Friedrich Nietzsche

Waarheid en cultuur

vertaling van Tine Ausma

inleiding, keuze en aantekeningen van Pieter Mostert

Vierde, herziene druk

BOOM [ AMSTERDAM
© Nederlandse vertaling Uitgeverij Boom, Amsterdam
1983, 1992, 2000, 2003
Inhoud
Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,
microfilm of op welke andere wijze ook zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever;
no part of this book may be reproduced in any way whatsoever without
the written permission of the publisher.

Verzorging omslag René van der Vooren Inleiding door Pieter Mostert 7
© Omslagillustratie Stiftung Weimarer Klassik, Weimar Bibliografie 38

ISBN 90 5352 799 0

NUR 730
Waarheid en cultuur

Fatum en geschiedenis - Gedachten (1862) 47

Vrije wil en fatum (1862) 54

Over teleologie/ De teleologie sinds Kant (1868) 57

Vijf voorwoorden voor vijf ongeschreven boeken 79

Over het pathos der waarheid (1872) 81
De Griekse staat (1872) 87
Over de verhouding van Schopenhauers filosofie
tot een Duitse cultuur (1872) 100
Homerus' strijd (1872) 105

Over waarheid en leugen m buiten-morele zin

(1873) 115

Over de toekomst van onze onderwijsinstellingen

(1872) 131

De filosofie in het tragische tijdperk der Grieken

(1873-1876) 161

Aantekeningen door Pieter Mostert 187

 De Griekse staat

Voorwoord

Wij, nieuweren, hebben twee begrippen tot onze beschikking die

de Grieken niet kenden, begrippen die als het ware als troost-
middel zijn gegeven aan een wereld die zich volstrekt slaafs ge-
draagt, maar daarbij het woord 'slaaf angstig schuwt: wij spreken
van de 'waardigheid van de mens' en van de 'waardigheid van de
arbeid'. Alles en iedereen kwelt zichzelf om een leven in ellende
op ellendige wijze te rekken; deze verschrikkelijke nood dwingt
tot een slopende arbeid, die de door de 'wil' verleide mens - of
juister - het door de wil verleide menselijke intellect nu af en toe
met verbazing als iets waardigs bekijkt. Maar om met enig recht
iets eervols te kunnen zeggen over arbeid, is het toch vóór alles
noodzakelijk dat het bestaan zelf, waarvoor arbeid toch slechts
een uiterst kwellend middel is, wat meer waardigheid en waarde
krijgt, dan serieus bedoelende filosofieën en religies tot dusverre
hebben gedaan. Wat moeten we anders zien in de arbeidsellende
van al die miljoenen dan de drang om tot elke prijs te bestaan,
dezelfde almachtige drang waardoor weggekwijnde planten hun
wortels uitstrekken naar kaal gesteente!
Uit deze ontzettende strijd om het bestaan kan slechts de en-
keling opduiken, die dan onmiddellijk weer in beslag wordt ge-
nomen door de edele waanbeelden van de kunstzinnige cultuur,
om hoe dan ook te voorkomen dat hij een praktisch pessimisme
gaat belijden dat de natuur als de ware on-natuur verafschuwt.
 WAARHEID EN CULTUUR
De nieuwere wereld brengt, vergeleken met de Griekse, veelal
slechts misvormingen en centauren voort. Daarin is de individu-
ele mens, evenals dat fabelwezen aan het begin van de Ars poetica
van Horatius33 , uit een bonte mengeling van allerlei brokstuk.ken
samengesteld. In deze nieuwere wereld vinden we vaak bij een en
dezelfde mens tegelijkertijd de hebzucht van de strijd om het be-
staan en de behoefte aan kunst: uit de onnatuurlijke versmelting
van deze twee is de noodzaak voortgekomen die hebzucht ten
overstaan van de behoefte aan kunst te verontschuldigen en er
iets gewijds aan te geven. Derhalve gelooft men in de 'waardig-
heid van de mens' en in de 'waardigheid van de arbeid'.
De Grieken hebben zulke begripshallucinaties niet nodig, zij
spreken met een verbijsterende openheid uit dat arbeid een
schande is - en een meer verborgen wijsheid die minder vaak
wordt geuit maar alom leeft, voegde daaraan toe dat ook het
menselijk wezen een smadelijk en klaaglijk niets is en de 'droom
van een schaduw'. 34 Arbeid is een schande, omdat het bestaan
geen waarde op zich heeft: maar als juist dit bestaan in de verlei-
delijke sier van kunstzinnige illusies glans krijgt en nu werkelijk
waarde op zich schijnt te krijgen, ook dan geldt nog de stelling
dat arbeid een schande is - en wel omdat men weet dat de mens
in zijn strijd om het naakte voortbestaan onmogelijk een kunste-
naar kan zijn. In de nieuwere tijd bepaalt niet de naar kunst snak-
kende mens, maar de slaaf de heersende opvattingen: en, om te
kunnen leven, moet deze van nature de omstandigheden waarin
hij leeft bedrieglijke namen geven. Zulke fantasmata als de
waardigheid van de mens, de waardigheid van de arbeid, zijn de
armzalige producten van het slavendom dat zich voor zichzelf
verbergt. Onzalige tijd waarin de slaaf zulke begrippen nodig
heeft, waarin hij wordt opgehitst om over zichzelf en boven zich-
zelf uit na te denken! Onzalige verleiders die de onschuldige staat
van de slaaf door de vrucht van de boom der kennis teniet heb-
ben gedaan! Nu moet hij zich dag in dag uit voortslepen met der-
gelijke doorzichtige leugentjes, welke iedereen die dieper kijkt
herkent in de vermeende 'gelijke rechten voor iedereen' of in de
-88-
DE GRIEKSE STAAT
zogenaamde 'fundamentele rechten van de mens', van de mens
op zich, of in de waardigheid van de arbeid. Hij mag immers niet
begrijpen op welke trap en op welk niveau ongeveer pas van
'waardigheid' kan worden gesproken, dan pas namelijk als het
individu volledig boven zichzelf uitstijgt en niet meer ten dienste
van zijn individuele voortbestaan hoeft te verwek.ken en werken.
En zelfs op dit niveau van 'arbeid' bekruipt de Grieken bij tijd
en wijle een gevoel dat op schaamte lijkt. Plutarchus zegt eens
met Oud-Grieks instinct dat geen enkele edel geboren jongeling,
het verlangen in zich zou voelen opkomen zelf een Phidias te
worden, als hij Zeus in Pisa zou aanschouwen, of zelf een Poly-
cletus te worden als hij Hera in Argos zou zien: en evenmin zou
hij de wens koesteren Anacreon, Philetas of Archilochus te zijn,
hoe zeer hij zich ook in hun dichtwerken vermeit. 35 Voor de
Griek valt het kunstzinnige scheppen evenzeer onder het oneer-
biedwaardige begrip 'arbeid' als welk fantasieloos handwerk dan
ook. Maar wanneer de scheppingsdrang als een dwingende
kracht in hem werkt, dan moet hij zich kunstzinnig uiten en zich
aan die noodzakelijke arbeid onderwerpen. En zoals een vader de
schoonheid en begaafdheid van zijn kind bewondert, maar
slechts met schaamte en tegenzin terugdenkt aan de daad van
ontstaan, zo verging het de Griek. Al verlustigde hij zich in de
verwondering over het schone, het heeft hem niet blind gemaakt
voor de wording ervan - voor hem was dat hetzelfde als alle wor-
den in de natuur, een geweldige noodzaak, een grote drang om
tot leven te komen. Hetzelfde gevoel, dat het voortplantingspro-
ces beschouwt als iets wat men met schaamte verborgen moet
houden, hoewel de mens daarin een hoger doel dient dan zijn in-
dividuele instandhouding: hetzelfde gevoel lag ook als een sluier
over het ontstaan van de grote kunstwerken, ofschoon daardoor
een hogere vorm van bestaan in het leven wordt geroepen, zoals
door genoemde daad een nieuwe generatie. Van schaamte lijkt dus
dan sprake te zijn, wanneer de mens zich alleen nog maar als
werktuig ziet van oneindig grotere wilsfenomenen dan hij zich-
zelf, als individu en eenling, ooit mag zien.
 WAA RH EID EN CULT UUR
Nu zijn we gekomen bij het algemene begrip waaronder de ge-
waarwordingen moeten worden gerangschikt, die de Grieken ten
aanzien van de arbeid en de slavernij hadden. In hun ogen waren
beide een noodzakelijke schande waarvoor men schaamte gevoelt,
zowel schande als noodzaak. Achter dit gevoel van schaamte gaat
het onbewuste inzicht schuil dat het eigenlijke doel die voor-
onderstellingen nodig heeft, maar dat in die behoefte het ontzet-
tende en roofdierachtige van de sfinx Natuur is gelegen, die haar
maagdelijk vrouwenlichaam zo fraai ter verheerlijking van het
kunstzinnig vrije culturele leven uitstrekt.3 6 De cultuur die voor-
namelijk een waarachtige behoefte aan kunst is, rust op een ver-
schrikkelijk fundament: dat kunnen we in het schemerende ge-
voel van schaamte herkennen. Voor een brede, diepe en
vruchtbare voedingsbodem voor de ontwikkeling van de kunst
dient de overgrote meerderheid ten dienste van een minderheid,
boven de maat van hun individuele behoeftigheid uit, slaafs aan
de nood van het leven onderworpen te zijn. Ten koste en door de
meerarbeid van deze meerderheid moet die bevoorrechte klasse
ontrukt worden aan de strijd om het bestaan om nu een nieuwe
wereld van behoefte voort te brengen en te bevredigen.
Dienovereenkomstig moeten we bereid zijn de wreed klin-
kende waarheid naar voren te brengen dat de slavernij tot het wezen
van een cultuur behoort een waarheid evenwel die geen twijfel laat
bestaan over de absolute waarde van het bestaan. Zij is de gier die
aan de lever knaagt van de prometheïsche figuur die de cultuur
op een hoger plan brengt.37 De ellende der moeizaam levende
mensen moet nog worden vergroot om een gering aantal Olym-
pische mensen in staat te stellen de wereld der kunsten voort te
brengen. Hier ligt de bron van de wrok die de communisten en
socialisten en ook hun blekere nakomelingen, het blanke ras3 8
van de 'liberalen', steeds tegen de kunsten maar ook tegen de klas-
sieke Oudheid hebben gekoesterd. Als een volk werkelijk vrijelijk
kon beschikken over de cultuur, als hier niet onontkoombare
krachten werkzaam waren, die paal en perk stellen aan de enke-
ling, dan zou de verwachting van de cultuur, de verheerlijking
-90-
D E GR I EKSE STAAT
van de armoede van de geest, de beeldenstormachtige vernieti-
ging van de aanspraken van de kunst meer zijn dan een opstand
van de onderdrukte massa tegen de op anderen parasiterende en-
kelingen: het zou de schreeuw van het medelijden zijn, die de
muren der cultuur omver zou halen; de drang tot rechtvaardig-
