ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ – ΘΕΩΡΙΑ – Αφροδίτη Αθανασοπούλου (τελευταία επεξεργ. Οκτ.

2023)

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ
 Περιγραφή
 Διάλογος
 Διήγηση (= εξιστόρηση)
 Σχόλιο (του αφηγητή)

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ
 Τεχνικές που σχετίζονται με την εστίαση (ποιος βλέπει):
μηδενική / εσωτερική / εξωτερική / πολυεστίαση (ποιος βλέπει-Πανοραμικά- και ποιος
μιλάει)

 Τεχνικές που σχετίζονται με την αναπαράσταση του λόγου (ποιος μιλάει):

- ευθύς λόγος/διάλογος (διακριτικά γνωρίσματα: παύλες και εισαγωγικά)
- πλάγιος λόγος (λεκτικό ρήμα και εισαγωγικός σύνδεσμος: είπε ότι/πως ….)
- υποκατάστατος λόγος (ο αφηγητής μιλά «εξ ονόματος» του προσώπου σαν να ήταν
συνήγορός του, π.χ. στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη)
- ελεύθερος πλάγιος λόγος / ΕΠΛ («δυικός» λόγος μεταξύ προσώπου και αφηγητή,
εξουδετέρωση γραμματικών δεικτών που δηλώνουν είτε το πρόσωπο είτε τον
αφηγητή, χρήση σημείων στίξης που δηλώνουν συναίσθημα: ερωτηματικά,
θαυμαστικά, επιφωνήματα…, εισάγεται με ρήματα σκέψης σημαντικά, π.χ.
σκεφτόταν, απορούσε, στοχαζόταν κ.ο.κ.)
- εσωτερικός μονόλογος (κατεξοχήν στον μοντερνισμό, «ροή συνείδησης», π.χ.
Ulysses του Joyce)

Ιδού ένα παράδειγμα, για να καταλάβουμε τη διαφορά μεταξύ «μονοφωνικού» και «δυικού»
λόγου (η φράση που ενδιαφέρει δηλώνεται με πλάγια):
α. Ευθύς λόγος: «Πρέπει να κόψω το τσιγάρο άμεσα!, είπε ο Νίκος».
β. Πλάγιος λόγος: «Ο Νίκος είπε/σκέφτηκε ότι πρέπει να κόψει το τσιγάρο άμεσα».
γ. ΕΠΛ: «Πρέπει να κόψει το τσιγάρο άμεσα! (μ’ αυτή τη σκέψη ο Νίκος πήγε στο περίπτερο)».

ΠΡΟΣΟΧΗ! Δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε τα όρια μεταξύ ΕΠΛ και εσωτερικού
μονόλογου (που είναι πάντως ένα πιο σύγχρονο φαινόμενο, της εποχής του μοντερνισμού).
Παραπάνω επισημάναμε μερικούς «δείκτες» που μας επιτρέπουν να πούμε ότι είμαστε στην
επικράτεια του ΕΠΛ, αλλά υπάρχουν και άλλοι, π,χ. χρήση παρελθοντικών χρόνων για να
δηλωθεί κατάσταση το παρόν: Ήταν μια ωραία μέρα, ο ήλιος έλαμπε…, χρήση ευχετικής αντί
για οριστική έγκλιση: Θα ήθελε να βρισκόταν στο σπίτι κοντά της…, Θα μπορούσε να
αποδείξει την αλήθεια, αλλά φοβόταν…. Βλ. ενδεικτική Βγρφ. στο τέλος του αρχείου και
ΚΕΙΜΕΝΑ.

ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΣΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Συνήθως η φωνή που μιλάει στα ποιήματα, όταν αυτά είναι ολιγόστιχα, δεν ονομάζεται «αφηγητής»
αλλά «ποιητικό/λυρικό εγώ», «ποιητικό υποκείμενο», ή απλώς «ομιλητής». Ωστόσο, όταν
έχουμε εκτενή ποιήματα, που αφηγούνται μια ιστορία (π.χ. παραλογές, ο Ερωτόκριτος, ο

-1-
 ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ – ΘΕΩΡΙΑ – Αφροδίτη Αθανασοπούλου (τελευταία επεξεργ. Οκτ. 2023)

«Μύρης» του Καβάφη, ο «Φίλιππος» του Σινόπουλου κλπ.), τότε μπορούμε να χρησιμοποιούμε τον
όρο «αφηγητής».

ΤΥΠΟΙ ΑΦΗΓΗΤΗ
1) Σε μια αφήγηση έχουμε έναν κύριο αφηγητή, που στην ορολογία του Genette λέγεται
«αφηγητής πρώτου βαθμού».

2) Αυτός ο αφηγητής μπορεί

- να αφηγείται μια ιστορία για ένα τρίτο δηλ. έτερο πρόσωπο, οπότε λέγεται
«ετεροδιηγητικός» και η αφήγηση λέγεται «ετεροδιηγητική» ή πιο απλά «τριτοπρόσωπη» (π.χ.
ο αφηγητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, ή ο αφηγητής στην Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη).
- Μπορεί όμως να αφηγείται τη δική του ιστορία, οπότε λέγεται «αυτοδιηγητικός» και η
αφήγηση λέγεται «πρωτοπρόσωπη» (π.χ. ο αφηγητής στο «Αμάρτημα της μητρός μου» του
Βιζυηνού, ή ο Κοζάκογλου στην Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα).
ΣΗΜ. Η έννοια του «ομοδιηγητικού», όπως το αντιλαμβάνεται κανείς, είναι παρόμοια με
του «αυτοδιηγητικού». Υπάρχει απλώς μια λεπτή διαφορά που αντιλήφθηκε ο Ζενέτ, γι’
αυτό χρησιμοποίησε δύο όρους για να την δηλώσει:
 ότι ο αφηγητής μπορεί να συμμετέχει στη δράση αλλά να μην είναι ο κεντρικός ήρωας
(τον είπε τότε «ομοδιηγητικό», π.χ. ο αφηγητής στο Πλατύ ποτάμι του Μπεράτη ή στον
«Μύρη» του Καβάφη), ή
 να είναι το κύριο πρόσωπο (τον είπε τότε «αυτοδιηγητικό», όπως σε όλες τις
αυτοβιογραφικές αφηγήσεις, στα ημερολόγια, στις μαρτυρίες κλπ.).

ΠΡΟΣΟΧΗ! Είθισται, και αυτό γίνεται εν πολλοίς στα παραδοσιακά πεζογραφήματα, όταν η
αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, η εστίαση να είναι μηδενική – όταν η αφήγηση είναι
πρωτοπρόσωπη, η εστίαση να είναι εσωτερική. Εντούτοις, αυτός δεν είναι απόλυτος κανόνας
και υπάρχουν πεζογραφήματα που τον καταλύουν: μπορεί δηλαδή να έχουμε αφήγηση σε
τρίτο πρόσωπο αλλά να νιώθουμε ότι η εστίαση είναι εσωτερική (αυτό λ.χ. συμβαίνει όταν
έχουμε ΕΠΛ), ή μπορεί η αφήγηση να είναι σε πρώτο πρόσωπο αλλά σε συγκεκριμένα
σημεία να νιώθουμε ότι η εστίαση είναι «πανοραμική», δηλαδή μηδενική.

