JABEA:

ONDARROAKO UDALA
Txomin Agirre
Udal Liburutegia
48700 ONDARROA
Tf.: 94 683 33 43

LEGE GORDAILUA:
BI-1-1.547-82

FELIX BERISTAIN
ERREDAKZIOA:
ONDARROAKO
HISTORIA ZALEAK

IDAZKARITZA:

Aurkibidea
Yolanda Urrosolo

AZALA:

UDAL ARTXIBOA
Felix Beristain
“Sare konpontzailea”

"Ondarroa, 2002"
Ondarroako Ondare Artistikoa Ondarroa, euskal kulturaren kabia
1972an egina,

7 87 On Anjel Urzelai Ondarroan (1927-1936)

Oleoa mihise gainean
100 x 81 zm. Hiru Emakumeen Irudiak Elizan
Ondarroa, 2001eko maiatza 99 Segundo Bedialauneta Txori Erreka
102 Jose Mari Etxaburu Kamiñazpi
ARTIKULO EGILEAK:
Ondarroa: Herria eta Herritarrak
Ioan Arantzamendi

14 Antiguako Amaren ereserkia 127 Txatxamatxalinatxu

F. Javier Arrieta

130 Bitor Ureña, Musika Bandako

Jose Mari Azpiri

22 Font Sendagilearen garaia (1820-1823)

Jabier Castro

Ekitaldiz betetako urtea

Patxi Etxaburu
J.C. Etxebeste
Iñaki Garcia Camino
Gotzon Iparragirre
Anjel Ituarte
Jose Agustin Maiz
Joseba Markuerkiaga
Imanol Oruemazaga
Kirmen Uribe
Andres Urrutia
Augustin Zubikarai
MAKETAZIOA:
Nekane Akarregi
ARGAZKIAK • IRUDIAK:
Eskerrik asko borondatez
euren argazki eta irudiak
utzi dizkigutenei.
Mila esker denori eta segi
zuen altxorra den hori
gurera ekartzen, Udal
Liburutegira, guk gustora
kaleratuko ditugu urtekari
honetan eta.
KOLABORATZAILEAK:
Augustin Zubikarai Senideak
INPRIMATEGIA:
Ona Tailerrak. Iruñea.
TIRADA: 1000 ale
2 O n d a r r o
Hemen gatozkizue aurten ere, iaz hasi-
tako erronkari jarraipena emanez, ONDARROA
urtekariaren beste zenbaki batekin, 2002.
urteari dagokiona, hain zuzen ere.
Aurtengoa gainera, urte berezia izan
dugu, Ondarroako sorrera agiriaren 675.
urteurrena izan delako, eta ospakizun ekital-
diak bideratzeko Herri Batzorde bat eratu
delako, Erdi Aroko azokari kutsu herrikoia
eta itsastiarra eman nahian. Horrez gain,
beste pilo bat ekitaldi antolatu dira urteurre-
naren inguruan, eta guk geuk ere, Augustin
Zubikarairi eginiko omenaldian parte hartze-
az gain, bi hitzaldi antolatu ditugu XIV. men-
dearen hasiera hartan Ondarroan eta Bizkaian
ze giro zen argitzen laguntzeko.
OHZk ere, urte lanpetua eta era berean,
emankorra izan dugula esan behar. Urtea,
mahainguru batekin hasi genuen, zeinera
Eibar, Irun eta Gernikako historia taldeetako
ordezkariak etorri ziren. Maiatzean, Plaiko
Zubixe inauguratu genuen berriz, 75 urte
betetzen zituela eta. Uztailean, Andra Mari
Elizaren berriztapen lanen bukaera, korreta-
ren zabaltzea eta argiztatzea ospatzeko ekital-
dian egon ginen. Eta hortik irailera, iazko
a 2 0 0 2
Zuzendaria (1960-1974)
37 Erretrato Otzarea: argazki dokumentoak
42 Ondarroako Des-izenak
Artxiboak Arakatzen
48 Arane I., 17 urtegaz pilotari
Gabonetan Jose Luis Burgoaren marrazki his-
138
Ingelesak, Pattarra eta Arrillaga (1802)
torikoekin egin genuen erakusketan oinarritu-
tako liburuska bat argitaratu: Ondarroako
Ondarroa, Arrantza Herria
Historia Marrazkietan. Eta beste erakusketa
Ondarroa: Herriko artxiboak osatzen
56
bat ere, Burgoaren irudi berriekin. Aipatzekoa Ondarroako Arranontziak (1794-1900)
144 Antiguako Kanpaiak
da ekitaldi hauek guztiak aurrera eramateko
62 Iparorratza
145
herritar, erakunde eta Udalaren laguntza Eibartarrak karlisten aurka (bertsoak)
64 Ondarroako arrantzaleak “izurdeari” tiroka
behar izan dugula, eta Ondarroako biztanleok
146 “Plaiko Zubixe”
gogoz erantzun diezuela gure deialdiei. Gure 72 2001eko Bajurako Arranontziak
eskerrik beroenak guztioi. Barrura begira ere,
izan dugu lanik. Elkartearen estatutuak 73 2001eko Arrasteko Arranontziak
Ondarroako 675. urteurrena
zehaztu eta onartzeaz gain, Udalarekin hitzar- 74 Txomin Agirregaz itxas giroan
158 Bizkaia antes de la fundación de
men bat sinatzeko zorian gaude, orain arte
80
egindako lana sustatu eta aurrikusten diren
Euskal Itsas gizonen Gizarte Asegurantzaren la Villa de Ondarroa
aurrekariak
162
beste zenbait erronkari aurre egiten laguntze- El Sel de Burgo
ko. Horien artean, Ondarroako Herri Artxibo
171 Ondarroako Urubildua:
Historikoa sortzea dugu lehenetarikoa, alden-
du edo galdu baino lehen, Ondarroaren histo- Lege Sorrera eta Forua
riarekin zerikusia duten argazki, idatzi eta
testigantzak jasotzeko. Orain arte bezala,
Ondarroak eskuzabaltasunez erantzungo due-
laren itxaropenean, laster arte.
Ondarroako
Historia Zaleak
2002KO AZAROA
3
ONDARROAKO
ARTISTIKOA
ONDARE
Ondarroa, 2002ko abuztua. NEKANE AKARREGI
ONDARROAKO ONDARE ARTISTIKOA

HIRU EMAKUMEEN
IRUDIAK
ONDARROAKO
SANTA MARIA ELIZAN Anjel Ituarte Aulestia

2002.ko Uztailaren 12an Ondarroako Santa Maria eleiza argiztatua izan zen eta inguratzen duen korreta
herritarrentzat zabaldua. Horrela, korretatik pasatzean, aurrez aurre agertzen zaizkigu eleizak dituen aberas-
tasun handienak: Gargolak, Ondarrun mamu edo kortxeleko mamu bezela deituak. Ezagunenak kortejua osa-
tzen dutenak dira, XV. mendeko gizairudiak, apain eta dotore jantziak, balaustrada gainean eta pinakuloei
itsatsirik dihardutenak. Baina badaude ere beste mamu batzuk ezezagunagoak, gizaki, animali eta aintzinako
mitologiatik hartutako pizti izugarri bezela balaustrada azpitik eleiza inguratuz eta kontrafuerteetan zizelka-
tuak izan direnak, berrogeita hamazazpi guztira. Nahiz eta batzuk denporaren ondorioz ezabatuta egon eta

L
egin diren garbiketen erruz gorputz zatiak galdu, gehienak herritarrei erne erne begira, osorik daude.

an honen helburua, mamu hauek deskribatu eta dau-
katen esanahia argitzea izango litzateke, beti, zizel-
katu ziren garaiko iturrietan eta pentsakeran oinarri-
tuz. Irudiok hain asko izanik, emakume itxurako hiru iru-
diei buruz arituko naiz, frontoi aldean eta atariaren ekialde-
an dauden hiru gargoletan konkretuki. Bereizketa eta irudi
hautaketa honek eleizako mamu guztiek duten esanahi
baterakoitik aldegiteko akatsera naramala jakinik, hurrengo
lan batean guztiak osotasun batean aztertzeko asmoarekin
gelditzen naiz.
Gargolak, hormak ez buztitzeko eleizetako teilatue-
tan ezarritako ubideak dira. XIII. mendetik aurrera eta
zehazki katedrale gotiarretan ubide hauek eskematikoki
zizelkatutako irudi fantastikoekin ordezkatuko dira. XV.
mendean ordea, teilatuen ur jausien gehitzearekin, gargolak
ugaldu eta urbide eginkizunez gain, eleizak apaintzeko
Andra Mari Elizako gargola bat. ANJEL ITUARTE
irudi apaingarri bihurtuko dira. Garai honetatik aurrera,
irudi hauek itxura berdinekin behin eta berriz zizelkatuko
dira, ikonografikoki irudi kodifikatu eta finko bihurtzera
helduz.
Baina zer esan nahi dute itxuragabedun animali, pizti
eta gizaki izugarri guzti hauek eleizaren hormetan? Galdera
erantzuteko Erdi Aroko gizonak natura eta munduarekiko
zeukaten ikuspegia ulertu behar dugu.
Erdi Arokoentzat mundua sinbolo bat da, eta uniber-
tsoa Jainkoaren pentsamendua. Gizaki guztiak Jainkoak
eginak izanda, bere pentsamenduaren zati eta islada dira(1),
eta bere alde ona eta txarra azaltzen dute, bertutea eta bizio-
ak, pekatua eta salbazioa. Gure kasuan bizio eta pekatuen
sinboluak izango lirateke aipatuko ditugun gargolak.
Pekatua, jaungoikoarengandik eta bere nahiarengan-
dik nahita urruntzea da. Pekatuen artean Pekatu kapitala
dago, sen eta pasioen ordenarik ezak bultzatutako ondo-
rioa. Pekatu orijinalean du sorrera, eta gozamenerako
desioa eta txarkeriarenganako joera adierazten du.
Historian zehar Kristautasunak pekatu kapitalen sailkapen
asko egin ditu baina ezagunena Akinoko Santo Tomasek
eginikoa da, zazpitan finkatuz: harrokeria, enbidia, amo-
rrua, tristura, zekenkeria, sabelkeria eta lizunkeria.
Zazpi pekatuotatik, bi izango dira erromanikotik
aurrera ezagunenak eta gaitzetsienak: lizunkeria eta zeken-
keria. Biak elkarrekin sarritan kondenatzen dira Biblian.
San Pablok Efesotarrei honela die:

(1) MALÊ, EMILE: El gótico.Encuentro ed. 78.orr)

O n d a r r o a 2 0 0 2 7
 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A
Aipatu ere ez egin zuen artean lizunkeria edota ino-
lako bizio eta gutiziarik (...) Jakizue, lizun, zikin eta guti-
ziatsu bakar batek ere – halakoa sasijainkozalea baita- ez
duela Kristoren eta Jainkoaren erreinuko ondarean par-
terik hartuko.( ) (Ef.5,3).
Eta bardin jarraitzen du Kolosarrei esanaz:
Hilaraz itzazue, beraz, zeuen baitan mundu honen
araberako jarrerak: lizunkeria, zikinkeria, irrits eta grina
txarrak eta idolatria den dirugosea (Kol 3,5)
Santiago de Compostelako Platerien atariko lizuna
8 O n d a r r o a 2 0 0 2 O
LIZUNKERIA
Omnes, aves,animalia, bestia de cueva
Quieren según la natura compañía siempre nueva
E mucho mas el hombre que toda cosa que se mueva.
(El Libro del Buen Amor. Hitako Arziprestea. XV. mendean)
Lizunkeria, ezkontzatik kanpo dagoen sexu asetzea
da, kastitatearen kontrako bizioa, eta Erdi Aroko kristauen-
tzat pekatu nabarmena. Erdi Aroan, Eleizak pekatu kapital
bezala izendatuko du eta lizunak inpernura joango diren
gizakiak.Gizakia, beren izaeragatik sexurantz bultzatua
dagoenez, Eleizaren lana bertutearen bidetik bideratzea
izango da, salbazioaren bidea erakutsiz. Horretarako kasti-
tatea proposatuko du, sermoi, kondena eta eleiz apainketak
erabiliz bere ideologia inposatzeko.
Erromanikotik aurrera, arte plastikoan nabarmen
azalduko zaigu pekatu honen irudia. Ikonografikoki ema-
kume biluztu batekin adieraziko da, zeren garai honetako
gizarteak emakumea azpi gizaki bezala ulertzen du, gizo-
naren menpe, eskubide gutxiagorekin eta tentazioara erraz
jotzen duen gizaki bezala alegia. Emakumearekiko ikuspe-
gi ezkorrak Biblian du jatorria, Genesiseko Jatorrizko
Pekatuan, Evaren tentaldian zehazki ( Gen I ). Honez gain
garaiko jakintsuek, eleizaren pentsamentuarekin bat eginik,
Erdi Aroko pentsakera guztira zabalduko dute emakumeen
sexu zaletasuna. Honela adierazten du Sevillako Isidorok
(XI. Liburua, 2, 24):
Bai gizakietan bai animalietan emeak, arrak baino
sexu-grin gehiago dauka.
Emakume lizuna biluzik zizelkatzen da, eta larrugo-
rritasuna, gizona haragikeriara bultzatzean pekatuaren sin-
bolu bilakatzen da. Biluzia pekatu bezala Bibliako pasarte
askotan aurki dezakegu:
Orduan begiak zabaldu zitzaizkien eta biluzik zeu-
dela ohartu ziren. (Has. 3.7).
Sem eta Jafetek, soingaineko bat hartu, sorbaldan
bien artean ipini eta, atzeraka joanez, aita biluzia estali
egin zuten. (Has. 9.23).
Nik ere biluztu egin zaitut, zure lotsariak biztan
jarriko. (Jeremias 13,26).
Eros (...) soineko zuriak zeure burua janzteko,
larrugorri lotsagarritan ager ez zaitezen. (Ap.3,18).
Jaunak dio: "Hara, lapur bezala nator. Zorionekoa
erne eta jantzirik dakeena. Ez du biluzik ibili beharrik
izango eta ez dizkio inork lotsariak ikusiko". (Apo.16.15).
Eta alegoriak beste pasarte hauetan: (Jer.13,26;
Nah.3,5; Ap.3,18; Ap. 16,15, )
O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A
Mallê-ren iritziz lizunkeriaren gaia Languedoken
(Frantzia) sortua da, iturri klasikoetan oinarritu zen eta
monjeek berehala zabaldu zuten Erromanikoan Europan
zehar (2). Schafirok ordea, Espainiako irudiak Frantziarren
garai berdinekoak direla dio eta Iguacelgo eleizako irudiak
direla europan zaharrenak. Lizunkeriaren gaia, musulman
literaturaren bidez ezagutuko zela (3).
Femme aux Serpents edo Emakumea sugeekin,
Santiagoko de Compostelako Katedraleko kapitelean.
ren irudia femme au serpents edo emakumea sugeekin da:
Emakume biluztu bati suge edo bi zapo bularrak urgatzen
ari direlarik (4). Irudi hau, apartera joan gabe, Itziarreko eta
Lezoko eleizetako gargoletan aurki ditzakegu.
Lizunaren irudi hau hispaniako erresuma guztietan
aldi berean zabalduko da, eta hedakuntzarekin, herrikoi
bihurtuko da, ikonografikoki onartua, behin eta berriz itxu-
ra berdinarekin zizelkatua. Horrela, Gotikoan ikonografia
finkatuta eta sistematikoki irudikatuta agertzen zaigu. Beti
itxura berdinarekin: biluztutako emakumea.
Errepikatze honek irudiaren jatorrizko zentzua gal-
tzera garamatza: lizunkeria, bere osotasunean, gai bihurtu-
ko da, beste gai nagusi batetik at. Ondarroako emakume
lizunak azaltzen zaizkigun bezela: garrantzi gabeko lekue-
tan, apaingarri, gai bakarti bezela eta testuinguru orokor
batetik kanpo.
DESKRIBAPENA
Hiru gargola dira Ondarroako eleizaren hormetan
emakume biluztu gisa irudikatuak. Bat atariaren hegoalde-
ko horman eta beste biak iparraldekoan, korreta gainean
frontoiari begira. Badirudi hiruren jarkerak eredu berbera
jarraitzen dutela: belaunikatuta, eskumako belauna aurrera-
turik eta eskuin eskua bere gainean jarrita, ezkerreko eskua
ordea, sabel aldean, lotsaturik hankartea izkutatu nahian.
Lizunaren irudia, Burgosko San Pedro de Tejada elizan. Titi tente eta hile luzeak erakargarritasunaren tresna bihur-
tzen dira(5).
Hiruretan, burgundiar gotiko estiloko ezaugarriak
Erromanikoan gehien errepikatzen den emakumea- nabarmenak dira(6). Espresio eta naturaltasunak
(2) MALÊ, E: L´Art Religieux de la fin du Moyen age. Paris 1908. 374-376 orr.)
(3) SCAFIRO, MEYER: From Mozarabic to Romanasque in Silos. Arte bulletin XXI. December 1939. New York. 325 orr.)
(4) Ikonografia hau Ama Lurraren irudi Klasikotik dator eta lizunkeriaren sinbolua da.
(5) Kontuan hartu behar da Erdi Aroan emakumeak, ezkondu ezkero, hilea zapi batekin estali behar zuela.
(6) SESMERO PEREZ.F: Las influencias borgoñona y flamenca en Vizcaya. El arte del Renacimiento en Vizcaya. Ed Indauchu.
Bilbao, 39 eta 40. orr.)
n d a r r o a 2 0 0 2 9
 O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A O N D A R R O A K O O N D A R E A R T I S T I K O A

2. EMAKUME IRUDIA Erdi Aroan eleizak amata-

sun eginkizuna eman zion ema-
3. 2. kumeari. Behin ezkondu ezkero
amatasuna zuen zeregin bakarra.
Sexu harremanak ezkondu ondo-
ren bakarrik zeuden onartuak eta
ugalketa zuten helburu, hortik
kanpo pekatu bihurtzen ziren.
Nahiz eta amatasuna beharrez-
koa izan eta begirunez ikusi, hor-
metan irudikatzen zenean hara-
gikeriaren ondorioa bilakatzen
Frontoi aldeko zen. Eta beste pekatu batzuen
lehen lizunak aurrez irudiekin lagunduta zizelkatzen zen (8)
aipatutakoaren itxura Gure kasuan, aurpegiko oinazea nabaria da, begi irte-
du, baina begiak eta nek erditze-minaren adierazgarri dira. Evari Jaungoikoak
ezpainak teknika ezarritako zigorra:
kaxkarragoaz lan-
Haurdun gelditzean, oinazeak ugalduko dizkizut
duak. Lepoa estal-
eta saminez izango dituzu haurrak.(Gen III,16)
tzen dion ilea ordea marra zehatzekin trebezia handiz
marraztua. Beraz, tailer bereko eskultore desberdinek zizel- Kantarik Ederrenean ere aipatzen da:
katuak direla pentsatzera bultzatzen nau, are gehiago hiru-
Han egon zen erdiminez zure ama, han oinazez
garren emakumearen irudia ikustean: aurpegiko atalak
Ondarroako Andra Mari Elizaren iparraldeko horma. Biribilen barruan, emakumeen irudiak. (Elizako irudia aspaldikoa da, Abadeen korreta hor dago-eta) zutaz erdi zena.(K.E 8.5)
marra sinpleekin bereiztuak eta ilea eskematikoki landua.
Dena teknika apalagoan. Edo eta Apokalipsian:
Haurdun zegoen, eta erdiminez eta haurgintzako
3. EMAKUME IRUDIA
Berbizkunde garaiaren atarira garamatza, XV.mendearen oinazez garrasika ari zen.(Ap.12,2).
amaierara (7). Nahiz eta hirurak gai berdina adierazi, badi-
Erromanikotik datorkigu emakume obstetrikaren iru-
tuzte berezitasun batzuk, erabilitako teknikan bereziki.
dia, Gotikoan ugarituko delarik: Cervatos, Villanueva de la
Nia (Kantabrian), Artaiz (Nafarroan), Corullongo San
1. EMAKUME IRUDIA Miguel eleizan (Leonen) eta Revilla de Santullan
(Palentzian), denak zalantza barik lizunkeria aipatzen.
Biluzik, anka zabalik, haurdun edo eta erdiberri.
1. Aipatu behar da erditzen dagoen emakume honen
ingurugunea, pekatuaz zerikusi duten beste irudi ezkorrekin
osatua dagoela, (emakume lizun eta gargola izugarriekin).
Erditze-mina, haragikeria eta Evaren irudiaz lotuta
dago eta Eva, era berean, Mariaren antitesia da. Batak hara-
Emakume honek gikeria, erditzearen sufrimendua, bizioa eta pekatua adie-
berezitasun bat du. razten du. Besteak ordea, kastitatea, birjintasuna, erditze-
Hankartean ume baten aur- min eza eta bertutea. Horrela, Maria, Kristoren ama bezala,
pegia somatzen zaio, Erdi emakume eredu eta bere izatea salbaziorako bide bihurtuko
Aroan, oso ezaguna zen gaia adieraziz: erditzen ari den da.
Mendebaldeko hor- emakumearena. Beti lizunkeriaren irudiarekin lotuta.
makoak teknika garatua-
Anjel Ituarte Aulestia
goa du. Aurpegiko espre-
sioa naturaltasun handia-
goarekin egina. Begiak,
bekokia, sudurra eta
ezpainak borobiltasunaz marraztuak, eta sorbaldatik behera
jausten diren ile motots solte eta luzeetan bolumenaren tra-
tamendua aipagarria da. Edertasuna erakargarritasunaren
tresna bihurtzen dira. Eskuineko eskua belaunean, eta ezke-
Ondarroako Andra Mari Elizaren mendebaldeko horma. (Elixopetik rra ezabatua egon arren badirudi sabela heltzen egon ziteke-
Korretarako sarrera gainean) Biribilaren barruan, emakumearen irudiak. ela, lotsaturik bere alua izkutatu nahirik.

(7) PEREZ OLAETA, J.: La iglesia parroquial de Ondarroa, Ondarroa 1982 aldizkaria. 5. orr.
( 8 ) GOMEZ, GOMEZ,A: El protagonismo de los otros. La imagen de los marginados . Bilbo 1997, 78.orr.).
Villanueva de Niako Elizan Cervatoseko Elizan Artaizeko Elizan (Nafarroa) Cervatoseko Elizan

10 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 11
HERRIA ETA
HERRITARRAK
Ondarroa, 1920 inguruan. Arrigorri hondartza
PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA
 ANTIGUAKO AMA
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

TEXTO DONDE SE EXPRESA

UNA CULTURA
tos característicos de una cultura(4). En ellos quedan impre-
sos los códigos empleados para entender la realidad y el
mundo.
Jose Agustin Maiz
Antiguako Ama es uno de esos textos en los que han
quedado sellados los códigos básicos de la cultura de la
comunidad ondarresa. Buscamos los códigos de significado
Cierto día la escucha de la canción Antiguako Ama provocó en mi la sensación especial de sentirme en casa;
esto es, sentirme parte una realidad cultural concreta. Este artículo nace de una pregunta directa: ¿a qué se implícitos en Antiguako Ama; aquellos que proporcionan la
debía ese sentimiento? identidad de las personas que comparten esa cultura y los
Entre los años finales de la década de los años 20, fecha en la que se compuso Antiguako Ama ha actuado que se refieren a las maneras más básicas de concebir los
como un himno conocido y cantado por el pueblo de Ondarroa. Su aceptación popular abrió las puertas a una cambios personales y sociales. Empleando un símil: sabe-
acción mediática: la transmisión de una noticia relacionada con la fe. Ahora bien, la labor mediática sólo es mos que en las novelas de espías existe siempre un librito
efectiva cuando se tiene en cuenta, se asimila y trasmite el mensaje en claves de la cultura a la que se desea de códigos que sirve para leer los mensajes. Pues bien, cre-
influir. Las palabras con las que se ha compuesto nuestra canción se anclan en una cierta cultura; allí han emos que Antiguako Ama actúa a modo de texto en el que
arraigado y desde allí son comprendidas. han quedado plasmados los códigos desde los cuales la
sociedad ondarresa ha venido leyendo el
mundo pasado y su presente.
Nos interesa esa cultura; una cultura que como todas se expresa en textos. Pretendemos, acercarnos a la cul-
tura en la cual ha emergido Antiguako Ama, y en la cual ejerce una función identitaria (hacer que cuando la
El análisis semiótico que usamos verso cristiano. El primer polo está ocupado por “gidari”,
“zeruko kaia”, “zerua” y “kristiñau zintzoak”. El segundo
oímos nos sintamos en casa). Nos interesa la forma en la que esa canción ha captado la cultura a la que se
consta de dos partes(5) : un análisis narra-
por “gaixoa”, “ekaitz”, “emen” y “bateltxoaren antzera”.
dirige. Un camino que, en última instancia, debe darnos ciertas claves para comprenderla mejor.
tivo y un análisis discursivo. El prime-
Quiere esto decir que el mar, tal cual lo conocen los pesca-
El recorrido que seguimos comienza con la misma canción y continúa con su análisis semiótico. De acuerdo
ro nos ayuda a dar con la estructura del
texto, mientras que el segundo identifi- dores, representa al mundo en el que vivimos, mientras que
a este método, la cultura puede ser comparada a una lente con la que todos los seres humanos nacemos, y con
la que vemos, imaginamos y juzgamos la realidad. Los códigos, las propiedades, que gobiernan esas lentes,
ca los valores que se actualizan en el la tierra de la geografía marítima representa al cielo. La
han quedado impresas en textos como Antiguako Ama. El método semiótico permitirá descifrar uno de esos texto. Damos por hecho el prime- condición humana queda descrita en patrones culturales
códigos. En el tercer apartado ese código es revisado y redefinido desde el campo de la antropología cultu- ro y nos centramos en el segun- que se entienden desde la categoría de riesgo. El mar físico
ral. Ambos modelos, lejos de oponerse, se apoyan y sustentan. El trabajo concluye con la síntesis de ambos do. y la actividad pesquera viene caracterizada por el riesgo y
métodos que nos dará la respuesta que andamos buscando: la identificación de uno de los códigos: el riesgo. ello sirve de clave para describir la realidad del ser huma-
El análisis discursivo se no. La tierra firme es el lugar donde el riesgo desaparece y
desarrolla en tres etapas. En una es empleado para describir el cielo. Vivir es estar en riesgo.
primera pretendemos obte- Por ora parte, el cielo es el lugar donde el riesgo desapare-
Antiguako Ama maitea! De acuerdo a los datos facilitados por don Andoni ner los espacios y las estructu- ce y la tormenta deja su lugar a la calma.
Basterrechea, la canción fue compuesta hacia 1927. Angel
Ondarruako Zaindari, Urzelai compuso la música y Gabriel Manterola la letra.
ras que dan sentido al texto.
Esto se realiza buscando las La segunda etapa nos centramos en las funciones rea-
maitetasunez, arren!, begira, Angel Urzelai nació en Zarautz en 1904. Hacia 1927, tan oposiciones que aparecen en lizadas por los ondarreses. Su existencia es entendida en
pronto cuanto fue ordenado, fue nombrado organista de la el texto. En Antiguako Ama dos claves: “eldu artean” y “dabil”. De nuevo tenemos que
Zeurea dan erri oni. parroquia de Ondarroa. Dejó Ondarroa en 1936 y fue nom- aparece una oposición princi- imaginar la división geográfica mencionada. La vida huma-
Zeruko kaira eldu artean brado organista de la catedral de Sevilla, donde murió en
1992(2). Gabriel Manterola Urigoitia nació en Zeanuri en
pal: la división geográfica na discurre en un teatro figurado como el mar físico. Allí las
actividades a desarrollar son claras: mientras se llega al
del espacio. Se muestra
izan guretzat Gidari 1897. De 1925 a 1937 ejerció labores sacerdotales en una división nítida de la puerto celestial, “eldu artean”, los seres humanos realizan
Elorrio. Tras varios años en Inglaterra, regresó a Zeanuri. geografía marítima (tierra- una función provisional: “dabil”; o sea, se encuentran o
Fue un escritor prolífico: poesía (Goi-Izpiak, 1921), traduc- mar) que refleja el universo andan como botes zarandeados (“bateltxoaren antzera”) por
Bateltxoaren antzera dabil ciones (destacan las de la obra de Leclerque) y escritos cristiano (cielo-mundo). Si la tormenta. El riesgo se hace real en tiempos de tormenta.
varios (Euskal egunetako Itzaldia; Santuen bizitza labu-
gure arima gaxoa, rrak). Fue académico de Euskaltzaindia. En los años en que
se agrupan forman dos
polos: (1) la tierra de la
En la tercera etapa descubrimos las isotopías textua-
les; aquellos lugares donde el sentido del texto adquiere
ekaitz onetan, Ama, compuso la canción, Gabriel Manterola era director de la geografía marítima coherencia. Al hilo de lo que venimos expresando, la isoto-
catequesis en euskera. Falleció en 1977(3) .
luzatu Zeure besoa equivale al cielo del
universo cristiano y
pía central vendría dada por el concepto de riesgo. El ries-
go es el eje en torno al cual se realiza la actividad pesquera
Zure laguntzaz izan gaitezan ANALISIS SEMIOTICO
(2) el mar de la geo- y aquel que vertebra la vida de la comunidad de pescado-
grafía marítima equi-
emen Kristiñau zintzoak, vale al mundo del uni-
res. La situación de los ondarreses tal cual se presenta en el
texto elegido y la acción de la Antiguako Ama se clarifica
ta donokian betiko El análisis semiótico permite acotar los códigos
maitale zoriontsuak.(1) empleados por una cultura. La semiótica parte de la hipóte-
4. Aunque la palabra texto invoque directamente a signos escritos, la semiótica
sis de que dichos códigos pueden ser identificados en tex- entiende que los textos pueden ser verbales o no verbales, visuales, auditivos, táctiles,
simples o de gran complejidad.
1. Para la música cf. Ondarroa 1984, p. 40. 5. Seguimos la metodología ofrecida por X. Quinzá, Metodología de Análisis semióti-
2. Debo estos datos a Imanol Oruemazaga. Además leyó el borrador e hizo sugerencias positivas. Sin él, este artículo no se habría co, ILADES, Santiago de Chile 1992, el cual se sirve de los métodos de análisis semió-
publicado. Vaya a él mi agradecimiento. (Ondarroa, 2002 honetan, “Euskal Kulturaren Kabia”n, A. Urzelairen datu gehiago) tico-estructura de J.A. Greimas (Semántica Estructural, Madrid 1973, Ejercicios
prácticos, Barcelona 1983) y R. Barthes (Elementos de semiología, Madrid 1971).
3. Mi agradecimiento también a don Andoni y a Aitor Etxebarria, quien me facilitó los datos biográficos de Gabriel Manterola.

Murala (Ondarroako Udaletxean, 2.pisuan). Felix Beristain, 1970

14 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 15
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
desde la isotopía “riesgo”. El estudio de ese concepto
nos lleva a adentrarnos en la definición de los elemen-
tos básicos que definen la actividad pesquera.
EL RIESGO:
ANALISIS DESDE LA
ANTROPOLOGÍA
CULTURAL
El análisis semiótico ha
identificado el riesgo como
uno de los códigos de la
cultura en la que
nace Antiguako Ama.
Los datos que proce-
den de la antropolo-
gía pesquera nos
ayudarán a com-
prenderlo mejor (6).
La pesca,
como actividad
económica surge
de la explotación y
utilización por parte
Murala (Ondarroako Udaletxean, 2.pisuan). Felix Beristain, 1970
de un grupo humano de los
recursos naturales exis-
tentes en el mar. Dicha acti-
vidad, pese a no tener cate-
goría de modo de produc-
ción(7) , presenta formas de
trabajo y relaciones de produc-
ción que, siendo inexistentes
en otros sectores económi-
cos, plantean problemas
dignos de tener en cuenta.
Así por ejemplo, en el sec-
tor haliéutico(8), encon-
tramos, entre otras, algunas
de las siguientes situacio-
nes específicas:
a) Complejos pro-
cesos de trabajo que
remiten a la importancia
del oficio.
b) Formas de
6. Para un análisis más completo cf, Maiz, J.A., El sector Pesquero vizcaíno, 1800-1960. Análisis de los elementos ambiental, extrac-
tivo y comercial en la pesquería, Gobierno Vasco, Vitoria 1993, pp. 105-133 y la bibliografía que allí se menciona. Entre ellas debe-
mos señalar las siguientes: Andersen, R. (ed.), North Atlantic Maritime Cultures: Anthropological Essays on Changing Adaptations,
Mouton, La Haya 1989; Anderson, G., The economics of fisheries management, John Hopkins University Press, Baltimore 1977;
Breton, Y., "L’anthropologie sociale et les societés des pêcheurs. Réflexions sur la naissance d’un sous-champ disciplinaire",
Anthropologie et Societes 1 (1981), pp. 7-29; Geistdoerfer, A., Pêcheurs acadiens. Pêcheurs madelinots. Ethnologie d’une commu-
nauté de pêcheurs, C.N.R.S., Paris 1987.
7. Decimos que el sector pesquero no tiene categoría de modo de producción por su carencia de capacidad de reproducción autó-
noma. Para todos estos conceptos, cf. Valera, M., Procesos de producción en la pesca, Investigaciones Pesqueras 51 Supl.2 (1987),
pp. 81-92.
8. Haliéutico, del griego halieutikos, perteneciente a la pesca.
9. Adam, P., Histoire del pêches, point de vue d’un èconomiste, en Mollat, M. (dir.), Histoire des pêches en France, Editions privat,
Paris 1987. Pp. 9-34.
16 O n d a r r o a 2 0 0 2
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
remuneración particulares y presencia del propietario de los dente. Las cofradías de pescadores desde sus orígenes impi- 3. Recurso no controlable
medios de producción en los procesos productivos. den el uso abusivo que cualquier productor pudiese realizar
La apropiación no institucionalizada de los territorios
sobre el medio. En el litoral costero vasco, las cofradías, a
c) Procesos y relaciones de producción gobernadas de pesca se lleva a cabo mediante la utilización de una
través de las ordenanzas gremiales o de las disposiciones de
desde organizaciones socio-económicas, como las cofradí- determinada técnica de pesca. El nacimiento y desarrollo de
sus juntas, sujetaban el oficio del pescador a una normativa
as de pescadores, inexistentes en otras ramas productivas. una tecnología pesquera
precisa en materia de artes, especies, temporadas de pesca
dada se realiza de
d) Subordinación de la producción a la característica y, en general, de todo tipo de parámetros en los que se
encuadra aquella actividad(10) .
acuerdo a los conoci-
perecedera del recurso.
mientos que el pesca-
La acumulación de estos procesos particulares, tanto En palabras de J. I. Erkoreka, el objetivo principal dor va adquiriendo
en el orden de la producción como en el de la comerciali- que las cofradías perseguían -al tiempo de sujetar a regla- con la práctica diaria
zación, tienen su razón de ser en la peculiaridad del recur- mentación el trabajo de los pescadores- era el de proteger la de su oficio.
so y del medio donde se realiza la actividad. Nuestro esque- riqueza piscícola de los mares, la cuál podía ser amenazada
El “pescar”
ma de trabajo trata de describir los rasgos que caracterizan por el abusivo uso que originaba la libre concurrencia. Se
como oficio, designa
al medio marino (de libre acceso y desconocido) y al recur- trataba de evitarlo dotando a todos los agremiados de una
una práctica asociada
so económico (no controlable, perecedero y limitado) a fin igualdad jurídica que perpetuaba la futura explotación pes-
a una técnica de pesca
de comprender la complejidad del código “riesgo” que quera(11).
particular (embarca-
surge en la cultura pesquera. Las reglamentaciones y estatutos de las cofradías ciones, artes y saber
regulaban el acceso al medio, fijaban las fechas de inicio y hacer del pescador). Desde
conclusión de la mayoría de las costeras y prohibían la cap- esa perspectiva, la labor del
1. Recurso en un medio de libre acceso tura de determinadas especies fuera del período de tiempo pescador se presenta como
Según una costumbre internacional, puesta por escri- establecido al efecto y establecían las artes a emplear. incierta y azarosa. La pesca
to por vez primera en el siglo XVII por el economista constituye una actividad de
En resumen, la apertura e igualdad de todos los pro-
holandés Godino, el océano era considerado como un área “caza” que obliga a pescador y
ductores frente a un recurso carente de la facultad de ser
geográfica no susceptible de apropiación privada. El mar recurso a un constante movi-
apropiado, genera la promulgación de medidas tendentes al
permanecía abierto por igual a cualquier productor. La miento de acecho y trampa. No
control social de la producción. No cabe duda, que en el
pesca en alta mar era una actividad enteramente libre. Esa cabe duda que en esos movi-
País Vasco, la cofradía se ha convertido en una de esas
consideración jurídica ha estado vigente hasta el siglo XX, mientos los elementos ins-
organizaciones. Como tal, una de sus facultades principales
cuando comienzan a establecerse reglas que limitan la apli- trumentales adquieren
estriba en dotarse legítimamente como la institución que
cación de este principio. una importancia visi-
regula el libre acceso a un medio libre y carente de apro-
ble. Sin embargo, el
La existencia de la propiedad comunal de la mar ori- piación privada.
elemento esencial de
ginó una consecuencia particular: la creación de mecanis-
Murala (Ondarroako Udaletxean, 2.pisuan). Felix Beristain, 1970
la actividad haliéuti-
mos que regulaban el acceso a los recursos. Resulta curio- ca es la incapacidad
so comprobar que en los países la existencia de pescadores 2. Recurso en un medio desconocido
del pescador para
profesionales ha estado acompañada de leyes o costumbres La actividad pesquera se realiza en un espacio que, controlar el recur-
particulares que tratan de corregir la posibilidad de acceso además de no poder ser ocupado, permanece casi entera- so, su naturaleza y
libre al recurso común. Ese control social de la actividad mente invisible a los ojos humanos. reproducción(12) .
económica aporta al pescador garantías de seguridad y efi-
Para los pescadores que no disponían de técnicas Esta incapacidad
cacia en su oficio. Esas garantías pueden ser valoradas a
modernas, la gran parte del medio acuático resultaba invi- obliga al pescador a
dos niveles distintos. En primer lugar, el control social pro-
sible. Su única forma de conocerlo se limitaba a la misma adoptar una actitud
tege al pescador contra una posible concurrencia excesiva
práctica de la navegación o la pesca. A través de su oficio, de subordinación al
suscitada por una completa libertad de acceso al recurso. En medio físico.
segundo lugar, le garantiza unas posibilidades de ganancias el pescador adquiere un conjunto de conocimientos del área
geográfica sobre el cuál actúa, conocimientos que se tras-
superiores a los que permitiría la libre concurrencia(9) . La mejor actitud
miten de generación en generación. adaptativa es la que se
En el caso del País Vasco, la regulación social del
Pero eso no es todo, ese medio desconocido se pre- presenta en la flexibi-
acceso al recurso y la explotación social del mismo es evi- lidad de las estrategias
senta muchas veces como hostil a la actividad humana.
Basta únicamente con rescatar de la memoria colectiva el de pesca. Esa disposi-
recuerdo de las frecuentes desgracias ocurridas en el litoral ción permite mantener cier-
vasco. ta elasticidad ante los factores
inciertos y fluctuantes de toda
10. Erkoreka, J. I., Análisis historico-institucional de las cofradías de mareantes del País Vasco, Departamento de Agricultura y
Pesca, Vitoria 1991, p. 249.
11. Ibidem.
12. J. Acheson, "Anthropology of fishing", Anual Review of Anthropology 10 (1981), pp. 275-316, indica que la aleatoriedad e incer-
tidumbre del medio marino y sus recursos constituyen los factores característicoa de la actividad pesquera.
O n d a r r o a 2 0 0 2 17
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A
pesquería. En el caso concreto de la pesquería vizcaína, tal
adaptación tenía y tiene aún hoy día, su elemento sustancial
en la sucesión temporal, casi ininterrumpida, de los distin-
tos tipos de pesca. En cada uno de ellos el pescador se equi-
pa con las embarcaciones y artes más adecuadas para la
captura de una especie concreta.
4. Recurso perecedero
Como se ha visto, el pescador se encuentra sujeto a
las características y dinámicas propias del medio marino así
como al carácter limitado del recurso. Sin embargo, no
finalizan aquí las trabas con las que se encuentra el pesca-
dor. A las anteriores habrá que añadir las que se desprenden
de las condiciones originadas por la perennabilidad del pro-
ducto.
En economías en las que la pesca ocupa el lugar pre-
eminente se constata que la misma existencia del pescador
se halla subordinada al mercado de aprovisionamiento. Esta
afirmación es fácilmente comprobable remitiéndonos úni-
camente a las necesidades alimenticias de la población pes-
cadora, sin entrar en la consideración del acopio de otras
mercancías básicas para la supervivencia del pescador(13) .
Esa búsqueda será resuelta mediante la utilización, en ope-
raciones comerciales, del excedente económico originado
por la venta del pescado. Será, precisamente, en la esfera de
la comercialización donde el pescador se encuentre con los
imperativos que emergen de la condición perecedera del
producto.
En la práctica el pescador llega a puerto con un pro-
ducto perecedero. En el sector haliéutico el productor no
puede esperar a la consolidación de una mejor y más ópti-
ma situación del mercado para efectuar su transacción. El
pescador se ve obligado a una pronta comercialización de
su mercancía. Ese requisito terminará por subordinar la
economía extractiva a las características propias del merca-
do: cualquiera que sea la situación del recurso, su explota-
ción, la oferta, se encontrará a merced de la demanda.
Las leyes que gobiernan cualquier mercado provocan
que éste se adapte automáticamente a las diferentes canti-
dades puestas en comercialización, buscando lo que los
especialistas conocen como equilibrios del mercado. Por un
lado, el bloqueo por la carencia del producto hace que el
precio suba hasta eliminar a la mayoría de los compradores.
Por otro, su abundancia obliga a bajarlo. Quedan las zonas
comerciales, relativamente estables, a las cuales deben aco-
modarse tanto el pescador como el comprador.
Sin embargo en la economía pesquera, este equilibrio
de mercado no significa equilibrio, y menos aún estabili-
13. Cf. Yesner, D. H., "Ecology of maritime hunters gatheres", Current Anthropology 6 1980, pp. 725-50. Como señala este autor, la
constitución y establecimiento de comunidades pesqueras sólo es posible cuando este problema ha sido resuelto.
14. Cuando nos referimos a la limitación del recurso, nuestra perspectiva es objetiva. No nos referimos a la percepción que el pes-
cador puede tener acerca del recurso. Es muy posible que nuestros pescadores, como la mayoría de las personas de las sociedad
preindustriales, tuviera conciencia de habitar un mundo de recursos limitados. La idea contraríia es propia de un mundo capita-
lista y consumista. Para este tema cf., Scott, J., The Moral Economy of the Peasant, Yale University Press, New Haven 1976; Sjoberg,
G., The Preindustrial City: Past and Present, Free Press, New York 1960; Wolf, E. R., Peasant, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1966.
18 O n d a r r o a 2 0 0 2
H E R R I A
dad, para el pescador. El equilibrio inherente al mercado
conducirá al productor a producir el máximo a fin de obte-
ner las mayores ganancias. Este hecho entraña en el sector
haliéutico unas consecuencias determinantes. La tendencia
a la máxima producción de un recurso perecedero sitúa al
pescador siempre en riesgo de exponer su producto a la
zona en la que producción no pueda ser vendida o simple-
mente genere unos beneficios inferiores a los gastos nece-
sarios para el sustento de la explotación.
5. Recurso limitado
Sin embargo, no quedan ahí las consecuencias de la
subordinación al mercado. La obligatoriedad de la máxima
producción provoca un riesgo todavía mayor: el riesgo de
vulnerar las tasas de regeneración biológica del stock(14) .
Por una parte esta producción, siempre volcada a
producir el máximo no sería arriesgada si el recurso fuese
ilimitado. Pero se sabe que no es así. Esta producción máxi-
ma, si el mercado es absorbente, puede llegar a un punto en
el que el stock vea afectada su renovación.
Analizada la realidad por la cual el mercado obliga a
la extracción de la máxima cantidad de recurso posible,
Ondarroa, 1941eko azaroa. “Misiolarien Eguna”. Musika Plaza eta frontoian jendea belauniko. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL.
describimos la consecuencia más inmediata que se extrae
JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
de ese hecho. Esta producción siempre máxima va a impe-
dir una racionalidad y control de los procesos productivos.
en la valoración de costes como la proporción correspon- de las dos funciones indicadas, esta remuneración adquiere
diente a armador y tripulación varían en cada uno de los un tercer significado de carácter más ideológico. Sin entrar
6. Actividad mal remunerada puertos. No obstante puede decirse que la proporción fluc- en muchos detalles, la “parte” cohesiona a la comunidad
túa en torno a un promedio que tiende a otorgarle al arma- laboral, ligando y vinculando los hombres a su trabajo y a
Finalmente, tanto los procesos de trabajo adaptados a
dor una participación del 55 por cien sobre los ingresos bru- los medios de producción, incluso en el caso de que no sean
las características del medio y el recurso como las eventua-
tos, mientras el resto, 45 por cien, se remite a la tripulación. de su propiedad(16) .
lidades del mercado hacen que el pescador sea pagado
según su producción y no según el trabajo realizado. Es lo La remuneración a la parte respondía en el pasado a En resumen, el sector haliéutico presenta unas nota-
que se ha dado en llamar “remuneración a la parte”. un interés de reparto equitativo entre todos los miembros de bles características que lo diferencian de otros sectores o
La remuneración a la parte consiste en la repartición, la tripulación del producto de su trabajo. Sin embargo, más campos productivos. En la pesquería que tratamos de estu-
entre el armador y la tripulación, de los dividendos origina- tarde adquiere una función muy distinta, que ha llevado a diar, esa especificidad queda reflejada en una serie de fenó-
dos con la venta del pescado. Esa distribución de las rentas algunos analistas a calificarlo como un sistema de destajo menos originados en los propios rasgos del recurso puesto
se ejecuta una vez se hayan descontado los gastos genera- puro(15). Además de asegurar al propietario la reproducción a explotación y que resultan de tres hechos que aparecen
de una parte del capital fijo, la remuneración a la parte ase- como decisivos:
dos por el mantenimiento de los medios de producción.
gura la constancia y efectividad del trabajo del pescador no
Con la aplicación de ese sistema los pescadores son paga- - El recurso jamás podrá apropiarse de manera for-
propietario de los medios de producción. La labor del mari-
dos en función de la cantidad desembarcada y vendida. Es mal y permanente. Incluso en aquellas pesquerías en las que
nero que se caracteriza por la carencia de un horario labo-
decir, la remuneración es nula cuando no hay capturas y si se han consolidado ciertas instituciones que, como la cofra-
ral preestablecido. Los rasgos del recurso requieren una ili-
las hay la tripulación ingresa una proporción preestablecida día, tienden a organizar socialmente la explotación pesque-
mitada prolongación de la jornada de trabajo, así como de
de los dividendos producidos por su venta. Esta relación ra, el recurso solo podrá ser “apropiado” (explotado)
una intensificación del esfuerzo en momentos imprevisi-
general adquiere en cada una de las áreas pesqueras unas mediante la actividad pesquera. El pescador jamás podrá
bles. Puesto que las ganancias dependen directamente de la
muy determinadas proporcio-nes en función de la tradición incorporar al recurso como uno más de los elementos trans-
cantidad de pescado capturado, el armador se asegura un
y de la explotación pesquera desarrollada. formables en medios de producción.
eficaz rendimiento laboral en las faenas pesqueras. Además
En el caso del País Vasco, tanto los gastos incluidos
15. La remuneración a la parte es calificado de "destajo" por la mayoría de los estudios económicos y antropológicos sobre el tema.
Cf. Gaur, La pesca de superficie en Guipuzcoa y Vizcaya. Análisis y perspectivas, Caja Laboral Popular, Bilbao 1970, p. 331;
Fernández Pascual, J.J., "La pesca artesanal y el sistema a la parte", en Jornadas sobre economía y sociología de las comunidades
pesqueras, Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, Madrid 1989, pp. 547-574. Cf. Así mismo, Diaw, M. Ch., "Partage et
appropriation. Les systèmes de parts et la gestion des unités de pêches", Cahier des Sciences Humaines 1-2 (1989), pp. 67-87, donde
se menciona una abundante bibliografía.
16. Esa función de cohesión y funcionamiento de grupo ha sido ya estudiado detenidamente por J. Bidet, "Sur les raison d’être de
l’idéologie. Les rapport socieux dans le secteur de la pêche", La Pensée 174 (1974), pp. 53-67.
O n d a r r o a 2 0 0 2 19

Ondarroa, 1949ko maiatza. Begoña eta Antiguako Amak.
- La técnica pesquera se ha de adaptar continuamen-
te a la dinámica del recurso que se rige desde sus propios
ritmos oceanográficos y biológicos. La tecnología pesque-
ra, siempre en constante movimiento de adaptarse al medio,
se convierte así mismo en el único instrumento capaz de
incrementar la producción pesquera.
- Ahora bien, los rendimientos económicos de la pes-
quería no se encuentran, en la mayoría de los casos, en
razón directa a las inversiones realizadas para su explota-
ción. Los factores aleatorios de la pesquería (fluctuaciones
de los recursos biológicos) dan lugar a resultados económi-
cos que presentan fuertes oscilaciones a corto plazo. Al
mismo tiempo, esos factores aleatorios impiden cualquier
planificación elemental sobre los procesos productivos,
razón más que suficiente para entorpecer la penetración
masiva de capitales en el sector pesquero.
CONCLUSION
Desde la antropología cultural, las comunidades de
pescadores quedan fijadas por patrones y comportamientos
donde el riesgo actúa de modelo o clave que sirve para
entender la cultura de esas comunidades. El riesgo en las
comunidades de pescadores tiene su origen en las caracte-
rísticas propias del medio y del recurso económico. Un
medio geográfico de acceso libre y desconocido, donde se
desarrolla una actividad en torno a un recurso no controla-
ble, perecedero y limitado, provocan relaciones de produc-
ción únicas y exclusivas para el sector. Esto genera una cul-
tura particular, patrones explícitos o implícitos de compor-
tamiento, ideas y valores anexos a ellas. Todo ello teje una
tela o un subsuelo de significaciones desde el cual entende-
mos el mundo y las personas que nos rodean.
El riesgo en la actividad pesquera va más allá del
20 O n d a r r o a 2 0 0 2
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL.
JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
mero sometimiento incierto a las peligrosas condiciones
meteorológicas. El riesgo es mucho más que el sentirse
zarandeado por la tormenta. El riesgo entraña y resume toda
la dinámica a la que está sometida la comunidad de pesca-
dores. En este sentido, el riesgo se convierte en un código, Ondarroa, 1980ko otsailaren 2a. Antiguako Ama prozesioan arraunlariekin. JOSE IGNACIO MARURI BENGOETXEA “TUNDI”K EMONDAKOA
un constructo teórico desde el cual se lee o entiende una
cultura.
El autor de Antiguako Ama supo captar en el símbo-
lo de la barca zarandeada por la tormenta todo el universo
de experiencias vividas por una comunidad de pescadores,
como la que era Ondarroa en los años 20 del siglo XX. Una
vez que se apropió simbólicamente del concepto pudo
recrear el mensaje religioso. Dividió el universo en dos, tal
cual se encuentra representado entre los pescadores: mar y
tierra, y traspuso esa geografía al universo cristiano. El mar,
con el riesgo como valor sobre el que pivota la vida de la
comunidad, se convirtió en la vida tal cual es vivida por la
comunidad en el mundo. La tierra, aquel lugar donde el
riesgo ha desaparecido, se convierte en el destino del que
JOSE IGNACIO MARURI BENGOETXEA “TUNDI”K EMONDAKOA
escucha el mensaje: el cielo. Mientras la vida trascurre, el
ser humano se encuentra de paso, tratando de llegar al puer-
to. Para alcanzar ese logro, nada más efectivo que el brazo
de “Antiguako Ama”.
La canción recrea un universo de significados com-
partidos por la comunidad y los aprovecha para insertar un
mensaje concreto. Al hacerlo, completa ese universo origi-
nal para hacer de él un símbolo de identidad para la comu-
nidad. Por ello, en aquellos que comparten ese universo
comunitario, la escucha de Antiguako Ama lleva aparejada
un sentimiento de pertenencia a la comunidad. Cuando la
escuchamos o cantamos nos sentimos en casa.
Ondarroa, 1980ko otsailaren 10ean. Arraunlari zaharrak eta gazteak Antiguan.
Jose Agustin Maiz
O n d a r r o a 2 0 0 2 21
 FONT OSAGILEAREN GARAIA (II)
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

(1820-1823)
Gotzon Iparragirre Burgoa
Iazko urtekarian egindako artikuluan Hirurteko Liberalak Ondarroa mailan izandako (1820-1823) ibilbide
politikoa aztertzen ibili ginen. Font osagile berriaren etorrera erabili genuen orduan, Ondarroako udalak nola
funtzionatzen zuen jakiteko, eta 1812ko Konstituzioa berriz indarrean jartzearen ondorioz, herri mailan sortu
zen abagune berriaren berri emateko. Gogoratuko duzuenez, hipotesi modura erabili genuen, Ondarroako
arrantzaleek koiuntura iraultzailea profitatu izanarena, ordura arte bete ezin izandako udal karguak eskura-
tu, eta beren interesei ukitzen zien politika bat moldatzeko helburuarekin. Hipotesi hau baieztatzeke gelditu
zen, baina 1820-1823 bitartean aritu ziren udal karguen eta hautesleen taulak aztertzen ibili ondoren, susmo
bat baino gehiago utzi genuen zentzu horretan.
Baina, noski, ikuspegi politiko hutsa murriztuegia da momentu zehatz batean zer gertatzen ari den ulertzeko
orduan. Ikuspegi hau beste datu batzuekin osatu eta alderatu beharra dago. Eta batez ere, pertsonaia horiek,
beren jokabideak ulergarriak egin ditezken testuinguruan txertatu beharra dago. Ajente desberdinen eraginez,
aldakorra den testuinguru horretara hurbiltzen saiatuko naiz artikuluaren bigarren zati honetan, orain arte
taula batean islatuta ikusi ditugun pertsonaia horien jokabideak aztertuz eta datuak bilduz. Zeregin horreta-
rako Ondarroako Udal Ordenantza eta Bileren Akta Liburuaz (OUOBAL) gain, Bizkaiko Forua Aldundiko
Artxibategian aurkitu dezakegun dokumentazioa erabili dut. Era berean, Ondarroako Santa Klara Kofradiari
eskertu nahi diot garai honi dagokion Kontu Liburua (1795-1842) aztertzen utzi izana.
Frantziar Iraultzaren lehen faseko protagonistetariko bat
Lafayette jenerala izatea, estatu batuarrei laguntzen ibilita-
ko frantziar aristokrata bat.
Frantziar iraultzaileak, erregearekin elkarbizitza bat
lortzen saiatu ziren lehen momentu batean, monarkia kons-
tituzionala iragarriz. Botereen zatiketaren teoriari jarraiki,
indibiduoz –ez estamentuz-osatutako parlamentu bat osatu
zen, Asanblea Nazionala, prozesu iraultzailea garatu eta
haren oinarriak ezartzeko arduradun nagusia. Erregeak,
halabeharrez sinatu zuen konstituzioa, baina ixilean, gai-
nontzeko potentzia absolutisten laguntza eske zebilen, guz-
tien artean frantziar iraultzaileak zanpatzeko. Baina azpijo-
ko hauetan harrapatu egin zuten Luis XVI.a, eta 1793an
gilotinatu egin zuten, bere familiarekin batera. Errepublika
aldarrikatuz, iraultza erradikalizatu egin zen, eta inguruko
LA BASTILLA, Absolutismoaren ezaugarria. monarkien erasoari erantzuteko prestatzen hasi zen.
Zer esanik ez, europar monarkia absolutistek hasie-
ran harriduraz, eta gero beldurrez erantzun zuten estatu
frantziarreko gertakizunen aurrean. Espainiako Borboiak,
gainera, famili harremanez zeuden lotuta frantziar borboie-
kin. Eta beste potentziekin aliaturik, frantziar iraultzaileei
eraso zieten. Gudu honi, Konbentzioko Gudua deitu izan
zaio (1793-1795), eta iraultzaileak gailendu ziren zelai guz-
tietan, potentzia absolutistak Bake Hitzarmenak sinatzera
derrigortuz. Frantziarrek derrigorrezko soldaduzka ezarri
zuten lurralde guztian, eta espiritu iraultzaleak bultzatuz,
herri ejertzito hark menpean hartu zituen mertzenarioz osa-
tutako armada absolutistak (1). Konbentzioko Guduak gogor
astindu zituen euskal lurraldeak. Lehen liskarretan espai-
niarrak nagusitu baziren ere, 1794ko udan hasitako kontra-
erasoaren ondorioz, Konbentzioko gudarosteak
Gipuzkoako lurraldearen zati handi bat okupatu zuten,
gerora hain eztabaidatuak izan diren Hondarribia eta
Donostiaren berehalako errendizioarekin (2). 1795eko eraso-
an Bizkaia eta Nafarroa okupatu zituzten, Espainia bakea
sinatzera behartzeko. Eta bai lortu ere. Basileako Bakearen
bidez, frantziarrak Bidasoaz haraindi itzuli ziren, Espainiak
Santo Domingoko uhartea, eta beste zenbait lurralde galdu
zituelarik.
Gudu honen ondorioak aski ezagunak dira gure
herriarentzat, 1794ko abuztuaren 30ean frantziar gudaros-
teek Ondarroa erre baitzuten, Andra Mari eliza eta beste lau
etxe izan ezik. Honelako aurkezpenarekin, ez da harritze-
koa liberalismoa eta konstituzionalismoak laguntzaile asko
aurkitu ez izana. Zeren, Frantziar Iraultzak Antzinako
Errejimenaren oinarriak kolpatu bazituen, ez zen horren-
beste izan inbaditutako herritarrek ideia askatzaileak barne-
ratu eta gobernu absolutisten kontra egin zutelako, ejertzito
iraultzaile batek, bere joan etorrietan, kontinente oso bate-
ko baliabideak xurgatu eta ogasun publikoa sustatzen zuten
oinarriak deuseztatu zituztelako baizik (3). Konbentzioko
Guduan zehar bezala, Napoleonen inbasioan zehar, udalak
armada frantziarraren horniketaren arduradun nagusiak
ziren, eta horniketa hauek ordaintzeko dirua bukatu zenean,
mailegura jo behar izan zuten udalgizonek, bahituta joate-
rik ez bazuten nahi behintzat. Gerraostean, mailegu hauei
aurre egin ezinean, udalak bere lurrak saldu behar izan
zituen, eta ordura arte herritarrei zabalik zeuden eremuak
pribatizatu egin ziren. Jabetzaren errejimenaren aldaketa
hauek, klase ezinduenen aurka jokatu zuten, eta beste neu-
rri batzuekin biltzen zenean (kontsumogaiei ezarritako zer-
gen igotzea, monetarizazioa...), ez dago zalantzarik giza
esparru ezinduenen bizi baldintzak zeharo okertu zirela
baieztatzeko orduan.
Horrez gain, 1793-1795 eta 1808-1813 bitarteko
guduek, indarkeriaren logika jarri zuten indarrean, eta alde
batetik zein bestetik izugarrizko basatikeriak burutu.
Atxiloketak, pusilamenduak, jabetzen bahiketak, errebelde-
en senideen aurkako errepresioa, isunak... Zapalketa egoe-
ra honen aurrean, eta inbasioren aurkako erantzuna antola-
tu behar zuen erakundeen ezintasun edota utzikeriaren
aurrean, herritarrek beraiek antolatu behar izan zuten napo-
leondarrak kanporatzea lortuko zuen erresistentzia (4).
Egoera honetan, Armada ingelesaren laguntzarekin
Kadizen setiaturik zeuden liberal espainiarrek 1812ko
konstituzioa aldarrikatu zuten, eta lurrak berreskuratu
ahala, eredu konstituzionala ezartzen joan ziren, 1813ko
udan napoleondarrak penintsulatik guztiz kanporatzea lortu
zutenera arte. Egoera honek ez zuen luzaroan iraun,
Frantzian preso aurkitzen zen Fernando VII.a itzuli zenean,
1812ko Konstituzioa indargabetu, eta gobernu absolutua
berrezarri zuelako. 1820ko liberalek ez ziren 1814ko akats
berdinean erori, eta erakunde politiko berriak sustatu ahala,
beren boterea bermatzeko gorputz armatuen eraketari egin
zioten. Ejertzitoaren jarrera zalantzatiak, liberalen mesfin-
dantza eragiten zuen, eta armadako goi karguen berriztatze-
arekin batera, gorputz armatu bereziak antolatu zituzten,
absolutisten edozein ekimen errotik mozteko asmoz (5).

I
raultza Frantziarra –1789- Antzinako Errejimenaren
oinarriak hankaz gora jartzera etorri zen. Hamairu urte
lehenago, Ameriketako Estatu Batuen Independen-
tziak, europar inperioen bukaera iragarri zuen, eta hasiera
batean espainiar eta frantziar Borboiek amerikarren inde-
pendentzia pozez hartu bazuten ere, laster sentitu zituzten
iraultzaren ondorioak beren lurraldeetan, estatu batuarrek
Ingalatarrengandik askatasuna lortuaz batera, eredu demo-
kratiko bat ezarri baitzuten gobernurako, ohizkoa zen
monarkia absolutistaren ordez. Izan ere, 13 kolonietako
biztanleen matxinada, entziklopedista eta ilustratuek jada
ereinduta zuten landa batean sustraitzera zetorren, ideien
arloan planteiaturiko ereduak gauzatzea posible zela froga-
tuz. Giro iraultzaile honetan, ez zaigu harritzekoa irudituko
LUIS XIV.ari burua kendu ostean, potentzia absolutistek gerra deklaratu zieten
frantziar iraultzaileei.
1. Konbentzioko Guduaren lehen momentu hauei buruzko informazio gehiago jasotzeko, IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon:
Txano frijiarretik karlisten txapelera. Irun 1789-1839, 36-41 orr.
2. Gipuzkoan, Getarian bildutako Batza Nagusiek, frantziarrekin bat egitea erabaki zuten, hauek foruen izaera kontutan hartzen
bazuten, lurralde honentzako eredu politiko bat antolatzerakoan. Erabaki honi, “Gipuzkoaren traizioa” deitu izan zaio, eta eraba-
ki honetan oinarritu ziren foruen aurkakoak XIX. mendean zehar foruak erasotzeko orduan. Gai hau aztertzeko bibliografia
gehiago: OTAZU Y LLANA, A.: La burguesía revolucionaria vasca a finales del s. XVIII, MUTILOA POZA, J.M.: La crisis de
Guipúzcoa eta LASALA Y COLLADO, F.: La separación de Guipúzcoa y la Paz de Basilea.
3. OTAEGI ARIZMENDI, Arantxa: Gerra eta hazienda lokalaren krisia: udal ogasunen eta propioen salmenta Gipuzkoan (1764-1814)
4. “La novedad no sólo reside en esa ruptura de los mecanismos habituales para oponerse al invasor, sino, sobre todo, en un tipo de res-
puesta articulada desde abajo. Las denominadas clases populares acabaron convirtiéndose en el instrumento más eficaz contra el fran-
cés. Y es que el abandono de las clases dirigentes –que sí colaborarán con el invasor o con capacidad para retirarse del escenario de la
guerra- fue reemplazado por unas clases campesinas que responderán con violencia a los abusos de la armada napoleónica. El paso de
la agitación popular al levantamiento popular está vinculado al vacío de poder dejado por las autoridades tradicionales y a la violencia
del invasor”, TORRE, Joseba de la: “Guerra, economía, violencia 1808-1823”, 19. Or., Guerras civiles y violencia en Vasconia (siglos
XIX y XX),
5. “La conciencia histórica de la burguesía tiene muy presente la precariedad de su éxito. Toda Europa vive bajo regímenes absolutistas,
a pesar de las pasadas conmociones revolucionarias de 1789-1814. Por ello, también en el caso español, es necesario organizar una fuer-
za de ciudandanos que defiendan la libertad, que se erijan en garantes del Pacto que ha unido a la Nacion y al Rey”, LLANOS ARAM-
BURU, F.: El Trienio Liberal en Guipúzcoa, 158. Or.

