Filipino

sa Piling
Larang Tech-
Voc
Kagamitan ng Mag-aaral

Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng

mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan,
kolehiyo, at/o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at
ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang
puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa
action@deped.gov.ph.
Mahalaga sa amin ang iyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas
Filipino sa Piling Larang - Tech-Voc
Kagamitan ng Mag-aaral
Unang Limbag 2016

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas

Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano
mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang
pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda
upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga gawain ng
nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang
kondisyon ang sinumang lalabag dito.

Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan,

ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon,
pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng
mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas
Copyright Licensing Authority (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan
sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit
dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-
akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Corazon L. Santos Santos, PhD April J.
Perez
Tagasuri ng Sining ng Pagtuturo: Lilibeth Oblena
Tagasuri ng Wika: Jayson Petras
Pabalat: Teresa Bernadette L. Santos

Tagapamahala ng Kagamitan ng Mag-aaral

Bureau of Curriculum Development
Bureau of Learning Resources

Inilimbag sa Pilipinas ng

Department of Education – Bureau of Learning Resources (DepEd – BLR)

Office Address: Ground Floor Bonifacio Bldg., DepEd Complex
Meralco Avenue, Pasig City
Philippines 1600
Telefax: (02) 634 – 1072; 634 – 1054; 631 – 4985
Email Address: blr.lrqad@deped.gov.ph * blr.lrpd@deped.gov.ph

ii
 TALAAN NG NILALAMAN
KABANATA 1: Ang Kawikaan sa Tech-Voc…...............................1
Introduksiyon...............................................................................................................2
1. Mga Varayti ng Wika............................................................................................3
2. Ang Rehistro ng Pagluluto: Panimulang Pagsusuri ng
Varayti ng Filipino sa Ilang Piling Cookbook................................................25
3. Pagsusuri sa Rehistro ng Wika ng mga Mananahi........................................39

KABANATA 2: Manwal at Liham-Pangnegosyo..........................48

Introduksiyon.............................................................................................................49
4. Manwal
 Manwal ng Anti-Korupsyon para sa mga SMEs..........................................50
 Saklolo para sa mga Dayuhan sa Oras ng Sakuna at Kalamidad:
 Manwal ng mga Katanungan at Kasagutan....................................................65
 Handbook ng Benepisyo ng mga Manggagawa Ayon sa Batas … 70
5. Liham-Pangnegosyo
 Liham Kahilingan........................................................................................149
 Liham Pag-uulat...........................................................................................151
 Liham Pagkambas......................................................................................154

KABANATA 3: Flyers/Leaflets, Promo Materials......................156

Introduksiyon............................................................................................................157
6. Flyers/Leaflets
 Tungkol sa mga Modern Methods ng Family Planning........................158
 Kalusugan ng Bata.......................................................................................160
 Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop..............................................162
 Pag-aalaga ng Baboy sa Natural na Pamamaraan.....................................164
 Paano Mag-aapply para sa Supply/Paglilipat o
 Transfer at Terminasyon ng Account.........................................................169
7. Promo Materials..................................................................................................171

iii
KABANATA 4: Deskripsyon ng Produkto at Dokumentasyon
sa Paggawa ng Isang Bagay/Produkto.............................174
Introduksiyon ……………........................................................………… 175
8. Deskripsyon ng Produkto
 Isang Espesyal na Durian ………………………………………. 176
 Mga Uri ng Binhi para sa Organikong Paggulayan.....................................178
 Makina sa Pag-ani.......................................................................................182
9. Dokumentasyon sa Paggawa ng Isang Bagay/Produkto
 Pagtanim ng Organikong Talong…............................................................187
 Pag-install ng SIM Card at Baterya...........................................................190
 Ang Paggawa ng Parol.................................................................................192

KABANATA 5: Feasibility Study at Naratibong Ulat................195

Introduksiyon............................................................................................................196
10. Feasibility Studies
 Pagtatasa sa Pisibilidad ng Publiko-Pribadong Pagtutulungan
(Public-Private Partnership)sa Lagay ng Kalusugan sa Pilipinas 197
 Panukalang Upper Sepaka Micro-Hydropower Project............................202
11. Naratibong Ulat
 Ulat Tungkol sa Pangkalahatang Orientation-Workshop
sa Programang Abot-Alam..........................................................................210
 TESDA Sorsogon......................................................................................216
 Hinggil sa Pagdiriwang ng Araw ng mga Guro 2013
ng DEPSTEA...............................................................................................218

KABANATA 6: Paunawa / Babala / Anunsiyo

at Menu ng Pagkain.........................................................220
Introduksiyon ………………………………………………............. 221
12. Paunawa/ Babala /Anunsiyo
 Babala ng PHILVOLCS ukol sa Bulkang Mayon.................................223
 Babala Para sa iyong Kaligtasan...........................................................225
 Anunsyo: Mamasapano, Media, at Wika ng Digmaan............................228
 Talasalitaan: Isang Paglulunsad at Panayam........................................231
 Buwan ng Wika 2014................................................................................233
13. Menu ng Pagkain
 Magluto Tayo..............................................................................................236
 P99 Food Trip Meals................................................................................239

Bibliograpiya……………………………………………………………………… 240

iv
 KABANATA 1.
Ang Kawikaan sa
Tech-Voc

1
 Introduksiyon

Bago pa talakayin ang iba’t ibang uri ng mga sulating panteknikal-

bokasyunal, napakahalagang malaman ng mga mag-aaral ang hinggil sa kalikasan ng
wika at ang mga batayang konseptong may kaugnayan dito. Hindi maitatangging
wika ang magsisilbing sandata ng mga mag-aaral upang makabuo ng mga sulating
may kinalaman sa kanilang piniling larangan at espesyalisasyon. Makatutulong ang
malinaw na pagkaunawa sa wika tungo sa angkop at wastong pagbuo at
pagpapakahulugan sa mga babasahing ihahain sa mga mag-aaral. Pasulat man o
pasalitang paraan, ang wastong paggamit ng wika ang isa sa pangunahing batayan ng
tagumpay at pagiging epektibo ng mensaheng nais iparating ng isang indibiduwal.

Binubuo ang kabanatang ito ng mga babasahing isinulat ng mga guro at mag-
aaral ng wika.Makatutulong ang pagkatuto ng mga varayti ng wika sa piniling
larangan ng mga mag-aaral gayundin upang maunawaan ang iba’t ibang jargon
nito. Bukod pa rito, may kalakip na babasahing tumatalakay sa rehistro ng wika sa
pagluluto gayundin sa rehistro ng wika sa pananahi. Kaugnay nito, inaasahang
makasulat at makasuri din ang mga mag-aaral sa hinaharap ng mga katulad na sulatin
na may kaugnayan sa kani-kaniyang larangan.

2
 1.
Mga Varayti ng Wika
Nilo S. Ocampo

Sa pagbabasa ng mga aklat na tumatalakay sa isang wika maaaring magkaroon

ng ideya na tila na ang lahat ng mga tagapagsalita ng wikang iyon ay gumagamit sa
wika sa unipormadong paraan.

Ngunit dapat tandaan na ang bawat wika ay magkakaroon ng mahigit na isang

varayti, lalo nasa anyong pasalita. Ang pagkakaiba-iba ay napakahalaga at
kinikilalang bahagi ng pang-araw-araw na paggamit ng wika ng iba’t ibang
komunidad na rehiyonal at panlipunan. Ganito mangyari pa ang binigyang daan ng
mga dalubhasa, halimbawa ni George Yule (2010) sa kaniyang batayang aklat na The
Study of Language. Isinaalang-alang niya matapos ang mga panimulang pagtalakay
sa mga katangian ng wika, na may dalawang uri ito ng baryasyon. Una ang
naimbestigahan sa pamamagitan ng geographic linguistics, nagdidiin sa mga
rehiyonal na varayti, at ang ikalawa, ang mga sangkot na salik sa panlipunang
baryasyon sa gamit ng wika. Karamihan sa sumusunod na pagtalakay ng paksang ito
ay isinalin at/o hinalaw sa naturang awtor.

Ang Istandard na Wika

Una, tukuyin natin ang partikular na varayti na karaniwang kahulugan kapag

ginagamit ang mga pangkalahatang terminong tulad ng English, French, German,
Chinese, Bahasa, Filipino at iba pa.

Kapag inilalarawan natin ang mga tunog, salita at pangungusap sa Ingles at

iba pang malaganap o pambansang wika, tumutuon tayo sa isang varayti lamang,
karaniwang tinatawag na Standard English o Istandard Ganito/Ganoon. Ito ang
varayting bumubuo sa batayan ng nakalimbag na Ingles sa mga pahayagan at aklat, sa
mass media at ang itinuturo sa mga eskuwelahan. Ito ang varayting karaniwang
itinuturo sa mga gustong matuto ng Ingles o iba pang wika bilang pangalawang wika.
Ito rin ang varayting itinuturing ng ilang tao bilang tanging uri ng wastong Ingles at
kasi nga, kailangang mapanatiling ‘dalisay’ o ‘puro’. Isang malinaw na
bersiyon ng

3
punto de bistang ito ang institusyonalisado sa France kung saan isang pangkat ng mga
iskolar, nakilala bilang French Academy, ang regular na nagkikita at nagpapasiya
kung ang isang partikular na salita, halimbawa, ay bahagi ng Standard French o hindi.
Sa mga pagtatangka nilang mapanatiling ‘puro’ ang French, karaniwang
nagpapasiya ang French Academy laban sa mga salitang nahiram sa ibang wika.
Sa kabila ng mga desisyong ito, nagiging palasak rin ang mga katawagang le
whiskey at le weekend sa naiisip nating Standard French.

Punto (Aksent) at Dayalek

Iniisip mo man o hindi na nagsasalita ka ng Standard English (o anumang

wika), siguradong magsasalita kang may punto o aksent. Hindi totoong may punto
ang ilang nagsasalita samantalang wala ang iba. Litaw o madaling mapansin ang mga
punto ng ilang nagsasalita pero hindi naman sa iba, gayunman bawat gumagamit ng
wika ay may punto. Sa gamit teknikal nito, ang terminong punto ay nakalimita sa mga
aspekto sa pagbigkas na nagpapakilala sa indibiduwal na tagapagsalita kung saan siya
galing, rehiyonal o panlipunan. Dapat ipagkaiba ito sa terminong dayalek na
naglalarawan ng mga sangkap ng gramar at bokabularyo, gayundin ng aspekto ng
pagbigkas. Halimbawa, tila pareho lang ang pangungusap na You don’t know what
you’re talking about sa punto man na American o Scottish. Kapuwa gagamit ng
anyong Standard English ang dalawang tagapagsalita, bagama’t magkaiba sa
pagbigkas. Gayunman, ang susunod na pangungusap – Ye dinnae ken whit yer
haverin’aboot – ay parehong kahulugan sa nauna, pero isinulat bilang
aproksimasyon ng kung paano magsasalita ang taong may isang dayalek ng Scottish
English. Siyempre, may mga pagkakaiba sa bigkas (hal. Whit, aboot) pero may mga
halimbawa rin ng magkaibang bokabulayo (ken,haverin) at isang kaibang anyong
gramatikal (dinnae).

Samantalang madaling makilala ang mga pagkakaiba sa bokabularyo, mas

hindi naitatala ang mga baryasyong dayalektal sa kahulugan ng mga kontruksiyong
gramatikal. Halimbawa, ang isang palitan ng dalawang ispiker ng British English (B
at C) at isang ispiker mula sa Ireland (A) na naganap sa Donegal, Ireland:

4
 A. How long are you here?

B. Till after Easter.

(Mukhang nalilito si Ispiker A)

C. We came on Dunaday.

D. Ah, you’re here a while then.

Malinaw na ang konstruksiyong “How long are you’re here” sa

dayalek ni ispiker A, ay ginagamit na may kahulugang malapit sa estrukurang “How
long have you been here,” gamit sa ibang dayalek kaysa sa interpretasyong
panghinaharap na ginawa ni ispiker B.

Sa kabila ng paminsan-minsang kalituhang ganito may isang pangkalahatang

impresyon ng pagkakaunawaan sa pagitan ng mga ispiker ng iba’t ibang dayalek, o
varayti ng Ingles. Ang importanteng puntong dapat tandaan ay mula sa punto de
bistang lingguwistik, walang varayting ‘mas mabuti’ kaysa sa isa pa. Simpleng
magkaiba lang sila. Mula sa punto de bistang panlipunan, mangyari pa, ang ilang
varayti ay nagiging mas prestihiyoso. Sa katunayan, ang varayting nadevelop bilang
Wikang Istandard ay karaniwang dayalek na prestihiyoso sa panlipunan, orihinal na
konektado sa isang sentrong politikal o kultural (hal. London para sa British English,
at Paris para sa French). Pero palaging may ibang varayti ng isang wika na sinasalita
sa ibang mga rehiyon.

Mga Dayalek na Rehiyonal

Malawak ang pagkilala sa pagkakaroon ng mga iba’t ibang dayalek na rehiyonal

at madalas na pinanggagalingan ng ilang katatawanan sa mga naninirahan sa ibang
rehiyon. Kaya, sa United States, isang taga-Brooklyn ang magbibiro tungkol sa
depinisyon ng taga-South ng sex na sex is fo’ less than, sa pinakamagaling na gaya nito
sa punto ng South. Ang taga-South naman, bilang ganti, ay magtataka kung ano ang tree
guy sa Brooklyn, yayamang naringgan nila ang mga ispiker sa Brooklyn ng doze tree
guys. Sa Pilipinas makikita ito sa mga patutsada kung ang tumatawag ba ay si Jiji o si
Jeyjey o sa paghaharap ba ng ebidensya sa impeachment trial ni Pangulong Estrada,
exhibit KiKiKi (tripul K) ang ilalabas. Malinaw na may kakabit na istiryotayp na bigkas
ang ilang dayalek na rehiyonal.

5
 Hindi ganoong kainteresado gayunman ang mga sangkot sa seryosong
pagsisiyasat ng mga dayalek na rehiyonal sa mga gayong istiryotayp, at nag-ukol ng
masinsing saliksik sa identipikasyon ng mga konsitent na katangian ng pananalitang
natatagpuan sa isang survey na ito ng mga dayalekat tumatrabaho sa loob ng
napakaispesifik na pamantayan sa pagtukoy ng mga katanggap-tanggap na mga
informant. Kasi nga, importanteng malaman kungang taong kinukunan mo ng
pananalita sa teyp recording ay tunay na tipikal na kinatawan ng dayalek ng rehiyon.
Mas madalas mangyari tuloy na ang mga nakukuhang informant ng survey ng
dayalek ay karaniwang nakahimpil, matatanda, rural, at lalaki. Napili ang mga
ganitong ispiker dahil pinaniniwalaang mas kaunti ang mga impluwensiya sa kanila
na galing sa labas. Isang di-kanais-nais na resulta ng paggamit sa ganitong kraytirya
ay ang pagkalarawan ng dayalek na mas totoo sa isang panahong bago pa ang
imbestigasyon, dati pa at hindi ang pangkasalukuyan o sa oras ng pagsisiyasat.
Gayunman, sa mga ganitong paraan nakuha ang detalyadong impormasyon na nabuo
bilang Lingguwistik na Atlas ng bansa – (hal. England) o mga rehiyon (hal. Ang
lugar na New England ng U.S).

Isogloss at Dayalek na Hanggahan

Tingnan natin ang ilang halimbawa ng rehiyonal na baryasyon sa isang

survey, yaong nagresulta sa Linguistic Atlas of the Upper Midwest of the United
States. Isa sa mga layunin ng ganoong survey ay tumukoy sa mga makabuluhang
pagkakaiba sa pananalita ng mga naninirahanan sa iba’t ibang lugar at gawan
ng tsart kung saan ang mga hangganan, sa puntong dayalek, sa pagitan ng mga lugar
nito. Kung natuklasan halimbawa, ang karamihan ng mga informant sa isang lugar ay
nag-uuwi ng kanilang halimbawa, ang karamihan ng mga informant sa isang lugar ay
nag-uuwi ng kanilang groseri sa isang paper bag, karaniwang gumuhit ng isang linya
sa mapa na maghihiwalay sa dalawang lugar, gaya ng naipapakita sa kalakip na
ilustrasyon. Tawag dito sa linyang ito ay isogloss at kumakatawan sa pagitan ng mga
lugar tungkol sa isang partikular na lingguwistik na aytem, gaya ng preferens ng pail
sa hilaga ay bucket naman sa timog,isa pang isogloss na pwedeng mag-overlap ang
maiguguhit. Kapag natipon na ganito ang ilang bilang ng isogloss, makakadrowing
nang mas makapal.

6
 North Dakota Minnesota

South Dakota

Nebraska
Iowa

- - - - = isoglass = use of paper bag + = use of paper sack

Gamit itong impormasyon ng dayalek na hanggahan, makikita nating may

isang lugar ng dayalek na panghilaga na kasama ang Minnesota, North Dakota,
kalakhan ng South Dakota at Northern Iowa. Ang natitira sa Iowa at Nebraska ay
nagpapakita ng mga katangian ng dayalek na Midland. Ilang mga kapansin-pansing
pagkakaiba sa bigkas at bokabularyo ang nakalista dito.

(taught) (roof) (creek) (grave)

Northern: [C] [U] [I] [s]

Midland: [a] [u] [i] [z]

Northern: paper bag pail kerosene slippery get sick

Midland: paper sack bucketcoal oil slick take sick

Kaya, kung binibigkas ng isang ispiker ng American English ang salitang

greasy bilang [grizi] at nag-uuwi ng groseri sa isang paper sack, hindi siya
maituturing na lumaki at naninirahan nang matagal sa Minnesota. Dapat pansinin na
ang mga anyong karakteristik na nakalista dito ay hindi ginagamit ng lahat ng
nakatira sa rehiyon. Ginagamit ang mga ito ng mga malaking porsiyento ng mga
taong nakapanayam para sa survey ng dayalek.

7
Ang Katuluyang Kontinuun na Dayalektal

Isa pang pag-iingat ang kailangan. Matulungin ang pagdodrowing ng mga

isogloss at dayalek na hanggahan sa pagtukoy ng malawakang pananaw ng mga
dayalek na rehiyonal, pero napagtatakpan nito ang katunayang naghahalo-halo rin
ang iba’t ibang varayti sa mga lugar dayalektal. Habang naiisip ito, puwede nating
tanawin ang isang rehiyonal na baryasyon na nakalugar sa isang katuluyan o
kontinuum, at hindi iyong may kapansin-pansing patlang sa magkakatabing wikang
magkakaugnay sa mga politikal. Sa paglalakbay mula sa Holland tungong Germany,
makakakita ka muna ng mga konsentrasyon ng mga ispiker ng Dutch, pagkatapos ay
mga lugar kung saan naghahalo ang mga dayalek ng Dutch at German, hanggang sa
mapunta sa mga lugar na mas maraming ispiker ng German.

Isang kaparehong sitwasyon ang naidokumento sa tinatawag na kontinuum ng

dayalek sa Scandinavian, na humahanga sa mga itinuturing na magkakaibang wika,
kaugnay ng iba’t ibang bansa. Sa pananaw na ito, maituturing ang mga ispiker
na Norwegian at Swedish na gumagamit ng ibang rehiyonal na dayalek ng iisang
wika. Isang kampante sa pagsasalita sa kapuwa Swedish at Norwegian ay puwedeng
tawaging bidialectical(‘nagsasalita ng dalawang dayalek’). Gayunman, dahil
nag-uusap tayo tungkol sa karaniwang itinuturing na dalawang wika, ang ispiker na
iyon ay mas tatawaging bilinggual (‘nagsasalita ng dalawang wika’).

Bilingguwalismo

Sa maraming bansa, hindi lang simpleng dalawang dayalek ang rehiyonal na

baryasyon, subalit isang bagay ng dalawang magkakaiba at magkalayong wika ang
Canada, Halimbawa, ay bansang opisyal na bilingguwal, opisyal na wika kapuwa ang
French at English. Hindi nagkaroon ng pagkilala sa istatus panlingguwistik ng mga
tagapagsalita ng French, kalakhan sa Quebec, nang walang malaking sigalot
pampolitika. Sa kalakhan ng kasaysayan nito, sa esensiya, nagsasalita sa Ingles ang
Canada, na may maynoriting nagsasalita ng French. Sa gayong sitwasyon sa puntong
indibiduwal, mas nagiging katangian ng maynoriti ang bilingguwalismo. Sa anyong
ito ng bilingguwalismo, lumalaki ang isang miyembro ng maynoriti sa isang
komunidad na lingguwistik, pangunahing pagsasalita sa isang wika tulad ng Gaelic
(gaya sa kaso sa maraming taon sa Scotland) pero natuto ng

8
isa pang wikang tulad ng Ingles, para makabahagi sa mas malaki, mas dominanteng
komunidad na lingguwistik.
Ang indibiwal na bilingguwalismo, gayunman, ay simpleng resulta lang ng
pagkakaroon ng dalawang magulang na magkakaiba ang wika. Kung sabay na
nakukuha ng isang bata ang French na wika ng kaniyang ina at ang Ingles na
sinasalita ng kaniyang ama, baka hindi man mapansin ang distinksiyon sa pagitan ng
dalawang wika. Mayroon lang na dalawang paraan ng pagsasalita iyon sa taong
kinakausap. Gayunman, dito rin sa tipong ito ng bilingguwalismo, lumilitaw ang
isang wika bilang mas dominant, ang isa naman, napangingibabawan.

Pagpaplanong Pangwika

Siguro, dahil karaniwang natatagpuan ang bilingguwalismo sa Europe at

North America sa mga pangkat ng maynoriti, inaakala ang isang bansang tulad ng
United States of America na isang magkakaparehong komunidad ng pananalita kung
saan nagsasalita ng Ingles ang lahat gamit ang lahat ng estasyon sa radio at TV at
pahayagan ang Standard English. Maling pananaw ito. Hindi nito isinasaalang-alang
ang pagkakaroon ng malalaking komunidad na hindi Ingles ang pangunahing wika.
Halimbawa, ang majority sa populasyon ng San Antonio, Texas ay mas makikinig sa
brodkast sa radio sa Espanyol kaysa Ingles. Malaki ang implikasyon ng katunayang
ito sa punto ng organisasyon ng mga kinatawang lokal sa pamahalaan at sa sistemang
pang-edukasyon. Dapat ba sa Espanyol o Ingles ang pagtuturo sa elementarya?

Ikonsider ang kaparehong tanong sa konteksto ng Guatemala na, bukod sa

Espanyol mayroong 26 na wikang Mayan na sinasalita. Kung sa ganitong sitwasyon,
pinili ang Espanyol bilang wika ng edukasyon, hindi ba agrabyado sa pangunang
edukasyon sa lipunan ang mga ispiker ng Mayan. Kailangang sagutin ang mga
katanungang ganito batay sa ilang uri ng pagpaplanong pangwika. Kailangang aktibo
ang pamahalaan, ang mga pangkat panlegal at pang-edukasyon sa pagpapaplano kung
anong varayti ng mga wikang sinasalita sa bansa ang gagamitin sa latangang opisyal.
Sa Israel, sa kabila ng katunayang hindi Hebrew ang pinakagamit na wika sa
populasyon, ito ang pinili bilang opisyal na wikang pampamahalaan. Sa India, pinili
ang Hindi, pero sa maraming rehiyong hindi nagsasalita ng Hindi, may mga
kaguluhan laban sa desisyong iyon.

9
 Mas malinaw na makikita ang proseso ng pagpaplanong pangwika kapag
yugto-yugto itong naipatutupad sa lakad ng mga taon. Isang magandang halimbawa
ang dulot ng pagpili ng Swahili bilang pambansang wika ng Tanzania sa East Africa.
Marami ang mga wikang tribu at naroroon pa ang kolonyal na impluwensiya sa
wikang Ingles, pero dahan-dahan nang naipasok ang Swahili bilang opisyal na wika
sa larangang pang-edukasyon, legal at pamahalaan. Ang proseso ng ‘pagpili’
(pagtukoy ng opisyal na wika) ay sinundan ng ‘kodipikasyon’ kung saan
ginagamit ang batayang gramar, diksiyonaryo at mga modelong sulatin para
itanghal ang varayting Istandard. Sunod ang proseso ng ‘elaborasyon’, ang
varayting Istandard na nililinang para gamitin sa lahat ng aspekto ng buhay
panlipunan, kasama na sa pagpapalitaw ng katipunan ng mga akdang pampanitikang
nakasulat sa Istandard. Ang proseso ng ‘implementasyon’ ay katungkulan dapat
ng pamahalaan sa pagtutulak nito sa paggamit ng Istandard, at ‘pagkatanggap’
ang huling yugto kung saan ang mayorya ng populasyon ay gumagamit ng Istandard
at iniisip ito bilang pambansang wikang gumaganap ng bahagi hindi lang sa
panlipunan, kundi sa pagkakakilanlang pambansa.

Mga Pidgin at Creole

Sa ilang lugar, ang napiling Istandard ay puwedeng orihinal na walang mga

katutubong ispiker. Halimbawa, sa New Guinea, karamihan sa ugnayang opisyal ay
ginagawa sa Tok Pisin, isang wikang inilalarawan minsan na Pidgin Melanesian. Ang
Pidgin ay isang varayti ng isang wika(hal. English) na napaunlad sa mga
kadahilanang praktikal, tulad ng pangangalakal, sa mga pangkat ang mga taong hindi
alam ang wika ng iba pa. Dahil dito, wala itong katutubong ispiker. Sinasabing
nanggaling ang salitang Pidgin sa isang bersiyon ng Pidgin Chinese ng salitang Ingles
na ‘business’. Mayroon pang ilang Pidgin English na ginagamit hanggang ngayon.
Natatangi sila sa isang kawalan ng anumang komplikadong morpolohiyang
gramatika; at limitadong bokabularyo. Mas madalas palitan ng mga functional
morphemes ang lugar ng mga inflectional morphemes na natatagpuan sa
pinanggalingang wika. Halimbawa sa halip na palitan ang anyong you sa your, tulad
sa pariralang Ingles na yourbook ginagamit ng mga Pidgin na batay sa Ingles ang
anyong tulad ng bilong, at pinapalitan ang pagkakasunod ng mga salita para
makalikha ng mga pariralang tulad ng buk bilong yu.

