ASTEARI ZEHARKA BEGIRA GANBARA BILDUMA: 60ko

Ez dadila lurrundu hamarkadako Altzako etxe batera

IZARO ZINKUNEGI BARANDIARAN > 11 bisita, objektuen bidez > 16
2024ko urtarrilaren 6a | XVIII. urtea • 858. zenbakia
0,50 euro

mila leiho zabalik

www.gaur8.info

HIZKUNTZAK DESKUBRITU
ERE EGITEN DIRA
EGUN HITZ EGITEN DIREN 6.000 HIZKUNTZETATIK ERDIA DESAGERTU EGINGO DA MENDE
HONETAN. KEZKATZEKOA DA, BAINA LANDARE ETA ANIMALIA ESPEZIEKIN GERTATZEN DEN BEZALA,
HIZKUNTZA BERRIAK ERE DESKUBRITZEN DIRA TARTEKA . > 4 Karlos ZURUTUZA
 Arduraduna: Amagoia Mujika Telleria. Erredakzioa: Asier Aiestaran Iruretagoiena.
Argitaratzailea: Astero. Lege Gordailua: SS-77/07. Helbidea: Portuetxe 23-2a. 20018
Donostia. P.K.: 1099. Tel.: 943 31 69 99 / Faxa: 943 31 69 98. e-posta: info@gaur8.info.
mila leiho zabalik Publizitatea: Euskal Prensa. Tel.: 94 424 72 06.

8 12 16

SINADURAK:
22 03 Isidro Esnaola: Enpresen
ardura Euskal Herriaren
Malaysiako jedek-a, hizkuntza atzerriko irudian
berriak deskubritzearen lilura 04 10 Ula Iruretagoiena Busturia:
Ikusmira: Miraria lurreratze- Periurbanoa
pistaren infernuan 07 11 Izaro Zinkunegi Barandiaran:
Ez dadila lurrundu
Donald Trump, auzitegien zain 15 Unai Gaztelumendi
benetako hautagai bilakatzeko 08
20 Beñat Gaztelumendi:
Euskarazko lehen grabazioen Noriarena
istorio harrigarriak, Xabier 21 Iker Barandiaran: Erasoa itsaso
Erkiziaren eskutik 12 eta poltsikotik

60ko hamarkadako Altzako etxe

28 27 Koldo Sagasti: 2023, gizatasuna
hil zen urtea
batera bisita, objektuen bitartez 16
27 Asier Aiestaran: «Wazemank»-
Elhuyarrek 2023ko zientzia-arloko eko toma faltsuak
hamar albiste aipagarrienen 30 Garazi Goia: Bidean azaltzen
zerrenda egin du 22 zaizkigunak

Iruzur erromantikoa: maitasunik

ez eta poltsikoa hutsik 28

Juantxo Egañaren behatxulotik 31

 2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 2 / 3

hutsa
hutsa

{ datorrena } Isidro ESNAOLA

Enpresen ardura Euskal

Herriko atzerriko irudian
apitalismoaren hedapena lagundu duen gu zer harrotu askorik. Egun Euskal Herrian jendea

K
ideologia ideia oso sinple batzuetan la- Palestinaren alde mobilizatzen eta elkartasuna adie-
burbiltzen da. Funtsean, jendeari nego- razten den bitartean, Erkoreka eta bere mendekoak
zioak egiteko askatasuna eman behar Palestinako banderen atzetik ibiltzen dira, norbait ha-
zaio, eta beren artean lehiatzen utzi. Kon- serretu daitekeelako. Are larriagoa iruditzen zait CAF
kurrentziaren bidez finkatuko da zein bezalako enpresa batek Israelekin negozioak egitea
merkantzia diren onenak eta horien ekoizleek egingo erabaki izana, protestak eta ohartarazpenak gora-
dute aurrera. Horrela, ekonomia eraginkorragoa izan- behera, eta oraindik horri buruz ezer esan edo egin ez
go da, eta gizarteak, oro har, onura aterako dio. Prakti- izana. Enpresetako lengoaian modan jarri da sta-
kan, benetan gertatu denak antz handiagoa du Karl keholders kontzeptua, hau da, alderdi interesatuak. Ez
Marxek Kapitalaren 24. kapituluan deskribatu zuena- dira akziodunak edo langileak bakarrik, hornitzaileak,
rekin, jatorrizko metaketa deiturikoarekin. Kontua da instituzioak eta gizartea ere badira. Azken finean, en-
ez zela hasieran bakarrik gertatu, eta gaur egun kapi- presek ordezkatzen duten herrialdearen irudi bat
talismoaren oinarriak biolentzia izaten jarraitzen ematen dute atzerrian, gustatu ala ez. Irudi bat zabal-
duela. Merkatuarekin eta lehiarekin zerikusirik ez tzeaz gain, askotan erakundeen bidaiez baliatzen dira
zuen eranzteak, Mar tin
Scorsesek maisuki "Los ase-
sinos de la luna" bere azken Mendeetako munduko kolonizazioaren
filmean erakusten duenak.
Harrapaketa, legezko ja- dinamika horretan, euskaldunok,
beei baliabideak usurpa-
tzea, legearen itxurapeko salbuespen ohoretsuak salbu,
estortsioa, gezurra eta ho-
mizidioa indarrean dauden desjabetzaileen aldean egon gara eta,
tresnak dira oraindik. Poli-
tika horrek berak urteak beraz, ez daukagu zer harrotu askorik
atzerria

daramatza Israelgo Esta-

tuaren eskuetan, Palesti-
nan aplikatzen, isiltasun
orokorraren babespean. Palestinako erresistentziaren
azken ekintzak urteak daramatzan apartheid, garbike-
ta etniko eta harrapaketa politiken basakeria guztia
agerian utzi du: Israel ez da ez zuzenbidezko estatua,
ezta demokratikoa ere, Estatu kolonial bat besterik ez
da. Israelgo Estatu sionistaren sadismo-jarduerak hiru
hilabete daramatza nazioarteko komunitatearen izae-
ra eragingabearen aurrean. Zorionez, Hegoafrikak
iniziatiba hartu du eta Israel nazioarteko auzitegi ba-
hutsa ten aurrera eramateko helegitea aurkeztu du.
Mendeetako munduko kolonizazioren dinamika
horretan, euskaldunok, salbuespen ohoretsuak salbu,
hutsa hutsa
desjabetzaileen aldean egon gara eta, beraz, ez dauka-
«merkatu berriak irekitzeko», hau da, herrialdearen
ordezkaritza instituzionala erabiltzen dute beren in-
tereserako. Bada, CAFek Israelgo agintariekin sinatu
zuen kontratuak, bere irudiari kalte egiteaz gain, Eus-
kal Herriak kanpoan duen irudiari ere kalte egiten
dio. CAFeko norbaitek inoiz sinatu behar ez zen kon-
tratu baten erantzukizuna bere gain hartu beharko lu-
ke. Eta CAFentzat balio duenak, munduan zehar nego-
zioak egiten dituzten herrialde honetako enpresa
guztientzat ere balio du. Nahikoa da stakeholder-ei
buruz teorizatzea, lehendakariaren itzalean munduan
zehar ibiltzea, zergak ez ordaintzea eta, gainera, herri
honetako irudia zikintzea. •
atzerria

MALAYSIAKO JEDEK-A
Hizkuntza berriak deskubritzearen lilura
hizkuntzen arteko antzekota-
sunak daude, eta, batzuetan,
HIZKUNTZALARITZA / Karlos ZURUTUZA haien arteko ahaidetasun be-
rriak identifikatzen dira. Ho-
Egun hitz egiten diren 6.000 hizkuntzetatik erdia mende rrexegatik, hain zuzen, bene-
honetan desagertuko da. 6.000, alabaina, ez da kopuru tako altxorra dugu azken
jedek-arena.
zehatza: animalia edota landare espeziekin gertatu
Serendipia kasu garbia da:
legez, hizkuntza berriekin ere topo egiten dugu noiz edo
beste zerbaiten bila ari zare-
noiz. Eta asko ikas daiteke haiengandik. nean, aurkikuntzak usteka-
bean harrapatzen zaitu. Jedek-
a ez da idazten, baina

N
iclas Buren-
halt-ek ho-
gei ur te
baino gehia-
go eman di-
tu Malaysia-
ko oihanean. Mila laguneko
tribu baten hizkuntza doku-
mentatzeari eskaini dio bere
bizitzaren erdia hizkuntzalari
Ezker partean, Libiako suediarrak. Horretan bete-be-
eskola bat. Tamazight-a
2011tik irakasten da
tean ari zela, nahigabe eta
bertan. Edozein ezustean erabat, mintzaira be-
hizkuntza egokitu rri batekin egin zuen topo. Bu-
daiteke modernitatean,
baldin eta horretarako renhalt-ek 2017ko urte amaie-
tresnak ematen ran aurkeztu zion munduari
bazaizkio.
Karlos ZURUTUZA - Lilit bere aurkikuntza. Hizkuntzari
GASPARYAN «jedek» izena egokitu zi-
tzaion. 200 bat hiztun omen
dira.
Galderak pilatu zaizkigu da-
goeneko. Zerk bultzatzen du
norbait mila ehiztari-biltzailek
hitz egiten duten hizkuntza
ikastera? Eta zer tan datza
oraindik txikiago bat aurki-
tzearen garrantzia?
Burenhalt-i berari helarazi
dizkiogu galderak. Lehenen-
goari erantzunez, suediarrak
dio «istorio luzea» dela oso,
ezingo lukeela «modu kohe-
rentean» laburbildu. Bigarren
galdera dela-eta, adierazga-
rriagoa da hizkuntzalaria:
«Oraindik identifikatu gabeko
beste edozein hizkuntza beza-
la, jedek-ak aniztasuna dagoe-
la frogatzen du. Bere existen-
tziaz oraintxe bertan jabetu
garenez, pentsa dezakegu
oraindik asko dagoela desku-
britzeke. Ez al da zoragarria?»
Bat gatoz.
Entomologo batek labezo-
morro lumineszente bat aur-
kitu zuen 2012an; urte berean,
botanista batek landare in-
tsektujale ezezagun bat kata-
logatu zuen; bost urte beran-
duago, hizkuntzalari batek
mintzaira berri bat deskubritu
zuen Indonesiako oihanean.
Hizkuntzalaritzaren alorrean,
suediarrak dio Malaysiako al-
fabetoa erabiltzeko ahalegin
«xume» bat egin dela. Hizkun-
tza orok legez, elementu be-
rriak txertatu ditu beharren
arabera. «Truke» eta «parteka-
tze» kontzeptuak ñabardura
guztiez izendatzeko gai da;
«erosi» eta «saldu» kasuetan,
ordea, malaysieratik (Indone-
siako hizkuntza nazionala)
hartu ditu maileguan. Antza,
gizarte honek ez du hitzik ja-
betza pribatua izendatzeko,
eta berdin gertatzen omen da
ofizio edo lanbide ezberdine-
kin. Emakume nahiz gizonez-
koek zerbatanekin ehizatzen