Ένα παράδειγμα:
Πρόβαλαν στην ξώπορτα, παππούς κι εγγονός, στάθηκαν και κοίταξαν κάτω το χωριό,
ασάλευτο, βουβό, κουκουλωμένο στα χιόνια… Τι μάγια είναι ετούτα, τι ασπρίλα τα σπίτια, οι
πέτρες, οι δρόμοι, πόσον όλα είχαν ομορφύνει, τα ξύλα, τα κουρέλια, τα χαλάσματα,
σκεπασμένα από το αφράτο ανέγγιχτο χιόνι! Το Θρασάκι δεν αποχόρταινε να βλέπει πώς
μεταμορφώθηκε το χωριό σε μια νύχτα. (Νίκος Καζαντζάκης, Καπετάν Μιχάλης)

3) Δεν νοείται αφηγητής που να μην είναι «ενδοδιηγητικός», είτε εξιστορεί την ιστορία ενός
τρίτου προσώπου είτε τη δική του, είτε συμμετέχει στη δράση είτε την παρατηρεί και την
εξιστορεί αμέτοχος. Ο αφηγητής είναι «η φωνή» της ιστορίας, γίνεται να μην είναι μέσα στην
ιστορία που αφηγείται; Άρα, η έννοια του «εξωδιηγητικού» αφηγητή αφορά μόνο τα
προοίμια, τους προλόγους και ανάλογα, που βρίσκονται έξω από την ιστορία, πριν αρχίσει

-2-
 ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ – ΘΕΩΡΙΑ – Αφροδίτη Αθανασοπούλου (τελευταία επεξεργ. Οκτ. 2023)

αυτή κανονικά να εξιστορείται, π.χ. η επίκληση στη Μούσα στην αρχή της Οδύσσειας, ή η αρχή
του Ερωτόκριτου («Του κύκλου τα γυρίσματα...» κλπ.).

4) Σε μια αφήγηση μπορεί να έχουμε μία ή περισσότερες ένθετες αφηγήσεις, τις λεγόμενες
«εγκιβωτισμένες». Οι αφηγητές αυτών των εμβόλιμων ιστοριών στην ορολογία του Genette
λέγονται «αφηγητές δεύτερου βαθμού» (για να διακρίνονται από τον κύριο αφηγητή της
βασικής ιστορίας). Οι τύποι τους συμπίπτουν με τους τύπους του αφηγητή πρώτου βαθμού:
δηλ. ετεροδιηγητικός (όταν αφηγείται την ιστορία ενός άλλου, π.χ. η Σεχραζάτ στις Χίλιες και
μία νύχτες), αυτοδιηγητικός (όταν αφηγείται τη δική του ιστορία ως κεντρικός ήρωας, π.χ. ο
Μοσκώβ Σελήμ του Βιζυηνού, ο Οδυσσέας στις ραψωδίες θ έως μ), ή ομοδιηγητικός (όταν
αφηγείται μία ιστορία στην οποία συμμετέχει ο ίδιος χωρίς να είναι ο κεντρικός ήρωας, π.χ. η
ιστορία του καπτάν Μαθιού που αφηγείται η θεία Καλλιόπη στο Οι νεκροί περιμένουν της Διδώς
Σωτηρίου ή οι εγκιβωτισμένες αφηγήσεις στο Τρίτο στεφάνι του Ταχτσή).

5) Η έννοια της «μεταδιήγησης» ή «μετα-αφήγησης» (που είναι το ίδιο) είναι πιο σύνθετη από
αυτό που λένε τα βοηθήματα, ότι δηλ. πρόκειται για την «εγκιβωτισμένη» αφήγηση. Στην
πραγματικότητα, αφορά το αφηγηματικό επίπεδο και πιο συγκεκριμένα τις σχέσεις ανάμεσα
στην κύρια και στη δευτερεύουσα ή εγκιβωτισμένη αφήγηση. ΑΝ ένα πρόσωπο της κύριας
ιστορίας «διεισδύει» στην εγκιβωτισμένη ή αντίστροφα, τότε έχουμε παραβίαση της
αφηγηματικής αληθοφάνειας. Ο αναγνώστης αισθάνεται ότι κάτι δεν πάει καλά, και ο
Genette αποκαλεί τη διαταραχή αυτή «μετάληψη». Η μετάληψη μπορεί επίσης να αφορά τα
εμβόλιμα σχόλια του αφηγητή, όταν δίνει ιστορικές ή άλλες πληροφορίες, ή μιλά για την ίδια
την πράξη του αφηγείσθαι. Στην περίπτωση αυτή είναι σαν να μεταβαίνει επίπεδο, σαν να
«βγαίνει έξω» από την ιστορία και να απευθύνεται στους αναγνώστες (εξ ου γιατί μιλάμε για
μετα-διήγηση).

