‫د مومپليو د توليد علمي كړندالرې‬

‫رحمت سپیڅلی‬
‫‪24.07.2008‬‬

‫موم پلي يا ځمكني بادام( ‪)Peanut‬‬

‫اقتصادي ارزښت‪:‬‬
‫موم پلي يا ځمكني بادام دډيري زماني را په دي خوا ديو نيك او مهربانه بوټي په نامه ياديده‪.‬موم پلي په نړي كي په‬
‫‪۹۵‬مليونه جريبه ځمكه كي كرل كيږي چه ددي محصول عمده توليد كوونكي هيوادونه عبارت له‬
‫هند‪،‬چين‪،‬نايجيرياوامريكا‪،‬برازيل‪،‬او سينيګال څخه دي‪.‬د موم پليو محصول په نړي كي‪ ۱۸‬مليونه متريك ټنه يعني تقريبا يوټن‬
‫په يوه هكتار كي حاصل وركړي په امريكا كي يوازي ‪ ۱،۴‬مليونه ميتريك ټنه له ‪ ۶۰۰۰۰۰‬هكتاره ځمكي څخه اخلي د موم‬
‫پليو واښه او پاتيشوني د څارويو دخوراك لپاره ښه غذايي منبع ده‪.‬‬
‫ددي نبات مورني ټاټوبي جنوبي امريكا خاصتا ارجنتاين ‪ ،‬برازيل او پيرو ده چه هلته ئي وحشي او ابتدائي ډولونه ليدل شوي‬
‫دي چه په‪ BC ۱۰۰۰‬دميالد څخه مخكي كرل كيده‪.‬وحشي څوكلن ډوله موم پلي هم شته‪.‬‬

‫د موم پلیو استعمال او گټی‪:‬‬

‫موم پلی ډیر زیات استعمال کیدای شی چه په الندی ډول خالصه کیږی‬

‫‪ .1‬له موم پلیو څخه په زیاته پیمانه تیل باسی چه د خوراک لپاره استعمالیږی‬
‫‪ .2‬له موم پلیو څخه غوښه او سندويچونه جوړيږي‬
‫‪ .3‬د مومپليوکوچ زيات شهرت لري‬
‫‪ .4‬وچ پلی ئی د بادامو په شکل استعمالول چه له مالگی سره لړل کیږی‬
‫‪ .5‬د موم پلیو چاکلیټ هم نوم لری‬
‫‪ . 6‬په تازه شکل د دی بوټی او پلیو استعمال د حیواناتو د خوراک لپاره ‪ ,‬اود وچو وښو په ډول استعمالیږی‬
‫‪ . 7‬روغني رنګ د تعميراتواو دروازو لپاره اوهمداراز د بوټا نو رنگ هم ورنه جوړيږي ‪.‬‬
‫موم پلی له ‪ 30 – 25‬فیصدو پوری پروتیني مواد او له ‪ 48 – 40‬فیصدو پوری تیل ( غوړی) لری موم پلی د ‪ cystine‬په‬
‫نامه امینواسید لری چه د حیواناتو د ودی لپاره ډیر اغیز من دی او همدا راز موم پلی ډیر فاسفورس لرونکی مواد او ډیره‬
‫ښه سر چینه د ویتامینونو‪ ,‬تیامین ‪ ,‬رایبوفلوین او نیا سین ده د موم پلیو په هر گرام کی ‪ 9.6‬مایکرو گرامه ويتامینونه شته‪.‬‬
 ‫موم پلی د کرنیز نوبت په شکل هم کرل کیزی چه د ځمکی حاصلخیزی لوړوی ځکه د دی نبات ریښی د نایتروفيکيشن‬
‫عملیی په اساس چه د هوا نایتروجن ځمکی ته د ریښو له الری جوړوی چه له همدی نایتروجن څخه ورستنی نبات او په‬
‫خپله د موم پلیو نبات استفاده کوی چه د یوی سپینی غوټی په جوړیدو سره په ریښه کی راڅرگندیزی‪.‬‬

