-
bianych

W ł kim Sllmvm celu wykonu ·e si 0 t 6

11 lntcy nit olwÓr ustafujący (rys~ 7_ 2~) ;'; r wpro~adzający _o nieco wii:kszoj
ni ml wnkowymi w otworach Ab P ! us~ałaruu przedrruot6w powic•r7.ch ·
kl (J nlu w otwór (rys. 7-21) r~l~~~~d;1otl me zakleszczał si~ przy uko"nym
W n lć ' 1 0 woru wprowad7.nJrir~r.go powinna

17 I J

gdzie: D - najwi<:ksui średnica wkładanego przedmiotu, lJ, - na1mnic1sza śred­
nica otworu ustalającego, 0 1 - najmniejsza średnica otworu wprowad ~Jąccgo,
L - najmniejszy luz mi<:dzy otworem ustalającym i przedmiotem (L = D1 ·-D),
k - współczynnik zależny od długości otworu ustalającego (k przyjmuje się od
0,18 dla otworów krótkich do 0,27 dla długich).
Przy zakładaniu cięższego przedmiotu otworami na dwa kołki (rys. 7-2g) na-
leży pamiętać o tym, żeby jeden z kołków był wyższy, gdyż wtedy łatwiej jest
przedmiot nałożyć.
Jeśli przedmiot, który ma być wkładany od góry do uchwytu w kształcie
llb"zynki, musi być trzymany z boków przy wkładaniu , to między bocznymi
ściankami korpusu uchwytu i przedmiotem należy przewidzieć wolrut prze-
strzeń do swobodnego manipulowania rękami.
Przy wyjmowaniu przedmiotu z uchwytu mogą w_ystępować takie same trud-
no!ci jak przy wkładaniu go, a niekiedy nawet większe, gdyż przedmiot moze
mieć po obróbce jeszcze mniej dogodne do uchwycenia kształty niż przed obrób·
ką. Poza t.ym należy pamiętać, ze po obróbce przedmiot moze się nieco od
kształcić na skutek wyzwolenia się wewnętrznych naprężei1 w materiale (np
po wstępnej obróbce odlewów), na krawędziach obrobionych powierzchni mo
gą pozostać zadziory, utrudniające lub nawet uniemożliwiające wyjęciP. przed·
miotu, jak np. na rys. 7-3a. Prawidłowe rozwiązanie uchwytu przcdi:.tnwiono
na r ys. 7-3b. Wykonany tu w trzpieniu 1 rowek A ułatwia wyjęcie przedmiotu
Również wytoczenie w korpusie uchwytu z rys. 4 w tabl. 2-7 zabezpiecza przed-
miot przed zaczepieniem się zadziorami przy wyjmowaniu.
Trudności przy wyjmowaniu przedmiotu występują niekiedy, gdy jest on
ustalony na płaszczyźnie uchwytu i na jednym lub dwóch kołk::ich, ~dyz prz)
niewielkich luzach między kolkami a przedmiotem moze on zostać zaklcszczo
ny na kolkach, jeśli przechyli go się nieco przy wyjmowaniu. W takich przy•
padkach stosuje sic: wyrzutniki (rys. 7-3c, d), które zsuwają przedmiot z kol
ków, lub odpowiednie wyjęcia w korpusie uchwytu (rys. 7-3e), w które wkłndn
o)
c)
d)
Il> • "1 3 I 11 mrn1, ul l\\I Ją \\.) Jmo\li 1.lc 1ir1 dml il w''' h\\Jl
Oli
się r~cc i unosi pnctłmlol do góry. Umknqć zakkszczenia można
(7.2) muliejszenie wysokości kołków (patrz p. 2.6.6.5).
Trudne jest również wyjmowanie przedmiotów, które są wkładom!
wicie w otwór w uchwycie (rys. 6-H). I tutaj zastosowanie wyrwtnal um
liwia szybkie wyjęcie przedmiotu.
W uchwytach, których korpusy mają kształt skrzynki, moznn cz:i ami ul 11
wić wyjmowanie przedmiotów przez wykonanie w ściankach bocznych olworuw
umożliwiających włożenie rąk do wn<:trza uchwytu.
7. f .2. Zamocowywanie przedmiotu obr1blar.ego
Ręczne zamocowywanie przedmiotów odbywa się albo za pomoc;i kluc7. ,
rym pokręca się nakrętki łap dociskowych lub tp., albo przez bezpo rcdnl ~ 'I
wieranie ręką nacisku na różnego rodzaju rękojeści , nakrętki doci ko\\ ltrl
(rys. 'i--t). W pierwszym przypadku należy zwracać uwagę na to, aby w 7.Y tk lr
a) b} c)
~ {----===-·-3
~--- $
f}
h)
lłys. 7-1. Elementy obsługi: a) rękojeść slala; b) rc:kojeść długa; c) d) gl r~k •J
'Qciskowe; e) nakrc:tka z. przetyczką stalq: () nakrc:tka z przetycz.lc.1 11rz uw11 1,
h) kółko n:czne
dokręcane nakrętki (jeśli ich jest kilka) miały jednakowy wymiar „poci I h111 i ',
gdyż w przeciwnym razie trzeba używać kilku różnych kluczy, co prz dlu
czas mocQwania. W drugim przypadku v.:szclkie rękojeści powinny hyć l I
uk:i>ztałtowane, żeby uchwycenie ich ręką było wygodne i pewne, ponl w 1
unięcie się ręki z rękojeści, która często jest mokra i śliska. moi b\'Ć 111 y
cJ.yną uderzenia się o jakąś wystającą część uchwytu i skaleczenia r~kl Poz
tym powierzchnie r<:kojeści powinny być gładkie, aby nie mogły powod11w •
obrażeń naskórka rąk. Pod tym względem najniebezpieczniejsze są pow1end1111
r dclkowane 1 dlatego zakres stosowania śrub i nakrętek radełkowanyc h nn•
lciy ograniczać głównie do przypadków, w których służą one tylko do <Mlknl•
swgo regulowania wzajemnego położenia elementów, bez użycia wic:l\v:1'J t1lly.
7.t .l . Usuwanie wiórów z uchwytu
\\ aory powstające podczas obróbki skrawaniem mogą powodować:
) nieprawidłowe ustalenie przedmiotu, jeśli dostaną się m.i<;dzy pncumlól
ł 1>0wicrzchnic ustawcze uchwytu,
hl u z.kodzcnie powierzchni przedmiotu lub uchwytu, albo uszk1x.lr.1•1u • ri11 -
Cd ł •
1
1
) imnlt-jncnic do1 I u chloch:iwa Jo n11ri~ł:l:l:t i ohrabl arnJ pow r )1111,
 d) przedłużenie czasu obsługi, jeśli usuwanie wiórów z uchwytu jest utrud- c)
nione, e) •

e
e) okaleczenia - zwłaszcza rąk - obsługującego uchwyt. , .
'
Dlatego też przy projektowaniu uchwytów należy przewidywać środki za- ....
pobiegające szkodliwemu działaniu wiórów.
Wióry mogą być usuwane z uchwytu albo podczas obróbki przedmiotu, albo l
po zakończeniu obróbki, przed włozeniem do uch\\rytu następnego przedmiotu.
f} ń) k}
W pierwszym przypadku usuwanie wiórów powinno odbywać się samoczynnie,
ze względu na bezpieczeństwo pracy (uchwyt najczęściej znajduje się w ruchu).
Osiąga się to przez wytworzenie w korpusie uchwytu pochyłych płaszczyzn,
po których wióry mogłyby się zsuwać pod wpływem własnego ciężaru lub pod
działaniem chłodziwa (rys. 7-5). Naleey zwracać uwagę na to. aby w płaszczyz­
nach, po których mają się zsuwać wióry, nie było żadnych zagłębień w po-
staci rowków lub otwor ów, gdyi hamują one odpływ wiórów.
Rys. 7-7. Rozwiązania elementów usWających ułatwiające usuwanie wiórów

!uinnew odJ?OWiedruch
u
zaniec~z~zcnia: ~akie kształtowanie elementów polega na pozo lnwli
m1eJscach ':"'olnej przestrzeni w postaci rowka (ry . 7-71i),
podtoczerua (rys. 7-7e, !), płytkiego otworu (rys. 7-7g-j) itd. w duiych płn•
szczyznach ustawczych wykonuje się rowki (rys. 2-24d).
Naletyży równie~ U\~ażać na to, aby wi.óry nie dostawały się między r iu:hoill•
1
;,emen mecba~zmow uch~tu i nie powodowały ich wadliwego di 1 Inni 1
a lb tym celu nal~zy np. kołki podporowe zabezpieczać kapturami (rys ·~~IOHh)
p o uszczelkami ? ostr~ch krawędziach, przylegających do kołka (r;i, 2-IOGi l
rzykłady zabezpieczenia przed wiórami innych elementów przeds'- · '
rys. 'i-8. . l.d\"lOno n

Rys. 7-5. Uk~l.laltowanie korpusu u- USU'IV3nia wiórów pncz

Rys. 7-6. ffiatwianic
chwylu umożllwiające samoczynny umieszczenie pawierzchni uslawczych ustala-
odp ływ wiórów jących pr...nud powierzchnią korpusu uch'" ytu

Usuwanie wiórów z uchwytu po zakończeniu obróbki i wyjęciu zeil pr:r.c..'Cl·

miotu nie przedstawia na ogół trudności , jeśli korpus uchwytu ma budowi:
otwartą (np. płyta bez bocznych ścian). Szczególnie szybko usuwa się wióry
z uchwytów, w których powierzchnie ustawcze A elementów ust:ilających wy
stają ponad powierzchnię korpusu (rys. 7-6), gdyż wówC?.as przed 7.ałokni m
każdego przedmiotu oczyszcza się z wiórów tylko niewielkie powi,•rzchnl
ustawcze, a z pozostałych powierzchni usuwa się wióry co jakiś czas.
Znacznie trudniej~zc jest usuwanie wiórów z uchwylów, których korpu y
mają budowę zamkniętą (np. skrzynki wiertarskie). W śclnnnch takich kor
pusów należy wykonywać jak największe otwory (tz.w. „okn11"), pr1 z ktńr
łatwiej je~t usuwać wióry.
Przy proJektownniu uchwytów, z których wióry nic q u uwnnn pod 11 Jl) • 7-B. Zi bezpieczanie ruchomych ele-
obróbki przedmiotów, trzeba pnmi<:tnć, że wióry kr6tki1• (111' z ł.r.llwll) MJ11111j ml'nlów uchwytów przed wiórami
w pnyblifoniu tny rnzy wi~cc-j ml<'J ca mi vyno• I 1~h uhJc:l ć, ' l61'Y 1
d ługin i zw1nic:l1• (np. wióry J>0W!i łt1Jqc1• pny tocz nlu 111h w11 r' 11111 lnll r t
nieJ twnrdośc1) mog11 7.njmown~ do clwml7.11!!ltll 1u.y wl~t!ł'j ml J
na n lu z. objc:to lq v. In n

7.t .4. Pomiar priedmtotu obrabianego w uchwycie
W zasadzie mierzenie lub sprawdzanie wymiarów obróbkowych przedmiotu
podczas obróbki w uchwycie nie należy do właściwej obsługi uchwytu. Po-
nieważ jednak pomiar czy sprawdzanie jest jedną z czynnosci pomocniczych ,
która wpływa na czas trwania operacji, konstruktor przy projektowaniu uchwy-
tu powinien ją brać pod uwagę.
Mierzenie (sprawdzanie) wymiarów obróbkowych przedmiotu ustawionego
i zamocowanego w uchwycie na ogół nie przedstawia trudności, albo nie jest
w ogóle potrzebne. W ogromnej większości przypadków rola konstruktora po-
lega więc jedynie na nic utrudnieniu pomiaru przez niewlaściwq budowę uchwy-
tu. Zdarzajq się jednak niekiedy przypadki, w których pomiar przedmiotu
w uchwycie podczas trwania operacji jest konieczny, a jednocześnie utrudnio-
"ny. Do pomiaru stosuje się wtedy zwykle sprawdziany specjalne, a w uchwycie
\'1ykonuje się dodatkowe powierzchnie, od których sprawdza się wymiary ob-
róbkowe przedmiotu uzyskiwane w tej operacji. Przykłady takich uchwytów
przedstawiono na rys. 7-9 i 7-10.
...
W pn:edmfocie przedstawionym na rys. 7-10 należy w czasie operacji to
-J- a ć ?11..,.....y innynu· d ok ładny wymiar
karskie3·
. """"'k ·..A. · a. Sprawdzenie t ego wy•
~ ~z~średruo od płaszczyzny A byłoby bardzo trudne, gdyż jest 0111
Jednoczesrue płaszczyzną ustalającą i prawie cała styka się z płytą 1 uchwy
tu. ~ P~ teJ przymocowano więc pierścień hartowany 2 i zamias t sprn\'i•
d.zan!a w~ a sprawdza się wymiar b. I w tym przypadku przy wyli ony
waru.u- sprawdzianu 3 należy uwzględnić rzeczywisty wymiar c uchwytu.
. Należy podkr~ślić, iż w tym przypadku sprawdzenie wymiaru a. moglohy
s~ę odb~ć przy ~yciu uniwer.salnych narzędzi pomiarowych, gdyby przcd111l11l
tue znaJdowal. SJę. w uchwycie. Natomiast w przykładzie prtedstawionynt n tt
~s: 7-9a łatwiej Jest sprawdzić wymiar a przedmiotu w uchwycie niz po wy
Ję<!lU Z uchwytu.
7.t.s. Przesuw1nle uchwytu n1 obr1bl1rce
Przy obróbce otworów na wiertarkach słupowych często trzeba przesuwa ~
uchwyt w celu. wpro~adze?i? ~arzędzi kolejno w różne tulejki. Gdy udiwyt
~ z ~rzedJlllotem JCSt c1ęzki, przesuwanie jest męczące. Do ułatwieni t J
czynności mozna .zas~osować następujące urządzenie (rys. 7-lla). W korpu Il• 1
uchwytu wykonu3e się od s~du płytkie wgłębienie A, do którego doprow1uJi,

b) b}

Rys. 7-11 . a) przesuwanie uchwytu na poduszce pncumntyczne}; b) uk sz tnłtuw 111

Rys. 7-9. Zastosowanie elementu spe-
cjalnego, k tóry umoi.liwia pomiar przed-
miotu w uch,„·ycie tokarskim
Rys. 7-10. Uchw yt tokarski, w którym
u mieszczono dodatkowy cl mcnt ul t
wiający dokonanie pomiaru przedml \
obrab1an<'&O
korpusu umoillwlające przekręcanie go be~ podnOl!'Z• nio
:.~ końcówką.~ _PO':"ietrze sprężone z przewodu 3. Po otwarciu zaworu li po
et;ze pod c1sruemem. ~·4-:0,5 MPa wypełnia pnestrzcn A , tworząc 1m<Ju JJ:rk1:
powietrzną, która_ u~ozhw1a łatwe przesuwanie uchwytu. Punicwia ł. powł trr.
spręzonc wydos~a.Je Slę z przestrzeni A między plD 1<'1yzn:i pod ~ lawy uchwytu
i st~łem obrabiarki, następuje jednocześnie oczy rc11•ni powu 17<hr1I h 111
::-: wtórów.
hyć !W RI ~ 11y, Hel.V
llo 10 t'i O N
, to lnP.IJ 1 nn 111111 1w1
7.2. Mechanizacja I automatyzacja uchwytów pn:ewodem 10 oczyszcza powierzchnie ustawcze uchwytu. Z chwilą gdy tłok
opuści się do położenia na równi z korytkiem 1, przedmioty zostają znów pn1•-
M c c h o n i z :i c j a o b s l u g i uch w y t 6 w sprowadza się głównie do uwal-
sunięte o jedno miejsce w prawo.
niania robotnika obsługującego uchwyt od większego wysiłku fizycznego . Po-
nieważ zaś na ogól robotnik zużywa najwięcej sil przy ręcmym zamocowywa- Przełączanie zaworu rozrządczego instalacji pneumatycznej może być rt;<'.7.lló
niu przedmiotów (zwłaszcza gdy operacja trwa krótko, a ·więc następuje częsta lub automatyczne. W tym ostatnim przypadku do uruchamiania zaworu wyko·
wymiana przedmiotów obrabianych), duży nacisk kładzie się obecnie na sto- rzystuje się ruch wrzeciona obrabiarki w dół i w górę, np. przez związn 111
sowanie zamocowań pneumatycznych, hydraulicznych itd. (patrz rozdz 3), któ- rękojeści zaworu z tuleją wrzeciona wiertarki układem dźwigni.
re eliminują prawie całkowicie wysiłek fizyczny robotnika.
A ut om a ty z a c j a d z i a 1 a n i a uchwyt u polega na samoczynnym
wykonywaniu przez niego niektórych czynności, jak np. ustawianie czy zamo-
cowywanie przedmiotów (automatyzacja cz~owa), albo też wszystkich, po-
cząwszy od wprowadzenia przedmiotu do uchwytu, a skończywszy na usuni ę­
ciu go po zakończeniu obróbki (automatyzacja całkowita).
Przy rozważaniu celowości zautomatyzowania projektowanego uchwytu na-
leży pamiętać o tym, że automatyzacja pociąga za sobą zwiększenie kosztu
uchwytu, gdyż jego budowa staje się znacznie bardziej zlozona. Dlatego też
automatyzacja w przeciętnym przypadku opłaca się wtedy, gdy ilość obrabia-
nych przedmiotów jest duża, a czas główny operac1i (czas obróbki} jest krótki
w porównaniu z czasem czynności pomocniczych, potrzebnym na ustawienie,
zamocowanie, odmocowanie i wyj~cie przedmiotu ze zwykłego uchwytu.
Przykład zautomatyzowanego uchwytu przedstawiono na rys. 7-12. Uchwyt
ten służy do wiercenia otworów w prostopadłościennych kostkach. J?rzedmioty
obrabiane przesuwają się w korytku 1 (rys. 7-12a}, np. pod naciskiem sprężyny.
dopóki przedmiot P1r który został przed chwilą obrobiony, nie 7.etknie się z ele-
mentem ustalającym 2 (rys. 7-12b}. Wówczas po otwarciu zaworu (nie pokaza-
nego na rysunku), powietrze sptężone dostaje się przewodem 3 do cylindra .J
i podnosi tłok 5, ten zaś dociska do płytki z tulejką wiertarską 6 przedmiot P:
który ma być z kolei obrobiony. Równocześnie skośna płaszczyzna A tłoka od-
suwa w prawo płytkę 7 i przedmiot P 1 zsuwa się w korytku 8. Po dokonaniu
obróbki sprężyna 9 wytłacza powietrze z cylindra, tłok przesuwa się w dół,
a płytka 7 w ljwo. W tym samym czasie powietrze sprężone doprowadzan
8. KORPUSY UCHWYTÓW
8.1. Rodzaje korpusów uchwytów
Korpus uchwytu jest elementem, który wiąże inne ~lementy uchwytu w wy
maganym wzajemnym położeniu. Oprócz tego niektóre po~1e~zchme korpu li
spełniają określone funkcje, a mianowicie w każdy~ korpusie JC~na .lu~ w1~r 1
powierzchni służy do ustalania uchwytu na ?brabiarce, a w mektor;>ch kor
pusach pewne powierzchnie służą jako ustala1ące lub oporowe dla przedmiotu
obrabianego. . d) z tworzyw sztucznych.
Ponieważ korpusy uchwytów przenoszą siły ?z~lające ~a przedma~l obr
biany, powinny być zatem sztywne, a jednoczc5?1~ - zaro~o ze ~.z~l<:fł
technologicznych, jak i eksploatacyjnych :-- mo~b~e prosu: v. ~udoY.1 •
1
Masa korpusu na og6ł nie odgrywa większe) roli. Jed~e "."'1ększe korpu
uchwytów szlifierskich i tokarskich oraz korpusy uchwytow w1er~rskich kl
. re mają być przekręcane lub przestawiane ręcznie na stole obrabiarki, u I
winny być ciężkie. . . _ . . n) z prętów - małe i średniej wielkości korpusy trzpieni i uchwytow za-
Jednoczesne wymagania dotyczące sztywnosc1 l ruezbyt du1eJ mn ) d I
się tu jednak pogodzić przez odpowiednie uzebrowanie korpusu, co umo1.l
zmniejszenie grubości ścianek, a więc i masy, bez uszczerbku dlo s~l) w 11
korpusu.
Pod względem sposobu wykonania rozróżnia się nasl~pu)qcc rod J
Rys. 8-1. Różne rozwiązania tcchnologicz.nc tego samego korpusu uchwytu
Korpusy uchwytów są wykonywane głównie:
a) ze stali (blachy, pręty, kształtowniki),
b) z żeliwa (odlewy),
c) ze stopów lekkich (blachy, pręty, rzadziej odlewy),
1.2. Korpusy stalowe
Korpusy stalowe mogą być wykonywane jako jednolite, spawane i składane.
Korpusy stalowe Jednolite wykonuje się:
kowych tokarskich. szlifierskich itp„
b) z blach - różnej wielkości korpusy w kształcie płyt i tarcz.
1·orpusy spawane wykonuje się głównie z blach stalowych różnej grubośt·1
ntacyJniC grubości blach wynoszą: dla plyt gtównych 20+30 mm, dla ścinn
inych 15+20 mm, dla ieber 10+12 mm. Do zalet takich korpusów zuho:yll
I t.y:
I Mniejszą masę w porównaniu z korpusami odlewanymi i skladnnymt,
I J>r7.l!Z odpowiednie uzebrowanie mozna uzyskać taką samą sztywnoloc'• 111 'l.y
• •'nych ~ciankach korpusu.
" l„atw?sć wykonywania korpusów nawet o złożonej budowie, co daJP kon-
i 11ktuww1 duz-q swobodę w. kszta~towaniu korpusów przy projektownniu
hwytbw.
• ~hkość wykonania i mniejszy koszt w porównaniu z korpusami odlc-
rnl
 Jakość wykonania i wartość użytkowa korpusu spawanego zależą w znacz•
nym stopniu od prawidłowego ukształtowania elementów spąwanych i od spo-
sobu spawania. Przykłady błędnego i prawidłowego projektowania połączr.1'1
a} Źle f} lJe spawanych przedstawiono na rys 8-2.
Korpusy składane z części stalowych mogą być różnej wielkości , przy czym
większe korpusy składane wykonuje się wtedy, gdy zastosowanie korpusu o<l ·
łewanego lub spawanego jest utrudnione. Rozwiązanie takie stosuje się naJ ·
częściej w przypadkach, gdy korpus ma kształt zamknięty (rys. 8-3a), gdyi
b} w ten sposób ułatwia się znacznie obróbkę jego powierzchni wewnętrznych ,
W?//~§.'>&\\ ~cm?z,&\~"~ Przy projektowaniu korpusów skladnnych należy pamiętać o tym. że po·
szczególne części powinny byt łączone ze sobą nie tylko odpowiecllilil ilości n

LL~
śrub 2, lecz i dwoma kolkami l , możliwie daleko od siebie umieszczonymi,
W takich połączeniach kołki są elementami ustalającymi łączone części i pod ·
legają obciążeniom ścinającym, a śruby są elementami zamocowującymi i prze·
noszą obciążenia rozciągające. Przykłady łęczenia dwóch i trzech części kor-
pusu kołkami i śrubami przedstawiono na rys. 8-3b, c.
Korpusy składane z części specjalnych są dość kost:towne, gdyż zwykli'
wszystkie części składowe są całkowicie obrabiane. Mają one jednak tę zaleli:,

LL== ze można je szybko wykonat i dlatego są niekiedy stosowane jako kor pusy
uchwytów prowizorycznych o uproszczonej budowie, przy uruchamianiu no
wych produkcji. chwyty takie wykonuje się z tanich materiałów i są om•
używane do chwili wykonania właściwych, wysokosprawnych uchwytów, po

~~
czym uchwyty prowizoryczne przekazuje się na zJom.
Nowoczesne sposoby budowy uchwytów składanych - patrz p . 11.4.

1.3. Korpuą teJiwne

Rys. 8-2. S posoby lqczenia części korpusu uchwytu przez sp~wanic
Korpusy od.Jewane wykonuje się głównie z żeliwa , najczęściej Zł 25, gd~z jako
materiał na korpusy ma ono następujące zalety:
1. Małą sprężystość i związaną z tym dużą sztywność oraz zdolność tłumił!·
a) b) naa drgań występujących podczas obróbki przedmiotów w uchwytach.
2. Kruchość, która 3est w tym przypadku zaletą, gdyż je$li uchwyt z kor-
1iusem żeliwnym zostanie upuszczony lub silnie uderzon:.•, to nie ulega on od·
k z tałceniu plastyq:nemu, które mogłoby spowodować jego wadliwe działani<' ,
I ~ Jedynie może ulec widOCZDemu usz.kodzenlu (np. odłamaniu .kawał ka kor-
11u:;u) wskazującemu, że uległ on wypadkowi i że należy go sprawdzić przed
(1fllnym uż.ys;iem. W tych samych warunkach korpus stalowy :-(składany lub
111nw1ny) może zostat odkształcony w stopniu niedostrzegalnym dla oka, alei
n111J1tcym wpływ na prawidłowość działania uchwytu, co może spowodowo.ć
nlli\\;t l znaczne straty w postaci braków, zanim uszkodzenie uchwytu zostanie
wykryte.
1'111.a tym, korpusom odlewanym można nadawać kształty umożliwia jqcc
1mr11 ·J U'nic do minimum obróbki skrawaniem korpusu.
Koq 1usy odlewane są droższe od spawanych (konieczność w ykona nia mo•
ł1,;J11 oru - nick.it•dy - rdzennic), ale za to można im nadawać najbardzioj
ll)'I 8 :ł I\ r IJ\11)' 11 I d to~w n do potrzeb ksztat\y.
Na 1)'li O 4 I 8-S poknr.lłt\O if1 n 1 Uahry kaly ichwnych k orp1 ~l,w
h )'\fi
 b} Normy 11 tych pólfnbrykatów przewidywały ich całkowitą lub częściowq
a) obróbkę mechaniczną skrawaniem oraz obróbkę cieplną, mającą na celu UD\I
nięcie wewnętrznych naprężefl w materiale, które powstają przy stygni~lu

~D
odlewu w formie.
Przykłady ukształtowania korpusów uchwytów z takich półiabryknll1w
przedstawiono·na rys. 8-6.
Przy projektowaniu specjalnych korpusów _żeliwnych należy unikać 7.hyl
zawiłych kształtów, gdyż wtedy modele muszą być składane z części , a ponncll11
d) e} koniecme jest wykonywanie skomplikowanych rdzennic, co znacznie zwu:k:;r.

Jl ~
koszt uchwytu.
I
JJ I

I
I
b)

f} o}

~
e l e

Rys. 8-4.
kątna;
Przykłady ż<'liwnych p6lfabrykat6w korpusów uchwytów: a) płyll\ JlT
b) płyta olm1gla; c) kątownik nie użebrowany; d) kątowniki utcbr v. I
c) ceownik; f) teownik nie użebrowany; g) teownik ui.ebrowany
~-
e
m --
I
~
Rys. 8-6. Uchwyty, których korpusy zostały wykn·
nane z półfabrykatów pokazanych na rys. 8-4 i ll•a

Poza tym należy stosować się do następujących wytycznych, które 111aJ 1n

n•lu bądź to uniknięcie jam i pęknięć w odlewie, bądź też ałlrtwienie zufm mo
b}

m
wania odlewu, bądź wreszcie zmniejszenie ilości rdzeni:
d c - -=i. - - -- b 1. Unikać miejscowych skupień materiału (rys. 8-7a), gdyi powoduj„ lu
powstawanie jam i pęknięć oraz nadmiernycb naprężeń w matcrinł.-..
r----- I 2. Projektować ściany o jednakowej w przybliżeniu grubosci (ry n 7hl
It _ _ _ j ___ JI &iany wewnętrzne odlewu powinny być jednak nieco cieńsze o<I :ks ir1 le
·r=--=p---,
IL._ _ _ _ _ _ _ JI
wnętrznych i obrzezy (rys. 8-7c), aby stygnięcie całego odlewu nusl1;pow1ll11
mozliwie równomiernie (ściany zewnętrzne i obrzeża stygną szybci"J c ~ I 1 n
"'••wnętrznych o tej samej grubości).
3 Jeżeli ściany nie mogą mieć jednakowej grubości, to przC'J ŚCte ~ l cln 1
l(rubości w drugą powinno być łagodne (rys. 8-7d).
i. Unikać ostrych kątów mit:dzy ścianami (rys. 8-7e).
c) 5. Stosować pochylenia odlewnicze (rys. 8-7f), które ułatwiają wyJmow 1111•
modelu z formy.
6 Nadlewy, w których mają być wykonywaoe otwory, projcktowrd· wi~k ~
nit to jest potrzebne (rys. 8-7g), gdy;i; mogą one być w odlP.wi<' pr11• unh~ tł' 11 a
1kulck mniej dokładnego (i tańszf'go) wykonywania modeli, które flr1N~1111cw11
•łl do Jl-dnorazowt>go zaformow.u1in korpusu uchwytu
'I Powlcl'.z<'hn1t\ które mllJ 1 h) • 11hr1.1bianc, powinny wyslnw:i{: punacl p o
wl rx hnsc, które maJą pozo. t
Cl blatu tylko z J"um J s trony, to I 11 ·
li 711)
lt)s 8°5 l'nykl idy llv. ll)'Ch I ólr
I , b) 110ćl • l 1wrt \li)'tuk 1, c)

e)
f}
l)~
~~-
Rys. 8-7. Błędne i prawidłowe ukształtowanie fragmentów korpu::.ów odlewanych
9. Zamiast pogrubiania 5cian, które mają być silnie obciążone, stosować że­
bra biegnące w kierunku działania sil (rys. 8-7j).
10. W celu zmniejszenia naprężeń zginających, które mogłyby spowodoY. ać
zlamaaie korpusu (rys. 8-7k), należy stosować żebra wunncniające h11> odpo-
wiednie podparcie korpusu
11. L'}czyć otwory odlewnicze (rys. 8-71), gdyż wówczas zmniejsu1 si•' 110
rdzeni i mogą one być pewniej osadzone w formie.
8.4. Korpusy z lekkich stopów
Rys. 8-8. Elementy stalowe zabezpie-
~jące korpus z lekkiego stopu przed
zbyt szybki."ll zużyciem
. Ponieważ stopy lekkie są miękkie, korpusy z takich stopów w miejscach,
które mogą ulec szybkiemu zużyciu lub uszkodzeniu. powinny być zaopatrron1•
w elementy zabezpieczajl}Ce.
. I tak np. przedmiot nie powinien być ustalony bezpośrednio na płycie z lek:
kiego stopu, lecz na twardych płytkach stalowych 1 (rys. 8-8), przymocow,1-
n~ch do ~orp~su, ~~iki powinny być ,zaopatrzone w twarde końcówki 2, a po·
~ierz~hnie rruękkieJ płyty nalezy chronić przed zetknięciem ze stołem obr.1-
b1ark1 (~rz?" przekr~~aniu uchwytu) za pąinocą odpowiednich występów, np
w postaci rutów 3, wbijanych w wywiercone w płycie otwory.
8.S. Korpusy z tworzyw sztucznych
Oprócz tradycyjnych mnteriałów mctnlowych stosuje się obecnie na korpu.,y
u~hwytów obró~kowych i niektóre inne elementy - na razie jeszcze w ogr11-
ruczonym zakrcste - tworzywa sztuczne, głównie epoksydowe 1'.
Tworz}.,,va ~ztuczne stosuje się na korpusy uchwytów g!ównie w dwóch
przypadkach·
1. Gdy przedmiot obrabiany ma skomplikowane kształty i trudno jest go
pr~wi~łowo ustalić w uch~ycie; wówczas elementy ustalające uchwytu :r:aslt;·
P':'Je Się wnęką w korpusie uchwytu, będącą „negatywem" przedmiotu obrn-
b_ianego (rys. 8-9). Wykonanie takiego korpusu z wnęką jest proste i odbyv. a
się podobnie do wykonania piaskowej formy odlewniczej.
2. Gdy zaleiy na zmniejszeniu masy korpusu uch wytu. Uwzględniając na-
wet, ie pewne elementy uchwytu (zamocowuJące i inne) muszą być wykon<irw
2e stali, całkowita masa uch,vytu z korpusem z tworzywa epoksydowego jest
:~ do 3 razy mniejsza od masy uchwytu metalowego.
Do 'vażniejszych zalet tworzyw sztucznych (oprócz małej gęstości) zalic7.ył
nalc7.y łatwość i szybkość odwzorowywania kształtów przedmiotów z dokład
no ·cil! rzędu O.Ol do 0,05 mm, co umożliwia często un iknięcie obróbki, łatwo„(:
dokonywania przeróbek i napraw oraz odporność na działanie czynników che·
marmych. Do wad tworzyw sztucznych nalei4: gorsze własności mechanicznt•
ud t;l:il! i zchwa, chociaż laminaty z tworzyw szluc.znych mają wytrzymnlośi·
blifoną do stali niskowęglowych, większy współczynnik rozszerzalności cicplm•J
I 11111i"J57.a odporność na podwyższone temperatury.
•l Hll ie dane nu temat tworzyw u.tucznych używanych w budowie ud1wylnw
1 I rnotn 1 w poz, :?, :ł i 17 spisu 1111 rntury "••u: w artykule mpr 111 • s. Mik111:-
II ,.z1to ow ni tworzyw ntucw eh kon h ukcJi rx1mOC'y wnr ?.Lotow1~h",
, , ł nlk". t> i, 2 I 3 I g r

Rys. 8·9. Uchwyt wiertarski z korpusem
i płytą wiertarską z tworzyw sztucznych
Na rys. 8-9 przedstawiono uchwyt wiertarski, którego korpus l, bf:(lący
elementem ustalającym przedmiot obrabiany, jest wykonany z twor~a epo-
ksydowego. Korpus te.n jest przymocowany do podstawy 2 wkrętanu, a ~o
ustalenia na nim płyty wiertarskiej 3 (również z tworzywa sztuczne~o) słu zq
kołki ustalające 4. Płytę przymocowuje się do korpusu odchylnymi zarzut-
kami 6.
Do wykonania korpusu 1, na odwróconą płytę wiertarską z kolkami 4 i _na-
suniętymi na nie tulejkami 5 nakłada się obudowę 8 oraz model przcd~olu
lub przedmiot wzorcowy p i po nasmarowaniu go oraz płyty tzw. oddziela-
czem w celu zapobieżenia przywieraniu tworzywa sztucznego, całą obudowi;
w~łnia się ciekłym tworzywem epoksydowym. Po stwardnieniu tworzyw
uchwyt odwraca się płytą wiertarską do góry, na _k?lki 9 os~dzone. w . mod~lu
nasuwa się tulejki wiertarskie 7 (otwory na tu1eJk1 w płycie ~J'l . sredn1<"c
0 3-4 mm większe od tulejek) i w tym położeniu tulejek zalewa su: 1e szybko
twardniejącym tworzywem, np. klejem epoksydo~ W ~yniku takieg~ ustn•
lenia tulejek względem przedmiotu obrabianego uruka su~ wykonywama du
kładnie rozstawionych otworów na tulejki w płycie wiertarskiej.
Na rys. 8-10 pokazano uchwyt, w którym tylko elem(?Jlt ustalają~y 1 o I~
cjalnym kształcie jest wykonany z tworzywa ~poksydowcgo. Od~w1cdnio ro
mieszczone wkręty 2 służą do przytrzymywania modelu (przedmiotu) pn:y r.
lewaniu go tworzywem sztucmym, co odbywa się bezpośrednio w korpu I
A-A
-·--··--· --··--··-··
---------
y U1l11J
uchwytu, przy czym jego boki (w odpowiednim położeniu korpusu), dla inpo·
bieżenia wypływaniu tworzywa, są zasłonięte kartonem.
Na rys. 8-11 przedstawiono kilka sposobów łączenia elementów metalowyd1
uchwytu z elementami z tworzyw sztucznych: a) płytki lub kolki 1 z nnci<;dlł •
mi, umieszczone w podstawie metalowej 2 przed zalaniem tworzywem, b) ~1 uby
hakowe, c) śruby osadzone w tulejkach, d) śruby zalane bezpośrednio tworzy-
wem. e) tulejki z gwintem zewnętrznym, f), g) tulejki z kołnierzami , h) kolek,
j) płytka ustalająca metalowa.
Rys. 8-11. Sposoby l4cz.enia metalowych elementów uchwytów z elementami 2 l\H•
rzyw sztucznych
Korpusy i inne cz~ści uchwytów z tworzyw sztucznych mogą być odlewana,
laminowane lub wykonywane metodą kombinowaną - przez laminowanie 1 od·
lewanie.
Korpusy odlewane, jak na rys. 8-9, są wykonywane z hvorzyw s7.tucznyl'ł'
odlewniczych. Korpusy takie są tańsze od innych, ale mają niewielką wylrty•
małość i dlatego odlewa się tylko korpusy o grubych ścianach i gdy podc:r.nrl
pracy uchwytu nie będą na jego korpus działać znaczne siły.
Korpusy laminowane wykonuje się w ten sposóh, że po pokry<'iu formy
.i modelu oddzielaczem nakłada się warstwę tzw. tworzywa powierzęh n1ow1 go,
o grubości 274 mm; po zżelowaniu tej warstwy nakłada się na ni11 c:11 nkq
warstwę tworzywa laminatowego i następnie warstwy tkaniny lub mnty zk lo
nej (nośnika), które przesyca się po kolei tworzywem laminatowym, ai. do u:r.y•
skania warstwy o grubości S-;-.10 mm. Korpusy iaminowane maJ:1 x.nn1•111l
większą wytrzymalost niż odlewane i dlatego mogą mieć cicnki1• toe111nkl
i skomplikowane kształty. Wykonanie takich korpusów przypominn Co1 my od
lcwnicze skorupowe.
Wykonywanie korpusów metodą kombinowaną polega na wykonunl11 111J
plcnv dćnkicj warstwy laminowanej od strony przedmiotu i n,t. ti;pnic wlaniu
formy tworzywem odlewniczym. Mozna także wzmocnić tylko mcktó1c 11111•J
co Jrnrpu u h1mino\\:nniem.
8.6. Wym g ni t chnolo le1n sł wł ne korpusom uchwytów
ment korp usu, który utrudnia obróbkę, zaprojektować jako cz<:ść oddzielną, .& 1l!Jb!E.
tj. wykonać korpus składany.

~b. 111
Powierzchnie obrabiane korpusu powinny mieć jak najmniejsze wymiary,
gdyż zmniejsza to czas i koszt obróbki oraz ułatwia uzyskanie wyższej doklad-
nosci. Dotyczy to przede wszystkim płaszczyzn ustalających, którymi korpus I
uchwytu ma się stykać z obrabiarką. Płaszczyzny te należy przerywać plylkimi

~ ~
wgł<:bicniami (rys. 8-12), bądź to surowymi (jeśli korpus jest odlewem) bądź

,
też obrobionymi mało dokładnie.

b)
Rys. 8-1 2. Ukształtowa­
nie korpu!>ów uchwytów
W&l' I
I Zlllllicjsza}ącc plaS?.czyz-
I
I
I
I
I
•I ny dokładnie obrabiane: średnic otwo-
Rys. 8-15. Stvpniowanie Błędne i prawidłowe ukszlnl·
Rys. 8-16.
I
I
I I I a) tarcza z pierścieni o­ rów wspolosiowych w korpusie uchwy- towanic wlotów i wylótow otworow c1 h·
I I
I I
I wym w)1oczcniem; b) tu rabianych
I I I
I plyta z popn.ecwym\
I
I i ! wgl~bicniam1
Otwory współosiowe najlepiej jest proJektować o jednakowej śrC'dnity,
a jeśli średnice takich otworów muszą się różnić, to należy umożliwi c irh
obróbkę w jednej operacji (rys. 8-15).
Oobrm , ....__
Nie należy projektować otworów o osiach skośnych względem czół (ry ,
~ Ryo
~~·
8-13. K"pus.
noleglych p}:iszczyzna<:h
<ÓW- 8-16), gdyż przy wykonywaniu takich otworów może nastąpić złamanie 1111-
rz~a.
obrabianych
Nalefy unikać otworów stożkowych, ktorc są trudniejsze do wykonania o•I
walcowych.

8L7. Wymagania eksploatacy;ne stawiane korpusom uchwytów

Rys. 8-14. K orpusy. w lt\6r) h
pttewidziano mlcJscc n. wy
bic' n:irzt:dr.la
Wymagania eksploatacyjne dotyczą głównie pewności działania
o r az łntwo rl
i bczpiecreńshva obs ł ugi Cz<:ść
tych wymagań omówiono już w rozdzi nlt• 'I,
ograniczymy się więc tylko do zapoznania się z innymi ważnymi wytycmyrn1
Korpusy uchwytów nic powinny mice nadmiernie \\.~-stających cz<;ści, zwl11•
zi;za gdy mają wykonywać ruch obrotowy podczas obróbki przedmiotów.
W celu uniknic:cia skaleczeń rąk przy obsłudze uchwytów, nalezy w kor-
pusach odlewanych zaokrąglać krawędzie, a w uchwytach wykonywnnyt la
IJ~ch (korpusy spawane i składane) wszystkie ostre krawędzie 1=t~p1ać I O•
wierzchnie surowe korpusów powinny być wygładzone, gdyż w1cdy lalwic j j
utrz_ymać w czystości.

.Jeśli obróbce ma podlc~ać kilka równoległych płaszczyzn, Io n 11 zy 1111\I •

C7.UC je W JCdDCJ płaszczyźnie (rys. 8-l:J)
Pr1y projektowaniu korpusów z duzymi plaszczyznnmi ohutlJi anyml li I
umożliwiać lnlwl\ obróbk1; tych plnszc1.yzn, :r.włnc::rcu1 p17.•'7. 11:.drfnw ni , li
wldu;qr. odpowieclmc wyb1f'g1 dln nnlZ(!lhi I (ry U-1 Il
\V Zl'llCłil lllWOI Y dokJ11d11r> ł){I\\ llltlCI sii: projektnWf;l\ - j Śli l)'(ltu j
Jllll l1W1 j I ko p171•(0l0\\ 0 p,dyt Wt cl)' llłlWI J j wykony~ J ł
111 11two1 ów 11 I ułl i wlł, i1111n1 1>0n11 wn ul lwi to 11 11w n 1 li h
I 1!1 hy
 9. ELEMENTY ZŁĄCZNE UCHWYTÓW
b~

IPc~ Rys. 8-17. Ucha i zaczepy do. przenoszenia

cięższych uchwytow

Korpusy ciężkich uchwytów, które mają być podnoszone lub przcnos:°ne

ręcznie, należy zaopatrywać w ucha (rys. 8-17a), które są wkładane w o_ wo-
ry w kor pusie i kołkowane lub przyspawane, korpusy zas uc~wytó"':', .któbo
re
majq być przenoszone za pomocą urządzen• m echaru"cznych• powinny m1ec al
zaczepy (rys. 8-17b), albo rowki do zakładania drągów {rys. 8-17c).