dute, eta bizirauteko gainon-
tzeko trebetasun guztiak ikas-
ten dituzte.
Jedek-a bitxia da oso. Kon-
tuan izan euskara edo ingelesa
bezalako hizkuntzek (beste as-
koren artean) hitzaren amaie-
ran markatzen dutela plurala.
Bada, oker zaudete munduan
atzizki eta aurrizkiak baino ez
direla pentsatzen baduzue.
Malaysiako oihanean, esatera-
ko, hitz barruan txertatzen di-
ra partikula hauek. Adibide
bat: bidan, «agure», eta bridan
horren plurala; babo, «emaku-
mea», brabo, bat baino gehia-
go direnean…
Egia esan, ez da hain harri-
tzekoa. Horrela sortzen dira
arabierazko txikitzaile asko,
bai eta turkierazko ezeztape-
nak ere: Görmek («ikusi»);
görmemek («ez ikusi»). Badira
hitz hasieran eta bukaeran da-
ramatenak ere. Esanahia jakin
gabe ere, erraz jakin daiteke
taddart, tefuit eta tanemirt ge-
nero femeninoko hitzak direla
tamazigteraz. Ohartu al zarete
«t»-z hasi eta bukatzen direla?
Bide batez, «etxea», «eguzkia»
eta «eskerrik asko» honela
esaten dute.
Horretan datza hizkuntzala-
ritzaren magia: paragrafo ba-
kun batean, Malaysiako oiha-
nean gosaldu eta Libiako
mendietan afaldu dezakezu.
Digresioa, alabaina, ezinbeste-
koa da hizkuntzak konparatze-
ko garaian. Horrela dakigu je-
dek mikro-hizkuntza bat izan
dela bere hiztun-kopuruari
erreparatuta, baina inondik
ere ez dela izan ingelesa edo
gaztelania baino txiroagoa
edo traketsagoa. «Eredu lin-
guistikoari dagokionez, Platon
Mazedoniako azken zerri-zain-
tzailearen mailan legoke»,
zioen Edward Sapir-ek. Hiz-
kuntzalaritza modernoaren ai-
tzindarietakoa izan zenak zera
esan nahi zuen: ez dago hiz-
kuntza «primitiborik», denek
antzeko konplexutasun maila
dute amankomunean.
Ikertzaile suediarrak azpi-
marratu du gehienek beste
hizkuntza indigenaren bat
menderatzen dutela, eta ma-
laysiera ikasten dutela haurrek
eskolan. Gauzak honela, nahi-
koa baliabide linguistiko di-
tuzte bizilagunekin arazorik
gabe komunikatzeko. Jedek-
eraz Astrofisika ikasi, “Brea-
king Bad” itzuli edo Tarot-eko
kartak bota ahal izango dira,
baldin eta horretarako behar
diren tresnak ematen bazaiz-
kio. Azken finean, hizkuntzek
elementu berriak egokitzen
eta txertatzen dituzte beha-
rren arabera. Nola izan «elur»
hitza, erortzen ikusi ez due-
nean? Kalerik eta errepiderik
ez dagoen lekuetan «semafo-
ro»-rik behar al da? Shakes-
Australiako ume pearek berak ere ezingo luke
aborigen talde batek hiru
hizkuntza nahasten Interneten nabigatu wifi,
zituen aldaera sortu email edo spam bezalako kon-
zuen.
Murat UYSAL
tzeptuak menderatu gabe.
AURKITU BERRI GEHIAGO
Niclas Burenhalt ez da, inon-
dik ere, hizkuntza berri bat
deskubritu duen bakarra az-
ken urteotan. 2008an, David
Harrison hizkuntzalari estatu-
batuarrak koro hizkuntza aur-
kitu zuen Indiako iparraldean.
Mila hiztun dituen honek
2009an jaso zuen hizkuntza
aitorpena. Oraindik, baina, ez
da argitu Tibeteko mintzaira
den edo eremu hartara ekarri-
tako esklaboena. Handik hur-
bil, Pakistango bailara galdu
batean, badexieraz egiten du-
te oraindik gutxi batzuek.
Mundu zabalak azken urteo-
tan baino ez du izan beren be-
rri. 2018an, BBCko talde batek
hiru hiztun besterik ez zituen
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 4 / 5
aurkitu. Baliteke iraganeko
kontua izatea dagoeneko.
Koro-a eta badexiera oso
zaharrak izan daitezke, baina
e z d a b e t i h o r re l a i z ate n .
2000. urte hasieran, Carmel
O'Shannessy irakasle austra-
liarrak susmo sendo bat zeu-
kan. Etxean jasotakoa ez zen
beste hizkuntza batean ari ote
ziren bere ikasleak? Eskualde
hartako aborigenek warlpirie-
ra dute ama hizkuntza, eta in-
gelesa nahiz bien arteko kreo-
lera ere menderatzen dute.
O'Shannessy ere bikain mol-
datzen da warlpirieraz eta ma-
rrazki liburu bat sor tzeko
ideia izan zuen bertako hain-
bat haurrekin. «Txakur bat
munstro batengandik ihesean
dabil»; huraxe zen abiapun-
tua, umeek istorioa garatu ze-
zaten. Ehunka grabazio en-
tzun ostean, O'Shannessy-k
z e r b a i t i e r re p a rat u z i o n :
umeek kreoleraren aditzak
txertatzen zituzten warlpiria-
ren egituran. Hori gutxi ez,
eta hiru hizkuntzetatik har-
tzen zituzten izenak. Arau be-
rriak ere sortu zituzten, hots,
«m» atzizkia gehitzen zieten
iraganeko nahiz orainaldiko
aditzei, baina ez geroaldikoei.
Hizkuntza aurkitu berri ba-
tek ez du zertan ez zaharra ez
eta ahozkoa izan. 1955ean, Wi-
lliam C. Stokoe-k ingelesa ira-
kasten zien gorrei Washingto-
nen. Ikasleak keinuen bidez
arin eta azkar komunikatzen
zirela konturatu zen. Erabil-
tzen zituzten keinuak, ordea,
ez ziren ingelesaren keinuen
kalko hutsak. Stokoe orduan
jabetu zen mintzaira eta hiz-
kuntza bereiz daitezkeela, eta
gorrek beren hizkuntza pro-
pioa zutela Ameriketako Esta-
tu Batuetan. Herrialde bakoi-
tzak bere zeinu hizkuntza
propioa du, eta askotan bat
baino gehiago. Ez dago gaizki
atzerria
gogoratzea zeinu hizkuntzak
ere gizabanako askoren ama-
hizkuntza direla. Aldi berean,
hizkuntzok ere arauak bete-
tzen dituzte, eboluzio-prozesu
propioak dauzkate, eta familia
eta azpi-familietan sailkatzen
dira. Eta ahozkoekin gertatu
legez, arrazoi berberengatik
desagertzen dira.
Dibertsitate zoragarriaren
berri emateaz gain, hizkuntza
orok nola funtzionatzen duen
ere irakasten digute aurkitu
berriek. Egin proba: bilatu so-
lasaldi bat telebistan, bolume-
na jaitsi eta berehala jabetuko
zarete zenbat informazio ema-
ten diguten era guztietako kei-
nuek, edo mahai gainean he-
gan egiten duten esku horiek.
Australiako haurren feno-
menoari dagokionez, men-
deak behar dituen prozesu ba-
ten bertsio sinplifikatu eta
azeleratua besterik ez da. Adi-
bide bat: ingelesa aldaera ger-
maniar hutsa zen jatorriz;
egun, baina, latindarra da bere
hiztegiaren erdia (nagusiki
frantsesetik hartua).
Bide batez, noiz arte hitz
egingo dute ume horiek beren
hizkuntza? Zein adinetan baz-
tertuko dute gurasoen hiz-
kuntzara itzultzeko? Zergatik
egingo dute? Erantzun gabe
ere, galdera sorta honek giza-
kiaren aurkikuntzarik handie-
naren sorrerara hurbiltzen
gaitu. Gurpila ez, hizkuntza da
giza arrazak asmatutako gau-
zarik itzelena.
GALERIA BAT
Adituek diotenez, 6.000 hiz-
kuntza inguru hitz egiten dira
egun, eta erdia baino gehiago
mende honetan zehar
desagertuko da. Koro-a joan
egingo da, ez bere hiztun ko-
puru txikiagatik, baizik eta ez
delako geratzen hitz egingo
duen umerik. Ez dago trans-
misiorik. Jedek hiztunak 200
pasatxo izanda ere, txikienen
arteko komunikazio-hizkun-
tza da oraindik. Hizkuntzen
bizi itxaropenari buruzko
apustuak egiterakoan, hiztu-
n e n a d i n a h a i e n ko p u r u a
baino termometro fidagarria-
goa da beti.
Je d e k - a r e n a u r k i k u n t z a
hain al da txapela kentzeko
modukoa? Askok ez dute argi
oraindik. Jakin badakigu hiz-
kuntzak komunikatzeko ko-
deak baino ez direla. Edonola,
ez al dira, aldi berean, gure
pentsamenduak margotzeko
erabiltzen dugun mihisea?
Denborarekin, elementu be-
rriak agertzen dira koadro ho-
rretan: gizatalde baten histo-
ria, b e s te b a t z u e k i ko
kontaktua… Bertan dira ger-
tuen dugun erreka eta gala-
xiarik urrunena. Mihise ho-
riek guztiek galeria liluragarri
bat osatzen dute: koadro ba-
koitzak pentsamendu, ohitu-
ra eta balioen artxibo bat gor-
detzen du, mundua ulertzeko
modu bat, funtsean. Aldi be-
rean, galeria horretako hutsu-
ne bakoitza desagertutako
hizkuntza batek utzitakoa da.
«Zer kontatu nahi zidaten he-
men? Zer galdu dut?», galde-
tu beharko genioke orduan
gure buruari.
Askotan, munduan egoteko
modu asko daudela ahazten
zaigu. «Tamalez, unibertsala
eta gizatiarra dena neurtzeko,
gure mundu modernoa eta
hiritarra tresna gisa erabil-
Goian, Indonesiako
Adituek diotenez, 6.000 hizkuntza inguru hitz
tzen dugu maizegi», bota di-
oihanean jasotako egiten dira egun, eta erdia baino gehiago gu Burenhalt-ek. Jedek-ak, ko-
irudia. Bertan aurkitu
zen jedek hizkuntza, mende honetan desagertuko da. Koro-a, ro-ak edo Australiako haur
2017an. Behean,
kurduera pareta batean. adibidez; ez dagoelako hitz egingo duen umerik horien hizkuntzak, besteak
Hamaika aldaera dituen beste, kosmogonia ezberdi-
hizkuntza da.
nak erakusten dizkigute. Hiz-
David LAZAR - Karlos Jedek hiztunak 200 pasatxo izanda ere,
ZURUTUZA kuntza horien aurkikuntza
txikienen arteko komunikazio-hizkuntza da. hutsa baino, esploratzen ja-
Hiztunen adina termometro fidagarria da rraitzeko gonbita da liluraga-
hizkuntzen bizi itxaropenari dagokionez rriena.
 2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 6 / 7

JIJI PRESS | AFP

IKUSMIRA

MIRARIA LURRERATZE-PISTAREN INFERNUAN

Kataklismoek eta zorigaitzek usu bisitatzen dute Japonia. Naturaren indarrek latz kolpatu izan dute: lurrika-
rek, luiziek, tsunamiek... Baita gizakiak sortutako indar suntsitzaileenek ere: leherketa atomikoak Hiroshiman
eta Nagasakin, Fukushimakoa bezala eztanda egiten duten zentral nuklearrak... Urteberrian, baina, miraria
gertatu da Hanedako aireportuan. 379 pertsona zeramatzan Boeing hegazkinak lurreratzean talka egin zuen
enegarren lurrikararen biktimei laguntzeko aireratzera zioan kostazainen hegazkin txikiarekin. Hegazkinaren
gasak eta erregaia barreiatuta, suzko infernua sortu zen, munduratu diren irudi beldurgarriek erakutsi bezala.
Baina tripulazioaren profesionaltasunak, edo agian Jainkoen eskuak, larrialdiko atetik salto egiteko denbora
eman zien, denak salbatuz. Abiazioaren adituak zeharo harrituta daude txiriparekin, mirarien existentzian ia
sinestun konbertitzear. Aspaldi esan zuen Matsuo Basho japoniar poeta handiak, XVII. mendeko haikuan:
«Bizitzaren gorabeherak / tristeak, azkenean bihurtzeko / banbu kimu». Mikel ZUBIMENDI BERASTEGI
atzerria
TRUMP: HEMEN BAI, HOR EZ?
Bi estatutako bozetatik kanpo dago oraingoz,
auzitegietan erabakiko da hautagai izan daitekeen
A
stebete pasa
falta da AEBe-
tako hautes-
kunde presi-
dentzialen
maratoi-kan-
painari hasiera ematen dioten
Iowako caucusetarako. Beste
astebetera New Hampshireko
primarioak izango dira; gero,
estatuek banan-banan alderdi
errepublikanoko presidente-
gaia nor izango den bozkatu-
ko dute (demokratek ere egi-
ten dituzte barne-bozak, baina
Biden berriz aurkeztuta, ez da
lehia aipagarririk izango). In-
ke sta guztietan, Donald
Trump ageri da errepublika-
noen faborito nagusi, prima-
rioak irabazi eta Bidenen
lehiakide izateko.
Benetako bozketa azaroan
da, eta, inkestek gorabehera
handiak egin ditzaketen arren,
hauteskundeok irabazteko ga-
ko izango diren estatuetan
–2016an Trumpek eta 2020an
Bidenek irabazi zituen swing
estatuetan– presidente ohia
ageri da gailen. Bost axola urte
askotako espetxe zigorra ekar
dezaketen 92 kasutan auzipe-
tuta egotea, bost axola publi-
koki esan izana agintea har-
tzen duen lehen egunean
«diktadore» jokatzeko asmoa
daukala; Trumpek oinarri sen-
doa dauka.
Epaituta eta zigortuta bale-
go ere, Donald Trumpek ez lu-
ke hautagai izateko eskubide-
rik galduko. Ezta espetxean
egonda ere. Areago, Etxe Zuri-
ko giltzak kartzelakoa ere ire-
kiko lioke, presidenteak indul-
tuak emateko ahalmena baitu.
Testuinguru horretan, egin al
liteke ezer nazismora ere hur-
biltzen den diskurtsoarekin
diharduen (etorkinek estatu- HAUTESKUNDEAK / Urtzi URRUTIKOETXEA
batuarren «odola zikintzen»
dutela esan du Trumpek egu- Estatu Batuetako hauteskundeen lasterketa
notan, eta eskoletan ingelesez hementxe da ate joka. Biden eta Trump, 2020ko bi
egiten ez duten haurren aurka hautagaiak berriz lehiatzea da gaur-gaurkoz
ere mintzatu da) hautagai bat gertagarriena. Baina presidente ohi errepublikanoa, ia
geldiarazteko? Gakoa ez dago 100 kasutan auzipetuta egoteaz gain, zuzenean
Trumpen asmoetan edo kan- boto-paperik gabe ere gera liteke.
painako diskurtso filofaxiste-
tan, pertsona horren aurrekari
autoritarioetan eta 2020ko estatu horretako hauteskunde tako Auzitegi Gorenek ez dute
hauteskundeak galdutakoan batzordeko burua. Izan ere, onartu, eta presidente ohia Donald Trumpen
agerraldia 2023ko
egin zuenean baizik. hauteskundeak estatuek anto- boto-paperetan egon dadila urriaren 18an New
latzen dituzte, nork bere arau- ebatzi dute… Baina primarioe- Yorkeko epaitegiaren
HAMALAUGARREN EMENDAKINA diaren arabera. tan Michiganen bakarrik;, hau aurrean, non iruzur auzi
bategatik deklaratu
AEBetako Konstituzioko 14. Horregatik, Coloradoko au- da, primarioak irabazi eta pre- zuen. Alboan, iazko
emendakinaren 3. artikuluak zitegiek eta Maineko hautes- sidentegai bihurtuko balitz, irailaren 8an Hegoaldeko
Dakotan, ekitaldi
debekatu egiten die aurretiaz kunde-arduradunek Trumpen aztertu egin beharko litzateke politiko batean.
Konstituzio horri zin egin os- aurkako erabakia hartu duten Konstituzioaren emendakina Alex KENT
Andrew CABALLERO-
tean haren aurka matxinatu artean, Michigan eta Minneso- ote dagokion, baina ez une ho- REYNOLDS | AFP
direnei herrialdeko hautetsi-
kargua izatea. 1868ko araua
da, Gerra Zibileko galtzaileek
(esklabotzari eusteko gerra
egin zuten konfederatuek)
aginte-ardurarik izan ez zeza-
ten. Donald Trumpek ere,
2021eko urtarrilaren 6an Etxe
Zuriaren ataritik Kapitolioa-
ren erasora animatu zitue-
nean jarraitzaileak, matxinada
bultzatu zuen, itxura guztien
arabera. Baina «itxura guztien
arabera»; hala izatea aski ote
da hautagai izatea debekatze-
ko? Coloradoko Auzitegi Gore-
nak hala zela ebatzi zuen
abenduaren 19an, Trumpen
aurkako zenbait errepublika-
nok irekitako auzibideari ja-
rraituz. Handik astebetera,
Maineko estatu-idazkariak
gauza bera erabaki zuen:
Trumpek matxinada batean
parte hartu zuenez 2021eko
urtarrilaren 6an, horrek pri-
marioetan parte hartzeko ba-
liogabetzen du presidente
ohia. Maineko (edo estatu ba-
koitzeko) estatu-idazkaria da

rren aurretik. Esandakoa, esta-
tu bakoitzak bere araua.
Kaliforniako hauteskundeen
arduradun nagusia den esta-
tu-idazkariak ere Trumpen
«aldeko» erabakia hartu du;
Mainekoa bezala da demokra-
ta hura ere. Gavin Newsom Ka-
liforniako gobernadore demo-
krata ere –Joe Bidenen osteko
kinieletan balizko presidente-
Kartzelan ere, Trumpek ez luke hautagai izateko
eskubiderik galduko. Etxe Zuriko giltzak
kartzelakoa ere irekiko lioke, presidenteak
indultuak emateko ahalmena baitu
Askok zalantzan jarri dute boto-paperetik
kanpo uzteak ekarri dion oihartzuna eta bere
burua aldarrikatzeko aukera ez ote diren
Donald Trumpen mesedegarri
gai gisa agertu ohi da– Trump
boto-paperetan mantentzea-
ren alde mintzatu da: «Zalan-
tzarik gabe, Donald Trump
mehatxu da gure askatasune-
rako, baita gure demokraziara-
ko ere. Baina Kalifornian, hau-
tetsontzietan irabazten diegu
hautagaiei. Gainerako guztia
distrakzio politikoa da».
Etxe Zuritik, Trumpen aurka
baina bide judizialetik kanpo
geratu nahi izan dute. Biden
presidenteak, esaterako, zalan-
tzarik gabe esaten du «matxi-
natu» bat dela Trump. «Denek
ikusi zenuten. 14. emendakina
ote dagokion, auzitegientzat
utziko dut erabaki hori. Baina
matxinada bat bultzatu zuen.
Horrekin ez dago zalantza ba-
kar bat ere», adierazi zuen.
Maineko kasuan, Shenna Be-
llows estatu-idazkariaren era-
bakiaren aurkako helegitea ja-
rri du Donald Trumpek aukera
izan bezain laster. Izan ere, es-
tatu barruko bide legal guztiak
agortu behar dira gaia Gorene-
ra iritsi aurretik, eta berebizi-
ko garrantzia du denborak ka-
su honetan.
Coloradoko erabakia balio-
gabetzeko ere eskatu diote Wa-
shingtonen Auzitegi Gorenari.
Epairik emateko, epaileek al-
deak entzun behar dituzte
lehendabizi; dena dela, bizkor
behar du: martxoko super-as-
teartean bozkatzen dute bi es-
tatuetan, eta Coloradon posta
bidezko botoa otsailaren 12an
hasiko da.
Ezaguna da oso jarrera es-
kuindarreko auzitegia dela Go-
rena, bederatzi epailetik sei
kontserbadoreak izanik (hiru
Trumpek berak izendatuta-
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 8 / 9
koak dira). Azken erabaki hori
orokorra den, estatu guztieta-
rako balio ote duen, ala auzia
planteatu den estatuetara mu-
gatzen den erabaki lezake. Bai,
gerta liteke presidente ohia es-
tatu batzuetako boto-papere-
tan agertzea eta beste batzue-
tan ez. Colorado, esate
baterako, demokraten plaza
segurua da, Donald Trumpek
galtzeko handirik ez lukeena.
Maine ere demokrata da nagu-
siki, baina hauteskunde-lege
bereziak izanik, bi alderdiek
lor dezakete babesik presiden-
tetzara bidean.
Ezi n d a a h a z t u , h a l a b e r,
Trumpek lehian jarraitzeko
argudioetako bat izan dela
presidente ohia ez dela orain-
dik matxinada horregatik
epaitu edo zigortu. Epaiketa
hori iragarrita dago, aurtengo
m a r t xo ra ko. N ew yo r k t a r
magnatearen abokatuek pro-
zeduretan etenaldia lortu du-
ten arren, Jack Smith fiskala
buru-belarri ari da lanean
epaiketa iragarri bezala has
dadin.
Datorren urtarrilaren 15eko
Iowako caucusetan %50etik
gorako babesa dauka Trumpek
inkestetan; hurrengo hauta-
gaiak ez dira %20ra iristen.
Hainbesteko aldea izan ez
arren, New Hampshiren ere
(urtarrilaren 23an dira prima-
rioak) lehen lekuan ageri da
Trump; hilabete geroago Hego
Carolinan gailentzen bada,
aurkari errepublikanoek nekez
izango lukete aukerarik mar-
txoko super-asteartera begira.
Eta askok zalantzan jarri du-
te boto-paperetik kanpo uz-
teak ekarri dion oihartzuna
eta bere burua aldarrikatzeko
aukera («gure beldur direlako
debekatzen dute parte-har-
tzea, badakitelako galdu egin-
go dutela»), ez ote diren Trum-
pen mesedegarri.
 hutsa
Ula IRURETAGOIENA BUSTURIA - @ulissima05
Arkitektoa