‫ناډ یول هغه غوټه غوندی دانی ددی بوټی په ریښوكی را څرگندیږی چه رنگ ئی سپین ده او وظیفه ئی د نایتروجن جوړول‬
‫دي چه د نبات او د ځمکی د گټی اخيستلو لپاره استفاده كيږي چه د نایتروفیکشن عملیی په ذريعه د هوا نایتروجن بوټي ته‬
‫رسوي او ورنه گټه او استفاده کوی‪.‬‬

‫د موم پلیو پروسس ‪:‬‬

‫کله چی موم پلی په پټی کی وچ شول د کمباین په واسطه هغه ریبل کیږی څرنگه چه موم پلی د پوستکی سره علحیده يوی‬
‫خواته غورځی او واښه ئی علحیده ټولیږی هغه وروسته وچیږی او د بل ماشین په واسطه د موم پلی زړی يوی خواته او پو‬
‫ټکی ئی بلی خواته غورځی چه د همدی ماشین په ذریعه دا زړی سولول کیږی او کوشش کوی چه زړی سپین رنگ ونیسی‬
‫موم پلی باید په داسی ځای کی وساتل شی چه نم ئی ‪ 5‬فیصده او متناسب لمده بل ئی ‪ 60‬فیصده وی او دا د بد بوی او تعفن‬
‫څخه ژغوری‪ -‬همداراز د موم پلیو کوچ د هغو زړو څخه چه د مالگی سره لړل شوی وی او پاک وی هغه میده میده او د‬
‫خمیری په شکل کوچ ځنی جوړیږی د هغوی زړی له مالگی او غوړیو سره نینی یا کباب (سره) کیږی او د وچی میوی په‬
‫ډول خوړل کیږی‪.‬‬

‫موم پلیو ته ‪ ۱۶۵‬درجي سانتي ګريده حرارت د ‪ 90‬دقيقو لپاره ورکول کیږی او د هایدرو لیک ماشین په ذریعه څرنگه چه د‬
‫یوی سړی هوا په فشار د هغوي غوړی ویستل کیږی او ورسته د هغوی غوړی چڼ او صاف کیږی تر څو ټول خیرن مواد‬
‫ورنه لری شی هغه اضافی مواد د کنجاړی په شکل د حیواناتو د خوراک لپاره استعمالیږی‬
‫د یو ټن پاک موم پلیو سره د پوټکيو نه ‪ ۲۴۱‬كيلو غوړی ‪ ۳۷۳‬كيلو کنجاړه او‪ ۲۹۵‬كيلو د موم پلیو پوټکی الس ته راځی‪.‬‬
 ‫د موم پلیو بوټانیکی څرگندونی ‪:‬‬
‫موم پلی د ‪ Leguminacea‬یا پلیدارو په فامیل او د ‪ Arachis hypogaea‬په جینس او نوع پوری تړلی او اړه لری‪ .‬دا په‬
‫حقیقت کی د پلیدارو د جملی څخه شمیرل کیږی په ابتدا کی دا نبات چا نه پیژانده او د دی نبات ‪ 15‬وحشی ډولونه چه دا‬
‫وسنیو موم پلیو سره نژدی والی لری په جنوبی امریکا کی پیدا کیده موم پلی لنډو ورځوته اړتیا لری يعني لږ لمر ته اړتيا‬
‫لري موم پلی خپله میوه د آلوگانو په شکل د خپلو ریښو سره جوړوی او دا نبات د ودی په وخت کی د رشقی د بوټی په‬
‫شکل معلومیږی او میوه ئی در ریښو په سر کی د ځمکی په پاسنی برخه کی د وښكالي په شكل جوړوی او تر خاوری‬
‫الندی وی د دی بوټی ساقه پورته ځی او یو کلن موسمي بوټی دی دوه ډوله موم پلی شته یو ډول ئی په ځمکه كی خپریږی‬
‫او غزیږی خو بل ډول ئی پورته جگیږی او څانگی ئي پورته وی‪ -‬پاڼی ئی مرکبه خو دوه وړی جوړه پاڼی لری‪ .‬هغه نوع‬
‫چه بوټی ئی خپریږی خپله میوه هم د خپریدلو ریښو سره د ځمکی الندی جوړوی‪.‬‬
‫موم پلی اصلی اوږده ریښه چه د‪ Tap Root‬په نامه یادیږی لری چه د دی په څنگ کی جانبی فرعی ريښي هم جوړوی او‬
‫په ځمکی کی د ]څو انچو په اندازه ننوځی‪ -‬اکثرآ ریښی نادیولونه جوړوی خو د ويښتو په ډول وړی نوی ریښی کمی لری‪.‬‬