9.1. Rodzaje połączeń stosowanych w budowie uchwytów

Jeżeli element uchwytu spawany w części (np. korpus) będziemy traklo\\' 11
jako jeden element, to w budowie uchwytów stosuje się wyłącznic po l;icrnnlu
rozłączne, tj. takie, w których elementy łączone mogą być rozłączane bez zni
czenia.
Połączenia te mogą być spoczynkowe, w których po zmontowaniu uchwytu
elementy złączone nie mogą zmieniać wzajemnego położenia, lub ruchowe, l7.n ,
że po zmontowaniu elementy złączone mogą wykonywać wzajemnr ruchy
w ·określonych kierunkach.

9.2. Połączenia spoczynkowe elementów uchwytów

Z połączeń spoczynkowych stosuje się w budowie uchwytów najcz~~ci cJ poi 1·
czenia gwintowe, kołkowe i wtłaczane.
Jako elementy złączne w połączeniach gwintowych zaleca się używ;1 ć r 111t
ze Them walcowym i gniazdem sześciokątnym (rys. 9-la). Łby tych ruh
'\.l.'J)USzcza się w pogłębienia w elementach łączonych.

a)
 $ruby ze lbcm sześciokątnym mniej nadają się do łączenia elementów
\1chwyt6w z. nastc:pujących powodów:
1. W przyp:idkach gdy łeb śruby wystaje ponad element łączony (rys. 9-lb).
łatwo jest o niego skaleczyć rękę, gdyż krawędzie lba są często nierówne i ostre
na skutek silnego dokręcania kluczem.
2. W przypadkach, gdY. łeb śruby jest wpuszczany w element łączony (rys.
9-lc) pogłębienie na łeb sruby musi mieć tak duzą średnicę, żeby można było
wprowadzić klucz nasadowy. Pogłębienie takie nie zawsze można wykonać ze
względu na brak miejsca, a poza tym jest ono zbiornikiem drobnych wiórów
i zanieczyszczeń.
Dlatego też śruby takie stosuje się do łączenia elementów uchwytów głów­ Rys. 9-5. Sposoby zabefp1ecz. in in czo-
nie w miejscach zakrytych. położonych daleko od miejsc obsługi. pow przed o braca nie m !'lę i 'J.Jysu•o\ a-
Wkręty {rys. 9-ld) są używane tylko w przypadkach gdy z:imocowa nic mo- n iem z k orpu:;u uch\\~ tu
że byc niezbyt silne. Pożądane jest, żeby łby były chowane w element Jączony
(rys. 9-le). Połączenia wtłaczane stosuje się głównie przy lączeniu różnego rodznJu ~ 111
Poni eważ śruby nic zapewniają stałości wzajemnego położenia elementów ków i czopów oraz tulei z korpusem lub innymi elementami uchwytu (r
Jączonych , gdyż możliwe są zawsze przesunięcia w granicach luzu a (rys. 9-la), 9-5a--d). Duże czopy zabezpiecza si<: przed poruszeniem się w o tworze za 11•1
połączenia gwintowe stosuje się zawsze razem z połączeniami kołkowymi {rys. mocą wkrętów (np. 9-lc i 9-5a), nakrętki (rys. 9-5b) lub kolka (rys. 9-5c). N
9-2), które ustalają ścisle położenie elementów łączonych Kołki walcowe (wtła­ leży unikać zabezpieczania c7.opów w sposób pokaz<my na rys 9-5d, gdyz truli
czane) są używane częściej niż stożkowe, gdyż są pewniejsze w dzial:rniu. no jest wtedy wykonać otwór gwintowany, a poza tym wkręt za bc·:r.piccznJllC\
Do ustalania wzajemnego położenia dwóch elementów łączonych potrzebne są ulega cz~to podczas eksploatacji uchv.rytu zakleszczeniu lub odksztalcC'niu i 111
dwa kolki. Sposoby kh rozmieszczania względem siebie oraz względem s r ub można go u:o unąć w celu wyjęcia czopa.
zamocowuj~cych są pokazane przykładowo na rys 9-3 (patrz również
rys. 8- 3b. c).
Przykłady zastosowania kołków do łączenia walków z innvmi eleme ntami 9.3. Połączenia ruchowe elementów uchwytów
uchwytów przedstawiono na rys. 9-4, przykład zaś spec jalnego"° połączenia kol-
ko\l.icgo płyty wicrtarskieJ z korpusem uchwytu - na ry.s. 2-100. Połączen iaruchowe drobnicj~zych elementów uchwytów (docis kó\'.', usluł C1.'/
pryzmo•vych itd.) z korpusem zostały już omówione w rozdziałach po w11;-
conych. konstrukcji tych eleme ntów. Tutaj ograniczymy się więc d o om6 ,, 11
a) nia połączeń ruchowych wic:kszych elementów lub grup ele mentów uch'>' )' tu
.
I I
'
z korpusem.
Połączenia ruchowe takich elementów uchwytu z korpusem mogq !Jy._·:
I I a) przesuwne, tj. elementy ruchome mogą w y konyv.·3ć wzgh:dem korp u u

o)
I tylko rucb prostoliniowy,
b) b) obrotowe, tj. elementy ruchome mogą wykon;rwać wzgl11d1•m korpu u
tylko ruch obrotO\\.")',
c) odchylne (przegubowe)

Ilys. !l-2. Łączenie eh:menlów uchwy- Rys. 9- 3. Przykład y v. zajc11u1 r,o r

tów śrubami i kulkami: a) walco wymi ; m ieszczani.1 sru b :dl\t z11yt h I koll<v I/
b) stożkowymi przy zamo~11w.111lu : n) pok r y\\) \IC h \\.Y
tu: hl li l\\.f
 b}

Rys. 9- 7. Przykłady wmocowania

płyty przt: ·uwncJ do korpusu uchw)··
tu

Do zamocowywania płyty podziałowej 1 po dokonaniu podziału uiyw11

śrub z łbami teowymi 2 (rys. 9-7a), które są osadzone w rowku korpusu 3, nil
śrub dociskowych. 4 (rys. 9-7b)
Polqczenia przesuwne mogą również występować w postaci wałków 1111ć
suwaJących się w otworach, jak np w uniwersalnych uchwytach wierlar:;kl
sfupowych.
Połączenia obrotowe większych elementów uchwytu z korpus"m wv li
pują prawie wyłącznie w uchwytach podziałowych do podziału kqtow •m
w których tarcza podzinłowa musi być obracana względem korpusu Kalkn 1112
wiązan poląc:rci1 obrotowych tarcz podziałowych z korpusami uchwytów p1 7•'
'Stawiono w rozdz. 6.
Tarcze podziałowe. centruje się_ względem korpusów uchwytów 1wyi.11•
pośrednictwem czopa lub tulei z kołiuerzem, które mogą być związ:in<• n.1 n l 'J
z tarci ~ (np. rys 6-2 1 6-3) lub z korpusem (rys. 9-8). Łożyska tocz1w •,to:w
się tylko w uchwytach dużych 1 ciężkich (rys. 6-4). w po20staJych ius u1 hw
taeh - 1ożyska ~lizgowc.

Rys. 9-6. Połączenie ruchowe przesuwne z regulacją luzu: a) b) jednostronną; c) dwu-

stronną; d) e) wymiarowanie jaskółczego ogona

Przy wymiarowaniu części połączenia prowadnicowego w kształcie jaskół­

czego ogona, odległość l: (rys. 9-6d) i lw (rys. 9-6e) między skośnymi ściankami
(pomiar przez wałeczki) oblicza się ze wzorów

la = a + d(l + ctg;) (9.] J Rys. !1-8. Centrowana• tarczy Rys. !1-9. Uchwyt wiertarski z odch) 111.1 plyl
podzfałowcj względem korpu- wierta rskq
'>U uchwytu

lio = a+2hctg oc-d ( l +ctg ~) [D.2)

Połąc-Lcnia odchylnc są właściwie odmianą połączeń obrotowych, o 11ł{1 111
gdzie: a - założona szerokość prowadnicy, d - średnica wałeczków pomlaro qonym kącie obrotu. Ponieważ jednak połączenfa takie ró:i:nit1 111~ wy1 afo l
wych, h - wysokość prowadnicy, ~ - kąt pochylenia ścionr-k skofoych (~W)'kl konslrukcj:} od połączeń obrotowych, omówimy je oddzielnie.
60'- lub 55 ). Polqc-1cnia odchylne stosuje su: głównie w uchwytach wicrt:irsktch, w kl(
1 )'cit płytę wicrtarskq wykonuje się w postaci odchylr1CJ pokrywy, w 11 I
l•mo..:ltwir.ni;1 lub ulutwicn1 1 wk lndnnin i wyjmowania pt 1<·d111lotów 11111
b tanych
Przl hind 1m1 I• Jo w łiu1I •
trk I J li 111
11 m I .„,„„ '"'
 8-B
l(l/r6
a)..A-.A

% .l-:

I
Przy projektowaniu uchwytów z odchylnymi płyUlmi wiertarskimi nnl
pamiętać, że dokładność działania takich uchwytów zależy w znacznej mi1•1
od prawidłowości połoi;enia tulejek wiertarskich, a więc i płyty 1 po zamkul
ciu uchwytu. Dlatego też należy unikać większych luzów między płyt 1
i swo:rmiem 2 oraz zapewnić dokładnie pionowe położenie osi tulejek wicrta
skicb przez zachowanie ściśle jednakowego wymiaru a w płycie wiert:1 nild
- Hf'h6-
i w korpusie uchwytu. Również przesunięcia płyty na boki powinny być nur
niczone przez suwliwc pasowanie bocznych płaszczyzn płyt i innych cl1•1111
tów z korpusem.
Kilka sposobów łączenia przegubowego płyty wiertarskiej z korpu
uchwytu pokazano na rys. 9-1 O
Zamocowanie płyty wiertarskiej za pomocą zapadki (rys. 9-9) stoSUJC li
wtedy, gdy na płytę nie będą działały siły pionowe, skierowane ku gon
W pnypad.kach działania takich sił zamocowanie musi być silniejsze i 1 •\
niejsze i wtedy używa się zacisków mimośrodowych (rys. 9~1l a), ~rub oc~

~flit1- - - -- - .A-A
c)
\")'eh (rys. 9-Ub), śrub z łbem płaskim (rys. 9-llc) lub innych elementów
mocowujących. Należy jednak unikać konstrukcji. w których występujq wl•

~
sze siły działające prostopadle do płyty wiertarskiej, gdyż wywołują on~ 111
prężenia zginające i mogą spowodować odkształcenie płyty.
W celu ograniczenia kąta obrotu płyty wiertarskiej stosuje się niekit'dy 1!l
powiednio ukształtowane zderzak.i (rys. 9-12).
Rys. 9-10. Polqczcnia przegubowe odcbylnych cł:?menlów z. korpu~cm : •1>. płyta wier -
tarska ustalona dokładnie w rowkach korpusi; i na swonntu (trzy rod1:'1Je pa90v.:an),
b) plyla odchylnn z rowkil'm, w który wchodzi wysti:p korpusu (w widoku z gor1>:
c) zamocownnie pncdmlolu ud dołu listwą odcbylną i śrubą ucz.kow;\: I - korpus
ut:hwytu. 2 - płyta odchyłna

b)

w~
Rys. 9-11. Przykłady zamocowania płyt odchylnych do kor1111 ów u(hwyt w

1O. PROJEKTOWANIE UCHWYTÓW OBRÓBKOWYCH
10.1. Dokumentacja potrzebna konstruktorowi przy pro)ektowaniu
uchwytów
Do materiałów, z których konstruktor czerpie dane oraz informacje dolyczące
projektowanego uchwytu należą:
a) rysunek wykonawczy przedmiotu obrabianego,
b) rysunek półfabrykatu, jeśli przedmiot jest wykonywany z odlewu lub
odkuwki,
c) rysunek złożeniowy mechanizmu lub urządzenia, w skład którego wcho-
dzi przedmiot obrabiany,
d) plan obróbki (plan operacyjny) przedmiotu,
e) instrukcja obróbkowa (karta instrukcyjna) operacji, do której m:i być
zaprojektowany uchwyt.
Z r ysunku wykonawczego przedmiotu obrabianego konstruktor dowiaduje?
się o kształcie, wielkości i ciężarze przedmiotu, żądaneJ dokladnośc1 obróbki
poszczególnych jego powierzchni i "''Ymaganej gładkości tych powierzchni.
Ponadto na rysunku podany jest rodzaj materiału, z jakiego przedmiot ma być
wykonany, informacje dotyczące ewentualnej obróbki cieplnej, twardości ma-
teriału itd
z rysunku półfabrykatu (gdy przedmiot jest odlewem lub odkuwk4) kon-
struktor uzyskuje informacje o wielkości naddatków na obróbkę na pos1.cze-
gólnych powierzchniach, tolerancjach tycb naddatków dokładności powicr1-
chni przedmiotu, które mają pozostać nie obrobione w gotowym µrzt'drniO<'i~
(jeżeli przedmiot nie będzie obrabiany całkowicie), pochyleniach odlcwnit·1.ych
lub kuźniczych , miejscu podziału formy lub matrycy oraz o lym, które otwo-
ry w pól.!abrykacie· zostały odlane lub odkute, a które trr.ch.1 br;<bi„ wyko-
nywać w pełnym materiale.
Dużą pomocą dla konstruktora jest często gotowy odl~w lub odk11wk , t1clył:
można na nich sprawdzić rzcczywisttt wielkość muldntk6w nlJrlłllkuw h ,
ewentualne przcsunit.'<'in cze: ci pn«:dmiotu w pla szr.z.yłnic pod I lu formy luh
mnlrycy, w1clkosć wypływki 1t1I Mo t liwość zhn1łtln1 1 ocllcw11 luh odi v. i m •
szc1.Pgólnc• innc:1<•11i1• przy 11ruj"ktnwnn111 111 hwytu tlo Jl c M.\llt J oJłł r J
Nu podf>tc1wiP. ryll111k11 tlo 1 n ow• ao kon lrukto1 mu 1 orlonlow ~. J I
rolr; odgryw 11nedm ut ot 1 hl n w 1 I , do I l r 11 I 'I I kt
powierzchnie są „ważniejsze" od innych. Jeśli np. tuleja 1 przedstawion,1
rys. 10-la jest elementem, który ma utrzymywać w stałej odległości dwo I
elementy 2 i 3 na wałku 4, to ze \\.rzględu na prawidłowość położenia clPlll
tów 2 i 3 na wałku wazne jest, żeby czoła tu1ei 1 były ściśle równoległe W1A
dem siebie i prostopadłe do osi otworu w tulei, natomiast niewspółosiow
zewnętrznej powierzchni walcowej i otworu tulei nie odgrywa roli. Je~ li
tuleja.taka ma być łożyskiem {rys. 10-lb). to v."tedy konieczna jesl ścisła ...,. 1
osiowość obu powierzchni walcowych, a dokładność wykonania czół mon
niewielka.
a) b)
Rys. 10-L Dwie tuleje I o jednakowych kształ­
tach i wymiarach, lccL o odmiennym prz.c-
znacz.cniu
Z p~u obróbki konstruktor uzyskuje ·informacje o kolejności, w J·• ~
ma przebiegać obrobka poszczególnY.ch powierzchni przedmiotu, w jaki111 11
:r:ie obróbki znajduje si<: przedmiot przed operacją, do której ma b yc z:111
Jektowany uchwyt, które powierzchnie przedmiotu są już obrobione n 1 I
~wo, _ a J?a któryc~ znajdują sii; jeszcze naddatki na dalszą obróbk<: ornz J 1
l na Jakich obrabiarkach zostały wykonane poprzednie operacje itd.
Wreszcie w instrukcJi obrób~owej podane jest, które powierzchnie 111 11
miotu rnaJą byc obrobione w proJektowanym uchwycie, jakie wymiary 1 "
ką dok!adnością mają być uzyskane, jaka j~t wymagana gładkosć powiem l
o~rabiany.ch. ~a jakiej obrabiarce operacja ma być wykonana, czy piz•
IDloty maJą byc obrabiane poj<:dynczo, czy też po kilka sztuk' jednobcśni1• 1
Dokład."la analiza powyżs'Zych materiałów daJe więc konstruktoro~vi 67. 1
wytycznych i warunków, jakim po~icn odpowiadać projektowany przez n
go uchwyt, Na przykład obrabiarka, na której ma byc wykonanri 0µ1 1 11
o~cśb najcz<:ści.ej _jednoznacznie, jakie położenie bc:dzic zajmował 111 r.1
miot podc:zas obrobk1. Dotychczasowy przebieg obróbki i inslruk<'ja obróhlto
W,Ymaczają bazy obróbkowe, mała sztywność i miękki materiał pr1cd11111
wskazują na to, że przedmiot powinien się stykać większymi powierzchni
z uchwytem i że czc:ści elementów zamocow\Jjących, styka1ącc sic: z obrolJ
nymi pO\vierzchniami przedmiotu. powmny być wykonane z matC'rialu rnl 1
szego niż przedmiot itd.
Omówiona dokumentacja technologiczna nic zawiera jednak w~?.ys tkic •h 1
nych. P<?~rzcbnyc~ konstru~torowi. Musi on bowiem znać wiclko~ ć prod ul
tzn. 1losc prtcdm~otów, ktore mają być obrabiane w projektownnym ur! 1v
r.1c, ~d~z od tego zależ'.(, cz'.( uchwyt ma być prosty i tani, ale mnH'J trw.
1 mmcJ s~rawny w działaniu (uchwyt do malej ilości przedmiotów), "1.y
t~n on byc: przede wszystkim wydajny i długotrwał y, a .za to moZ1· był: w
me ur~1.szy (uchwyt do produkcji wielkoseryjnej lub mnsow~J) .P1·1y 111 oj1
lown111u uchwytów do małej ilości przedmiotów pożądane jcs l, zcby j .,
uchwyt mógł służyć cło kilku op<'racji. P onadto kon">truktor m11:;i v.i1·tłzu:ć,
klml ~rodkanti produkcji dy 1mnujc znk"1d, który u~dzic wykonyw 1 proj
t >W ny uch,~yt, 1 \ ł~ , r Y I tnl jl" np mo:r.hwość o<llcw11ni, tuh p11wo
tupu ów itp l'o ł r 1 H hu I •Wq u hwytu in 1 111Pk1ccly wpływ ~qdony I
11 In J u I I 1 yl 0111111 • uc:h\\ytu pi t r nn 0110 r
l l•J r I
10.2. Ogólne wytyczne projektowania uchwytów
Pr<?Cd przystąpieniem do proJektowania należy zav.'SZC :.-badać. a.y zanuast
uchwytu specjalnego nic mozna by użyć islnie1ąccgo uchwytu uniwersalnego,
po dostosowaniu go pr:wz odpowiednią przeróbkę de. konkretMgo pru:dm1otu
i opcraCJI, co jest zawsze szybsze i związane z mniejszvmi kosztami niz wyko-
nywanie nowego uchwytu. Oczywiscie przeróbka taka musi umożliwfać przy-
wrócenie uchwytu do pierwotnego stanu, tzn. nic pozbawiać go uniwersal-
nosci.
10.3. Przebieg projektowania
10.3.1. Uwagi ogólne
Zarówno rysunek zlożeniowy, jak i rysunki wykonawcze poszczególny
elementów najlepiej JCSt wykonyw:lć w podziałce I : L Rysowanie uchwytl
w ir.mnicjszeniu lub w powiększeniu utrudnia projektowanie i sporz11clw1
rysunków wykonawczych elementów oraz bywa często przyczyną powa111y
błędów konstrukcyjnych i wymiarowych.

Przy projektowaniu uchwytu należy na jego budowę patrzeć z następują­ W zmniC'JSzeniu mozna rysować tylko uchw·yty duże o prostej budo\V
cych punktów widzenia: przedmiotu obrabianego, nnrzęd7Ja, oprawki do na- przy czym ic:h bardzie) skomplikowane podzespoły składające si«: z drobny
rzędzia, obrabiarki. narzt:dzia pomiarowego oraz pracownika, który b(:dzic czę~ zaleca się dorysowywać w podziałce l: l obok głównych rzutów rys1111I
uchwyt obsługiwał. W szczególnosci zaś nalezy pam1~tać o następujących W pawir;kszeniu r~·sujc się tylko bardzo skomplikowane fragmenty ud\\\ l
ogólnych wytycznych: narysowanego\\• pod1iałcc 1: I oraz uchwyty małe i o złożonej budowie. W l3
L W uchwycie powinno hyc dostatecznie dużo mic1sca na wkladanie i \\'YJ- o~nauńm przyp:idku dobrze jest obok właściwego rysunku wykonanego w 1
mowanic przedmiotów. wii;kszcniu dorysowac główny widok uchwytu w podziałce 1 : 1, dln lt•Ji ,
2. Ustalenie przedmiotu powinno być pewne i jcdno:maczn~..Jczcli te samP orientacji co do rzeczywistych wymiaró\„' uchwytu.
powierzchnie przedmiotu są przyJmowane jako ustalające \\' kilku operacjach ,
10.3.l. Rysunek 1łoieniowy uchwytu
to elementy uslalaJącc w uchwytach do tych operacji powinny mieł Jedna-
kowe kszta ł ty i wymiary Przebieg wykonania rysunku złożeniowcgo uchwytu rozpatrzymy nn p1 :1
3. Zamocowanie przedmiotu powinno być szybkie i p1:wne oraz nie powo- kładzie.
dować odkształccii przedmiolu Przypt.:sćmy, ie w przedmiocie przcdstawi1mym na rys. 10-2a należy w I\(
4. Dostęp do elementów zamocowujący<\h, a zwłaszcza do '•łemcntu.v, które nicrzach .1\, D i C wywiercić po dwa otwory 1J 11. W przedmiocie tym '' '''
uruchamiają mechanizmy zamocowujące, powinien byi: ł:tl\V,j'. bione są juz płaszczyzny D, E, Fi G oraz otwór H.
5. Budowa uchwytu powinna zapewniać łatwy odpływ wiórów podcza." Bazą obróbkową głowną - ze względu na małą długość otworu Il - ~
obróbki prwdmiotu i mozność łatv.:cgo czyszczenia uchwytu, u szczcgolnie po- dzie tu płaszczyzna E (baza rzeczywista). bazami obróbkowymi pomocnlczyl
wierzchni ustawczych C!lcmcntów ustalających. (wyobrazalnymi) ~-da: oś otworu H i płaszczyzna symetrii przcdmiolu .ll
6. Budowa uchwytu powinna umożliwiać dogodny dopływ chłodziwn do Xatomfast po\1,•icrzchniami ustalającymi będą płaszczyzna E, powil'rzrlu
ostrza na rzędzia. otworu H i płaszczyzna G, prostopadla do płaszczyzny symetrii x-z.
7. Budowa uchwytu powinna umożliwiać obserwacji: miejsc obrabianych
i dokonywanie pomiarów przedmiotu w uchwycie, jeżeli jest to potrzebne.
8. Budowa uchwytu powinna umozliwiać obróbki: przedmiotu nar7.Gdziami a. b)
normalnymi.
9. Uchwyt nic powinien hyc cic:żki (zwłaszcza uchwyty do obróbki wykan-
czaJqCeJ 1 uchwyty wiertarskie, które są zwykle przcst.awfane lub przckr~ca­ ~'
<:::>'
...,
. i'
nc), a jednocześnie budowa Jego powinna byc dostatecznie sztywna. żeby nic ~
odkształca ł się ani przy 7.amocowywaniu przedmiotu. ani podczas obróbki. ....I
10. Wszędzie, gdzie to jcsl mozliwe, należy stosowac elementy znormah-
70wane.
11. Elementy szybciej zuzywającc się od innych powinny być wykonam•
z lepszych materiałów lub obrabiane cieplnie, a poza tym należy przcwid;m:ć
ich łatwą wymianc:.
12. Ze wzg lędu na bezpieczer\stwo pracy, wszelkie wystające cz<;ści uchwy-
tów wykonujących szybki ruch obrotowy powinny być osloni~tc. a wszystka.•
ostre krawqdzic uchwytów - zaokrąglone lub stępione
13. W celu zwiększenia wydajności pracy uchwytu (a wii:c 1 obrahin1ki)
i zmniejszenia wysiłku fizycznego i psychicznego robotnik.i nalczy dqzyć do
mechanizacji i autom3tyzacJi dział:i.nia uchwytów, 2włnS7.CW przy \\i~k.'>7. j r1rc1
dukcji .
14 Tolr?r:incje w~ mu1r6w uchy, yt6w 1>owinny h}ć tylko tnm m 11 (\\ Id )
1~dz1" 111 je t n:cc:y\' l cit• konie n , r,dyt mnC%c.'J I o :r.t uch\\) tu n 1 p h
1111• \\ rra .t 1
 Ustalenie przedmiotu będzie w tym przypadku równoznaczne z ustawie-
niem go, ponieważ ustalenie płaszczyzną E odbierze prudm1otow1 trzy stopnic
swobody, ustalenie powierzchnią otworu II - dwa stopnic swobody i wreszcie
ustalenie płaszczyzną G - ostatni stopień swobody (możllwo;ć obracania się
naokoło osi otworu Il). Schemat ustalenia przedstawiono na rys. 10-2b. Należy
zwrócić uwagę na to, ze ze względu na możliwe wahania wymiaru g w gra -
nicach tolerancji element ustalający przedmiot według płaszczyzny symetrii .:r-=:
powinien być samoustalający.
Poniewaz podczas obróbki na przedmiot będą działały niewielkie sity, moz-
na go zamocowac tylko w kierunku prostopadłym do głównej płaszczyzny ust.n-
łającej, tj. w kierunku strzałki 1, tym bardziej, ze element samoustalający,
który będzie się przesuwał w kierunku strzałki 2, będzie równicz spełmał rolt:
elementu zamocowującego.
Kolcjnosć czynności przy konstruowaniu jest następująca:
l. Rysuje się zarys przedmiotu w tylu rzutach. ile ich będzie potrzebnych
do zrozumiałego przedstawienia konstruowanego uchwytu wiertarskiegu
Przedmiot należy zawsze rvsować według wymiarów podanych na rysunku
wykonawczym, ~ uwzględnieniem ewentualnych naddatków na obróbk~ nil
odpowiednich powierzchniach. Nie powinno się nigdy przedmiotu kopiowa<:
z rysunku wykonawczego po podłożeniu go pod kalkę, na której uchwyt m
być narysowany, gdyż niekiedy kształt przedmiotu na rysunku wykonawc7.ym
jest nieco niezgodny z wymiarami, zwłaszcza jeśli na rysunku były wprown
dzane zmiany. Kopiowanie takiego rysunku, nie wykonanego dokładn ie w prz)•
jętej podziałce, może być powodem błędów konstrukcyjnych i wadliwego dz.lu·
łania uchwytu.
2. Po narysowaniu przedmiotu projektuje się najpierw e 1 e m c n ty u s l Il
1 a j ą ce p r z cd m i o t obrabiany (rys. 10-3). Ponieważ uchw~·t ma by
długotrwały (produkcja wielkoseryjna), przedmiot nie powinie n być ustalnn)'
płaszczyzną E bezpośrednio na płaszczyźnie miękkiego korpusu uch\\ ytu (n 1
korpus przewidziany Jest znormalizowany ceownik żeliwny), lecz na elcrncn
,-r·-·1-··-,
p~f~ : . ±-:
-·-·~
' . - „~
~
~2.?.„~==F==V'/.1
de wykonanym. Z twardszego i bardziej odpornego na ścieranie Ullll I ( lu
Do ustalenia przedmiotu płaszczyzną E wykorzystano więc czoło El kul11l1 r
na czopie 1, który stuiy do ustalenia przedmiotu otworem H. Czop ten hc;•I I
wykonany ze stali 15, nawęglany na powierzchniach El i Hl i h artoWAll)
.Mechanizm samoustalający do ustalania przedmiotu względem pln 7.<~)'fll
&ymetrii x-z składa się z dwóch kolków 2, które są osadzone w płytce .1 1 111 o
wadzone w tulejkach 4 wciśniętych w korpus uchwytu. Dosuwa nie- olJu kul
k6w do przedmiotu i ich odsuwanie odbywa się przez wkręca ni <.• {.ruhy l
w tulejk~ stalową 6 lub wykręcanie z niej. Sruba nie powinna być wk11,cn11i
lx-1pośrednio w otwór gwintowany w korpusie uchwytu, gdyż w razi1• u ?.ko
dtf'nia lub zużycia gwintu w otworze korpus uchwytu musiałby ulec pr •
róbce.
Ponieważ w kołnierzu B mają być wiercone otwory, a jednocześnie po 1
dane jest, żeby odległość między kołkami 2 była jak największa, o:>io kolkfi"
'"' umieszczone nie w płaszczyźnie poziomej, leqz przekręconej o pew1c11 I QI
11lylka 3 nie zasłania wówczas otworów w tulejkach wiertarskich.
3. Po elementach ustalających przedmiot rysuje się e 1 em c n t y t• , l
I n J ą ce polo że n i c n a r z c: d z i. W danym przypadku clemcntnml tym
t,._'(fą tulejki wiertarskie stałe 7, 8 i 9 (rys. 10-4), gdyż otwory m aJ:\ hy1' lylk<
wiercone. Ze względu na konieczność wkładania przedmiotu do ucll\\ yt \
f'
r,' r;
f!f~f 1
1
: I l
.... ( __J__ •.. -L
. .-·
w kierunku strzałki, tulejki 8 muszą być osadzone w plycie wiertarskiej odej-
mowanej lub odchylnej. Poniew.aż przedmiot jest wykonany z żeliwa, a wię<:
z materialu dającego wiór kruchy i krótki, między przedmiotł'm i tulejkami
pozostawiono odstęp wynoszący około polowy średnicy otworów wierconych.
4. Następnie projektuje się elementy zamocowujące. Jak już wspomniano,
wystarczy przedmiot docisnąć płaszczyzną E do czopa 1. NajlalwieJ osiągnąć
to za porrocą śruby dwustronnej 10 (rys. 10-5), podkładki z wycięciem 11 i na-
krętki 12.
Rys. 10-5. Dal zy ciąg pro-
jektowania uchwytu wier-
tarskiego do przf.'dmiolu z
rys. 10-2; elementy zamo-
C01":ującc przedmiot
5. Z kolei powinno się zaprojektować inne drobniejsze element y uchwytu,
jak np. elementy ułatwiające pomiar przed.µllotu w uchwycie lub ułntwinJlłC
wyjmowanie przedmiotu z uchwytu. Ponieważ takie elementy w proJckto·
wanym uchwycie nic są potrzebne, należy przystąpić do nnrywwnnin kor•
pusu, który ma powiązał- pozostałe elementy urhwytu i związa~ Jl' 7. ohru-
biarką. Korpus ten wykonany ze znormalizowane,qo ccownikn łellwn gn 13,
jest przedstawiony na rys. 10-6. Tulejki 8 są umie52czonc w odd1ylncj plyclo
wiertarskiej 14, która może być zamykana za pomocą ~I uby oc7.JCO\Vl'j Ili fi.!
kojeści gwiazdowej 16 lub za pomocą zapadki (rys. 9-13).
Przy projcktownniu km·pusu nnlczy jednoC.1. ''"l" 1.:i11111J1 klo\\ i ~Ir rn111ty
ustalaJ:iCi' uchwyt nn nh1 nhinf1t c i 1;owh :r.um1>Cownnl11 go nn niej \\' mn \\I
nym pr:1yp11clk11 tachwyl 1111 ll~clzlu priymocowl!ny dv l •lu I• rl I kl cil
111u I hyłt nn nim in t wl n!. l:>o u t I 11111 u hw~tu 111 ob '11 •r 1 t1 1 h
A-A
I
Rys. 10-6. Uchwyt wjcrl<Jrski do przedmiotu z rys. 10-2
~łoże_niach ~powfadnjących wierceniu przez tulejki 7, Ei i 9 słuzyć l.ll:d 1 111
ki _11 ~- 18, um1~szczone po cztery w ścianach A, B i C korpusu. N67.ki I S J1111
hyc ruzsze od nóżek 17, gdyż ze ścian B i C korpusu nie wystają n:i ~c•wu il
zadnc elementy.
. K~ .ry~unk~ ~~ż~niowym - jcicli to jest potrzebne - doryi;owuJr
rowmez c1enk1m1 hniaml zarys narzędzia w położeniu obróbki i odp<.•\\ ll'Cla
fragmenty z:irysa obrabiarki.
~a zakończenie numeruje się po5zczcgólnc elementy uchwytu i WYJ In
tabhczkę rysunkową oraz wykaz części.
Wymiarami tego uchwytu określającym.i położenia tulej<'k wicru1r 1 1
wzg!~r.?m .przedmiotu obrabianego są wymiary a'-f' (rys. 10-4), kló1yrh wł
lośc1 nominalne są równe odpow1ednio wartościom nominalnym wymlnrł
n-f na rys. 10-2a. Tolerancje wymiarów a'-f' obliczamy w n:isll,'PUJ·ll'.> li
sóh·
l. 1.'oh.>ran~ję w~n:iiaru • a' (ora~ c') określamy ze wzoru (5.71, 1io1niJC1j
kl dmk L ., 1 zmntc_JSZaJąc skład nik 4e 1 do 2e1, ze wlglt:du nn lo, :zt• w 1 „
Jrklow nym uchwvcu• nlo h1,th:1 • lul1>jck wiertarskich w:vmi ' nnydi (oh\ll
m j h'tć tylko wicrnond •
Ponieważ "" ,.,or = T • (patrz wzór [5.51), zatem
T„ m•.r = T„-Lu,-2e1 Poniewaz przesunięcie osi przedmiotów względem osi czopa 1 b~dzi c .,.. •

gdzie: T 4 • - dopuszczalna tolerancja wymiaru a.' uchwytu w mm, T. - tole-

nosiło ~T = 0,03.J mm (możemy przyjąć dla uproszczenia 0,03)" wymiar J'
rancja wymiaru a. przedmiotu (rys. 10-2), czyli 0,2 mm, Lł.>r - sredni luz mic:- = 90::: 0,0.J mm (rys. 10-.J) zastępujemy dwoma wymiarami
dzy tulejką wiertarską i narz<:dziem (przy pasowaniu F7/h9 między tulejk~
i wiertłem, d la wiertla (/> 11 mm otrzymamy ze wzoru [5.4} Ll4r 0,046 mm), ·, -- _ /_ - L,, 45,00-0,03 = 44,97 mm
/ 2 2
~ 1 = 0,0025 mm
i po podstawieniu wartości liczbowych
T 4 •mo:r = 0,2-0,046-0,005 = 0,149 mm
Przyjmujemy T 4 • nieco mniejsze od T„. mem np. 0,12 mm, i wtedy dla wy-
f; = ~- + Lt 45.00 + 0,03 45,03 mm

miaru a przedmiotu otrzymujemy w uchwycie wymiar a' = 32 ± 0,06 mrn .

Analogicznie dla wymiaru c przedmiotu będziemy mieli \\•ymi::ir uchwytu
i:
Ostatecznie: = 44,97 ± 0,02 mm i f~ = -15,03=0,02 mm.
Tolerowanie ważnych wymlarów uchw)1U „na oko··. jak to sie bardzo c7.~!ll·
c' = 120 ± 0,06 mm. 7.rlarza, prowadzi zwykłe do zwiększenia - niekiedy nawet znacznego - koszl1
2. 'folerancj~ wymiaru b' (oraz e' i f') określamy ze wzoru (5 S), pomi jając wykonania uchwytu, gdyz konstruktor z reguły wyznacza tolerancje zbyl m11ł1•
składniki Lur i L 41 „ zmniejszając składnik Se1 do 4e1 (brak tulejek wymie{l- obawiając się, żeby uchwyt nic był za mało doktadny. Tymczasem zazwvc·:t.11
nych) ornz przyjmując L H• L „ ponieważ wiercone otwory mają jcdnakowij wystarczy dokonać kilku, i to najczęściej nieskomplikowanych obliczcn (J k
średnicę wyze1), żeby ustalić jakie mogą być największe dopuszczalne tolerancje (.1 dt
c1kich nalczy zawsze dążyć ze względu na koszt uchwytu), aby założone tuh .
rnncje wymiarów przedmiotu osiąganych przez obróbkę w tym uchwycil' n11
skąd Tt. o„-2Lll,+·1c1 10 t a ły przek~oczone. I wtedy może si~ okazać na przykład , że tam gdzie kem•
i- podobnit? jak w p . 1 - otrzymamy truktor zamierzał dać tolerancję 0,02 mm - wystarczy 0,1 mm i dzinl,m11
uthwytu będzie w pełni prawidłowe.
Tt1 mo:r=Tt1-2Lu,-4e, Dlatego też opieranie się przy wyznaczaniu tolerancji ważnych wymiaru
Po podstawieniu wartości obliczonych w p. 1: L„ = 0,046 mm c, u o.bliczeni.ach (patrz p . 10.4) należy uznać za jedyną słuszną drogę post1;po•
= 0,0025 mm oraz Tb = 0,2 mm (z rys. 10-2a) mamy wania, bowiem nawet konstruktor z długoletnim doświadczeniem nie ustrzl~t
Tb ' rno:r = 0,2-0,092-0,01 = 0,098 mm • <: od pO\varnych nieraz pomyłek, jeżeli będzie iolerowal wymiary uch,vytu'
n wyczucie''.
„.
Przyjmujemy T nieco mniejsze Tb' m=· np. 0,08 mm, i otrzymujemy W) Projektowanie uchwytów w podany wyżej sposób, tj. od razu „na goto .... c1"
miar b' - SO± 0,04 mm. lhywn się zwykle wtedy, kiedy zasada działania i rozwiązanie konstrukcyj111
Tak samo wymiar c' ±
85:: 0,0-l mm i \Vymiar f' = 90 0,04 mm. u hwytu nic nastręczają powazniejszych trudności. W przypadkach bnrdztl'
Do wiercenia otworów w kołnierzach B i C przedmiotu obrabi:m1•gu (r) lei onych, np. kiedy przedmiot ma skomplikowane kształty i występu ją truci
10-2a) tulejki wiertarskie 7 i 9 (rys. 10-4) powinny b:;c rozmiC$zczonc !iym• n 1 r.wiązane 7. ustawieniem i zamocowaniem go w uchwycie, a równoczC'ś11i1
trycznic wzglt:dem płaszczyzny x-x, przechodzącej przez oś czopa ustnlnjqc o I l wym~gan:i duża dokładność obróbki, właściwie konstruowanie uchwytu po•
Inaczej jednak przedstawia się sprawa tulejek wiertarskich S do \\ 11.!r<.'cnl P• ed1.u u; wst«;pnym rozwiązaniem w postaci szkicu. Na podstawie tnk1••n1
otworów w kolnicrzu ~1 przedmiotu, bowiem na skutek nacisku kołkow ' h Y I Ir w1.:r,o szkicu przeprowadr.a się potrzebne obliczenia, np. w celu siw1('rd21•111d
10-3) luz między otwor em ustalającym H (rys. 10-2a) i czopem l \~dm~ W) \~ prr.C\\ 1d1anny spo:;ób ustalenia przedmiotu gwarantuje wymaganą clokhul·
pował tylko po prawej stronic, gdyż z 1ewej strony przedmiot b~!:l1' l.111 I obróbka. Je~cli .wyniki oblicze~ potv.rierdzają słuszność przyjętej koncl Jl
cisk:my do czopa. W wyniku tego oś otworu H (i cały przedmiot) ~dzl 7. •\Ił to 1~n.y tr;puJc su: do wykonania rysunku złożcniowego itd., gdy wś "':J•
przesunic;tn nieco w prawo od osi czopa l i gdyby tulejki S były ror.1nl nn ki uhlt~ń s:1 nC"g ly,vne, trzeba wprowadzić do pierwotnego projektu <lłlpo
symetrycznie względem osi tego czopa. to otwory wiercon · prr.cz ni byl h „
1 lln 1111anny lub - czasem - nawet zarzucie całkowicie to rozw1:1zunl1
niesymetryczne wzgh':dem osi otworu H w przedmiocie. Nal •zy \~h: JX>lu n 1k 1 hli,dnc 1szukac innego, poprawniejszego.
tulejek skorygować, uwzględniając luz mięcl7y otwon•m 11 1 czo1w111 1
10 J J, Rysunki wykonawcze elementów uchwytu
Zakładaj ąc pasowanie HS f7 między otworem Il i czop1•m 1, 111 my
średnicę otworu Il: 76IIS t:·~')
średnic~ czopa 1: 76!7 <-•.'~).
Obliczamv średni lu7. pasownnin 761 IS/r7 (Z• w~oru Ili 4))