Puwedeng mga parirala mula sa ibang wika ang pinanggalingan ng maraming

salita sa pidgin, tulad ng isang salitang gamit para sa ‘ruin, destroy’

10
na bagarimap (hango sa pariralang Ingles na bugger him up), o para sa ‘lift’ na
baisimap (mula sa ‘hoist him up’) o para sa ‘us’ na yumi (mula sa ‘you’
dagdag ang ‘me’). Ginagamit na malikhain ang mga panghihiram para
maging iba ang kahulugan tulad ng salitang ars na ginagamit para sa ‘cause’ o
‘source, gayundin na ‘bottom’, at nanggaling sa salitang Ingles na arse.

Puwedeng ibang-iba ang sintaks ng Pidgin sa mga wikang hiniraman at

hinanguan nito, tulad ng sumusunod na halimbawa ng Tok Pisin:

Bimeby hed bilongyu i-arrait gain

(by and by) (head) (belong, you) (be, alright) (again)
‘Your head will soon get well again’

Tinatantiyang may mga 6 hanggang 12 milyong katao pa ng nagsasalita ng mga

wikang Pidgin, at mula 10 hanggang 17 milyon ang gumagamit ng mga nanggaling sa
Pidgin na Creole. Kapag nadevelop ang Pidgin lagpas sa tungkulin nito bilang wika ng
pangangalakal at naging unang wika ng isang pamayanang panlipunan, inilalarawan ito
bilang Creole. Mas tama nang sabihin ngayon halimbawa, na isa nang Creole ang Tok Pisin.
Hindi tulad ng Pidgin, maraming katutubong ispiker ang mga wikang Creole. Madalas
silang nalinang at naitatag na sa mga dating alipin na populasyon sa mga dating estadong
kolonyal. Kaya, may mga Creole na French na sinasalita sa Haiti at Lousiana, at Creole na
Ingles sa Jamaica at Sierra Leone.

Wika, Lipunan, at Kultura

Natukoy sa itaas na sa pamamaraan ng iyong pananalita, may napapansing bakas

kung saan ka namalagi sa iyong mga unang taon sa buhay, kung isasaalang-alang ang
puntong rehiyonal o dayalektal. Gayunman, puwedeng may iba pang katangian ang iyong
pananalita na hindi kaugnay sa baryasyong rehiyonal. Ang dalawang taong lumalaki sa
parehong lugar na heograpiko sa parehong panahon ay puwedeng magkaibang magsalita
bunga ng ilang panlipunang salik. Mahalagang hindi maisantabi ang panlipunang aspekto
ng wika dahil, sa maraming paraan, ang pananalita ay isang uri ng panlipunang identidad at
ginagamit, malay ohindi malay, para tukuyin ang pagkabilang sa iba’t ibang panlipunan
pangkat o iba’t ibang komunidad ng pananalita.

11
Mga Panlipunang Dayalek
Sa mga makabagong pag-aaral ng baryasyon ng wika nagbubusisi nang husto
sa pagdodokumento, karaniwan sa pamamagitan ng palatanungan o questionnaires,
sa ilang mga detalye ng panlipunang katangian ng mga ispiker. Dahil sa ganitong
pagpansin sa mga detalye, nakakagawa tayo ng pag-aaral sa mga panlipunang
dayalek, ng mga varayti ng wikang ginagamit ng mga pangkat na tinutukoy ayon sa
uri, edukasyon, trabaho, edad, kasarian, at iba pang panlipunang sukatan.

Edukasyon, Okupasyon, at Uring Panlipunan

Importanteng malaman, halimbawa, kung magkakapareho ang kasanayang

edukasyonal ng isang pangkat ng mga ispiker. Sa ilang survey ang dayalek,
natuklasan na doon sa mga umaalis sa sistemang pang- edukasyon sa murang edad,
mas may pagkiling ang mga puti na gumamit ng mga anyong hindi ganoong gamitin
sa pananalita ng mga tumutuloy sa kolehiyo. Mas komon halimbawa ang
pananalitang Them boys throwed somethin’ sa unang pangkat kaysa doon sa huli.
Ang taong mas matagal na nag-aaral papuntang kolehiyo o unibersidad ay mukhang
may bigkas na pananalitang mas nakuha sa matagal na pakikipag-ugnayan sa wikang
nakasulat. Makikita ang matingkad na anyo ng ganitong impluwensiya sa angal na
“parang librong magsalita (talks like a book)” ang ilang propesor.

Kaugnay sa edukasyon ang mga pagkakaiba sa okupasyon at panlipunang uri

na may ilang epekto sa pananalita ng mga indibiduwal. Bawat okupasyon ay may
sangkap na jargon na hindi basta maiintindihan noong mga hindi ganoon ang
okupasyon. Isang matingkad na halimbawa ng pananalitang naitatakda ng okupasyon
ang tawag ng weyter na “Bucket of mud, draw one, hold the cow” sa isang
karinderya – isang baryasyon ng order ng kostumer na “a chocolate ice cream
and coffee without cream”.

Isang tanyag na pag-aaral ang nag-ugnay ng mga elemento ng lugar ng okupasyon at

istatus na sosyo-ekonomiko sa pagtingin sa mga pagkakaiba ng bigkas ng mga
salespeople sa tatlong department store sa New York City, Saks (mataas na
istatus), Macy’s (panggitna) at Klein (mababa). Talagang may nakikitang
pagkakaibang masusukat. Sa British English, kung saan mas litaw ang pagkakaibang
panlipunang uri ng mga pananalita kaysa United States, ang gamit ng [n] taliwas sa
[k] para sa tunog--ing sa hulihan ng mga salitang tulad ng walking at going ay
nakitang mas komon sa mga ispiker na

12
manggagawa sa iba’t ibang varayting rehiyonal, kaysa sa mga ispiker ng
panggitnang uri.

Edad at Kasarian

Maski na sa loob mismo ng mga pangkat ng parehong uring panlipunan, may

mga pagkakaiba pang natatagpuan na nauugnay sa mga salik tulad ng edad o kasarian
ng mga ispiker. Maraming mas batang ispiker na naninirahan sa isang partikular na
rehiyon ang madalas tumitingin sa resulta ng isang survey ng dayalek ng kanilang
lugar (sa mga matatandang informant karamihan) at nagsasabing ginagamit nga
ng kanilang mga lolo’t lola ang mga salitang iyon, pero sila hindi. Pinakapansin-
pansin ang baryasyon ayon sa edad ng mga lolo/lola/apo. Samantalang gamit pa ng
lolo ang icebox o wireless, malilito naman siya sa pananalita ng kanilang apong
tinedyer na gustong mag-pig-out sa kung anuman ang nasa fridge habang nakikinig
sa kaniyang boombox.

Maraming saliksik ang paksain ng ganitong pagkakaiba ayon sa kasarian ng

mga tagapagsalita. Isang pangkalahatang konklusyon mula sa mga survey ng dayalek
na mas gumagamit ang mga babaeng tagapagsalita ng mga mas prestihiyoso na anyo
kaysa sa mga lalaking tagapagsalita na pareho ang katayuang panlipunan. Ibig
sabihin, mas matatagpuan ang mga anyong tulad ng “I don’t it” at “he ain’t” sa mga
pananalita ng mga lalaki, at “I did it” at “he isn’t” naman para sa mga babae. Sa ilang
mga kultura, mas markado ang pagkakaiba sa pananalitang lalaki at babae.
Iba’t ibang bigkas ng ilang mga salita ng lalaki, at babae ang naidokumento sa ilang
wika ng naengkuwentro ng mga Europeo ang iba’t ibang bokabularyo ng
pananalitang lalaki at babae sa mga Carib, nag-ulat sila na magkaiba ang pananalita
ng lalaki sa babae. Sa katunayan, ang natuklasan nila ay isang malalang bersiyon ng
baryasyon sa kasarian ng ispiker.

Etnikong Kaligiran

Puwede namang magkaroon ng mga pagkakaiba ng pananalita sa loob ng

isang lipunan dahil sa magkaibang etnikong kaligiran. May kapansin- pansing
katangian, halimbawa, ang pananalita ng mga bagong migrante at ng kanilang mga
anak. Sa ilang lugar, kung saan may malakas na katapatan sa wika ng orihinal na
wika ng pangkat. Ilang malalaking bahagi ang nadadala

13
sa bagong wika. Puwedeng banggitin ng wika ng mga itim na Amerikano, tinawag na
Black English. Kapag medyo napahiwalay ang isang grupo sa loob ng isang lipunan,
gaya ng historikal na diskriminasyon sa mga Amerikanong itim, nagiging mas
markado ang mga pagkakaiba sa panlipunang dayalek. Nagiging problema dahil dito,
mula sa punto de bistang panlipunan, na ang resultang varayti ay nagkakaroon ng
istigma na “masamang salita/‘bad speech’”. Isang halimbawa ang madalas na
pagkawala ng copula (mga anyo ng verb ‘to be’) sa Black English, gaya ng pahayag
na they mine o you crazy. Sa Standard English, dapat ginagamit ang verb form na
are sa mga ganitong ekspresiyon. Gayunman, hindi gumagamit ng copula sa mga
gayong estruktura ang maraming dayalek ng English at malaking bilang ng mga wika
(hal. Arabik, Russian) ang may parehong estruktura na walang copula. Sa puntong
ito samakatwid, hindi puwedeng “masama” ang Black English, dahil “masama”
din kung gayon ang Russian o Arabik. Bilang isang dayalek, simpleng may katangian
ito na konsistent na iba sa Standard.

Isa pang aspekto ng Black English na pinuna, minsan ng mga edukador, ang
gamit ng konstruksiyong double negative tulad ng “he don’t know nothing” o “ain’t
afraid of no ghost”. Ilohikal daw ang mga ganoong estruktura. Kung ganoon nga,
ilohikal din ang French dahil karaniwang gumagamit ito ng dalawang-bahaging
anyong negative, tulad ng il NE sait RIEN (he doesn’t know anything) at ang Old
English na may double negative din sa Id NAHT singan NE cuoe (‘I didn’t know
how to sing’). Sa katunayan, malayo sa pagiging ilohikal, mahusay na paraan sa
pagdidiin ng diwang negative ng mensahe ng estrukturang ito. Sa kabuuan, isa itong
katangian ng dayalek, natatagpuan sa isang dayalek na panlipunan ng Ingles, minsan
natatagpuan rin sa iba pang dayalek, pero hindi sa Wikang Istandard.

Idyolek

Siyempre, magkakasama ang lahat ng mga aspekto ng pagkakaiba sa dayalek

na rehiyonal at panlipunan sa mga anyo nito sa pananalita ng bawat indibiduwal.
Ginagamit ang term na idyolek para sa dayalek na personal ng bawat ispiker na
indibiduwal ng isang wika. May iba pang salik, tulad ng kuwaliti ng boses at
katayuang pisikal, na nakapag-aambag sa mga katangiang nagpapakilala sa pananalita
ng isang indibiduwal, pero marami sa mga panlipunang salik na nailarawan na ang
nagdedetermina ng idyolek ng

14
bawat tao. Mula sa pananaw ng panlipunang pag-aaral ng wika, tunay ngang kung
ano ang salita mo, iyon ikaw.

Register

Lahat ng mga panlipunang salik na isinaalang-alang natin hanggang dito ay

kaugnay sa baryasyon ayon sa gumagamit ng wika. Isa pang pinanggalingan ng
baryasyon ng pananalita ng indibiduwal ay depende sa mga sitwasyon ng paggamit.
Hindi lang kaso ito ng kung sino tayo kundi kung anong mga sitwasyon ang
kinapapalooban natin. Tradisyonal na nilalapitan ang tipong ito ng baryasyon sa
konsepto ng register, natutukoy din na estilo o stylistic variation. Batayang nosyon
na sa anumang pagkakataon,di- maiiwasang kakabit ang wika sa konteksto ng
sitwasyon at ang iba’t ibang sitwasyon ay nangangailangan ng iba’t ibang
pagharap. Napakasensitibo ng wika sa konteksto ng sitwasyon nito kaya
nakahahalaw tayo mula sa mga napakasimpleng halimbawa. Sa sumusunod,
siguradong maraming mambabasa ang makakakilala ng bawat sitwasyon:

1. I’m going to give you a prescription for the pain.

2. Cream together butter, sugar and beaten yolks until.

3. New Tubifast. The tubukar dressing retention bandage. No

sticking. No typing. No pinning.

4. Beauty of Velvet at truly Budget Prices. In 16 colors. Send now

for full details and actual fabric samples.

Mahihinuhang doktor-sa-pasyente ang usapan sa (1); mula naman sa resipi

ang (2); at galing sa magazine advertising ang (3) at (4). Ibig sabihin, kaya natin
nakikilala ang mga pahayag at nailalagay sa konteksto ay may partikular na gamit
ng wika sa iba’t ibang sitwasyon, nakikita sa aktuwal na
bokabularyo(“prescription” na gamit ng doktor o maiikli at maulit na
pangungusap sa kaso ng advertising).

Tenor

May mga antas ng estilo ng pananalita, mula sa napakapormal hanggang sa

napakaimpormal. Patungo sa interbyu para sa trabaho, sasabihin ng Amerikano
marahil sa isang sekretarya ang Excuse me, is the

15
manager in his office? I have an appointment. Kataliwas naman, kung kaibigan
ang kausap tungkol sa isa pang kaibigan, puwedeng hindi ganito kapormal ang
mensaheng lalabas: Hey, is that lazy dog still in bed? I gotta see him about
something.
Mas pormal na nakatala ang ganitong tipo ng baryasyon sa ilang mga wika.
Sa Japanese halimbawa, may iba’t ibang tawag na ginagamit sa taong
kinakausap, depende sa kung gaanong paggalang o pagyuko ang nais gawin. May
dalawang pronouns ang French (tu at vous), katumbas ng Ingles na you, ang una
reserbado sa mga malalapit na kaibigan at pamilya. May similarna pagtukoy na
nakikita sa mga anyong you sa German (du atsie) at sa Spanish (tu at usted).

Bagama’t wala nang ganoong distinksiyon sa pronoun ang English,

mayroon pang mga tiyak na pagpipilian depende sa angkop na katayuan ng taong
kinakausap.

May iba’t ibang pangalan o ‘titulo’ na ginagamit ng iba’t ibang tao, sa

iba’t ibang panahon, para makuha ang ating atensyon. Para maipaliwanag
ang aspekto na itong tinatawag minsan na lipat-estilo(style-shifting), depende sa
katungkulan, isipin ang sarili sa bawat isa sa mga panlipunang ‘katungkulang’
naipapakita sa listahan sa ibabang kaliwa, at isaalang-alang kung anong anyo (o
mga anyo) ng pagkausap ang pinakagamitin mo sa taong ang iba’t ibang
‘pangalan’ ay nakalista sa kanan (dating pangulo ng US na si Ronald Reagan –
puwedeng subukin sa iba pang sikat na tao):

sastreng tumatawag para sabihing tapos

1. Ron
na ang kaniyang amerikana
2. mabuting kaibigan ng ilang taon Mr Reagan
3. kaniyang batang apo Ronald
4. kaniyang drill sergeant sa army Gramps
kaniyang dating gusto sa elementarya
5. Reagan
detektib sa tindahan na inakalang
6. Ronnie,baby
shoplifter siya
7. dati niyang Hollywood agent Hey, you

Pansinin din ang kung paano kausapin ng isang tao (si A) ang isa pa (si B)
tungkol sa pagbukas sa pintuan.
1. Maaari kayang buksan mo ang pintuan?
2. Puwede kayang buksan ninyo ang pinto?

16
 3. Maaaring buksan ninyo ang pinto, di ba?
4. Puwedeng buksan mo ang pinto, di ba?
5. Pakibuksan nga po ang pinto.
6. Pakibuksan nga ang pinto.
7. Buksan mo ang pinto.
8. Ang pinto!
9. Ba’t di mo buksan ang pinto?
10. Di mo ba bubuksan ang pinto?

Iisa lang ang gustong matupad ni A kay B pero malinaw na iba’t ibang
pamamaraan. Kaugnay ang mga ito sa mga panlipunang relasyon nina A at
B. Mas magalang ang ibang halimbawa samantalang halata naman ang ilan kung sino
ang mga makapangyarihan o sino ang inaasahang obligadong sumusunod.
Inilalarawan ng ilang iskolar ito bilang tenor o tono at kasama nito ang
pagkamagalang, antas ng pormalidad at relatibong katayuang panlipunan ng mga
kalahok.

Nadadala sa wikang nakasulat ang pagkakaiba sa estilo, magandang

halimbawa ang mga sulat sa mga kompanya (hal. I am writing to inform you…)
versus sa mga sulat sa kaibigan (Just wanted to let you know…) pangkalahatang
patern, gayunman, na mas magiging pormal sa estilo ang nakasulat na anyo ng
mensahe kaysa sa katumbas na pabigkas. Kung nakakita ka sa MRT na kumakain,
umiinom at may radyo, puwede mong sabihing bawal ang mga ito at maghihintay
siyang bumaba sa sasakyan. O kaya naman, puwede mong ituro sa kaniya ang mas
pormal na wika ng nakalimbag na paalala na ganito ang laman:

The city recently passed an ordinance that expressly

prohibits the following while aboard public conveyances:
Eating or Drinking orthe Playing of Eletronic Devices.

Ang mga salitang expressly prohibit at electronic devices, hindi basta

nagagamit ito sa wikang sinasalita dahil may pagkapormal.

Larang/Field

Pinag-aaralan din ang register ayon sa larang/field o sa aktibidad at sa

bokabularyong sangkot. May mga espesyalisadong bokabularyong lumilitaw para sa
mga larangan o propesyon, tulad ng software, disk-drive, data- storage para sa
computing o shaft drive, rising rate monoshock rear

17
suspension, air-adjustable front forks tungkol sa mga motorsiklo. Madalas
tinatawag itong teknikal na bokabularyo, pero medyo nakaliligaw ito dahil naituturing
na makabagong agham at teknolohiya lamang halos ang nangangailangan ng gayong
bokabularyo. May register na relihiyoso na maaasahan nating hindi na
maeengkwentro kung saan pa, tulad ng Ya shall be blessed by Him in time of
tribulation. Sa isang pang register, makakaengkuwetro tayo ng mga pangungusap na
The plaintiff is ready to take the witness stand o Your honor please, I would
like to make a manifestation. Register ito ng propesyon ng batas, na tiyak hindi
naman makikialam sa mga pahayag na The morphology of this dialect contains
inflectional suffixes ng register ng lingguwistiks. Mayroon din ang panggagantsilyo
o sa high fashion/haute couture: boned, strapless bodices, black crepe dress
with latin godet inset, draped decolette backs. Dahil mukhang esklusibo ang
bokabularyo sa bawat larangan, mukhang mas angkop na tawagin ang mga itong
bokabularyong-espesipiko-sa-larang(field- specific).

Paraan (Mode)

Bukod sa mga konsiderasyon ng katayuang panlipunan at larangan sensitibo

rin ang wika sa mga pamamaraang gamit sa komunikasyon. Kamangha-mangha
kung paano ito sa iba’t ibang kultura at panahong pangkasaysayan, mula sa mga
bloke ng bato at dahon ng papyrus hanggang sa mga signal na usok o bayo sa
tambol. Pangunahing distinksiyon sa pagitan ng mga daluyan ng komunikasyong ito
kung kagyat ang kontak ng mga kalahok o nagpapahintulot pa ng palugit sa mga ito.
Pangunahing katangian ng distinksiyong ito sa kultura ng Europe (at sa atin na rin)
ang pananalita at pagsulat.

Sa kabila ng katunayang kahit ang mga pinakaaral sa atin ay mas gumugugol

ng kanilang oras sa midyum ng pananalita, ang midyum na nakasulat pa rin ang
mukhang nagkokondisyon sa pananaw natin sa wika. Malaki kasi ang pagkakaiba
kung paano nakakamit ang kontrol ng dalawang paraan. Nalilinang na sa
pinakamusmos na edad ang kakayahan nating magsalita na bahagyang mulat lang sa
mga prosesong sangkot at walang litaw na pagtuturo. Ang pagsusulat, sa kabilang
banda, ay bihirang nakakamit kung hindi sa litaw na pagtuturo at bilang pokus ng
matamang atensiyon. Kaya nga pangunahing komponent ito ng panimulang
kurikulum sa eskuwela at nagkakamit ng papuri o pagtuligsa depende sa
relatibong tagumpay o

18
pagkabigo sa paghawak sa paraang ito. Mas madaling husgahan ang paraang
nakasulat dahil sa relatibong pagkapermanente nito kaiba sa kalikasang transitori
ngpananalita. Dahil nariyan lang ang pananalita, saklaw ang lahat, parang hindi na ito
napapansin. Sapagkat parang palaging nakikipagbuno sa paraang nakasulat ng wika,
itinuturing naman itong kongkreto bagama't isa-isang bahagi lang ng kabuuang
kakayahang lingguwistik.

Katangian ng mga Pananalitang Espontanyo

Bihira tayong maging malay sa kung paano tayo magsalita kaya interesanteng
na busisiin ang isang halimbawa ng espontanyong usapan sapagkat sa ganitong
paraan, lumilitaw nang husto at napapatingkad ang mga katangian. Sa wikang Ingles
muna ang ating halimbawa (tingnan din natin sa ating kultura pagkatapos bilang
gawain sa klase):

A. What about erm Stephen do you?

B. He comes to Aikodo with me now (A: o yea) I try er encourage

him to do it (.) I’ve tried the painting a bit on ‘em all (A: yea)
painting I’ve tried you know (A: yea) tried to find there’s anything
there you know anything that’s been passed on (.) Sally’s quite
good(.) for her age like you know (A: mm) (.) erm she seems to
be able to put things in the right place(.) which is something (.)
which is the main thing really. Er(.) I try and get them to do the
things you know but (.) you know they sort of go their own
way(.) you know

Makikita natin ang mga katangian ng tuloy-tuloy, di-pinag-isipang pananalita

sa: (1) mga patlang at/o pampunong bigkas na nailalagay dito panandang tulad ng (.)
o ers/ ems, yea, mm sa pagitan ng mga pangungusap o sa loob mismo; (2) mga
markerng pagkaunawaan o simpatya sa nag-uusap tulad ng youknow, sort of; (3)
mga pag-uulit tulad ng l’ve tried,painting, anything; at (4) mga pagtatangka sa
pagbabago ng pangungusap. Mukhang lumalabas na pabara-bara ang paraang
pananalita, subalit hindi tamang konklusyon ito sapagkat sinusuri dito ang isinulat na
pananalita na lumabas na parang walang kaayusan. Sa katunayan, hindi napapansin
ng mga kalahok ang mga patlang at pag-aalinlangang ito at nakikitang lohikal
na

19
sangkap ng paraang iyon. Nabibigyang-diin lang ang kaibahan ng dalawang paraan ng
kapuwa may saliring sistema at lohikal.

Nagsimula ang mga katangiang ito ng pananalita dahil sa dinamiko at

interaktibong aspekto ng paraang ito. Lalo na sa harapang sitwasyon na impormal,
kapuwa biglaan at mapagtulungang pakikiugnay ito ng mga kalahok. Kasabay ang
proseso ng pagpaplano at pagbubuo ng sasabihin sa aksiyon mismo ng pagsasalita, at
gayundin ang proseso ng interpretasyon, sapagkat hindi na mababawi ang produkto.

Samantalang relatibo ang transitori at di-permanente ang pananalita,

relatibong nakahimpil at permanente naman ang produkto ng pagsusulat. Puwede
ritong mapaghiwalay ang mga kalahok sa oras at sa lugar. Puwedeng mahaba ang
proseso ng pagbubuo, yugto-yugto at maraming rebisyon habang lumilitaw ang tapos
na produkto. At dahil relatibong nakatigil ang produkto, puwede ring mahaba,
matagal-tagal, mababalam-balam ang interpretasyon, ilang beses binabasa-basa. Ang
nakasulat ay nakasulat na, kaiba sa pananalita na may dagdag na konteksto o asal-
paralingguwistik ang kahulugan ng isang binigkas.

Magkahalong Paraan

Sa mga dahilang ito natutukoy na magkaibang-magkaiba ang dalawang paraan

kung malapit na pinaghahambing. Magiging mali, gayunman, kung pagpipilitang may
absolutong pagkahati sa lahat ng nakasulat sa unang banda, at sa lahat ng pananalita
sa kabila. Mayroon namang mga kasong nasa gitna o pagitan tulad ng inihandang
lektyur o madramang dayalog, naisulat nabago pero babasahing malakas; o sa kabila
naman, ng panayam o talakayang inirekord na itatranskrayb para ilimbag. Sa
katunayan, unti-unti nang pinalalabo ng elektronik midya ang kaibhan sa pagitan ng
dalawa. Inilulugar ng mga telephone-answering machine, halimbawa, ang ispiker
sa kakatwang posisyon na bumubuo ng produktong bigkas para sa ipinagpalibang
kontak sa isang makikinig na wala pa kung kaya ipagsasaalang-alang ang mga
kahingian ng paraang karaniwang naeengkuwentro doon sa isa pa.