heid, tot een gelijke verdeling van het lijden zou alle andere op-
vattingen overspoelen. Inderdaad heeft een overstelpende golf
van medelijden voor korte tijd hier en daar wel eens alle dijken
van het culturele leven doorbroken; een regenboog van medelij-
dende liefde en van vrede verscheen met het eerste schitterende
gloren van het christendom, en daaronder zag zijn schoonste
vrucht, het evangelie van Johannes, het licht. Maar er zijn ook
voorbeelden van bekend dat machtige religies gedurende lange
periodes de cultuur op een bepaald niveau doen verstenen en
alles wat nog krachtig verder wil woekeren, met onverbiddelijke
sikkel afsnijden. Eén ding moet men namelijk niet vergeten: de-
zelfde wreedheid die we in het wezen van elke cultuur aantroffen,
ligt ook in het wezen van elke machtige religie en in het algemeen
in de natuur van de macht, die altijd kwaadaardig is; zodat we het
even goed zullen begrijpen, als een cultuur met de schreeuw om
vrijheid of althans om rechtvaardigheid een al te hoog opge-
bouwd bolwerk van religieuze pretenties afbreekt. Wat in deze
ontzettende constellatie der dingen wil leven, dat wil zeggen
moet leven, is in de grond van zijn wezen afbeelding van de oer-
smart en de oer-tegenspraak, moet dus in onze ogen39 , als 'een
wereld en aarde passend orgaan', verschijnen als een onverzadig-
bare begeerte naar bestaan en een zich eeuwig tegenspreken in de
vorm van de tijd, dus als worden. Elk ogenblik verslindt het eraan
voorafgaande, elke geboorte is de dood van ontelbare andere we-
zens, verwekken, leven en moorden is een en hetzelfde. Derhalve
mogen we ook de heerlijke cultuur vergelijken met een bloed-
dorstige overwinnaar die op zijn triomftocht de aan zijn wagen
geketende overwonnenen als slaven meesleept: als hen bij wie een
weldadige macht de ogen verblind heeft, zodat ze, door de wie-
len van de wagen haast vermorzeld, toch nog roepen 'waardig-
-91-
 WAA R HEID EN CULTUUR
heid van de arbeid!', 'waardigheid van de mens!' De cultuur werpt
als een weelderig gevormde Cleopatra telkens weer de kostbaar-
ste parelen in haar gulden beker: deze parelen zijn de tranen van
het medelijden met de slaaf en met de ellende van de slaaf. De ge-
weldige sociale misstanden van tegenwoordig zijn ontstaan uit de
verwekelijking van de nieuwere mens, niet uit het ware en diepe
erbarmen met die ellende; en als het al waar zou zijn dat de Grie-
ken aan hun slavernij te gronde zijn gegaan, dan staat het andere
nog veel duidelijker als een paal boven water, namelijk dat wij
aan het ontbreken van de slavernij te gronde zullen gaan: noch het
oorspronkelijke christendom, noch het Germanendom achtte
die slavernij op de een of andere wijze aanstootgevend, laat staan
verwerpelijk. Hoe verheffend werkt niet de beschouwing van de
middeleeuwse horige op ons, met die van binnenuit krachtige en
qua recht en zeden broze verhouding ten opzichte van de hoger
geplaatste, met de diepzinnige omheining van zijn beperkte be-
staan - hoe verheffend - en hoe verwijtend!
Wie nu niet zonder zwaarmoedigheid over de configuratie van
de maatschappij kan nadenken, wie deze als de voortdurende,
pijnlijke geboorte van die vrijgestelde cultuurmensen heeft leren
begrijpen, in wier dienst al het andere moet verteren, die zal ook
niet meer worden misleid door die leugenachtige glans, die de
nieuweren over oorsprong en betekenis van de staat hebben aan-
gebracht. Wat kan de staat namelijk anders voor ons betekenen
dan het middel waarmee dat zo-even beschreven maatschappe-
lijke proces op gang moet worden gebracht en in zijn ongehin-
derde voortgang gewaarborgd moet zijn. Al is de drang tot soci-
aal samenleven in elke mens afzonderlijk nog zo sterk, het is pas
de ijzeren greep van de staat die de grotere massa's dermate tot
elkaar dwingt dat nu die chemische scheiding van de maatschap-
pij met haar nieuwe piramidale opbouw wel moet plaatsvinden.
Maar waar komt deze plotselinge macht van de staat vandaan,
waarvan het doel ver uitstijgt boven het inzicht en boven het ego-
ïsme van de enkeling? Hoe ontstond de slaaf, de blinde mol van de
cultuur? De Grieken hebben het ons in hun volkenrechtelijke in-
-92-
DE GRIEKSE STAAT
stinct verraden dat, zelfs in de rijpste volheid van hun beschaving
en menselijkheid, niet ophield uit bronzen mond zulke woorden
uit te roepen: 'Aan de overwinnaar hoort de overwonnene, met
vrouw en kind, goed en bloed. Het geweld geeft het eerste recht,
en er is geen recht dat niet in zijn fundament aanmatiging, usur-
patie, gewelddaad is.'
Hier zien we opnieuw met welk een meedogenloze starheid de
natuur om tot een maatschappij te komen, het wrede werktuig
van de staat smeedt - namelijk die veroveraar met de ijzeren
hand die niets meer is dan de objectivering van het genoemde in-
stinct. Aan de ondefinieerbare grootheid en macht van dergelijke
veroveraars merkt de beschouwer dat ze slechts het middel zijn
van een zich in hen manifesterende en zich toch voor hen ver -
bergende bedoeling. Alsof er een magische wil van hen uitgaat,
zo raadselachtig snel sluiten de zwakkere krachten zich bij hen
aan, zo wonderbaarlijk veranderen ze bij het plotselinge aan-
zwellen van die geweldslawine, onder de betovering van die cre-
atieve kern, tot een tot dan toe niet bestaande affiniteit.
Als we nu zien hoe weinig de onderworpenen zich al spoedig
bekommeren om de ontzettende oorsprong van de staat, zodat
de geschiedenis ons over geen enkel ander soort gebeurtenissen
slechter informeert dan over het totstandkomen van die plotse-
linge gewelddadige, bloedige en op zijn minst op één punt on-
verklaarbare usurpaties: als de harten veeleer onwillekeurig snel-
ler gaan kloppen bij de magie van de staat in wording, met het
vage gevoel van een onzichtbaar diepe bedoeling daar waar het
rekenende verstand slechts de som van krachten vermag te zien;
als de staat nu zelfs vol vuur als doel en toppunt van de opoffe-
ringen en plichten van de enkeling wordt beschouwd, dan
spreekt uit dit alles de geweldige noodzaak van de staat, zonder
welke de natuur er niet in zou slagen via de maatschappij tot haar
verlossing in het licht, in de spiegel van het genie, te komen.
Welke inzichten overwint de instinctieve lust aan de staat niet!
Men zou toch denken dat een wezen dat een blik werpt op het
ontstaan van de staat, voortaan slechts vol huiver op grote af-
 WAARHEID EN CULTUUR
stand van die staat zijn heil zou zoeken; en waar kan men niet de
gedenktekens van zijn ontstaan zien, verwoeste landen, in puin
liggende steden, verwilderde mensen, een alles verterende volke-
renhaat! De staat, van smadelijke komaf, voor de meeste mensen
een voortdurend stromende bron van verdriet, met regelmatig
terugkerende tussenpozen de vretende fakkel van het mensenge-
slacht - en toch een klank waarbij wij ons vergeten, een strijd-
kreet die tot talloze waarachtige heldendaden heeft geïnspireerd,
wellicht het hoogste en meest gerespecteerde onderwerp voor de
blinde en egoïstische massa, die immers alleen op de geweldige
ogenblikken van het leven van de staat die bevreemdende uit-
drukking van grootheid op zijn gezicht heeft!
De Grieken moeten we echter, gezien de unieke, eenzame
hoogte van hun kunst, al apriori als de 'politieke mensen op zich'
construeren 40 ; en de geschiedenis kent inderdaad geen tweede
voorbeeld van een dermate vreselijke ontketening van de poli-
tieke drift, van een dermate onvoorwaardelijke opoffering van
alle andere belangen in dienst van dit staatsinstinct - hoogstens
dat men bij wijze van vergelijking en op soortgelijke gronden de
mensen der Renaissance in Italië dit zelfde predikaat zou kunnen
toekennen.41 Zo onstuimig is bij de Grieken die drift dat ze steeds
opnieuw weer tegen zichzelf begint te razen en haar tanden in
haar eigen vlees zet. Deze bloedige naijver van stad op stad, van
partij op partij, deze moordlustige gretigheid van die kleine oor-
logjes, de tijgerachtige triomf op het levenloze lichaam van de
verslagen vijand, kortom de onophoudelijke vernieuwing van die
Trojaanse gevechts- en gruwelscènes, in de aanblik waarvan Ho-
merus, zoals hij voor ons staat als echte Helleen vól lust verzon-
ken is - waar duidt deze naïeve barbarij van de Griekse staat op,
waar haalt deze zijn verontschuldiging vandaan voor de rechter-
stoel van de eeuwige gerechtigheid? Trots en kalm stelt de staat
zich voorheen op: en aan zijn hand voert hij de prachtig bloei-
ende vrouw, de Griekse maatschappij . Voor deze Helena voerde
hij die oorlogen - welke grijsharige rechter zou hier een veroor-
deling willen uitspreken?
DE GRIEKSE S T AAT
Bij deze mysterieuze samenhang die we hier tussen staat en
kunst, politieke _gretigheid en kunstzinnige voortbrenging, slag-
veld en kunstwerk vermoeden, verstaan we, zoals gezegd, onder
de staat de ijzeren greep waardoor het maatschappelijke proces
wordt afgedwongen: terwijl zonder de staat in de natuurlijke bel-
/urn omnium contra omnes42, de maatschappij in het geheel niet op
grotere schaal en boven de familie uit wortel kan schieten. Nu,
nadat de vorming van staten algemeen geworden is, concentreert
die drang van de bellum omnium contra omnes zich van tijd tot tijd
tot een verschrikkelijk dreigende oorlogswolk der volkeren en
ontlaadt zich als het ware in zeldzamer voorkomende, maar des
te sterkere donderslagen en bliksemstralen. Maar in de tussenlig-
gende tijd is de maatschappij toch tijd gegund om, onder de naar
binnen gerichte samengebalde invloed van die bellum, alom te
ontkiemen en uit te botten, en om, zodra er een paar warmere
dagen aanbreken, de stralende bloem van het genie te laten ont-
luiken.
Met het oog op de politieke wereld van de Hellenen wil ik niet
verhelen in welke verschijnselen van de tegenwoordige tijd ik ge-
vaarlijke, zowel voor kunst als maatschappij bedenkelijke verzie-
kingen van de politieke atmosfeer meen te onderkennen. Als er