1 ,,
w+r„ 0.106 1 0 ,030
o.ona 1111n
2
 lit!
a) c)
R\::.. 10-7. Ksztaltowamc elemE:onlów uchwy:ów z p~nk~u widlcnia technologiczności
• ich koni;;trukcJi
czule tzw. ślepych rysunków, na których części znormalizowane są narysowane.
lecz me zwym1arowane, co umożliwia wykorzystywanie tt>go samego slcpego
rysunku dla wszystkich rozmiarów części znormalizowanej.
• Elementy uchwytów należy rysować w podzi:ilce 1 : 1, z wyj4tkiem dui.ych
elementów, kt..>rc mozna rysować w zmniejszeniu.
Zarówno przy wykonywaniu rysunku złożeniowcgo, jak i - przede \\"Szyst-
kim - rysunków poszczególnych elementów, należy pamiętać o technologicz-
ności ich. kształlow, tj. ukształtowywać elementy tak. aby ich wykon~mie po-
wodowało jak najmniej trudności. Nie należy więc nadawać plylce wiertar-
skiej kszlałlu pokazanego na rys. 10-7a, lecz prostszy - jak na rys. 10-7b. Tak
samo trzpień 1 na rys. 10-7c jest uksztaltowany wadliwie - ma bowiem .zbyl
długą część v.:tłacz:iną w otwór korpusu, co podraża obróbkę i utrudnia wtło­
czenie trzpienia. Prawidłowy kształt trzpienia pokazano na rys. 10-7d.
1O.J.4. Wymiarowanie uchwytów
Cechą charakterystyczną wymiarowania uchv.:·tów jest to, ie dość cz~sto naj-
waznicjsze wymiary, które decydu3ą o prawidłowości działania uchwytu, po•
daje się na rysunku złożeniowym i uzyskuje się je przez obróbk~ pev.'llyCh
powierzchni po częściowym lub nawet całkowitym zmontowaniu uchwytu W)
miary takie zastępuj~ łańcuchy wymiarów wiążących ze sobą w poszczcc61
nych elementach powierzchnie lub osie, których \VzaJemne polo.zenu' po m10n
towartiu uchwytu musi być zachowane w granicach mał~ ch tolcrnncJI
Na przykład w uchw)·c1e przedstawionym na ry~. 10-6 lcpicJ Jest podać n
rysunku złożeniowym odległość a' osi tulejek wiertarskich od kolnicI7.n czoJ> 1
i wymi::1r ten uzyskać przez wykonanie otworów na tulejki 7 po wtłoc1••11lu
czopa w korpus uchwytu, niż osiągnąć wymiar a' jako ró z nic~ wymfnrów X i li
W pierwszym przypadku mamy bowiem tylko Jl.'dcn \\ ym1ar tolcrov.; ny o
w drugim znś - dwa wymiary: x i y, których tolcrnnCJ~ mu11i.1 hyr, o<.·~y\\ I •Ir
znacznie mniejsze, aby po 1montowaniu uchwytu t7."Clyw1 t) \1.1yml r ''YI' I
kowy a' (równy x - y) był nwart\· w granicnch jego tolr.r mejl c li O1"' Il\
(str. 30·1).
Przy takim wyminrowaniu (nn rysunlm 2107: nlO\\ 'n) 11
nawc1ym korpusu poclaJC 1f• wyrninr x 7. do ć dut. lol 1 nrJ (fll'
i urnicsz<'zn 1r, przy otwor 1 h 111 l11l1 Jkt 1 U\\ ł.': „W I łlt 1 ł U 1 utr Ymywać pł)l lk w n I li ITI J1 J pr~ •z wzo1111k Jlillo~1 11 111
.:: 1 , • 1q I, nc1 011mf11r 11 ' 1 flJłUI I u I rilou • C J• I \
1•oto\I. • 111 1 t \ li w I r1 1
przykład ilustrujący celowość wymiarowania na rysunku złożeniow)
Inny
pokazano na rys. 10-8a. I tutaj podanie na rysunku wymiaru a'~ okri'Ś T;- ,
~-ącego be~pośrednio po!ożcnie osi. ~ulejki wiertarskiej 1 względem twom 1c1•J
kołka 2 Jest prostsze i lepsze ruz podawanie: tolerowanego wymiaru li'
rysunku w~·k?naw~ym płyty 3 oraz - na rysunku wykonawczym kolka 2
~Jt~~waneJ sredn1cy d i dopuszczalnej odchyłki współosiowości powierzch
::rl
Ry-:.. 10-8. Uchwyty, których Pt!wnc powierzchnie są obrabiane podci..1 s moulnz.11
. Niekiedy niemożliwe jest uzyskanie wymiaru podanego na rysunku zło~·
niowym .przez obróbkę pewnych powierzchni po zmontowaniu uchwytu l'rr.)
kład takiego przypadku jest przedstawiony na rys. l0-8b, gdzie płaszcz;7.ny .J
i lJ w plytcc l trzeba wykonać na gotowo przed zmontowaniem jej z korpi!
cm 2 uchwytu: Wymagane wymiary 20±0,02 i 10 ± 0,02 uzyskuje się tu w n a
l~p~jący s~sob. Płytkę 1 obrabia się na gotowo z wyjątkiem otworow u
kołk1 ~sta.laJące 3,. po czym ustala Się jej położenie na korpusie 2 uchwyh
llr2Y uzyciu wzormka .J osadzonego częścią walcową w specjalnie do t ego <:Pl
W) konany1,11 ~okład? ie otworze C korpusu Po uzyskaniu w ten sposób ż:id
">Ch .w~~r?w. 2~ i 10 mm przykręca się płytkę do korpusu wkrętami :; 1 111
t~pntc w1:rc1 się 1 rozwierca w obu elementach otwory na kołki ustala j11c:„
I wtłacza się te kołki. ·
W tym .P~zrpadku, zarówno na rysunku wykonawczym korpusu, jak i plytk
n 1 zy um1csc1c przy otworach na kołki 3 uwagę: „Wiercic i ro?.tt;icrcac 1 : 1,
'' fq „ J)() zmontowaniu wg wzornika".
DzJ~ki Ul~icmu postę_powaniu unika się konieczności stosowania bardzo llll\
n _w1~c powodujących wzrost kosztu wykonania -
h tolerancji dla 1171
111 wvn~1Mow, a mian~wicie: wymiarów, które określają poloicnic ot\\oi 11 v
11 kolki 3 w.zf)ędem osi korpusu i rozstawienia tych otworów (na rv unkt
lwr JJU 11), or:iz wymiarów, które określają położenie takich samych otwo 1 uv
1
11 1'1 , lt ni pl.11!!zciym .A i B oraz roistawienia tych otworów (na rysunku plytk q
W nlk' lo ~ Cnktu, ze r>1 r.y op1snnym spo: obie u lalnnin połoz. nia płytki ut
Ił 111u i ucJ1\\) tu poło n r I ów 3 j •.t nit>wainn, gdp. rnaj. on • zii r.o<lrrnu
1
' I ku I n le 'I r 1 I k I 3 moi: 1 hy równi ~' t 1 n f w)
n ) ~ I
( ITI j j I( rpu 111 W6
 ta lt·n1u płytki na korpusie i skręceniu śrubami wykorzystujt> s_ię w::.tępnie
"1l!n·one otwory jako tulejki do wiercenia otworów w korpusie. po czym
1y,01 v w obu elementach rozwierca się wspólnie i kołkuje.
Il';, sam sposób wspólnego wiercenia czę5ci łączonych w celu połąc7.enia ich
11 łll.lle kolkami można i należy stosować we wszelkich przypadkach, w kló-
' l h takie połączenia występują , gdyż unika się w len sposób ciasnego tole-
111\\ .rnia co najmniej jednego wymiaru w każdej z łączonych cz~ści (rys. 10-9).
a) b)
~ . Wymiary ~br?b~owe ~rzedmi~tów (patrz p . 2.1) dzieli się na wymiar~ ob
Hys. 10-9. P ol;:iczcn ic kołk o ­ Rvs. 10-10. v;,·miar owanic polożc.nl:i d ok ladn)c:h
- · ol\\ Orów
we dwoch t'lementó\V u-
chwytu
Specjalną uwagę nalezy zwra cać na prawidłowe wymiarowanie w e1emc n-
lnch uchwytów położenia dokładnych otworów, które zwykle sa wykonywane
na wiertarkach wspólrz~nościowych. W przypadku kilku otworów o osiach
równoległych (rys 10-10} położenie otworów nałeLy okrcslać w-zgl~em
d wóch wzajemnych prostopadłych płaszczyzn (rys. 10-lOb), albo względem Jed-
nego z tych otworów, wybranego jako otwór wyJściowy (otwór :1 na
r ys. 10-lOa), który jest wczdniej od innych wykonany. Jeśli przewiduj.: sii;
wykonywanie otworów na stole obrotowym, to położenie ir.h należy podać
we współrz~dnych biegunowych (rys. 10-lOc).
b}
Ry 10-11 . W.> mla ro\\ :lllle p I :i.cni
i>kOłll)Ch nl\\ Orów
10.4~ Obliczenia związane z dokładnością wykonania dział ani
uchwytów
f0.4.~ . Wymiary obróbkowe powieu chni i wymiilry obróbkowe połołcnla
Na dokładnos~ \\'Y~iarów obróbkowych przedmiotu, uzyskiwanych przcl obwh
kQ w uchwycie, maja wpływ głównie następujące czynniki:
1) przyj~te do danej operacji bazy obróhkowe i powierzchnie ustn lnJ.1• 1
w przedmiocie,
2) przy jęty sposób ustalania go i zamocowania,
3) odchyłki kszt.ałlu i W) mia rów przedmiotu, wyn'ikłe podczas obrołJI I
w poprzednich operacjach (w granicach zalożonych tolerancji),
-1) dokładnosc wykonania ważnych wymiarów uchwytu.
5) dokładno~ć działania obrabiarki i narz~dzia.
robkowe połozenia 1 \\.")"miary obrobkowc powierzchni, przy czym:
. w Y mi ar obróbkowy po I ożeni a (krócej: wymiar położeni 1) okn
sla połozenie powierzchni obrabianej wzgl~dem mnej powierzchni ni ni"
określa wielkości powierzchni obrabianej, '
w_ymi_ar ~.bró~kowy po~ icrzchni (krócej: wymiar pow1 r chn1)
okre~ła w1elkosc_powierzchni obrabianej, ale nie okresla jej połozenia \\ [:li
dem innych powierzchni przedmiotu
Xa przykład na rys. 10-12 W)' miary td i w:? są wymiarami położeni 1 n W)
mtar d - wymiarem powierzchni. '
Powyższy podział wymiarów obróbkowych ma bardzo d uże zn 1c crrn•
w ko~rukcji ~chwytów. ponie\vaż uchwyt ma bardzo istotny wpływ nn du
kładnosc uzyskiwanych w nim wymiarów położenia , natomias t n n wym 1n1 y
powim·zchn i mon• wpływac tylko \V minimalnym stopniu. Uchwyt określa
wie;c jedynie połozcnic obrabianych w nim powierzchni przedmiotu. il nie ich
wielkość . Ma to szczególne znaczenie przy obróbce powierzchni obrotowych
(walcowych), stożkowych itd., gdyż błędy ustalenia przedmiotu w uchwycie
i uchwytu na obrabiarce, które decydują o prawidłowości działania uchwytu,
jako urządzenia mającego zapewnić uzyskiwanie żądanych wymiarów obróbko-
wych. nie mają żadnego wpływu na dokładność średnic obrabianych po-
wierzchni przedmiotu. Np. przy obróbce czopa w przedmiocie na rys. 10-12
dokładność wykonania i działania uchwytu wpływa w znacznym stopniu
na wymiary wl i w2, nie ma natomiast praktycznie żadnego wpływu na śred­
nic<: d obrabianego c1.opa. W takich i podobnych przypadkach uchwyt może
miec wpływ na dokładność wymiarów powierzchni tylko wtedy, gdy jest za-
opatrzony w elementy do ustalania położenia narzędzia (p. 5.2).
Podkreślić tu równiez należy, że czynniki, które wpływa ją w decydujący
sposób na uzyskiwane podczas obróbki przedmiotu wymiary powierzchni (np.
błąd ustawienia noża przy toczeniu czopa na rys. 10-12), najcz<:sciej nie
mają lub mają bardzo mały wpływ na uzyskiwane jednocześnie wymiary po-
łożenia , i na odwrót.
Przy projektowaniu, uchwytów konstruktor ma zatem możliwość wpływa­
nia na dokładność prawie wyłącznie v..-ymiarów położenia powierzchni przed-
miotów obrabianych. Dlatego też za po~swych. rozważań powinien przyj-
mować układ obrabiarka-uchwyt-przedmiot obrabiany, jako odnoszący się
głównie do wymiarów położenia, nie zaś układ obrabiarka-przedmiot obrabia-
ny-narzędzie 11, który jest związany ściśle z wymiarami powierzchni.
t0.4.l. Błędy wpływaJące na dokładność obróbki w uchwytach
Opiera jąc się no układzie obrabiarka-uchwyt-przedmiot, bł(.'<ły mające wpływ
na dokładność wymiarów położenia można podzielić na nast~pującc grupy:
1. Błąd ust a I c n i a c (błąd związany z ustaleniem przedmiotu w uch\"'Y-
cie) - patrz p. 10.4.3.
2. B ł ą d u c' h w y tu a (błąd wynikający z niedokładności wykonania
i dzi ałania wszystkich elementów uchwytu poza ustalającymi przedmiot)
patrz. p . 10.4.4.
3. Błąd obróbki s (błąd związany ze sposobem obróbki, jnkiCJ bc:dzie
podlegać przedmiot w uchwycie) - patrz. p . 10.4.5.
W celu ujednolicenia i ułatwienia obliczeń dotyczących dokładności wyko·
nania i działania uchwytów, w rozważaniach podanych niżeJ przy1~to ta 7.ll-
sadę tol:rowanie. wymiarów w głąb materiału i do niej dostosownno po 1 i
wszystkich wzorow matematycznych, potrzebnych do obliczcli. Zgodnie z ll
zasadą:
a) w Y. m i a r Y z e ~ n ę t r z n e (długość, szerokość przedmiotu alei )
przedstawione w postaci a _Ta, gdzie a jest wymiarem górnym, a '1'0 toh
rancją.
b) w Y m ~ar Y we wnętrz n e (średnica otworu, szerokość waH u lttl
są przedstawione w postaci a+Ta, gdzie a jest dolnym wymiarem a 1' to
lerancją. '
Przy taki~ tolerowaniu wymiarów każdy wymiar zewnętrzny i wew111~tr
ny ma tylko Jedną odchyłkę (zewnętrzny - ujemną, wewnętrzny - dodntmq)
przy czym bezwzględna wartość tej odchyłki jest równa tołerancji wymiaru
W~ mi ar Y r_n ie s z~ n e (głębokość rowka, wysokość nadlewka itd ) 111 11
w Y m 1 a r Y Po s r e d n 1 e (rozstawienie osi otworów itd.) są przedstn ,_..I n
+ Ta
w postaCl. a_ !? •
..rezeli więc wymiary, które mają być użyte w obliczeniach, są tolNoY<nll
w lllll~, sposób, to pr:r.e~ ~o~p~z~ci.em obliczeń należy je odpowiednio J n:•
kształcie. Na przykład, Jezeh sredruca wałka Jest podana na rysunk u wyku
naw~m prze?miotu w postaci (jJ 100:!::': , to należy ją przekształcić nn 1 ow
nowazny wynuar (/) 99,95_0 •1. Tak samo wymiar rozstawienia osi dwóch otwo
rów 80H (wymiar pośredni) powinien zo.stać przeksztalcony na 80,05
1
itd
Ponie~~ż krzywa rozrzutu wymiarów przy obróbce mechaniczn ej m 1 eh 1
rakter zb!~on~ do krzywej <?aussa, można przyjąć z dostateczną w proktyt
dokładn~:-C1ą, ze ~la uzys kania wymiarów obróbkowego w w granicach J go
tolerancJ1 T .., powinna być spełniona nierówność
(10 11
W praktyce nierówność [10.lj służy najczt;ściej do sprawdzenia , czy p1 'l.y
dan~ch . lub załozonych w.artościach liczbowych: T ..,, f1 i s, błąd ustal ni 1 c
\~yruka3~cy z zas~osowama przewidywanego sposobu ustalenia przcdrniot 11
me będz1_e zbyt duzy. Do tego celu dogodnieJ jest posługiwać się wzorem (I O l I
\\ postaci
[10 lol
lub_ - jeszcz~ lepiej - ~słu.giwać się pojęciem dopuszczalnego bl<:du u tn
l 1min rd_o„. ktorego wartości me moze przekroczyć rzeczywisty błąd u:>tnh ni 1
przedmiotu .
Z n ierówności (IO.la) wynika , że
110 iJ
'' '\I\•· ' .to11 JCSt lą cz~ściq tolerancji T"" wymiaru obróbkowego, k t6r11 rn po
kr) bi d zw1q2any z ustałcn1cm przedmiotu w uchwycie.
' zywj&cic, przy projcktownniu U<.'hwytów należy :r.awsze c.J.1iyc do t 1 o,
1by obli zony l~orc tyczny ł.ll 1d u tnlcnin t był mniejszy od l'dop
Okrr I m e \\ r lości li h \ )'fh hl~clów r, 11 8 omowmn1J w Jllllll t111 h
IO I !l
wymiarów uchwytu, które maJą wpływ na bł~dy • i c;, zwlaszcia gdy tolerancje
Nalezy wobec tego albo:
le przyjęto pierwotnie (do obliczenia r i n) dość małe.
a) zmniejszyć tolerancję Ti wymiaru wiążącego powierzchnlfi usł~1l iJ i
Jeśli natomiast po podstawieniu obliczonych w3rtości liczbowych bh:dów:
z bazą obróbkową do wartosc1 co najv.J'żej
.r. o is do nierÓ\\'ności flO. J] nie jest ona spełniona, to należy dążvć do zmniej-
szenia wartOŚCl błędów c i o (na wartoSć ołędu s konstruktor uchw;ytów nit- T~ = EdoplJ = 0,127
ma wpływu, ponieważ błąd ten jest związnny z zastosowaniem w danej ope- a więc np. T~ = 0.12 mm:
racji sposobem obróbki). Jeśli zaś, mimo zmniejszenia ~.-artości błędów i; i o. b) przyjąć za powierzchnię ustalającą płaszczyznę C, tj. bazę obróbkO\\'łl (I
nierówność (10.l] nie Jest w dalszym ciągu spełniona. wówczas konieczna jest płas~czyzny A (rys. 10-14). w lym przypadku (patrz tabl. 10-1, rys. 3) l 1
3Jbo zmiana sposobu obróbki, albo nastawianie narz~dzia na wymiar obrób- a Wl(,'C błąd ustalenia w ogóle nic wystąpi; 1

kowy dla każdego obrabianego przedmiotu oddzielnie c) ~ększyc tolerancję wymiaru obróbkowego (jeśli to jest możłi\\1 l er
Spelni,..nie nierówności [10.l] mozna oczywiście uzyskać również przez zwięk­ wartosc1 co najmniej l
szenie tołerancJi 'l' wymiaru obrobkowego. Jest to Jednak sposob bardzo rzad- T~=0,22 mm
ko stosowany, gdyz najczęściej zmiana tolerancji T" nie jest w ogóle możliwa .
gdyż wówczas cdop;:A = 0,15 = T„
a poza tym musi ona być zaakceptowana przez biuro konstrukcyjne, które za-
projektowało przedmiot obrabiany.
Błąd a można zmniejszyć przez zacieśnienie tolerancji wykonawczych od-
Przykład 10.2. W wałku przedstawionym na rys. 10-15 należy przefrC7.0\\
'OW<.'k symet~yczny wzgl~cm osi wałka, a = 0,04 mm, s - 0,1 mm (7. l:ibl. I o
powiednich elementów uchwytu, natomiast błąd / - przez za~tosowanie jed-
dla frezownnia obwodowego, gdyż rowek - o długości 100 mm - będzie \\~
nego z następujących sposobów:
konany fr~zem tarczowym). Sprawdzić. czy mo:.:na zastosować sposób ustal ni
a) zmniejszenie tolerancji T, wymiaru ::. wiążącego powierzchnię uę;taJającą 11rwdstaw1ony na rysunku.
z bazą obróbkową, co powoduje zwykle zwiększenie kosztów obróbki;
b) zmianę sposobu ustalenia lub powierzchni ustalającej.
Zagadnienie to rozpatrzymy na przykładach.

Przyk ład 10.1. W przedmiocie przedstawionym na rys. 10-13 należy przefre-

70wać olnszciyznę A o wymiarach lOOX 120 mm. Za powierzchnię ustalającą Rys. 10-1.5. Przedmiot obrabia-
przy;ęt~ płaszczyzn~ B przedmiotu. Błąd a = O05 mm Spra\vdzić, czy może "> usLalony na pod<ilawce pry-
zmoweJ ld•J przykładu 10.21
być zastosowany taki sposób ustalenia .
z tabl. 10-2 przyjmujemy dla dokładnego frezowania czołowego płaszczyzny Dopuszczalny błąd ustalenia wynosi
o wymiarach 120X 100 mm (płaszczyzna ta ma być obrabiana głowicą frezową)
.s = 0,08 mm. Edc.J)tl - V<0.18-0,04)' 0.1'
0.098 mm
ł i; zywisty zas błąd ustalenia na podstawce pryzmowej może osiągnril· wu 1 111
(l'llll'll t 1\Jl. 10-1, rys 1-ł)
P.
T(1J O 16
~i 2 - " = 2 sin 450- = 0,113 mm

.fi-~
f'n -
A ef sin
2
Wub c h•gu, że '" ~ op•• (0,113 0.098) ustalenie przedmiotu obrnbian•
> >
I ud lµ\\'\C pryzmowcJ b~z1c mozliwc t;lko przy'zacie:snieniu tolc1nnc ,~
11
11 li U <J. (10 lub przy zmianie wartości kąta ~ podstaw·ki (:wkloclu111v. .:r• 1, I
r Al J 1 I 1111> mozc ull.'c zmianic)-
1) lllllll'J z•·nac tolcranc1i śn•dnic~· wałka:
Rys. 10-14. Ustalenie przedml tu 7. ry1 T;
to~1:1, klon• ('hminuje bł4tl ustni 11! 1 o 098 2Sf0450 skąd T;u = 0,098 · 2 · 0,707 0.l:ł8 rnm

Dopuszczalny błąd ustalenia r110 p dla wymiaru obróbkowego 11 30. w wii;c zmnac1szyć cło \\ 1tt11 I ,„
u
nosi (patrz wzór (10.2])
0,127 mm
I) J(J
0l I 1
o 616 ł k .,
110
 Błl(dy J. i ,., możn:i obliczyć: dopiero po dobraruu kształtów 1 tolerancyj w):-
leżności od :zecz)"~istych ~artości wymiarów z1 i z2, wiążących bazę obrób-
miarów tych elementów uchwytu, od których te błędy zalezą. Dlatego tez, kową z po.wterzchnią ustalającą. Ponieważ zaś narzędzie będzie nastawione n·1
przyjmując pewien schemat ideowy uchwytu, nie można od razu sprawdzi~.' sta~ ~miar obróbkowy po.łożenia (z1 ..1 z.?+w) od płaszczyzny Cl, zmienno~
czy rozwiązanie to będzie prawidłowe, lecz nalezy często przeprowadz1c polozerua baZ>'. B w uchwycie spowoduje, że wymiar rzeczywisty w będzie sic;
analizę pewnych elementów uchwytu. Aby mozna było stwierdzić, czy nie- ~ahał w kole_Jno obrabianych przedmiotach w granicach sumy tolerancji T
równość [10.1] będzie spełniona, konieczne jest wię<: często dość daleko po- 1 T~%· w;·~1aro.w zl .i z2. Tę ~chyłkę wymiaru w nazywamy błędem n i~~
suni~te opracowanie konstrukcyjne uchwytu Nie ma to JCdnak ·większego zna- pokr~ wania. s.1ę powierzchni ustalającej z bazą obr ób-
czenia i nic powoduJc straty czasu, gdyż konstruktor, znając przyczyny błę­ kową E„, a naJ~1ększa 'Nartość tego błędu może wynieść: r„ = T. 1+T. •
dów ~ i n, może w znacznym stopniu wpływać na ich wartość. a przypadki, .. Gdyby przednuot był ustalony płaszczyzną D (rys. 10-16bJ to bląd ,· 2 wy
w których po analizie tych błędów trzeba zarzucić projektowane rozwiązanie ruoslby
_ tylk_o t„-:-
- T u. z~s· w przypadku ustalenia płaszczyzną' B (rys. 10-16c)
" •
uchwytu i zastqpić je innym, są stosunkowo rzadkie. t„ - O, gdyz pow1erzc~1a ustalająca jest jednocześnie bazą obróbkową
Jeśli podczas obróbki przedmiotu w projektowanym uchwycie należy uzy-
wiew p~padku ~dy k_1erunek wymiaru z wiążącego bazę obróbkową z po
skać kilka wymiarów obróbkowych położenia, to obliczanie ich błędów t: i 11 . rzchnią ustalającą Jest zgodny z kierunkiem wymiaru obróbkowes:o w
należy przeprowadzić dla każdego ·wymfaru oddzielnie. (Jak. na rys. 1~16), bł~d ten ró\\.•na się tolerancji T, wymiaru wiążącego (luh
~~e t~eranc1 1 \vyrruarów wiążących) bazę obróbkową z powierzchnią ust:i-
t0.4.3. Błąd ustalenia e I jego składowe aJącą:. przypa.d.kach gdy kierunki te nie są zgodne jak np. na rys 10· 17
wartosc E„ wynosi ' '
10.ł.3.l. Błędy składowe bh:du r.
W zależności od tego, jakie powierzchnie przedmiotu obrabianego zostaly przy- t„ = T ~ cos {J [10.:łj
jęte za powierzchnie ustalające. oraz \V zależności od sposobu ustalania i ro- gdzie. fJ - ~~t ostry między kierunkiem wymiaru obróbkowego kierunk1c 111
dzaju zastosowanych elementów ustalających, bazy obróbkowe poszczególnych wymiaru w1ązącego bazę obróbkową z powierzchnią ustalającą.
prz<:dmiotów po ich ustaleniu w uchwycie będą zwykle z.a1mowaly nieco różne . Ze ~0.ru [10.3] w!Ilika, że błąd t„ równa się rzutowi tolerancji T, ~y­
położenia względem nastawionego narzędzia. Spowoduje to niedokładność wy- ~1~ ~ązącego na kierunek wymiaru obróbkowego w. Wzór ten waż.ny }•'SL
konania wymiaru obróbkowego, którą nazywać będziemy b ł ę d c m u s t a- ~~ez ~ przypadk~ gdy kieru.nki w~arów w i z są zgodne (p = o0 i CO!> f
le n i a r. Na błąd ten składają się dwa błędy cząstkowe: )._ Je_sb baz~ obrobkow~ związana 1est z powierzchnią ustalającą łańcuchl'lll
1 Błąd niepokrywania się powierzchni ustalającej z bazą obróbkową - T„ wyrmarow, wzor ten przybiera postać
(patrz p. 10.4.3.2). . = TucosfJ,+TrtCOS/J!+ ... + TzaCOs /J.
t„ (10 311)
2 Błąd sposobu ustalenia - r, (patrz p 10.4.3.3).
czyli błąd t~ równa się sumie rzutów tolert.tncJi wymiarów wiążących na ku~
Oba błędy składowe t.„ i '• są od siebie zupełnie niezaleine, tzn. ie czyn- runek wymiaru obróbkowego.
niki wpływające na powstawanie błędu c„ nie mogą neutralizować wpływu
czynników wywołujących błqd r, i na odwrót.
Obliczanie błędu c podano w punkcie 10.4..3.4.
J0.4.3.2. Błąd niepokrywania się powierzchni ustalającej z bazą obróbkową - r.
Rozpatrzmy przykład ustalenia przedmio.tll przedstawi~~Y na ry~. 10-lt>a. I~~!'~
„ 1-:~„
W pr.ledmiocic tym m~ być wykonany otwor .4 w odległoSCI w (wymiar obrób-
kowy położenia) od obrobionej p)aszczyzny B. (baza ~brób~owa). Zą po.w1crlch-
I~ ·~~
nH: ustalająca przyjęto pła~zcz.yznę C przedrmotu, ktora me po~ry,~·a s1.ę z bazą kibJ//7///7/7
obrobkową, ta ostatnia w ustalanych kolejno przedmiotach będzie się więc znaj· lły11. 10-17. Niezgodno~ć kierunków
dow.ifa w rózny"h odległościach od płaszczyzny ustawczej Cl uchwytu, w Uł• wymiarów: \1liąUłcego :t i obróbko- Rys 10-18. Baza obróbkowa (l>Ś otworu)
związana z dwiema powwrzchn1arnl 11·
wego w
stalającymi

kl
 Całkowite uniknięcie błędu en uzyskuje się tylko przy pok r Y w a n i u
się bazy obróbkowej z powierzchnią ustala1ącą, co występuJe w następują­
cych przypadkach:
a) gdy bazq obróbkową jest powierzchnia ustala1ąca (rys. 10-16c),
b) gdy bazą obróbkową jest tworząca powierzchni ustalającej (np. tworząca a
na rys. 10-19a), punkt tej powierzchni lub 3ej oś (w przypadku powie:zchni
obrotowcJ), 1ak np. oś O powierzchni walcowej na rys. J0-19b albo srodek
(w przypadku powierzchni kulistej).
Pon ieważ uniknięcie błędu r" ułatwia uzyskanie wymiaru obróbkowego
w grai icach wymaganej tolerancji (obrabiarka i uc?wyt mog~ ·być wtedy ~eJ
dokładne), nalc:ty - jezeli nie utrudnia to ustalema przedmiotu - tak dobie-
rać: powierzchnie ustalające przedmiotu, aby błąd En równał się z<'!ru. W związku
z tym, jeśli w poszczególnych operacjach obróbki przedmiotu następuje uza-
sadniona zmiana baz obróbkowych, powinny równiez ulegać zmianie powierzch-
nie ustalające przedmiotu. Rozpowszechniona szeroko tzw. ,.zasada niezmien-
ności powierzchni ustalających" oparta na twierdzeniu, iż naJwyiszq dokład­
ność obrobk1 uzyskuje się wówczas, gdy raz obrane powierzchrue ustalające nic
sq zmieniane podczas całego procesu obróbki przedmiotu, jest więc błędna i bez.-
krytyczne jej sto..:owanie prowadzi do pogorszenia, a nic polepszenia obróbka.
Rozpatrzmy odpowiedni przykład.
A 10-21a), sprawdzenie przydatności tego sposobu ustalenia polegać bt:dzl1• I
' Przy określaniu przesunięć zarysu powierzchni ustalająceJ przc•clm111
b- .J
Rys. 10-19. Pokrywanie c;i~ powierz- Rys. 10-20. Przcdml l, w klćrym do ub
róbki otworów 1': 1 I-' nnlcź~ pn.yjqc Int
chni ustalające) z baią obróbkową
powi cn.c h nłc Uf.lałnJ c niz. w popn. dni ł
o~f;ICJI
ustalające przy wykonywaniu otworów C i D, gdyż byly dla tych olw1J1
bazami obróbkowymi, przy wykonywaniu otworów E i F powinny byt: u1
pione przez inne powierzchnie ustalające - powierzchnie otworow < I
których osie (jak wynika z wymiarów wl do wł) są bazami obróbkowymi 11l•
rów Ei F.
10.ł.3.3. Bhtd sposobu ustalenia - r,
Znając kształty i rozmieszczenie powierzchni obrabianych oraz rodzn1 ohl
bfarki, na której ma byc wykonana operacja, konstruktor wybiera poi" • J
przedmiotu, jakie ma on zajmować względem obrabiarki i narzędzia podCJ
obróbki. Z położenia całego przedmiotu wynika położenie jego powit nc I
ustalających, co z kolei pozwala konstruktorowi na dobranie odpowlt'clna
rodtaJU i ksztaltu elementów ustalających, które mają zapewnić przedmt0lo
wymagane położenie w uchwycie.
Powierzchnie ustalające poszczególnych jednakowych przedmiotów 111;1
się nieco między sobą kształtami i wymiarami na skutek błędów wykon lf
(np. powierzchnie ustalające walcowe majq różne średnice w granicad1 to
rancji), a elementy ustalające uchwytów mają również z tych samych pow
dów odchylema od wym.iarów nominalnych (także w granicach tolt•r 1111 J
Dlatego te%, zaleznie od kształtów powierzchni ustalających oraz rodit1J11 2
stosowanych elementów ustalających, poszczególne przedmioty obrabiurw 1·1
sto zajmują nieco różniące się polożenia w uchwycie. Ponieważ może to mi
ujemny wplyw na dokładność obróbki, przy wyborze elementów usbl,1JQCY
nalezy sprawdzać ich przydatność do zamierzonego sposobu ustalenia. Spr 11
dzanie to polega na zbadaniu, czy i o ile różnić się będą graniczne poloh n
powierzchni ustalających poszczególnych przedmiotów przy załozonym po
bie ustalenia.
Wielkość przesunięcia każdej powierzchni ustalającej jest równa wi1•l1<11
przesunięcia jej zarysu w płaszczyznie przechodzącej przez wymiar oba 1)hk
v.'Y, na którego dokładność ma wpływ położenie rozpatrywanej pow11 1~eh
ustalającej. Na przykład przy ustalaniu na podstawce pryzmoWcJ wilk
w którym ma być przefrczowany rowek w odległości w od jego osi 11)
okrcsleniu przesunięcia zarysu A wałka (w zależności od jego średnicy) w pl
szczyżnie przechodzącej przez wymiar w, tj. w płaszczyźnie rysunku.
ustalonego na określonym elemencie ustalającym nie można badać prz1·•.1111I
dowolnie obranego punktu tego zarysu, a pewnego punktu charakk1 ys ly~
n••go, gdyi; zarys powierzchni ustalającej może się zmieniać (np 7.llt y 11
wil'nchni ustalająccJ walcowej zmienia się wraz ze zmianą średnicy), '1'11 \( I
punktem charakterystycznym dla zarysu kołowego powierzchni uslrtluJ111
;ok nn rys. 10-2la jest środek O tego koła (oś walcowej lub o;tozkowct 11
wit>ut·hni ustalającej), zaś dla zarysu w postaci odcinka proste J {zn• y pl
11n·zyzny - odcinek AB na rys. 10-21b) - każdy punkt tego .odcinku
Okrt>ślmy dla przykładu wielkość przesunięcia zarysu walkn ust:.ilour>go I
po•I l 1wcc pryzmowcj (rys. 10-2lc). Jak wynika z rysunku, śr0<kk O zn• y
JlOW11.·rzchni ust.nlajqn•J o ~rcdnicy d „d może przcsuwnć '>h: w 11!1»1111 1•1
1oh r ncj1 7'11 w granic eh
fi

Rys. 10-21. Ustalenia przcdmiolów:
a) na poostawce pryunowej; b)
na płaszczyźnie korpusu; c) bl1'd
c~ przy ustalaniu na podst:iwce
pryunowe1
bazą obróbkową, albo jest związana z jedną bazą obróbkową, to błąd 1 1 111
obliczać dla każdego v.rymiaru obróbkowego oddzielnie. Wynika to z lt'ł{
w po~zczególnych przedmiotach obrabianych wzajemne położenie powli·ti
ustalających może być różne w granicach tolerancji zarówno wymiarow
i innych warunków (równoległość, prostopadłość itd.) wiążących te pow1 ;
nie. Dlatego też przy ustalaniu przedmiotu kilkoma powierzchniami możn
pewnić niezmienność położenia tylko jednej powierzchni ustalającej (zw
głównej), pozostałe zaś będą zmieniać swe położenie względem nieJ w A•
cach tolerancji. Na przykład na rys. 10-23 niez.mjenne położenie będ2ic r. •J
wala tylko główna płaszczy.zna ustalająca A, natomiast pomocnicza płasr1 :i:'
ustalająca B będzie zajmowała względem niej różne położenia w granicnc •
lerancji kąta 90°.

Wielkość ri: nazywać będziemy błędem e I cm en tu ust a I aj ą ce go.

Błąd ten określa największą możliwą różnicę
ustalającej kolejno ustawianych w uchwycie
w położeniu zarysu powierzchni
przedmiotów, przy ich ustalaniu
na elemencie ustalającym o określonym kształcie. W omawianym przypadku c.
charakteryzuje dokładność ustalania pnedmiotów walcowych na podstawkach
pryzmowych.
Błąd elementu ustalającego r. nie uwzględnia położenia powierzchni obra-
Ą;
,„/:!11:~
„,1
.
*---
f. . f
~_j
bianej przedmiotu względem· powierzchni ustalającej, jest więc niezależny od
rodzaju operacji, jaka ma być wykonana na przedmiocie; warlosć jego wynika
7. budowy elementu ustalającego i tolerancji powierzchru ustalającej przed- r
w
miotu. Znajomość błędu Ee nie pozwala więc na bezpośrednie stwierdzenie,
czy dany element ustalający może być użyty w projektowanym uchwycie.
Znając jednak błąd r. można obliczyć b ląd sposobu ust a 1 en i a e.,
który określa różnic~ między teoretycznym i rzeczywistym połoicniem bazy
obróbkowej przedmiotu w kierunku wymiaru obróbkowego przy zamierzonym Rys. 10-23. Ustalanie pr~dmiolu dwiema Rys. 10-24. Wpływ bl~dów c.i I
sposobie ustalenia, spowodowaną błędem elementu ustalającego r„ Błąd r. jest J>laszezyxnami: a) płaszczyzny A i B wza- wymiar obróbkowy tl.I
więc maksymalną odchyłką wymiaru obróbkowego, jaka moze wyniknąć na JCmnic prostopadłe; b) płaszczyzny A i B
skutek zastosowania określonego elementu ustalającego w uchwycie do danej nieprostopadle - występuje blqd c,~
operacji.
Rozpatrując ponownie ustalenie na podstawce pryzmowej wałka. którego W przypadkach, gdy jedna baza obróbkowa jest związana z dwl1•111
oś jest bazą obróbkową (rys. 10-22). można stwierdzić, i~ w przypadku gdy wlcrzchniami ustalającymi (rys. 10-24) na błąd wymiaru obróbko\\c(ł() 11
kierunek wymiaru obróbkowego jest zgodny z kierunkiem błędu t„ (rys. 10-22a), "-'pływ oba błędy Ctt i tr.., ale kaidy tylko w jednym kierunku. a mi11n11w
błąd sposobu ustaleniu r. = te. Gdy kierunki w i t„ nie są zgodne (rys. 10-22b), w kierunku v.rymiaru zl lub z2 wiążącego bazę obróbkową z odpmvw<111111
c. =I= ctt a w szczególnym przypadku, gdy w J_ Ee błąd sposobu ustalenia r, =
O, wior1.chnią ustalającą. W celu obliczenia błędu c, należy wiqc kJzdy h'4,d11, „
chociaż Cr-.= O (rys. 10-22c). rodo:tyc na dwa błędy składowe, z których Jeden miałby kierunek '1 v
Jeżeli przedmiot jest ustalony w uchwycie dwiema lub wi<;l'ej powierzchnia- :r: klt•runkiem odpowiedniego wymiaru wiążącego z.
mi ustalającymi (co zdarza się najczęściej), z ktorych kaida albo ~nm j t Obliczenie biec.lu c~ dla danego wymiaru obróbkowego polega n.1 :r.11nlt
nlu wiclkosci przesunięcia jego bazy obróbkowej w kierunku tego wy111l
fi 1 .kulek błędu r,.

Ub lic ll'nie la kie jest w większości przypadków bardzo pro"t~. 1:<1) z

l kłi•runek w~miaru obróbkowego jest za.wsze proslopadly do h,n:y t)h~
ko\\ r J,

211ws11• poloicnic J>li'•'Chn1nt 11 w k 1••1

n 1 r,y unl
ltys lll·~ z •i
 · · bli n e bt„du 1 gdvi w więk- a) jeśli kierunki te są zgodne Td/2 przyjmuje się ze znakiem plus, a j1 I
Czynniki te w znacznej mierze ulatw1aJą o cze 1 . .., •· . .
s:r.ośc; spotykanych pr7.ypadków kierunki wymiaru obrobkowego i bł~~u rr są są przeciwne - T J2 przyjmuje się ze znakiem minus: na przykład przy 11 t 1
igod~~ i wówczas c, L• (rys. t0-22a) lub są wzajemnie prostopadłe i ''tedy leniu jak na rys. 10-27, gdy bazą obróbkową jest tworząca a. to
c = O (rys. 10-22c). · h ·
• Przv obliczaniu bll;du '• nalezy zwracać uwagę na lo, czy pow1erzc _ma us a-
t
t.=t.cosy - -
Ta
2
-=
Td
2 +-Tc!2- =T„
·- · te · tzn czv błąd 1 ntc wvstą-
lająca i baza obróbkowa pokrywają su:. czy z me. · - " -
natomiast gdy bazą obróbkową jest tworząca b, to
i, czy też -W')'Stąpi. { -'- 0)
P ·e pokrY"''a si<> z powierzchnia ustalającą r„ -r .
Jeśli baza obróbkowa nl ... T" _ T„
to w ogólnym przypadku c, - r. cos r-
(10 .4} 2 2
'• = c.cos ł'
kierunkiem wymiaru obrobko- b) Jeśli e!eme~ty ustalając.e stykają się.~ obrotową po\1tierzchnia ustalaj c~
gdzie y - kąt ostry między kierunkiem t we wszystkich kierunkach, Jak np. w trOJszczęko'\\o-ych uchwytach samoc n
wego w.
jest r ówny rzutowi bh:du cle- trujących (rys. 10-26b) to T ,J2 przyjmuje się ze znakiem plus,
Wvnika stąd, ie błąd sposobu ustaleni~ c) jeśli elementy ustalające nie zapewniają styku obrotowej powicrr.chn
obróhkowcgo u· (rys. 10-25) "·
menl~ ustalającego 1„ na kierunek wymiaru ustalającej z nimi w żadnym określonym kierunku (rys. 10-28), to t, r,.
Gdy E~ = O, to oczywł~c1e i r, = O.