Kung gayon, ang pag-unlad at pagpapalawak ng mga alternatibong paraan ng

komunikasyon sa loob ng isang komunidad ng pananalita ay magkakaroon ng
alingawngaw sa anumang paraang ginagamit na at

20
mangyari pa, sa kabuuan ng kultura mismo (re: kasakuluyang text messaging).
Puwersang malakas ang paglitaw at malawakang paggamit ng isang paraan ng
nakasulat para sa mga anyong lingguwistik sa paraang pananalita. Sa kasaysayan ng
Ingles, halimbawa, ang pagkuha sa dayalek ng Timog-Silangang Midlands bilang
norm para sa mga nakasulat na dokumento ay nakatulong nang malaki para maadap
ito bilang istandard na dayalek ng ‘edukadong’ pananalita. Nagkakaroon lalo ng
prestihiyo ito habang nakikita sa paraang nakasulat at nagtatamasa ng mga
pakinabang. Samakatwid, sa loob ng isang komunidad ng pananalita, hindi naman
ganap na magkahiwalay ang isa sa isa.

Bilang suma, nagkakaroon ng pagkakaiba sa gamit ng wika depende sa

sitwasyon kung saan may kaakibat na tenor, larangan at paraan, lahat ng ito bumubuo
sa nosyon ng register.

Diglossia

Sa pagtalakay sa mga naunang bahagi, mawawari nating mukhang

napakahirap na panlipunang pagkilos ang pagsasabi ng tamang bagay sa tamang tao
sa tamang panahon. Sa ilang bagay, mukha nga. Isa itong kasanayang dapat kamtin
ng mga gumagamit ng wika lagpas sa iba pang kasanayang lingguwistik na bigkas at
gramar. Sa ilang lipunan, gayunman, mas naging hayag na ang gagamiting angkop na
anyong lingguwistik dahil sa diglossia. Ginagamit ang salitang ito para ilarawan ang
isang sitwasyong may dalawang napakaibang varayti ng wika sa loob ng isang
komunidad ng pagsasalita, bawat isa may malinaw na katungkulang panlipunan.
Normal na mayroong varayting ‘Mataas’ para sa mga bagay na seryoso at
pormal, at varayting ‘Mababa’ para sa usap-usap o gamit impormal.

Isang anyo ng diglossia ang umiiral sa karamihan sa mga bansang nagsasalita

ng Arabik kung saan may mataas, o klasikal sa varayting gamit sa mga lektyur,
talumpating relihiyoso at pormal na talumpating politikal, samantalang ang mababang
varayti ay ang lokal na dayalek na kolokyal na Arabik. Sa Griyego, mayroon ding
varayting mataas na varayti. Sa mahabang panahon ng kasaysayan ng Kanlurang
Europa, isang sitwasyong diglossia ang umiiral kung saan Latin ang mataas na varayti
samantalang mabababa ang mga lokal na wika tulad ng French at Ingles. Sa Paraguay,
Espanyol ang mataas samantalang Guarani (isang wikang katutubo) ang mababa.

21
Wika at Kultura

Marami sa mga salik na nagpapalitaw sa mga baryasyong lingguwistik ay

minsan natatalakay base sa mga pagkakaibang kultural. Hindi kakatwang makatuklas
na tinutukoy ang mga katangiang lingguwistik bilang aspekto ng ‘kultura ng uring
manggagawa’ o ‘Black culture’, halimbawa. Sa maraming bagay,
naimpluwensiyahan ang pananaw na ito ng mga trabaho ng mga antropologo na
medyo tinatrato ang wika bilang isang elemento sa hanay ng tulad ng maniniwala
na kaalamang nakamit sa lipunan.’ Dahil sa proseso at paglilipat ng kultura
kung saan nakakuha ang wika, mukhang matino nga namang bigyang-diin na kakabit
ang baryasyong lingguwistik sa pag-iral ng iba’t ibang kultura. Sa pag-aaral ng mga
kultura ng daigdig, kitang-kita naman na hindi lang iba-iba ang wika ng iba’t ibang
sabihin, hindi lamang walang katumbas sa kutura ng mga Aztec ng katulad ni
Santa Claus, wala rin silang salita para dito. Sa puntong sinasalamin ng wika ang
kultura, napakaimportanteng obserbasyon ito at hindi dapat balewalain ang pag-iral
ng ibang pananaw sa mundo kung pinag-aaralan ang ibang wika o varayti. Isang
maimpluwensiyang teorya sa koneksiyon ng wika at pananaw sa mundo ang mas
nagtatakda sa bagay na ito.

Determismong Lingguwistik

Kung talagang mukhang magkakaibang-magkaiba ang dalawang wika sa

paglalarawan kung ano ang daigdig, siguro, habang natutuhan mo ang isa sa mga
wikang iyon, maitatakda ng paraan kung paano naorganisa ang iyong wika kung
paano mo titingnan ang pagkakategorya sa kung ano ang nakikita mo, at kung gayon,
mahihila kang tingnan ang daigdig doon lamang sa mga kategoryang iyon. Mayroon
ka samakatwid na teorya ng wika na tinawag na Determismong Lingguwistik na
nanghahawak sa pinakamasidhing bersiyon nito na “itinatakda ng wika ang pag-
iisip”. Sa madaling sabi, makapag-iisip ka lamang sa mga kategoryang
pinapapahintulutan sa iyo ng iyong wika.

Isang madalas banggitin na halimbawa ng pananaw na ito ang maraming

salitang ginagamit ng mga Eskimo na tinatawag sa Ingles na snow. Kapag isang
ispiker ng Ingles ang titingin sa tanawing winter, makakakita siya ng iisang entiting
tinatawag na snow. Ang Eskimong tumitingin sa parehong tanawin ay makakakita ng
iba’t ibang entity, at ganoon ang ginagawa niya, sabi na nga, dahil
pinapahintulutan ng kaniyang wika na magkategorya sa nakikita na iba sa ispiker ng
Ingles. Babalik tayo sa halimbawang ito.

22
Ang Haypotesis na Sapir-Whorf

Ang pangkalahatang ideyang isinasaalang-alang natin ay bahagi ng nakilala

nang haypotesis na Sapir-Whorf. Argumento nina Edward Sapir at Benjamin
Whorf noong mga 1930, na sa mga wika ng mga katutubong Amerikano, naiba ang
pagtingin nila sa daigdig kaysa doon sa mga katutubong Amerikano, naiba ang
pagtingin nila sa daigdig kaysa doon sa mga nagsasalita ng mga wikang Europeo.
Tingnan natin ang isang halimbawa ng pangangatwirang ito. Inihayag ni Whorf na
iba ang pagtingin ng mga katutubong Hopi ng Arizona kaysa sa mga ibang tribu,(hal.
Tribung nagsasalita ng Ingles) dahil pinapangunahan sila ng kanilang wika. Sa
gramar ng Hopi, may distinksiyon sa pagitan ng ‘gumagalaw/animate’ at;di-
gumagalaw/ inanimate’, at kasama sa set ng mga bagay na ‘gumagalaw’ ang
mga ulap at bato. Konklusyon ni Whorf na naniniwala ang mga Hopi na ang bagay na
gumagalaw ay ang mga ulap at bato at ang wika nila ang nagsasabing ganoon na nga.
Wala sa Ingles ng ganitong pagmamarka sa gramar nito sa mga ulap at bato, kaya
hindi nakikita ng mga ispiker ng Ingles napareho ang daigdig tulad ng mga Hopi.
Sa salita ni Whorf, “(b)inubusbos natin ang kalikasan sa mga pamantayang
inihatag ng ating mga katutubong wika”.

Maraming mga argumentong iniharap laban sa pananaw na ito. Narito ang

isang galing kay Sampson (1980). Wariin ang isang tribung may pagmamarkang
gramatiko sa kanilang wika sa pagkakaiba ng kasarian kaya may espesyal na marka sa
mga terminong gamit para sa babae. Ngayon, matatagpuan ding ginagamit ang mga
‘espesyal na markang’ ito para sa bato at pinto. Magagawa nating konklusyon
kung gayon na naniniwala ang tribung ito na pambabae ang mga bato at pinto tulad
ng kadalagahan at kababaihan. Tila hindi naman kaiba sa iyo ang tribung ito.
Ginagamit nila ang mga terminong la femme (women), la poerre(stone) at laporte
(door). Tribu itong naninirahan sa France. Sa palagay ba ninyo, naniniwala ang mga
French na kaparehong ‘pambabae’ rin ang mga bato at pinto tulad ng women?

Problema sa mga konklusyong ito, may kalituhan sa pagitan ng mga

kategoryang lingguwistik (‘gumagalaw’, ‘pambabae’) at kategoryang biyolohiko
(‘buhay’, ‘babae’). Siyempre, madalas may tumbasan sa mga wika sa pagitan
ng mga kategoryang ito, pero puwede namang wala. At saka, hindi ka naman
pinupuwersa ng mga kategoryang lingguwistik na balewalain ang kategoryang
biyolohiko. Mayroon ngang partikular na kategoryang

23
lingguwistik ang mga Hopi para sa ‘bato’, hindi naman ibig sabihin nito na
iniisip na ng mga Hopi na nakapatay sila ng isang buhay na nilalang kapag
nasagasaan nila ito ng kanilang sasakyan.

Balik tayo sa mga Eskimo at snow, natatanto natin na wala ngang maraming
iisang salita ang Ingles para sa iba’t ibang uri ng snow. Gayunman, nalilikha ang
ispiker ng Ingles ng mga katawagan, sa pagmamanipula ng kanilang wika, para
tumukoy ng wet snow, powder snow, springsnow at iba. Kaibang-kaiba nga
marahil ang pagtingin sa snow ng karaniwang ispiker ng Ingles kaysa sa karaniwang
ispiker ng Eskimo. Repleksiyon iyon ng kanilang natutuhang wika ang magkaibang
kaligirang kultural. Maaaring bahagyang totoo na itinatakda ng wika ang pinag-iisip,
sa isang `paraang napakalimitado, pero hindi nito maipaliwanag ang katunayang hindi
nagmamana ang mga gumagamit ng wika ng isang naririyan ng patern na magagamit.
Minamana nila ang kakayahang magmanipula at kamukha sa isang wika, para
maipaliwanag ang kanilang mga persepsiyon.

Kung ganap ngang naitatakda ng wika ang pag-iisip at persepsiyon, imposible

kung gayon ang konsepto ng pagbabagong pangwika. Kung walang salita ang mga
Hopi sa bagay na tinatawag nating bus, mabibigo ba siyang makita ang bagay na
iyon? Hindi ba niya kayang maisip iyon? Ang gagawin ng Hopi kapag nakatagpo siya
ng isang bagong bagay ay palitan ang kaniyang wika para maiangkop ang
pangangailangan tukuyin ang bagong bagay. Mani-manipula ng tao ang wika, hindi
kabaligtaran.

Sanggunian
Fergusson, Charles. 1959. Diglossia Word. 15:325-340.
Fishman, Joshua, et al., eds 1986. The Fergussonian Impact. Berlin: Mouton de Gruyter.
Gregory, Michael and S. Carroll. 1978. Language and Situation: Language Varities and
Their Social Context. London: Routledge and Kegan Paul.
Sapir, Edward. 1921. Language: An Introduction to the Study of Speech. New York:
Harcourt, Brace ang Co.
Wardhaugh, Ronald. 1986. An Introduction to Sociolinguistics. Oxford: Basil
Blackwell.
Yule, George.2010. The Study of Language. 4th ed. Cambridge: Cambridge
University Press.

24
 2.
Ang Rehistro ng Pagluluto:
Panimulang Pagsusuri ng Varayti
ng Filipino sa Ilang Piling Cookbook
Odessa N. Joson

Ang pagkain sa hapag kainang Pinoy ngayon ay isang

gastronomikong pagsasalaysay ng kasaysayan ng bansa… Ano kung
gayon ang pagkaing Pilipino? Paano ito naging Pilipino? Ito’y
pagkaing ipinakilala at iniangkop ng kasaysayan at lipunan: inilapat sa
panlasa ng mga tao at pinatuloy sa kanilang mga tahanan at restawran.
Larawan ng pinagkaisang kultura ang kontemporaryong pagkaing
Pinoy.
Doreen Fernandez

Introduksiyon sa The Food of the Philippines Authentic Recipes

from the Pearl of the Orient (akin ang salin).

Sekreto sa Kusina bilang Pamanang Kultural

Mahaba ang tradisyon ng pagluluto sa Pilipinas. Lahat ng rehiyon sa bansa ay

may kani-kaniyang kultura at kalinangan pagdating sa hapag- kainan. Nakasandal ang
putaheng ihahain sa kapaligirang pagmumulan ng mga sangkap. Sa loob ng mga isla
ng Pilipinas, laganap ang mga pagkaing pinayaman ng mga bundok, kapatagan,
karagatan, at mga ilog.

Sa pagdaan ng panahon, nagkaroon ng ugnayan ang mga Pilipino sa mga

mangangalakal mula sa ibang bansa. Ang pakikipagkalakalan ng Pilipinas sa mga
Tsino, Indian, Briton, lalo na ang pananakop ng Espanya at Estados Unidos ay
naghatid sa Pilipinas ng iba’t ibang paraan ng pagluluto, sangkap, at mga putahe na
lalong nagpalinamnam sa pagkaing Pinoy. Sa katunayan, ang masasayang pagtitipon
at mga pista ay panahon ng mga pagkaing tulad ng relyeno, morkon, paella, callos,
embutido, caldereta, at iba pa. Ramdam din ang impluwensyang Tsino sa mga
paboritong pansit na bihon, miki, sotanghon, mami, lomi, at miswa. Bagaman
nagmula sa ibang

25
bansa itong mga pagkain, tinanggap na ang mga ito sa mesa at panlasa ng mga
Pilipino.

Ang mga putahe ay nagiging tatak din ng isang probinsiya at lugar na

maaaring ipagyabang at ipagmalaki. Halimbawa, sa Bulacan at Laguna ay kilala sa
mga matamis at panghimagas. Tatak ng pagkaing Bikolano ang pagiging maanghang
at paggawa ng gata. Ang lechon de Cebu ay pamoso hindi lang sa Pilipinas kundi
maging sa labas ng bansa. Gayundin, mayamang balon ng mga sangkap ang
kaligirang pinagmulan ng isang putahe. Ang paghahalo ng mga panlasa ay
maghahatid sa pagkilala sa mga katangian ng bawat sulok ng bansa. Halimbawa, ang
Pansit Malabon ay nilalagyan ng talaba at pusit dahil ang Malabon ay kilalang sentro
ng kalakalan ng isda at lamang-dagat. Samantalang ang Pansit Marilao ay nilalagyan
ng pinipig dahil bigas ang pangunahing produkto ng Bulacan.

Ang mga lutuin sa bawat bahay at pamilya ay nagiging larawan ng tahanan:

isang bagay na binabalik-balikan. Ang lutong-bahay ay hinahanap- hanap,
ipinapabaon at minamana sa loob ng pamilya. Ang mga resipi aymaingat na
ipinapasa sa iba’t ibang henerasyon. Sa kasalukuyan, ang mga resiping ito ay
nailathala sa anyong cookbook. Ipinagyayabang na minana pa at naging “sekreto”
ng kani-kanilang pamilya sa pagluluto.

Sabihin pa ang kusina ay nagiging sityo ng artikulasyon ng iba’t ibang

kultural na danas na hindi lamang nakakabusog ng tiyan kundi nagpapalusog sa
kulturang pinagmulan nito.

Kaalinsabay ng tradisyon ng pagluluto ang mayamang baul ng mga salitang

kaugnay ng proseso, sangkap, at kagamitan sa pagluluto nakakabuo ng sariling
varayti ng wika ang pagluluto sa Pilipinas. Pinakamatingkad dito ang rehiyonal na
varayti o diyalekto kung saan bawat lugar sa Pilipinas ay nakakabuo ng sari-sariling
varayti. Halimbawa nito’y ang pagluluto ng adobo. Ang bawat rehiyon ay may
kani-kaniyang bersiyon ng adobo. At kaakibat ng putahe ang iba’t ibang rehiyonal
na terminolohiya sa sangkap at proseso ng pagluluto nito. Isa pang anyo ng varayti ng
Filipino sa pagluluto ay ang sosyal na varayti, kung saan nakakalikha ng rehistro o
jargon ang pagluluto na lalo pang nagiging makulay dahil sa rehiyonal na identidad at
katangian ng tagapagsalita/tagaluto. Sa gayon, ang rehistro na nabubuo ay hindi
lamang payak na listahan ng mga salita sa kusina kundi isang putahe ng iba’t
ibang sangkap mula sa tagapagsalita.

26
 Sa kalahatan, layunin ng pag-aaral na ito ang pagtukoy ng rehistro ng
pagluluto sa Filipino gamit ang limang cookbook na nailathala mula taong 2000
hanggang 2006. Pokus ng pag-aaral ang pagsusuri sa paraan ng pagbuo at paggamit
ng wika rehistro sa cookbook. Sa partikular, diin ng pag- aaral ang lingguwistikong
aspekto ng pagluluto biglang proseso. Susuriin ng pag-aaral na ito ang mga katangian
ng rehistrong nakapaloob sa mga cookbook. Kasabay ng glosari sa mga cookbook,
sisinupin din ng pag-aaral ang paglilista sa pamamagitan ng mga talasalitaan ng mga
salitang matutukoy bilang varayti ng pagluluto. Sa huli, inaasahang makapag-aambag
ang papel na ito sa pag-aaral ng varayti ng wikang Filipino.

Wika ng Pagluluto: Baryasyon at Rehistro

Kaugnay ng sosyolingguwistikong teorya ang ideya na ang wika ay

heterogenous. Bunga ito ng magkakaibang lugar na tinitirhan, interes, gawain, pinag-
aralan ng mga indibiduwal at grupong gumagamit nito. Pinaniniwalaan na ang wika
ay hindi lamang simpleng instrumento ng komunikasyon na ginagamit ng indibiduwal
kundi isang puwersang kultural (Constantino 2002).

Ayon kay Fishman (1972), mahahati sa dalawang dimensyon ang

pagkakaroon ng baryabilidad ng wika. Una, heograpikal na tinatawag ding diyalekto.
Ikalawa, sosyal na tinatawag naming sosyolek. Ang dalawang ito ay nagkakasama-
sama sa iisang komunidad ng mga gumagamit ng wika. Halimbawa, ang dimensyon
heograpikal ay makikita sa iba’t ibang diyalekto ng mga bayan sa Katagalugan.
Samantalang ang dimensyong sosyal ay mababakas din sa mga bayang ito na
mayroong rehistro/jargon o sosyal na varayti ng wika, halimbawa nito ang wika ng
bakla, rehistro ng rehiyon, at iba pa.

Ang rehistro ay nagmumula sa baryasyon ng pananalita ng indibiduwal na

nakasandal sa mga sitwasyon ng paggamit nito. Batay ito sa nosyon na sa anumang
pagkakataon, hindi maiiwasang nakakabit ang wika sa konteksto ng sitwasyong
hinaharap nito. Ang iba’t ibang sitwasyon ay nangangailangan ng iba’t ibang
pagharap (Ocampo 2002). Ang kontekstong tinutukoy rito ay hindi lamang
limitado sa sitwasyon kundi maging sa konteksto ng kultura. Kapuwa
nakakaimpluwensiya ang mga ito sa mga salita at estruktura na ginagamit ng
tagapagsalita.

27
 Ang pagluluto ay isang sitwasyong pangwika na nagdudulot ng baryasyon sa
wikang Filipino. Sa pag-aaral ng rehistro ng pagluluto, ilang obserbasyon ang
mabubuo sa varayti ng wikang Filipino sa mga cookbook.

1. Pagkabit ng Afiks

Nagkakaroon ng pagdaragdag sa salita sa pamamagitan ng afikasyon. Ang

pangngalan ay nagiging pandiwa o pang-uri. Madaling maintindihan ito dahil sa ang
pagluluto, bilang isang kultural na praktis ay nakalubog sa proseso. Sa gayon,
nagiging matingkad at nananaig ang paggamit ng mga pandiwa o pang-uri.

Halimbawa:

nanganganinag timplahin kaliskisan haluhaluin

mantikaan ikutsara/ kutsarahin

ipalaman patuluin papulahin

ginataan ihalabos pagmantikain

palaputin sapinan palaparin

dampian magsarsa magyelo/pinagyelo

2. Panghihiram

Ang mga salitang napabilang sa cookbook ay gumamit ng mga salitang

nagmula sa mga diyalekto sa Pilipinas at wika sa labas ng bansa. At ayon kay
Halliday (1978), mas madalas na pinagsasabay ng isang tagapagsalita ang kasanayan
niya sa diyalekto sa rehistro isang symbiotic relationship and nabubuo kung saan ang
varayti ng rehistro ay pinapayaman ng diyalekto at vice versa.

Samantala, ayon kay Liwanag (1998) ang panghihiram ay isang paraan kung
saan nagkakahalo ang mga varayti tungo sa isa pang varayti. Karamihan sa mga
salitang ginamit sa mga cookbook ay mga salitang Ingles na walang katumbas sa
wikang Filipino. Halimbawa nito ay ang pangalan ng sangkap at pagkain tulad ng
hamburger, pizza, taco, French fries, at mga

28
salitang dala ng pagbabago sa teknolohiya tulad ng blender, microwave oven, food
processor, at iba pa.

Mula sa mga rehiyonal na wika:

1) Ihalayhay (Bik, Hil, Seb, War, Tag) – pagtabi-tabihin, tulad ng pag-

aayos ng mga isdang nasa palayok o kaldero

2) Ligisin (Bik, Kap, Hil, Seb, War) – durugin upang maisama ang
pampaasim sa sinigang

3) Pinitpit (Kap, IIK, Pan, Tag) – diniinan ng sandok o kutsara

4) Ibilot (Pag, Tag) – pinagulong na balat ng lumpia kapag may

laman o palaman na

5) Isangkutsa (Bik, Hil, Seb, War, Tag) – pagluluto hanggang

lumabas ang katas nito nang hindi nagdaragdag ng tubig

Mula sa Espanyol:

Arnibalin – Esp arnibal tinunaw na asukal

Adornohan – Esp adorno palamutian

Banyo maria – Esp banyo maria pagluluto ng pagkain na

may saping mainit na tubig

Igisa – Esp guisar lutuin sa kakaunting mantika

Hurnuhin – Esp horno oven

Tustahin – Esp tosta gawing malutong

Mula sa Ingles

SANGKAP PROSESO

cornstarch mayonnaise i-blend

salad olive oil i-microwave

loaf cauliflower i-food processor

29
3. Code Switching o Palit-Koda

Sa palit-kodigo, ang isang tagapagsalita ay gumagamit ng iba’t ibang

varayti ayon sa sitwasyon o okasyon. Halimbawa nito Taglish na paghahalo ng mga
salita mula sa Ingles at Tagalog sa isang pangungusap na maaaring sumusunod sa
estruktura ng Ingles at Tagalog. Madalas na nagaganap ang palit-kodigo sa
komunikasyong pasalita. Tinatawag ding conversational code switching kung saan
ang nagsasalita ay gumagamit ng ibang varayti o code sa iisang pangungusap.
Mayroon ding palit-kodigo na sitwasyonal o ang pagbabago ng code sa pagbabago ng
sitwasyon na kinalalagyan ng tagapagsalita (Liwanag 1998).

Halimbawa:

1) Ihalayhay sa steamer ang sapsap na tinimplahan ng asin at kalamansi.

2) Paghaluin ang lahat ng sangkap, ilagay sa isang maliit na bowl at

palamigin sa refrigerator sa loob ng 30 minuto bago ihain sa mesa.

3) Igisa sa mainit na cooking oil ang bawang at sibuyas.

4) Ihalo ang laman ng isda sa tinadtad ng cucumber at sili timplahan ng

mayonnaise, asin, asukal at pamintang durog

5) Magiging crunchy ang sili.

4. Nasa pasibong tinig ang pandiwa o kasama

ang modal tulad ng maaari, dapat, puwede,
atbp

Halimbawa:

1) Tandaang kapag nailagay na sa lutuin ang berdeng gulay, saglit

lamang ang pagluluto nito,

2) Maaaring isabay na putahe ang laing (dahong gabi na may gata) at

suam.

30
 3) Marahil ay maluluto ang isda (kung maliliit) sa loob ng 20
minuto, na hindi aalisin ang takip.

4) Kung nais, samahan ng wansoy at kamatis.

5) Kung nais naman, hayaang lumamig, at kinabukasan isilbi sa

almusal.

6) Mainam ding isilbi ito sa almusal, kasabay ng puro, lalo kung

Simbang Gabi na.

5. Pagpapaikli ng salita

Ang ilan sa mga salita sa mga cookbook ay pinapaikli sa pamamagitan ng pag-

alis ng pantig sa iba’t ibang salita.

Halimbawa: asnan – mula sa asinan

takpan – mula sa takipan

panimpla – mula sa pantimpla

Mga Katangian ng Varayti ng Wikang Filipino

sa Pagluluto

Maaaring kilalanin na komon na rehistro ang salitang luto (magluto, lutuin,

ngunit mapapansing bihira itong gamitin sa cookbook. Sa halip, mas espesyalisado o
partikular na salita ang ginagamit tulad ng ihawin, ligisin, tunawin, banlian, isigang,
ibusa. Kung tutuusin, ang mga salitang nabanggit ay tumutukoy sa iisang layunin o
tunguhin: ang magluto. Ngunit batay sa pag- aaral ng rehistro ng pagluluto, maaaring
sabihin nakabuo ng sariling jargon o kalipunan ng mga salitang teknikal batay sa
magkakaibang sitwasyon sa larang ng pagluluto.