mensen zouden zijn die op grond van hun geboorte als het ware
buiten het volks- en staatsinstinct geplaatst zijn, die derhalve de
staat slechts in zoverre hoeven laten gelden als ze deze in hun
eigen belang begrijpen, dan zullen dergelijke mensen zich nood-
zakelijkerwijs als laatste doel van de staat het zo ongestoord mo-
gelijk naast elkaar leven van grote politieke gemeenschappelijk-
heden voorstellen, waarin het hun wellicht boven alle anderen
zonder beperking geoorloofd zou zijn hun eigen bedoelingen na
te streven. Met deze voorstelling in hun achterhoofd zullen ze de
politiek bevorderen die aan deze bedoelingen de grootste zeker-
heid biedt, terwijl het ondenkbaar is dat ze zich tegen hun be-
doelingen, bijvoorbeeld door een onbewust instinct geleid, als
slachtoffer zullen aanbieden aan de staatstendens, ondenkbaar
omdat ze juist dat instinct missen. Alle andere burgers van de
 WAARHEID EN CULTUUR
staat verkeren in volstrekte onwetendheid over wat de natuur
met haar staatsinstinct met hen voor heeft, en volgen blindelings;
alleen degenen die buiten dit instinct staan, weten wat zij van de
staat willen en wat de staat ze moet verschaffen. Derhalve is het
gewoonweg onvermijdelijk dat dergelijke mensen een grote in-
vloed op de staat krijgen, omdat zij deze wellicht als middel be-
schouwen, terwijl alle anderen onder de macht van die onbe-
wuste bedoelingen van de staat zelf slechts middel van het
staatsdoel zijn. Teneinde nu, door middel van de staat, hun zelf-
zuchtige doeleinden het best te bevorderen en te verwezenlijken,
is het vooral noodzakelijk dat de staat geheel en al wordt bevrijd
van die verschrikkelijke, onberekenbare stuiptrekkingen van de
oorlog, opdat deze rationeel kan worden benut; en daarmee stre-
ven ze zo bewust mogelijk naar een toestand, waarin de oorlog
tot de onmogelijkheden behoort. Hiertoe is het nu eerst zaak de
specifieke politieke drijfveren zoveel mogelijk te kortwieken en te
verzwakken en door het oprichten van grote met elkaar in even-
wicht zijnde staatkundige eenheden en door het geven van weder-
zijdse garanties de gunstige afloop van een aanvalsoorlog en zo-
doende de oorlog in het algemeen hoogst onwaarschijnlijk te
maken: zoals ze anderzijds het vraagstuk van oorlog en vrede
proberen te onttrekken aan de beslissingsbevoegdheid van de in-
dividuele machthebbers om veeleer aan het egoïsme van de
massa of van de vertegenwoordigers ervan te kunnen appelleren:
waarop ze het weer nodig achten de monarchistische instincten
van de volkeren langzaam te doen verdwijnen. Zij beantwoorden
aan dit doel door op zeer grote schaal de liberaal-optimistische
wereldbeschouwing uit te dragen, die haar wortels heeft in de
theorieën van de Franse Revolutie en de Verlichting, dat wil zeg-
gen in een volstrekt on-Germaanse, echt Romaans oppervlakkige
en on-metafysische filosofie. Ik kan niet nalaten de momenteel
heersende nationalistische beweging en de gelijktijdige verbrei-
ding van het algemeen kiesrecht vooral te zien als gevolg van de
vrees voor oorlog, ja, tegen de achtergrond van deze bewegingen,
als de eigenlijk vrezenden, die waarachtig internationale vader-
-96-
DE GRIEKSE STAAT
landsloze geldkluizenaars te ontwaren, die het, bij hun natuurlijk
gemis van het staatsinstinct, geleerd hebben de politiek als een
middel van de beurs, en staat en maatschappij als verrijkingsap-
paraten van henzelf te misbruiken. Het enige verweer tegen de
van deze kant te vrezen ombuiging van de staatstendens naar de
geldtendens is de oorlog en nogmaals de oorlog: in dit gewoel
wordt in elk geval wel duidelijk dat de staat niet gebaseerd is op
de vrees voor de oorlogsdemon, als beschermende instelling van
egoïstische enkelingen, maar dat hij uit vaderlandsliefde en ko-
ningsgezindheid een ethische zwenking vanuit zichzelf maakt,
die op een veel hogere bestemming wijst. Ik noem dus de prakti-
sche toepassing van de revolutiegedachte ten behoeve van een op
eigenbelang gerichte staatloze geldaristocratie een gevaarlijk ken-
merk van de huidige politieke situatie; ik begrijp de geweldige
verbreiding van het liberale optimisme tevens als resultaat van de
in zonderlinge handen overgegane moderne geldeconomie; ik
neem ook aan dat alle kwaad van de maatschappelijke situatie,
inclusief het noodzakelijke verval der kunsten, ofwel uit die wor-
tel ontkiemt dan wel ermee vergroeid is. Als ik gezien het voor-
gaande zo nu en dan een loflied op de oorlog aanhef, zal men dat
voor lief moeten nemen. Afgrijselijk klinkt zijn zilveren boog: en
al komt hij er aan als de nacht, toch is het Apollo, de echte inwij-
dings- en reinigingsgod van de staat. Maar, zoals het aan het
begin van de Ilias heet, richt hij allereerst zijn pijlen op de muil-
dieren en honden. Vervolgens treft hij de mensen zelf, en overal
laaien de brandstapels met lijken op. 43 Dan zij het maar uitge-
sproken dat de oorlog voor de staat even noodzakelijk is als de
slaaf voor de maatschappij: en wie zou zich willen onttrekken
aan deze inzichten als hij eerlijk naar de redenen vraagt van de
niet bereikte voltooiing van de Griekse kunsten?
Wie de oorlog en zijn geüniformeerde mogelijkheid, de solda-
tenstand, relateert aan het dusverre geschetste wezen van de staat,
moet tot het inzicht komen dat de oorlog en de soldatenstand
ons als afbeelding of mogelijk zelfs als oerbeeld van de staat ge-
presenteerd wordt. Hier zien wij als de meest algemene uitwer-
 WAARHEID EN CULTUUR
king van de oorlogstendens, een directe scheiding en verdeling
van de chaotische massa in militaire kasten, waaruit zich, op de
allerbreedste onderste laag, zoals die van de slaven, de structuur
van de 'oorlogsmaatschappij' piramidevormig ontwikkelt. Het
onbewuste doel van de hele beweging dwingt elk individu ertoe
zijn juk te aanvaarden en brengt ook bij heterogene naturen als
het ware een chemische verandering van hun eigenschappen te-
weeg, tot ze affiniteit vertonen met dat doel. In de hogere rangen
voelt men al wat beter waar het bij dit innerlijk proces in wezen
om gaat, namelijk om het voortbrengen van het militaire genie -
dat we als de oorspronkelijke stichter van de staat hebben leren
kennen. Aan heel wat staten, bijvoorbeeld aan de Lycurgische
wetgeving van Sparta, kan men duidelijk de afdruk van dat oor-
spronkelijke idee van de staat, van het voortbrengen van het mi-
litaire genie, aflezen. Denken we ons nu de militaire oerstaat zeer
levendig en beweeglijk in zijn eigenlijke 'arbeid' en halen we ons
de hele techniek van de oorlog voor ogen, dan kunnen we er niet
onderuit onze van alle kanten opgezogen begrippen van de
'waardigheid van de mens' en de 'waardigheid van de arbeid' te
corrigeren door de vraag of dan ook op de arbeid die de vernie-
tiging van 'waardige' mensen ten doel heeft, of ook op de mens
die met die 'waardige' arbeid belast is, het begrip 'waardigheid'
van toepassing is, of in deze oorlogstaak van de staat, die begrip-
pen elkaar vanwege hun onderlinge tegenstrijdigheid niet ophef-
fen. Ik zou denken dat de oorlogvoerende mens een middel is
van het militaire genie en zijn arbeid op zijn beurt slechts een
middel van hetzelfde genie; en niet aan hem, als absolute mens en
niet-genie, maar aan hem als middel van het genie - dat ook
diens vernietiging als middel van het oorlogskunstwerk kan ver-
langen - komt een graad van waardigheid toe, die waardigheid
namelijk als middel van het genie gewaardeerd te zijn. Maar wat hier
aan de hand van een enkel voorbeeld wordt gedemonstreerd,
geldt in de meest algemene zin: ieder mens heeft, met al zijn doen
en laten, slechts in zoverre waardigheid, als hij, bewust of onbe-
wust, werktuig van het genie is; waaruit meteen de ethische con-
DE GRIEKSE STAAT
clusie kan worden getrokken dat de 'mens op zich', de absolute
mens, noch waardigheid, noch rechten, noch plichten bezit:
slechts als een volledig gedetermineerd wezen dat onbewuste
doelstellingen dient, kan de mens zijn bestaan verontschuldigen.
De volmaakte staat van Plato is op grond van deze beschouwin-
gen stellig nog groter dan zelfs de meest warmbloedigen onder
zijn vereerders geloven, om maar te zwijgen van het glimla-
chende superieure gezicht waarmee onze 'historisch' gevormden
een dergelijke vrucht uit de Oudheid weten af te wijzen. Het ei-
genlijke doel van de staat, het Olympische bestaan en steeds ver-
nieuwde voortbrengen en voorbereiden van het genie, vergeleken
met wie al het andere slechts werktuigen, hulpmiddelen en mo-
gelijkheden zijn, is hier door een dichterlijke intuïtie gevonden
en in ruwe lijnen geschetst. Plato keek door de vreselijk verwoeste
herme44 van het toenmalige staatsleven heen en ontwaarde zelfs
toen nog iets goddelijks in zijn innerlijk. Hij geloofde dat men dit
godenbeeld eruit kon halen en dat de grimmige en barbaars ver-
tekende buitenkant niet tot het wezen van de staat behoorde: het
hele vuur en de hele verhevenheid van zijn politieke hartstocht
beet zich vast in dat geloof, in die wens - door deze gloed ver-
brandde hij. Dat hij in zijn volmaakte staat niet het genie in alge-
mene zin aan het hoofd plaatste, maar slechts het genie van wijs-
heid en weten, dat hij echter de geniale kunstenaars helemaal
geen plaats gaf in zijn staat, dat was een starre consequentie van
het socratische oordeel over de kunst, dat Plato, in de strijd tegen
zichzelf, tot het zijne had gemaakt. Deze meer uiterlijke en bijna
toevallige leemte mag ons er niet van weerhouden in de gehele
conceptie van de platoonse staat de wonderbaarlijk grote hiëro-
glyfe van een diepzinnige en eeuwig te duiden geheime leer over de
samenhang tussen staat en genie te onderkennen; wat wij van dit ge-
heimschrift meenden te mogen ontraadselen, hebben wij in dit
voorwoord uiteengezet.
 Over waarheid en leugen in
buiten-morele zin