R ) s.•o 26. Su:zególne 1>rzypadki us~alani.1

~ - . l rzcd-
o b)
Hy-:. 10-25. Błąd .'' ~,. przypad- m1ulów walcuwych: a) b!ąc:I rs . O ~U) t •
ku niepokrywania ~11; powierz- błąd r, = o gdy fe= o: A - pow1erz.chnm obrabtnnu Rys. 10-27. Zaleiność błędu c, od kie- Rys. 10-28. Ustalenie nic za1ww11l 1J 1 •
dnll u~talaJąccj z baz.1 obrob- runku T d.'2 i '• cos i' (w danym przy- styku walcowej powierzchni przcdmi t
kową padku '/ = 0°) z uchwytem w żadnym określonym kh
runku
J T b a obróbkowa pokrywa się z powierzchnią ustalającą, to błąd '•
Obtic~Salsi••a;ówmcz ze wzoru [lO ·li z wyjątkiem przypadków, w których baz.al
" · hn"
obróbkowa jc:.t tworz.ącą lub punktem powierzc 1 us a
t la3ącc1 oorotoWCJ·W3 -
„ _ \• -1
Zarówno przy obliczaniu błędu c,, jak i wynikającego z niego błędu e (p,111
p. 10.4.3.4), n a l e ż y t r a k t o w a ć z a g a d n i en i e d o k la d n o 8 c
0
rowcj lub stożkowej W tvch bowiem przypadkach moze byc '• O. gd_ r -r·. ustalenia przedmiotu tylko jako zagadnienie doki d
(rys. 10-26a) i na od~rót ;. -;- o gdy r„ = O (rys. 10-26b). Bład spo~obu ustalcmn ności połozenia poszczególnych jego powier zchni ust 1
oblicza się \\1.edy ze wzoru I a j ą c y c h z następujących dwóch powodów:
+ Td flO ta} 1. Dokładność położenia przedmiotu w uchwycie zależy od dokładno;c1 plt
'• = 1.cosy - 2 łożenia powierzchni ustalających, którą warunkuJą kształty nic przedmiotu, 11·1
J<'dynie samych pov:ierzchni ustalających, gdyż od nich zależą rodzaje t•h' 111t•11
gd7.ie T, _ tolerancja średnicy powierzchni ustala)'łCCJ. lów ustalających, jakich nalezy użyć.
Przv oblic7.cniu r. ie wzoru ( 10..lal nalt>Ży stosować ::ii: rlo nn l pUJlłC) c.:h 2. Badanie wpływu błędu c, danego sposobu ustalenia na dokłildność wJ
m1nru obróbkowego można przeprowadzać bez względu na rodzaj obróbki 111 1
w ,kazówc·k k I l'"'loit·nic Powierzchni obrabianej. Wydaje się to sprzeczne 1. lrkstt•m n ,1 :;tro
1 Skladni k 1 , co~ >' przy jmujc :-;i<; 7awszc 7.C zna iem I' llS
2 Zn kwrurn•k przcsuni<;cia powierzchni usl:11HJ:\C' J uw 1t.o I<: I. I lllll k nl1• :us, gdzie stwierdzono, ii do określenia stopnia przydatności danl"w> sp111
j••j pi /t>-;imit:cin z no1111n11lncgo polo11·niu nkrf'ś l11111•gu Jll'11' Z \\ ym111 łiuhu u tnlenia w warunkach konkretnej operacji konieczna jesl rn11jnmo c po•
I 1 1111 powiNzchni obrnbinnl"J względem powierzchni u!-.talajqcl'j ~prz1•r7.110
Jl'J śr1•dniry. kl i• o I j" l jcdnnktc lylko p01or11 1, i,:dy7. 1nłf'ino:;c m:lt"matyczn:i , którra ukri• I
3 Znnk priy sli, " r. 11 tnn 1 od run u r
hlq1I t. doncgo po obu u \ I nlt1, mo nn :r.awS"1 • 11J11ć w !;JXJ' ł1b or:ulny I wl1
11 1 unk11 ', c ) bi;d:r.ł on I I ł li lkl h J>0ło n pow! n:chnl ohr bi nc
h Id J \\il 1 111 t1I w ńr l2ill Mo !Iwo tli o fur11111
li n 1 kł I rI , k run
 Tablica 10-1. Bł!ld ustalenia t częścicJ spotykanych sposobów us tlllllnliA
wymiaru obróbkowego jest zawsze prostopadły do bazy obróbkowt?j. W przy-
padknch ~dy bazą obróbkową jest linia (np. tworząca a na rys. l0-19a) lub
punkt powierzchni, wymiar obróbkowy jest prostopadły do powierzchni w tym Szkic walenia Podczas obróbki Błąd uaualen 11

punkcie. Jeżeli np po,,·ierzchnia jest walco""·a, to wymiary są stawiane zawsze

naJdy uzyskać

promieniowo.
10.4.3.4. Obliczanie błędu ustalenia - s
Błąd ustalenia / jesl sumą błędów r„ i e~ (patrz p. 10.-1.3.l) określa wic;c naj-
większe przesunięcie bazy obróbkowej danego wymiaru obróbkowego ,.... kie- l wymiar w t. == T,
runku tego wymi~ru. jakie wymknie na skutek ustalenia przedmiotu określo­
nymi powicrzchn:ami i w określony sposób w uchwycie obróbkowym. Błąd c
jest zatem najwii:kszym błędem wykonania \\.")'miaru obróbkowego, jaki może
być spowodowany przez ustalenie przedmiotu
t = r„+e, [10.5}
Obhczanie błędu r„ omówione zostało w p. 10.4.3.2, a błędu 11 w p. 10.1.3.3 2 wymiar w e,.,.,. T,
i przy opisywaniu poszczególnych odmian elementów ustalających w rozdz. 2.
Obliczenie błędu c polega. \vię<: na zsumowaniu obu tych błędów (oczywiście,
jeżeli r„ = O, to c r„ a jeżeli c, = O, w c = c„), a następnie należy sprawdzić
=
czy obliczona wartość c nie przekracza tdop ze wzoru [l0.2), przy określonych
(również za pomocą obliczeń) wartościach błędów o i s.
Jezeli ze sprawdzenia wyniknie, że f >
tdop• to trzeba zmniejszyć '• lub r..,
posługując się jednym ze sposobów omówionych w p. 10.4.3.2 i 10 .\.3.3. 3 wymiar w e.,, - O
W tabl. 10-1 sq zestawione wzory do obliczania błędu t d la n3jcz<:ściej spoty-
kanych rodzajów ustalenia przedmiotów. Ze wzorów tych można obliczyć t.,, 0 ,.,
tj. największy błąd c jaki może wystąpić przy danym rodzaju ustalenia.
Należy zawsze dążyć do tego, żeby błąd E był jak najmniejszy. ale przez wy- a - w2
bór właściwego rodzaju ustalenia, nie zaś przez zacieśnianie tolerancji wyko- wymiu wl e„. =--- Ti,
3438'
nawczych uchwytu.
Teoretycznie jest zawsze możliwe takie ustalenie przedmiotu, przy którym 4 b - wl
nie wystąpi ani błąd c„, ani błąd r,, a więc i błąd c będ1Jc równy zeru. Jednakże wymi:ar w2 c„, ... J:i'3ir 1~
bardzo często budowa uchwytu jest wtedy tak złożona, że bt~dy wykonania
i działania uchwytu przewyższają błąd ustalenia. jaki wystąpiłby w uchwycie
(T4' - w minumh)
o prostszej budowie, w którym zastosowano gorszy teoretycznie sposób ustale-
nia. Poza tym uchwyty o złożonej budowie są droższe i zv;yklc mniej dogodne
do obsługi. równolegl~ćrowka do
W podanym dalej przykładzie obliczania błędu ustalenia zastosowano celo- płaszczyzny A tl/o
wo niewłaściwy sposób ustalenia, ażeby wystąpiły w nim różne rodzaje błędów symetrię polożcnia

związanych z ustaleniem przedmiotów.

5
rowka względem osi gdzie r;
tolcurn,, .• ,
Prz;t•kład 10.3. W przedmiocie przedstawiopym na rys. 10-29 mają być prze- otworu (I - kolek roz- miaru b w u,hwyc1c
frezowane płaszczyzny M i N. Wymiarami obróbkowymi są wyminry toi i t"Z. pręiny) t,,„ o
Obliczyć błędy ustalenia t dla obu tych wymiarów.
równoległość rowka do
plllszczyzny A
'f ,„ o
symetrię poloi.enfo
rowko względem osi
ó utworu(/ kokk ro· 1„„ ll
ipr(tny, 2 rrr-"'U
ny tl rncnr ust1l1Jq·
 Tablica 10-1 (cd.)
Tablir.1 Ili

Podczas obróblci Błąd ustaleni.a

Szkic ustalenia Szkic ustalenia Podczas obróbki Błąd ustalcn1.1
należy uzy,kać
należy uzyskać

wymiar td
S} metrię pobżenia
7 ro\\-'ka względem osi 12 wymi:lr w t„= T,
o~oru c,,.. o
(1 - kołek rozprężny)

wymiar Q t'„ T:

~~
symetrię położeni o 13 wymiar to

8 rl- ·il rowka względem osi

otworu r„,,. o
e„ =O

I~
(I - kołek rozprężny,
2 - przesuwny cle-
mem ustalający)

14 wymiar w
7,
t „ = . --
2 sin

J..r-~-~-·n wymiar w „„ o
:?

symetrię położenia
9 ·ł ®-r I*
a. . I
rowka względem osi
- -~ł
d,, r,2'
d
otworu t„• .,,. o
h',( ( 1 - kolek stafy ścięty) 15 wymiar w T"
„„ - 2

wymiar m t„ = O
symetrię położenia
rowka względem osi
10 orwotu r ,,. """ O ló wymiar w
( I - kolek przesuwny
w kierunku strzalck)

11 1~(
2 17
ofn wymiar t:1 t„ o
 Tablica 10-l (cd.)
TabHra IO I 11

Podczas obróbki Błąd lb-talcnia

Nr Szkic ustalenia Szkic ustalenia Podczas obróbki Błąd ustak-11 111
nalczy uzyskać f'. u
należy uzyskać

wsp6losiowość otworu
18 wymiar w c _
"
T
2
4( , z powierzchnią A
sin-
2

25 współosiowość otworu
T~
19 wymia r w = 2 z powierzchnią A
F"w
'

16 wymiar w I I
20 wymiar w c„= O

-w-
wymiar w e„ = O
21 symetrię rbwka wzglę­
dem osi walka
27 wymiar w e
w
_ T, ( -
2 I '

symetrię rowka wzgl~

W}miar t::
22 dcm osi walka c, „ = O 28 (1 stały element us- r„ O
( / - szczęki urządzc-
talają_cy)
1 nia samousralaj:i~go)

I
r~
wsróh,siowołć ut\\oru
2.3 r • wymiar w 2
i. powłc rtchmq 1-I
(1 stały ckmcnr u~ -

('"
rnl.1i11c:y)
 Tablica 10-1 (cd.) Tablica. 111· 1

Podczas obróbki Błąd ustalenfa Nr Szkic ustalenia Podczas obróbki Błąd usralcnl11
Szkic ustalenia należy uzyskać
należy uzyskać

'l'<-ymiar w
(1 - stały element us- e,,, = O 36 wymiar w
30
talający)

wymiar w
37 rw-1s···
L . , . ..l. o. ' . ~
wymiar w

symetrię
rowka
położenia
względem osi
(Ll -
~S.)'IH =o
zbicżnoS1; ot\\"
T„ ~~ .
31 (1 - stały element us- otworu
calający)
2 sin
2 wymiar w
symetrię położenia
rowka względem osi e,.. ~ O
38 otworu
(1 - przesuwny ele-
wymiar w ment ustalający)
32 (1 - srały element us- e,.. = T;
talający)
e„ -
wymiar w
symetrię położenia
rowka wzgJędem osi (11 - zbicino'' otwo
o
(-?-:-r„,) otworu ł\yt11 -

33 wymiar w
= o,s
sm - wymfar r11
2
symetrię położenia
rowka względem osi e..,- T.
otworu
11
„ (1 - przesuwny ele- o
34 wymiar w (',.. T„·tg <1 I ment ustalający)
2 \In \

wymiar w
symetrię poloienia
r.., ()
rowka w7.ględcm osi
li ot\\ioru
ł)
I'>••
(J pric~uwnv cłc-
I~ ł (.t il) 1t1c11r 11s111 t.iJ.1i:y)
>'S
I

'J'. 1
 Dla wymiaru wl bazą obróbkową jest płaszczyzna A. natomiast powtcrzch- :\a błąd " składają się następujące błędy:
ni11 ustalającą jest płaszczyzn a B. Występuje tu więc niepokrywanie się bazy a) błąd z am o co w n n i a p r z cd miot u - o„
obrobkowej z powierzchnią ustalającą, a wymiarem wiążącym jest wymiar zl. b) b ł ą d u s ta I en i a u c h w y t u n a ob r a bi ar ce - Ou,
Dla wymiaru u:2 bazą obróbkową jest oś O, która jest związana 7. d\\.iema
c) b ląd ust ale n i a n ar z ę dz i a względem uchwyt u - cJ.
powierzchniami ustalającymi B i C wymiarami .:2 i z4. Powierzchnie B i C są
{patrz rozdz. 5),
między sobą związane wymfarami z3 i =5. I tu również występuje wic:c niepo-
krywanie się bazy obróbkowej 7. po"ierzchnią ustalającą . d) błąd pod z i a lu - np (tylko w uchwytach podziałowych)
1 Obliczamy błędy t" dla obu \11:ymiarow obróbkowych. Db wymiaru tt'I o= o.:+o„ i On I 0 11 (10 .6)
l„, = T„i W przypadkach gdy konieczne jest obliczenie dopuszczalnego n przy danych
gdy1. kierunki wymiarów wl i d są zgodne. Dla wymiaru u·~ mamy z· wzo- 'f is (patr z p. 10.4.2), nalezy posługiwać się przekształconym wzorem (IO li,
'u f 10.:fa] a mianowicie

Ent - Tr1cos60° + T:.cos30° Odop = T ..,-Jf i' +s' (10.7)

gdyz kierunki wymiarów wiążących z2 i =4 tworzą z kierunkiem wymiaru w2 10.4.4.2. Bląd 1amocowania przedmiotu - o:
kc1ty 60° i 30°.
Przez biąd zamocowania przedmiotu a, rozumie się zarówno błąd przcsunii:cin
Z kolei obliczyć należy błędy elementów ustalających r, 1 i c~ ornz bh:dy
przt:dmfotu z położenia nadanego mu przez elementy ustalające, pod wply·
posobu ustalenia r11 i fi!·
wem działania elementow zamocowujących, jak i odkształcenie przedmiotu wy·
Powierzchnia ustalająca dla wymiaru wl, tj. płaszczyzna 8. będzie zajmo-
wołane silami zamocowania. Poniewaz jednak w prawidłowo zaprojeklowany111
w:ila (w kierunku tego wymiaru) zawsze jednakowe położenie. Wobec tego dla
uch,,:ycie elementy zamocowujqcc nie powodują przesunięć przedmiotu, n t7•'-
W\ITIHU'U Wl
czywistą wartoSć odkształcenia przedmiotu można określić tylko doświadcznl -
c., o i E',1 =o 11ic, przy czym nie przekracza ona zwykle 0,005 mm. błąd a" pomija się za?.wy-
Drµgn powierzchnia ustalająca C moze się przemieszczać ze swego nominal- czaj przy obliczaniu błędu n.
nego położenia w granicach tolerancji T:i i T :r.l· Wielkość tego przesunit:cin naj- I0 .1.4.3. Błąd us ta lenia uchwyt u na obrabiarce - au
p1 oscicj jest określić za pomocą dwóch składowych w kierunkach .l: i :::. Otrzy-
11111 rny wówczas Na wielkosc błędu ustalenia na obrabiarce n„ mają wpl)w:
aj luzy tub inne niedokładności w połączeniach elementów ust.alajqcyt'll
w kierunku x: t.iz = T ,.s
uchwyt z odpowiednimi elementami obrabiarki albo urządzenia pośrcdniczi1·
w kierunku z: t a : = T zl ~~go (np. s tołu obrotowego),
Wymiar w2 jest związany z obu powierzchniami ustalającymi : z po,1.·icrzch- l>) błąd położenia elementów ustalających uchwyt na obrabiarce w1gli:d1•111
w kierunku x i z powierzch n ią 8 w kierunku ::. Ponieważ płaszczyzna EJ
111q C.: r lf'rncntów ustalających przedmiot.
llll 2mienia swego położenia, błąd c~, a więc i c~ w kierunku : nie występuje Obliczanie bl1.>du 0 11 dla najczęściej spotykanych sposobów 11stalanrn uch\\')·
(lnk amo jak dla wymiaru u11). Poza tym składowa <e_z przesunięcia powierzch- l '" na obrabiarkach omówiono w rozdz. -ł .
ni C nie ma żadnego wpływu na wymiar w2, gdyż powierzchnia C me JCSt
IO •I J.4. Błąd ustalenia n anc;dzia - On
wl 1wnn wymiarem w kie runku z z bazą obróbkową O wymiaru w2. Wobec te-
ł'' 11ozm.tnje tylko obliczyć ze wzoru [10.4] błąd c.1 spo·.,·odowany błc:dem tr.. ( hhcznnie tego bh;du omówiono w rozd7.. 5.
tu = t •!% cos i' -= T :1 cos 30°
10.•.S. $rednla ekonomiczna dokł a dność obróbk i - s
atnlccznie dla wymiaru wl powinno być

C1 - Cni = T:t ~ edopt

1 dla wymiaru w2
<z - Cnr+c.! = T :1Cos60°+Tt, cos30°+T~cos 30° ~ rdop1

10.4.4. Bł~d uchwytu o

 Wurt9ści orientacyjne s przy obróbce płaszczyzn podano w tabl. 10-2. War
o o Il\ co i-- o 4i'
"'
-o '°""
„.
o
I sredhlej ekonomicznej dokładności obróbki przy oba:óbce powierzchni wnl
wyl·h i stożkowych (oraz innych powierzchni obrotowych), podawane w kliiqt.•
>. eg "'6 NO
oo - o
oo
C"•
oo
o
oo o
~ c N
łl h z zakresu technologii budowy maszyn, są nieprzydatne dla konslruklorów
<> ·-
-"':;;;: cO hwytów, gdy wartości te odnoszą się do średnic obrabianych powierzchni

12
.o
~„ ·-~

„.o ~
·O
"'
::I
-"'

~
~
o„

o
- oo
oo
I
....
N
In
-o I
v

I
N
- o
oo
'° I I ~ó
oo
N.,:,
-o
oo
li\
o
o
lr1 p. 10.4.l), na które uchwyt nie ma wpływu , natomiast nie odnosiq su
wymiarów obróbko.wych położenia, na które uchwyt ma wpływ. Dlatego t11t.
y obróbce na tokarkach i szlifierkach, gdzie na wymiary położenia m 1
o "'c: -"' trływ bicie wrzeciona i niewspółosiowość tarczy do uchwytów (jeśli jeJ Uty
8...
.,,
N ~ o "' N
-o'° o ....
-o I o "' ą J•-st potrzebne) względem wrzeciona, można przyjmować do obliczen bici•'
- o I I oo - o
oo
oo oo •·dona równe 0,00570,01 mm (zależnie od obrabiarki) i odchyłkę wspol„
I
•
-6
I o
uwości tarczy do uchwytów z osią wrzeciona 0,02 mm. Przy projektownnl11
h\\ytów wiertarskich przyjmuje się s =O, gdyż o dokładności wymhlr6w
I ~
d: ooo
o oo
lt'I N ...... I I
"'o o
~ <"'l -
o 11'1
11'1 N fC)1t•nia, tj. rozstawienia osi otworów w przedmiocie, decyduje nic obrabic11 •
o
o
~
g -
N
060 oo I narzędzie, lecz dokładność rozstawienia osi tulejek w płycie wiertarskiPJ,
dokł::idność ta jest w obliczeniach uwzględniana w błędzie On·
11'1 o
N
......
o
"Cl
o o o
"' <'i ....
Oo O l I I
~<O"'
- o
ooo oo
o o
11'1 N

~ ~

o
;;:
N
d '°6
"' ~~~ I I ~o
<"). o C?.
-:. o
~~~E_
~. "!.
c
~
o o o oo
N

~·
fi'„ 8 ....
('I

~
N
N
.!! >:
"'"'
Ci. .„c. '°
"' ii>-
N
o
....
N o C' o
~<'!.~ I 1 I I
o 11'1 oo
..... - o
ooo Ioo ~~
"'
~
a
:o - - .sc.
o
...
N I'.)
"O
,__
ooo
„
"° i?
.D
o .o
o
-<.I
ws
·c;
a
o
'°
"'
6N "' co
ooo...... "'
o I I
oo
'<!'N
oo
in " ' ao
N
ooo
-o
oo -
.... co
"'
oo
....
::I
o
'°
"'
o
I
:o
e
.D
o
- -----
"O
....
N
....
•o
~
o
-
o
N

o
"O
o "' co
<"l_,0
ooo "' -
"' ao
oo - 11'1 co
...,
oo
O N
N-O
00~0
-O
~~
oo
- - „N~
o o
N

-o
...
o I
N

o-
-o
oC"'ł o""
ooo oo
..... o
11'1 lt\
N .....
li'\ li'\

oo
N - ~~ó
ooc
~e
oo

•u
..,,
o :.il
-gc: .D I~ ~
-o Cl Ol ...
~~ •i::~f. j „ ~
l(
o o
Q
li .D
~ ~
.a~
.g 2c. :S :a
.o
~o 2~~
... o •
~o
"O .o. ,.. ""o N "O N "t:J ,I)

....

-M
~ :8
~ .g
11. NORMALIZACJA W BUDOW IE UCHWYTOW
11.1. Uwagi ogólne
Znaczenie normalizacji w budowie uchwytów polega na skróceniu czasu pro-
JCktowania i wykonywania uchwytów oraz na obniżeniu kosztów zarówno po-
szczególnych części, jak i całych uchwytów.
Korzyści te uzyskuje się w wyniku:
a) możliwości zaopatrywanfa zakładu w potrzebne cz~ści i zespoły znorma-
lizowane, produkowane przez wyspe~Jalizowane w tym kierunku zakłady (je-
śli taka scentralizowana produkcja istnieje); przy tym rozwiązaniu koszt jed-
nostkowy części jest mniejszy, a jakość na ogól wyższa niż przy wykonywaniu
jednq lub kilku takich samych części we własnym zakresie,
b) możliwości wykonywania przez zakład (w braku produkcji scenlralizo-
wanej) części lub zespołów znormaiizowanych, przyjnamniej częściej używa ­
nych, w większych ilościach i przechowywania ich w magazynie do czasu, gdy
b<;dą potrzebne,
c) zaoszcz<:dzeniu czasu potrzebnego na „wymyślanie'' kszt1\ltów i wymia-
rów różnych części przy projektowaniu uchwytu, przez zastąpienie tej czyn-
nosc1 dobraniem odpowiedniej odmiany i wielkości części lub zespołu mormn-
lizow::inego; dodatkową korzyść stanowi to, że sporządz:rnie rysunków wyko-
nnwczych czGści znormalizowanych jest niepotrzebne,
f 1.2. Normalizacja pojedynciych części
Jako elementy uchwytów wykorzystuje się w szerokim zakresie (zwła57.cr.a J1
ko elementy złączne i zamocowujące) rózncgo rodzaju znormalizowane cze: •
maszyn ogólnego przeznaczenia, jak: śruby, wkręty, nakrętki, podkładk i, wpu
sty itd. Poza tym, szybko postępujący r ozWÓJ konstrukcji uchwytów i cor 1
powszechniejsze ich stosowanie spowodowało powstanie nowej grupy 1m; I
maszynowych - typowych części uchwytow obróbkowych, jak tulejki wicrl 11
skie, łapy dociskowe itd.
Niektóre z nich zostały znormalizowane w skali państwoweJ (PN), w1~k
~ość objęta jest obecnie normami branżowymi (BN) lub zakładowymi (główni•
większych zakładów).
Ogółem normy dotyczące części uchwytów oraz tych części masz) n og6łn
go przeznaczenia, które są wykorzystywane w budowie uch\'.ytów, obejmuj
ponad 100 różnych części. Wyciągi z tych norm oraz z norm podst~nvoY. ych
potrzebnych konstruktorom uchwytów, są podane w rozdz. 12, a zastosowania
poszczególnych części znormalizowanych omówione zostały w rozdz. 2+!1 P01
tym znormahzowanych jest wiele elementów instalacji d o napędów i s!Prow 1
hydraulicznych. Elementy te mogą mieć także zastosowanie w budowie hydr 111
licznych uchwytów obróbkowych.
11.3. Normalizacja iespołów
Dotychczasowa normnlizacja w zakresie zespołów o ok:reślon~ m pr:tc1.n C7.''
niu objęła :
1) kilkn odmian zatrzasków do uchwytów podziałowych (patrz rozdr.. 1 or''
tabl. 1.!-21 do 12-23),
2) ustalacze pryzmowe (patrz p. 2.6.5 i tabl. 12-10),
3) samozaciskowy zamek rolkowy (patrz p. 11.4).
11 .4. Normalizacja całych uchwytów
W tym dziale normalizncja w ciągu długiego okresu czasu dolyczyłn \\yłącr.nir
głównych wymiarów uchwytów o charakterze najbardziej uniwersnlnym to
kich jak uchwyty samocentrujące trzyszcz~kowe oraz imadła maszynowe, prr.~
t-zym normy nie przesądzaly ani roz.,..'iązania konstrukcy3ncgo uchw) tu, an
tym barrl7iej szczegółów jego budowy.
W lntnch szesćdziesiątycb ukazały się dwie normy uchwytów wi1·rtor klei
• lupowych (rys. 11-'l i 11-2), zawierające rysunki wykonawcze wszyslkid1 c21;
li, u wi~c umożliwiające wykonywnnie tych uchwytów bezpośrednio w opn11·11

R ys. 11- I Znormalizowany uchwyt wiertarski jednosłupo"''J' z krzywką
wiertarską 3 i pilotem 4 opuszczają się aż do zetknięcia się płyty 3 z pr1Nl11
tern, po czym silniejsze przyciśnięcie rękojeści powoduje samohamowne
mocowanie przedmiotu przez tarcie krzywki 6 o słup 2. Przy pokręcan iu 11
jeści w odwrotnym kierunku następuje najpierw odmoc~wanie przcdrnl\
a następnie podniesienie płyty wiertarskiej.
Ponieważ pewne zamocowanie przedmiotu U2yslruje się przy położeniu
kojeści pokazanym na rysunku, górna powierzchnia przedmiotu, z którl} m
zetknąć płyta wiertarska, musi się znajdować w określonej odległości od pl'
czyzny A korpusu uchwytu. Uzyskuje się to przez dobranie grubości pl)
umieszczonej na korpusie w zależności od wysokości przedmiotu.
Wymienne płyty wiertarskie ustala liię dwoma otworami - na czopir. lt
:? i na pilocie -I, prowadzonym w tulejce 8. oraz zamocowuje nakrc:tknm
Ucho 10 ułatwia przesuwanie uchwytu po stole obrabiarki.
Uchwyt może być wykonywany w czterech wielkościach.
Uchwyt wiertarski dwusłupowy zębatkowy (PN-60,M-61127), poka7.any
rys. 11- 2, różni się od poprzedniego głównie tym, że płyta wiertarska JCSt «>
dzona na dwóch słupach 1 i 2, między kt6rymi umieszcza si~ p.rzedmioly oh
bianc, i że do zamocowywania przedmiotów słuiy tu samozaciskowy :r..111
rolkowy Z (PN-60/M-611 31) oraz watek skrętny 3 i wydrążony wałek 7.<:hal)

nys. 11-3. Znoi malizowany zamek samozaciskowy do uchwytów słupowych

H)'I 111 u h .Yl

nieco w przeciwnym kierunku wraz z krzywką i wałeczki 8 zakleszczają się
między powierzchniami B krzywki i powierzchnią C pokrywy 5. Sprężynki 12
zapobiegają zakleszczeniu się wałeczków przy opuszczaniu pJyty.
Zamek z rys 11-3 ma w porównaniu z zamocowaniem krzywką jarz.mową
(rys. 11-1) tę zaletę, że zakleszcza się w każdym poJożeniu rękojeści, jak tylko
płyta wiertarska napotka opór, a więc za pomocą tego zamka można zamoco-
wywać przedmioty o różnych wysokościach, w całym zakresie przesuwu pio-
nowego płyty wiertarskiej.
Przykład zastosowania uchwytu słupowego przedstawiono na rys. l t-.;

Rys. 11-5. Uniwersalny uchwyt wiertarski

słupowy z zamkiem stożkowym

Rys 11-4. Przykład zastosowania uchwytu \\.;crtarskiego słupowego

Zwykle przyjmuje się d,.: mz = 1,27 i wówczas •u-.o·r·
r.t~ć „„ [11.1) pr1ybicrn po
Oprócz opisanego zamka istnieje wiele innych (nic znormalizowanych) roz-
wiązań zamków samozaciskowych. Do najprostszych w budowie, a jednocze •
nie pewnych w działaniu, należy zamek stożkowy (rys. 11-5) W uchwycie FF::d 0,5Fsl N
przedstawionym na tym rysunku tylko słup 2 słuzy do podnoszenia 1 opuszcza· mz ru.101
nia płyty wiertarskiej 5, natomiast słup 6 jest tyJko sJupcm prowadzącym . No
lewym końcu walka 3 nacięte są zęby o kącie pochylenia linii śrubowej z-'h
45°, w prawej zas części waJek ten jest ukształtowany sto1kowo ~by wałkn !
11.S. Uchwyty składane z części uniwersalnych
zaz~biają się ze skośną zębatką naciętą na słupie 2.
Gdy podczas pokręcania rękojeści 4 płyta wiertarska zetknie się 7. przed
miotem, dalszy ruch rękojeści powoduje wciągnięcie wałka w korpus u c:hw)1U
przez unieruchomiony słup 2 i powierzchnia stożkowa ..-\ wałka 7,1klcszczn I
w otworze korpusu l uchwytu.
Przyjmując· kąt pochylenia linii zęba fi - 54° , kąt pr:r.yporu
stoi.ka y 10° i współczynnik tarcia na stożku I' 0,1, mowmy
wania przedmiotu obliczyć 1l' w1oru

1'' 1,481'',t
mi:
(i - 0,52d1, ) N
mz \
(U li
 W systemie tym korpusy, podstawy i inne większe części mają wykon1111
równych odstępach otwory gwintowane M6, M8 i M!2, mniejsze z:uł c 1
otwory gwintowane, otwory przelotowe do śrub i otwory podłużne. l:.1łct
części odbywa się tu więc tylko przez skręcanie śrubami i nakrętk111111,
uprzednim dokładnym ustawieniu wzajemnym tych części przy użyciu u
wersałnych narzędzi pomiarowych Przykład uchwytu zbudowanego z tal
części przedstawiono na rys. 11-8.

" ""'1-
1
I

Rys. 11-8. Przykład uchwytu t okarskiego składanego, wg systemu Zeis~.1 (Nii!))

.
~- .i ·- 1.., l

~~
• ·-ł';
~ 1

I' H:
';1'

·--...
I

I
I I

.[fJ ~~
:1
I
I I
li 11

,- Jt::c:: •b:J · ·-, ~ 1..--

......,. ',_
.=
:f; :
~ -
u l=- ·-
, __

-
' ---~=:'!4!._..,.„_ ·11 d 1
wości jakie daje, komplet taki niełatwo się amortyzuje. Dlatego też organiza- 11. TABLICE POMOCNICZE
cyjnie gospodarka kompletami polega zwykle na tym, że tworzone są bazy wy-
posażone w takie komplety i obsługiwane przez odpowiednio wyszkolony per-
....
TabUca 12-1. Kołki unalaJ,.ce z kołnierzem pełne i ścięte
sonel. Bazy te montują z posiadanych części uchwyty i wypożyczają je za-
kładom produkcyjnym na określony czas.
W Polsce istnieje kilka takich wypożyczalni uchwytów składanych , a poza
tym niektóre zakłady posługują się własnymi kompletami części unjwersal-
nych. .f!{v)
/

mm
l'J
"•(„)
4 do 6
L

18 IO
"· '· 1. J

6 10 1,6 2,s 0,11

22 14
_,
20 IO
pooad 6 do 8 26 16 8 12
30 20

24 12
8 do 10 28 16 JO 16 2.S J
'6 24

29 12
10 do 12 34 111 12 18
44 211

32 14
„ 12 cl<> 16 J8 20 16 22
50 )2

„ 16 do 20
36 16 • 1,(1

44 24 18 26
60 <IO

•lłłnołcl oJ ~.tj doltl1Jnokl Utlłfmia rn lrn IU C>bloll o

I U• f f Qt w rruJmlude ie111 <>t-nn 1>001„ „o•rm (li

lt"' O,, mm, ~ ołU "td

"
 TabUca 12-2. Kolki ustalające 't gwintem pełne i ścięte
Tablica 12-3. Kolki ustala.jące be:i kołnierza pełne i ścięte

Pt Ca Pl.Cb

.f/{v)

mm
li
tfll (..

II
I duł•>
"· d,
'· '· '· s
I I I :
"

I
4 do 6 24
28
10
14
6 10 M5 8 1,6 2,S si 0,6 O,B mm

'27 10
- -- - - -- -1-- -- d'I (..
d,,••) I, I,
ponad 6 do 8 33
J 37
16
20
8 u M6
I 10
I I 10 I

28
1- -- 12
I .„ 8 do lO
J2
36
12
16 10 16 MS 1 12 2,5 3 12 1 1
20 do 25 34
52
18
36
16 2 I,

I 45 25
-- ,__
3ł 14
38 12 o,oos '"'"~ 25 do 32 42 22
„ 20 4 2
10 do 12 44 18 12 18 MlOX l 16 14 1,5 60 11
40
54 28
--
'I
.. 12 do 16
44
50
62
14
20
32
16 22 Ml2Xl,25 18 17 1,8
'"'""d )2 do 40
42
S4
75
17
29
50 ' I
li
52 16
4 -- -- 50 18
„ 16 do 20 61 2S 18 Ui Ml6 x l,5 20 22 1,6 '~"' •d 40 do 50 68 36 32 6 3
76 40 88 56
'i - - 4 -- '- a
56 18
„ 20 do 2S 66 28 20 32 Ml6 X l,S 22 27
83 45
I' 6S
-- s 1~ i!,tll

lttlllłCK' UCJnlcy d nakiy dob1C'1llł W uktn~ od 1~dancj dc>kfadnotd u,t„ltnra 111 ~c<Jml,1111 ulu al 1
20
„ I I
25 do 32
I
87
95
32
SO
25 40 M20 x l,5 25 2,5 :ł/I
„„, inr •·•l«anclc: at!. ' '· dl puy 2•1· Jtnlu, i~ arwur w przedmiocie Jc.o1 !>IWOlttn , •• „1t1u"""Ylll Uli
Ał••trl•I I •)toft.lni• fn w 111Jl 1. I
1
'- • n..-u1 t l'I Ca tl I <nr l'I • 1 I :14) l11h l'l.Cb J ,,. I .
> Tolcninek •rednky d nalcty doblcr1 w ralt1no4tl ,J 14dan•I d<!U o.tlll!4d 11"01 • j1f Id 111 Qlm1ł!I•
ZalC"C"•n<' łnlcu<t~: t;f>,f7, tll 1••1)' ul Cl'l•u. :lfl fltWruc w I ft' htu Ir l~t (ił„ I mt jlO!h 1Wmo Jfll li '
Ili '-' r antt r l 'I .'
M8tl't11I ł "I~'"'"'"" I•~ "" ••I
I I) 1,
I I• 1• l'I ~ H1„ (i ~
"'' rdcH•
lj lt11ł l'I f J I
 Tablica 12-4. Kołki oporowe ze łbem płaskim

mm
d
I L
I hu.U)
I "·~1 I r~

(/ (!!}
I •
JO Kimlte plim1 id/fv{A)
6 4 1,2
12 6
„ tabl IZ-141

!l ,;====t-1 1 10
12
18
b
IO
6 1,6
0,6
16 6
12 20
25
10
16
8 1,6
~·
fa//LIZ-142

20 8 I
16 2S 12 10 2 L
32 20 mm
2S 10
I ~. 1
'"''· I
~
20 36
4S
20
32
12 2 I
"· L n
" I
1 I "·
4
•
/ 11 I 1.
...
M11crial - sial 55. m :SI u
28 l2 :!5 64:
Wykonani.-- hQnowane, twardość min 48
HAC, czernione z "'>'i•tki~ powi<!ncbni
25 36
52
20
36
16 2,5
1118
32
40
8 3.2 u o 80
43
61
J!.\
lilJ6
40
60 Le u H
• !i
o l rcdni.:)• d••
01nae?.Cnit:: 32 12
l
-- - I
A
aa ~·•
l'LKy d L. 40 20
:o SS
-
,,•
!S
32
56 36
20 2,S
IDO
as 40
32 10 •,! 18 6 45 az 60
70 SI> 40 1UO as u
!O 18 u
40 16
60
i----
"
es 80
IOU
•
fi
1n
56 32
2S ) ~ ,__ Id

'° 70
90
45
63 łll2
n
40 u s·• Ul o
41
48
58 a~
60
08
11
IT
Jil4 80 s:
~·
liO Ila 10,5 jl llH

Tablica 12-5. Kolki oporowe ze łbem naciętym

63 ?li
I 100
12&
I
I 4

··~
lh!Ulał - ""'' weP>wa -.nikenna o ~ R. > MPa, ap. 1IAI •~. ioo
W1bma.nlt - &wardoild PO obr6"-depJneJ -aac 40 i ~. oa1 4 -.
0-J~ PU.4l<I.
mm
---- Norma Plf-łlSJl(-eJ.mł ...i.n tlodalkowowymf...,. koltów a ln'tntem ll$0 l M#O.
„ I
d I..
I I ""„. I I

I I I Jl I r

12
I 16
20
25
6
10
16
I 8 2,5
I 1,2 1,6 o,6
I
I
20 8
16 12 3 2

HI -
25 10
I 32 20

\
20 I 25
36
10
20
I
12 J 1,6 l
32
--
-=--r-t 52
12
2()
36
I
I
16 4 2 l,S I

Lt1J
A _);.Q.'

.„.„ l
32 12
„
l
Ile--
40 20
2 2,, mm
_
32 20
56 36
li
...
:. ~
70 SO
i= ·~ A
40 l(l ' li
„, lot.I
„...
M.a1cnal 1 W)·),onano< - jalo. w
40 50
„,1: 2.' 4 ~ li tł M•ł
„
IH
„ 7tl Mti • łt

"'---I
MM<
••bi. 11 u li łl
Cl tHtN n~ Pl Kn fi I '° 1
 Tablica 12-8. Podpórki samonastawne Tablica H-10. U1talaese Pt'JSm•we
A
mm
B
I 12 :zo
I„ 32

A
Doim
L
"„„ 45
li
75
22
90
I
I

",
4 Ml Ma MlO
d, Mf M6 Ml
doOłfl
H '' 10' 6
12

"'- 20' 6
20 25•
IT
mm :ao
i.- 2' '2
Spręi)'l\9 Sruba Rę.kojdć Kolek NalaęWI t. 12 u lł

s
"~ :.i,1. \
:; 1 8

.I
J, H wg tabl. Jwg ubi. wg tabl. wg tabl. ~PLSaB,
d,
d di d,
mrn\mn
I
12-25 12-49 12-73 12-27 12.-55

l l M6

I~~o I !:! \ : I
4-0 2~ >< 22
41 9 X37 M6 X 16
10 55
74
1 41
55 49 6S
77 175
87 15X47 M6 x 20 50 3 x 2S M6 Tablica U-U. Tulejki wildan1de stałe 1- kolnier&a
16 4 X J0 M6
r-r---f/(~~)
19 X 6S M6 X25 60 u A - tllltdld hdUtle, B -dbllló, V - bat4tn <
20 88 I 63 M il Iu 18 I 56 92 102 I
ł> !re4.aJce ~ atabcb do Jll'OWadzi,nJ.a Allt I• I
Materiał: lr.orput l -
icliwo Z125, tnpicn Z - ual N7, :zadsk J i jruba 4 - Jnt 45.
Wyl:oruinic: korpus l - ~ciowo obrobiony, powicrz.chnic surowe malowane, trzpień 2 bsnoWany, r.nrdośc
llllJcJl1cb.
W DlełnoKl od dopwozcaloeJ o<lch»lkl „p0t.„1,
55-58 RHC, zachk S - hartowany, twardojć min 42 HRC, iruba ł - ulepsz.ona do 25-28 HRC. zrozrółola1l~dw1olr.laaytule!et : t1 n JMICl•••M w

O:tnac:u:nic: PLSa d.
I oaeo.lo tulejld. '
łlitaterlM'- toleftd o 4rednlcy D < 18 mm ~~ •1•11
łld•Jld o &mnley D > 18 mm ie 11.&1115.
Tablica 12-9. Płytki opGrowe gładkie 1 rowkowane WJloAUla -tulefld A 1tall N9B hartowano ,,..,
llRC G:l~M. tnleJld "" alt.li 1$ 1111wt11l1M I ,;„,
Pl.llL łtrardoit RJłC tofn. GO.
Omacll'llie: l'J.Ta Dx.I t lob rtTa Dxl 11.
IDm

Dl1"11
I

I
~~,I '• I'· '· l klua " taJrc.•H·•
łt•dnl ... Jl

- o 1
A" I .B•• C"
a
,____
. 1 I lC

1-1,8 li
• -
• l ,l: 1.ł. l.ł ,
1.6: u : I.li

f@"--s®'S~
~
0"
1,8--!.& 6 I !: :.::~.tł
l
~.ł-4.S ___!_ t.8: •. 11,2
~1 --1,--1,- 3.S-4 8. Ił us _ 7 ,
- o.oo:> 0,01
..!:!:.!:!.L'
--
4 --$ 8
fhl~ i<f'O~ltie 1/fptC •.s: •.~; 6

---
mm
. S-41
ł-8
10 lł !O ~
12
!,u t,5
0,$
~ : M_;_ft
o.G:7:fV•
11-10 _ 1_ 5_
B L IL•,• D 4
'· li,
• 10-ll
lt- 1$
12 t.o z.s
18
1 .$ !
~n••
li Ił"
~ .!.!.:...!.'; ,,.,,.
16
63 10,4 10.S 6,.5 15
33
30
6 1l 16-łB
l6 28 M
21 - 1~11 : 1••·
90 111-tt
80 U,4 13,5 8~ 20
fO 8 1,!I ~:!-2'
/''IJ) :IO 45 ---
35
SO
o.ooo 0.011 &O; tD j li: ft"
t~ Ił. u: 111 1 •
20 42~ !.6 8
125 l!ft-aó ł2
50 ł6 o IMI --- _1111, llV'
25"
100
160
16,4 13,5 8,S 25 ~'i
Ił 2 14 ICl-U
„ .... ~ - - ~
'8
I '---
- U,U"
• :'"·•a"
..
125 20,S 16,5 li )()
6~
10 :i.• l!I _.,!•-n M Ił
~ •••
~
0 1 0 ; 011
32
180
/
'° ·~~ = d"=o • - Pl•.111 11,1111 -'1: 111 l »"'
Ma1orial - 1t1l IS . "=Ał e h ~~ IJo•.J!01 u••
W)l<C1n1nlr - n•..,tilł•n~, lurtuw1ne, l"'irJtoł
, mln ~fi lllł~, otWi!ff ml " ~ ,__Jl, 1\1_ - .-11 ~~~. ' ·~i.!""~ -
tl1nii„ li 10• 111 K• li t luh l'I "' Jl
 Tablica 1%-11. Tulejki wierlarskie a\&łe z kołnierRm

Rom11iJll.t.,eio t1:11y odmluy tulejek wlrs

~kich wymiennych :
a) tulejki ełutąoe do prowadunl•
wiertla - osnac.ione na 'kolotenu Jr•l
07111 row.kiem obwodowym,
b) tulejki Ilu~ do Pl'O• aduulo,
rozwiertaka Wleraka - omac.r.on11 ua
kołnl~ dwoma rowlcaml obwodo,r71111
e) tulejii ~ do prowacl1cnlA 1111
mm wle?Uka wykańc.iab - bo 0:1111arirula
rowkami.
t
I
»ił1,
A>I JPJ I o»
1("61 4,
'· '· '~ '· I
1c1...
n
0-l s o
,_ - '1 mm
1-1.lł

J,lł-2.,&
e V -
'5
- -- ·- 8
l l
o.!
2

-
n
IA"jlr: jcul 4
1··I·· I '· l, J ,. , ,. , ,. , ,. , R
"'
,
2,0-8,S e
--- 1-
9 o- 10 1e - IS 15 t! 1
8 s ł.5
7 66•
3,8-4 8 12 16
-7 10
-11 ---
2,5
0.005 O.OJ
„ -e
6-R
12 20 25
10

-12 -u -18
18 16
l ,.26
-
l,5
0,5
- ---
6
7, 5
-- --
GO' n.oo~

·~
8
- 10 -u --- - - s - 10
te 211 se 15 2& 22 10
' 0..5 8.6
60•
5-e

e-s
10 10 20 ,_ - 1,25 1.5
1! 15 3
10-1!
lll-1.\
!!O 30 u
Jil
22
30
34
211
SO
1. 5
2
11,5
13
--- --
8-10
--- ---
IS
-18 --- - 0.5 15 JR ~
- - -30 -39 -SG 1 5,5
34•

lll-22 40 42 12 5,5 19 10,5

12 20 25 .....__ ~ 46 50 O,OOft
22 - 26 35 62 40 2.6 22
10-12
--- --- - --,_
18 il
l,ó 2 20~
67 ~
60
3 1 1,6
~
so•
12-15 22
--- -
26
ł
30 66
63
- --
10 28 &6
u
- - - ,_ S0-31'> ł8 ISO eo
--- 28,5
15-18

18-22
--- --- - 30- -- - -- -
SO

Sł
35 .....!
4%-4ll I S6 67 78
55 7-ł
&I? 82
08
7&
s S,6
lG 2 7 :n;s
36,5
1:!,$
2s• 0,0llM

22- 28
!!O S6 - n- -,_
łS
H
o,ooe O.Olli " 4 -tuldki ltr<IWe. B - d.lusle. C - b&nlio dJuale,
u s QlleJu a tabl.
lblAll'lał - Jat u.u.
5 Wyltona.W.e-Jak tu.le.lek 1. ~ 12-11
2&-SO 42 46
iat~dMnlceD t.ale}ek]ltOw~cb koleJoenar~ w przypadku ob róbki oiworu dworna lub Lricma 11a
~ 45 S4
80-SS ł8 52 r~hhunl:
1
85-42 65
,_ -
69
---
I) 0---4
I •-o I e-s I s-10 I10-12 I12- 16 I16- 1s I11!:;21-;:; ~e Ili
t ,3 10,26

u~
u-..8 SO 67 eł S.5 l!.Q lt,25 15 18 2!.$ 1:6,r.
50
- 62
- - -14 ooo \\ lrrlło
S,% ł,9 o.a S.8
u
11,25 IS,25 Ili 19 2ł \iii,&
'8-65

55-U
70

78 82
s
- • 0.0111 S.7
S,9
5,S
5,8
'1,ll U ,ZG 17 20
!!0.6
:?3,&
24.1'1
28.&

85 117 78 --- - 4 Ruiwl"rtal 10,8 12,8 111.8 HUI !18,76 l:G.7•

05 - '10 85 oo r.ol al'<ala - - ~ 13.tl Ul,1; l ll,11 14,711 1''1,Tll

11Zaloc&lle łrtd.nloe D - pat.ra &abl. U.U .

LllleJki lrróllde, n - dłuJlle. c - bardiu1 dłuale.
3 „ 7 o u
~ ...!.~
13 Ul
!.!O 76
I li
211,Tll
t: ł
_!!!:.711
17
•>A
W &&Id.Doki od doJ'Uaafulno•J o~lrhJlkl .,..•• „.„,„. ,oklaroU'6łlllatltd"1e u ...., t~lclO I 1 111 , ~·••
rutllu Llll•Jkl .
,,,
W OWA
4 41 li
I IO I l! Ił

li
17
18
ro
Ili
llł
110

J„l.frl.i - 1•1< t11l~I•~ a lal I I l i

Wt\ n111mi. fala Jul~J~li t tal I li li
łhHUI ol4 11 T h li 111 1 i I h , , Ili

- -
·-
 Tablica 1%-lł. Tulejki wierlankie zamienne
Tablica 1%-J~. Wkręty za~pieaaj'4>9 do tulejek wień&rsk:icb

I
lI

Prul&iecie
!IV falJl.12-UZ
OllD

I
I

i-1
ll(ffll) Do łul•Ji'k
' "· "· '· „ „ •tr.Uhl.
40 .B&ł ~t)

I su
1!- J2J
12-lł

aa
)(8
k8
klo
18
12
27
aa
u
18
22
u
-2!_
13
lłl

2ł -
7.5
0,5
l.ł

15
6
8
lo.5
u
'
u
1
a

--
--- .
10
us
1e,5
"'~~
l ,łł
1.11!
2,ł
2,H
2.88
a.e
1,6
2
2.s
o-o
D

11-11!
12-:JO
-
80-411
11A -dla PlZ1PAdbl Ją u l7L J, B - Jak na l'JL lI.
Kał«W-Nal 45.
mm W1kon&ule -uJepe1011e, hrardo6d HBO 25+28, ca.emJoDo.
OID.Mllenle: PL'.Ib llxl.

" IA•>j:1110.J Id,,

4 4
1
I I I I I'· I '•
I, 11
1· 4
,
I I
R z

o 10 18 - 8 15 12 l J ł,5

- '-- ....- -

-
a
- - 8
--- 7

4- G
0-8
12 20 25
10 18 15
12 22 18
1,26 I.fi
G,6
- o
7,lt
~
0,005

- - - r-- -- --- 10
--- 8,5
li
l(J
IO
12
18 28 88
15 28 u
18 30 28
.
l
' 9,5
11,5

--- 22 Sł
1,5
2
- ·- - - i - - - -
u
lil-15
20 38 45
30
--- t-

-
n-18 28 39 '5 16,6

- Ul 22 30 ł6
t---
u 6,5 19
10.5
o.ooe
25 45 5ł
•2 ~
:!! nam

I
22 20 35 52

-'°
2.,5
s
--- - - 1,5

I I
t--- I, no toll'lck
!O
~o 36
Ili -42
ilO
30

-- - -- - -" - -
50 67
'2
•8
59
118
7ł
63
60
68
1
r--

18 2
- ---

7
ł&,5
23,5
8!,5
r---
-
IS.t>
" "" no
D
D,
All I Bii '· ,J .R
qtabt.
12- IS I
lł-14
~"~''
1'11 lnhl,
lll-01

a S,5 ll.łMlił MIS

4 ~-411 16 87 78 62 82 ?O IU lflł

„ ..f -
~aurlM
\111,Jlll króUtlo• .8 - dhllt'l, O-bania<•
- Jak tlt.,.J•llt • tat.1 Ił-I 1
dłul!M.
-
- Nii
lołtrl

W)'V1111111l11 - Jale l11Hrli I hit.I I I 11 ,,,.

O~• ami• 11.r1,111
-
- .,
1'abllra 12· 17. J>I) lkl u•tawcz.e (u,lawl•kl !Anklr> do nanędd
labll1 M i::. 11. Plloly radełkowane

.~l ITT ł/(v) mm

I 4
ba.al
"
2 1 10 s s
3 10 .s .s

!l .s lS 7,$ 7
C;!f'IP j 11„(dI ~ s(fpic

mm
Matcńal - su.I Nl3E. · 58 HRC
w~ _ banDnDc. lWVcWć man • 4'1 2,S do 4 ponad 4 do 6 pomd 6 do 8
OmM:zenic PLGe ł.
d, li IO
lt 12
7 9 li
'·
I
2S
16, 20
)2
20, 25
32,
40
"°
Tablica lZ-11. Ustawiaki do nanęd.zi 25. 3.? 12, 40, 5-0 SO, 63
11Tolenntje utdnicy d, mat~ i „"')lltonanic - jak w labl.
~ Oznacz<nic: Pl.A.a .tx t (np. Pl.Aa S16x40).
12-20
A-A

'T:lfib Tablica 12-20. Piloty z przetyczką

~{v)

K4l°"V gcrtłJ Dwt l<rcw-:d1'4 s~;J<i

A A
mm
ponad ponad
"'' 8 do 12
J2 do 16 16 do 20
ponad (lona I
20 do 25 2J J<1 :u
d, 14 18
,.. , d.f{M"IU
I,
6
J6 40
8
22
8
45
2S
IO
J6
12
AJ I, 8 IO
SO 60
70 12 12 16
8-8
31
. .„.
Prutyab
labl.
12-79
6 Xd3 sxao sxso IOXIOO

~
12x 12'
·11'1, 50 50, 61 80, 100
Dstrr l~ 61, llll 80, 100 100, Il~
80, 100 12', u.o 12). 160 lllC>, .t<~I
100 llS 200 2~11
 Tablica 12-23. Zatrz~ki \Ulcowe przcsu\\--ne zębatkowe

Tablica 12-21. zatnaski walcowe odciągane wciskane

mm

dtn- ,„
\
dutr. ••I II
d,u:1

\
I
I
6 74
16
10 " 1& 6
10
71
108
16
j 2t

;\\"1mah kf>tPUS i pilot - sui u.

~~)·konanie: oav>tt;lonc: na gkboltość O.R::. 0,1, b rtcno1anc, l•a-
r.!o'ł miP SS H.RC, czcmjone.
Qzn11cunie: PL.A! J.
~~~~~~~~~-