Ang mga salitang bumubuo sa jargon ng pagluluto ay kinuha sa mga

diyalekto galing sa iba’t ibang wika ng Pilipinas. Halimbawa, sa cookbook na
Kasaysayan ng Kaluto ng Bayan ni Mila Enriquez, maraming salita ang kabilang
sa diyalekto ng Tagalog-Bulacan. Inaasahan ito dahil tubong Bulacan si Enriquez.
Noong tinignan ng mananaliksik ang UP Diksiyonaryong Filipino, mayroong ilang
salita na hindi nakalista sa diksiyonaryo tulad ng

31
bantuan, binulay-bulay, naiga, namintog, patarabisya. Posibleng kaya hindi pa
nalilista ang mga salitang ito dahil varayti (bahagi ng rehistro) ang mga ito ng
Filipino o ibang wika sa Pilipinas?
Kapansin-pansin ding maraming salitang nagmula sa wikang Espanyol.
Madaling ipaliwanag ang katotohanang ito dahil sa matagal na pananakop ng mga
Espanyol sa bansa. Ang daang taong pakikipag-ugnayan ng Pilipino, lalo na sa
pagkain at pagluluto. Kung gaano kaluwag ang pagtanggap sa mga salitang hango sa
Espanyol, limitado naman ang panghihiram sa Ingles. Sa mga cookbook, maraming
salitang patungkol sa sangkap at kagamitan ang hiniram sa Ingles. Ang mga salitang
hiram sa Ingles na pumapatungkol sa proseso ay kadalasang gumagamit ng afiks na –
I sa salita o salitang Ingles. Namayani rin ang mga salitang Ingles sa code switching o
palit-kodigo.

Samantalang ang transpormasyon ng pangngalan tungo sa pandiwa ay proseso

ng berbalisasyon at nominalisasyon. Bilang isang kultural na praktis, dapat asahan
nakalubog sa proseso ang pagluluto.

Mapapansin ding nasa pasibong tinig ang ilang pandiwang ginagamit sa

cookbook. Maipapaliwanag ito ng katotohanang ang pagluluto ng putahe mula sa
cookbook ay suggestive lamang. Ibig sabihin, maaaring sundin o balewalain ng
mambabasa/magluluto ang sinasabi ng cookbook. Maaari ring ibahin ang sukat ng
sangkap,baguhin ang tagal ng pagluluto o palitan ang sangkap na gagamitin sa
cookbook. Bagamat may ilang iskolar na nagsabing eksaktong siyensiya ang
pagluluto, ang antropolohikal na aspeto na kaugnay pa rin ng lingguwistikong aspekto
ng pagluluto. Dahil ang pagluluto ay isang prosesong kultural, makikitang
magkakawing ang iba’t ibang disiplina sa pagpapaliwanag nito.

Sa kabuuan, makikitang makulay at iba’t iba ang katangian ng varayti

ng wikang Filipino sa pagluluto. Dahil nakalubog ito sa karanasang malapit sa
damdamin (at bituka) ng mga Filipino, malaki ang maiaambag nito sa pagpapalawig
at pagpapapayaman ng wikang Filipino.

32
SANGGUNIAN

Pangunahing Batis

Enriquez, M. 1993. Kasaysayan ng Kaluto ng Bayan. Manila: Zita Publishing Corp.

Guzman, G. 2003. Mga Lutong-Bahay. Manila: Anvil Publishing Inc.

.2004.Mga Lutong-Bahay 2. Manila: Anvil Publishing Inc.

The Maya Kitchen. 1997. Kain Na! Apat na Linggong Gabay sa mga Lutuin Pambahay.
Manila: Anvil Publishing Inc.

The Maya Kitchen. 1998. Kain Na! Apat na Linggong Gabay sa mga Lutuing
Pambahay. Manila: Anvil Publishing Inc.

Sekondaryong Batis:
Almorio, V. editor. 2001. UP Diksiyonaryong Filipino. UP Sentro ng Wika at Anvil
Publishing Inc.

Constantino, P. 2002. Varayti at Varyasyon ng Wika: Historya, Teorya at Praktika. Nasa

Minanga: Babasahin sa Varayti at Varyasyon ng Filipino. Inedit nina Peregrino,
J., Constantino, P., Ocampo, N. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang
Unibersidad ng Pilipinas.

Fernandez, D. Introduksiyon sa The Food of the Philippines: Authentic Recipes from

the Pearl of theOrient. Text and recipes by Reynaldo Alejandro. Kinuha
sahttp://asiarecipe.com/phfoodcuisine.html

Fishman, J.1972. Language in Sociocultural Change: Essays. Stanford California:

Stanford UniversityPress.

Halliday, M. 1978. Language as Social Semiotic: The Social Interpretation of

Language and Meaning.London: Edwards Arnold.

Liwanag, L. 1998. Ang Registerng Filipino na Ginagamit ng mga Estudyante sa

Pamantasang Normal ngPilipinas. Papel na binasa sa Pambansang Seminar ng
Pambansang Samahan ng Wika, UP. 1993at sa Internasyunal na Kumperensiya sa
Filipino.

Ocampo, N. 2002. “Mga Varayti ng Wika.” Nasa Minanga: Mga Babasahin sa Varayti
at Varyasyon ng Filipino. Inedit nina Peregrino, J., Constatino, P., Ocampo.
Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Unibersidad ng Pilipinas.

33
APENDIKS

Talasalitaan mula sa mga Lutong-Bahay ni Gloria Guzman:

1. Bantuan – buhusan ng kaunting tubig ang niluluto, kapag

naiigisa na

2. Binilot – pinagulong na balat ng lumpia kapag may laman na

3. Binusa – pagluluto sa kaunting langis sa kawali, habang panay ang

paghahalo, halimbawa sa mani

4. Binulay-bulay – pinaghiwa-hiwalay ng mga daliri na laman ng

manok

5. Humulagpos – kumawala, sumabog ang lamang nakabilot

6. Lantahin – alisin ang pagiging malutong ng dahong-saging sa

pagpapapainit nito sa ibabaw ng mahinang apoy.

7. Sangkutsa – paggisa

Talasalitaan mula sa mga Lutong-Bahay 2 ni Gloria Guzman:

1. Ihalayhay – pagtabi-tabihin, tulad ng pag-aayos ng mga isdang nasa

palayok o kaldero

2. Ligisin – durugin upang maisama ang pampaasim sa sinigang

3. Mabiling – pagbaligtad ng isda, manok o karne sa kawali o

kaldero

4. Nanganganinag– nakikita ang lahat ng bahagi, tulad ng sibuyas

5. Patarabisya– paghihiwa ng gulay o sibuyas na ang isang dulo ng

trianggulo ay matulis

6. Pinitpit – diniinan ng sandok o kutsara

7. Tinunaw – dinurog sa sabaw

34
Talasalitaan mula sa Kain Na! ng The Maya Kitchen:

1. Arnibalin – lutuin ang asukal hanggang matunaw

2. Asnan – lagyan ng asin

3. Banlaw – hugasan ng bahagya

4. Banlian – ilubog ang hilaw na pagkain sa kumukulong tubig nang

panandalian para bahagyang maluto

5. Banyo maria – paghurno na kung saan ang lulutuin ay

ipapatong muna sa tray na may tubig bago ipasok
sa oven
– pagluluto ng pagkain na may saping mainit na tubig

6. Ginayat – hiniwa nang manipis at mahaba

7. Halabos – pagluluto sa kaunting tubig at asin hanggang

matuyuan

8. Haluin – pagsama-samahin ang mga sangkap

9. Himayin – pira-pirasuhin ang isda, karne o manok sa

pamamagitan ng kamay

10. Hiwain – putulin ng maninipis na piraso

11. Hulmahin – ilagay sa hulmahan para mabuo

12. Hurnuhin – lutuin sa oven o salangang mainit

13. Igisa – iluto sa kaunting mantika

14. Ihawin – deretsong iluto

15. Inapat – hinati sa apat na bahagi

16. Isangkutsa – iluto ang pagkain hanggang lumabas ang katas nito
nang hindi nagdadagdag ng tubig

17. Isterilisado – pinakuluan ang bote sa tubig na malakas ang apoy upang
mamatay ang mikrobyo

18. Kuwadradong hiwa – hiwa sa hugis parisukat

35
19. Ligisin – palambutin sa pamamagitan ng pagpirat o pagdurog

20. Mantikaan – pahiran o patuluan ng mantika ang pagkaing niluluto

para hindi matuyuan

21. Masinsing paghalo – paghahalo sa pamamagitan ng pagpirat o

pagdurog

22. Pagbabad – paglagay ng karne, manok o isda sa pinaghalong sangka

na pampalasa para ito lumambot nang bahagya at matimplahan

23. Pagmasa – paulit-ulit na paglupi at pagbanat sa masa para mabuo ang

gluten o protina

24. Painitin – magpainit ng oven ng 10 minuto

25. Pakuluan – iluto sa tubig na may temperaturang 212° f o hanggang

marami ng bula sa ibabaw

26. Palamigin – ilagay sa repridyerator hanggang lumamig

27. Pasingawan – iluto sa singaw ng kumukulong tubig

28. Patuluin – paghiwalayin ang sabaw sa buong sangkap sa pamamagitan

ng pagsala

29. Salain – gamitan ng salaan para mapino ang mga tuyong sangkap

30. Salitang paghahalo – pagdagdag ng mga sangkap na tuyo at likido sa

binating mantikilya nang palit-palit habang tuluyang hinahalo

31. Tadtarin – putulin sa maliliit na piraso

32. Talupan – tanggalan ng balat o talop ang prutas o gulay

36
Talasalitaan mula sa Kalutong Nayon:

1. Adobo – pagluluto ng karne o gulay sa toyo, suka, bawang.

2. Buro – pagpreserba ng isda, talangka, alimasag, bangus, hito, dalag, at

gulay tulad ng mustasa o mga aligi ng talangka sa bote sa loob ng
ilang araw maliban sa talangkana kinakain matapos maburo ng ilang
oras.

3. Daing – pagluluto ng isda, hiniwa sa likod at inaanyong tila paruparo

na maaaring ihawin o iprito.

4. Ginataan – pagluluto ng isda, alimango, alimasag, manok o gulay na

nilalagyan ng gata ng niyog.

5. Ginisa – paglulutong ginagamitan ng kaunting mantika, bawang, at

sibuyas, kung minsan nilalagyan ng kamatis.

6. Halabos – pagluluto ng isda, hipon o alimasag sa kaunting asing

pampalasa. Tubig lamang ng nilulutong isda, hipon o alimasag ang
pinakapatubig.

7. Inasnan – ang pagpepreserba ng isda, gulay o karne sa pamamagitan

ng paglalagay ng maraming asin. Maaari itong patuyuin o ihawin
matapos hugasan upang maalis naman ang labis na asin o mabawasan
ang alat kung iihawin.

8. Inihaw – pagluluto ng isda, manok karne o lamang-dagat sa baga.

9. Kilawin – pagbababad ng pagkain sa suka, bawang o sibuyas at

paminta at kinakain nang hilaw.

10. Nilaga – pagpapakulo ng isda, manok, baboy o baka sa karampatang

tubig upang magkaroon ng sabaw. Nilalagyan ng repolyo, petsay,
patatas, kamote.

11. Paksiw – ang paglalagay ng suka at tubig kasama na ang bawang,

luya, at karampatang asing pampalasa sa isdang pakukuluan. Maaaring
lagyan ng ampalya at talong ang pinaksiw. Kung baboy naman ang
ipapaksiw sa halip na luya at ampalaya o talong, ang inalalagay ay
tinuyong bulaklak ng saging, paminta, at laurel.

37
12. Pangat – pagluluto ng isda sa kaunting tubig na maaaring lagyan o
hindi ng pampaasim na katulad ng sampalok, kamatis o kalamansi.

13. Pesa – pagpapakulo ng isda sa luya. Nilalagyan ito ng petsay, upo,

buong paminta at kaunting patis.

14. Pinais – pagluluto ng pagkaing nakabalot sa dahon (saging o alagaw)

at pinapasingawan.

15. Pinasingawan – pagpapasingaw ng isda, karne, manok, talaba o tulya.

16. Pinausukan – pagpapausok ng isda, karne, manok sa baga bago kainin.

17. Sinigang – pagpapakulo ng isda, manok, baboy, o baka sa tubig na

may pampaasim tulad ng sampalok, kamias, santol, manggang hilaw,
kalamansi, hilaw na balimbing, usbong ng sampalok, hilaw na
kamatis, bayabas o maasim na pinya. Nilalagyan ito ng dahon ng
kangkong o usbong ng kamote. Kung minsan nilalagyan din ng
labanos at gabi kung sinigang na baboy.Kung minsan dinadagdagan
din ng sitaw, okra, at sili.

18. Sinuam – pagpapakulo ng isda o tuluyang ginisa sa luya at dahon ng

sili at nilalagyan ng kaunting patis.

19. Tinalbog – pagluluto ng tira-tirang inihaw na isda na nilagyan ng

sabaw at gulay.

20. Tinapa – pagpreserba ng isda o karne at pinaaasuhan hanggang

maging kulay tsokolate ito.

38
 3.
Pagsusuri sa Rehistro ng Wika
ng mga Mananahi
Maritess de Lara, Chem Pantorilla, at Melba Ijan

Isang bansang arkipelago ang Pilipinas. Ang pagkakawatak-watak ng mga

pulo nito ang isa sa itinuturing na dahilan kung bakit tinagurian itong multilingguwal
na bansa. Resulta ng ganitong kalagayan ang pagkakaroon ng varayti ng mga wika.
Nakabatay ang pagkakaroon ng varyti at baryasyon ng wika sa paniniwala ng mga
linguist ng pagiging heterogeneous o pagkakaiba- iba ng wika (Saussure, 1959) at
“hindi kailanman pagkakatulad o unipormidad ng anumang wika,” ayon kay
Bloomfield (1933). Dala ito ng nagkakaibang pangkat ng tao na may iba’t ibang
lugar na tinitirahan, interes, gawain at tungkuling ng tao at ito ay nagreresulta sa
pagkakaiba-iba ng kultura at wika na siyang nagiging panukat sa progreso ng tao
(Rousseau, 1950). Nangangahulugan ito, na higit na nakilala ang isang tao kung saan
at ano ang kinabibilangang grupo, interes, pinag-aralan, lahi, relihiyon, at
kinalakhang pook sa wikang kaniyang ginagamit.

Pekulyar ang wika ng bawat grupo dahil sa pagiging kaiba nito sa wika ng
ibang grupo. Katulad ng mga register ng mananahi, ito ay nagtataglay ng katangian
ng kabuuang wika ngunit mayroong espesipikong kahulugan at katangiang
namumukod sa bokabularyog at gramar. Ayon kay Pinchuck (1977), ang mga wika
ng mga nananahi ay nabibilang sa teknikal na mga wika. Dagdag pa ni Pichuck,
espesyal ang wikang ito dahil nabubuo ng grupo ng mga taong may iba’t ibang
oryentasyong panlipunan na pinagkaisa ng kinabibilangang gawain, katayuan sa
buhay, trabaho, at edukasyon.

Batay sa oryentasyong panlipunang ito nakabubuo at nagkaroon ng varayti at

baryasyon ang isang wika. Sang-ayon kay Catford (1965) may dalawang uri ng
varayti ang wika. Una ay permanente para sa mga tagapagsalita/tagabasa at ang
ikalawa ay pansamantala dahil nagbabago kung may pagbabago sa sitwasyon ng
pahayag. Kabilang sa mga varayting permanente ay diyalekto at idyolek
(http:www.scribd.com).

39
 Ang diyalekto ay varayti ng wika na ginagamit ng isang partikular na grupo
ng tao sa isang lugar o speech community, panahon, at katayuan sa buhay. Nakikita
ito kaugnay ng pinanggagalingang lugar ng tagapagsalita o grupo ng tagapagsalita sa
isa sa tatlong dimensiyon: espasyo, panahon, at katayuang sosyal. Subordineyt ito ng
isang katulad ding wika na pekulyar sa isang tiyak na rehiyon. Samantala ang idyolek
naman ay isang varayti na kaugnay ng personal na kakanyahan ng tagapagsalita o
wikang ginagamit ng partikular na indibidwal. Ang mga tanda ng idyolek ay
maaaring idyosinkratiko tulad ng paggamit ng partikular na bokabularyo nang
madalas. Tinatawag itong tatak ng pagkaindibidwal. Ayon pa rin kay Catford,
permanente nang matatawag ang idiyolek ng isang taong may sapat na gulang.

Sa pangalawang uri naman makikita ang pansamantalang varayti ng wika na

kaugnay sa sitwasyon ang pagamit ng wika. Kasama rito ang register, mode, at estilo.
Ang register ay varayting kaugnay ng panlipinang papel na ginagampanan ng
tagapagsalita sa oras ng pagpapahayag. Halimbawa nito ay: siyentipiko at teknikal na
register, panrelihiyong register, pang-akademiyang register, at iba pa. Ang estilo ay
ang varayti na kaugnay ngrelasyon ng nagsasalita sa kausap. Ang estilo ay maaaring
formal, kolokyal, at intimeyt o personal. Ang mode ay ang varayting kaugnay sa
midyum na ginagamit sa pagpapahayag tulad ng pagsalita o pagsulat. Sa isang speech
community makikita ang baryasyon ng wika sa pamamagitan ng mga taong
bumubuo rito; pakikipagkomunika ng tao; interaksiyon ng mga tao at iba pang mga
elementong nakaimpluwensiya sa paggamit ng wika.

Pinagbatayang Teorya

Nakaangkla ang papel na ito sa teorya ni Labov – ang social theory.

Dinadalumat ng teoryang ito na may malaking kinalaman ang lipunan sa
pagkabuo/pagbabago ng wika. Isang kongkretong halimbawa nito ang mga terminong
ginagamit ng mga nananahi na bunga ng pag-usbong ng mga bagong teknolohiya
dulot ng pag-unlad ng lipunan. Ayon naman sa konsepto ni Lachica (1993), ang tao sa
tulong ng wika ay gumagawa ng kaparaanan upang iakma sa kaniyang kaligiran sa
pamamagitan ng imbensiyon. Sa tulong ng wika,nakabubuo sila ng mga dapat
sunduin at paniwalaan na nagiging alituntunin sa kanilang pagkilos, asal, at pagtingin
sa gawain.

40
Ang mga Register ng mga Mananahi sa Bulacan

Ang sumusunod na talahanayan ay nagpapakita ng mga register ng mga

mananahi sa Bulacan.

Uri ng Tela Proseso Gamit sa Mga Uri ng Ugpungan

Pananahi Putol at
Yari
Basite Paghihilbana Aleta Baston Modista
Bird’s eye Pagtututos Automatiko Ambel Sastre
Brocade Paglilip Kurdon Bugy Uhales
Overcasting Square
Calico Piye Uhites
Stich pants
Crepe Pagsusulsi Koreya Rugged Ohetas
Muslin o
Pasada Kusek Pencil cut Alsado
Katya
Organdy Tistis/Tastas Pata Straight cut Retaso
Percale Bayas Bobina Princess cut Hilatsa
Satin Istretso Medida Shering Sports collar
Coat Executive
Kuldoroy Pagtatabas Kuser
sleeves collar
Tetaron Cross stitch Velcro Sabrina
Jorjet Stiches Komi Venus
Chorded
Bareta
Lace
Pin Cushion
Kanilya
Dixon/Tailor
Chalk
L-Square
Hibla

41
 Ang mga nakolektang register ng mga mananahi ay inihahanay ayon sa
sumusunod: uri ng tela, proseso, gamit sa pananahi, mga uri ng putol at yari, at iba pa.
Nakatala sa mga uri ng tela ang mga register ng mga telang madalas na ginagamit ng
mga mananahi sa kanilang pagtahi. Tunghayan ang deskripsiyon, at kung saan
ginagamit ang mga telang ito.

 Basiste - malambot, matibay, magaan, at makinis. Ginagawang panyo,

pantulog, bestido at makintab

 Bird’s eye – ginagamit na lampin, tuwalya, at pamunas ng kamay at

takip sa mesa.

 Brocade – may nakaumbok na disenyo. Magandang gawing damit na

panggabi, kurtina, at takip ng muwebles.

 Calico – makintab at matingkad ang kulay. Yari ito sa koton.

Maaaring gawin itong damit, kamisendro o apron.

 Crepe – makintab at malambot. Maaaring gawing blusa at damit

panloob.

 Muslin o Katya – yari sa koton. Ginagawa itong lining ng damit,

punda ng unan, pamunas ng kamay, o damit panloob

 Organdy – pino ngunit may katigasan. Yari sa koton at rayon.

Ginagawang kurtina at kuwelyo.

 Percale – makinis at matigas. Maaaring gawing kurtina, apron, takip

ng kama, at punda ng unan.

 Satin – makintab at makinis na ginagamit na lining. Takip sa kama,

kurtina, at punda ng unan.

 Kuldoroy – guhit-guhit at matigas na tela. Karaniwang ginagamit na

tela para sa shorts at pantalong panlalaki.

 Tetaron – malambot na tela, karaniwang ginagamit sa uniporme ng

mga estudyante.

 Jorjet – ang orihinal na pabric gawa sa sutla, pero minsan gawa ito sa
synthetic fibers tulad ng polyester, lukot-lukot na magaan, medyo
magaspang ang tekstura ng tela. Ginagawang damit pangpormal,
pangkasal, at pangkaraniwang damit.

 Chorded Lace – telang karaniwan lang ginagamit sa kurtina

42
 Inilalarawan naman sa ikalawang hanay ang proseso na ginagawa sa pananahi. Ito ay
ang mga sumusunod:

 Paghihilbana – ito’y pansamantalang tahi at inaalis pagkatapos

maliip ang tupi. Hinihilba ang mga lupi upang ito ay manatili sa
lugar.

 Pagtututos – ito’y isang paraan ng pananahi na ginagamit sa

pagsusulsi ng iba’t ibang uri ng punit.

 Paglilip – ang tinuping laylayan o dulo ng tela na tinatahi. Ito ay tahi

sa kamay

 Overcasting stitch – ito’y isang uring tahi na nagmumula sa

dalawa at maikling tahi na pahilig.

 Pagsusulsi – pagtatahi sa butas o punit na bahagi ng damit sa

pamamagitan ng pagtatapal o pagdaragdag ng tela rito.

 Pasada – isang hilera o deretsong pagtatahi

 Tistis/Tastas – pagtatanggal ng tahi o ng pagkakatahi

 Bayas – palihis na putol ng tela

 Istretso – Deretsong pagtatahi

 Pagtatabas – pagpuputol o paggupit ng tela

 Cross stitch – pakros na tahi, ginagamit sa laylayan ng pantalon

 Stitches – ito ay tahing nagsisilbing dekorasyon

Ang sumusunod naman ang mga gamit sa pananahi:

 Aleta – zipper

 Automatiko – tawag sa magic button o butones na madikit

 Kurdon – makapal na sinulid na ginagamit pang-alsa sa tahi.

 Piye – pedal ng makina

 Koreya – makapal na tali/tela na umiikot sa makina. Ito ay nakalagay

sa bilog na parang gabay sa bisikleta

43
  Kusek – piyesang may ngipin na inilalagay sa makina

 Pata – hugis daliri na tinatapatan ng karayom ng makina

 Bobina – kinakabitan ng pang-ilalim na sinulid ng makina

 Medida – gamit na panukat sa tatahiin at tatahian

 Kuser – gamit o piyesa ng makina na may ngipin

 Velcro – Ginagamit sa bag o wallet na pandikit. Ito rin ay

inilalagay sa bulsa ng panalon. Karaniwang ito’y synthetic.

 Komi – tawag sa malaking sinulid na karaniwan lang ginagamit sa

pananahi sa makina

 Bareta – kinakabitang ng karayom sa makina

 Pin Cushion – tusukan ng mga karayom

 Kanilya – nakalagay sa loob ng bobina

 Dixon/tailor Chalk – tisa ng mga mananahi

 Hibla – ito ang tawag sa sinulid na ginagamit pantahi

 L-Square – ginagamit na pangguhit ng mga mananahi upang

maging diretso ito

Ito naman ang mga register sa pananahi na may kaugnayan sa mga uri ng mga
putol at yari. Nahahati ito sa dalawang kategorya, pang-ibaba, at pang-itaas.