In de een of andere uithoek van het in talloze zonnestelsels flon-

kerend uitgegoten heelal was eens een planeet waar schrandere
dieren het kennen uitvonden. 82 Dat was de meest hoogmoedige
en leugenachtige minuut van de 'wereldgeschiedenis', maar toch
niet meer dan een minuut. Na enkele ademtochten van de natuur
verstarde de planeet en de schrandere dieren moesten sterven. -
Zo zou iemand een fabel kunnen verzinnen, en toch zou hij hier-
mee niet voldoende geillustreerd hebben hoe beklagenswaardig,
schimmig en vluchtig, hoe doelloos en willekeurig het menselijk
intellect binnen de natuur aandoet; er zijn eeuwigheden geweest
dat het er niet was; als het er weer mee gedaan is, zal er niets voor-
gevallen zijn. Want de missie van dit intellect reikt niet verder
dan het menselijk leven. Integendeel, het is menselijk, en alleen
de bezitter en voortbrenger ervan vat het zo pathetisch op, alsof
het de spil is waar de wereld om draait. Maar als we met de mug
zouden kunnen communiceren, zouden we te horen krijgen dat
ook die met hetzelfde pathos door de lucht vliegt en zichzelf het
vliegende centrum van deze wereld voelt. Er is niets zo verwer-
pelijk en nietig in de natuur of het wordt door een kleine inbla-
zing van die kracht van het kennen direct als een ballon opgebla-
zen; en zoals elke lastdrager zijn bewonderaar wil hebben, zo
gelooft de meest trotse mens, de filosoof, dat de ogen van het
heelal van alle kanten telescopisch op zijn handelen en denken
gericht is.