Periurbanoa

A
rkitekturako Erasmus ikasleek turista begira-
da berezia agertzen dute Euskal Herrira dato-
zenean. Beste turista klaseak ez bezala, begi-
kurioso hauek gure herrialdearen
arkitektura / geltokiak / london calling
ez duten baina industrialak ere ez diren hainbat aktibitate
ren leku. Koltxoi denda erraldoia, autoen erreparaziorako
garajea, arotz baten tailerra eta yoga klaseak emateko ikas-
gela nahasirik dira. Eta pabiloi espazio asko, hutsik. Erabile-

erradiografia arkitektoniko bat oparitzen di-
gute, irudi nostalgikotik urruti. Poloniako
ikasleek hemengo eraikinen fatxada koloretsuak azpima-
rratzen dituzte, grisa ez den beste tonalitateek osatzen di-
tuztelako etxeak, batez ere azulejua fatxadetan erabiltzen
genitueneko arkitekturetan arreta jarriz gero. Herri eta hi-
rien auzo maldatsuetako eskailera mekanikoei argazkia ate-
ratzen diete, txundituta, kale-mugikorraren kontzeptua ez
baitago gurean bezain zabaldua, antza. Alemaniako ikasleei
behe oinetan dauden etxeetan egiten ditugun pareta bege-
talak deigarriak egiten zaizkie eta Portugalekoek galdetzen
dute ea etxeen balkoi irekiak ixtearen arrazoia zein den, eta
ea baimenduta dagoen. Eta euskara eta euskal sinboloak fa-
txadetan irakurtzeko aukerak flash flash, kamerak aktiba-
tzen ditu.
Aurten Erasmus ikasleekin Lasarte-Oria izan dugu azter-
gai, Gipuzkoan aurki daitezkeen beste auzo-herrien ezauga-
rriak dituelako (eta berezita-
sun propio askorekin noski);
autobidearen bizilaguna, in-
dustriagunea herritik gertu,
ibaiak osatzen duen aktibitate
ekonomikoaren ardatza eta
landagunearekiko gertutasu-
na, merkataritza gunea udale-
3 BEGIRADA:
rarik ez duten guneen mapa bat egitea otu zaie, egoeraren
zergatia deskubritu nahian.
Periurbanoa izango da ziurrenik, Erasmus ikasleek beraien
jaioterrira eramango duten euskal lurraldearen (hirigintza)
kontzeptu nagusia. Megahiriaren sentsaziorik gabe, baina
urbanitate eta suburbanitatez jositako lur zatien patchwork
bat ikusten dute, hibridazio sentsazioarekin. Oriatik pasea-
tuz gero, ardia larrean eta piper-berde landaketa, errauste-
gia eta logistikako pabiloia topatzen eta nahasten dira begi
aurrean. Eta kale itxura galtzen duen bidetik gora eginaz,
azkar batean ateratzen gara urbanoa ez den eremura, pe-
riurbanora, non mendia parke-urbanotzat jo daitekeen, non
baserria txaleta den, non zaldiak eta ortu landaketak dau-
den, non basoan saneamendu tutua zapaltzen dugun. La-
sarte-Orian kalera eta periurbanora ateratzen dira, laburbil-
tzen dute denek, horretan datza bere xarma. •

rrian, eskualde mailako azpie-

giturak. Ikasle askok
Lasarte-Oriako alokairuko pi-
suen egoera ezagutzen zuten
bertara bisita egin aurretik,
lehen pertsonan pairatzen du-
telako Donostian alokairuan
bizitzearen zailtasun ekono-
mikoa, eta asko dira Zumaia
edo Irunen ostatua bilatu du-
tenak. Donostiaren jarraituta-
sunean irakurtzen den herria
da Lasarte-Oria, Hernani edo
Orereta bezalaxe. Lasarten bizi
dena lasartearra sentitzen al
da? Galdetzen dute. Herrigune
historikotik paseoan, pabiloi
“industrialak” azkar topatzen
Ilustrazioa: ULA IRURETAGOIENA BUSTURIA
dira, gune urbanoan egoterik

{ asteari zeharka begira } Izaro ZINKUNEGI BARANDIARAN
Ez dadila lurrundu
E
gutegi bat?», eskaini zion asteko erosketa
egin ohi duen harategiko harakinak. Egun
bakarra falta zen urtea erabat lurruntze-
ko. Ezetz erantzun zion, baina gaizki sen-
titu zen esan orduko; «urte berri on» en-
tzun, eta erantzun ez balio bezala. Ez
zekien egutegi bat oparitu nahi zion, ala urte oso bat
saldu. Bata ala bestea, ezezkoa justifikatzeko aitzakia
bila hasi zen: ez zuela jarri ohi, beste norbaitek apro-
betxatuko zuela…
Urteberri biharamunean, bakarrik gosaldu du, su-
kaldeko horma hutsa parez pare. Autoan sartzean, bu-
ruari bueltaka hasi da: 2023a bukatzea nahi ote zuen,
berriari beldurrik ote dion, hobea ala okerragoa izan-
go ote den… Ez da hasiera eta amaiera zurrunen zalea
–beste modu batera esanda, kosta egiten zaio eraba-
kiak hartzea–. Eta, lanerako bidean, 2023a errepasatuz
lurrundu zaio burua.
«Aurrera ala atzera egin dugu?», lehen galdera. Az-
kar doa goraka kilometro kontagailua, erregai tantak
behera doazen gisa. Hegazkinez eta urrun ez bidaia-
tzea erabakia du; baina, iaz
egindako eguneroko kilo-
metroak batuta, munduari
buelta emango ziokeela
pentsatu du. Aurreraka ala
Buruari bueltaka hasi da: 2023a bukatzea
atzeraka? Ez dio askorik
axola, badoa, hori da kon-
nahi ote zuen, berriari beldurrik ote dion,
tua. Irratiko tertulian opo-
rretako helmugez ari dira
hobea ala okerragoa izango ote den... Ez
hizketan. Eta pentsatu du
aurten badela urtea mugez da hasiera eta amaiera zurrunen zalea
hitz egiteko, helmugez bai-
noago.
herria
Euri tantak ari dira erortzen aurreko kristalean behe-
ra; bata bestearen atzetik, isilik, oharkabe. Hala joan zi-
ren indarkeria matxistaren ondorioz iaz hil zituzten
emakumeak –lau denera, eta ume bat; erraz esaten
da–. Eta ez dira nolanahikoak tanta horien guztien sor-
leku diren lainoak ere; erori ez arren, egunerokoan hor
daudela gogoratu da, indarkeria matxista nola.
Tantak pilatu dira eskuineko ispiluan ere, atzerantz
hutsa joan nahi balute legez. Laster etorri zaizkio akordura
euskararen aurkako epaiak, han eta hemen hartutako
erabaki politikoak… Mailu kolpeak bezala sartu zaiz-
hutsa hutsa
kio irratiko kanpaiak; bederatziak dira. Albistegi bu-
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 10 / 11
hutsa
kaerako eguraldiaren tartean iragarri dutenez, euriak
ez du etenik izango datozen orduetan. Eta, nahi gabe,
Gazako genozidiora egin dio jauzi buruak; aurten ere
etenik gabe doaz han bizitzak goitik behera, euri tan-
tak bailiran.
Irratia kendu du, eta musika jarri; giroz aldatu nahi
du, auto barruan bederen. Bideko azken tunelaren ir-
teerara gerturatzen ari da; kilometro gutxi geratzen
zaizkio iristeko. Antzeko zerbait sentitu zuen iaz mar-
txoan, urte luzeetako dispertsioaren amaiera heldu
zenean: oraindik egiteko dagoen bidea, baina tunela-
ren azken zatia.
Aurreikuspenen aurka, ostarteak zabaltzen hasi di-
ra. Antza, aldaketa uste baino lehenago dator. Hala iri-
tsi zen iaz uda eta, harekin batera, aldaketa haizea.
Hauteskundeetan pilatutako ilusio eta indarra, herri
baten ikurrak errepideetan… Uda amaitu arren, alda-
ketarako gogoak eta Euskal Herriak bizi-bizirik jarrai-
tu zuten udazken-neguan ere. Bestela, nola bildu egu-
tegiko orri bakarrean euskararen aldeko olatua,
Palestinarekiko elkartasuna, nazio aldarria, Greba Fe-
minista Orokorra edo zerbitzu publikoen aldeko bo-
rrokak? Nola amaitu urtea aginte makilak eta lanba-
sak astintzen?
Iritsi da lantokira; itzali du autoa. Bulegora sartu,
eta iazko egutegia ikusi du lankidearen mahaian. La-
gun bati lapurtutako esaldia esan du berekiko: «He-
rri honetan aspaldi abiarazi genuen askatasunaren
egutegia». Eta, aldaketaren aldeko haizeak gogor jo
bazuen iaz, zergatik aldatu egutegiz, aurten are han-
diagoa bihur badaiteke? Etxera bueltan, «urte berri
on» esanez sartuko da harategira, asteko erosketa
egitera. •
herria

NOLATAN EZ
DITUZTE
ERAKUNDEEK
Hilabete batzuez egon da Beran iker- NON DAUDE?
tzailearen “atzeraditzekoa”, eta justu Soinua ez da objektu bat, hori du bere-
Euskararen Egunean itxi du, abendua- zia. Baina gai da barnean sartu eta ez

EUSKARAZKO
ren 3an. Jende aunitz bildu da ikastola- ateratzeko, zauri bat bezala. Egun
ko areto nagusian, tartean guraso eta osoan bueltaka izaten ditugun kantue-
haurrak. Fonografo batekin agertu da kin gertatzen zaigu, adibidez.

LEHEN
lesakarra, euskarazko lehen grabazioak
egin zirenean, 1900. urtean, nola gra-
batzen zen erakusteko. Biraderarekin
funtzionatzen zuen, eta zilindroa argi-
Non daude euskarazko lehen graba-
zioak? «Koldo Mitxelena Kulturuneak
badu kopia bat, baina ezin du publikoki
erakutsi. Gaur adituko duguna guztiz

GRABAZIOAK zariarekin egiten zen. Garbitu gabeko

zarata bat dute, komunikatzaileari in-
teresatzen zaiona.
pirata da», abisatu du Erkiziak.
Oroitu duenez, 1900. urtean mundua
obsesionaturik zegoen bertze herriak

GORDE ETA
PLAZARATU?
Maider IANTZI GOIENETXE hutsa
Euskarazko lehendabiziko grabazioak 1900.
urtekoak dira, Parisen egin ziren. Espioitza eta
geopolitikarekin lotutako istorioak dituzte
gibelean, inork gutxik dakizkienak. Xabier
Erkiziak kontatu dizkigu, baita aditu ezin diren
grabazio horiek, modu piratan lortu dituenak,
paratu ere. Entzun nahi?

I
zena jasotzen duenean, hots orok zarata iza-
teari uzten diola irakurri zion Michel Serres
pentsalariari. Hortik hartu zuen Xabier Erki-
ziak “Zaratak ez du izenik” bere erakusketa-
rako izenburua. Ekitaldiaren bukaera balia-
tu du ar tistak duela 123 ur teko lehen
euskarazko grabazioak plazaratzeko, erakunde pu-
bliko batek ere gorde eta argitaratu ez dituenak.
Belarrientzako zine bat muntatu du Berako Labia-
ga Ikastolan, azken 20 urteetan egindako hainbat
entzunaldirekin. Zaratei eskainitako bizi puskak di-
ra. Gure ahanztura zenbait seinalatzeko saiakerak.
Nor garen eta nondik aditzen dugun ulertzeko erak.
Aldarrikatzen duenez, aditzeko beharrak irauten
du, oraindik «belarriberak» gara. Timorreko errane-
ra zahar batek dioen bezala, «gizakiok, bizirik gau-
denean, historia egiten dugu, baina hiltzerakoan lu- Xabier Erkiziak «Zaratak ez
du izenik» erakusketaren
rrak belarriak tapatzen dizkigu». itxiera baliatu zuen,
Zarata, entzuteko aukera gisa hartzen du Erkiziak Euskararen Egunean
euskarazko lehen grabazioak
eta euskarazko aurreneko grabazioak aditzean ere zabaltzeko.
hori iristen zaio berari: zarata. Asier GOGORTZA
 2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 12 / 13