Tablica 12-22. zatruski walcowe odciągane pnykręcane

mm

d '· n n, D,
'· '· '· '·
Sp~·ru1

"li tabl.
'fule1b
WY, IAhl

mm
min I DU~ J2-?S 12 24

don 10
J-"'"-
" J
'· a. o
'·
srrcł>n•
... , iabl. 1:-:zs
12
70
JiO
I I
lO
110
60
HO
;?S :?I JO )? 16,5 65 JS 9>;55 Jl

I I
70 30 60

IO
IH

'14
w
~tl
36
44 10
6 10
16
6<

91
Cl

11 52
37 Ili
ISO 110 140
I 30 :?I )O 3? 111,s 70 19 J? )C 60 16

lb 111 6'1 80 :n 70
(>li 5? 12 20 116
180 135 170
35 :: l 36 3S 21,5 80 23 u 71 211
)O
20
.I
\\)~lln•n•e - Jiok " ubi 1:-21 . llO 3-ę 70
:27 :,.,5
\ \\•t<'.Jt.11 I
01n••Z<lli<. l'I /\~ J,
l'J'I 17il
3'ł 45 100 J'l 17 111
'"
 Tllbllca J2- 26. K olki walcowe
Usta faja.ce
zi'~~
I j I 1'r- j :f!v
Tablica 12-2 1. Tulejki do zatrzasków walcowych
t - --
~r
l[ t>i>
mm . Oo rcurii tc„ania.
I I
,, „ t:JI ~
ł.4Cl<lCl
I l!Pl:iw '~t. r!f

~(v)
J,„,,
I I

10
I h

3
D .• ct

13
v.

17
I I

l
I
0.5 0,01
~I ~ &,,t i.l I ____,
li mm
19 1,6 I o.Ol
10 1! 4 15

12
16
12
16
4

s
IS

Z6
2:!
30
1.6
2,S
I

1
0,01
001
il
I I 1 1.:? 1.6 2 ~,S 3 4 5
61 s 10 12

20

2S
zo
36
s
.5
30
.35
3S
40
:?.S
2,S
1.6
1.6
0.01
0,01
f
I O,? O,::?S I 0.3S 0,4 o,s 0,6 0,7 0,8 1,2 1,S

od 2,5 :?,5 3 4 6 6 8 IO 12 16 :?O

I do zs 32 40 ~o óO 80 100 110 160 160

Matcrw - sui ~9E. . 18
Ostre krawf(fzit sttPć W}kon.aruc _ banowane. cward"'5ć m!.n SB HRC, ncm1onc .
Onuczcnic: PU« d.
~ormalr.e dł~'łci I· 2..!5, 3, ~ . 5, 6, l!, 10, Il. 11 , 16, ( 18), 20. (221, 25, (28), 30, (37), 36, 40, 45, ~0.5S, f!!l, M, 1 ,
SO, 90, 100, 110, 120, ( 125 ), 140 I 160 mm .
Kclki, lrt.;z:ych dlugo:łd uięro
w ru"'i••y, I.I nic ukc1nc •
.\!:st~: kołlti u•t1laiąct i l~:i.:.c - suil 4S, kolki do T :inltoW01nia - stal 15.
Wylcon:mie: kołki mtalaixc haru,...ane, n•-.id.M, 46-SO llRC, szlif~anc:,
Tablica 12-25. Spręhny do zatrzas ków Ozn:u:z~c: dl<I P1'-66 , M-ą5-021 .

mm

IIII I F,
.„ P, Jl°'~

"' ':f ł(v')

D I, d L, N Zl>t)I W T a blica 12-27. K ol ki stożko we
N

7,6 3::? 0,7 I 28 I!• 21

~!J(}~-·--
li 2? $S 16
li:! 3?
9 37
13 39 56 :u I "l.t:
t 'ł SS 1,4 51
1 t•) 'ł l\ł
mm
60 1.8 S5 ~2
„
I
1:?

I ~ 4S '11 21 06 O,'.'! 1 :: 1, 6 2 2,5 ) 5 6 li lll 12 16

..:; n 11 1,8 65
42
16

16 ::?6 45 u "
~t~ -1~
1,6

I\).~
15 51
83 45 6J ~s ::s o.z~ 0,}5 0,4 O,'S 0,11 0,1 o.~ 1,2 1,5 1,11
2 I 0,1 0,15

J
114

Jl~
11
19 65 2 52 :?li 32
'11 „ ... s 6 6 li IO 12 16 16 21) Z:'J

~\ł
MatuW - drut •talowy spr~Ż)TuJWY Al 1.
Wykonanie - zwijane na nmno, U.ra111c •v.oic rnrakte 111
:J 4
I
Jo 10 „ 18 22 .8 J6 45 5i; 70 !l() 110 IM

nhfllwanc rrostop;adlc do OJi.

O inaczrruc: PLRt d r....
 Tablica 12-28. Kołki i; ka..:bami T a blit'a 12-Z9. WkJ dk · d
a • o współosiowego mocowania uchwytów s pecjalnych

Rodza; A

~(...;)

,1 kolek z karbami nn całej dlui:oc\ci

/I - kolek z karbami zbi.;-i:nymi na całej dlugoki
G- kol~lr. z lcatbami na połowic dl~ci
11 - kolek z karb~mi na icodkowcj c:ęsd długości

mm

Dlugo5e l"-
Stoso•nć do
d,
J 01.,.·or.Sw
rrun
Ir.alki A I kolki B I kolki c kolki D
o Sttdnicy
r-d d. d,
--
1
D I
mm
D, D, D,
• 11

·1
•-s o.s __l_
0,8 0,8? r
Sl,5

I
1 1,02 4-10 4-10 'IO M4 4.3

I
7,5 8 J,'>
1,2 1,23 -1- 12 110 95
1 · 1.? SO M6 6,5 10,5 12 ·1.5
h8 H9 120
1,5 J,53 '1-20 4-20 5-20 8-20 l,S 50 80 w Mis IS 9
2 2,0) f>-28 &-~ S-28 12-2'1 2

2,5 2,5) 6-?8 &-28 6-28 U-28 2.s

3 3,03 6-40 6-40 8-40 JZ-40 J
4
s
4,08
5,08
11-50
8-50
8-50
8-SO
l0-50
10-50
11l-50

JS-.SO
4
s
l!(v)
Wkładki słuf.t do ccnrro\\•lll.1 uchv.~'""
C5 6,08 10-80 10-80 10--80 25-łiO 6
= tnr.:Uch •J't<iu.lny<h l.lhl~r '"'~"'~' h J, 1
8 8,09 l:?-100 IZ-100 1-1-100 ):!-100 li t\l'k.:trdc z kł°""'owk.nni \'I r.ic J •1 ~t atoikil"nt
7:2-t ·14bJ. 12-117 i i lr.„0<„„k.1n11 k„ln111w.
10 hU 10,00 14-J2S H-!25 1&-125 36-160 111 111 I w):m1 wn<>cion (1.1b l. l.? I Hl).
12 ll,l l 20-125 :!0-1:?5 20-125 4'>-160 IZ \Vkl3dki roJoru •I pr 'm"'o"u1e 11~ J„
iu„7y <•b1ct1kn\\c1. „~t.Jkr ''"lum li
IJ 13,11 20-125 :?0-1 25 Z0-125 45-lóll n do w:hw>1u 'l'l"'l"lnt~" oJmun~ lt' r•i.11.1111
16 16,11 2S-12S 25-125 32-l2S "5·.?00 lfl A 1101111.- •tr r1lk<1 J,, 1„~ in·~ ~ ~1.'rl«•" ~ I
knłnln-~ov. 4 "UC\:" '"' \\I< lk<oi I I) '
lO 20, 13 1540il .o

!•on:! fttltt ll!łC ll'"'''Y 1111 .„~, 1 '" ,, lutff

 T a blica 12-30. Ctopy ustalające

Tablica 12-32. Tulejka do czopów ustalających

M11e~rial - IW N7E.
'llV)lroaanic- hut.,..;inc, r«Prd<>i<:
mm 48 HRC.
Ozna<tcnic, Pl.Kb.

mm

lt,,,.„ s 10 12 14 IS I 22 28 36 42

20 2J 2C) 37 47 60 73 Tablica 12-33. Wkładki do wyciągania tulej ek z otworów nieprzelotowych

" l4 16

8 C) IO Il 16 20 2S )!
" s mm

I I
d 12.S
l 14,S
(. 40 SO 17.5 21 :?5 29 34

A-1'11crial - Stli 15.

\\ >k<>oanie - nawęalanc na ałtholr.oic o.s- 1,2 mm, hartowane, t\\ard.,s.:: mm 56 HRC.
D

„
M6

„I
I M6
I
I M6 M6 MS M8 MS

I „
Um2qcru<; Pl.lU 6.
4
-
. 4 6 6 6

;1.u1nul - st•ł St5.

T a blica 1!-31. Kamien ie ustal ająct> Oz:nantnic: PLK.: ol.

~(v')
J-bo~~
Tablica 1:?-34. Za~lc pki d o oh\Orów przelotowych

~-
n& tulejkj

f1i mm
I

l I
I
--1
d •••• 13 IS Ili :?2 26
~ t ,rnfli1~ ratr;.~ i
I I 30 JS
' .
~ ---
mm 16 I Ili :?O 25 28 32 40

• h v, D,
\\1.rtt wa
t.tbl. 12-51.
Srub. •Il
\llhl u )S
~ --- 1 I 1 1,5 l ,S 1,s
-
r
10 JO 16 IO 4,3 7,4 J,S M4 x l? .\la1ulll - blacha cienka do Lle«cni1 ,
--
1.: 11 20 12 S,3 11.9 s.s \\i')kOIUllic - Lloaonc.
li l i 25 14 6.4 10,4 M Oznacnn1c; PL Kb d.
Ili
:2.!
Ul
:i
32
4U
16
16
11.4
8,ł
n
13
8,,
~.s
--- -
,,,
ffił I ltru l1111t o ~hr I 11 tim
"" •I Ptn.11110
 Tablica 12-35. Sruby ze łbem szcściokątn}'lll dokładne Tablica ll-3'. Sruby dwustronne dokładne o cllu~ości części wkręcanej 1.%5d

.Koniec ~1 •otwór-A z tabl. 12-141

lCGa.iec dla mkrętti-8 z iabL 12-141

mm

c
• I M6

7,5
I M8

to
I MlO

J2
Ml2

15
I Mt6

20
M20

2S
I M24

30
ocl 18 20 22 25 3S 40 80
I
mm do SO 50 SO 60 80 80 80
--- - - -
d
M6 Mlł .\UO MU
•
M l6 I M20 I MZI
6
od 55
1.S 18
55
20
SS
25
65
28
85
32
•85
38
8S
- .\18 X I M IO , 1,25 I Mll x 1, 25 M16 · 1..5 I M20 x t..5 I ""Uł J< 2
I
do 90 110 lSO 180 220 220 220

s
I IO I 13 17 IQ
I
24 I JO I 36
6 20 22 25 28 .M 40 50

Jl - Il 14 I 17 .22 I 27 J:! ło\oanalnc~ I: 18, 20. 22, 25, 28, JO. M, 40, 45, SO, SS, 60, 65, 70, 75, 80, SS', 90, 9S, 100, (105), 110, ( U S).
UO. 130, 140, 150, 160, 170, 180, 190, 200, 2.10 ł 220 mm.
„
s
I
4 S,S 7 10 13 15 $ n>by"' laórycb dłaaiD'd I ujęte w anrłasy, q ole ulcamc.
-
"
11„ . 0 ,J 0, 4 0 .4 0,4 I o,-; 0,4 0.5 Mauriał - sui 45.
Oz:nac=rie: d x l PN-60/M.a2.l31 .
I Jl.3 15 19.6 27,9 27,7 J.t,6 41.6
l) - '

Il - 13,8 16,2 19.6 I 25,4 Jl.Z )6,•I

n,
I I - o: 0.'ISS

I 211.„
Jl 10.8 12.6 15.3 19.8 2ł.3
Koni« pfaski klętq (A} .11
i%°J.~t:(E)
I 6,ll 9J~ 11.2 14,2 18,2 22.4 'lb.~
V
' •"'·· Il - 9,2 I
I
1 1,2 H ,2 11!,2 22,4
- ,_
22.s 27
J, -
I

Jl
---
6,!I
- \
9,8
7,S
--
12,8
9.8
14, 3

12,8
18

16.5 20,3
- 1~

21

I '1.7 l!,2 10.8 11,9 15 lfM 22. ł

-
'· Il -
0,6
6.3
0,8
a.z
I
10.8
1,2
13 7

I .S
I
i
17.6

?
111,łl

2,1
r

'•·· 0, 2.S 0,4 0,4 0 .6 0,6 0 .8

-- M

I
I
- do
od

- od-
.___ 25
90
25
11 0 ,_
35

150
- t-
40

180
50
240
60
2 10
70

21'> - " I '· IsI I ,,50,831

0 80 100
I I I I I
125 160 200 250 315 400

II _._ __
- - 25 32 35 SD
-
(l() 711 Mii 12 5 łl 20 SO 45
.
do - 100 l.50 I SO 160 200 2' M8 Jl 1 8 !!O IO •s
F:b
1-
łil lO ~
I ..-12~ 18 . Z2 26 30 311
- "' 8 8
,, 45 GS 75 100

" 1 2~ "' 1 , 200 - - 32 J.6 41 !12 60

..,,
'4 1t
~· 10 8 63 75 100 125
I • :?OO - - - - 57 11'1 Mii at 14 10 75 100 1!5 180
M I 411 17 12 a 100 125
I - tli~ :ir ub ze łbem l" ykly m .
UO 200
li - Jl~
.rub t e l bcrn rmn tłI •~"nym. M' ł.11 Ili 12 75 125 160 !OO 250
N"rrn•lnc lllull"''j /, :;i„, (211J, ! (I, (32), J S, (38), 40. 4S. 50, 5S, l>O, M, 7(1, ''•li •,8ł, 00, O, , 100, (I tł

1! <1, (121), llt>, Jol(), l ~U, l bO, l 70, 1!10, 190, 200. 220. ::?41) I :Gd 1'101.
!>wt>v, tl<>rH h iJh1~ulu I 11k10 " n~"1•;y, • 1 nic :ulrcanc, llhi8rl"l - • tal nll.toetopo'ft o podwytuonej wytriymaloolcl R.> 800 HPa, DJ.). atal 20H ln.b 20 lIO.
M•r• 1111l i 11..:~u • 01>I ł5, -" \\J l 11""'" - '•a.fllnit URC' 20·!-30 (dla ii.Il !OR) lub 1tB.C 88 + CO (dl&atall 20HG), obydoW&Dr.
11 łl 11W>ł ulł>I l'.M ltl 4 11. I
Wy• ó11•11I I ti 11l<1•U "•• '" ~11l•'4 l(>.,1' lllH ' i'<fl• ń r11ltirut V 111 • I ł' ł
li I l' N 'Ił \ i ii.I ł nll V I> luli 11 I l'N '14 M 612 11 1• I li 1'•1m1 l 'Zi ~'" 11111' u•t 1 ~ 11.,.l•łkowu w)'łnl&l'f l rub 1 plo~n1 M30 I M:IO,
--
 Tablica lZ-38. Sruby xe lbem walcowym z gniazdem neściok\tnym Tablica 12-39. Sruby wieórowc :ce lbem kwadratowym

"- ;i: tabl. 12-142

~k:nw·r Koniec rlulr.i .A - z abL 12-141
tf&!Jllrre~

~i Ę. ~t
. -k
• Jtt ..
4
Szer~ A MS M6
mm
Mll MIO Ml2
I ~U6
. I M 20
-
I~
Szi:rą; B
I - - .\\Sxl MlOX 1,25 M12 X 1,25 Ml6Xl,5 M20 1,5
-
D,
mm ł
7,5 li 11 16 20 25 JO
s 6 7 li 10 J4 tli I

M:?O c: 2 2 2 3 3 4 s
M.8 Ml O Ml2 .Ml6
MS .\16 ł 16 18 22 26 46
J 30 38
D 6,S 11 10 13 16 ~ ~

o
s.s IO Il 16
·I J'ł :?I 3.)

--
s
r

.
5
0,2
'6
0,2
8
0,2
10
o.zs
12
0,3
17
0,3
I
2?
0,1

-0,)) od 16 16 :?O 25 28 45 60
-O,Z1
-0,22

5 6 8 IO H 11
I
do .fS 50 SO 60 70
-
KNmalnc długoici I: 16, 18, 20, {22), 2S, (28), )2, 36, 40, 45, SO, SS, 60, 70, 80, 9Ó, 1& i 110 mm.
90 110

s 4
!ITTtby, lr.ti>r)."Ch dlugoici I uj~10 w na„iasy, q nic ul«anc.
20 Materiał - st.v.l 45.
fi 10 L! 16
5 6 Wrkonanic - łeb clcps:zony ci~, t"'iar~ 36-42 HRC.
O~c: a x l PH-62,'M-82301.

-0,43 -0,,2
-0.J -0.14

10,7
Tablica 12-10. Sruby xe lbcm kwadratowym wieńcowym
S,5 6,6 88
2,7 ),) 4.3

+o,9 + 1,1
.a.0,4 ł0,48 -t0,75
Cz.op soacwlr.OW}' G - z tlbL U-141
11,2 14,? 111.2 :n.t
5.7 6,8 9 1Z
J .....
O,!
.„. 0,2 0,25 o.4 0,4 0.6 06

3 3,S
1.2 l ,S 1,8 ~,2 2.5 mm
•
10
-10 Ił 14 20 )O 41> .I
~\""
Mllxl
MlO
MIOXl,:?S
.\\12
Ml2 l< 1,25
Ml6
Ml6Xl,3
,\120
M20 l,S
NI
s IO
100 120 120 151' 180
"9 12 17 22
41„ 60 60

11'
"«
I)
2
10
li
l
I)
ll
3
16
18
4
2.2
23
s
Jl;
~2 26 ]() 311
, , 12S 16 18 0.4 o.s 0,6 0,6 0,11

1~5
H '-· w
'2,S

16
3

Ili
l

2:!
4

25
5

15
dQ <10 SO 60 SO 100
 Tablica 12-U. Sruby dociskowe z przetyczką stalą i czopem podtoczonym

~
ICs!.~ t-rr„~::~
:c!::it
Tablica 12-43. Sruby dociskowe z przetyczką przesuwną i czopem soczewkowym
Pt.Of

mm

D I„ I
' Pnct}'CZb
J J, J, J,
d.cna
d,,„„. „
••
r
'• r :, :, .... tabl.
12-78, 1 2-~

Mii
50
6 16 4 ,5 8 14 6 0,8 3,S 9
I 2,5 8X80

"'1 11
60
60
70
70
8 6,S 10
I14 7 0,8 4 10 3 l OX I OO

Ml! 80 9.S 20 8 12 18 IO 5 13 4 ,S 12Xl2S

100
70 mm
90 13 24 li 14 2Z 12 1 6 16 4,5 14 X l60

I
JJO
90
110
140
16,S 3-0 14 16 28 15 l ,S 7 19 6 16 l ' 180 I J I

~-
d, d, d, „ „, r r :
P rutyczl<:i
"'g tabl.
12-80

110 .\t5 50, 60 6 16 8.S M 32

ł.1 4
l:?O
19.S JS 17 16 JO 20 1.5 8 ~ 6 16 ::20 -
Ml O 60. iO 7 16 H',5
5 :?J 3.5 llXSO
IW - 14 3::? 6 :?-ł <l l OXlOO

-
180 IO, SO
\U::? 100
Q :?O 12.S IS 3S 8 27 s 12 X 125
"
I
li" l'ł«l)".:ZCk
,ladJticb.
"" run )'ack z karbami.
---
70, 90
M1tn 11 - stal 4S. .\\16 12 24 14.5 ~ 4 <) 10
110 30 6 14 X160
W.>QCUnac - a<>r hano...-an)', nr;uJai.; 40-4.5 HRC, CZt'mil'nc.
9Q., 110
u naa:mlc: PLDd tl xt. M:'O
140
lJI), UO
15
I I 30 16,5 Z!ł 45 I)
I 34 7 16 <180

Tablica 12- 12. Sruby docisko" e z pr:zet:rczką stalą i czopem

mm
SOC7C\\ kO\\ Ynl
M.'.?ł 160, l!i<l
I I lll J.S 16.S ')() 45 IS 35 8 16X220

Mil
d
50, 60
srr~pa 9 :J 2 t:sbl 1:?-100. podltbdh 4'10X2.
J.h1tnal •ruba - st.il 15, rodkla.!k• - m1cdi
.
MIO '<X')l<.ortJ.Ql~ - Cb.'P harlowmny, l•„rdnś~ 4o-IS .HRC, et~rni<ln~.
1)m;ic-utuc: P LD" d X I lub PLDn d )( f.
Ml:?

7
 Tabliea 12-.SS. Sruby dociskowe z rękoJdcią przestawną

PLDIL
f-45" T::hlfl-76 Tabl ll-71
~(vJ
,
,,...,...,....---T./>."l:..~~ 7rl?Jt-75t •f::s6<152

Tablica 12-H. Sruby dociskowe 1 prr.dycik~ przesuwną i czopem Podtocionym

PLOw

PL Of Pt.il n
<:>'U

mm

I
Rl'k<'ICŚC Kolek
„ ,,
Offrt /l.rawędzit liJf(piĆ
d 1

30
D D,

5
'· 6 I t

18
d,
I I I
::

-
wg cabl.
12-17
·wg rabl.
ll-26

,\IR IS 34 8 9 2. 6 5 3,5 llX80 Sn6XJ8

SO
mm 30
"
MIO ~ 6 36 IO IO 2 20 s 6 4 10)(100 6n6X22

I I I I
_,__SO

I r, :: :, ::,

"
I d,
"· r
!.\li
""
"'-'
25 :I s ~3 12 1:?,5 3 25 9,5 l! s IOXl25 i<n6 x 26

SD
Mll SO
60
6 4.S s 0,8 3S 9 2,S M16
6{) I

\l;r.nw>• capa pod~ -

~ 8 SO

"C t.t>I . 1241.

I~ 16 • 3
I J:! 13 IO 6 l?XlóO J;n6 x 32

4 10 3
60 6,5 6 0,8 M~taW. k rp1:$ - sol 45, 5PTęŻ}'Da - dnn ml'""'l' JVreŻ}-nowy Cll, kulka lorf$koa·a - 7 fV1'N-751M.s64S2.
Ml O 8
70 WJkon:nic: czu;> ba.-ro.nny, twardoł~ 4()-łi lłRC. acmiooc, spr~iyn• ~ij2na, 1k.naine zwo~ przygię1e na 3/4
C'lh"'Od"
?O
8 1 s u 4,5
l mxunie: PLDn d x l lub PLDw d x l
80 9,S 8
Ml2
100
?O
12 10 1 6 16 „ 5
M16 90 13
UO Tablica 1:?-ł6. Sruby do Podkładek stoikowycJ1
90 7 19 6
lJ 1.5 mm
·-
16,S 14
M20 110
\
- 1 IO

110
120
19,5 18 15 1,S 8 ~:? 6
d M8 MIO Ml2
~
Ml6 .wo M2ł

Mlt 160 D 16 .20 15 32 36 4-0

180 s,••o 14 17 22 27 32 36
h 6 7 li lO 12 14
p,,1,,.,1•lc wyinlary, mate:ri1r.l I wykonanie - jak w ubi. 12-0. l 3 3 4 s 6 6
Oinucm'llc: PLOC dXl lub PLDp dxl. r 12.5 15 17 22 27 32
•
I
2S
I.Z
32
1,5
36
1.11
40
2
40
2.5
63
3
40 60 60 tfO Jl)() lZO
-
I «iO 80 80 100 HO 140
- - 100 120 14.0 160

Mattrial - 5tal 45.

t • o - ł<b ulrpnany carplnlr, ta„d°'~ 3S-ł0 HRC, n.crnt<!M,
n•ao<•-'• l'U>h d I
 T.abłltil J 2· 111. Ke>ntc.I\\ 1..1 ON kc> w t"

f/(vJ
Tablica 12-11. śruby oczkowe dokładne

-qs-•s• z

{(Q?-,-4=t·~===3\--1-~~
mm

s„111 J
'"°'•• tł,
I tł. r I
I '· '· I r

,_
I
~

8 M6 5 10 Ił lS 9 8 4 l
10 MS 6 12 18 24 12 10 4 l
u MIO 8 16 20 30 15 12 4 I
H Ml2 10 lS 25 36 18 16 6 I
19 Ml6 14 22 .n 48 24 20 6 I
22 ,\UO 18 28 40 60 30 25 6 2
TT ,\U4 20 32 48 72 36 JO 10 z

.-.merla! - sta.I 45 .
Wylroo=i" - ulq>szonc cicpln1c, Lward.-ć 2!1·30 l!RC, czernione.
mm
Onnczenk: 1'LRk S.

d .\\5 M6 MS MlO \ ~U2 \ Ml6

\
,\UD M•
-
Tablica 12-.&9. Sruby doci~kowe z gniazdem sześcioklłłnYDl
.
J,ouu
s
OD
4

6
IO
' 5

s
12
6

20
14
8
12
18
\
10
14
20
14

19
is
Ili

Zl
34

28
20
27
·U
„/..-,)().~~,,,
<::.
~
~ I 't:J
I
•
Czop w:akowy F - z t:lbl 12-1 ·łl

--
15 18 2.ł
9 10 1l
A 3 4 4 s > z
' r
1.s 1,5 2 2.5
___ ,_ I
60 70 7S li r---

'
35 4S 50
od 30 mm
280 M)iJ
I 140 180 210
do 60 80 100
d M6 MS MlO M12 M16 M20
JO l8 46 ~
18 2l 26
I "'- 120 16
u S2 fiO s ) 4 5 6 8 IO
- - - 3Z. 36
- 4 5 6 6 10 12
• 120 < I ... 200
,.., , D 3,5 4,6 5.S 6,9 9,2 11,5
I> '2.00 - - - - l - M
• o.s 0,6 0,8 l 1,1 1,2

l)lua11icl normalne /: od 30 do lOO mm -

co 5 au:n. J><>nad 100 do 160 mm - co 10 mm, l'Cltuił l!lC! m od 8 10 12 111 20 1()

c1~ 20 mm. 40 50 oo 70 911

Mactri•I 1191 45.
01na,..-nic. d>::/ PN-77IM·112H5.
.._.
"· łO, •U, ;<J, ss, 60, 10, IO 1 yo mm
•• '}: llJI
 Tablloa li-N• ._,.., rowk6w ~

Wtjkonanit r.iJpuszczatne
Odmiallll A .
Kalile pf4W śt.ftglA
I
SD• ~ kDflitC S4C14'>Mttrł(B}
"1Jl~.IZ-UI ł

„, ł I"·ID r. ł • I I I
-" I I"·I 1 D
L ł • ł
I I

•• •
17 8 24
Ul 8 bi
łU 8
10
10
tt
!O
' 1.ł I l.ł lłll IO
1!
10 11 !8
IO
• !,li I u
u

•8
:u

u
łl
-- -- - 18

8
10
,_ - 14
,__
IO
ai
- - -- --
•• 10
1!
I IS t5
!'I
5 ! t.6 1,6 lł lO 12
18
11 18 u
18
1 li 1,$
'
Je SI to łZ

lla&edal - .w weaJowa tooall'Dtmu o ~Ra> eoo MPa, ę. &tal u.

~-obfdvW&DI!.

• "
I • e o - . l t: PLD~" x l.

1,6 Tablica 12-5%. Wkręt1 se I.bal walco'WJ'm

M6 lS
l ,G Ił 6
lhl 15
10 Dcpt/szcz.a/N wyknanil
lł 7

~--E-H-·-+
~UO 18 - n.r.
-o.r. t
l& 8 'b
14
~lttl:tJ
10
18 b--=<J
l1Mman1
d, - riwJe • ,,-lJjlJliknitl irtlłlicl; ,_mw,,,,,, gWt1l
1•
- l
mm

I~
"·
„
u 40 80 100 lU 160 200 111~
' I I
D
• •
.....
-••• - I m.iD
6

I od dit

li l~ ~O SO •O
"''
!I.U
7

s.~
2,6
,,., 1,2
1,2

2
0,2 4,7 22 :ie 50

„.„
1,S 0,2 5,7
IO to ~~ :so 25 30 Sil
100 10 :S,9 1,6 l.S :Z,3 o~ 6,8 28 50
U UO 40
1011 Ml M3 >< 1 lJ
'° ,,
u '·
111 iu 40
IOI• MIO MIO .c J,.25 16
'
6
2
Z.li
2.:S
2,7
.2,11

J,l
0,4 9,2
" "
,„ o„
OA U,2 40 55
HS l i\ ts
MU. Ml2 , 1.21 li „ :s >.:Z 14.2 ,„ '°
11 1\1 I)
Ml6 „,11 „ l.'ł
• • ••• "n 70

' 0,6 18,:1

"' tO
 •r abllca 12-53. Wkręty dociskowe z czopem soczewkow ym
Ta.blic;i l:!-5:>. Xakręt!~i :.zet:clol:ą!nc dokładne

mm

J s D w
I
-
mm
M6 - 10 11,5 s
„ M'ł Mh: I 1J 15 6,S
M6
I I I MS MIO Ml2 Ml6 M„"O \ltO
Mt:?
.\UOi.: I.Z~
,\!12 )( 1,:?5'
17
19.
19,6
21,9
8
10

I
od 2S 35
I 40 50 6S 80
-oz-- ~;,;::~'~
.\116
.\L."O
Ml6
MZO X l,S
l,S 24
lO
'1:1,1
34,6
I)

ci.> 35' 45 6S
I 80 110 140

.
MH M24~:? 36 41,6
16
19
I l 1,2 1,S 1.8 2 2.$
Matcń1l - stal 45
Ił 0,8 1,2 J,6 2 2 3
o Wykunanie - hattowan<, t" ardośc! 3&-4> HRC. ,,
t 2 2,5 3 3,5 4,5 6 Oin11Qcn1<: d PN-75/M-81144 .

Normalne dlu~ci /: 25, 30, 35, 40, .fS, SO, 55, 60 1 65, 70, 75, 80, 90, 100, 110, 120, 130
I 140mm. Tablica 12-56. Nakrętki sześciokątne n iskie, w ysokie i długie dokładne
Wymitry czopa - 11·g tabl . 12-HI.
MatttiaJ - stal 4S. (}ofJtmczalnt W1JkMa111t
Wykonani• - qop hartowanr, twardoł.! (o-45 HRC. czernione.
Omac:zcnie: PLO• d I. I ~·

T ablica 1 2-5~. Wkręty dociskowe z czopem podtoczonym

mm

d M6 .\i8 MIO Ml2 .\\16 M ..... w .... -f

mm
tł, 4 ,5 6 8 9 ,5 13 I
n "
~(V)
'·
%
3,S
2,S
4,5
3,S „
6,5 8
5
IO
o
'
..Jl s D
I
"'
Il Ili
8 9 l(l n lf> 10
%1

::, 2 2,5 3 4 ,5 „ 5
• Mli 10 11,5 J
O r J,5 5 6 li Hl I Mił Mlł J< I IJ 15
r, 0,S 0,8 o.a I 'I
\1(1 MIO ;>c l ,2'J 17 19,6 ' 9 Ił

li 0,8
2
1.2
2.S
1,2
J,6
)

l,S
2
~.'I .., I\
Ml:?
Mill
M12v 1,25'
,\\16 X l,S
19
21
21,9 7
6 12
IS
20
24
I 27,7
---
<>J
- 2S
--- :JS 4'>
MJO 1'\20 )( 1,1 JO 34,6
8
9
19
24
3?