-n5-
 WAARHEID EN CULTUUR
Het is merkwaardig dat het intellect hiertoe in staat is; want is
het immers niet alleen als hulpmiddel aan de meest ongelukkige
en broze, vergankelijke wezens meegegeven om hen een minuut
lang in het bestaan vast te houden, waaruit ze anders, zonder die
gave, met gegronde reden even snel als de zoon van Lessing zou-
den vluchten. 83 Deze hoogmoed die verbonden is aan het kennen
en gewaarworden, en verblindende nevels legt over de ogen en
zintuigen van de mensen, misleidt de mensen aldus wat de waar-
de van het bestaan betreft, doordat hij over het kennen zelf de
meest vleiende beoordeling in zich draagt. Misleiding is er de
meest algemene uitwerking van - maar ook de meest specifieke
uitwerkingen ervan dragen iets van hetzelfde karakter in zich.
Als middel tot behoud van het individu ontplooit het intellect
zijn belangrijkste krachten in het veinzen; want dat is het middel
waarmee de zwakkere, minder robuuste individuen stand weten
te houden, die in de strijd om het bestaan niet met horens of een
scherp roofdierengebit zijn toegerust. 84 Deze kunst van het vein-
zen bereikt haar hoogtepunt in de mens: hier is de misleiding, het
gevlei, leugen en bedrog, achterklap, uiterlijk vertoon, met an-
dermans veren pronken, maskerade, de verhullende conventie,
het toneelspel voor anderen en voor zichzelf, kortom het voort-
durende gefladder om die ene vlam der ijdelheid zó zeer regel en
wet dat haast niets zo onbegrijpelijk is als het feit dat onder men-
sen een eerlijke en zuivere drang tot waarheid kon opkomen. Ze
zijn diep ondergedompeld in illusies en droombeelden, hun oog
glijdt slechts langs de buitenkant der dingen en ziet 'vormen', hun
gewaarwording leidt nergens tot waarheid, maar volstaat ermee
prikkels te ontvangen en als het ware een tastend spel op de rug
der dingen te spelen. Bovendien laat de mens zich zijn hele leven
lang 's nachts in de droom voor de gek houden, zonder dat zijn
moreel gevoel dit ooit probeert te verhinderen: terwijl er toch
mensen zouden zijn die door hun sterke wil het snurken hebben
afgeleerd. Wat weet de mens eigenlijk van zichzelf] Ja, is hij ook
maar eens in staat zichzelf volledig waar te nemen, neergelegd als
in een verlichte vitrine? Houdt de natuur niet het allermeeste
- 116-
OVER WAARHEID EN LEUGEN IN BUITEN-MORELE ZIN
voor hem verborgen, zelfs zijn eigen lichaam, om hem, los van de
kronkelingen der darmen, het snelle stromen van het bloed, de
gecompliceerde trillingen van de vezels, te verbannen naar en op
te sluiten in een trots begoochelend bewustzijn! De natuur heeft
de sleutel weggegooid: en wee de noodlottige nieuwsgierigheid
die ooit door een spleet van de bewustzijnskamer naar buiten en
naar beneden vermag te kijken en die er dan een vermoeden van
krijgt dat de mens in zijn onverschillige onwetendheid rust op
het meedogenloze, het hebzuchtige, onverzadigbare, moord-
lustige, en dat hij als het ware op de rug van een tijger in dromen
hangt. Waar komt bij deze constellatie in 's hemelsnaam de drang
tot waarheid vandaan!
Voor zover het individu zich tegenover andere individuen
staande wil houden, gebruikt het in een natuurlijke staat der din-
gen het intellect meestal alleen om te veinzen: maar omdat de
mens tegelijkertijd, zowel uit noodzaak als uit verveling, in sa-
menlevingen en kudden wil leven, moet hij wel vrede sluiten en
streeft hij ernaar althans de allerergste helium omnium contra omnes
uit zijn wereld te laten verdwijnen. Maar dit sluiten van vrede
heeft iets tot gevolg wat men als eerste stap op weg naar verwer-
ving van die raadselachtige drang tot waarheid zou kunnen op-
vatten. Nu wordt namelijk vastgelegd wat vanaf dat moment als
'waarheid' zal gelden, dat wil zeggen er wordt een algemeen gel-
dende en verbindende benaming der dingen uitgevonden en
deze wetgeving van de taal legt ook de eerste wetten van de waar-
heid vast: want hier ontstaat voor het eerst de tegenstelling tus-
sen waarheid en leugen: de leugenaar gebruikt de geldige bena-
mingen, de woorden, om het onwerkelijke werkelijk te laten
schijnen; hij zegt bijvoorbeeld 'Ik ben rijk', terwijl de juiste bena-
ming voor deze toestand 'arm' zou zijn. Hij misbruikt de vaste
conventies door willekeurige verwisselingen of zelfs omkeringen
van de namen. Als hij dit op zelfzuchtige en bovendien schade-
lijke wijze doet, zal de samenleving hem niet langer vertrouwen
en hem daarom uitsluiten. De mensen schuwen echter niet zo
zeer het bedrogen worden als wel het benadeeld worden door be-
 WAARHEID EN C ULTU U R
drog. Ze haten ook op dit niveau in wezen niet de misleiding,
maar de kwalijke, vijandige gevolgen van bepaalde vormen van
misleiding. Op dezelfde beperkte wijze wil de mens ook slechts
de waarheid. Hij begeert de aangename, het leven instandhou-
dende gevolgen van de waarheid; hij staat onverschillig tegenover
de zuivere, zonder gevolgen blijvende kennis, en tegenover de
wellicht schadelijke en destructieve waarheden is hij zelfs vijan-
dig gestemd. En bovendien: hoe is het gesteld met die conventies
van de taal? Zijn dat wellicht producten van de kennis, van de zin
voor waarheid: komen de benamingen met de dingen overeen? Is
de taal de adequate uitdrukking van alle realiteiten?
Alleen door vergeetachtigheid kan de mens er ooit toe komen
de waan te koesteren dat hij in de zojuist genoemde mate een
waarheid bezit. Als hij geen genoegen wil nemen met de waar-
heid in de vorm van de tautologie, dat wil zeggen met lege om-
hulsels, dan zal hij eeuwig illusies met waarheden verwisselen.
Wat is een woord? De afbeelding van een zenuwprikkel in klan-
ken. Maar om nu op grond van die zenuwprikkel verder te gaan
tot een oorzaak buiten ons, is reeds het resultaat van een ver-
keerde en niet gerechtvaardigde toepassing van de wet van de
toereikende grond. 85 Als de waarheid alleen de doorslag zou heb-
ben gegeven bij de genesis der taal, en als het gezichtspunt van
zekerheid beslissend zou zijn geweest voor de benaming der din-
gen, hoe zouden wij dan toch mogen zeggen: 'De steen is hard':
alsof 'hard' ons ook nog op andere wijze bekend is en niet alleen
als een uiterst subjectieve prikkeling! We delen de dingen in naar
geslachten, we noemen de boom mannelijk en de plant vrouwe-
lijk: wat een willekeurige overdracht! 86 Wat gaat dat ver uit boven
de canon der zekerheid! We spreken van een slang8 7: de bena-
ming heeft alleen betrekking op het kronkelen, zou dus ook van
toepassing kunnen zijn op de worm. Wat een willekeurige afba-
keningen, wat een eenzijdige voorkeur voor nu eens de ene dan
weer de andere eigenschap van een ding! Uit een vergelijking van
de verschillende talen blijkt het bij de woorden nooit op waar-
heid, nooit op een adequate uitdrukking aan te komen: want an-
-118-
OVER WAARHEID EN LEUGEN IN BUITEN-MORELE ZIN
ders zouden er niet zoveel talen zijn. Het 'ding op zich' (dat zou
juist de zuivere, zonder gevolgen blijvende waarheid zijn) is ook
voor de taalvormer totaal ongrijpbaar en hij vindt het in het ge-
heel niet nastrevenswaardig. Hij benoemt slechts de relaties der
dingen tot de mensen en maakt voor deze expressie gebruik van
de meest stoutmoedige metaforen. Eerst een zenuwprikkel over-
dragen op een beeld! Eerste metafoor. Het beeld op zijn beurt
krijgt weer vorm in een klank! Tweede metafoor. En elke keer he-
lemaal over de sfeer heen springen, midden in een geheel andere
en nieuwe. 88 Men kan zich een mens voorstellen die helemaal
doof is en nooit een gewaarwording van een toon of van muziek
heeft gehad: hoe deze mens wellicht met verbazing kijkt naar de
chladnische klankfiguren in het zand89, hoe hij de oorzaken er-
van in het trillen van de snaar vindt en er een eed op zal doen dat
hij nu moet weten wat mensen de toon noemen; zo vergaat het
ons allemaal met de taal. We menen iets van de dingen zelf te
weten als we van bomen, kleuren, sneeuw en bloemen spreken en
toch bezitten we niets dan metaforen van de dingen, die in het
geheel niet overeenstemmen met de oorspronkelijke entiteiten.9°
Evenals de toon als zandfiguur verschijnt, zo neemt het raad-