ezagutzearekin. Lehenengo kamerak eta Non daude euskarazko lehen grabazioak? «Koldo Mitxelena tek grabatu zituzten euskarazko hotsak,
filmak sortu ziren. Leon Azule izeneko Kulturuneak badu kopia bat, baina ezin du publikoki arraza garbi baten froga gisa-edo, gerran
herritar batek zarataren aldeko testu bat preso gelditu zirenen, nagusiki Ipar Eus-
erakutsi. Gaur adituko duguna guztiz pirata da», abisatu du
idatzi zuen, aldarrikatuz mundua eza- kal Herriko soldaduen, ahotsak jasoz.
gutzeko zarata falta zela. Munduko soi- Erkiziak hitzaldiaren hasieran «Interneten daude, baina pribatuan».
nuen museoa sortzen saiatu zen, eta
bertze hizkuntzen artean euskarazko 1914an, Euskal Herrian egin zen euskarazko lehen NEGOZIOA HASI DA
hotsak ere grabatu zituen, Parisen. grabazioa, Lehen Mundu Gerraren garaian etorri ziren. Hala bukatu zen lehen grabazioen aroa,
Azule nor den ez daki oraindik soinu eta gramofonoa eta diskoetxeak sortu zi-
Grabatu behar zutena idi gurdia zela erran zieten bertakoek,
artistak, nahiz eta, telefono-aurkibidea ren 1920ko hamarkadan. «Negozio bat
eskuan, abizen hori zutenei deika ibili eta han ibili ziren makurtuta zegoela konturatu ziren, jendeak musika
zen, bertze aldekoak nazkatu arte. Bada- aditu nahi zuen dantzatzeko. Orduan,
ki gaztelaniazko lehen grabazioa baino tuzten, baina garrantzia kenduz bezala. bertze makina bat sortu zuten aditzeko
zaharragoa dela euskarazkoa. Sobera inportanteak ziren ez erakuste- bakarrik, diskoa. Eta musika eta bertsola-
Orain jarriko ditu Erkiziak, a ze ko. Sobera inportanteak ziren erakuste- riak grabatzen hasi ziren. Kalitatea aldatu
emozioa! Irrintzi bat da euskarazko ko». «Inaxiori esker, euskarazko lehen zen, jada ez zuten makurtuta egiten fo-
lehen grabazioa. Ez da irrintzirik grabazioak aditzen ahal ditugu orain nografoarekin bezala. Donostiako Anti-
onena, egia erran. Kantu ba- ilegalki». guan egon zen industria diskografikoa.
tzuk ere badira, “Donostiako Lehen Mundu Gerran desagertu egin Itxi zuten eta ez da bertzerik egon Euskal
hiru damatxo” eta “Zezenak ziren 1914ko grabazioak, eta gerra bu- Herrian».
dira”. katzean Viena eta Berlinen artean Produktore bat zegoen, saltzeko hel-
banatuta agertu ziren. «Badakigu burua zutelako eta erakargarri egin nahi
«GRABAZIOEN BILA GATOZ» existitzen direla alemanek gal- zutelako. Aurrekoetan dokumentatzea
1914an, Euskal Herrian detu zutelako “baina zer de- zen xedea. Horregatik, «mapekin gerta-
e g i n z e n e u s k a r a z ko m o n t r e d a h a u ? ”. G a u r tzen den bezala, interesgarriena aditzen
lehen grabazioa. Lehen egun, kontsulta daitezke, ez dena da, grabatu ez zena».
Mundu Gerran, lehen mun- baina ez kopia lortu».
dutik etorri ziren soinuak 1916 eta 1917 artean KOMUNISTA BAT, CIA ATZETIK DUELA
grabatzera. Grabatu behar zute- bi antropologok eta 1951n, Alan Lomax amerikarrak bidaia
na idi gurdia zela erran zieten musikologo ba- hasi zuen Europan barrena soinuak gra-
bertakoek eta han ibili ziren makurtuta. batzeko, eta Euskal Herrira etorri zen. Lo-
Istorio bitxi bat kontatu du artistak,
b e n e - b e n e t a ko a b a i n a e z e z a g u n a .
1999an itzuli ziren 1914ko soinu horiek
Euskal Herrira. Austriako enbaxadoreak
grabazioen kopia bat eman zion Jaurla-
ritzari eta prentsa oharra ere idatzi zuen
ardura hori zuen Inaxio Lopez de Ara-
nak, austriarren testua itzuliz. Bertan
agertzen zen bazekitela grabazio zaha-
rragoak ere bazirela, 1900ekoak.
Lopez de Aranak, jakin-mina zuenez,
gutunak asmatu zituen lehendakariaren
izenean, eta trajea eta maletatxoa har-
tuta Parisera joan zen. «Grabazioen bila
gatoz», erran zuen irmo, eta kasete ba-
tean kopia bat eman zioten. «Aditu
zuen eta saiatu zen erakunde publiko
bati ematen; inork ez zuen nahi, ordea.
Eusko Ikaskuntzak erosi zion, baina bel-
durrez: “Ez erran inori”. CD-ROM gisa
aurkeztu zuten, baina etorri bezala gal-
du zen, gutxi iraun zuen CD-ROMak.
Durangoko Azokan ale batzuk jarri zi-
herria

max komunista zen eta atzetik zuen CIA. zituzten idi gurdiak Bilbon, 1834an. 50
Hortaz, erdi gordeka eta ihesean grabatu urte geroago, egunkari batean azaltzen
zituen hots guztiak. da baserritar bat Udalera joan zela erra-
«Lomax hil zenean bi disko atera zi- nez isuna ordaindu nahi zuela eginen
tuzten. Inportazioz ekar daitezke. Ez da zuen zaratagatik. Hala lortu zuen, erro-
kasualitatea denak testuinguruan jarri mantiko eta aldarrikatzaile, hirian ba-
eta plazaratu izana, Euskal Herrikoak rrena gurdiarekin paseatzea.
eta Kataluniakoak izan ezik. 1900. urte- Ikertzaileak azaldu duenez, 5.000 urte
tik hasita etengabe arazoak izan dira ditu idi gurdiak. Historiako soinurik
euskarazko grabazioak aditzeko», dio. zaharrena da oraindik bizirik dagoena.
Ezin du ulertu «nolatan ez duten har- «Baserritarrentzat idi gurdia da beren
tu erakunde publikoek ardurarik, ez ba- soinua. Afinatuak daude eta batak ber-
karrik grabazioak gordetzeko, baizik eta tzeari erranez aritzen ziren ‘nirea afina-
plazaratzeko. Zarata hauetako bakoitza- tuago dago’. Musika bat bazen Pitagora-
ren gibelean bada istorio bat, eta ez da sen aitzinekoa. Bertze antolaketa sozial
alferrekoa». bat ere irakur daiteke orain dela gutti
arte aditu den soinu horretan».
ZARATA, BERTZEENA BETI 2024ko egutegi bat egin du artistak idi
Zarata, bertzeena da beti. Motor hotsa gurdien soinuaren bila bizitako abentu-
zarata da, baina zu bazoaz motorrean? rekin, baina kilometro asko egin arren,
Soinua grabatzea zarata ikertzea da le- bere galderak erantzunik gabe jarrai-
sakarrarentzat, bertzearen tokian jar- tzen du: nolatan ez dituzte erakundeek
tzea. «Musikariak soinu berriak sortu euskarazko lehen grabazioak gorde eta
eta ematen dizkio jendeari. Zarataren plazaratu?
kasuan, bertzea aditu behar da. Erronka
handiena belarriko mintz fin hori da, zu
eta bertzeak banatzen ditu».
Zergatik ez du inork ahaleginik egin
euskarazko grabazio zaharrak zabaltze-
ko? «Ez direlako politak». Ikusi nahi du-
guna begiratzen hasten bagara, aditzea-
ri uzten diogu. Zarata deitzen diogun
historia puska hori alde batera uzten
dugu, nahiz eta gurea izan.
«Aditzen dugun musikaren %90 nahi
gabe aditzen dugu, eta horrek badu on-
dorio bat: nola dakit kanta hau? Nahi
gabe eramaten gaitu musika mota bat
edo grabatzeko modu bat gustatzera.
Eta zaraten espazio arraro hori zaila da
kokatzen. Bukaerarik ez duen ikerketa
bat da», egin du gogoeta.

IDI GURDIA, ZAURIRIK HANDIENA

Xabier Erkiziari zauririk handiena eragin
dion soinua idi gurdiarena da, nahiz eta
ez zuen aditua ere. Hamar urtez ibili da
hots horren gibeletik, eta Brasilgo Trini-
dadera iritsi zen. Bertan 600 gurdi sar-
tzen dira jaialdi batean, harro gainera.
Asfaltoa altxatu egiten denez, urtero he-
rri guztia asfaltatzen dute.
Asfaltoa harrotzen zuelako eta zarata
handia sortzen zuelako debekatu egin Idi-gurdia, gerrako biktimen tresnekin, Eibar ebakuatzera behartuta. MARIN FUNTSA | KUTXA FOTOTEKA
 2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 14 / 15

hutsa
}
Unai
GAZTELUMENDI

{
i RRITZIA:
herria

GANBARA BILDUMA
60ko hamarkadako Altzako etxe batera
bisita, objektuen bitartez

JENDARTEA / Amagoia MUJIKA TELLERIA

Altzako etxeetan 60ko hamarkadan topa zitezkeen

objektuen bilduma da Ganbara, Altzako Historia
Mintegiak ia 22 urtez egindako lanaren emaitza. 570
objektu dira, garai baten eta komunitate baten kronika
osatzen dutenak. Orain bilduma hori Aranzadiren esku
utzi dute eta bertako biltegian dago edonoren eskura.

O
bjektuek
hizketan
egiten dute,
gauza asko
kontatzen
dituzte per-
tsonei eta komunitateei bu-
ruz. Zer esanik ez etxeko ob-
jektuek, norbere lekua den
txoko horretan pilatzen dire-
nek. Trasteak, lehen begira-
tuan; emozio-eramaileak, bi-
garrenean.
Altzako Historia Mintegiak
hamarkadak daramatza au-
zoaren memoria historikoa
biltzen, hautsa kentzen, zabal-
tzen, txukun jasotzen. Eta bil-
keta ariketa horretan garran-
tzia berezia eman die
objektuei. Bertako kideen hi-
tzetan, «gizakia sinbolo sor-
tzaile eta objektu-egilea da.
Duten funtzioaz eta merkan-
gatik, norberaren nortasuna
definitzen laguntzen dute, bai-
na baita komunitatearena ere.
Horregatik da garrantzitsua
Ganbara Bilduma».
Hain justu, 1986an sortu ze-
netik, Altzako Historia Minte-
giak objektuak bildu ditu, au-
zoko etxeetan jasotako piezak.
1997tik aurrera, proiektuak
forma hartu zuen, objektuak
bildu, sailkatu, ordenatu eta
ezagutaraziz. Hamarkadetan
egindako lanaren fruitua opa-
roa da: Ganbara Bilduma. 1950
eta 1970 urteen artean Altzako
etxeetan aurki zitezkeen etxe-
ko objektuen multzoa da. Mo-
ta askotako objektuz osatuta-
ko bilduma da: produktu
Ezkerreko irudian, Maite
industrialak, sukaldeko tres- Errarte, Aranzadiko
nak, jostailuak, apaingarriak, Etnografia saileko
ikertzailea. Bildumaren
objektu erlijiosoak… Guztira katalogoan parte hartu du.
570 pieza, balio eta interes et- Gorka RUBIO | FOKU

tzia gisa duten balioaz harata- nografiko handiko lana, 60ko

go doaz: nola eskuratu diren,
non, zein momentutan, noren
bitartez… Objektuak emozio-
eramaileak dira, baita esa-
nahien eramaileak ere, eta
norberaren bizipenekin lotzen
dira. Gainera, objektu horiek
etxeko bizitzari lotuak baldin
badaude, sinbolismo hori
areagotu egiten da. Objektuak,
hortaz, oroimenari eta oroi-
tzapenari lotuak daude, gogo-
rarazteko ahalmena dute eta
oroimenean dugun iragana-
ren irudia sortzen dute. Horre-
hamarkadako Altza nolakoa
zen eta altzatarrak nola bizi zi- ki dute. Hartara, bi eragileek
ren kontatzen duena. Objektu elkarlanean atondu dute bil-
gehienak dohaintzan jasota- dumaren inguruko katalogoa
koak dira eta beste batzuk ero- eta aurrerantzean piezak
si egin dituzte; bigarren esku- Aranzadiko biltegian egongo
ko dendetan, azoketan, dira.
Emausen, txatartegietan…
Bildumaren inguruko zen- PISU INDUSTRIALA
bait erakusketa antolatu on- Ganbara Bildumak 1950 eta
doren, Altzako Historia Minte- 1970 urteen bitartean, Altza
giak lan horren etorkizunaren “Distrito Alza-Buenavista”
inguruko gogoeta abiatu zuen izan zen garaian, bertako etxe
2022. urtean. Azkenean, lana batek gordeko lukeen kultura
Aranzadiren esku uztea eraba- materialaren errepresentazio

bat izan nahi du. Hartara, bil-
duma honetako objektuak Al-
tzari garrantzia eman dioten
tradizio urbanoaren eta pisu
industrialaren isla dira.
XIX. mendera arte, Altza lan-
da-eremu handi eta burujabe
bat izan zen. Herria nahiko sa-
kabanatuta zegoen, baserri eta
landagunez osatuta. Herriaren
bizi iraupena nekazaritza eta
abeltzaintzan oinarritzen zen.
Hala ere, XIX. mende erdial-
dean eta XX. mende hasiera
bitartean, lehen industrializa-
zio prozesuekin batera, gutxi-
naka herrian eraldaketa bat
ematen hasi zen, lehen indus-
tria eta fabrikak bertan koka-
tzen hasi zirelako, hiri inguru
bat bilakatzeraino. Horregatik,
XX. mende hasieran Altzan
lan egiten zuen langileriaren
gehiengoa industria eta zerbi-
tzu arloetan aritzen zen.
Ganbara Bilduman Altzako
etxe batean 60ko hamarkadan
aurki zitezkeen objektuen au-
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 16 / 17
keraketa bat ageri da. Orduko
gizartearen eta bizi zituen al-
daketen inguruko ideia bat
egiteko baliagarriak dira. Kata-
logoan piezak atal desberdine-
tan banatu dituzte; sukaldeko
tresnak, garbitasunekoak, osa-
suna eta ongizatearen inguru-
koak, ikus-entzunezkoak, jos-
tailuak, material didaktikoak,
sinesmenak, dekorazioa, elek-
trizitatea… Piezetan barrena, Alboko orrialdean eta lerro
hauen alboan, bilduman aurki
60ko hamarkadako Altzako daitezkeen zenbait objektu.
etxe bat bisita daiteke, bertako Gorka RUBIO | FOKU - ARANZADI
herria
bizimoduak eta emozioak ber-
piztuz.
SUKALDEKO TRESNAK
XX. mende erdialdera arte,
etxeetan egurrezko sukalde
tradizionala zen nagusi. Sukal-
deko tresnak ere nahiko sin-
pleak ziren. 60ko hamarkada-
tik aurrera, berrikuntzak
etorri ziren eta Altzako etxee-
tan ere sumatu ziren aldake-
tak. Sintasol delakoarekin
egindako zolak, Formika esti-
loko edo zuriz margotutako
egurrezko armairuak, sukalde-
ko tresna guztiak bertan gor-
detzeko. Janaria prestatzeko
aluminiozko bateriak erabil-
tzen hasi ziren eta etxetresna
elektrikoak eta eltze espresa
orokortzen hasi ziren. Izotz-
hozkailuak ordezkatu zituzten
hozkailu elektrikoak aldaketa
nabarmenak ekarri zituen eli-
kadura-ohituretan. Elikagaiak
gordetzeko ontziak plastikoz-
koak edo aluminiozkoak iza-
ten hasi ziren.
Etxe gehienetan bi baxera
izaten ziren: egunerokoan era-
biltzen zena eta ezkontza-opa-
ri gisa eman ohi zen jaiegune-
takoa. 60ko hamarkadaren
hasieran, Duralex markako
beirazko baxera egunero era-
biltzen hasi ziren, Frantziatik
inportatua, eta haren prezio
baxuak eta erresistentziak
arrakasta handia izan zuen
denbora gutxian.
Irabiagailua, errotatxoa, la-
ta-irekigailua edo zukugailua
bezalako tresneria oso antzi-
nakoa da, baina garai honetan
tresna horiek berak diseinu
Lerro hauen gainean, irrati
bat eta idazteko makina bat.
Teknologiaren garapena ere
ikus daiteke bilduma
behatuz.
Gorka RUBIO | FOKU
berriekin agertzen dira. Disei-
nu industrial berrien eragina
igarri zen gailu elektrikoetan,
maneiatzeko eta garbitzeko
errazak ziren tresnak iritsi zi-
ren sukaldeetara. Tresna be-
rriak ere agertu ziren: fideoak
egiteko tresna elektrikoak, ogi-
txigorgailuak eta jogurtak egi-
teko makinak, adibidez.
Azken batean, industriak be-
tiko tresnak nahiz asmakuntza
berriak prezio onean diseina-
tzeko eta fabrikatzeko aukera
ekarri zuen, eta horrek asko
erraztu zituen sukaldeko zere-
ginak.
Etxeko garbiketarekin lotu-
tako gailuak ere biltzen ditu
Ganbara Bildumak, Otsein
markako arropa garbigailu
bat, esaterako. Garbigailu au-
tomatikoak 1960ko hamarka-
dan hasi ziren nagusitzen, or-
dura arte arropa eskuz garbi-
tzen zen. Arropa eskuz garbi-
tzeko taula bat ere badago
bilduman. Garai desberdinen
arteko elkarbizitza hori isla-
tzen du lan etnografikoak.
Konfortaren kontzeptua oso
apurka sartu zen 60ko hamar-
kadan orokortu ziren langi-
leen pisu eta etxeetan. Bero-
gailuak, haizagailuak… eta
betiko poltsa-beroa. Objektu
horiek kontatzen dute ahalik
erosoen bizitzea maite zutela
altzatarrek 60ko hamarkadan.
HIGIENEA ETA OSASUNA
XX. mendearen erdialdean,
urik gabeko etxe asko zeuden.
Janaria prestatzeko eta garbi-
tzeko erabiltzen zen ura, bai
iturritik ekarritakoa bai