Pang-ibaba

 Baston – paliit ang tabas sa laylayan ng pantalon/pang-ibaba

 Ambel – paluwang ang tabas sa laylayan ng pantalon/pang- ibaba

 Bugy – maluwang ang tabas at yari sa hita hanggang sa ibaba o

laylayan ng pantalon/pang-ibaba ng lalaki

 Square pants – maluwang ang tabas o yari ng pang-ibaba o

pantalong pambabae

44
  Rugged – ito ang karaniwang tabas ng maong, tinatawag din itong
doble-pasada

 Pencil cut – paliit na yari ng laylayan ng palda

 Straight cut – deretsong putol o yari ng pang-ibaba ng palda o

pantalon ng babae

 Princess cut – bestidang may anim na putol (cutting)

karaniwang ginagamit o ginawa sa gown

 Shering – kinukulubot sa palda

Pang-itaas

 Coat sleeves – tahi ng manggas ng Amerikana

 Sabrina – tahi na maluwag at bukas ang leeg

 Venus – tahi na kabila o isang bahagi lamang ang may balikat

Itong sumusunod naman ang mga terminolohiyang naihahanay sa ibapa:

 Modista – babaeng mananahi

 Sastre – lalaking mamanahi

 Uhales – bahaging nilalagyan ng butones

 Uhites – paglikha ng butas sa pananahi

 Ohetas – malaking bilog o butas para hindi magnisnis ang

binuburdahan

 Alsado – mga sinulid na pinagdudugtong para nakaangat ang tahi

 Sugpungan – ito ang paraan/allowance na inilalaan ng mga

mananahi

 Retaso – maliliit na tela at tira mula sa mga pinagtabasan

 Hilatsa – tawag sa mismong sinulid o hibla na nakalagay o

natatanggal sa tela

45
  Sports collar – kuwelyo ng mga bulsa, blazer, at Amerikana

 Executive collar – kuwelyo ng mga barong

Kabilang ang mga register ng mga mananahi sa mga teknikal na wika,

katunayan marami sa mga bokabularyo nito ang hindi natutumbasan sa Tagalog ng
mga mananahi, lalong-lalo na ang mga bokabularyong may kinalaman sa mga tela at
sa mga uri ng putol at yari. Ngunit mapapansing sa kategorya hinggil sa proseso at
gamit ay nasa wika na ito ng mga Bulakenyo. Marahil ang gawaing ito ay hindi na
bago sa lipunang Filipino kaya halos lahat ng mga may kinalaman sa proseso at
gamit ng pananahi ng mga mananahi ay nasa Filipino na. Tanging ang proseso
lamang tungkol sa iba’t ibang pag-stitch at tabas/yari ng mga maong na pantalon
ang nasa Ingles. Ayon sa Wikipedia.com ang stitching at pantalon ay nagmumula sa
bansang Europa at sa Amerika. Isang uri ng sining ng mga taga-Europa ang stitching
nakamakailan lamang napasok sa ating lipunan.

Konklusyon

Isang panlipunang penomenon ang wika. Sapagkat panlipunan, hindi

maaaring paghiwalayin sa mga ginagawa ng mga tao ang gamit ng isang wika.
Habang nahuhubog ang bawat mamamayan ng institusyon may direktang kontak sa
kaniya ang lipunan, sadya man o hindi, nagiging instrumento ang mga taong ito
sa pagkakabuo ng iba’t ibang varayti ng wika ng hindi nila namamalayan, gaya
ng nangyayari sa mga register ng mga mananahi na magiging bahagi at magpatatag sa
wikang pambansa ang Filipino.

Ang wikang ginagamit ng mga mananahi ay nagpapakita hindi lang sa aspekto

ng kanilang identidad gaya ng kanilang etnisiti, edad, kasarian, at sosyal na
kinabibilangan, makikita rin dito ang konteksto kung saan nila ginagamit ang
nasabing mga register.

46
SANGGUNIAN

Bloomfield, Leonard. 1933. Language. London: George Allen and Unwin.

Catfor, Ian. 1965. A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford University

Press

Downes, William.1998. Language and Society. UK: Cambridge Universtiy Press.

Fishman, Joshua, (ed.) 1968. Reading in the Sociology of Language. The Hague:
Mouton.

Holmes, Janet. 1992. An Introduction to Sociolinguistics. New York: Wesley

Longman Publishing.

Lachica, Venerando. 1993. Komunikasyon at Lingguistika. Manila: Saint Bernadette Publishing.

Mesthrine, Rajend, et al. 2000. Introducing Sociolinguistics. Great Britain: Edinburg

University Press.

Pañalosa, Fernando. 1981. Introduction to the Sociology of Language. Cambridge,

Massachusetts: Newbury House Publishers.

Pinchuck, Isadore. 1977. Scientific and Technical Translation. London: Andre

Deutsch.

Saussure, F. de. 1959. Course in General Linguistics.(original notes on 1916). New York:
McGraw Hill.

Valentince, Tamara M. 2003. Language and Prejudice. (notes on Roussean). USA:

Pearson Education

http://www.scrib.com/varaytingwika.com.(Nakuha noong September 01, 2011)

47
 KABANATA 2
Manwal at
Liham-Pangnegosyo

48
 Introduksiyon

Karaniwang naglalaman ang isang manwal ng iba’t ibang impormasyon

hinggil sa isang produkto, kalakaran sa isang organisasyon o samahan o kaya’y
mga detalyeng naglilinaw sa proseso, estruktura at iba pang mga detalyeng
nagsisilbing gabay sa mga magbabasa nito. Komprehensibo ang nilalaman ng isang
manwal dahil naglalayon itong magpaliwanag at maglahad ng mga impormasyon
tungkol sa isang bagay o paksa. Kalimitang nakaayos nang pabalangkas ang mga
nilalaman ng isang manwal na makikita sa talaan ng mga ito at pormal ang ginagamit
na wika. Maaari rin namang magtaglay ng mga larawan o di kaya’y tsart ang
isang manwal upang maging higit na maliwanag ang paglalahad ng mga
impormasyon, gayundin ng mga salitang teknikal kung hinihingi ng pangangailangan.
Dagdag pa rito, maaari ding magtaglay ng apendise o indeks ang mga manwal.

Samantala, sa gitna ng makabagong teknolohiya ay hindi naman dapat isantabi

ang kaalaman sa pagsulat ng liham. Isa sa mga uri nito ay ang liham pangnegosyo na
kalimitang ginagamit sa korespondensiya at pakikipagkalakalan. Katulad ng iba pang
uri ng liham, tinataglay rin nito ang mga bahagi gaya ng ulong sulat, petsa,
patunguhan, bating pambungad, katawan ng liham, bating pangwakas at lagda.
Nakatuon ang liham pangnegosyo sa mga transaksyon sa pangangalakal katulad ng
pagkambas ng halaga ng mga produkto o kaya’y liham ng kahilingan at liham
pag-uulat. Pormal ang paggamit ng wika sa ganitong uri ng liham. Maaari ring
magtaglay ng kalakip ang mga nasabing halimbawa.

49
 4.
Manwal ng Anti-Korupsyon
para sa mga Small and Medium-sized
Enterprises (SME’s)

Talaan ng Nilalaman
Kabanata
1. Pambungad

2. Pag-unawa sa Korupsyon Kahulugan

at Porma ng Korupsyon Korupsyong
Pribado-sa-Pribado Mga Sanhi ng
Korupsyon

3. Ang Paglaban sa Korupsyon sa Pagnenegosyo

4. Pagpapatupad ng Mabisang Programang Anti-Korupsyon

5. Indibiduwal na Pamamaraan sa Pag-iwas na

Maharap sa Korupsyon

6. Mga Tagpo ng Korupsyon

7. Kolektibong Pagkilos
Uri
Instrumento

8. Konklusyon
Talahuli
Sanggunian

50
Apendise

Mga Numerong Matatawagan at mga Websayt

Mga Numerong Matatawagan sa Pamahalaan Mga
Piling Websayt Anti-Korupsyon
Iba pang mga Websayt na May Gamit sa SME
Gabay sa Paggawa ng “Kodigo ng Pag-uugali”
at mga Halimbawa
Mga Batas Anti-Korupsyon
Mga Sinipi mula sa Saligang Batas
Anti-Red Tape Act
Anti-Graft and Corrupt Practices Act
Mga Sinipi mula sa Code of Conduct and Ethical Standards for
Public Officials and Employees
Anti-Graft and Corruption Awareness Month Iba
pang Makabuluhang Batas
Mga Sinipi mula sa Government Procurement Reform Act
Barangay Micro Business Enterprise Act
Mga Sinipi mula sa Magna Carta for Small Enterprises
Mga Sinipi mula sa National Building Code
Mga Sinipi mula sa Fire Code
Mga Sinipi mula sa Code on Sanitation

51
1. Pambungad

Bagama’t madalas hindi nabibigyan ng atensyon, mahalaga ang

gampaning papel ng mga small andmedium-sizedenterprises (SMEs) sa bansa.
Ayon sa datos ng Department of Trade and Industry (DTI) noong 2009, binubuo ng
SME ang 99.6 porsyento ng lahat ng mga negosyo; nag- eempleyo sa 63.2 porsyento
ng kabuuang lakas-paggawa; at bumubuo sa
35.7 porsyento ng kabuuang kita at halagang nadaragdag sa bansa.1

Pag-uuri ng mga SME

Assets Bilang
(hindi kabilang ang ng Empleyado
lupain)

Micro Enterprises P3,000,000 o mas 1–9

mababa

Small Enterprises P3,000,001 – 10 – 99

P15,000,000

Medium Enterprises P15,000,001 – 100 – 199

P100,000,000

Pinagmulan: Micro, Small, and Medium Enterprises (MSMEs) – About MSME,” Small
and Medium Enterprise Development Council, Enero 2003, http://www.dti.gov.ph

Gayumpaman, hindi pa nawawari ng mga SME ang kanilang kabuuang

potensyal upang mapaunlad ang ekonomiya. Maraming mga salik ang nakasasama sa
klima ng pagnenegosyo ng mga SME, at isa sa mga pinakamalaking salik ang
korupsyon. Ayon pa nga sa isang pag-aaral ng World Economic Forum,
pinakaproblematikong salik sa pagnenegosyo sa Pilipinas ang korupsyon.

52
 Pinakaproblematikong Salik sa
Pangnegosyo sa Pilipinas

Mababang Kalidad ng Kalusugang Pampubliko

Implasyon
Polisiya sa Banyagang Salapi
Krimen at Pagnanakaw
Kawalan o Kahinaan ng Etika sa Paggawa ng
Pambansang Lakas-paggawa
Kawalan ng Oportunidad sa Pagpipinansya
Kawalan ng Istabilidad ng Pamahalaan
Lakas-paggawang Kulang sa Edukasyon
Mapanggipit na Regulasyon sa Paggawa
Mataas na Buwis
Regulasyon sa Pagbubuwis
Kakulangan ng Istabilidad sa Polisiya
Kakulangan sa Suplay ng Imprastruktura
Hindi Mabisang Burukrasyang
Pampamahalaan1
Korupsiyon

Pinagmulan: World Economic Forum – Centre for Clobal Competitiveness and Performance,
Global Competitiveness Report 2010-2011 (Geneva,
Switzerland: World Economic Forum, 2010).

Madaling puntiryahin ang mga SME ng mga mababang opisyal ng

pamahalaan na nagnanais na madagdagan ang kanilang mga kita. Madalas na
maririnig mula sa mga may-ari at tagapangasiwa ng mga SME ang reklamong
kailangan nilang magbigay ng suhol o lagay sa bawat opisyal ng pamahalaan na
hihingian ng lagda sa kanilang pag-aaplay ng lisensya o permit. Para naman sa mga
SME na nag-aangkat pa sa labas ng bansa, nakagawian nang magbigay ng tip sa
opisyal ng customs bago nila makuha ang kanilang mga kargamento.

Hindi na bago ang sobrang pagpapataas ng buwis na kailangang bayaran ng

isang SME mula sa Bureau of Internal Revenue (BIR), na tila nagmumungkahing
mapapababa naman ito sa pamamagitan ng tamang pagbabahagi ng anumang kita.
Isa pang tipikal na karanasan ng mga SME

53
ang pagbisita ng mga inspektor ng Bureau of Fire and Protection, na magtatakdang
dapat magkaroon ng partikular na bilang ng fire extinguisher ang SME, sabay
mungkahi na “narito ang mga inirerekomenda naming suplayer.” Magastos
ang korupsyon, at madalas itong dahilan ng pagkayamot ng mga SME.

Hindi palaging “biktima” ng korupsyon ang mga SME. Sa maraming mga

SME, nagiging instrumento pa ang pagbibigay ng suhol o lagay upang mauna sa
kompetisyon. Mabilis pa nga ang iba na magbigay ng lagay upang makakuha ng
permit sa pagnenegosyo kahit na kulang ang kanilang dokumento. Mayroong
gumagamit ng lagay upang maiwasan ang red tape. Nagbibigay ng pera o
mamahaling regalo ang iba sa isang opisyal ng BIR upang makakuha nang mas
mababang tax assessment. Gayumpaman, sa oras na pasukin nila ang paglalagay, mas
nahihirapan at mas napapagastos pa ang mga SME kumpara sa ibang sumunod na
lamang sa hinihinging mga pamamaraan.

Sa dalas ng korupsyon sa bansa, nakabuo na ng sariling “lingo” o

salitaan ang mga Pilipino upang tukuyin ang mga tiwaling transaksyon.
Ang mga karaniwang termino ay ang sumusunod:

1. Areglo – Pagsasaayos ng isang sitwasyon sa paraang

mas madali ngunit hindi katanggap- tanggap.

2. Ayos – Katulad ng areglo

3. Backer – Maimpluwensyang tao na makasisiguro sa

isang ninanais sa resulta kapalit ang partikular na presyo

4. Barya-barya– Maliit na paglalagay

5. Kumisyon – Kabayaran sa transakyong iligal

6. Lagay – Maaari ding suhol

7. Lakad – Pagsasaayos sa isang usapan o transaksyon,

partikular sa pagkuha ng permit o lisensya

54
 8. Lutong-makaw – Katawagan sa pagdedesisyong mas
pinapaboran ang isang panig nang walang batayan

9. Rebate –Katulad ng kumisyon

10. SOP – Standard Operating Procedure. Ang

awtomatikong porsyento o kabayaran na ibinibigay sa
opisyal ng pamahalaan upang maisagawa ang
transaksyon iligal.

11. Suhol – Maaari ding lagay

12. Tongpat o Patong – Halagang idinagdag sa tunay na

halaga ng isang produkto o serbisyo na

magsisilbing kabayaran sa pagsasagawa ng

transaksyon

13. Padulas – Perang pambayad upang mas bumilis ang

transaksyon

14. Pang-merienda – Maliit na lagay

Pinagmulan: Philippine Province of the Society of Jesus –

Committee on the Evangelization of Culture,Ehem!
A Manual for Deepening Involvement in Combating Corruption
(Lungsod ng Davao: Rsearch and Publication Office, Unibersidad
ng Ateneo de Davao, 2003).

Nangyayari ang korupsiyon hindi lamang sa interaksyon sa pagitan ng

negosyo at pamahalaan. Nangyayari rin ito sa mga transaksyong pribado. Hindi
kakaibapara sa isang salesperson ng isang kumpanya ang magbigay ng mamahaling
regalo sa procurement officer ng isa pang kumpanya upang makakuha ng produkto o
serbisyo. Ang mga kumpanyang nagnanais humiram sa bangko ay nagbibigay rin ng
mamahaling regalo sa bank manager upang mabilis silang mapagbigyan. Ang mga
auditor ay maari ring sinusuhulan upang hindi na pansinin pa ang mga iregularidad sa
transaksyon ng kumpanya. Bagama’t hindi naisasapubliko, ang pribado-sa-
pribadong korupsyon ay maaaring makasama sa pagnenegosyo tulad ng korupsyon sa
pampublikong sektor.

55
 Nabubuhay ang korupsyon sa paglilihim. Sa isang transaksyong korap,
madalas na parehong panig ang nabibigyan ng kalamangan na hindi naman nila dapat
tinatamasa, at kadalasan din, mayroong ikatlong panig na nadedehado bagama’t
hindi kabilang sa transaksyon. Madalang na ilantad ng anumang panig ang
iregularidad ng isang transaksyong korap, at ang paglilihim na ito ang dahilan kaya
nananatili at mas lumalakas ang korupsiyon.

Karaniwang tinitingnan ang paglutas sa problema ng korupsiyon bilang

responsibilidad ng pamahalaan. Gayumpaman, hindi magtatagumpay ang paglaban sa
katiwalian ng pamahalaan kung walang suporta at kooperasyon ng lahat ng sektor ng
lipunan. Gayundin, may paraan upang ang mismong mga SME ang siyang magtiyak
na maayos at matuwid ang paraan ng pagnenegosyo para sa kanilang kabutihan.
Walang madaling solusyon sa korupsyon sapagkat pangmatagalang

pagpupunyaging nangangailangan ng pasensya at pagsusumikap ang kailangan upang

labanan ito. Ngunit mayroong mga hakbangin na maaaring gawin ng mga SME na
makatutulong upang maiwasan ang korupsyon, sapagkat sa katotohanan, kusang-loob
man o hindi, nagsisilbing “suplay” ang mga SME sa “demand” ng korupsyon.
Kung sisiguraduhin ng mga SME na maputol ang suplay na ito, malaki ang ibababa
ng korupsyon sa bansa.

Inihahain namin ang manwal na ito sa mga SME na sawa na sa korupsyon at

handang gawin ang kanilang bahagi sa pagtataguyod ng integridad at pananagutan sa
pagnenegosyo. Layunin ng manwal ang magbigay kasagutan sa sumusunod na
katanungan: (1) Ano ang korupsyon at bakit ito nangyayari?; (2) Sa anong sitwasyon
maaaring asahan ng SME na maharap sa korupsyon?; (3) Paanong
mapangangasiwaan ng SME ang negosyo nito nang hindi nakikilahok sa korupsyon
sa pang-araw-araw nitong

56
operasyon?; (4) Ano ang magagawa ng mga SME upang malabanan ang korupsyon?

Ipinakikita ng mga panayam, focus group discussion, at palihang isinagawa

sa buong bansa kasama ang mga may-ari at tagapangasiwa ng SME na maaaring
maging matagumpay sa pagnenegosyo nang hindi nakikilahok sa korupsyon. 2 Nakita
namin kung paanong binago ng ilang mga SME ang kanilang sistema upang
maipatupad ang mga programa upang matukoy at maiwasan ang gawaing hindi etikal
sa kanilang mga empleyado. Nakita namin kung paano nakakita ang iba ng simpleng
solusyon sa kanilang pang-araw-araw na problema sa katiwalian. Nakita rin namin
kung paano nagtulong-tulong ang mga SME nang nasa magkatulad na sitwasyon
upang masolusyunan ang problema sa korupsyon.

Sa pagsasama-sama ng mga subok nang pamamaraan at impormasyon at

pagtampok sa mga success stories, nilalayon ng manwal na ito na makapag-ambag
sa paghahanap ng mga SME ng mas matuwid at maayos na paraan ng pagnenegosyo.
Ang manwal na ito ay tungkol sa nagawa na at maaari pang gawin ng mga SME,
sapagkat sa mismong bilang pa lamang, may potensyal na maging pangunahing
pwersa laban sa katiwalian ang mga ito.

2. Pag-Unawa sa Korupsyon

Pamilyar tayong lahat sa korupsyon. Kabi-kabila ang paglalantad sa diyaryo

at telebisyon ng mga tiwaling opisyal ng gobyerno na bagama’t hindi kataasan
ang suweldo, ay nagagawang makapagpatayo ng malalaking bahay, makabili ng mga
mamahaling sasakyan, at makapagpanatili ng malalaking deposito sa mga lihim na
bank account. Nakagugulat at nakagagalit ang mga ganitong balita sapagkat
malinaw na ginagamit ng mga

57
opisyal na ito ang kanilang poder at posisyon upang mapayaman ang kanilang sarili
gamit ang pera ng taumbayan.
Gayumpaman, hindi natin kadalasan inaaming mayroon din tayong papel sa
pagpapalaganap ng korupsyon. Ang ilang mga gawi, halimbawa, pagpapameryenda
sa mga tauhan sa isang opisina ng gobyerno na nagpoproseso sa renewal ng iyong
permit; pagpapadala ng regalo sa purchasing officer ng isang kumpanya kung saan
nakikipag-bid ka upang maging suplayer; pagbibigay ng tip sa opisyal ng customs
na magpapalabas ng kargamento mo – lahat ng ito ay pangkaraniwan na lamang na
nangyayari at tila tanggap na ito bilang normal na bahagi ng pagnenegosyo.

Hindi madali ang pagtukoy sa korupsyon, lalo na kung ituturing nating

kabilang pati mga karaniwang kilos natin dito. Sa kabanatang ito ipapaliwanag kung
ano ang porma, sanhi, at kung ano ang bumubuo sa korupsyon.

Kahulugan at Porma ng Korupsyon

Madalas na binibigyang - kahulugan ang korupsyon bilang “maling

paggamit ng posisyon para sa pansariling kapakinabangan.” 3 Nagiging korap
ang mga inihalal at/o pampublikong opisyal sa oras na gamitin nila ang oportunidad
na dala ng kanilang posisyon upang makalamang sa pamamagitan ng paglilipat ng
pera o assets ng pamahalaan patungo sa kanilang mga bulsa. Mahahati sa dalawang
uri ang korupsyon: petty o maliitang korupsyon at grand o malakihang korupsyon.

Karaniwang nasasangkot sa maliitang korupsyon ang mga mababang opisyal

ng pamahalaan na hindi nabibigyan ng sapat na sahod upang

58
makapamuhay nang matiwasay. Kaya naman kailangan nilang dumepende sa maliliit
na suhol o lagay upang madagdagan ang kanilang kita. Ito ang karaniwang uri ng
korupsyon na madalas kaharapin ng mga SME.
Sa malakihang korupsyon, sangkot naman ang mga matataas na opisyal ng
pamahalaan na ginagamit ang kanilang posisyon upang kumita sa malalakihang
kontrata at proyekto na pinamuhunan ng pamahalaan o mga pribadong ahensya. Ang
maliit na korupsyon ay maaaring umiral sa konteksto ng isang establisadong sistema
o balangkas ng pamamahala, samantalang ang malakihang korupsyon ay sumisira sa
sentral na gampanin ng pamahalaan, at maaaring magkaroon ng negatibong epekto sa
politikal at pang-ekonomiyang istabilidad ng pamahalaan.4

Maraming porma ng korupsyon. Kabilang dito ang sumusunod:

1. Panunuhol – Ang pagbibigay ng benepisyo upang

maimpluwensyahan ang kilos o desisyon ng isang tao. Ang benepisyo
ay hindi kinakailangang pera. Maaari itong maging espesyal na pabor,
regalo, pang-aaliw, pagbibigay-trabaho, pautang, o iba pang
maibibigay upang makapang-udyok. Maari din itong maging
pampadulas, o maliit na halagang hinihingi ng mga opisyal ng
pamahalaan upang mapabilis ang pagbibigay serbisyong karapatan mo
namang tamasin.

2. Pangingikil– Paggamit ng pananakot, paninira, o iba pang

pagbabanta upang mapuwersang makipagtulungan ang isang tao.
Maaaring gumamit ang isang public prosecutor ng pagbabanta ng
criminal na prosecution bilang batayan ng pangingikil. Sangkot din
dito halimbawa ang mga bumberong tumatangging patayin ang apoy
sa isang gusali hangga’t walang kabayaran.

3. Kickbacks – iligal na kabayaran sa isang taong may awtoridad na

magpasya o mang-impluwensya sa mapipiling bigyan ng isang
kontrata o transaksyon. Karaniwang pinapatungan ang presyo ng
kotrata o transaksyon upang magsilbing kickback sa taong
nakapagbigay ng espesyal na pabor sa isang partikular na indibiduwal
o kumpanya.

4. State Capture – Isang sitwasyon kung saan magbabayad ang

makapangyarihang indibiduwal o grupo sa mga opisyal ng pamahalaan
upang maipasa ang mga batas o regulasyon na

59
 makapagbibigay nang hindi patas na kalamangan sa nasabing indibiduwal o
grupo.5

May mga nagsasabing sa isang bansa tulad ng Pilipinas kung saan mahalaga
ang pagbibigay ng regalo ay mahirap matukoy kung ang isang regalo ay tunay ngang
kusang - loob na ibinigay o talagang isang suhol. Totoong mahilig magregalo ang
mga Pilipino. Hindi lamang tayo nagbibigay ng regalo tuwing may espesyal na
okasyon tulad ng kaarawan, kasalan, o binyagan. Nagbibigay rin tayo ng regalo
bilang pasasalamat o bilang pasalubong mula sa isang paglalakbay. Gayunpaman, ang
totoong regalo ay dapat na walang kapalit. Kung ibinibigay ang regalo, anuman ang
halaga nito, upang makaimpluwensya sa pagkilos o pagpapasya ng pinagbibigyan
nito, isa itong suhol.

Korupsyong Pribado-sa-Pribado

Hindi kinakailangang konektado sa pamahalaan upang masangkot sa

korupsyon. Maaaring mangyari ang korupsyon kahit sa pagitan ng dalawang
nagmumula sa pribadong sektor. Nangyayari ang pribado-sa-pribadong korupsyon
kapag ginagamit ng isang opisyal o empleyado ng isang kumpanya ang kanyang
kapangyarihan upang impluwensyahan ang pagganap sa isang tungkulin sa
kumpanya, at ginagamit ang kapangyarihang iyon makakuha ng personal na
kapakinabangan na may masamang epekto sa kumpanya.6

Maaaring mangyari ang pribado-sa-pribadong korupsyon sa iba’t ibang

porma at sitwasyon. Karaniwang halimbawa nito ang sumusunod:

1. Purchasing at Procurement – regalong pera o pang-aaliw na

ibinibigay ng sales representative ng isang kumpanya sa

60
 purchasing manager ng isang pang kumpanya upang makakuha ng
produkto o serbisyo.

2. Pautang o Iba pang Serbisyong Pinansyal – kabayaran ng

isang kumpanya sa bank manager o loan officer upang makuha ang
approval sa pautang.

3. Pag-eempleyo at Pagbibigay ng Promosyon – regalong

ibinibigay sa personnel director ng kumpanya upang masiguro ang
pagka-empleyo o promosyon ng nagbibigay nito.

4. Audits – kabayarang ibinibigay sa mga auditor ng isang accounting

firm ng kumpanyang ino-audit upang hindi na nila pansinin ang ilang
iregularidad.

5. Publisidad at Promosyon – kabayaran ng isang kumpanya sa mga

mamamahayag upang pumanig ang mga ito sa kumpanya o upang
hindi ilabas ng mga ito ang mga negatibong isyu laban sa kumpanya.