selachtige X van het ding op zich nu eens de vorm aan van een
zenuwprikkel, dan van een beeld en tenslotte van een klank. Van
logica is dus in elk geval geen sprake bij het ontstaan van de taal,
en al het materiaal waarin en waarmee de mens van de waarheid,
de onderzoeker, de filosoof, later werkt en bouwt, is zoal niet van
een wolkenkoekoekstad dan toch in elk geval niet van het wezen
der dingen afgeleid. 91
Laten we met name eens denken aan de vorming der begrip-
pen: elk woord wordt meteen al daardoor een begrip dat het juist
niet als een soort herinnering moet dienen voor de eenmalige ge-
heel en al geïndividualiseerde oerervaring waaraan het zijn be-
staan heeft te danken, maar tegelijkertijd moet passen op talloze,
min of meer gelijksoortige, dat wil zeggen strikt genomen nooit
gelijke, dus op louter ongelijke gevallen. Elk begrip ontstaat door
het gelijkstellen van het niet-gelijke. Zo zeker als het is dat het ene
-119 -
 W AA R H EID EN CULTUUR
blad nooit helemaal gelijk is aan het andere, zo zeker is het begrip
'blad' gevormd door deze individuele verschillen willekeurig te
laten vallen en het onderscheidende te vergeten. Dit wekt nu de
voorstelling alsof er in de natuur behalve de bladeren zoiets zou
bestaan als een 'blad', een soort oervorm, op grond waarvan alle
bladeren generfd, getekend, afgepast, gekleurd, gekruld, beschil-
derd zouden zijn, maar door onbekwame handen, zodat geen
enkel exemplaar correct en betrouwbaar als een getrouwe kopie
van deze oervorm uitgevallen is. 9 2 We noemen een mens eerlijk;
we vragen: waarom heeft hij vandaag zo eerlijk gehandeld? Ons
antwoord luidt gewoonlijk: vanwege zijn eerlijkheid. Eerlijkheid!
Dat betekent weer: het blad is de oorzaak van de bladeren. We
weten toch helemaal niets van een wezenlijke kwaliteit die eer-
lijkheid heet, maar wel weten we iets van talrijke geïndividuali-
seerde, dientengevolge ongelijke handelingen, die we door weg-
lating van het ongelijke gelijkstellen en die we nu als eerlijke
handelingen aanduiden; tenslotte formuleren we daaruit een
qualitas occulta93 met de naam: eerlijkheid.
Door het individuele en werkelijke over het hoofd te zien krij-
gen we het begrip evenals de vorm, terwijl daarentegen de natuur
geen vormen en begrippen, dus ook geen soorten kent, maar al-
leen een voor ons toegankelijk en ondefinieerbaar X. Want zelfs
onze tegenstelling van individu en soort is antropomorf en komt
niet voort uit het wezen der dingen, ook al durven we niet te zeg-
gen dat die tegenstelling niet met het wezen der dingen overeen-
komt: dat zou namelijk een dogmatische bewering zijn en als zo-
danig even onbewijsbaar als het tegendeel ervan.
Wat is waarheid dus? Een mobiel leger metaforen, metonymi-
a's, antropomorfismen94 , kortom een som van menselijke relaties
die op poëtische of retorische wijze zijn verheven, overgedragen
en opgesierd, en die een volk na lang gebruik als vaststaand, ca -
noniek en bindend voorkomen: waarheden zijn illusies waarvan
men vergeten is dat ze illusies zijn, metaforen die versleten zijn en
letterlijk krachteloos zijn geworden, munten die hun beeltenis
hebben verloren en nu als metaal, niet meer als munten in aan-
-120-
OVER WAARHEID EN LEUGEN IN BUITEN-MORELE ZIN
merking komen. Wij weten nog steeds niet waar de drang tot
waarheid vandaan komt: want tot dusverre hebben we alleen van
de verplichting gehoord die de samenleving ons oplegt om te
kunnen bestaan: waarachtig te zijn, dat wil zeggen de gangbare
metaforen te gebruiken, dus moreel uitgedrukt: van de verplich-
ting volgens vaste conventies te liegen, massaal op een voor ieder-
een bindende manier te liegen. Maar de mens vergeet uiteraard
dat het zo met hem gesteld is; hij liegt dus op de genoemde ma-
nier onbewust en naar eeuwenoude gewoonten - en komt nu
juist door zich hier niet van bewust te zijn, juist door dit vergeten tot
het gevoel voor waarheid. Het gevoel verplicht te zijn het ene
ding rood, het andere koud, een derde stom te noemen, maakt
een morele beroering met betrekking tot de waarheid in hem
wakker; uit de tegenstelling van de leugenaar die door niemand
wordt vertrouwd, die door iedereen wordt buitengesloten, levert
de mens voor zichzelf het bewijs van het eerbiedwaardige, be-
trouwbare en nuttige van de waarheid. Als redelijk wezen plaatst
hij nu zijn handelen onder heerschappij van de abstracties: hij
kan er niet meer tegen door de plotselinge indrukken, door de
waarnemingen te worden meegesleurd, hij generaliseert al deze
indrukken eerst tot minder kleurige, koelere begrippen om er het
werktuig van zijn handel en wandel aan te koppelen. Alles wat de
mens van het dier onderscheidt, hangt af van dit vermogen de
waarneembare metaforen tot een schema te vervluchtigen, dus
een beeld in een begrip te doen opgaan; want op het terrein van
die schema's is iets mogelijk wat nooit zou kunnen lukken onder
de zichtbare eerste indrukken, namelijk een piramidale ordening
naar rangen en standen op te bouwen, een nieuwe wereld van
wetten, privileges, onderafdelingen, duidelijk afgebakende gren-
zen in het leven te roepen, die nu als het vastere, algemenere, be-
kendere, menselijkere, en derhalve als het regulerende en impe-
ratieve tegenover die andere zichtbare wereld van de eerste
indrukken wordt geplaatst. Terwijl elke metafoor in de waarne-
ming individueel en uniek is en zich derhalve steeds weet te ont-
trekken aan elke vorm van rubriceren, vertoont de grote bouw
-121 -
 WAARHEID EN CULTUUR
der begrippen de starre regelmatigheid van een Romeins colum-
barium95 en ademt in zijn logica de strengheid en koelheid uit die
eigen is aan de wiskunde. Wie door deze koelheid wordt geraakt,
zal nauwelijks geloven dat zelfs het begrip, dat even benig, acht-
hoekig en beweeglijk is als een dobbelsteen - niettemin slechts als
het residu van een metafoor overblijft en dat de illusie met betrek-
king tot de kunstzinnige overdracht van een zenuwprikkel in
beelden, zo niet de moeder dan toch wel de grootmoeder van elk
begrip is. Maar bij dit dobbelspel der begrippen betekent 'waar-
heid' niets anders dan elke dobbelsteen zo te gebruiken als hij
aangeeft; de ogen ervan precies te tellen, juiste rubrieken te vor-
men en nooit in te gaan tegen de ordening der kasten en tegen de
opeenvolging der rangklassen. Zoals de Romeinen en Etrusken
hun hemel door middel van starre wiskundige lijnen indeelden
en een god, als in een templum 96 , verbanden naar een aldus afge-
perkte ruimte, zo heeft elk volk een dergelijke wiskundig verdeel-
de hemel van begrippen boven zich en denkt nu dat de waarheid
verlangt dat elke begripsgod slechts in zijn eigen sfeer mag worden
gezocht. In dit opzicht mag men de mens stellig bewonderen als
een geweldig bouwgenie dat erin slaagt om op beweeglijke ftm-
damenten en als het ware op stromend water torenhoog een
oneindig gecompliceerde dom van begrippen op te bouwen;
uiteraard moet dit bouwwerk, om op zulke fundamenten te kun-
nen rusten als een spinnenweb zijn, fragiel genoeg om door de
golven te worden meegenomen, en sterk genoeg om niet door de
wind uiteen te worden geblazen. Als bouwgenie overtreft de
mens aldus de bij in hoge mate: terwijl de bij was gebruikt bij de
bouw van haar cellen, die ze verzamelt in de natuur, gebruikt de
mens de heel wat fragielere stof der begrippen, die hij eerst nog
uit zichzelf moet fabriceren. Hij verdient in dit opzicht onze
grote bewondering - maar ten enenmale niet vanwege zijn drang
tot waarheid, tot het zuivere kennen der dingen. Als iemand een
ding achter een struik verstopt, het precies op die plaats weer gaat
zoeken en vindt, dan valt er aan dit zoeken en vinden niet veel te
prijzen, maar zo is het wel gesteld met het zoeken en vinden van
-122-
OVER WAARHEID EN LEUGEN IN BUITEN-MORELE ZIN
de 'waarheid' binnen het bereik van de rede. Als ik de definitie
van een zoogdier opstel en vervolgens verklaar, na een kameel te
hebben gezien: zie aan, een zoogdier, dan wordt daarmee welis-
waar een waarheid aan het licht gebracht, maar die is van be-