‫گل همیشه د ساقی د جانبی څانگو په زاویه کی تشکیلوی چه د ځمکی نه الندی یا باندی موقعیت لری چه دا گلونه منفردانه یا‬
‫دو ښکالی په ډول جوړیږی چه عمومآ ‪ 3‬گله وی‬

‫د موم پلیو گل کله کله د ځمکی الندی په خاوره کی هم جوړیږ ی خو ډیر کم لیدل شوی خو په عامه توگه گلونه ئی نژدی‬
‫خاوری ته د ځمکی په سر جوړیږی او وروسته ا لقاح شوی ( ‪ ) pi g‬یا‬
‫میوه په ځمکه کی ننوځی او خپله نمو او میوی ته پراختیا ورکوی ‪.‬‬

‫د موم پلیو کاسبرگ وږد مخروطي شکله تیوب لری چه پنځه د کاسبرگ څوکی لری چه وروسته القاح شوي تخمدان او ‪pig‬‬
‫په ځمکه ننوځی چه په آخركي په موم پلی بدلیږی د موم پلیو گالن مکمل (‪ )perfect‬گالن لری چه د القاح خودی په ډول‬
‫تکثیر او میوه جوړوی کله کله آزاده القاح هم پکشی لیدل شوی ده – گالن ئی ژیړ او کریمی دی او په انواعو پوری اړه‬
‫لری د موم پلیو په پلي كي ‪ ۳-۱‬دانی وی چه د یوه قشر په ذریعه پوښ شوی دی د موم پلیو پلی – سره چک ‪ ،‬خرمائی‪،‬‬
‫پریړ ‪،‬یا قهوی رنگ لری بعضی اوقات تور یا برگ وی‪.‬‬

‫هغه ډول چه په ځمکه خیریږی تخم ئی د استراحت مودی ته اړتیا لری چه موده ئی حتی تر دوه کلو نو پوری رسیږی خو‬
‫بعضی انواع هم شته چه د استراحت دوره ئی لڼډه ده چه د ‪ 210- 100‬ورځو پوری اړتیا لری بعضی انواع هم شته چه د‬
‫استراحت موده ئی له ‪ 50 – 9‬ورځو پوری ده او دا هسپا نیوی ډولونه دی‪.‬موم پلی خپل نموئی قدرت تر ‪ 6‬کاله پوری ساتی‬
‫شی په شرط د دی چه په مناسب شرایط او حالت کی وساتل شی ‪.‬‬
‫امریکائی موم پلي( ‪ )peanut‬په څلورو صنفونو باندی ویشل شویدی چه د ورجینیا ډول یا ( خپریدونکی او د موټی په شان)‬
‫غزیدونکی ډول هسپانوی ډول ( د موټی په شان چه څانگی لری) او والنسیا ډولونه دی‪.‬‬
‫ارجینیا ډوله شين تیز رنگ ‪ ،‬اوږده پلی او غټ زړی لری ( ‪ 500‬دانی په یوه پوند کی ) قهوی او نصواری پوټکی لری‪.‬‬
‫اکثر هرپلی له ‪ 4 -3‬دانی لری او دا ډول په ورجینیا او د امریکا په جنوب شرق کی کرل کیږی دا ډول له ‪ 140 -135‬ورځو‬
‫پوری پخیږی ‪.‬‬