Tulad ng korupsyon sa pamahalaan, negatibo ang resulta sa mga SME ng

pribado-sa-pribadong korupsyon. Sa parehong porma, may isang nasa
pinagkatiwalaang posisyon ng kapangyarihan na kumikilos nang hindi naaayon
kanyang tungkulin at responsibilidad upang personal na kumita mula sa isang
transaksyon na nagiging posible dahil sa kanyang posisyon.7

Mga Sanhi ng Korupsyon

Hindi nagaganap ang korupsyon nang walang dahilan. Magpapasya lamang

ang isang tao na masangkot sa korupsyon kung malaki ang kapakinabangan at maliit
ang tsansang mahuli. Kung gayon, ang opisyal ng pamahalaan na hindi sapat ang
sahod upang suportahan ang kanyang pamilya ay matutuksong tumanggap ng suhol o
lagay upang madagdagan ang kanyang kita laluna kung naniniwala siyang maliit ang
posibilidad na mahuli siya.

Ayon kay Robert Klitgaard, kilalang eksperto sa anti-korupsyon, mayroong

pormula kung paanong nagaganap ang korupsyon:
C=M+D–A
C ay Corruption o Korupsyon

61
 M ay Monopoly o Monopolyo
D ay Discretion o kalayaang pumili
A ay Accountability o Pananagutan

Ayon sa pormula, ang isang sitwasyon ay malamang na humantong sa

korupsyon kapag ang isang tao ay mayroong monopolyo sa isang pordukto, bilihin o
serbisyo, nabibigyan siya ng eksklusibong kalayaang mamili o magdesisyon kung
sino ang makatatanggap nito, at wala na siyang pananagutan kung paano siya
nagpasya matapos niyang gawin ang pagpapasyang yaon.8

Maraming mga salik na nag-aambag sa tumbasang M + D – A. Kabilang dito

ang sumusunod:

1. Hindi malinaw, kumplikado, at madalas na nagbabagong

batas at regulasyon. Ang mga batas o regulasyong hindi malinaw
o hindi nagkakaugnayan ay nagbibigay ng pagkakataon sa mga
opisyal ng pamahalaan upang malaya nilang bigyan ng sariling
interpretasyon. Hindi matiyak ng mga negosyante ang kanilang
karapatan at obligasyon, kaya naman pumapayag sila sa korupsyon
upang maiwasan ang hindi makatarungang desisyon ng mga opisyal ng
pamahalaan.

62
 2. Kawalan ng transparency at accountability. Kapag walang
nagbabantay sa mga transaksyon, ang pamantayang ginagamit sa
pagpasok sa mga transaksyong ito ay hindi nasusukat. Ang mga taong
sangkot sa transaksyong ito, kung gayon, ay hindi na mapapasagot sa
kanilang mga nagiging aksyon.

3. Kawalan ng kumpetisyon. Ang mga kumpanyang may monopolyo

sa pagbebenta ng produkto/bilihin o pagbibigay ng serbisyo ay
mayroong malakas na impluwensya upang masuhulan ang mga opisyal
ng pamahalaan upang ang mga desisyon nito ay mapanigan ang
kanilang interes.

4. Mababang pasahod sa pampublikong sektor. Kapag ang mga

opisyal ng pamahalaan ay hindi nababayaran nang sapat upang
makapamuhay nang matiwasay, malakas ang tukso ng korupsyon
upang madagdagan ang kanilang kita. Gayundin, sa baba ng kanilang
suweldo, madalas na hindi na nila inaalala ang pagkatanggal sa
trabaho sa oras na mahuli silang nasangkot sa korupsyon.

5. Kulang, pabago-bago, at hindi patas na pagpapatupad ng

batas at regulasyon. Kapag ang batas ay hindi ipinapatupad nang
patas, alam ng mga taong maaari silang manuhol upang maiwasan ang
multa at iba pang parusa.9

Kung gayon, sa pagtasa kung paano bibigyang - solusyon ang isang

problemang kaugnay ng korupsyon, kailangan nating isaalang-alang kung paano
maiiwasan ang monopolyo ng taong humingi ng lagay, kung paano natin
malilimitahan ang kalayaang magpasya ng nanghihingi ng lagay, at kung paano natin
mapapanagot ang taong nanghihingi ng lagay.

TALAHULI

1
“Micro, Small, and Medium Enterprises – Statistics,” Department of Trade and
Industry, last modified 2008, http://www.dti.gov.ph. The statistics refer to micro,
small, and medium enterprises (MSMEs). For purposes of this manual, MSMEs will
simply be referred to as SMEs.

63
2
The Hills Program on Governance, Promoting Integrity and Accountability in
Business (proceedings from the focus group discussions and workshops, Asian
Institute of Management, Manila, July 2011 – February 2011).

3
World Bank, Helping Countries Combat Corruption: The Role of the World
Bank (Poverty Reduction and Economic Management, 1997).

4
United Nations Office on Drug Control and Crime,Prevention, Prevention: An
Effective Tool to Reduce Corruption (Vienna: United Nations Office on Drugs and
Crime, 2004); Farzana Nawaz and Alfred Bridi, Overview of Corruption and Anti-
Corruption in the Philippines (U4, 2008).

5
United Nations Office on Drugs and Crime, The Global Programme Against
Corruption: UN Anti-Corruption Toolkit (Vienna: United Nations Office on Drugs
and Crime, 2004); Jenny Balboa and Erlinda M. Medalla, “Anti- Corruption and
Governance: The Philippine Experience” (APEC, 2006); Nawaz and Bridi,
Overview of Corruption and Anti-Corruption in the Philippines; Philippine Province
of the Society of Jesus - Committee on the Evangelization of Culture, Ehem!: A
Manual for Deepening Involvement in Combating Corruption (Davao City: Research
and Publication Office, Ateneo de Davao University, 2003).

6
Antonio Argandoña, “Private-to-Private Corruption,” Journal of Business
Ethics, 47 (2003): 253-267.

7
Argandoña, “Private-to-Private Corruption,” 253-267.

8
Robert Klitgaard, Controlling Corruption (Berkley: University of California Press,
June 1991); Robert Klitgaard, Ronald MacLean-Abaroa, and H. Lindsey Parris, “A
Practical Approach to Dealing with Municipal Malfeasance” (UMP Working
Paper Series No. 7, UN-HABITAT, Nairobi, 1996).

9
Center for International Private Enterprise, Combating Corruption: A Private
Sector Approach (Washington, DC: Center for International Private Enterprise,
2008).

64
 4.
Saklolo para sa mga Dayuhan sa
Oras ng Sakuna at Kalamidad:
Manwal ng mga Katanungan at Kasagutan
Tokyo International Communication Committee

Tala ng mga Nilalaman

1 Paglisan
1-1 Saan maaaring lumisan

1-2 Wala akong matulugan dahil nagiba (nasunog) ang aking

tirahan. Saan maaaring pumunta? Saan maaaring lumisan?

1-3 Nais ko sanang kunin ang aking mga kagamitan sa aking

tahanan, maaari po ba itong gawin?

1-4 Anong dapat gawin kung pauwi pa lang sa bahay galing sa

opisina?

1-5 Ako ay naninirahan sa aking sasakyan. Maaari ba akong

makatanggap ng pagkain at gamot?

2 Pangunang Lunas o First Aid

2-1 Ako po ay nasaktan (may sakit), saan po ako maaaring
magpatingin sa doktor?

2-2 Saan maaaring makatanggap ng gamot at benda? Ako po ay

mayroong trangkaso, saan po ako maaaring pumunta upang
makapagpatingin sa doktor?

2-3 Maaari ba akong magpatingin kahit wala akong pera at

insurance?

65
 2-4 Anong nararapat gawin upang makapagpatingin sa doktor
kung ako ay hindi marunong magsalita ng Nihonggo?

2-5 Anong nararapat gawin kung ang aking kakilala ay nasawi?

3 Pagkain
3-1 Saan maaaring tumanggap ng tubig inumin at pagkain?

3-2 Saan maaaring tumanggap ng pagkaing Halal (uri ng karne na

maaaring kainin ng mgaMuslim)?

3-3 Saan maaaring magluto?

3-4 Allergic ang aking anak sa itlog (gatas o harina). Bukod dito,
alin pa ang mga pagkaing pwedengkainin ng bata?

3-5 Nasaan ang baby food at gatas para sa bata? 3-6

Saan maaaring bumili ng pagkain?

3-7 Saan makakakain nang mainit na pagkain?

3-8 Ako ay sumisilong sa pinakamalapit na simbahan, maaari ba

akong tumanggap ngpagkain?

4 Mga Pahayag at Impormasyon

4-1 Hinahanap ko ang aking mga kapamilya at mga kakilala.
Anong kinakailangan kong gawin?

4-2 Saan makakatanggap ng balita o pahayag sa panahon ng

kalamidad?

4-3 Makakakuha ba ng balitang ipinapahayag sa ibang

lengguwahe maliban sa Nihonggo?

4-4 Nais kong malaman ang kalagayan ng mga tren sa

Tokyo.

4-5 Nais kong gamitin ang aking sasakyan. Bukas ba ang mga
daanan?

66
 4-6 Maaari bang magpadala ng sulat? Saan maaaring magpadala
nito?

4-7 Kailan magsisimula ang klase sa elementarya (middle school)?

4-8 Kailan magsisimula ang klase sa highschool (kolehiyo,

vocational school, klase ng Nihonggo)?

4-9 Makakakuha ba ng entrance exam sa kolehiyo?

5 Pamumuhay
5-1 Maaari bang makatanggap ng damit at kumot? 5-2

Saan maaaring maligo? ·

5-3 Mayroon akong alagang hayop. Saan ko ito maaaring dalhin at

saan din maaaringhumingi ng pagkain para dito?

5-4 Kailan magbubukas ang mga bangko? Makakapag- withdraw

ba ng pera?

5-5 Saan maaaring itapon ang basura?

6 Lifeline (elektrisidad, tubig at gaas)

6-1 Kailan muli maaaring gamitin ang elektrisidad, tubig at gaas?

6-2 Nais kong gamitin ang aking sasakyan. Saan maaaring bumili
ng gasolina?

6-3 Kailan maaaring daanan muli ang mga kalye? Anong mga
kalye ang maaaring daanan?

6-4 Simula kailan maaaring sumakay sa tren (bapor at eroplano)?

Anong tren (bapor at eroplano) ang umaandar?

67
7 Tirahan
7-1 Nais kong pumunta sa bahay ng kaibigan kong nakatira sa
malayo, anong dapat kong gawin?

7-2 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay malapit nang

masira?

7-3 Paano ipapaayos ang nasirang tirahan?

7-4 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasunog?

7-5 Ang aking tirahan ay nasira (nasunog), maaari bang

makatanggap ng tulong pinansiyal para pampundar sa
pamumuhay?

7-6 Anong kailangang gawin upang maibalik ang baranggay

katulad sa dati nitong kalagayan?

8 Mga Proseso at Sertipiko

8-1 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasira o nagiba?

8-2 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasunog?

8-3 Anong nararapat gawin kung nawala ko ang aking pasaporte?

8-4 Anong nararapat gawin kung ang bisa ng visa ay lumagpas na

sa araw ng bisa nito?

8-5 Anong nararapat gawin kung nawala ang aking Alien

Registration Card?

8-6 Anong nararapat gawin kung nawala ang aking lisensyang

pangmaneho?

8-7 Maaari bang makatanggap ng pinasyal na tulong o

Omimaigane?

8-8 Maaari bang makahiram ng pera sa pansamantala?

8-9 Anong maaaring gawin kung walang sapat na pambayad sa tax

at insurance?

68
 8-10 Anong nararapat gawin kung lumipat?

8-11 Anong nararapat gawin kung nasawi ang kapamilya?

9 Pag-alaga sa Isip-Kalusugan
9-1 Anong nararapat gawin kung ang bata ay matamlay dahil sa
nakamit na gulat mula sa lindol?

9-2 Ako ay nalulungkot dahil ako ay namatayan ng kapamilya at

mga kakilala. Anong nararapat kong gawin?

10 Mga iba pang bagay

10-1 Nais kong magpadala ng pagkain at mga damit sa mga lugar na
napinsala ng kalamidad.

10-2 Nais kong magbigay ng donasyon. Saan maaaring magbigay

nito?

10-3 Marunong ako magsalita ng Nihonggo at magsalita ng wikang

○○.Nais kong tumulong sa mga biktima ng lindol, ano ang
maaari kong gawin?

10-4 Hindi ako marunong magsalita ng Nihonggo ngunit nais kong

tumulong sa mga biktima ng lindol, ano ang maaari kong
gawin?

ࠓMga Terminolohiyaࠔ

69
 4.
Handbook ng Benepisyo ng mga
Manggagawa Ayon sa Batas
Bureau of Working Conditions
Department of Labor and Employment
Intramuros, Manila
2014
Project Team

Rosalinda Dimapilis-Baldoz
Secretary
Ciriaco A. Lagunzad III
Undersecretary
Rebecca C. Chato
Undersecretary
Catherine Legados-Parado
Director IV - BWC
Nicanor V. Bon
Chief LEO - BWC
Emila T. de Guzman
Supervising LEO - BWC

All Rights Reserved

This Handbook, or any part thereof, may not be reproduced for commercial purposes
without the written permission of the Bureau of Working Conditions, Department of Labor
and Employment.

This Handbook is published by the Bureau of Working Conditions (BWC) Department of

Labor and Employment (DOLE)
3rd Floor, DOLE Bldg., Intramuros, Manila
Tel. No. 527300 locals 301, 308; Telefax No. 536‐8975; Email:
dole.bwc@gmail.com;website: www.bwc.dole.gov.ph
‐ NOT FOR SALE ‐
Acknowledgement: Dr. Marco Antonio S. Valeros, Lalaine M. Familara,
Rosella L. Mabunga, Julienne Marie C. Recamara, Elizabeth M.
Echavez, Barry C. Mabaylan, Esperanza C. Ignacio, Warren D.
Sulima and other BWC staff
Cover art: Euniz Johanne M. Garcia

70
 Republic of the Philippines Department
of Labor and Employment Intramuros,
Manila

Pambungad

Makalipas ang dalawang dekada ng

pagkakalathala, ang Handbook ng Benepisyo ng mga
Manggagawa ayon sa Batas ay nananatili at
nagsisilbing makapangyarihang batayan patungkol sa
patuloy na pagsulong ng Pilipinas sa pagpapatupad ng
mga batas at regulasyon sa paghahanapbuhay.

Patuloy na pinagyayaman ng Bureau of Working Conditions ang

Handbook na ito upang maiayon sa mga pinakahuling pamantayan sa pasahod at
kapakanang panlipunan o social welfare.

Ang edisyong ito ay naglalaman ng mga halimbawa at gabay sa

pagkukuwenta ng sahod batay sa umiiral na regional minimum wage rates. Mas
nilinaw rin ang mga factors/divisors na ginagamit sa pagtatakda ng estimated
equivalent monthly rates ng mga manggagawang arawan at buwanan ang sahod
(daily and monthly-paid employees). Napapaloob na rin sa Handbookna ito ang
naangkop na minimum wage rates at mga benepisyo para sa mga kasambahay
alinsunod sa Republic Act No. 10361 o Batas Kasambahay.

Sa kabila ng mga pagbabago, pinanatiling simple at malinaw ang

pagkakalahad upang mas madali itong basahin at unawain. Ito rin ay mababasa na
ngayon sa saling Ingles at Filipino sang-ayon na rin sa aming layunin na maipaabot
ang aming serbisyo sa bawat mamamayan. Maaari pa ring magpabatid ang publiko ng
mga katanungan at komento sa pamamagitan ng mga address at contact details ng
mga opisina ng DOLE na makikita sa huling pahina nito.

71
 Inihahandog namin sa inyo ang Handbook na ito upang magsilbing gabay at
makapagbigay ng dagdag-kaalaman tungkol sa mga umiiral na batas sa larangan ng
paggawa.

Taos-puso po akong umaasang ito ay magiging kaagapay sa pagpapalaganap

ng mga wastong impormasyon sa mga kaugnay na batas at alituntunin, sa
pagpapaunlad ng kalagayan ng mga manggagawa, at sa pagtataguyod ng kultura ng
kusang pagtupad sa mga batas hinggil sa labor standards.

ROSALINDA DIMAPILIS‐BALDOZ
Secretary

72
Mga Nilalaman

Pagsunod sa mga Gabay

1. PINAKAMABABANG PASAHOD (Minimum Wage Rates)

A. Saklaw
B. Pinakamababang Pasahod (Minimum Wage Rates)
C. Batayan
D. Mga Manggagawang Buwanan ang Sahod (Monthly-Paid
Employees) at Mga Manggagawang Arawan ang Sahod (Daily-
Paid Employees)
E. Pagtutuos ng Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR) ng
mga Manggagawang Buwanan at Arawan ang Sahod
F. Pinakamababang Pasahod at mga Karapatan ng mga
Kasambahay (Minimum Wage under RA 10361)
G. Epekto ng Pagbabawas ng mga Araw ng Paggawa sa Sahod
(Effect of Reduction of Workdays on Wages)
H. Parusa at Doble Bayad-pinsala para sa Paglabag ng mga
Itinakdang Pagtaas o Pagsasaayos ng Sahod (Penalty and
Double Indemnity for Violation of the Prescribed Increases
or Adjustments in the Wage Rates – RA 8188)
I. Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs)
J. Pinakamababang Pasahod sa mga Manggagawang Binabayaran
Ayon sa Natapos na Trabaho (Workers Paid by Results)
K. Pinakamababang Pasahod ng Apprentices, Learners, at Mga
Manggagawang may Kapansanan

2. DAGDAG NA BAYAD TUWING PISTA OPISYAL

(Holiday Pay – Artikulo 94)

A. Kahulugan
B. Saklaw
C. Regular Holidays

73
 D. Muslim Holidays
E. Pagliban (Absences)
F. Magkakasunod na Regular Holidays
G. Pansamantalang Pagtigil sa Paggawa o Temporary or
Periodic Shutdown/Cessation of Work
H. Holiday Pay para sa iba pang uri ng Manggagawa

3. DAGDAG NA BAYAD TUWING ARAW NG PAHINGA O

SPECIAL DAY (Premium Pay – Artikulo 91-93)

A. Kahulugan
B. Saklaw
C. Espesyal na Araw o Special days
D. Premium Pay Rates

4. DAGDAG NA BAYAD PARA SA TRABAHO NG LAMPAS SA

WALONG ORAS (Overtime Pay – Artikulo 87)

A. Kahulugan
B. Saklaw
C. OvertimePayRates
D. Stipulated OvertimeRates

5. DAGDAG NA BAYAD SA PAGTATRABAHO SA GABI

(Night Shift Differential– Artikulo 86)

A. Kahulugan
B. Saklaw
C. Pagtutuos ng Karagdagang Bayad sa Pagtatrabaho sa Gabi
(Night Shift Differential)

6. SERVICE CHARGES (Artikulo 96)

A. Paghahatian (Sharing)
B. Paraan ng Pagbabayad (Payments)
C. Pabuya o Tip

74
7. SERVICE INCENTIVE LEAVE (SIL) (Artikulo 95)

A. Saklaw
B. Kahulugan ng Isang Taong Serbisyo
C. Pagsalin sa Pera (Conversion to Cash)

8. MATERNITY LEAVE (RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Saklaw
B. Karapatan/Pribilehiyo

9. PATERNITY LEAVE (RA 8187)

A. Saklaw
B. Ang Benepisyo
C. Mga Kondisyon para sa Karapatan
D. Pag-aapply para sa Paternity Leave
E. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)
F. Crediting of Existing Benefits

10. PARENTAL LEAVE PARA SA SOLONG MAGULANG (RA 8972)

A. Saklaw
B. Kahulugan ng mga Termino
C. Ang Benepisyo
D. Mga Kondisyon para sa Karapatan
E. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)
F. Crediting of Existing Leave
G. Pagwawakas ng Benepisyo (Termination of the Benefit)
H. Proteksyon Laban sa Diskriminasyon sa Trabaho

11. LEAVE PARA SA MGA BIKTIMA NG PANG-AABUSO LABAN

SA KABABAIHAN AT KANILANG MGA ANAK (Leave for
Victims
of Violence Againt Women and their Children – RA 9262)

75
 A. Kahulugan
B. Saklaw
C. Kondisyon para sa Karapatan
D. Ang Benepisyo
E. Paggamit ng Benepisyo

12. SPECIAL LEAVE PARA SA MGA KABABAIHAN (RA 9710)

A. Saklaw
B. Kahulugan ng Gynecological Disorder
C. Mga Kondisyon para sa Karapatan
D. Ang Benepisyo
E. Paggamit
F. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

13. THIRTEENTH-MONTH PAY (PD 851)

A. Saklaw
B. Kahulugan ng Rank-and-File Employees
C. Pinakamababang Halaga
D. Mga Hindi Kasaling may Pagawa
E. Panahon ng Pagbabayad ng Thirteenth-Month Pay
F. Thirteenth-Month pay Para sa Ilang Uri ng mga Empleyado
G. Thirteenth-month pay of Resigned or Separated Employee
H. Di-pagsama Sa Regular na Pasahod
(Non-inclusion in Regular Wage)

14. BAYAD SA PAGHIWALAY SA TRABAHO

(Separation Pay– Artikulo 297-298)

A. Kalahating Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

B. Isang Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan
C. Abiso sa Terminasyon

76
 D. Basehan sa Pagtutuos ng Bayad sa Pagkakatanggal sa Trabaho
E. Kasali ang Regular Allowance sa Pagtutuos

15. BAYAD SA PAGRERETIRO

(Retirement Pay– Artikulo 301)

A. Saklaw
B. Kabuuang Halaga ng Bayad sa Pagreretiro
C. Benepisyo sa Pagreretiro na Itinakda ng Collective
Bargaining Agreement (CBA) o ibang angkop na Kontrata
D. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Manggagawa na
Binabayaran lamang ayon sa Natapos na Trabaho
E. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Part-time na
Manggagawa
F. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Underground Mine
Employees ayon sa RA 8558
G. Ibang Benepisyo sa Pagreretiro

16. BENEPISYO SA EMPLOYEES’ COMPENSATION PROGRAM

(PD 626)
A. Ang Employees’ Compensation Program
B. Saklaw
C. Mga Benepisyo
D. Mga Uri ng mga Kapansanan
E. Pag-file ng Claims
F. Obligasyon/Responsibilidad ng mga Maypagawa

17. BENEPISYO SA PHILHEALTH

(RA 7875, as amended by RA 9241)

A. Ang National Healh Insurance Program

B. Saklaw
C. Mga Benepisyo

77
18. BENEPISYO SA SOCIAL SECURITY SYSTEM
(RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Ang Social Security Program

B. Saklaw
C. Mga Benepisyo

19. BENEPISYO SA PAG-IBIG (RA 9679)

A. Ang Home Development Mutual Fund (HDMF)

B. Saklaw
C. Mga Benepisyo
D. Buwanang Kontribusyon

APPENDIX

Direktoryo ng DOLE – Regional Offices

Direktoryo ng DOLE –NCR Field Offices

Ang Bureau of Working Conditions

78
 Pagsunod sa mga Gabay
Retail& Service Establishments
Applicable Nag-empleyo ng Nag-empleyo ng Referenc
Non-
Labor 1 hanggang 1 hanggang e (Page
Agriculture
Standards 5 manggawa 9 manggawa No.)

Minimum Wage    2

Holiday pay N/A N/A  10

Premium pay    15
Overtime pay    18
Night shift pay N/A   20
Service charge    23
Service
N/A N/A  24
Incentive leave
Maternity leave    26
Paternity leave    27
Parental leave    29
Leave for
   32
VAWC
Special leave
   34
for women
13thmonth pay    36
Separation pay    40
Retirement pay N/A N/A  42
ECC Benefits*    45
Philhealth
   49
benefits*
SSS benefits*    54
Pag-IBIG
   57
benefits*
*Ito ay babayaran ng gobyerno

79
Tulong Pangpinansyal (Subsidy)
para sa Pagkain at Miryenda

Ang maypagawa ay maaaring magbigay ng tulong pangpinansyal sa mga

pagkain at miryenda nang kanyang mga empleyado sa kundisyon na ang salaping
pangsuporta dito ay hindi bababa sa tatlumpung (30%) porsyentong halaga nang mga
naturang pasilidad. Sa ganitong kaso, ang maypagawa ay maaaring mag-awas sa
sahod nang kanyang mga empleyado nang hindi hihigit sa pitongpung (70%)
porsyentong halaga ng mga pagkain at miryenda na dati nang tinatamasa nila, sa
kondisyon na ang pag-aawas ay may kasulatan at autorisado mula sa mga
empleyadong sinasakupan nito. (Sec. 4 Rule VII-A, Book III of the Rules
Implementing the Labor Code). Para sa pagtutuos nang tama at resonableng halaga
nang pagkain, ang maypagawa ay maaaring sumangguni sa Regional Tripartite
Wages and Productivity Board (RTWPB) kung saan ang lugar na
pinagtatrabahuhan ay nasasakop nito.

Ang Sahod ng Isang Kasambahay na

Nagtratrabaho Bilang Salesclerk

Ang kasambahay na nagtatrabaho bilang salesclerk ay dapat makatanggap

nang sahod na sang-ayon sa nakasaad na pasahod o minimum wage na naangkop sa
retail service establishment sa ilalim ng umiiral na Wage Orders.