perkte waarde; ik bedoel, zij is door en door antropomorf en
behelst geen enkel punt dat, los van de mens, 'waar op zich', wer-
kelijk en algemeen geldig is. De onderzoeker van dergelijke waar-
heden zoekt in wezen slechts de metamorfose van de wereld in de
mens; hij getroost zich de grootste moeite om de wereld als een
mensachtig ding te begrijpen en weet zich bij deze worsteling in
het beste geval het gevoel van assimilatie te verwerven.97 Zoals de
astroloog meent dat de sterren in dienst van de mensen staan en
verband houden met hun voor- en tegenspoed, zo meent een
dergelijke onderzoeker dat de hele wereld gekoppeld is aan de
mens, de hele wereld als de oneindig gebroken echo van een oer-
klank, van de mens, als de verveelvoudigde afbeelding van dat
ene oerbeeld, de mens. Zijn werkwijze is: de mens als maatstaf
van alle dingen te beschouwen 98 , waarbij hij evenwel van de dwa-
ling uitgaat dat hij deze dingen direct als zuivere objecten voor
zich heeft. Hij vergeet dus dat de oorspronkelijke metaforen in de
waarneming toch metaforen zijn en vat ze als de dingen zelf op.
Alleen door die primitieve wereld der metaforen te vergeten,
alleen door de verharding en verstarring van de beeldenmassa
die oorspronkelijk als een hete vloeistof uit het oervermogen van
de menselijke fantasie naar buiten stroomt, alleen door het on-
overwinnelijke geloof dat deze zon, dit raam, deze tafel een waar-
heid op zich is, kortom alleen door te vergeten dat de mens een
subject en wel een kunstzinnig scheppend subject is, leeft hij met een
zekere rust, zekerheid en consequentie; als hij ook maar één mo-
ment de gevangenismuren van dit geloof kon ontvluchten, zou
het terstond met zijn 'zelfbewustzijn' gedaan zijn. Het kost hem
al moeite genoeg om zichzelf te bekennen dat het insect of de
vogel een totaal andere wereld waarneemt dan de mens, en dat de
vraag welke van de twee waarnemingen van de wereld de juiste
is, volslagen zinloos is, daar hierbij reeds met de maatstaf van de
- 123-
 WAARHEID EN CULTUUR
juiste waarneming, dat wil zeggen met een niet aanwezige maatstaf
zou moeten worden gemeten. Maar mij komt de juiste waarne-
ming- dat zou betekenen de adequate uitdrukking99 van een ob-
ject in het subject - hoe dan ook als een tegenstrijdig onding
voor: want tussen twee absoluut verschillende sferen zoals tussen
subject en object bestaat geen causaliteit, geen juistheid, geen uit-
drukking, maar is hoogstens een esthetische verhouding mogelijk,
ik bedoel het in grote lijnen overdragen, het nastamelend verta-
len in een volslagen vreemde taal. Maar daar is in elk geval een
vrij dichtende en vrij verzinnende sfeer en kracht ter bemidde-
ling voor nodig. Het woord 'verschijnsel' bevat een groot aantal
verleidingen, reden waarom ik het zoveel mogelijk vermijd: want
het is niet waar dat het wezen der dingen in de empirische wereld
verschijnt. Een schilder die geen handen heeft en die het hem
voor ogen zwevende beeld door gezang wil uitdrukken, zal bij
deze verwisseling der sferen toch nog altijd meer verraden dan de
empirische wereld over het wezen der dingen verraadt. Zelfs de
verhouding van een zenuwprikkel tot het voortgebrachte beeld is
op zich niet noodzakelijk; maar als datzelfde beeld miljoenen
keren is voortgebracht en vele mensengeslachten lang is overge-
ërfd, ja uiteindelijk bij de gehele mensheid telkens als gevolg van
dezelfde aanleiding verschijnt, dan krijgt het tenslotte voor de
mens dezelfde betekenis, alsof het het enige noodzakelijke beeld
is en alsof de verhouding van de oorspronkelijke zenuwprikkel
tot het voortgebrachte beeld strikt causaal is; zoals een droom die
eeuwig wordt herhaald, absoluut als werkelijkheid zou worden
ervaren en beoordeeld. Maar de verharding en verstarring van
een metafoor garandeert beslist geenszins de noodzakelijkheid
en exclusieve rechtvaardiging van deze metafoor.
Ieder mens die in zulke beschouwingen thuis is, heeft stellig
een diep wantrouwen gevoeld tegen een dergelijk idealisme, elke
keer dat hij zich eens heel duidelijk van de eeuwige consequentie,
alomtegenwoordigheid en onfeilbaarheid van de natuurwetten
overtuigde; hij is tot de slotsom gekomen: hier is alles, hoe ver we
er ook in doordringen, tot de hoogten van de telescopische en tot
-124-
OVER WAARHEID EN LEUGEN IN BUITEN-MORELE ZIN
de diepten van de microscopische wereld, zo zeker, goed door-
wrocht, eindeloos, wetmatig en zonder hiaten; de wetenschap zal
eeuwig met succes in deze schachten moeten graven en alles wat
gevonden wordt zal als een legpuzzel in elkaar passen en elkaar
niet tegenspreken. Wat lijkt dit weinig op een voortbrengsel van
de fantasie: want als het dat zou zijn, zou het toch ergens de schijn
en onwerkelijkheid door moeten laten schemeren. Daar is ten
eerste tegen in te brengen: als wij, ieder voor zich, een andersoor-
tige zintuiglijke gewaarwording zouden hebben, als wij zelf
slechts nu eens als vogel, dan weer als worm, dan als plant zouden
kunnen waarnemen, of als de één een bepaalde prikkel als rood,
de ander die als blauw zou ervaren, terwijl een derde deze zelfs als
toon zou horen, dan zou niemand van zo'n wetmatigheid van de
natuur spreken, maar haar slechts als een uitermate subjectief
maaksel begrijpen. Dus: wat is een natuurwet eigenlijk voor ons?
We kennen deze niet als zodanig, maar alleen in zijn uitwerkin-
gen, dat wil zeggen in zijn relaties tot andere natuurwetten, die wij
op hun beurt ook weer alleen als relaties kennen. Dus verwijzen
al die relaties steeds weer alleen naar elkaar en zijn wat hun wezen
betreft volslagen onbegrijpelijk voor ons; alleen datgene wat wij
er zelf aan toevoegen, de tijd, de ruimte, dus verhoudingen van
opeenvolging en getallen kennen wij werkelijk. Maar al het won-
derbaarlijke dat wij juist bij de natuurwetten vol verbazing aan-
schouwen, dat een verklaring van ons vereist en ons tot wantrou-
wen jegens het idealisme zou kunnen verleiden, is nu eenmaal
enkel en alleen gelegen in de wiskundige strengheid en onlosma-
kelijke verbondenheid van onze voorstellingen in tijd en ruimte.
Maar deze produceren we in ons en uit ons zelf met dezelfde
noodzakelijkheid waarmee de spin spint; als we gedwongen zijn
alle dingen slechts onder deze vormen te begrijpen, dan hoeft het
toch geen verbazing meer te wekken dat wij in alle dingen eigen-
lijk niets anders dan juist deze vormen begrijpen: want al die vor-
men moeten de wetten van het getal in zich hebben, en juist het
getal is het meest verbazingwekkende in de dingen. Alle wetma-
tigheid die ons in de omloop der sterren en in chemische proces-
-125-
 WAARHEID EN CULTUUR
sen zo imponeert, valt in wezen samen met die eigenschappen die
wij zelf aan de dingen toekennen, zodat we op deze manier ons
zelf imponeren. Maar dit heeft bovendien tot gevolg dat die
kunstzinnige vorming van metaforen waarmee elke gewaarwor-
ding in ons begint, reeds die vormen vooronderstelt, dus daarin
plaatsvindt; alleen uit het stugge volharden van deze oervormen
is de mogelijkheid te verklaren hoe er daarna uit de metaforen
zelf weer een bouwwerk van begrippen geconstitueerd kon wor-
den. Dit bouwwerk is namelijk een nabootsing van de verhou-
dingen in tijd, ruimte en getal op basis van de metaforen. 100
2 ziet als de wereld der dromen. Op zich is het de ontwaakte mens
Zoals we hebben gezien werkt oorspronkelijk de taal aan de
bouw der begrippen, in later tijden doet de wetenschap dat. Zoals
de bij tegelijkertijd aan de cellen bouwt en die cellen met honing
vult, zo werkt de wetenschap onophoudelijk aan dat grote co-
lumbarium van begrippen, de begraafplaats van de waarneming,
bouwt steeds nieuwe en hogere verdiepingen, stut, reinigt, ver-
nieuwt de oude cellen, en doet vooral haar best dat enorme
boven alles uittorende vakwerk te vullen en er de hele empirische
wereld, dat wil zeggen de antropomorfe wereld, in onder te bren-
gen. Terwijl de handelende mens zijn leven al aan de rede en de
begrippen ervan bindt om niet te worden weggevaagd en zichzelf
niet te verliezen, zo bouwt de onderzoeker zijn hutje dicht bij het