‫غزیدونکی ډول له ‪ 150 – 130‬ورځو پوری پخیږی او دا ډیر زیات زړی لری چه په یوه پوند کی ‪ 700‬دانی موجود دی‪.‬‬
‫هسپانیوی ډول عمودی اومستقيمه نمو لری او قهوی رنگه پوټکی لری چه په تکساس کی زیات کرل کیږی د دی ډول موم‬
‫پلیو تخم اوپلی واړه دی د دی ډول زړی په یوه پوند کی له ‪ 1400 -1000‬دانو پوری شمارل شویدی‪.‬‬
‫د والنیسیا ډوله مومپليو خاصيت د ډیرو پلیو نیول دی او په هرپلی کی له ‪ 4-3‬دانو پوری پکښی وی ډيري فرعي څانگی د‬
‫دی نوعی له خاصیت څخه هم گڼل کیږی‪ .‬دا ډول مستقیمه او عمودی نمو لری او د پاڼو رنگ ئي توري او شنی دی تخمونه‬
‫یا زړی ئی اوږده یا لڼډ اماد قشر رنگ ئی گالبی‪ -‬سور‪ -‬قهوی یا نصواری وی دا دومره مهمه صنف ندی‬

‫کرنیز عملیاتو نه‪:‬‬

‫کرنیز نوبت‪:‬‬
‫موم پلی همیشه د پلیو په خاطر کرل کیږی او په آخر کی د هغه بوټی ټول لو کیږی چه واښه ئی د څارویو لپاره استعمالیږی‬
‫نو په ځمکه کی هيڅ نه پاتی کیږی او ځمکه سپیره او ضعیفه کیږی چه وروسته هر نبات ورباندی وکرل شی حاصل به ئی‬
‫کم وی او دا الندی دالئل دی‬

‫‪.1‬په عامه توگه په موم پلیو کی سره ډیره کمه اچول کیږی ‪.‬‬
‫‪ .2‬د بوټی هيڅ بقایا په ځمکه کی نه پاتی کیږی ځکه واښه ئی د څارویو د خوراک لپاره خوړل کیږی‪.‬‬
‫‪.3‬موم پلي په جویه او پشته کی کرل کیږی نو قطارونه پاک وی او هغه کم بقایا( پاتيشوني) ډیر ژر تجزیه کیږی‪.‬‬
‫‪.4‬د خاوری سر لوڅ او بر بڼډ د ژمی په فصل کی پاتی کیږی‪.‬‬
‫نوکه چیری د ژمی په موسم کی د پلیدارو ژمنی محصول وکرل شی کیدای شی د ځمکی حاصلخیزی لوړه کړی دا الندی‬
‫کرنیز نوبت د موم پلیو لپاره استعمالیږی‪.‬‬

‫‪.1‬جوار بیا ژمنی شفتله – موم پلی‬

‫‪.2‬ژر پخیدونکی آلوگان او د چشم بلبل لوبیا کرل‬
‫‪.3‬هسپانوی موم پلی وروسته له ژمنی جودرو څخه کرل کیږی‬
‫خو موم پلی په یو ځمکه باید پس له ‪ 4-3‬کالونو وروسته وکرل شی چه دا د امراضو خاصتآ د ‪ – crown rot‬آتشک او‬
‫بعضی پوپنکونو مخه نیوالی شی او حتی نیتمود‪ ،‬د پاڼو د داغونو مرض کنترول کیدای شی‪ .‬بعضی گیاه ګانی چه د څر ځای‬
‫لپاره استعمالیږی سره د جودرو کرل ډیر ښه کرنیز نوبت ده‪ .‬موم پلی باید د سویا بین څخه وروسته ونه کرل شی ځکه‬
‫ورسره حساسیت لری او د امراضو د زیاد ښت سبب گرځی‪.‬‬