1
Pinakamababang Pasahod
(Minimum Wage)

Ang Republic Act No. 6727 (kilala din sa tawag na “Wage Rationalization
Act)” ay nagsasaad ng mga mandato para sa pagsasaayos ng pinakamababang
pasahod o minimum wage na naaangkop sa iba’t ibang pang-industriyang sektor
nakinabibilangan ng mga sumusunod: hindi pang agrikultura (non-agriculture),
plantasyong pang-agrikultura at di- pangplantasyon, cottage/sining sa pagyari sa
kamay, at retail/service, depende sa bilang ng mga manggagawa o puhunan o
taunang kita sa ilang mga sektor.

80
 Ang kahulugan ng pang-industriyang sektor ayon sa Rules Implementing
RA6727 ay ang sumusunod:

Ang “Agrikultura” ay nangangahulugan ng pagsasaka at ng lahat ng

sangay nito, at bukod sa iba pa ay kinabibilangan ng paglilinang (cultivation)
at pagbubungkal (tillage) ng lupa, ng panggagatasan (dairying), ng
produksyon, pagtatanim, pagpapalaki at pag-aani ng anumang produkto ng
pagsasaka o paghahalaman, ng paghahayupan o pagmamanukan, pag-aalaga
ng isda at iba pang produktong pandagat (aquatic products), sa mga bukid o
sapa, at kahit anong aktibidad na gawain ng isang magsasaka bilang insidente
o nauugnay sa mga operasyon sa pagsasaka. Subalit hindi kabilang dito ang
paggawa ng mga produktong mula sa asukal, niyog, abaka, tabako, pinya,
aquatic or farm products.

Ang “Retail Establishment” ay ang pagbebenta ng kalakal sa mamimili

para sa personal o pantahanang gamit. Ang isang retail establishment na
madalas na mayroong pakyawang gawain ay nawawalan ng karakter na retail
o tingian.

Ang “Service Establishment” ay ang pagbibigay ng serbisyo na may

bayad sa mga indibiduwal para sa pansarili, personal o pantahanang gamit.

Ito ay nag e-empleyo nang hindi lalampas sa sampung (10) manggagawa

anuman ang estado ng pag-empleyo, maliban sa may- ari sa loob ng kahit
anim (6) na buwan sa isang (1) taon.

Ang nasabing batas ay isinasakatwiran ang pagdedetermina ng sahod, sa

pagtatatag ng mekanismo at mga nararapat na pamantayan sa pamamagitan ng
paglikha ng Regional Tripartite Wages and Productivity Boards (RTWPBs) na
may awtoridad na i-determina ang arawang minimum wage rates sa mga
sumusunod na iba’t ibang rehiyon base sa naitatag na pamantayan.

81
 National Capital Region (NCR) o Kalakhang Maynila
Cordillera Administrative Region (CAR)
Rehiyon 1 - Northern Luzon o Ilocos
Rehiyon 2 - Cagayan Valley
Rehiyon 3 - Central Luzon
Rehiyon 4-A - CALABARZON (Cavite, Laguna, Batangas,
Rizal, Quezon)
Rehiyon 4-B - MIMAROPA (Mindoro, Marinduque, Romblon,
Palawan)
Rehiyon 5 - Bicol
Rehiyon 6 - Western Visayas
Rehiyon 7 - Central Visayas
Rehiyon 8 - Eastern Visayas
Rehiyon 9 - Western Mindanao o Zamboanga Peninsula
Rehiyon 10 - Northern Mindanao
Rehiyon 11 - Southern Mindanao o Davao
Rehiyon 12 - Central Mindanao or SOCCSKSARGEN
(South Cotabato, North Cotabato, Sultan
Kudarat-Saranggani, General Santos)
Rehiyon 13 - Caraga
Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM)

Ayon sa Regional Wage Orders, ang pinakamababang arawang sahod sa

bawat industriya sa mga lokalidad sa loob ng rehiyon, at sa ibang pagkakataon ay
depende sa bilang ng mga manggagawa at puhunan ng isang establisimyento. Ang
Wage Orders naman ang magbibigay ng basehan at tuntunin para sa aplikasyon ng
mgahumihingi ng exemption na hindi muna ipatupad ang pagtaas ng sahod. Ang
ilang Wage Orders ay nagbibigay ng allowances sa halip na pagtaas ng sahod.

A. Saklaw

A.1 Ang pagtaas ng sahod na nakasaad sa ilalim ng Wage Orders ay

sasaklaw sa lahat ng manggagawa sa pribadong sektor at manggagawa
na tumatanggap ng pinakamababang arawang pasahod o minimum
wage o sa mga tumatanggap ng certain daily wage ceiling, kung saan
naaangkop, anuman ang posisyon, designasyon,o estado, at hindi
isinasaalang-alang ang paraan kung paano binabayaran ang kanilang
sahod, maliban sa mga manggagawa na nagtatrabaho sa rehistradong
Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs) na may
Katunayan/Sertipiko ng

82
 Awtoridad (Certificate of Authority) na ipinagkaloob ng Opisina ng
Municipal o City Treasurer.

A.2. Habang nag-aaplay at ayon sa pagdetermina ng RTWPB, base sa

dokumentasyon at iba pang kahilingan na nakasaad sa angkop na mga
panuntunan at regulasyon na inilabas ng National Wages and
Productivity Commission (NWPC), ang isang establisyimento ay
maaaring mabigyan ng exemption sa hindi pagsunod sa Wage Order
sa loob ng di hihigit sa isang (1) taon.

B. Pinakamababang Pasahod (Minimum Wage Rates)

ARAWANG PASAHOD SA NATIONAL CAPITAL REGION

Simula sa Unang Araw ng Enero 2014
Mga Siyudad / Munisipalidad: Caloocan, Las Pinas, Makati, Malabon,
Mandaluyong, Manila, Marikina, Muntinlupa, Navotas, Paranaque, Pasay, Pasig,
Quezon, San Juan, Taguig, Valenzuela, and Pateros
MW
COLA New
Under
Integration MW after Minimum
Sektor / Industry W.O No. COLA
Effective Integration Wage
NCR-18
1/1/2014 Rates
(+P10.00)
Non-agriculture 436.00 15.00 451.00 15.00 466.00
Agriculture
Plantation 399.00 15.00 414.00 15.00 429.00
Nonplantation 399.00 15.00 414.00 15.00 429.00
Pribadong Ospital
May bed capacity
na100 or less 399.00 15.00 414.00 15.00 429.00
Retail/Service
Establishments
May 15
Manggagawa Pababa 399.00 15.00 414.00 15.00 429.00

Manufacturing
Establishments
May 10 Manggagawa
Pababa 399.00 15.00 414.00 15.00 429.00

83
C. Batayan

Ang batayan ng minimum wage rates ay ang normal na oras ng paggawa na

walong (8) oras sa loob ng isang araw.

D. Mga Manggagawang Buwanan ang Sahod (Monthly-Paid

Employees) at Mga Manggagawang Arawan ang Sahod
(Daily-Paid Employees)

Ang mga manggagawang buwanan ang sahod (monthly-paid employees) ay

mga empleyadong binabayaran nang araw-araw sa bawat buwan, kabilang ang mga
araw ng unworked rest days, special days, at regular holidays.

Ang manggagawang arawan ang sahod (daily-paid employees) ay mga

empleyadong binabayaran base sa mga araw na sila ay nagtrabaho at sa mga araw ng
pista opisyal (regular holidays) kahit hindi sila pumasok.

E. Pagtutuos ng Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR)

ng mga Manggawang Buwanan at Arawan ang Sahod

Para sa mga manggagawang buwanan ang sahod:

Factor 365 days sa buong taon ang ginagamit upang malaman ang katumbas
na buwanang sahod ng monthly-paid employees. Para sa pagtutuos ng kanilang
Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR), sundin ang mga sumusunod:

Applicable Daily Rate x 365 = Estimated Equivalent Monthly Salary (EEMR)

12 Months

Kung saan: ang 365 days/year

298 ordinaryong araw ng trabaho
52 mga araw ng pahinga
12 pista opisyal
3 espesyal na araw
365 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

84
Para sa mga manggagawang arawan ang pasahod:
Ang mga sumusunod na factor at pormula ay maaaring gamitin sa pagtutuos
ng EEMR ng iba’t ibang grupo ng manggawang binabayaran ng arawang sahod
para sa kanilang karapatan sa minimum wage at iba pang benepisyo ayon sa batas.

1) Para sa mga nagtatrabaho araw-araw kasama na ang araw ng Linggo o

araw ng pahinga, espesyal na araw at pista opisyal:

Applicable Daily Rate x 393.5 = EEMR

12 Months

Kung saan ang 393.5 days/year

298 ordinaryong araw ng trabaho

67.6 52 mga araw ng pahinga x 130%
24 12 pista opisyal x 200%
3.9 3 espesyal na araw x 130%
393.5 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

2) Para sa mga nagtatrabaho na hindi bayad ang araw ng Linggo o araw

ng pahinga

Applicable Daily Rate x 3131 days/year = EEMR

12 Months

Kung saan ang 313 days/year

298 ordinaryong araw ng trabaho

12 pista opisyal
3 espesyal na araw (kung ito ay binabayaran)
313 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

1
Factor 310 ay maaaring gamitin sa halip na 313 kung ang tatlong (3) special days ay hindi
maituturing na bayad.

85
 3) Para sa mga nagtatrabaho na hindi bayad ang araw ng Sabado at
Linggo o araw ng pahinga

Applicable Daily Rate x 2612 = EEMR

12 Months

Kung saan ang 261 days/year

246 ordinaryong araw ng trabaho

12 pista opisyal
3 espesyal na araw (kung ito ay binabayaran)
261 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

F. Pinakamababang Pasahod at Mga Karapatan ng mga

Kasambahay (Minimum Wage under RA 10361)

Ang pinakamababang pasahod ng kasambahay ay hindi bababa sa mga

sumusunod:

a) Dalawang Libo at Limang Daang Piso (₱2,500.00) sa isang buwan

para sa mga kasambahay na nagtatrabaho sa National Capital
Region (NCR);

b) Dalawang Libong Piso (₱2,000.00) sa isang buwan para sa mga

nagtatrabaho sa chartered cities at munisipalidad; at

c) Isang Libo at Limang Daang Piso (₱1,500.00) sa isang buwan para

sa mga nagtatrabaho sa iba pang munisipalidad.

Pagkalipas ng isang (1) taon matapos maging epektibo ang Batas Kasambahay
at sa mga sumusunod pa, ang RTWPBs ay magrerebisa at hangga’t maaari ay
idetermina at isasa-ayos ang pinakamababang pasahod ng mga kasambahay. Ang
RTWPBs ay magdaraos ng konsultasyon/hearing sa mga stakeholders bago
magpalabas ng Wage Order.

86
2
Factor 258 ay maaaring gamitin sa halip na 261 kung ang tatlong (3) special days ay hindi
maituturing na bayad.
Ang mga sumusunod ay mga benepisyo ng kasambahay:

(a) Buwanang sweldo na di bababa sa minimum wage;

(b) Iba pang benepisyo tulad ng arawan at lingguhang
pahinga;
(c) 5 araw na taunang service incentive leave;
(d) 13th month pay;
(e) Kalayaan para sa panghihimasok ng amo sa
pamamahagi ng kanyang sahod;
(f) Pagiging miyembro sa SSS, PhilHealth at Pag-IBIG;
(g) Tamang pagtrato sa kasambahay;
(h) Libreng tutuluyan;
(i) Karapatan sa pansariling kakanyahan;
(j) Karapatan para makagamit ng panlabas na
kumunikasyon;
(k) Karapatan para sa edukasyon at pagsasanay;
(l) Karapatan upang bumuo o tumulong sa labor
organization;
(m) Karapatan para mabigyan ng sipi ng employment
contract;
(n) Karapatan sa certificate of employment;
(o) Karapatan upang tapusin ang empleo; at
(p) Karapatan sa paniniwala sa relihiyon at pangkalinangang
(q) Kabihasahan.

G. Epekto ng Pagbabawas ng Mga Araw ng Paggawa sa

Sahod (Effect of Reduction of Workdays on Wages)

Sa mga sitwasyon kung saan ang maypagawa ay kinakailangang magbawas

nang bilang ng araw ng trabaho upang maiwasan ang malubhang pagkalugi, tulad
ng pagkakataong may biglaang pagbaba ng halaga na

87
gagamitin para sa kanyang mga produkto o serbisyo o kung may kakulangan sa raw
materials, ang maypagawa ay maaaring magbawas ng suweldo sa mga manggagawa
batay sa mga araw na matatanggal, sang-ayon sa prinsipyo ng “no work, no pay.”
Ito ay walang pagkiling sa isang kasunduan o polisiya ng kumpanya na
sumasalungat dito.

H. Parusa at Doble Bayad-pinsala para sa Paglabag ng mga

Itinakdang Pagtaas o Pagsasaayos ng Sahod (Penalty
and Double Indemnity for Violation of the Prescribed
Increases or Adjustments in the Wage Rates RA 8188)

Kahit sinong tao, korporasyon, partnership o pagkakasosyo, asosasyon, o

anumang entidad na tumanggi o mabigong magbayad ng kahit alin sa mga itinakdang
pagtataas o pagsasaayos sa wage rates sang-ayon sa RA 6727, ay maparurusahan
sa pamamagitan ng multang hindi bababa sa Dalawapu’t Limang Libong Piso
(₱25,000.00) o nang hindi hihigit sa Isang Daang Libong Piso (₱100,000.00) o
pagkakakulong na hindi bababa sa dalawang (2) taon o nang hindi hihigit sa apat (4)
na taon, o parehas na pagmumulta at pagkakakulong ayon sa pasya ng korte: Sa
kondisyong kahit sinong taong nahatulan nito ay hindi karapat-dapat sa mga
benepisyong nakalaan sa ilalim ng Probation Law.

Ang may kinalaman dito na maypagawa ay aatasan rin na magbayad ng

kaukulang halaga na may katumbas nang doble ng mga unpaid benefits o
benepisyong hindi naipagkaloob sa mga manggagawa: Sa kondisyon na ang bayad-
pinsala ay hindi nagpapawalang-sala sa maypagawa mula sa criminal liability o
kriminal na pananagutan na isinampa laban sa kanya.

Kung ang paglabag ay naisagawa ng isang korporasyon, trust o isang

samahan nang namamahala ng pera o ari-arian para sa isa pang tao o grupo, firm o
komersyal na organisasyon na nagpapatakbo batay sa kita nito at nakikilahok sa
pagbebenta ng mga kalakal o serbisyo sa mga consumer, partnership o
pagkakasosyo, asosasyon o anumang entidad, ang parusang pagkakakulong ay
maipapataw sa mga responsableng direktiba ng entidad, kabilang ang mga
sumusunod, ngunit hindi limitado sa, presidente, bise- presidente, chief executive
officer, general manager, managing director, o partner.

88
I. Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs)

Ang BMBEs na may kinalaman sa produksyon, pagpo-proseso, o pag-

manufacture ng mga produkto o kalakal kabilang ang pagpro-prosesong agricultural
(agro-processing), pangangalakal at serbisyo na ang kabuuang assets o
propreyedad, maliban sa lupa kung nasaan ang opisina nang negosyo, planta, at mga
kasangkapan, ay naroroon, at hindi hihigit sa tatlong milyong piso (₱3,000,000), ay
malilibre mula sa nasasaklaw nang Minimum Wage Law: Sa kondisyon na ang lahat
ng manggagawa ay magiging karapat- dapat sa kaparehas na mga benepisyong
natatanggap ng mga regular na manggagawa, kagaya ng social security at
healthcare benefits.

Upang makinabang sa mga benepisyo, ang BMBE ay dapat magparehistro sa

siyudad o munisipalidad na sumasakop dito at dapat rin silang kumuha ng Sertipiko
ng Awtoridad (Certificate of Authority) na nagbibigay pahintulot sa kanila upang
patakbuhin ang kanilang negosyo.

Ang mga mangaggawa at may-ari ng BMBE ay dapat magkasundo sa kung ano

ang katanggap-tanggap na pinakamababang pasahod nang naayon sa wage
advisories na ipinalabas ng RTWPBs.

J. Pinakamababang Pasahod sa mga Manggagawang

Binabayaran Ayon sa Natapos na Trabaho (Workers Paid
by Results)

Ang lahat ng mga manggagawang binabayaran batay sa natapos na trabaho,

kabilang ang mga nagtra-trabaho sa bahay at iyong mga binabayaran por piraso,
pakyaw, at iba pang trabahong walang oras, ay dapat tumanggap ng hindi bababa sa
nakasaad na minimum wage rates sa ilalim ng Regional Wage Orders para sa
normal na oras ng paggawa na hindi lalagpas sa walong (8) oras bawat araw, o bahagi
nito.

Ang pinakamababang pasahod ng mga manggagawa na binabayaran nang

ayon sa natapos na trabaho ay matutukoy sa pamagitan ng pag-aaral sa panahong
nagugul sa gawain o sa pakikipagsangguni sa mga kinatawan ng mga organisasyon ng
mga manggagawa at maypagawa sa isang tripartitena ipinatawag ng Kalihim ng
Department of Labor and Employment (DOLE).

89
K. Pinakamababang Pasahod ng Apprentices, Learners, at
Mga Manggagawang may Kapansanan

Ang sahod ng apprentices at learners ay hindi sa anumang dahilan na

bababa sa pitumpu’t limang (75%) porsiyento ng pinaiiral na minimum wage.

Ang apprentices at learners ay nasasakop nang apprenticeship at

learnership agreements na aprubado ng Technical Education and Skills
Development Authority (TESDA).

Ang isang kuwalipikadong manggagawang may kapansanan ay nasasakop din

sa ilalim ng mga tuntunin at mga kondisyong pang-empleyo at ng pasahod, mga
pribilehiyo, mga benipisyo, fringe benefits, o allowances nang tulad sa isang
kuwalipikadong taong walang kapansanan (Sec. 5 RA 7277 o the Magna Carta
for Disabled Person).

2
Dagdag na Bayad Tuwing Pista Opisyal
(Holiday Pay– Artikulo 94)

A. Kahulugan

Ang Holiday Pay ay tumutukoy sa bayad sa isang manggagawa na katumbas

ng isang (1) araw na sahod kahit hindi pumasok sa araw ng pista opisyal.

B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban

sa:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan o alin

mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning nagtatrabaho sa
mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa ilalim ng kontroladong
korporasyong nabuo sa ilalaim ng espesyal o natatanging batas;

90
2. Bahay-kalakal na nagtitingi at nagbibigay ng serbisyo o retail at service
establishment na karaniwan nang wala pang sampu (10) ang mga
manggagawa;

3. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong

personal sa ibang tao;

4. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na kondisyon:

4.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa ng

establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang
departamento o subdibisyon nito;

4.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa

dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;

4.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado na

may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at
rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at pagtataas ng
posisyon ng empleyado ay binigyan ng karampatang bigat.

5. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod na

tungkulin:

5.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa o

pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at polisiya ng
may-ari;

5.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon

5.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari o sa

mga matataas na empleyado sa pagsasaayos ng
establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay isa ring
empleyado; (b) Naipatutupad sa ilalim ng pangkalahatang
superbisyon sa mga gawaing teknikal o yaong di
pangkaraniwang gawain na nangangailangan ng natatanging
kasanayan o kaalaman; o (c) Isinasakatuparan, sa ilalim ng
pangkalahatang pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at
gawain; at

91
 5.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsiyento
(20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di direktang
may kaugnayan sa pagganap ng tungkuling nakasaad sa talata
5.1, 5.2, at 5.3; at

6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na malayo sa

principal na kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, at hindi
matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa labas.

C. Regular Holidays

Lahat ng manggagawa na sakop ng Holiday Pay Rule ay dapat bayaran ng

kanyang regular na arawang sahod (daily basic wage at COLA). Ibig sabihin, ang
lahat ng manggagawa ay kailangang bayaran ng maypagawa katumbas ng 100% ng
kanyang arawang sahod kahit hindi pumasok sa araw ng pista opisyal subalit
kinakailangang siya ay nagtrabaho o kaya ay nakaliban sa trabaho na may bayad,
isang araw bago sumapit ang regular holiday o pista opisyal.

Ang mangagawang pumasok sa araw ng regular holiday o pista opisyal ay

kailangang bayaran ng doble o 200% katumbas ng kanyang arawang sahod.

Halimbawa:

Ang NCR Minimum Wage (Arawang sahod at COLA) ay ₱451 + ₱15 para
sa non-agricultural sector, simula sa Unang Araw ng Enero 2014 sa ilalim ng
Wage Order No. NCR-18.

Para sa manggagawa na nagtrabaho ng walong (8) oras: May dagdag na 100%

sa arawang sahod na 100% o katumbas na 200%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-Agriculture ₱ 466.00 ₱ 466 X 200%= ₱932.00

Retail/Service Establishment
₱ 414.00 Not covered or exempted
employing less than 10 workers

92
 Kung ang regular holiday o pista opisyal ay pumatak sa araw ng pahinga ng
isang manggagawa, siya ay may karagdagang 30% ng kanyang holiday payratena
200% o kabuuang 260%. (Ang pagtutuos ay makikita sa #3. Premium Pay)

Kung ang regular holiday o pista opisyal ay pumatak sa araw ng Linggo, ang
susunod na Lunes ay hindi holiday, maliban kung may inilabas na proklamasyon na
nagsasaad na ito ay special day.

Ayon sa Executive Order No. 292, na sinusugan ng Republic Act 9849,

ang labindawang (12) regular holidays o pista opisyal ay ang mga sumusunod
maliban na lang kung ito ay mabago sa pamamagitan ng paglalabas ng isang batas,
kautusan o proklamasyon:

New Year’s Day January 1

Maundy Movable Date
Good Friday Movable Date
Araw ng Kagitingan Monday nearest April 9
Labor Day Monday nearest May 1
Independence Day Monday nearest June 12
National Heroes’ Day Last Monday of August
Eidl Fitr Movable Date
Eidl Adha Movable Date
Bonifacio Day Monday nearest Nov. 30
Christmas Day December 25
Rizal Day Monday nearest Dec. 30

Kung ang Araw ng Kagitingan ay pumatak sa parehong araw ng Huwebes

Santo o kaya ay Biyernes Santo, ang manggagawa ay dapat bayaran ng 200% ng
kanyang arawang sahod kahit hindi nagtrabaho. Kung ang isang manggagawa ay
nagtrabaho sa nasabing araw, siya ay tatanggap ng dagdag na 100% nang kanyang
arawang sahod o kabuuang 300% ng kanyang arawang sahod.

93
D. Muslim Holidays

Ang mga sumusunod ay ang mga Muslim Holidays na inilabas sa

pamamagitan ng Presidential Decree No 1083 (Code of Muslim Personal Laws
of the Philippines), as amended:

1. Amun Jadid (New Year) – unang araw ng lunar month of Muharram;

2. Maulid-un-Nabi (Birthday of the Prophet Muhammad) – tuwing ika-

12 araw ng 3rd lunar month of Rabi-ul-Awwal;

3. Lailatul Isra Wal Mi’raj (Nocturnal Journey and Ascension of the

Prophet Muhammad) tuwing ika-27th na araw ng 7th lunar month of
Rajab;

Ang mga pista opisyal na ito ay ipinagdiriwang lamang sa probinsya ng

Basilan, Lanao del Norte, Lanao del Sur, Maguindanao, North Cotabato, Sultan
Kudarat, Sulu,Tawi-Tawi, Zambaonga del Norte at Zambaonga del Sur at sa mga
syudad ng Cotabato, Iligan, Marawi, Pagadian, at Zamboanga, at sa iba pang mga
Muslim provinces at sa mga siyudad na maaaring italaga ng batas. Sa pamamagitan
ngProklamasyon ng Presidente ng Pilipinas, ang Muslim holidays ay maaaring
opisyal na igunita sa iba pang probinsya o siyudad.

E. Pagliban (Absences)

1. Ang manggagawa ay kailangang bayaran ng holiday pay kung siya ay

naka liban na may bayad sa araw bago sumapit ang regular holiday.
Samantalang ang mga mangggagawa na hindi pumasok o naka leave
without pay sa araw bago pa sumapit ang regular holiday ay maaaring
hindi bayaran kung hindi sila nag trabaho sa araw ng regular holiday o
pista opisyal.

2. Ang mga maypagawa ay kailangang magbigay ng magkaparehong

porsyento ng holiday pay kagaya ng mga benepisyong ibinibigay ng
isang competent authority sa pamamagitan ng employee’s
compensation o kaya ay social security payment, alinman ang

94
 mataas, kung ang manggagawa ay nakaliban sa trabaho habang siya ay
nagtatamasa ng naturang pribilehiyo sa pagliban.

3. Kung ang araw bago mag pista opisyal ay isang non-work day sa isang
establisyemento o kaya ay nakatakdang araw ng pahinga ng isang
manggagawa, hindi siya maaaring ituring na naka leave of absence sa
araw na yaon, kung kaya’t siya ay dapat bayaran ng
holidaypaykung siya ay nagtrabaho sa araw ng non-working day o araw
ng pahinga.

F. Magkakasunod na Regular Holidays

Kung mayroong dalawang (2) magkakasunod na regular holidays o pista

opisyal kagaya ng Huwebes Santo at Biyernes Santo, ang isang manggagawa ay
maaaring hindi bayaran sa dalawang regular holiday o pista opisyal kung siya ay
hindi pumasok sa araw bago sumapit ang regular holiday o pista opisyal, maliban
lamang kung siya ay pumasok sa unang araw ng regular holiday o pista opisyal, siya
ay dapat bayaran ng holiday pay sa ikalawang araw ng pista opisyal.