22 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 23
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A
MILIZIA LIBERALAK ONDARROAN
Berez, bi eratako Miliziak egon ziren. Bata
Araututako Milizia (“Milicia Reglamentada”), eta bestea
Bolondresen Milizia (“Milicia de Voluntarios”). Bien arte-
ko ezberdintasun nagusiak aipatzeagatik, Araututakoa txe-
pelagoa zela esango nuke, nolabait derrigorrezkoa zenez,
ideologia guztietako jendea onartu beharrean aurkitzen
zelako. Leku bat baino gehiagotan, Araututako Milizia
hauek desegin egin zituzten, bertan infiltratuta zeuden
absolutistek liberalismoaren aurka altxatzekotan zebiltzala-
ren susmoen aurrean. Bolondresen Milizia, ordea, liberal
peto-petoz osatzen zen, eta Araututakoarekin konparatuz,
Bolondresena liberal buruberoen (“exaltados”) topagunea
zela esan dezakegu. Hauek askoz tinkoa agertzen ziren uda-
lerrien defentsan, matxinatu absolutistek erasotzen zutene-
an, baita eraginkorragoak ere hauen jazarpenean.
Ondarroan, Araututako Miliziaren berri badaukagu,
1820ko urriaren 24ko bileraren agirian azaltzen den bezala-
xe udal karguekin batera 53 lagun bildu baitziren, Milizia
Nazionala ere deitzen zen hau ofizialki eratu eta ofizialak
izendatzeko. Agirian azaltzen denez Milizia Nazionaleko
kidea izatea derrigorrezkoa zen 18 urtetik 50 bitarterako
gizonezkoentzat, baina era askotako salbuespenak zeuden:
“... se reunieron con aviso que seles pasó con el pre-
sente Essno. y ministro alguacil de este juzgado los
Ciudadanos conprendidos enla orden publicada en Palacio
el dia trece deSeptiembre ultimo, (...) relativa a que todo
ciudadano Español desde la edad delos diez y ocho años
cumplidos hasta los cincuenta asi bien cumplidos estaba
obligado al Servicio dela Milicia Nacional, ecepto los com-
prendidos enlos articulos veinte y cuatro y veinte y cinco de
la Constitucion, ni los Españoles en quienes concurra algu-
na causa por la que perderian o sele suspenderia la calidad
de tales ciudadanos Los que por impedimento fisico, visible
ò notorio se hallen imposibilitados para el manejo delas
armas, los ordenados in sacris, los funcionarios publicos
civiles y militares; los Medicos, cirujanos, Boticarios y
Albeitares titulares y de conducta, contrata o partido; los
Maestros de primeras Letras con Escuela publica; los
Preceptores de Latinidad, y los Catedraticos delos estable-
cimientos literarios aprobados; los simples jornaleros, y
los Marineros, para hacer nombramiento de oficiales de
compañía, sargentos, cabos y Tambor, y los que para el fin
de hacer dichos nombramientos se juntaron y existen ento-
do lo que conprende la orden referida y jurisdicion privati-
va de esta expresada villa son a saber...” (6)
Eta 53 lagunen izen abizenak ematen ditu. Hauen
nortasunak baliagarriak izan daitezke, batez ere, ogibide
mailan zer ez ziren jakiteko modua daukagulako.
Interesgarriagoa izan daiteke ofizial karguetarako zeintzuk
izendatu zituzten jakitea:
6. Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826. 4B-L009, 1820-10-24.
24 O n d a r r o a 2 0 0 2
H E R R I T A R R A K
Milizia
Armak
Nortasuna Nazionala
23-4-22
1820-10
ABAROA Agustin 2. sarjentu X
ANTXUSTEGI Miguel Ignacio 1. Kabu
ARAKISTAIN Francisco 2. Kabu
ARTIAGOITIA Pedro Francisco Teniente XX
ATXA Francisco Paula Tenienteord X
IBASETA Jose 2. Kabu
ITURBE Martin 2. Sarjentu X
MADARIAGA Bonifacio 2. Kabu X
MADARIAGA Pedro Cruz 1. Kabu XX
URIARTE Martin 1. Kabu XX
10 pertsonaia hauetatik, Artiagagoitia alkatea zen
1822an, eta Atxa eta Antxustegi errejidoreak izango ziren,
lehena 1822an eta bigarrena 1823an. Galdetzeko kontua da
Ondarroan eratu zen Araututako Milizia hau osatzen zute-
nen liberalismoa norainokoa zen. Hori neurtzeko erabili
dezakegun parametroetariko bat, 1823ko apirilean, zera da,
San Luis Ehun Mila Semeak deituriko armada frantziarra-
ren laguntzarekin absolutistak boterea berreskeratzera zeto-
zenean, armak hartu zituzten 29 lagunen zerrendan zeuden
edo ez alderatzea da. Eta izan ere, Antxustegi, Arakistain
eta Ibaseta izan ezik, beste zazpiek liberalismoa defenda-
tzeko armak jaso zituztela azaltzen da. Armekin zer egin
zuten jakitea, ordea, beste kontu bat da. Eta honekin, zera
esan nahi dut: Ondarroan ere, beste leku batzuetan bezala,
Araututako Mizilia osatu zutenen artean, konspiratzaile
absolutistak aurkitzen ditugula, ez soilik soldaduetan, baita
ofizialitatean bertan ere. Urte batzuk beranduagoko agiri
batek emango dizkigu argibide gehiago.
Izan ere, 1829an Artiagoitia hil egin zen. Ordurako
tabakoaren arloan komisionatua genuen Artiagoitia, eta
bere heriotzaren hurrengo egunetan, lau eskakizun heldu
ziren diputazioara, Artiagoitiak utzitako kargua betetzeko
beren buruak aurkeztuz. Lanpostu oparoa izan behar zen
tabakoaren komisionatuarena, hain erakutsi zuten garra
eskuratzeko Francisco Atxak, Francisco Arakistainek,
Domingo Jose Madariagak eta Antonio Ramon
Etxebarriak. Azken hau izan ezik, beste hirurak Araututako
Miliziako partaideak izandakoak genuen, Madariaga mili-
ziar moduan, Arakistain 2. Kabu eta Atxa, tenienteorde. Ba,
tabakoaren komisionatuaren kargu lortzeko aurkeztu zituz-
ten “curriculum”ak meritu militarretan oinarritzen ziren
gehien bat, diputazioaren konfidantza irabazteko ezinbeste-
koak balira bezala. Hara zer dioen Atxak: “ En la Guerra
de la independencia sirbio a la Patria con las armas al
hombro de cadete en el Primer Batallon de Vizcaya (...) y
aunque en los ultimos acontecimientos politicos del sistema
como ya casado y con tierna familia no salio al campo de
vatallla, no solo suministro armas y municiones de guerra
para la gente comandada por D. Fernando de Zabala sino
que auna con otro su pariente proporciono y franqueo arti-
lleria para las primeras Trincaduras que sirbieron para
defender nuestra costa persiguiendo a los enemigos de la
legitimidad del Rey”. Eta ikusi dugun moduan, Hirurteko
Liberalean zehar Atxa Araututako Miliziako bigarren buru-
zagi gorena genuen, tenienteordea!
O N D A R R O A ,
Madariaga, ixilpean, ihes egin beharrean aurkitzen
ziren errealistak itsasoz ateratzeaz arduratzen omen zen:
“En la guerra de la independencia hizo en su egercicio de
mareante muchos servicios a favor de la madre patria con-
tra el gobierno intruso; en el ultimo tiempo constitucional
hizo tambien distinguidos, como adicto a la justa causa del
Rey Nuestro Señor y su Augusta Dinastia conduciendo al
Reyno de Francia a diferentes Tenientes, Coroneles y
Capitanes y Oficiales Realistas exponiendose varias veces
a perder la vida, como que en una de ellas sufrio el fuego
que a su lancha hizo un trincadura para apresarla como
enemiga en el abra del puerto de San Sebastian”. Eta
Arakistain? Arlo militarrean beronek egin zituen meritu
gehien. Hau herritik kanpo ibili zen, Fernando Zabalaren
gudu-taldean. “Alistado asi entre sus valientes fieles com-
patriotas desde el momento se propuso ser exacto en el
cumplimento desus deberes, yrreprehensible en su conduc-
ta”. 1822ko Santixa egunean bildu zen gerrilara, eta
Durango, Arrasate, Eskoriatzako ekintzetan ibili zen, baita
Nafarroa aldean ere, subteniente gradua lortuz. Ederrak
liberalak genituen beraz, Araututako Miliziaren ofizialak.
Atxa eta Madariaga gainera, 1823ko apirilean armak jaso
zituztenen zerrendan agertzen dira.
Bolondresen Miliziari dagokionez, udaleko akta
liburuaren ez da haren eraketari buruzko aipamenik egiten.
1823ko iraileko akordio batek, ordea, Araututako Miliziaz
gain, bolondresak ere egon zirela azaltzen digu.
Absolutistek boterea berreskuratua zuten, eta liberalekin
kolaboratu zutenak udaletatik baztertzeko, zerrendak osa-
tzeko eskatu zien udal agintariei. Ondarroako udaleko akta
liburuan idatzi zenez: “Trata en razon de una Real orden
dirigida por S.a.R. de 26 de julio del presente año reducida
a decir quese embie una lista o razon de aquellos que
durante el govierno revolucionario hubiesen tomado armas
o se hubiesen alistado en la Milicia Voluntaria o haian per-
tenecido à asociaciones clandestinas a favor de dicho
gobierno” (7). Eta segituan sei lagun hauen nortasunak azal-
tzen dira: Candido Jose Lezea, Fco. Maria Lezaola, Felipe
Bedialauneta, Francisco Echaburu, Agustin Goenaga eta
Francisco “conocido con el mote Chevere”.
Sei hauetatik, Lezeaz gain, identifikatzea lortu dudan
bakarra Txebere delakoa da. Auskalo nondik zetorkion ezi-
zena, baina Santa Klara Kofradiako Kontu Liburuan ager-
tzen zaigun arrantzalea dugu, hain zuzen ere Geronimo
Unanueren ontzian zebilena (8). Baliteke Lezea eta Txeberez
gain, gainontzeko laurak ere arrantzaleak izatea (9), zeren
txalupa liberaletan egin zuten borondatezko zerbitzua.
Diputazioko artxibategian aurkituriko agiri batek diogunez:
“Dice este ayuntamiento que de esta villa en el año ultimo
7 Ondarroako Udal Ordenantza eta Bilkuren Akta Liburua (OUOBAL) 1812-1826. 4B-L009, 1823-9-10.
8 Santa Klara Arrantzaleen Kofradiako Kontu Liburua (SKAKKL) 1795-1843, 463 or., 1822-1823ko urtealdia.
9 Lezea ez zen arrantzalea, baina itsas mundua ezagutzen zuen, Nautikako irakaslea zen eta. Vide ARTIBAI, A. De: “Un maestro
tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 79-82 orr.
10 Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategia, Atal Administratiboa, J-00223/110, 1823-9-10.
H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
de mil ochocientos veinte y dos, pasaron voluntariamente
alas Trincaduras constitucionales armadas, D. Candido
Jose de Lezea de 2º capitan, y por Marineros Francisco
Maria de Lezaola, Felipe de Bedialauneta, Francisco de
Echavuru, Agustin de Goenaga y Francisco, conocido con
el mote Chevere”(10) .
Beraz, badirudi, Lezeak gidatutako arrantzaleen sek-
tore batek liberalismo aurrekoi edota buruberoarekin bat
egin zuela. Hauek ezin zuten Araututako Milizian parte
hartu –arrantzaleak zirelako-, ezta nahi ere, seguruenik, ez
zirelako fidatuko hau osatzen zutenekin. Bestalde, gutxi
izanik herri mailako konpainia propioa eratzeko, beste herri
batzuetako marinelekin bildu behar izango ziren beraien
ideiak defendatzeko. Eta badirudi hauek izan zirela errea-
listen zigorraren pairatzaile bakarrak, zera da, udalean parte
hartzetik baztertuta gelditu zirenak.
ARMADA ZERBITZUA
Foru lurraldeetan soldaduzkarik ez zela existitu esa-
ten denean, agian errazegi ahaztutzen den kontua da itsas
herriek bazutela espainiar armadarekiko betebehar bat, eta
hau armada zerbitzurako marinelak ematea izaten zen. Izan
ere, San Pedro egunean, arrantzaleek urtealdi berriari hasie-
ra ematen ziotenean, ohizkoa izaten zen urte horretan arran-
tzan aritzeko asmoa zeukatenen zerrendak egitea. Alta ema-
tea bezalaxe. Momentu horretatik aurrera Kofradiako par-
taide izatearen eskubideak gozatzen hasten zen, baita bete-
beharren erantzule ere. Gerra garaietan oso arriskutsua
bihurtu zitekeen zerrenda horietan apuntatuta egotea, herri
bakoitzak marinel kopuru bat eman behar izaten baitzuen,
eta hauek zozketaz irteten ziren. Zozketak urte hortan
“Listas de Marineria” horietan apuntatuta zeudenen artean
egiten ziren, eta datu honek, ulergarria egiten du gerra
garaietan arrantza jarduerak izaten zuen beherakada, biz-
tanleek, ezinbestean, lehorreko ogibideetara jotzen zutela-
ko. Agian , arrazoi berbera du Kofradiako kontu liburuan
arrantzaleei buruzko erreferentziak ezizenez ematearena
gehienbat, abizen hutsez, oso gutxitan izen eta abizen osoa:
“manu Doistu, Burgo joven, Artetacua, Saturran joven,
Larruzcain...” eta horrelakoak nagusitzen dira.
Baliabide ekonomikoak zeudenean, jentea kanpotik
ekartzen zen zerbitzu hau beteteko. Zera da, herri bakoitzak
zegokion diru kopurua lortu eta batzuetan zuzenean, eta
beste batzuetan diputazioaren bidez, armada zerbitzurako
marinelak kontratatzen zituen diru horren truke.
Armadarako marinelen eskakizun bat gertatzen zenean,
Batza Nagusiek gai nagusienen artean erabiltzen zuten, eta,
nolabait araututa zegoen herri bakoitzak zein kopurutan
O n d a r r o a 2 0 0 2 25
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

erantzun behar zuen ordezkoen ordainketan. 1821eko maia-
tzaren 23an emandako Errege Aginduaren ondorioz
Bizkaiak 174 gizon eman behar zituen espainiar armada-
rentzat, eta Ondarroak, 1799ko erroldaren arabera, gizon
bat eta laurden eman behar omen zituen “un hombre y vein-
te y siete mil ciento cuarenta y tres fracciones”, zehatzago-
ak izateko. Milesimak erabiltze horrek, azken finean, ezta-
baidan zegoena, herri bakoitzak zein kopurutan ordaindu
behar zuen erabakitzea zela adierazten digu, udalaren bere-
halako erantzunak baieztatuko digun bezalaxe: “En su con-
secuencia y teniendo presente que respecto al contingente
de la villa de Marquina, Pueblo de Berriatua y otros nole
puede corresponder a esta dicha villa ni medio hombre
maxime conla rebaja que se debe hacer por cada individuo
de mar alistado cuatro almas del censo con que se debe
fugar para hacer el reparto correspondiente, teniendo pre-
sente al mismo tiempo que a esta villa estan agregados en
lo espiritual muchas almas de concurrencia de dicho
Pueblo de Berriatua, los que tambien se deben rebajar del
citado Censo”(11), eta herriko bikarioaren bidez datuak bildu
eta legegizon baten bidez diputazioaren aurrean beren
kexuak aurkezteko erabaki zuen udalak.
Armada zerbitzurako eman behar ziren marinelen
gaia arrantzaleen kofradiako kontu liburuan ere islatzen da.
1822-1823 urtealdiko ordainketen artean honako hau aurki-
tzen dugu: “2.724 reales pagados a los Armadeses para sus
diarios y Prestamos” (12); eta pare bat orri lehenago aurki-
tzen dugun beste ordainketa batek, enrolatzea zein baldin-
tzatan burutu zen adierazten digu: “Cuando se hiso el
reparto con los Dineros que estaban señalados para los
Armadeses vevieron los dichos Armadeses 4 _ azumbres de
Binos por mandado de los Maestres, 18 reales”.
Ikusten denez, 1821ean behintzat ez zen zozketa dei-
toragarrira jo beharrik izan, baina baliabideak ekonomiko
berriak aurkitzeko, normalean, kontsumogaiak zamatzen
ziren. Baliabide hauek ez ziren beti ere lortuko. Edo agian
ondarrutar bat baino gehiago bolondres aurkeztuko zen
Armada Zerbitzurako, beharrak edota itxaropenak eragin-
da. Horrela adierazten du behintzat, kofradiako kontu libu-
ruak, Armada Zerbitzura joandako zenbait ondarrutarrek
eskuratutako diruaren zati bat Kofradiari mailegatu baitzio-
ten, kofradiak mailegu horren korrituak beren senideei
(normalean amari edo aitari) ordaintzekotan(13).
1822KO ALTXAMENDU ABSOLUTISTA
Aurrerago esan bezala, Francisco Arakistain 1822ko
uztailean bildu zen Zabalaren gudutaldera, “oficial retirado
de Munguia”, “el veterano Zabala, el lider fuerista de
toda la vida” (14). Fernando Zabala, Bizkaiako errealisten
buruzagi ospetsua genuen. Isilpean, errealisten aldeko sare
bat antolatzen zebilen, 1821eko martxoan Manuel
Francisco Jauregik salatu eta Donostian atxilotu zutenean.
Hara Pío Montoyak zer dioen atxiloketa honi buruz: “La
detención de Zabala en Guipúzcoa, en período en que sta
Provincia está en prleno femento de planificación es sin
duda indiciario de que su estancia en ella era la de enlace
coordinador con las fuerzas realistas vizcaínas, cuyo repre-
sentante nato era él”. Zabala epaitu, eta heriotza zigorra
ezarri zioten, baina fusilatzera zihoazela “... se fingió con-
trito y con voluntad de revelar secretos valiosos en descar-
go de su conciencia católica. Consiguió audiencia y que le
fuese a trasladar al magistrado del partido de Bilbao” (15).
Bilborako bidaian, Zornotza parean, 20 bat lagun agertu eta
Zabala askatu egin zuten. Eta ordura arte konspiratzen aritu
bazen, ordundik aurrera altxamendu zuzenera deituz, herriz
herri ibiliko zen liberalengandik ihesi, babestu gabe zeuden
herrietan sartuz, horniketen eta bere gudu-talderako bolon-
dresen bila. Ondarroatik oso gertu ere pasatu zen, hiribildu-
tik bertatik agian. “Parecidamente proseguieron los
encuentros en el transcurso del mes de julio: en
Lezamacontra Mugartegui (día 6) en Orozco (día 14) en
Lemona (día 21) en Motrico (día 22) en Lequeitio (día 25)
y en Durango (día 29)” (16). Eta data hauek bat datoz
Francisco Arakistainen testigantzarekin, honen zioenez
Santixa egunean bildu zelako Zabalaren gudutaldera.
Baina Ondarroako udaleko akta liburuan ez dira
gorabehera hauek jasotzen. Urriaren 22ra arte egin beharko
gara gudu-talde hauen lehen aipamena aurkitzeko: “Trata
en razon de cubrir el deficit de reales que la villa se alla
deviendo a varios particulares de esta villa con motivo de
las continuas entradas que los Boluntarios y Tropa
Constitucional han hecho en esta Villa en estos cinco o seis
meses ultimos”. Beraz, udal bileretan islatu ez zen arren,
uztaila baino lehenagotik hasi zen Ondarroa absolutista eta
konstituzionalisten arteko borrokaren ondorioak jasaten.
Beste iturri batzuk erabili beharko ditugu gatazka honen
nondik norakoak aztertzeko.
Lehen itxura batean, Ondarroa nahiko isolatuta gel-
ditu zela nabaritzen da. Sasoi hartako azpiegitura eskasak
zirela eta, oso zaila egiten zitzaion armada liberalari
herrialde osoaren ziurtasuna bermatzea. Trenbiderik gabe,
telegraforik gabe, auskalo non galtzen ziren bidezidor eze-
zagunetatik barrena abiatuko ziren capitan Arroyoren
–Sebillako Errejimenduko Kapitainaren- menpe zetozen
soldadu andaluziarrak. Hilabete batzuk lehenago, herrialde-
ko agintari militarrek Lekeitiorekin komunikazioa berma-
tzeko zera agindu zion Ondarroako udalari. “Siendo preci-
so mande Ud. Establezer en la Atalaya de Sta. Clara una
guardia que observe de dia y vigile de noche los puntos de
ese puerto, Tontorraran (sic), asta la otra de Artarrica o
Portuandi, Patrullando en distintas direcciones, espero que
desde este misma noche quedara establecida, la que estara
en comunicación con la de Lequeitio de Sta. Catalina asta
la Mendeja, debiendo servir de señal del punto atacado o
de Desembarco dos ogueras, y de todos modos espero tam-
bien me abisara V.S. de toda nobedad. 1822-4-30”(17).
Santa Klaran behatzaile bat jarri bai, baina nola ber-
matuko zuen Ondarroako udalak Lekeitiorekin lehorrezko
komunikazioa, hiribildua bera zaintzeko gai ez bazen?
1822ko irailean, errealistak herrian sartu ziren, Marcos
Bereicuak eginiko zerbitzu baten ordainketak adierazten
digun bezalaxe “Confieso yo Marcos de Bereicua Vecino de
esta Villa haber recibido de D. Juan Jose de Echeverria
primer regidor de Ella cuatro reales de vellon por un Biaje
a Lequeitio el 22 del presente con parte a la tropa de la lle-
gada de los faciosos al pueblo. 1822-9-24” (18). Gerrilari
hauek, bizkaitarrak izan arren, Gipuzkoa aldetik zetozela
esango nuke, irailaren 10ean Urrestilla aldean, Zabala,
Frantxo lekeitiarra, Berriz eta Agirre buruzagi bizkaitarrek
gidatzen zituzten 600 errealistak galtzaile irten zirelako
Gaspar Jauregi -”Artzaia”- buruzagi liberalak bost zutabe-
tan antolatu zituen 864 soldaduen aurrean. Topaketa haren
ondorioz, errealistak talde txikiagoetan sakabanatu ziren
berriz, eta ihes egite horretan, hauetariko batzuk
Ondarroara heldu ziren, herri honetan, aurre egingo lioken
indar armatu eraginkorrik ez zegoenaren jakinean.
Salbuespenak salbuespen, normalean diputazioa bakoitzak
bere lurraldea zaintzeko ardura zeukan, eta kitto. Jauregiren
zutabe mugikorrak nahiko lan zuten Gipuzkoan, Ondarroa
zaintzera etortzeko, eta Bilbo... Gaur baino urrunago zego-
en.
Egoera hau zuzentzekotan edo, ailegatu zen urrian
Ondarroara Sevillako Erregimentuko Manuel Arroyo kapi-
taina. Hark zuzendu zituen udaletxeko gotor lanak, zein-
tzuetan gizon eta emakumeek parte hartu zuten, nahiz eta
azken hauek erdia kobratzen zuten. Badirudi Arroyok berak
ere ezin izan zuela Lekeitiorekin lehorretik komunikazioa
bermatu, 1823ko urtarrilean dataturiko dokumentu batek
azaltzen zuenez, Ondarroako arrantzaleei 118 erreal ordain-
du baitzitzaien “... de raciones suministradas a los marine-
ros de este Puerto que servian el Bagage a Lequeitio con
partes diarios de orden de dicho Señor Capitán D. Manuel
de Arroyo”.
Baina Arroyoren gotorlanak alperrik, 1822ko udaz-
kenean gerrilari absolutistak behin eta berriz sartu zirelako
Ondarroan. Ordainketa agiri batzuk ulertzera ematen dute-
nez, urriaren 17an Zabalaren partidako Jose Domingo Laca
eta bere mutilak egon ziren, 27 erealeko gastua eginez ogi,
ardo eta haragitan. Ez ziren asko izango, beraz. Sei edo zor-
tzi, asko jota. Azaroaren 14an, Jose Maria Agirreren gudu-
taldea egon zen, eta Gorostidi bera, Gipuzkoako apaiza,
buruzagi errealista ospetsua, izan genuen Ondarroan Gabon
Zaharrak igarotzen, bere bataloiekin. Berak sinatutako agi-
riak dioenez: “La Justicia de Ondarroa ha subministrado
para dichos batallones ciento cuarenta raciones de pan,
cuarenta y dos de carne, y ciento setenta y dos de vino: diez
azumbres de aguardiente, cuarenta y dos celemines y medio
de cevada para la caballeria y cinco pares de zapatos.
Ondarroa 31 de Diciembre de 1822. El Comandante.
Gorostidi” (19).
Kontrolagaitza zen egoera honen aurrean, Porras
jeneral liberalak Ondarroako txalupa guztiak Plentziara era-
matea agindu zuen 1823ko otsailean, eta udalaren erantzu-
na bizi zen egoera adierazten du: “En atencion aque el
Gremio de Mareantes de este Puerto se halla con una orden
del General Porras, para que sin distincion de clases, se
retiren al de Plencia todas las chalupas que estubiesen en
las Riberas de el, se haga saber en nombre de este aiunta-
miento una representacion ala Diputacion Provincial,
haciendole ver que que cesa enteramente el consumo delos
articulos de vino clarete, carne, Aceite y otros licores que
contribuien al ramo dela contribucion de consumos, dete-
niendose como se detiene toda la ganancia de este Puerto
llevando las chalupas a otro distinto...” (20) . Ikusten dugu-
nez, kasu honetan ideologiak baino gehiago ahal izan zuen
Lezearengan herriarekin lotzen zuen konpromezuak,
Ondarroako alkatea izanik ondo baino hobeta zekielako
zernolako kalteak eragingo zituen arrantza jardueraren ete-
teak. Arrantzaleen kofradiak, badaezpadan, Lezea Porras
jeneralarekin hitz egitera bidali zuen (21).

11. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1821-6-25.

12. SKAKKL 1795-1843, 469 or., 1822-1823ko urtealdia.
13. “25 reales y 20 maravedis pagados a Maria de Urquiaga (alias Mari Erregina) por los yntereses de dos onzas de oro que dejo su hijo
Domingo quando fue a Real Servicio a respecto de quatro p% como consta de recibo que presento” SKAKKL 1795-1843, 421 or., 1819-
1820ko urtealdia. Edo “19 reales y 20 maravedis pagados a Jose de Ibazeta intereses de onza y media de oro que dejo su Hijo cuando
fue a Real Servicio”, 421 or., 1820-1821 urtealdia.
14. MONTOYA, Pío: La intervención del clero vasco en las contiendas civiles (1820-1823), 197-199 orr.
15. ZABALA, Angel: Yakintza aldizkarian, 21. zka. 1936.
16. GUIARD LARRAURI, T.: Historia de la Noble Villa de Bilbao, IV liburukia, 321 or.
17 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R79-L2: “Cuentas que presenta el Ayto. de Ondarroa por suministros y
recibos hechos a las tropas (1822-1823)” 1823-1-3an datatua.
18 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R79-L2: “Cuentas que presenta el Ayto. de Ondarroa por suministros y
recibos hechos a las tropas (1822-1823)” 1823-1-3an datatua.
19 BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R18-L5: Comprobantes de bonos de suministros
20 OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-2-15.
21 Santa Klara Kofradiako Kontu Liburuan honako Lezeari ordaindutako 264 errealen berri ematen da “... por el gasto que hizo
quando estubo aunde General Porras”, SKAKKL 1795-1843, 471 or., 1822-1823ko urtealdia.

26 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 27
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A
Luis Antonio de Borbón, Angulemako Dukea,
SAN LUISEN EHUN MILA
SEMEEN INBASIOA
Gudutalde absolutistek, eutsi eta zirikatu bai, baina
ez zeukaten liberalak gobernutik botatzeko haina indarrik.
Izan ere, gobernu liberalak, biztanlegoaren zenbait sektore-
ren atxekimendua edukitzeaz gain, ogasuna eta armada
kontrolatzen zituen, zera da, estatuaren baliabideak zituen
eskura absolutistak jazartzeko. Horren jakitun ziren absolu-
tistak beraiek ere. Horregatik, nazioarteko armada bat osatu
zen, gehien bat frantziarrez osatua, “San Luisen Ehun Mila
Semeak” izenarekin ezagutua, Espainian monarkia absolu-
tua berrezartzeko helburuarekin. Izan ere, Waterloon
Napoleon garaitu ondoren, Europako potentzia absolutistek
itun bat sinatu zuten Vienako Kongresuan –1815-, 1789an
Frantzian gertatu zen bezala, beste edozein estatutan matxi-
nada edo iraultza liberalik gertatuko balitz, elkarri lagun-
tzeko konpromezua hartuz. Erregeen arteko nazioarteko
aliantza bat zen, eta 1823an espainiar iraultzaren kontra jo
zuen. Historiaren paradoxak, 1793-1795 eta 1808-1813an
ideia liberalak zabaltzera etorritako estatu bera izatea –fran-
tsesa-, 1823an absolutismoa berrezartzera etorri zena.
Frantziarrak apirilaren 4an sartu ziren Irunetik, eta
inolako oztoporik aurkitu gabe. Donostia ez zenez errendi-
tu, setiatu egin zuten, baina Angulemako Dukeak gidatzen
zuen armada errealistak aurrera egin zuen. Ordurako, inba-
sioaren jakitun, liberalek agindua zuten erreklutamendu
orokorra, baina Ondarroan deialdi honek ez zuen arrakasta
gehiegirik izan. 1823ko apirilaren 4an dataturiko dokumen-
tu batean, ondarrutar gehienek betekizun militar honi uko
egin ziotela azaltzen da, gaixo zeudela argudiatuz, edo
zuzenean herritik alde eginez (22). Herri gehienetan antzera-
ko egoerak biziko ziren, eta bataloietara aurkeztu zirenen
artean ere, laster hasi ziren ugaritzen desertzioak, Juan
Domingo Barrutiaren bataloitik alde egin zuten 3 lekeitiar
eta 5 markinarren kasuek adierazten duten bezalaxe (23) .
Apirilaren 22an armak banatu ziren Ondarroako 29
biztanleren artean, bakoitzari pusil bat, kanana bat eta kar-
tutxo kutxa bat emanez. Ez dut uste arma hauek erabiliko
zituztenik. Behintzat 29 biztanle hauetatik ez zuten inor
baztertu udal absolutistetatik, gerraosteko dekretu batek
–1823ko uztailaren 27koak- errealisten aurka armak hartu
zituztenak udaletik kanpo gelditzen zirela argi eta garbi
adierazten zuen arren.
ABSOLUTISMOAREN
BERREZARKUNTZA
1823tik aurrera absolutistek boterea berreskuratu
zuten, eta Fernando VII.a berrezarri zen espainiar monar-
22. “Trata sobre los mozos enfermos que han quedado en esta sin alas armas y aun de los ausentes y ocultos”
“En su consecuencia acordaron que los que se hallan enfermos luego que los facultativos dela villa declaren estan libres de sus enferme-
dades baian a presentarse y recibir armas asi como los que han salido esta mañana se ha presentado. Los ausentes dentro de un brebe ter-
mino y bajo la responsabilidad y penas ordenadas por D. Francisco de Artalarria, comandante del segundo Batallon de Vizcaya se pre-
senten tambien en el parage donde se hallare, e igualmente si hubiese alguno o algunos ocultos”, BFAA, 4B-L009, OUOBAL, 1823-4-
5.
23. BFAA, Atal Administratiboa, Periodo Constitucional, R-12, L-2.
28 O n d a r r o a 2 0 0 2
H E R R I T A R R A K
San Luisen 100.000 semeen burua
kiaren buruan.
Liberalek, beren atze-
raegitean, Fernando
VII.a bahituta eraman
zuten, baina azkenean libre
utzi eta Espainiako koroa berres-
kuratu zuen, hirugarren aldiz, 15 urteren barruan (1808-
1814-1823), bere agintaldiaren azken faseari hasiera ema-
nez. Nire ustez 1823-1833 epea, “Tamalezko
Hamarkada”ren – “Década Ominosa”- azterketa oso inte-
resgarria da, Fernando VII.ren botere berreskuratzea eta
bere heriotza bitartean dauden 10 urte horietan, ondoren
etorriko zen gerra zibilaren oinarriak aurkitu ditzakegulako.
Hamarkada honetan, hain zuzen ere, konstituzionalista/tra-
dizionalista binomioa itxuraldatu egingo da liberal/karlista
bilakatuz. Jakina da Fernando VII.a hil zenean, lehia dinas-
tiko bat hasi zela, jaioberria zen alaba bakarraren aldekoen
(gerora Isabel II.a izango zena) eta Fernandoren anaia zen
d. Carlosen aldekoen artean. Ordurako egia esan, liskar bat
baino gehiago sortu zen errege-familiaren baitan, batez ere
1829tik aurrera, Fernando VII.ak harturiko neurri sasi-libe-
ralean aurrean, tradizionalistarik sutsuenak d. Carlosen
inguruan bildu zirelako “Manifiesto de los Realistas
Puros” agiria plazaratuz.
1823-1833 epea interesgarria da, beraz, 1833-1839
bitartean piztu zen gerra zibilaren oinarri ideolojikoak,
politikoak, ekonomikoak, soziolojikoak aztertzeko orduan.
I. Karlistaldian elkarren kontra egin zuten giza esparruak
10 urte hauetan zehar joan ziren osatzen, eta epe honetan
definitu ziren gatazka horren oinarrian aurkitzen diren aur-
kakotasun nagusiak (foruak / konstituzioa, librekanbioa /
aduanak...), aurretik bizirik zeuden batzuk indarberritzen
ziren era berean (herri-lurrak / desamortizazioa, landa /
hiribildua...). Izan ere, 1823tik aurrera, euskal gizartea,
espainiar konstituzioak zeintzuk baliagarritasun eta zein-
tzuk muga eduki zitzaken sumatzeko moduan zegoen,
Hirurteko Liberalean zehar izandako esperientziaren ondo-
rioz. Hurrengo lerroetan Tamalezko Hamarkadaren hasiera
nolakoa izan zen ikusiko dugu pixka bat, liberalen aurkako
neurriak eta udal mailan zeintzuetan gorpuztu zen absolu-
tismoaren berrezarkuntza.
UDAL ABSOLUTISTAREN
BERREZARPENA (1823-4-28).
Apirilaren 26an, Miguel Antonio de Olaveren agin-
duz, 1820ko urtarrileko udalak berrezarri behar zirela jakin
zen Ondarroako udalean, “... si en estos tres ultimos años
no hubiesen dado justo motivo de sospechar de ninguna
adhesion al gobierno lexmo. De S.M. se juntaron los
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
Udala Udala Udala Udala Udala Udala Udala Udala
Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-4 1820-7 1821 1822 1823 1823-4 1826
ANTXUSTEGI Andres Alkatea 1807 A1 A1
ARANZAMENDI Antonio Herri-sindikoa 1815 ER ER
ARRASATE Sebastian Sindiko PG 1807 ER SPG ER
IBAIBARRIAGA Domingo Errejidorea 1810 SPG SPG SPG
ARTIAGOITIA Pedro Francisco Herri-diputatua 1820 A1 A1 DC
SUSTAETA Juan Bautista Sindiko PG 1808 SPG A1
ARANZAMENDI Francisco Errejidorea 1808 DC
GOITIA Pedro Jose Errejidorea 1815 ER ER DC
ARRIOLA Jose Errejidorea 1815 ER
BALZOLA Martin Errejidorea 1826 ER
ATXA Francisco Paula Herri-diputatua 1818 A1 SPG
1823-1826, Udal Karguen taula
Señores de Justicia y Regimiento dela ley constitucional, ta, zein pertsonetan gorpuztu zen ikusteak, aurretik ere
como tambien los que fueron dho año demil ochocientos bagenuen susmo bat indartzen du: pertsona bat garai bate-
veinte con otros varios vecinos concejantes de esta jurisdi- an udaleko partaide dela ikusteak, ez digula derrigorrez
cion a efecto de darles posesion segun se ordena de dha adierazten pertsona hori koiuntura horretan boterean dago-
circular; y en efecto habiendose declarado por este aiunta- en ideolojiarekin bat datorrenik. Ikustea besterik ez dago,
miento no tener ninguna sospecha dhos Señores, entraron zenbat absolutista izan ziren Ondarroako udaleko partaide
estos quieta y pacificamente a ecepcion de D. Sebastian Hirurteko Liberalean zehar.
Arrasate que se halla ausente en sus labores” (24) . Udal
Errealitatean udaletik baztertu gelditu zen bakarra
berria bi egun beranduago eratu zen, eta begirada bat ema-
Candido Jose Lezea izan zen, txalupa konstituzionalistetan
ten badiogu (1823-4 zutabea), 1820-1823 bitartean udal
aritu ziren gainontzeko bost bolondresak ez zirelako auzo-
karguak betetakoak bat baino gehiago aurkitzen ditugu.
kide-hautagaiak, zera da, ez zeukaten udalaren hautesle
Ikusten denez, Andres Antxustegi alkateak ez zuen edota hautatu izateko eskubiderik. Lezeari dagokionez,
Hirurteko Liberalean udal kargurik bete (25), ezta Antonio uztaileko Erret Dekretuaren aurretik ere hau baztertzeko
Aranzamendik. Baina Sevastian Arrasate errejidorea izan lehen aginduak ailegatu ziren Ondarroako udalera (26), udal
zen, 1820ko uztaila eta abendua bitartean, eta Domingo akta liburuan bere presentziaren islarik ez badago ere.
Ibaibarriaga, sindikoa. Pedro Francisco Artiagagoitia bera Domingo Ibaseta izendatu zuten bere ordez.
–alkate izandakoa 1820an!-, Herri diputatuaren (DC) kar-
Baina, Lezearena, atzeraegite taktiko bat baino ez
guan mantendu zuen berrezarri zen udal absolutistak. Udal
zen izan. 1826tik aurrera, auzoen bilkura gehienetan ager-
partaideak gainera ez ziren aldatu 1824an, ezta 1825ean.
tzen zen Lezea, eta bera bazterketa agintzen zuen agindua
1826ra arte itxaron beharko udal karguen berriztatzea aur-
errekurrituta zeukan, eta irabazita 1824tik (27). Testuinguru
kitzeko, eta udalerri gehienetan aurkitzen den joera dugu
honetan Herri-diputatua izendatua izatea lortu zuen
hau. 1826ko udal karguen artean Francisco Atxa aurkitzeak
1826an, baina Domingo Ibaibarriaga sindikoak - “... que
ez gaitu gehiegi harrituko, bere azpijokoez gorago ohartu
no ceso de poner nuebamente en practica medios tan cabi-
baikara. Juan Bautista Sustaeta izan zen alkatea, eta Jose
losos como ilegales para suscitar la discordia y entorpecer
Arriola beteranoarekin batera Martin Balzola gaztea sartu
el devido cumplimiento de la executoria”- izendapen horren
zen errejidore lanetan. Aranzamenditarrek udalean jarraitu
aurka helegin zuen, eta Lezearen ordezkoa izendatzea lortu
zuten, herri-diputatu bezala, Miguel Jose Goitiarekin bate-
zuen. Hemendik aurrera ez zuen gehiago udal kargurik
ra, hau ere Hirurteko Liberalean aritutakoa. Udal absolutis-
beteko, baina Ondarroan jarraitu zuen, maixu moduan (28).
24. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-4-26.
25. Andres Anchustegui, Biaskua baserrian bizi zen “distante tres cuartos de hora de esta villa”, eta Miguel Ignacio bere seme baka-
rra, zerbitzutik libre gelditzea eskatu zuen egun batzuk lehenago: “No puede menos de poner, en la alta consideracion de V.E. la nece-
sidad delos brazos de dho su hijo para la continuacion en su labranza”. Agiri honetan, Antxustegik emaztea ere –Magdalena de
Amallovieta- gaisotuta zuela adierazten zuen “privada delos sentidos de sus oidos, y no puede dedicarse a dichas labores”, eta 29 urte-
ko alaba Biaskuatik legoa batera zegoen ezkonduta. BFAA, Seccion Administrativo, Periodo Constitucional, R-10, “Documentos
relacionados con el ramo del periodo constitucional. Exencion del servicio de armas (1821-1823)”, 1823-4-21.
26. Korrejidoreak Diputazioari zioenez. “Noticioso de que en el aiuntamiento de Ondarroa se halla de capitular D. Candido Jose de
Lezea capitan que fue de Lanchas armadas contra los Realistas durante el gobierno revolucionario y no combiniendo que enlas actuales
circunstancias obtenga ningun empleo en dicho Aiuntamiento, me ha parecido deber disponer cese desde luego en sus funciones, y que sea
reemplazado por individuo de conocida decision por la causa del Rey”, OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-6-1.
27. Udal akta liburuak dioenez Lezeak “... logro al cabo la satisfaccion de que por auto definitivo de veinte y ocho de Enero de mil
ochocientos veinte y cuatro se declarase por S.S que su referida conducta politica no habia sido tal que por ella no pudiese obtener Cargos
Concegiles habilitandosele por los mismo para las Elecciones ulteriores de esta villa”. Hala ere udalak ez zuen Herri-diputatu bezala
onartu udalean, eta Lezeak protestatu egin zuen. 1826-2-10, ostirala
28. “... el maestro Lezea cobra nueve reales en lugar de los seis que tiene asignados y que devuelva urgente lo que tiene cobrado de más”,
ARTIBAI, A. De: “Un maestro tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 82 or.
O n d a r r o a 2 0 0 2 29
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A
Gorostidi apaiza.
PIO MONTOYAREN “LA INTERVENCIÓN DEL CLERO VASCO EN
LAS CONTIENDAS CIVILES, (1820-1823)”
LIBURUKO AZALETIK HARTUA.
Lezean bazterketa baino garrantzitsuago iruditzen
zait auzokide-hautagaien murriztea. 1820. urtean 35 auzo-
kide-hautagai bildu ziren urtearen hasierako bilkura ororre-
tan. 1823ko apiriletik aurrera kopuru hau 16ra jaitsi da, soi-
lik bi 1820ko zerrendetan ez daudenak. Murrizketa honen
zergatiak eta prozedurak islatzen ez badira ere, jakina da
1823tik aurrera udaletan parte hartzeko baldintzak zurrun-
du egin zirela, auzokide-hautagai izateko beharrezkoa zen
errenta kopurua handituz. Zentzu berean, auzokide-hauta-
gaien bilkurak udal karguak zuzenean izendatzeko esku-
duntza galdu zuen, bere eginkizuna kargu bakoitzerako
hirukoteen proposamenak Korrejidoreari aurkeztera muga-
tu zelarik, azken izendapena haren eskuetan utziz. Beraz,
Fernando VII.aren berrezarkuntzari jarraitu zioten lehen
urteetan udal gobernuko partaideen oligarkizazio bat buru-
tu zela esan dezakegu.
DONOSTIAKO SETIOA
Esan bezala, Donostia ez zen berehala errenditu, eta
setiatuta utzi ondoren, San Luis Ehun Mila Semeen arma-
dako bataloi gehienk aurrera egin zuten hegoalde eta men-
debalderuntz. Donostiaren setioa, bertoko errealisten
eskuetan gelditu zen, bereziki, Gorostidiren 1. Bataloiaren
eskuetan. 1794an inolako erresistentziarik gabe
Konbentzioko gudalosteei ateak zabaldu zien Donostia,
penintsula osoan gehien erresistitu zuen hiriburua bihurtu
zen 1823an, eta 1813ko erreketak, donostiarren etsipena
baino gehiago erresistentziarako kemena piztu zuela dirudi.
Donostiarrak, lehorrez setiatuta zeuden arren, itsasoz
horniketak bermatzeko gai ziren, eta 1823ko Gipuzkoako
Batzar Nagusietan erabilitako gai nagusienen artean, txalu-
pen itsas zerbitzu bat (“... servicio maritimo de Lanchas”)
eratzea izan zen, Gorostidi eta frantziarrei laguntzeko
Donostiako blokeoan. Gipuzkoako agintariek, txalupa txi-
kietan Donostiara gauzak eramanez blokeoa apurtzen zela
uste zuten, eta horren ondorioz, lehen fase batean Getaria
eta Hondarribia bitarteko txalupa guztiak arratsaldeko
8:00retan beren portuetara bildu behar zirela agindu zuten,
eta bigarren fase batean, Mutrikuraino zabaldu zuten agin-
du hau, kostaldeko herrietan Bolondresen Milizietan parte
hartu zutenen zerrendak eskatuz, hauek lehorreko herrietan
barneratzeko (29).
Ekainaren 15ean, “... habiendo llegado a la Baya de
este Puerto un cachemarin con sei milicianos Boluntarios
fueron esto detenidos y conducidos a la sala consistorial
(...) y entre ellos a Don Julian de Cortesena vecino de la
villa de Eibar sele tomo una arma de calibre que esta depo-
sitada en esta villa, y ahora mediante hai varias dudas
entre varios individuos en razon si ha de ser para los
aprensores o ha de estar en deposito”, diputazioari galde-
29. IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: Op. Cit., 230 or.
30. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-7-13.
31. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-12-4.
30 O n d a r r o a 2 0 0 2
H E R R I T A R R A K
tzen zioten (30). Zer ote zen “arma de gran calibre” hori, ez
dugu jakiterik lortu. Bi egun beranduago, Ondarroako uda-
lak munizio gehiago eta beste 20-30 fusil eskatu zizkion
Bizkaiko diputazioari, herria eta biztanleak defendatzeko,
Mutriku eta Deba armatu gabe zuedenez, liberalak handik
sartu zitezketeelakoan.
Beste ondarrutar batzuek, Donostiako itsas-setioan
partehartze zuzena izan zuten. Horien artean, Francisco
Arosamena, “Hija de Luis XVIII” trinkadura errealistako
kapitaina. Txalupa berean zebiltzan Francisco Araukoren bi
semeak ere, abenduan Arosamenak diputazioari bidali zion
ordainketa eskakizunaren arabera. Bere eskakizunek
1823ko martxoaren eta uztaila bitartean eginiko zerbitzuei
zegokien, Donostiako blokeoa indarrean egon zen bitarte-
an, hain zuzen ere (31).
Gerraoste honetan, Pasaia aldean azaldutako izurrite
bat kostatik zehar Bizkaiara zabaldu ez zedin, “Fe
Católica” trinkadura errealista Ondarroako portuan zego-
en. Haren tripulazioa hornitzeko ardura Ondarroako udalak
hartu behar izan zuen, eta horretaz kexatzen ziren J.I. Arizti
eta Domingo Ibaibarriaga “... por su proximidad se ve
conla sensible novedad y no menos dolorosa delas grandes
peticiones de raciones y demas utensilios que una
Trincadura titulada Fe Católica hace a esta vecindario con
amenazas, cuando por otra parte se halla con una circular
O N D A R R O A ,
de V.E. de que a ninguno que no muestre su comision o
pasaporte en forma no sele suministre ninguna racion (...)
Según declaración de su Titular Capitan, el obgeto de su
estancia en este Puerto se dirige a impedir la entrada en
esta Pais alos Buques que puedan proceder de dicho
Puerto de Pasages, para cuio fin de nada sirbe dicha
Trincadura, en esta Ria, pues la vigilancia dela Sanidad de
este Puerto y disposiciones que V.E. tiene tomadas con la
remesa de veinte mozos militares del distrito de Lequeitio,
y aiuda de los moradores de esta, como limitrofe con
Guipuzcoa tiene cubiertos los puntos de su jurisdicion y
aun parte de Berriatua, de manera de que se contempla por
una cosa superflua a dicha Trincadura, que no hace mas
Servicio que estar fondeada enla Ria y su gente dispersada
por todo el pueblo” (32) .
Beste zenbait testigantzak militar eta herritarren arte-
an elkarbizitza ez zela oso erraza izan adierazten digute, eta
istiluak egon zirela, beste herri batzuetan bezalaxe.
Uztailean, Akta Liburuak dioenez “Trata en razon del
desarme que alas diez en punto dela noche del dia de aier
hizo al centinella, Tomas de Arauco (...) En su vista deter-
minaron que para remedio delos demas que intenten come-
ter semejante atentado, y haya el correspondiente castigo y
respecto enlo sucesibo, y no tener su mrd. Jurisdiccion en
el por gozar distinto fuero, sele pase oficio al comandante
Militar de Marina de Bilbao, afin de que tomo conocimien-
to de esta causa”(33) . Beraz Araukoa delako militarra
genuen, eta ziur aski, “Fe Católica” trinkadurakoa.
Badirudi azarorako gauzak baretuta zeudela.
Fernando VII.a berriz aske zegoen, eta Donostia ere, errea-
listen esku zegoen jada. Andres Antxustegui alkateak, giro
hori aprobetxatu nahi izango zuen, eta liberalismoaren aur-
kako hitzaldi bat eman zuen udalean, Fernando VII.aren
itzulera ospatzeko, jai ekitaldi bat antolatzeko grina azal-
duz. “A este obgeto tiene proyectado el Presidente de V.S.
un dia de campo en el que se ha de celebrar por Jose
Ignacio Eguiguren cura y Beneficiado mas antiguo de esta
villa, vicario Ecco. De la misma y su partido una Misa voti-
va del Espiritu Santo en cualquiera de las Hermitas que
V.S. designare”. Hurrengo ostegunean Gorozikara igo eta
ekitaldia bertan ospatzekotan gelditu ziren( 34) .
HIRUTEKO LIBERALEKO
ZENBAIT PERTSONAIA
Artikulu honen lehen zatian azaldu genuen moduan,
Ondarroako udalean ez da liskar berezirik nabaritzen
Hirurteko Liberalean zehar, ezta udal partaideen arteko
eztabaida berezirik gai zehatz baten inguruan, osagilearen
etorrerari buruzkoa izan ezik. Ez dago bozketa bakar baten
erreferentziarik, udal karguak bete zituztenen joera politi-
ko-ideolojikoen nondik norakoak ezagutzeko. Izan ere,
udal akta liburuan ez da islatzen garai hartako eztabaida
32. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-9-16, 498 or.
33. BFAA, Seccion Administrativo, J 00223-110, 1823-7-14.
34. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1823-11-30.
35. ARTIBAI, A. De: “Un maestro tesonero y discutido”, Ondarroa 1990, 79-82 orr. Honez gain badago Lezearen gorabeheren
berri ematen digun beste artikulu bat. ZUBEGI: “Curiosidades sobre la enseñanza básica en Ondárroa hasta nuestro siglo”,
Ondarroa 1994, 38-42 orr.
36. IPARRAGIRRE BURGOA, Gotzon: “Font osagilearen garaia”, Ondarroa 2001, 36 or.
H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
nagusien aztarna gutxiengorik: aduanen lekuz aldatzea,
gatza eta tabakoaren estankoa, soldaduzka, alkateen epaile
eskuduntzaren galtzea.... Beraz, burutu zituzten protesten
ondorioz ezagunak egin zaizkigun pertsonaia gutxi batzuez
gain, 1820-1823 bitarteko udal agirietan, ez daukagu aztar-
na gehiegirik pertsonaia bakoitza ideolojikoki klasifikatze-
ko orduan. Hala ere, pertsonaia hauei pixka bat hurbiltzen
saiatuko gara.
“Ondarroa 1990” urtekarian argitaratutako artikulu
bat, lagungarria izango dugu helburu horretarako (35) . A. De
Artibai azaltzen digunez, Lezea eta Garramiola, aspaldiko
ezagunak ziren. 1806an Ondarroan Itsas Eskola bat zabal-
tzea erabaki zen, eta Candido Jose Lezea izendatu zuten
irakasle –23 urte zituen-, era berean lehen hezkuntzako
maixu lana betetzen zuelarik. 1810ean kontratua bukatu
zitzaionez, luzatzea eskatu zion udalari, eta sasoi hartan ere
udaleko partaide zen Antonio Garramiolak, ezetz “... por
cuanto la villa no se halla en disposicion de sobrellevar
tantas cargas (...) que en el contorno ningún Maestro tiene
la dotación de Lezea, que es de 400 ducados de vellon, casa
pagada y dos cargas de leña”. Lezeak Santiago Abaroa
alkatearen babesa lortu bazuen ere, Ostolaza errejidoreak
Garramiolarekin bat egin zuen, eta Lezea lanposturik gabe
gelditu zen. Handik gutxira, udalak zorretan zizkion 4.192
errealak eskatu zituen Lezeak, berehala ordaintzeko agin-
tzen zuen Korrejidorearen sinadurarekin. Eta udalak horre-
la egin behar izan zuen.
Hamar egun beranduago, Juan Ascarratezabal osagi-
lea, eta Manuel Andres Ibaseta zirujauaren idatzi bat iraku-
rri zen udalean, Antonio Garramiola Bilbora joana baitzen
Ondarroako ordezkari gisa, Itsas-Eskolako irakaslearen
lanpostua desagertzeaz gain, zeren - “... no tiene ningún
discípulo ni ha tenido en estos cuatro años en que se esta-
bleció, sino los primeros seis meses”-, osagile eta zirujaua-
ren soldatak jeitsi egin behar zirela eskatzera. Errealitatean,
Garramiola beste gauza bati buruz hitz egiteko ordezkatu
zuen udalak, baina diputazioko arduradunen aurrean udal
langileen gaia atera zuen, bere iritzi pertsonala udalari ego-
tzi nahian.
Arreta piztu didan beste pertsonaia bat Geronimo
Unanue izan da. Unanue 1823ko udaleko sindikoa izan zen
(36)
. Ontzi baten jabe zela jakiteak, Hirurteko Liberalean
arrantzaleen ordezkariak udalean sartzen saiatu zirenaren
hipotesia indartzen du. Baina, hau ez da osagilea ekartzea
eskatu zuten “maestres de Lanchas” haietako bat, ontzi
jabea baizik. Unanue, berez, tabernaria zen sasoi horretan
, eta arrain kontserbagintzan ere sartuta ikusten dugu,
(37)
1822ko azaroan, 11.814 erreal ordaindu behar zirela eta,
zamatu ziren gaien diruak bildu behar zituztenei udalak
kontuak eskatu zietenean “... ha ido el sujeto destinado por
el Aiuntamiento recaudando o que cada articulo expresado
ha producido desde dicha Epoca hasta la presente de algu-
O n d a r r o a 2 0 0 2 31
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A
Arrain Kontserbagintzak indarra hartu zuen XIX.mendean.
nas personas vendedoras y particulares delos citados arti-
culos a ecepcion de Geronimo de Unanue rematante del
Escabeche del Besugo que fue en el Imbierno proximo espi-
rado, que en grave perjuicio delos demas Contribuientes se
escusa a pagar setecientos y mas reales importe de cin-
cuenta y dos cantaras y cuatro libras de vinagre, y ciento
cuarenta y cuatro arrobas diez y cuarta libras de aceite
consumidos en la Casa Escabeche de este Puerto” (38). Eta
Domingo Arriola aguazilari agindu zioten Unanueri ordain-
du ezean, bere ondasunak bahitu eta salduko zituztelaren
abisua emateko. Imajinatzen dut ordainduko zuela, hurren-
go urteko udal partaide izendatu zuten eta. Beraz, pertso-
naia dinamiko baten aurrean gaudela esango nuke, garaiko
aukerak aprobetxatzen saiatu zena, eta agian bere liberalis-
moa ez zen Lezeak eta bere untziko arrantzalea zen
Txebererena bezain aurrerakoia, baina bai liberal zintzoa,
eta industri gizona. Liberal zintzoa diodanean, Francisco
Atxa eta Domingo Madariaga datorzkit gogora, Unanueren
liberalismoa eta bi hauena kontrajartzeko. Atxak eta
Madariagak, udal karguak eta militarrak bete zituzten era-
kunde liberaletan, baina errealitatean errealisten laguntzai-
leak ziren.
Domingo Ibaibarriagak, nolabait ikuspegi posibilista
islatzen duela esango nuke. 1810ean dugu bere lehen aipa-
mena, errejidore izendatu zutenean. Urte berean, zinegotzia
izan zen Napoleonen agintearen garaian. 1815ean, 1818an
eta 1821ean sindikoa izan zen, eta azken agintaldi horretan
betetako karguak ez zion eragotzi 1823ko apirilean berriz
sindiko kargua eskuratzeko orduan. Ibaibarriaga gainera,
eskualde mailako ordezkaria izendatzeko hautesleen artean
izan zen, Gorteetarako diputatuen hauteskundeetan. Honek
37. SKAKKL 1795-1843, 420 or., 1819-1820ko urtealdia
38. OUOBAL 1812-1826, 4B-L009, 1822-11-7.
39. “Memorial de don Vicente de Irizar, vecino de Elgoibar, ferrón de las ferrerías Carquizano, solicitando que se ordene a don Andres
de Anchustegui, alcalde de Ondárroa, levantar la fianza del dos por ciento del derecho que cobraban allí los aduaneros correspondientes
a los cincuenta quintales de acero que ha enviado a dicho puerto para cargarlos con destino a Asturia o Galicia en el barco “San Juan
Bautista”, cuyo capitán es Juan Bautista de Larrinaga, vecino de Mundaca, por haber quedado extinguidas las aduanas en los puer-
tos vizcaínos antes de terminar la carga”, BFAA, Sección Administrativo, J-00223-109, 1823.
32 O n d a r r o a 2 0 0 2
H E R R I T A R R A K
ere, Araututako Milizian parte hartu zuen.
Zalantzak eragiten dizkidan pertsonaia bat, Andres
Antxustegi da. Antxustegi 1820ko alkatea zen, iraultzaren
ondorioz kargu galdu zuena, 1823ko apirilean berreskura-
tzeko. Antxustegik ez zuen udal kargurik bete Hirurtekoan
zehar, eta 1821eko udal hauteskundeetatik baztertuta geldi-
tu bazen ere, 1822an eskubidea berreskuratu eta 1823ko
udaleko hautesleetariko bat izan genuen. Eta 1823ko aza-
roan, liberalismoaren kontrako ospakizunen gidari agertzen
bazaigu ere, Elgoibarko Vicente Irizarrekin eduki zuen lis-
karrak, zalantzan jartzen du bere tradizionalismoa. Jakina
da liberalek Ebro ibaitik kostaldera eta mugara iragan
zituztela aduanak 1821ean, eta tradizionalistek boterea
berreskuratu zutenean, berriz Ebro ibaiaren lerroan jarri
zirela. Baina, Andres Antxustegi aduanak kostaldean jarrai-
tuko balute bezala jokatzen ikusten dugu, elgoibartar honek
Bizkaiko diputazioan aurkeztutako agirian azaltzen den
bezala (39). Beraz, ez dakit zer esan. Hirurtekoan zehar uda-
lean sartzea lortu izan balu, agian Domingo Ibaibarriagaren
antzeko eredu batean kokatu genuke. Baina agian, aduanen
kontu honetan, bere herriaren eskubideen defentsan zurru-
negi ibiltzea baino besterik ezin zaio egotzi. Hau ere mili-
ziarra izan genuen.
Zentzu honetan, zalantza gutxiago ditut Jose Ignacio
Ariztiren inguruan. Arizti zinegotzia izan zen 1810ean, eta
sindikoa 1816an. 1820aren hasieran, auzokide hautagaien
bileretan parte hartzen ikusten dugu, baina apiriletik aurre-
ra bere arrastoa galdu egiten da udal agiri guztietatik, tradi-
zionalisten itzulerarekin berriz agertzeko auzokide-hauta-
gai modura udalean parte hartzen. Arizti arrantzale mundu-
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ra lotuta agertzen zaigu, 1810eko zerrendan traineruko zela esango nuke, bai gudu-talde absolutistentzat, baita
patroi bezala, eta 1819-1820 urtealdian, Carmen txalupan liberalentzat ere Donostiako setioak iraun zuen bitartean.
arrantzale xume bezala. 1823an berriz, ikusi dugu,
Gerraostea aztertzen badugu, Lezearena izan ezik, ez
Ibaibarriagarekin batera aritu zela “Fe Católica” deituriko
dago Ondarroako udalean bazterketa garrantzitsurik. Izan
trinkadurak Ondarroako badiatik alde egiteko jestioetan.
ere, Hirurteko Liberalaren balantzea Lezearentzat ezkorra
1824an errejidorea izan zela uste dut, eta agian horrek azal-
izan zelaren susmoa daukat. Lezeak ez zuen ordundik
tzen du Kofradiako maiordomoa bere emaztea izana 1823-
aurrera inolako udal kargurik beteko, 1832an oraindik ira-
1824ko urtealdi hartan (40) .
kasle bezala jarraitzen bazuen ere. Hirurtekoan kargu poli-
Itsasoari lotuta agertzen zaigun beste errealista bat tikoak bete zituztenak ez zituzten baztertu, eta Ondarroan
Francisco Arozamena dugu., baina hau ez arrantzale beza- jarraikortasunak dirudi nagusi epe osoan zehar.
la, marinel bezala baizik: “Francisco de Arosamena vecino Interesgarria izango da, pertsonaia hauen bilakaera azter-
de la villa de Ondarroa, condecorado con el Escudo de tzea 1823-1833 epean zehar, eta beraien posizionamendua
Fidelidad, a VS atentamente espone: que poseyendo la len- I. Karlistaldiaren aurrean.
gua Francesa e Inglesa y teniendo bastante conocimiento
Datu-baseari dagokionez, aurrerapausoak eman ditu-
de navegacion en la que se ha egercitado desde su infancia,
gu, baina oraindik hutsune nabariak ditu. Adibidez, errenta
se empleó con utilidad a la nacion Española en la esqua-
gorabeheretan eta jabetza kontuetan datuak oso urriak dira
dra Britania desde el año de 1811 a 14 en que se ajusto la
garai honetarako, eta pertsonaia jarduera sozio-profesiona-
paz, de Interprete y practico delos aliados los Ingleses en
lari buruzko datu gehiago bildu eta kontrastatu beharra ere
toda la costa Cantabria. Desempeñó tan ventajosamente
badago. Era berean, Antzinako Errejimeneko gizartea uler-
ese cargo que permaneció como deja manifestado hasta
tzeko hain garrantzitsuak diren sare familiarren ezagutzan,
que se termino la Guerra. Principiose la contrarevolucion
ez dugula batera aurrerapausurik eman onartu behar. Baina
en 1822 y tan pronto que se prepararon las trincaduras se
gutxika-gutxika bagoaz oinarrizko datu-base bat eratzen,
alisto de Capitan en la titulada Luis 18 al mando del
eta jada 143 pertsonaia ditugu identifikatuta, beraiei buruz-
Capitan de la fuerza nabal delas provincias vascongadas d.
ko zenbait daturekin. Horrez gain, artxibategien arakatzeak
Francisco de Echezabal”(41). Ederra elementoa, beraz.
bere emaitzak ematen doa, eta hutsune hauetariko batzuk
Francisco Arakistainen ibilbidea ere ezaguna dugu. Hau ere
bete dezaketen agiriak aurkitzen goaz, nahiz eta oraingoz
militarra, baina lehorrez ibili zen, Zabalaren partidan.
aztertzeko denborarik ez dugun izan.
KONKLUSIOAK PERTSONAIEN TAULAK
Honez gero Hirurteko Liberalak gure herrian izan
“Udal karguak” zutabean, 1808-1823 bitartean per-
zuen bilakaeraren zirriborroa egina daukagula esango nuke.
tsonaia bakoitzak bete zuen lehen udal kargua islatzen da,
Baina hori da, zirriborro hutsa. Akta Liburuaren 1820-1823
eta urtea. Horrez ez du esan nahi beste agintaldi batzuetan
urteen bitartean aztertu dut bereziki, baina gertakizun
–lehenago edo beranduago- bete ez zuenik.
hauek ulertzeko, eta pertsonaia hauen arteko harremanak,
aurreko urteak gehiago ikertu beharra dago, batez ere 1795- “Auzo 1820” zutabean: 1820ko urtarriletik apirilera
1820 garaia. Bestalde, Bizkaiko Foru Aldundiko auzokide-hautaien bilkuretan parte hartu zuten.
Artxibategian dokumentazio abarra dago oraindik aztertze-
“Milizia Nazionala 1820-10” zutabean, 1820ko
ko, eta datu berrien aurkikuntzak oraindik hipotesiak baino
urrian eratu zen miliziako 53 partaideak, bakoitzaren kar-
ez direnak baieztatuko edo ezeztatuko ditu.
guarekin. Milizia honetako partaide izan ez arren, 6 bolon-
Edonola ere, Araututako Miliziari buruz pare bat dresak ere zutabe honetan sartu ditut.
gauza esateko moduan gaudela uste dut. Alde batetik, ez
“Armak 1823-4-22” zutabean, 1823ko apirilean uda-
zela gai izan absolutisten sarrera ekiditzeko, edo absolutis-
lak armak banatu zizkien 29 lagun. Bi izartxo dutenek
tek kontrolatu zutela zuzenean. Agian horregatik, 53 lagu-
horrela agertzen dira akta liburuko zerrendan, izartxo bate-
nez osatuta egon arren, ez zen gai izan absolutisten sarrerak
kin.
ekiditzeko, edo ez zuen nahi izan. Izan ere, Hirurteko osoan
zehar ez da Milizia honen aipamenik egiten, Milizia honek “Auzo 1823” zutabean, absolutisten berrezarkuntza-
egin zuen gauza bakarra eratzea izango balitz bezala. ren ondoren auzokide-hautagaien bilkuretan parte hartu
Bolondresen Miliziarik ez zen egon Ondarroan, eta zeuden zutenak agertzen dira.
bolondres gutxiak itsas-zerbitzua egiten zutenez, ez zuten
“Ogibidea” zutabean, “P” daukatenak patroiak ziren
ahalmenik gudu-talde absolutistengandik babesteko.
1810ean.
Honekin batera, badirudi Ondarroa, bere kokapen
Daatozen hiru orrialdeetan Udal karguen zerrenda
geografikoaren ondorioz, botere konstituzionaletik nahiko
osoa ikus dezakezue.
aparte gelditu zela, eta Lezearen protestengatik izan ezik,
udal partaideek ez zeukatela gauzak gehiegi aldatzeko
gogorik. Bilbotik hain urrun egoteak, eta Gipuzkoako
mugan, Ondarroa eta inguruak leku estrategiko bat bihurtu
Gotzon Iparragirre Burgoa
40. “Cuentas que doy yo Ana Maria de Echevarria en lugar de D. Jose Ignacio de Arizti, vecina de esta villa de Ondarroa,
Mayordomesa de este Gremio de Mareantes de San Pedro y Santa Clara”, SKAKKL 1795-1843, 481 or, 1823-1824ko urtealdia.
41. BFAA, Sección Administrativo, J-00223/113, 1827-1-10.
O n d a r r o a 2 0 0 2 33
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

Milizia Milizia
Auzo Nazionala Armak Auzo Auzo Nazionala Armak Auzo
Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-10 23-4-22 1823 Ogibidea Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-10 23-4-22 1823 Ogibidea
ABAROA Agustin Errejidorea 1823 2. sarjentu X BEDIALAUNETA Felipe
ABAROA Francisco Sales P-Handiak BEDIALAUNETA Francisco Alkatea 1808 X1
ABAROA Luis XX BENGOETXEA Jose Antonio Alkateorde 1.a 1808
ABAROA Santiago Alkatea 1810 X1 Miliziarra X1 BENGOETXEA Juan Vicente
AGIRRE Domingo X1 X1 BEREIKUA Jose Antonio Miliziarra
AGIRRE Jose Antonio X2 BEREIKUA Lorenzo Herri-diputatua 1820 X2
AGIRRE Jose Maria Miliziarra XX BIKANDI Andres Danborra
AGIRRETXE Bartolome P-Handiak BIKANDI Manuel
ALEGRIA Jose Miliziarra BIKANDI Prudencio X
ALEGRIA Ramon Miliziarra EGIGUREN Jose Ignacio
ALKORTA Domingo Miliziarra EGIGUREN Jose Lorenzo Sindiko PG 1810 X1
ANGISOLEA Pedro P-Handiak EGIGUREN Jose Maria
ANTXUSTEGI Andres Alkatea 1807 X1 EIZAGIRRE Jose Domingo Miliziarra
ANTXUSTEGI Jose Miliziarra EIZAGIRRE Xabier Miliziarra
ANTXUSTEGI Miguel X1 Miliziarra EL ERRERO Jose Ignacio X
ANTXUSTEGI Miguel Ignacio 1. Kabu ELU Jose Miliziarra
ANTXUSTEGI Miguel “menor” ETXABARRIA Antonio Ramon Alkatea 1813 X1 X1
ARAKISTAIN Francisco 2. Kabu ETXABURU Francisco
ARAMAIO Bartolome P-Handiak ETXABURU Pedro Balentin Herri-diputatua 1818 X1
ARANBARRI Francisco Zinegotzia 1810-4 ETXEA Baltasar Antonio Miliziarra
ARANBARRI Juan Jose Miliziarra X ETXEA Miguel
ARANO Domingo Jose X3 Miliziarra X ETXEBERRIA Juan Jose Errejidorea 1822 Miliziarra XX
ARANZAMENDI Agustin P-Handiak GAINZA Pedro Errejidorea 1821
ARANZAMENDI Antonio Herri-sindikoa 1815 X1 GALDOS Francisco Xabier P-Handiak
ARANZAMENDI Esteban Miliziarra GALLASTEGI Miguel Errejidorea 1814
ARANZAMENDI Francisco Errejidorea 1808 P-Handiak GANDIAGA Domingo Zinegotzia 1810-4
ARANZAMENDI Pedro José Herri-diputatua 1809 GANDIAGA Juan Domingo X1
ARIZTI Jose Ignacio Alkateorde 2.a 1808 X1 X2 P-Traineruk GARRAMIOLA Antonio Errejidorea 1808 X1 Miliziarra X1
ARRASATE Pedro Jose XX GARRAMIOLA Pedro Mariano X
ARRASATE Sebastian Sindiko PG 1807 X1 GARRAMIOLA Tomas Herri-diputatua 1807
ARREGI Juan Miguel Miliziarra GELALSORO Francisco
ARRIOLA Jose Errejidorea 1815 X1 Miliziarra X X1 GELALSORO Prudencio SindikoPG 1816 X1
ARRIOLA Jose Lorenzo GOENAGA Agustin
ARRIOLA Pedro Ignacio Errejidorea 1817 GOENAGA Francisco Miliziarra
ARTIAGOITIA Pedro Herri-diputatua 1820 X2 Teniente XX GOENAGA Jose Antonio Miliziarra
ASPIAZU Pedro Vicente Miliziarra GOENAGA Juan X
ATXA Francisco Paula Herri-diputatua 1818 Tenienteor X GOENAGA Manuel Miliziarra X
ATXA Manuel Miliziarra GOITIA Francisco P-Handiak
AULESTIA Adrian Miliziarra GOITIA Jose P-Handiak
AULESTIA Jose X1 GOITIA Miguel Antonio Alkatea 1809
AZKARRATEZABAL Jose GOITIA Pedro P-Handiak
AZPIAZU Manuel Ignacio Errejidorea 1813 Miliziarra X GOITIA Pedro Jose Errejidorea 1815 P-Traineruk
AZPIRI Francisco X1 IBAIBARRIAGA Domingo Errejidorea 1810 X1 Miliziarra
BADIOLA Bartolome P-Traineruk IBARLOZA Jose Maria Herri-diputatua 1816
BADIOLA Juan Bautista Errejidorea 1821 X1 X1 IBASETA X
BADIOLA Lorenzo Antonio IBASETA Domingo Errejidorea 1813 X2 Miliziarra X2
BAKERIZA Juan P-Potinak IBASETA Jose 2. Kabu
BALZOLA Martin Errejidorea 1826 X1 Miliziarra XX X3 IBASETA Juan Bautista P-Handiak
BASTERRETXEA Francisco X2 X3 IDOETA Domingo Errejidorea 1807 X1 X1
BASTERRETXEA Geronimo P-Handiak IRETA Pedro Miliziarra
BEDIALAUNETA Antonio Herri-diputatua 1810 IRIAKIZ Xabier Miliziarra

34 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 35
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Milizia
Auzo Nazionala Armak Auzo
Nortasuna Udal Karguak 1820 1820-10 23-4-22 1823 Ogibidea
ITURBE Martin 2. X
ITURRIZA Agustin Sindiko PG 1814
JUARISTI Bartolome P-Handiak
JUARISTI Juan Bautista P-Traineruk
JUARISTI Pedro Jose Zinegotzia 1811
KORTA Jose Miliziarra
LARRINAGA Pedro Manuel
LEKUE Domingo Miliziarra
LEZAOLA Antonio
LEZAOLA Francisco Maria
LEZEA Candido Jose Alkatea 1814 X1 Maixua
MADARIAGA Bonifacio 2. Kabu X
MADARIAGA Domingo Jose Errejidorea 1820-7 Miliziarra XX X2
MADARIAGA Jose Andres Errejidorea 1819 X1 X
MADARIAGA Pedro Cruz 1. Kabu XX
MENDIBELZUA Juan Bautista Alkatea 1811
MUGARTEGI Jose Errejidorea 1807 X1 X1
MUGURUZA Domingo Miliziarra
NAFARRATE Antonio X1

Ondarroa, 1956ko abuztuaren 17a. I. Arrantzale Eguna. Banda partaideak Antiguako Ama kaletik gora. Umeak eurei segika LUIS ITUARTEK EMONDAKOA
OLABARRIA Juan Bautista Miliziarra

ERRETRATUEN
ONDARZA Antonio P-Handiak
OSAGILEAREN Suina XX
OSTOLAZA Jose Antonio Errejidorea 1809

OTZAREA
OTXOA Sebastian Miliziarra
PROVINCIANO Ramon X
SUSTAETA Juan Bautista Sindiko PG 1808 X1 X2
TXEBERE Francisco
UNANUE Geronimo SindikoPG 1823 X1 Miliziarra X X1 Ontzi jabea
UNZETA Ramon Herri-diputatua 1809
URIARTE Martin 1. Kabu XX
URKAREGI Pedro Manuel Miliziarra
URKIAGA Jose P-Potinak
URKIAGA Juan Bautista
URRESTI Gabriel Alkatea 1817 X2
URRIOLABEITIA Jose Ramon X1 Miliziarra
USOBIAGA Felix Francisco Errejidorea 1814 X2 Miliziarra
MAKINA BAT ERRETRATU EDER EGONGO DIRA BA, HERRIKO GANBARETAN!
ONDARROAKO HISTORIA ZALEOK ONDARRUTARREN ARGAZKI ZAHARRAK
ZABALA Pablo Errejidorea 1809 XX

BILDU, KOPIATU ETA GORDE NAHI DITUGU.

ZELAIA Juan Bautista Errejidorea 1822

AITITA-AMAMAREN, HERRIAREN EDO BESTE ARGAZKI ZAHARRAK BADAUKAZUZ,

ZUAZAGA Domingo P-Handiak
ZUBIKARAI Ignacio Miliziarra X

UTZI YOLANDA URROSOLOREN ESKUETAN TXOMIN AGIRRE UDAL LIBURUTEGIAN.

LASAI, FITXA EGIN, KOPIATU ETA GERO ZURI BUELTAN EMONGO DIZUGU ARGAZKIA ETA.
ARGAZKI ARTXIBO BAT EGITEA DA GURE ASMOA, ETXEKO ARGAZKIAK GAL EZ DEZATEN.
ONDARROA URTEKARI HONETAN AGERTUKO DIRA, URTERO, ARTXIBO HONEN FRUITUAK.

ESKERRIK ASKO ZUEN LAGUNTZAGATIK.

36 O n d a r r o a 2 0 0 2
37
 Ondarroa, 1902ko iraila. “Visita de S.M. el Rey Alfonso XIII con motivo de la colocación de la última piedra del puerto exterior de Bilbao. Septiembre de 1902” albumetik.

38
O
n
d
a
r
r
o
a
O N D A R R O A ,

2
0
0
2
H E R R I A
E T A
H E R R I T A R R A K

Andra Mari Eliza eta Kafeko Atzeko moilla. San Pedro kofradia egin gabe. Antiguako Elizak ez dauka kanpaidorrerik MAURIZIO ZORRAQUINEK EGINDAKO ARGAZKIA. PATXI ETXABURU AJARRISTAK EMONDAKOA
O N D A R R O A ,
H E R R I A
E T A

O
n
d
a
r
r
o
a
2
0
0
H E R R I T A R R A K

2
SAGRARIO AKARREGIK EMONDAKOA

39

Ondarroa, 1950-1960 inguruan. Astilleru eta Antzosolo. Astilleroak.

 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

ANGEL NABEA ARRIOLAK (GERNIKATIK) EMONDAKOA

Ondarroa, 1925ean. Prozesioa. Udal agintariek Celedonio Arriola alkateagaz erdian. Atzetik, Udal Musika Banda, Juan Bautista Izetaren zuzendaritzapean.
PATXI ETXABURUK EMONDAKOA

EMONDAKOA
PILAR AMUTXASTEGI “EUSKADI”K
Ondarroa, 1930-40 inguruan.

Ondarroa, 1958an. Postala.