torenhoge gebouw der wetenschap om eraan mee te kunnen hel-
pen en om zelf beschutting te vinden onder het al bestaande bol-
werk. En beschutting heeft hij hard nodig: want er zijn ver-
schrikkelijke machten die voortdurend op hem afkomen en die
de wetenschappelijke waarheid confronteert met geheel anders
geaarde 'waarheden' die op hun schilden de meest uiteenlopende
emblemen hebben.
Die drang tot het vormen van metaforen, die fundamentele
drang van de mens die men geen ogenblik kan wegdenken,
omdat men daarmee de mens zelf zou wegdenken, die drang is
-126-
OVER WAARHE I D EN LEUGEN I N BUITEN-MORELE ZIN
waarlijk niet bedwongen en nauwelijks beteugeld, doordat er uit
zijn vervluchtigde voortbrengselen, de begrippen, een regelma-
tige en starre, nieuwe wereld als een dwangburcht voor de mens
wordt gebouwd. Hij zoekt een nieuw gebied en andere beddin-
gen voor zijn activiteiten en vindt die in de mythe en in de kunst
in het algemeen. Voortdurend verwisselt hij de rubrieken en de
cellen der begrippen door nieuwe overdrachten, metaforen, me-
tonymia's te poneren, voortdurend legt hij de begeerte aan de dag
de bestaande wereld van de ontwaakte mens op een dusdanige
manier weer te geven dat die er even bont, onregelmatig, zonder
gevolgen, onsamenhangend, aantrekkelijk en eeuwig nieuw uit-
immers alleen door het starre en regelmatige web van begrippen
duidelijk dat hij wakker is, en juist daarom meent hij soms te
moeten geloven dat hij droomt, als dat web van begrippen door
de kunst wordt verscheurd. Pascal heeft gelijk als hij stelt dat wij,
als wij elke nacht hetzelfde zouden dromen, ons daar evenzeer
mee bezig zouden houden als met de dingen die we elke dag zien:
'.Als een ambachtsman er zeker van zou zijn elke nacht een volle
twaalf uur lang te dromen dat hij koning was, dan geloof ik, zegt
Pascal, dat hij even gelukkig zou zijn als een koning die alle nach-
ten gedurende twaalf uur droomt dat hij een ambachtsman is.'101
Doordat de mythe aanneemt dat er voortdurend wonderen kun-
nen gebeuren, staat de wakkere dag van een mythisch levendig
volk, bijvoorbeeld van de oude Grieken, inderdaad dichter bij de
droom dan bij de dag van de wetenschappelijk ontnuchterde
denker. Stel dat elke boom eens als nimf1° 2 kan praten of dat een
god in de gedaante van een stier maagden kan ontvoeren, dat
men de godin Athena zelf plotseling met een mooi span paarden
in gezelschap van Peisistratus over de markten van Athene ziet
rijden - en dat geloofde de Athener oprecht - dan is op elk mo-
ment alles mogelijk, net als in de droom, en de hele natuur om-
zwermt de mens alsof zij slechts een maskerade der goden is die
zich er alleen maar mee amuseren in al deze gedaanten de men-
sen voor de gek te houden.
 WAARHEID EN CULTUUR
Maar de mens zelf vertoont een niet te overwinnen neiging
om zich te laten misleiden en is als het ware betoverd van geluk
als de rapsode hem epische sprookjes voor waar vertelt of als de
toneelspeler op het toneel de koning nog koninklijker vertolkt
dan de werkelijkheid hem toont. Het intellect, die meester in het
veinzen, is zo lang vrij en ontheven van zijn anders te vervullen
slavendienst als hij kan misleiden, zonder schade te berokkenen en
viert daarna zijn saturnalia 103 ; nooit is het weelderiger, rijker, trot-
ser, behendiger en vermeteler. Met een scheppend behagen gooit
het de metaforen door elkaar en verschuift de grensstenen der
abstractie, zodat hij bijvoorbeeld de stroom als de beweeglijke
weg aanduidt die de mens daarheen draagt, waar hij anders naar
toe gaat. Nu heeft het intellect zich ontdaan van het teken van
dienstbaarheid: terwijl het anders droefgeestig en ijverig doende
is een arm individu dat hunkert naar bestaan, de weg en de werk-
tuigen te wijzen, en als een dienaar voor zijn heer op roof en buit
uittrekt, is het intellect nu zelf heer geworden en mag de uit-
drukking van behoeftigheid uit de plooien van zijn gezicht wrij-
ven. Wat het nu ook doet, alles wordt in vergelijking met zijn
vroegere doen en laten gekenmerkt door het geveins, zoals het
toen werd gekenmerkt door de vertekening op zich. Het vrije in-
tellect kopieert het leven van de mens, maar beschouwt dit leven
als iets goeds en schijnt er helemaal tevreden mee te zijn. Dat im-
mense balken- en lattenwerk der begrippen, waar de behoeftige
mens zich aan vastklampt om zich zo door het leven heen te kun-
nen slaan, is niet meer dan een steiger en speelgoed voor de
meest vermetele kunststukjes voor het bevrijde intellect: en als
het al die dingen kapotslaat, door elkaar gooit, ironisch weer in
elkaar zet, het vreemdste parend en het naaste scheidend, dan de-
monstreert het daarmee dat het dat redmiddel van de behoeftig-
heid niet nodig heeft, en dat het nu niet door begrippen maar
door intuïties wordt geleid. Vanuit deze intuïties leidt geen regel-
matige weg naar het land der spookachtige schema's der abstrac-
ties: voor deze intuïties is het woord niet gemaakt, de mens zwijgt
stil als hij ze ziet of spreekt in louter verboden metaforen en on-
-128-
OVER WAARHEID EN LEUGEN IN BUITEN-MORELE ZIN
gehoorde samenvoegsels van begrippen om althans door het ver-
brijzelen en weghonen van de oude grenzen der begrippen, een
creatief antwoord te geven op de indruk van de machtige aanwe-
zige intuïtie.
Er zijn tijdperken waarin de redelijke mens en de intuïtieve
mens naast elkaar staan, de een vol angst voor de intuïtie, de
ander vol spot over de abstracties, de laatste is even onredelijk als
de eerste onkunstzinnig. 104 Ze begeren allebei over het leven te
heersen: de eerste doordat hij met voorzorg, schranderheid, re-
gelmatigheid aan de belangrijkste noden het hoofd weet te bie-
den, de laatste doordat hij als een 'overblije held' die noden niet
ziet en alleen het leven dat zich als schijn en schoonheid voordoet
als werkelijk beschouwt. Maar als de intuïtieve mens, zoals mis-
schien in het oude Griekenland het geval was, zijn wapens
machtiger en triomfantelijker hanteert dan zijn tegenspeler, kan
onder gunstige omstandigheden een cultuur gestalte krijgen, en
de basis worden gelegd voor de heerschappij van de kunst over
het leven; alle uitingen van zo'n leven worden begeleid door dat
geveins, dat loochenen van de behoeftigheid, die schittering van
de metaforische waarnemingen en in het algemeen die directheid
van de misleiding. Noch het huis, noch de voetstap, noch de kle-
ding, noch de aarden kruik verraden dat ze werden uitgevonden
door de nooddruft; het lijkt of al die dingen de uitdrukking
moesten zijn van een verheven geluk, een olympische onbe-
wolktheid en als het ware een spelen met de ernst. Terwijl de door
begrippen en abstracties geleide mens door middel hiervan het
ongeluk alleen maar afweert, zonder uit die abstracties ook maar
enig geluk weten te putten voor zichzelf, terwijl hij ernaar streeft
zoveel mogelijk vrij te zijn van pijn, oogst de intuïtieve mens die
midden in de cultuur staat, alleen al vanuit zijn intuïties, behalve
de afweer van het kwaad, een voortdurend binnenstromende
verheldering, opvrolijking, verlossing. Weliswaar lijdt hij heftiger
als hij lijdt; ja, hij lijdt ook vaker, omdat hij geen lering weet te
trekken uit zijn ervaringen en steeds weer in dezelfde kuil valt
waar hij één keer in is gevallen. Hij is dan in het verdriet even on-
-129-
 W A ARHEID E N C U LTUU R

verstandig als in het geluk, hij schreeuwt luid en vindt geen

troost. Hoe anders is het gesteld met de stoïsche mens die, door
de ervaring wijzer geworden, door begrippen zich beheersend,
hetzelfde lot ondergaat! Hij die anders alleen maar oprechtheid,
waarheid, vrijheid van misleiding en bescherming tegen beko-
rende overvallen zoekt, geeft nu, in het ongeluk, een staaltje van
veinzerij, zoals de ander in het geluk; hij vertoont geen trekken in
zijn beweeglijk en veranderlijk mensengezicht, maar draagt als
het ware een masker met waardige, gelijkmatige trekken, hij
schreeuwt niet en verandert zijn stem niet eens. Als er een echte
stortbui boven hem losbarst, hult hij zich in zijn mantel en loopt
met langzame tred onder de bui vandaan.

-130 -