40
At t M2~ K :Z 41 .6
o 10 28
d<> )S fl5 43

~ M llJIU hc•H •1• kl• 11.1t. d t• ' ' M 111n

 ~(..;)

„ s D D,
I „ •
-I •
•• •• , „. '· '• „
111111

11,5 u o u s a 2 10.5 8 11.•

1•
O,l
0,5
8
I D
I ... I • I •I Or
"• I "· I '•
Ye
M8
10
lS 15 Ul 12 2„5
• •5 s
u
1!..6
u;
10
)! 18,5 0,5 ue 10 14 9 !.& 8 10.6 8 9 O,!
JfiO 17 10,8 u
%5
Ir>
18
a
a
5
e e • J1 14 łl o,6
O,ł
~
JUO
lS
17
13
!2
12
)$
!,6
I
•
6 •
12,C.
15
10
12
12
lli
o.•
O,,
Ml!
11111
Ul
!!ł
\!1,9
27,7 IM> \!ł
• 7 7
o
ł,5
6,5
2t
l!1
18
~ "u 1,0 Mt! Ul !$ 18 a e 17 lł. 17 0 ,1
N20
)A24
80
atl
a•.a
41 ,łl
8l\
ł6
SO
8G
6,6
6,G
9
11 li 8.6 82 28 89 1,0 MIG
)(20
!!ł
30
30
38
H
SO
•
li,6
7
9
l!2
27
18
22
2!!
27
0,1
1,0
1lU 36 45 8G 5.5 Jl 82 !6 aa 1,0
~ &.> 800 )(Pa. Jlp. &tal u.
I

llaWW-•tal .,,.1owa koDltrumlo.a o

Wykae&llM-~ uac a8 +•t. .oardo"'ue. K awW- IW węi)o'IFll to.U.1tc71aa o~ B. > 800 Kl'a. ap. 1Lal o.
o~· 1'11111.k 4 PlBm d, PL'Nf 4 lub P.LNI L Il Wymoama-hn.rckM BBC 18+łt, otsydowue.
• • wym1a1y u1aęia Mao t ae.
Kutma l'lf·8S/M·&l272 r.awlfra dodatlto'l!O Oanaaen!e; PI.Nad lub l'LNb 4.
Norma l'!filS/)f·GlrT! D'IŃn dodalJl:owo WJ'lnlllt Dakrotdt lll:)O I MSll.
„
Tablica lZ-58. N&kręUd kołpakowe

~"4dA'/J
.DoplJUClG n""1rniddla d•Hl1
b

T&Wiea 12-„. N'abfW lnrMraao- • llob:aierMm kulisłpn pod&oczeniem

mm
ł(vJ
y, ( I O, „ taJlL tz..t.fZ
' s D
'° I• I b Or
I'· I'· ')
mm
„ MCI o s
I I
10 10 2 10,5 8
D s min
• • '· • O• )i{8 18 18 12
• 8 l!!,5 10 12 " 11,6
li I
" p
)(10
M.12 10
17 22
25
lli
18
6
łl
8.5
•
u
17
lt
Ił
16
17
111,6
il
11.s 10 5' 9,S
n
Il •
li li,
.-,fl
MIG
ao
!ł ao u 7
'·' 22 18 22 IUI
»
Mii
Mii Mll :>< I IS 11 2 6
a 16 '"
li u •o K20 S8
o
SO li 6,11
u
27 22 Z7
13
MIO MIO X l ,2S 10.6
,.
17
10 li :J •• 1'2' H 8łl 11 S!! 20 Ili

Mit Mil l< 1,l'5 2 1,9

n :i 211 :11
"·"

•t
%'1,'1
Mill
Miii
/\\16"1 ,S
M l01< l ,'f .•
u A
Ił
IY 4'1
li

"
Malulał -
„•. tllłJ „.
•W •tllo „a l• mlt\lll.e1J1110WJll'V1llAl•lkl 11„ i. llOll Ml'• ,

M:M MJ4 11 2 Wr• •IAAI•

 Tablica l!·GL Nakr(tki & plericieniem wahli~ym

"D . I
)(10
I KU
111111

I me I IOO
„ I
„
Ktł
L La
- PrutyC1b
:?i
to
%4.
u
ao D
miD mJD • wa tabUeyo
L IO Ił
" 12-80

J
'·
Da
Di
10,6
1!
10,0
12,6
1ł
21.11
10.6
lU
!1,1
to,6
U.6
Ił.O
14.1
!S,6
41,1
MB
Jrl8
l!
10
8.6
6,$
Jł
te
o
o 12
9 11><8*
oxos
!• 1 15 10
u
u !8 u Xto
Xll
18
!O
8,5
tU
eo
10
20
u 10
8 !ł 16 8x80
lr;
'·
I
4.6
o.o 1
5,6
1
7,6
1,6
u
8,6
l,ł
Klł
)(!O
M
SO
lU
141.$
8$
115
u
40
1%
14
27
3U
u
17
t2
'!7
IOxlOO
12 Xl!$
OB 16 17 tl !1
)Uł
UIXl60
85 10,6 105 45 16 35 32 16x180
'·'· 11 16 to
" :!8

I•
I
~-•tal
"
ł
li
7
1,6
18
8
1,6
wte!owa ko111'1'tlkcJ'lu o ,,,.t.rąaaalo6d 11.> 800 MPa. ap. atal 4.5.
!•
li
2
SO
li
!.6
u
tł

•
~ D • 10, ~ - 6,1, '- - l ws Plf·TlJl(-80708: podkladb 8,4 wa PJf.78/J(-82005.
MałcrW-tt&J WUlc1W& kolllkuteyjaa o ~ B.. ;a. 800 )(Pa, ap. atal 66.
'W1kao&nle-hrardol6 powłenclmi docllkowfJ Po obróboe c{eplnłJ BD.O fO:U, obydow&lle.
O:uacunie; PLNk d, PLNm d, PLN\ d lub P.Ub d.
Wrbnuie - t.an!ol6 BBC łł+"- uńb nakrctld odpmc'OU, ok:qdowue..
Ocn-'4: Plllb: '·
Norma PN-&/V.Ol!'n aanra d.odatlrowo tfJ'llllary nakrf~k K30 l )(Jo. Tablica 1!-Sł. Nakrętki cloc:illrowe płaskle i kuliste 11 rękoJac:q pnesta~
PlJl\j
!/(v)
ł(vJ

mn\
mm

I
Pm:l)"nbw łab!JQ

" D
4, - Il7"
4, - nnu
L
mln
ł
" ' r
D Da L
I •
ł .....„ Or „
~
cabJ.
1~77

MCI
)Ili
12
18
6
li
25
30
12
18
6
• •
12
Ml
MIO
18
22
5
6 "
61
8
10
20 o 12,5 18 8X80
2S IO
MIO
Mii
Miii
18
20
24
tl
Ml
l~
S8
45
!S8
!O
25
35
8
10
12
Ili
17
~
Ml2
Ml•
2IJ
36 •a 80
9S
u
1% ".o 12.S
16
15
17
2%
20
25
33
lO x 100
l2x 125
12)(160
MDO 30 18 08 .o 14 n li
M2ł 8$ 10 tiO 4$ li 12 lhotprm I blb - ws tabl. U-ł5.
M+!nW - tQJ u .
, (!Ił
~ - powNn.c cioci.,_ bai--, nrudolt ~ HRC.
OtM k Pl.N1 tł l!!b rl No tł,
 Tablica 12-65. Na.krętk i doc iskowe nasla wne
Tablica 12-67. Na krętki k rzyżowe zwykłe

mm

tł J, i I

MS
MIO
"·4
10,5
8
8
l
1,6
Ml2 13 9 1,6

P"2<15atlc „·„miary, matttlll i \\")•

konanie - "'11: t.abl. 12-66.
Ozna.:unlc: PL...._n J.

mm
Ta blica 12-68. Nak rętki skrzyd ełkowe
R~i~ Sp~i1n.a

" lJ J, lJ, tl,

"· L L, a J wa uibl.
12-76 D, I
mm
J,
"s
,_ --
MR
MIO
26 19,6
-
"·~
.\\);?V 1,5 I 19,.\ 42 27 3 17 ĄS.)(80 I 16,S :?O
d
"· ~ g g,

'-
h

f--
"·
30 21~9 111,S ·'ł21"' l,5 21,7 4!1 29 3 19 1\10 y 100 I :?O ::?S s
Ml:l
M16
- 36 27,7 :!),'5 --
/\\30 >< I.~ 27,5 60 35 4 24 Al2 )C 126 l.2 :?1,5 35 7
7
M•I
MS
M6
li
IO
12
20
25
32
1,6
2
2,5
2
2,S
3
12
IO •I
~
M2Ó 40 31,? 27.S MJ6>;2 Jl 68 40 4 27 Al6X 160 1,6 28,IJ -1.? I& ~.s
.\'18 15 lS 3 4 19 6.S
M•ter1al: obuJ""a I I tuk1a ~ - •llll 15, ..-luętkl 3 i ('tcrscicn 4 - sal St.5, 1pr~trna S - Jrut ~1alu\\ y
„ MIO 20 oł5 4 5 2;? li
•rrtzyn<>w1 I\li. Ml2 24 58 4 5 28 li
W) kan•n•c: tobuJu" ~ l i tuki.i 2 - ulCf'SZ»ne cieplnie, t-..·~ć ::S-32 HRC, acmionc.
Orn••tcn1~: PLX.: J.
Materiał
W~konanie -
- sui 45.
k.Rtałl
.
1krzydddc moic ...,.,
T abl ic.i 12-66. :-łak ręlk i k nyiowe szyb komocujo\CC d1>11o'Olny w crarucach obrysu oznac1ont110
runlttami 1-6.
O:tnancnic: d PN-6.HM-82439.
..
Tablica 12-G9. Nakrętki rad ełkowane

mm
„ PoJzhlka
" d, J, h
"· le
•• j radclk(lwan11

o· 'f'! „„ „ t 10'. M3 I:? 6 7.5 3 2,5 o.s 0,S 0,3 0,6

M4 16 li 9,S 4 3,5 0,5 o.s 0,4 0/)
mm MS 20 10 11,S s 4 0,4 (),(,
tł /) li h d, J, J, OH •• •• ••
--- --- ,,
M6 u 12 IS 6 s os O,li
M>I
Miii
11'1
511
21
2
Ił

·~ „,,,
10,75
Ili
:i\
:li
25
90
100 "'" 30 16
"'
i1
li
10
6
8
2
.!
O,&
11,8
11,11
o.A
Ml' łl) 11 I •• : 110 IA

ł „ J" 6'ł \t
 Tablica 12-70. Nakrętki z wkrętem zabezpiecującym

.„ • -it.'I
t 10 li I H I 18
-o.a
~ I 18

- 0,5 -0,ł

o ' -7.-1~ ~1~1~~~ 1~

~
• 18 22 28 4S 3ł

) , ~
I 80 ł$
I
-0.ł

« I 56 I &3 l\tl
I 1 ,ł 2.5
'
• _i·1~~1~
i -

"
c +i+
•
,_
' 8
-0.5
10 1'
3ł

Ili

mm Ił Wpilar • odpqwloi.da tWl'Okokł rowka w tabL U-150.

KataW - eł.al "'łllow. lloDllU'tllcyJu o~ Jl„ > 800 )IJ'a (u U•
krę~ Pnlłl.t). op. IW 45, bił> li., > 1000 MPa (na a.urew 1ktllne). np. stal 6$.
d D J, d, d. Po)Cfkbdb h r f :
nrc• „,
P:-;-6~ \\ .!!lłl ł
W111on&ale - obJdo.ao•.
Oaaaaimłl ; PI.Sr M PL."\r & lob l'Llfr Ca.
Norma PN-8$/M·łl:t16 aaw1era dodatkowo Y)'mJ.uy u.krtielt doł.-ub ill30 I ICł.

MUXl,l5' 32 H
M6 5 S' x 1,s 10 7 0,01 M<I li Tablica lZ-7!.. &ękejdcl pialdowe
Ml6 X 1,5 36 18 o,s

M20 xt ,5 45 2)
1-
#/(vJ
12 ..___
M24 >'2 50 27
~

M 30x2 56 M8 6 ll 6,7 x 2 8 Mlł I

16 1
.-.U6x3 60 39

MH " l 611 45 0,016

I-
M48 , 3 75 51
Ml I Octm4na c
,\i 5h. 4 85 60

M64 X4 9i 68 mm

I
I
M7l " 4 IOS 76
-
Ml li
~ s I , R. Kaldt
IU!ikowy
M.80X 4 ll S M IO 8 84 9,4 1< 2,5 20 10 1,6
1-
" ·~ Dwo D•''
'· '· '· '· '· '·
L OR,R r
•• wstabL
12-77

" •' '' s

MllO X4 12S 9ł 32 18 9 6 2 24 IO li 4
40 22 12 li :r.s 21 Il Ił 19
12
14 '° 1Z
60 1'
4
•
2
2
1
l
2'Xl8
2,!l'X 2Z
MIOO ( 4 145 IOł
0,02, Ml
50
60
2S
28
14
16
IO
12 ' „
4
n
n
14

„u
16
20 11
12
2:1
24
4
4
6
6
17
19
70 Ul
90 20
5 3 2 3x25

'' • '
3 4 x30
MllO · 4

Ml25>:4.
ISS

170
114

129
70
80
n
36
18
20
14
16 '
6 „ 40

'°
18
JO
25
' 16 )J
5
6 Il
22
24
100 22
110 25 6 4
4
5
Sx36
6><36

M•ttł1 •I l.Oł1•u• n.1ltr~tk1 - 1111 I S l ub 41, J'C)dldadb - rnicJ •

\\ t k<>11a111c - n•I rę1k1 u tleli l!I n1„(gla11C1 I luno1&'anr, pm1y rnl(U ~l no\ re il I tł ł I
td• !li 15 llltC, uc1111onc
P 11~ rnu l'I fl;h J

- - ---
 Tablica 12-74. Rękojeści zacis kowe i ich póUabrykały

~(\/)
Tablica 12-73. Rękojeści krzyżowe

o.lmiany: A - proeu z o~-ottm walcowym ałlldltim

B - odaięa z otworem w"lllcowym gładkim
c - pron• z otworem walcowym awintow•nym
O - odsifa z otw0rcm •"lllcowym p'intow;ui)'tn
E - prona z otwwcm lnitadtatowym
mm F - odaięu z. oiworcm kwaclncow\ m
K<>I
al W
r, s mm
'· '· '· '· '· '· OR R, r
d d, d, d, D,itn D," L •s I
12- " Kolclt
_,_
-- - - - L D
I
D, D, a b d,•• stoiltowy

~1
o- ,-- ·-~ d J, le ~

I
wg tabl.
10 IS 8 16 3 4 4 2 I 12 l>< 12-27
32 22 18 9 6 2 24
5 60 4 2 1 14 2„,
Il 8 2,5 28 12 18 9 19 3
4C) 2S 22
SO
li 22 4 6 70 5 l :? 11 3 2S 16 7 IO s.s I? MS 8 2,5 s.s 7,S 2,5)( 16
211 25 14 IO ) l:? Ił lO
'IO
„ 63

'°
10
32

36
28

32
16

18
12

14 5
36

40
16

16
22

lS
12

13
24

26
4

s
6

6 I 90

100
5

5
l

4
l

4
19

22
4

sx 80 16 9 12 7 IS MIO 10 l 7 9,7 3X20

&O 40 36 20 16 6 48 20 30 16 32 6 8
1
110 6 4 s 24
• 100 2S 11 16 8 19 Ml? I? 4 9 12,2 4x2S

- 120 2S 12 18 10 2'2 M l4 14 $ 11 14,9 5'<28

11 P•tn. ""'age w tabl . 12-12. l?S 32 14 20 12 25 M16 16 s Il 14,9 sx:n

1.htcnel i wykonanie: - jak w tabl . l :Z,..72.

,__ __
Uuuucruc. Rekojnc! krzyżowa A d (B d lub Cd) BN-77/4423-14. 160

200
40

50
18

22
2S

32
l<&

18
30

40
•I.UO

M24
20

2·1
6

8
14,5

18
19, 6

24,3
6X 40

8XSO

" Ot•~ d, r(kojeśd odmiany A I B "'itrQ>ny z jednej 1tron)' piuty, pn)' montażu przcwicrc::i ~ prtu 1wont6
I dm~ ttrooę. pia11y I roz..icn:a we kołu stoilto"~·
01na'7tn1c A d (8 tł, C tł „) P!'\-57 M-~615S.
~-
 Tablica 12-77. RękoJeici przestawne do śrub i nakrętek
Tablica 12-75. Rękojeści trzpieniowe

()dmq.to A ff(V )
f~~rr-
r: K~Ą -1,-~1 ~- - -
<:)!
•211~
.-J ...
M1tcriał - IW St6. · w rękoiridath n•• .......
w 1t.ananic - clopuna.a się pciMt1•nC1\IC
1 '
u- ~ c ~
l-----1------
OdlnianaB
'Noem.al~<: dlugoid t: 40, SO, 63,
kieilW'A

o~amic! PL8a /', d lub Pl.Ba B d.

M, 100, I 15, 160, ~ i 250 mm. {

Os:~ vu....r:u.~ ztl'rp•one •,..-------=l'--------ł

<15•
mm
Gsib
mm
l:? 16 I :o d L • d, 1.... r r, D ,tt> wg ubi.
12-76
8 10
6 11\20

Il
d1ro> !.U2 Mt6
MS .\UO :?6
20

j
J, M6 16
14 :5 MS
D 10 12
n IS n 8 llO 8 Jl 9 2 5 20

''··
c
8
28
0,6
10
4S

I
1
55

IS
55
1
2
70
1.6
2
90
1 11
2,'i
JO

u
100
12;
IO
12
MS
MS
Il

Ili
JO

12,S
2
2,s
6

8
25
32
,
-- od
d.1
40
100 __L
63
llS
1.2

_I
1: --~
80
160
100
200
'"°
2~ll
12 160 12 M.8 18 16 2,S 8 32

Mat~ - •Ul 45.

Wykon:mk - ukpszonc ciq>Jnic, tw11rdotl. 211-J:? f!RC.
Tabli<'il 12-76. Rękoj eści 7. Kalką. Ozmamit: PLBc d x L .

T ablica 12-i8. Pru t yezki stałe 1ładkie

01m.;;;r.a S
c .:s•

Y-:~
r- ~
mm
łb
R 10
d,„„ 6
MS
--- ,\\IO mm
J, .\\6 11)
J0,5 JS
9 ,S
',,··· !\
O,<i
10
1
Il

J,5
Il

l 'I
6 8 10 IZ 16

I 1 .:?

/,
b},MI
100
110. 100
12S
100. 125
l<iO
1001 I
lflll " 63, 80
63, 80 SO, 100 100, 12S 125, 160 160, 200 160, 200

16 :?'i 100, 12S l ?S, 160 160, 200 200, 2SO 250, 315 250, li~
/I lit
8 l'i
d, I!
MS MR
,\\'I
J,
IS IS 22 s
" 1% 16
 Tablic:i. 12-79. Pnetyczkl s lale ~karbami Tablica 12-81. Podkładki okrl\cle dok.ładne

~f=
'ą,~ -- i-~~~~~~1~~~~~~--
Et,jd3 +-3
-J
mm

' 4 6 8
I IO 12 14- 16

.
·~ LlC'
.„. 4, 1 6,1 1,1 10,I
'
12,1 14,1 16,l
mm
~

100, 125 125. 160 160, 200 160.~

I 63, 80
63, 80
100, 125
80, 100
125, 160 160, 200 I 200, 250 250, 315 250, JIS d, S,J 6,4 8,4 10,S 13 17 19 21 23 2S

M~tcri•I - stal St6. l 10 l2,5" 17 21 24 JO 34 37» 3911 .....,

kuby tłc>ClOnt.
W)lccnanic - D
Omanmic: PLRc dxl. 11
·-J
- - IS,S
;
18 21 28 JO 34 37'' 39•>

I 1,6 1,6 2 2,5

. 3 3 3 3 4
Tablica 12-80. Przelyc'itki przesuwne z
Il - - 1,6
--- 1,6
>-
2 .? 2,5 2,S 2,S 2,s
-
min O,.?S 0,4 0,4 O,S 0,6 0,15 0,7S 0,75 0,15 1
I -max 0,5 o.a 0,8 1,s 1,5
I J,2S 1,5 1.s 2

.~ o,s
I 0,8
I 0,8 I l .2S l .S l ,S 1,5 1,s l,S

I'D:Podlbdlti
38 i Cmm.
WJkoo>•anc :& pręta mOR mi~ orcdnicc D: 12, 36, 40 i łS mm, a pomdto dopUSU%a się uc:doj(_c

I - -podlibdl:i rq-k.Jc,
li - roJltladl;j zmni.cjnonc.
MatoW: Alii weglaa-a lr.onarulttyiiu, mosi4dz, ITUcdi, st<>PY aluminium.
t) ij' (q) ~Jkmwsie - ze ~ lub ba icięć /I "• ocynltcw.oU1c 1 -i~c, {oc{oa.- lub ba poclólU.

I "« Omacunia: podkł.ułki ZW)1tle bez icię< - K '• PN-78 'M-ł2006, Z"lf)k.Jc t t ~ - d, PN-78 M_.2006,
mmief.<zone bez ~ - Zm K t/4. „, zmniejszane ze acic-ciaml - Za 4, ...•

E
~
- ~--
-ł ~

1--< Tablica 12-82. Podkl.&dki kuliste

mm
mm

10 12 11 Ili
"· D 1. OR r O,, orub

J (, li
6,4 12 2,4 0,4 9 Mli
"'·'' u•.''" llli!
2,11 ) ,'ł l , 'ł
8,4 17 3,2 0, 6 12 Mii
h) lll 1 !Ili lltl, 1110 100, 12 • 10,S 21 4 0,6 IS <l,S MIO
IW 100, 125 12~. lbO ll>O. :oo 13 14 4 .6 0,9 17 M1 2
li li u 17 30 5.3 J,1 22 Mii>
'·- ·---ł---ll--+----~-11---
1. IM
,, li IO
21
25
6,3
8,2
1,6
1.8
27
32
M 20
M?ł

Ma1cń•I - nal 4S
li 41 llMC
 Tablica 1!-85. PocłkJadld oclch7lane

Odmiana A Odmiana 8

Tablica 1.2-83. PocUdadki st.oikowe

mm

""7,1 I D
I Di
I • I r
I Do #lab

,., Jl
17
11
15,S
19,S
2,11
3,$
4,2 o.s
M~
M!I
MIO
12 21
Mii
14
19
2ł
30
22
28 '
6,2 Mit

2J
28
„
36 33
łl
7„
9/!i
1
MlO
MlO
--
łtUtcrial - stal u.
mm
Wyłi:ont:Aic - b&nOWMC, ~ 38+ ~ HRC.
.I)
~
Wluę&
OmłQCll.ic: 41 PN-78/M-~.
,,„ n DQ
D D,
'• I
'· I Il R, wg. talli.
12-16
łrub

Tałl.llca lł-8' .. Pocl1daclld _,ci~em

••
&
7 :.$ łO 8 H IO 8 8 l 20 8 ll&x8 ll6
mm JO SO u 8 20 as 8 8 l 22 8 llllx8 XS
12 IO ł8 8 s 1 lUO
·~
24 8 8 !?4 8 lHX8
tl D
I '· I I • H

„.
H
18
:!
40
60
l!O
62
70
11
10
10
10
28
32
ł!
"
50
64
10
10
10
ł

• 10
10

JO
1.8
1.8
1.8
SO
SO
10 M8xl0
10 .M8x10
10 ){8xl0
J(l2
lilii
K20
•'
40
••• !!S lł
• 20 70 y l! 60 ł! lł li ! łł 1! JQOxU lł!ł

8,& SO IO llU o ~ llę W}'IEDD&Ale podkbdek ber. WC)ebllllla o 1'J'1ll1&neb '•I A.

10,6 SG 24
8
„.• >latttlał- •tał WUlo1'll k-tmlceyJna o W)-tr&Jmak*! IOO XPa,
\\)'kou.mla-tw&rdo66 po obróbce cleplneJ DJlC U+łO, ou1dowa.or.
01ft&Q.Cllk : PI.Pb U lub PLPb Bd.
r..> up. stal ł5.

lS 40 u il Ił Nonna P:S.U[M:-el~ a..trT& dodatkowo ~ podlrladak do IIUb 1130 I KSO.

•--

17 50 n IO M 1!! \I

21

25
IO

70
4!

50
- - Ił
li

1111
Tablica 12-86. Podkh.dk.l 1toikowe podwieszane

mm
„.. „., „.
Ił Xalutał _at.al wuJcnn. kJ1Datnl).qJna o •J'\łlJ
XPa, up. 1&&1 o .
w11touaui. - t•t.1'11~ po obmlw' dt 1łut! Il i
W&Ull.
'
6,5
I D

17 12 15
I· I"
3.S
A

1/$ 3
I

o.s
Do
mkrętck

M6
Or.nacsenle: PLP& tl.
)forma PN-81/lł·OlUI 11o10ltta llod•llg1rn •r
do &nlb .KIO I .Mł~.
8,5
10.S
22
26
15,S
19,S
19
23
J.,5
4,$
9
10
•• o.s
l
MS
Ml O
n 30 22 26 5 12 s 1 M12
17 J8 28 32 6.S u 6 1.S Ml6
21 ł8 3$ 40 7.S 18 7,S l,S M20

Matcrłał - •tal 4$.

'WJkaoanle - iw-mt, twardość 38+4.S HRC, c:zemione.
PodkWQ tycia ui1ws Uo l4cmic " ~
.... labl . lz..«I.
~: PLPao'
·~
 Tabliea U-87. l.aPJ cloehko..-e obracane )ll'Glłe

lt
L

mm
L
Do
d, XL
'· b • B R .Iła
łrab

.
U XłO 11

----11----1:---~---1---
eo 10

--- --- -
• IO

- - - ---~---1---
2,0 KIO

--
"' xz. I I I• lt r.
I •• I „, I l
I • I I IIł R Dołrub

.
txlO
• eo u 10
• li
Ił I! llO

lł
80

:o 1ł li
',_ __ , 1&
.
ll x 80
- - -
11 ao li u u
-
22 !a lJ, 1118

111 IO 30 :.o
lhlOO

100 --- --- - - - -- u

__,___
.___ -~

Uxtoo
- -
KIO

100
ł!UC 100

18 25 18 !O 13 6 --- 50 u 18 lllł
Hd.2.i
lł
- 20 1' 10 20
co
ISO
łO 2,5 MU
,_
1~
llX 116
uxw
1" --- - - - - -- u
18 ~ IS 18 :o !I
45 ISO
Ulxtto ~.o lllO
U11l1Ii 86 oo
n 30 22 !6 40 o --- łO a.o u • - UIO i----.
- -
n x1eo
~ 1( 100
!!
oo oo
IO 21 u
160 - - - --- - --- - '70 nx:oo 30
ao 70
6,0 )(!O

!.:li I< Hiil - !OO - -~

- 1-
-
1'I ll:'ł u 40 o 1 ro 10 MU 28x!CO

n ~ oo :S11!IO
!9 ---
!50
lti 20 IO 36
80 18
e,o 1424
100 80

" Do:PR- tlo ,,.,llawllo łap ba PGddtda a+100.

1100 Ml a , 111 11.i O M•k.rtał: fl&al WUłotra kom&rak7faa o ~ B,. >
Wtl.Cll1nle: tr~ nac ł0%I, ob7dowane, eoo lrPa, ap. al.al 45.
OID • ł'lllłlb 111 1< t..
.,••• ll!llO I l!łlł H1111D11 l'N M 81 ł NWlara dod•łkot1u wyml•I")' la11 do •nab MIC> I MRI!.
- - - - -
 Tablica 1S·8ł. Łapy d~owe pneauwne prosie 11 rowkiem prow~

J
L $

11. x r.
'• r. 6
•• I I I ' I ' I I IDołnb
c li A B B

I I I I ' '· I
mm

l
4 , x.r;
[ '· I L b ba c•>
I I
- -• - -
B
I x łlO li eo 12 10 2,5 u !2 2$ J,S 118 ' D R Do&tub

li >C80 11 80 Jr.
r-
li 12
• 15 ao 30 1?,0 w.o
li )( llO
• ---
eo
--- -- --
12 10 \)
~
11? 8
- -- -- --- - -
2:? 2!i MB l,S .M8
11 >1'80 11 tlO 16 ll IO

-
12 15
U xlOO
1ł
100
!!() lł 111 20
•o łO i,s M12
I -i - - -
-- - 30 80 >UO 2.0 łłlO

U x 126
---- -- 116
' 60 li x t oo
H xtu
H -- 100
20 H IS 20 12
40
<&O Ml2 2,5 Ml 2
50
Jłx lłl
- u
łS 60
•.o w - - -
-
1ł 18 IO 5 2$ M11
18 x 1eo 65 SO 18Xll6 45
u 50
180 ------ 18 )( lłlO
26 18 ~ 16 14
as ao
Kl& •.O Ml&
lllx l llO I•
a ..--- IO tt is • SO
eo eo
5.0 ,, Mt.o
lłlO
--- -- - -
;o ttxteo eo
ttxł:OO
200
80
1?2x200
:% - łO 21! 24 SO 18
ao
M20 6.0 H20

-
80 70
ilt:dOO
te u H ao 1 u
80 ;o
•.o >I~~
Mx!OO
:- !!OO - -- --
toxuo ł50 100 80
u
80 70
26x~
28 1 - - 211 SO as 20 M2ł Cl.O M 24
!60 100 80
11 Uopua~ ilo W)'kooanlelap bu podalcda ł+t~.
Materiał -al.al węc1owa ~c1Jna o ~1 R. > eoo lllPa. ap. •tal 46. 0 I>oou&ea llt WJkoaanle łap bu poddcc1a 1+10.

f h na.e&Cllle: PMDb e XL . 'I

W)'konanlo-twardc'6 BllC .O:t.S, okaydow~.

Norma l'N·83/M.010ff i:iwtcra dodatkowo 'Qlll1ar7 łap do łrub 11180 I MSll.

Materiał -11tal wealowa kołlaltukc'1u o "7U11'111&łokł 11. ::> łlOO lU'J, np. 11.al 45.
W1kon&nle -twardo&6 RRC 40:!:6. oktydo•ane.
Omacma!e: PMJ>b I 41x.L.
?forma Plf-8a/K·810$SI uwiera dodatkowo Qm!ary lap do inab M30 I Mae.
 IWU

Tablica 11-tl. Łapy doclslcówe przesuwne odsadzone glr.cllde

tla X J..
"• L b Ib, , c•I e, , ,. I , ,,
'· • B 1- R R, Do
gmb

" "~
li 80 12 10 G 6 2.5 26 22 25 I 26 1,8 10 M8
11 )( lllO 11
100
15 :L2 .l2 8 s 30 24 ' 30 SO 2,0 1' MlO
U X lOO
18 10 40 35 8 łO M.12
H „U!5
18><125
1'
Ulf>
!'O l~
' łO
40

60
2,5 1'

18 XlłlO
18 - -- 25 111 20 :L2 6 46 u 6
60 60
ł ,O 16 MlG
160
nxuo
nxooo n --- 30 22 2.5 12 6 65 54 10
65
70
llO
10
11,0 20 H20
!OO
28x!OO 60 70
2e S5 28 30 lłl 7 72 70 l2 li.O Z:ł,6 M2ł
!e x UO '"""260 80 80
u Dol)OllllU llo wytconante lat> be~ podolcets 5~10•.
KatulaJ-•Lal WU)owa llomtmkeyJllll o wytrzymałości R. > 600 MPa. np. 1141 •6.
WJkauanle-tlrardoU llRC 40 ;i;5, okl)'dowane.
OUUteRJrle: PMDr I fi, x L.
Norma PN.as/)(-81~ aawłtta dod&l.kowo 'W}'tlllary łap do łrub 1mO I JC311.
s
Tablica H -13. Łapy docllakowe przesuwne odsaclzone z otworem gwinłowanym

d, x L I '· L 6 6, cli c, ł
„ ,, ' B R B, I Do
łmb

.
.
Ox80 9
11
80 12 10
__ '
7oi
łl
12128 ,
.E. - - -
91 22
2G
25
SO
25
110
l,łl

2.0
10
~
}(8

-
11 xlOO 100 H
40 2.S t.ll'!
14 x lOO 20 14 l6 10 łO 8$ 40
lł
14Xl25
18Xl!!.3
- 18
125
25 18 20 a 45 42
8
4D
5Q
60
łlO
4.0 10 M-tO
18 x 160 lłlO
u 65 f)ł 10 ~ llO r..o :o łl20
2Zxlłl0 2Z SO H 25 70 70
22 x200
200 łlO 70 6,0 2.2,5 ~2ł
26x200
26 "2ó()
26 ---
2r.o
85 26 80 12 72 70 12 80 tlO

•1 f)t;puucu ~ WYkonanle łap bez poddtcl~~ioSd R ;i. llOO lll'• op. ""' 45.
ł11lCrial -&W wulowa łcOllltmkCl)')n& O W)' • •
\\ ~kolllUlfe -twardoló nRC 40±6, olatydowane.
llanaei.tnie~ PłlDf I d, XL. b lf30 l ll!łl
Nurma PN-83/.M-81069 n.wlrra dodatkowo w)'mlary l•p do ilru •
mm

odsa.h«MlA z rowkiem prowr.dz.llt>pn "• xL I d1 L & Jb1je•lle•I I Ii. 11 ,, • »I D R Bi

Do
I śrub
Tablica l%-9Z. Lapy dociskowe przesuwne
Iz
11 łłM)
Jl XlOO
•
ll
80 12 10
16 u
li
1!
łl

8
!S
ao
8
10
tt
24 • 25
SO
25
SO
KB
11(10
1,6
2,0
10
tł
MS
•10
100
1• )( JOO ._
U KW
H 20 lł 18 lłl •o Ul 85 6 łO łO 1'12 2,6 H !ll2
11)( IU
H x teo
18
- 125
25 18 20 12 411 1ł 42 8
fO
60
60
60
llUI ł,O 16 JU6
n x1eo
U l< :lłt!O
u
- 160
SO 12 2b 1! 66 18
" 10
65 80
10
K20 6,0 20 Jll20

-
70
200
li>: li) 60 70
l!ł lC UQ
20
260
SS 2t ao lłl n 20 70 12
80 80
ll2ł 6,0 U,G V2ł

•• llil1101ucaa .io wykonanie hip bH Jl(ld~cl& 6~10~.

llh fł&ł - 1""1 "'1110•• • •u•tnill.eyJoa o wytrzymało6cl n. ;. 600 łCPa, np. atal U.
Wrk011An1e - •••"'°"' 111 ' 111 . '''Jydow.-ue.
Ot!IM•~ J' IN I'•
Hf• • l'H
I ~-·
1M l i
•• il ,n • • •rmt.ry l•1• tiu imh MllO I M li
-
 Tablica l!-91. Lap~ dornko" e prniite '~kie do docisków m.imo;rodow,-ch
_, _ PMO 15° PMOr
p ~ '<---::.rl,!;--~ I.
. ?(Jo t1- • '!L
:rA--'----........._.,......-'--.."'rl' f ,..;.;t-tH.,.,l".'T'Tt
....
.1-f"'-i::::+---.......r..;~4-~T-A 1 ~~~A ""''l'-ł-H----J.~4-.:;.._'-4-....

/rJa-,,,dM lll~ l-lf5°

mm
h,
I I '· I '· L:_
I
'· I I I
d 11Hu1
d, il. ,
I ,,. I I I I I
I t J /1 Doc:isk we
tabl. 12·108
~Do,nib
9,2

!ł,2
--
28
32
32
40
--~
18
22

: l_a_
I 6
-- -
25'

26
7

7
8
'-
- '·
18

20
8

8
2
-
2,„
3,S

4,4
2,S
- - -- ---
2,S
10

12
10

12
14
- -- -6- -
16
s 2,S

3
16

16
MS

Ml O
9
- -
-IO -l - - S,2- -2,S- 12 12 - 22 - 7
Il s '°.50 ~ ~ ,. -10- - - - -- -- -- -- ----
)6
22
-
3 20 M12

!! -;- 49 l i 28 14 3 S,2 3,5 12 14 28 8 4 - 32 M16

I 58
--
J:?
--16
--
J
-- - -- -
!S,2
J~ ,5
loł
4 ,5 14 16 36
- 10- - - 40 M20
- ::? -- - - --...
-7 - - 14 16- -40 ---- "„
r. 10 ]6 10 50 M24

I
; ~ o,
i :.

= f e j = ) ~ / .--;­
J § /s le/ s t-

! / ~/~/; ~
~ t = f / 3 / ~-;-
-
~
•
~ =/! /:/; o
• 1/ ~J~/= / = ~
....
I:

g 1 ~1~1~1! ~
~Ji:ia-=-
o/~f /of• Cl: to

'g ~ ę.,
~~ Cl! gg s l!/t:--:
~J:/bJ~1~1i;-:
I

~1~1~1§1~1§ ~
 Tablica 11-97. Kołki oporowe cl.o łap docillr.owycb Tablica l!-99. Płytki oporowe do śrub i docisków
lokoricunie B
wg tali !l-148
f!(v)

,, h

' 8 10 l i!
-lłl :o 24
„
mm

I
" I ~ .ru.
1,-11

'·
---
u
10
'
14

12
--
18

18
!O

20
28

25
IS

n
6.S 2.S
I •

12
Iii

36
I

32
'· '· ... iahJ.
12--42 i 12-43
Oo docisków
nwnoirodowycb

12-107
wg tabl,
I
12-108'1
---
• ---
e
• . 6 8 10 10 8.S 3 12 36 40
18
2S
22 MS - -
---
22
10 4 16 40 $0
MlO
-16
OB 25 12 at 40 ~ 60 13, S
14.S 5
• 16
20
40
45 '°
36
36
2e
26
Ml2
Ml6
20
18 18, 20 16, 20, 25 25, ao. SS as.
'°· 60 u. 40, 60. eo I 17 6 20 45
6)
63
48
48
30
30
- 2$ 2s
ao ao. 85, •o 40, oo. 60 eo. 10, 80 70, 80. llO, 100 20 7 M20
' 20
2li
!li,
as. 40 60, 60 70, 80 eo. 100 110, llO 2.3
25
7
7
20
20
20
$2
n
80
80
56
56
38
38
MU
-
32
40
SO
32
40
S4 50
80 56
-
--
40
~-atal wqlowa konalrokcyfna o wytnymalo6cł R., >OOO HPa.
Wyll.ou.o.le-twudołd po obróbce oleplneJ HRC 4-0 :1:5, ob)'dowane.
Omaamłe: Placl>el.
op. aLal •~.
I-- 31 7 20 60 80 56 46 -
63
80

llOllllA PN-88/K-łll!lO uwiera do.attowo lfYlll.lary 1U>lk6w o kedlaleach tl 30 I Sł mm. , I ) T yllt'> de dociatów błllow)'di.

Tablica 12-98. Kolki eporowe z pi&Dłem słoikeWYID

I Materiał - stal 45
jw„~ .
. - hanonn~, twudalć 40 H4 HJtC, c:urNon
Oznaic:un:c: PL.\u ł. r..

t/(vJ

Tablica 12-JOO. Kołki dociskowe

mm

I~ I
du,,,
mm
~(v} " Or

' '•(„. D • I Oo'"-"' • 25

T"
/ 16 .J2
li 12
12 6 6,5 8 J6
16
16 .u
16 IO 8 8 18 Mllł
Mil -/ 20
u 40
20
1'
12
16
10
14
10

„
l2
2:1
28 '·'
1.•
2
21 40

o 2CI 36

.••„ !ł ... 1n m~c. .:utl\JuM 1 • r •••I

 Tablira 12-102. Zesp0ły dociskowe hakowe

Tablica 12-101. Sprężyny do łap dociskowych

- ------ mm
-
I•
V
I d L,
- I L,
I
F,
N
I L.
I F,
N
JIGU
ZWOJÓW
Do •nib
~-

21 13 10 7
9 l 10,S 14,ł MS
36 23 lS 12
Ot

26 16 13 7
li 1,2 lS 16,S MIO
48 30 2ł ł)

mm
)) 1,4
31
Sl
19
33
20,4
IS
26
27,2
7
12
.\\12
d J,
:j__ D I. L, ~ ...

"t::1
36 22 17 6 ~5
17 1,6
6S 40
'
21,8
I 29
29.7
li

6
·-
Ml6 3'l

3()
l6 .\l 'ł 4S
S6 I) lS
211

46 2S 19
21 1,8 24,3 36,S Al 1'•110
7S łS 31 IO 35 60
zs
IO, 16
.- 65
.)(!
-J
25 2
S6
91
32
51
29,8
2)
36
41 •
IO
Mit 38 3:?
38 4'! M12 Il SS
I
70
60 18 H
7S
::J6
Mttni1ł - dtul Jt1lowy 1prę&ynowy BU . 48 40
'\lrylL1>n1nic twljanr, aknjnc 2,) obw..Ju rnvał<1~. SO 60 ,\llfl 17 70 90
80 22 42
o„111·irnle· 1'1.lb D " 1„. 100
'Il
SO
"' 60 70 MlO 21 as
100
110
125
211
)O
'0
os
'I() 'i>

' "' \ti~ 2S I~

1.0 „„
l)S )2
I\
6f
lk•
llł
 T a blica 12-101. Lapy dociskowe hakowe z otworem gwintowan ym
Tablica 12-103. Lapy dociskowe bakowe z otworem gładkim

ł(vJ

mm
- o.~ mm
R R, -0,1'
I,

l l
L
D H
I,I t R ~
-o.os
R'-0, 151

25 8, 4 13 lS
35
45
20
30
10
20 I 25
n I' .\18 2 l3
35
20 13
16 I IO
30 30

20 Il
4S 25 15 ?2 30 45 2.5 32 20
10..S 16 16 SO 30 22 16 MlO 3 16
22 Jl
35 50 30 22

32 60 30 40
28 20 Ml2 4 18 28 15 14
38 35

2S I MHi 5 22
70

80
40

50
52

62
36 18
28

32
18

4() SO I 28
6
85 45 60
20

~
60 1_
40 20
30 100 55 70 38

38
"<> 60 n 50 lS
70
 Tablica 12-105. Tuleje do łap dociskowych hakowych z otworem g-wintowiilnym Tablica 12-106. TuleJc do łap dociskowych hakowych 7
otworem gładkim

t=;!q~ ł(vJ
I
I

~tA "f''-='=i:~~u_
"il tc!Jl Il-

,
".t;..,----1
mm.

D1111> I. D, I Dm,„ tlfi••>

I J, L, L. I, h
I „,.„, mm

I I I
34 45 41 „
20 MS 2 28 36
56
12 2 :il 4 L D, d, „ J, I
I
45 52 L, !„ I 6,„„
l I
h
"
34
8 14 28 45 • 41 l
22
45
Ml O 3 30 38
60 55
15
' 2! ol5
36
56 5J
I
12 20
• 3,5

-:;I
50 65 60 -

I
60 55

I
50 10,5 30 38
55 70 6'5 65 15 25 4 3,5
211 M12 4il l8 60
4 l8 =
60 75 70
---11

I
5;
--- - -
36
70
80
Ml6 s H (IO
90
lilii !l i
2l 40 =
60
u 38 .;g
70
75
I ()!)

70 18 2.q 4 4

- --"
70
M
17 <18 60
90
100 I M
91 22 40 5 4
btl
70
1111 100 , I
'111
9'i
MW 6 !lb
12'1 115 liO
9$
21 56 70
110
125
I 100
25 45 ó 5
ll5
·- I I

I I I
11~ l)'I

I
1011
,o Ml l h 1•1 11.• ntJ 140
w 100
25
135 125
llS 115 70 &S 30 SO 6

I
/
lSO 140
I - ·-
'5

11.\•tVl ••I l••I ,, l htl h

w, init I
''""„ tw••ll IS ł llRC, <LC'rn1un„.

-
 Tablica 12-108. Dociski mimośrodo~e wi dl1lStc i kulakowc
·ra&blica 12-107. DociSki mimo!il'odowe kr~kowe z r~ko'ieści~ lub rowkiem n a w~llłl

mm -

D 1 tna>
''"'' '•("') ł(•nj „„. ., ' l
R~1dł
1111 uhl .
12-75
mm
I

25 1,2 10 8 lł 3 11,3 5 8 >C80

I R •
d
(łltł
J,
(lłl't
J,
Ułit
.
J"
łMHt
" "· ó, ó, r r, r r,
'·
16 ł 13,7 7 lO >c JllO
'.12 1,6 12 10

lł 12 18 4 J S,7 9 12 X U'
M> 2

SO 2,S 16 16 22 5 18,2 11 16 X 1611

16 1,6 6 8 IO 3 10,S ,, 18 9 17,5 6 35 14 16
16 24 5 20,2 I.5 16 X :łii0
6i 3,1 18
20 20 X 2\il
:o 2 8 10 I2 3 12S 17 :?( 12 21,9 6 łO 17 18
22 20 30 6 24,7
tj() 4
25 2;5 10 lZ 16 4 14,S 22 28 Ił 27,4 8 50 21 22

M•1crul - ttal 15.