O n d a r r o a 2 0 0 2 41
 ONDARROAKO
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
GAITZ-IZENAK (Dez-ixenak)
Gure erriko gauzei buruz eta "Augustin Zubikarai" izena daroan urteroko sariketa antolatu dau aurten be
Ondarru’ko Udalak. Lenengo: eskerrak biotzez gure Udalari gaixoak jo-ta ainbat danporan etxe barruan
dagon Augustiñ-egaz ahantzi ez dalako, eta bigarrenez, zorionak gure erriko euskalzale zaar eta gazteoi zeo-
zer idazteko aukera emoten deuskulako. Baiña, zertaz idatzi?
Bat
E
gia esan, gure erria txikia da bertatik etekin asko
atarateko, eta bizitza be sarritan laburra bear diran
aiña gauza pillotzeko.
Ala ta guztiz be, erriek beti eukiten dabe euren edes-
tia.
Gauza batzuk geuk ikusitakoak eta geure denporetan
gertatutakoak, batez be Aitita-Amumen esanak, argirik ez
egoan garaian afalostean krusallu edo kandela argitan mai-
inguruan etxeko guztiak batzen ziran denporako gauzak:
guztiz atsegingarriak jakuzan eta beti prest egoten giñan
antxiñako gertaerak entzuteko.
Gaur ziaro galduta dago lengo usadioa eta geienean,
mai-inguruan batu be ez gara egiten etxeko guztiok batera,
ez bazkaltzeko eta ez afaltzeko. Aurrerakuntzari esker ala?
Ariñegi gabiltzala deritxot. Ez dogu ezertarako den-
porarik eta gutxio zaarrek esaten dabezan lelokeriak entzu-
teko. Etxe askotan bakoitzak bere bizia egiten dau eta gura-
soak eta umeak (batez be eskoletik urtendakoan), ez dabe
egunero etxean be elkar ikusten (Arrantzaliak laga euren
gaubeko lanagaitik).
Gaiñontzekook ez dogu ordurik ez etxeratzeko eta ez
kanporatzeko, eta gure zaarren esaerak askorentzako ez
dabe ezertarako balio: orretxegaitik apurka-apurka galtzen
edo ilten doaz gure asabak eta eurekin eroaten dabez gure
erriko ta etxeetako kondairak eta esaera jatorrak sekula
itzultzerik ez dagon tokira.
Ala be, ba-dagoz gauza batzuk oraindik bizirik
dirauenak eta gaurko nire lana onetxeik aztertzea eta argita-
ratzea izango da.
Ba-dakit ez direla guztientzat atsegingarri izango,
baiña gure erriaren eta bertako gauzei ain dagoz lotuta,
ausartu egin naiz.
Bi
Gordeta eta batzuentzat ain gogoko ez diran gauza
oneik argitaratzea. Zer dira gauza orreik?, esango dau batek
baiño geiagok!
42 O n d a r r o a 2 0 0 2
Jose Maria Azpiri
GAITZ-IZENAK
Ondarru gaitz-izenetan aberatsa izan da eta oraindik
be horrela jarraitzen dau, batez be adiñekoen artean.
Gaurko gazteek abixena erabilten dabe izenaren atzetik,
baiña adiñekoek gaur be gaitz-izenagaz ondoen konpondu-
ten dira; oraindik eriotzaren bat edo oiartzundun barriren
bat zabaltzen danean, geienetan bere gaitz-izena edo fami-
likoa erabiltzen da.
Gure Txomin Agirrek bere kresala liburuan argi ta
garbi agertzen deusku nolakoa zan bere denporako
Arranondo. Argi eta zeaztasun guztiagaz azalduten deusku
erriko karterua Dn. MANUEL IRAZABAL izenagaz eto-
rren eskutitza iñork ezin izan ebala argirik emon nor izan
zeitekean, eta erriko Bikario jaunari eskerrak, atara ebela
norentzako zan karteruak ekarrena. Norentzako zan? Errian
Txanogorri lez ezagutzen eben aguretxo batentzako.
Orrelako asko dagoz oraindik gure errian eta eztago
zertan galdu, ba-da izen onetxeik erakusten emoten deus-
kuelako erri baten bizitasuna eta izkuntzaren aberastasuna.
Oraindik askok daukaguz gogoan erriko gizon xele-
bre eta ezagun-ezagunak ziranak, baiña, nork daki Txordo
kalegarbitzaillea, Felipe Kaltzakorta zala? Nork Tximisti,
Lorentzo Azpillaga zala? Nork Fausto Basterretxea, Xoteri
zala? Nork Bonifacio Anakabe Nakarra zala. Oraindik
orrelako gauzak askogaz gertaten dira eta ez bakarrik zaa-
rrekin baita gazteekin be.
Orretxegaitik gaitz-izen geienak orain 20 urtetik
eginda eduki arren (azkeneko batzuk izan ezik), beti eduki
dot kontu andia iñori kalterik ez egiteko edo miñik ez emo-
teko, baiña alperrik da, zergaitik? erriak gaitz-izenak era-
bilten bardin-bardin jarraitzen daualako.
Gaitz-izenak sortu ziran moduan erabili bear dira:
notin bakarrean; singularrean, bestela asko galduten dau.
Hiru
NEKU: Askok erabilten dau gaitz-izenaren atzetik
edo amaieran baiña au ez da gaitz-izena. Au gaitz-izendu-
naren familiakoa da. Begira bestela: Txordo-txordo-neku,
Toba-toba-neku, Sagasta-sagasta-neku, Matxoko-matxoko-
neku, Papardo-papardo-neku eta horrela, baiña gauzak ez
Ondarroa, 1954 inguruan. Itsas Aurre kalean. Ezkerretik eskumara tente: Juan Jose Badiola “Burdiñi” Iñaki Badiola lobatxoagaz, Josu Solabarrieta
“Sagradaku”, Imanol Akarregi, Iñaki Ibarloza “Bizkaia” (petril ganean), Jon Irureta, Jose Mari Badiola (petril ganean) eta Xabier Etxaniz zumaiarra.
Aurrean makurtuta, Fernando Burgoa eta Sabin Egurrola “Txaille”. Atzekaldean, Artamuzturra, Plaiko molla eta agalekuak, eta Plaitxikixe.
dira horrela erabili bear. Gaitz-izenak onela dira edo izan
bear dabe edo leukie.
TXORDO, TOBA, SAGASTA, MATXOKO,
TXIMISTI, PAPARDO, onetxeik dira gaitz-izenak eta
atzetik “NEKU” dakarrenak ez. NEKUK nungoak diran
esaten dau bakarrik, au da, gaitz-izendun familikoak eta ez
beste gauzarik, bestela, gaitz-izen guztiak bikoiztu egingo
gendukez eta orrek galdu egiten dau gaitz-izenaren grazia
eta bizitasuna.
Ba-dago beste oitura bat gaitz-izen moduan erabil-
tzen doguna baiña ez dana zuzena: zer dan?
Baserrietatik kaleratuta dagozanei euren sortetxe edo
jaiotetxearen izena gaitz-izen balitz lez deitzen deutsaguna.
Esate baterako: IKATXA, ARTETA, SESERMENDI,
URKIXA, ANTZONE, BIZKO eta abar.
Oneik ez dira gaitz-izenak; oneik euren Jaiotetxearen
izenak dira. Euren jatorria adierazten daben izen ederrak.
Ba-dago beste oitura bat be asko erabilten dana baiña
gaitz-izen moduan zer ikusirik ez daukana. Zer dan?
Jaioterrien izena. Asko dagoz gure errian auzo errietatik
etorritakoak eta euren errien izenak gaitz-izentzat erabilten
doguzanak, onela: MUTRIKU, LEKITXO, MARKIÑA,
BERRITXU, BARIÑA, AMOROTO eta beste ainbat.
Oneik be ez dira gaitz-izenak: oneik be lenago esan dogun
lez euren jaioterrien izenak dira eta besterik ez.
ZELAKO GAITZ-IZENAK
Zelakoak diran? Danetarikoak: itxasoari lotuta dago-
zanak, txoriei lotutakoak, arrañei, gorputz ederdunei, txi-
kiei, andiei, politikoei eta abar.
Askotan, jarritako gaitz-izendun pertsonaia ezagu-
tzen dabenentzako egoki-egokiak dira. Azgazki ederrago-
rik ezin leiteke atara.
IMANOL AKARREGI ARTETXEK EMONDAKOA
Lau
Ba-dira pertsonaiak bi gaitz-izen daukezenak. Iru
daukazan bat be ezagutzen dot eta irurak erabiltzen ditu
erriak. Irutatik bat esan eta bardin da ezauperea emoteko.
Nola leiteken? Ba, ume denporan asmautakoa, gaztaroan
asmautakoa eta zartzaroan edo jatorriz familitik datorrena
bestea: erriko bertso batek onela dio.
ARRIGORRIKO SOLASAK
ASKORENTZAKO JOLASAK
GARAIN GARAIKO GAUZAK
Auxe da gaitz-izenekin be gertaten dana: garaian
garaiko gauzak.
Eta orrelaxe jarraituko dau oraindik urte askotan, eta
jarraitu dagiala gaiñera, gauza ori Ondarru’n euskera bizi-
rik dagoala ezaugarri izango dalako.
Gauza au neurri andi batean orrelaxe da. Euskera
galduten ba-da gaitz-izenak be galdu egingo dira eta beste
era batekoak sortu: au-da, erderazkoak.
Gaitz-izen batzuk izenakin taket-arte edo parentesia-
kin idatzita dagoz eta ba-dauke euren esan naia. Bat: gaitz-
izen bardiñeko bat baiño gehiago dagozalako zaarrari edo
ezagunenari ipiñi deutsat eta beste batzuk pertsonai bere-
ziak eta Santu eta Sante-n gaitz-izenagaz ezagutzen dirala-
ko.
Ez neuke nai iñori miñik egiterik. Batzuk ez dabe
euren gaitz-izena ontzat artzen, baiña ori alperrik izaten da.
Errian sustraituta dagoz eundaka urteetan eta orrelaxe
jarraituko dau erri onetan euskerak bizirik diraun bitartean.
Gure izkuntzaren onerako ba-da, ala bedi.
Bertako Txoria
Azpiri tar Jose Mari
O n d a r r o a 2 0 0 2 43
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Bost
ONDARROAKO GAITZ-IZENAK ( 760 Dez-ixen) Honbre (Jose)
Huebon
(Flora)
Kaio
Kauto
Kaxarra
Kurpitxe
Kurruku
Maketo
Malangu
Miaja
Mitxel

A G
Kaiku Kaxk Mala letxe Mieltuer

I L
Anix Azeri Bolu Enani
Kaiser Kele Mal fraile Mikí
Ankamotz Azillona Boltsillo Epan
Abaro Gabarreru Kaixarra Kitxarra Mallabia Millan(Patxi)
Antxeta Bonbi Epela

B
Iarra Labako
Abioi Gabaxe Kakatxa Kikillu Malluki Miner
Anton buru Bonita Eperra Ibarri Laero
Abona Gaizto Kakajantzaille Kinado Mamarru Mixkiña
Antzarra Boteru Eriño Itsoko La-hostia
Abueli Baia Galatea Kakamerke Kintox Mamaxela Mixkiñu
Anpolai Botetxia Errebiro Itxurran Laidon
Abuelo Baeteru Gandoz Kakantzero Kiñu Manajerra Mointin
Añatza Brankalta Errebota Igualdadi (Pako) Lali
Atxaspi Balduino Danduela giltza Kakapotxo Kio Manda Motxalli
Apallu Brollon Errezelo Ikan Lapaiti
Atxillo Balkoi andiku Gangarra Kakapu Kipulas Mandurra Motxa(Lorenzo)
Apan Brontxe Espan Ikatza Lastur
Adur Baltza Garbantzero Kakati Kirikixu Mantxon Motxinga
Apotxo Burdiñi Eskamas Ikomelau Lasuneru
Agin zorrotz Baltzola Garli Kakatza Kirkille Mantxú Moko
Ardi Buru zuri Eskribau Ila La-tarde
Agin zuri Baltza morena Garai Kakazuri Kirru Mantzebo Mokoplaust
Arbolax Buztarri Estrapu Inbierno Latxanbre
Agorrixe Ballar Garratxa Kakote Koastei Mantziñe Molotob
Arimeie Etayo

D
Indiano Lauto
Ainkandi Barki Gastau Kaku Koiko Mamú Mongo
Arkonada Euli Indio Lekona(Pedro)
Aingiri Barkillero Gatzatu Kalapitxixe Koipe Marazmi Montxoko
Armintxa Exkerra Inkiñas Lekunberri
(Doroteo) (Kelemente)
Aion Danbala Gatzeru Kaltxaz Koiote Margallo
Arotz txikixe Expresa Ipurdi Lenteji
Barrabas Monu
Akaki Dando Gatzerre Kaltzandi Koji Mardiñe
Artzaluz Ezpanandi Islaotxu Lerroux
Bateko Moro
Akello Demanuena Gaxapu Kamaleon Koju Marmar
Arrara Ezpartxa Itillas Lin
Baxerri Morga
Akerra Diabru Gaxú Kamiña Kokobaltz Marmita
Arri alperra Ezpetera Ito Linber
Begi zuri Morokill
Akilla Dibi Gaztañe Kanikas Kokot-oker Markesa
Arrigorri Euzkadi Ixki Lindrú
Beirakunaz Mortero
Akitx Dientes Gaztañerre Kano Kokot-luzi Markexa
Arrixa Euzko Ixkiri Lionpepe
Belarri Morroxku
Akulu Diopill Gaztela matsa Kanpanero Kokona Martiña-martiñe
Arro Euzkalerria Ixku Litros
Belarri-motz (Erroke) Motela
Alargune Diru Gaztelar Kolaxu Martirio
Astillero

F
(Karmen) Bele Kanpax Lobo Motoxo

J
Dito Getxo Koltxilli Maskulu
Asto baltza Loetxanton
Aldakotxo Belga Kantaleko Motozo
Dixa Gerraku Kolorin Maspe
Asto zurixe Loritu
Aldea Berde Kapitxan txikixe Motza (Eugenio)
Domingotxu Faiston Gili-gili Jaiki Komiki Matutino
Atano Loroño
Alemana Berdela Kaporala Motrollu
Dongre Fati Gilli Jain Komora gaiñeku Marrakano
Atia Loru
Altzaprakaz Berrill Kariño Moxo
Draku Firpo Gixona Jiganti Konboi Marruko
Atila Lulu
Amabarri Besame Karpanta Moxolu
Fit Goreti Konpitxero Matxa

E
Atiña Jijiji
Amalau Bibillo Karteru Lustre Monyo
Florde Gorra Jirona Korreaji Matxin
Atune Luxafraixke
Ama txikixe Binda Karratxiel Mozolo
Foteru Gorri Juana mala Koskor Matxinplaka
Auandi Ebra
Amerikanu Birgos Karroñas

N
Fralli Gonandi Judixu Koxu Matxoko

M
Axal Etxeko
Amillo Birritx Karruakez
Frantxi Goxo-goxo Kuadrau Meana

K
Axi Ederra (Martiñ)
Amo-okerra Bixkai Kastilla(Iñazio)
Frafra Guripa Kuarteroi Meexillo
Axkire Nabo
Amoto Bizi Egoi Kastora Madre familia
Franko Kuba Meilla (Jose Mari)

H
Axune Elke
Anarkisti Bizkaia Kaballu Katoliku(Jose) Mafu
Frantzesa Kubala Menbrillos Nakarra
Azaburu Emeretziko
Andi (Felipe) Bizkaitarra Kabeza Katú Mahoma
Frutu Kutxi Mendebal Narbau
Azal Emo Herrero
Andixe Bolero Kabido Katukumi Makatza
Fuji Kutxillo Mermi Napar txikixe
Azpiltza Ena Hijo (Tarzan)
Angalleru Boltxet Katxarrero Katuzarra Makau
Fumantxu Kukutxi Mermixo Napoleon

44 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 45
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Negrita Patxí Pipia Rapatxin Tatañia Tundi

Neskatxiki Patxitxarro Pipitxi Reketi Tentxe Turrut
Nikolau Paiza (Juana) Pipitxu Rioja Territxar Tzatza
Nobe Paketeri Piripiri Riki Teteo
Paleton Piru Riko Tipin
TX
O
Panaderito Pistoli Rixket Tirabiraz
(Milanton) Txabet
Pitilina Rotxill Tirilio
Pantxo Txaket
Obillo Pitogorri Roskopet Tirrin
Pandeitxo Txakur andi
Otxa Pitotxiki Rufo Titi
Panpero Txala
Otxana Pitua Rusia Tititxa
Panteri Txami
Otxoa (Martiñ) Pixeru Titili
Pañelos Txan

S
Ogiko Pixpiriti Titimaletas
Papardo Txanboliñ
Okabixo Plantiñaz Toba
Papi Txantxako
Okela-usaiñe Plantxero Sagasta Tokaio
Paputs Txantxala
Okertz Plaketxa Sagú (Illari) Toledo (Bixenta)
Pasajeru Txangille
Okerra Plata Saladillas Tollero
Pasai Txanpon
Okin zarra Potxeri Salmeon Topo
Pastela Txanterrika Ondarroa, 1942-43 inguruan. Kontzejuko eskoletan. Goian tente, ezkerretik eskumara: Angel Burgoa Tramazabalaga, Jose Martin Akarregi Artetxe,
Okotx Poeti Sandia Toria Pedro Mari Arrizabalaga “Lesmeseneku”, Iñazio Etxaburu, Jose Angel Urrosolo eta Imanol Aramaio “Tolderu”. Erdian, eserita: Jose Zubikarai, Isidoro
Paxio Txapasta
Politxina Toroto Elu, Enriquito (maixuaren semea), Don Enrique maixua, Pedro Beitia, Agustin Alkorta eta Salbador Bedialauneta “Josiku”. Behanganean jarrita: Joseba
Ollo Santa-klara
Pazientzixe Txapel Etxaburu “Ttipia”, Jesus Larrinaga, Jose Luis Otxoantezana, Luis Mari Urkiaga “Garbantzeroneku”, Josu Etxaburu “Txiki”, Jose Mari Azpiri eta Juan
Olebist Polka Santakutz Totola Iparragirre.
Pazkaz Txapelandi
Popakexu Totolo IMANOL AKARREGI ARTETXEK EMONDAKO ARGAZKIA
Olerri Santi (Susana)
Pelatxin Txapero

Y
Olezko-etxe Popa-oker Santu (Simeon) Totú
Pelele Txapiñ Txikorro Txispas Txutxu Xantxilli Zamar
Olezko-popi Porro (Anton) Sardoi Toxu
Peleliñ Txario Txilenu Txist Txulo Xapatero Zamoras
Ollarra Porros Sarjento malo Tozino
Yaria (Rikardo)
Peloti Txartela Txili Txiti Txurrero Xare
Ona Porrú Saraxola Trakulu
Yimi Zapala
Pelua Txarraka Txilibristo Txixu Txurru Xarkei
Ondokiñ Posti Sasixa Tratari
Yo cuidare Zapatandi
Penta Txarri txiki Txilin baltz Txoixe Txus Xarra
Ontza Poto Siete-kilos Tratra
(Jose) (Leonardo) Zapatera

Z
Pernales Txilixu Txoixo

U
Opill Potro Sandokan Trintxerpe
Txatu Xarrastero Zazpi planta
Pitxi Txillarreta Txoixu
Oroi Poxpota Serbus Tripa-zuri
Txatxita Xaxi Zaz (Nazario)
Pitxitxi Txillo Txoko (Juanito) Zabala
Orixo poto Pozo (Dolores) Sopas (Iñazio) Triste (Antonio)
Txebito Uapango Xaxio Zentellas
Pitxilikoti Tximinu Txokolate Zaburdiñu
Ortzeriako Preki Soterotxu Trokolu
Txermola Ueri Xeme Zentollo
Pitxirri Tximisti Txokú Zai
Ortulau Punteros Sustarra Trontxo
Txesbol Ulegorra Xiboi Zepeliñe
Pitxú Txingau Txolakaz Zaindu
Ospitxale Puroillari Trongu
Txibisti Ume-zantarra Xostro Zinko

T
Pin (Iñazio) Txinu Txomiño Zakatz
Otero Puros Tronpi
Txitxarro Unidá Xoxobenta Zintzo (Jose)
Pintxe Txipristiñ Txomorro Zakillu
Otolo Puspulu Troski
Txitxilerrota Urdai Xoxu Zirillo
Pintxi (Jenaro) Taita Txiringi Txonbo Záku
Trotixe

R
Otzakill Txitxiñe Urrutxe Xurdo Zolomo
Pintxon-arra Takota (Iñaki) Txirla-emi Txondorra Zalau
Tubal (Anita)
Txikago Uso-arra Xurrau Zoragarri

P
Pinpon Tanbo Txirloi Txope Zaldu (Jose)
Tuerkaz
Txiki (Ainbat Zubixalde

X
Pinteri Rada Tarteri Txirtu Txopi
Tuertu dagoz) Zaldupe
Zurdazko-axi
Paandi Piper Raku Tartzan Txirriki Txordo
Tutulaz Txikito
Patxa Piperra Ranpla Tatala Txirriñe Txori erreka
Tuespoto Txikixe Xakre
BERTAKO TXORIA
Azpiri tar Joxe Mari

46 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 47
 MARI ARRILLAGA GARATE,
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA

ARANE I.
17 URTEGAZ PILOTARI
Joseba Markuerkiaga Lasarte

Mari Arrillagarengana elkarrizketa hau egitera joan nintzenean, hiru belaunaldi suertatu ziren etxean. Han
zeuden Mari eta Joseba (pilotari ohiak), Nerea beraien alaba eta Nerea eta Usue hilobak.
Esan behar da, oso lagungarria izan zela guztiak etxean egotea, denen artean anekdota eta xehetasun asko
baitzekiten, errez esan arren Mari orain dela 67 urte hasi zen pilotari bezala, frontoietan bueltaka eta ez da

N
erreza bat batean orain 50 urteko galderen erantzunekin gogoratzea. Burua lanean jarri behar…. Dena dela
Marik errez egiten du lan hori. Eta besterik gabe ezagutu dezagun gure pilotari ohia.

on eta noiz jaio zinen Mari? Elgoibarren 1918ko M.A:14 urterarte eskolara joan nintzen San Pedron bertan,
martxoaren 27an, Arane Baserrian. gero partikularrera elgoibarrera…. Beno, gustora bizi
ginen.
Zenbat anai arrebako familia zineten? Erderaz nola moldatzen zinen?
Mari Arrillaga: 4 neska eta 2 mutil M.A:Guk biak ikasi genituen, euskera eta erdera, nahiz eta
baserrian guk beti euskeraz egin.
Aitak eta amak ze ogibide zeukaten?
Noiz hasi zinen kirola egiten eta zer kirol mota?
M.A: Baserriko lanak egiten zituzten, bertan elgoibarren,
San Pedro auzoan, Arane baserrian. M.A: Frontoian ibiltzen ginen eskuz-eta… Pixkat deneta-
rik… baina raketistak falta zirela entzun genuen eta segi-
Nola gogoratzen duzu ume garaia, eskola garaia, haur-
tuan hasi ginen ikasten.
tzaroa…? Gogorra, zoriontsua..?

Bartzelona, 1936. Mari Arrillaga Garate, Arane I., 18 urterekin.

Arane I.
(1918)

Mari Arrillaga bere senarra Joseba Gazagaetxebarria Markuerkiagarekin. MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA

48 O n d a r r o a 2 0 0 2
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A
Emakume raketistak. Arane I., eskumatik hasita, lehenengokoa da.
Nondik agertu zen zuregan zaletasun hori, etxean beste
pilotari batek edo bultzatuta agian?
M.A: Ez. Nere kabuz… gustora ibiltzen nintzen da…
Zer herritan edo tokitan entrenatzen zineten?
M.A: Elgoibarren bertan.
Zuen kabuz edo zuen entrenadorea zeneukaten?
M.A: Ez. Entrenatzaile propioa geneukan eta ordaindu egiten
genuen “kamineruko” frontoian, hor txarridunatik gora joan-
da, entrenatzeagatik. Gizona etortzen zan, entrenatzailea,
Eibartik, batzutan bi ere bai eta ordaindu egiten genion, nahi-
ko gainera…ez naiz gogoratzen ondo zenbat.
Eta zenbat emakume ibiltzen zineten entrenatzen?
M.A: Emakume mordoa, asko, agian 80 lagun edo gehiago.
Jendeak ikasi eta frontoietara. Frontoiak asko ziren garai har-
tan eta ondo. Baina gerra etorri eta general Moscardok itxi
egin zituen frontoiak, kirola emakumeentzat txarra zela esa-
nez. (gero berriro ireki zituzten)
Zenbat denbora egon zinen entrenatzen?
M.A: Sei hilabete eta segituan profesionaletara jo nuen.
Aurrelaria nintzen Arane I. izenpean.
Eta nora joan zinen?
M.A: Bartzelonara, gerra hasita zegoen ordurako.
Bartzelonako frontoian zenbat pilotari egon zineten bate-
ra jokatzen?
M.A: Asko, 80 lagun bai behintzat.
Binaka edo banaka jokatzen zen? Eta zenbat tantutara?
M.A: Normalean binaka, baina mano-mano ere jokatzen zen.
30 tantutara jokatzen zen.
50 O n d a r r o a 2 0 0 2
H E R R I T A R R A K
MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA
Profesionala izan eta hasi zara jokatzen. Gogoratzen al
duzu lehen partidua?
M.A: Ez naiz gogoratzen baina bai binaka jokatu genuela
plaza librean, hau da, frontis hutsa eta erreboteko horma
bakarrik ezker horma eta eskuin horma gabekoa.. Hemen
behetik ibiltzen zen pilota. Asko gurutzatu behar genuen ze
Jokalari profesionalaren karneta, 1943an egindakoa.
goitik botaz gero beti kanpora…
Zenbat urtekin egin zinen profesionala?
M.A: 17urtekin
17 urtekin pilotan jokatzera Bartzelonara zindoazela
esan zenuenean nola hartu zuten etxean… Onartu al
zuten?
M.A: Gerra bat ere bazegoen erdian… eta ez naiz ondo gogo-
ratzen, baina ez zidaten ezetzik emango, bestela aurretik
esango zidaten “ez ibili ikasten”… Oztoporik ez dut uste….
Frontoiko pilota modalitate guztietatik zer zegoen
“modan” garai hartan?
M.A: Kanpoan gehien ikasten zena zesta zen, gero raketa eta
gero pala…, hori kanpoan…, hemen nagusia eskuz ibiltzea
zen. Bazeuden gizonak ere raketistak, oraindik Ondarroan
badago bat behintzat. Ziur asko honek kontu asko kontatuko
luke, asko jakingo du.
Zergatik joan zinen Bartzelonara eta ez Bilbora edo
Donostiara? Ez zeuden aukera berdinak Euskal Herrian?
M.A: Donostian ere jokatzen zen… baina banekien
Elgoibarko jendea Bartzelonan zegoela…. Gainera hemen ez
zegoen horrelako demandarik. Urte baten Donostian raketan
jokatu zen baina uste dut udan izan zela bakarrik.
Bartzelonan, Madriden, Castellonen Tenerifen eta abarren
tira gehiago zeukan raketak.
O N D A R R O A ,
Garai hartan emakumeen eskubideak ez ziren gaurkoak.
Nola hartzen zuen gizarteak emakumeen abentura hori.
Begi onez hartzen al zuen?
M.A: Bueno ba….. hemen ez dakit, baina, Bartzelonan
behintzat oso ondo. Frontoia beti beteta egoten zen, horrek
zerbait esan nahiko du ez?
Eta publikoa nola portatzen zen zuekin Bartzelonan?
M.A: Ondo, ondo…, nahikoa ondo. Dirua galtzen zutenek
zarata edo oihu batzuk egiten zituzten “Vete a fregar los pla-
tos” edo horrelakoren bat ere entzuten zen, baina normalean
oso ondo.
Eta Euskal Herriko publikoa?
M.A: Guk publikoarekin tratu gutxi izaten genuen, baina nik
uste dut oso ondo.
80 pilotari Bartzelonan egon zinetenean nongoak ziren
gehienak?
M.A: Toki guztietakoak ziren, Salamanca, Sevilla,
Bartzelona etabar, baina euskaldunak asko ginen. Erdaldunak
ere ikasi zuten jokatzen eta ondo gainera, maila onekoak
zeunden. Madriden egon zan mulata bat txistua ateratzen
ziona pilotari, atzelaria zen, eta nola bideratu pilota harek!…
eta nolako indarra zeukan… gazterik hil zen bera…
H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
Eskuz edo zestaz jokatzen zuen emakumerik ezagutu
zenuen sekula?
M.A: Ez…eskuz eta zestaz ez.. raketan bakarrik.
Raketatik bizitzea posiblea al zen? Dirurik ateratzen al
zen?
M.A: Bueno… batzuk gehiago ateratzen zuten… baina bai,
bai… gu ondo bizi ginen. Politxo moldatzen ginen gure
garaiko ofizinista baten soldata bikoizten genuen behintzat.
Hori bai 30 edo 35 urterarte .. gero ezer ez…
Partiduetan dirutik jokatzen al zen?
M.A: Bai, kiniela jokatzen genuen eta garai hartarako nahi-
koa diru jokatzen zen.
Zenbat urterekin utzi zenuen raketa?
M.A: Zenbatekin Nerea?
Nereak: Nik ez dakit amama.
Usuek: Hemen dago azken kontratua 1953-1954…
M.A: Beno ba orduan 36 urtekin.
Gogoratzen al zara azken partiduarekin?
M.A: Gogoratzen naiz Valentzian jokatu nuela eta manoma-
no izan zela ere bai. Gainera engainatuta joan nintzan…
(hilobek barre egiten dute)… Egia da! Urrezko raketa bat
emango zidatela esan zidaten… Badakit valentziana baten
kontra jokatu nuena eta uste dut 8 tanton gelditu zala… Gero
penakin egon nintzen negarrez, ze aurkakoa ezin jokatuta
zebilen. Sakearekin min handia egiten nion eta berak ezin
altzatu…. Altzatzen zuenean bi paretak jotzen nizkion eta
amaitu.
Hilobak:... Bueno eta urrezko raketa zer?... (Barre algarak
berriro) Agian zure ordezkaria geratuko zen raketarekin…
M.A: Ikusten duzue nire hatzamarreko hatzoskola? Ba hauxe
baino txikiagoa zen eman zidaten raketa. Hirusta txiki bate-
kin. Beraiek hartuko zuten edo… Gainera partiduko zergak
kentzen ziguten. Guri kentzen ziguten baina orain ez digu
ematen ezer.
Zenbat frontoi zeuden emakume jokalariekin?
M.A: Mordo bat, Bartzelonan bertan bost, Madrilen bi ,
Castellon, Las Palmas, Logroño, Valentzia, Sevilla….mordo-
txo bat…. gero bazeuden Cuba, Mexico…etab.
Normalean zenbat urterarte jokatzen zen garai hartan?
M.A: Batzuk ezkontzean utzi egiten zuten… bain beste
batzuk 35-40 urterarte jokatzen zuten.
Gero ezkondu egin zinen. Ze urtetan?
M.A: 1948. urtean.
Norekin eta nongoa zen zure gizona?
O n d a r r o a 2 0 0 2 51
 O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

tegatik izango da hori. Bihotz taupadak ere 56an edukitzen

Mari Arrillaga Garate, Arane I.
M.A: Joseba Gatzagaetxebarria Markuerkiagarekin.
Ondarrutarra. Zestalaria bera ere, oraindik jokatzen zuen...
Bartzelonan ezagutu nuen, bera beste frontoi baten jokatzen
zegoela. Ezkondu ondoren, bera Bruselasera eta Napolesera
joan zen jokatzera eta ni Bartzelonatik Castellonera, gero
Logroñora, Canariasera eta azkenean Valentzian amaitu nuen.
Gero, nik pilota utzi ondoren, Josebak jarraitu zuen beste urte
batzuetan.
Zenbat seme alaba izan zenituzten?
M.A: Bat. Bere izena Nerea da.
Gaztaroan kirola egiteak 20 urte geroagao zerbaitetan
lagundu al zizun; adibidez gorputz bizkorragoa edo azka-
rragoa edukitzeko? Edota emakume guztiak bezela senti-
tzen al zinen?
M.A: Uste dut kirolak asko laguntzen duela.
Baina zuri lagundu al zizun?
M.A: Gaixotasunik behintzat sekulan ez dut eduki eta zerbai-
dut eta esaten didate kirolari batenak ditudala. 50 urte nitue-
nean beste nere adineko emakumeak baino askoz ere bizko-
rrago sentitzen nintzen….
Hilobak: Ea guri ere hortik zeozer gelditzen zaigun…
Gaztaroan kirolari bizitza eraman eta gero egin zenuen
bizitzarekin konforme zaude edo atzera begiratuz, beste
zerbait egin behar zenuela uste al duzu?
M.A: Egindako gauzekin poz pozik nago, oso harro. Eskolan
ikasterik ere ez nuen nahi eta….
Raketista esatea pilotaria esatea da zuretzat?
M.A: Izango ez da ba! Jesus Maria! Raketakin izan, zestare-
kin bota edo palarekin jo, denak dira pilotariak. Ez dago
zalantzarik.
Zure kirolari garaian, jokatzeko raketa baina ikusteko
zer gustatzen zitzaizun?
M.A: Normalean gizonen frontoira joaten ginen. Operak eta
zarzuelak ikustera ere joaten ginen. La tabernera del puerto
ez dakit zenbat aldiz ikusi genuen, sarrerak musutruk geni-
tuen eta… (Hiloben barreak). Txakur lasterketak, galgoak
ikustera ere joaten ginen noizean behin.
Eta gaur egunean ze kirol ikusten duzu telebistan?
M.A: Telebistan esku pilota ikusten dut asko: Agirre, Zeharra
eta konpañia ditut gustoko. Zezenak ez ditut gogoko, bat ere
ez! (Hilobek barre egiten dute).
Zer hobby daukazu gaur egun? Irakurri, pasiatu, solasal- Mexiko, 1952ko abenduaren 20an. Euskal Raketistak Gary Cooperregaz. MARI ARRILLAGA GARATEK EMONDAKOA
diak…? Aktorearen eskumatara dagoen emakumea, Arane II. da, Mari Arrillagaren ahizpa.
M.A: Egunkaria irakurtearekin ere nahikoa izaten dut.
Usue: Pasatzen dena da talde gutxi daudela. Gu futbiton ibil- tasunik edukiko luketela?
Dopping-a medio dela, gaur egun kirol munduan urak
tzen gara, baina gure kabuz ibili behar. Gizonak gutxienez
nahastuta dabiltza. Zer uste duzu kirolean droga erabil- M.A: Bai bai, jokatuko lukete. Guk ikasi genuen eta honek ere
Aurrera daukate entrenatzeko, baina gu bakarrik gaude.
tzeari buruz? ikasi eta jokatuko lukete.
Emakume taldeak falta dira. Ea orain poliki poliki jendea ani-
M.A: Nik horrek danak kendu egingo nituzke. Utzi ez joka- matzen hasten den… Garai hartako pilotariek, zeuen artean, harremanik ba al
tzen. Hori norbere burua hondatzea da eta besteei gaizki era- daukazue gaur egun? Elkar ikusten duzue?
Zergatik uste duzu raketaren gainbehera etorri zela?
kustea. Bakoitzak ahal duena egin behar du eta galtzea suer- M.A: Jesus, Maria eta Jose! Bai, bai, urte guztietan egiten
Zergaitik beste belaunaldi batek ez zuen erreleboa hartu?
tatzen denean galdu. genuen bazkari bat, 60tik 80 lagunera biltzen ginen bertan.
Erreleboa bazegoen… Bazeuden jokalari berriak baina enpre-
Eta kirolari batzuen portaera eta keinu zakarrak?… Lehenik Arraten hasi ginen eta gero Salegin, Itziarren. Orain
sak esan zigun kontratu berririk ez zuela egingo, eta frontoiak
Mikel Goñi adibidez... dela urte mordo bat hasi ginan.
itxitzen hasi ziren. Ez zuten onartu kontratu gehiagorik, Kuba
M.A: Ez zait gustatzen horren portaera. Oso gogor astintzen eta Mexikoarako izan ezik. (Marik argazki bat erakutsi dit) Nerea hilobak: Baina orain badira pare bat urte ez duzuela
du pilota baina bere portaera ez dut atsegin. Pareta ostikoka Hau nere ahizpa da, Arane II., bera ere raketista. Gary Cooper egin…
eta pilota harrika botatzea, horrek, soberan daude. aktore ospetsuarekin batera dago argazkian, Mexikon aterata.
M.A: Bai badakizu zer pasatzen den…, bata hil…, bestea
Eta zein iritzi daukazu Euskal Selekzioari buruz? Nolakoak ziren raketak eta pilotak? hil… Azkenean gure artean penak kontatzen ziren bakarrik eta
ba….
M.A: Uste dut komeni zaigula.Beste herri batzuk ere badau- M.A: Begira hemen daukagu bat. (Pixua, benetakoa; eskumu-
kate eta guk zergaitik ez? tur indartsua eskatzen duen tresna.) Pilota 60 gramo gutxi Bueno, hau izan da Mari Arrillaga, Arane I. Bere garaian
gorabeherakoa zen, oso gogorra, gaur egun eskuz ibiltzen den kirolari profesionala, orain kirolzalea. Hau idazten duena-
Zure ustez Ondarroako herriak ze jarrera dauka kirola-
hoietakoa, baina pisu gutxiagorekin. Esango dizut, hiru lagun ren asmo bakarra Mari nor izan zen eta nor den ezagutzen
rekiko? Nahikoa egiten da, gehiago, hobeto, edo ez da
pilotak jota hil zirela. (Horrek, pilotak hartzen zuen abiadura- laguntzea izan da. Eskerrik asko, Arane I.ri
kirolik egiten?
ren ideia bat emango dizue.)
M.A: Ziur esateko ez dakit ondo. Baina uste dut nahikoa jen- Joseba
Uste duzu gaur egungo emakumeek kirol hau egiteko gai-
dek egiten duela; hor ibiltzen dira honek biok ere… Markuerkiaga Lasarte

52 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 53
 ONDARROA,
ARRANTZA HERRIA
Ondarroa, XX. mende hasiera. PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

ONDARROAKO ARRANONTZIAK
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA

(1743-1900)
Patxi Etxaburu Ajarrista

ONTZILARIAK

ONTZILARIAK
ASTILLERUA

ASTILLERUA
ARRANTZA
ZABALERA

ARRANTZA
ZABALERA
PUNTALA

PUNTALA
LUZERA

BALIOA

LUZERA
FOLIOA

BALIOA
URTEA

FOLIOA

URTEA
TONA

TONA
GAIA

GAIA
H.P.
IZENA JABEGOA

H.P.
IZENA JABEGOA
- ANDRES ZAZTURRI BI-1--- - - - - 11 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA BARTOLOMEO JUARIZTI BI-1--- - - - - 11 - TREÑEAN 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
- ATANASIO ANSOTEGI BI-1--- - - - - 11 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA FCO. DE SALES ABAROA BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
- BAPTISTA ZAZTURRI BI-1--- - - - - 12 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JUAN BAPTISTA JUARIZTI BI-1--- - - - - 12 - TREÑEAN 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
- FRANCISCO EGIGUREN BI-1--- - - - - 10 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD JOSE GOITIA BI-1--- - - - - 13 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
- JUAN BTA. ETXEBARRIA BI-1--- - - - - 12 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN JUAN BAPTISTA IBAZETA BI-1--- - - - - 11 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
- PEDRO LARRAURI BI-1--- - - - - 13 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL ROSARIO BARTOLOMEO BADIOLA BI-1--- - - - - 13 - TREÑEAN 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
- PEDRO TXOPITEA BI-1--- - - - - 11 - TREÑEAN 1.743-52 ARRAUNEAN - ZURA SAN JOSE Y ANIMAS FCO. ARANTZAMENDI BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
- ANDRES ZAZTURRI BI-1--- - - - - - - - 1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA EL SANTO ANGEL DE GUARDA FCO. XABIER GALDOS BI-1--- - - - - 7 - MAZIRA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA
- BAPTISTA ZAZTURRI BI-1--- - - - - - - - 1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA DOMINGO ZUAZAGA BI-1--- - - - - 13 - KORDA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA
- JUAN BTA. ETXEBARRIA BI-1--- - - - - - - - 1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JUAN BAKERIZA BI-1--- - - - - 8 - MAZIRA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA
- MANUEL ANSOATEGI BI-1--- - - - - - - - 1.751-55 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD JOSE URKIAGA BI-1--- - - - - 9 - MAZIRA 1.800-09 ARRAUNEAN - ZURA
- ANDRES GERALSORO BI-1--- - - - - - - - 1.772-74 ARRAUNEAN - ZURA EL SANTO ANGEL DE GUARDA ANTONIO ONDARZA BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
- FRANCISCO EGIGUREN BI-1--- - - - - - - - 1.772-74 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD AGUSTIN ARANTZAMEN. BI-1--- - - - - 11 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
- DOMINGO ARAMAIO BI-1--- - - - - - - - 1.775-85 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD DOMINGO ZUAZAGA BI-1--- - - - - 13 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
- MARTIN GOITIA BI-1--- - - - - - - - 1.775-85 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD FCO. XABIER GALDOS BI-1--- - - - - 11 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD DOMINGO ZUAZAGA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN JOSE IGNACIO JUARIZTI BI-1--- - - - - 12 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
NTRA. SRA. DE LA SOLEDAD JOSE GOITIA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA NTRA. SRA. DEL CARMEN PEDRO ANGISOLEA BI-1--- - - - - 13 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
NTRA. SRA. DEL CARMEN INAZIO AZPIRI BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JOSE Y ANIMAS AGUSTIN ARANTZAMEN. BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
SAN JOSE Y ANIMAS FCO.ARANTZAMENDI BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JOSE Y ANIMAS PEDRO JOSE GOITIA BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS PEDRO GOITIA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS BARTOMEO AGIRRETXEA BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
- ANTONIO LAUNETA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS FRANCISCO GOITIA BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
- FCO. XABIER ARRASKETA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS GERONIMO BASTERRET. BI-1--- - - - - 13 - TREÑEAN 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
- INAZIO ZALDUNBIDE BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN JUAN BPTA. Y ANIMAS PEDRO GOITIA BI-1--- - - - - 11 - KORDA 1.800-10 ARRAUNEAN - ZURA
- JOSE LAKA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA TAMBORIN - BI-1--- - - - - - - - 1.810-35 ARRAUNEAN - ZURA
- JOSE MAGUREGI BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA ZIKUÑAKO AMA - BI-1--- - - - - - - - 1.810-35 ARRAUNEAN - ZURA
- JUAN BAPTISTA GARAI BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN PEDRO PEDRO F. DULANTO RUIZ BI-1--- - - - - 9-18 - KANPOKOA 1.850-60 ARRAUNEAN - ZURA
- JUAN BAPTISTA SUSTAETA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA SAN ANDRES EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1--- - - - - - - BARRUKOA 1.866-88 ARRAUNEAN - ZURA
- JUAN BAPTISTA URIBE BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA GUENAGA CASIMIRO GUENAGA BI-1-149 5 5 1.26 0.49 2-3 180 BERDELETA 1.879 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA
- MANUEL ARANTZAMENDI BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA PIEDAD TOMAS URROSOLO BI-1-13 11.5 11.5 1.7 0.7 9-14 700 TREÑEAN 1.880 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
- PEDRO ABAROA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA TERESA DE JESUS BRUNO ARAMAIO BI-1-18 3 11.1 1.7 0.7 9-14 690 TREÑEAN 1.880 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
- TOMAS LARRAINAGA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA IGNACIO ALLIRI INAZIO URROSOLO BI-1-127 2.5 6.5 1.3 0.56 5 200 MAZIRA 1.882 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA
- TOMAS URKIAGA BI-1--- - - - - - - - 1.780-92 ARRAUNEAN - ZURA BEGOÑA DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-97 4.5 11.55 1.95 0.8 9-14 700 TREÑEAN 1.885 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
- DOMINGO ZUAZAGA BI-1--- - - - - - - - 1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA CARMEN PEDRO ARRIOLA BI-1-159 3.49 12 1.7 0.8 9-14 780 KANPOKOA 1.889 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
- JUAN ETXEBARRIA BI-1--- - - - - - - - 1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA DONATA JOSE ARIZTI BI-1-169 2.1 5 1.25 0.5 4 200 AINGIRATA 1.889 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
- JUAN IRAMATEGI BI-1--- - - - - - - - 1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA MADRE DOLOROSA SEBASTIAN LERSUNDI BI-1-220 4.5 11.5 1.8 0.7 9-14 750 TREÑEAN 1.889 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
- JUAN URRESTIETA BI-1--- - - - - - - - 1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA TERESA DE JESUS BRUNO ARAMAIO BI-1-241 - - - - - - BARRUKOA 1.889 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
- JUAN BAPTISTA AGIRRE BI-1--- - - - - - - - 1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-253 4.5 11.5 1.9 0.75 9-14 740 TREÑEAN 1.890 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
- PEDRO LAKA BI-1--- - - - - - - - 1.785-95 ARRAUNEAN - ZURA SAN PASCUAL PASCUAL ARAUKO BI-1-254 2 4.7 1.4 0.54 3 150 LANTZOITA 1.890 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
- DOMINGO ZUAZAGA BI-1--- - - - - - - - 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SANTA FLORENTINA PAULINO PAGATE BI-1-71 6.6 13.8 2.7 1.2 9-15 810 KANPOKOA 1.890 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA
- FCO. ARANTZAMENDI BI-1--- - - - - - - BARRUKOA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SAN ANDRES DOMINGO BADIOLA BI-1-179 2 5 1.4 0.44 3 160 AINGIRATA 1.891 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
- JOSE ZUAZAGA BI-1--- - - - - - - KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SAN ANDRES LUIS GOIKOETXEA BI-1-245 3.5 6 1.75 0.71 5 250 MAZIRA 1.891 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
- JOSE ANTONIO URIBE BI-1--- - - - - - - KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SAN VICTOR BITOR AROSTEGI BI-1-208 3.5 7.25 1.8 0.85 7 270 SARITA 1.891 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
- JOSE LORENZO EGIGUREN BI-1--- - - - - - - KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA SANTA BARBARA MANUEL BADIOLA BI-1-183 6.5 13.89 2.87 1.25 9-151.245 KORDA 1.891 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
- JOSE MAGUREGI BI-1--- - - - - - - KORDA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA
- JUAKIN IBARLOZA BI-1--- - - - - - - - 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA
- PEDRO GOITIA BI-1--- - - - - - - BARRUKOA 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA
- PEDRO LEKUE BI-1--- - - - - - - - 1.792-05 ARRAUNEAN - ZURA
EL SANTO ANGEL DE GUARDA FRANCISCO GOITIA BI-1--- - - - - 13 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA
NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA BARTOLOMEO ARAMAIO BI-1--- - - - - 12 - KORDA 1.800-05 ARRAUNEAN - ZURA

56 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 57
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

ONTZILARIAK

ONTZILARIAK
ASTILLERUA

ASTILLERUA
ARRANTZA
ZABALERA

ARRANTZA
ZABALERA
PUNTALA

PUNTALA
LUZERA

BALIOA
FOLIOA

LUZERA
URTEA

BALIOA
FOLIOA

URTEA
TONA

GAIA

TONA

GAIA
H.P.
IZENA JABEGOA

H.P.
IZENA JABEGOA
SANTA ISABEL TIMOTEO LASARTE BI-1-234 3.5 5.12 1.4 0.79 3 265 BARRUKOA 1.891 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA
SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-507 16.25 14.9 3.28 -1.1 9-17 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
TERESA DE JESUS BRUNO ARAMAIO BI-1-46 14 13.9 2.87 1.25 9-16 1.260 KORDA 1.891 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
SAN DIEGO PABLO BURGOA BI-1-525 1.37 6.15 1.39 0.6 5 200 MAZIRA 1.895 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA
SAN PEDRO DIEGO - BI-1--- - - - - - - KANPOKOA 1.892 ARRAUNEAN - ZURA
SANTA FLORA MILLANTO ZARRAGA BI-1--- - - - - - -- KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN ------ ZURA
SAN PEDRO MIGUEL - BI-1--- - - - - - - KANPOKOA 1.893 ARRAUNEAN - ZURA
SANTA MARIA DEL SOCORRO ISIDORO ETXABURU BI-1-536 3.96 8 1.99 0.83 7 340 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
TEODORA ANTONIO IRUETA BI-1-327 6.22 11.5 2.2 0.9 15-16 820 KANPOKOA 1.893 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SANTO DOMINGO PABLO BURGOA BI-1-525 1.3 6.15 1.39 0.6 6 200 MAZIRA 1.895 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-429 0.93 4.93 1.35 0.53 3 170 MAILABAKAR 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
VENTURA KAXPAR AZPIRI BI-1-526 1.72 5.6 1.6 0.6 4 160 AINGIRATA 1.895 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
FLORA MENOR JOSE LARRINAGA BI-1-395 3.84 12.11 1.81 0.74 15 780 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
VIRGEN DEL MAR JUAN MARIA BERNEDO BI-1-365 2.49 7.2 1.85 0.75 7 300 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
MARIA DE JESUS SOTERO LAKA BI-1-402 2.81 11.7 1.75 0.7 10-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
SAN PEDRO ISIDRO ETXABURU BI-1--- - - - - 9-16 -- KANPOKOA 1.895-99 ARRAUNEAN ------ ZURA
MARIA INMACULADA FELIPE EGIGUREN BI-1-394 3.58 12.4 1.75 0.75 10-14 800 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
ANGEL DE LA GUARDA IGNAZIO TXAKARTEGI BI-1-601 0.72 5 1.4 0.61 2 150 PALANKATA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
MARIA JESUS SOTERO LAKA BI-1-401 2.81 11.7 1.75 0.7 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA
BUENAVENTURA KAXPAR AZPIRI BI-1-600 1.18 5.62 1.42 0.58 3 200 LANTZOITA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
MARKUE LEON + DOMEKA MARK. BI-1-393 4.08 12.5 1.75 0.7 15 800 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
CANUTA PIO GOITIA BI-1-585 0.93 4.81 1.42 0.61 2 150 KABRATA 1.896 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
MAYOR SAN BLAS PANTALEON BADIOLA BI-1-408 14.0 14.5 3.05 1.2 9-16 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA
CARNABAL HIPOLITO LARRUZEA BI-1-548 3.91 12.02 1.85 0.79 9-16 800 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
MAZZANTINI MANUEL EIZAGIRRE BI-1-396 3 12.25 1.75 0.7 15 800 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA
CECILIA JOSE MARIA BURGOA BI-1-574 4.98 12.25 1.83 0.71 9-14 800 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
NAPOLEON FELIPE EGIGUREN BI-1-406 1.08 5 1.4 0.55 3 150 AINGIRATA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
CONCEPCION GENAR JOSE ETXABURU BI-1-604 15.43 14.15 3.16 1.15 9-16 1.500 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA
NAZARENO FAUSTINO ZUBIKARAI BI-1-448 - 11.85 2.02 0.85 9-16 780 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA
DARIA VICTOR AROSTEGI BI-1-594 3.39 11.15 1.7 0.75 9-14 750 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
NTRA. SRA. DE BEGOÑA DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-440 3.45 12.1 1.75 0.7 15 755 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Ikaran ZURA
DOMINGO MIGEL IBARLOZA BI-1-595 1.04 5.45 1.15 0.58 4 200 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JOSE BERMEO BI-1-377 1.86 6.1 1.5 0.6 4 320 MAZIRA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
DOROTEO ANTON IRUETA BI-1-561 14.64 14.52 3.21 1.12 9-16 1.600 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA DANIEL AREMAIO BI-1-409 14.1 14.3 3.2 1.2 9-16 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
HAU EGINZANA DOMINGO BEDIALAUNE. BI-1-606 1.32 4.9 1.68 0.69 2 180 BARRUKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA SIMON ANTXUSTEGI BI-1-417 10.9 14 2.8 1.1 9-16 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Pedro Arriola ZURA
LAUREANA NIKOLAS ETXABURU BI-1-596 1.01 5.32 1.15 0.58 3 200 BERDELETA 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
NTRA. SRA. DE LA MERCED JOSE AGIRRETXEA BI-1-462 3.77 8 1.9 0.8 6 350 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
NTRA. SRA. DEL CARMEN PEDRO URIBE BI-1-591 1.31 6.02 1.61 0.62 5 220 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
NTRA. SRA. DE LOS ANGELES CALIXTO BADIOLA BI-1-438 1.28 5.6 1.45 0.56 3 150 BERDELETA 1.894 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
RODAS SOTERO LAKA BI-1-605 5.18 11.42 2.09 1.05 9-16 740 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
NTRA. SRA. DEL CARMEN JUSTO MIGUEL BURGOA BI-1-402 1.19 6.1 1.5 0.6 6 200 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
SALBADORA JOSE LANDARIBAR BI-1-549 2.79 8.02 1.89 0.89 7 310 SARITA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA
SAN ANDRES EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1-412 10.9 14 2.8 1.1 9-15 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
SAN AGUSTIN ERRAMON IRIONDO BI-1-572 1.08 5.15 1.38 0.59 3 180 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
SAN ANTOLIN TIMOTEO, PED. ETXABU. BI-1-391 3.97 12.05 1.75 0.7 9-15 825 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
SAN ANDRES ANDRES, IBARMI.BADIOL.BI-1-571 1.96 5.59 1.59 0.59 4 175 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN ANTOLIN TIMOTEO, PED.ETXABU. BI-1-419 13.94 14.08 3.03 1.1 16 1.350 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA
SAN BLAS DIEGO BADIOLA BI-1-570 1.05 5.31 1.35 0.58 3 170 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
SAN ANTONIO ERROFAL MARKUERKI. BI-1-380 1.19 6.1 1.5 0.6 3 160 LANGUSTATA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
SAN CANDIDO TURUBI DULANTO BI-1-545 4.51 11.62 1.92 0.74 9-14 770 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-449 4.89 11.7 2.02 0.89 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
SAN DIEGO DIEGO ALKORTA BI-1-552 5.56 11.61 5.15 0.85 9-15 880 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA
SAN CANDIDO TORIBIO DULANTO BI-1--- - - - - - -- KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
SAN GREGORIO PEDRO ARAMAIO BI-1-575 13.31 14.22 2.91 1.11 9-15 1.360 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
SAN EVARISTO BERNABE SOLABARRIE. BI-1-387 14.02 14.3 3.08 1.19 9-16 1.280 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA
SAN GREGORIO PEDRO ARANTZAMENDI BI-1-578 1.03 5.15 1.39 0.59 3 180 LANGUSTATA 1.896 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
SAN JERONIMO FRANCISCO IRAMATEGI BI-1-440 1.92 6.9 1.4 0.97 6-8 200 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN JOSE ROMAN MARURI BI-1-556 4.66 11.65 1.95 0.75 9-14 750 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
SAN JOSE ROMAN ETA B. MARURI BI-1-392 3.97 10.05 1.75 0.7 9-14 825 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
SAN JOSE JOSE TXAKARTEGI BI-1-590 1.05 5.22 1.36 0.57 3 165 BERDELETA 1.896 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
SAN JOSE ANTONIO IBAZETA BI-1-403 1.12 3.28 1.38 0.6 3 150 LANTZOITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN JUAN ATANASIO ARANTZAME. BI-1-550 1.16 5.45 1.41 0.62 4 200 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
SAN JOSE ROMAN MARURI BI-1-410 13.41 14.02 2.95 1.12 9-15 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-593 4.32 11.71 1.95 0.75 9-14 760 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
SAN JOSE JOSE TXAKARTEGI BI-1-458 0.86 4.6 1.32 0.99 3 140 PALANKATA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA
SAN JUAN BAUTISTA SIMEON ARANTZAMENDI BI-1-553 2.57 8.91 1.67 0.69 9 400 SARITA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-407 14.05 14.4 3.65 1.2 9-15 1.360 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
SAN PABLO MIGUEL ETXABURU BI-1-555 4.47 10.62 1.99 0.75 9-14 600 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
SAN MARTIN MARTIN SOLABARRIETA BI-1-183 5.41 11.5 2 0.65 9-14 925 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA
SAN PATRICIO JOSE MARIA EIZAGIRRE BI-1-557 5.02 11.55 1.95 0.75 9-14 780 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
SAN MARTIN MARTIN SOLABARRIETA BI-1-456 6.43 11.9 2.9 0.9 9-16 955 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
SAN RAFAEL FLORENTINO BRIGIDO BI-1-567 1.59 6.13 1.55 0.75 5 240 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
SAN NICOLAS CORNELIO LARRAÑAGA BI-1-411 1.07 5.05 1.34 0.55 3 165 BERDELETA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
SANTA LUCIA MIGUEL AZKARATE BI-1-598 1.15 5.22 1.44 0.61 3 175 MAILABAKAR 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN NICOLAS BELTXIOR ZABALETA BI-1-430 12.62 14.32 3.15 1.15 9-15 1.365 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA
SANTA ROSA JUAN BAUTISTA ALKORT. BI-1-547 4.49 11.41 1.91 0.79 9-14 800 TREÑEAN 1.896 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
SAN PEDRO DIEGO TXAKARTEGI BI-1-379 4.19 11.9 1.78 0.72 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SANTA SEBERIA JUAN AZPIAZU BI-1-599 1.15 5.22 1.44 0.59 4 240 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA
SAN PEDRO JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-390 3.98 12.2 1.75 0.7 9-14 885 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
SANTA SIMONA CASIMIRA GUENAGA BI-1-597 1.53 6.05 1.47 0.67 5 250 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
SAN ROQUE DOMINGO BEDIALAUNET.BI-1-432 0.99 9.06 1.33 0.99 6-8 350 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SANTA TERESA LIÑO AROSTEGI BI-1-602 1.61 6.72 1.62 0.71 5 200 MAZIRA 1.896 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
SANTA CLARA PEDRO URIBE BI-1-439 2.59 7.5 1.8 0.56 6 240 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
SANTA TERESA ILDEFONSO BILBAO BI-1-603 1.09 5.14 1.45 0.54 3 110 AINGIRATA 1.896 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA
SANTA CLARA JOSE FCO. AULESTIARTE BI-1-445 5.07 11.79 2.07 0.79 9-15 795 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
SANTO DOMINGO DOMINGO ALKORTA BI-1-552 5.56 11.62 2.15 0.85 9-14 890 KANPOKOA 1.896 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SANTA CONSTANCIA MANUEL GARTZIA BI-1-431 2.16 6.9 1.75 0.7 6 235 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
SEÑORITA LIBURIO BEDIALAUNETA BI-1-588 2.14 10.12 1.75 0.71 9-14 670 SARITA 1.896 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
SANTO TOMAS PEDRO C. BEDIALAUNET. BI-1-470 4.94 11.1 1.92 0.71 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
ANGEL JESUS MARIA BURGOA BI-1-631 0.95 5.05 1.13 0.55 2 160 BARRUKOA 1.897 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA
SULTAN ANTON BEDIALAUNETA BI-1-405 2.13 6.7 1.81 0.7 6 250 SARITA 1.894 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
JESUS MARIA JOSE JOSE A. ETA P.M. BURGOA BI-1-614 21.18 15.05 3.43 1.4110-20 1.712 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Mendieta (Lekeitio) ZURA
URETAN PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-381 3.51 11.1 1.85 0.75 9-14 750 TREÑEAN 1.894 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
JOSEFITA JOSE DULANTO RUIZ BI-1-628 2.97 9.42 1.73 0.69 8 465 SARITA 1.897 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
VIRGEN DEL PUERTO ISIDRO ETXABURU BI-1-466 15.96 14.9 3.91 1.15 9-16 1.500 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA
MARIA ANUNCIACION JOSE AKARREGI BI-1-629 2.49 6.71 1.91 0.78 3 350 LANGUSTATA 1.897 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
VOLUNTARIOS VICTOR AROSTEGI BI-1-398 3.72 11.9 1.85 0.75 9-15 770 KANPOKOA 1.894 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
SAGRADA FAMILIA JUAN ANDRES BERRIDI BI-1-809 0.72 6.45 1.62 0.71 4 280 MAZIRA 1.897 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-510 16.25 14.9 3.28 1.1 9-17 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
SAN AGUSTIN NIKASIO SOLABARRIETA BI-1-620 16.22 14.62 3.31 1.22 9-16 1.600 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
FELIX ZIRIZA ANGEL LOPEZ SS2-3733 143.3 27.29 6.2 3.36 15 -- ARRASTEA 1.895 ARRAUNEAN Cohrane Cooper ZURA
SAN GREGORIO JUSTO GARRAMIOLA BI-1-634 1.02 5.35 1.33 0.58 3 160 BARRUKOA 1.897 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
FLOR DE MARIA JUAN MARIA BERNEDO BI-1-365 2.49 7.2 1.85 0.75 7 300 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
SAN JERONIMO SALBADOR AGIRRE BI-1-626 12.32 14.12 2.31 1.15 9-15 1.500 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
JESUS Y MARIA MANUEL BADIOLA BI-1-509 14.66 14.9 3.9 1.2 16 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA
SAN JERONIMO PAULIN BADIOLA BI-1-636 1.18 5.45 1.51 0.62 3 165 BERDELETA 1.897 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
JOSEFITA JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-399 4.47 11.44 2.02 0.71 9-16 770 TREÑEAN 1.895 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
SAN MARTIN ANGEL LANDARIBAR BI-1-637 1.33 5.02 1.41 0.62 2-3 153 BARRUKOA 1.897 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
JOSEFITA JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-535 4.22 12.9 1.71 0.73 15 800 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Agustin Legarreta ZURA
SAN PEDRO MIGUEL ARANTZAMENDI BI-1-619 14.31 14.24 2.98 1.15 16 1.500 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
KORTA PATXI ARRASATE BI-1-527 4.23 12.92 1.71 0.73 15 800 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
SAN RAMON ZIZILIO BADIOLA BI-1-635 5.09 11.35 1.33 0.85 9-14 750 TREÑEAN 1.897 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
MATER DOLOROSA ERROFAL MARKUERKIA. BI-1-472 6.55 11.33 2.25 0.84 10-14 760 TREÑEAN 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
SANTISIMA TRINIDAD FRANCISCO GARRAMIOL. BI-1-622 14.74 11.33 3.2 1.23 9-15 1.450 KANPOKOA 1.897 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
MATER DOLOROSA FAUSTO EGIGUREN BI-1-508 14.66 14.9 3.05 1.1 9-16 1.500 KANPOKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
TRINIDAD DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-608 5.32 11.74 2.04 0.77 9-14 770 TREÑEAN 1.897 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
NTRA. SRA. DE LA PAZ JORGE BASTERRETXEA BI-1-543 1.6 7.8 1.4 0.99 7 260 SARITA 1.895 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
VIRGEN DE LA ANTIGUA ANTONIO EGIGUREN BI-1-614 1.09 5.15 1.35 0.99 3 150 LANTZOITA 1.897 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
PASKAS PASKAS ARRIZABALAGA BI-1--- - - - - - -- BARRUKOA 1.895 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
VIRGEN DE LA ANTIGUA MARTIN BILBAO BI-1-625 1.92 6.29 1.69 0.63 4 240 MAZIRA 1.897 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA

58 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 59
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

ONTZILARIAK
ONTZILARIAK

ASTILLERUA
ASTILLERUA

ARRANTZA
ARRANTZA

ZABALERA
ZABALERA

PUNTALA
PUNTALA

LUZERA
LUZERA

BALIOA
BALIOA

FOLIOA
FOLIOA

URTEA
URTEA

TONA
TONA

GAIA
GAIA

H.P.
H.P.
IZENA JABEGOA IZENA JABEGOA
DARIA VICTOR AROSTEGI BI-1-662 13.02 13.91 3.03 1.24 9-14 1.440 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA SAN JUAN ZIZILIO BADIOLA BI-1-488 3.66 12.09 1.66 0.71 9-18 800 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
DEJALO EN PAZ DOMINGO ZORRAS BI-1-643 1.14 5.29 1.45 0.61 9-14 160 BARRUKOA 1.898 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN JUAN JOSE MARIA EIZAGIRRE BI-1-513 14.66 14.12 3.09 1.21 9-13 1.500 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Urresti ZURA
JOAKIN JUAKIN BURGOA BI-1-310 --- --- --- --- 3 ---- KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-516 14.49 14.19 1.23 1.23 9-14 1.500 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
JUANITA DOMINGO BADIOLA BI-1-654 4.64 10.62 2 0.92 9-14 600 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SAN MARTIN MARTIN SOLABARRIETA BI-1-249 5.68 11.65 2.12 0.75 9-14 790 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
KORTA PATXI ARRASATE BI-1-638 5.33 11.63 2.03 0.77 8-10 790 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN PEDRO M. ETA P. ARRIZABALAGA BI-1-248 2.67 9.22 1.74 0.68 9-14 450 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
MARGARITA NIKOMES ARAMAIO BI-1-642 4.92 10.82 2.02 0.76 9-14 780 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA SAN VENANCIO FELIPE BURGOA BI-1-524 3.07 7.91 2.02 0.89 8 365 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
MARGARITA PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-652 4.11 11.61 1.85 0.75 9-14 755 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SANTA CATALINA TEODORA AZPILLAGA BI-1-92 6.37 11.45 2.15 0.92 8 840 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
NTRA. SRA. DEL PILAR BARTOLOM. AULESTIARTE BI-1-667 2.62 9.02 1.61 0.71 9-14 410 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SANTA CECILIA BENITO BURGOA BI-1-642 1.22 5.61 1.45 0.61 8 175 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
NTRA. SRA. LAS MERCEDES JOSE AGIRRETXEA BI-1-645 3.37 8.31 1.92 0.92 9-14 418 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SANTA CLARA DOMINGO ARRIZABALAGA BI-1-515 14.31 14.12 3.09 1.21 9-16 1.440 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA
SALBADORA JUAN JOSE EGURROLA BI-1-645 2.99 8.32 1.89 0.79 9-14 418 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA SANTA CRUZ BLAS GARRAMIOLA BI-1-538 6.67 10.21 2.92 1.01 4 800 KORDA 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
SALBADORA JUAN JOSE EGURROLA BI-1-661 15.73 14.52 3.31 1.21 6 1.520 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SANTA MARIA PABLO FELIPE BURGOA BI-1-670 1.65 6.11 1.61 0.69 4 200 MAZIRA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
SAN JOSE SOTERO BAKERIZA BI-1-655 2.11 6.72 1.75 0.71 9-16 242 MAZIRA 1.898 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA SANTA ROSA JUAN BAUTISTA ALEGRIA BI-1-503 11.68 14.12 2.91 1.11 7-8 1.400 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
SAN JOSE JUAN RAMON IRAMATEGI BI-1-656 1.87 6.62 1.65 0.71 9-14 218 MAZIRA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA SANTA TERESA FRANCISCO URIBE BI-1-540 1.66 6.62 1.61 0.69 9-17 210 MAZIRA 1.899 ARRAUNEAN Jose Legarda ZURA
SAN JUAN BAUTISTA CRESCENSIO ITXASO BI-1-643 3.37 8.32 1.91 0.91 3 355 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA TABERNA CASIMIRO ETXABURU BI-1-498 3.94 12.39 1.79 0.73 6-8 800 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
SAN LORENZO LORENZO LERSUNDI BI-1-660 15.19 14.06 3.11 1.12 9-16 1.500 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA TEODORA ANTONIO IRUETA+BESTE BI-1-91 6.97 11.72 2.41 0.91 9-14 890 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
SAN PEDRO CASIMIRO GUENAGA BI-1-668 2.09 7.02 1.81 0.76 15 260 SARITA 1.898 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA TEODORITO FERMIN URRESTI BI-1-376 1.18 5.45 1.39 0.65 3-4 205 MAILABAKAR 1.899 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
SANTA TERESA JOSE LEKUE BI-1-480 5.01 11.88 1.95 0.82 6 752 TREÑEAN 1.898 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA TRINIDAD MIGUEL URRESTI BI-1-484 1.29 6.02 1.41 0.89 3-4 215 LANTZOITA 1.899 ARRAUNEAN Telleria ZURA
TRINIDAD DEOGRACIAS BADIOLA BI-1-659 15.19 3.12 1.12 1.12 9-16 1.500 KANPOKOA 1.898 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA VIRGEN DEL MAR BELTXIOR ARRIZABALAGA BI-1-152 3.82 11.99 1.79 0.78 9-15 815 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
ANGEL DE LA GUARDA ANGEL ARIZTONDO BI-1-198 3.75 12.02 1.75 0.71 3 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA ANGEL DE GUARDA MIGUEL ARRIZABALAGA BI-1-683 3.82 11.99 1.79 0.75 9-15 815 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
CASIMIRA SALBADOR ALDARONDO BI-1-34 0.98 5.45 1.25 0.58 9-14 170 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA BITORI DOMINGO GUENAGA BI-1-693 1.48 6 1.53 0.65 3-4 200 TXITXARROA 1.900 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
CENIZAS PANTALEON BADIOLA BI-1-481 4.86 11.71 1.95 0.61 14-16 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA CONCEPCION JUAN JOSE ETXABURU BI-1-671 3.99 12.12 1.82 0.75 9-14 790 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA
CONSTANCIA MANUEL GARTZIA BI-1-483 1.24 9.61 1.44 0.61 9-16 176 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA DOMINICO DANIEL AREMAIO BI-1-726 6.63 11.55 2.27 0.95 9-14 970 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
DOMINICO NICASIO LERSUNDI BI-1-250 5.39 11.65 2.09 0.81 7 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA DOROTEO ANTONIO IRUETA BI-1-701 16.48 14.49 3.29 1.11 9-17 1.600 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
DOS HERMANOS PAULINO PAGATE BI-1-96 6.48 11.61 2.22 0.91 9-14 840 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA ENCARNACION TELESFORO EGIGUREN BI-1-712 1.07 5.59 1.36 0.55 4 175 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
ELVIRA JUAN IRIGOIEN BI-1-482 3.84 12.12 1.81 0.72 4 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA EVARISTO ISIDORO ARANTZAMENDI BI-1-736 1.22 5.62 1.51 0.62 4 220 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
FLORA ERRUPERTO IBAZETA BI-1-498 3.79 12.02 1.71 0.71 7 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA GERTRUDIS JOSE A., PEDRO BURGOA BI-1-727 5.17 11.45 2.11 0.84 9-14 900 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA
FLORA MAYOR JOSE MENDIZABAL BI-1-533 4.74 11.71 1.99 0.81 9-14 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA GUADALUPE GUILLERMO IRAMATEGI BI-1-713 1.34 6.02 1.51 0.62 5 226 MAZIRA 1.900 ARRAUNEAN Jose Legarda ZURA
GUADALUPE SANDALIO ARRASATE BI-1-983 2.13 7.01 1.71 0.72 3 310 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Kanpandegi (Honda.) ZURA JESUS LUCIANO GALLASTEGI BI-1-711 0.97 5.61 1.32 0.55 3-4 176 LANTZOITA 1.900 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
GUADALUPE SANDALIO ARRASATE BI-1-985 15.62 14.41 3.31 1.31 3 2.000 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Kanpandegi (Honda.) ZURA JUANITA TURUBIO BURGOA BI-1-689 3.72 12.03 1.82 0.72 15 800 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
JOSEFITA JOSEFA DULANTO RUIZ BI-1-487 4.12 12.09 1.79 0.71 3 772 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA LARRAÑAGA ANTONIO MARIA BADIOLA BI-1-730 2.33 9.42 1.81 0.72 8 422 KORDA 1.900 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA
JOSEFITA PEDRO IBARLOZA BI-1-672 1.03 5.35 1.38 0.61 9-14 160 HIRUMAILA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA MARKUE DGO. MARKUE ETA BESTE BI-1-134 4.87 11.64 1.88 0.79 9-14 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
JOVEN SAN ANTONIO PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-62 14.28 14.65 3.22 1.21 6-8 1.700 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA MARKUE DOMEKA MARKUE BI-1-690 15.08 14.01 3.14 1.14 9-16 1.500 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
JUANITA DOMINGO BADIOLA BI-1-88 6.67 11.21 2.22 0.91 3 800 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA NAZARENO FAUSTO ZUBIKARAI BI-1-731 5.81 11.9 2.4 0.95 15 1.000 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
KORTA PATXI ARRASATE BI-1-63 2.78 8.85 1.71 0.72 9-14 450 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA NTRA. SRA. DE ITZIAR MARIA RAMONA EGIGURE. BI-1-705 3.01 10.35 1.68 0.68 9-14 525 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
KORTA PATXI ARRASATE BI-1-504 13.68 13.92 2.93 1.11 9-15 1.400 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA OTXOA TIBURTZIO OTXOA BI-1-734 1.16 5.3 1.4 0.6 3 190 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
LUCIA JOSE ARANA BI-1-63 1.28 5.41 1.48 0.54 8 160 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA PATRIARCA JUANA BEDIALAUNETA BI-1-696 15.48 14.2 3.14 1.3 9-16 1.550 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA
MARGARITA NIKOMES ARAMAIO BI-1-8 3.31 11.11 2.02 0.78 9-14 700 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA PERFECTO FULGENCIO JOSE URROSOLO BI-1-740 1.16 5.45 1.4 0.57 3-4 210 BERDELETA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
MARIA LUISA ESTANISLAO ETXABURU BI-1-35 6.27 11.61 2.31 0.81 9-16 880 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA PRESENTAC. NTRA. SRA ANTONIO INAZIO ETXABE BI-1-398 4.27 9.2 2.28 0.88 10 575 SARITA 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
MARKUE LEON MARKUE ETA BESTE BI-1-505 13.37 14.02 2.97 1.12 6-7 1.400 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA RESURRECCION DEOGRACIAS BURGOA BI-1-697 14.83 14.2 3.14 1.2 9-16 1.525 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
MARKUE LEON, DOMEKA MARKUE BI-1-517 2.42 8.26 1.66 0.73 10 780 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA RODAS SOTERO LAKA BI-1-698 6.42 12.28 2.8 1.08 15 1.150 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
MATER DOLOROSA FAUSTO EGIGUREN BI-1-473 6.97 11.39 2.25 0.84 7 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAGRADA FAMILIA JOSE AULESTIARTE BI-1-171 3.81 12 1.8 0.8 15 800 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA
MOTA FERMIN URRESTI BI-1-265 1.27 5.31 1.62 0.61 9-14 223 MAILABAKAR 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN ANTOLIN PEDRO ETXABURU BI-1-132 5.91 11.7 2.07 0.85 9-14 840 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA
NTRA. SRA. DE LA ANTIGUA JUAN FERNANDEZ BI-1-542 2.06 6.69 1.74 0.71 2-3 250 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Urresti-Arriola ZURA SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-680 3.95 12 1.78 0.75 9-15 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Irureta ZURA
PATRIARCA SAN JOSE DOMINGO ARRIZABALAG. BI-1-264 3.81 12.02 1.75 0.71 9-14 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN ANTONIO EZEKIEL ARIZTONDO BI-1-721 8.9 11.55 2.31 0.95 9-16 820 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
PIEDAD TOMAS URROSOLO BI-1-232 1.16 5.45 1.61 0.61 9-15 200 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA S. ANTONIO DE PADUA MANUEL BADIOLA BI-1-127 5.91 11.7 2.07 0.85 9-14 900 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA
RAPIDO SOTERO BADIOLA BI-1-98 1.22 5.86 1.41 0.56 9-16 225 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN BLAS MANUEL GARTZIA BI-1-675 3.39 7.25 1.75 0.78 6 250 MAZIRA 1.900 ARRAUNEAN Domingo Legarza ZURA
ROSARIO SALBADOR BADIOLA BI-1-267 1.27 5.61 1.51 0.65 10-16 195 AINGIRATA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN BLAS PANTAL., FERNAN. BADIOL BI-1-722 8.9 11.55 2.31 0.95 15-16 820 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Manuel Telleria ZURA
ROSARIO FELIPE EGIGUREN BI-1-474 4.89 11.89 1.99 0.81 8-9 850 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Zumeta ZURA SAN CANDIDO MIGUEL ARANTZAMENDI BI-1-109 5.79 11.7 2.03 0.85 9-16 840 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
ROSARIO PEDRO AZPIAZU BI-1-534 4.29 9.61 1.42 0.64 8-9 300 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Egurrola ZURA SAN EVARISTO BERNABE SOLABARRIETA BI-1-692 14.78 14.5 3.25 1.27 9-17 1.600 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA
SAN AGUSTIN FERMIN URRESTI BI-1-438 1.18 5.45 1.39 0.65 7-8 205 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA SAN FRANCISCO SOTERO BADIOLA BI-1-706 1.47 5.3 1.45 0.54 2-3 210 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA
SAN ANDRES EUSTAXIO ZUBIKARAI BI-1-529 4.01 11.6 1.8 0.8 9-16 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN FRANCISCO DOMINGO ITURRIZA BI-1-714 1.13 5.45 1.42 0.6 3 200 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA
SAN ANTONIO PASKAS ARRIZABALAGA BI-1-506 14.31 14.31 3.09 1.21 2-3 1.440 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN JOSE ROMAN MARURI BI-1-130 5.79 11.7 2.03 0.85 9-16 840 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN ANTONIO LUIS BAKERIZA BI-1-541 1.18 9.62 1.61 0.61 9-15 160 KORDA 1.899 ARRAUNEAN Genar Osa ZURA SAN JOSE PATXI ARRASATE BI-1-138 15.05 14.2 3.09 0.56 9-16 1.500 KANPOKOA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN BARTOLOME BARTOLOMEO AULESTIA BI-1-528 4.01 11.62 1.81 0.81 8 800 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Jose Tomas Ikaran ZURA SAN JOSE BONI IDIAKEZ BI-1-674 1.22 5.6 1.42 0.58 3 200 AINGIRATA 1.900 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA
SAN CANDIDO TORIBIO DULANTO BI-1-520 14.11 14.62 3.09 1.11 4 1.500 KANPOKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA SAN JOSE SEBASTIAN LEKUE BI-1-703 1.19 5.2 1.48 0.63 3 180 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Antonio Arriola ZURA
SAN ESTEBAN NIKOMES ARAMAIO BI-1-78 2.16 6.08 1.51 0.56 15-16 175 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Candido Arriola ZURA SAN JOSE MELTXIOR ARRIZABALAG. BI-1-728 4.13 11.65 1.95 0.73 9-14 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Bitor Urresti ZURA
SAN FRANCISCO PEDRO URKIOLA BI-1-523 1.21 9.31 1.92 0.62 4-5 165 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Agustin Legarda ZURA SAN JUAN MIGUEL ZENDOIA BI-1-691 3.61 12.1 1.75 0.76 9-14 800 TREÑEAN 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Garli ZURA
SAN HERMENEGILDO FIDEL ARAKISTAIN BI-1-521 1.17 9.31 1.41 0.61 9-15 160 SARITA 1.899 ARRAUNEAN Domingo Aranbarri ZURA SAN JUAN LAURI BEDIALAUNETA BI-1-930 1.55 6.81 1.45 0.65 6 270 SARITA 1.900 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA
SAN IGNACIO BRUNO AREMAIO BI-1-472 4.92 11.79 2.02 0.82 15 700 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Anton Arriola ZURA SAN LUIS NAZARIO ETXANO BI-1-172 1.6 5 1.53 0.61 2-3 170 BARRUKOA 1.900 ARRAUNEAN Jose Maria Agirre ZURA
SAN IGNACIO LIBURIO BENGOETXEA BI-1-669 1.03 5.25 1.42 0.65 6 165 BARRUKOA 1.899 ARRAUNEAN Jose Maria Aranbarri ZURA
SAN JERONIMO SALBADOR AGIRRE BI-1--62 5.41 11.65 2.09 0.83 3 840 TREÑEAN 1.899 ARRAUNEAN Genar Agirre ZURA

60 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 61
 IPARORRATZA
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

I IPARRALDEA 0º
I 1/4 IE IPARRA, LAURENA IPARREKIALDERA 11º - 15’
Patxi Etxaburu Ajarrista

I IE IPAR - IPARREKIALDEA 22º - 30’

IE 1/4 I IPARREKIALDEA, LAUREN IPARRERA 33º - 45’
I E IPARREKIALDEA 45º
IE 1/4 E IPARREKIALDEA, LAURENA EKIALDERA 56º - 15’
E IE EKI – IPARREKIALDEA 67º - 30’
E 1/4 IE EKIA, LAURENA IPARREKIALDERA 78º - 45’
E EKIALDEA 90º
E 1/4 HE EKIA, LAURENA HEGOEKIALDERA 101º - 15’
E HE EKI – HEGOEKIALDEA 112º - 30’
HE 1/4 E HEGOEKIALDEA, LAURENA EKIALDERA 123º - 45’
H E HEGOEKIALDEA 135º
HE 1/4 H HEGOEKIALDEA, LAURENA HEGOALDERA 146º - 15’
H HE HEGO – HEGOEKIALDEA 157º - 30’
H 1/4 HE HEGOA, LAURENA HEGOEKIALDERA 168º - 45’
H HEGOALDEA 180º
H 1/4 HM HEGOA, LAURENA HEGOMENDEBALDERA 191º - 15’
H HM HEGO – HEGOMENDEBALDEA 202º - 30’
HM 1/4 H HEGOMENDEBALDEA, LAURENA HEGOALDERA 213º - 45’
HM HEGOMENDEBALDEA 225º
HM 1/4 M HEGOMENDEBALDEA, LAURENA MENDEBALERA 236º - 15’
M HM MENDEBAL – HEGOMENDEBALDEA 247º - 30’
M 1/4 HM MENDEBALA, LAURENA HEGOMENDEBALERA 258º - 45’
M MENDEBALDEA 270º
M 1/4 IM MENDEBALA, LAURENA IPARMENDEBALERA 281º - 15’
M IM MENDEBAL – IPARMENDEBALDEA 292º - 30’
IM 1/4 M IPARMENDEBALDEA, LAURENA MENDEBALERA 303º - 45’
IM IPARMENDEBALDEA 315º
IM 1/4 I IPARMENDEBALDEA, LAURENA IPARRERA 326º - 15’
I IM IPAR – IPARMENDEBALDEA 337º - 30’
I 1/4 IM IPARRA, LAURENA IPARMENDEBALDERA 348º - 45’
I IPARRALDEA 360º