‫کیماوی سره‪-:‬‬
‫موم پلی دا قدرت لری چه هغه عضوی بقایا چه مخکنی فصل ورنه استفاده نه وی کړی دا نبات ئی واخلی‪ -‬او موم پلی په‬
‫ډیره حاصلخیزه ځمکه کی کیماوی سری ته ضرورت نه لری ځکه د موم پلیو هغه ریښه چه ورته ‪ PIG‬وائی او وروسته په‬
‫میوه بدلیږی ددی قدرت لری چه غذائي مواد ځمکی څخه واخلی‪ .‬موم پلی په ریگ زاره ځمکه کی ډیره ښه نتیجه او حاصل‬
‫ورکوی موم پلی ډیر زیات پوتاشیم لرونکی سری ته اړتیا لری خو د توجه وړ اندازه فاسفورس لرونکی سری ته هم اړتیا‬
‫شته خو له ‪ 20-12‬کیلو نایتروجن داری سری ته په یوه هکتارکی په استثنا د ضعیفی خاوری استعمالیږی کله کله هغه‬
‫ځمکه چه شوره زاره وی نو د آهکو اضافه کول ورته گټه کوی ځکه کلسیم ډیر زیات لری او موم پلی د کلسیم عنصر ته هم‬
‫اړتیا لری کلسیمی مواد د پودرو په شکل د بوټی د پاسه هم اچول کیږی د مولیبد نیم عنصر ته هم کله کله اړتیا پیدا کیږی د‬
‫مسو مناسبه اندازه پوډرواستعمال د موم پلیو دانی له گونځی کیدو څخه ساتی ‪.‬‬

‫د موم پلیو تخم او اندازه ‪-:‬‬

‫موم پلی له پوټکی یا بدون دپوټکیو کرل کیږی خو هغه موم پلی چه پوټکی یا قشرئی لری شوی وی ژر شنه کیږی او ښه‬
‫فیصدی د نمو ورکوی هغه تخم چه په الس باندی ئی قشر یا پوټکی لری شوی وی ښه نمو ونسبت هغو زړو ته چه په ماشین‬
‫لری شوی وی‪ -‬نمو ئي ښه وي ‪ .‬ځکه په ماشین باندی د تخم سترگی ته ضرر رسوی‪ .‬د موم پلیو پوټکی باید ژر پس له لو‬
‫نه لري شي او باید په یو وچ ځای کی وساتل شی چه لمد بل ئی ‪ 60‬فیصده وی د موم پلیو تخم په دریو صنفونو یعنی واړه ‪،‬‬
‫متوسط او غټ تخمونه ویشل شویدی چه متوسطه اندازه ئی د تخم لپاره استعمالیږی او باید د هغوی تخم د دوا سره ولړل او‬
‫تداوی شی‪ .‬که د موم پلیو دانی وړی وی نو له ‪ 10-7‬کیلوپه یو جریب کی اچول کیږی خو که دانی ئی غټی وی نو له دوه‪-‬‬
‫دوه نیم منو پوری تخم ته اړتیا لری د قطارونو تر مینځ مسافه له ‪ 80-50‬سانتی متروپوری ټاکل شوی ده یعنی که دانی ئی‬
‫وړی وی تخم ئی کم یعنی ‪ 50‬کیلو په یوه هکتار يا لس كيلو په يوه جريب کی لګيږي ‪.‬‬

‫د موم پلیو تخم لړل د انا کولم سره‪-:‬‬

‫اناكولم عبارت له هغو ژوندي سرو څخه دي څه تخم ورباندي ككړ او د هوا نايتروجن د اخيستلو قدرت اوسبب ګرځي ‪.‬‬
‫د موم پلیو تخم د رایزوبیم ‪ Rhizobime‬بكتيريا سره ککړیږی تر څو د نایتروفيکيشن عملیه او ناجیولونو ( غوټي) تشکیل‬
‫اوپه ښه وجه فعاليت وكړي تجربو ثابته کړیده چه په هسپانیوی ډوله موم پلیو کی ‪ Inoculation‬یعنی د بکتیریا سره‬
‫ککړیدل له ‪ 40 -30‬فیصدو پوری د پلیو حاصل لوړوي او دا د هغو پټیو چه د اناکولم سره معامله شوی نه وه څيړنه شوي‬
‫ده‪.‬‬
 ‫د ځمکی جوړول او کرل ‪-:‬‬
‫د ځمکی تیارول په ښه دول سره د موم پلیو لپاره ضروری ده او ډیره ښه ‪،‬نرمه او پسته خاوره د موم پلیو د ‪ pig‬یا هغه‬
‫انکشافی ریشه چه وروسته په موم پلی بدلیږی پکار ده‪ -‬د منی او ژمی قلبه د موم پلیو د فصل لپاره ښه ده په استشنا د هغو‬
‫ځایونو كي چه د خاوري د تخريب امكان وي ځمكه بايد له ‪ ۹-۸‬انچو پوري ژوره قلبه شي او د بوټوټول بقایا باید تر‬
‫خاوری الندی شی تر څو د ساقی ‪ ،‬انکشافی ساقی او ريښي امراضو مخنیوی وشی چه دا د ‪ Sclerotium rolfsii‬فنگس‬
‫په واسطه مینځ ته راځی کله کله بزگران مومپلي يو څه لوړ كښينوي خو بايد عميقه وكرل شي اوښه نم ولری ټول موم پلی‬
‫په قطار په وتره ځمکه کی کرل کیږی‪.‬‬
‫د موم پلیو مرضونه‪-:‬‬