Wrkonanic - powim.d1nia robocza doc3ku i onwóc o ńcdniey 41 ~ i bartowaM. u l,2 12 H 16 „ 17.S 21 32 16 35,1 8 60 2; 26
Omuunie: PL.'da D lub P LMg D.
ł\) „ 14 16 20 s 19,5 :a 36 18 0,8 10 70 29 30

'I\) s 16 18 20 s n.s )O łO n 54,8 IO 80 JS 30

I I I I I
11 fłf,,.,~
o • ratnicy d, wiercony pny mon1<1iu, po włoi<niu rękojeści.
llltttrul sui l S.
t• '"""' - powttrzclini• robocza dochku orn Otwur o średnicy d (lub d.J nawcgl2nc i lurtowanc, czernione.
• 11•n1cnic Pl Mb R lub Pl.MC R.
 Tablica t !?-110. Stopki wahliwe nasadt.ane

Tablica 12-109. Krzy wki jarzmowe

~(v)

l/(v )

Ostrtkra~ ~~t

mm
mm
JłłH1• 11
I Srub3 do-
cis:kowa Kołtk
l~oł=-1
li'' J J,,., b1•1tt b, ••„, H li R •• I r, r, r, I,
'· D D, " "·
łłll
'""•-
lub
''
( tł U)
" Ir,
"· t
'• c a I /, , = „g cabl.
12-41 lub
,..I! tabl.
12~
„akmt.'y
„lt tabl .
12-26
%kub~·
mi
ubi.
12-28
•a

1,; 5 1),75 i.~s 1,2

2,l 17,5 20 18,75
8 8 2 8 ,9 12,5
25
16 8 7.5 14 2 10 4 6
O,S
) ) I MS 2n6 XR 2,8

)! 10 10 l 11 ,l 16 2,7 22 .4 25,6 24 9,6 6.4 17,0 1,6 l ,Sl 20 10 9,5 J7 :?.5 12 5 7 ) ,5 l 0.6 I l,s I Ml O 2 ,5n6 x 12 2.s x 12

~5 12 1 u.s I 20
)
IS 6
- - 9 ,_ -
4 4 ~112 3n6 x 16
)Xl6
I
"~~ -
2l 2 l,'12 12 16 1;.5 2.S 19 7 11 ,5 5
40 Il 13,7 :?O ) ,4 28 );! )O 12 8 ~
,_
- I 2
5 Ml6 3n6 X 18
_,...

I~
w 1~.s

- - St•
20
I
32
4 ~
9 14,5
-
6
2
6.S !>UO
4 n6 )( 22 ,_
4 )(20

111.2 25 4,2 lS 40 37,'> IS 10 27,, 2,"i 2,1

I=
25 22,5 38 10 15.S I ,_
7
,__ 2 I•
7,5 MM
-
4 x25
16 16 5
'IO
f!l
-
olO 15.5 35 l 19 7 9 11 .s s
,_ 25
l -
5 Ml6 3n6 ;. 22.1 3 20
l!O 18.S

Cr l 20 6 U .7 Jl ,S 5,) 44 ,1
11!)
SS

70 l~.5
35

40
- 4
22 , 9 12 14,S 6 JS

ł5
J .3
6.5 ~UO

~\24
4n6 X25 4 X25

20 - - - ~·
-
26
I
10 14 IS.5 7
I , 7,5 1 4n6 . 30 4 <l?

oo 24 H 4
l!U J~ li ZH.2 10 (1,7 llll
"' "' ' llo ~„litów 'll~kowych.
' 11„ L •lku\\ :t karbami. Tultranc ja H9 obo\\IQ•Uit dla kołków o •r~dnica,h Jo 3 mm, lolcrancju Hl I dla l«>lkuw

" 11•wuuar IJ 10• in t11 ltyt <J Jlll• <l"'Y

1
„ u M m 1" 1 ,Jmlu •• ,..,.ł l
,O.b1ulal ~111 I' lol wt I n• I h•n - •nt, l i '
'a i t 11Mn llQ" f il hma I \lo."U • uf" n•
 Tablica 12-113. Stopki wahliwe n asadzane kuliste
T;ablica 12-11 1 Stopki Wllhlh'" "pu~1.nane
mm
Sn.ba
we tabl. K oł ek
-
D we 1abl.
" d uuu c h I t 12-41
lub 12-28
,_
12 6,4 2 l 12 s 6
12-łł

M8
---
C2 IO
-
16 7,S 2,S l.S 14 5,S 7 M.to C2.S x 12
20 9,5 3 4 17 6 9 Ml? C3 <16
s o
25
Ma1CTiał
12,S
- sui 45 .
3 22 7,5 11,S M16 20
-
W)kon.ank - han-anc do HRC • 35 . 40.

Tablica 1 2-ll ł. Dociski sprężynowe

mm
I
Stopka
I GnW:dJ

„
n d tł,

--
tł, H h OR l
I tł,
Srub~ "i'I ubi
I l·):"
·-
-20-
)2
12
16
7,,
9,S
IO
14
l.?
18
7,5
li
12
Ul
3 1.5 -.
18
:!~
M6 •~<>
,\\8 !>" ~s
mm
50 20 12,S 18 25 14 28
I
4
I ~ H ,\\IO „ l~
~

r- I --- ---
I
Spręzyna Zawl~"11•
I
I
Mncrial - •tal 45. \\')konanie -
O:noacn1c: PLMk n.
han11„anc, ""„,.s..;,: 38-45 HRC. cttm1or.c. "
H R (1
I
A
I B H
I "· ()

II c 1
'· R
I
r
I
wg 1abl.
12-25
r---
we ubi
12- 1)1

I I
IO 44 54 12 5 li 60 22 li 38 9 >< 37 2 X 14

Tablica 12-112. Stopki dociskom: pł~kie

16
::o
Matcru I: -
I 55
6ł
70
84
I
korpus J -
n
n I
8.5
6.5
li
idJwo ZI 2S, uzptm 1 -
12
8 IS
17
75
8S
st.al 45.
)O
~ l 16
20 I J SO
60
15 x 47
19 " 6S
I
2.S Y. 20
3.2 x 28

I s.- ft(V) Tablica 1!-115. Zarzutk i pionowe

mm
LT IJ H •·••u I c J,"„ I ,-
63
BO I
16 12
I 8
I I 6 s ~ 14 I 1,6

f - 45" f/(vJ so I 20 16 10 8 6 18 ~

fi>+- -~-i:J
100

mm
100 2S 20 12 10 8
t-
21 -„
12S
„
. -c--
-
~
----L- 125
160
- -40
30 24 14 l2 10 26

-
,łi'/~ lii 160 32 19 16 14 34 6

~ --
200 ,_
M:=
_,_ - - Ę:J
200 4S 40 :n 18 18 ~ 6

~SO
s
48
I 27 22
I
20 SO IO

Ma1crial - stal 45.

W)'ltonam<' ulcpuonc da I/RC 2'5 )('I, •Umtont
 11.13. Korpusy
Tablica 12- 116. Za.rzutki poziome jednostronne
Tablica 12-117. Taroe zabierakowe do mocowania uchwytów specjałnyc.-b
na łokarkacb z końc6wk~ wrzeciona 105 ze stożkiem 7:%4

mm A

--+--=~---___.. ~~
I I
I) I.
I I '·
I
I
8
ł
H I "
I
D,
I ,
I I
I
"
I
40
50
S4
64
J2
12
I 12
I:?
M'ł 16 8 6 ,S J,? z

II
61 79 14 1-ł
80 94 14 1-ł

I 15'

MIO
6)
lłO
79
9"' lO
I~
16
16
16 a i I „.?
'l,5 :!
100 116 16
'
I
16

Ml:?
80
1.00
100
120 25
20
::n
I 20
:?Q 12 Jl S,S 3
12S 14S 2:0 ?O

·- I
100 125 25 :?S
.M l6 125 J~O )2 25 1i 16 I) 6.5 4
160 18~ 25 2S

125
160
157
192 I 32
32
32
32 I ~o
20
e.~
'
mm
M20 200 2)2 40 ).! 40 2S 17
'·
250 282

I 32 40 :?~

-
1
6 Wymluy o«wor6w do mocow&Di.a uchwy16w specjalnych I r oznilcucunleo
tych OIWOł'ÓW WC tabl . 12-119.
Materiał- nat 45. ---ł----ł----l Ma1crW - pdlfabeybt wa tabJ. 12-1.20.
Wykonanie - ulcptwnc cieplnie, "urJ.,U :S )(I HRC , ucrnlonc
Omaczcni.c: PLRu D X l •• 8 W1~c - ocwór dla włlJadki ccntrul4ctj i~ aoton pnctoczone
, ,,., oteduu.ia tarczy na wncdonie tobrb, bórtj ma ona byt el&lym ~
afcnkm.
6

• '
Tablica 12-lJS. Tarcze zabierak.Ol\Te do mocowania uchwytów specjalnych na tokarkach z koncówkami kołnierzowymi wrzecion

A ~ /11/J( 12--19

br-

mm
D, , „„
' D w•> d,
d,
:1:;0,2
d.
-o,01i
D, v. D, D,
I o, 11 1.
'· '· I
1m·11
r
I •

6) 1'"8
92 92
108
10,6
82,6 Sl,S
53,975
6),513 14,6 40 M4 11 16 24 4
10 5 8 I-
- 10., I 6 3 O,OlS
133 133 104,8 82,563 16,2 12 6,5
165 165 1'3,• 106.375 19,•
-- 13 19 13 6 6 1 i 13
210 2lo) 171,-ł
9S
139,7!9 2~,2
eo M6
17 25
32 6
14 i-s-jl7 IQ
• 0,025

~.:a, cbd1CM łred.olq leao l<"lnlrru.

o t:~.J:, D ••
~ ~ s„::;;jalnych I rozm.!ca:acnie tych o:wor~w wg ub!. 12-119.
::.a:~~ u.~
~=1=1 ~ P=U"~ "" dunlu urczy n.a wne.:IOJ\lc tolt.At!r.i, kt,roj mQ ona być ttlllyro wypo~aictnlom.

- „
~ ?J
c
a
 Tablica 12-125. Widełki
Tablica 11-123. Zaciski mimośrodowe hakowe
mm
!/(..;) 1
'""' ' dcom
l D
" I,
I '· "· I /1 r

14
8 s 22
20 5 l4 22 M8 2 l,S o,s

16
li(vJ 10 6
25
25 6 16 25 MlO 3
I 1,5 0,5

1-<5' A-A 20
12 8 3()
32 6 20 30 Ml2 3 2 0,5

25
H 10
38
36 8 2S 38 Ml6 4 2 o,s

19
- J4
32
45 10 32 50 M20 s 3 1
SO ,
mm

R I0~2) \ (h~l) \ ••
d
(H9)
I
(H7)
tl, d''
"
(Hll}
tl> I
'· '· I '·s ••
8
I ••
23
r,
(a 22 18
36
56
SS 12 36 56 M.2-4 6 3 1
6 SO 20 16
16 6 10 3 28 8
16 1,6 8
10 20 8 12 3 8 60 'l5 18
24
6
7
10
12 35 Ili - - --
20 2 4 10 7.5 JO Miltcri21 - stal 45.
2,5 12 24 10 16
3S 24 8 14 4S u Wykonanie - uląinonc ciq,lnie, twardość 30-'-35 HRC •
2S 4 14 90
.28 12 16 16 SS 14 0%nac:unic: PL.Rg , x I. · • aaruone.
32 3,2 l4
20 5 16 110 .w 30 10
I
16 32 14
40 4
•1 Oiwór o średnicy d. wiercony pn;y moni.tu, po włożeniu ręko;dd.
M!ltcriał - stal l S. Tablica 12-126. Ucha wkręcane
Wykonanie - nawęalanc i bartoWllllC, Otv>WY o irednicach da i d 1 mi(klr.ic.
mm
Oznaacnic: PLMc R.
- -
.J4•Ut I 1110 111 d, D 1, h r

Tablica. 12-124. Zapadki 14

8 5 MB 14 14 3 0,5
22

16
--
JO 6 MIO 18 Hi 3 o,s
r-S _, fll!i• 25
I --
~:vJ 1
12
20
30
l
I
8 Mll 20
I 20 4 o,s
--
25 o,s
14
I 38
10 M16 25
I
25 5

--
32
19
I I SO
14 M20
- -
32
I I
32 6 I

--
1-:- I
f -.

mm 22
I I
36
56
18 IMl• 40 8
_:__
I

Motcnnł - otaf 4S,

rlti•lnl~. l'I flit<.:,
'"'''''"~
Wyli ...11.11nic - ul<p<11HtP IO
~Zttł lł11't~

lJin• """I 11 IU 1
, I
=-
~
 Tablica 12·121. Gniazda gwintowane wkręcane
mm Tablica 12-129. Swormle z małym łbem walcowym

I
I" I tl, tł, s '~·

1-»:- -,~
I
\ " \ I

I 16 1': 19,6
16 4 Ml6 X l.S
.WI 22 : s.4
4 ~UO X l .5 21
~~IO 20

1 :1 '!2 '!S,4
20 5 MlO X l ,S
Ml2 :'I )1,2
6 M24 X2 25
Ml6 25 36 41,6
8 MJO Xl 34
M20 32 "7,l
MJ6 X 2 39 41
8

l ł
M24 36
a•60°: d0pusrc1a S1~ a-45° a 1V1Jmiar ob/itztniowy
/3•30° i dopuszua si~ p•45° 11 -palrz tab„ !l-141

Materiał - 11al 45.

Wyltonanic - ulepszone cicpłnic,
iw•rdoic 2S -.- JO HRC, .itrmunt mm
Omaczcnic: Pl.Re tl.
tł •Ut 5 6 8 IO Il ( 14) . 16 18 20
·-

D li 9 12 14 17 19 21 23 26
•z 1.5
o.s
l.S
o,s
2
I
:
I
:l
1.5
J
l,S
J
l.S
)
l,S
4
2
r 0.5 o,s o.s 0,6 0,8 I 1 I I
Tablica 12-128. Gniazda gwintowane wtłaczane J, l ,l 1.6 2 2,'S J,2 3.2 4 4 4
mm -
-~ ij(vJ
4 du"łl
I. .li
'· run
r•
ot.I

do

Za lttth ..-ll ubL

12-1)1
40
8

1.2 )C 10 I
I
IO

50

1,6 )C 12
·-
...
65

~ 14
16

80

z,s 16
111

100

l,2 :o
20

100

J,2 x 2l
.......
22

100

4 25
25

100

4 28
28

100

4 XJ2

3
I I
:u 4 10,S
'.(., M'3 20 16
l? 4 /..., : :,5 l,'1 4 s s 6 7 7
?5 4
MIO
M12
24
u
18
?O 23 s n • ,
Ml6 31 2S )i 6 16,S s
)2 4l li '!O,, b " Olui;:dci ulc=nc
.\UO 40
.... 22 ~ 6 onnalne d!t:goOo /; 8. 10, 12, 1-ł, 16, 18, 20, 22, 2S, 211, lO, JS, 40, 45, 50, SS. 60. 65, 70, 75, 80, {85}, 90, (95)
~u•1
36 47 B
I 100 mm.
WOUnk, r„Óf'l":b łr~l.:( lob dlUaoK Ultto „
Da•tUy, 14 1\14' ulccan4'.
M•tt.tW - 5'3l 10, ~ M058 lub M6l.
01n!Klm1e: s•.-c•nrue bez otworkow - d x l PN-63 'M-8J002, av.onnic z otworbmi - tł x/ 1. P1'-63, M·83002.
M~l"ll~I - 1111 " '· • :>li lllU
Wyk ·n•nir - ul•ruon~ clc1•lni~. 1v„rJ°'~ :t
0411• 1rnlt: l'I RJ tl
 Tablica 12-130. Listwy zabe:zpiecnJlłCC do uchwytów wiertarskich

Ta blica 12-132. Ucha wsta\\iane i wkręcan e

mm
I I I
/t

14
"·
18 12
o I>

S6
I
c

2S
22
I
.Ma1uial -
28

uaJ St6•
16 63 36

Wykonacie - acm.lone.

T a blica 12-131. Zawleczki

~trt ~c ~ (
,___ mm

mm I L R
"· '· I,
I '· 1
I
I I '·
/,
'·
'· I ' D
'· '· od
r•
do s-ad
••••
do
••• s 56 llJ li
M~ I l ,S 1:? 56
I l 1,8 I 40 IS

I
IO 60 llS JO
„ '·'
MIO 2 IS 57 1, 6 2.2 40 20
1,2
1,6
2
I4
I ,li
-0.1
2
2.8
3,6
- 0,')

-0,4
3
),2
4
:?.S - 1,2
8
li
10
2S

40
z
4
'l.S
7
1
•
4
~

•
!I

•li
12
I 70 117 12 Mil ) IS 58 2 2,S
I 49 20
-
2,S
l,2
2.l
l.9
46
'1,8
-0,6
-0.1
:'I
6 ,4
u
li
SO
fłl
•
li
Il
14
I
9 I "
I - ual St3S
nir - malo••ane po montnu ,
- 0,'2 cnie: Pl.Py Ad I, PLPy 8 dxł, Pl.Py Ci/X I,

"
~
J,7
4,f)
7,4
9 •.:
O,ll
- 1..:
li
IO
RO I)
1'1 " -- - - .
 ,....„ ?H
o il~!!>:::=
9~
~llł~a~ bi",?.. "'I:B
n '12." oo ;i.~
§S"'~!;,
!,.. -i„ o
i;·'<~··~ ~
~.
„ „. „::: i!!.~ · ?f
>irI-e:"
,.... ~ o o ~ "'i ~
„
;roc::x .oll: .G ...
CT~ CT::~„
g~e_"'g.~ ~
)>. „
~

.._. ~ r >-· "' s:

~.!?.: .. ~::§
z~ „ "'!,.... „ :::~
.....
or-"'
~ ~i ~
„
;·
"' -„ „„eo
!, .... oo::: Io"'
„ i:: -;,, X $" ~·
~~~ N
.... r :;- E:: ... "'w~'"
~s-..,. s„o
' :I!
oo!: i"' n B
el :I!"
~i!:"'
Olt oo
~::.all~ •X
- f„
;;fil§',....~
CT "' Q' f;.j ,..
... ijelin
-"' ...
.... ........
..............
'° .... "' :i:
ot
o
~
z"t!. :I!o'!!~
'11
„.
„o'° oo „ ... °' s <:t. Q> e...,
~i!:~ „. ... o
,.. s E:
~ ~.~: ~ 0.7max 1'I'
~1~~~ CT „. „
„ "" Q\ .Y'
VI
Ul
t~ VI O' ~
o
,....!=~~~~
a "' ~
et
"' n o

~i!,fi
~G°.·g.
l I I
"""'
"'u. ..
i:J lf I+
~1;
- .:;:
n
i....
~!~feu
.... e.oet
~
.
'< "' ......
a~
I I I l:i .......
.... o !:<
~
et
~a~·
I " a.
.Ił
'< -
- >„
'11 „ oo oo ;..a !f-.
I I I
~ "'li "'
i~i
a
~
t: ;. = c..a
l• • o - c.,

Tablica 12-134. Kliny wpuszczane [ wpusty pryzmatyczne

Kliny Wpull!I średniu Wpun lub klin Wałek i pia•r•

.·,;1~..ot'(J A A-A Odmiana A Odmiaf)(18
wlllka J 1>
, _, D, , ,,., t,., ,,

.l ~-
"•••) D,
r- ·wA1
h'' '• d,

J~ !. ~n•dT do od I do '
I~
I. )
.I 6 8 2 2 6 20 1.2 . O,S

~€f :;r;
OdmioM C Odmia/JO D 8 IO 3 3 6 )(i 0,16"·" 1.8 o,9 1,4 0,16• •.••

Odmiana 8 uP ELF 10 12 4

s
4 8 4S 2,5
.o
ł- 1,2 +
0,1
1,8

~-
F 12 17 IO S6 3 1,7 2,3
...l E ---• j~
r ~ ~
t 17 22 6 6 14 70 o,2S'+t,1 a 3,5 2,2 2,8 0,25.,,,,

4 Odmiana N 22 30 8 7 18 90 4 - 2,4 -· 3,3

Łi. 3,4 s,s 2,4 M3
B
3.
.,:>
<1 " 30 38 IO 8 22 110 s 2,4 3,3
•b h ..,,
38 44 12 8 28 140 4,5 8 3.4 5 2,4· 3,3 M4
I
44 SO 14 9 36 160 0,4 •·•· 1
5,S 9,S 4 ,2
s.s 2,9 3,8 0,4-o, u
MS
4 • •
.1 SO S8 16 IO 45 180 6 3,4 4,3
,_ 58 65 18 li 50 200 7 + 3,4 4,4
.... ~ - $>
....
-- -- -- - -- - - - 6.6 I l 4,8 M6
65 75 20 12 56 220 7,5 3,9 4,9
75 SS' 22 14 63 2SO 9. 4,4 S,4
85 95 25 14 70 280 0,6 1 0,ł 9 14 6 9 4,4 5,4 0,6_,, , MB
i A 95 110 28 80 320 10 ),4 6,4
~
16
Il 16,5 7 MIO
UO 130 32 18 90 360 li I 6,4 7,4
'
• Nie ~ot;=y końcowych stoikowych ciopów wnlków. W przypadkach niewielkich przenoszonych mQmcntów m(>~a stosować kliny i wpusty o przekrojach mni<ojszych nit podano
- tR:t?.icy.
912 ""U)'t.ó.Jcb klinów orai:. dla wpustów o pt~roiacb 8 X 7 mm lub większych - tolerancja hl I, dla wpustów o przei:rojach mniejs2y~h - rolerancja h9,
111 ~ trćkacb stopniowych o aeno stopniowanych średnicach glebokości rowków mogą być inne.
 Tablica 12-135. Pierścienie usxczeloiające o pnekroju kołowym Tablica 12-llS (cd.)

I
D, D, D, D,

ł
~
"' ,_..J~~~~- D, Piericień
D xd
Unaclnimie D, lJsuzclnicnic

~ s R I s R
~
1~-------+---------!--~

„ HS 26,2 x 3 27 26,7 HS 59,2 i<. S,7 60,3 59,S

~ H8 (63 x J) 65,l
32 HS (27,.3x2,4) 28 27,8
'
rĄ· C7 32,2c)( 3 37 37,3
70
f7 69,2 >< 5,7 79,9 SO,)
I (7 (70 3) 74,9

H8 28,2x3 29 28,7
.mm ( 34)
n 34,2 x 3 ]9 39,3 H8 62,2 x 5,7 65,3 64,S
D, D, D, ·o, (75)
H'I 70 x 3 70,1
H8 30,2 3 ~
n 75 X5 83.3
Pmicin\ 31 30,7 75 XJ 79,9
Unadnieni~ C7
v, J> x d D, n 36,2 )!( 3 41 41 ,3

S'' R'' ~„,

R'' $ '1 R'• S'' R'I
JZ,2X J H8 69,2 x 5,7 70,3 69,8

I (]<;) RB 3) 32,7
U,3 2,4 12 11 .8 f7 38,2 > 3 4J,J HS (7Sx.3) 75,1
) C7 J,) X2,4 7 7,3 16 Hf78 80
20 C7 79,2 x 5,7 89.7 90,l
·4 .3 x 2.4 8 8,3 ló,3 2,ł
4 f7 f7 (80 X l ) 84,9

f7 s2 8,3 8,5 - I H-;- UJ v. 2,4 n 12,8

H8
f7
35 )4,7

f7 (5,3 2,4) 9 9,3 ~~ J7,3 x 2.4 21

HB 75 s 76,7
HB 80 3 80,l
9,3 9,5 m D,3 x 2,4 14 l),8 (421 Il!! 36,2 . 3 37 36,7 <SS)
(7 6 i< 2 18 f7 85 <5 93,3
(6,J x 2,4 ) 10 10,:J n 18,3 x 2,4 22 2l.2 89,9
f7 C7 95 ,., 3
45 H-1 39,7
7,J x l.<I Il 11,2 HS 14,3 X 2,4 tl 14.8
('1) (7 r7 SO 50,3
(19) f7 19,2 X ) :?4 HS 79,2 X S,7 80,.3 79, 8

~1
2)
HS 3 ,J X 2,4 4 3,7 19,3 > 2.4 HS 8S X 3 8S,I
41.2 J 42,7 90
li (7 (8X 2) 11.l l1 5 ( 48) C7 89,l XS,7 99,7 100,3
12 12,2 IS,8 48,2 l Sl 53,) f7 {90 X J) 94,9
f7 8,) )( 2,4 HS 15,.3 ... 2,4 1 16
20 f7 21),2.X 3 25
24
Jl8 4.3'< 2,4 5 4,7 n {20,3 x 2.4) fł8 44,2 >< 3 45
S,5 S6,7
(9) 118 5 2 5,7 50 f7 49,2 Y5,7 59,8 60,3
13 13,2 16,) v 2, 4 17 16,11 90,1
(7 913 < 2,4 (21) H8 (7 (50,Z x 3) SS 55,3 (95)
C7 21.J x 2,4

li.I
Jl8
H8
f7
(5,3 >( 2,4)
6 '' 2
(IOx2)
6
6,7
5,7
6,5
l3.3 13,5
22 H8
f7
l 17,3>. 2,4
22, 2 3
Ul 17,11
27 71 'ł (Sl,
HS
f7
!7
48,2x 3
52,2 x S,7
52;2 3
48,l 47, 7
62,7
57,9
6),3
HB 89,2 X 5,7 90,3 S9,8
14.2
" l~,7 I 11~.)
C7 10,J ,,. 2,4 HS (95 X J) 9S,2
H8 19,3 ~ 2,4 20 10,11 100 (7 99,2 X5,7
(24 1
1111 6,3 x 2,4 7 6,8 t1 24 x3 HB S0..2 x 3 51,1 50,7 f7 (100 x 3) l<>i,9
(11) IS 15,2
17 ll,J x 2,4 56 f7 SS,2 x 5.7 65,7 66,J
HB lQ,,2 X 3 21
R8 fZ0,3 x 2,41 20
n (56.,2 x 3) 60,9 61,.2
HB 95 x S 96,7
1llł 7,3 x 2,4 8 7.8 25
8,5 f7 25,2 X 3 (105) HS 100 x J 100,1
Il~ (8 X2) 8.7
f7 (2S.~ x2,4 HS 49,2 x 5,7 S0,3 49,8 (7 105 X S 113,3
(7 12,J X2,4 16 16,2
HS 5Z,:? x 3 55,1 54,7
Jlłł 20,2 )( ) (60
(7 59,2 X5,7 69,7 70,J
(U)
us 8.3 >< 2,4 9 8,8 (26) HB (21,}X2,4 f7 60 x 3 64,9
HS 99,2 S,7 U~,3 1 99,8
17 17,2 110 119,7 120,3
(1 13,3 X2,4 n 26,2 x > n 109,?xS,7

14
1111
118
f7
9,) X 2.4
(l0 X2)
l4 ,)X2,4
10
10,7
9,8
10,S
Ul 11.2
28

(:łO)
H!I
f7

li
11
2l,2 x J
~,2KJ

%3.2
JS~
I
2,4
HS
RB
n
r7
S2.,2 x 5,7
(56,2 i<. 3)
62,2xs,1
, H 3)
51.l
S8,l
52.8
57,7
72,7
67,9
73,l
(120)
HS
(7
109,2x5,7
120X5
110,3 109.S
.~~ I -
11!1 l (l,1 K 2,4 IO.A H8 114,2 X 5,7 115,3 114,8
(15)
n ,,,,)(2.,• t•,2 n :1a.1
~6,11
125 f7 12'1,2X5,7 134,7 1)5,2

12lbi; 5 121,7
I V,7 lł(l,2
12'1, '·'
 Tablica 12-135 (cd .) Tablica. 12·136. Pierścienie uszczelniające o przekroju rowkowym

IJ>icrścict\ h

,_
D xd
s D~;ah~' R'- -D-;- ,-~Pi-·~_·x~-dl-T--s--4~-~-~_J_~·;_i_J•~-·~R~
H8 129~ x5,7 130,3 129,8 H8 189,2 ' 5,7 190,4 , 189,8
110 200
(7 ll9,2 xS,7

-
149,7 150,2 f7 199,2 :>< 5,7 - - 209,6 210,2

H8 139.ZxS.7 140,l 139".8 as 199,2;. 5,7 200,4

(l~O) 199,8
!7 149,Z XŚ,7 160,2 (210)
159,7 f7 209,Z x S,7 219,6 220.z
H8 149.2 JC S.7 150,J 149.8 H8 209,2 ... 5,7 210.4 209,8
160 220
fl 159,2 xs,1 169,7 170,2 (7 220 x S
mm
010>
H8
I 11 IS9_2 · 5,7
169;2 X5,7
16<>,3 1S9,8
179,7 180,2
(240) i:: I 230 •S
240 ~ 5
231,8
248.2
d
D · D,
~ D, I I °' I '· I I
h d, d, -d-+-ln_:_~_:=~1_h~'-~~I_'_·~'-~I~
l - 19~,2 I!
11---'-- -JI
20 22.S 6 S6 80 15 83,S 56 52,5 56
H8 ( 230 X 10) 23"3 lO l - -25---1--10-1--2-7-.S-I JO 7 •5 IO 60 (80) 12 (tl3) 60 (S7)
169,2 >..S.7 170,3 169,8 60'
240 x S 241,8
179,2 x 5,7 - - 189.7 2SO J (2SOx IO) 267 2:2 6 24,5
12 1- - - - - 1- -1-..;:_1 l2 9,S u 63
80 12 83
- 63
60
, _ ___,___ _
63
250..cs 25!1 ,Z 2lt 10 30,5 85 15 88,5 S91 5 (63}

2~.21---=- r=-1
179,2" 5,7 180,4 2S s 27,5 lł 90 12 9J 67
1s11.2 xs .1 I _ 179,8 1 -
- 199.6 14 i - - -30 10 32.S l4 U,S (14) 70 100 18 104 70 ~ 7o
1-- +-----·1-- - - - - - - - '--- .__ ~ -- - -
0 ''1'" :i:c1.:1lnc <'dchylki órc.!nic I), 1 D, w ulcżnoki od śrtdnicv
, D pi·-"-'-'•
~ ·~~-
, •
u.na:.ru•iqc~go "')'n11t1~
16 ,__
:?8
_l2-
- - l- -30--- 1--8-l·-32
-'-.S-
-
8
10
30.5
34.S 16 n.s 16
(18)
I so
100
uo
110
18
12

12
103
n•
113
so
77
'----U-
87
so
90
Odchylki średnic, mm

-i I=---=-D'-
Odd:ylki >rcJci.:, mm ~i---34---l --10- 36,5 ~ J-5.5 - ~ 120 18 m ~'--só !90J

I : :: ::
Średnice D, Średni« _I :>2 s 34,s 125 15 1211 96 100
D
Unndnknic D -
Cttttdnic:oic
'• ::O 1 - - -
36--- 1--10- 3S.S 20 17,S 20 100 130 18 l34 100 96 ( 100)

-;: ~-R -;~-s-+_R__ll--~--+-s--!-_.:_R~+-=-~ I-.:'. : +, ~ --;;-:.:;- '.' :~~ ~ :~ 'T.F,

I _ t0,08 + O,()ł 32
-0,13"
-0, 16' -0,08 " ~
36
l - - -40
- - - l ·-1-0..;.
s 38.S
ł?,S l5 '22,S
--
25 l
uu
140
160
170
18'('i:64) I 30 0261 liO
18 174 140 136
1

( l-IUl
- 40 a 42,5 - 25.s I lSo 180 1s ( 184) tso - (146) nu
7
-o.os I -o.<M
0,1 : o.os 34-50 - 0.16 - 0,0ll 2!I 1 - -
45- -1--10
- I .a- 28 25 2S
11
- 160 190 22 194 I~ JS°6 {16<JJ
8-10 -0,1 -.-o.os 53-J:ZO -0,2 -0,1 - 30 , Io '(48) - ""170
-30 :zoo 22 l7o "'i7il'
=~::1 / =~::
I l-t8 (204) (166)
~ 0,1) + 0,061 12S-180 -o 25 -o.n (4S) _ _ ....__ 30 (27) '- --- - -
19-30 r 0,13 + 0,061 190-250 - 0,32 -0,16 (50) u ('3) - - --- 1 - 180 210 22 214 180 176 (lll(I)
1- 45 ~o ~ ~ ~ 220 22 (22ł) 190 (186) 190

'' 011 picdcicni o średnicy r/

32
-s; 12 55
32 29 - lOO 230 22 2J.ł 20() 11)6

5
I) 01> picr$cicru 0 • rcJt1icy d
2.4 mm.
) mm. -=-1- ~- _1_0_ -S3- - 210 240 22 "4_) '2Ti) (206)
(2_ (iiOj
1 ;>U12 - s9 "
36 :n 36 "22c>1 250 :n z5s zi()'-2JS 220
-, 56 10 59 --.o- "23o ~-- 22 -_- - ~ (ii'(i"
-- ---

1~ 60 12 63- ~~ (40)"24o 270 22 (275) -w,~>-=-=-=

60 IO 63 (45) 250 280 2:? 285 2SO 245 21U

Id I 2,ł 3 s S,7 111

-
45
I- 63 1l66
10
- -
4S
66
„2 --::5
_,_____
26o 300 28 (305) 260'(i55)'(i;;;J
1-=-- ' -
280
:.. 1---·„
:JlS 2-S 3'W 280 27~ 2811
50,~
70 12' n- SO 47 SO 3oO 340 28 )OO"l~IE
(l46)
'56 173 ST 53 56 3is llił )61 J'i'r m- J l "
1

:
l l 2 2,-S 3,2 3,Z

·-
~

c~
1---"=
"
n
t~lt1 ••
/U 1 10
W'\ 11 bt ~
3ss
„ 11t.llcyWYtt111rqw d, lub J,. a>f•l l<l~kh, w l<t~t}"th W)'llH•UJ~ W)'1111•1Y w n~.....„.„.
11 111 u111t li ,/ l':-1 111 M ·71n91 I il • ~I w •yn11ttya11y(h, 1m•111a ..,,,. ''" 11u dn1111I• f"·I~· 1\ O ro hu l'<>łl'""'" ••
~ w') w \ltJllll•n •01 h ;loull li) h 1 1nna11Mlf 11yrh
i
- -- - -
 Tablica H-137. Pierścienle uszczelniające o przekroju U i V
Tablica 1%-138. PlerśdeDfe podporowe i dooiskowc do pierścieni uszczelnia,S~ych
o pn:ekroju U I 'Y
Do pierścieni o przekroju U

mm

~I •
J 6
" D d
" D d
" J)
--6--
4 4 20 6 32 ----d,-
!
48" 7,S 63

' 3,S 12 - --- -

80 JO JOii
mm
6 s 16
~
22
'
6
32
36 SO 7,5 6S 90 IO 110 Pierścienic podporowe 1Warde PIC!icicnic podporowe miękkie
s
- JO

I~ -
8 18 70 100 12,S I ,
-- -- 7,S 40 1.S 70 HO 15
IO JO 45 SO
'
7,5
---
M
25 -
28 6
-- - JO 75
---
125 15
3,5 4<>+2,1 4 1>+4,9 6 4 1,4 I 2 O,l 1,S 1,1 d 1>+1 0,7 2
li
12
s
s
21'>
22
32 7,5
„ , ,.
47'1 60
10
IO
76''
80
135 1>
HO
12,S
12,S
4 .1+ 2,4 d+S,6 1 6.S 4,S 1,6 2 2 0.2 1,7 1,3 d+2.3 0,8 2

:!'' j „,
3311 7.5 SO 63 10 5 d+3,2 7,5 S5 2,S 4 0,3 1 z.s 1,7 d+2,S 1 2
li 6 36 IO 56 65"
8J ll 150'1 n '+6,8 2 1,8
lf> 6 7,5 80 160 1,2 2
40 7,5 55 70
12,S 6 dH,8 tl+l.2 2 8.S 6.S 2.2 2,S 4 0,4 1.S 3 2,1 d+3
18 6 IO 90 17011
30" 7, 5 60 75 12,5 100 180
IS 1,S d+4,1 d+IO;J 2 9.S 7,S 2,ł J 4 o.s 1,5 3,7 2,6 d+3,8 1,5 2
20
10 d+6,8 d + 13.Z 3 12,5 9,S 3,2 3,S 6 O,S 2 5 3,5 J+s 2 4
'' S1oso-..-af tylko przy usi.:uJniAniu eh . .
11
Srotować tyl~.0 przy uuculnian!u ru~m na llOWIC:U:bm o lTcdnicy D. 1.2.S 4+8,3 4+16,7 3 u.s lł,S 4,2 4,5 6 1 3 6,2 4,4 d+6,3 2,5 6
ru 'ID na ~hn.i o s:-cdnicy cL
15 d~lO 4 , 20 3 18 Il S 4.S 6 1,S 3 7.S 5,2 d-1.S 3 6
Sttr.•koóć b
I 3,S 4 s 6 7,5 IO 12,5 IS
N d..-13,2 .!+ 26,8 4 22 17 6,11 s.s 6 2 4 10 7 d•lO 4 8

" ł - SleRlkaić ~ U WV tabL 12.-137.

lt " ;; - Uczba OłWor6w o ł.-ałniq 4 1 (r6-irnoaUernic rcmnicnc:zonrch).
3,S 4

III
' 6 7,, .a, - liczba rowków o &I~ h, (r6•'1\omkmie ro:micszaooych).

"·"·•
•1
2,1 JO 12,5
„

I
2,8 3.5 4,2 ,,) Sr:ednlec D i tł picdcicni pedpX09>;-cb •\ odpowicdiUo równe L~ D I d pieńdmi ~i~
1,7 7 8,8
2 2,5 3 Ił o i=molu u
("'X tabl. l:?-137). do bl.tyda podpicranla mal• ··~ć.
d 3,9 s
,
~
1,4
0,2
1,6
0,4
2
0,6
2,'ł 3 4 '"'
5 6
I
•
Picricia~ n.·nde (z rrcnradunlen u-;.-nęuzn)'IB - Z lub •cwnętnnym - v;') q Wj'kac}'Wlllc i mna.li lob inn~'C.b
0,4 0,6 O,!I
0,8
0,9
I
1,1
1.3
1,s
1.6
l,Q „
111
odpowiodnlch muerblów, ~c m.i~kkic - "& clutommw.
Pmkbdt ubcd;)wy p!cricieni:

,... P1crkmt1c 0 rnCItrO!U

• V

" S,l
'·' 5,9

I
~. 6 ,7 8 10,2
2,J 2,5 3,1

1
~. J,7 4,5 6,1
~·8
"
O,'!
4
o,s
4
O,S
4,!J 5 6
I •
~ 0,8
0,4 0,5
I 1,2
0,5
0,5
1,5
0,5
l
o,s

0,!J
0,7
2,S
ó,6
,0,'1

0,1
u·rł,atnłe-
 Tablica 1:?-1811 (r.11 )
Do pi erścieni o przl'kroju V

A'trl:ltd~
....------of!„---
- -4 - -
• . •d ęiY gumowych
Tablica l Z-139. Koncowk1 o w

- -- tl, ---- ~z ~
-----d,---
------q:,--- .~-...---n-t'"~ ~:-~

mm szUflllST A ..!r 1
ćl)lf
''' R

mm
:·" o.a 10,3 e M2 4,5 2 a s

I 1- I
'·
I
~d, I..
d, •
1.2 11,6
s 9 6
4
oc!Jci-
w
D1

\ '· \
9 M3 3 z \
I
1,s 12,2

I I
I

7._f 2 13,9 10 MJ,5 6 3 10 7 2 4H.S 2,S 4+0.S 0,25 4 Gl,V•

I

Gl ,4 17
6
I
•
10
6 \
I
36 40 10

IO 2,5 16,• 11 '44 7 11 7,.5 2 4+7 2.1 4+1 0,5

'' 6

I
!2,1 ' 18,1 u M5 a u 9 2.1 4+7 2.S 4+ I 0.5 1 44 48 12

I
12
21,5 13,S M6 o.e 9,S 52
IS
:io
•
5,5 27,9 17 MS
9
li '3 16
:zo
li
15
'
4
'+7
4+11
3
3
4+1
4+1 o.s u 7 G3 SA GJ 11 l2 12,s
15,5
14,S
18
8
10
48
58 6) tł
16
10 GI 2 'r7 6S 70
GI 2A 19,S Zl ll ?O
13 G'4 )2 7l liO
l?
•1 ł - t~ ~V WS cabJ . 12-137. 15 G3.~
GI.\. łl 24 27
SS 95 zz
" • I • 1 - liczby otwoł'ów na obwodzie plcńc:laii. 21
„
GIA
Gl 14A Gl l I 50 30 )l,5 12
\
t1 ~rcd!Ucc D i 4 p!cricicnl podparOW)'Cb i dociPowyda '4 ~ r6WM Uninkom D I I I _o „ mosi.ilJ1; lub noorz)'WO an11cznc,
11t1adnlłkc'Yda o pmbo i.i V (WS tmbJ. 12-1)7), clo kt6rycb podpłcnab I dod&Unla IDI •t.d1t. ~lDYi dopUU(U ·~ innY D)<ltcrlal.
l'łakłmlc „
W7imłJWMC z IDaali lub WIJ'da odpowlcdAlch -1m&16w.
-
Msteńal - sal All, rręt cynlr.OftJ'C cldr.trohlJCINC·
np.
l'ntllaJ ubudawJ pinfdllli:
'Wfk.onaniC - ~;=~~:;:m lub Vld 4, PN-76, M-56113.
amaacnic: ZtJ d, • • •
I

.„
 Tablica 12-140, Spręiyny śrub . naciskowe
Ol\e . i naciągowe

'
o.s

o,s

mm 1,2
-
5PrWl\Y nadsl.owc
-
I -
I
I
p F I
t1 D
N I
I
d
I I I D
N

I
f

I
d
I I D p
N
I

P, -
1,6

napi~c wi:asM (w\ll~pne) Jprętyny, F - ~ obcią.tcnie spretyny, f - s:trzallr.a ugięcia jcdnCSo

o.a 2,41 0,08 3,2 37,8 0,31 8 195 0,6ł
I Sl)t~yi>Y ~~cm. $J!ręiyn
l
0,2 1,.2 li7S 0.21 0,8 5 27,4 0,88 2 12,6 142 1,81 F, P, i pNi
węa~ oajcicnn~'Ch
zwoju
'Ql:'anaki f %0Staly obliaone dla :z;wij8nycll l!S zimno 2 drutu okru\C&O ci:jgnionci;o na zimno ie
2 1,03 0,60 8 18,3 2,34 20 95,1 4,8ł .w.i gatUf\ku D65A do DSSA, o wym:yirulioki na roiciqganie od olt. 2100 M.Pa dla diut.Ow
--- --- ~ = >·
Przykład mieć spi-ętyo.a ~ 2,2 mm i D ~ 22 mm, aby
(t! - 0,2 OllD) do olt. 1400 MP9 druu}w grubuych (d = 4,S
l 3,62 0,09 3,6 46.1 0,34 8,8 Z:l ' 1. Ile zwojów c:;eynoych po<l'iona o.aculwn o Srcdnic:tcb d
0,25 1.S
2,S
2,76
1,75
0,24
0,72.
0,9 S,1
9
.32.8
22,4
I 1,00
2.S4
2,2 13,9
22
197
130 .,68
~
•Pr~oy
pod Q2Ciskicm F, - tOON ugięls si( o ot. 20 mm1
W tablicy zn11idui=Y• ie dls o podanych W)-miandi lila F = 110 N, " ugięcie f - 5,68 mm. Pod
--- --- - -- - - - ---- - - - - - -·- - · obclllicniem F , - I.OO N upęcie f, jednego aynn~i<> :z;woiu wynlttie
1,2 5,ł3 (1,12 4 56,9 0,37 10 348 1,03
0,3 1,9 3,93 0,34 1 6,3 41.S 1.10 2,5 15.7 252 2,60 5,68·100
3 2,64 0,90 10 27,9 2,83 25 159
fis • 4.,J7mm

--- - - - ____
6,51 130
- ---
1,ł 7,16 0,13 4,4 63.2 O,lS
.

li.Z
--- - -
488 1,14
"~ czego liab• (2ylll'l)'ch %Wojów

Il, ł!J 2.2 5,24 0,38 1,1 6,9 46,0 l,10 2,8 17.S 307 2.90
3,5 3,48 1,02 11 30,9 2,86 28 208 7,50
- --· --- --- i ~y przyj~ł n, .,. ł.S :z;woiu.
spręiyn• przykładu się o
1--::;
~

Przylllad 2. Pod dzislanicrn lakirl sity F, 2 l ugnie 12 mm?

1,6 8,.37 0,14 74,5 0,40 1:ł S6l l.2ł
O, ł 2,5 6,14 0,41 1,2 7,'J 54,8 1,16 3 18.9 357 3.0-l ż:tc!snc ugięcie jedneao z;woju 1pręiynY

-- • 4,37 1,14 12
- -- - - -
37,l 3,11 30 llS 7,70
-
2 14,90 0,19 5,6 101,0 0,47 7<Y7 I,,„ J, -= _E.. ... 2,61mm

I
14 4,5
n,5 3,1 11,10 0,53 1,ł 8,8 73.S 1,34 3,5 22 ~' ,IO
5 1,25 1,48 14 49,2 Zftł łl.lił I ponicwU

-· - !-
3,S8
---1- -"16 1-
.,. ~

,, ...
P.
_.. f, 1ąJ ''· .
!±
O,f>
2,4
3,8
2J,6
15,7
o,2J
0,66 J.6
6,ł
10, l
l28,0
9),,2.
0,48
1,46 •
. 10 :u~ 507 '·"" ,OQ I I
6 10,5 1,76 16 62.,6 3,115 n ••--=
- - --- --- w

Q,7 „.•
2,8

7
28,0
21,0
14.0
o.n
O.f()
2,C'l1
1.11
7,2
11,l
Ili
158.0
112,1)
?o,,
O,'rf
J,7oJ
'4,łl
.., ,. lft 1 lllJ

•n I
·~·••
I
- -- -
 Tablica 12-Ul. Zakończenia śrub i wkrętów z gwintem metrycznym Tablica ll-1-12. WYUliary wyjść i podcięć gwintów ora~ nadmiary długości gwintów
i głębokości otworów

d
Ki!n1'tc Pi:im' >we Jr:orrer s:~;.{~.1.J
!ti.~:1,AJ Sil:'fllłD~{§) tW/C} mm

~I
Gwinty ~UUIC Gwinty wcwnętn.ne

Gwint
drobno- W)·jkie
Podcięcie
' •.... '• Wyjście
Podcięcie

1WJkły
zwo;oe.. pintu
„,
pintu

I I
d fłl ft .o
go r>
max d, R A'' BH C" max
v, R,
p max
I ~

· *~
o~
1
Mł n.1 I. 2,45_l d- 1, 1 2::_ 3,8 0,35 3.5
o." „
l,?S
D+0,3 -
li d d MS ~.a 2 2,s d-1,3 o,.c I 2,4 1,6 4,2

~·- ·~ ~1
C1op wat,awy{f) o.s
Cro~ $Xm1!o.:111Y (6) c_JDps~Drłf3fH} M6
MS 1,2.5 !
} 2.S
3,2 4,4 d-2 0,6 4 S 2,S
---
2
2,5
S,2
6,7
-- --
0,6
-0,75 -
6
8

mm
MiO
Ml2
M14
l.S
1,75
3,8
4 ,3
--- --
S.2
6,1
-- ·--
I
d-2,3
d-26
0,15 4,5

-0,9- -5,3- -1--3,S- ---

--
3,S
6

-9,1-
- 3 3
--- --
7,7
0,9
-
9
--
11

_a_·_,- : - -4_ ~ j I u I 2i
M16
2
I s
I 7 d-3 1 6 8 4 4 10,3 D+o.s
-
1

--
I
_,__5_ 8 10 14 16 18 20 22 t.118
---
M20 2,S 6,3 8,7 4-3,6 J,25 1,5 10 5 s. 13 J,25 12
J ,4 2j2 2 3 4 j s 6 6 6 61 li ---
I
--- --- --- ------ ------ --- --- --- l\U:?
--- --· - - - ---- ----
3,S 4 5,5 7 8,5 10 12 Il 15 M24 3
I 7.S 10.S cl-4,4 l.S 9 12 6 6 15,2 l.S JS

1 1,2 t,S 1,8 '' o - od.kgłai.: -.itnicgo pcłnqo zwoju pintu od pewiendlni oporowej łba.
" W pnyp:;dbch uzzgdni.onych cllcs<»ci ~&"'inru może wynoslć • - 1,2SP iy = J,5P lub 4P, a S2.Ct0toSc
1,3 l.S 3 3,5 4 podciccia pinlu I= 2,5.P I f, - 2SP.
4.5 5
--- - - --- --- --- ---
6
" ~ - dla irub doltladn:,.'Cb i '1'odniodokhdoych, B - dla śrub ttnibnycb, C - .n. wkręWw z rowkiem
-- --- i wk.ręsówr z Y~(brenicm lttzJiO'IFYtn.
•• 3 3 3,5 5 5.S 7 1 o o •1 • - ~nie gwint-.ntj aęicl otworu, Imin w pnypid.kach uzaaadn.ionrcb m<lU wynosić (w =leźnośc:i
od alu!tu p ..,inni}:
. .. 2 2 2.S 3.S ł

-- --- --- --- --- --- -- '

••
.... t.2
0,6

1,6
0.7 l,'J
p
i~1~1~1-1-l~1-1._s_I
• I ~ 2.S I 2.S • I 4 4 I
ło uxgocl"' mu ml(Jzy ~iłcym i wyt'll'\lrq klit icięd~ pintu "''C'l\"llCU'Dlcgo może wynosić 90°1•• (;ła•
1,75
s 1-:]-2:5 H-
li
mam l:IO ) ~! M:lccla ntwołÓw &tub dwuatroł'lnycb ulcca się "'·ykonY""ać ró,.."llll 60"•'.~.
0,1 (l, ł 11,4 fi,, 11,6 I o.a <ilcbolo"4 .....,QI ~ ....
t I !>bi icza li( U W"Zll1'ÓW:

łl + t

"
lub I 6
'
'' il - ir«łnl a 11"1•1111
•" " •
ł „.,
I lllt ltuh I lilh\l~W Wił ; -

-•"'' •fi I "'"""' •

--
 Tablica 1!-H? (cd,)

- '.J Tablica 1%-lfł. Pogłtblmla walcowe po4 lb7 .„,._,_ i walcowe Wb i w~w - poll
>- - nakrtłki ..-.u-.m.

mm
Nedmi&l' Dla
Gwint
Skok
ll"o'lnt11
--- I
długości
c~ iruby
dlupcl sl~kołci
zwykly drobn<>· dluao'cl gwintu
"> 1ai4Cci
gwintu •rub otworów
gwintu r<>n•J
~wolnego w otworach nicpnclotOW}ch
dociskowych nakrę•~
nicprzclotQwych pod gwint Oz
J J> L I ., L, L, a,
min min min rrun
- M4 0,7 I 2.S I t,S 5 l
MS 0,8 2 3 1,5 s.s 1,2
1~

M6 I 2 4 2 li 1.$ mm
s 10,5
M8
MlO
1,25
1.s
2
2 6
2.5
3 12
1,6
2,2 o, D, ,:,
fuedmca W)'kon&nfe t mlD
t.U2 1,75 l 7 3.5 1 l:..S 2.'I »•11
I I
p1nłlL max
M14
Ml6
2 3 8 4 J5
~ '
A" B'> Clll)•> dokJ&doe łrednlo
dOk.l&dllłl
en
I DO
?.US
M20 2,5 ) 10 5 17 H
:s
4
Ił
10
-
- •
li
u
ł .6
-
-
u
ł,ł
;;
...e•c:
t,4
u
S,ł

•••
M22
M24 J 4 12 6 li
-

4
$
6
11
li
-- IO
11
6,$
li.I
-
-
u
0,ł J:ł
4.0
4,7
$,7
0.8
.:
8
·~
10 1$ o.o - 8,ł ... o.o o.o
Tablica 12-113. średnice otworów przejściowych do irub i \\ kr~lon
10
u
22
!!G
!O
!ł
J8
20
1l
14
-JO 10.G
lS
;:>

~
7,0
8,0
1l
IS
H 30 20 H H Ul 1$ I o.o 1$
Jll s:s SO 18
~
18 f.O 17 10.5 17.$
1& SO s:s SO 20 !! 19 U.6 10,$
20 40 ia u tt !4 :!l ""'i 12.fi 111.S
22 ł$ łO se 24 !li u ~ lM 23,li
tł «li łl 40 !!O !8 2$
-
~

" A -poelcblenlapod •~oQUle tb:rłrub I ukrtlld, B- podadcloqtnelby Elll.llleJuone, C-pocl walcowe

14,11 26,5

mn, lt>y •btló'or • ro1'łdłlll, D- pod W&lco„ lb:r wb a pludem addoqtn)'lll.

„ g~. to moto b)'d 111&'4J)lona uolaulmJ.e.m.
Gwint MJ M1 MS M6 Ml MB MIO Ml:.I Ml• • " ~ ZUU-wUI& pod.kladk1 •PlłłYtlt'J mlnlmala. stobo~ poglQb1nS. rd"11& sJę
1

„
au'"~ PQtlkbdkl IDm.
t~ +•· a<lde r -
Il
I dokładna
klllSn H12 J,2 4,) 5,J 6,4 7,. 11.~ IO 'J u
"
~unna P:ł-83/11412069 obeJmuJo Pllllł9bJcnl& do eąlcl sqcm)'l:b 1 pintem od U do ł8 mm.
klua tredn10J.W.I Hll 3,4 4,5 5,5
"·" 7,t> 9,1) li 14 Ili
 Tablica 12-U8. Podcięcia obróbkowe

·„~r---~~~~~----.,.--'----~-__;:_
p 0 d C ( C I a
__-ł
• cl: z1wnęłr11tt wtwnęfrzt1P

Id
·I· A - dla jedntj pncuRcci po-
,...;cndmi
A

B - dla dwóch paicujących poo

wicrzchci prostcpadłJoeh B
do siebie

- „„ „„ „„
T 1,0 t, 1i
D,

4,15
D,

ł..11
'· '·
U7 U7 0.ł a.u
8lllZ

t.87
-
S.17 t,„ li
c - dla jednej p~ pt>-
wit:rz'Chni pbllicj lub ...t-
c
1,1
I.O
t.6
s.u
4,2$
6.SO
u
~.o

8.0
Uł
•.u
UO
1,61
1,16
l,.S
1,00
t..M
ł,!O
l,ł
1,8
t.t
„.
5.0

8,0
•-"
5,!5
U!
'"°
5,84
7.30
s.a
Ul
ł,Oł
i:
n
cowcj' ł

1.16 0.70 10,0 e.ro l.07 ł,OS u 10,0 7,97 us 7.ł7

4.0
e,s
IS.50
13,!!0
12.5
IS.O
UO
li.a>
•.eo
1.118
6.05
T.M
I.li
u
li.li
to.O
10,10
ll.18
11~
l&,511
a.os
H,40
10,0 !1,20 !8.0 11.- 1,70 11.M 9,7 SJ,1 !S,90 U,118 !!li.OO llO
n - dla d..-óch pracui~ch r<>- D
•1 1U1mJ11Uo1M 'll'}'1Dl.u')' I" r. I f 1 -*- ">'Ir.on>'~ do otnllaala Mddałków llWedalll w 111'11 pad
.,.;ttzclmi prcmopa.dlych do
ldY naldalek ma by611.111DlcłJ.
„ r....k.resJ ir'edJllo D. ~JM,
lll>ł•blMlcp 1lll:J
„„
„ .... l'fą WJbonol wldbkl aUWb mleb -~ .... ~
Uebi~>

•1 w,.iar1 llł.ld;J od od~ W)'Wl&ara ulłłctab ws l'll-811Jl(·50llll! I •JIGWI*• b~ IU!e-Jolf

w,..W. I pO lllolłJllTcll Glli.r.tai.dl uwlo!nab.
1'..,.... l'M'-81/11.C.łł obc,l_. doJ&IU-0 .,.ar, atlelWw ale aallcuJda. 1- .~ no uł'-'V

,_N......s • . . - -
o--
Mkiclb- '· I " I '· -
D
Q
I • '· I~ !";,'"~„--_ •• 1:14
łl1l!I :t..Wu in:dnic
mm
Rocb;.1 pod(ięcis

• .., •• • u
4
AiB

.,
6,4 I lł M6 CiD
IO
„ „
10.S
u
u.s U.2 :M u
•' " MJO
,
J
I do
"I •
lJ
•• 17
16
2l
21
I
50 MlJ
MJI 4 .o
!'Ma.i 4
'· c o,

•'°
lO '3 'IO

~·~
.o 70
lO 21
2'
2'

n
lO

.s
11

u
M20

MU
'
I
o 3
10
+o.os 0.8 o.s 0,2S
2•
:JO )I 31
"„ „ '° 14
'°
110 MJO
10 Ili 2 0,2 l ,S 0,4 0,2 1,6 ..„
J6 )7 45 n " 'IO IO 16 lłO MM -t O. I 1,6 2,5 2,2
-' O. I 1 - ----'' - --1
„ ,., łO
• 100 li) 190 M41
„
() J
2.S
0, )
3,7 3,4
'°
•• W ctr.yu;:'.h M •~ 1 H _ . w •~li ...,.ą~
"' 'Ili' dnrJte<1' M •~ M<lne'• I Młttft"i'__,....
 Tablica 12-149. ChW)'ły i piazda ze stoikiem mełryc:mym i Morse'a
Tablica 12-147. C:zopy końcowe wałów

A .il
A1 „
.... q
„
ł

(4 Is

B1 • I ''
•

.., bii I
ł
T
le

mm
a
,. - ,'·
'· I z. 1min dJuaie I "'"''
8
9 I~ - 1?
mm

·-1
M6
10 23 20 15
Jl Slld.ick ~
;. Staid:~
1
I ~
16
.M.4
_ _ I__
4,3 ~.1 I---- MS l< l 30 25
2,5
I
3,2 10
llł
°'•
:77 o I l I :z I :J I „ I ' I •I 80 I 100 I 120 I HO I :.ioo
1s ~I s.3 _s_
MJO x l,25
<o ~ z,4 14 12.s D
• 6 9,0ł5
„
12,065 17,?'llO 23,815 31,.267
,„
.fł,399 ~ 80 100 120 160 200

:!O
22
M6 I
I
6,4 J O M l2 l< 1,25 so ~l 3,J _s_ 16
•
IJ,.lł

tł'>
2
4, 1
2,9
3
6.2
4,4
9,2
6,4
' 3,5
12,.2
9,4
18 24,1 ' 6,$
31,6 44,7
8
0,8 •
S0.4
10 12 16 :IO
100.S 120,6 160,8 :.IOI
14,6 19,8 25,9 37,6 53,9 '10.2 118,4 106,6 143 1'19,4
;~ _M;-1 6,4 12,5 Ml6 1,5 60 42
~ l~
J,WJ - - - M6 Ml O ..Ml:Z Ml6 M20 M24 MlO M.36 M.36 M48 łl<Mł
3,6 tJ.•> -- - 6,16 9 14 19,1 25,2 36.$ 52,4 69 87 105 141 177
32
116 "-
,_ - 8,7 u.s 18,5 24,5 M,7 SI 67 85 102 138 174
3S

1h
Ml O 10,s M20 )( 1.5

120_1 : : : :
llO 58 4,7

ó
7,5

9,'ł
22

211
,_ 2,$
2l
4
32
6
SO
9
53.s
14
64
19
81
2'
102.S
l!S,7
129.S
SI
182
67
19'
85
232
102 138 17•
2.68 340 412
M12 .!_3
I Ml6 17 25
1 .P.hó x l
110 sz 7 Il :Ikt g ,_
'-
,_
25
-
3'
-
53
56$
57
62
69
7$
86
94
109
117,S
136
lf!>,S
190
ZIO
20ł
220
242
260
280 3S6 02
300 380 4611
50 - - 59.S 65.S 80 t9 124 156 218 22& 710 312 396 480
Czopy walcowe
J,
o ~rcdni=h d od 'JS
M3, odlep.le od siebie o 2() mm.
do 50 rnn1 mo1A mice „. nol •
~
-
-
-
-- 3.9
6.5
S,:Z
8.S
6,3
IO
7,9
13
ll.9
16
lS.9
19
19
'Z7
:Z6
24
32
28
38
32 41)
62
48 '°
,_
._„ ---
10,S 1.)$ 16 20 2ł 29 40 ł8 58 68 88 108

..... --- -• ' '

16 )ł 28 !:Z 40 65

-2
7 8 IO '°
13 :a6
80
30
80 JO()' 100
36 48 60

TabJica 12-118. Zal<ui1c-:tcnla \\ pr1ma1ł niJąr.e rlrllł e11 t ' '

r
,_ 3
•
1 1,2
~
1,6 2
7
2.S 3
• ' ' 6 8 IO

"- 3 4.6 6,7 9,7 ' 14.t 20,2

9
36,5
10
38,:l
16
Sł,8
34
71,S
30 36 48
'°

-
90 108,S lłS,5 lS:Z.S
Rolf.VA.O /lotl:aJI 8 I I: ~ 'Uł(lf
1 1111 ,_
"- -2S -34 52- 7u.s ••
" ..,"' 84
18
107
u
1'5
'Z7
189
33
202
39
240
39
276
S2
'50
n
4.24

J••
JJ rS· ni
i. 21 29 49 5:ł 62 78 te
• 2,.2 3,a 3,9 5,.2 7,9 U.9
125
lS,9
17'1
19
186
36
220
32
254
'8
Xll

'°90 Q

.... "·
,.ał
8
o.s o.s
J2 15
1
19
1
22
l
'Z7
1
32
l.S
38
l.S
47
2
5'2
2
60
2
70
2 3
UO
,
, '
I
„ „„,..._,
Ił
11..
"'OIAIK p
D„' I I,"' wymianmi a:oreącinJmi, ~mł odpowMda» a~ 11a.nlalnydt ••

Jw NW!Mo l>y~ '"°'~na CllCKI o •ndnłcy i/1 dl..,W. _...„, t„„

n.
I
,
f
...
" S1..Sn u. '• I k • r
u ll'l!I
by .„ ...,....,..,
~ n.ł c, -.la a ud,....,.lna •łnlftll.I
I I I Wfffl •1 ~•l•I , IZ •l4f•
- ~.

4 1111.,...., -łM ' F- -- _,_ ... ,„, ....„ ttlt.1L. ,,„,„u:„ "·
 'l'ilbhc" l Z·l l>O. Rowki teo~i:

mm

le
„

1
<
Tablica 12-151. Gnia-ida pod klucze

s 11•,s l~1.s +i
Ili
21
15
17
'"
M

:: I :: +z
8 25
211
20
2)
u.~,
14 23 9
18
22 TT
30 I +3
12
16
of :?
)6

łS
JO
)8
1,6

28 46 20 56 41\
36 S6 4 2S 71 61

42 68 32 l>S 74

•• Odchyllt.i naokośd J:i8 dla rowków prowadz;icrch i Hl2 dla rov.ki>" mon \)'Ćh
'' W rowkaeh wykonywanych w siołach kliv.nych.
\V razi• (lOtrtcby toJerantjc ncrołti»d rowk6'..- m01A byc U\\~bn~

mm
I
I
s Iw R t 4 _ ,.
D ,,
D,

„
~fW lub śruba ac łbem

li awyklym zmniejnonym
I
mm I
B'I n•1
s
IU
12
14 I :u19 18
21
IO
12
20
22,4
16
18
18
2'2,4
16
20
.M~
"16
-
-
ł2
14
16
18
27
29
25
28
J4
15
28
28
20 2S 22,'4 - M8
22 28 25 MB ' MlO

llO .,Cl 17
19
22
2J
3-ł
38
34
38
19
21
31,S
35,5
26
30
35.5
40
31,5
-
MlO
Mt2
Mi:?
M14
100
l:.J 8 10 12
glQ
w „ n
2-ł
25
28
42
46
44
48
~
25
40
45
32
3ó
4S
50
-- Ml4
Ml6
Ml6
MIS
160 C:W 17 33 52 54 29 50 40 50 - M18 M20
180 110 JO 31 SJ 60 30 56 "8 56 - M.20 M22
<kl 1100 )~ JS 60 64 33 56 48 63 - ...w
I I
M24
50
!>1
3b 35 70 72 39 63 52 71 - M24 -
.
2.oo
1.2U
:mo 10 11 „ 11••1
PoJ klucie DG:ldowc CZwot~4trlC (RWSa) wg P:-t-65/M-6"990 .
280
I
P.>d lr.luac n3Udawc ~tnc a r~koic:Scił prolą (RWSm) "''g PN-65, M-64999.

lll5
ll60
łOO
„.[ „ Il!
'"
ft)
1111 ,,,
 T:ibli~ 12-lS:?. OdchJłki w ,1m cięsciej stosowanych normalnHh niuoró\\ i wałków (zaaada stalego otworu''>

Ot- 01· Ot· Otwory za~ada

\'C"ill.i Walki Walki Ol· 1 Walki
lO'JE== „w WÓl wór wór itoleao walkjt.

=
-1-
I Hó I tl-5 Iks·· i I h5 g:l H7 p6
I
n6 ni6 I I
k6 j6 h6
I g6 {7 c8 H8 hS f8 C9 dtO Hll hl I I
dll K6*' F7 M7łi

o! -2
.:~
o IO ; 12 + 10 +6 +4 - 6 -14 o -6
+14 -14 -20 +60 o -20 o + 16 -2
~Od.>J
~6

o
+4
o -4 ··21
-6 o +6 +4
f- 8
+2 o -2 -6 -8 o -14 -20
-16 --28 -39 -60 o -60 -80 -6 +6 - 12

„ ) do 6
• 8 ~91 -6 o -4 +12 +20 „ 16 „ 12 t9 I 6 o -4 -JO -20 +1s o -10 -20 -30 ·t-75 o -30 +2 +22 o
o -t4 .,. I -5 -9 o +12 +s +4 +1 -2 -8 -12 -22 -38 o - 18 -28 -SO -78 o -75 -105 -6 ·!· IO -12
I ~9 ' 12 +7 o -s +15 +24 + 19 +IS +10 17 o -5 -13 -25 +22 o -13 -25 -4-0 +90 o --to +2 +28 o
6 do IO +I - 6 -li o HS ·rlO + 6 +1 -2 - 9 -14 -28 -47 o -22 -35 -61 -98 o -90 -130 -7 +13 -15
o +6
o -6 18 + 29 -t·23 1-18 + 12 +8 o -6 -16 -32 +27 o -16 -32 -SO +uo o -50 ·t-2 +34 o
- Hl + 15 >·9 1
•
~o do 18 -8,_ o HS +12 +7 -3 -Il -17 -34 -59,_ o -27 ,_-43 -75 ,_
-120 o -110 -160 , _
-9 -r 16 -18
o 1 -14 +!
I 13 ·ł 17 ·d l
-< 7 -!
- o -7 -.·21 +3S +28 +:n +IS + 9 o -7
--
-20 -40 t-33
o -20
-- -- -40 -6S t-130
-- -- --
o -6.S +2 - - --
+41 o
16 do JO +2 -4 ,___ -13 -20 -92 -149 O -UO -195 -11
-- -- -- -- - -
o ' 8 ;2 -9 - 16 o ·r22 + IS +8 -33 -53
-41 -7.j o +20 , -21
- 9 --
+16! ~w
- -o -- -- -- -- -- ---- 1- '- -- +3 +so
. lO IN SO
Oj ·: Il
13
~zl - l i -20
--
+25 t42 +3) -r-18
o -+ 26 + 17 -t 9
-- -- -- -- -- -- --
.__
+is + 11
..,.2
o -9
-5 -16 -2)
o -25 -so -80 +160
-25 -50 +39
-50 -89 o
-39 -64 -112 - 180
'----
o -80
o -160 -240 -13 +25
o
-25

„ ~ d" ~o
+ 19 -'- 24 -· 15
o d l -T2 -13 -2)
-10 .
(I +10 +51 +39 +30 +21 +12
o 1·32It-20 +u
o -10 -3-0 -60 +46 o -30 -60 -100 +19\l
•. z -7 - 19 -29 -60 -106 o -46 -76 -134 -220
o -100
o -190 -290
·t- 4 +60
-15 +30 -30
o
I - o -12
~18
-- -
1 JS +59 -r 4S + 35 +25 -r- 13 o -12 -36 -72 +s4 o -36 -72 -120 +220 o -120 +4 + 71 o
- d:I J~
:?2 -?8

-~>
o -n +J -15 -27
.i.1Jj ~1 ---uj -14
"1
-- -- o .,.37 +23 + 13 ,_ +:l -9 -22 ,__
t-40 +68 +52 + 4-0 -j 28 + 14
-34 -71 -126 o -54 -90 -159 ,_ -260 ,_o -220 -340
o -14 -43 -ssl +63 o -43 -85 -145 +.250 o -145
-18 +36
+4 +83
-35
o
~ 4' 153 o +43 ·ł 27 I 15 , _ 4.3 - I l -25 -39 -83 -148 o -63 -106 - 185 -305 o ,_
-250 -395 -21 +43
o + IS. -3 , -18 -32
l 1--
- 40
Z9 -.J7 + l-ł o - 15 - 46 ;-79 +60 +46 ~33 + 16 o -15 -50 - 100 +72 o -50 -100 -170 +290 o -170 +s +96 o
~ -n o + so +31 +17 +4 - 13 -29 -44 -96 -172 o -72 - 122 -215 -355 -24 +so
o - 1; -4 o -290 -4<)0 -46

s
.„ -----
;; _...,
3: o -1;
-35
1 ~

+S~ -+ 88 +66 -t- 52 +36 ' 16

I-~

o -17 -56 -110 ·Hll o'--=Tó - llO -190 "'f-320

-- o -190 --
+s +108 - -o
---- -. " - :o -- -- -- ---- --
-:v -23 o d "
6 134 .- 20 +4 - 16 -32 -4'1 -108 - 191 (1 -81 - 137 -240 -400 o -320 -510 -27 +56 -52

„,
'Jl> -45 -~ -!S 57 + 96 +73 "57 -t-40 + 18 o -16 -62 - 125 + 89 o -62 -125 -210 +360 o -210 +7 +119 o
o .;62 r Ji -21 t 4 -18 -36 -54 - 119 -214 o -89 - 1.5'1 -265,_
- --
_,_ -- - -
~

-- -- -- ------ --
4 -4)
- 2') 63 + 109 ~o - 63
-r-451 • 20 o -20 -68 - 135 +97
- 440
o -6S - 135 - 230 i 400
o -360 -570
o -230 -- -- -- -- ·-- - -o -29 +60
f-8 -1-131
-57

-~ -.f7 c -a - s -20 -4-0 -60 -131 -232

~ n
o -97 - 165 -290 -480 o -400 -630 -3.2 +68 -63
I
-
~

~~-----""-

--

'
~

;§~ii et~=~· l
1
iH~~„w~
l
lm~~!s~eru:o t
I~
t'
J
ł
""§~~~„w
--
8'
fi
I 'łG"ł"l'Pi-Sątt~
--
~
I
„
I
""},' "'
~~f!~„ł!

I I
i:-~~~~
I I I I
-„
ł ,,
~'1,'l~'i=.~~lt~ • I -„
- I I
·~t:""~~
I I I I

;q~~~~~~~ij~
-- i
Ol
ł t+++++
$)00p0
ł
o.i.w\ł„i.. "'

I
;i
~~~~~ij~~~"t.t:

„„„
.~ ~ ~~ "ł ~ "'ł'" ą
•
...• ł
I „
++++++
:" ... PP~-e
"' .,..-w
++++++
„

„ ł ł
I I ·t:~'"'~-e

~"t~'1~ttąq;.tł l( t; J 1t 1t 1t IH!-lr
Oe$>,P$'0
w !:„~~
Q,

łi;:
~9!ą'i~~~~~~":

~~ ~ tt- - - "; ":to;'t

...
•
s i
lt lt lt lt H- lt
~~e~ee

lł-ltlf-H-ltlt
Wt~~~~
„

„
u
-
 Tablica. J2-155. Oznaczani e tole rancji kształtu poloienia Tablica 12- 155 (cd.)

Rodzai Pr-1.ykbd oznaaenic 1olaancji

1oleranl:Ji

a) odchyłka wza1cmnci .ró" nolc11łoki pla-

2) odchyłka Pl"~•·'Ołd l'>'~C)'•h "" U•Z)"IJ\ nic mote przckr.oo:yc 0,02 mm.
1cl~•n<1•

u1lc<l1ncja pro-
=fZllY ró•"l)Qf<gł)-da do phncz)=y rra111\łc11
nlc mote pndaoayt O,OJ mm M \OO 1 1 rlJ'"n<>lqiłO'!O li 'b) odchyłb równolcgjO!>ci osi ot..,oru •'l'.gl~dcm
platt.."Z>-zn}' A f bn~ pomiarowej) nic mo:&c
•toliniowości w dowolnyin mitj$c„ na długoSci I Cl > p~c0,02mm.
b) odchyl.ka pr0stoliniowo>ci osi ruc mott 1·11
hoezyc o.os mm na dluco6<i I.

a·~
O<khyllr.a ł'f'ORop~dl~i otworu w:.iit~dcm b;uy
1olcnnc11
Odch)llke plukoici nic moi• rurh
PIWloptdlołri J_ pomiatol"cj A ruc mote przckrnczyt 0,01 mm
na dlugo,;c; ot„·oru
1<1lcuncja
płrsllołci D 0,1 mm na cakj plasznyinot'.

Odchyllta ~y)cnia Oli OIWOl'U wzg)~

1oltclnc1a bU)' pomiaro>wtj A nic mozc przdcroceye
L.
111lcr~nci:<
<>k.r11;:l<ńd o nxhylcnia O,O!S mm na
ry~unku.
dlu~c;I otworu, w plaazaytnic

Odcil)IU pyomicniowa w2•icmncj v.11polo-

siowoki powlcncbni xey;~ttzncj i Of'\Yl>ru nic
@ mozc pnckroayt 0,02 mm na calq długości

1nk1.1nCł• OJ,h)lh „,, °"'oi11 (U

wici.

wakowo>d „~ hp 1111• mo•• 1•1r01

Qd.:hylka aymcuii d olnej aęSd rowko tco-

v;cgo •'Z&kdmi jego górnej qęsci (bazy) nic
1ttlrt5in .l 1A
moic pnek:roczyć. O, I mm w lewo lub w prawo
l) u s1ud1v1U od połcncnia nominaln~
• ••ll11rn<1f11
E I
 Tablil".i 12-J:>ii hr 1
Tablica 12-156. Warto§ci parametrów chropowatości powierzchni (wybór)
Rodttj
tolcrnncji
I I
Znil Średnk
uy=ttyant'
oddlyltmc
w~
chropowato!d
I
Dawna ltl-
chropowatoki
średnie
aryanecyanc
odchylenie
I
Wyiok~
chropow;no>d
Dawna klasa
chropowam!lci

I l
profilu profilu

-!•IT/2 01j
R. R, R. R,
OJ.:ł>i llul r<'~tji <.><i
olwonJ rJe
kt'OC'ZY-' w bdnym kimmlru 0, 1 mni
- 0,63
tokcanci•
l'Olycji -$- D loirnia m>mirutlnego, o>kml<mcsu \\I
ujętymi w ramki.
IW
40
20
320
160
80
1
2
3
0,32
0,16
3,2
1,6
0,8
8
9
JO
·ij 10 40 4 0,08 O,ł ll

ł„ s
2.S
20
10
5
6
0,04
0.02
o.z
0,1
12
13
J,2S s 7 0,01 o,os 14
l... Uwag:3 , Numery anulo..-.Jlych jur obttnic k1a chropo,..,.tości podano w tablicy w celu ulatwi~a pncchodz=ia
~ z t)'c:b ltla. °"
odJ)O'l'iadaiitcc im "'Vloki p;inmctrów R. i R,.
--- -----
tolerancla prLC· Odchylk~ wichrow1nok1 c:>łi O(\\ 1>ru Iw
cinania ~\' pro-
atych (wkhro- X osi otwcnu 2 (bny) rut rnoł
O,M mm w lewo lub w re11wo.
I" Tablica 12-157. Kl&Sy dokładności i najmniejsze chrop0watości uzyskiwane prxy
\\atośc) róinych rodzajach obróbki

Klasy Cluopowatoś6
D awne klasy
Rodz.aj obff>blli doldadno$ci
~
------------1
R. R,
dtri>POW•tości

e
zgrubne 12-lS 80-20 320-80 1-3
doltbdnc 8-11 l~l,25 40-6,3 4-7
Bicie PNmlcru"" r (s><>1 r1! b. ~dne S-7 1,25-0,3? 6,3-1,6 7-9
tolcr.uicjQ bicu
promienlowc;o / - i UW!l(lnfttj ~l~mi osi
mote rr"ckl'OC2yć O, I mm
"''"
;igmbnc
dol<ładnc
12-14
S-11
~20
1~1.25'
1-3
4-7

t: 0 b. dok.lad.tle 6-7 J,:z5'....0,63 7-8

1... Stn1pr.k wubnc

dokładr.c

zgrubne
13-15
9-12

14-15
80-20
10-l,2S
320-80
40-6,3
l-3
4-7

1-J
·B.... dGl<hd= 10-13 J-7

i 1/ lom/~ao I,. I 10-13 4~10

J
tolcr:ancj~
„„lo\\ti')
bida
/ r
I~
6-U
4-S
6-11
8-9

lt-o
Frcowanlc
12-13
9-ll
7-S
8G-20
10-2.5'
2,5--0,63
32G-80
40-10
10-l,2

dakladnc 6-10 l~J,2 6-8

b. doł:Jadnc s 1,6 9

lolrr.11'1-o• bldu
I "'lo,o~j 2,s-1,lS l~.3 6-7
zanilinc
w \\ )'ł OO(",ll)o
n1111 I lrr1111k11 / E["J ~·
b. dold.ldnc
1,25-0,32
0,32-0,!6

0,6~,0I
6,.>-J,6
1,6-0,8
7-9
9-10

8-12

U.xicucic l-4 0,f6---0,C)4 0,8-0,2. 10-L!

1-2 O.IJ4.-0,C2 0,2-0,11'5 1i-u

;••,. ,,,„.;;;,, ol I dna ,!t>-0,04

+------
0.6--0,~ 1\)-t;t
I 11 I

--- - I o I 14
 Tablica 12-158. Oinaczanie dopuszczalnej chropowatości falistości powierzchni Tablica l!-159. Ma&eria17 metalowe lłosowane w hlldowie acbWpów obr6bkowycla
Mate:tlał)'
Elmnellty udnrytów Obróbb cleplAa
Znak Objaśnienie zal-
et.opy~: mltkk1e Stó
twarde 15 Nawul„ hart. HBO M:l:2
Znaki podsmwowc Dociski St5
DoclU1 mlmo&rodowe 15 Nawęil-, hart. HRC eo::1:2
N71' N9.ł lb.ń.BRC> 82

Znak ten1> z liczbą

nad nim oznacza, że żądana ~bdk°"ć {czyli dopuszczalna chropowatość', moic B\emell~ o złoSollet blldowte lab o 1f11D9CIU17ch 20H Naw"1., bart. HRO 82:t:2
'Q90kich ~~owym łOll Ran.. powterzchD. HRO 55:1:5
być odągni~ zarówno przez ulj~cie z oznaczonej pov.iCł'z.dmi wantwy mattrialu {np, prza
skrawanie), jak i ba. zdejmowania materiału (konsll'Uktoc pozoStllwia 1cchnologio"i c:lłltowit~ Gll1asda gwbl"''lmle (w~e) C5 U!ąu• .R. mln 800 HPa
swobodę co dQ wyboru sposobu obróbki).
Xola~bata 20H NawCBL, bart. lmC 02:!:2
.UH Hart. powierzclm.. HRO 65:!:5
ltołki: oporoYe nutawn& ł6, 66 Jr.n. powlerzcbn. HBC 65:ł:G
Znak ttn z liczb~ nad nim oznacza , że dopuszczalna chropowatość musi być uzyskana pnn
oporowe słałB 56 Ru~. pow1wichn. KRO 55:1:$
zdj~cie warstwy materiału z oznaCzonej po\\-icrzch.ni.
~ 15 Nawęgl., bart. HRC &0±2
~:~aue ZJ.25
Znak ten'' z liczbą nalł nim oznacza, że żądana gladkosć musi być osiunięta bez zdejmowania akręeu• 8t6
warstwy materiału z oznaczonej powierzchni. spa'W&lle sus
IlQWld janarunre 15 Nawęgl., bart. BRC 60±2
Łapy dociskowe ~ Ule.Pii., B,,, > 800 MP11.
Barl, p0wlerzribp. IlRC 55 ±5
Przykłady oznaczeń chropowatości powicrzchni'I
N~Q:I: .rzadko poltręcane St5
csęsto wkręcane ł5 Ulep&z. Ra > 800 MPa I•
Rółkł 45 Koflceh!lrt. HRC 55 ± 5
Liczba l,'25 oznucza, że chcopowatość R. powiccz.chni nic mo:i:c przekroczyć J ,'25 µro (co nd11'ł
wiada dawnej 7 kia.sic chcopowatości). 1'1e.rtdenle spreł)'nDJll(le 85G Ulepea. R„ > 1000 MPa
l'l7tk1: oporowe 15 Nawel!l, bart. HRC 60 :1:2
oporowe do łrub l doclslrów 45 Ulepu. R„ > 800 :MPa
R~fo/ Liczba 10 omacza, ~e chcopowatość R, powierzchni nic- m o:i:c pru\roczyć 10 µro (Co l1 H>
PocUcladłd.: mlęklde 8t38
~
wiada dawnej 6 klasie chropowatości) . łS UleJ)6%. R.> 800 Ml'a
twarde
sprętynojace 860 Ulepaa. B..> 1000 M:Ps
20 Podat&wld prymwwe 15 Nawęl!I~ bart. HRC 60:1:2
ze chropowatość R. powi<:rzclmi musi się uwierać pom.i~d:y ~ I ~J 11 m
~
Liczby 5 i 20 oznaczają, NC4 Hań.HJl,C> 62
(dawne klasy 5-3).
JtckoJeśeł SU>
Rolki 20H Na"'l'el!I., bart. HRC 62 ±2
Pelne oznaczenie chropowatości powicrz.chni: liczba 0,8 cnnacza dluJl()•ć tkme111~lllfGd fliJ Sprętyny: lllllleJ o~ne drut
cink3 pomiarowego chropowato$ci w mm. znak = wslcaz:ujc, te •tQdy obrobkt I""' lt1 h patent. A, B
mogą przebicg11ć tylko r6wnolcglc do płaszczyzny rzutu, na którym podano 02nlk'lenle d u Ili! Wł 11i1n1& ~tone 50H8 Ulepez. R„ mln 1000 MPa
tości. Stopki wahliwe
8:icaęld: ~
- 46
St3, SU>
Ulepez. R„ mln 800 MPa

twarde 18HG N awęgl„ bart. liltC 82 ± 2

Przykład ozna.c:zcnia falistości powicnch.ni Śruby: St5
~
doelakowe 46, 55 Czopf I łby bart. powlerzeb.
BRO mln50
Tuleje: wlerlanlde małe N'7E,N9E Bart. BRC > 82
Ozn3cz.cnie falistości powien.chni podaic s_ię- uwaz:c "" C'ł.tn•C"C"tnł(m lllT
za nim s ymbol WY1okw ci fali•tołci IV, (poranmr f•lht~U ) I Iloto~ 1·l1
Iną falistość powicn.c~hni w µro.
wlertanlde dute
rozpręme J r.aclllkowe
prowadqce tup!enle
. ló
50H8
Nawę-at, bart. RR.C 60±2
Ulepu. R„ mln l~OOMPa

narzędsl Zlil
15 Nawę81., bart.. BBC 60 ±2
Ualawłald do nariędzi N7E, NOE Hr.rt. BllO > 62
'1 W •~czcgol nych przypQdk~ch, wymienionych w nor mie l'N · 14 1M ·Ol l1!1, 11111~ trn „.ti.łt l•r 11
8t5
W~t)': %14cne
<1ai.1 nim.
dooWwwe 45,55 JCo6ee bań. HRC mln 40
" Do1•u•<U:~•l nq chrOJ'!>w1101ł Pl'Wicu1 hnl P•llhlc •le ut.~n" na ni.1111~ 1(1; w}I ~ 11111 'li n11ł1
Nawęcl„
nl1·" ~1, ~l.11y """11'"" 1111•11 1
•0" lri ''hnł 10•1•1 1• a11uh•1,,.11r, ~- 15 hart. Im.O 60 :1:2
45 uno ~ :U
,_r.„rmlld
-- - Ulepu.