62 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 63
 ONDARRUTAR ARRANTZALEAK
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA
“IZURDEA”RI TIROKA?
"Izurdeak arraina irentsi behar du, Antiguako Ama gugaitik erregu...". Ba ote dago ondarrutarrik, hitz hauek
abestu ez dituanik Antiguako baselizan? Hala ere, ohartzen ote gara itsasoko arrantzaz egiten den aipamen
horren baitan biltzen eta islatzen diren garai bateko Ondarroako arrantzaleen bizipoz eta larrialdietaz?
Egia esan, izurdea beti izan da arrantzaleen lagun maitagarri. Antxoa, sardina, eta antzeko arrain txikien jale
T
amorratua izanik, arrantzaleen lagun eta gidari ere bilakatu izan da sarritan.
xomin Agirre ondarrutar idazleak, arrain ugaritasu-
na nabarmentzeko “Izurdak azpitik gora eta kaiuak
goitik bera...” idatzi zuenean, bazekien zertaz ari
zen. Argi zeukan, eduki ere, izurdeak zelako laguntza eskai-
ni ohi zien arrantzaleei. Zer besterik egin zuen, bada, gure
idazleak bere “Kresala” eleberrian, XIX. mendearen azken
urteetako Ondarroako arrantzaleen bizipozak eta nahigabe-
ak jaso baino? (1)
A. Zubikarai ondarrutar idazleak berak ere, izurdeaz
mintzo denean bere “Itxas-Aize” liburuan, honela dio:
“Izurdeak, itxasertzean agertzen ziranean, arrantza-
lientzat laguntzaillerik onenak izaten ziran lengo denpore-
tan.
Izurdeak orduak egiten zituen arrain billa. Arnas
estuka azalera urten eta bereala ur-parrastadak gora jaur-
ti ta barriro sartuz, ostera be beste tokien baten agertu eta
era orretan ebiltzanean, arrain txikia inguruan erabillen
ezaugarri izaten zan” (2).
Arrantzontzietan sonda eta antzeko tresnarik ezagu-
tzen ez zen garai haietan, halaber, izurdea bera izan ohi zen
arrain-sardak aurkitzeko gure arrantzaleek zeukaten lagun-
tzailerik behinena.
Garai haietako arrantzaleek, hain zuzen, izen berezi
batekin deitzen zioten izurdearen laguntzaz lortzen zuten
arrantzuari:
“Euren jarraian ibilten ziran txalupak, eta izurdak
arraiña ataratea lortzen ebenean, au da, arrantzatzeko
eran pillotuta edo alkartuta lagaten dabenean, manjubia
dagola esaten da” (3).
Jakingarri zehatzagoak eskaintzen dizkigu Andoni
Basterretxea abade ondarrutarrak. “Mirentxu”ko arrantzale
familiako semea izanik, honek ume umetatik jaso izan du
gurasoen ahotik arrantzari buruzko datu ugari.
(1) Ikus A. Zubikarairen “Txomin Agirregaz Itxas Giroan” artikulua, “Ondarroa 2002” urtekari honetan.
(2) A. Zubikarai, “Itxas-Aize” (Esaldi eta iztegi antzerakoa), 1989, 14. or.
(3) A. Zubikarai, ibidem.
(4) A. Basterretxea, “Oiturazko Arrantza”, Ondarroa 1988 urtekaria, 14. or.
64 O n d a r r o a 2 0 0 2
Imanol Oruemazaga Baseta
Antxoateaz ari dela, hara zer dioskun beronek man-
jubiari buruz:
“Auxe izan da antxoa arrantzatzeko erarik politena,
nai ta baporen denporetan gastu andikoa izan, ikatz asko
erreten zalako. Ori dala-ta, beste arrantza eraetan jaubeak
eurentzat erdia jasoten ebena, era onetan irutik bi artzen
eben.
Eguna egin aurrez urten bear zan orretarako, bai eta
barratik urtenagaz batera txartangoa gertu be bere soke-
kin. Gero, izurdak billatzea izaten zan lana eta egun guz-
tian euren atzetik ibiltea.
Izurdea arrantzalientzat laguntzaile ona izan da beti.
Izurde barik marti eta apirillean ez zan arrantzarik egoten,
urak otz egoten diralako sasoi aretan eta antxoa ur epel
zale izan. Ori izaten zan ain zuzen izurden lana, beko ur
epeletan ibilten zan antxoa azalera atara, bildurrez pillotu
eragin eta gero arrantzalien aukeran itxi, oneik sarea
zabaldu eta erraz artzeko. Orrela izan ezik aldi aretako
sareakaz ezin izaten zan arrantzatu. Kontu egin gaurko
trein batzuk 300 metro luze eta 80 zabal edo berako eukiten
dabezela, eta orduko treiñak luzeran 50 metro eta 15 edo 20
zabalean” (4).
Jakingarri deritzat arrantzaleek trein edo sare bere-
ziak erabilten zituztela manjubako arrantzan ekiteko.
A. Basterretxeak jakinarazten digunez, beronek aipa-
tzen duen garaian (XIX. mendearen amaieran-XX. mende-
aren hasieran), ardorean ere antxoa hartzen zen eta txalupa
jabeek ardorerako sareaz batera manjubarakoa ere eramaten
zuten euren txalupan. Manjubako sare hau askoz txikiagoa
izaten zen.
Manjubako arrantza gaiaz jarraituz, honela dio
Andoni Basterretxea abade jaunak bere artikuluan:
“Arrantzaliak, izurden atzetik jartzen ziranean, aren
ibillera guztiak zaindu bear izaten zituen. Izurdak geldi
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
Ondarroa, XX. mende hasieretan. ESTUDIO HISTORICO DEL PUERTO DE ONDARROA. ALFREDO MORAZA. 49.ORR.
ebiltzan artean ez egoan zeregiñik. Izurdak antxoa mordoa Bere garaiko arrantzale familietako semeek bezalaxe, ume
igarri edo usaiña artu orduko, bizkortu egiten ziran eta umetatik arrantzan hasi eta bizitza guztian arrantzale izani-
horrela erakusten eben arraiña laster eukela. Eta bein ko ondarrutar honek, bere zahartzaroan ere, biziki maite
antxo lekura eldu ezkero, izugarrizko dsangadak egiten zuen arrantza gaietaz hitz egitea. Berari hainbeste aldiz
zituen ta azpiko aldetik jarrita, antxoari bildurra sartu ta entzuna diot:
azalera ataraten eben eta an pillotu eragin, itxasoa euren
“Izurdak ur-gainean saltoka ikusten genduzanean,
buztan zartadekaz bitsa dariola ipinten ebela. Orretxeri
arrantzaleok pozarren hasten ginan alkarri diarka: Han
deitzen jako manjuba. Ori izaten zan arrantzaliak sarea
dzanguri! han dzanguri!... Eta han joaten ginan prisaka,
zabaltzeko une egokia, barriro ondora eskutatu baiño lena-
sarea jaurti eta arrantzu ederra egiteko esperantzan. Ziur,
go” (5).
sardina edo antxoa aurkituko gendula”.
Nabari denez, txalupa asko biltzen zen izurden ingu-
Talaiariari berari ere laguntza paregabea eskaintzen
rura. Hauei segika txalupak. Arrantzaleak adi, izurdeen
zioten izurdeek. Hauei esker, erraz aurkitzen baitzituen
dzangadei eta tirabirei begira. Arraina noiz azaleratu eta
arrain-sardak itsasoan. Eta berehala abisatzen arrantzaleei.
noiz moltsoan bilduko ote zituen zain...
Hauxe zen, izan ere, talaiariaren eginbeharra. Eta horreta-
Manjuba baten inguruan hiru-lau arrantzontzi gerta- rako ordaintzen zion bere soldata Santa Klara kofradiak.
tzen ziranean, “Konpañian sartzen” ziren bildutako guztiak.
Talaiariari, egia esan, ez zitzaion dirutza handirik
Manjuban arrantzan jarduteak, hala ere, beste arrantza era-
ordaintzen. 1901. urtean, esateko, 95 pezetako soldata jaso
tan ezagutzen ez ziren arauak betetzera behartzen zituen
zuen. Urte guztiko soldata, alegia (8). Gehi beste 3 pezeta
arrantzaleak. Arau eta betebehar hauek zehatz-mehatz azal-
talaiara igoten zen egun bakoitzeko (9).
du dizkigu A. Basterretxeak lehen ere aipatu dugun artiku-
luan (6). Talaiariak arrain-sardak itsasoan ageri zirala arran-
tzalei abisatzeak nolako garrantzia zeukan ohartzeko, 1901.
Herritarren oroitzapenekin jarraituz, nola aipatzeke
urte berari dagokion jakingarri bat aipatuko dut soilik:
utzi Domingo Solabarrieta Bedialauneta arrantzalea? (7).
(5) A. Basterretxea, ibidem, 14. or.
(6) A. Basterretxea, ibidem, 14. eta 16. or.
(7) Domingo Solabarrieta Bedialauneta, “Sagradako Domingo”, 84 urte zituela, hil zen 2001-VII-20an. Bizitza guztian arrantzan
aritua. “Matzakuko parola” deituko zioten garai bateko arrantzaleek, buru oso argiko gizona baitzen. Bere garaiko arrantza gora-
beherataz hitz egitea biziki maite zuen. Mila esker, Domingo, zure ahotik jaso ditudan oroitzapenengatik.
(8) Santa Klara Kofradia: “Libro de pesca menuda, 1900-1901”, 22. or. eta beste zenbait orrialdetan
(9) Ondarroako Santa Klara kofradia: “Libro de cuentas de la Mayordomía de Jose Maria Goitia, 1900-1901”, 26-27. or.
O n d a r r o a 2 0 0 2 65
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
ESTUDIO HISTORICO DEL PUERTO DE ONDARROA. ALFREDO MORAZA. 61.ORR.
Ondarroa, XX. mende hasieretan.
Antxoate garaian, partilak egiterakoan, txalupa gehienek
50 zentimo itxi ohi zituzten Santiago Badiola talairiari
ordaintzeko (10).
Baina, dena ez zen poza eta atsegina. Ezta gutxiago-
rik ere. Behin baino gehiagotan -arrantzaleek nahi baino
sarriago, jakina, - arrantzaleek arrain-sarda sareaz inguratu
arren, arrantzu barik, esku hutsik, etsipenak jota itzuli behar
izaten zuten etxera. “Arrain gaiztoen” sarraskia madarika-
tzen, alegia.
“ARRAINGAIZTOAK”.
“Arraingaiztoa” eta “izurdea” arrain berdintzat ema-
ten ditu A. Zubikarai idazleak (Itxas-Aize, 14. orr.). Izan
ere, antzekoak dira biak, nahiz surzapala izan “arraingaiz-
toa”.
Baina, liburu berean, 18. orr. “arrain gaiztoa” izenaz
“kaelak, tollak, marsopak eta abar” aipatzen ditu.
Zehaztasun gehiago ematen digu E. Barrutia ikerla-
riak. Ondarroako Boni Laka patroiak arraingaiztoetzaz esa-
niko hitzak jasoz, zera baitio:
“Hemen (arraingaizto) asko egoten zen lehen.
Arrain txarra da, izurdearen kontrarioa da hori. Lehenago,
(10) Txalupa gutxi batzuek ez zuten diru-kopuru hau uzten. Hauek, antza, ez ziren talaieroaren laguntzaz baliatzen. Beharrik ere
ez, beharbada. Txalupa txikiak izanik, lehorretik oso gertu arrantzan aritzen ziren. Ikus Santa Klara kofradia: “Libro de pesca
menuda, 1900-1901”, 22. or. eta beste zenbait orrialdetan.
(11) Eneko Barrutia Etxebarria: Bizkaiko Arrantzaleen Hiztegia, Labayru Ikastegia, Bilbo, 2000, 109. or.
(12) Euskal Hiztegi Enziklopedikoa, Klaudio Harluxet Fundazioa, Donostia, 1995, 6. tomoa, 2233. or.
66 O n d a r r o a 2 0 0 2
gu gazteak ginenean, hemen sardinatan ibiltzen ginen
maziarekin, sarea botatzen zenuenean arraingaiztoak etor-
tzen zitzaizkizun eta sarea guztia jan egiten zuten horiek”
(11).
Izurdea eta arraingaiztoen arteko ezberdintasuna
argitu nahirik, Euskal Hiztegi Enziklopedikora jo dut.
Mazopa hitzaz zer dioen ikustera, hain zuzen:
“(...), izurdearen antzekoa, baina muturra laburra-
goa duena. Beltza da goialdean, zuria behealdean eta
arrainez eta krustazeoz elikatzen da. Ipar hemisferioko
itsasoetan bizi da” (12).
Argitasun gutxi, beraz, izurde eta arraingaiztoetzaz
arrantzaleek dauzkaten jarrera eta iritzi hain ezberdinak
ulertzeko. Zer bide zuzenagorik hauengana hurbiltzea
baino?
Izan ere, arraingaiztoek oroitzapen mingotsak bizten
dituzte gaur egun ere arrantzale zaharren oroimenean.
Domeka Markuerkiaga, garai bateko “Tobaneko”
patroia, honela mintzatu zait, arraingaiztoak aipatzeaz bate-
ra:
“Lagun txarrak ziran arrantzaleontzat. Ba, arrainak
sarean harrapatuta geunkazanean, pillatuta egozanez,
sarean bertan gelditzen ziran enpatxata, erdia barruan,
erdia kanpoan. Orduan agertzen ziran arraingaiztoak, eta
euren aho handia zabaldu eta euren hagin zorrotz eta
gogorrakin aho bete arrain eta sare, dana baten, irensten
eben. Zulo handi haretatik, jakina, laster ihes egiten eben
arrainek. Pikutara geure egun horretako irabazia!
Baina hori ez zan txarrena. Sare guztiak zulotuta,
triskata lagaten euskuezan. Eta konpontzeko orduan, paño
barriak sartu behar izaten genduzan, derrigorrez.
Hondamendixe arrantzaleontzat.
Horregaitik ez da harritzekoa arrantzaleok hain
gorroto handia izatea arrain handi harei.
Egia esan, arraingaiztoa ez zan izurdearen modu-
koa. Izurdeak, bai, txalupa ondora etorri eta jolasten ibil-
ten jakuzan. “Hemen datoz honeik txuliatzen” esaten gen-
duan mariñelok. Arraingaiztoak, ostera, hurreratu be ez
jakuzan egiten txalupen kostaure. Baiña, bai, arrainez
beteriko sarera” (13).
Simon Badiola, ondarrutar bolintxero entzutetsuak
ere, badauka zer konta izurda eta arraingaiztoetzaz:
“Antxoa, sardina edo txitxarro bila, bolintxera urte-
ten genduanean itsasora, izurdek arraina bilatzen lagun-
tzen euskuen arrantzaleoi. Arraingaiztoek, ostera, ez eben
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
Ondarroa, 1917an. Arriola astilleroak. “Joven Elena” bela-txalupa egiten
PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
egiten jan eta jan baino. Jan arraina eta jan papua bera
be. Eta zelan jan be!
Sarea bota eta arraina barruan egon arren, arrain-
gaiztoak ez ziran hurreratu be egiten sarera. Harik eta,
sarea estutzen-estutzen, eta arraina pilatu arte. Hauxe iza-
ten zan arraingaiztoen ordua. Ahokada bakoitzean arrain
mordoa eta sare zati haundia, biok batera, eroaten euskue-
zan arrantzaleoi.
Arraingaiztoek, euki be, hagin gogorrak eta zorro-
tzak daukiez. Baina haginak ez ditue mobitzen, gure antze-
ra, goiko eta beheko haginak elkar joz, ahoaren alde bate-
tik bestera erabiliz baino. Hagin ilada bata albo batera eta
bestea bestera mobituz. Honela, zerra baten lana egiten
dabe arrangaiztoen haginek.
Izurdearen haginak, ostera, oso makalak dira.
Nahiko da sarean enpatxatzea, bertan hilteko. Guk behin
baino gehiagotan jaso izan doguz izurdak sarean enpatxa
eta hilda.
Arraingaiztoek, zeozergaitik dauke, euki be, izen
hori. Baekien zeozer baino gehiago lehenagoko arrantzale
zaharrak izen horregaz deitzeko. Arraingaiztoa eta izurdea
itxuraz antzekoak izan arren, tamainoz handiagoak ziran
arraingaiztoak. Eta izurdak eurak be ihesean alde egiten
eben arraingaiztoak agertzeaz batera.
Halan da be, bazan Ondarrun gizon ausartik. Neu
Indartsua zan, izan be, arraingaiztoa. Behin baten,
nago ikusita, geure txalupan ebilen bat uretara salto egiten
gure bolintxeko sarean atrapata geunkan arraina jaten ebi-
arraingaiztoak uxatzeko. Hipolito Egiguren zan berau.
len arraingaizto bat uxatzen hasi ninjakon erramu bategaz.
Honek, arraingaiztoak agertzen ziranean, sarri egiten
Nik uste baino gorago egoan, antza, eta emon eustan kol-
eban dzanga uretara.
peaz, eskuko hazurrak brintzatuta itxi eustazan erramua-
Egun baten gerta jakon, arraingaiztoa behean egoan ren atze aldeak”. (14)
ba, eta dzanga egin ebanean, arraingaiztoak emon eutsan
Nabari denez, beraz, izurden eta arraingaiztoen arte-
kolpeaz, kubiertaraino bota eban barriro. Halakorik!
ko ezberdintasuna, euron izaeraz gain, haginetan nabar-
Hipolitori gerta jakona laster zabaldu zan herri guz- mentzen da gehien bat. Halaber, hagin makalak ditu izur-
tian. Egun baten, Jose “Barrabas”ek (edo Julian deak. Hain ze, sarean enpatxatuz gero, bertan hiltzen baiti-
“Barrabasek”, -ez dakit ziur-, anaiak ziran ba...) ra. Arraingaiztoak, ostera, hagin zorrotzak eta gogorrak.
Alamedan ikusi eta: “Zu ze, Hipolito! Sardoia al za zu, Tartean harrapatzen duten guztia, zerra baten antzera, eba-
arraingaiztoari dzapart egiteko?”. Hortik aurrera, kitzen dute. Honela triskatzen zituzten arrantzaleen traiñak
Hipolito “Sardoi” deitu jakon herrian. eta sareak.
(13) Domeka Markuerkiaga Aranbarri, 1922-VII-09an Ondarroan jaio zen, arrantza munduan tradizio handiko familia batean.
Arrantza gaietan aitzindari ere. Familia honena izan zen, hain zuzen, 1933. urtean Ondarroako portuan zeuden 70 zaldiko moto-
rontzi bietatik bata. “Marcue” arrantzontzia, alegia, 15'50 metroko luzera, 24'70 tona pisu gordina, 70 zaldiko Yeregi gasoilezko
motorraz ornitua. “La guapa” izenaz deitua Kantauri osoan (hain txairo eta pertxeta zen Ondarroako ontzioletan eginiko txalupa
haren irudia!).
Domeka bera 13 urtekin itsasoan hasi zen arrantzale lanetan (“10 urte nituala be Asturias aldera be joan nintzan etxeko baporean”,
esan dit berak barrez-barrez...). Harrezkero, bere jubilazioa iritsi arte, arrantzan buru-belarri murgilduta bizi izan da. Gaur egun
ere, bere 80 urtekin, sarri ikusten da bere motorontzian kosta bazterrak arakatzen, ea arrainen batek kolpe egiten dion berak luza-
tzen duen amuari.
(14) Simon Badiola Antxustegi, 1920. urtean, Urtebarri egunean jaio zen. Betiko arrantzale familia batean. Bere aita Andres, trai-
neruen garaian, Ondarroan zegoen patroirik gazteena izan zela harro jakinarazi dit Simonek berak. Moilan bertan, garai hartan
Ondarroak zeukan portuaren gain-gainean jaio eta urte askotan bizi izan da.
Hasi traineruaz, eta hainbat txalupa ezagutu ditu bere etxean: “Larrañaga”, “Badiola”, “Santa Teresita”, eta “Cala de Sagustan”.
Azken bi hauetako patroia ere izan da Simon bera. Harik eta arrantza lanbidea utzi arte, duela 20 bat urte. Badiolatar hauek,
“bolintxea” delako arrantza eran nabarmendu izan dira gehien bat.
O n d a r r o a 2 0 0 2 67
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

“Izurdeak ez, baina arraingaiztoak sarri ikusi izan
ditut errekan gora be. Batzutan, ezin izaten genduan saldu
bolintxean atrapatako sardina edo txitxarro guztia, eta
errekan gora eroaten genduan, Zaldupe aldera, hemen
lagunei eta baserritarrei euron ortu eta soloen ongarritzat
emoteko.
Ba, haraxe be, gaur Zaldupeko futbol zelaia dagoen
ingurura be iristen ziran arraingaiztoak”.
EIBARREN ESKOPETAK EROSTEN.
Ezin izan dut zehaztu Ondarroako Kofradiak noiz eta
nola hartu zuen eskopetak erosteko erabaki hori. Ez eta
nolako harremanak izan zituzten Eibarko Fernando
Arizaga eskopeta egile edo saltzailearekin.
Dena den, Santa Klara kofradiak berak Eibarrera
bidali zituen Pedro Aranbarri eta Manuel Telleria,
“Cegama” (17), hamabi eskopeta eros zitzaten Ondarroako
Santa Klara kofradiarentzat.
Erosi eta Ondarroara ekarri ere ekarri zituzten agin-
dutako 12 eskopetak eta hauentzat beharrezko ziren kartu-
txo eta bolbora, geroago azalduko dugunez.
Ezagutzen ditugu, gainera, -zehatz-mehatz ezagutu
ere- eskopeta haien erosketak nolako gastuak eragin ziz-
kion Santa Klara kofradiari, eginiko ordainketa guztien
kontu-arrazoia, txikiena ere, idatzita utzi ziguten-eta.
Zilegi bekit gastu horien zerrenda osoa hemen trans-
kribatzea, Santa Klara kofradiako arduradunek utzi ziguten
era berberean:

GASTO ORIGINADO CON FUSILES.

Ondarroa, 1920-30 inguruan.
SANTA KLARA ARRANTZALEEN
KOFRADIA BERA ERE ASALDATUTA.
“Arraingaiztoek” arazoak sortu izan badizkiete
arrantzaleei beti ere, 1.901-1902. urteetan, dirudienez,
arazo eta ezbeharrak asko ugaldu ziren. Takin-takin, arran-
tzale zaharren esanetan.
Arrantzaleen amorrazioa ere lehertu zen behin baino
gehiagotan. Nola haserretu ez, bada, arrain-sardak sareekin
inguratu, eta ezer harrapatu barik geratzean? Nola asaldatu
ez arrantza oparoa esku eskura izan, eta arrain garau bat
bera ere ez tosta artean!
Bestalde, sarea apurtuta etxera itzuli beharraz gaine-
ra, ezin ahaztu harrapatu gabe utzitako arrantzuak arrantza-
leei zekarzkieten diru galerak. Garai hartan, hain zuzen,
Italiatik iritsitako salazoi egileek antxoa erosten zuten jada
Ondarroako portuan, eta, ondorioz, antxoaren preziuak ere
izugarri gora egin zuen (15).
Kasua da, 1901. urtean, erabat asaldatuta zebiltzala
Ondarroako arrantzaleak. Santa Klara kofradiako arduradu-
Gastos del comisionado D. Pedro Arambarri acompañado de Cegama, viaje a Eibar ......... 38'00 ptas.
Cuenta presentada por Fernando Arizaga de Eibar:
Por 12 escopetas a 25 pta....................... 300'00 ptas.
PATXI ETXABURUK EMONDAKOA Embalage ................ ............................ 3'50 ptas.
Guia para los mismos ......................... 0'75 ptas. ....................................................... 304'25 ptas.
nak eurak ere erabat kezkatuta, arraingaizto madarikatu
Cuenta presentada por Lucio Arizaga de Eibar, por polvoras y cartuchos suministrados...... 39'10 ptas.
haiek herriko hondartzetaraino sartuta zekusaten-eta. Hola
edo hala arraingaizto haiek uxatu beharra zegoen. Edota, Por honorarios del viaje de Eibar a Cegama, y hacer varios cartuchos o llenar.................... 10'00 ptas.
akatu!
A Justa Bilbao, por 8 varas de oliva, a 1'10.................................................................................. 8'80 ptas.
Azkenean Santa Klara kofradiak berak ere erabaki
A Ezequiel Echaburu, por coser fundas ....................................................................................... 3'50 ptas.
drastikoa bezain harrigarria hartu zuen. Arraingaizto haiek
uxatzeko, armak erostea erabaki zuen: “... una docena de Por 2ª cuenta presentada por Cegama, de cartuchos y polvora ............................................... 30'20 ptas.
escopetas con destino de perseguir a las pescas arrain-
Cartuchos traidos para Daniel Aremayo ...... ............................................................................... 5'00 ptas.
gaistos que se han estacionado en nuestras playas” (16).
Gasto de los comisionados en el Café de Gait.....? ....................................................................... 2'50 ptas.
Artibai ibaian gora ere sarri ikusi ohi ziren arrain-
gaiztoak. Gasto del contador Aguirre, viaje a Bilbao el 20 de Mayo
con instancia del Gobernador y Comandante de Marina, sobre licencias ................................ 30'00 ptas.
“Arraingaiztoak? Ondo ezagutu nebazan nik neure
ume denboran. Umetxoak ginala, sardina guran joaten Al maestro, por sus honorarios de dos instancias ........................................................................ 3'00 ptas.
giñanean itsasora, kostatik gertu-gertu agertzen jakuzan.
Por aceite linaza empleado ............................................................................................................. 1'00 ptas.
Errekan gora be ikusi izan ditut sarritan, Zubi Barritik
gora. Lazunen atzetik...” -gogoratzen digu Domeka Por el cuidado de fusiles mientras el tiempo de atun, a Cegama una merluza de 2'5 kilos..... 5'00 ptas.
Markuerkiaga patroiak.
Total Pesetas............................................... 481'35 ptas.
Domekaren hitz hauek berretsiaz gain, bere beste
gomuta bat ere gogora dakarkigu Simon Badiolak patroiak:
Junio 30 de 1902 (18)

(15) Alfredo Moraza Barea historialariak dioskunez, “Compañia de Pesquería de Génova” delakoa jada lanean ari zen Ondarroan
1895. urtean. Hauek antxoa salazoian prestatzen erakutsi zuten Ondarroan.
(17) Manuel Telleria edo Manuel Telletxea? Bietara aipatzen da Santa Klara kofradiako batzordeak 1902-IV-30ean egin zuen bile-
Handik aldi batera, 1904. urtean, hain zuzen, Bartolomeo Scola, Felici Miricarte, Vincenzo Grimaldi, Angelo Parodi, Bartolomeo
raren agirian (Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos...”, 24. or.
Pelazza eta Eugeio Cardini, italiarrak seirok, salazoian prestatzen zuten antxoa Ondarroan bertan, gero Italiara bialtzeko.
Baina Manuel Telleria zela esan behar. Garai hartako herriko biztanleen erroldan ez baitut Manuel Telletxearik aurkitu. Bai,
Ikus: A. Moraza: Estudio Histórico del Puerto de Ondarroa, Eusko Jaurlaritza (Garraio eta Herrilan Saila), Gasteiz, 2000, 213. or.
ostera, Manuel Telleria Goiburu, 33 urteko arotza. Ensanche delako kalean bizi zen. Berau ere, beharbada, garai hartan ontzigin-
(16) Ondarroako Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos adoptados por los Sres. Comisionados de esta Cofradía de mareantes pes- tzako industriak Ondarroan ezagutzen zuen goraldiak erakarrita iritsi zen Ondarroara Zegama bere jaioterritik. Eta ondarruta-
cadores de este puerto de Ondarroa, a contar desde el año 1900, en sus reuniones o juntas procedentes de asuntos correspondientes a rrek, desizenak ipintzeko ohiturari jarraituz, honi ere “Zegama” deitu zioten.
esta Cofradía”, Blas Iturriza diru-kontalari eta idazkariaren eskuizkribua (1900-XI-12 - 1905-IV-28), 24. or.
(18) Santa Klara kofradia: “Libro de acuerdos...”, 26-27. or.

68 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 69
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

Aurreko orrialdean jarri dudan gastoen zerrenda
horren barrenean jartzen den datari begiratuz gero, badiru-
di eskopeta horiek Ondarroara iritsi zirela arrantzaleak atu-
netara atera baino zerbait lehenago.
Are gehiago, data bera burura ekartzen digu hainbes-
te aldiz aipatu dugun “Cegama”ri emaniko eskupekoak edo
sariak, erositako eskopeta haiek atunetako sasoian gorde
zitzan, hain zuzen. Eta danok dakigu garai hartan,
Ondarroako arrantzaleentzat behintzat, atunetako kostera
hasten zela San Pedro Txiki biharamunean, egun honetan
ohiko zen Saliña-Saliña kalerik-kale dantzatu eta gero.
Baina, inolako zalantzarik gabe esan dezakegu
Eibarrera bidalitako mandatariek 1902. urteko antxoate
sasoirako bete zutela euren eginbeharra.
1902ko apirilaren 30ean, hain zuzen, Santa Klara
kofradiako batzordea bildu zen (19). Denen aurrean euren
jestioren berri eman zuten Pedro Aranbari eta Manuel
Telleria mandatariek. Han aurkeztu zituzten Eibartik ekarri-
tako eskopetak eta hauen faktura ere.
Baina, hainbeste eskopeta bilduta ikustean, badirudi
Kofradiako arduradunak eurak ere kezkatzen hasi zirela.
Gerta litezkeen ezbeharrak aipatuz, eta hauek ekiditzeko
asmoz, eskopeta haiek Santa Klara kofradian biltzen ziren
traineruen artean banatzea erabaki zuten.
ESKOPETEN BANAKETA
ARRANTZALEEN ARTEAN.
Garai hartan berrogei traineru zenbatzen zirenez
Ondarroako Arrantzaleen Kofradian, traineru guzti horien
artean zotz egin zuten.
Hona hemen, zozketa egin ondoren, eskopeta bana
eskuratu zuten arrantzontzien eta hauen jabe edo patroien
izenak:
• Zelaia trainerua Justo Garramiola.
• Korta trainerua Domingo Badiola.
• San Juan trainerua Matias Bengoetxea.
• Paulino trainerua Paulino Pagate.
• San Antolin trainerua Bruno Etxaburu.
• Santa Eufemia trainerua Zezilio Badiola.
• Tokayo trainerua Jose M. Etxaburu.
• San Blas trainerua Fernando Badiola.
• San Kandido trainerua Migel Arantzamendi.
• Lorenzo trainerua Lorenzo Lersundi.
Batzarra amaitu baino lehen, guztiei gogorazi
zitzaien eskopeta hura garbi eta egoera onean gordetzeko
bakoitzak hartzen zuen ardura. Eta biharamunean bertan
bakoitzari bere eskopeta banatu zioten Kofradiako ardura-
dunek. Oraindik, egia esan, ez zeukaten eskopeta haiek era-
biltzeko beharrezko zitzaien agintarien baimen-agiririk.
Kofradia bera arduratu zen, hala ere, baimen haiek
lortzeko behar ziren gestioak egiteko. Maiatzaren 20an,
hain zuzen, Bilbora bidali zuen Jose Antonio Agirre, kofra-
diako diru-kontalaria bera. Berarekin zeramatzan Bizkaiko
Gobernari Zibilari eta Itsas Komandanteari luzatutako
eskariak.
Agintariei igorritako eskari haiek nolako arrakasta
jadetsi ote zuten? Erositako eskopeta haiek erabiltzeko bai-
men agiririk lortu ote zuten Santa Klara kofradiako ardura-
dunek? Aitor dezadan galdera hauei ezin diedala erantzun.
Ondarroa, 1920-30 inguruan. Arrantzaleak traineruetan despixkan. ONDARROA IKUSGARRI, 103.ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI
Zoritxarrez.
Are, Kofradiako batzar hartaz geroz, gurma artean
galtzen zaizkigu Eibarren erositako eskopeta haiek. aurka egiteko. izeneko makina, 10-12 zaldikoa, martxa handikoa. Motorra
Aipamen bat bera ere ez dut inon aurkitu. bera portuan martxan ipinteaz batera, arraingaiztoek, por-
Adineko arrantzaleek oraindik gogoan dituzte
tutik kanpo, itsasoan egon arren, berehala alde egiten eben.
Hori bai, arraingaiztoak eurenak eta bi egiten jarrai- Marinako soldaduak Ondarrora etorri eta euren fusilekin
Ezagutu egiten eben motor zarata bera! Pentsa zelako
tu zuten geroago ere. arraingaiztoei tiro egiten zieten garaiak.
argiak ziran arraingaiztoak!
“Nire ume denboran, -gogoratzen digu Domeka
Izurdea eta arraingaiztoa, itxuraz antzerakoak izan
MARINAKO SOLDADUAK Markuerkiagak-, Errepublikaren garaian, Ferroletik etorri-
arren, arraingaiztoak handiagoak ziran tamainuz. Baita
“ARRAINGAIZTOEN KONTRA”. tako Marinako soldaduak be ezagutu nebazan nik
indartsuagoak be”.
Lehenago aipatu dudan Domeka Markuerkiagak
Ondarroan. Euren fusilak hartu eta “Andres Bateko”ren
aurrerago ere argi eta garbi adierazi digu arrantzaleek nola-
motorontzi baten itsasoratzen ziran, arraingaiztoen kontra Simon Badiolak hainbeste aldiz aipatu digun Andres
tiroka ekiteko. Baina honetaz, Simonek datu gehiago emon- Bateko hau, Andres Arkotxa zen, “Arantzazu” motorron-
ko amorrua eta gorrotoa zizkieten arraingaiztoei.
go deutsuz”. tziaren jabea. Ondarroako portuan zegoen motor txikirik
Bere umezaroko urteetara itzuliz, hainbeste oroitza- bizkorrena zela diote garaiko arrantzaleek.
Bai eman ere Simon Badiola, gure berriemaileak.
penen artean, gertaera esanguratsu hau ere jakinarazi dit.
Soldaduak eurak Errepublikako garaian ekarri zituz-
“Andres Bateko eta honen semi Esteban Koju, gure
“Behin baten, gogoratzen naz, 11 edo 12 urteko ten Ondarroara. Hiru urtetan, soilik. 1933-1935. urteetan-
txalupako marineruak ziran. Honeik baeuken euren motor-
mutikotxoa nintzala, sardina harrapatu guran, sareetara edo.
txoa, “sareetan” esaten jakon arrantzan erabilten ebena.
urten genduan iluntze baten. “Badiola” zeukan izena txa-
“Sareetara” (20) motor txiki asko ataraten zan orduan (21). Geroago ere, 1936ko gerra ostean be, bazen
lupak, Andres Badiolaren zan, izan be. Sardina agertu zan.
Baina arrantza era hau amaitzen zanean, baztartu egiten Ondarroan Eibarren eskopetak erosten jarraitu zuen mariñel
Baina arraingaiztoak be han ebiltzan gure inguruan.
eben euren motorra, eta geure txalupan etorten ziran bolin- familiarik. Gaur ere harro kontatzen du arrantzale zahar
Berehala agindu euskun Andres patroiak. Zorrotz eta txera. batek nola Eibarren egin eta Ondarroara ekarri zuten lehen
gordin agindu be: Atara eta bota itsasora txalupan dauka- kañoi biko eskopeta euren txalupan erabili zutela.
Arraingaiztoak agertzen ziranean, Andres Batekok
gun dinamita hori!. Han genbiltzan gu txalupa baztarrak
barriro ataraten eban bere motortxoa, baina Santa Klara Izurdeen eta arraingaiztoen kontu hauek, umeentza-
arakatzen. Patroia bera, gero eta urduriago. Geroago eta
kofradiaren kontura. Kofradiak ordaintzen eutsan partilla- ko ipuinak diruditen arren gaur egun, Ondarroa arrantza
orro handiagoak egiten euskuzan. Eta guk... ezin inon aur-
rik handiena. Baita gastuak be. herriaren historia egiten dutela ezin inola uka.
kitu dinamitarik. Zelan aurkituko genduan ba, nire moduko
gaztetxo batek txalupatik lapurtuta eukan-eta. Bere lagune- Motorrean eroaten zituen hiru soldaduak,
kin jolasteko-edo... Marinakoak, euren fusilekin. “Han arraingaiztoak”,
Sagustanen adibidez. Eta joan hara, eta dinbi-danba tiroka Imanol
Baina, ikusi, eh!. Arraingaiztoak uxatzeko... edo hil-
uxatzen ebezan.
teko, dinamita geurekin txalupan bertan geunkala urten
Oruemazaga Baseta.
Andres Batekoren motorrontziak eukan “Balotte” ONDARROAN, 2002KO URRIAN.
genduan arrantzara!”.

• Flora trainerua Migel Anton Zarraga. Gertaera puntuala. Baina adierazgarria!

• Lukas trainerua Lukas Arakistain. Urte askotan, geroztik ere, era bateko edo besteko
armak ikusi izan dira Ondarroako txalupetan arraingaiztoen
(19) Santa Klara kofradia: "Libro de acuerdos...", 24-25. or.
(20) “Sareetan” delako arrantza era honi, sarea bera itsasoan zabaldu eta sarean bertan enpatxata geratzen ziren arrainak atra-
patzeari deitzen zioten arrantzaleek. Gero, behin sareak bildu eta lehorreratu ondoren, “despiskatze” lanean murgiltzen ziren gizo-
nezko eta emakume, nagusi eta ume. Arrainak banan banan saretik kentzen, alegia. Nabari denez, arrantzaleek “sareetako” arran-
tzari ekiten zioten, itsasoko urak epeltzen joan ala, arraina bera azaleratzen zenean. Orduan ez zegoen izurda beharrik.
(21) 1929. urtean 102 gasolino edo motorontzi zeuden Ondarroan. Neurri eta indar ezberdinekoak, jakina. Datu esanguratsu hau
eskaintzen digu urte horretan Ondarroako udalak berak argitaratu zuen Herriko Jaietako Egitarauak.

70 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 71
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

IZENA JABEGOA ARRANTZA IKURRIÑA

Patxi Etxaburu Ajarrista

Aconit Itxas Zabal S.A. Arrastea Frantzesa
Agora Lagun Talde S.A. Arrastea Frantzesa
Aketxe Aketxe S.A. Arrastea
Akillamendi Akillamendi S.A. Korda
Alba Do Mar Eusko Galaica S.A. Arrastea
Allegro Aurrerutz S. L. Arrastea Frantzesa

"KALARE DEUNA"
Andre Kala Berria Andrekala S.A. Arrastea

ARRANONTZIAK 2.001ean
Apar Chemaypa S.L. Arrastea
Aralarko Mikel Deuna Pª Gaztiak S.A. Arrastea

arrantzaleen kofradia
Arbide Larrasmendi S.A. Arrastea
Arretxinagako Mikel Deuna Astiola Arrastea
Arretxu Berria Arretxu S.A. Arrastea
Baccara Galdonamendi S.L. Arrastea
Begirari I. Zabaleta Cortazar Arrastea
Beti Asmor Larrauri Hnos. S.A. Arrastea
Bits Chemaypa S.L. Arrastea
Patxi Etxaburu Ajarrista Casalmar Mendipesca S.A. Arrastea
Concerto Galdonamendi S.L. Arrastea Frantzesa
Dagmara Lagun Talde S.A. Arrastea Frantzesa
Arranontzia Jabegoa Folioa Tona H.P. Elsinor Pª Iturraspe S.A. Arrastea Frantzesa
Erlaxi Larrasmendi S.A. Arrastea
ALBACORA DIECISIETE Oztarki,S.A. VI-5-9866 74,73 515

ARRANONTZIAK2.001ean
Ezkardi Badigara S.A. Arrastea
ARLANPI Arlanpi S.A. BI-4-1-99 65,07 365 Galerna Uno Urondo A.E. Arrastea
Galerna Dos Urondo A.E. Arrastea
BARRENETXEA Arlanpi,S.A. BI-2-2761 49,96 275 Galerna Tres Aketxe S.A. Arrastea
BETI SAN JUAN Ondarkide,S.A.L. SS-2-1706 105,93 800 Gaztelugatxe Aketxe S.A. Korda
Goizalde Argia Chemaypa S.L. Arrastea
CASALMAR Mendipesca,S.A. GI-4-05-91 42,77 350 Gure Reinare Pª Zarrak S.A. Arrastea
EGUZKI EDERRA Jose Azpiri eta besteak BI-4-189 37,9 285 Hodeiertza Pª Zozuak S.A. Arrastea
Horizonte Claro Marbasa S.A. Arrastea
IOAR Jose Bermudez Gonzalez BI-1-3107 3,39 30 Idurre Idurre S.A. Arrastea
NUEVO JESUS DE NAZARET Pesqueras Bitarte,S.L. SS-2-1727 93,05 450 Intxortamendi Pª Intxorta S.A. Arrastea
Ipar Aizea Pª Pio Baroja S.A. Arrastea
NUEVO LAU ANAIAK Miren Etxaburu eta besteak BI-4-23 90,11 300 Itxas Intxorta LTD Arrastea Ingelesa
NUEVO MONTE BIZKARGI Bonifacio Laka Iturriza BI-4-59 116,94 400 Itxas Ondo Marbasa S.A. Arrastea
Ixkote Ipartalde L.T.D. Arrastea Ingelesa
OITZ Jose Beitia eta besteak BI-4-193 31,44 280 Jerusalen Argitasuna Badigara S.A. Arrastea
TONIÑO SEGUNDO Jose Luis Ouviña y otro CO-7-3571 43,68 360 Keroulan Armament Keroulan Arrastea Frantzesa
Kirrixki Lagun Talde S.A. Arrastea
Koaxi Pª Antxiñe S. A. Arrastea Frantzesa
Lanfon Pª Lanfon S.A. Arrastea
Lasti Lagun Talde S.A. Arrastea
Le Battant Pª Jerusalen S.A. Arrastea Frantzesa
Le Stiff Laubi S.A. Arrastea Frantzesa
Legorpe S. Agirregomezkorta y CIA Arrastea
Mareton M. Ituarte E Hijos S.A. Arrastea
Mariñela Boga Boga S. A. Korda
Michel Suitegift LTD Arrastea Ingelesa
Mikel Marbasa S.A. Arrastea
Mountain Peak S. Agirregomezkorta y CIA Arrastea Ingelesa
Muztu Chemaypa S.L. Arrastea
Nautica Astiola Arrastea
Patrice Therese Pª Irrintzi S.L. Arrastea Frantzesa
OPPAO Peña Verde
Plati
Ondarrutarra S.A.
Chemaypa S.L.
Arrastea
Arrastea
Talaimendi Intxorta LTD Arrastea
Toki Alai Berria Larrauri Hnos. S.A. Arrastea
Toki Argia Larrauri Hnos. S.A. Arrastea
Treñeru Chemaypa S.L. Arrastea
Txori Erreka Pª Intxorta S.A. Arrastea
Uricen Uno Urondo A.E. Arrastea
Urontzi Urondo A.E. Arrastea
Zapi Chemaypa S.L. Arrastea

Ondarroa, 2001eko urtarrilaren 18a. 9:00. Artamuzturretik.

72 O n d a r r o a 2 0 0 2 NEKANE AKARREGI O n d a r r o a 2 0 0 2 73
 TXOMIN AGIRREGAZ
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA
ITXAS GIROAN
1
Augustin Zubikarai Bedialauneta
906 urtean agertu zan, liburu lez, Kresala.
Aurrerago, zatika Euskalerria aldizkarian.
Agertueran, Txomin Agirre berbera dator esaten:
“Bertan agertuko diran gizon eta emakumeak eztira neure
irudimenak asmau dituanak; oso itsu ezpanago ta amase-
tan ezpanabil, bizi-biziak dira, Arranondoko sardiñak
legez…”
Ain aberatsa dan Ondarroa´ko erri euskeratik
Txomin’ek igarri barik, berez jasotzen zitun berba batzuk
gogoratu nai dodaz. Batzuk bizirik dagoz, besteak ez dira il,
baiña su ondorengo ke azpian lez gordeta, aizea bear txin-
garra sortu arazteko.
Kresalatik atara daiguzan batzuk. Auxe izango da
bere omenik biziena.
ARRANONDO-
ONDARROA.
Izen ori Ondarroa atzekoz aurrera, biurtuta ete da, ala
Ondarroa´ko toponimian dagozan Arrandol, Arrangoi,
Arragueta eta abarretatik ataratakua?
Dana dala, Ondarroa´n edo Arranondo´n, itxas esae-
ra, itxas irudi, itxas giro eta itxas kutsua erabilten da berta-
ko agerbidetan. Bertan lekuko dana, itxas-bizitza.
Danok dakigu itxastarrak zaratatsuak dirala. Barruko
errialdetatik etorri eta itxas errietan sartu-orduko, erraz
igarten da bertako gizonak eta jenteak, barru-aldekoak
baiño zaratatsu eta abots indartsuagoz itz egin eta jarduten
dirala. Kresala berbertan, II. atalean, ba diñosku Txomin’ek
nundik eta zelan igarri leiken ori: “gizonen gozategi ta
ardangelak nun dagozan beriala igarri leike, ostro beda-
rrik ikusi ezarren; naiko da zaratarik andiena nun dagon
entzuten geratzea.” ; “Ketan eta deadarrez beti”… ;
“arrantzaleak, izketa zakarrekoak…”
Askok esaten dakie itxasoan, orma eta aterpe barik,
muga barik, alkarregaz berbetan abotsa galdu edo makaldu
egiten dalako, arrantzaleak urrunera lez berba egin bear iza-
ten dabela, itxasoaren zabalak jan egiten dabelako abotsa-
ren indarra. Orra or, legorrean be Txomin’ek euren ezaupi-
de zaratearen agerpidez emon….
Kalean makillaka ibiliko dira mutillak, itxastarrak
agaka. Agak erabilten ziran belak eskegi eta zabaltzeko,
agak sareak legortzeko, agak itxas zabalean arrantzarako
aparixuak luzatzeko. “Agaka norbaiteri buruz auzi…”
ARRAINAK
Edozenbat arrain izen billatzen doguz, irudiak osotu-
ten edo itxuratzen; esaerak aberastu ta edertuten. Arrain
bakoitzari bere izatea ataraten daki. Ala:
O n d a r r o a 2 0 0 2
74
“Itxas aingira lakoxe treñeruak” (luzeak)
“Amarratza lez erpak lotuta”
“Atuna baiño azkarrago…”; “Atuntsu onagaz zorrak kittu-
tu”; Beste ikuspegi bat: Ondarru itxasoagaz gorputz eta
arima izakeraduna da “Atun eta besigu tatoakaz azi ta lodi-
tu ninduen”
Balea. “Balea baiño adoretsuago” ; “Balea baizen indar-
tsua”
Besigua. “Neguan izaten da besigutea”
Izurdak. “Izurdien eraso aldiak…” ; “Izurdak azpitik gora
eta kaiuak goitik bera…” (arrain ugari); “Aren lepo lodi
baltzak izurdearen antz pixkat ba dauka…” ; “Urdai zatia-
gaz, krusallu orioagaz eta izurdearen zaiñagaz noizean
bein bigundu oi zirean narruzko oiñetakuak”.
Kitolis’en gertaeran noiz ittoko semea zelan ibili zan
adierazoteko “ordu bi osoan ibili zan gure gazte umantko-
rra bere gurasoagaz zamaturik itxaso aserratuaren
erdian… atuna baiño azkarrago, izurdea baiño gogorrago,
balea baiño adoretsuago…” Ondarroa, 1922an. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
Mielga. “Mielga ustel gosekilla” (gaztelaniaz: ferrón)
Txibia. “Txibiari laster jaten emongo leukioe oneik”
(Itxasoan mariatzen diranekaitik) Artalakatza. Sareak erabilten dabezan kortxoei,
ITXASOKO BERBETEA Txomin’ek artalakatza deitzen dautse.
Zimarroia. “Zimarroi ustela” , “Milloi bat ba ei dauka
zimarroi orrek”; “Milloiagaitik zimarroia edo izurde uste- Eta arrantzan patroiak bear izaten dira, Txomin’ek Baga (Olatua). Txomiñek maite dau berba au. Azkue’k
la artu bear da senartzat?” sarri atzekua, deitzen dautso: “atzekuak eskuak besapean olatu sakon, andiari emoten dautsa izen onen nortasuna.
berotzen zitun bitartean…”. “Ola profunda” diño berak.
Antxoa. “Arrain otzaretan zidar urtua lez erionga”
(Italiarrak, antxoa gazitua lantegietan erostera etorten dira- Arrantzan ontziak be bearrezkoak dira. Eta sarri Kresala´n onelakoak irakurten dira: “Baga ta olatuen
atoian ibili bear, beste batek lotuta ekarri bear, ezbearren orruak…” ; “Baga zuri…” ; “Etxeak aiñako baga zuri sen-
nean, asko begiratzen dabe zidartsua dan (egunekoa ete
dan) edo ta egunetakua, euren esanetan "ofuscada". bategaitik. Txomin abadea zan eta ba dakiz orrelako berbak doen artetik…”; “Baga ausarditsuak ataraten dituan
eleiztarrekaz erabiltzen: “Atoian legez eleizara…”; “gure balde, tosta, panel, toldo…”; “Baga batek burutik bera
Eta beste arrain mota bat: Euri arraiña, zer? arrantzaleak "gorrira" bezain azkar eztira joaten txartele- kendu euskun txalupa esku artetik.”; “Baga indartsuen
Gogoratu len ain sarri errira etortzen ziran galiziar txorro- tara, eleizako ezkillatxoak dilin dilin luzarokoan ibilia- gaiñean, gora ta bera, barrukoen bildurrez…”; “Baga
tzaileak. Areik ziran "euri arraiñak" rren”. indartsuak arkaitz gogorrekaz burruka bizian…”
Tolla. Tollanak emon. Kristonak emon, esaten da leku asko- Or dagoz bestetan ontzian, txalopak, killaz –gora Baltz. Berba garratza da arrantzalien esaeretan. “Negu bal-
tan. Emen tollanak. Tolla arrain sailla da iltzeko eta origai- tirabira eginda. Txomiñek azpikoz gora esaten dau. tza”; “ipar baltza”…; “Betondo baltza ipiñi ekatxari…”
tik jo bear izaten dalako.
Eta danok dakigu txalopen azpiak ondo garbitzeak Bitsa. “Bitsa dariola”, “Bitsezko ari zuri luze biurri bat
Aitz-arraiña. Aitzeko arraina garrantzi aundia eukiten dauala. “Atunetara baiño len itxiaz”. Arrantzaleak sarri erabilten dabe berba au arrokeri
azpiak ondo garbitu…” orde: “Arek lagaten daben bitsa…!”
Arraiñak bere usaiña dauka. Arrain sunda, diño
Txomin’ek. Eta mariñela arrua da edo ez? Txomin’ek, arrotasu- Bisuts. Aize lakarra. “Bisutsak estaldurik eukan…”
Arrain saltzailleak. Antxiña “astodunak”, errietara astoe- na nun egon leiken adieraztean au diño: “Oial barri ede-
rrekaz euren gorputza apaindurik daroenen biotzean legez Brast. “Aizeak lenengo brastada arpegian emon…”;
tan arraiña eroaten ebenak egoten ziralako. “Brast joten gaitu aize bunbada batek eta itxasora, txalupa
bizi da arrotasuna txapel zar koipez da ezkata edo eskamaz
barruko arrain…”
Arraiñak amua bear dau. “Amoan ipinten daben jakiagaz betetakoaren azpian…”
bakarrik ez da jausiko.”
Apar. “Apar zuriak..”; “Eroaten daben aparra!” (arrota- Brix. Aizearen ezaugarri. Bere pertsonaia bat da, Brix aize-
sun ezaugarri lez) tsua. Errekaize egunetan umiak kaletan zarataka ezagutzen
O n d a r r o a 2 0 0 2 75
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
dira: Errekaizeak brix, errekaizeak brix! deadarka.
Bare. “Kantauriko itxas bardingabea agiri da bere betiko
edertasunez apaindurik, ain laster urdin, bare ta baketsu
urertzean txiplitxaplaka jolasean dagoala…”; “Bare-bare
egoan”; “Olatu bare-barea…”
Deizalea. Deia joten dabenari Agirre´k deizalea deitzen
dautsa. Oiturazko zan gizonen bidez itxasorako arrantzaliei
deitzea gau edo goizaldean. Txomin’ek bere kartetako
baten diño, ez dauala ezagutzen besterik izen ori darabilla-
nik.
Dsaust. Uretara indarrez sartzea. “Dsaust danok itxasora,
txalupa barruko arrain, otzara, sare ta tresna guztiekaz”.
Durdo. Arraiña. Aitzetan ibilten dana. “Durdo bi ta iru
karraspio…”; “ Ezpanak durdo-durdo, agiñak zuri-zuri, ta
kiskur-kiskur ulea.
Ekatxa. Berba larriak erabilten daki ekaitzaren aurrean:
“Ekatxaren il soñu garratza..”; “Ekatxaren orrua…”;
“Ekatxa etorri zan, baltza, zematzailea, ikaragarrizkoa…”
Esku zurdak. Zurdakin egiten dan aparixua
Eztul. Arrantzale zarrak garrantzi andia emoten eutsen
eztulari. Arrotasun lakotzat ezagutu eztulik ez egitea. Batez
be sermolarien aldetik. “Mutilla, esaten daue, piperra baño
gorriago ta buruko ule guztiak tente dituela elizatik urtete-
an, axe da eztarria, eztul bat be eztau egin.”
Estropu-estrapu. Espartsuz egindako txiringola txikia, erra-
muak toletean sartu ta eusteko.
Erramu-erramulari. “Orain ogetamalau urte arek atara-
ten eutsan grakadea etzan bertanberakua…”; “Erramua
zala ta etzala beste txalopa batekoekaz asarratu giñan…”;
“Erramuak eskuetatik itxi barik, begiak ernai ta besoak
irme…”; “Erabili euezan erramuak soli ta biziro…”;
“erramuetea galdu zanean, gertau zan arrigarritasuna
sinistu ezinda…”; “ erritar erramulariak garaitu zituen
txalopako agintari gizagaixoa ito zanean…”; “Erramuari
tenga ta tenga…”
Gorria. (itxas zabalean igarten dan arrain multzoa)
“Antxoba talde ugari urganean ikusita, itxasora begira
dabiltzanak, gorria! gorria! deituten dabenian,
Arranondoko saretxalopak arraña dagoan tokira eruaten
daben abiadea ta aparra, benetan izaten da begiragarriz-
koa”… “Botaten deutsa txalopa orrek, azkar, jira guztian
bere sarea “gorriari” ta eztago zer esanik, txalopa arena
da irabazi guztia”.
Grakadea. (Erramu ta toletari eutsita dagon estrapu arteko
estuartzea) “erramuari ataraten eutsan grakadea etzan,
bertanberakua”.
Iparra. Bizkaian Iparra ez da erderazko Norte, Nordeste
baiño. “Iparraldeko aize otz eta meiak…”
Ipargoia. Au da erderazko Norteri dagokiona. “Ipargoiko
aizea, gehiago barik, bat batean ta guztizko asarre amo-
76 O n d a r r o a 2 0 0 2
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
rratuan sartu zan Arranondoko erritxoan”. “…Ipargoitik
etorren aizeak lenengo brastadea arpegian emon deusku-
nean, ala mutillak deadar egin dau atzekoak…”
Itxas… Itxas itza oinarri dala, ainbateri bidea emoten daki
Agirrek.
Itxas-ate. Kaietarako sarrera, erderazko barra.
Itxas-arro. Olatuz beteriko itxasua
Itxas-apartsu. Bitsez betetako itxasua
Itxas-amorratu. “Itxasoari amorru ta apar guztiak joan
artean…”
Itxas kiskur. “Itxasoa guztiz egoan arro, bere zabaltasun
danean kiskur, bizi ta apartsu…”
Itxas-irakin. Itxas larri beroa. “Itxas berde, baltzeran, ira-
kindua…”; “Arrantzale batzuk, oraindino, igarri egin eben
zerbait itxas irakin esnetuaren gaiñean…”
Itxas-barru. (itxas barrenaldi)
Itxas-bide. “…urteten dabe itxas bidera…”
Itxas-itxi. “Itxaso guztia itxi dau bereala (aizeak) ta or eto-
rri gara gu, oker, Jaungoikoak daki zelan”
Itxas-gaña. Itxasoaren goi aldea
Itxaski (ekaitza). “Jagi zan, nondik eta zelan eztakit, an
nonbaiten ezkuturik bere orduaren zain egoan erruki baga-
ko itxaski amorratua…”
Itxas-triko. “An bertan sortuten dira (atxetan) lapak eta
mutxiloiak, marraskulu, lanperna ta itxastriku edo morko-
tzak…”.
Itxasorate. Itxasora arrantzara urten aldia. Ondarroa, 1922an. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
Itxas-alde.
Laño. “Ur lañozko estalkia…” Itxas lainoa. gatzbakoak egiten ebien uztai andia, saretzat artu eikean”.
Itxas-kate.
Legor. Lurraldea. Legorra jo, legorrera goaz… Legorreko Marboilla. Odei ertza.
Kalak... Itxasoan dagozan arrain tokiak... Izen bereziak aizea (terrala)
eukiten dabez: Kostarren-kala; Ixkote; Kalabelarri; Tribis- Masia (Macizo, raba). “Masia bearko da or, masia!”
kala eta abar. Ba dira txoriak be zabaltasun baten kalatxori Legortu. (Zikatu) “ondar gorria gañera boteaz, soñeko
Maste. Belak jasoteko aga. “Txalopa maste”; “maste nau-
lez ezagutzen diranak, kaio eta abar, Ondarroan mitxeletak bustia etxera baño lenago legortu naiean…”
sia” ta abar.
be kala-izena daroe: kalapitxiak. Loro. Itxastarrak arrain andietako aparixuetan erabilten
Mokoloi. Itxas berbetan, nastea, soka ta amuen artean.
Arrantzarako gaikietan bardin: Kala-berun (plomo), kala- daben lokarri meia.
“Aurreko egunean itxasotik ekarritako mokoloiak askatu,
potin (kalaetara eldu al izateko txalopak eta abar). Mallastu. Artoaren tukurra: “mallastua baiño meiago..” arildu ta urkuletan sartzen ebezan…”
Koasta. (erderazko kodaste, itxasontziei eutsigarri lez Maluta. Artaburuen estalkia. “Bakean da geldirik egozan Must-egin. Ur-azpian igerian ibili.
aurretik asita ipinten jakon egur edo burdina). Ortik gizonei kale bazterretako paper, zotz, zakar, lasto, buruko ule ta
sudur ordez, koasta berba erabiltea: berbarik egiten ba Nasa. Itxasontziak bearrezko tresnak artu edo atarateko
maluta galdu guztiak…” (Lengo arrantza jokeretan, txalu-
dozu, koasta len be ausita daukazu gero.! urreratzen diran molla. “Nasara sartu zala potin bat…”
pak atunetara joaten ziranean, maluta oneik erabilten zituen
Karel. Itxasontzien egala. “Karel ondoan…” ; “Karel amuetan, atunari, janaria zalakoan, beregana urreratu eragi- Nausi. Arrantzalien artean bela edo agari buruz erabilten
gañertzean…” teko.) zan deitura. “Nausian dakarren izarrean…”
Lanbasa. Txalopetako ura legortzeko, ertz baten trapu Manxuba (manjuba). Arrain moltzoa. Kresala´n, jaietan, Odoldi. Ooldi, goroldi.
zarrak eta txatalak lotu eta erabilten dan makilla. (Gaurko, andra-gizonen arteko “mandxuba” irakurten da: “Urriñetik
Olezko zapatak. Txokloak, traskuak.
“fregona”) begiratu ezkero, enparantzako billereak moltxo zabal bat
Ondar-mai. Ondar zelaia.
zirudian, legorreko manxuba gorri bat, izurde ta guzti; ta
Lapa. Itsaskia. “Lapak atxari baño gogorrago eutsi…” inguru guztian tente begira egoan atso, agure ta neskatilla
O n d a r r o a 2 0 0 2 77
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
Ondartu. Ondarrez igortzi, bete. “Soñeko barrenak ondar-
tu…” Berba au Azkue´k ontzi batek ondarra jo ta bertan
geratze ordez erabiltzen dau.
Ondatu. Galdu. “Kantauriko ondarretan ondatu…”
Orru. Zarata itzala. “Itxasoaren orrua baño sendoago”;
“Itxasoak orru egin” ; Olatuen orruak”...
Ontzi-gidari.
Ontzi-buru. Esan onen kideko dira; atzekoa, patroia, lema-
zaina, zarra…
Otzara. Otarra. “Arrain otzaretan erionga…” (Arraiña,
otzaretan ura dariola)
Ondartza. Plaia. “Itxasoak bere goraldietan besuak zabal-
tzeko bear daben ondartzea…”
Ostarku. Ostilika. Arko irisa
Popa. Atzea. Ondarroan ez da erabilten, gitxi baino, ipurdi
itzik. Ala Txomin’ek be: “Popan joten ba zaitut…”;
“Entzuizu, Taman zabala, atso popandia…”; “Inguratu
ginan igarian popaz gora egoan txalopara…”
Sare-txalopak. Sareagaz arrantzara joaten diranak. “Sare-
txalopa bi, itxas aingira lakoxeak…”
Soka. Lokarria, korda. “Gerriko tendeltxu bat mokor gane-
an, ontzi soka lodi sendoaren antzera biurtua…” ; “Ibai
ertz bietan, gizate soka lodi trinkoa”.
Sokalea. Lebatzetarako erabilten dan soka mota.
Suezta. Urik artzen ez dauan txanoa, txapela, burukoa.
“Suezta beste aterperik eztaukiela…”
Sunda. Arrain sunda. Usaiña. “Au ezta guri esan dauskuen
erria, zirautzen. Arrainsundadun uri koskor bat zala ta…”
Taketa. Egur zatia. “Gizonak, taketa baiño gogorrago…”
Tantza. Pita.
Tatarrez. “Txalopa guztiak tatarrez…”
Tato (zati bat). “Atun tatoakaz loditu ninduen”.
Toleta. Ontziak, karel gaiñean sartuta eukiten daben egur
ziria, estrapua bitarte dala, erramuak bertan eutsita erabilte-
ko.
Tosta. Txalopa bateko jarrilekua. Tosta oneik, aurretik
atzera, izen oneik eroaten dabez Ondarroan: aurre, kon-
trailla, kontrabara, espaldako; kontraspalda; sagaltoki;
tanbuleta; berniela; masteta; treintoki; ankako tostar-
tea.
“Tostapera jaurti”
Treotzara. Egurrezko ol zapal bat, tretzak erabilteko, toles-
tuta, naste barik, zapalean.
Traola. Lau zati edo listoikin egindako lauki bat, aparixuak
bertan batzeko.
78 O n d a r r o a 2 0 0 2
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
Trinko. Lodi. “Soka lodi trinkoa..”
Trinketa. Txalopa aurreko bela
Truxu. Euri zaparrada. “Truxu ta bisuts” (chaparrón y ven-
tisca) “Aizearen atzetik etorri zan truxua…”
Treñeruak. Treiñagaz itxasora joaten diran txalopak.
“Zirauna legezko sare-txalopa eta treiñeruak…”
Txibikorain. Txibiak arrapateko eroaten dan amu ugariz
inguratutako koraintxoa.
Tunda. Sua biztuteko su-arriagaz erabilten dan kordoi
zatia. “Tunda zarra txapelean gordeta…” Arrantzale zarrak
orrelaxe erabilten eben, askotan patrikararik ez eukelako,
txapel barruan tabako orria eta tundia.
Umant. Gizon andi. Heroia. “Baiña Jose mari Zubia-ri
ezer kendu barik esan geinke, bere gisako beste umant asko
dirala Euskalerrian, gure itxas errietan gizonik aña umant
dirala…”
Urajea. Erramua, arrauna.
Ujoldea. Uriola.
Urandiko arraña. Itxas andiko arraiña. Gizon artean nor-
tasun berezien bat daukanagaitik esaten da. “Ni eznaz izan
Peru eta Mikol legez, urandiko arraiña…”
Ur-zelaia. Itxasoa. “…urdin urdin, bare bare ta baketsu ur
zelai galant ederra…”
Ur-bizi. Itxas jasoa.
Ur-laino. Ur ondoko laiñoa. “…bildurgarrizkoa egoan
Kantauriko itxasoa. Ur-lañozko estalki andi bat jarri jakon
gain alde guztian…”
Ur-txakurrak. Itxas ontzietan erabilten zituen txakurrak,
Ondarroa, 1922an. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
gizonei laguntzen ekienak, sare-txikotak igarian eroatn,
batu eta abar egiten. “Ur-txakurrak nagusiaren aurrean
bano urduriago…” Amuetatik soltatzen ziran arraiñak txa-
lopa ondora eroaten be ba ekien.
Urkula. Sareak errezago jasoteko erabilten ziran aga urku-
lutsuak.
Zabune. Batera ta besterako mogimendua. “Txaloparen
zabunetan…”
Zaña. Arrain koipea. Gantza.
Giartsu da batzutan, soil-soil berbak erabiliz. Erromantiku biribilduz, beste au esan giñei bergaitik: Itxasoa gora dato-
Ziliboka. Atzipeti. “Ziliboka ta atzipeti”. bestetan, itzekaz jolastuten lez. Biozkor urrengoan, erruki- rrenean ibaiko ura geitu egiten dan legez, itxastarren ezau-
tsu. Kitolis-en esanaldia mundu guztiko literatur saillean pidean Txomin Agirre bitartez zenbat eta sakonago sartu,
Ziskoetan. Jantzien sakeletan. “Ez jakoen gauza andirik
lotsa barik atara leiken jarduna dala esaten eban Jose euskerari gatz lodiago emoten jakola, esango dogu.
ziskoetan gelditu…”.
Artetxe´k.
Zezial. Gatzetan jarritako lebatza. Or dogu, lekuko, testigantza emonez, KRESALA.
Irudietatik at, bere alkarrizketak, bizi-biziak dira,
gatz lodia dauke, Arranondoko atso popandiak urtu barik
Ainbat tartean laga doguz. Itzez itz, berbaz berba darabilen gatz lodi iraunkorra. AUGUSTIN
joanda, Kresalaren aberastasuna arrigarria da. Labur eta amaitzeko, “Urrea geituten danean, geitu
ZUBIKARAI
Arrantza izkuntza, itxastarren berbeta, bere biotz eta oi da gizonen arrokeria, itxasoa gora datorrenean ibaiko
gogoan bizi eta iraunkor gordeten ebala, erraz igarten da. ura geituten dan legez” esan eban berak. Guk esaera ori
O n d a r r o a 2 0 0 2 79
 EUSKAL ITSASGIZONEN
ONDARROA, ARRANTZA HERRIA O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A

GIZARTE SEGURANTZAREN
AURREKARIAK F. Javier Arrieta Idiakez
“Bildurgarrizkoa egoan Kantauri itxasoa. Urlañozko estalki andi bat jarri jakon
gain alde guztian, beren itxura gaiztoko aserrea ezkutatu nairik legez (…)
agiri zan itxaso apurra berde baltzeran irakindua egoan, da irakiñaren dardareak
azal guztian atara eutsazan apar zuriak igarian ebiltzan
itxas artz gizon jantzalleak zirudien…”

S
Txomin Agirre, Kresala, 17. or.

arri-askotan amorratuta ageri zaigu itsasoa eta horren tea.

aurka ezer gutxi egin dezakete itsasgizonek. Bizirik
Laburbilduz, Gizarte Segurantzak burututako arris-
dago itsasoa, gaur bare, bihar haserre, eta bere mende
kuen ondoreak babesten ditu, esate baterako, aldi baterako
daude arrantzaleak zein marinelak. Itsasoak berez dakar
ezintasuna, ezintasun iraunkorrak eta heriotza.
arriskua.
Hala eta guztiz ere, XX. mendearen erdialdetik
Ildo horretatik, oso desberdinak dira itsasontzi bate-
aurrera bakarrik hitz egin dezakegu Gizarte Segurantzaz,
ko langilearen egoera eta fabrika bateko langilearena; izan
alegia, bigarren mundu gerratik aurrera. Orduantxe agertu
ere, asko dira itsasoko lanaren berezitasunak: lan baldin-
zen estreinako Gizarte Segurantza, sistema homogeneo,
tzak lehorrean baino askoz ere gogorragoak dira eta arrisku
orokor eta publiko gisa, geroz eta hiritar gehiagori presta-
egoerak etengabeak; itsasgizonek, euren jarduera dela bide,
zioak emateko.
eremu mugatu bera dute lantoki eta bizileku, hots, itsason-
tzia; etxetik eta familiarengandik urrun daude; eta batzue- XIX. mende amaieran sortutako gizarte aseguruak
tan lana aldizkakoa da, hau da, arrantzaldien edo harrapa- izan ziren Gizarte Segurantzaren zuzeneko aurrekariak.
keten araberakoa. Alokairu sistemak ere izan baditu berezi- Aseguruok borondatezkoak eta pribatuak izatetik nahitaez-
tasun garrantzitsuak. Bada, itsasoan antzinatik da nagusi ko eta publiko izatera igaro ziren; beraz, horretan behintzat
parteko alokairua. badute Gizarte Segurantzarekin nolabaiteko antzekotasuna.
Aitzitik, aseguruak lan egitetik eratorritako arriskuetan
Berezitasun horiek direla-eta, itsasoko lana betidanik
oinarritu ziren —adibidez, lan istripuan edo lanbide-gaixo-
arautu da modu berezian. Gizarte Segurantzari dagokionez
tasunean bakarrik—. Orobat, gizarte aseguruen sistema era-
ere, itsasoko langileek eraentza berezia dute.
bat hetereogeneoa zen: arriskuak banaka arautu ziren eta
Baina, itsasgizonek duten eraentza berezia gorabehe- arauketa desberdinen artean ez zegoen inolako loturarik.
ra, zer da Gizarte Segurantza? Oro har, Gizarte Segurantza
Behin Gizarte Segurantza azal-azaletik zer den azter-
elkartasun sistema antolatzeko neurri publikoen multzoa
tuta, itsas giroan murgilduko naiz berriro. Alabaina, ez dut
da. Gizarte Segurantzaren xedea da, aurrena, pertsonak izan
jorratuko itsasgizonen Gizarte Segurantza, ezta gizarte ase-
ditzakeen arriskuak prebenitzea eta, hurrena, arrisku horiek
guruak ere. Nolanahi den ere, interesgarriagoa iruditu zait
burutuz gero, sortutako ondoreei aurre egitea, ekonomikoki
Erdi Arora jo eta aurrekaririk zaharrenak jasotzea, itsasgi-
balora daitezkeen banakako prestazioak emanez. Arriskuak
zonek arriskuen ondoreei nola egiten zieten aurre aztertzea.
burutzean beharrizan egoera sortzen da, ohiko diru-sarrerak
Azken finean, iraganak egiten omen du etorkizuna eta arlo
gutxitzen edo desagertzen direlako, gastuak gehitzen dire-
honetan, behinik behin, badago non oinarritu.
lako edo bi gauzak batera gertatzen direlako.
Kostaldeko herri bakoitzean, itsasgizonek betidanik
Arriskuok, ordea, ez dira edozelangoak, ezpada lege-
izan dute elkartzeko joera, lanbidearen berezitasunak dire-
ak zehaztutakoak. Egun, esan ohi da arriskuak egonkortu
la-eta. Hasierako elkarteak ez dakigu zer-nolakoak izan
egin direla. Egin-eginean ere, Gizarte Segurantza duten
ziren, baina jakin badakigu XIII eta XIV. mendeetan itsas-
Estatuetan ondoko arrisku hauek arautu dira: pertsonen
gizonen kofradia-gremioak hedatuta zeudena euskal kostal-
istripuak, lan izaerakoak izan ala ez, gaixotasun arrunta eta
dean. Egia esan, lehorreko osterantzeko lanbideek ere izan
lanbide-gaixotasuna, amatasuna, derrigorrezko langabezia,
zituzten euren gremioak, baina marinel eta arrantzaleenak
zahartzaroa edo erretiroa eta seme-alabak ardurapean iza-