etxean jasotakoa, batez ere
baldeetan eta burdin esmalta-
tuko pitxer zurietan gorde-
tzen zen. Horrelako pitxerrak
badira bilduman.
Egoera sozioekonomikoa
hobetu ahala, etxe berriene-
tan bainugela jartzen hasi zi-
ren, eta horrek asko eragin
zuen higiene pertsonalean. Bi-
de horretatik ugaritu ziren
etxetresna elektrikoak; bizarra
mozteko prozesua aldatu zen,
ile lehorgailu elektrikoak azal-
du ziren… Edertasunaren alo-
rrean, kosmetikoak orokortuz
joan ziren eta azal beltzarana
izatearen modarekin beltza-
rantzeko produktuak sortu zi-
ren: eguzki-lanpara dugu ho-
rren adibide. Horrelako bat
jaso dute Altzako etxeetan.
IKUS-ENTZUNEZKO GAILUAK
Ikus-entzunezkoen garapena
garbi ikus daiteke etxeetan,
gaur bezala atzo. Horretatik
ere badauka Ganbara Bildu-
mak. 50eko amaieran eta 60ko
hamarkadaren hasieran, in-
dustria elektronikoak merka-
tua irauli zuen: irrati transis-
tore deiturikoak agertu ziren.
Pilekin funtzionatzen zuten
irrati-aparatu txiki eramanga-
rriak ziren. Musika biniloetan
komertzializatzen zen eta, ho-
rrekin batera, disko-jogailuak
agertu ziren, horiek ere era-
mangarriak izan zitezkeen.
Garapen teknologikoak jada
pil-pilean zeudenean, Philips
enpresak musika-grabagailu
eta erreproduzitzaile bat mer-
katuratu zuen: magnetofoni-
ko izena hartu zuen aparatu
honek, eta zinta magnetikoko
kartutxo edo kasete batzuekin
erabiltzen zen. Txikia eta trin-
koa zen eta ahotsa grabatu eta
musika kopiatzen zuen.
Garai honetan telebista ere
orokortu zen, zuri-beltzean.
Argazkigintzaren munduan,
etxeetan oso kamera gutxi
honetako josteko makina
zeuden. Ugarienak Brownie
motako sinpleenak ziren, zuri-
beltzeko argazkiak egiten zi-
tuztenak. Negatibo konben-
tzionalen kamerak ere etorri
ziren geroago, lehenik argaz-
kiak zuri-beltzean eta ondoren
koloreetan egiten zituztenak.
Telefonoari dagokionez,
50eko hamarkadakoek disko
birakari bat zeramaten zenba-
kiak markatzeko, eta bakelita
beltzez eginak zeuden norma-
lean.
Garai honetan ikus-entzu-
nezkoen teknologiaren gara-
pen garrantzitsua gertatu zen,
familiak aisialdirako eta ko-
munikaziorako gero eta gailu
modernoagoak lortzen hasi zi-
ren. Hala ere, etxe guztietan ez
zegoen gailu horiek lortzeko
nahikoa baliabiderik.
UR-BEROGAILUAK
60ko hamarkadatik aurrera
etxeetan hobekuntza eta ins-
talazio berriak jartzen hasi zi-
ren. Pisuetan gero eta erosota-
sun gehiago zeuden,
eguneroko zereginak erraztu
eta bizi kalitatea hobetzen la-
guntzen zutenak.
Ura etxeetara iritsi zenean,
honekin erlazionaturiko insta-
lazio eta gailu berriak agertu
ziren, hala nola gasarekin fun-
tzionatzen zuten ur-berogai-
luak.
Etxe askotan izan da era Uraren erabilerak ur-konta-
bat. gailuen beharra ere ekarri zuen.
ARANZADI Ur-kontagailuek kontsumituta-
ko ura zenbatzeko balio zuten
eta, bere diseinua guztiz fun-
tzionala bazen ere, estetika
zaindua zuten garai hartan. Le-
toi urtuz osatzen ziren, zuriz
margotutako esferarekin, orratz
ugarirekin eta estalki batekin.
Ur-kontagailuetan TAJO mar-
kakoa ageri da Ganbara Bildu-
man. Hainbat hamarkadatan
etxe askotan topa zitekeen ho-
rrelako bat. Hasieran Altzan
egiten ziren eta gero Errenteria-
ra lekualdatu ziren.
Hain justu hori da Ganbara
Bildumak bistaratu duen ezau-
garrietako bat, duela hamarka-
da batzuk ohikoagoa zela etxe-
tik ger tuko enpresetan
ekoitzitako objektuak erostea.
Bilduman topa daitezke, adi-
bidez, EGSA markako ontziak;
Esmaltería Guipuzcoana S.A.
enpresak eginak. 1925ean sortu
zen Errenterian. Enpresa honek
txapazko kazola eta eltze oso
arinak fabrikatu zituen. Klase
aberatsagoek erabiltzen zituz-
ten loza, portzelana edo zilar
jokoen bertsio merkeago eta
gogorragoa ziren txapa esmal-
tatuko objektu hauek. Cervezas
el Leon markako botilak ere ba-
dira, Donostian egiten zirenak.
Otsein markako garbigailu bat
ere badago, enpresa gipuzkoa-
rra.
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 18 / 19
Aranzadiko Etnografia Saile-
ko ikertzaile Maite Errarte eta
Suberri Matelo aritu dira Gan-
bara Bilduma atontzen eta bil-
tegian jasotzen. Objektuek
memoria historikoa eraikitze-
ko duten gaitasuna aldarrikatu
beharra dagoela uste du Errar-
tek. «Esanguratsua da Altzako
Historia Mintegia bezalako el-
karte batek horrelako bilduma
bat egitea. Herrigintza ariketa
bat. Bilketa honekin egin dute-
na ez da soilik objektuak bil-
tzea, beren herria aldarrikatze-
ko, memoria ez galtzen uzteko
eta herritarrak sentsibilizatze-
ko modu bat da. Bestela objek-
tu horietako asko galdu egin-
go lirateke».
Ganbara Bildumak, aurretik
esan bezala, 60ko hamarka-
dan Altzako edozein etxetan
topa zitezkeen objektuak bil-
tzen ditu, «agian 40ko hamar-
kadakoak ere baziren. Bere ga-
raian gauzak gehiago
baliatzen ziren eta denbora lu-
zeagoz erabiltzen ziren». Ho-
rregatik, garai horretan Altza-
ko etxe batean topa zitekeen
arropa eskuz garbitzeko taula
bat eta, era berean, azala bel-
tzaran jartzeko lanpara bat.
«Kontraste hori jasotzen du
bildumak. Bi mundu horien
arteko sinergia, nekazaritza
mundua eta etorri berria zen
mundu industrial hori», azal-
du du Errartek.
Kutsu erlijiosoko objektuak
ere badira bilduman, 60ko ha-
markadan erlijioak presentzia
zuelako etxe askotan. «Fran-
kismo garaian zen eta nahi-
taezkoa zen etxeetan Jesu
Kristoren koadroren bat, guru-
tzeren bat, arrosarioren bat
egotea». Finean, objektuek ga-
rai bat kontatzen dutelako.
Aranzadiko biltegian dago
Altzako Ganbara Bilduma,
nahi duenak kontsultatzeko
moduan.
 hutsa
Beñat GAZTELUMENDI
Bertsolaria

Noriarena

U
daltzainak eta suhiltzaileak iritsi zitzaizkizun
mugikorrera. Bertan egonda zirenen bizipe-
nak: «kostako zaigu buelta ematea» edo
arkitektura / geltokiak / london calling
bestuta egon denez paretako margoa baino argixeago gera-
tu den karratu horri. Hutsune horrek gordetzen duen den-
borarekin zer egin duzun galdetzen diozu zure buruari; non

«barruak mugitu zaizkit gelditu garenean».
Noria bat zeukaten atzean, geldirik, Donostia-
ko udaletxearen parean, sirena urdinen argi
intermitenteen fokupean. Ez zela arriskurik egon zioten
udaltzainek, suhiltzaileek egin beharrekoa behar bezala
egin zezaten lasai burutu zituztela erreskate-lanak. Turisten
mugikorren memoriak egun batzuetan gordeko du gertaka-
ria. Kuadrillako whatsappetik desagertu da jada, hain gauza
interesgarriak gertatu baitira egunotan: Joseba Asiron
Iruñeko udaletxeko balkoian eta bere buztanari segika ero-
tu den zakurra; Gazako haurrak 2024ari bizirik jarraitzeko
eskatuz eta izotzetan biluzik irristadan dabilen gizon moz-
kortua, denak nahasian, denak garrantzitsu eta, handik gu-
txira, ahaztuak, mugikorraren pantailaren argi intermiten-
teetan.
zeunden iaz eta non zauden aurten, norekin zauden eta, ba-
tez ere, norekin egon zaren gutxiago. Zenbat izen, zure ibi-
liaren ertzean utzi dituzunak, egutegien, agenden eta gauza
garrantzitsuen azpian ezkutatuta; zugandik dei, mezu edo
kafe ziztrin batera eta, aldi berean, hain urrun, hain zure
kontrako norabidean. Zenbat promesa hautsi dituzun jakin
nahiko zenuke, agertu gabeko zenbat hitzordu, egin gabeko
zenbat dei, bidali gabeko zenbat mezu. Denbora faltagatik
hasieran, eta lotsagatik gero. Zer esaten zaio hainbeste geru-
zaren atzean ezkutatu duzunari; «zer moduz, aspaldiko»?
Erantzunak ikaratuta bizi zara, zu ere beste askoren egute-
gien atzean gordeta, ahaztuta zaudenaren minez. Noria gel-
ditu eta banan bana agurtu nahiko zenituzke denak. Baina
zuri ez zaizkizu noriak gustatzen. •

Zuri noriarena geratu zaizu

gogoan, ordea. Ez atzera eta
ez aurrera, gurpil zulatu erral-
doi baten gisa geldirik geratu
den zirkulu horrena. Zu sekula
ez zara bertan ibili, nola bada,
nahi ez duzun hiriaren sinbo-
loa iruditzen zaizu eta. Baina
noria batean baino gehiagotan
3 BEGIRADA:

ibilia zaude, inori aitortzen ez

badiozu ere, zure herrian lo-
tsagarri zaizuna hain baita di-
bertigarria oporretan inork
ezagutzen ez zaituen lekuan
zabiltzanean. Mugitu arren be-
ti leku berean dagoen gurpila,
horixe noria, bizikleta estati-
koen lagun mina.

Zuk justu kontrakoa egin nahi-

ko zenuke bizitzan: ibili, mugi-
tu, aurrera jo. Eta gabonak iri-
tsi eta hormako egutegia
erantzitakoan paretan geratu
den hutsuneari begiratzen
diozu, ez urte bati eta ez bes-
teari ez dagokion ez-denbora Zuri noriarena geratu zaizu gogoan, ordea. Jon URBE | FOKU
horri, eguzki izpiengandik ba-

{ koadernoa } Iker BARANDIARAN
Erasoa itsaso eta poltsikotik
L
aster batean esango digute zenbait pro-
dukturen prezioak are eta gehiago garesti-
tuko direla, Itsaso Gorritik barrena pasatu
ezinean hornidura faltan daudelako. Eta
saiatuko dira mendebaldeko herritarrok
Yemen eta inguruko gobernu eta taldeek,
Palestinarekin elkartasuna adierazteko, Israelekin ze-
rikusia duten ontziei egindako erasoak terroristatzat
har ditzagun.
Beti bezala, ilargia seinalatzerakoan atzamarrari
bakarrik so egitea izango da helburua, testuingurua
ulertarazteko saiakerarik egin gabe. Izan ere, gertaera
isolatuak, eta horregatik, salagarriak, sinetsarazten
saiatuko dira.
Nola, bestela, askotariko irudi gordinak ikusten di-
tugun garai hauetan Palestinan gauzatzen dabiltzan
genozidioa bere horretan ikusi, onartu eta egiten
utzi? Lehen erakusten zigutena bakarrik ikusi ahal
genuelako egoten ginen geldi. Orain, baina, hain na-
baria eta basatia da egiten
ari direna, non ezinezkoa
den estaltzea. Eta, hala ere, Palestinan gertatzen ari den sarraskia
gobernuek ez dute txintik
esaten.
Halako agintariek Ukrai-
behingoz gelditzeko modu bakarra da
herritarrak
nako gerrarekiko bultzatu
zuten elkartasun uholde
Israeli boikot aktiboa egitea. Estatu horren
hori ezerezean dago orain,
hain zuzen ere, bandoa
ekonomia sostengatzen duten markak ez
beste bat delako. Eta kasu
horretan hain propaganda
erostea
itzela egin badute ere, da-
goeneko ia inori ez zaio in-
porta Zelensky eroak gidatutako herrialdearen orai-
na eta etorkizuna.
Zorionez –ezer zoriontzeko bada–, Palestina ha-
markada luzeetan bizitzen ari den sufrikario latzaz ia
guztiok ohartu gara, gordinkeria gehiagora joan bai-
ta muga guztiak gaindituz; eta mendebaldeko jende
asko hasi da iratzartzen eta mobilizatzen. Horren
hurbileko adibide bi: duela egun gutxi ezer politikoa
inoiz jantzi ez duen ezagun bat Israelen kontrako
hutsa pin-a jantzita konbikzio osoz ikusi izana; edo Alema-
nian –bai, gainera Alemanian!– aspaldi bizi den mu-
sika preskiptore batek sareetan zabaldutakoa: «Ez
hutsa hutsa
dut inoiz bizitzan inongo banderarik jartzeko buru-
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 20 / 21
hutsa
taziorik izan, baina tematuta nago Palestinakoa bal-
koian jartzeko».
Eta uste dut hori dela jende askok bizi duen pentsa-
molde aldaketa Palestinarekin eta geoestrategia deri-
tzoten beste gauza askorekin. Hain nabaria da AEBek
luzaroan gidatutako adarjotze, engainua eta sarras-
kia! Askotan esan ohi da piztia batek azken uneetan
ematen dituela kolpe handienak. Halako zerbait ger-
tatu ahal da AEBekin, jakinik luzaroan izan duen he-
gemonia galduz doala. Horren adibide argia da, esate-
rako, Brasil, Errusia, India, Txina eta Hegoafrikak
martxan jarritako BRICS, hazten dabiltzan herrial-
deen ekonomia batura.
Bada, Palestinan gertatzen ari den sarraskia behin-
goz gelditzeko modu bakarra da Israeli boikot aktiboa
egitea. Atzera egin dezan, modu bakarra da. Hain zu-
zen ere, estatu horren ekonomia sostengatzen duten
markak ez erostea. Carrefour da Israelgo kapitala
duen merkataritza-guneetako bat, gurean ere bada-
goena; eta, oro har, Israelgo estatua babesten duten
nazioarteko markatako batzuk hauek dira: Coca-Cola,
McDonald’s, Kit Kat, Timberland, Garnier laborate-
giak, Sanex, Revlon, IBM, Nestle, Starbucks, Danone,
Hugo Boss, Pepsi, Schweppes, Tommy Hilfiger, Calvin
Klein, L’Oreal, Eden ura, Epilady depilatzekoak…
Duela gutxi arte Israelgo enpresek saldutako pro-
duktuen barra kodea 729 zen, baina orain gutxi beste
bat jarri dute boikota saihesteko asmoz –honek bene-
tako mina egiten dienaren seinale–: 871. Era berean,
‘No thanks’ izeneko aplikazioa sortu berri da, edozein
produktu eskaneatuta Israelekin loturarik duen edo
ez ohartarazten duena. •
herritarrak