Με δυο λόγια, οι βασικές διακρίσεις ως προς τον τύπο του αφηγητή είναι:
Αφηγητής πρώτου βαθμού [= κύριας ιστορίας]
Αφηγητής δεύτερου βαθμού [= εγκιβωτισμένης ιστορίας]

Αφηγητής εξωδιηγητικός [= Πρόλογοι, επικλήσεις στη Μούσα και τα όμοια]

Αφηγητής ενδοδιηγητικός [= η «φωνή» που αφηγείται την ιστορία που διαβάζουμε]

Ο ενδοδιηγητικός, είτε πρώτου είτε δεύτερου βαθμού, αφηγητής μπορεί να είναι:

- Αφηγητής ετεροδιηγητικός [= αφηγείται την ιστορία ενός άλλου προσώπου]
- Αφηγητής ομο-διηγητικός ή αυτο-διηγητικός [=αφηγείται μια ιστορία στην οποία
συμμετέχει ο ίδιος, κάποτε και ως το κύριο πρόσωπο]

-3-
ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ – ΘΕΩΡΙΑ – Αφροδίτη Αθανασοπούλου (τελευταία επεξεργ. Οκτ. 2023)

 Τεχνικές που σχετίζονται με τον χρόνο της αφήγησης:

- in medias res
- flash-back (= αναδρομή, «ανάληψη» κατά Genette)
- προικονομία (= «πρόληψη» κατά Genette)
- θαμιστική αφήγηση (= επανάληψη γεγονότων κάθε μέρα/κάθε εβδομάδα/κάθε αρχή
του έτους/κάθε γιορτή… κλπ.)
ΣΗΜ. Γενικά οι «αναχρονισμοί», δηλ. κάθε τεχνική που διαταράσσει τη γραμμική
εξέλιξη της ιστορίας, είναι πολύ συχνοί στην αφηγηματική τέχνη

ΡΥΘΜΟΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ
 Χρόνος μηδέν (όταν έχουμε περιγραφή)
 Επιτάχυνση (όταν παραλείπονται γεγονότα)
 Επιβράδυνση (όταν ο αφηγητής εμμένει σε λεπτομέρειες κατά την εξιστόρηση ενός
γεγονότος)
ΣΗΜ. Η εγκιβωτισμένη αφήγηση (βλ. παρακάτω) επιβραδύνει τον ρυθμό της κύριας
αφήγησης

*
ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Massimo Peri, Δοκίμια αφηματολογίας, επιμ. Σ. Ν. Φιλιππίδης, Παν/κές Εκδ. Κρήτης,
Ηράκλειο 1994.
2. Μιχαήλ Μπαχτίν, Ζητήματα της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι (1929, αναθεωρ. έκδ. 1963),
ελλ. έκδ. Πόλις, Αθήνα 2000.
3. Doritt Cohn, Διαφανή πρόσωπα, μτφρ. – επιμ. Δ. Μπεχλικούδη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα
2001.
4. Ερατοσθένης Καψωμένος, Αφηγηματολογία, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2003.
5. Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Αφηγηματολογία. Από την κλασική στη μετακλασική
εκδοχή», στον συλλογικό τόμο Αφήγηση. Μια πολυεπιστημονική θεώρηση, επιμ. Μαρία
Κακαβούλια – Περικλής Πολίτης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2022, σ. 33-74.

Ακολουθούν παραδείγματα κειμένων…

-4-