Ondarroa, 1947ko otsailean. “Sagrada” txalopa jelera aurrean. Bertan Jon Ander, Sabas eta Bernabe Solabarrieta. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL
JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
80 O n d a r r o a 2 0 0 2
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
bereziak izan ziren. Itsasoaren arriskuei aurre egin beharrak
eta itsasoko lana behar bezala antolatu beharrak erabat bal-
dintzatu zituzten itsasgizonen kofradia-gremioak.
Kofradia-gremioen jatorriari helduz, bi dira aintzat
hartu beharreko korronteak: batetik, kristautasunak bultza-
tutako elkartasuna eta, bestetik, Frantziatik Europa osora
zabaldu zen mugimendu korporatibista.
Bi korronte horiek ezin hobeto jaso zituzten itsasgi-
zonen kofradia-gremioek, kofradia gisa beharrizanean
zegoenari laguntzeko bideak arautu zituztelako eta gremio
gisa itsasoko lana arautu zutelako. Horren adibide dira
kofradia-gremio bakoitzeko ordenantzak.
Itsasoan lan egitearen arriskuak direla-eta, itsasgizo-
nak lehorrekoak baino gehiago arduratu ziren arriskuen
ondoreei aurre egiteaz; izan ere, zenbat eta arrisku gehiago,
hainbat eta kezka gehiago. Arrantzale eta marinelek ederto
zekiten itsasoratzea zer zen. Beharbabada, ez ziren gehiago
lehorreratuko eta alarguna edo umerzurtzak utziko zituzten;
beharbada, elbarri itzuli eta txirotasunik gordinenean gera-
tuko ziren lan egiteko ezintasunagatik.
Hortaz, itsasgizonen kofradia-gremioek babes-siste-
ma eratu zuten euren kideen beharrizan egoerei aurre egite-
ko, itsasgizon ezinduei zein zaharrei laguntzeko edo horien
emazte eta seme-alabak babesteko.
Itsasgizonen kofradia-gremioek emandako babesa
hurrengo multzo nagusi hauetan sailka daiteke.
a) Gaixotasuna
Itsasgizona eta bere familia txirotasunean gera ez
zitezen, hots, bizimodua aurrera atera zezaten, diru-lagun-
tzak ematen zitzaizkien. Horretarako, kofradia-gremioen
fondoak erabiltzen ziren edo herriko txalupa bakoitzak
izandako irabazietatik marea bana kentzen zen. Dena dela,
gaixotasun batzuk ez ziren babesten, hala nola, krimeneta-
tik eratorritakoak eta benereoak. Bestalde, asistentzia sani-
tarioa ere ematen zen, sendagaiak eta medikua ordainduta.
Gainera, gaixoa bakarrik biziz gero, kofradia-gremioek
kideren bat bidaltzen zuten haren etxera. Azkenik, herri
batzuetan kalte-ordainak ematen zitzaizkien gizonen bat
zauritzearren lehorreratu eta irabazirik gabe geratzen ziren
txalupei.
b) Zahartzaroa eta langabezia
Kasuan kasuko diru-laguntzez gain, arlo honetan
badago nabarmendu beharreko babes-neurri bat. Behin adin
BIBLIOGRAFIA
• AGIRRE, T. Kresala. Arantzazuko Frantziskotar
Argitaraldia, 1976, 5. argitaraldia.
• ALMANSA PASTOR, J.M. Derecho de la Seguridad
Social. Madril: Tecnos, 1991, 7. argitaraldia.
• ALONSO OLEA, M. eta TORTUERO PLAZA, J.L.
Instituciones de Seguridad Social. Madril: Civitas,
2000, 17. argitaraldia.
• CASARIEGO, J.E. Historia del Derecho y de las
82 O n d a r r o a 2 0 0 2
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
jakin batera helduta, itsasgizon askok arazoak izaten zituz-
ten lana aurkitzeko. Horregatik, gehienetan, zahartzaroa eta
langabezia elkarri lotuta egoten ziren. Itxura denez, txalu-
pa-ugazabak itsasgizon zaharren errendimendu kaskarraren
beldur izaten ziren. Arazo hori konpontzeko, kofradia-gre-
mioek txalupa desberdinetan banantzen zituzten itsasgizon
zaharrak eta txalupa-ugazabek nahitaez onartu behar izaten
zituzten. Agindu hori bete ezean, txalupa-ugazabek isuna
ordaindu behar izaten zioten kofradia-gremioari eta lortuta-
ko irabazien araberako alokairua baztertutako gizonari.
c) Heriotza
Kofradia-gremioek ordaintzen zituzten hildakoa lur-
peratzearen gastuak. Edozelan ere, babesik garrantzitsuena
hildakoak utzitako alargunari eta umezurtzei ematen
zitzaien. Alargunak diru-laguntza jasotzen zuen, eguneroko
gastuei aurre egiteko. Halaber, batzuetan, alarguna subro-
gatu egiten zen, senarraren eskubideei eta betebeharrei
zegokienez, senarrak beste itsasgizon batzuekin eratutako
konpanian. Halakoetan, konpaniako enparauek kasuan
kasuko irabazien zatiak eman behar izaten zizkioten alar-
gunari. Umerzurtzei ere diru-laguntzak ematen zizkieten,
baina babesik garrantzitsuena izaten zen horiek itsas zere-
ginetan trebatzea. Heziketaren gastuak kofradia-gremioa-
ren kontura izaten ziren eta gauza bera gertatzen zen elika- Ondarroa, 1949ko azaroan. Arrantzaleak txitxarrotan. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL
gaiekin, arropekin eta abarrekin. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
d) Beste batzuk
Saski-naskian sartu arren, garrantzitsuak izan ziren,
batetik, etengabeko gerrengatik erbestean gatibu zeuden
itsasgizonak askatzeko emandako diru-laguntzak eta, beste-
tik, itsaso txarragatik edo arrain eskasiagatik diru-sarrerarik
gabe geratzen ziren familia arrantzaleei emandako aurrera-
kinak.
Konklusio moduan esan genezake garai bakoitzean
itsasgizonak babesteko sistemak desberdinak izan arren,
sistemon artean egon badagoela nolabaiteko lotura, hots,
itsasoa eta, zehatzago, itsasoko lanak dituen berezitasunak.
F. Javier
Arrieta Idiakez
Instituciones Marítimas del Mundo Hispánico. Madril:
1947.
• ERKOREKA GERVASIO, J.I. Análisis Histórico-
Institucional de las Cofradías de Mareantes del País
Vasco. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen
Zerbitzu Nagusia, 1991.
• RUMEAU DE ARMAS, A. Historia de la Previsión
Social en España. Madril: Editorial Revista de Derecho
Privado, 1944.
Ondarroa, 1959komaiatzean. Soterita txalopa. Ramon eta Bautista Goikoetxea. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL
Atzean , Bizkargi. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
ONDARROA,
EUSKAL
KULTURAREN
KABIA
Ondarroa, XX. mende hasieran.
PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA
 O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

ON ANJEL URZELAI
ONDARROAKO ORGANOJOLE BIKAINA
(1927-1936)
Ioan Arantzamendi Mugartegi

Ondarroa da gure herri hau, eta Ondarru zaharreko gertakizun eta jasokunen lekuko izatea egokitu zaigunoi,
geure gomutaren arabera garai haretako gizon eta ingurugiroaren berri ematea dagokigu. Eta benetakoa izan
daiten, buruz aritzea otu zait.
Gaur, gizon bat, apaiz bat dakarkitzuet begien aurrera; garai batean ondarrutar lez jokatu zuen gizon argi eta

Z
organo jole iaio eta bikaina: ON ANJEL URZELAI. Eta gizona bere ingurumarian kokatuz, ikusiz eta azter-
tuz ezagutzen bada, hona hemen nolakoa zen.

arauztarra zen. Oso gazte egin zen apaiz, eta 23 urte
besterik etzituen izango lepoan, eta laster zen
Ondarroan ostatu bila. Bizkorra, sendoa, garbi-usai-
nekoa, txukuna, dotorea, dirdarteko betaurrekoen azpian
aho horztzuria, eta gainean, musikaz elikatzen zuen buru
argia zuena.
ON ANJELEK AURKITU ZUEN
ONDARROA.
Nolako, ze moduko giroa aurki ete zuen kanpotik
zetorren gizon horrek? Bizilekua, beñipein, ezin hobea:
HOTEL de la BAHIA, gero Bega zeritzana. Maleta-zorroa
desegin eta afaririk urri eta ariñenarenak egin ondoren, eta
somatzean, berez hain ainube den herri hezean, kaleko
ipurtargi antzeko farola-argiak haintzakotzat har barik, illu-
nabarrak gauari aixa zabaltzen ziola altzoa, nekearen agin-
duetara hoben egin eta betazal jausieri atseden ematea era-
baki zuen, aski baizaion lehenengo egunari bere zeregina.
Gaztearen loak hatzamar hertsiak nunbait, eta hartan
zegoen Anjel abadea, sorkaldetik, artez-artez Eguzkik bere
urrezko hatzez leiho-atea jo zionean. “Ez da berandu” zion
bere artean, bere bostean. Hala ere, astiz, garbitu eta gau-
zak atontzen hasi zen, eliza zuen gogoan eta...meza, orga-
noa, bikario zaharra (adin handikoa)...eta ohartu ere gabe
leihoa zabaltzeari ekin zion. Eta bat-batean: Zer da hau!
Zenbat ontzi! Zenbat potin txiki arraunean, zenbat gasolin-
ontzi! Eta lurrunontzi edo bapore! Urrunetik zetoztenak,
etxe aurretik ibaiez gora zihoaztenak Zubizaharreko kaiara!
Ene bada!
Baina eleizara behar eta hotelaren gibelatetik irten
zen. Baina, zer da hau? Hemen ere, hainbat andre, hainbat
mutiko, denak fabriketara, antxuari burua kentzera. Herri
bizia da hau! zion.
Elizaratu zenean, bera azkenengoa zela kontura zen,
andrak hemen goiztiarrak dira eta. Egunsentiak elizpean
aurkituko ditu otoitz-marmarrean, haruntz-honuntzean,
bazterrak eta hauzoak esnatzen eta hasar-arazten. Baita
gizon, agure, adineko banakak korretan, itsas-bistan, alba-
etako atea sakrisek noiz zabaldu-
ko.
Meza amaituz, sakristerian
bikarioak eta abadeek herri ohitura
eta gorabeheratzaz jabetu zedin,
ahaleginak egin zituzten, batez ere
organo, abestalde, mutiltxo,
Mariaren Alaba, etabarri buruz.
Hamaikak aldean, gero
hamaika aldiz egingo zuen eran,
kalekutzetik herribeherako
Nasakale ertzean zegoen

Anjel Urzelai Aldalur

Patxikoeneko (Jelasio) tabernara
hurbilduko zen, giputzen egunoro-
koa erostera, eta bide batez txurru-

(Zarautz, 1904-8-17 • 1992-7-15)

tero batzueri, “gorriak” zirenei,
eskupekotxoa luzatzera.
Eta handik tipi-tapa, kofra-

ONDARROAN, 1927AN. SASOI HARETAN ETORRI ZEN URZELAI ONDARROARA. Ondarroa, 1930ean. PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKO ARGAZKIA

O n d a r r o a 2 0 0 2 87
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
dia eta zubizaharraren hegaletik Nasa kalea
aztertuz, kantoipean hasiera zuen Uribarri kale-
raino (calle del Ensanche), etxeatzea (kafeko
atzea) ere miatuz.
Bazen han sare kordarik! Artibaiko hegal
eta hertz guztiak esegitegi apainez, eta ezauga-
rri seinalez orniak aurki zituen.
Gure herrian esegitegiak garaiz aukera-
tuak behar ziren izan. Aukera epea, hain zuzen
ere, Urtezahar-Urteberri lehengo orduak adie-
razten zuen. Erne ibili beharra izaten zen,
bakoitza bere lekuaren jaube izateko, eta bera-
ren margoz, betiko margo berezi-berdinaz
“drank” edo ikutu egina zela adierazteko. Sare
eta otzaren kortxo eta hegalak ere margo ber-
bera izango zuten, eta lotsaz hartuak izango
ziren, nongo hango. Molla labarrean oinarritzen
ziren zutoinak, zuhaitzondozkoak, baita urkulu-
dun txartangoak eta tinkoiak, langa luze, habe
eta hagaren eusgarriak ere.
Goizean hezur huts, beso soil, baina,
eguerdirako sare gona garbi-berri bustiz jantzi-
rik dindilizkatzen ziren, arratsaldez lehor eta
txukun nahi bazituzten itsasoratu, behintzat.
Harriturik zebilen On Anjel. ibaiez gora,
Zubizahar-Zubibarripetik beha, dena
Zalduperaino ontziz beteta baizegoen. Garai
haretan Artibai zen kai eta portua, batez ere
kantoipetik zubi-bitarteraino. D. Anjelek hain-
beste zidar-azalezko antxoarik astiz ikusteko
betarik etzuen. Etzekin “despixka” zer zenik
ere. Lillura sentitzen zuen andre, neska, gizon
eta mutil, banan banan antxoak sareetatik aska-
tzen, ataratzen ikustean.
Etxe atzetik, erreka ondotik “Lege
Zaharraren zumardira”(Alameda de los Fueros
zeritzan zumardira) heldu zen. Zuzen-zuzen
hamabitakoak aditzean, han zeuden mariñel
zaharrek, eskila hotsakaz batera, txapela
eskuan, “aingeru barri onak” otoiztuz ziren.
Mariñelen artean, adinekoak, belauneta-
rañoko brusa urdinez janzten ziren, eta pipa-
hartzaileak izaten ziren gehienak.
Baserritarrek, aldiz, brusa luzeagoa zera-
bilten, argiagoa, berun-kolore antzekoa. Ibaiez
behera, baserritik, ontzi zapal luxinga batean
hondarretara zetoztenean, alkondara eta txola-
kea (txalekoa) lotu barik zekarten. Arraun bakar
txikitxoa, eta haga-makil luze-xamar bat nahiko
zuten, antxuatean antxua eta atuntsuan atun
buruak ere eramateko soloaren ongarritzat,
urgoraren laguntzaz.
Zumardiaren beheko erdialdean, burdi-
Ondarroa, 1930ean. PATXI ETXABURUK EMONDAKOAK
88 O n d a r r o a 2 0 0 2
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Ondarroa, 1930ean.
PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
nezko zubi berri bat aurki zuen On Anjelek:
“txori txikiko zubia”, Bilboko udaletxearen
aitzinean zegoenaren antzekoa. Beharrezkoa
genuen zubia, Artibai gainetik, oinez, iragan
ahal genezagun; hondartza bi bait geneuz-
kan ibaiez bestalde: bat, Ondarruko hondar-
tza txikia, eta Berriatukoa zen
Harrigorripeko Harbidekoa, bestea.
Aintzinatik, Domingo Amutxastegi “pasaje-
ro”, Gillermo pelotariaren aita genuen bere ontzitxo zabal-
zapalean eramaten ginduztena hondartzetaraino.
Erdi-erditik zabaltzen zena zen zubia, masta luzedun
ontziak ibaiez gora, oztopo barik iragan ahal zitzaten.
Gauez ere horrela zegoen, eta izan ziren herrian
Harrigorritik zumardira etortzerakoan musturrez behera
ibaira eroritakoak. Jausi ederra!
Bazuen On Anjelek, otorduan, zertaz galde. Bazkal
ostean, fabriketako kantak astintzen zioten burua. “Nortzuk
ote dira?”
- “Nortzuk? Andrak, D. Anjel, andrak -zerautsan
etxeko andreak-. Eta mutillak, eta neskatillak. Bertsoak eta
kanta zaharrak izaten dituzte saman eta ahoan. Ba zeneki!
Hemen ez dute amairik. Ikusi ahal izango duzu Aste
Santuan eta... Aspaldi, herrian, Orfeoi bat be ba-zan, D.
Severo zuzendari zela. Eta Lazaro, Loru, Leibar, Akulu,
Etxebarria, etabar, kantore”. Ondarroa, 1925ean. Tipleen koroa, Don Julian Larrinaga (erdi-erdian) zuzendariagaz.
ONDARROA IKUSGARRI. 144.ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI
ONDARROAKO HERRIA,
HERRI ABESLARIA, LUR ONGARRITUA. Azken hauen etxean bizi zen, ama Teklaren itzalean.
Hogeigarren mendearen lehenengo hamarkadatik, D. Zoragarrizko pianoa zuen, pedalduna. Bertan izaten geni-
Eduardo Gorosarri zen organojolea. Eskoriatzatarra (1889- tuen lehen enseiuak, txikitan, eta handixek entzun nuen
1947). Begoñara joan zen 1919an. Ospetsua behar zuen lehenengoz galenazko irratia, eta Uzkudunek Europako
izan. Behin, Ondarrura itzuli zenean, organoan jarririk txapelketa irabazi zueneko boxeo-jokoa, 1926an
zegoela, bere omenez abestu genuen. Txistulari taldearen Bartzelonan.
lehenengo lehendakaria izan zen. Begoñatik, 1936an, Gaizki ari giñenetan, “Kristobal Kolón! Kokolo!”
Londresera aldatu zen, gerra zala-ta. diadar egiten zuen. Neure okerkerien erruz, urtebete oso-
osoan geratu nintzen koroara hurreratu barik. Hala ere,
Erandiorako bidea hartu eta gero, ondarrutar batzuk hurbil-
1919AN D. JULIAN LARRINAGA du zitzaizkionean, zidarrezko errialbikoa bidal zidan, koro-
IRITSI ZEN ONDARROARA. ara joateko gomendatuz.
- “Oraintsu alde egiña den abade honek -zion etxe-
ko andreak- lan garratza eta oparoa egin du, batez ere
umetxoengan. Ikustekoa eta entzutekoa da gure elizako ON ANJEL URZELAIREN GARAIA.
umetxo-tipleen azalera!” Eta hona hemen URZELAIren garaia.
Umetxo-tiple hauek solfeo-musikaz orniak, eta apaiz Ondarroako Udalaren agirietan nabarmentzen zaigu-
beraren zehaztasunaren arabera taiutuak. Gogorra zen, ez nez, D. Juliani ordainketa bat egin zitzaion 1926. urtean.
gaiztoa, eta bere eskutik atera zen tiple sonaturik: Pedro 1927. urtean, aldiz, D. Anjel Urzelairi. Irteera eta sarrera,
Bengoetxea (“Pipax”, “Bonbero”) Bilbora eroan zuten beraz.
garai batean; Yosu Urresti Urduñan nabarmendu zen;
Andoni Olea, Comillasko Unibertsitateko tiplerik onena On Anjel lur ongartura zetorren lanera, eta berehala
Aita Prieto musikari jesuitaren esanetan; Blas Landaribar; ekin zion eginbeharrari. Etzen, egundo, musika irakasten
D. Egiguren; Andoni Basterretxea; Peli Markuerkiaga; saiatu. Azter, astindu, eta eskuartean zuen alea bahetu, eta
Rementeriatarrak... dizdira bizienean erakus. Zekienak bazekien, eta gainontze-
O n d a r r o a 2 0 0 2 89

IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
Zarautz, 1929ko irailean. Ondarroatik joandakoak Don Angel Txopitea Zarautzko parrokoaren omenaldira. Ezkerretik eskumara: gorengoko lerroan, Josu
Urresti, Pedro Bengoetxea, Boni Perez (mekanikoa), Isidor Etxebarria, Jose Urkiola Brontxe, Luciano Arriola Bonbero, Patxi Rementeria, Pedro Arrioala eta
Jose Luis Arriola; bigarren lerroan, Joakin Ariztondo, Jose Markuerkiaga, Eduardo Rementeria, Paulin Urresti, Segundo Ariztondo, Jose Santa Cruz, Sabas
Rementeria, Angel Elu eta Lekuona (tente); hirugarren lerroan, tente zarautztar bat, Jose Agirre Burgo, beste zarautztar bat, Jose Mª Solabarrieta, Jose
Anakabe, Don Angel Txopitea, Don Angel Urzelai, Juan Bautista Izeta, Manuel Etxebarria, Juan Belaustegi eta Andoni Basterretxea; lurrean jarrita, Bartolo
Elu (ume bakarra ezkerrean), Pepito Arantzamendi, Jose Jauregialtzo Txanboliñ, Juanito Arantzamendi, Agustin Azpiri, Jose Luis Artetxe, Joseba Badiola,
Paulin Zubikarai, Imanol Zubikarai, Peli Markuerkiaga, Joakin Azpiri, Victor Portu, Alfredo Odriozola eta Gabriel Añorga.
koak, entzumen zolikoak ginenez, ba ikasiko genuen esa-
naren esanean eta entzunaren entzunean.
Eleizpe gaineko eskolan ziren abade barriak eginiko
lehen azterketak, berak ezarritakoak. Banan banan, aaaaa,
eeee, iiii, oooo, uuuu, do-mi-sol-do. Zortzinakotan goraka.
Erdian geratzen zirenak, bigarren ahots motako tipleak, eta
gorago ahal zutenek, lehenengo mota zolikoak. Goiko
“Do”ra heltzen zenik ere ba ei zen.
Nesken berri, fabriketatik zekien On Anjelek. Izan
ere, aro haretan, antxuari burukentzen genbiltzanean, erro-
sarioa eta kantak eguneroko ogia ziren gure fabriketan.
Iparragirre, Bilintx, Xenpelar, Otaño, Brontxe, Ezkerra,
Burgoa, Arrese Beitia...e.t.a. Antxuarekin batera latan sar-
tzen genituen. Erderazkoak be bai tarteka, zer esaten
genuen ez genekiala. Eskonberrientzat eta maiteminduen-
tzat bereziki, hotsean asmatzen ziren.
Gabonetakoak, Erregenetakoak, Haratuzteak,
Sanjuanak, Santa Klara, Amabirjiña, eta garizumakoak.
“Agur dolorezko...” eta Ondarrun bereziki inon ez bezala
abesten den kalismaz beteriko “Jesukristori kenduez gero”
apostoluek kantatzen zutena.
On Anjelek beherala antzeman zion Ondarruko
andreen akatsari: behetik, baritonoek lez abesten zutela, eta
ez neskatilla tipleek lez arra bat, zortziko (octava) bat gora-
gotik. Eta gaurdaino dirau akats honek.
ON ANJEL URZELAI,
ORGANISTA APARTA.
90 O n d a r r o a 2 0 0 2
Urzelai organojole aparta zen, primerakoa. Obrarik
zailenak erabilten zituen eskuartean. Ikustekoa zen, bere
jantzia (sotana) bernetatik belaun gainera jaso eta Bach-en
tokatak, oin-pedalez lagundurik sendo eta bizi-bizi aidera-
tzen. Amurruz amaitzen zuen bere lana, Cavaillé-Coll txi-
kia ez baizitzaion aski Bach-en goralpenerako: estuegia
gertatzen zen; zortziko arra bat zabalago behar zuen.
Eta jakiña, Urzelai, mutil gazte, dena ondo egitearen
garretan erreten zetorrena, batez ere musika sailean, boste-
tan pentsa barik, baikortasun osasuntsuenarekin, bikario
zaharra, D. Agustin Zenarruzabeitiarengana zetorren.
Ausardiz beterik, Alemaniako organokonpontzaile baten
aholkua jaso zuen, aurrez, eta usterik onena eta federik zin-
tzoena, galtzarpean, golkoan eta poltsikoan harturik, bere
aurkezpenik beroena luzatu zion bikario jaun agurgarriari.
D. Agustin zaharrak, patxadaz entzun ondoren, aurpegian
igi-keinurik ere gabe, sudurpeko dindirria kentzeko astirik
ere barik,
- “Zenbatean?”, ihardetsi zion.
- “Ez dakit ba...” -On Anjelek-. “Hamaika mila
pezetatan edo...”
- “Eh..?!”. Eta On Anjel ziztu bizian irten zen sakris-
teriatik matrail-hezurreko bat har nahi ez bazuen.
- “Jo egingo nindun gainera”, zioen Urzelaik.
Orduntxe izan zen politean politena, eta ederrean
ederrena gure organo txikia, hainbat eta hainbat aingeru txi-
kiri lagun egin ziona.
Negarrak ezin ahalko ditu konpondu, gaur egun
1929ko urriaren 2ko artikulua.
Diario Vasco
Ondarruko elizan ez jakinaren haitzur eta goldeak jaulki-
araz dituzten ondoren latzak: Organoa bere lekutik aldatu,
eta hodiak, soinu paregabeko tutuak, beretik at ukitu, ziri-
katu, okertu eta zenetik eta senetik aldendu! Hamaika mila
peztaren ordainak, malkotan lituzke, gaur, edozein ondarru-
tarren artista gogoak!
ONDARROAKO ELIZAKO KORUAK.
On Anjelen eskutik, laster ginen Ondarruko tipleak
oinak herritik kanpora ateratzen. Ibarrangelura jo genuen
dotriñako umetxoak eta meza nagusian eta gero, plazan,
lotsarik barik azaldu genituen geure ahalmen eta artistake-
riak. Ondarruraino iritsi ziren behintzat hango txalo hotsak,
eta biharamonean Pakoeneko gozotegian, Urzelairen kon-
tura, ur goxoaren ordaina jaso genuen.
Luistarren batzarrekoak Arantzazura antolatu bidaia-
ra ere, etzuen On Anjelek joaterik izan. Gu ezpatadantzari
lez sartu ginen. Baina maisu oso azkarra genuen arren
(Zezilio Badiola, Koikilli), ez ginen ondo moldatu, azken
orduan aldakatek eginaren erruz. Goizean, bai, Luistarren
mezetan moteteez gain, bertako “Arantzazuko Ama
Birjiña”, ni hainbeste hunkitzen nauana, zoli-zoli bial
genuen zerurantz, eta fraileen bazkari oparoa merezi izan
genuen. Arratsaldez, girorik baketsuenean “Arantzazu
Aldean” kanta genuen, lehenengo aldiz Ondarrutik at, frai-
leen pozerako eta ondarrutarren...aintzarako.
Pozik eta alai zegoen On Anjel, biharamunian.
Etzigun nola dantza genuenik aipatu ere egin; bai, ordea,
abesteagaitik zoriondu.
Urzelaik, dotriñan irakatsi zigun lehen abestia, hauxe
izan zen: “Iainkoaren legea kristau izatea da...” Yosuk
bere ikasleeri esan zien: “Utzi umieri niganatzen...”.
Bitartean, Mariaren Alabakin zebilen lanean. Lau
ahotsetarako abesti eta guzti ari ziren, lehenagoko “Euskal
Herriko...” eta ahaztu barik. Kandelarioetan, neskak zuri-
zuri, kalez-kale, musika eta dantzak isil eta geldirik, den-
Azpimarratzekoa da Gauerdiko Mezatan gertatu
dena galerazota...
zena. Guk “Resonet” abestia ikasi genuen ondo: “Apparuit
Ama Neketsuaren (“Doloretakua”ren) bederatziurre-
quem genuit Maria”. Baina, mariñelak etzekiten latiñik, eta
na, hainbat eta hainbat abesti dotoreez apaintzen zen.
ezohizko apariari trixkua atera ondoren, tipleen sarrera
Herriak eta koroak. Gregorianoa txandatzeko egunean
entzun ordurako, zorionaren upeletik fede biziaren azalpe-
abesti berri bat zetorren On Anjelen esku. Bach, Palestrina, nean, honela kantatzen zuten “soplan”: “Apaldurik, apal-
Tartini, Lotti, Casimiri, Victoria, Goikoetxea, Perossi, e.t.a. durik, geuk gendunik Maria”. Eta denok pozik mezearen
ederra ospatu ezinik, merezi ahalean.
Jose Deunaren ospakizunetan, euskeraz eta latiñez.
Eta maiatzean, hilabete osoaren zehar, loreetan, egunean 1929ko irailaren azkenetan, Zarautzko parrokoaren
hiru aldiz, hiru abesti. Popularra zen letania abestuz esatea, omenaldia zela-eta, Urzelairen gidaritzapean, han ginen
besteak beste. Ez geunden mutikoak saiakerarik ezean! Ondarruko eleiz-koroa osotzen genuenok. Izugarrizko jen-
detzak betetzen zuen eliz aretoa, zer entzungo. Luis
Gabonetan, zoragarria zen dena. Genuenik erreperto-
Urteaga donostiarraren meza “Fons bonitatis”, 3/4 ahotse-
riorik zabalena eskaintzen genion herriari, On Anjelen mai-
tarakoa, abestu genuen, eta aita Arregiren “Tu es sacerdos”
supean. Jakin ere bagenkizkin lau meza Perossirenak,
6 ahotsetarakoa, eta amaieran R. M. Azkueren “Antiguako
Ravanello, Urteaga, Reficce, Haller, gregorianokoak,
aldean”. Ondo kanta ere, antza denez, On Anjelen ezti-
Victoria, Goikoetxea, Eslava... Eta Salbeak beste bost edo.
poza ez baitzen saltzekoa! Hotel Alamedako lorategian baz-
“Tota Pulkra”k, moteteak... Eta “Adeste fideles”,
kaldu, eta postre berezi bat izan zuten tipleek.
“Resonet”, “Mesias”...
O n d a r r o a 2 0 0 2 91
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

SERVANDO JUEZ ARGAZKILARIA (EIBAR) . IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA

“Klaseak” eta Pariak”. Hutsunea behar zen gizon eta

Ondarroa, 1929an. Bariku santu eguneko prozesioa. Lehendabizi, gizonak; atzetik, bikarioa eta abadeak; ostean, Udal agintariak, eta, handik gerora, ema-
kumeak eta neskak. Egun haretako abade ugari ateratzen ziran kalera, herrikoak zein Berriatuakoak (bikarioa bera barne). Ondarroan hauek izan ziren:
Don Agustin, Don Bruno eta Don Ramon Zenarruzabeitia (osaba-lobak), Don Faustino, Don Paulino, Don Eugenio eta Don Marcos Usobiaga anaiak,
Don Domingo (Leidon), Don Segundo Urkiza, Ariztondo (Kurtiñaseneku) eta Don Anjel Urzelai.
Urte batzu geroago ere Zarautzen ginen,
Orfeoiarekin orduan. Kioskoan izan zen kontzertua. Eta
gauean, Gran Hotel'en. Madriltar udatiar ugari zegoen
oraindik, udagueneko bideari azkenak ematen, eta aberats
usaina zerien erregezaleen ordezkariek, esku zabal izan
ziren guk mutiltxook otzarea aurrean jarri genienean. Zidar
eta paperezko diru mordoa jaso genuen garai hartan!
Iada dagoenerako, hasiak ziren gotzainaren matrakak
IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
On Anjelen kalterako. Apaiza, neskak, apaizgaiak, mutil-
txoak, denak nahasiak orfeoi baten... Eta gainera garagar-
doa edaten “Kulixka” kafetegian... Zenbat alditan urratu
behar izan zituen On Anjelek bere esku garbi eta zabalak,
trikimailu itxusienetako sasitzan. Elizan bertan, Mariaren
Alabak galerasoa zuten koroara igotzea. Andrak andrekin,
gizonek gizonekin, zen legea. Ikus garaiko “prozesio”tako
argazkiak, goian eta behean jarri ditugunak.
“inpreñuko” andra artaldearen artean.
Mariaren Alabak, abeslari jator eta apartak, eleizako
ezker aldean jartzen zieten armonium batekin baliatzen
ziren, ahal zuten eran.
ONDARROAKO ORFEOIA AMETS!
Elizaren barnetik kanpora ere iristen ziren beraren
erro itsasikorrak. Hamaika ikusteko eta hamaika eta bi nozi
eta jasateko jaio zen On Anjel, bere buruan otu eta lor-bide-
ra eraman ezineko asmo eta iradokizunak ikusten zituene-
an!
Orfeoia nahi omen zuen... orfeoia! Ez dirurik, ez
bikario ta ez Gotzainaren baimenik... Nongo baimena nes-
kak ere barne izatekotan? Hala ere, Urzelaik dei egin zuen
herrian eta eritziak jaso eta entzun zituen, gai horri “pul-
tsoa” hartuz. Langileria gertu eta prest azaldu zen. C. D.
Aurrerako neska-mutilek baikor eta eliza “congregazio”
koen artean arrakastarik pozkorrena orfeoiaren alde. Bazen
zaletasunik!
Hotel Zelaia (geroago Bar Gurea) lekaimeen haur-
tzaindegia bezelakoa zen, Bentura neska zaharraren lehe-
nengo erdarazko irakasketa. Hantxe izan zen gure biltokia
eta orfeoiaren hasierako urratsa. Hurrengo egunean ziñez
eta benetan ihardutearen hitza eman genuen.
Iritsi zen ordua. Han zeuden, ilusioz beterik, abeslari
ere izateko gertu zeuden langile egiñak eta latzaK. Denok
zutik, paperak banandu zain. Eta ateak “kirrixk” egin zuen,
C. D. Aurrerako mutil gazte “guapo” bi sar zitezen. Haserre
zen Urzelai, zutik, tinko... “Zer esan genuen atzo? Orfeoia
bai, hala ez?. Bai bada, bai! Oraintxe da garaia. Oraintxe
ezetz esateko, ez gara hemen beharretik datozen gizonek,
mutil dotore batzuen zain egongo eta kauen Sevilla, koño!
hauxe bear dugu bakarrik!”. Isila zen jaube bazterretan,
horixe zelarik aurrebiderako bermerik esanguratsuena.
Paperak banatzea agindu zuen On Anjelek, eta laburki
abesti berri bat abestu ondoren, benetako “bihar arte” bate-
kin agurtu ginduzten.
D. Anjelek nabarmen zuen begirapen eta lotsa langi-
leriarentzat, eta lanetik musika lanera zetoztenentzat. Su
ematen zion emakumeen akatsen erruz, errepikaketarako
geldiketak egiteak; eta, beraz, emakumeek entseiu bereziak
izaten zituzten bazkal-ostean, ilunabarrerako gertu izan
zitezen.
Ikaragarrizko saioak egiteko garaia zetorkigun.
Ahotsak landu, biribildu, batu eta “obrak” ikasi. Solfeo
gutxiko jendea zegoen, mutikoetan izan ezik; gizonetan,
ONDARROAKO ORFEOIAREKIN
BILBORA!
1932ko Andra Mari jaietan, eliz-kantak eta meza
nagusiez gain, herrian ere izaten ziren erbesteko orfeoien
saio erakusgarriak musika plazako kioskotik gaueko
hamaikak aldean.
Urzelaik ere, Udalari, Kofradiari eta herri osoari
esker ona adierazo guran, eta diru eskaintzak egi bihur zite-
zen, zorretan genbiltzan-eta, kioskoan kontzierto alai baten
oparia egin zuen, “Kalez-Kale, “Boga-boga” eta abar abes-
tuz. Dena zen gorespena eta zoriona entzuleen ahotan eta
bihotzean. Baina dirua auzoan.
Adierazgarri zaigu honetaz, 1932ko abuztuaren 29ko
udalbatzan gertatua. Udal idazkariak irakurri zuen On
Anjelek udalari zuzendutako eskari-gutuna, non udalari
dirulaguntza eskatzen zion Ondarroako Orfeoiarentzat.
Bilbora eginiko bidaiak sortutako gastoak ordaintzea eta
Orfeoia bera finkatzea zen bere asmoa.
Eskari hau entzuterakoan,
“El capitular Sr. Arriola apoya la instancia e indica
la cantidad de 750 pesetas como subvención por una vez;
pero, a propuesta del Sr. Urresti, se acuerda tomar en con-
sideración la solicitud, hacer constar el deseo de la
Corporación de ayudar al “Orfeón Ondarrés”, y en cuan-
to a la cantidad, esperar a la liquidación de los festejos
municipales y en su vista señalar la cuantía de la subven-
ción, segun la capacidad presupuestaria, pasando por con-
siguiente el escrito a las Comisiones de Hacienda y
Festejos” (1).
Dagonila edo abuztuaren 27an, La Esperantza”ko lau
autobus zuri, 120 abeslari baikorrez beterik, Alkate jauna
ordezkari zutela, Bilboko zezen plazarako bidean zihoaz-
ten. Eguraldia ez-baikoa zen eta Bilbon Buenos Aires
antzokirako bidea hartu beharra izan genuen.
Jendea urduri hainbat abeslari eta taldeen artean.
Sartu ginen ilunpe isilera, lehendabiziko taldea kantuz ari
baitzen eta gertu genuen gure txanda. On Anjelek hauxe
esan zigun: “zuek apaiz estudianteok eszenategiko kurtiña
atzetik abestu behar dezute”. Etzegoen gotzainaren baime-
nik orfeoia mixtoa zelako.
Iritsi zen geure txanda, argiak itzali eta ilunean
entzule mamoak isil-isil. Azaldu zen On Anjel denen aurre-
ra eta txalo artean agurtu zuen epaimahaiko eta entzulegoa.
Ravel handia, euskal musikagilerik ospetsuena ezpairik
barik, neure begi bistan nuen eta, hain zuen ere, bere
“RONDA” eta “MARGARITA”rekin eman genion hasiera

denetarik, eta nesketan, ahotsez hobeto, jakitez baino. Hala
ere aipatzekoa da, eta goraltzekoa Ondarruko C. D.
Aurrerak P. Sorozabalen “Katiuska” eman izana, Krisanta
Etxebarria Pelelin abesle zelarik. Musikarik jakin barik!
Erdararik oso gutxi! Baina entzumen-eusle eta buru argikoa
zen, eta zoragarri beregandu zuen Katiuskaren “rola”.
saioari. Aurpegira behatzen nion abesten nuen bitartean, bai
eta beste epaimahaikoeri ere. Ondo ari ginen, biziegi ez ba-
genbiltzan... Jendea txaloka besteeri bezala... Txistua
irentsteko astiririk ere barik orruz eman genion Guridiren
“BOGA-BOGA”ri hasiera. Guretzat eginiko abestia zen,
eta On Anjel bildur zen geuk ematen genion garraren bidez,
tonutik gorantz irtengo ez ete giñen. Ez! Zutik zegoen

(1) Ondarroako Udalaren bilera agirien liburua (1931-1933), 155. or. (aurre eta atze).
Ondarroa, 1931n. Misiñoen Eguna.

92 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 93
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A ,
ONDARROA IKUSGARRI. 65. ORR. AUGUSTIN ZUBIKARAI
1932ko irailaren 1eko artikulua.
Euzkadi
Ondarroa, 1931n. Kanttoipen. “Antiguako Amaren omenez”.
Ondarruko Gorputz-eguna aipatzeko modukoa izaten
zen. Kale eta kantoietan ehunezko izarak eta tapizak lorez
inguraturik, eta aldareak jartzen ziren lekuetan, neska gaz-
teek aingeruz jantzirik eta mutillik okerrenak baziren be,
tinko, arraunak eskuetan. Musika bandak, Izeta txantxoso,
zuzendari, eta koroak On Anjel bere pelliza garbienak
egoak zabalik zituala. Denak batera ginen abeslari intzen-
tzu usainean. Harrigarria! Kale Nagusian, lorak eta lorak,
oinpe eta buruz gain...
1934. URTEAN.
Berriro On Anjelen deia jaso genuen, Bilbon beste
lehiaketa bat iragarri omen zuten eta. Bildu ginen bildu
orfeoikideak, bai eta Bastidak bere txalet ederra utzi ere
enseiuetarako, hainbat bonbilla-argi bizturik. Esan ohi da
bigarren aldiak ez direla onak izaten. Errepikapenak ere ez.
On Anjelek, etsirik, “bihar arte!” esan zigun, buruz gene-
kizkin obretan tonurik hartu ezinik genbiltzalako, gau
osoan.
Diru kontua bazen larriena aurrekoan, oraingo hone-
tan Gotzainaren baimena lortzeak zekartzan buruhauste
ugari. Ez zen, antza, egoki eta bidezko, On Anjelek, abade
batek, emakumez eta gizonez osotutako orfeoi bat zuzen-
tzea.
Ondarroako udal agirietan aurki dezakegu
Ondarroako udal ordezkariek Gasteizko Gotzainaren bai-
mena lortzeko eginiko jestioen berri (2).
Baina aurrera bidea deika genuen. Orfeoia, 121
lagun, ezin zuen On Anjelek umezurtz laga. Gainera,
Tomas Garbizu, kritikalari, musikagile, laguntzaile eta
laguna, Pio Ulazia mutrikuar tenore internazionala (Milan,
etabar), Berasaluze eta Izaga baritonu eta baxoa, Olatz eta
Eraso abeslari eta zuzendariak (nafarrak biak), ilusioz bete-
entzulegoa txalo-hotsetan, eta mahaikoek lehenengo saria jarri rik zetozten gure artera.
ziguten eskuetan. “RONDA”rekin bigarrena zen guretzat, eta Aurrera egin behar zen, eta On Anjelek aurrera jo
Torrelavegakoentzat lehenengoa. zuen. Lan eta lan ekarri zigun Bilboratzeko eguna, eta
abuztuaren 30ean Vista Alegre zezen plazan zen Orfeón
Gauean bi taldeok abestu genuen Arenalean, genekien
errepertorio sail guztia. Herria gurekin zen benetan. Almandozen Ondarrés ere. Ez dakit ze nolako antolakuntza edo politike-
ria izan zen bitartean, berandu xamar azaldu ziren plazara.
“Horra-hor goiko” zaila eta ederra eman genien dastatzera gehi-
garritzat. Lehenengoak Valladolideko Casa del Pueblokoak, gorririk
jantziak, manga barik. On Anjelek zezenak hesitik at ikus-
On Anjelek jai eman zigun eta jai hartu zuen, merezi zuen tera eta entzutera bialdu ninduen. Valladolidtarrak ikusiz,
eta. Eliz abestietan murgildu beharra zuen Gotzain eta bikarioa-
1932ko irailaren 2ko artikulua, 12 orrialdea.
ren bakea lor nahi bazuen.
Euzkadi (2) Ikus besteak beste, Ondarroako udal bilera agiriak (1934-VIII-22), (1934-IX-05) eta (1934-X-17). Ondarroako udal bilera agi-
rien liburua (1933-1942), 211., 214. eta 224. or.
94 O n d a r r o a 2 0 0 2
E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Gotzaina zuen gogoan.
“La canción del arriero”, Otañorena, zen
beharrezko abestia. Hasierako bakarkoa Erasok
kantatzen zigun, ziñez ondo gainera. Aukerakoan
“Boga-boga”rekin ez genuen ezertxo ere lortu,
goraka ihes egin bait genuen.
Epaimahaian Guridi, Franco, Aranbarri eta
Ayerra zeuden. Abesti jarrian, Coral Castro
Urdiales garaile eta Orfeón Ondarrés bigarren.
Eta aukerakoan Torrelavega garaile eta Castro bigarren.
Guztira ondarrutarrak hirugarren gerta ziran, eta Castro
nagusi.
Urzelai buru-makur eta goibel itzuli zen etxera.
Ikusitakoak ikusirik, bazuen oldozmenik eta ausnarketarik
egiteko gairik, egunkariak bitarte, jakinean izango baitziren
Gotzain, bikario, eta santujanean elikatzen ziren “beata”
guztiak, Valladolid-ko ezkertiar-gorri eta beso soilekoekin
nahasirik zenbiltzala ondarrutarrak ere.
Orfeoiaren zuzendaritzari agur egin beharko?
Zaletasunik maitegarriena laga?
ONDARRU ETA ONDARRUTARRAK
GOGOAN!
Bazituen organujole ordezko-lagunak: D. Segundo,
D. Sebero, Jose Ituarte Zintzo, Esteban Galdos
(Pintxameneko frailea). Honi buruz lerro bat: Karmelita
zen, bizar, jantzi eta guzti. Goi mailako organista genuen,
eta igande arratsalde batean, A. Bilbao eta A. Madril-en
arteko futbola zela-eta, Urzelai (bere anai Manolok
Madriltarrekin jokatzen baitzuen) San Mamesera joan zen.
Esteban onegia zan, apala eta gu okerrak. Urzelaik eskupe-
koz zuritu ginduzten, eta noiz eta zer nola abesteaz ohartu,
bikarioa koroan zer gertatzen zen kontura ez zedin.
Zaparrada batzuk izan genituen arren, serio portatu ginen.
Juan Bautista Izeta zen beste organojolea, eta
Urzelairen laguntzailea. Musika Bandako zuzendaria ere
bazen, eta ikus Urzelaik 1960an zer zion ari buruz, ome-
naldirako gutun bat eskatu nioenean:
“Hoy, 18 noviembre 1960. Sevilla.
Querido Juanito: Acabo de recibir tu simpática
carta, y haré muy gustoso lo que me pides, y que me pare-
ce muy justo y merecido, tanto más, que muchas veces cola-
boró conmigo en la parroquia, tocando el órgano, para que
yo pudiera dirigir, etc. etc.; además de la amistad que siem-
pre me unió con él.
Si las circunstancias hubieran sido normales siem-
pre, yo también seguramente a estas horas llevaría en ese
querido y tan simpático pueblo de Ondarroa nada menos
O n d a r r o a 2 0 0 2 95
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N
1962ko apirilaren 4ko kontzertuko programa. Euskal abestiak sartzen zituen Urzelaik, Sevillako kontzertuetan.
que 34 años.
Llevo aquí 21 años, 10 en ésa, y 3 años sin rumbo
fijo: Pamplona - Bilbao - Burgos - Pasajes S. Pedro - Cadiz
- Jimena de la Frontera.
A pesar de todo, cuánto me acuerdo de mis buenos
amigos de Ondarroa sin distinción de ideas, de mi coro
parroquial, que jamàs salió ni uno siquiera en los 10 años;
y de aquellos tiples -de aquel Juanito que cantaba como un
angel aquella linda melodia, que ahora es popular,
“Antiguako aldean”.
A todos, pues, especialmente al Sr. Izeta, un abrazo,
mi más entusiasta adhesión y ¡Viva Ondarroa con todos los
ondarrutarras!.
Tuyo amigo que te aprecia mucho.
Angel de Urcelai”.
Sevillan zebilen 1936an, Ondarrutik bialdua izan
zenetik. Garai hartan, berriz ere, On Anjel Orfeoiarekin
itsuturik zegoen eta beste lehiaketa baterako “La canción
del corsario”, Zabalarena, ikasi nahian genbiltzan. Zabala,
bilbotar musikalari azkarra zen, atsegiña, bere abestian
“piratak” berak ere erakusten zekiena.
Horretan zen Urzelai 1936ko gudak harrapatu zuene-
an: Pasaira, Cadiz... Sevillara, hogeita bat urteren buruz
hortxe geratzeko. Almandoz musikagile ospetsuaren hutsu-
nea bete beharra zegoen, eta buru-belarri murgildu zen
lanean eta batez ere koro-zuzendaritzan. “Escolanía de
Nuestra Señora de los Reyes” sortu zuen eta herririk herri
eta T.V.n ere kontzertuak emanaz. Tiple aukeratuak izan
96 O n d a r r o a 2 0 0 2
K A B I A
zituen. Bilbo-Durangoko gure lagun “gudari”ren semea,
San Bixenteko elizan nabarmendu eta Sevillan, bost urtean,
Urzelairen bakarlari zena eta gaur Ondarru aldean bizi
dena: Jesus Mª Sainz, besteak beste.
Musikagile, konposaketa arloa ere jorratu zuen
Urzelaik, Sevillako egitarauetan ikusi ahal dezakezuenez.
Euskerazkoek ere hots egiten zuten Sevillan haren
garaian. Ondarru beti gogoan. Eta Sevillakoek Urzelai, alde
egin zuenean. Irakur hango egunkarien azalpenak, D. Angel
Sevilla, 1960 inguruan. Urzelai usoagaz. Landoian, Sudupe apaiza,
geroago Gipuzkoako Bikarioa izango zena.
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
1970 inguruan. On Anjel Urzelai
hil zenekoak:
“-¿Qué significó para la cultura musical en Sevilla
la presencia durante tantos años de Angel de Urcelay?
-Con decirte que fué quien introdujo la expresión
polifónica, pues hasta que llegó muy joven a Sevilla como
organista de la Catedral y creó la Capilla Angélica, no
había antecedentes de haber existido otra en nuestra ciu-
dad.
-¿No tuvo más trascendencia entre sus tareas la
creación de la Capilla Isidoriana?
-Por supuesto. Eso fué en 1944, y lo hizo con el
impulso del cardenal Segura, quien estaba sorprendido y
admirado de la sabiduría y capacidad del maestro.
-Sin embargo, su fuerte era el órgano.
-En efecto, era un consumado profesional del instru-
mento y vino a Sevilla precisamente porque ganó por opo-
sición la plaza de organista de la Catedral.
(...).
-Se habla de que el maestro tenía momentos de
mal humor, a veces colérico...
-Tantos años a su lado -contesta Manuel Vázquez- y
puedo afirmar que eran enojos muy pasajeros y siempre
producidos por su pundonor y sentido de la perfección
musical. En realidad era un hombre noble y tierno.
-Y tú, Juan, seise primero y después profesor de
danza, ¿qué tienes que decir?
-Alguna reprimenda me llevé, pero es verdad que
luego se mostraba cariñoso y hasta te convidaba a pasteles
1992ko uztailean. Gutuna. ABC
en la confitería.
O n d a r r o a 2 0 0 2 97
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

-¿Cómo valoráis su tarea con los seises?

-Fué fundamental para que la institución sobrevivie-
TXORIERREKA
GERRAK EROANDAKO KAZETARIA
ra. Don Angel creó el Colegio Nuestra Señora de los Reyes
en un amplio edificio de la calle Placentines, donde los chi- Kirmen Uribe Urbieta
cos estaban en régimen medio pensionista, siguiendo estu-
dios de primera enseñanza y de música, totalmente gratis.
-¿Y su obra como compositor?
-Demostraba igual talento que para el órgano.
Escribió partituras de misas, el famoso Alabado para baile
de los “seises” y también fué el autor del Himno de la
Virgen de los Reyes. Todas estas composiciones se siguen

1
interpretando en Cuaresma, en las octavas de los “seises”
y en el caso del himno, todos los sábados en el culto maria-
no en la Capilla Real. (...) (3) 935eko azaroaren 11an Segundo Bedialauneta Txori- topo egin nuen atzera ere Txori-errekaren izenarekin. Hark
erreka goitizenaz sinatzen zuen idazleak ohiko kroni- sinatutako kronika bat aurkitu nuen ezustean. Gorozikako
ka eman zuen argitara Euzkadi egunkarian. Ohiko San Juan jaiak ekartzen zituen gogora, nola eskutik helduta
Ondarruk beti izan du herri-abeslari sen bat, batez
kronika, ez ordea arrunta. Egun hartako zutabean Arteta Gorozikatik Ondarrurako bidea egin zuten txistu soinutan,
ere umetxoengan. Gurekin ziren Azpiri, Bartolo, Pauliño,
esaten zioten idazle gazte bati eginiko omenaldia hartu mendian behera.
Sebastian, eta gero gerokoak. D. Segundo Egañak makiña
zuen gaitzat. Larunbatean poesia-irakurketa eta erromeria
bat txorrotxio entzun zuen gure umetxoen kaioletan, eta
izan ziren herrian. Igandean, berriz, meza, haur antzerkia
Imanol Oruemazagaren arbastetan. Eta ezari-ezarian, hari-matazari tira eginez bezala
eta pilota partidak frontoian. Mukuru betea zegoen batzokia
1950eko aroak, gai honetaz monografiko bat merezia gauerako. Ilobearen indarra eta Aberrijagaz bizi obrak jakin nuen txistu soinua ez zela soilik entzuten garai bateko
duela uste dut. antzeztu ziren. Biak ala biak ziren Arteta gaztearenak, dantzarien entseguetan. Idazmakina zahar bat entzuten zela
Augustin Zubikarairenak, alegia Antzezleen artean haue- ondoko gelan, taka-taka, taka-taka. Txori-erreka izaten zen,
Amaitu-lehendik, aipamen laudagarri bat egin nahi
xek: Jose Ituarte Artibai, Jose Mari Zubikarai, Jose Euzkadirako aste hartako kronika idazten, hontaz eta har-
diot Urzelairen garaiko laguntzaile bati: Jose Anakabe
Markuerkiaga, Sabas Errementeria eta Josu Urresti. taz, kronikagile guztien moduan, seguruena, inguruan ikus-
“Xaguari”. Koroan betiko gregoriano zalea eta, sarritan,
ten zuenaz; kronikagile guztien moduan, beharbada, azken
zuzendaria. Goian beude elkarrekin.
orduan. Gehien saltzen zen egunkaria zen garai hartan
Jose Markuerkiaga ere hor dugu, oraindik-orain ere Hain zuzen ere, Josu Urrestiren ahotik jakin nuen Ondarroan Euzkadi, hiru txori txikitan saldu ere.
organoan dagoena. D. Julian, On Anjel, Otxote Kresala... Txori-errekaren berri lehenengoz. Bar Puerto ikuskizunera-
danetan parte hartu duena abeslari eta zuzendari lez. ko testigantzak bideoz grabatzen ari ginela Josu Eizagirre
Badiogu zorrik honi ere. Ordaindu beharko zaio egunen eta biok. Josu Urrestik gerra garaian bizi izandakoa konta- Eta ezari-ezarian, hari-matazari tira eginez jakin
batean. tu zigun eta halako batean Txori-erreka izeneko idazle bat nuen Txori-erreka Segundo Bedialauneta Guenaga zela eta
aipatu zuen: "Larrinagako kartzelan aurkitu genituen: 1895ean jaio zela Domingo Aguazil txikiaren eta Leonarda
Zorionez, gaurdanez ikusten dira Ondarrun zuhaitz
Txori-erreka, Jazinto Ibaigarriaga, Samuel Panaderu... andrearen etxean. Entzute handikoa zen haien aita, aldean
ostoak berdatzen, txoriño musikalarieri abi goxo baterako
Txori-errekak esan zigun: "Trankil egon. Ez da ezer izango. armarik eraman nahi izaten ez zuen aguazila. Ez zuen esko-
lekua eskaintzen. Eta pozgarri zaizkigun arduradunek,
Guri bildurra emateko esaten dute horrenbeste". Guri bil- la handirik Segundok. Letra larrietan idaztetik igaro zen,
beraien babespean etorkizun lelo alaitsu eta baikorra ziurta-
durra emateko? Ez ziren hiru egun igaro Txori-erreka afu- hori bai. Eta euskaraz irakurtzen eta idazten bere kabuz
tzen... “Joan behar dugu urrutira”!
silatu zutela. Gizon santua zen, bizargina. Ez zuen inoiz ikasi zuen, pixkanaka-pixkanaka saiatuz. Bizargin lana
ezer egin, egunkariren batean zutaberen bat idatzi, besterik ikasten ere herritik kanpo ibili zen eta berehala hartu zuen
ez." lanerako Damian Jauregialzo txistulari eta bizarginak.
Segundoren anaia bera ere tanbolinjole trebea izan bide
Ioan zen.
Aho bete haginekin geratu ginen. Txori-erreka izene-
ko idazle bat. Ezingo zuen izengoiti ederragorik aukeratu,
Arantzamendi
Mugartegi eta iradokitzailerik. Idazlea eta gerra garaian fusilatua, Ondarroako Euskaltzaleen Bazkuna elkarteko kide
ONDARROA, 2002. Lauaxetaren modura, Lorcaren modura, halabehar gaiztoa- zen eta ezaguna zen egunero-egunero lauburuaren ikurra
ren mende. Ezin nuen burutik aldendu izen hura eta aldiro- eramaten zuelako paparrean jarrita. Bake epailea ere izan
aldiro jaiotzen zitzaidan burura. Gizon hari buruz gehiago zen errepublika garaian, gerra sortu zen arte. Bada haren
jakin nahi nuen, paperetan arakatu eta ezagutu zuen jende- bizitzan gerora markatuko zuen gertaera bat. Garai hartan
arekin hitz egin. elizako atarian mahaitxo bat jartzen zen elizarako dirua bil-
1992ko uztailaren 17an. El Correo de Andalucía
tzeko. Paper batean idazten ziren dirua ematen zutenen ize-
nak. Norbait hiltzen zenean, esate baterako. Zenbaiten
Eta halaxe, Bizkaiko Foru Aldundiaren liburutegian ustez Txori-errekak bazuen baztertuenganako kezkarik.
(3) El Correo de Andalucia, 17 de Julio de 1992, 57. or. Euzkadi egunkariaren 1933ko aleak begiratzen ari nintzela Behin, haserre, mahaia elizako ataritik hartu eta eraman

98 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 99
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

egin zuen —dirudienez hildakoaren etxeko atarira—, egoe- —Eta gauzak txarto ba datoz?
ra latz horretan dirua elizarentzat baino hildakoaren etxe-
—Niretzat gerra Bilbon amaituko da.
koentzat premiazkoagoa zela aldarri eginez. Zalaparta han-
dia sortu zuen gertakari horrek herrian eta zenbaiten iritziz
ez bide zion gehiegi lagundu Bilbo faxistek hartu zutenean.
Ez zuten geroztik gehiago elkar ikusi. Kartzela garai-
Begitan hartu zuten gizona.
ko testigantza Josu Urrestik berak damaigu. Eta baita Jose
Etxebarriak ere. Jose Etxebarria, Maria Agedanekoak,
sagardotegi baten ardura zuen Kale Handian. Ertzainetako
1935 eta 1936 urteetan ugari dira haren kronikak
sargentoa izan zen gero. Haren esanetan kartzela batetik
Euzkadi egunkarian. Gehien-gehienak gertakari hurbilei
besterako lekualdatzeak ziren okerrenak. Presoen lekualda-
buruzkoak dira, halako tokira egindako mendi irteera, hala-
tzea arratsaldean bazen benetan heltzen zinen beste kartze-
ko politikariak beste halako hori esan duela. Izan ere, poli-
la batera. Okerrenak gaueko lekualdatzeak izaten ziren.
tikari buruzko kezka areagotuz doa urte horietan. Horren
Zaindariak ziegara gauez etorriz gero eginda zeuden zure-
adierazgarri esaldi bat. 1935eko abenduaren 19an lehenbi-
ak. Goizaldeko lauetan izaten ziren halako bisitak.
ziko orrialdean argitaratu zioten zutabea. "Egija mingarrija
Izulaborria zabaltzen zen presoen artean. Ordu horietan zie-
da" jarri zion izenburua. Kronika bukatzeko esaldi hauxe
gatik ateratzen zen presoak ez zuen hurrengo goiza ikusiko.
erabili zuen: "Axia ereiten dabenak ekatxa bilduko dau".
Halaxe egokitu zitzaion Txori-erreka idazleari ere. Derion
hil zuten 1937ko uztailean, Madalen bezperan. Kalean ber-
tan hil zuten, testigantza batzuen arabera.
Laster iritsiko zen ekaitza, iritsiko zenez. Gerra hasi
zen 1936ko uztailan. 1937ko martxoaren 2an, zutabe ederra
atera zuen Segundok Egunan, euskara hutsez argitaratu zen
Egun horretan bertan bidali zion anaia tanbolinjolea-
lehen egunkarian. Egoerarik latzenak barrura begiratzeko
ri azken gutuna. Urteetan idatzi zituen kronika guztiak ez
gogoa eman izan balio bezala, ustez bizitzako gauzarik txi-
bezala, gaztelaniaz eman behar izan zuen azkenengo karta.
kienei jarri zien arreta eta ume denboretako gertakari bat
Ikaragarriak dira hitzok:
azaltzen digu, zoragarri:
Escribo estas cuatro últimas letras. Quisiera verte,
pero no tengo tiempo y apodérate con todas mis cosas.
Bein auxe jazo jatan. Mutikua nintzalarik amamak Agur y recuerdos a todos los buenos amigos. Jesucristo
opil txiki bi emon eustazan, bata, zapal-zapala ta bestia, pasó más con menos culpa y les perdono a todos.
biribil-biribila. Opilak, atsegiñez eta gogoz jan nebazan,
Segundo de Bedialauneta
eta jan nebazanean amamak itaune auxe egin eustan: "zein
nayago dozu, biribila ala zapala?" Eta nik, beste baten be
ekarri egistiedan olaxe erantzun neutsan: "biak amona,
Gerra bukatu zen azkenik. Asko eta asko ez ziren
biak izan dira gozo-gozoak". Eta orduan, amamak, bere
itzuli. Josu Urresti, adibidez, San Juan egun batean itzuli
artian bañe nik entzuteko eran auxe esan eban: "Bai ba,
zen herrira eta bidetik ikusi zuen jendea bazetorrela eskutik
bijak izan dira urun bateko opilak eta".
helduta mendian behera, Txori-errekaren kronika hartan
bezala. Urte asko igaro ziren Txori-errekaren gorpua
Ondarrura itzuli orduko. 1979ko abuztuaren 4an omenaldia
Berehala jausiko zen Bilbo. Hiria faxistak mende
egin zioten Ondarroako hilerrian. haren hezurrak
hartu baino bospasei egun lehenago Augustin
Amerikanoa esaten zioten haren panteoian sartu zituzten.
Zubikarairekin egin zuen topo Segundok Bilbon bertan.
Omenaldi hartan idatzi bat irakurri zuen Augustin
Augustinek idatzi du hitz gutxiko pertsona zela Txori-erre-
Zubikaraik Txori-errekari gorazarre eginez. Berrogeita lau
ka eta egun hartan izaniko elkarrizketa honetan jartzen du
urte lehenago Segundok berak Arteta idazle hasiberria
horren adibide:
Euzkadin goraipatu zuen moduan.

SEGUNDO BEDIALAUNETA —Kaixo Segundo.

“TXORI ERREKA”
Kirmen
—Kaixo.
Uribe Urbieta
—Egun garratzak igaro behar doguzala-ta nago.

(Ondarroa, 1895 • Derio, 1937)

—Jaungoikuak nahi dabena. Bihotzez eskertu nahi dut Txori-errekari buruzkoak
—Ez dakit Bilbo zaindu ahal izango dogun. Eta argitzen hainbat eta hainbat lagunengandik jaso dudan
gero, zer? laguntza. Ordain ezineko zorra dut zuokin guztiokin.

—Ni Bilbotik inora be ez.

IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKO ARGAZKIA

O n d a r r o a 2 0 0 2 101
 O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

EUSKAL ALFABETATZEAREN
LEHEN URRATSAK ONDARROAN,

JOSE MARI ETXABURU

1936KO GERRA OSTEAN:

KAMIÑAZPI Imanol Oruemazaga Baseta

"Giro gozoa, beroa eta hunkigarria bizi izan zan atzo Hondarribiko Udaletxeak Jose Mari Etxaburu
"Kamiñazpi"ri eskainitako omenaldian. Ondarroan jaioriko eta aspaldidanik Hondarribian bizi den 88 urteko
euskalzale sutsu honek bere senide eta lagunez inguraturik bizi izan zuen ekitaldia.
Behin eta berriro goraipatu izan zen bere figura. Hainbat pertsona bere bizitzaz eta lanaz mintzatu
ziren...".

O
Hitz honekin emon eban Donostiako "Diario Vasco" egunkariak Joxemari Etxabururi 2001eko azaroaren
30ean Hondarribian egin jakon omenaldiaren barri (1).

NDARROA urtekariak pozez

jasoten dau orrialde honeetan
omenaldi horren barri. Eta bere
atxikimendurik beroena adierazoten dautso
Jose Mari Etxabururi, ondarrutar peto-
peto, euskal idazle eta, danen gainetik, eus-
kaltzale finari. ONDARROA urtekari
honetan be, hainbat urtetan irakurri izan
ditugu bere idazlanak. ESKERRIK ASKO,
Joxemari! Baita gure ZORIONIK BEROE-
NAK be!
“MEREZITAKO OMENALDIA.
Herriak euskararen alde egin duen lana
eskertu zion Kamiñazpiri” esaldiaz labur-
biltzen eban kazetariak omenaldia.
Izan be, ondo merezita eukan ome- Hondarribia, 2001eko azaroaren 30ean. Jose Mari Etxaburu Kamiñazpiri omenaldia. Goian
naldia gure Joxemarik Hondarrribian... eta omenezko agurra Udaletxearen sarreran. Behean, Kamiñazpi bost seme-alabekin: Jose Mari,
Ondarroan be, euskerearen alde eginiko Sabin, Kamiñazpi bera, Garbiñe, Iñaki eta Karmen.
lanagaitik.
Bidezkoa zan, beraz, Ondarroako
herriak be parte zuzena hartzea omenaldi
haretan. Eta Ondarroak ez eban hutsik
egin.
Han ikus eitekezan Joxemari

ETXABURU IGIÑIZ FAMILIAK EMONDAKOAK

Etxaburuk Ondarroan dituen hainbat seni-

Jose Mari Etxaburu Etxaburu

de eta lagun. Han ziran, besteak beste,
Ondarroako alkatea bera eta beste zinego-
tzi bi, herriaren izenean udal oroigarria

(Ondarroa, 1913-9-23)
Joxemariri berari emotera, eta, bide batez,
Joxemarik Ondarroan eginiko lana gorai-

(1) Diario Vasco egunkaria, 2001-

XII-01, Hondarribiako kronika.

O n d a r r o a 2 0 0 2 103
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

ETXABURU IGIÑIZ FAMILIAK EMONDAKOAK

patzera. Herriko musikari birek be
euron saxofoi soinuaz, Ondarroako EUSKAL ALFABETATZE
Musika Bandako urteak eta kalejirak MUGIMENDUAREN
gogoratu eragin eutsoezan omenduari... AITZINDARI.
Izan be, Ondarroako herriak Joxemari Etxaburu euskal idazlearen lan
zelan ahaztu zeinkean Joxemari honeek guztiak txalogarri eta eskergarri izan
Etxaburu “Kamiñazpi”, herriko seme arren Ondarroako herriarentzat, bere lanik
peto-petoa, eta euskaltzale sutsua? bikainena, duda barik, euskal alfabetatzearen
lehen urratsak Ondarroan emotea izan da.
1936ko gerra ostean, hain zuzen,
Ondarroa, 1970 inguruan. Kamiñazpin, bere etxeko balkoian. frankismoak euskereari ezarri eutson erre-
JOSE MARI ETXABURU presio basatiaren garai ilun hareetan, bera
“KAMIÑAZPI”, izan zan euskereari arnasa emoten saiatu zan
ONDARRUTARRA Ondarroan, Kamiñazpi auzoan bizi zanean, ezizen horrekin ondarrutar sutsu eta neka ezina. Berba baten
JAIOTZAZ izenpetzen zituan ba bere idazlanak. esateko, euskal alfabetatzeak Ondarroan izan daben aitzin-
ETA BIHOTZEZ. dari ausarta eta kementsua.
“Kamiñazpi” izengoitiak berak Joxemari Ondarroan jaio zan 1913ko irailaren 23an.
Eta Ondarroan bertan eskaini zituan bere fruturik oparoe- 1960ko hamarkadaren hasiera zan.
argi eta garbi adierazten deusku Joxe
Mari Etxaburuk Ondarroako herriagaz nak. Harik eta bere bizilekua Kamiñazpitik Hondarribira
Oraindik ez egoan Ikastolarik Ondarroan. Izan be,
daukan lotura estua. aldatu eban arte 1966ko urtarrilaren 3an. Izan be, Joxemari
1967. urtera arte itxaron behar ondarrutarrok lehen ikastola
Etxaburuk, bere bizitza luzean, Ondarroari eskaini izan
ikusteko. Lehen ikastola hau -gaurko Zubi Zahar ikastola-
Gaur egun herritar askorentzat deutsoz bere etenik gabeko ardura eta lan eskerga.
ren hazia- Antsosolon (garai haretan Berriatuko lurraldean)
ezaguna ez izan arren, adinean aurrera
Hor dagoz, besteak beste, berak idatzitako liburuak. ireki behar izan zan, Ondarroan bertan ikastola irekiteko
goazen ondarrutarrok ondo gogoan
ETXABURU IGIÑIZ FAMILIAK EMONDAKOAK

lanean ebiltzan herritarrei ate guztiak itxi eutseezan-ta agin-

daukagu garai bateko Joxemari Zelan aipatu barik itxi bere “Ondarroa’ko kontuak”?
tariek, herrikoek zein elizakoek.
“Belero”. Liburu honetan bilduta itxi deuskuz berak Ondarroan bizi
izandako bizipen eta oroitzapen pertsonalak. Ondarroako Oraindik sortzeko egoazan AEK eta alfabetatzeko
“Belero” ezizen hau bere fami-
herriaren XX. gizaldiko historia osotzeko jakingarriz bete- beste herri mogimenduak be. Bizi-bizirik eta indartsu, oste-
liatik datortso. Bere aita Ezekielek,
riko liburua. Gaur egun be eskura daikezu Auspoa ra, frankismoa eta honen erpe zapaltzaileak.
mariñela izan arren, arrantzara urten
ezin ebanean, atunetara joaten ziran Liburutegia deritson bilduman, 226. alea, hain zuzen be.
“txalopa handiendako” eta Bilbotik 1936ko gerran bizi izan zituanak be bilduta laga “KAMIÑAZPI”, BERE ETXEAN “MAISU”
merkataritza lanetan ibilten ziran deuskuz “Lau Urteko Neure Ibillerak” liburuan. Hau be Frankismoak euskal kulturaren kontra ezarritako giro
“balandrendako” belak egin ohi zituan. Auspoa liburutegia bilduman argitaratua. oldarkor haretan, Euskaltzaindiak berak, Euskal Sariketea
Hondarribia, 2001eko azaroaren 30ean. Jose Mari Etxaburu Kamiñazpiri omenaldia. “Kamiñazpi” ezizena, ostera, Idazle nekaezina izanik, garai bateko euskal aldizka- iragarri eban 1960ko maiatzerako (2).
berak bere buruari ipini eutson. rietara be sarri bialtzen ebazan bere idazlanak.
“Neure Idazlan Bilduma” liburuan batuta dagoz
1960 eta 1970eko hamarkadetan idatzi zituan
hainbat artikulu. Agur, Anaitasuna, Goiz Argi,
Karmel, Zeruko Argia,... garai hareetako euskal
aldizkarietara igorri zituan artikuluak, hain
zuzen.
Gainera, herriko altxorra hurrengo belau-
naldiei gordetzeaz be biziki arduratu izan da
geure Joxemari. Eta hor dago bere “Ondarruko

ETXABURU IGIÑIZ FAMILIAK EMONDAKOA

bertso ta abestiak” bilduma. Txomin Agirre
liburutegian daukazu. Berton, garai baten
Ondarroan, eta Ondarroako arrain-kontserbate-
gietan batez be, hainbeste bidar abesten ziran
bertso eta kantak aurkituko dituzu.

(2) Euskaltzaindia, “EUSKARA”

aldizkaria, 1959, IV. Tomoa,
“Barriak eta gai laburrak” atalean, Ondarroa, 1953-54an. Etxaburu Igiñiz familia. Jose Mari eta Juanita bost seme-alabekin:
243-244. or. Karmen, Garbiñe, Jose Mari, Iñaki eta Sabin.
Ondarroa’ko kontuak eta Nere idazlan bilduma, Kamiñazpik idatzitako liburuak.