ELHUYARREN AUKERAKETA
Elhuyarrek zientzia-arloko hedabideetan argitaratu
dituen 2023ko albiste aipagarrienen zerrenda egin du
2.000 ikerketa baino gehiago-
ZIENTZIA / Asier AIESTARAN tan oinarrituta, erakutsi du ur
gezarena ere gaindituta dagoe-
Elhuyarrek bere zientzia-arloko hedabideek urtean zehar la. Gainera, ikertzaileek oharta-
zabaldu dituzten albiste esanguratsuenen zerrenda egin razi dute zazpigarren bat, ozea-
du, nazioarteko zein gertuko ikuspegiarekin. Hamar gai noen azidotzearena,
nagusi aukeratu dituzte eta, bakoitzak erreportaje luze gainditzeko zorian dagoela; eta,
baterako emango lukeen arren, hemen laburpen bat atmosferako aerosolen pilaketa
egiten saiatuko gara. ere, globalki muga seguruen ba-
rruan dagoen arren, leku asko-
tan muga horren oso gainetik
eta Elhuyarrek Ana Galarraga
Aiestaranek Bernhard Schöl-
kopf ikertzaileari eginiko elka-
rrizketa sartu du bere aukerake-
tan. Schölkopf Sistema
Adimendunen Max Planck Ins-
titutuko zuzendarietako bat da
(zehazki, Inferentzia Esperi-
mentalen Sailaren burua), eta
bere ikerketek oihartzun eta ai-
tortza handia jaso dute; tartean,
2020ko BBVA “Ezagutzaren mu-
gak” sarietako bat jaso zuen,
kernel metodoen garapenaga-

Z
errenda hauekin
gertatzen den
moduan, ziur as-
ko ez dira egongo
behar luketen
guztiak, baina
dauden guztiek merezi dute he-
men agertzea.
1. INGURUMENA
Zientziaren eta zientzialarien
gaur egungo kezka nagusietako
bat da ingurumena, nagusiena
ez bada, eta planetaren osasun
egoeraren inguruan hainbat
ikerketa esanguratsu argitaratu
ziren 2023an. Elhuyarren auke-
raketan irailean "Science" aldiz-
karian argitaratu zena nabar-
mendu dute, nazioarteko
zientzialari-talde zabal batek
egina, non zehazten den
2009an Stockholm Resilience
Centre-eko ikertzaileek definitu
zituzten bederatzi mugetatik
sei jada gaindituta ditugula eta
beste bi gainditzeko bidean
gaudela.
«Muga planetario» izenez
ezagutzen diren neurgai horiek
gizakiaren ongizatearentzat
ezinbestekoak diren bederatzi
prozesu edo sistema dira: bios-
feraren osotasuna, klima-alda-
keta, lurraren erabilerak, ur ge-
za, fosforoaren eta
nitrogenoaren zikloak, inguru-
men-kutsatzaileak, ozeanoen
azidotzea, atmosferako aeroso-
lak eta ozono estratosferikoa.
2009an muga horiek lehen al-
diz zerrendatu zirenean, jada
lau gaindituta genituela ikusi
zuten: klima-aldaketarena,
biosferaren osotasunarena, lur-
zoruen erabilerarena eta fosfo-
roaren eta nitrogenoaren zi-
kloena. Gainerakoak neurtzeko
ez zuten nahikoa informaziorik
orduan, baina 2022an egindako
ikerketa batek ingurumen-ku-
tsatzaileen muga ere gaindituta
Irudian, «Ameca» robotaren
zegoela erakutsi zuen.
2023an egindako azken berri-
kuspenak, atal desberdinetako
dagoela. «Ez da erraza muga
zehatz batzuk ezartzea, ezta es-
kala globalean egoera zein den
neurtzeko informazio guztia es-
kuratzea ere; horregatik, 8-9 ur-
te behar izan ditugu», aipatzen
zuten nazioarteko ikerketan
parte hartu duten Noelia Zafra
Adimen artifiziala izan da
Calvo eta David Nogues Bravo
2023an zeresan gehien ikertzaileek Elhuyar aldizkarian.
eman duen aurrerapen
teknologikoetako bat.
2. ADIMEN ARTIFIZIALA
irudia, Genevan (Suitza) Teknologia arloan, adimen arti-
uztailean egindako
gailurrean. fiziala izan da 2023an zeresan
Fabrice COFFRINI | AFP gehien eman duen baliabidea,
tik.
Elkarrizketan, Kernel meto-
doa zer den –«behaketetatik
zenbait arau, mendekotasun
edo erlazio ikasteko metodoak
dira, eta bereziak dira, matema-
tiken zenbait esparrurekin ko-
nektatuta daudelako: analisi
funtzionala, optimizazio-teo-
ria…»– eta exoplaneten aurki-
kuntzan izan duen garrantzia –
izarraren argitasun-galera
behaketak sortzen duen zarata
eta teleskopioaren akatsetatik
desberdintzeko beste izar ba-
tzuen datuetan oinarritzea– ai-
patzen ditu Schölkopf-ek, baina
adimen artifizialaren etorkizu-
naz ere gogoeta egiten du.
Bere ustez, «adimen artifizia-
leko sistemen onurak ahalik eta
eskuragarrienak izan daitezen,
ikerketa argitaratzea da lehen
urratsa». «Ez soilik metodoak
deskribatzea aldizkari zientifiko
batean; kodea ere argitaratu
behar da. Are gehiago, baita ko-
de hori entrenatzeko erabili di-
ren datuak ere», dio, zenbait da-
tu publiko egiteko egon
daitezkeen zailtasunen jakitun,
medikoak edo segurtasunare-
kin zer ikusia dutenak adibidez.
Eta filosofia ikasketak egin
izanak eman dion ikuspegi za-
balago batetik, beste ikerketa
arlo batzuk integratzearen ga-
rrantzia nabarmentzen du.
«Guk argitu nahi ditugun galde-
rak ez dira soilik teknikoak; hau

da, nola detektatuko dugu
munduaren egitura? Zergatik
ematen du mundua legeen
mende dagoela, eta ez zoriaren
mende? Nire iritziz, horrelako
galderak, sakonean, filosofikoak
dira, eta ikuspegi horretatik
ulertu behar ditugu».
3. GAZTEEN OSASUN MENTALA
Azken urtean, eta agian pande-
miaren eraginak bultzatuta, ba-
dirudi gehiago hitz egiten dela
osasun mentalaz eta bere ga-
rrantziaz. Elhuyarrek ere ekarri
du gaia bere euskarri desberdi-
netara, bi argitalpenetan fokua
ipiniz. Batetik, OPIK ikerketa-
taldeak egindako antsiolitikoen
eta hipno-lasaigarrien kontsu-
moaren azterketa 14-18 urteko
nerabe eta gazteetan; bestetik,
Javier Padilla Bernaldez medi-
kuak eta Marta Carmona Oso-
rio psikiatrak, "Malestamos" li-
buruan egindako gizartearen
ondoezaren analisia.
OPIK taldearen ikerketak,
38.000 ikasleren datuetan oina-
rrituz, ondorio argi batzuk utzi
ditu: emakumezkoek gizonez-
koek baino antsiolitiko edo
hipno-lasaigarri gehiago kon-
tsumitzen dituzte, adin-tarte
guztietan. «Ezer nabarmentze-
kotan, azpimarratzekoa da
emakumezkoen kontsumoa
handiagoa dela kategoria guz-
tietan eta aldagai guztiak ain-
tzat hartuta. Genero-arrakala
begi bistakoa da», baieztatu du
argi eta garbi Xabi Martinez
Mendia ikertzaileak.
Gazteen arteko kontsumoa-
ren goranzko joera edo klase so-
zialen arteko desberdintasunak
ere erakutsi ditu ikerketak.
«Gazteen biografiak ez dira in-
dibidualak; kolektiboak dira.
Eta hor eragiten duten baldin-
tzatzaileek kontsultara sartu
behar dute», aldarrikatu du.
Aipatutako "Malestamos" li-
buruan egoeraren marrazki
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 22 / 23
orokorrago bat egiten da, eta
hor ikusten da gazteen arazoak
jendarteko arazoen isla direla.
«Ondoeza aro honen sentimen-
dua da. Beste garai batzuetan
bestelako pairamenak agertu
izan diren bezala, aldi hau on-
doezarena da», dio Marta Car-
mona Osorio psikiatrak. «Hala-
ko aroak ez dira inoiz amaitu
osasun-arloko esku-hartzeekin,
baizik eta aldaketa sozialekin.
Eta egungo sentimendu hau ere
aldaketa sozialen eraginez
desegingo da, ez osasun-siste-
maren bitartez», gehitu du.
4. ILARGIRAKO MISIOAK
Ez da ohiko komunikabideetan Berotze globala eta glaziarren desagerpena ere albiste izan dira. Irudia Groenlandian hartua da. Olivier MORIN | AFP
gehiegi agertzen den gaia, baina
2023an ilargiaren inguruko in-
formazio berria jakin dugu, eta Bestalde, zoruaren tenperatu- pako Batasunean elikagaien se-
hori beti da albiste. Zehazki, In- ra ere neurtu zuten 8 zentime- gurtasunaz arduratzen den
diako Chandrayaan-3 misioak troko sakoneran, eta azalekoa agentziak bisfenol-A delakoaren
bi aste eman zituen ilargiaren baino 60 gradu txikiagoa dela eraginari buruzko azken ikerke-
hego poloa aztertzen, eta emai- baieztatu zuten. Gainera, azale- tak aztertu zituen (800 ikerketa
tza aipagarriak lortu zituen. ko tenperatura 2009an NASAk baino gehiago, 2013tik), eta on-
Vikram moduluak ilargiaren neurtutakoa baino dezente epe- dorioztatu zuen osasunari kalte
ionosferaren tenperatura eta lagoa da: -10 ºC baino gehiago, egiteko arriskua duela. Bisfenol-
dentsitatea neurtu zituen lehen neurtu duten sakonera guztie- A plastikoetan eta erretxinetan
aldiz. Hala, ikusi zuten plasma- tan. Ikertzaileen esanetan, ten- erabiltzen da, elikagaien eta
ren dentsitatea, gutxi gorabehe- peratura horiek altuegiak dira, edarien ontzietan adibidez, eta
ra, metro kubikoko 5-30 milioi izotza egonkorra izan dadin. materialetatik janarira edo eda-
elektroikoa dela, eta aldatu egi- Izan ere, hutsean, izotza oso rira joan daiteke, kantitate txi-
ten dela egunak aurrera egin tenperatura baxuan bihurtzen kietan bada ere. Ikerketetan fro-
ahala (Lurreko antzeko geruza- da gas (-160 ºC). Ilargikara edo gatu dute Bisfenol-Ak T
ren dentsitatea milioi batekoa seismo txikiren bat ere neurtu linfozito laguntzailearen maila
da). Inoiz kolonia bat ezartzen zuten, eta sufrea, aluminioa, si- igoarazten duela arean, eta ho-
bada bertan, horrek eragina lizioa, kaltzioa eta burdina aur- rrek hantura alergikoa eragin
izan dezake komunikazioan eta kitu dituzte. Nabarmentzekoa dezakeela biriketan, eta asaldu-
nabigazio-sistemetan. da ez zutela sufrea aurkitzerik ra autoimmuneak. Horrez gain,
espero, oso lurrunkorra baita. garapenean, ugalketan eta me-
tabolismoan ere eragin dezake.
Ingurumenak kezka sortzen jarraitzen du: 5. KUTSADURAREN ERAGINA Horrekin batera, Espainiako
2009an Stockholm Resilience Centre-eko Lehen puntuarekin (ingurume- Zientzia Ikerketen Kontseilu Na-
ikertzaileek definitu zituzten planetaren na) harreman zuzenean, kutsa- gusiak (CSIC) jakinarazi zuen
durak arazo oso larria izaten ja- edari azukredunek urak baino
bederatzi mugetatik sei jada gaindituta ditugu rraitzen du gizakientzat, eta 100 aldiz substantzia plastifika-
Elhuyarrek gai horrekin zeriku- tzaile gehiago dituztela, tartean
OPIK taldearen ikerketak ondorio argi batzuk sia duten bi albiste nabarmen- 2-etilhexildifenil fosfatoa. Orga-
utzi ditu: emakumezkoek gizonezkoek baino du nahi izan ditu bere urteko nofosfatoak iraunkortasuna eta
zerrendan. malgutasuna emateko gehitzen
antsiolitiko edo hipno-lasaigarri gehiago
Alde batetik, plastifikatzai- zaizkie plastikoei. Organismo
kontsumitzen dituzte, adin-tarte guztietan leen arazoa legoke. EFSA Euro- bizidunetan, ordea, arazo neu-
herritarrak
rologikoak, hormonalak, ugal-
kortasunekoak eta minbizia
eragin ditzakete. CISCek frogatu
du aztertu dituzten edarien %
95ek baino gehiagok zutela or-
ganofosfatoren bat.
Bestetik, pestiziden erabilera
ere oso kezkagarria da. Izan ere,
Brasilen pestiziden erabilera
handitzearekin batera haurren
leuzemia kasuek gora egin du-
tela erakutsi du PNAS aldizka-
rian argitaratutako ikerketa ba-
tek. Azken hamarkadetan,
Brasil munduko soja-ekoizle
nagusia bihurtu da, eta, horre-
kin batera, baita pestizida arris-
kutsu gehien erabiltzen dituena
ere. Ikerketa honetan 15 urteta-
ko datuak aztertu dituzte: osa-
sun-datuak, lurzoruaren erabi-
lerarenak, azaleko uren
egoerarena eta datu demografi-
koak. Ikusi dute haurretan leu-
zemia-kasuak nabarmen handi-
tu direla. Eta kalkulatu dute
2008 eta 2019 artean leuzemiaz
hil ziren 10 urtetik beherako
haurren %50 inguru pestiziden
eraginarekin lotuta egon litez-
keela.
6. EUSKAL HERRIKO NEANDERTALAK
2023ak Euskal Herriko neander-
talei buruzko ezusteko informa-
zioa ere utzi digu. Otsailean ja-
kin genuen, adibidez, Lezetxiki
kobazuloko (Arrasate) giza az-
tarnak neandertal gazteenen
artean daudela, 32.000-57.000
urte dituztela, alegia. Diego Lo-
pez Onaindia Bordeleko Uni-
bertsitateko ikertzaileak zuzen-
dutako azterketaren emaitza
da, "American Journal of Biolo-
gical Anthropology" aldizkarian
argitaratua.
Lezetxikin Jose Migel Baran-
diaranek egindako lehen indus-
ketetan aurkitu ziren bi hagin
gaur egungo teknikekin azter-
tzeko aukera izan du Lopezek,
zuzenketa garrantzitsu batzuk
eginez. 4. premolartzat zutena
3. premolarra dela egiaztatu du,
eta Paleolitoko gizaki moder-
noenekin eta Neolitokoekin al-
deratuz berretsi dute Lezetxiki-
koak neandertalenak direla.
Era berean, Aranzadi Zientzia
Elkarteak aurkikuntza esangu-
ratsua egin zuen San Adriango
kobako indusketan, gizaki mo-
dernoa azaldu baino lehenago-
ko geruza batean: neandertalek
egindako harrizko tresnak eta
jandako faunaren hezurrak.
Arrasto horietan oinarrituta, ar-
keologoek argi dute duela
40.000 urte, gutxienez, nean-
dertalek koba erabili zutela.
«Izotz Aroaren barruan, izan
ziren garai batzuk hotzagoak,
eta beste batzuk epelagoak. Eta
aurten, hasi bezain pronto, jo
dugu geruza bat garai epelekoa:
animalia txiki batzuen hezurre-
kin, hegaztiek utzitako harrapa-
kinekin… Eta, tartean, batzuk,
argi eta garbi, gizakiak harrapa-
tutakoak», azaldu zuen Jesus
Tapia Sagarna arkeologoak, ko-
kalekuaren garrantzia azpima-
rratuz: pasabidea den koba bat
Bada, BC3k gidatutako eta
"Annals of Glaciology" aldizka-
rian argitaratutako ikerketa ba-
tek erakutsi du izotzean dauden
ezpurutasunek mikroegitura
birmoldatzen dutela, dinamika
aldatuz eta degradazioa bizkor-
tuz. Zenbat eta partikula gehia-
go egon, orduan eta izotz-ale
txikiagoak eta irregularragoak
(ez hain biribilduak) agertzen
dira. Izotz polarrean aurrez
egindako ikerketa ugarik adie-
razten dute egitura-aldaketa ho-
rrek glaziarraren barne-mugi-
mendua errazten duela. Hortik
ondorioztatu dute, Monte Per-
didon ere, aldaketa mikroes-
truktural horiek glaziarraren
fluxua bizkortu dezaketela ere-
mu beroago eta baxuagoetara,
eta horrek izotza azkarrago ur-
tzea eragingo lukeela.
Gainera, ikertzaileak saiatu
Espazioaren ikerketak beti eta mila metroko altueran da- dira jakiten nondik datozen
uzten ditu izenburu
deigarriak. Elhuyarrek goena. partikula horiek eta nola txerta-
ilargian indiarrek egindako tzen diren glaziarraren egitu-
aurkikuntzak aukeratu ditu. 7. PIRINIOTAKO GLAZIARRAK ran. Azterketaren arabera, Mon-
Irudia Satish Dhawan Space
Centre delakoan ateratakoa Ez da errealitate ezezaguna, ez te Perdido glaziarreko
da, Sriharikota hirian.
da arazo berria, baina glaziarren izotz-nukleoan dauden partiku-
INDIAN SPACE RESEARCH
ORGANISATION | AFP desagerpena bizi dugun larrial- lak Saharako basamortutik da-
di klimatikoaren adierazle bi- toz, haizeak ekarrita.
sualenetako bat da. Monte Per-
dido glaziarrak, adibidez, 8. ALZHEIMERRAREN IKERKETA
%12,9ko azalera galdu du 2011 Alzheimerraren ikerketak ere
eta 2020 artean. Zientzialariek utzi ditu albiste batzuk 2023an.
egindako iragarpenen arabera, "Alzheimer Research & The-
egungo klima-joerei eutsiz ge- rapy" aldizkarian argitaratutako
ro, eta ez dirudi aldatuko dire- ikerketa batek, adibidez, Alzhei-
nik, datozen 50 urteetan glazia- merra izateko arriskuarekin lo-
rra desagertu egingo da. tzen den proteina baten
(ApoE4) eta ariketa fisikoaren
arteko erlazioa aztertu zuen,
Aranzadi Zientzia Elkarteak aurkikuntza ondorioztatuz ariketa fisikoak
esanguratsua egin zuen San Adriango kobako eragin babeslea duela eta sinto-
indusketan: neandertalek egindako harrizko men agerpena atzeratzen duela
tresnak eta jandako faunaren hezurrak arrisku genetikoa duten pertso-
netan.
Hori bakarrik ez, ikertutako
Alzheimerra izateko arriskuarekin lotzen den faktore guztiak konbinatuta,
ApoE4 proteina aztertuz, ikusi da ariketa ondorioztatu dute ariketa fisi-
koak pertsona guztietan duela
fisikoak eragin babeslea duela arrisku eragin onuragarria, arriskua ge-
genetikoa duten pertsonetan netikoa izan zein ez. Iradoki du-