‫موم پلی اکثرآ د پاڼو د دا غونو مرض چه سر کوسپورا ‪ cercospora leaf spot‬نومیږی زیات زیان من کیږی او دا‬
‫‪ C.personata , Mycosphaerella archidicola‬په فنگسو باندی اغیز‬ ‫‪ Cercospora archidicola‬یا‬ ‫د‬
‫من کیږی د پاڼو د داغونو مرض په پاڼو کی نصواری رنگه ټپی را څرگندیږی او په نمجنه هوا کی د دی مرض خپریدل‬
‫زیات وی او پاڼی ژیړیږی چه وروسته پاڼی غورځی او دا مرض د موم پلیو واښه کموی اوڅارويو ته د خوندوړ نه وی‪ -‬دا‬
‫مرض د سلفرود پوډروپه شيندلو سره مخنیوی کیدای شی او له ‪ 15 -20‬کیلو پوډر په یو هکتار یا ‪ 3-4‬کیلو پوډر په یو‬
‫جریب کی سپارښتنه کیږی او همداراز د مس لرونکو موادو پوډر هم د دی مرض مخه نیوالی شی‬

‫کله کله د بوټی ساقه یا ونه او د موم پلیو انکشافی برخه چه بچی اچوی خوسا کیږی چه د امرض د یوفنگس په ذریعه چه‬
‫‪ Sclerotium rolfsii‬نومیږی زیان من کوي چه د زراعتی عملیاتو او نوبتونو په ذریعه کنترول کیږی ‪.‬‬
‫د موم پلیو د تخم دخوسا کیدلو مرض او د بوټی د آتشک یا سوزیدلو مرض د تخم په تداوی کولواو په دوا باندی لړلو سره‬
‫مخنیوی کیدای شی نور مرضونو چه چار کول راټ‪ ،‬رایزوکتونیا‬
‫او د زړیو پوپنکونه هم لیدل شوی دی‪.‬‬
 ‫د موم پلیو گونگټی یا حشری‪-:‬‬
‫د پاڼو شنه ملخان ‪ ،‬غوباړی‪ ،‬د جوارو د شوټو چینجی‪ ،‬د تنباکو واړه نری چینجی یا تریپیس‪ ،‬سپین حاشیه داره غو باړی‪،‬‬
‫سپږی‪ ،‬لښكري مور‪ ،‬او د جوارو د ریښو چینجی دی چه د خزندو دكنترول درملود شیندلو په ذریعه مخنیوای کیدای شي ‪.‬‬

‫دايكاردا دموم پليو پروګرام ‪:‬‬

‫ايكاردا په‪ ۲۰۰۵- ۲۰۰۳‬كلونو كي په هلمند‪،‬كندز او ننګرهار كي ‪ ۱۷‬نمايشي قطعي په موم پليو باندي نيولي چه نتيجه ئي‬
‫ښه ده او غواړو چه دا فصل ته پراختيا وركړو‪ .‬دايكاردا دماهرينو ددرپوټ په اساس چه د هلمند دبزګرانو څخه يي الس ته‬
‫راوړي وه په ‪ ۲۰۰۳‬كال كي په هلمند كي ‪ ۲۰۰۰‬ټنه موم پلي توليد شوي وه خو ماركيت نلري لدي معلوميږي چه دا فصل‬
‫زمونږ په هيواد كي ښه حاصل وركوي‪ .‬اصالح شوي نوع په دي سيمو كي ورجينيا نوميږي‬