104 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 105

ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA
106
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N
Ondarroa, 1955-60 bitartean. Udal Musika Banda Elixopean. (Jose Mari Etxaburu, biribil zuriaren barruan).
Sariketea, benetan apala. “Esamina bat euskeraz egi-
ñik erabagiko da” inoan Euskaltzaindiak berak.
Esaminarako gaiak, arruntak: Kristiñau dotriñeaz itaunei
erantzun, bertso sorta bat abestu, ipuin bat idatzi, bakoitza
bizi zan herriaz zerbait idatzi...
Sariketearen helburua bera be, oso apala eta muga-
tua. Ume euskaldunek -10 eta 13 urte bitartekoek- euskeraz
irakurten eta idazten ikastea besterik ez zan bultzatzen sari-
keta haren bitartez. Eta, gainera, Bizkaiko umeei bakarrik
emoten jaken sariketara aurkezteko aukera.
Geure Joxemarik, -bere gaztarotik euskal munduan
murgildua-, laster baten jaso eban Euskaltzaindiak eginiko
deialdiaren barri. Eta adin horretako bere alaba biak presta-
tzeari ekin eutson buru-belarri.
“1960'garren urtean, umeen euskera sariketa eraldu
eban Bilbo'n Irigoien'dar Alfontso'k Euskaltzaindia'ren ize-
nean” - diosku Joxemarik berak.
Sariketa aretara bialtzeko lako ume bi ba-nituan,
amairu ta amabi urteko alabak. Ta eurak gertuten asi nin-
tzan.
Antxoba aldia zan, Ondarroa'n antxoba sasoia esa-
(3) Jose Maria Etxaburu, “Neuk Euskerearen Alde Egindako Alegiñak” idazmakinaz idatzia, 14-16. or. Idatzi honetatik jasoko
dodaz neure idazlanean hainbeste bidar agertzen diran Jose Mari Etxabururen gomutak. Azken batean, Kamiñazpi bera dogu idaz-
lan honen protagonista.
O n d a r r o a 2 0 0 2
K A B I A
ten dana, eta biak antxobeari burua kentzera joaten ziran,
ni orduantxe sartu nintzan Orlando'neko arrain lantegian.
Horregaitik, ez euken asti andirik ikasteko; asko ale-
gindu bearra euken. Ta an ibilten ziran, lanera joan aurre-
ko eta lanetik etorrita geroko orduetan, geratu barik au ta
bestea ikasten.
Azterketan Kristiñau Ikasbidea be sartuta euken.
Gure alabak, biak, erriko beste ume guztiak lez, erde-
razko dotriñeagaz egin eben Jaunartze Nagusia eta ez
ekien euskerazkorik. Otoitzak egiten bai, amak irakatsita.
Ta lanera joateko esnatzen nituan eta oian bertan oraindik
jantzi barik egoazala, eskuetara dotriñea emoten neutsen
eta arroxinga-arroxinga, an ibilten ziran ezin buruz ikasi-
ta.
Gero, egun guztian antxobeari burua kentze lan
neketsua ta zikiña egin bear eben umeentzat, geiegi be ba-
zan a. Baiña orduko neure euskereaganako zaletasuna esan
ezin alakoa zan eta orrenbestean alegintzen nintzan.
Asko ikasi eben; danean puntarengoen artean ibilli-
ko ziran ustea neukan” (3).
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Joxemarik berak idatzitako lerro honetan argi eta bera epaile ziralarik.
garbi nabaritzen jaku gure “Kamiñazpi”ren izaera nekaezin
Azterketara hogei ume aurkeztu ziran. Neska ta
eta gogatsua.
mutil. Danak ondarrutarrak. Bakotxak bere idatzia egin eta
Azterketa inguruan, halandabe, a zelako ezustekoa! gero, beste proba batzuk be bete behar izan zituen: otoitzen
Astegun batean egin ziran azterketak Bilbon, eta bera lane- bat euskaraz esan, euskal kantaren bat abestu, euskal dotri-
an ebilen kontserba lantegian arazorik ez sortzearren (“Iru ñaz galderei erantzun eta epai mahikoekin gai honetaz edo
urtean beste lanetan ibillita, orduantxe asita nengoan besteaz berba egin, besteak beste.
neure betiko lanean, arrain lantegian”-diosku Joxemarik
Azterketa haretan parte hartu eben Koldo Etxaburu
berak), ezin bere alaba biei Bilbora lagundu. A zelakoa
eta Joseba Andoni Etxebarria lehengusuek orain be ondo
Joxemariren atsekabea!
gogoan daukiez orduko gora-beherak. Zelan gogoratu be!
Baina Joxemari bera ez zan berehala makurtzen edo
“...gero kanta egin behar gendun. Nik kanta neban:
etsitzen diran horreetakoa, ezbeharren aurrean jaiki eta
“Aldapeko sagarraren adarraren puntan, puntaren pun-
jarki egiten diranetakoa baino.
tan....” -abesten dau Koldo Etxaburuk. Lehen saria erabazi
Bagilaren 15ean, hain zuzen be, arrain lantegietako eban beronek.
“latero” eritxen langileek euren jaia ospatzen eben.
“Nik, ostera, -jarraitzen dau Joseba Andonik-, nik
Lantegira joan beharrik ez, beraz. Joxemarik berak be,
kanta nebana izan zan: “Oi neska txiki, begi urdin, nun
“lateroa” zanez, jai eukan. Zergaitik ez egun honetan
atrapazu arrain hori?. Sasiolako arraunketan, arratsalde-
Bilbora joan eta Euskaltzaindian bertan agertu bere bi ala-
ko ordu bixetan”.
bekin?
Gero galdetu eusten ea ze deporte gustaten jatan.
Pentsa eta egin. Berehala jakinarazi eutson bere
asmoa Alfontso Irigoieni eta honek onartu. - “Ni, domeka arratsaldetan juaten naz Aurrera
ikustera Zaldupera, eta goizetan pelota partiduk ikustera
Eta esandako moduan, bagilaren 15ean, langintzako
frontoire” -erantzun neutsen.
lagunen mezea eta bazkaria laga, eta Bilbora joan zan bere
bi alabek Euskaltzaindian egingo eben azterketara lagun- - “Zeintzuk pelotari?” -galdetu eusten.
tzeko.
- “Txermola”, “Makatza”, “Arteondo”...
Azterketa egin eben Joxemariren bi alabak. Sarituak
- “Zeuri zein gustaten jatsu geien?” -galdetu eusten
be izan ziran. Pozik eta harro, beraz, gure “Kamiñazpi”
barriro eta nik: “Niri, Arteondo, zaharrena”. Eta danak
bere etxean egindako “maisu” lanaz. halandabe, bere hasa-
barrez gelditu ziran” (5).
rre aldia jasan behar izan eban sariak banatzeko egunean.
Ume sarituen ordez, gurasoek jaso zituen sariak... eta txa-
loak. Eta hau ez jakon bape atsegindu gure Joxemariri!
Nabari danez, azterketa xumea, apala. halandabe,
udaletxera hurreratu ziran umeentzat, egizko azterketea,
umeen kirioak kilikatzeko ainakoa. Aldi berean, zorionez,
LEHEN EUSKAL GAU ESKOLEA euskarazko irakaskintzak Ondarroan ipini eban hasierako
ONDARROAN oinarria.
Hurrengo urtean, 1961. urtean, hain zuzen be, Ondarroako sariketeak, egia esan, ez eban oihartzun
Artibai eskualdera zabaldu zan Bilboko esperientzia bera. handirik lortu orduko komunikabideetan. Hau ez da bape
Markinan eta Ondarroan be eratu ziran antzeko euskal harritzekoa, euskara eta euskararen irakaskintza erdi isilpe-
etsaminak, Euskaltzaindia bera eta Udalak alkartuta.
an egoazan-eta urte hareetan. “Oraingoz apal ekin bear”,
“Euskal-sariketak Markiñako eta Ondarroako neska-muti-
aitortzen eban A. Irigoienek berak 1960ko abuztuaren zor-
llentzat” iragarri eban Euskaltzaindiak berak “Euskara”
tzian idatzitako gutun batean.
bere aldizkarian (4).
Halandabe, Migel Angel Astiz, Bilboko La Gaceta
Ondarroako lehen euskal sariketea:
del Norteko kazetari nafarra etorri zan Ondarroara eta egun
bira sariketearen barri emon eban egunkarian, argazki eta
Ondarroako sariketarako azterketea 1961eko aben-
guzti. Kazetari honek, nafarra izan arren, ez ekian euskara-
duaren 10ean egin zan Ondarroako udaletxean. Hamen,
rik, baina hara berak zer sentidu eban esamina hareek
batzar aretoko mahai handian, ondarrutar umeek egin
entzutean:
zituen euren azterketa lanak Alfontso Irigoien euskaltzai-
na, Aita Villasante euskal idazle ezaguna, A. Zubikarai eus- “Era una delicia ver a aquellos chicos y aquellas
kal antzerki egilea, eta Pedro Arakama herriko parrokoa niñas rezar y cantar y charlar con el tribunal en un vas-
(4) Euskaltzaindia, “EUSKARA” aldizkaria, 1961, VI. Tomoa, “Barriak eta gai laburrak” atalean, 354-355. or.
(5) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an).
O n d a r r o a 2 0 0 2 107
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

1962.urtarrila. Aranzazu aldizkaria, 24. eta 25.

orrialdeak.

cuence puro y popular a la vez, y leer tzen hasi zan gure “Kamiñazpi”. Zelan
correctamente trozos de la obra del prestatu be!
ondarrés Agirre “Kresala”, libres ya del
“Udaletxe gaiñeko Goiko Eskolea
analfabetismo del vascuence, que los
esaten geuntsan tokian, Rosario
tenía reducidos a no poder escribir en él,
“Gatzarre” neskazarrak eukan eskolea,
ni a leer las publicaciones que se hacen
eskola-ume txikienari irakasteko. Lotsa
en el viejo idioma (6).
andikoa zan, eskolea garbi-garbi eukiten
Aita Villasantek be sariketa horre- eban, txukun jasota. Espaiña zalea zan.
tzaz idatzi eban Arantzazu aldizkarian. Ez dakit, baiña euskereak kezka gitxi
Ondarroako umeek idatzitako bost ipuin emongo eutsala esango neuke.
be argitaratu zituan bertan. Ondarrutarra zan, mariñel sendikoa.
Eskola aretako beste giltz bat, aren albo-
Testu honen alboan eta hurrengo
an, musika bandearen entsaio tokian
orrian dituzue, Arantzazu aldizkariak
egoten zan. Ta gure bandako zuzendaria-
Ondarroako sariketeari eskaini eutsazan
ri eskatzea naikoa neban eskolako giltza-
bi orrialdeak, oso-osorik. Interesgarri
ren jabe egiteko. Ta orixe egitea erabaki
deritzat jakitea zelan idazten eben
neban.
Ondarroako umeek orain dala 40 urte. (7)
Beraz umeai gaztiga (abisa) neu-
Sariketeak Ondarroan lortu eban
tsen, noiz asiko giñan eskolan esaten.
arrakastearen ostean, lore ugari jaso eban
Eguna ta ordua eldu ziranean, ba-nijoan
Ondarroako udalak berak.
eskolara ta arrituta geratu nintzan kon-
Ikus, besteak beste, La Gaceta del tsejuko (gaurko udaletxe zarraz ari da
Norte egunkariak eskainitako goraldia: Joxemari bera) malladietan nire zain
egoan ume pilloa ikusita. Eskillarak
“Registramos ya, con la natural
betean egoan ume jendea, neska ta mutil.
satisfacción, cómo Ondárroa -su
Bear zan lako baimen barik eta lapurre-
Ayuntamiento- ha sido la primera locali-
tara lez nijoan eskolara, ezin neikean
dad de Vizcaya en la que se emprende
ainbeste ume artu; ta danak indarka
una acción directa y viva en pro de la
eskolan sartu nai eben arren, batzuk
conservación del vascuence, de su mejo-
barrura ta besteak kanpora, aukeratu
ramiento y de remediar el triste hecho de eban 1954. urtean, eta 1963. urtean laga behar izan eban “Sariketa a ikusita (Bilbon egindakoaz ari da), nituan adiskide nituan gurasoen ogei ume inguru.
que los niños sean analfabetos en su lengua materna, ya alkatetza. Duela urtebete pasatxo hil zanean, Karlista Ondarroa'n alako bat egin eitekeela bururatu jatan. Eta
que, generalmente, no saben ni leerla ni escribirla” (8). Alderdiko kideen artean agertu izan da. 1950-60ko hamar- gure erriko alkateari bultz egin eiola esaten idatzi neutsan Ez dakit Rosario maistreak (ez zan maistrea) gu an
kadetan be bai, antza. Baina beste garai batzuk ziran hare- Irigoien'eri. genbiltzanik jakin ete eban. Gu, eskolea alik-eta garbien
Euskaltzaindiak berak be gogotik eskertu eutson
ek. Eta Juan Manuel Agirre, Ondarroako alkatea, frankis- lagaten alegintzen giñan; azterrenik be arkitu ez eian ardu-
egindako lana Ondarroako udalari. Apar bitsetan, beraz, Banekian Ondarroa'ko alkateak eta Irigoien'ek artu-
moaren zerbitzari fina izan zala ezin ezelan be ukatu. ratzen giñan”. (11).
agintariak; alkatea bera, batez be. Baikor eta hartutako emon apurra ba-eukela. Zubikarai'tar Augustin'en antzerki
bideari jarraitzeko asmotan, alkateak berak agertzen deus- bat emotera, Bilbora joan giñan baten, alkarregaz bazkal-
kunez Eukaltzaindiako buruari 1962-IV-11an egindako du genduan Ondarroa'ko alkate Agirre'tar Juan, Irigoien Honelaxe hasi eban Ondarroan lehenengo euskal
gutunean: Joxemari Etxaburu isilpean hariak eta ondarroatar pillo batek; eta naikoa berba eta eztabai- eskolea gure “Kamiñazpi”k. Lapurretan lez. Iluntzetan,
“Me es muy grato contestar a su atta. de fecha 24 del lotzen: da egin be. Ta antxe alkar ezagutu eben alkateak eta umeek eurek eskolako orduak bete, eta “Kamiñazpi”k
ppdo., y agradecerle la felicitación que en nombre de la Irigoien'ek. Orregaitik idatzi neutsan oneri, nik baiño erre- berak Orlandoneko arrain kontserba lantegiko beharrak
Baina, bazan norbait, ezelako zarata barik, lan isile-
Academia de la Lengua Vasca ha tenido a bien enviarme. zago lortu eikeela ba-nekian-da” (10). amaitu eta gero (arrain lantegiko “lateroa” izan da Jose
an, Euskaltzaindia eta Ondarroako udala elkarlanean ipin-
tea lortu ebana. Jose Mari Etxaburu genduan gizon hau. Joxemarik izendatzen daben Irigoien jauna euskal- Mari Etxaburu bera bizitza guztian, Bartolomeo Scolanean
Esperamos continuar la enseñanza de nuestra len-
Euskereak garai haretan bizi eban egoera larriaz erabat kez- tzaina zan garai haretan, eta oso ezaguna be Bizkaian barre- lehenik, eta Salvatore Orlandonean gero), “eskola maisu”
gua vernácula a todos los niños ondarreses, y sucesiva-
katuta. Hil zorian ikusten eban euskerea salbatzeko lanean na, Bertsolari Txapelketak antolatzen egin eban lanagaitik, bihurtzen zan gure gizona.
mente ir realizando exámenes periódicos que inciten su
interés y amor por este idioma” (9). jarduteko beti prest egoan gizona! gehien bat. Joxemarik berak gordeten ditu Irigoien eta bion Honetaz datu aipagarri bat eskaini deuste
artean izaniko hartuemonen hainbat gutun. Ondarroako lehen euskal eskola haretako ikasle izan ziran
Alkate hau Juan Manuel Agirre Madariaga izan zan. Atzetik lanean ibili zan Joxemarik berak honela
gogoratzen deuskuz orduko gora-beherak: Joseba Andoni Etxebarria eta Koldo Etxaburu ondarruta-
Bizkaiko Gobernari Zibilak Ondarroako alkate izendatu
rrek:
JOXEMARI BERA“ESKOLA MAISU”! “Bera iluntzetan biharretik etorten zanean eskolara,
Eta abagune haretaz baliatuz, herriko umeak presta- -badakizu, orduan ez euan ba dutxarik-eta fabriketan-,
(6) “La Gaceta del Norte” Bilboko egunkaria, 1961-XII-12, 8. or.
(7) “Arantzazu” aldizkaria, 1962, urtarrila, 24-25. or.
(8) “La Gaceta del Norte”, ibidem. 10) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 16. or.

(9) Ondarroako Udal Artxiboan, Kodea, 1.1.3. Sinatura, 1637. Alkatearen gutunak (1946-1988). (11) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 19-20. or.

108 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 109
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N
salazoi usainaz ederto beteten ebazan eskola nazionalak.
Salazoi usainez bete-bete eginda lagaten eban eskola egu-
nero-egunero.
Eta ez hori bakarrik. Bera lateroa zanez, ba, orduan
kontserbetarako barrilak erabilten ziran arrain fabriketan.
Eta burdiñazko tirak eukiten ebezan honeek... Joxemariren
eskuak eta atzamarrak egoten ziran uger-uger eginda. Pilla
bat bider garbituko ebazan bere eskuak. Baina uger ha ez
zan kentzen errez...” (12).
Joxemarik egin eban lana, gainera, dana zan musu-
truk. Euskal Herriaganako, eta euskereaganako maitasunak
eraginda. Ezelako irabazi barik bere patrikararako.
Behin baten, umeei euskerea irakasteko toki baten
bila ebilela, maisu bati berba egin eutson tokirik lagako ete
eutsan bere eskolan.
- “Ortik irabazirik al daukazu”- galdetu eutsan mai-
suak.
- “Irabazia? Ezer be ez; ezta danik txikiena be”.
- “Orduan, laga eiozu kontuari”.
Erantzun honekin, esku hutsik bialdu eban gure
Joxemari.
Esandako moduan, kontzejuan bertan, udal bulegoen
gainean egoan Joxemarik euskerako eskolea emoten eban
Rosario maistrearen gelatxoa. Eta egun baten ezusteko bisi-
ta be izan eban bere eskola orduan, berak gogoratzen deus-
kunez:
“Baten, alkatea udaletxetik igo ta gure alboko tokian
zerbait ikusten-edo ibilli zan eta berba batzuk egin zituan.
Ta urrengo egunean, beste egiteko barik etorri zan, zer egi-
ten genduan ikustera.
Arek ba-ekian ni politikan zer nintzan, alkate ipini
baiño len nigaz politika eztabaida andia izan eban-da. Ta
umeak idazten egozan orriak bateri kendu ta besteari kendu
ta irakurri zituan. Ez egoan an idatzi ezin zeintekeanik” (13).
Garai haretan, izan be, politika usaina eukan guztia -
euskerea bera be bai- susmagarri gertetan jaken herrietako
agintariei. Eta arriskutsua herritarrei. Orduko alkateak
eurak be zer ziran, bada, Gobernari Zibilaren begi eta bela-
rri luzeak besterik?
Honetaz gogoan daukat pasadizo esanguratsu bat.
Ondarroako alkate izateko proposatu eutsoen batek bere
ezina Bizkaiko Gobernari Zibilari adierazoten jarduten
eban ekin eta ekin. Hainbeste saiatu eta gero, azkenean,
Gobernari Zibilak zera galdetu eutson gure gizonari: “Sabe
(12) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an).
(13) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 20. or.
(14) “La Gaceta del Norte”, ibidem.
(15) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 21. or.
(16) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 21. or.
110 O n d a r r o a 2 0 0 2
K A B I A
usted escribir? Sabe usted llamar por teléfono? Pues, ya
está. Ud. es el alcalde de este pueblo”. Eta ezelako txistik
esan barik onartu eban Ondarroako alkatetzea. Onartu
behar, ze erremedio!
Beraz, gure “Kamiñazpi”ren lehen eskola harek be
frankista agintarien “zentzura” gainditu ebala esan daikegu.
Neurri baten behintzat.
1961-XII-10ean egin zan sariketeari eskaini deutso-
dan atal hau amaitzeko, Joxemarik berak gogoratzen daben
beste zeozer be aitatu nahi neuke. Joxemariren izaera
nabarmentzen deusku-ta.
Lehenago be aipatu dodan M. A. Astiz kazetariak
Josemari Etxabururen lan isila be txalotzen eban bere ida-
tzian:
“Se debe una felicitación al señor Echaburu que ha
preparado a la casi totalidad de los niños presentados a
este concurso, en una tarea dura y constante y realizada
con el mejor estilo docente y con el mayor entusiasmo en
poco tiempo y que es muestra de lo que se puede hacer
cuando se quiere de verdad” (14).
Baina kazetariaren berba honeek poza eta arrangura
sortu eutsoezan gure Joxemariri. Kazetariak esandakoa
zuzentzera behartuta aurkitu zan behintzat. Hona bere ber-
bak:
“Berak esabanetik, “y con el mayor entusiasmo” da
bakarrik ondo esanda. Besteak, “con el mejor estilo docen-
te” ta, eskertzen dautsat, baiña olakorik ez zan egon ezer
be” (15).
Apala gure gizona. Ondo be ondo konturatzen zan
noraino iristen ziran bere mugak eta gabeziak. Baina, neu-
rri berean, zehatza eta egi zalea be bai.
“Sariketara joan ziran ume geienak neuk gertatuta-
koak zirala esan eban. Geienak ez, danak ziran neuk gerta-
tutakoak; beste iñok irakatsita umerik ara ez zan agertu”
aitortzen dau Joxemarik berak (16).
Harrotasun pittin bat nabaritzen jakola azken esaldi
honi?. Agian, bai. Baina, ulergarri be bai. Gehiago oraindik,
Ondarroako sariketea Joxemarik berak zirikatuta egin zala
jakin eta gero.
SARI BANAKETA GAZI-GEZEA.
Handik aldi batera, 1962ko urtarrilaren 28an, jaialdi
bat antolatu zan Ondarroako “Bide Onera” aretoan ume
sarituei sariak banatzeko. Jaialdi borobila antolatu be.
Besteak beste, Ondarroako Eresbatzeak euskal usainezko
O N D A R R O A ,
Bidaniako Tontorrean, 1960 inguruan. Txangoan joanda Elizako Koroa, txistulari eta musikariak
doinu apainak eskaini zituan. Eta “Antiguako Ama Ume
Abeslariek” be euren euskal kanta goxoak.
Herritar asko aretoan. Han egoazan mahaiburuan,
sariak emoteko prest, Ondarroako alkatea bera (Bizkaiko
Diputazinoko diputatua garai haretan) eta Bizkaiko
Diputazinoko diputatu ziran beste zenbait alkate. Baita
epaimahaikoak izan ziran A. Villasante eta A. Irigoien be.
Eta, zelan ez, ume sarituak, euren etxekoen alboan,
ipurterre, jarlekuan hara eta hona mugitzen, sariak jasoteko
ordua noiz iritsiko zain...
Ez jaken laburra egingo, ez, A. Villasantek irakurri
eban hitzaldi luzea bezain mamitsua, euskerearentzat be
munduko beste hizkuntzek daukezan eskubide eta maila
bardinak exijituz.
Une baten, gogor aldarrikatu eban: “Eta gauza bat
bego argi. Euskerea ezta politikea” (17). Hori be esan egin
behar! Halakoxea zan, izan be, euskerearen inguruan fran-
kismoak sortutako giroa.
Han egoan baita gure Joxemari Etxaburu be.
Pozarren, eta aldi berean kirioak menderatu ezinean.
Garbiñe bere alaba zaharrak, nagusien mailako lehen saria
irabazi eban ba, eta Koldo Etxaburuk, Luis “Atxillo” lehen-
gusuaren semeak, gazteagoen mailakoa. Biok sariketean
egindako idazkiak irakurri behar izan zituen danen aurre-
an. Sevillako ule-apaintzailearen ipuina ei zan Garbiñe
Etxaburuk idatzi eta irakurri ebana, hain zuzen be.
(17) Hitzaldi osoa eta jaialdi honen beste zenbait jakingarri irakur daikezuz Euskaltzaindiaren “EUSKARA” aldizkarian, 1961
(VI. tomoa), 367-372. or.
(18) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or
E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
IMANOL ORUEMAZAGAK EMONDAKOA
Sariak banatzeko ordua iritsi zanean, a zelako nahas-
tea sortu zan bertan!
Joxemarik berak argituko deuskuz orduko gorabehe-
rak:
“Sariketearako umeen izenak emotera udaletxera
joan nintzanean, euskerazkorik euskeraz ez eustezan artu ta
erderaturik emon bear izan nituan.
Gero, sariak emoterakoan, erderazko izen areikaz
deitzen asi ziran eta umeak oitu bako izen modu areik ez
zituen ezagutzen ta zein urreratu ez ekiela ibilli ziran, eta
nik batentzat ipiñitako saria, besteak artzen eban. Eta nas-
tea ezin konpondurik ibilli nintzan” (18).
Zer gertau ete zan Joxemari Etxabururen barruan
berak euskerazko izenaz ezagutzen eta deitzen zituen
umeen izenak gazteleraz emotera behartu ebenean? Zelako
amorrua ez ete eban sentidu bere erraietan? Beharbada ez
zan gehiei harrituko, ze, azken baten, Ondarroako udaleko
eta beste erakunde publikoetako langile guztiek 36ko gerra
ostean eskuratu zituen lanpostu hareek; Francoren armada
garailean boluntario ibili eta gero, ganera.
Herrian bertan be, ganera, latzak izan ziran, izan be,
urte hareek 36ko gerra galdu ebenentzat.
Ondarroa herri euskalduna eta, neurri handi baten,
abertzalea izanik, herritar askok eukan euskereazko izena.
36ko gerra aurretik ipinia, jakina. Ze, Frankok bere agintea
lortu ostean, zeharo debekatu eban euskerazko izenak ipin-
O n d a r r o a 2 0 0 2 111
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N
tea.
Francok euskerearen kontra hartutako jarrera hau
dala-ta, gerra aurrekoek be nahiko zeregin eukiten eben
euren euskereazko izenari eutsi ezinik. Izan be, herriko
eskoletan zein mojen ikastetxean maisu-maistra guztiek
erdal itzulpenaz deitzen eutseen euskereazko izena eukien
ikasleei. Adibidez, “Lorea” guztiak “Flora” bihurtzen ziran
maisu-maistren eta mojen ahotan!
Euskerazko izenen gaian be, beraz, irabazlearen
legea ezarri eban frankismoak. Eta gerra amaituta 25 urte
geroago be, euren umeei euskerazko izena ipintea gura
eben gurasoek senperrenak egin behar izaten zituen.
Honetaz, hain zuzen, jakingarri zehatzak eskuratu
guran, garai haretako Elizako zein Bake Epaitegiko libu-
ruetara jo dot. Zinez eskertzen deutset datu honeek eskura-
tzeko aukera emon deusten Santa Maria elizako parroko
jaunari eta Bake Epaitegiko arduradun jaunari.
Zorrotz jokatzen eben bake epaitegiko arduradunek.
Euskerazko izenik ipinterik ez egoan inondik inora be.
Bake epaitegiko datuen arabera, hain zuzen, 1265
ume jaio ziran Ondarroan 1952-1961eko hamarkadan.
Honeetatik guztietatik BOST BAKARRIK agertzen dira
euskerazko edo duda-mudazko izenarekin. Nerea izena
hiru bidar; lehenengokoa, 1956ko bagilaren 20an. Aitor
izena, bi bidar; 1959ko martxoaren 15ean, lehenengoa.
Zergaitik dinodan euskerazko izen bi honeek duda-
mudazko izenak zirala? Ba, Aitor eta Nerea izenak euske-
razkotzat hartzen zituen umeen gurasoek; gaztelerazkotzat,
ostera, herri epaitegiko arduradunek.
Gaur egun hain ezagunak eta ugariak diren beste eus-
kerazko izenen aztarrenik be ez, ostera!
Elizan be, bazan euskerazko izenak ipinteari ezetza
emoten eutsan abaderik. Beste batzuek, ostera, ez eben iza-
ten ezelako eragozpenik. Eta honeen atzetik ibilten ziran
ume jaio berrien etxekoak.
Ondarroako Parrokiako Bateo Liburuak eurak azter-
tuz, datu esanguratsuak agertzen jakuz:
1) 1936ko gerra ostean, euskereazko izen BAT
BERA BE ez da agertzen 1957. urtera arte.
Familia euskaldun peto-petoen seme-alabak ikusi
daikeguz gaztelerazko izenekin bataitzen. Gerra garaian
espetxea, atzerria... edo deportazioa jasan behar izan eben
herritarrek eurek be irentsi beharrean aurkitzen ziran euren
seme-alabei gaztelerazko izenak ipintea bataioa hartzerako-
an. Gehiago oraindik, 1936-1956 hogei urte hareetan sarri-
tan agertzen dira umearen bi gurasoak euren euskerazko
izenekin, eta bataioa hartu daben umea bera gaztelerazkoa-
rekin!
Egoera honek sortzen zituan bai zeresana eta marma-
rra hainbat herritarren artean, baina beti oso inguru muga-
tuan. Etxekoen artean eta, beharbada, lagunarteko giroan.
112 O n d a r r o a 2 0 0 2
K A B I A
Baina hortik aurrera ezelako pausorik emon barik. Ze erre-
medio! Frankismoak Euskal Herriari ezarritako zama astu-
na bezain latza sufritzen ari ziran-eta.
2) 1957. urtean, halandabe, egoerea aldatzen has-
ten da, poliki-poliki bada be. Lehen euskereazko izenak
agertzen dira, baina beti bigarren mailan. Gaztelerazkoaren
atzetik eta parentesi artean, ganera.
Datuak eurak be nahiko esanguratsuak dira, hurren-
go laukiak adierazoten deuskunez:
Urtea Euskal izenak Erdal Izenak Oharra (*).
1957 6 171 17
1958 18 139
1959 27 136
1960 36 133
1961 56 120 5 Ayuntamiento, por la actuación en el reparto de premios
Gaztelerazko izenak euskerara aldatuak.
(*)
Iturria: Ondarroako Santa Maria parrokia, Bateoa hartu dabenen 19.
Liburua (1957-I-01 / 1963-X-18).
Nabari danez, bada, euskerazko izena bera bilakatu
zan urte hareetan borroka politikoaren atal garrantzitsuene-
tariko bat, gaurko belaunaldiari ulertezina egiten bajaku be.
Giro nahasia eta korapilotsua, beraz, 1961. urtean bizi eta
jasan ebana Joxemari Etxaburuk bere alfabetatze lana
aurrera eroateko.
Joxemarirentzat, beraz, egun handia izan zan, izan
be, berak irakatsitako umeei sariak banatu eutseezan eguna.
Pozgarria be izan behar eban. Baina... Ez ei dago larrosarik
arantza barik. Eta sari banaketea bera be Joxemariren biho-
tza zauritu eban arantza mingarria bihurtu zan.
Emon dagiogun berbea Joxemariri berari, bere sami-
na berak adierazo daigun. Izan be, zeinek berak baino hobe-
to agertuko deusku bere eta bere etxekoen mina?
“Markiña'ko alkateak (ala Udalak) kopa txiki bat
ipiñi eban lenengoarentzat. Beraz, nire alabearentzat zan,
baiña gure alkateak Don Imanol'en ume kantari taldeagaz
egian lana eskertu nairik, talde areri emon eutsan.
Abeslaririk txikiena jagi zan kopea artzera. Orduan ez zan
izaten orain beste koparik eta gurean atsekabea emon eban
alkatearen jokabide arek.
Jaia amaitu zanean, Vega'nean izan eben bazkaria
eta epai-maikoak izan ziran Villasate ta besteak, alkatea ta
Don Imanol eta ez dakit besteren bat-edo joan ziran berta-
ra. Urrengo alkar ikusi genduanean, bazkari artean neu be
izan bear nintzala ta berak maian bertan alan esan ebala,
esan eustan Don Imanol'ek.
Izan be, sariketea a neuk zirikatu ta ume guztiak neuk
gertutu ta egin zan. Baiña kategori gitxikoa nintzan ni aren
O N D A R R O A ,
artean bazkaltzeko” (19).
Aurreko adierazpen honeek, Joxemariren izaera
apala eta isila nabarmentzen badeuskuez be, lenengo aldiz
irakurri nituanean, nire barrenaren muin muineraino sartu
jatazala aitortu behar dot. Ondarroako Ume Abeslariak
zuzentzen nituan garaiak gogora ekarriaz ganera, niretzat
ezezagunak ziran hainbat gertaera jakin eragin eustezan
Joxemariren oroitzapen horreek. Eta saminez bete nire
bihotza.
Izan be, orduan jakin nebazan Joxemari berari eta
honen etxekoei hain ilusio handia egin leuskien koparen
gorabeherak. Horren barririk eduki baneu, kopa ha ez zan
ume abeslarien eskuetara iritsiko, ez horixe!
Gehiago oraindik, Joxemariren oroitzapen horreek
Ume Abeslarien garaiko zenbait paper zahar aztertzera
eroan nabe. Eta hara non agertu jatan Ondarroako Ume
Abeslariek 2.650 pezeta jaso zituela sari banaketearen egu-
nean, “recibidas de la Junta de Cultura y Arte del
del Concurso de Vascuence” (20).
Ondarroako Udalaren eskuzabaltasun hau nola
eskondu Joxemari beraren hurrengo gomuta honeekin?
“Sariketea Udalak ipinita egoanez, sariak be berak
ipini zituen, baiña ezerezak. Dirurik ez, eta gaiñontzekoa be
ia ezer ez. Lenengoari gauza andi moduan, Parker idazlu-
mea emon eutsen. (..). Besteai, ez naz gomutaten, baiña
gauza utsa” (21).
Ume sarituekin hain zekenak eta beste batzuekin
hain eskuzabalak! Horrelakorik!
Euskerearen alde lanean barik bere “karrera” egiten
ez ete ebilen Juan Manuel Agirre Ondarroako alkatea bera?
Zorionez bazan Ondarroan Joxemari bera lakoxe
euskalzale zintzo eta adoretsurik. Udalaren eskutik ez
bazan be, sariketan parte hartu eben ume guztiek, danak,
jaso eben euren eskupekoa, sarituak ez izan arren.
“An artu ebena, neuk agindutako eta emondako
(neuretik ez) eun laurleko ta liburutxu bana bakotxai izan
ziran” (22), gomutaten deusku Joxemarik.
Une honetan, Joxemariren azken esaldi horretan
agertzen diren bi berba nabarmendu eta argitu nahi neukez.
Izan be, argi eta garbi adierazoten deuskue berak emonda-
ko eskupeko hareek ez zituala bere poltsikotik atara, beste
norbaitek emondakoak zirala baino.
Izan be, Joxemari bera latero bat besterik ez zan ogi-
bidez. Eta irabazten eban soldata murritzarekin nahikoa
buruhauste eukan bere emaztea eta bost seme-alabak aurre-
ra ataraten.
(19) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or.
(20) Ondarroako “Antiguako Ama” Ume Abeslariak, dirukontuak, 1962. urtea.
(21) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or.
E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Baina, beti izan eban bere alboan herritar bat euske-
rearen alde behar egitera bultzatzen ebana, eta dirua emon-
da laguntzen eutsona. Garai haretako “mezenas” hau Isidor
Etxebarria Markuerkiaga izan zan. “Ixidor Amerikanu”,
Ondarroan.
Bere herriko eta Euskal Herri osoko Kulturearen eta,
batez be, Euskerearen maitale sutsua. Euskerea indartzeko
beti prest, beti eskuzabal.
Ez naz hamen aztertzen hasiko itsasoko zein lehorre-
ko bere irabazbideetan izan eban jokabidea. Dana dala,
1960ko hamarkadan gertau zan Euskal Kulturearen berbiz-
kunde giroaren barruan, zenbat euskal mogimendu eta zen-
bat ikastoletara ez ete ziran iritsi “Ixidor Amerikanua”ren
itzala eta laguntza ekonomikoa!
“Ixidor Amerikanua” bera inon agertzearen aldekoa
izan ez arren, behingoz agerian gera dadila berak Joxemari
Etxabururi, eta Euskereari orokorrean, emon eutseen lagun-
tza eskerga.
Neure idazlanaren atal honi luzeegia deritxozu,
beharbada, irakurle. Baina hainbeste xehetasun eskaini
baditut, asmo zehatz eta zuzen bategaz egin dot. Hau da,
garai hareek ezagutu ez zenduezanok, ohartu zaitezen zela-
ko giroan sortu eban Ondarroan bere gau eskolea Joxemari
Etxaburuk berak 1961. urte haretan.
Eta Euskerea eta Euskal Kulturea orokorrean be zela-
ko baldintzetan hasi ziran berbiztuten 1960ko hamarkadan.
EUSKEREAREN IRAKASKUNTZEARI
ATEAK IREKITEN
ONDARROAKO ESKOLETAN
Badirudi 1961. urteko euskal sariketa harek pozez
gainezka laga ebazala Ondarroako agintariak. Eta aurrera
begira be pauso sendoak emoteko prest egoazala.
Zer besterik adierazoten deusku Juan Manuel Agirre,
Ondarroako alkateak berak, 1962ko irailaren 25ean A.
Irigoieni igorri eutsan gutunak?
“Sr. D. Alfonso Irigoyen
Academia de la Lengua Vasca
BILBAO.
Estimado amigo:
Como el año pasado, este año también intentamos
organizar y realizar un nuevo concurso-examen infantil de
vascuence, pero con una modalidad: se van a dar las cla-
ses en el Grupo Escolar “Celedonio Arriola”, de tal forma,
que las clases no estén limitadas a cierto número de alum-
O n d a r r o a 2 0 0 2 113
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

nos como el año pasado, sino que participen de éllas todos
los niños y niñas que asisten a las Escuelas Nacionales.
Para ello, nos hacen falta el número necesario de
ejemplares de la Gramática Oficial que esa Academia crea
“Urrengo urtean be nai neban umeai euskerea edo
euskereazko zer-edo-zer irakasten jardun, eta, al ba'zan,
toki ziurragoan edo nasaiago egon neikenean. Aspalditik
nenbillen auzi onezaz laterriko eskolen zuzendaria zan
Santos Reiriz jaunari berba egin naian. España zale gogo-

JOSEBA ANDONI ETXEBARRIAK EMONDAKOA

conveniente para su estudio, cargando todos los gastos del
material contra reembolso.
Al mismo tiempo te agradeceré me des instrucciones
a seguir en cuanto a la tendencia puritana (o de laborato-
rio), y la tradicional.
De todo esto interesa que me des la opinión de la
Academia sobre estas ideas que te expongo, ya que de lo
que tú digas y con las directrices a seguir haremos la cam-
paña de enseñanza del vascuence en esta comarca, la cual
posiblemente influya en todo Vizcaya” (23).
Euskerearen alde, euskal umeak alfabetatzearen alde
behar egiteko, kementsu eta adoretsu agertzen jaku
Ondarroako alkatea. Asmoak be handiak. Baina, zer gertau
ete zan alkateak agertzen deuskuzan asmo eder horreekin?
1962ko irailaren 28an Euskaltzaindiak egin eban
batzarrean, egia esan, Ondarroako alkateak igorritako gutu-
naren barri emon zan, batzar honetako agiriak agertzen
deuskunez:
“Irigoyen jaunak berari Ondarroa-ko alkateak
zuzendu deutsan karta bat irakurri dau. Ondarroa-ko esko-
letan euskal klaseak ipiñi gura dituez eta ze gramatika eta
liburu erabiltea komeni da jakin gura leuke. P. Zamarripan
gramatikea, eta Kresala, Ipuin barreka, Zirikadak, Patxiko
txerren eta Euskalerritik zerura aipatu dira, momentu are-
tan gogora etorri direan liburuak” (24).
Hor aitatzen diran liburu horreek ailegatu ete ziran
Ondarroara?
1962-1963 ikasturtean, egia esan, euskereari ateak
ireki jakozan gutunean alkateak izendatzen zituan Herriko
Eskoletan. Baina ez Ondarroako alkateak agertzen deusku-
zan mailan eta indarragaz. Ezta gutxiagorik be!
Ikusi dogunez, lehen gau eskolearen esperientzia
gazi-gozo bilakatu jakon geure “Kamiñazpi”-ri. Baina etsi-
penari ez eutsan hoben emon. Zelan etsita gerau litzakean,
bada, berak euskerearengana sentiduten zituan maitasun eta
atxikimenduaz?
Gehiago oraindik, gure Joxemari ez egoan bape kon-
forme ordura arte egindako lanagaz. Zeozer gehiago eta
hobea nahi eban euskerearentzat. Hara zer dinoskun berak:
(22) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 22. or.
(23) Ondarroako Udal Artxiboan, Kodea, 1.1.3. Sinatura, 1637. Alkatearen gutunak (1946-1988).
(24) “Euskaltzaindiaren Bilera Agiriak” (1949-1964), Sendoa, 1982, 152. or.
(25) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26. or.
(26) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26. or.
(27) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an).
rra zan, División Azul'en be ibillitakoa.
Egun baten, nire andrea beragana joateko egoan,
eskola areitan ebillen gure seme Iñaki'gaitik berba egitera.
Orduan, beragaz berba egin nai nebala, zuzendariari esa-
teko esan neutsan andreari. Ta baietz erantzun eustan, nai
nebanean joateko. Eta joan nintzan. Ondo artu ninduan.
Bera be euskereaz zeozer egin naian ei ebillen aspalditik,
baiña ez ebala arkitu orretarako laguntasunik. Euskaltzale
lez ezagutzen zan bateri berba egin eutsala auzi orrezaz”
(25)
.
Gure “Kamiñazpi” abertzale sutsua izan arren, ondo
be ondo konpondu zan, antza, Celedonio Arriola eskoleta-
ko zuzendari horrekin. Baten zein bestearen asmoak eta
interesak guztiz ezbardinak izan arren, “D. Jose maisu”
frankistaren eta “Kamiñazpi” abertzalearen arteko elkarbe-
harrak ateak ireki eutsozan euskereari. Nun eta noiz, gane-
ra! Francoren garaiko “eskola nazionaletan”, hain zuzen.
“Negu bitan ibili nintzan, -dinosku Joxemari berak,
euskerea irakasten gaztetxoei, neska ta mutillai, eskola
nazionaletako areto baten, neure lanetik urten eta gero,
zazpiretatik zortzirak arte” (26).
Negu bi honeek 1962-63ko eta 1963-64ko ikasturte-
etakoak izan ziran. Lan honen lekuko isila eta hunkigarria
dogu alboko argazkia.
Hona hamen gure Joxemari, eskola maisu bihurtuta!
Neska-mutilak bere inguruan, garai haretako pupitre bikoi-
tzetan eserita! Eta gelako arbela bera be euskerazko esaldiz
beteta! Argazkian agertzen diran ume horreetako batzuek
gaur egun be pozez eta esker onez gogoratzen dabe
“Joxemari Belero'n eskolea”.
“Zintzoa eta zuzena zan Joxemari bera. Gogotsu
saiatzen zan guri euskerea irakasten. Pronto demasa
eukan. Karakter handikoa zan bera. Beno, egun guztian
arrain fabrikan beharra egin eta gero gugaz egoteko, jenio
pixka bat euki behar zan. Baiña pasau be segidan pasetan
jakon. Hari inork ez eutsan adarrik joko! Eskoletan, bai,
maisu batzuei, baiña hari adarrik jo? Ezta, ezta...
Errespetua sartzen eban Joxemarik” (27).
Bigarren urtean, halandabe, gauza barria asmau eban
Santos Reiriz eskolako zuzendariak.
Ondarroa, 1963-64 ikasturtean. Eskola Nazionaletan (gaur Zeledonio Ikastetxe Publikoa dena) Euskal Alfabetatzearen lehen Gau Eskola, 19:00etatik
20:00etara. Ezkerretik eskumara atzean (mutil kuadrila): Joseba Andoni Etxebarria Arantzamendi, Xabier Azpiri Markuerkiaga, Dioni Larrinaga, Koldo
Etxaburu Arantzamendi, Iñaki Etxaburu Igiñiz eta Jose Mari Etxaburu Etxaburu; (atzeko neska kuadrila) Anabel Zubikarai Olea, Miren Markuerkiaga
Badiola, Garbiñe Etxaburu Igiñiz, Enkarna Zarraga Txakartegi, Amagoia Etxaburu Arrasate eta Karmen Etxaburu Igiñiz. Aurrean jarrita ezkerretik esku-
mara: Itziar SanMartin Aizpurua, Joseba San Martin Aizpurua, Begoña Badiola, Esther Arizti Basterretxea, Izarra Bedialauneta, Mari Tere Zelaia, Maribi
Garalde Txakartegi, Maribi Larrinaga, Mari Jose Etxaburu, Begoña Etxaburu, Izaskun Zarraga Txakartegi, Joseba Peli Markuerkiaga, Jose Mari San
Martin Aizpurua, Maria Luisa (Bar Patxiko lobea), Ion Iñaki Azpiri Markuerkiaga eta ???.
“Beren alderdikoak ezer txarrik ez eien susmau-edo, Gazteleraz, jakina. Eurek be euskerearik ez ekien ba. Eta
euskereazko ikasketa areik berak eratuta ta zuzenduak euskerea ikasteko gogo handirik be ez. Assasek berak, nafa-
ziran itxurea egin nai izan eban, beharbada, ta astean rra izan arren, -edo izateagaitik, beharbada- ez zituan bape
maixu bat txandaka bialtzen asi zan; eukeraz berba batik begiko euskerea eta euskal kulturea.
be ez ekien maixuak, geuri begira egoteko. Baiña aste bi be
Maisu erdaldunek ume euskaldunei irakasten! Hauxe
ez zituan egin. Astean iru egunean izaten zan eskolea.
be beste historio latz bat dogu. Frankismoak ezarrritako
Lenengo astean, maixu bat etorri zan. Errena zan; ta zapalkuntzaren beste ezaugarri mingots bat!
au esaten dot, bere izenik ez dakidalako.
Zer egiten ete eben maisu erdaldun hareek euskal
Lasai egon zan, nai ta ezer ez ulertu. Ta geu be bai alfabetatze eskola baten? Joxemarik berak be behin baino
beragaz. Alkarregaz berba be egin genduan. gehiagotan, antza, galdera berdina egin eutsan bere burua-
ri. Eta erantzuna aurkitzen be saiatu zan...
Ta sartu giñan bigarren astean eta ez genkian zein
maixu egongo zan; eta umeak zarataka ta alkar atrapauten “Nik uste dot, zuzendariak diru apur bat emon eta
sartu ziran eskolan. Ni atzetik niñoian. Ta alan sartu zira- zurituta asi zirala maixuak gure eskolara etorten. Baiña
nean, Asas maixua (28), gugana lenengo aldiz joanda egoa- ezin eikeen zeregin ori artu maixuak, zuzendariak emon
na, didarka asi jaken eta ikaratu egin zituan umeak; neu be zeinkioen diru apurragaitik. Eta gaiñera, Assas napartar
bildurtuta buru makur sartu nintzan. Nire “Buenas tar- arentzat erokeria be izango zan euskereari laguntzea, eurak
des”eri, erantzun be ez eutsan egin. Ta niri arpegirik ez euskerearen alde lan egitea” (30).
emotearren, bere maixu-maian bear dan lez aurrera begira
Nabari danez, “Kamiñazpi”k berak, bere ustea baino
egon barik, albokera egon zan eskolako denpora guztian.
ez dala leun-leun aurreratu arren, argi eta garbi aditzera
Egin genduan ordu osoan, berba batik ez geuntsan egin
emoten deusku lerro horreetan zuzendariak maisuei esku-
alkarreri.
pekoa emon eutseela. Eskupeko banatze hau,
Maixu a ez zan etorri geiago; ta beste iñor maixurik “Kamiñazpi”ren ustea besterik ez ete da? Edo zeozer gehia-
be ez” (29). go be ez ete ekian?
Joxemarik izendatu deuskuzan maisu biok, eskolako “Kamiñazpi”k berak, hain zuzen, diruaren gai hone-
orduetan, herriko umeei eskolea irakasten eutseen. gaz lotutako bi gertaera gogoratzen deuskuz. Bietan zuze-
(28) Joxemarik aipatzen ditun maisu bi honeek eskola bereko maisuak ziran. Lehena, errena, Jose Castañeda Blazquez. Jose Maria
de Assas y Uriarte (honela agertzen da garai haretako eskola agirietan), bestea.
(29) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26-27. or.
(30) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 27. or.

114 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 115
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

zuzen parte hartu eban berak.
“Etxebarria'tar Ixidor'ek jakin ebanean, neuk esan-
da, laterriko eskoletako zuzendariagaz artu-emonetan asi
nintzala, dirua emon eustan maixuarentzat, olan errezago
lortuko genduala-ta euskereari berak atea zabaltzea esko-
letan” (31).
Hau da lehenengoa. Joxemari Etxaburu bera Santos
Reiriz zuzendariarekin hartuemonetan ipini izan zanekoa.
Beste hau, ostera, Iñaki Deuna kaleko eskoletan
Joxemarik berak egiten eban “maisu-lanaz” lotuta dago.
“Au be esan bear dot, polita da-ta. Eskoletako maixu
zuzendariak urte aretan, neuri be, bein, diru apur bat emon
eustan: iru-lau ogerleko. Jakiña, ez neutsan artu nai izan,
neuk berai emondako dirutik. Baiña bere naira makurtzea
obe neban ta artu egin neutsan. Edozelan be nire andreak,
danik gitxiena be pozik artuko eban, bear be izango eban-
da. Emon neutsan diruen jaubea zan Ixidor'eri komedia
politaren barri” (32).
Iñaki Deuna kaleko eskoletan euskerazko eskola
berezi harek jardun eban lehen urtean, 1962-63 ikasturtean,
ikasturteari amaiera emoteko-edo (garai hareetan eskola
guztietan ohikoak ziran honelako eskursiñoiak ikasturtea
amaitzerakoan), Joxemariren euskal eskolako neska-muti-
lek be Hondarribiara egin eben euren eskursiñoia, Joxemari
bera buru ebela.
ETXABURU IGIÑIZ FAMILLIAK EMONDAKOAK
Lenengo Itziarren gelditu giñan; urrengo Loiola'n.
Bietako eliz eta ikustekuak ikusi ta azkenengo onetan asko-
ren dirua ederto eralgi be bai oroigarri eta uskeriak eros-
ten. Gero Errezil, Tolosa ta Donostian'n ziar Ondarrabi'ra.
Emen geroana bazkaldu, atseden aldi bat artu ta
Donosti'ra Acuarium ikusi ta Igeldo'ra jolastera. Ta emen
bata ikusten ta bestian jolasten diru guztiak eralgi gendu-
zanian, etxeruntz urten genduan zortzirak inguruan ta
amaiketan elgu giñan Ondarru'ra.
Bai arunzkuan ta bai onuntzkuan ba-zan alaitasuna
autobusean; bateko txistua ta besteko abestiak, ixildu be ez
giñan egin. Txoferraren belarriak atseden ederra artuko
eben errira eldu giñanean!
Berba baten esateko iñoiz be aztuko ez jakun eskur-
siñoa egin genduan” (33).
Ibilaldi-txango hau aitatzerakoan, han izan ziran
ikasle ohiek be berrets egin deustez Joxemariren oroitzapen
guztiak. Hondarribian jan eben “zapata kajan etxetik ero-
andako ogitartekoa” gogoratu jake berehala.
Pozarren eta harro herrira itzuli ziran “Joxemari
Beleron” eskolako umeak. Baeukien, euki be, zertaz poztu
eta harrotu.
Euron euskal eskolea, iluntzeko orduetako eskola
xumea izan arren, ez zan, ez, azaren barrenengo orria. Ezta
gitxiagorik be! Eta, ganera, euron patrikeratik ezer ordain-

du barik egin eben eskursiñoia, herritar euskaltzale batzuen

Ibilaldi honen zenbait xehetasun Joxemarik berak
diru laguntzari esker.
emoten deuskuz:
Hondarribia aipatu dodanez, jakingarri deritxat,
“(..) Santixa egunian eskursiño eder bat egin gen-
Joxemari Etxaburuk berak aspalditik euki izan dabela har-
duan Ondarrabi'ra neguan euskal ikastolan ibilten garan
tuemon estua gaur egun bizi dan Hondarribia herriagaz,
umeak. Gure etxekuak danok izan giñan, aita ta ama ta
hondarribiarra izan zan-eta Juanita Igiñiz bere emaztea
Sabintxu be bai. Danetara, 28 lagun.
zana.

(31) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 26. or.

(32) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 27. or.
1963ko uztailaren 25a. 1962-63 ikasturte amaieran, euskal gau-eskolakoak eskursiñoira joan ziren.
(33) Idazki hau Joxemari Etxaburu berak 1963-1964 ikasturtean bere gaueko eskolarako prestatu zituan orri xumeen artean ager-
tzen da, 49-50. orrialdeetan.

116 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 117
 O N D A R R O A , E U S K A L
Ondarroan, 1964ko ekainaren 14an. Txomin Agirre idazlearen jaiotzako
100. urteurrena. Plaza Musika, frontoia eta korreta jendez gainezka,
euskal dantza alardea ikusten. Beherengo argazkian, antolatzaile eta
laguntzaileak mahunezko erropekin
TXOMIN AGIRRE EUSKAL IDAZLEA
JAIO ZANEKO EHUNGARREN URTEA
OSPATZEN.
Hurrengo ikasturtean, hau da, 1963-1964 ikasturte-
an, Ondarroako herria bera, eta euskalzaleak batez be,
barren barrenetik ukitu zituan egun gogoangarria iritsi
zan. 1964ko maiatzaren 4a, hain zuzen. Txomin Agirre
abadea, euskaltzale fina eta “Kresala” eta “Garoa” eus-
kal elebarrien idazle entzutetsua, besteak beste,
Ondarroan jaio zaneko ehungarren urtea.
Egitarau zabala herritarrentzat.
Gertaera hau ahalik eta ospe handienaz gogoratze-
ko, egitarau zabala prestatu eban horretarako
Ondarroako Udalak sortutako batzorde bereziak.
Batzorde honen ardurapean, hain zuzen, hainbat ekintza
burutu zan 1964. urte osoan zehar.
Benetan, arrakastatsua gertau zan bagilaren 7tik
14ra ospatutako kultur astea. Euskal giroko ekintzaz
betetako egitaraua. Euskal Kulturearen erakus-leiho
aparta. Zeozer nabarmentzekotan, Euskaltzaindiak
Ondarroan bertan egin eban batzar berezia, Meza
Nagusia Bilboko Gotzaiak emona (meza honetan
Parrokiako koruak estreinau eban 2002.urte honetan hil
dan Bitor Ureña Bandako zuzendariak Txomin Agirreren
omenez konposatu eban meza barria), Bilboko Olaeta
balletaren eta Donostiako Goizalde dantza taldearen emo-
naldiak, Txomin Agirre beraren “Kresala” elebarrian oina-
rritutako “Kresaletan” musikadun antzezlana Ondarroako
Kresala elkarteak eskainia...
Goi mailakoak izan ziran baita abendurako iragarri
118 O n d a r r o a 2 0 0 2
K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Lore Jokoak. Boga-Boga aldizkaria,
1964ko abendua-1965ko urtarrila, 4. or.).
ziran “Bide Onera” aretoan.
Aretoa bera jendez bete-bete.
Aurrean herri eta erbesteko aginta-
riak. Tartean Euskaltzaindiako
ordezkariak be.
Jose Artetxe jaunak, Lore
Jokoen zaindariak, bere berbaldi-
txoa esan ostean, sarituen izenak
aldarrikatu zituan idazkariak.
IMANOL ORUEMAZAGAK EMONDAKOAK
Olerki atalean, “Behar zai-
tut laga” olerkia irabazle atara
zan, eta honen egileak, Antonio
Bilbao Monasteriok, eskuratu
eban Bizkaiko Foru Aldundiak ipi-
nitako 10.000 pezetako saria (34).
Antzerki atalean, Salvador
Garmendiak, “Historia triste bat”
antzezlanagaz irabazi eban
Kresala Alkarteak ipinitako
10.000 pezetako saria.
Eta horrela gaineruzko
beste zortzi sarituen izenak. A.
Zubikarairena hiru aldiz izendatu
eban idazkariak, hiru sari irabazi
ebazan-eta. Jose Santos Reiriz,
herri eskoletako zuzendaria bera
be bi aldiz.
A. Zubikarai eta Jose Santos
Reiriz, biok, Txomin Agirreren
omenez egitaraua antolatu eban
herri batzordeko partaideak.
Lore-Joko hareek gogora
ekarterakoan, zelan aitatu ez Lore-
Joko hareetako apaingarri eta Jose Santos Reiriz, herri eskoletako zuzendariak be,
xarma bilakatu ziran erregiña eta honen zerbitzariak? ez eban atzean gelditu nahi, kontixu, eta 1963-1964 ikas-
Antolatzaileek herrian banan-banan aukeratutako zazpi turtearen hasieran bere eskolako gurasoei igorri eutseen
neskatila lirain eta ponposa, goitik behera zuriz jantzita... gutun bat.
Nabari danez, ekintzaz eta ospakizunez betetako egi- “La Escuela para el pueblo: el pueblo para la
taraua. Beti be, euskerea aintzat hartu eta goratzeko asmo- Escuela”, bere maisu lanetan betidanik Ondarroan izan
tan antolatu eta burututakoa. eban jomuga aitatu ostean, honela inoan:
Txomin Agirren omenez Ondarroan bete zan egitarau “Así me enfrento ahora con uno de sus más destaca-
mardula eta herritarrengan izan eban eragina islatzen deus- dos acontecimientos: el próximo año de 1964 es el I
kuz, besteak beste, garai haretan Ondarroako parrokiak Centenario del nacimiento de D. Domingo Aguirre, el
argitaratzen eban Boga-Boga “Boletin de las ondarrés que en la región vasca franco-española más enal-
Organizaciones Parroquiales” eritxon aldizkariak. Hainbat teció la joya inmemorial del idioma vasco.
aipamen azaltzen dira bertan, 1963-1965. urteetan.
Nuestro Grupo escolar no dispone de medios mate-
ziran “Lore Jokoak” be. Hamabi atal edo arlo ezbardineta-
riales, ya que no cuenta con ayuda alguna, pero nos sobra
rako sariak iragarri ziran. 44 lan agertu ziran sariketeara.
Halandabe, parte hartzaileen kopurua oso ezbardina izan Eskoletako umeak be euren omenaldia el entusiasmo cuando de enaltecer a Ondárroa se trata y
por ello me propongo durante el curso actual de 1963-1964
zan arlo baten edo bestean. Esaterako, Olerki sariketara 16 eskaintzen:
celebrar este próximo Centenario con una empresa cultu-
behar aurkeztu ziran. Antzerkirako, ostera, bi besterik ez.
Abenduaren 20an, eguerdian, “Lore Jokoak” jokatu (34) Saritutako olerki hau osorik irakur daikezu “¡Boga-boga..!” Ondarroa. Boletin de las Organizaciones Parroquiales” aldizka-
rian, Diciembre 1964-Enero 1965, 7. or.
O n d a r r o a 2 0 0 2 119
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

JOSEBA ANDONI ETXEBARRIAK EMONDAKOA

JOSEBA ANDONI ETXEBARRIAK EMONDAKOAK

Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskaileretan, Gazte Antzerki taldea. Ezkerretik eskumara eta behetik gora: Miren Etxebarria,
Miren Lore Etxebarria Etxaburu, Pilare Markuerkiaga Badiola (hiru neskatxu hauek ez ziren antzerki taldekoak; egun horretan sariak irabazi zituzten),
Begoña Bengoetxea, Jose Mari Zubikarai Olea eta Joseba Andoni Etxebarria Arantzamendi; ???, Maria Jesus Gandiaga, Jose Antonio Arkotxa Atxukale,
eta Jone Markuerkiaga Badiola; Kepa Urkiza Bilbao, Jose Santos Reiriz maixua, Juan Gallastegi Osa Akilla, Joseba Garcia Ibazeta, Jose Ibazeta Cousillas,
Iñaki Etxaburu Igiñiz, Cousillas, Itziar San Martin Aizpurua, Koldo Etxaburu Arantzamendi, Enkarna Zarraga Txakartegi eta Dioni Larrinaga. (Atzean lau Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskaileretan. Ondarroa, 1964ko maiatzaren 4an. Bide Onera Zinemako eskenatoki
buru agertzen dira ez dugunak lortu ezagutzea) Saritu biak, Iñaki Etxaburu Igiñiz eta Lorea Etxebarria Etxaburu lehengusu- aurrean. Iñaki Etxaburu Igiñiz irabazlea, Jose Aranbarri "Amadea" alkatea
lehengusinak, sariketean irabazitako kopak eskuetan daukezela. eta Luis Egaña udal langileagaz.
ral, conforme al magnífico ejemplo que nos dió ese gran Zer esango ete eban Txomin Agirrek berak zuzenda-
vascófilo ondarrés, Don Domingo Agirre. ri falangista bat eskolan euskerea eta euskal kulturea bul- zan zerutik jausitako maná izan, ikasturtean zehar eskole- garren urtea zan, eta an egin zan sariketearako gertuten
tzatzen ikusi baleu? Ondarroako Herri Eskolako “D. Jose tan, batez be euskal gau eskolan, umeekin egindako beha- ibilli giñan” (37).
Mi plan es el siguiente:
maisua”ren euskerearenganako zaletasuna ez ete zan rraren emoitzea baino.
1º. Con todos los alumnos que dominen la escritura Txomin Agirreren mirari bat? Bere proposamenak, ostera, “Jai arek eratu zituen batzordekoa nintzan neu be, ta
y lectura, realizar sistemáticos ejercicios de lectura, escri- zelako erantzuna jaso ete eban ikasleen gurasoengandik? “Ikasturte honetan, astelehenetik ostiralera, egunero umeen sariketearen arduradun neu izan nintzan. Epailleak
tura y redacción en vascuence, tres días a la semana y batzen ginan umeak gau eskolan. Iluntzeko orduetan, orain neuk aukeratu nituan: Zubikarai'tar Augustin eta Azpiri'tar
Kasua da, eskola maisuak amesten eban umeen jaial- be. Hiru egunetan, euskerea lantzeko “Kamiñazpi”rekin. Jose Mari eta azkanean uts emon eban beste bat. Amaika
durante la última media hora de su permanencia en el
di berezia ospatu egin zala 1964ko maiatzaren 4an. Txomin Beste bietan, antzerkia ikasteko “Atxukale”kin. urte izateko eukazen neure seme Iñaki'k irabazi eban lehen
Grupo escolar.
Agirre jaio zan egun honetan, hain zuzen, herriko umeak saria nagusietan, eta Etxebarria'tar Loreak lobeak, txikia-
2º. Ensayo de canciones clásicas vascas para vitali- izan ziran protagonista. Utzi bearko” eukan izena Atxukale”kin gertau gen-
goetan” (38).
zar en la juventud ondarresa el cancionero regional. duan antzezbeharrak. “Atxukale”k berak aukeratu eban.
Ume guztiak, parrokian mezea entzun eta gero, Kale Eta izan zituan bere tirabirak, gipuzkeraz idatzita egoala- Sariak izendatzeko orduan, halandabe, eritzi ezbardi-
3º. Preparación de un festival infantil vasco, a cele- Handiko sarreran, Txomin Agirre beraren omenez ipinitako ko. Hiru ordu laurden pasatxo irauten eban antzerkiak. Nik nak agertu ziran antolatzaileen artean.
brar en la localidad el próximo año de 1964. oroitarriaren aurrean alkartu ziran euren omenaldia eskain- neuk argazkilari papera egin neban. Eta txalo ugari jaso
tzeko. Besteak beste, bertan abestu eben J. Belaustegi orga- “Jai batzordean barru-barruan ebillen Santos Reiriz
(...) cuento con la colaboración meritoria y asesora genduan “Bide Onera” zineman egin genduanean.
nisteak egindako “Gogoan zaitugu” ereserkia. galiziar eskola zuzendaria zan sariak ipiñi zituana. Dirurik
de D. Jose María Echaburu y D. Gregorio Ituarte y unica- Geroago, eskola nazionaletako jolastokian be emon ez eban nai saritzat emotea, dirua, umeei txarto irakasteko
mente solicito de cuantos padres estén de acuerdo con mi Gero, ikuskizun paregabea eskaini eben umeek eurek genduan beste behin. Txomin Agirren omenez egin zan aste izaten zala-ta. Nik ostera nai neban. Eta umeak azterketa
propósito la conveniente autorización para que sus hijos, “Bide Onera” antzokian. Kultur ekintzaz betetako jaialdia: kulturalean, uste dot” (36). egiten ziarduen une berean, kalera urten neban, ea nunbai-
reuniendo las condiciones precisas, intervengan en este Dantzak, antzerkia, ... Goiko argazkian agertzen jakuz, hain tetik diru apurren baten jaube egiten ete nintzan. Bereala
empeño escolar de celebrar con una labor cultural vascon- zuzen, “Bide Onera”ko jaialdian antzerlana eskaini eben C. Eta, jakina, hor aurkitzen dogu barriro be Joxemari
Azpiri'tar Joakin ikusi neban; esan neutsan jazoten jakuna
gada el I Centenario del preclaro ondarrés, D. Domingo Arriola ikastetxeko eskola-umeak. Honen erdian, bi pertso- Etxaburu bera beharrean. Udalak sortutako batzorde bere-
ta iru milla laurleko emon eustazan eta eskolara biurtu eta
Aguirre” (35). na nagusi: bata, Jose Antonio Arkotxa “Atxukale”, euskal- zian be buru-belarri sartuta ibili zan. Joxemarik berak hone-
ta maixuaren eskuetan itxi nituan. Ala be, ez zan dirurik
tzale fina eta euskal idazlea. Antzezlari aparta izanik, berau la gogoratzen deuskuz orduko beharrak:
Eskoletako zuzendariaren idazki honi argi eta garbi emon saritan.
aritu zan antzezlana umeei erakusten. Bestea, “Bigarren urtean Domingo Agirre jaio zaneko eun-
nabaritzen jako ume mailan be zeozer berezia antolatzeko Meriendea egin zan bertan eskolan. Euskerea sarike-
“Atxukale”ren alboan, lehenago be hainbat bidar aitatu
berak eukan borondatea. Handik gutxira, hain zuzen, Jose
izan dogun Jose Santos Reiriz, eskoletako zuzendaria bera.
Santos Reiriz bera aurkituko dogu Udalak sortu eban
batzorde bereziko partaide lez beharrean. Herritarrak hunkituta laga ebazan jaialdi bikain ha ez (36) Joseba Andoni Etxebarriaren oroitzapenak. Ikus Koldo Etxaburuk eta Joseba Andoni Etxebarriak, biok, neroni egindako
adierazpenak (02-X-22an).
(37) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 27. or.
35) “¡Boga boga..! Ondarroa. Boletin de las Organizaciones Parroquiales” aldizkaria, Diciembre 1963, 10. or. (38) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 23. or.

120 O n d a r r o a 2 0 0 2 121
O n d a r r o a 2 0 0 2
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

tara joan eta antzerkia emon eben umeak batu ziran eta geu
iru nagusi: eskola zuzendaria, Atxukale ta neu” (39).
TXOMIN AGIRREREN
OMENALDIAREN OSTEAN ZER?
Txomin Agirreren urteurrenak, egitan, euskerearen
eta euskal kulturearen susperraldia ekarri eban Ondarroara.
Euskal ekintzaz blai joan zan 1964. urtea.
Baina, Txomin Agirreren omenez egindako ospaki-
zunak amaitu eta gero zer?
Txomin Agirre idazlearen eun urteurrenak, egia esan,
euskal kultura arloan emaitz onuragarri eta iraunkorrak be
itxi eutsozan Ondarroari.
Batzuk aitatzekotan, urte horretan eratu zan
“Kresala” kultur alkartea (ordura arte “Grupos Artísticos
de Ondarroa” izenagaz lanean ari zan herritar multzoa).
Euskal kulturearen habi eta eragile sutsua gaur egun be.
“Lore-Jokoak” zirala-eta, A. Zubikaraik idatzitako
“Mariñelak” euskal antzerkia musikatzeko Ondarroako
Udalak ipinitako 10.000 pezetako saria inork ez eban jaso.
Jose Mari Altuna azpeitiar musikariak aurkeztu ebanak ez
ei eukan, epai mahaikoen eritziz, saria irabazteko adina
baliorik. Esku hutsik gelditu zan Azpeitiko musikari trebea.
halandabe, Kresala alkarteak bere errepertorioan sartu, eta
Euskal Herrian zehar hainbat antzokitan antzeztu eta abes-
tu eban hurrengo urteetan, ikusleen txalo artean.
Euskerearen irakaskuntzeari dagokionez, ostera...
Joxemari bera erabat kezkatuta agertzen zan euskere-
aren onerako ezelako emaitz edo ondoriorik lagako ete
eben ospakizun hareek. Izan be, ospakizun hareek amaituta
gero, euskereari laguntzeko zeozer eratuta lagatea zan
berak uste eta nahi ebana. Baina...
“Lentxuago esan dodan lez, Domingo Agirre'ren jaio
ESKOLEA EUSKALDUNTZEKO LANEAN,
BESTE MAILA BAT GORAGO.
Azken hiru urte hareetan egindako lanagaz ez egoan
bape pozik gure “Kamiñazpi”. Ordura arte lortutako emai-
tzei murritzak eritxen, antza. Euskerea tarteko izanik, aha-
lik eta onenaren bila beti. Benetan nekaezina gure
Joxemari.
Eta beste pausu bat emon eban 1964-1965. ikasturte-
an.
“Gabeko euskereazko eskoleagaz gauza on gitxi ata-
raten genduan; geiago nai neban. Egunez nai neban ipini.
Eta “permanencia” izena emoten jakon orduan, nai eben
guztientzat ipintzea lortu neban. Dña. Blanca Leibar'en
eskolan ipiñi eban euskereazko eskolea zuzendariak.
Maistrea ondarrutarra zan, baiña arek ez eban ira-
kasten; egon bakarrik. Bein be euskereazko orri bat ez
ebala irakurri zamea jokatuko neuke. Irakasteko, mutil eta
neska gazte bi bialdu nituan: Goiko Torre'ko Jose Luis eta
Patxi taxistearen alabea.
Lekaimetan be sartu nintzan. (“Gurutzeko Alabak”
delako mojak Ondarroan eukien ikastetxeaz ari da). (...).
Ona, neska bi bialtzen nituan irakasle lez, amasei urteko
neure alaba Karmentxu ta Bedialauneta'tar Mari Antigua.
Emen be, beste eskolan lez, astean birritan-edo izaten zan,
egun bakotxean ordubete. Emen urte bi egin genduzan eta
“Permanencia” denporan egiten genduan eskoletan, urte
bat uste dot.
Euskerea irakasleai, nire alaba eta besteai, neuk
ordaintzen neutsen. Illean zortzi-amar ordu egiten zituen
eta lenengo urtean illeko bosteun eta bigarren urtean sei-
reun laurleko emoten neutsezan. Ez zan gauza andia, baiña
mutilla kenduta, beste iru neskak ez eben geiago galtzen”
. la inteligencia como la de conseguir que
(41)
“Zeozer egiten genduan, baiña gauza on gitxi atara-
ten genduan: itxurea geiago zan egiten genduana baiño. Ta
geiago nai neban. Ikastola Nazionaletako legezko orduetan
euskerea sartzea zan neure naia. Ta lortu be egingo neban
erriz aldatu bearra izan ez ba'neu. Irakurri, berak eskole-
tako zuzendariak bialdu eustan eskutitza neure herritik alde
egin ta seigarren illabetera” (42).
Joxemarik berak Hondarribiara alde egin eban bere
familiarekin 1966. urteko lehen egunetan.
Baina ezin ezelan be apurtu Joxemari bera
Ondarroarekin lotzen eben txikote lodiak. Hondarribian
bizi arren, Ondarroan eukan ipinita bere pentsamentua.
Ondarroako umeak, euskaldunak gehiengo handi batean,
ahalik eta gehien alfabetatzea zan, izan be, bere ardurarik
handiena. Eta eskola ordu barruan umeei euskerea irakaste-
ko eskaria zuzendu eutson jada ezaguna jakun eskoletako
zuzendariari berari.
Harrigarri begitantzen balitxatzu be, irakurle, Jose
Santos Reiriz eskoletako zuzendariak berak 1966ko bagila-
ren 11n erantzun eutson Joxemariri, beronen proposamen-
eskaria abegi onez hartzen ebala esaten.
“Estimado Jose Mª:
Recibí su carta y comprendo todo su afán que por mi
parte es correspondido plenamente y desde ahora le comu-
nico que voy a plantear un plan para el próximo curso con
los alumnos y alumnas de la Escuela, a base de media hora
los lunes, miércoles y viernes, por la tarde, de 4 a 4'30 y
dividiendo los alumnos y alumnas en los que saben leer y
en los que no saben y cada uno en su
clase y durante el horario normal tendrá
la clase del maestro, como una parte más
de la formación integral y como medio
adecuado para mejor desarrollar tanto
José Santos Reiriz” (43).
Jose Santos Reiriz eskoletako zuzendariak 1966-67.
ikasturterako agertzen deuskuzan asmoak aurrera eroan ete
zituan? Joxemariri iragarten eutsan plangintza zehatza
burutu ete zan?
JOXEMARI ETXABURU BERA...
EUSKAL GRAMATIKA EGILE.
Euskerazko maisu lanetan ikusi dogu jada gure
“Kamiñazpi”. Baina euskerea irakasteko, materialea sortu
behar zan nahitaez.
Izan be, garai haretan hutsaren hurrengo mailan
egoan euskal irakaskuntzarako materialaren sorkuntza. Nun
ete egoazan 1962-1963. ikasturterako Ondarroako alkateak
eskatu eta Euskaltzaindiaren batzarrean aitatu ziran libu-
ruak? Baina honetan be eredugarri dogu gure gizona.
“Euskerazko eskolia emoten hasi nintzanian, ez neu-
kan ezelako libururik eta gaiñera ez neban nai dirurik
gasta eragin umeai liburutan eta neuk egiten nituan zeoze-
lako batzuk.
Santos Reiriz'ek makiñan kopiau eustanaz gaiñera
beste bi be egin nituan. Beti lengoa baino obea egin naian.
Azkanengo egin nebana, orfeoiko iru neskatillen artean
makinaz kopiau eusten, Koldobika Ituarte'ren alaba zarre-
nak-eta” (44).
Oraindik gordeten dira 1962-1963 ikasturterako
prestau zituan bere “euskal gramatika” bitxiaren hainbat
orri. “Ez dakit zelan deitu eurai, ez euzkeraz, ez erderaz”,

el real valor del idioma nativo se revalo-

zaneko eungarren urtea zan. Baten, udaletxean batu giñan
bere eunurtegarreneko jaiak egiteko ipiñita egoan batzor-
dea. Orduan egiteko ziran gauza guztiak, euskerea aintzat
artu eta gorateko ziran. Ta orduantxe zan aukerarik onena
ta Don Imanol'ek eta biok esan genduan, areik jaiak amai-
tutakoan be euskereari laguntzeko zeozer eratuta laga bear
zala. Bestelan, ez eukela zentzunik orduan, eungarren urtea
betetzen zalako, euskereazko ainbat gauza egitea ta gero
ezer be ez egitea, bere etorkizuna ain txarra ikusita.
Baiña ango batzuntzat, jaiak amaitutakoan ez zan
ezer be egin bear euskerearen alde. Ezta pentsatu ere!” (40).
Eta egin be ez zan ezer egin. Akabo gure Joxemariren
ametsak euskerearen aldeko beharrak beste maila batera
jasoteko. Eta Joxemarik berak be betiko bide maldartsuari
ekin behar izan eutson.
Urrats barria. “Permanencias” eritxon ordua -egune-
an ordubete, eta eskolako derrigorrezko orduak amaitu eta
gero- eskolako irakasle bakotxak bere gelan emoten eutse-
en gura eben ikasle guztiei. Ordu hori, borondatezkoa
zanez, ikasleek ordaintzen eben. Halandabe, hainbat ume
gelditzen ziran eskolan, “permanencias” delako ordu horre-
tan.
Euskerearen irakaskuntzea “permanencias” ordu
horretan sartzea aurrepauso garrantzitsua izan zan
Joxemariren asmoetarako. Beronen ekineari esker, euskere-
ak be iluntze-gaueko ilunpetatik jauzi egin eta argitara
urten eban. Herriko eskoletan, ganera. Halandabe, ezin
asetu gure Kamiñazpi
JOXEMARIK JADETSI
EZIN IZAN EBAN AMETSA.
rice, cultive y no se pierda.
(...).
Le repito que voy a esbozar el
plan y deseo implantarlo el próximo
curso. Casi me alegro de que sea así,
pues de esta forma tendrá más mérito mi
servicio, pero hay que tener en cuenta
que no sólo depende de mí -intervienen
los demás maestros- y no puedo exigir en
los demás la entrega y sacrificio que
estoy dispuesto a enfrentar.
Cuando tenga el plan hecho, ya se
lo mandaré y usted podrá sugerir algún
detalle que lo haga más eficaz.