te litekeena dela mekanismo
babeslea desberdina izatea ba-
tzuetan eta besteetan; nolanahi
ere, haien ustez, ariketa fisikoa
tratamenduan kontuan hartzea
komeniko litzateke.
Azken batean, euskal jendar-
tearen zahartze prozesuaren
ondorioak dira. Eta ondorio ho-
riek hobeto ulertzeko, Elhuya-
rrek bi adituren kolaborazioak
ere berreskuratu ditu urte
amaieran. Ainhoa Alberro Gari-
tano eta David Otaegi Bichot
neurozientzietako ikertzaileen
"Adintzea ikertzen" eta Laura
Basterretxea Badiola onkologo
mediko eta ikertzaile klinikoa-
ren "Hauskortasuna, erantzun
kliniko egokia emateko funtsez-
ko alderdia" dira. Biak irakur
daitezke Elhuyar aldizkariaren
webgunean.
9. ORDENAGAILU KUANTIKOA
IBMk bere seigarren ordenagai-
lu kuantikoa Donostian jartze-
ko hartutako erabakiaren hari-
ra, Elhuyarrek luze eta zabal
jorratu zuen fisika kuantikoak
suposatzen duen iraultza bere
Teknopolis saioan. 2025ean ja-
rriko dute martxan super-orde-
nagailu kuantiko hori, eta
erronka horri aurre egiteko,
Basque Quantum proiektua
sortu da. Javier Aizpurua Iriaza-
bal da Basque Quantumeko zu-
zendari zientifikoa, eta berak
deskribatu zituen ordenagailu
kuantikoak irekiko dituen auke-
ra berriak. «Oso erabilgarria
izango da konputazio kuanti-
koa lantzeko, eragiketa kuanti-
koak egiteko gai izango gara.
Horrez gain, ikerketa munduan
eta hezkuntza munduan errefe-
rentzia puntu bezala kokatuko
gaitu», nabarmendu zuen Aiz-
puruak.
Saioan azaltzen zenez, orde-
nagailu kuantikoek ez dute
pantailarik, disko gogorrik edo
RAM memoriarik. Mikroproze-
sadorearen baliokidea super-
eroaletasunaren printzipioan
oinarritutako gailu txiki bat da,
gai dena bi egoera definitu di-
tuzten atomo birtualak sortze-
ko, Qbit-ak. Atomoek iman txi-
kiak bailiran funtzionatzen
dute, ipar polo bat eta hego po-
lo bat balute bezala, eta horie-
kin zirkuituak osatu daitezke,
erlojuaren norabidean, kontra-
koan edo, fisika kuantikoaren
legeak erabiliz, biak batera gain-
jarrita. Prozesadore honetan
sortzen dira gainjartze horiek.
Baina fisika kuantikoa oso sen-
Lurra kaltetzen ari gara, eta
jada atzeraezinak diren
hainbat muga igaro ditugu.
Argazkian, pertsona bat
bere etxea inguratzen ari
den suteari begira, Ogan Ilir
herrian, Hego Sumatran.
Al ZULKIFLI | AFP
tikorra da, prozesuek oso isola-
tuta egon behar dute, interak-
zio bat sortzen denean gainjar-
tze horiek desagertu egiten
direlako. Baldintza horiek lor-
tzen ari dira zientzialariak, bai-
na oraindik akatsak egoten dira.
«Ordenagailu kuantikoak au-
kera ematen dizu denbora be-
rean gertatzen ari diren milaka
prozesu horiek denak batera
neurtzeko, eta ez sekuentzialki
orain arte ordenagailu klasi-
koek egiten zuten moduan»,
dio Aizpuruak. «Mekanika
kuantikoa orain mende batekoa
da, baina orain lortu dena da es-
tatu kuantiko horiek manipula-
tzea, erabilgarri bilakatzea. Me-
kanika kuantikoaren bigarren
iraultzan gaudela esan liteke.
Estatu kuantikoekin gauza tek-
nologikoak egiten ari gara».
Hala ere, teknologia oso kon-
plexuaz ari gara. «Ordenagailu
kuantikoa oso ordenagailu be-
rezia da. Elementu supereroalez
egina dago, garestia da, oso tek-
nikoa, ez da erraza horrelako
bat eraikitzea. Horrelako bat
hona ekartzeak ekimen eta
errekurtso asko batera jartzea
eskatzen du». Hotza behar du
adibidez: «-273 gradutan egon
behar du ordenagailu horrek.
Hotz kriogenikoa behar du. Eta
isolamendua behar du. Zirkuitu
kuantikoak oso sentikorrak di-
ra. Edozein zarata edo mugi-
menduk berehala apurtzen ditu
estatu kuantikoak».
Arazo horien konponketa
izango da ikerketa-lerroetako
bat datozen urteetan, baina bai-
ta sentsoreekin, baliabideen op-
timizazioarekin eta komunika-
zio munduarekin zerikusia
duten beste asko ere.
10. PANDEMIAREN BUKAERA
OMEk bertan behera utzi zuen
Covid-19aren osasun publikoko
nazioarteko larrialdi-egoera,
baina zientzialariek oraindik
2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 24 / 25
ikertzen jarraitzen dute, eta
egindako ikerketen emaitzak
argitaratzen. "Cell" aldizkarian,
adibidez, Penn Unibertsitateko
ikertzaileek zuzendutako Covid
iraunkorraren sintomak dituz-
ten pazienteekin egindako iker-
keta bat argitaratu zuten, eta,
haren arabera, litekeena da Co-
vid iraunkorraren sintomek ze-
rikusia izatea serotoninaren jai-
tsierarekin; hori azaltzeko
mekanismoa ere proposatuz.
HoCovid iraunkorra zuten
zenbait pazienteren gorozki-la-
ginak aztertuta, ohartu ziren
batzuek SARS-CoV-2 birusaren
arrastoak zituztela. Hortik on-
dorioztatu zuten birusaren kon-
posatuek hesteetan iraun zute-
la, eta ikusi zuten konposatu
horiek immunitate-sistemaren
erantzuna pizten zutela. Zehaz-
ki, haien aurkako proteina ba-
tzuk, interferoiak, sorrarazten
zituzten.
Interferoiek hantura eragiten
dute hesteetan, eta horrek trip-
tofano aminoazidoa behar be-
zala xurgatzea eragozten du.
Aminoazido hori hesteetan
ekoizten diren zenbait neuro-
trasmisoreren osagaia da; tar-
tean, serotoninarena. Eta sero-
toninak funtsezko zeregina du
garuna eta gorputza konekta-
tzen dituzten funtzio nagusi as-
kotan: besteak beste, memoria,
loa eta digestioa erregulatzen
ditu.
Ikertzaileek uste dute seroto-
nina-mailaren jaitsierak eragin
ditzakeela Covid iraunkorraren
ohiko sintoma batzuk: burua
“lanbrotuta” eta kontzentratze-
ko arazoak izatea, memoria gal-
tzea, nekea… Are gehiago: sa-
guetan frogatu dute,
serotonina-maila igota, memo-
ria-arazoak hobetzen direla.
Ikertzaileen esanean, horrek bi-
dea irekitzen du serotonina-
maila baxua duten pazientee-
kin tratamendua probatzeko.
 2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 26 / 27

hutsa
2023, gizatasuna hil zen urtea
0hutsa

A
tzean utzi berri dugun urtea
Koldo SAGASTI
historiako liburuetara pasa-
tuko da, dudarik gabe, Israel-
go apartheid erregimeneko
administrazioak Palestinako populazio
zibilaren kontra burututako sarraski
odoltsuagatik. Duela 75 urtetik gora
abian jarritako garbiketa etnikoaren
kanpainak 2023ko azken hilabeteotan
bizi izan du bere inflexio puntu gorena
e t a l e r ro o k i d a z te ko m o m e n t u a n
25.000tik gora izango da Gazako ze-
rrendan eraildako hiritar palestinarren
kopurua. Nolanahi ere, zifra hori bider-
katu egingo da luze gabe bonbardatu-
tako eraikinen hondakinen azpian
desagertutakoak, zornatutako zaurien
ondorioz hildakoak eta larrialdi huma-
nitarioaren ondorengo gaixotasun ku-
tsakorren erruz zendutakoak ere kon-
tuan hartzen baditugu. Egunotan
begien aurrean bizi dugun genozidioak
ez dauka aurrekaririk historia moder-
noan, historiako beste hainbat pasarte
lazgarritan ez bezala, triskantzaren iru-
diak une oro zabaltzen ari zaizkigulako
mundu osoko sare sozialetara, eta he-
dabide hegemoniko klasikoek ere ne-
kez euts diezaioketelako zanpatzailea-
ren kontakizunari.
Azken mendeko beste zenbait gerta-
kizun odoltsutan gertatu ez bezala,
etorkizunean inork ezingo du zuritu
bere burua, Palestinan gertatzen ari ze-
naren berri ez zuela esanez. Gaur egun
denok dakigu zer gertatzen ari den,
itzal handiko nazioarteko erakundeen
txosten eguneratuen berri daukagu eta
sarraskiaren ebidentzia grafiko kontae-
zinak ere bai. Gerora, norberak hautatu
ahal izango du zein izango den bere ja-
rrera historian.
Lu b a k i a r e n a l d e b a te a n m u n d u
osoan gutxieneko giza eskubideekiko
atxikimendua erakutsi eta kalera geno-
zidioa gelditzeko aldarrian atera diren
milioika herritarrak daude. Baina,
ifrentzuan, eta ez dira gutxi, ezta gure
artean ere, zanpatzailearen alde jartze-
ko hautu kontzientea egin dutenak: Is-
raelgo makineria hiltzailea geldiarazte-
ko erabateko utzikeria erakutsi duten
nazioarteko erakundeak, ebidentziaren
gainetik erasotzailearen jarrera zuritu
nahi izan duten hedabideetako berrie-
maileak, han-hemenka Palestinarekiko
elkartasun adierazpenak esparru pu-
blikoan debekatu nahi izan dituzten
arduradun politikoak eta, batez ere,
Gazako sarraskiak gorabehera, irizpide
etikoei erabat muzin egin eta inongo
konplexurik gabe Israelgo erregimena
sostengatzen jarraitu duten adminis-
trazio, politikari eta eragile ekonomi-
koak.
Horiek guztiek badute jadanik leku
bat etorkizuneko historia liburuetan,
2023ko orrialde beltzetan, eta historiak
kokatuko du nor berean. •

«Wazemank»-eko toma faltsuak

hutsa

G
abon egun hauetan beste ur-
teko garai batzuetan baino
aukera gehiago izan dugu
etxean familia osoa sofan
eseri eta telebista elkarrekin ikusteko,
egun motzek eta eguraldiak horretara
bultzatuta. Eta horrelaxe konturatu
naiz ETBk euskararen bultzadarako ho-
rren garrantzitsua den egoera horri zer
erantzun eskasa eskaintzen dion.
Familian euskaraz barre pixka bat
egitea, ez dugu askoz gehiago eskatzen.
Marrazki bizidunak euskaraz 24 orduz
ditugu etengabe ETB3n, eta errepikape-
n a k e re e te n g a b e e m i t i t z e n d i re n
arren, egia da hori pentsaezina zela gu
haurrak ginen garaian. Baina seme
zaharrena zazpi urtera bidean doala
kontuan izanda, marrazkien mundutik
apur bat irten nahi dugunean hasten
dira benetako komeriak.
Bai, ikusten dugu “Go!azen” ostirale-
tan eta ez daukagu saltzeko, baina hori
10 egun dira urteak dituen 365 egune-
tatik. Eta “Irabazi arte”-rekin ere pozik
luzatzen dugu ostiral gauetako plana.
Baina hortik aurrera hankamotz gera-
tzen gara, hori da nire irudipena.
ETBren azken berrikuntza “Prime-
Asier AIESTARAN
ran” streaming plataforma da, baina
sentsazioa daukat euskal telebista pu-
blikoa Netflix izatera jolasten ari dela,
kontuan izan gabe “euskal” eta “publi-
koa” kontzeptuak ezin direla urrunago
egon Netflixek eta enparauek susta-
tzen duten komunikazio eredutik.
Bien bitartean, eta Mihiluzeren hau-
rrentzako saio bereziak hasteko zain
gauden bitartean, “Wazemank”-en atal
zaharrak jarri ditugu YouTuben. Barre
pixka bat egin dugu behintzat toma
faltsuei begira. Ez da gutxi! •
hutsa
herritarrak
M
aita-
sunik
gabe
e t a
poltsi-
k o a
hutsik. Horrela amaitzen du
romance scam (iruzur erro-
mantikoa) deritzonaren bikti-
mak, Gabonak bezalako garaie-
tan areagotzen den delituaren
ondorioz. «Iruzur-mota hone-
tan, delitugilea biktimaren
ahultasun emozionalaz balia-
tzen da haien arteko harreman
sentimentala sortzen ari dela
sinetsarazteko, baina, benetan,
konfiantza lortu ondoren di-
rua eskatu nahi dio», esan du
Enric Soler Universitat Oberta
de Catalunyako (UOC) Psikolo-
gia eta Hezkuntza Zientzietako
Ikasketetako irakasleak.
Amerikako Estatu Batuetan
bakarrik 1.300 milioi dolarreko
iruzurra egin zen 2022an prak-
tika honekin. Guztira 70.000
pertsonak salatu zuten delitu
mota horren biktima izan zire-
la –pentsatzekoa da beste as-
kok isilean gordeko zutela iru-
zurra lotsa edo beldurragatik–,
eta lapurtutako zenbatekoa,
batez beste, 4.400 dolarrekoa
izan zen pertsona bakoitzeko.
Ameriketako Estatu Batueta-
ko Merkataritza Batzorde Fede-
ralaren arabera, Instagram eta
Facebook dira ziber-iruzur ho-
riek egiteko bide ezagunenak.
Espainiar Estatuan ere mota
horretako kasuen jarioa kons-
tantea da, eta sonatua izan zen
Alacanteko emakume batek
otsailean jasan zuen 57.000
euroko iruzurra.
«Gabonak harreman emo-
zionalei lotutako garaiak dira,
eta badirudi bakarrik egotea
zoritxarra dela», hausnartu du
Solerrek. «Denbora libre
gehiago izatean, eta urte be-
rriak bizitza berria ekarriko di-
IRUZUR ERROMANTIKOA
Gabonetan areagotu egiten da delitu hau,
biktimaren ahultasun emozionala baliatuz
INTERNET / GAUR8
Maitasun-ziber-iruzurrak bihotza hautsita eta poltsikoa
hutsik utz gaitzake. Sarean eraikitako ustezko maitasun
harremana baliatzen dute gaizkileek engainatua izan den
pertsonari dirua eskatzeko. Pentsa litekeenaren kontra,
biktimaren profil nagusia goi-mailako ikasketak eta
independentzia ekonomikoa dituen emakumearena da.
gun fantasia gehituz, ez da ha-
rritzekoa horrelako iruzurgi-
leen eskuetan biktima asko
erortzea», adierazi du. Marc
Balcellsek, UOCeko Zuzenbide
eta Zientzia Politikoko Ikaske-
tetako irakasle eta kriminolo-
gian adituak, gehitzen du zi-
ber-gaizkileek ez dutela beti
bakarrik jarduten. «Askotan,
biktima askori aldi berean iru-
zur egiteko ahalmena duten
talde antolatuak dira».
Baina zein da iruzurgile ho-
rien profila? Solerren arabera,
nortasun ezaugarri nartzisis-
tak eta psikopatikoak dituzten
gizonak izan ohi dira. «Ez dute
zalantzarik biktimarekiko en-
patiarik gabe edozein estrate-
gia manipulatzaile erabiltze-
ko», dio. Gainera, sare sozialen
anonimotasuna baliatzen du-
te beren benetako nortasuna
ezkutatzeko.
Balcellsek zehaztu duenez,
kasu askotan lehendik dagoen
profil batetik lapurtutako ar-
gazkiak erabiltzen dituzte, edo
zuzenean profil horren identi-
tatea ordezten dute, eta hori
ere delitua da. «Delitugileek
profil faltsuak aukeratzen di-
tuzte, biktimak erakartzeko
arrakastarik handiena izan de-
zaketenak, hala nola adin er-
taineko gizon erakargarri bat,
egonkortasun emozionala, la-
borala eta ekonomikoa due-
na», adierazi du.
ADIN ERTAINEKO EMAKUMEAK
Biktimei dagokienez, adin er-
taineko emakumeak dira, eta
bikotekiderik gabe bizitzak
zentzurik ez duela pentsatze-
ko joera dute, edo gertaera ho-
rregatik sozialki diskriminatu-
ta sentitzen dira. «Baliteke
askok maitasun-esperientzia
traumatikoak edo banan-
tzeengatik gainditu ez dituz-
ten doluak eduki izana. Aurre-
ko bikoteak utzitako hutsunea
 2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 28 / 29

beteta, birtualki bada ere, uste

dute galera horren mina au-
rreztu ahal izango dutela»,
adierazi du Solerrek.
Balcellsek gaineratu duenez,
iruzur mota horri buruz egin-
dako azterlanen arabera, lan
egin ohi duten eta indepen-
dentzia ekonomikoa duten
emakumeak izaten dira, eta,
batez beste, 35.000 euroko di-
ru-sarrerak dituzte urtean.
%60k unibertsitate-gradua du,
eta horietatik %40k, masterra;
gainerako %40k, berriz, biga-
rren mailako ikasketak edo
lantokietan lortutako titulu
desberdinak dituzte.
Komunean dute, halaber, bi
urte baino gehiago daramatza-
tela maitasun harremanak iza-
teko atarietan, eta aurretik
hautagai batzuekin geratu
izan direla, baina inoiz ez du-
tela harreman seriorik izan.
«Denboran zehar harreman
iraunkorra bilatzen duten eta
maitasunaren ideal erroman- Sarean eraikitako «Kontzienteki egindako en- diren eragozpen guztiekin, ha- diagoak izaten dira biktimak
ustezko maitasun
tikoa partekatzen duten ema- harremana baliatzen gainu-lana da, aldez aurretik la nola hegazkin txartelaren ordaintzen jarraitzen badu.
kumeak dira, eta hala jakina- dute gaizkileek planifikatutako patroiei jarrai- ordainketa, fakturak edo or- Balcellsek dioenez, profil fal-
engainatua izan den
razten diote delitugileari pertsonari dirua
tzen diena biktima pozik uzte- daindu gabe geratu zaizkion tsuen azpian ezkutatzeak «izu-
lehen hitzorduetan, eta horrek eskatzeko. ko, bere maitasuna errealitate- tarifa medikoak. Biktimak si- garri» zailtzen du iruzur
GETTY IMAGES
are gehiago bultzatzen du tik urrun dagoen hodei batean nets diezaion, iruzurgileak be- hauek epaitzea. Dena den, So-
haien biktimizazioa», zehaztu bizi baitu», azaldu du krimino- ti azaltzen du, kaudimenduna lerrek gogorarazten du infor-
du Balcellsek. logian adituak. Bikoteak bere eta kasu askotan aberatsa den mazio digital orok arrastoa uz-
Oro har, biktimaren eta iru- maitasuna adierazi ondoren, arren, gaur egun arazoak di- ten duela eta, beraz,
zurgilearen arteko harremana, ziber-delitugileak asmatutako tuela dirua lortzeko, era guz- ziber-gaizkilea harrapatzeko
adituek azaldu dutenez, hi- trama bat hasiko du dirua es- tietako arrazoiak direla me- aukerak badaudela.
tzorduen atari batean –Statista katzeko. «Heriotza tragiko eta dio», dio Balcellsek. Hasieran, «Biktimak iruzurra jasan
webgunearen arabera, espai- bat-bateko batetik biktimaren eskatzen diren kopuruak nahi- izanagatik sentitzen duen lo-
niar Estatuko biztanleriaren ia herrialdera bidaiatzeko saiake- ko txikiak dira, adituek zehaz- tsak zailtzen du gehien ikerke-
%13k erabiltzen zituen aplika- raraino joan daiteke, posible ten dutenez, eta gero eta han- ta, askotan ez baitu salaketa
zio horiek 2021ean– edo sare jartzen», adierazi du. Hala ere,
sozialetan hasten da. Kontak- adituek argi utzi dute, ziber-
tua egin ondoren, Balcellsek
Amerikako Estatu Batuetan bakarrik 1.300 iruzurgile horien jomuga ez
kontatzen du komunikazioa, milioi dolarreko iruzurra egin zen 2022an izateko, lehen urratsa delitu
konfiantzazko harremana praktika honekin, eta pentsatzekoa da kasu mota hori ezagutzea dela. «La-
ezartzeko egunerokoa izaten asko isilpean gordetzen direla sai egon behar da, kontuz ibili,
dena, posta elektronikora, be- ezer presaka ez egin, beldurrez
rehalako mezularitzara (Wha- ez bizi, eta, batez ere, internet
Egindako ikerketen arabera, urtean batez beste
tsApp aplikazioan, esaterako) bidez promesak egiten dituen
edo, are gehiago, harremane-
35.000 euroko diru-sarrerak dituzten lehenengoari ez eman baiez-
tan sakontzeko telefono-deie- emakumeak dira biktimak, %60k unibertsitate- koa», ondorioztatu du Marc
tara eramaten da. gradua du, eta horietatik %40k, masterra Balcellsek.
 hutsa
Garazi Goia
Idazlea

Bidean azaltzen zaizkigunak

A
tzera begira urtearen balorazioa eginez, az-
ken hamabi hilabetean nire ibilbidean agertu
diren horiei egin nahi diet aipamen txikia. As-
arkitektura / geltokiak / london calling
ri ilusioa jarriko zeniola esan zenidan, niretzat horrek egin
zuen ezberdin. Eta horrela egin zenuen, bi hitz eta beste hitz
guztiei ilusioa jarri zenien.

kotan uste ez duzunean azaltzen dira, eta au-

rreikuspen falta horrek egiten ditu berezi; bi- Durangoko azokan egin genuen hitzordua, lan planaz hitz
delagun izaten dira, batzuetan egun batez, astebetez edo egin eta ilusio hura sentitzeko gogoz abiatu nintzen. Espai-
besteetan hilabete askotan zehar. Baina arrastoa uzten dizu- niako aire kontrolatzaileen lanuztearengatik nire hegaldia
te, eta arrasto horrek egin du, hain zuzen ere, nire urtea ez- bertan behera utzi zuten, eta Londresen gelditu nintzen in-
berdin; proiektu, bidaia, asmo, frustrazio eta egunerokota- potentzia handiz. Aireportutik etxera nindoala idatzi nizun
suneko beste kapitulu guztien gainetik. Egunen batean, mezua irakurri dut gaur; zu ere Mexikoko Guadalajaran os-
zutabe hau berrirakurtzen dudanean, zuetako bakoitzari patzen zen liburu azokatik bueltan zentozela Madrilen gel-
egindako erreferentzia gogoratuko zuen zerbait hor utzi ditu zinen arrazoi berdinagatik, Durangoko azokako lehen
nahi nuen. eguna galduta.
Mila esker, Gloria Steneimen ezagutzeko aukera paregabe Txikikeria da pasarte hori, baina hori izan zen harre-
hura emategatik; mila esker man haren hasiera.
astero, ostegun arratsaldeta- Aurrerago, hurrena Eus-
ko hitzorduan, hor zaudela kal Herrira itzultzean,
erakusteagatik; mila esker Amarako kafe-etxe batean
Bartzelonako jatetxe harta- egindako lehen bilera eto-
ko hitz-aspertu onestarenga- rri zen, lehen kapitulua-
tik eta emandako baimena- ren itzulpena, ondoren to-
rengatik; mila esker nire nua eta estiloa zehazteko;
pasioetako bi –futbola eta eta denbora gutxian egin
ikus-entzunezkoak– berriro zenuen itzulpena. Donos-
ere uztartzeko aukera ema- tiako udal liburutegian
tegatik; mila esker une go- egiten zituzten literatura
gor hartan entzuteagatik; solasaldietan egin genuen
mila esker emandako urrats aurkezpena, eta ederra
txiki bakoitzak balio duela izan zen iradoki zenuen
3 BEGIRADA:

erakusteagatik eta borroka formatua; itzultzaile la-

horretan partaide izaten uz-
teagatik.
Horrela azaldu zinen zu
ere, duela hamahiru urte.
Oraindik biziki gogoratzen
dut nire liburuaren itzulpe-
na egiteko dirulaguntza
onartu ostean, 2011. urteko
argitalpen planean sartzeko
asmoaren berri eman zeni-
dan mezua. Ilusioa jarriko
geniola esan zenidan eta ho-
ri gelditu zitzaidan buruan,
ilusioari egin zenion aipa-
mena. Trantsakzionala izan
zitekeen, beste egiteko bat,
beste proiektu bat hainba-
ten artean; baina proiektua-
naz gain, aurkezle lanetan
ibili zinen orduan, eta as-
kok zoriondu gintuzten
saioaren ostean zuk eman
zenion ukitu bereziaren-
gatik. Zurekin egon nin-
tzen eta partekatu genuen
m e z u b a ko i t z e a n i k a s i
nuen zerbait; batez ere,
gogoan ditut erakutsi ze-
nizkidan lana egiteko go-
goa, jakinduria eta esku-
zabaltasuna. Zorionekoa
ni, aukera hura eman ze-
nidalako.
Bidaia on, Jorge. Mila es-
Jorge Gimenez editorea duela aste batzuk zendu zen. Jon URBE | FOKU
ker, nire bidean azaltzeaga-
tik. •
 2024 | urtarrila | 6
GAUR8 • 30 / 31

Juantxo EGAÑA

ANTTON ELIZEGI. DONOSTIAKO SAN TELMO MUSEOA.

XALBADOR ETA OTEIZA ELKARREKIN, ANTTON ELIZEGIREN ARGAZKIAN

Duela gutxi hil zen Antton Elizegik (1938-2023) oso txikitatik izan zuen argazkigintzaren munduarekin harremana. Bere amak drogeria bat zuen Lasarten, eta bertan, argazki-
materiala saltzen zen eta pelikulak errebelatzen ziren. Tolosan Laborde inprentak zuen eskolan ikasi zuen argazkigintza, eta une horietan konturatu zen egitea gustatzen zi-
tzaion argazki mota zein zen: mendia, baserri zaharrak, zuhaitzen sustraiak, baserriko tresnak, metak... Argazkilaritza etnografikoa eta, batzuetan, oso sinbolikoa, Land Art dela-
koaren mugan. Elementu horien guztien bitartez, eta zuri-beltzeko argazki oso kontrastatuekin, non tonu grisek ia lekurik ez duten, "Sustraietan" liburua argitaratu zuen
1976an, Euskadiko Kutxaren eskutik. Ia hamar urte geroago, eta arte erromanikoari begira, batez ere Nafarroan, argitaratu ez zen “Harriz Harri” liburua maketatu zuen. 70eko eta
80ko hamarkadetan hainbat artista eta idazleri argazkiak atera zizkien: Jose Luis Zumeta, Xabier Egaña, Joxean Artze, Tapia, Bernardo Atxaga, Jorge Oteiza eta Juan Luis Goena-
gari, besteak beste. Goenaga argazkigintza munduan sartu zuen, harekin harreman zuzenagoa zuelako, Mabel Telletxea bikotekidea margolariaren lehengusina baitzen. 1980.
urtean, Hordago argitaletxeak, Jose Luis Zalbideren bitartez, Arantzazuko Oteizaren apostoluen argazkiekin egin zituen "Documentos Y" liburukietako batzuk ilustratzeko agindu
zion. Artikuluak erakusten duen argazkian Xalbador bertsolaria (Fernando Aire Etxart) eta Jorge Oteiza Embil eskultore eta poeta agertzen dira. Anttonekin izandako elkarrizketa
batean, gogoratzen du beretzat ezezaguna zen pertsona batek deitu ziola estudiora, Mendizabal izeneko bergarar batek, eta une horretan Donostiako “Zeruko Argia” aldizkaria-
ren erredakzioan zeuden Xalbador eta Oteizari argazkiak ateratzeko aukera aipatu zion. Anttonentzat, bi euskaldun unibertsal elkarrekin erretratatzea zen kontua, aukera pare-
gabea. Oteizak ez zuen eragozpenik jarri bere burua erretratatzen uzteko, baina Antton Elizegiren arabera, Xalbador uzkurrago agertu zen, beharbada bere izaera halakoa zela-
ko, argazkilariaren esanetan.