(39) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 23. or. (42) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 30-31. or.
(40) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 29. or. (43) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 31-32. or.
(41) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 29-30. or. (44) Jose Maria Etxaburu berak 1998-X-5ean idatzitako gutun batetik hartutako pasartea

122 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 123
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

Ondarroa, 1963an. Apunteak. 94 orrialde Ondarroa, 1964an. Apuntes de Gramática Vasca, 40 orrialde.
J.M. Etxaburu Etxaburu. J.M. Etxaburu Etxaburu
Orri batzuk. (azala eta kontrazala)

aitortzen dau Joxemarik gutun berean.
Honelako 94 orri prestau zituan ikasturtean zehar. 30
ikasgaiz osatutako orri moltsoa. Bertan, euskal gramatikea-
ren deklinabide eta aditzaren hastapenak azaldu, eta euske-
raz idazteko ariketak eskainiz ganera, beste zenbait jakin-
garri be agertzen zituan “Kamiñazpi'k”: hiztegia aberastu,
gutunak zelan idatzi, eta, batez be, Ondarroan esaten ziran
“erderakadak” edo gaizki esandakoak zuzendu...
Euskal Gramatikearen nolabaiteko hastapena!
Joxemari Etxabururen gogo biziaren eta lanzaletasunaren
oroigarri eta lekuko!
Joxemarik berak egindako orri moltsoa erakutsi neu-
(45) Koldo Etxaburu eta Joseba Andoni Etxebarria. Biok neroni egindako adierazpenak (02-X-22an).
tseen egun baten jada ezagunak jatsuzan eus-
kal gau eskolako ikasle ohi biei, eta eskuetan
hartzeaz batera, biak aho batez, biok alkarri
begira, barrez:
“Orri honeek, Joxemariren usaina be
badaukie. Eskolara sartzen zanean, berak
fabrikatik ekarten eban usaina, usain berbe-
ra. Orduko usaina, izan be, ez da sekula
ahaztuten, eh!
Orri honeek ondo be ondo ezagutzen
doguz. Honelako orriak emoten euskuzan ba
bakotxari eskolara joaten ginanean, zatika,
egun batean orri bi, bestean hiru...
Honelako orriak Joxemariren eskolan ibili
ginan ume guztiok euki genduzan.
Liburu bat be erabilten genduan.
Irakurketarako. “Xabiertxo” izan zan
Joxemari “Belero”n eskolan erabili gen-
duan liburu bakarra.
(...)
Orduko beste oroimen bat, ba...
Joxemarik esaten eban erderazko berba asko
erabilten genduala. Baiña berak beti esaten
euskun, Ondarroan txartoen esaten zan ber-
bea zala “guazengatxin”. “Zer da “guazen-
gatxin” hori? Esan! Esan! Zer da “guazen-
gatxin”?”, esaten euskun, bero-bero eginda.
Eskolan ahalegin handia ipinten eban guk
txarto esandakoak zuzentzen” (45).
1963-1964. ikasturtean, Txomin
Agirreren ehungarren urtea zala-eta, jauzi
garrantzitsu bat emon eban. Hasiera bateko
orrixka hareen ordez, “Apuntes de
Gramática Vasca” txostena prestau eban.
Txosten xumea hau be, C. Arriola eskoletan
bertan, multikopistan argitaratua 1964ko
urtarrilaren 20an. Baina, edozelan be, txoste-
na! 40 orrialdeko txostena!
1963-64 ikasturtean C. Arriola ikastetxean egindako
lanaren frutu mamitsua dogu Jose Mari Etxaburuk berak eta
Jose Santos Reiriz zuzendariak, alkar lanean, -batak idatzi,
eta besteak multikopistan argitaratu-, egin eben Euskal
Gramatikea.
A zelako ikuskizuna alkarregaz beharrean ikustea
Joxemari Etxaburu, abertzale peto-petoa, eta Jose Santos
Reiriz, falangista sutsua! Bestalde, a zelako garaitzea eta
poza Joxemari berarentzat be! Joxemarik berak be, hain
zuzen, euskerearen zapalkuntzea jasan behar izan eban ume
umetatik.
Bere umetako eskola garaian, gaztelera hutsa beste-
rik ez eban ezagutu eskoletan. Irakurteko liburuak be gaz-
telerazkoak.
Halandabe, berak dinoskunez, ume-umetatik ohituta
egoan euskeraz irakurten. Kristau dotriñea euskeraz ikasi
eban ba. Eta etxean eukezan liburu garauak be -eleiz libu-
ruak-, euskerazkoak ziran. Geroago, hamalau urte eukaza-
la, “Argia” asterokoa bere eskuetara iritsi jakon, eta astero
irakurten eban oso osorik.
Horrela, etxeko liburu garauak eta “Argia” astekaria
irakurriz, bere burua alfabetatzera iritsi zan gero euskal gra-
matika egile izango zan “Kamiñazpi” idazlea!
JOXEMARI ETXABURU
“KAMIÑAZPI”REN
TESTAMENTUA.
1965. urteko udabarria. Igandea. Eguerdian hainbat
ondarrutar euskaltzale alkartu zan Bide Onera antzokian.
Euskerearen alde Ondarroan beharrean ziharduen herritar
batzuen eraginez -tartean gure Joxemari bera be, zelan ez!
euskerea tartean egonda- Zarautztik etorritako umeek eus-
kal jaialdi polita eskaini eutsen Ondarroako herriari.
Baina egun honetako euskal jaialdia, ez zan izan
garai haretan egiten ziran beste hainbat euskal jaialdien
modukoa. Euskal kontzientzia esnatzeaz edo indartzeaz
gain, beste helburu bat, zehatzagoa, dantzatzen ari zan
antolatzaileen buru-muinean.
Ezkutuko helburu hau jaialdian alkartu ziranei jakin
eragin eutsen aurkezle beharretan jarduten egoan Juanito
Arantzamendik. Danen aurrean irakurri eban idaztiak hone-
la inoan:
“Egun on jaun eta andreak!
Euskal jai atsegingarri bat zueri eskeñi naian ale-
gindu gara. Baiña egia: jai au erria emen batzeko aitzaki
bat baiño ez da izan, eusko ikastolatzaz berba egiteko.
Euskerea, gure euskalduntasunaren oiñarria noiz
ilgo arkitzen da, geienbat geu euskaldunokgaitik. Orain 30
edo 40 urte euskerea besterik entzuten ez zan errietan, gaur
erderea nagusitu da; ta zarrak iltean, eurakin batera amai-
tuko da erri orreitan. Euskal Erria Euskal Erri danetik,
millaka urtetan erabili dogun berbeta maitia. Urrunera
joan barik arkitu geinkez euskerea azkenetan dagoan erri
asko.
Baiña euskaldun biotzekoak, au ezin leiteke! Ezin
geinkio euskereari ilten laga, geure zanetan euskaldun odol
tantarik ba-daukagu. Euskereari bizitza indartsua biurtzen Europa'n, eta danen sendabidea, ikastolak izan dira.
alegindu biar gara, ori lortzea geure eskuan dago geien- Ikastola barik, makalik arkitu dan iñungo berbetarik ez da
bat-eta. sendotu. Gure euskerea indartzeko bide ziurrena orixe da.
Au olan dala ikusita, euskaldun on asko dira Euskal Erria'n
Orretarako, modu askotara jokatu biar dogu, era alegin guztiakaz euskal ikastolak ipinten diarduenak”.
askotara lan egin geinke. Baiña lenengoak, ikastolak dira.
Orain euskerea arkitzen da lez, ia illean arkitutako berbeta Hilzorian ikusten daben Euskerea salbatzeko
bat baiño geiago biztu ta indartu dira geure egunetan Ikastolen beharra eta premia larria azpimarratu ostean,

124 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 125
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N
ordura arte Ondarroan euskerearen alde egindako beharra-
ren balantzea be eskaini eben. Bide batez ondarrutarren
ardurarik eza be salatzen.
“Geuk be euskerearen alde zeozer egin naian, aal
doguntxoa egin dogu arazo onetan. Lau urte dira umeai
euskereaz irakurten eta idazten irakasten asi giñala. Baiña
lotsatu egin biar esaten be. Ez dogu ezer egin. Erriak ez
ditu aintzat artu euskereazko eskoleak. Beti eta era guztie-
tara euskerearen alde jokatzen dabeen iru-lau sendi edo
familia bakarrik arduratu izan dira euren umeak ikastola
orretara bialtzen; gaiñontzeko erri guztiari ez dautso ardu-
rarik izan euren semeak ikastola orretara juan edo ez juan.
Umeak, nai dabeenak sartu eta aspertzen diranian, urten.
Alantxe izan dira emengo kontuak. Beti eurai ondo ezin
eginda ibilli ta alan be azkenerako iru-lau ume besterik ez
dira gelditzen. Nun dago Ondarroa'ko euskaltzaletasuna?
Umeai euskal izenak ipiñi ta erromerietara joan eta
saltoka ibilteagaz dana eginda dagoanik ez daigun uste
izan. Orreik ondo dagoz baiña euskeltzalea izatea ori baiño
geiago da. Euskerearen kezkea euki ta bere alde beti ale-
gintzea da euskeltzalea izatea; umeak euskak ikastoletara
bialdu, euskereazko izparrangiak erosi ta abar”.
Benetan ezkorra azken lau urteetan Ondarroan eus-
kerearen alde egin den beharraren balorapena!
Ostean, Ondarroan ez dagoala euskerazko ikastola-
ren premiñarik uste ebenei erantzuten ahalegindu ziran
antolatzaileak euren agirian. Beste hainbat arrazoien artean,
“Euskerea ba-dakigula esaten dogu eta liburu edo
izparrangi bar artzen dogunean, geienok berba asko ezin
ulertuta ibilten gara. Ta zenbat dira euren eskutitz edo kar-
tak euskereaz egiten dituenak, edo egiten dakienak? Ori da
euskereaz jakitea?”
Egoera tamalgarri honi amaierea emoteko
IKASTOLAren beharra sendo eta itxaropentsu aldarrika-
tzen jarraitzen eban agiriak:
“Bai! Ondarroa'n be euskal ikastolen premiñan
gagoz. Ta aurten sekula baiño gogo andiagaz asi gara
arazo au alik-eta ondoen eroateko. Monjak eta erriko esko-
leak lengo urteetan lez tokia emongo dauskue. Beste asmo
bat be ba-daukagu. IKASTOLETAN SARTZEKO TOKIRIK
EZ DA GELDITU DIRAN UME TXIKIENTZAT, LAU
URTETIK SEI URTEAÑOKOENTZAT, ESKOLEA IPIÑI
NAI DOGU, ZEOZER ORDAINDUTA, EUSKEREAZ ETA
ERDERAZ EGINGO DABEENA, GOIZ ETA ARRATSAL-
DEZ.
Ikusten dozuen lez, ez gagoz geldi. Erriak laguntzen
ba'dausku, gauza andiak egiteko asmoa daukagu. Erriaren
laguntasuna auxe izan leiteke: umeak euskal ikastoletara
joan daitezan alegindu eta diruz zeozer lagundu”.
Herritarren dirulaguntzea jasoteko antolatzaileek
(46) Jose Maria Etxaburu, ibidem, 33-36. or.
126 O n d a r r o a 2 0 0 2
K A B I A
O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
asmatu eta martxan ipini nahi eben jardunbidea be jakin
eragin eben jaialdian bertan:
“Neskatillak asiko dira aterik-ate ikastolen alde zeo-
zer emon nai dabeenen izenak artzen. Ez entzun-gor egin
euskerearen eskabideai! Guk gaur gure denpora onetan ez
ba-dogu gaizkatzen edo salbatzen euskerea, ez da geiago
zer egiñik; biarko gizonak ilda arkituko dabe ta ildakorik ez
da biztuten.
Egin bear dana, oraintxe egin bear da ba.
Ondarrutar maiteak, lagundu euskereari, eutsi eus-
kereari!” (46)
Honela amaitu zan Juanito Arantzamendik, antola-
tzaileen izenean, “Bide Onera” antzokian irakurri eban agi-
ria. Kasua da, agiria idatzi ebana, Joxemari Etxaburu
“Kamiñazpi” bera genduala. Horregaitik, hain zuzen, agiri
hau “Joxemari Etxaburu “Kamiñazpi”ren testamentutzat”
hartu dot.
Agiri horretan, hain zuzen, ezin hobeto isladatzen eta
nabarmentzen dira, neure uste apalean, Joxemarik berak
euskerearengana senti eta bizi zituan -eta gaur be senti eta
bizi ditun- maitasuna eta ardura batetik, eta berak
Ondarroan euskerearen alde egindako beharra eta honen
balantze gazi-geza bestetik.
Halandabe, beste herritar askoren ardurarik ezaren
olatu artean etsi eta amore emon barik, ideia eta egitasmo
barriei bidea irekiten agertzen jaku bere mezuan.
Euskerearen aldeko lanean, aitzindari barriro be!
Ondarroan IKASTOLEA sortzerik ez eban Josemari
berak jadetsi. Halandabe, etorri izan dira bere atzetik berak
jasotako ikurra eskuetan hartu eta bere ideia eta egitasmoa
gauzatu eta aurrera atara dituenik.
“Kamiñazpi”k euskerea berbiztuteko hazia erein
eban Ondarroan garai gogorretan. Orain, guri, ondarruta-
rroi, jagoku ereindako hazi horretatik uzta ona lortzea. Hau
da, Ondarroa, benetan herri euskaldun alfabetatua izatea.
Hauxe izango da, Ondarroak, bere herriak, Joxemari
Etxaburu “Kamiñazpi”ri eskaini deikeogun omenaldirik
ederrena eta hunkigarriena. Ez da ala, Joxemari?
Imanol
Oruemazaga
Baseta
ONDARROAN, 2002KO URRIAN.
TXATXAMATXALINATXU
P
oesia emozioa da gauza guztien gainetik. Horixe
ematen zuen aditzera Giovanni Pascoli idazle italia-
rrak 1902an argitaratu zuen liburuak. Liburuaren
izenburua Mutikoa zen, eta den-denok barru barruan dau-
kagun ume horri buruz egiten zuen Pascolik berba bertan.
Pascoliren ustez ume bat bizi da gu guztion barruan, eta gu
zahartuz bagoaz ere barruko ume hori ez da ioniz hazten,
ume izaten jarraitzen du bizi garen artean.
Umearen begiek gauza beriak ikusten dituzte aldioro,
harritu egiten dira eguneroko gauzarik txikienarekin eta
barru-barrutik senti dezakete egun berean, minutu gutxien
tartean, munduko pertsonarik zoriontsuenak direla, eta
gero, munduko bakartienak. Pascoliren iritziz poesiarik ez
litzateke izango gu guztion barruan bizi den ume horrega-
tik ez balitz, poesia barruko ume horri hitz egiten uztea
baita, harridura sentitzea oraindik ere bizitzaren aurrean,
oraindik ere emozioa. Horregatik, haurtzaroan bizitakoak
beste indar bat izaten du gure oroimenean.
Txatxamatxalinatxu kantaren berri haurtzaroan izan
nuen lehenbizi, Anparo Etxaburu amonak kantatzen zuen
Zaldubide kalean. Eta mundu zahar bat jaiotzen zitzaidan
burura dagoeneko garai hartan, artean haurra nintzelarik.
Gero, urteak beranduago, Bar Puerto ikuskizuna prestatzen
ari ginela, galdezka ibili ginen han-hemenka
Txatxamatxalinatxu kantaren berri inork izango ote zuen
galdetuz. Ezta arrastorik ere. Ondorioz, Anparoren aldaera
erabiltzea erabaki genuen, jarraian datorren hauxe hain
zuzen:
1.
Txatxamatxalinatxu
jaio zan urtian,
herria eta kofradia
hasarratu ziran.
2. Txikia izan arren
izan leike abila.
Biba Elantxobeko
tanbolintxerua!
Kirmen Uribe Urbieta
3. Tirikitena,
baltzamorena,
ontza bat txokolate
goizian onena.
Ikuskizuna egin eta Mikel Urdangarinek diskoa kale-
ratu zuenean, bizitzak gutxitan eskaintzen digun ezusteko
atsegina izan nuen. Behin, Mariñela tabernan geundela,
bertako Pedro Urresti hurreratu eta esan zidan
Txatxamatxalinatxu irratian entzun zuela eta harri-harri
eginda geratu zela, berak haurtzaroan entzuniko kanta hura
Mikel Urdangarinen ahotik entzutean. Irratiko aldaera
baina ezberdina zen. Berak beste era batera ikasi zion aita-
ginarrebari eta bertso gehiago ezagutzen zituen gainera.
Pozez hartu nuen berria, hainbat denbora bila eta bila ibili
ondoren kasualitatez suertatu baizitzaidan. Pedrok aitagi-
narrebari entzuna zion Txatxamatxalinatxu, Agustin Urresti
Otero esaten zioten hari. Oterok kuadrilan kantatzen omen
zuen eta berak Patxi Lekatxo lagunarengatik ikasi zuen,
itxura. Gauza ezaguna da joan den mendearen bigarren
erdialdean Ondarroan kantatzeko zegoen ohitura handia.
Jende aldrak ibiltzen ziren kantari, txikiteo garaian gehie-
nak. Horren testigantza eman du behin baino gehiagotan,
besteak beste, Azpillaga beretsolariak. Nonbait gaur egun
galdua dago kantatzeko ohitura hori.
Pedro Urrestiri jasoriko aldaerak honelaxe dio:
1.
Txatxamatxalinatxu
ezkondu zan urtian,
herria eta kofradia
hasarratu ziran.
2.
Herriak ein eixeban
portuan juntia,
O n d a r r o a 2 0 0 2 127
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

Kanttoipe (Grabatua, 1926. BIKANDI

tanbolina kendu rekin errima. Batean tirikitauki onomatopeia ageri da eta

ta tanborra ekartzia. bestean tirikitena, morena eta onena hitzekin bat egiten.
Batean altza morena kantatzen da, kopletan maiz erabiltzen
den formula, eta bestean, erabat bitxia den hitza:
3. Baltzamoren. Nonbait ezaguna zen Ondarroan
Tanborrak urten eiban Baltxamorena esaten zioten emakumea eta hargatik ageriko
guztizko faltsua; da seguruena. Gainera, beltz koloreak eta ondotik datorren
barriz ekarri dabe txokolate ontzak lotura poetiko ederra egiten dute, oharka-
bean izanik ere.
atabalerua.
Bigarren aldaeran soilik ageri diren bertsoengatik
zerbait gehiago jakin ahal da. Nonbait tanbolinjolearen
4.
ordez atabaleroa ekarri zuten, baina hau ez zen aurrekoa
Txikia izan arren bezain ona atera. Azkenik, bueltan ekarri behar izan zuten
izan lei zendua. tanbolintxerua. Ezin da jakin ezkondu zena tanbolintxerua
Biba Elantxobeko zen eta horregatik aldatu behar izan zuten. Ezin da jakin
herria eta kofradiaren arteko haserre horrek 1909an jazo
tanbolintxerua!
zen Santa klara eta San Pedro kofradien arteko banaketa
eman nahi duen aditzera. Ezin da jakin, oraingoz,
5. Txatxamatxalinatxu bera nor zen. Txatxa horrek neskame
Tirkitauki, esan nahi duela ematen du, eta Matxalen izenari loturik PATXI ETXABURUK EMONDAKOA
altza morena, datorrela. Baina ez dago jakiterik emakume izena den bene-
tan ala tanbolintxeruaren goitizena.
ontza bat txokolate
goizian onena. Ahozkotasunaren legea da aldaera guztiak direla
onak, aldaera guztiak benetakoak direlako. Ahoz aho igaro-
tzen diren kantu zaharrez ari garela ezin da egile jakin bati
6. Hamarretarako, buruz hitz egin, kantuak egiten joaten dira etengabe, ahorik
gorputzarentzako, aho moldatzen. Herria da soilik egilea. Hala diote behintzat
txuleta bat erreta ahozkotasuna aztertzen duten adituek. Ezin da esan hau
gauzarik onena. zuzen dago eta hura oker. Ez dago onik eta txarrik. Ahozko
Ondarroa, 1922 inguruan. Kalekurutzea edo CasaBarco.

literaturan horrelako balorazioak lekuz kanpo daude. Ez

Bitxia da pertsona bakoitzaren oroimenak nola joka-
tzen duen ikustea. Hasierako bertsoan arreta jarriz gero
konturatuko gara, batean Txatxamatxalinatxu jaio zan
urtian agertzen bada ere, —halako patu txarraren zentzu bat
emanez— bestean ezkondu zan urtian esaten dela. Batean
txikia izan arren izan leike abila badago ere, bestean izan lei
zendua. Bigarren horrek gorde egiten du tanbolintxerua-
naiz ni aldaerak baztertzearen zale, garai batean egiten zen
moduan, edo kanta berreraikitzearen zale. Artifiziala baita,
ez baita benetakoa. Benetakoak bi aldaerak horiexek dira
soilik, edo besteren bat, agertuko balitz noizbait.
Kirmen Uribe Urbieta

128 O n d a r r o a 2 0 0 2
 O N DA R ROA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

ONDARRU MAITE ZUEN

MUSIKARIAREN OMENEZ
VICTOR UREÑA,
ONDARROAKO BANDAKO ZUZENDARI
(1960-1974)
Anjel Ituarte Aulestia

2002ko urriaren 8an, hil zitzaigun Victor Ureña Revuelta jaunari eskaini nahi diogu,
musikaren txoko hau, 14 urtean Ondarroako Bandaren zuzendaria izan eta herriko
musika kultura aberastu zuelako.

V
ictor Ureña, edo Ondarroan
Don Bitor izenagaz ezagu-
nagoa, 1927ko martxoaren
22an jaio zen Burgosen. Txikitatik
ikasi zuen musika, pianoa eta tron-
peta. Instrumentu bi hauek bikain
menderatu zituen.

1960an, 33 urte zituela,

Ondarroako Juan Agirre alkateak,
bandako zuzendari izendatu zuen,
52 urtetan zuzendari izan zen Juan
Izeta ordezkatzeko. Victorrek jotzen
zuen orkesta utzi eta bere emazte
Elena Eskarizekin Ondarroara etorri
zen bandaren kargu hartzeko. Ez
zeukan banda-zuzendari titulorik,
baina bai praktika eta konposatzeko
esku ona. Ikasketak Ondarrun buru-
tu eta berehala atera zuen agiria.

ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA

Urte hoietan, Guztiok Ondarru
Ondarroako ereserkia, konposatu
zuen, baita Meza bat eta
Bermiorako ereserkia ere.

Victor Ureña Revuelta

Nahiz eta kanpotarra izan,
oso ondo egokitu zen Ondarroara.
Lagunak egin zituen gure herrian

(Burgos, 1927 • Telde, 2002)

eta hiru seme-alaba be izan zituen:
Maria Antigua, Pilarín eta Ignacio. Ondarroan, 1960an. Victor Ureña eta Juan Bautista Izeta zuzendariak. 52 urte Ondarroako Bandako
zuzendaria izan ostean, Izetak Ureñaren eskuetan utzi zuen Bandaren zuzendaritza.

ONDARROA, 1964AN. BIDE ONERA ZINEMAN, IZETARI EGINDAKO OMENALDIAN.

ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKO ARGAZKIA

O n d a r r o a 2 0 0 2 131
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

1960AN EGINDAKOA

ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1963ko maiatzaren 18an, Banda Musika Plazaruntz.Estreinako aldiz, Aurrera Futbol taldea 3.
mailara igo zen. Musikariak Aurrerako pajaritakin doaz. Atzean, “Cine Alameda”ko argiak piztuta.

ANJEL ITUARTE AULESTIAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1964an. Juan Bautista Izeta zuzendari ohiari omenaldia Bide Onera Antzokian. Argazkian, Juan
Agirre alkatea, Juan Izeta eta Victor Ureña.

KARLOS AMILIBIAK EMONDAKOA

1965ean.Ezkerretik eskumara: Karlos Amilibia, Juanita Igiñiz, Jose Mari Etxaburu “Kamiñazpi”, Victor
Ureña eta Elena Eskariz.

O n d a r r o a 2 0 0 2 133
 O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

KARLOS AMILIBIAK EMONDAKOA

LUIS ITUARTEK EMONDAKOA

Telde, 1974an. Victor Ureña Revuelta bertako Bandako Zuzendari.

Ondarroan, 1966ko maiatzaren

1974ko martxoaren 13an Banda desagertu egin zen. Ureñak,
6an. “Zirt-Zart” Orkesta Guzur
Kanarietako Telde herriko bandako zuzendari plaza atera eta bertara abia-
Etxeko 2. pisuan entsaiatzen
tu zen familia osoarekin. Ez zuen Ondarru ahaztu eta ahal zuenean etor-
(Hitzaldi eta proiekzio gela zen
tzen zen Ondarroa aldera lagunekin iraganeko kontuak gogoratzera.
orduan). Ezkerretik eskumara, atze-
an: Karlos Amilibia, Luis Ituarte, Bere ikasle izan zen batek,
Victor Ureña, Karmel Lertxundi
“Porru” eta Jose Mari “Brontxe”. Anjel Ituarte Aulestia.
Aurrean, Manolo Uranga, Emilio
Quintela eta Jabier Arrizabalaga
“Lesmes”. Eskuman, Orkestaren
logotipoa (txaketa patrikaran josita
eroaten zuten)

Garai txarrak ziren Udal Bandarentzat. Udalak,

banda ekonomikoki mantendu ezin zuenez pribatu
bihurtu zuen Kultur Etxearen menpean, musikariek
udal langile lez zituzten eskubideak galduz. KARLOS AMILIBIAK EMONDAKOA
Ekonomikoki urte latzak izan ziren Victorrentzat.
Bandako zuzendaria izateaz gain, solfeoa, kantua eta

JESUS MARI ARAMAIOK EMONDAKOA

musika tresnak irakasten zizkien herriko umeei eta
Kultur Etxeko arduradun bezala lan egin beharra izan
zuen. Bertako gorengoko pisuetan bizi zen familiagaz.
KARLOS AMILIBIAK EMONDAKOA

Ipar Ameriketatik haize berriak zetozen: alde

batetik, musika arinaren sarrerak, bandako pasodoble-
ak eta balsak baztertu zituen, eta bestetik, musika
berri hau jotzeko elektrizitateagaz baliatutako orkesta
txikiak kaleratu ziren: banda, modatik kanpo gelditu
zen. Egoera honetan Ureñak Ondarroan hain ezaguna
izan zen Zirt Zart orkesta sortu zuen.
Las Palmas de Gran Canaria, 1974ko ekainean. Victor Ureña eta
Elena Eskariz hiru seme-alabekin, Ondarroan jaioak hirurak: Maria
Antigua (Mirentxu), Pilarín eta Ignacio.
Telde, 1983an. Don Bitor, Teldeko bere banda zuzentzen San Gregorio jaietan.

134 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 135
ARTXIBOAK
ARAKATZEN
ONDARROA, 2001EKO URTARRILA. NEKANE AKARREGI.
 INGELESAK, PATTARRA ETA
A R T X I B OA K A R A K AT Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N

ARRIARAN GERRILARIA,
1809an Gotzon Iparragirre Burgoa

Goyaren margoa, “Guerrilleros. Fabricación de balas” izenekoa

Jose I. edo Pepe Botella, Bonaparteren anaia
Hurrengo testuak Napoleonen garaian kokatzen dira. Jose. Ia –Napoleonen anaia- zen Espainiako errege, eta
euskal lurraldeetan administrazio napoleondarra eratu gabe zegoen oraindik. Europako lurralde zabaletan
resultas dela entrada de dichos Ingleses, haber desfondado 3. TESTUA. 1809-3-19
Bonaparterren gudarosteak ziren garaile, baina itsasoan ingelesak ziren nagusi, are gehiago lau urte lehena-

O
go –1805ean- frantziar eta espainiarren armada Trafalgarren deuseztatu ondoren.
ndarroa, itsas aldeko herria izanik, bi suren artean
gelditu zen, eta ondorengo bost testuetan –udal bil-
kuren akten zatien transkribapenak dira- Europa
mailan bizi zen gatazkak, Ondarroako udalerrian utzi zituen
aztarna bitxi batzuk irakurtzeko parada edukiko dugu.
Sasoi hartako ortografia errespetatu dut, eta ulergaitzak
izan daitezen zenbait hitzen edo erreferentzien azalpenak
emango ditut aipuetan. Bukaeran irakurketa kritiko bat
egingo dugu.
1. TESTUA. 1809-2-28
“El Sr. Alcalde hizo presente a este congreso el
lanze(1) ocurrido la noche de ayer como todos lo concu-
rrentes no ignoran, y al mismo tiempo como a cosa de las
dos de esta mañana se paso un oficio a los Sres. Diputados
de este noble señorio comunicando como a las tres poco
mas o menos de la tarde de aier por señas que hizo el vigia
de este Puerto, y por haberlas visto ellos mismos, esto es
los capitanes y tripulaciones de los cachamarines a dos
fragatas Inglesas entre Lequeitio y este Puerto se arribaron
a dentro de la barra pero no al fondeadero por falta de
Agua(2) ; y sin embargo delas providencias serias que su
Mcd.(3) el Sr. Alcalde tomo de poner las correspondientes
guardias, y aun mas gente que la necesaria para ellas, por
falta de armas, que estas por orden dela superioridad se
llebaron, como a cosa de las doce en punto de anoche aco-
metieron como en numero de diez a onze lanchas Inglesas
a dichos cachamaranes y por mas resistencia que se les
hizo en quanto se podia u modo que caieron tres prisione-
ros de este Puerto, superando la fuerza se apoderaron de
las Baterias tiraron estas al Mar, y los condugeron los tres
cachamarines de dentro de la Barra. Que en punto de la
una y media de esta tarde han observado los mas de este
Pueblo como haviendose puesto la una fragata en facha (4)
para cañonear y bonbardear a este Pueblo teniendo la otra
por sotabento ha echado quatro Lanchas armadas con
direccion a este Puerto como efectivamente han entrado y
desembarcado en este punto desde donde se han dirigido a
Santa Clara, y sin hacer por oy en este punto daño alguno
sino el que hicieron anoche que fue el de quemar (o rom-
per) el palo primero de las banderas lleban todas estas, y
las drizas, los efectos dela Iglesia y del talayero, han vaja-
do a este pueblo, se han apoderado de la otra Embarcacion
el cachamarin frances le han sacado y llevado de este
Puerto, han derribado todas las casetas de los fortines qui-
tando quanto havia en ellos, y acosa de las quatro y media
salieron de este puerto, teniendo en consideracion que
dichas Lanchas han entrado con bandera parlamentaria, y
en vista de esta, y de que no habia fuerza para resistirles
han causado los efectos referidos en su consecuencia acor-
do el concejo que para hacer las debidas representaciones
a la superioridad sobre lo ocurrido, y para que se tomen
las devidas providencias para la defensa de este Puerto en
lo subcesivo se comisiono al Sr. Alcalde”.
2. TESTUA. 1809-3-17
“ En la Sala Consistorial y de aiuntamientos de esta
villa de Ondarroa, siendo las nuebe oras dela noche de oy
dia diez y siete de Marzo de mil ochocientos y nuebe, por
medio de aviso que dio su (Alcalde?) con el Ministro
Alguacil, ala nochecer de este dia por ser asunto urgente se
juntaron ensu aiuntamiento general. Y assi estando junto y
congregados por fe de mi el escribano su merced el Sr.
Alcalde hizo presente a este aiuntamiento, como de resultas
de haber entrado la tarde de ayer los Ingleses quatro
Lanchas a este Puerto, dio parte del resultado ala
Diputacion de este Noble Señorio con propio sin demora
alguna, y antes de las diez oras dela noche de ayer. Que de
estos las Barricas que tenian ensus embarcaciones en la
Renteria, y tener noticia su merced de que de las Barricas
desfondadas algunas personas de este Pueblo y aun fuera
de el llebaban Aguardientes, dio orden al Ministro Alguacil
para que retubiese quanto se intrudijese en este pueblo,
como efectivamente retubo de algunas personas, y se
hallan ensu poder. Que para tomar la conducente provi-
dencia sobre esta particular ha pasado su merced acompa-
ñado de mi el escribano a la villa de Motrico como pueblo
mas cercano aunde Literato(5), a informar el modo que debe
proceder en el asumpto, y estando en dicha villa tubo pro-
pio a luego que llego a ella, volviese a este Pueblo, por
quanto havian llegado y entrado en el dos Lanchas y esto
verbalmente. Luego de este recado salio su merced auna
conmigo de dicha villa para este Pueblo, y antes de llegar
a él, y al paraje de Aransolo dos hombres cuia lengua no
conprendia su merced entrego un pliego que sin su inteli-
gencia remiti original a la Diputacion. Que al mismo tiem-
po a insinuado un intrepete que si no se les da la carne
aceite y demas que pedian, serian pasados a cuchillo todos
los habitantes de este pueblo, y despues saqueada y que-
mada este Pueblo, y como no havia poder para resistir a
ellos, y no se viese alguna o algunas desgraciadas en este
pueblo, que anteriormente, sin culpa alguna, esta muy bien
escarmentada, se ha determinado dar algun refresco por su
dinero, como ha sido unas quatro arrobas de azeite, cin-
quenta y dos libras de belas de sebo, y cinco reses Bacunas
menores, todo lo qual ordeno que se diese parte el ayunta-
miento, al Señorio, con aditamento de que para llebar estos
efectos se han apoderado a fuerza de una Lancha y su tri-
pulacion, y han conducido en ella los efectos. Y con tanto
se disolvio este aiuntamiento de que el escribano doy fe.
PD: en este tiempo que son las nueve oras de esta
noche ha presentado el pago la Lancha que ha ido con los
efectos en doscientas setenta y ocho libras de oja y rape,
los quales determino esta villa quedasen a disposicion de
este Señorio siempre que a esta villa se le entregase con su
valor a ella”.
Martxoaren 16 eta 17 gertakizunei buruzko informa-
zioa diputaziora igorrita zuela azaldu ostean: “Tambien su
Mrd. hizo presente en este acto como la noche y sus onze
oras del dia diez y sei dio queja Juan Pradera de cómo se
introducia en este Pueblo muchisimo aguardiente de las
Pipas desfondas (6) en la renteria de este Puerto por los
Ingleses, y de cómo su Mrd. tomo inmediatamente la con-
ducente providencia de poner la guardia, y retubo el
Alguacil barias partidas por lo que su Mrd. acompañado
de mi essno(7) . Paso ala villa de Motrico a consultar sobre
el caso, y en vista del dictamen verbal que dio elebando
auto de oficio. Y en vista de esta exposicion acordo el con-
cejo que por lo que pueda resultar se reciba informacion y
reciba que sea esta no se praticque mas diligencia sino
muebe dicho Pradera”.
4. TESTUA. 1809-4-3
“En los corredores de la villa de Ondarroa, siendo
las tres de la tarde de oy dia tres de Abril de mil ochocien-
tos y nueba, con motivo de haber trahido una propia(8)
desde la Puebla de Ea, una carta con sobreescrito para el
Sr. Alcalde de este Puerto, y haber entregado esta Gabriela
Josefa de Lecua, criada de servicio de D. Jose Antonio
Bengoechea, Alcalde y Juez ordinario de esta misma villa,
diciendo que su Amo habia salido esta mañana en virtud de
aviso que tuvo a la villa de Marquina, y aunque paso con
dicha carta ala casa del Sr. D. Jose Lorenzo de Eguiguren
tercer alcalde y a las casas de D Pablo de Zavala y D. Jose
Antonio de Ostolaza Regidores a fin de entregar la enun-
ciada carta la contestaron se hallaban ausentes desus
casas, y para habrirla, por ser asumpto que según dijo la
propia interesante a la villa (...) se juntaron D. Ramon de
Unzeta Diputado del Comun, Juan Bautista Sustaeta
Sindico Procurador General, D. Antonio Aranzamendi
Sindico Personero del Comun, D. Santiago Abaroa, S.
Antonio de Garramiola, D. Gabriel de Urresti, D. Andres

1. Lanze: Gertakizuna 5. Aunde Literato: A donde Literato. Literato, agian abokatua edo legegizona da.

2. Hemen ere azaltzen dira Artibai ibaiaren nabigagarritasunaren arazoak. Argazkia? 6. Pipas desfondas: Lehorreratutako upelak direla uste dut.

3. Mrd.: Merced. 7. Escribano

4. En facha: Aurrean 8. Mezularia

138 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 139
 A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
Trafalgarreko batalla.
“Nelsonen heriotza” margoa
de Anchustegui y D. Domingo Idoeta vecinos de voz y voto.
Y assi a presencia de my el escribano de aiuntamientos de
la misma villa, haviendose presentado la citada carta que
su sobreescrito decia, Al Sr. Alcalde del Puerto de
Ondarroa, me ordenaron la habriese y leyese su contenido,
y havierta la carta, era escrita este dia en Ea con firma de
Jose Ignacio de Ibarraran, en la que decia, que por orden
del comandante de la fragata Arechmugse les pusiese a los
quatro Españoles que estaban en prision que entraron de
arriba el dia de ayer en este Puerto obligados del tempo-
ral, que iban a conducir el cachamarin con el que entraron
a Plencia en libertad con su cachamarin, que delo contra-
rio se veria esta noche echo un Bolcan esta villa, por una
fragata, y quando esta no bastase por otras nuebe o diez, y
en su vista determinaron el que inmediatamente se pusiese
en camino con dicha carta el mencionado D. Antonio de
Garramiola para la villa de Lequeitio para informandole a
un Literato de todo lo acaedido el dia de ayer, oy o lo que
contiene la carta responda a ella, como tambien un oficio
a los señores de la diputacion , y del resultado de Ea de
parte aunque sea con propio. Que esta noche se pongan las
conducentes guardias en los Puntos que le pareciese con-
dujente asi en los puntos de Mar, como de tierra el sindico,
por lo que puede ocurrir esta noche. Que dicho sindico
remita propios en busca de los señores alcaldes y demas
capitulares, a fin de que bengan a sus casas, para tomar las
medidas que sean conducentes en las actuales circunstan-
cias tan criticas del dia”
5. TESTUA. 1809-4-10
“... siendo notorios los achaques del primero y ter-
cero Alcalde e imposibilidad en que se hallan de poder
exercer sus empleos se tenga por primero en du clase el
segundo D. Jose Antonio Bengoechea sin embargo desu
abanzada edad (...) por su segundo a D. Juan Bautista
Sustaeta y por tercero a D. Santiago de Abaroa”
“En seguida hizo presente su Mrd. el Sr. Alcalde
como el Sr. Cavallero correxidor habiendole llamado al
maiordomo de mareantes de este Puerto le encargo tubiese
cuidado de todas las Lanchas de este Puerto a fin que el
prófugo Jose Ignacio Ibarraran y sus socios no pudiesen
hacer con alguna delas Lanchas, y ensu consequencia
haviendo dado parte dicho Maiordomo en la cofradia dio
aviso a este congreso que la cofradia pondria su guardia en
la casa Lonja todas las noches, que lebantarian las
Lanchas arriba del Puente, y siempre y cuando que no fue-
sen al Mar, retirarian los remos los dueños de las Lanchas
asus propias casas a fin de que no se hagan dueños de
ellos.”
IRAKURKETA KRITIKOA
1809ko otsailaren 28tik apirilaren 10era bitarteko
gertakizunak azaltzen dituzte testu hauek, guztiak ere
Ondarroan gertatuak. 1. testuan azaltzen denez, badirudi
140 O n d a r r o a 2 0 0 2
Ondarroako talaiariak -”vigia” esaten da idatzian-, fragata
ingelesak Lekeitio aldera zeudela ikusirik, bertarantz ziho-
azen katxamarin frantziarrei seinaleen bidez abisatzen saia-
tu zela, eta hauek Ondarroako portuan babestu nahian,
itsas-ontzi ingelesak erakarri zituztela. Hauek frantziar
katxamarinez jabetzeaz gain, Ondarroako babesak zuntsitu
zituzten, eta baita talaiaren tresnak ere, katxamarin fran-
tziarrei abisatzeagatik zigor gisa edo. Ondarroan ez zegoe-
nez armarik, ezin ingelesen erasoarengandik defenditu, eta
ordundik aurrera are gutxiago, kainoirik gabe gelditu ziren
eta –”... fuerza se apoderaron de las Baterias tiraron estas
al Mar”. Biharamonean azaldu ziren berriz ingelesak, “...
con bandera parlamentaria”, eta Santa Klarara bisita mis-
teriotsu bat egin ondoren –talaiaria mehatxatzeko, agian-,
herrira bajatu ziren berriz, beste zenbait zuntsiketa burutu
eta hirugarren katxamarinarekin alde egiteko.
18 egun beranduago ingelesen presentziak beste
ñabardura bat hartzen du, pattar upelak ekarri eta
Errenderian saltzen baitzuten, eta “algunas personas de
este Pueblo y aun fuera de el llebaban Aguardientes (...)
como efectivamente retubo de algunas personas, y se
hallan ensu poder”. Testu honetatik ondorioztatu dezake-
gunez, fragata ingelesen presentziak ingelesen nagusigoa
ezarri zuen inguru hauetan, inolako erresistentziarik aurki-
tu gabe pattarra Errenderiraino garraiatzeko modutan zebil-
tzan eta. Ondarroako udalaren buruan bere 2. alkatea aurki-
tzen dugu –Jose Antonio Bengoetxea-, eta esanguratsua da,
Mutrikura joan izana “como pueblo mas cercano aunde
Literato”. Mutrikun zeudela, mezulari batek ingelesak
berriz Ondarroan zeudela abisatu, eta bueltan zetozela,
ustez ingelesak izan behar ziren bi haiekin topo egin
–beraien zain egongo ziren ziur aski-, eta “intrepete” baten
bidez jaso zuten mehatxua. Ingeles haiek, indarrez ibili bai,
baina nolabait herritarren konfidantza irabazi nahi zuten,
haiengandik jasotako olio, kandela eta haragiaren truke,
diruaz gain, tabakoa –”oja”- eta rapea eman zutelarik.
Aipagarria da alkateak inplizituki 16 urte lehenago gertatu-
riko sutea aipatzea, ingelesei lagundu izana justifikatzeko
“... como no havia poder para resistir a ellos, y no se viese
alguna o algunas desgraciadas en este pueblo, que ante-
riormente, sin culpa alguna, esta muy bien escarmentada”.
1813an, Ingelesek Donostia erre zuten.
3. testua Praderaren kexua nabaritzera dator. Pradera riak aurkitzeak, napoleondarren kontrola ez zela oso era-
pattarraren horniketaren errematatzailea genuen. Izan ere, ginkorra adierazten digu. Edonola ere, agintari frantziarren
gaien salmentaren monopolioa subastatu egiten zen sasoi aurrean, udal karguak ziren gerrilariei emandako laguntza-
hartan. Kasu honetan, pattarraren horniketaren eskubidea ren azken arduradunak, eta hauek sarri, estu eta larri ibil-
Praderaren eskuetan zegoen, eta Errenderian libreki leho- tzen ziren batzuen eta besteen eskakizun eta mehatxuen
rreratu zen “pattarra” kaltegarria zen bere interesentzat. artean. Ibarraranen lau laguntzaileen atxiloketarekin,
Alkateak zaindariak jarri zituen hori ekiditzeko, eta biztan- Ondarroako alkatea frantziar agintarien kolaboratzailea
le batzuei pattarra kendu ere bai, baina nire ustez alguazil bihurtzen zen, eta Arriaranek 1794ko sutea gogoratuz, “y
bakar batek nekez ekidingo zuen pattarraren estraperloa. assi por no haber en ese Pueblo otra fogata” alkatea meha-
Esanguratsua da, udalak gaia estaltzeko egin zuen ahalegi- txatu zuen, “... hara Vmd. el fabor de delibrar a los quatro
na, diputaziotik erantzuna jaso ondoren, gaia artxibatzea españoles”. “Españoles” hitza erabiltzeak, frantziarren
erabaki baitzuen, “no se praticque mas diligencia sino aurka zebiltzan gerrilariak zirela nabarmendu nahi du, nire
muebe dicho Pradera”. Ez dakigu ordurako jakitun izango ustez. Espainiarrek ez diote alperrikan deitu izan “Guerra
zen, baina guk aurkituriko dokumentu baten arabera inge- de la Independencia”.
lesak Ondarroara ekarritako pattarra Bilbokomerkatari bati
Bost testu hauek multzo bakar batean biltzea erabaki
lapurtutakoa baitzen(9) . Beraz, lehenengotik saltzekotan,
dut, guztien artean, napoleondarren agintaldiaren hasiera
merke salduko zutela pentsatzen dut, eta hortik horrenbeste
nolakoa izan zen erakusten baitigute. Lehen une hauetan
erosle agertzea Errenderira. Bestalde, eskakizun historikoa
behintzat, Ondarroa nahikoa isolatua zegoela nabaritzen da,
da Ondarroako arrantzaleena, txakoli ekoizleen monopo-
eta nolabait, aliatuen –bai ingelesen, bai gerrilarien- gor-
lioa apurtu eta herrian ardoa eta pattarra libreki sartu eta
deguneetariko bat bihurtu zela. Egoera honen aurrean,
saldu ahal izateko(10) .
Bengoetxea alkateak koiunturaren arabera jokatu behar
4. eta 5. testuetan, 15 egun beranduago, desagertu izan zuen, eta ingelesen indarraren aurrean kolaboratzea
egiten zaizkigu ingelesei edo pattarrari buruzko aipamenak, erabaki bazuen, ez zuen zalantzarik eduki Arriaranen gerri-
eta elementu berri bat agertu, “el prófugo Jose Ignacio lariak atxilotzeko orduan.
Ibarraran”, Udalak Ondarroan babestu behar izan ziren lau
marinel askatzen ez bazituen, herria erreko zuela mehatxa-
tuz. Ibarraran hau napoleondarren aurkako gerrilari talde
Gotzon
baten buruzagia genuela esango nuke, eta ingelesekin
harremanean aritzen zela Bizkaiko kostaldean. Ingelesen
Iparragirre Burgoa
presentzia honen aurrean, Napoleonen soldaduak
Ondarroara hurbildu ez izana arraroa bada, Ean ere gerrila-
9. Bizkaiko Foru Aldundiko Artxibategian aurkitutako agiri batek, pattarraren jatorriari buruzko argibideak ematen dizkigu:
"Diligencias promovidas por Francisco Javier de Goicoechea, comerciante y vecino de Bilbao, para que se nombren peritos que tasen la
avería de un cargamento de aguardiente remitido desde Bayona en el cachemarin "Santa Clara", su capitán Mariano Echebarría, que fue
asaltada por los ingleses en Ondárroa", BFAA, Corregimiento, 2183/027.
10. RUBIO PEREZ, L.: Ondárroa. Apuntes históricos de una villa marinera durante la Edad Moderna, 28 or.
O n d a r r o a 2 0 0 2 141
HERRIKO
ARTXIBOAK
OSOTZEN
Ondarroa, 1950 inguruan. Arlanpa. SABIN MURUETAGOIENA IRAZABAL

HERRIKO ARTXIBOAK OSOTZEN
ANTIGUAKO KANPAIAK
Orain dela urte batzuk, Vicente Garmendiaren "La
ideologia carlista 1868-1876. Los orígenes del nacionalis-
mo vasco" liburua irakurtzen ari nintzela, orrialdea pasatu
eta hara non agertu zitzaidan Ondarroako azpian erreprodu-
zitu dugun grabatua, II. Karlistaldiaren garaikoa, eta azpian
"Llegada de un convoy de carlistas heridos a Ondárroa".
Ikusten duzuenez, Ondarroa izan daiteke. Baina, irudiaren
eskubira dagoen eraikina, zer ote da? –galdetu nion neure
buruari. Bi kanpai horiekin hain behean, ez zeukan
Antiguako baseliza izan zitekeenaren itxurarik. Santa
Klarako baseliza ere ezin zen izan, bidearen ezker aldera
geldituko zelako. Erantzuna idatzita zegoen, "Ondarroa
1986" urtekarian. Antiguako elizari buruz eginiko artiku-
luan zera zioen: "Eliz inguruko aterpea aurreratxoago egiña
da, baiña kanpai torre eta Amabirgiñaren irudiarentzako
egonlekua etziran ezagutzen gaurko erara 1931 urtera arte.
Aurrerago ezin zeinkean kanpai torrea torre zanik bez esan.
Eleiz alboan, orma nagusiaren lepoan, kanpai bi gordeteko
aterpea deitzea egokiago litzake. Eleizpe ingurutik iru lau
malla igo eta edozeiñen aukeran egozan kanpaiak. Ala,
fedearen berotasunez eta bultzadaz, edozelako "promesa"
144 O n d a r r o a 2 0 0 2
LIBERAL BATEN BERTSOAK
H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N
Gotzon Iparragirre Burgoa
bat egin eta betetera joaten ziranak, kanpaiak joteko eta
eukiten eben, iñoren era ezelako eragozpen barik".
Haur ba, Garmendiaren liburuan aurkitutako graba-
tuaren deskribapen ezin hobea, eta kasu honetan, elkar
egiaztatzen diren bi dokumentu, bata grafikoa, bestea ida-
tzia. Eta grabatuak irudikatzen duena Ondarroa dela egiaz-
tatzean, eta grabatuaren autore ezezagunak sinesgarritasu-
nez marraztu zuela, zaurituen konboiarena ere egia izan
zela pentsatu behar dugu. Aita Apalategik elkarrizketatu
zituen bolondres karlista batek -Tomas Lizarraldek- zioe-
nez, zauritu ondoren Mutrikura eraman zuten: "Erdi senda-
turik, udaran, Motrikora itxas bañoak artzera eraman
giñuzten. Berrogeiren bat izango giñan, mutil ta opiziale" .
Agian Ondarroak ere horrelako papera bete zuen Bizkaia
aldean, gerra frontetik nahiko urrun egoteagatik. Apalategi
aitaren bilduman Eibarko liberal batek Ondarroako karlis-
ten aurka asmatu zituen bertsoak aurkitu nituen, eta hemen
duzue, doinu eta guzti, solfeoa dakizuenontzat.
O n d a r r o a 2 0 0 2 145
 “PLAIKO ZUBIXE”
H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N

Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ANJEL NABEA ARRIOLAK EMONDAKOA
Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA
TERE IZETAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA
TERE IZETAK EMONDAKOA Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA
TERE IZETAK EMONDAKOA

146 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 147
 H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N

Ondarroa, 1930 inguruan. Plaiko Zubixe. Postala ANDER ETXABURU AIZPURUAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1927ko maiatzaren 1a. Albontsa XIII.aren Zaldain Birakariaren (Plaiko Zubixan) Inaugurazioa ORTUOSTE (EIBAR) ARGAZKILARIA
ANJEL NABEA ARRIOLAK EMONDAKOA

Ondarroa, 1930 inguruan. Plaiko Zubixe. Postala ANDER ETXABURU AIZPURUAK EMONDAKOA
Ondarroa, 1956. “Y eligió el infierno” fimaren grabazioa. Atzekaldean, Plaiko Zubixe.

148 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 149
 1927ko PRENTSA
H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N

Zubiaren inaugurazioaren
inguruan

150 O n d a r r o a 2 0 0 2 151
 2002-V-1, PLAIKO ZUBIXE
H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N

75. URTEURRENA

LORE BENGOETXEA
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubiak 75 urte.Kresala Kultur Elkarteko Dantzariak

NEKANE AKARREGI
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Zubia jantzita.

NEKANE AKARREGI
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubiak 75 urte.Jose Mª Aranbarri Botx eta Jon Arrizabalaga bertsolariak
LORE BENGOETXEA

NEKANE AKARREGI
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Herriko txistulariak.
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 1a. Plaiko Zubia inauguratu zeneko 75. urteurrena. Loren Arkotxa alkatea.

152 O n d a r r o a 2 0 0 2 153
 H E R R I K O A R T X I B O A K O S O T Z E N

NEKANE AKARREGI
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 8a. Plaiko Zubia zabalik.

ZUBIA
ZABALIK
2002ko maiatzaren 1ean, 75. urteurreneko
ekitaldiaren amaierarako Plaiko Zubia zabaldu
nahi izan genduan. Baina ez zan posible izan,
giltzaren albo batek laban egiten ebalako.
Hurrengo astean zabaltzeko konpromisoa hartu
genduan eta baita lortu be! Ordu erdian taldeko
kidea Gotzon Iparragirre eta Joseba Lete lagun-
tzaile, zubian egon ziran berbea beteten. Jakina,
behin zubia zabaldu ezkero, ez dagoelako berta-
tik mugiduterik zubia barriro itxi arte.
NEKANE AKARREGI

Ondarroako
Historia Zaleak
Ondarroa, 2002ko maiatzaren 8a. Gotzon Iparragirre Burgoa eta Joseba Lete Akarregi.

154 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 155
 1327-2002
ONDARROAKO
HIRIBILDUAREN

675.
URTEURRENA

ONDARROA:
675. URTEURRENA
Ondarroa, XX. mende hasiera. Likona Dorretxea. PURA ARRIZABALAGA LIZARZABURU “SAGASTA”K EMONDAKO ARGAZKIA
 BIZKAIA ANTES DE LA
ONDARROA: 675.URTEURRENA O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A

FUNDACIÓN DE LA VILLA
DE ONDARROA Iñaki García Camino
DOCTOR EN HISTORIA MEDIEVAL.
ARQUEÓLOGO DE LA DIPUTACIÓN FORAL DE BIZKAIA.

Cuando en 1327 doña María Díaz de Haro, como Señora de Bizkaia, fundó la villa de Ondarroa –esto es un
nuevo núcleo urbano dotado de una serie de privilegios económicos, sociales y fiscales otorgados mediante
carta puebla- no lo hizo en tierras "de nadie", organizadas según pautas culturales y formas de vida próxi- Fig.1. Espada hallada en la necrópolis de Finaga, Basauri (siglo VI).
mas a la prehistoria, como a menudo se sostiene. Y es que el nacimiento de una ciudad requería la existencia
de un territorio previo capaz de asegurar la producción y de abastecer de materiales primas y productos agrí-
colas a los mercados urbanos, pues "sin vender e comprar non se puede mantener ninguna villa", según se mente con la imagen precedente. Estos son interpretados como el
señala en algunas cartas pueblas. De hecho, Ondarroa, al igual que las otras villas vizcainas, se insertó en reflejo de un hábitat denso, formado por un conjunto de aldeas y
agrupaciones humanas distribuidas por las laderas de las montañas,
presididas por una iglesia de titularidad particular dotada de su
un territorio organizado según pautas de comportamiento feudal en el que las relaciones personales de cohe-

L
sión social eran dominantes desde hacia más de doscientos años.
a formación de ese territorio no puede entenderse
desvinculado de otro más amplio denominado
Bizkaia que ya aparece mencionado en la Crónica
de Alfonso III, monarca asturiano de comienzos del siglo
X. Una Bizkaia que no poseía los límites actuales ya que en
aquel tiempo debió de abarcar el espacio comprendido
entre los ríos Nervión y Deba por el Oeste y Este respecti-
vamente y el mar y el Ibaizabal por el norte y Sur. De su
organización y estructura social nada dice la Crónica ni nin-
gún otro texto hasta mediados el siglo XI, por lo que para
conocer su evolución histórica entre los siglos VI y XIII,
uno de los periodos más oscuros de la historia de Europa
Occidental, hemos de recurrir a la arqueología.
La localización de estelas, sepulcros, restos arquitec-
tónicos dispersos por el territorio –apenas utilizados hasta
ahora como documentos históricos-, y la excavación de
algunos yacimientos al objeto de obtener referentes crono-
lógicos seguros nos han permitido definir las formas de
ocupación del espacio, estrechamente relacionadas con la
estructura social y las necesidades económicas de la pobla-
ción. Y es que la aparición de una iglesia, de una necrópo-
lis o de un castillo en el paisaje (o su desaparición) es sín-
toma de realidades más complejas relacionadas con el cre-
cimiento económico, con la implantación de determinadas
estructuras de poder o con la presión que sobre el territorio
ejercieron las comunidades en él asentadas.
En definitiva, a través del análisis arqueológico de
los elementos (iglesias, casas, molinos, unidades producti-
vas) que conformaban los asentamientos se han captado las
transformaciones de la red del poblamiento, lo que ha per-
mitido identificar tres fases en la formación de los territo-
rios que, avanzada la Edad Media, servirán de asiento a las
villas o núcleos urbanos, como el de Ondarroa .
a) Entre los siglos VI y VIII, resulta difícil vislum-
brar una sociedad prehistórica sumida en un lento proceso
evolutivo, como se ha pretendido. Se observa, por el con-
trario, una sociedad organizada en torno a ciertas aristocra-
cias locales que supieron aprovechar la situación que el
territorio ocupaba, a caballo entre los reinos visigodo y
franco, para acceder a mayores cotas de poder, según se
observa en los ricos ajuares de algunas sepulturas "privile-
giadas", como las detectadas en la necrópolis de Finaga
(Basauri), que denotan influjos culturales llegados del otro
lado de los Pirineos. Así, en el mejor lugar del cementerio,
junto a los muros de un antiguo templo, se encontraron dos
individuos enterrados en sendas fosas funerarias cubiertas
de losas: la nº 3 llevaba, junto al esqueleto, dos puntas de
lanza, situadas a la altura del cráneo, 1 francisca o hacha de
combate a los pies, 1 anillo de bronce decorado con moti-
vos astrales y un fragmento de cerámica; y la n º 7, poseía
un vaso de vidrio sobre la pelvis, una hebilla de cinturón y
una gran espada colgada de la cintura (Fig. 1), similares
tipológicamente a los recuperados en contextos francos .
Los personajes enterrados de esta forma eran los
representantes de los grupos aristocráticos arraigados en el
territorio que, fortalecidos por la situación que éste ocupa-
ba en la frontera de las nacientes monarquías franca y visi-
goda, ejercerían el control de la población del entorno dedi-
cada a la ganadería extensiva, desde tres áreas estratégica-
mente situadas: Finaga/Arrigorriaga al Oeste de Bizkaia,
Mesterika/Meñakabarrena en el centro y Argiñeta en el
Este.
b) Desde finales del siglo VIII, pero sobre todo en los
siglos IX y X, la tendencia se invierte. Un número conside-
rable de lugares ocupados, dispersos por todo el territorio,
relativamente próximos los unos a los otros, contrasta viva-
correspondiente necrópolis, y relacionadas con el proceso de creci-
miento económico que por las mismas fechas afectó al Occidente
europeo. De este momento conocemos varias necrópolis e iglesias
ya que fueron los elementos que dominaban en el paisaje vizcaino
de hace mil años, puesto que tanto los señores como los campesi-
nos estaban interesados en construir iglesias no sólo por que la
influencia de la cultura cristiana era ya completa, sino también por-
que eran los instrumentos que garantizaban el control de la produc-
ción, al permitir la concentración de los excedentes a través del Fig.2. Ventana de la ermita de Santa Lucia de Gerrika,
cobro del diezmo. Munitbar (siglo X)
Las iglesias eran sencillas obras de dimensiones reducidas,
construidas con piedra y madera, y carentes de elementos arquitec-
tónicos o funcionales decorados, aunque existen algunas excepcio-
nes, como el sillar decorado con un motivo astral de radios rectos
desarrollados a partir de un centro constituido por una cruz inscrita
en círculo, procedente de la vieja iglesia de Santa María de
Zenarruza, o las pequeñas ventanas que iluminaban las naves de las
de Santa Lucía de Gerrika (Munitibar) o San Pedro de Arta
(Markina-Xemein). Estos ejemplares, tallados en bloques monolíti-
cos de arenisca, presentan estrechas luces rematadas en óculos cala-
dos y fueron construidos en un periodo no muy largo de tiempo que
abarca entre mediados del siglo X y mediados de siguiente (Fig.2).
Más compleja y, algo más tardía debe ser la ventana de San Andrés
de Astigarribia (Deba), estrecha saetera rematada en arco casi cerra-
do pero constituida por varias piezas aparejadas en cantería.
Las necrópolis que se extendían alrededor de las iglesias pre-
sentaban, por lo general, sepulturas que podían estar excavadas en
tierra o ser cajas de piedra donde eran depositados los difuntos
colocados en posición de decúbito supino, mirando hacia el Este y,
a diferencia de los del periodo anterior, sin ningún tipo de ajuar
(Fig.3). Pero, junto a estas características comunes existían también
prácticas diferentes en los distintos ámbitos geográficos de Bizkaia,
como en el de las laderas del monte Oiz, donde se registra un tipo
de cubierta sepulcral original, consistente en una losa de arenisca
toscamente tallada y horada en su extremo Oeste mediante un ori- Fig.3. sepultura de la necrópolis de Momoitio, Garai
(siglos IX – X)

158 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 159
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A
ficio (Fig.4). Sobre ellas se realizaron hogueras rituales, testimonio
de la operatividad de costumbres precristianas, lo mismo que las
cuentas de collar, dientes de animales o sílex, colocados junto a los
difuntos a modo de amuletos.
Por tanto, los restos arqueológicos de este período muestran
variedades comarcales que, junto a los escasos testimonios escritos,
permiten identificar dos ámbitos históricos. Por un lado, las montañas
de Bizkaia nuclear y el entorno de Gernika, donde la propiedad (al
igual que las iglesias) debió continuar, como en el período anterior,
concentrada en pocas manos; y, por otro, las laderas del Oiz que fue-
ron el escenario de la colonización y roturación de nuevos espacios,
hasta ese momento apenas utilizados, en los que los propios campe-
sinos construyeron sus iglesias y necrópolis, testimonio del creci-
miento demográfico y económico que experimentó el territorio. Pero,
además, a diferencia de las laderas del Oiz o de la margen izquierda
de la ría de Gernika, en las zonas costeras del oriente vizcaíno apenas
Fig. 4. Cubierta sepulcral de las necrópolis del Oiz, se han registrado asentamientos. Parece que, hacia el año 1000, la
Momoitio, Garai (siglos IX – X)
Fig. 5. Distribución de los lugares poblados en la Edad Media, conocidos por la arqueología y los textos.
160 O n d a r r o a 2 0 0 2
O N D A R R O A :
explotación de la costa no suscitaba el interés de los pobla-
dores del área . De hecho, en el entorno de Ondarroa, si
exceptuamos los emplazamientos antes mencionados de
Zenarruza, Bolibar, Arta o Gerrika, vinculados al entorno
del Oiz, sólo conocemos uno en la margen izquierda del
Deba, actualmente en Gipuzkoa: el de Astigarribia (fig.5).
Y es que en la alta edad media, los montes lejos de dividir
a la población, como en la actualidad, la cohesionaban, de
lo que es también muestra la extensión del dialecto vizcaí-
no en dicha comarca de Gipuzkoa.
Quizás en este contexto de crecimiento demográfico
deba situarse la fundación de algunas iglesias del entorno
de Ondarroa que, cuando aparecen en la documentación,
parecen ser propiedad de los Señores de Bizkaia.
A modo de hipótesis que deberá ser corroborada
mediante la arqueología citaremos tres templos:
- En primer lugar, la primitiva iglesia de Ondarroa,
identificada con Nuestra Señora de la Antigua, otorgada en
1327 por Doña María Díaz de Haro a la recién creada villa
de Ondarroa .
- En segundo, la ermita de San Juan de Gorozika,
lugar este que también fue concedido "con sus terminos, é
con sus vienes con sus entradas, é con sus salidas" a la villa
por doña María, lo que demuestra que formaba parte del
patrimonio familiar de la Señora.
- Y finalmente, la antigua iglesia de Berriatua, iden-
tificada por varios autores con la actual ermita de San
Antolín Mereludi, donde según la tradición se conservan
enterramientos antiguos, y cuyo patronato fue trasladado a
los Arancibia, poderosa familia de la zona, en 1498 median-
te una bula concedida por el papa Alejandro VI .
Como decimos, en torno a estas iglesias particulares
debió de existir una población campesina dependiente de
los señores, que fueron los auténticos beneficiarios del
excedente productivo de las aldeas del entorno, dedicadas a
la explotación del bosque, a la ganadería y a la agricultura,
según refleja su posición de media ladera.
c) En la segunda mitad del siglo XI, las distintas
áreas del territorio que hemos comentado, tendieron a equi-
pararse socialmente, ya que también en el Oiz fue surgien-
do una nobleza de nuevo cuño que progresivamente asumió
el patronato de las iglesias y, en consecuencia, acabó por
apropiarse del trabajo realizado por las comunidades,
aumentando su riqueza y poder. El mecanismo utilizado
para ello fue la concentración de las rentas que recogían las
pequeñas iglesias, en unas pocas, bien en aquellas de las
que la nobleza era propietaria o bien en otras fundadas por
los señores al efecto. Al asumir unos pocos templos funcio-
nes económicas y parroquiales, las antiguas aldeas –resul-
tantes del crecimiento del año 1000- acabaron 200 años
más tarde convertidas en barriadas y sus iglesias en ermitas
dependientes de otras principales denominadas "monaste-
rios". Así se observa en Zenarruza que se enriqueció –como
se desprende de la reconstrucción de su iglesia en el siglo
6 7 5 . U R T E U R R E N A
XII- a costa de los diezmos y rentas que hasta entonces
recogían los antiguos establecimientos de Iturreta, Arta o
Gerrika, cuyas necrópolis ahora se abandonan.
Desde esta perspectiva, los "monasterios" que sobre-
vivieron la reestructuración del siglo XII, fueron los autén-
ticos mecanismos de feudalización social, al garantizar de
forma eficaz la captación de las rentas.
En consecuencia, en el siglo XII encontramos con-
formadas las bases del poblamiento actual:
1. Unas aldeas organizadas en torno a viejas iglesias
y necrópolis, convertidas en ermitas, que a partir de enton-
ces se denominarán barriadas (Gerrika, Arta, etc).
2. Unos núcleos de mayor entidad, articulados en
torno a importantes "monasterios" citados en los textos de
la época (San Andrés de Astigarribia o Santa María de
Zenarruza), que se convertirán más adelante en las cabezas
de las anteiglesias.
Pero el proceso no debió de ser simultaneo en toda
Bizkaia. Así es probable que el control territorial de esos
"monasterios" mayores no fuera tan relevante en la comar-
ca del Lea-Artibai como en el Duranguesado o en la mar-
gen izquierda de la ría de Gernika, dado que las tierras no
muy pobladas de aquella pertenecerían mayoritariamente a
la familia del Señor Bizkaia.
De hecho cuando se funda Ondarroa, la carta puebla
no especifica que lo haga en los términos de esos "monas-
terios", como se dice en la de Bilbao, asentado en término
del monasterio de Begoña; en la de Plentzia en el de Gorliz,
o en la de Gernika en el de Lumo. Tampoco al establecer los
límites del territorio otorgado a la villa se mencionan
"monasterios" limítrofes, sino accidentes y topónimos de
carácter geográfico. Y finalmente, para fundar el nuevo
núcleo la Señora no se vio en la necesidad de recurrir a pac-
tar con otros señores, como se expresa en las concesiones
de Bilbao y Plentzia mediante la fórmula con "plazer de los
vizcainos", evitando así que estos perdieran sus derechos
sobre los monasterios o iglesias de su propiedad.
De forma que cuando doña María, aprovechando las
prerrogativas de su cargo, fundó Ondarroa para beneficiar-
se de las nuevas perspectivas de enriquecimiento que se
abrían a través del comercio y de la industria, no encontró
gran resistencia ya que, por un lado, debía de controlar las
iglesias existentes y, por otro, lo hizo en terrenos yermos
que pertenecían a su familia, salvo algunos que fueron
adquiridos mediante la permuta que realizaron con los
Arancibia, poderosa familia de la comarca que a cambio de
ceder algunas tierras de escaso valor recibieron varios cam-
pesinos de la Señora; y que más adelante, cuando los Haro
se extinguieron y el señorío de Bizkaia recayó en la corona
castellana, cobró especial protagonismo en la zona.
Iñaki Garcia Camino
O n d a r r o a 2 0 0 2 161
ONDARROA: 675.URTEURRENA O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A

EL SEL DE BURGO Jabier Castro

J.C. Etxebeste

Artikulo hau Deba aldizkarian argitaratua izan zen, 1997ko udan 37.zenbakian, 16-27orrialdeetan.

“Corría el año 1983 cuando, en una excursión montañera por el valle de Leitzaran, uno de nosotros (J.Castro)
localizó una extraña piedra/mojón que, por la inscripción grabada en ella se reconoció como un Austarria o
piedra cenizal (1). El casual hallazgo de la piedra centrical del sel de Urdaleku, en la jurisdicción de Elduaien
nos animó a interesarnos por el significado de esas piedras que, como hitos en el monte, nos hablaban de una

D
historia desconocida sobre el pastoreo de épocas recientes.

esde el Neolítico, la cultura pastoril ha dejado en

nuestros montes cantidad de monumentos funera-
rios en zonas de pastos de altura que, dependiendo
de la época y tipo los podemos agrupar en dólmenes y en
cromlechs. El citado valle de Leitzaran supone el límite
geográfico teórico sobre las zonas pastoriles con restos de
cromlechs (Edad de Hierro) y esto ha generado un enigma
aún hoy sin resolver.
Algunos autores (Barandiaran, Caro Baroja) han
coincido en evidenciar que existe gran coincidencia entre
las areas de monumentos megalíticos y las zonas donde hay
seles. Otros, han querido ver en los seles el eslabón perdi-
do o la línea sucesoria de los megalitos prehistóricos o
incluso una posible función simbólica y/o astronómica (2).
Sabemos de cierto que los seles estan relacionados
con la cultura pastoril y existe numerosa bibliografía al res-
pecto, que iremos citando someramente a lo largo de este
artículo.

BARANDIARAN Y EL SEL DE BURGO

Volvemos al interesante artículo etnográfico de J.M.
de Barandiaran, citado en la anterior revista DEBA nº 33
(Udaberria 96), sobre los barrios de Sasiola, Astigarribia,
Olatz, Mixoa y Galdona (3). Por proximidad a estos barrios,
pero en terrenos de Berriatua, cita Barandiarán al caserio
Burgo “ Aún quedan recuerdos de antiguos seles. Así, del
caserío Burgo se dice que es kortia (=sel)...esta piedra, que
todavía puede verse en las inmediaciones del caserío Burgo
es de forma de prima alargado...”
Picados por la curiosidad, con la sensación de que
por la situación geográfica del caserío, justo en la muga
entre Gipuzkoa y Bizkaia, sería un lugar excepcional, deci-
Burgo, 1997. Kortarrixe.
dimos realizar una visita a la zona y comprobar la existen-
cia del mojón citado por J.M. de Barandiaran en el año
1928.
SITUACION
La situación geográfica del caserío es inmejorable, a
caballo entre las dos provincias, sobre una colina herbosa,
a 184 mts sobre el nivel del mar, en forma de atalaya, a la
solana dominando Ondarroa y la playa de Saturraran. El

(1) LINAZASORO, I., 1984, El Diario Vasco, 14 de marzo, pág 13. La noticia fue publicada un año después de su hallazgo. Además
del mojón central, se encontró otro del extremo.
(2) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, “Saroeak Urnietan-Seles en Urnieta”, Kultururnieta, Urnieta,123 págs. Este autor por vez pri-
mera ha realizado excavaciones arqueologicas en algunos seles de Urnieta y los ha datado por medio del método del Carbono 14.
(3) BARANDIARAN, J.M. de, 1928, “Anuario de Eusko Folklore”, Tomo VIII, Vitoria, Ed. Social Católica, pág. 21.

162 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 163
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A

acceso al caserío se hace desde la carretera de Ondarroa a
Mutriku, por la pista de cemento que, siguiendo el actual
Via Crucis que va hacia la ermita de Santa Krutz, en fuerte
pendiente accede al caserío Akilla y después llega hasta
Burgo donde finaliza la pista para coches.
dos provincias citadas (6).
Según la documentación consultada, el apellido
Burgo aparece citado el año 1550 en el primer libro de naci-
dos de la parroquia de Ondarroa y es citado el caserío como
Burgoa en 1775 (7).
Su asentamiento debió estar a unos 150 m. al Noreste

HISTORIA DE BURGO
Después de la incorporación, año 1200, de Araba y
Gipuzkoa al dominio castellano, el rey debe dejar claro la
línea fronteriza entre el Señor de Bizkaia y las tierras gui-
puzcoanas. La primera delimitación del espacio territorial
mutrikuarra está datada en el año 1256. Recordaremos que
la villa Mutriku fue fundada por el rey Alfonso VIII el año
1209.
En esta época medieval, la zona donde hoy se asien-
ta el caserío Burgo perteneció a Mutriku antes de ser villa
(4)
. En la confirmación de los fueros, año 1256, por el rey
castellano Alfonso X a Mutriku, la línea divisoria del tér-
mino municipal iría por el actual río Artibai(5).
En un Carta Real de Enrique IV, año 1461, se con-
cretan los límites de Mutriku con el Señorio de Bizkaia, por
la zona que se ha mantenido hasta nuestros días y que ya no
se ha vuelto a cambiar. Esta zona coincide con la actual
delimitación de términos entre Mutriku y Berriatua y de las
Burgo baserria, 1997. Felix Irigoien neurriak hartzen. Atzean, Akilla mendia eta Ondarroa.
del actual caserío y durante la guerra de la Convención
(1794) fue quemado por las tropas francesas a finales de
agosto, al igual que la cercana ermita de Santikurutz.
EL SEL
Antes de comenzar la descripción del sel que reco-
nocimos en Burgo y que es objeto de este trabajo, vamos a
tratar de introducir al lector en la figura y signicado del sel.
Podemos definir un sel como “terreno acotado para
arbolado y pasto” (8),también como “terreno de pasto y ses-
teadero del ganado de propiedad mayoritariamente priva-
da aunque no exclusiva” (9).
Otros autores lo definen como “pradería en que se
recoje el ganado para dormir” (10), “monte en círculo per-
fecto, que solo tiene un mojón en el centro al que llaman
Piedra Cenizar” (11).
La palabra sel también significa una medida de

(4) BARRENA OSORO, E., 1989, “La formación histórica de Guipuzcoa”, San Sebastian, Mundaiz, pág. 141. A finales del siglo
XII, en un documento apócrifo del año 1027, sobre la demarcación de los términos de la Diócesis de Pamplona de Sancho el Mayor,
queda limitado el espacio geográfico guipuzcoano citando “y desde Deva (río) hasta Goroçica”. También en la pág. 152, nota 39,
Elena Barrena dá una cita inédita, tomada de J. GONZALEZ GONZALEZ, REFERIDA AL AÑO 1205, ÉPOCA DEL REY Alfonso
VIII, sobre la donación de unos términos a la Orden de Santiago de Mutriku “Illam domun meam de Gorocicz,..., cum suas busta-
rizes, cum terminis, aquis, fontibus, montibus,..., pascuis,...”.
(5) MARTINEZ DIEZ, G. Et alii, 1991, “Colección de Documentos Medievales de las Villas Guipuzcoanas (1200-1369)”, Zarautz,
Ed. Itxaropenz, pág. 35. Se trata de la confirmación del 16 de mayo de 1256, de los fueros y privilegios otorgados aneriormente por
los reyes Alfonso VIII (1209) y Fernando III (1237), “ e de Amallonagusia fasta Hondárroa...”.
(6) ARRIETA, L., 1996, “MUTRIKU, Gure Historiara Hurbiltzen, Una Aproximación a Nuestra Historia” Ed. Itxaropena, pág. 49/51.
De Santa Cruz hasta Aquellagayna...
(7) ZUBIKARAI, A.; FDEZ.EGIGUREN, J., 1986, “Berriatua”, Bizkaiko Foru Aldundia, pág. 131. En los años 1704, 1745,1796 y
1828 aparecen como dueños del caserío Burgo la familia Iramategi. Colindantes a los terrenos del caserío existen los caseríos
Idematei zarra e Idematei barrixe.
(8) YANGUAS Y MIRANDA, J., 1964, “Diccionario de Antigüedades del Reino de Navarra”, (1840), Pamplona, Dip.Foral de
Navarra. Tomo III, pág. 37. En la pág. 448 lo define como Bustaliza o tierra amojonada para pasto y también el paraje donde se
cubila el ganado.
(9) GARCIA DE CORTAZAR, J.A. et alii, 1985, “Bizcaya en la Edad Media”, San Sebastian. Haranburu editor, Tomo II, pág. 63
a 67. Este autor se basa en los textos vizcainos de los siglos XIV Y XV, citando la forma, tamaños , tipos, dedicación económica y
propieddes, entre otras cuestiones.
(10) COROMINAS, J.; PASCUAL, J.A., 1987, “ Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico”, Madrid, Ed. Gredos. Tomo
V, pág. 194. La voz sel es de origen probable prerromano, procedente de una tipo “sele”, que parece entrar en la formación de la
palabra saroi/sarobe.
(11) VILLARREAL DE BERRIZ, P.B., 1973 “Máquinas hidraúlicas de molinos y govierno de los arboles y montes de Vizcaya”,
(1736), San Sebastián, Sdad. Guipuzcoana de Edic. y Publicaciones, Libro III, cap. I, pag. 123.
LARRAMENDI, M. 1984. “Diccionario trilingüe”, (1745). San Sebastian, Ed. Txertoa, Tomo II, pág. 280. Se cita “es un monte de
árboles en círculo perfecto, con su mojón en el centro, sarobea, corta”.
BARANDIARAN, J.M. de, 1972, “Diccionario Ilustrado de Mitologia Vasca y algunas de sus fuentes”, Bilbao, La Gran Enciclopedia
Vasca, pág. 124. Ha sido costumbre en el País Vasco señalar a cada pastor o asociación de pastores una parcela de terreno que sir-
Burgo baserria, 1997. 1. Baztermugarria Burgo baserria, 1997. Juan Carlos Etxebeste eta 2. Baztermugarria
viera de refugio a su rebaño y de emplazamiento a su choza... Esta parcela es conocida con el nombre de sel, pero más populares
son los nombres de saroi, sarobe, korta, gorta y cayolar.

164 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 165
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A

Burgo baserria, 1997. Felix eta Joxe Barruetabeña. 5. Baztermugarria

superficie, una tierra amojonada y un paraje donde se cubi- villa “... los términos e los montes e los rrios e las fuentes e

Burgo baserria, 1997. 3. Baztermugarria.

la el ganado. Los seles son un primer paso entre el noma-
dismo y el sedentarismo, un asentamiento limitado por
mojones antes del cerramiento necesario para la defensa de
la agricultura frente a la ganadería. Muchos de los actuales
caseríos son el resultado de la transformación de los seles
en aquellos establecimientos agrícolas (12).
Varios autores han tratado ya este tema de los seles y
supera el contenido de este artículo al citar la amplia biblio-
grafía existente sobre la importacia de lo que supuso en la
Edad Media.
En euskera es korta, gorta, derivado de cohorte, del
que tambien deriva cortijo. Tambien es saroe, saroi, sarobe,
xara, derivado a su vez de sare (red) y ohe (cama). Otro
nombre en euskera es ola (Roncesvalles, año 1284) y tam-
bién soro, aunque este término también siginifica labrantío.
En castellano es majada y redil y en portugués mal-
hada derivados de mácula (tejido de malla). Algunas veces
los pastos e los seles para sus ganados...”. En la concordia
del año 1345, entre Deba y Marquina de Suso está citado el
“ ssel de Leyçarrol”.
MEDIDA DE LOS SELES
Disponemos de numerosa documentación que trata
de las medias de los seles y de su construcción. Así, en
1426 se dá como medida del radio 126 estados (246,08 m),
para los seles invernizos (15).
Ya en el año 1389 encontramos la medida de un sel
expresada en goravillas (16). Aunque este documento ofrece
dudas en cuanto a su fecha, es importante citarlo en este
artículo por estar referido a los términos que el hospital de
Santa María de Roncesvalles poseía en la zona de Itziar-
Deba. La medida denominada goravilla parece derivar de
korapilo, puesto que para medir se utilizaba una cuerda con
nudos (17).

Burgo baserria, 1997. Jesus Mari Salegi eta 11. Baztermugarria.

aparece como cubil y cubilar (13), derivados de cubare, acos-
tarse. En gascón aparece como couilá, cujalaa, cuyolar.
La palabra sel, voz seguramente prerromana, proce-
dente de un tipo sele, aparece citado ya el año 853 en
Según aparece en la Recopilación de Leyes y
Ordenanzas de Guipuzcoa de 1583, el sel forma una cir-
cunferencia de 72 goravillas de 7 estados, medidas o traza-
das con un cordel de 12 goravillas de radio (18). Según un
escritura fechada el año 1800 en Roncesvalles, el radio del

Burgo baserria, 1997. Joxe eta 8. Baztermugarria.

Asturias (14). En Santander, Asturias y Galicia aparece como
braña, de probable origen céltico ( citado en al año 780).
En la carta puebla de la fundación de Monreal de
Itziar (Sancho IV, 1294) se concede a los que pueblen la
sel era de 168 toesas (328,10 m) (19).
En 1736, Pedro Bernardo Villarreal de Berriz trata de
las medidas y formas de construcción de los seles, citando
que el radio del sel invernizo era de 126 estados (246,08 m)

(12) ECENARRO OSORO, L.M., 1996, “Elgoibar, de las ferrerías a la Máquina-Herramienta”. San Sebastian, Kutxa, págs. 72 a 76.
Este autor cita 34 seles, en el apeamiento de tierras del año 1451, para los de invierno dá una medida de 60 varas (de dos brazas y
media la vara) de radio. Varios de los seles citados existen como topónimos de muchos caseríos en Elgoibar. Así el caserio Muniola
(hoy deshabitado está citado como Momiola. Hemos recogido una leyenda sobre el sel de este caserio por la cual se decía que la pie-
dra central “crecía” de tal forma que, el padre de Santiago Agirregomezkorta “Muniola”, hacia principios de este siglo llegó a plan-
tar varias piedras pequeñas paara que cuando creciesen sirvieran para arreglar el caserío.
(13) Los primeros seles que se nombran en la documentación gipuzkoana, se nombran como cubilares, en la donación del rey de
Navarra García el Restaurador a la iglesia de Pamplona, año 1141.
(14) CARO BAROJA, J., 1973 “Los Pueblos del Norte” San Sebastian Ed. Txertoa, pág. 177 y siguientes. Este autor cita una escri-
tura de donación de los obispos Severiano y Ariulfo al monasterio de Santa Maria de Hermo, fechada en el año 853. “Et in territo-
rio de Campo, braneas, pascua, quas vulgus dicit seles...”
(15) GARCIA DE CORTAZAR, J.A. et alii, 1985, Op. Cit. pág. 64. “Su forma es circular, con un centro, la llamada piedra Austarria
que, a cordel, se traza un círculo que se limita luego con los correspondientes mojones... los seles estivales resultan un círculo de radio
exactamente igual a la mitad de los invernales... el radio de los invernales era de 126 estados, como consta ya en el documento de fun-

Burgo baserria, 1997. Jose Anjel Barruetabeña eta 13. Baztermugarria.

dación en 1426 de la casería de Astarlo en el sel de su nombre...”
Se ha tomado la equivalencia a medidas de sistema métrico actual según: 1 estado/toesa/braza= 2,33 brazas= 3,5 codos= 7 pies= 84
pulgadas= 1,953 metros.

Burgo baserria, 1997. Felix Irigoien eta 16. Baztermugarria.

(16) MARTINEZ DIEZ, G., et alii, 1996, “Colección de Documentos Medievales de las Villas Guipuzcoanas (1370-1397)”,
Astigarraga, Michelena Artes Gráficas, Doc. 501, Pág. 267 a 269. “E item el sel de Çavalliaga que es teniendo a la dicha pieça de
Picote, qie es de doze goranilles segunt los sobredichos hombres iurados recabaron”. Cada goravilla tenía siete pies, por lo que dicha
medida era de 13,67 mts.
(17) LEKUONA, M., 1978, “Del Oyarzun Antiguo”, (1959), Tolosa, Librería Técnica de Difusión... Pág. 383, “Otrosy que los sellos
(seles) de los fiiosdalgo que los midan e moionen segund fuero de Guipúscua”. Año de 1328. En la pág. 393, este autor cita un pleito
del año 1514 entre el concejo de Oiartzun y los ferrones, citando cuatro seles de 12 goravillas y cada goravilla de siete brazas (sel
común o de invierno), con una piedra central llamada Austerriza.
(18) GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA, 1983, “Recopilación de Leyes y Ordenanzas de la M.N y M.L. provincia de Guipuzcoa” Ley
3ª, Tít. 20, (1583), Donostia.
(19) CARO BAROJA, J., 1973, Op. Cit. pág. 177 y siguientes. “El sel era un terreno acotado para arbolado y pasto, formando un
círculo perfecto con su mojón en el centro y 168 toesas de radio...”

166 O n d a r r o a 2 0 0 2 167
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A

(20)
. J.M. de Barandiaran dá como unidad de medida el ama-
lauoñ cuyo patrón dera una vara de catorce pies de largo,
siendo el radio del sel invernizo 63 amalauoñ (246,08 m)
(21)
. También existen medidas de seles cuadrados o rectan-
gulares en Navarra (22).
DESCRIPCIÓN DEL SEL DE BURGO
La recogida de datos en los trabajos de campo la
hemos realizado en tres jornadas, entre mayo de 1996 y
marzo de 1997. Partiendo del mojón extremo o baztermu-
garri (23), situado más al norte, haremos el recorrido siguien-
do el sentido figurado de las agujas del reloj (24). Todas las
medidas que hemos recopilado se encuentran en el Cuadro
1. La localización de la totalidad de los mojones fue bas-
tante complicada, aunque gracias a la ayuda prestada por
Joxe Barruetabeña, actual propietariod el caserío Burgo,
pudimos localizarlos con total precisión en las tres sesiones
de trabajo de campo.
En orden cronológico, la primera piedra que locali-
zamos fue la central, a unos 40 mts. al norte del caserío, le
denominan Kortarrixe y al sel Kortie. Es de forma cúbica,
de piedra caliza, tiene una altura de 50 cm. y la cara supe-
rior es de 24 X 24 cm. teniendo marcada, sobre esta cara,
un aspa de vértice a vértice, un círculo central y cuatro
radios salientes del círculo hacia el centro de cada cara,
según el dibujo adjuntado. La orientación norte coincide
exactamente con una de las caras y pegante a esta piedra
centrical se encuentra, en la parte sur, una piedra arenisca a
modo de pequeño contrafuerte, de 6 cm. de alto, 8 de ancho
y 24 de largo.
tipologia y parecen hechos según el mismo modelo, con
forma cilíndrica y ligeramente troncocónica o cuasi rectan-
gular en la cara superior plana. Todos tienen grabado sobre
la cara superior una marca de “ T” indicando la dirección de
las dos piedras extremas adyacentes y la del mojón central.
Los mojones 16 y del 1 al 6 delimitan aún hoy las propie-
dades del caserío frente a sus vecinos. Junto a estos mojo-
nes existe una valla de espino que han colocado sus veci-
nos, porque según nos comentó Joxe, “Yo no necesito deli-
mitar la propiedad puesto que para eso ya estan las piedras
colocadas desde muy antiguo”.
Detro del sel, entre los mojones 14 y 15 existe una
antigua fuente, casti tapada por la maleza, Iturralde.
El mojón 12 no lo pudimos hallar. En esta zona lla-
mada Errekalde, existen varios pilones y abrevaderos con
fuente de agua tipo ferruginosa. Según nos contó Joxe, por Burgo Baserria, 1997.
los corrimientos de tierra en esta zona sombría y húmeda,
existió otra fuente y quizás bajo los restos de la pista de tie-
rra pudiera estar el mojón que falta para completar el cierre
del círculo del sel de Burgo. El mojón 6 se encuentra en la Mojón Altura Cara superior Situación / Observaciones
cota de los 100 mts. y el 10 en la de los 210 mts. Nº cms. cms.
Unicamente desde los mojones 10 y 11 se divisa el caserío.
1 73 21 x 22 Justo al norte del mojón central, en la vaguada, junto a la valla de espino. En la cota de 120 m.
Hemos tomado dos medidas para el cálculo del radio del
sel, la primera en el mojón 2 que ha dado 255 mts. La otra 2 55 20 x 20 A 60 m. al sur del caserío Akilla. Cota de 145 m., a 110 m. del nº 2.
medida la tomamos desde el mojón 10, por dominarse bien
3 58 22 x 22 A unos 20 m. bajo la pista, a 94 m. del nº 2.
la dirección de la piedra central, esta vez la medida fue de
250 mts. Por lo tanto podemos clasificar este sel como 4 50 18 x 26 Junto a la valla, muy tapado por los espinos. Sobre Saturraran.
invernizo del tipo de los de 126 estados, coincidente con la
5 96 28 x 34 Tumbado, junto a la pista que va a la cercana sociedad de Mastipe.
medida citada de 63 amalauoñ.
Joxe tiene idea de levantarlo algún día. Situado a 124 m. del nº 4.

Unos metros al Noreste del kortarrixe existe una 6 95 22 x 26 Junto a la alambrada que separa el terreno de Joxe. Cercano al polígono Industrial de Mijoa.
BURGO HOY
zona que le llaman “Gisesteixe” por haber existido allí la Casi tumbado. En la cota 100 m.
planta gisats (Retama Negra o de esobas) y a 50 m. al Este El caserío Burgo es muy conocido en Deba por su
de la sociedad Artadi Alde existió un pozo de agua, tapado participación en las pruebas de bueyes. Actualmente dispo- 7 57 20 x 25 A unos 40 m. bajo la pista.
hace pocos años por amenazar tifus. ne de tres pistas para el entrenamiento de las 7 parejas de 8 54 20 x 23 A unos 15 m. bajo la pista.
bueyes que comparten con la sociedad “Artadi Alde”.
Comenzamos a tomar fotos y medidas de todos los 9 71 20 x 23 A 10 m. bajo la pista que sirve de probadero para el entrenamiento de los bueyes. En la cota de 175 m.
Posee gran cantidad de trofeos ganados en las Idi probak de
mojones que fuimos localizando. Todos los mojones extre-
las localidades de Euskalherria donde han participado. 10 54 22 x 23 Junto a un acebo. A 16 m. del crucero del calvario nº XI. Se divisa el caserío Burgo.
mos del sel son de piedra caliza bien trabajada, de la misma
Hacia principios de este siglo ya fue famoso Salbador
En la cota de 210 m.
11 72 22 x 22 En medio del pinar. En la cota de 150 m. Se divisa Burgo. A 120 m. del nº 10.
(20) VILLARREAL DE BERRIZ, P.B., 1973, Op. Cit. pág. 12. “El sel invernizo tiene un semidiámetro, esto es, desde la Piedra
Cenizal hasta qualquier parte de la circunferencia 126 estados o brazas, y el veraniego 84. Ay muy pocos que sepan medir como se debe
12 - - No lo encontramos. En la vaguada de Errekalde, justo en la curva cerrada de la pista estuvo situada la
un sel...” El problema era el número pi. antigua fuente, hoy tapada por los derrumbes de la vaguada por mas de un metro de espesor. En este
lugar debería estar situado el mojón, pero Joxe no se acuerda de él. Unos metros mas abajo está el lugar
(21) BARANDIARAN, J.M. de, 1928, Op. Cit. pág. 22, “es un palo largo de catorce pies (=amalauoñ).”
del Errekalde actual.
(22) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, Op. Cit. pág. 104, cita seles de 400 x 400 m., según un plano de Artikutza de 1863.
13 65 21 x 24 A unos 20 m. al sur de los eucaliptos. En un pinar, a 10 m. bajo la pista.
GRAN ENCICLOPEDIA DE NAVARRA, 1990, Tomo X, Pamplona, CAN. Pág. 303, voz “Sel”. Se cita que en Goizueta tenían
forma rectangular de 243 x 156m. y también cuadrada de 195m. de lado. En los valles pirenaicos orientales de Navarra el equiva- 14 60 20 x 22 En un pinar viejo. Mucha zarza. En la zona está la cercana fuente (abandonada) de Iturrialde.
lente del sel es mosquera.
En la cota de 120 m.
(23) ZALDUA ETXABE, L.M., 1996, Op. Cit. pág. 23 Y 103. Los términos Artamugarri y Baztermugarri, para referirse a las pie-
dras central y extremas, respectivamente, los documenta este autor en el año 1607. 15 53 20 x 22 A unos 10 m. bajo la pista. En un pinar joven. En la cota de 120 m.
(24) FORTÚN, L.J., 1993, “Leire, un señorío monástico en Navarra (siglos IX-XIX)”, Pamplona, Gobierno de Navarra, Pág. 416,
nota 189. Refiriéndose a un sel situado en el valle de Bezula, entre las mugas 238 y 241 de la frontera franco-española: “En la sen-
16 55 23 x 23 Junto a la valla de espino. A 30 m. hay un pequeño mojón reciente de cemento. A 112 m. del nº 1.
tencia arbitral de 1487 se delimitó con precisión el cubilar partiendo desde su punto más septentrional y a la vez más bajo y trazando Sobre la cota de 140 m.
un círculo en el sentido de las agujas del reloj”. Por conveniencia y utilizando este criterio hemos numerado, en el plano adjunto,
las piedras extremas desde el número 1 al 16.

168 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 169
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A ONDARROA: 675. URTEURRENA

ONDARROAKO URIBILDUA:
LEGE-SORRERA ETA FORUA Andres Urrutia

Irakaspen ederrak ekarri ohi ditu historiak gizakumearentzat, gizaldietan zehar ondutako hainbat gertaeraren

B
ondorioz. Apartera joan barik, hur-hurrekoak izan daitekez, sarri askotan, joanaren erakuslea eta etorkizuna-
ren norabidea.

izkaiko eta Ondarroako historia, zer esanik ez, bide Maria Diaz Haroko izan dira Bizkaiko historian bertako
beretik jatorku, eta lehen begi-kolpe batez behin- agintaririk gorenak. Lehena Ondarroaren lege-sortzailea.
tzat, bitasun nabarmena azalarazoten deusku. Izan Hiru alditan euki eban andrazko horrek Bizkaiko agintari-
be, bitasun horretan doguz uriak eta elizateak. Uriak, tza. Hasierako txanda (1289-1295) horren ostean, Diego
Bizkaiko jaun/andreak sortuak. Elizateak, aldiz, bertako Lopez Haroko bosgarrena etorri zan Bizkaiko agintaritzara,
biztanleen borondatez eratuak. hain zuzen be, Bilboko uria (1300) sortu ebana. Mariaren
hurrengo aldiaren (1310-1322) eta azkenaren (1326-1334)
Azken horreek sortu eben, gerokoan, harako erkide-
artean, Haroko Joan Diaz Begibakarrekoaren eskutik joan
go sendoa, Lur Lau edo Infantzoien lur deitu izan dana. Lur
zan Bizkaiko gobernua.
laua edo landa, uriak ziralako harresiez inguraturiko espa-
Abadiño, 1980. Ezkerretik eskumara: Joxe Barruetabeña “Burgo”, Pedro Mari, Joxe Bilbao “Gaztelu”, Kakatza, León de Markina eta Agustin rru bereiziak. Izena bera be, esanguratsu oso, eliz ateetara Azken urte-zortzikote horren barruan emon eban
Unamunzaga. Idiprobak. Idi bikote honegaz 11 sari irabazi zituzten jarraian. batzen zalako bertakoen batzarra, guztiei jagokezan eraba- Bizkaiko andreak Ondarroako Forua.
gi premiatsuenak hartzeko eta euren buruak gobernatzeko.
Uriak, edozelan be, ezin Bizkaiko Jaunak bere boste-
Bide horretatik etorri ziran harrezkeroko udalak eta kontze-
an sortu, bizkaitarren baimen barik. Idatziz, behintzat, hala
juak.
jasota egoan Bizkaiko Foru Berrian, 1526. urtekoan, antzi-
nako usadioa aintzat hartuta. Hona bertako lehen tituluko
Barruetabeña “Burgo”, padre de Joxe, llegando a ser cam- guo calvario (realizado por el cantero Domingo Iriondo zortzigarren legea:
1.ONDARROAKO LEGE-SORRERA:
peón del estado en 1952 (Markina). entre 1901 y 1902), pero el cura de Ondarroa le parecía
AZALPEN OROKORRAK Otroxi dixeron: Que havian de Fuero, uso , y cos-
demasiado la pendiente y lo hizo desviar al actual trazado
Según nos contó Joxé, compró el caserío hace unos Bitasun horren barruan, Ondarroa uribildua da tumbre, que por cuanto todos los Montes, usas y exidos son
juanto a la pista de cemento.
30 años y anteriormente su abuelo Francisco lo tenía en Bizkaiko Jaunak sortua eta lege-nortasun berezkoa. de los Hijos-dalgo, é Pueblos de Vizcaya, é Villa ninguna,
alquiler y pagaba, a la iglesia de Berriatua, dos capones y Horretarako tresna Ondarroako Forua da, gero esango no se puede hacer, ni la puede mandar hacer el Señor,ni á
algo de trigo al año. Después cambiaron este pago por 15 la tal Villa dar término alguno, que no se haga en lo de los
AGRADECIMIENTOS danez. Bego, oraingoz, aurrekoa. Sakondu dagiguzan, ala-
pesetas que también continuó pagando Salbador, el padre baino, Ondarroako uribildutasunean, hurrengo honeek fin- Fihos-Dalgo, é Pueblos. Por ende, que el Señor de Vizcaya,
de Joxe. En el caserío vive la familia, con su hijo Jose A la familia Barruetabeña / Eizagirre, y en particular no pueda mandar hacer Villa ninguna en Vizcaya, sino
katzeko:
Angel y una de las dos hijas, además les suele ayudar el a Joxe y a Lurdes, su esposa, por la inestimable ayuda pres- estando en la Junta de Guernica, é consintiendo en ello
cuñado, Joxe Bilbao “ Gaztelu”, que tiene poderes radiesté- tada en la realización de este trabajo, sin la cual no se habria Zer sortu. todos los Vizcaynos.(FUERO NUEVO: 9)
sicos. Cercano al caserío existe un pozod e 80 mts. de pro- podido acabar de la manera expuesta y cuyo resultado aquí
Ondarroako lege-nortasuna sortu zan Foruaren bitar- Baita, esan eben: Foruz, usarioz eta oituraz ebela,
fundidad de donde obtienen unos 30 litros de agua por queda reflejado. A Felix Irigoien y a Jesús Mari Salegi,
tez, eta horren 675. urteurrena da aurtengo ospatzearen mendi, usa eta erri-baso guztiak Bizkai¨ko Aitoneen seme-
segundo. “amigos y sufridores, por la paliza que se dieron en la
mamia. Hortxe dago Ondarroa, legez behinik behin, sortu enak eta errienak diranez, Jaunak ezin daikela Uririk egin,
ayuda de recopilación de los datos durante el trabajo de
En Burgo guardan la llave de la citada cercana ermi- zaneko gogorapena. Sortu… edo legezko uritasuna ekarri, ezta egiteko agindu bere, eta Uri honi ezin daikeola muga-
campo.”
ta de Santikurutz (25) y según nos contó Joxe, de pequeños idatzizko lekukotzek diñoelako aurretiaz be bazala rik ezarri Aitonen semeen eta errietakoen muga barruan
iban andando, el día de la Magdalena, hasta Sarna Potzu y Ondarroa, nortasun juridikodun uria ez bazan be. izan ezik. Orregaitik Gernika¨ko Batzarrean eta Bizkaitar
la ermita de la Magdalena, pasando junto a la ermita de guztiak onartuz izan ezik, Bizkai´ko Jaunak ezin daikela
Santikurutz, luego por Armitxa e Iturrino, tardando una Bizkaia´n Uririk egiteko agindu. (PUXANA: 38)
Jabier Castro
hora en el viaje. La etxekoandre, Lurdes, nos cuenta que J.C. Etxebeste Noiz sortu
Horren indarra, alabaino, ezbaikoa zan. Ondarroako
subía desde Ondarroa hasta Burgo, directament por el anti- 1327. urtea da Foruaren data. Hilabetea iraila, eta Foruan agertu ez arren, Areatzako Foruan, hamaika urte
eguna hogeita zortzia. Lizarra (Estella) izan zan forua emo- geroago, esapide nabarmena barruratzen da, hau da, uria
teko herria. sortzen ebala Bizkaiko jaunak... con placer é voluntad de
(25) Esta ermita está citada en 1625 por lope Martinez de Isasti, como jurisdicción de Mutriku compartida con la de Berriatua.
todos los Vizcaínos...
Lamuga de Bizkaia y Gipuzkoa la divide en la actualidad. En la época en que hemos realizado los trabajos de campo, años 96 y 97,
estaban comenzando la restauración de la ermita y ha aparecido en la pared sur una interesante ventana y dos saeteras. Entre las
Nork sortu
imágenes que guarda la ermita hay una Santa Lucía y un crucifijo. También hay un barco como exvoto. Hace unos años quema- Maria Diaz Haroko andreak emon eban Ondarroako Zergatik sortu
ron otra imagen, que pudiera haber sido la de San Antolín. Existe una leyenda recogida por J.M. de Barandiaran sobre los tuer-
tos del caserío Doixtu de Mutriku. Antes celebraban una fiesta en la ermita el día 3 de Mayo, pero desde hace unos pocos años la Forua. Bera zan orduko agintaria Bizkaiko Jaurerrian. Bi Historiaren lainoak dira urien sorrera estaltzen dabe-
han trasladado al día 1 por ser festivo. La festividad puede estar relacionada con la marcha del ganado hacia los pastos de verano.

170 O n d a r r o a 2 0 0 2 O n d a r r o a 2 0 0 2 171
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A
nak. Zergatik sortu ziran zehatz-mehatz ez badakigu be,
argi dago arrazoiak era askotakoak izan daitekezala.
Itsasaldeko urietan, alperreko ez, esaterako, arrantza eta
merkataritza bultzatzeko asmoak edota herritarrak zeregin
horreetan finkatzeko gogoa. Izan be, Foruaren bidez esku-
ratzen ebezan uritarrek hainbat mesede eta eskubide, urie-
tan bertaratu eta bertakotzearen truk. Horrek, bistan da,
askoz erakargarriagoa egiten eban uritar barrien bizimodua.
2. ONDARROAKO FORUAREN
EZAUGARRIAK ETA EDUKIAK
Norbaitek galdetuko baleu Ondarroako Forua zer
dan, erantzuna tankera honetan emon beharko litzakio:
forua da uribilduaren lege nagusia, zuzenbidez sortu barri
dan uri horri emoten jakon konstituzioa, gaurko berbetan
esateko. Hantxe dagoz idatzita Ondarroako gobernurako
ezaugarriak, goibehe eta ipi-apa garrantzitsuenak. Bertara
be, ondarrutarrek euki behar dabezan eskubide eta betebe-
harrak. Adibide batzuk jartzearren, hona hemen arlo nagu-
siak:
Ondarroako mugak
Es estos terminos han estos pobladores de Ondarroa
por nombre: de Amallogana fasta el Sel de Arranoeta, é
dende a Meslaconchaga, é dende á Hoar de suso, é dende
a Arechederraga, é dende a Legarreluz é dende a Aguila, é
dende a la piedra ferpujarra, é dende al bado de Aleguren,
é dende al pedregal de Chopitea, é dende a la punta de la
pieza de Arechurra, é al rio de Mandioarraen fasta el puer-
to de Sausatan por do se parte con Lequeitio; é estos ter-
minos sobre dichos do con montes, é con fuentes, é con
entradas é con salidas; é do a estos pobladores de
Ondarroa dentro de estos terminos sobre escritos tierras, é
viñas, huertas, é molinos, é canales, é quanto pudieredes
fallar que a mi doña Maria pertenezca ó deba pertenecer
que lo hayades bos, é buestros fijos, é buestra generacion
sin ninguna ocasión.
Eta inguru edo lurralde oneik euki begiez
Ondarroa'ko bizlagunak eurentzat: Amalloganetik
Arranoateko borda arte, eta andik Arreskolakontxaga`ra,
eta andik Aissaso'ra. Andik Arretxe-ederrasa'ra, eta andik
Legarre'ra. Andik Akilla'ra. Andik itxasoan sartzen dan Aitz
zorrotzera. Andik beste muturrera, Arretxekondua'ra. Eta
andik Ateguren'go ibilbidera. Eta andik Txopite'ko arritza-
ra. Eta andik Aitxurra'ko arri ertzera. Eta andik Mantxoarri
errekara, eta andik Sausetan portura, emen Lekeitio'gaz
banatzen dirala. Eta esandako erbarrutiak emoten dautse-
daz, bertako mendi, eta iturri, eta sarrera, eta urteerakin. Eta
Ondarroa'ko bizilagunei emoten dautsedaz esandako aitatu-
tako inguru orreik barruko lur, eta maasti, ortu eta errota,
eta ubide eta niri dagokidan edo dagoki leiken bertan billa-
tzen dan guztiagaz zeuok euki dagizuezan, eta zuen seme-
ak, eta zuen oñordekuak, ezelako eragozpen barik.
172 O n d a r r o a 2 0 0 2
Lege zibila
Et hagan suelta licencia de comprar ropas, trapos,
bestias é todo ganado para carne, é non den ningun actor,
si non la jura que lo compro, é si algun poblador compra-
re alguna yegua, ó asno, ó Cavallo, ó boe para arar con
otorgamiento de mercado, ó en la Carrera de doña Maria,
é non save de quien haya su jura, é non de mas actor, é
aquel que le demandare riendale todo su haver, é de su jura
que por tanto fue comprado, é si quisiere cobrar su haver
dé su jura, que el no le vendio, nin le dio aquel ganado, mas
que le fue furtado.
Eta baimen askea euki begie jantzi, trapu, abere eta
okelarako guztiak erosteko, eta ez edozein bitartekori, zin
egiten ez ba dau erosi ebala; eta bizilagunen batek bere
astoa erosi ba leu, edo beorra edo Zaldia edo goldaketarako
idia merkatuen baten edo doña Mariaren azokan eta ez ba
daki zeiñeri, bere ziña egin bedi eta ez beste bitarteko bate-
na, eta iñok eskatuko ba leukio, emon begitso dakian guz-
tia, eta zenbatean erosi ebanaren egiaztapena, eta bere
balioa kobratu nai ba dau zin egin bedi berak ez dautsala
saldu, eta ez emon be lapurtu eutsala baiño.
Zigor legea
Ningun Señor que Ondarroa mandare non faga bere-
da, nin fuerza, nin su sayon, é non tome de ellos ninguna
cosa sin su voluntad, nin hayan sobre si fuero malo de
Sayonia, nin de fonsadera, nin de ayuda, nin de maneria, é
que non faga ninguna bereda, é que sean francos para
siempre, é se mantengan honestamente, é non hayan fuero
de batalla, nin de fierro, nin de calda, nin de pesquisa, é
sobre esto si Merino, ó Sayon quisiere entrar en la casa de
algun poblador que los maten, é non pechen homecillo; é si
el Sayon fuere malo é demandare alguna cosa sobre dicha
que lo maten, é que no paguen mas de cinco Sueldos, é non
pechen homecillo por home muerto que fuere fallado en el
termino de la villa, ó en la Villa; mas aquellos pobladores
si alguno de ellos matare, á algun otro home, é a otro
poblador é lo sopieren sus vecinos que le fagan pechar vn
homecillo á aquel que fizo, é venga el Merino, é prendalo
fasta que dé las fianzas, ó peche su homecillo 500 sueldos,
é non mas, é de estos los medios en tierra por la alma de
doña Maria, é si le apusieren homecillo que de dos fianzas
por quanto manda doña Maria.
Ondarroan agindu leiken iñork ez dagiala estuntzarik
egin, ez indarrik, ez eta bertako borreruak be, eta ez dagia-
la eurekandik ezer artu euren borondate barik, eta ez dagia-
la euren gain Borreruen foru okerrik erabili ez eta guda zer-
garik ("fonsadera" textuan) ez laguntzakorik edo egokitasu-
nekorik, eta ez dagiela estuntzarik ezarri, eta betirako aske
izan daitezala, eta zintzo iraun dagiela, eta ez dagiela gerra
forurik, ez eta izkilluenik, ez eta azterkuntzakorik. Eta one-
tan Merinu edo Borreruak bizilagunen baten etxean sartu
gura ba leuke, il dagiela eta ez dagiela giza-eriotzik ordain-
du; eta Borrerua gaiztoa ba litz eta orren ordez ezer eskatu-
ko ba leu, il dagiela eta ez dagiela ordaindu bost soldata
besterik. Eta ez dagiela giza-ilte lez ordaindu uri barruan
edo lurrean billatu leiken ildakoengandik. Baiña bizilagu-
nen batek beste gizonen bat edo beste bizilagunen bat ilgo
ba leu eta ziur jakin beste bizilagunek, giza-iltea ordaindu
eragin dagiela ori egin ebanari, eta Merinua etorri daitela
eta baitu dagiala, baibenak (fidantzak) emon arte, edo ta
giza-iltea ordaindu dagiala bosteun soldataz eta ez geiagoz,
eta orreitatik erdiak izan daitezala doña Maria'ren arimaren
alde, eta giza-erailketa gaindituko ba leutse, baiben bi emon
dagiazala doña Mariak agintzen dauanerako.
Administrazio legea
Señor que mandare la villa non meta á otro por
Preboste, si non poblador de la Villa, é non tomen novena
de nigun poblador que calopña feciere en la villa, ni el
Sayon, é el Señor los pague de Novena, é de Aranzazgo.
Urian agintzen dauanak ez dagiala beste iñor aginta-
ritzat sartu, bizilaguntzat baiño, eta urian irain egiten daben
iñogandik ez dagiala bederatziurrenik arte, eta ez Borreruak
eta ez Jaunak ez dagiala ordaindu Bederatziurren edo ta
zergakontura ordaindu.
Auzitegietako legea
Señor que mandare la villa, si demandare juicio á
algun poblador, é si le dijere be conmigo a doña Maria
aquel poblador non baya mas adelante, salvo fasta Vitoria,
ó de Vrduña adelante; é ningun home que tobiere su casa
vn año é vn dia non de peaje en Bermeo, nin en ninguna mi
villa de Vizcaya; é ningun home que demandare juicio á
algun poblador non de fiadores si non de Ondarroa.
Urian agintzen dauanak norbait auzitegira eraongo
ba leu, edo ta doña Mariagana joteko eskatu, bizilaguna ez
daitela gorago joan, Gasteiz'era izan ezik, edo ta
Orduñaraiño; eta urte betean bere etxea daukan iñok ez
dagiala ezer ordaindu Bermeo'n ez eta Bizkai'ko beste urie-
tan be; eta bizilagun bat auzira daroan iñok ez daiala ziñal-
daririk emon Ondarrukoak izan ezik.
Logroñoko Forua (1095) dogu Ondarroako legearen
iturburua. Testu hori da, edozelan be, Bizkaiko urietan
zabaldu zana. Hurrenkera luzea da haren lorratzetik etorri
ziran foru-testuena, besteak beste, itsasaldean, Bermeo
(1236), Bilbao (1300), Portugalete (1323), Lekeitio (1325)
edo Plentzia (1299), Ondarroakoaz kanpo.
Foru berbak, halandabe, badauka beste adiera bat
Bizkaiko kasuan. Bizkaiko Forua da, izatez, Bizkai osora-
ko (uriak kenduta) elizateek sorturiko berezko legea eta
zuzenbidea. Usadioak eta ohiturak eukazan horrek zimen-
tarri eta erroak. Bi bider idatzi arren (1452 eta 1526. urtee-
tan), ez zan egundo be ezarri urietako alderdi kaletarrean,
horretarako bidea gero azalduko dan 1630. urteko
Hitzarmenean bazan be. Lege eukien berori elizateek eta
uriko alde baserritarrek, hartu-emon pribatuetan batez be.
3. ONDARROAKO FORUAREN GEROA
Kezkati agertu ziran, itxura danez, ondarrutarrak
euren foruaren etorkizunaz. Beren beregi esan eutsien
Maria Diaz Haroko lehenak honako hau, ziurtasun eta
berme osoa izan egien:
Et yo doña Maria otorga a los pobladores de
Ondarroa estos fueros que son aqui escritos; é mando que
ninguno mi heredero home ó mujer del Mundo que nunca
sea contra esto en ningun tiempo en ninguna manera;
Eta nik doña Maria'k emen idazten diran foruak emo-
ten dautsedaz Ondarroa'ko bizilagunei; eta agintzen dot
gizon nai emakume izan, munduko nire oñordekoen artean
iñor ez daitela iñoiz eta iñon onein aurka agertu.
Forua aldarrikatu ondoren be, haren baieztatzeak
sarri-sarri gertatu ziran. Batu be, lau baieztatze batu ahal
izan doguz, erregez errege ondarrutarren mesederako erre-
pikatzen diranak (GONZALEZ: 418-419):
-Gaztelako errege Henrike hirugarrenak 1393. urteko
abenduaren hamabostean egina.
-Gaztelako errege Juan bigarrenak Valladoliden
1412. urteko urtarrilaren hogeian ondu ebana.
-Errege Katolikoek Madrilen gauzatua, 1495. urteko
martxoaren hamarrean.
-Madrilen bertan Felipe bigarrenak 1564. urteko
urtarrilaren hamabian egin ebana.
Luzebailuze joan zan Ondarroako Foruaren historia.
Laburrago, esan beharrik ez dago, haren murrizketa, hain
zuzen be, 1348. urtean gertatu zana, Alcalako
Antolamenduaren bitartez. Harek ekarri ebana argi dago:
Titulo XVIII, Ley Primera: ...é algunas Villas de
nuestro Sennorio lo han por fuero,...por los quales se pue-
den librar algunos pleytos, pero porque muchas veces...los
pleytos...non pueden librar por los fueros... mandamos que
los dichos fueros sean guardados en aquellas cosas, que se
vsaron,... por las quales Leys en este nuestro libro manda-
mos que se libren primeramente todos los pleytos ceviles, é
criminales, é los pleytos, é contiendas que se non pudieran
librar por las Leys deste nuestro libro, é por los dichos fue-
ros, mandamos que se libren por las Leys contenidas en los
Libros de las siete Partidas,...
Handik aurrera, auziak konpontzeko lege-indarra ez
egoan uriko foruetan bakarrik. Indarrean iraun eben hareek,
ostera, bestelako hainbat arlotan (GARCIA-GALLO: 412).
Gauzak horrela, urietako foruak Gaztelako legeriaren
barruan ibili ziran historiaren zurrunbiloan. Mendez mende,
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A
Gaztelako legeria horrek ekarri eban Espainia osorako lege-
multzoa eta, horregaz batera be, foruen galera.
Horretara osotu zan Bizkaian, 1630. urtean, uriek eta
elizateek moldatu eben antolakuntza juridikoaren birrinke-
ta. 1630-1876. urte bitartean dogu horren erakusaldia, zin-
zinezko bitasun juridikoaren seinale:
- Jaurerriaren gobernuan uribilduek eta elizateek
batera jokatu eben. 1630. urtean atondu zan hitzarmena
oinarri euki eben Bizkaiko Batzar Nagusietan, bi gorputz
horreek modu erkidean aurrera atarateko herrialdearen
gobernua. Batzar Nagusietan bi talde ziran, aspaldiko
Ahaide Nagusien izen berekoak: ganboatarrak eta oinazta-
rrak. Ondarroako uria ganboatarren alderdikoa izan gen-
duan, eta XIX. gizaldiko batzarretan 83. jarlekua eukan.
- Zuzenbide pribatuaren aldetik, uriek baeukien eta
badaukie, gaur egun be, euren zuzenbidea, Espainiakoaz
batera datorrena kaleko alderdian. Gainerakoan, elizateek
daben berberari eutsi deutsie, hau da, forua bizi-bizirik
dabe, hartu-emon pribatuetan (oinordetzak, alkar-podero-
soa, testamentuak, andra-gizonen ondasunak). Azken
horreen araubidea, Eusko Legebiltzarrak emona, 3/1992
legearen bidez.
Egunotako uritasunak dakar, beraz, Ondarroarentzat,
esanahi zehatza, historiak emoten deutsana. Titulu berez-
koa dauka, eta zuzeneko ondorioa, zuzenbide publikoan
baino, zuzenbide pribatuaren eremuan. Egon be, bi lege
desberdin dagoz Ondarroan: Espainiakoa, uri barruan, eta
Foru zuzenbidea, uri barrutik kanpo, gainerako udal lurre-
tan.
Horra behinolako Uri izate horren ekarria eta ondo-
rengoa.
4. ONDARROAKO FORUAREN TESTUA
Gaztelaniaz idatzita dago Ondarroako 1327. urteko
Forua. Erdi Aroko hizkeraren zailtasunak edonon agertuko
jakoz bertara hurreratzen danari. Eurok goituteko bidelagu-
na izango da testua gaztelaniaz eta euskeraz emotea.
Horregaz batera be, foruan bertan irakurri daitekezan izen
batzuen azalpena eskuratu nahi izan deutsagu aldiotako ira-
kurleari.
Gaztelaniazko testuari dagokionez, sarri-sarri erabil-
tzen dana izan dogu itsumutil, hau da, ITURRIZA (1741-
1812) bizkaitar poligrafoak argitaratutakoa, jakinik, hori
bai, hutsak eta okerrak badituala horrek (AGIRRE: 8-10).
Eskuragarritasuna izan da erizpide nagusia horretara lerra-
tzeko.
Euskerazko testuarena, aldiz, AUGUSTIN ZUBI-
KARAI idazle errimearen eskutik dator, ondarrutar horrek
bere herriari eskaini eutsan liburutik hartua. Izan be,
Ondarroa/Kondaira 1900-arte (1993) idazlana da testuaren
batzailea. Hortxe dago euskal testua, eta hortxe be, haren
174 O n d a r r o a 2 0 0 2
autortza zabala, euskal itzultzaileak ugari izaten dituan
oztopoen laburkari:…alik eta zintzoen euskeratzen alegin-
tzen naz eta nire zintzotasun alegin honetan akatsen bat
igarten ba da, ainbat ariñen zuzendu begi jator dakianak.
(13. or.).
ONDARROAKO FORUA (GAZTELANIAZ)
ONDARROA URI IZATEKO MESEDEA
IRASPENEKO (FUNDAZIÑOIKO) AGIRIA
Conoscida cosa sea a todos los homes que este pre-
villejio vieren como yo doña Maria mujer que fui del
Infante don Juan, é Señora de Vizcaya fago merced a bos
los pobladores de Ondarroa de estos fueros como aqui son
escritos. Ningun Señor que Ondarroa mandare non faga
bereda, nin fuerza, nin su sayon, é non tome de ellos nin-
guna cosa sin su voluntad, nin hayan sobre si fuero malo de
Sayonia, nin de fonsadera, nin de ayuda, nin de maneria, é
que non faga ninguna bereda, é que sean francos para
siempre, é se mantengan honestamente, é non hayan fuero
de batalla, nin de fierro, nin de calda, nin de pesquisa, é
sobre esto si Merino, ó Sayon quisiere entrar en la casa de
algun poblador que los maten, é non pechen homecillo; é si
el Sayon fuere malo é demandare alguna cosa sobre dicha
que lo maten, é que no paguen mas de cinco Sueldos, é non
pechen homecillo por home muerto que fuere fallado en el
termino de la villa, ó en la Villa; mas aquellos pobladores
si alguno de ellos matare, á algun otro home, é a otro
poblador é lo sopieren sus vecinos que le fagan pechar vn
homecillo á aquel que fizo, é venga el Merino, é prendalo
fasta que dé las fianzas, ó peche su homecillo 500 sueldos,
é non mas, é de estos los medios en tierra por la alma de
doña Maria, é si le apusieren homecillo que de dos fianzas
por quanto manda doña Maria.
Mesede agiri au ikusten daben gizon guztiak jakin
begie, nik, doña Maria, don Juan Infantearen andre izan
nitzanak eta Bizkai'ko Andre, zueri Ondarroako bizi lagu-
nei emen idatzita doazan foruen mesedea eskintzen dau-
tsuedala. Ondarroan agindu leiken iñork ez dagiala estun-
tzarik egin, ez indarrik, ez eta bertako borreruak be, eta ez
dagiala eurekandik ezer artu euren borondate barik, eta ez
dagiala euren gain Borreruen foru okerrik erabili ez eta
guda zergarik ("fonsadera" textuan) ez laguntzakorik edo
egokitasunekorik, eta ez dagiela estuntzarik ezarri, eta beti-
rako aske izan daitezala, eta zintzo iraun dagiela, eta ez
dagiela gerra forurik, ez eta izkilluenik, ez eta azterkuntza-
korik. Eta onetan Merinu edo Borreruak bizilagunen baten
etxean sartu gura ba leuke, il dagiela eta ez dagiela giza-
eriotzik ordaindu; eta Borrerua gaiztoa ba litz eta orren
ordez ezer eskatuko ba leu, il dagiela eta ez dagiela ordain-
du bost soldata besterik. Eta ez dagiela giza-ilte lez ordain-
du uri barruan edo lurrean billatu leiken ildakoengandik.
Baiña bizilagunen batek beste gizonen bat edo beste bizila-
gunen bat ilgo ba leu eta ziur jakin beste bizilagunek, giza-
O N D A R R O A :
iltea ordaindu eragin dagiela ori egin ebanari, eta Merinua
etorri daitela eta baitu dagiala, baibenak (fidantzak) emon
arte, edo ta giza-iltea ordaindu dagiala bosteun soldataz eta
ez geiagoz, eta orreitatik erdiak izan daitezala doña
Maria'ren arimaren alde, eta giza-erailketa gaindituko ba
leutse, baiben bi emon dagiazala doña Mariak agintzen
dauanerako.
E ningun home que sacare peños de casa por fuerza
peche 60 sueldos medios en tierra, é rienda sus pechos al
dueño de la casa donde los prisó, é quien embargue ningun
home en su Casa peche 60 Sueldos medios en tierra; é nin-
gun home que sacare cuchillo pierda el puño, si non redi-
malo si podier firmar por fuero de la Villa; é si ferier a otro,
é si fecier sangre peche diez sueldos medios en tierra, é si
non podier firmar haya su jura; é ningun home q. desnu-
dare a otro desnuda carne peche medio homecillo medios
en tierra é si prendare ningun home capa ó manto, ó otros
peños a tuerto peche cinco sueldos medios en tierra con su
calunias ansi como es fuero; é ningun home que feriere a
ninguna muger Velada, é pudiere firmar con vna buena
muger, ó con vn buen home, ó con dos homes derechos
peche 60 sueldos medios en tierra; é si non pudiere firmar
que haya su jura; é si se levantare alguna muger por su
lozania; é feriere a ningun home que fuere su mujer leal, é
pudiere firmar haya jura; é si tomare a ningun home por la
barba ó por los Cojones, o por los cabellos que redima su
mano, é si non la pudiere redimir que sea fortigada; é si
estos pobladores fallaren a ningun home en su huerto, ó en
su viña que faga daño en día peche cinco sueldos, los
medios para el dueño cuia es la honor, e los medios al
Señor de la Villa, é si negare de la jura al Señor cuia es la
honor; é si de noche lo tomare peche diez sueldos medios a
aquel Señor cuia es aquella raiz, é los otros medios al
Principe de la tierra, é si negare dé la jura al Señor cuia es
la raiz.
Eta iñok etxetik indarrez arrikorik ("peños") atarako
ba leu, lurrean 60 soldata ordaindu dagiazala, eta ostu zitun
etxearen mesedean emon dagizala lansariak; eta iñok gizo-
nik bere etxean galeraso edo estutzen ba dau, 60 soldata-
erdi ordaindu dagiazala lurrean. Eta labanik ataraten daben
iñok ez dagiala galdu bere ukabillik, edo ta yarein dagiala
uriko forutzat egiaztatu al izan ezkero; eta iñor zaurituko ba
leu edo odola atara amar soldata-erdika ordaindu dagiazala
lurrean eta ziurtatu ezin ba dau, zin egin dagiala. Eta iñok
beste norbait billoiztuko ba leu, aragi-bizian itxi, erailketa
erdi lez lurrean ordaindu dagiala; eta iñork beste bateri kapa
edo mantoia kenduko ba leuskio edo beste antzeko batzuk
erdi eskutuan, bost soldata-erdi ordaindu dagizala lurrean,
bere irain eta guzti, usarixua dan lez. Eta gizonen batek
andra ezkondu bat zaurituko ba leu, eta ori ziurtatu andre on
edo gizon on baten bitartez, edo gizon biren bitartez, 60 sol-
data-erdi ordaindu dagizala lurrean; eta egiaztatu ezingo ba
leu, zin egin dagiala. Eta andren bat bere arrokeriz (gordin-
keriz) jaikiko ba litz eta gizon zintzoen baten andrea zauri-
6 7 5 . U R T E U R R E N A
tu, ori egiaztatu al ezkero, zin egin dagiala; eta gizonen
bateri bere bizarretatik edo barrabilletatik eutsi edo ta buru-
ko uleetatik, bere eskua yarein dagiala eta ala egin ezik
zigortua (fortigada) izan daitela; eta bizilagun oneik beste
iñor aurkituko ba lebe euren ortuan edo euren maastián
egunez kalte egiten, bost soldata ordaindu dagizala, erdiak
jaubearentzat eta beste erdiak Uriko Jaunarentzat, eta zin
egitera ukatuko ba litz, onorea merezi dauan jaunarentzat;
eta gabean aurkituko ba lebe, amar soldata-erdika ordaindu
dagiazala sustraien jaubeari eta beste amar erdikak lurreko
Printzeari, eta ukatuko ba litz, osorik sustraien jaunari.
Señor que mandare la villa non meta á otro por
Preboste, si non poblador de la Villa, é non tomen novena
de nigun poblador que calopña feciere en la villa, ni el
Sayon, é el Señor los pague de Novena, é de Aranzazgo: si
el Señor obiere querella de algun home de la villa deman-
dele fianza, é si non pudiere haver fianza metale en la car-
cel, é quando saliere de la carcel que de tres meajas; é si el
Señor obiere querella de home de fuera, é non lo podiere
complir de derecho metale en la carcel, é quando saliere de
la carcel peche doce dineros é meaja de Carcelaje; é si
obiere querella de home del vecino de la Villa, é le mostra-
re sello sobre el, ó sus testigos que non le paro ante fiado-
res peche cinco sueldos medios en tierra.
Urian agintzen dauanak ez dagiala beste iñor aginta-
ritzat sartu, bizilaguntzat baiño, eta urian irain egiten daben
iñogandik ez dagiala bederatziurrenik arte, eta ez Borreruak
eta ez Jaunak ez dagiala ordaindu Bederatziurren edo ta
zergakontura ordaindu; Jaunak uriko iñoren salaketarik
artuko ba leu, baibena eskatu dagiola, eta ori egin al eziñe-
an kartzelan sartu dagiala eta kartzelatik urtetean iru zuri
edo marau erdi ordaindu dagiazala; eta uriko auzokideen
bat ba litz salakuntza egiten dauana eta orren ziurtapena
erakutsi, edo ta lekukoena, bere erantzuleen aurrean agertu
ezagaitik, lurreko bost soldata erdika ordaindu dagizala.
Estos pobladores de Ondarroa hayan suelta licencia
para comprar heredades por do las quisieren comprar, é
ningun home les demande mortura, nin Sayonia, nin bere-
da, mas que las hayan salvas, é francas, é si lo quisieren
vender que las vendan, é ningun poblador que tobiere su
heredad vn año é vn dia sin ninguna mala boz que la haya
suelta é franca, é quien la demandare despues peche 60
sueldos al Principe de la tierra si fuere dentro del termino
de la villa medios en tierra, é por do quier que pudieren
fallar en sus terminos tierras hiermas que non son labradas
que las labren, é por do quier que fallaren hierbas de pacer
que las pazcan, é que las sieguen para feno; por do quier
que fallaren agoas para regar piezas, ó viñas, ó molinos, ó
huertos, ó para lo que menester las hayan, é que las tomen;
é por do quier que fallaren arboles, é montes, é raices para
casas facer, ó para lo que menester obieren que lo tomen.
Eta Ondarroako bizilagun oneik baimen luzea euki
O n d a r r o a 2 0 0 2 175
 O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
dagiela nun-nai soloak erosteko, eta iñok ez dagitsela ondo-
renik eskatu, ez eta borrerutzarik edo ta estuntzarik, beste-
ra baiño, au da, aske eta garbi lortu dagiezala; eta saldu nai
izan ezkero saldu dagiezala; eta bizilagunen batek solo bat
ba dauka urte bete eta egun baten iñoren esan txarrik barik
aske eta zabal euki dagiala eta gero iñok salatzen ba dau,
Lurraldeko jaunari 60 lurreko soldata erdika ordaindu
dagiozala uriaren barruan gertatzen danetan; eta lur geldi
edo landu bakorik iñun aurkitzen ba dabe uriaren lurralde-
an, landu dagiezala, eta abereen bazkarako bedarrik billa-
tzen daben tokietan bazkatu leikela, edo ta ebagi dagiezala
jakitzat; eta soloak, edo maastiak, edo errotak, edo ortuak,
edo beste ezetarako premiñazko diran urik billatu ezkero,
erabili eta artu dagiezala; eta etxeak egiteko edo beste pre-
miñetarako leikezan zuaitz, mendi edo sustrairik aurkitu
ezkero, artu dagiezala.
Es estos terminos han estos pobladores de Ondarroa
por nombre: de Amallogana fasta el Sel de Arranoeta, é
dende a Meslaconchaga, é dende á Hoar de suso, é dende
a Arechederraga, é dende a Legarreluz é dende a Aguila, é
dende a la piedra ferpujarra, é dende al bado de Aleguren,
é dende al pedregal de Chopitea, é dende a la punta de la
pieza de Arechurra, é al rio de Mandioarraen fasta el puer-
to de Sausatan por do se parte con Lequeitio; é estos ter-
minos sobre dichos do con montes, é con fuentes, é con
entradas é con salidas; é do a estos pobladores de
Ondarroa dentro de estos terminos sobre escritos tierras, é
viñas, huertas, é molinos, é canales, é quanto pudieredes
fallar que a mi doña Maria pertenezca ó deba pertenecer
que lo hayades bos, é buestros fijos, é buestra generacion
sin ninguna ocasion; é si algun poblador ficiere Molino en
el Egido de doña Maria, aquel que fizo el molino tome la
moledura el primer año, é en ese año non parta con doña
Maria é dende en adelante parta por medio, é meta las
misiones por medio; é el poblador que feciere el molino
meta el molinero por su mano; é si algun poblador ficiere
el molino en su heredad que lo haya salvo, é franco, é non
de parte a doña Maria nin al Principe de la tierra; é si
veniere home de fuera de la Villa, é demandare juicio a
estos pobladores respondale en su villa, ó en cabo de la
villa, é non haya otro medianero, é si veniere a sagramen-
to non baya sino a su Iglesia por dar, ó por prender, é si
home de fuera demandare juicio al poblador ó al vecino de
la Villa, e non pudiere firmar con dos testigos leales que
hayan sus casas en la Villa, ó sus heredades hayan su jura
en su Iglesia de la Villa.
Eta inguru edo lurralde oneik euki begiez
Ondarroa'ko bizlagunak eurentzat: Amalloganetik
Arranoateko borda arte, eta andik Arreskolakontxaga`ra ,
eta andik Aissaso'ra . Andik Arretxe-ederrasa'ra, eta andik
Legarre'ra . Andik Akilla'ra . Andik itxasoan sartzen dan
Aitz zorrotzera. Andik beste muturrera, Arretxekondua'ra.
Eta andik Ateguren'go ibilbidera. Eta andik Txopite'ko arri-
tzara. Eta andik Aitxurra'ko arri ertzera. Eta andik
176 O n d a r r o a 2 0 0 2
Mantxoarri errekara, eta andik Sausetan portura, emen
Lekeitio'gaz banatzen dirala. Eta esandako erbarrutiak
emoten dautsedaz, bertako mendi, eta iturri, eta sarrera, eta
urteerakin. Eta Ondarroa'ko bizilagunei emoten dautsedaz
esandako aitatutako inguru orreik barruko lur, eta maasti,
ortu eta errota, eta ubide eta niri dagokidan edo dagoki lei-
ken bertan billatzen dan guztiagaz zeuok euki dagizuezan,
eta zuen semeak, eta zuen oñordekuak, ezelako eragozpen
barik. Eta doña Maria'ren ondasunetan iñok errotarik egiten
ba dau, lenengo urteko io-aldia beretzat gorde dagiala eta
urte orretan ez dagiala doña Maria'ri parterik emon; eta
ortik aurrera erdiz bana eta agindutakuak be erdizbana sartu
dagizala; eta errota egiten dauan bizilagunak, bere kontura
sartu dagiala errotaria; eta bizilagunen batek bere soloan
egiten ba dau errota, aske eta traba barik euki dagiala eta
parterik emon ez doña Maria'ri eta lurreko Printzeari. Eta
erritik kanpoko iñor ba letor eta bizilagun oneik auzitegura
salatu, errian bertan erantzuna emoteko, eta ez daitela egon
beste bitartekorik; eta sakramentura ba letor, bere Eleizara
bakarrik joan dedilla emotera edo artzera, eta kanpoko
gizonen batek auzitegira deitu ezkero erriko bizilagun edo
auzokideari, eta urian etxea edo soloak daukazan lekuko
(testigo) bigaz eziñean, zin ori Uriko Eleizan egin dagiala.
Et hagan suelta licencia de comprar ropas, trapos,
bestias é todo ganado para carne, é non den ningun actor,
si non la jura que lo compro, é si algun poblador compra-
re alguna yegua, ó asno, ó Cavallo, ó boe para arar con
otorgamiento de mercado, ó en la Carrera de doña Maria,
é non save de quien haya su jura, é non de mas actor, é
aquel que le demandare riendale todo su haver, é de su jura
que por tanto fue comprado, é si quisiere cobrar su haver
dé su jura, que el no le vendio, nin le dio aquel ganado, mas
que le fue furtado, Señor que mandare la villa, si deman-
dare juicio á algun poblador, é si le dijere be conmigo a
doña Maria aquel poblador non baya mas adelante, salvo
fasta Vitoria, ó de Vrduña adelante; é ningun home que
tobiere su casa vn año é vn dia non de peaje en Bermeo, nin
en ninguna mi villa de Vizcaya; é ningun home que deman-
dare juicio á algun poblador non de fiadores si non de
Ondarroa.
Eta baimen askea euki begie jantzi, trapu, abere eta
okelarako guztiak erosteko, eta ez edozein bitartekori, zin
egiten ez ba dau erosi ebala; eta bizilagunen batek bere
astoa erosi ba leu, edo beorra edo Zaldia edo goldaketarako
idia merkatuen baten edo doña Mariaren azokan eta ez ba
daki zeiñeri, bere ziña egin bedi eta ez beste bitarteko bate-
na, eta iñok eskatuko ba leukio, emon begitso dakian guz-
tia, eta zenbatean erosi ebanaren egiaztapena, eta bere
balioa kobratu nai ba dau zin egin bedi berak ez dautsala
saldu, eta ez emon be lapurtu eutsala baiño. Urian agintzen
dauanak norbait auzitegira eraongo ba leu, edo ta doña
Mariagana joteko eskatu, bizilaguna ez daitela gorago joan,
Gasteiz'era izan ezik, edo ta Orduñaraiño; eta urte betean
bere etxea daukan iñok ez dagiala ezer ordaindu Bermeo'n
O N D A R R O A ,
ez eta Bizkai'ko beste urietan be; eta bizilagun bat auzira
daroan iñok ez daiala ziñaldaririk emon Ondarrukoak izan
ezik.
Señor que mandare la Villa, ó Merino, ó Sayon, si
demandare alguna cosa al poblador salvese con su jura, é
non mas; é el que demandare alguna cosa á algun pobla-
dor particion por boz de padre ó de madre, ó de abolorio
alcance, é non de calopña. Et yo doña Maria otorga a los
pobladores de Ondarroa estos fueros que son aqui escritos;
é mando que ninguno mi heredero home ó mujer del Mundo
que nunca sea contra esto en ningun tiempo en ninguna
manera; é otro si yo doña Maria la sobredicha por facer
vien, é merced a los mis pobladores de Ondarroa por
voluntad que he de los llevar adelante tengo por vien é
mando que hayan por vecinos de la villa los mis labrado-
res de Amallo, é demas doles á Gorocica con sus terminos,
é con sus vienes con sus entradas, é con sus salidad, é
demas doles lo que ha don Pedro Gonzalez de Aranzibia, é
allende Vizcaya en la su fermandad en Ondarroa arededor
dende, por que yo he dado Labradores en cambio a dicho
don Pedro Gonzalez por el dicho heredamiento, é que sepa-
re a todos los herederos dende de pagarlos.
Urian agintzen dauanak, edo Merinuak, edo
Borreruak, auzokideari zerbait eskatzen ba dautsa, bere
ziñagaz askatu daitela, eta ez geiagorik; edo ta bizilagun
bateri zerbait eskatzen ba dautsa aitaren esanez edo amare-
naz, lei-bitxiarena emon dagiola eta ez iraiñik zabaldu. Eta
nik doña Maria'k emen idazten diran foruak emoten dautse-
daz Ondarroa'ko bizilagunei; eta agintzen dot gizon nai
emakume izan, munduko nire oñordekoen artean iñor ez
daitela iñoiz eta iñon onein aurka agertu. Eta era berean,
nik, doña Maria'k Ondarroa'ko bizilagunei on eta mesede
egitearren eta aurrera atarateko daukadan garrez, onirizten
dot eta agindu be bai uriko auzokidetzat euki dagiezala
Amallo'ko nire baserritarrak, eta orrez gain Gorozika1 be
emoten dautset bere lurrekaz eta bere ondasunekaz, bere
sarrera eta urteera ta guzti eta onez gain emoten dautset
Aranzibia'ko Pedro Gonzalez'ek daukana, eta Bizkai lurre-
an Ondarroa'ko inguruagazko anaitasunean, ordez nik bera-
ri baserritarrak emon dautsedazalako etxalde onen ordez eta
ordaindu bear daben oiñordekoak banandu.
Et mas les do la Iglesia de Ondarroa con su cimite-
rio, é los dos tercios de la diezma que sean de la Iglesia
segun que lo han los de Bermeo, é loal que finque con
migo; é otro si la Prebostad que finque con migo; é los
Labradores sobre dichos doles en tal manera que sean
franqueados con todas las franquezas que los de Ondarroa,
é hi diezmen en el sobre dicho Lugar, é que hayan de poder
vender lo suyo, si lo vender quisieren, ó darlo, ó enagenar-
lo, ó de facer de ello; ó en ello todo lo que ellos quisieren
ansi como de lo suio mismo, salvo que lo non puedan ven-
der, nin enagenar a home de Orden, nin de religion sin mi
E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
mandato, ni á Cavalleros, ni á Escuderos poderosos que
non moren, ó non fecieren en Ondarroa vecindad, é que
vengan á su llamado, é su juicio, é que fagan con estos
todos aquellos pechos, é facenderas, é vecindad que los de
Ondarroa ficieren, é non con otros ningunos.
Orrez gain Ondarroa'ko Eleiza emoten dautsat bere
kanposantuagaz, eta amarrenetako irunako bi Eleizarenak,
Bermeo'n dauken lez; eta nigaz danarena eta baita nigaz
jaubetzen dan agintariena be; eta esandako baserritarrak
emoten dautsadaz ondarrutarrak daukezan askatasun guztia
euki dagien eta zergak Ondarroan ordaindu dagiezan, eta
saldu nai daben eurena, ala nai izan ezkero saldu edo emon
edo iñorengandu, edo beragaz eta bere osotasunean nai
dabena egin dagien, eurena lez, baiña baldintza au kontuan
eukita: ez dagiela saldu nai iñorengandu iñongo Ordena edo
erlegiñoko gizonei, nire baimen barik, ez eta Ondarroan
bizi ez edo auzokide ez diran Zaldun edo Aitonen seme
aberatsei, bere ordena edo auzipean egon barik,
Ondarroa'ko auzokideen ordainbearrak eurekin batera
lotzen ez dabenei, eta bai beste iñogaz.
Et otro si por les facer mas vien, é merced mando que
Prestamero, nin merino non haya sobre ellos poder por les
facer mal, nin por demandarles ninguna cosa si no yo, é el
mi Preboste de la Villa; é otro si que ningund home que
matare a su vecino, é fuere alcanzado a la hora, ó despues
quando quier que lo maten por ello salvo si lo matare por
derecho, ó por ocasion, é si algo vbiere el matador que sea
de los herederos del que matare, sacando ende el homeci-
llo, salvo ende si matare a home segun home con quien
vbiere tregoa, ó matare a mala verdad, en qualquier de
estas maneras el que matare que todo lo que el vbiere sea
del Señor; e toda Justicia forera que acaesciere en
Ondarroa mando que le bala fiador de complir su facende-
ra ante sus Alcaldes; é las alzadas que ficieren delante los
Alcaldes de Ondarroa que las hayan para Bermeo, é dende
en adelante las alzadas para ante mi.
On eta mesede geiago egitearren agintzen dot baita
Prestameru ez Merinok ez dagiela alik euki kalte egiteko,
ez eta ezer eskatzeko, neuk izan ezik edo ta Uriko nire
Alkateak. Bai eta gizonen batek bere auzokide bat erail eta
ordura edo geroago arrapatu ezkero, edozeiñek il da be,
legez izan ezik, erailtzailleak ezer ba leuko, erailduaren
oñordekoentzat geratu daitela, izan ezik gudu-artea euki
dauan bat edo guzurretan ildakoa. Orrelakoetan erailtzaille-
ak dauken guztia Jaunarena izan daitela. Eta foruak agin-
tzen dauan Zuzentza guztia, bertako alkatearen aurrean egi-
teko izan daitela erantzule baten bitartez, eta Ondarruko
alkateen aurrean egindakoen gora joteak, Bermeo'rako izan
daitezala eta andik aurrerakoak niganako.
Et yo la sobre dicha doña Maria, otorgo é mando
todo quanto se contiene en este previllegio, é mando é
defiendo que ninguno non sea osado de ir, nin de pasar, nin
O n d a r r o a 2 0 0 2 177
 O N D A R R O A : 6 7 5 . U R T E U R R E N A
de quebrantar ninguna cosa de las que se contienen en este
previllejio, é qualquier que lo ficiere pecharme ya en coto
mil maravedis de la moneda nueva, é al Concejo sobre
dicho, ó a quien su boz tubiere todo el daño que por ende
reciviese doblado, é mas a el, ó a lo que vbiese me tornaria
por ellos; é por que esto sea firme, e non venga en duda
mandeles dar este previllegio sellado con mio sello de cera
colgado; fecho en Estella a 28 dias de Septiembre Hera de
1365 años - Et yo Joan Iniguez de Bolibar la fiz por man-
dado de doña Maria.
Eta nik, lenago esandako doña Maria'k mesede-agiri
onetan esaten dan guztia emon eta agintzen dot, eta agin-
tzen dot baita eta aldeztuko iñor ez daitela ausartu onen
aurka joaten, ez eta mesede onetan agintzen dan zerbait
alboratu edo zapaltzen; eta iñok egingo ba leu, diru barrie-
tako milla marau ordaindu bearko daustaz, bai eta esanda-
ko Kontseilluari be edo ta eskubidea daukanari kaltea euki
dauan aiña bidartuta, edo geiago eta orren alde biurtuko
nitzake. Eta au legeko izan daiten eta zalantzarik egon ez
dedin, argizariz lotutako nire zilluagaz zillatuta emotea
agintzen dot. Lizarra'n, 1.365 urteen aldiko Irailla'ren 28'an.
Eta doña Maria'ren aginduz, nik, Bolibar'eko Juan Iñigez'ek
idatzi dot.
5. ONDARROAKO FORUAREN
HIZTEGIA: OSAGAIAK
Ezertan hasi baino lehenago, azaldu behar da arlo
honetara batuko doguzala guretzat ezezagunen diran hitzak
eta berbak. Eurok dira, gehienetan, garai hareetako erakun-
de juridikoei egokitu eta aspalditik indargabetuta dagoza-
nak.
Ondarroako Forua, lehen esan legez, ondarrutarren-
tzako eskubide eta betebeherrak ekarzan. Eskubideen
(orduko hitza erabiltzeko, "foru" berezien) banaketa bitari-
koa zan: foru onak (aldekotasuna eta mesedea ekarrenak)
eta okerrak (petxu eta zama sortzen zituenak). Azken horre-
etatik aske izan nahi eben ondarrutarrek. Hori be, ageri-age-
rian, Ondarroako Foruan (LLORENTE: 288): …exime de
merinage, sayonía, fonsadera, anubda, mañería, vereda,
batalla, fierro, calda, pesquisa, entrada de merino y sayón
,novena, arenzadgo, mortura, otura y peage.
Badira bertan, aurrekoaz batera be, halako hitz
batzuk, gure belarrietan durunda arrotza daukienak: pechos,
homecillo...
Horreek abiapuntu doguzala, azaldu dagiguzan,
banan-banan, xehetasunak, testu batzuk bidegile doguzala
(CEJADOR, MUÑOZ, LLORENTE):
Aranzazgo (edota arenzadgo). Foru okerra.
Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez.
Giza hiltzaileengandik kobratzen eben justiziako alkateek,
178 O n d a r r o a 2 0 0 2
euren alogeraren zati edota gehigarri moduan.
Ayuda . Zerga zaharra, jaunari jagokozan eskubide-
ak kobratzeko eskubidea emoten ebana. Ondarrutarrak
horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez.
Batalla. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Norberaren errugabetasuna
frogatzeko betebeharra diru bidez kentzen ebana.
Bereda ( edota vereda) . Ondarrutarrak horretatik
aske ziran, euren Foruaren bidez. Gauza barriak eskuratu,
eta horreen berme eta ziurtasuna izateko zerga.
Calda. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Norberaren errugabetasuna
frogatzeko ur irakineko upelan sartu beharra diru bidez ken-
tzen ebana
Calopña. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren
Foruaren bidez. Zerga zan, delitu-egileei ezartzen jakena.
Geroko baten isunak deituko ziran eurok.
Fierro. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Norberaren errugabetasuna
frogatzeko burdin irakineko sospaletan sartu beharra diru
bidez kentzen ebana.
Fonsadera. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik
aske ziran, euren Foruaren bidez. Gerrara (edo fonsadora)
joan nahi ez dabenek ordaindu beharreko zerga.
Fortigada. Zigortua.
Homecillo. Zigorra. Gizaseme batek beste bat hil-
tzen ebanean ordaindu beharreko zerga. Ondarrutarrak
horretatik aske ziran, euren Foruaren bidez
Maneria. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Norbanakoa hilez gero ondo-
rengo barik, oinordetza jaunarentzat zan, hori ordaindu
ezik.
Meaja de carcelaje. Presondegitik askatzeko zerga.
Meaja bera be diru txikia zan. Beraz, zerga ordaintzeko
dirua da Foruaren esanahia. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez.
Mortura. Gauza barriak erosi eta horreen eukitza
ziurtatzeko zerga. Ondarrutarrak horretatik aske ziran,
euren Foruaren bidez.
Merinage. Merino eta sayon agintariei ostatua emo-
teko zerga. Ondarrutarrak horretatik aske ziran, euren
Foruaren bidez.
Merino. Justiziako agintaria, prozesuak bideratzen
zituana.
Novena. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Betebehar batzuetatik askatze-
ko zerga.
Otura. Jatorrizko izena autura da, hau da, abereak
erosi, nork saldu dituan agertu barik. Hori zan biderik ziu-
O N D A R R O A :
rrena lapurketen aztarnak bilatzeko. Ondarrutarrak horreta-
rako eskubidea eukien, euren Foruaren bidez.
Peaje. Errepideak zaintzeko zerga, eurotan ibilten
ziranei eskatzeko modukoa. Auzietara joateko, aske ziran
ondarrutarrak horren ordaintzetik, euren Foruaren bidez.
Pechos. Izen orokorra, zergei dagokiena.
Peños. Zerga edo isunaren izendazioa, norbaitek
beste bat behartzen baeban gauzak bahian emotera, zor
baten bermerako. Ez dauka zerikusirik harri esanguragaz,
itxuraz hala badirudi be.
Sayon. Justiziako agoazila edo borreroa.
Sayonia. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
BIBLIOGRAFIA-OHARRAK
AGIRRE GANDARIAS, S: Hacia la edición critíca
de la carta fundacional de Ondarroa: la Carta de Merced de
1335, Ondarroa, 1988, 8-10.
ASKOREN ARTEAN: Edad Media y señoríos: el
Señorío de Vizcaya. Publicaciones de la Excma. Diputación
Provincial de Vizcaya. Bilbo. 1972.
ASKOREN ARTEAN: Las formas del poblamiento
en el Señorío de Vizcaya durante la Edad Media.
Publicaciones de la Excma. Diputación Provincial de
Vizcaya. Bilbo. 1978.
CEJADOR, J. : Vocabulario Medieval Castellano.
Visor Libros. Madrid. 1990.
FUERO NUEVO DE VIZCAYA (Sarrera: Celaya
Ibarra, A.), Leopoldo Zugaza editor, Durango, 1976. Liburu
honetara batzen da Delmas editoreak egin eban Foru
Barriaren argitalpena, 1865. urtean. Aipamenak bertatik
egin dira.
GARCÍA-GALLO, A.: El Origen y la evolución del
Derecho. Manual de Historia del derecho español I.
Madrid. 1984. Hamargarren berrargitaraldia.
GONZALEZ, T.: Colección de Cédulas, Cartas-
Patentes, Provisiones, Reales Ordenes y otros documentos
concernientes á las Provincias Vascongadas. Tomo I.
Condado y Señorío de Vizcaya. Imprenta Real. Madrid.
1829.
6 7 5 . U R T E U R R E N A
ziran, euren Foruaren bidez. Hori ordainduz gero, ezin
sayon dalako hori inoren etxeetan sartu, delituak aztertzeko
aitzakiagaz.
Pesquisa. Foru okerra. Ondarrutarrak horretatik aske
ziran, euren Foruaren bidez. Bestela, hauxe ordaindu behar-
ko leukie, merinoa edo sayona, inoren salaketa barik, eure-
ei delitua leporatu nahi ez baeben.
Velada (muger). Legezko emaztea.
Andres Urrutia
ITURRIZA Y ZABALA, J.R.: Historia General de
Vizcaya y Epítome de las Encartaciones. I eta II liburukiak.
Colección "Fuentes para la historia de Vizcaya". Librería
Arturo, Bilbao, 1967. Argitalpen honetatik jaso dogu
Ondarroako Foruaren testua. II. Liburukian dago, 247-251.
orrialdeetan.
LLORENTE, J.A. : Noticias Históricas de las Tres
Provincias Vascongadas. 8. liburukia. 2. zatia. Editorial
Amigos del Libro Vasco. Bilbao. 1988.
MONREAL CIA, G.: Las Instituciones Públicas del
Señorío de Vizcaya (hasta el siglo XVIII). Publicaciones de
la Excma. Diputación de Vizcaya, Bilbao, 1974.
MUÑOZ Y ROMERO, T: Colección de Fueros
Municipales y Cartas Pueblos (faksimila). Ediciones Atlas.
Madril. 1978.
PUXANA Y AGIRREGABIRIA, P. : Bizkai´ko Forua.
José de Estornes y Lasa argitarazlea. Bilbao. 1981. Bertatik
jaso dira Bizkaiko Foru Barriaren berbak, euskerazko tes-
tuetan.
URRUTIA BADIOLA, A.: Ondarroa eta Bizkaiko
Forua, Ondarroa, 1983, 23-24.
URRUTIA BADIOLA, A.: Ondarroako sorlegeaz,
Ondarroa, 1984, 10.
ZUBIKARAI, A. : Ondarroa /Kondaira/1900-arte.
Bilbao. 1993. Argitalpen honetatik jaso dogu Ondarroako
Foruaren testua, euskeraz emona. 11-18.orrialdeetan dago.