G. Pansamantalang Pagtigil sa Paggawa o Temporary or

Periodic Shutdown/Cessation of Work

Sa kaso ng pansamantalang pagtitigil ng trabaho o periodic shutdown ng

isang establisyemento, para sa taunang imbentaryo o kaya ay pag-aayos o paglilinis
ng mga makina at iba pang kagamitan, ang regular holiday o pista opisyal na
tumama sa panahong ito ay kailangang bayaran ayon sa Rules Implementing the
Labor Code, as amended.

H. Holiday Pay para sa Iba Pang Uri ng Manggagawa

1. Kung ang isang manggagawa ay binabayaran ayon sa kanyang natapos na

trabaho o piece-rate basis, ang kanyang holiday pay ay hindi bababa sa
kanyang average daily earning sa loob ng pitong
(7) araw na aktwal ng paggawa o actual work days bago pa mag regular
holiday o pista opisyal; sa kundisyong, gayunpaman na hindi sa anumang
kaso na ang holiday pay ay mas mababa kaysa sa pinakamababang
pasahod/minimum wage rate na naaangkop sa batas.

95
 2. Ang pamanahon na mga manggagawa o seasonal workers ay maaaring
hindi bayaran ng holiday pay sa panahon ng off-season kung hindi sila
nagtatrabaho.
3. Ang mga manggagawa na walang regular na workdays, katulad ng mga
estibador ay walang karapatan sa holiday pay.

3
Dagdag Na Bayad Tuwing
Araw ng Pahinga o Special Day
(Premium Pay– Artikulo 91-93)

A. Kahulugan

Ang Premium Pay ay karagdagang bayad sa manggagawa sa loob ng walong

(8) oras na trabaho sa araw ng pahinga at special days.

B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban

sa:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan o alin

mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning nagtatrabaho sa
mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa ilalim ng kontroladong
korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o natatanging batas;

2. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na kondisyon:

2.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa ng

establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang
departamento o subdibisyon nito;

2.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa dalawa

(2) o higit pang bilang ng empleyado;

2.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado na

may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at

96
 rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at pagtataas ng
posisyon ng empleyado ay binigyan ng karampatang bigat.
3. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod na
tungkulin:

3.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa o

pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at polisiya ng
may-ari;

3.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon: (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa
may-ari o sa mga matataas na empleyado sa pagsasaayos ng
establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay isa ring
empleyado; (b) Naipatutupad sa ilalim ng pangkalahatang
superbisyon sa mga gawaing teknikal o yaong di
pangkaraniwang gawain na nangangailangan ng natatanging
kasanayan o kaalaman; o (c) Isinisasakatuparan, sa ilalim ng
pangkalahatang pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at
gawain; at

3.3 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsiyento (20%)

ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di direktang may
kaugnayan sa pagganap ng tungkuling nakasaad sa talata 3.1,
3.2, at 3.3.

4. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong

personal sa ibang tao;

5. Mga manggagawang binabayaran depende sa natapos na trabaho, kasama

dito ang piece rate workers, pakyaw, takay, o task basis at iba pang
trabahong walang tiyak ang oras kung ang kanilang natapos na trabaho ay
batay sa itinakda ng Kalihim ng DOLE; at

6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na malayo sa

kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, at hindi matiyak nang
lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa labas.

97
C. Espesyal na Araw o Special Days

1. Special Days

Habang hindi binabago ng batas, order o proklamasyon, ang mga

sumusunod na tatlong (3) special days sa isang taon sa ilalim ng
Executive Order No. 292, na sinusugan ng Republic Act 9849 ay
gugunitain sa Pilipinas:

Ninoy Aquino Day Monday nearest August 21

All Saints Day November 1
Last Day of the Year December 31

Ang prinsipyong “no work, no pay” ay sumasaklaw sa

special day at sa panahong mayroong pinoproklama ang Presidente o
kaya ng Kongreso.

Ang manggagawa na hindi nagtrabaho sa espesyal na araw o

special days ay hindi makatatanggap ng anumang bayad. Ito ay walang
masamang palagay sa mga boluntaryong ginagawa o probisyon ng isang
sama-samang kasunduan sa paggawa o collective bargaining agreement
(CBA) na nagtatakda ng kabayaran na higit na mataas sa itinakda ng
batas.

Kung ang isang manggagawa ay nagtrabaho o pinahintulutang

magtrabaho sa special day, dapat siyang bigyan ng dagdag na hindi
bababa sa tatlumpung porsyento(30%) ayon sa kanyang regular na sahod o
kabuuang 130%. Kung ang manggagawa ay nagtrabaho sa special days at
pumatak sa araw ng kanyang pahinga o rest day, siya ay babayaran ng
karagdagang 50% ng kanyang regular na sahod o kabuuang 150%.

2. Special Work Days

Ang pagtatrabaho ng isang manggagawa sa araw na naideklarang

Special Work Day, ay babayaran lamang ng katumbas ng kanyang
arawang sahod. Walang karagdagang bayad o premium pay sa dahilang
ito ay maituturing lamang na pagtatrabaho sa ordinaryong araw.

98
D. Premium Pay Rates

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng premiumpay. Ang

minimum statutory premium pay rates ay ang mga sumusunod:

1. Pagtrabaho sa araw ng pahinga o special day:

Karagdagang 30% ng arawang sahod na 100% o may kabuuang 130%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451 x 130% = ₱586.30
Retail/Service Establishment ₱414.00 ₱414 x 130% =₱538.20

2. Pagtrabaho sa araw ng pahinga na pumatak sa special day: Karagdagang

50% ng arawang sahod na 100% o may kabuuang 150%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451 x 150% =₱676.50
Retail/Service Establishment ₱414.00 ₱414 x 150% =₱621.00

3. Pagtatrabaho sa regularholiday o pista opisyal na pumatak sa araw ng

pahinga (hindi angkop sa mga manggagawa na hindi saklaw nang
holiday-payrule).

Karagdagang 30% sa regularholidayrate na 200% batay sa

kanyang arawang sahod o may kabuuang 260%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451 × 260% = ₱1,172.60
Not covered by holiday pay
Retail/Service Establishment ₱414.00
rule

99
 4
Dagdag na Bayad para sa Trabaho ng
Lampas sa Walong Oras
(Overtime Pay– Artikulo 87)

A. Kahulugan

Ang Overtime Pay ay karagdagang bayad sa pagtatrabaho na lampas sa

walong (8) oras sa isang araw.

B. Saklaw

Ang saklaw nito ay tulad din sa saklaw na nakapaloob sa Premium

pay.

C. Overtime Pay Rates

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng overtime pay. Ang

pinakamababang overtime pay rates ay nagkakaiba depende kung anong araw
naganapang pagtatrabaho ng overtime.

1. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa ordinaryong araw: Karagdagang

25% batay sa hourly rate.
Sector/Industry Rate Amount
₱451/8 × 125% = 70.47 = 70.47 ×
Non-agriculture ₱451.00
number of hours OT work
Retail/Service ₱414/8 × 125% = 87.46 = 87.46 ×
₱414.00
Establishment number of hours OT work

2. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa nakatakdang araw ng pahinga o

rest day o kaya ay special day: Karagdagang 30% ng hourly rate sa
mga binanggit na mga araw.
Sector/Industry Rate Amount
₱451/8 × 130% × 130% = 95.27 =
Non-agriculture ₱451.00
95.27 × number of hours OT work
Retail/Service ₱414.00 ₱414/8 × 130% × 130% = 87.46 =
Establishment 87.46 × number of hours OT work

100
 3. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa special day na pumatak sa araw
ng pahinga: Karagdagang 50% batay sa hourly rate.

Sector/Industry Rate Amount

₱451/8 × 150% × 130% = 109.31 =
Non-agriculture ₱451.00
109.31 × number of hours OT work
Retail/Service ₱414/8 × 150% × 130% = 100.91 =
₱414.00
Establishment 100.91 × number of hours OT work

4. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa regular holiday: Karagdagang

30% batay sa hourly rate.

Sector/Industry Rate Amount

₱451/8 × 200% × 130% = 146.58 =
Non-agriculture ₱451.00
146.58 × number of hours OT work
Retail/Service
₱414.00 Not covered by holiday pay rule
Establishment

5. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa regular holiday na pumatak sa

araw ng pahinga: Karagdagang 30% batay sa hourly rate.

Sector/Industry Rate Amount

₱451/8 × 200% × 130% × 130% =
Non-agriculture ₱451.00 146.58 = 146.58 × number of
hours OT work
Retail/Service
₱414.00 Not covered by holiday pay rule
Establishment

D. Stipulated Overtime Rates

Sa pangkalahatan, ang premium pay para sa pagtatrabaho na ginanap sa mga

araw ng pahinga, special days, o regular holidays ay kasama bilang bahagi ng
regular rate ng manggagawa sa pagtutuos ng kanyang bayad sa overtime para sa
pagtatrabaho sa nabanggit na mga araw, lalo na kung ang maypagawa ay nagbabayad
lamang ng minimum overtime rate na nakasaad sa batas.

Ang mga maypagawa at manggagawa, sa kabilang dako, ay maaaring

magtadhana sa kanilang kolektibong kasunduan tungkol sa pagbabayad nang
overtime na mas mataas kaysa sa itinakda ng batas.

101
 5
Dagdag na Bayad sa Pagtatrabaho sa Gabi
(Night Shift Differential – Artikulo 86)

A. Kahulugan

Ang Night Shift Differential ay karagdagang bayad sa pagtatrabaho sa gabi

na hindi bababa sa sampung porsyento (10%) ng kanyang regular na sahod sa bawat
oras na ipinagtrabaho sa pagitan ng ikasampu(10:00) ng gabi at ika-anim (6:00) ng
umaga.

B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sasaklaw sa lahat ng manggagawa maliban sa mga

sumusunod:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan o alin

mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning nagtatrabaho sa
mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa ilalim ng kontroladong
korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o natatanging batas;

2. Bahay-kalakal na nagtitingi at nagbibigay ng serbisyo o retail and service

establishment na karaniwang nag-eempleo ng hindi higit sa limang (5)
manggagawa;

3. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong

personal sa ibang tao;

4. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na kondisyon:

4.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa ng

establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang
departamento o subdibisyon nito;

4.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa dalawa

(2) o higit pang bilang ng empleyado;

102
 4.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado na
may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at
rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at pagtataas ng
posisyon ng empleyado ay binigyan ng karampatang bigat;

5. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod na

tungkulin:

5.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa o

pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at polisiya ng
may-ari;

5.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon

5.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari o sa

mga matataas na empleyado sa pagsasaayos ng establisimiyento
o sa isang debisyon kung saan siya ay isa ring empleyado; (b)
Naipapatupad sa ilalim ng pangkalahatang superbisyon sa mga
gawaing teknikal o yaong di pangkaraniwaang gawain na
nangailangan ng natatanging kasanayan o kaalaman; o (c)
Isinisasakatuparan, sa ilalim ng pangkalahatang pangangasiwa,
ang mga espesyal na takda at gawain; at

5.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsyiento (20%)

ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di direktang may
kaugnayan sa pagganap ng tungkuling nakasaad sa talata 5.1,5.2,
at 5.3; at

6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na malayo sa

kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, hindi matiyak nang
lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa labas.

C. Pagtutuos ng Karagdagang Bayad sa Pagtatrabaho sa

Gabi (Night Shift Differential)

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng night shift pay. Ang table
sa ibaba ay magagamit sa pagtutuos ng night shift pay.

103
 Gumagawa sa araw ng
Ordinary day
Sunday or rest day
Special day
Special day on a rest day
Regular holiday
Regular holiday falling on rest day
Double holiday
Double holiday falling on a rest day
Ordinary day, night shift
Rest day, night shift
Special day, night shift
Special day, rest day, night shift
Regular holiday, night shift
Regular holiday, rest day, night shift
Double holiday, night shift
Double holiday, rest day, night shift
Ordinary day, overtime (OT)
Rest day, overtime
Special day, overtime
Special day, rest day, overtime
Regular holiday, overtime
Regular holiday, rest day, overtime
Double holiday, overtime
Double holiday, rest day, overtime
Ordinary day, night shift, overtime
Rest day, night shift, overtime
Special day, night shift, overtime
Special day, rest day, night shift, OT
Regular holiday, night shift, OT
Regular holiday, rest day, night shift, OT
Double holiday, night shift, OT
Double holiday, rest day, night shift, OT
104
Karagdagang Sahod
100% or 1
130% or 1.3
130% or 1.3
150% or 1.5
200% or 2
260% or 2.6
300% or 3
390% or 3.9
1 × 1.1 = 1.1 or 110%
1.3 × 1.1 = 1.43 or 143%
1.3 × 1.1 = 1.43 or 143%
1.5 × 1.1 = 1.65 or 165%
2 × 1.1 = 2.2 or 220%
2.6 × 1.1 = 2.86 or 286%
3 × 1.1 = 3.3 or 330%
3.9 × 1.1 = 4.29 or 490%
1 × 1.25 = 1.25 or 125%
1.3 × 1.3 = 1.69 or 169%
1.3 × 1.3 = 1.69 or 169%
1.5 × 1.3 = 1.95 or 195%
2 × 1.3 = 2.6 or 260%
2.6 × 1.3 = 3.38 or 338%
3 × 1.3 = 3.9 or 390%
3.9 × 1.3 = 5.07 or 507%
1 × 1.1 × 1.25 = 1.375 or 137.5%
1.3 1.1 × 1.3 = 1.859 or 185.9%
1.3 × 1.1 × 1.3 = 1.859 or 185.9%
1.5 × 1.1 × 1.3 = 2.145 or 214.5%
2 × 1.1× 1.3 = 2.86 or 286%
2.6 × 1.1 × 1.3 = 3.718 or 371.8%
3 × 1.1 × 1.3 = 4.29 or 429%
3.9 × 1.1 × 1.3 = 5.577 or 557.7%
* Ang pinakamababang night shift pay rates ay maaaring palitan ang value na
makikita sa itaas, depende sa araw kung kailan naganap ang pagtatrabaho sa gabi.
Sector/Industry Rate Amount
Non-agriculture ₱451.00 ₱451/8 ×*110% = ₱56.375 ×
110% × numbers of hours work
Retail/Service ₱414.00 ₱414 ×*110% = ₱51.75 × 110%
Establishment × numbers of hours work

6
Service Charges
(Artikulo 96)

A. Paghahatian (Sharing)

Lahat ng manggagawa sa isang establisimyento o kahalintulad nito na

kumukulekta ng service charges ay may karapatan sa isang pantay o tamang
bahagi sa walumpu’t limang porsyento o bahagdan (85%) na kabuuang
koleksyon. Ang naiwan o natirang labing-limang (15%) porsyento o bahagdan ay
maaaring gamitin ng maypagawa upang mabayaran ang anumang gastos sa mga
kagamitan na nabasag, nawala o kahalintulad nito at ipamamahagi din ang iba sa mga
managerial employees ayon sa kanyang disposisyon. Ang service charges ay
kadalasang kinokolekta ng halos lahat ng hotel, kainan o restaurant, night club,
cocktail lounges at iba pa.

B. Paraan ng Pagbabayad (Payments)

Ang bahagi ng mga manggagawa sa service charges ay ipinagkakaloob sa

kanila minsan tuwing ika-dalawang linggo (2 weeks) o dalawang (2) beses sa isang
buwan na may pagitan na di-lalampas sa labing- anim (16) na araw.

C. Pabuya o Tip

Kung ang isang restawran o mga kahalintulad nito ay hindi kumukulekta ng

service charges ngunit may sinusunod na patakaran o kaugalian sa kumpanya, ang
pabuya o tip na kusang-loob na ibinigay na ibinigay ng mga kostumer sa mga
manggagawa ay dapat i-monitor, iayos,

105
kuwentahin at ipamahagi sa isang pamamaraang tulad din ng pagbabahagi ng
service charges.

7
Service Incentive Leave (SIL)
(Artikulo 95)

A. Saklaw

Ang bawat manggagawa na nakapagserbisyo na ng hindi kukulangin sa isang

(1) taon ay dapat magkaroon ng karapatan sa taunang service incentive leave (SIL)
na lima (5) araw na may bayad.

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban sa mga

sumusunod:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan o alin

mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning nagtatrabaho sa
mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa ilalim ng kotroladong
korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o natatanging batas;

2. Mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong personal sa ibang tao;

3. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod ng kondisyon;

3.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa ng

establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang
departamento o subdibisyon nito;

3.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa dalawa

(2) o higit pang bilang ng empleyado;

3.3 Sila may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado na may

mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at rekomendasyon
tungkol sa pagpili, pagpapaalis at

106
 pagtataas ng posisyon ng empleyado ay binigyan ng
karampatang bigat.

4. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod na

tungkulin:

4.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa o

pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at polisya ng
may-ari;

4.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon

4.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari o sa

mga matataas na emplyeyado sa pagsasaayos ng establisimiyento
o sa isang debisyon kung saan siya ay isa ring empleyado; (b)
Naipatutupad sa ilalim ng pangkalahatang superbisyon sa mga
gawaing teknikal o yaong di pangkaraniwang gawain na
nangangailangan ng natatanging kasanayan o kaalaman; o (c)
Isinisasakatuparan, sa ilalim ng pangkalahatang pangangasiwa,
ang mga espesyal na takda at gawain; at

4.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsiyento (20%)

ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di direktang may
kaugnayan sa pagganap ng tungkuling nakasaad sa talata 4.1, 4.2,
at 4.3;

5. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na malayo sa

kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, at hindi matiyak nang
lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa labas;
6. Sa mga manggagawang nagtatamasa na nang ganitong benepisyo;

7. Sa mga manggagawang nagtatamasa na ng vacation leave na may bayad

kahit limang (5) araw; at

8. Sa mga establisimyentong regular na nag-eempleyo ng hindi higit sa

sampung (10) manggagawa.

107
B. Kahulugan ng Isang Taong Serbisyo

Ang “isang (1) taong serbisyo” ng isang empleyado ay nangangahulugang

paglilikod sa loob ng labing-dalawang (12) buwan, tuloy- tuloy man o hindi, mula sa
araw ng kaniyang pagsisimula sa trabaho. Kasama sa panahong ito ay ang
autorisadong pagliban, araw ng pahinga at mga may bayad na regular holidays.
Kung sa pamamagitan ng indibiduwal o maramihang kasunduan/collective
agreement, ang mga gawin o patakaran ng kumpanya, ang araw ng pagtatrabaho ay
mas mababa sa labindalawang (12) buwan, ang nasabing panahon ay maituturing na
isang (1) taon na, para sa layuning malaman ang karampatang service incentive
leave (SIL)

C. Pagsalin sa Pera (Conversion to Cash)

Ang SIL ay maaaring gamitin kung magkakasakit o magbabakasyon. Ang di

nagamit na SIL ay maaaring bayaran ng pera sa katapusan ng taon. Sa pagkakalkula
nito, ang batayan ay ang sahod kung kailan ito ay ipinalit sa pera.

Ang paggamit at pagpapalit sa katumbas na halaga ay maaaring baha- bahagi

o pro-rate.

Halimbawa:

Ang isang manggagawa na nagsimula sa trabaho nang Unang

Araw ng Enero, 2000 at umalis noong Unang Araw ng Marso, 2001.
Ipagpalagay na hindi nito nagamit o may natira pang service
incentive leave (SIL) nuong nakalipas na taon, siya ay may
karapatang ipalit sa pera o i-convert into cash ang nasabing SIL sa
panahon ng kanyang pag-alis.

SIL naipon – Disyembre 31, 2000 5 araw

Proporsyon ng SIL para sa
Enero – Pebrero 2001
(2/12) × 5 days 0.833 araw
Kabuuang naipong SIL - - - - - - - - - - - - - - - 5.833 araw
Taong 2000 hanggang Marso 1 2001

108
 8
Maternity Leave
(RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Saklaw

Ang sumasaklaw sa benepisyong ito ay para sa lahat ng babaeng

manggagawa, kasal man o hindi.

B. Karapatan/Prebilehiyo

Ang bawat nagdadalang-taong manggagawa na nagtatrabaho sa pribadong

sektor, mapa-kasal man o hindi ay makatatanggap ng maternity leave na
animnapung (60) araw para sa normal na panganganak o pagkakunan; o pitumpu’t
walong (78) araw para sa manganganak sa pamamagitan ng caesarian section,
kasama ang mga benepisyong katumbas ng isang daang porsyento (100%) ng humigit
kumulang na arawang sahod ng manggagawa na nakapaloob sa batas.

Upang makatanggap ng nasabing pribilehiyo, ang babaeng manggagawa ay

dapat na miyembro ng SSS sa panahon ng kanyang panganganak o pagkakakunan;
nakapagbigay siya ng kaukulang notipikasyon para sa SSS sa pamamagitan ng
kanyang maypagawa; nakapagbayad dapat ang kanyang maypagawa nang hindi
bababa sa tatlong buwang kontribusyon sa Social Security System (SSS) sa loob ng
labindalawnag buwang (12), kaagad bago ang araw ng kanyang panganganak o
pagkakakunan.

Ang benepisyo maternity leave, tulad ng iba pang mga benepisyong

ipinagkakaloob ng SSS, ay ibinibigay sa mga manggagawa sa halip na pasahod ng
kumpanya. Kung kaya’t, hindi ito maaaring isama sa pagkalkula ng 13thmonth
pay ng manggagawa para sa buong taon.

109
 9
Paternity leave
(RA 8187)

A. Saklaw

Ang paternity leave ay ipinagkakaloob sa lahat ng kasal na lalaking

manggagawa sa pribadong sektor, ano pa man ang kanilang estado bilang
manggagawa. Layunin ng benepisyong ito na payagan ang empleyadong lalaki na
makatulong sa kanyang asawa sa panahon ng pagpapagaling/pagpapalakas nito at
sapag-aaruga ng kanilang bagong silang na sanggol.

B. Ang Benepisyo

Ang benepisyong paternity leave ay maaaring magamit ng empleyadong

lalaki sa unang apat (4) na panganganak ng legal na asawa na kanyang kapisan.
Para sa layuning ito, ang “pakikipagpisan” ay tumutukoy sa obligasyon ng
asawang babae at asawang lalaki na magsama sa iisang bubong.

Kung ang mag-asawa ay hindi pisikal na magkasama sa bahay dahil sa

trabaho o lugar na pinatatrabahuhan, may karapatan rin ang lalaking manggagawa sa
benepisyong paternity leave.

Ang paternity leave ay sa loob ng pitong (7) calendar days, na binubuo ng

basic salary at mandatory allowances na itinakda ng Regional Wage Board,
kung mayroon man, at hangga’t maari, ang kanyang sweldo ay hindi bababa
sa itinakdang minimum wage.

Ang paggamit ng paternity leave ay pagkatapos ng panganganak, nang hindi

sumasalungat sa patakaran ng maypagawa na pahintulutan ang manggagawa na
gamitin ang nasabing benepisyo bago o sa mismong araw ng panganganak, ngunit
dapat na ang kabuuang bilang ng araw hindi hihigit sa pitong (7) araw para sa bawat
nasasaklaw na panganganak.

110
C. Mga Kondisyon para sa Karapatan

Ang kasal na lalaking manggagawa ay may karapatan sa benepisyong

paternity leave kung natugunan niya ang mga sumusunod na kondisyon:

1. Siya ay manggagawa sa panahon ng pagsilang ng kanyang anak;

2. Siya ay nakapisan sa kanyang asawang babae sa panahon ng panganganak

o pagkakakunan nito;

3. Siya ay nagsumite ng kanyang aplikasyon para sa paternity leave sa

kanyang maypagawa, sa loob ng risonableng panahon mula sa
inaasahaang petsa ng panganganak ng kanyang asawa, o loob ng panahong
itinakda ng mga alintuntunin at mga regulasyon ng kumpanya, o sa
pamamagitan ng collective baragaining agreement; at

4. Ang kanyang asawa ay nanganak o nakunan.

D. Pag-aapply para sa Paternity leave

Ang lalakeng manggagawa ay dapat magsumite ng aplikasyon para sa

paternity leave sa kanyang maypagawa sa loob ng risonableng panahon mula sa
inaasahang petsa ng panganganak ng kanyang asawa, o sa loob ng palugit na itinakda
ng mga alintuntunin at mga regulasyon ng kumpanya, o sa pamamagitan ng
collective bargaining agreement. Sa kaso ng pagkakakunan, ang paunang
aplikasyon para sa paternity leave ay hindi na kinakailangan.

E. Hindi pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Kung sakaling hindi magamit ang paternity leave, hindi ito maaaring palitan
ng katumbas na perang halaga at hindi rin ito naiipon o cumulative.

F. Crediting of Existing Benefits

1. Kung ang umiiral na benepisyong paternity leavesa ilalim ng collective

bargaining agreement, kontrata, o patakaran ng kumpanya ay higit sa
pitong araw na itinalaga ng RA 8187, ang nakahihigpit na benepisyo ang
ipapatupad.

111
 2. Kung ang umiiral na benepisyong paternity leave ay mas mababa kaysa
sa itinakda ng RA 8187, iaangkop ng maypagawa ang umiiral na
benepisyo upang matugunan ang nalalabi.

3. Kung ang patakaran ng kumpanya, kontrata, o collective bargaining

agreement na magkakaloob para sa emergency o contingency leave
ay walang tiyak na mga probisyon para sa paternity leave,
pagkakalooban ng maypagawa ang manggagawa ng pitong (7) araw na
paternity leave.

10
Parental Leave para sa Solong Magulang
(RA 8972)

A. Saklaw

Ang parental leave ay ipinagkakaloob sa sino mang solo parent o solong

magulang o sa indibiduwal na napag-iwanan nang responsibilidad ng pagigin
magulang dahil sa mga sumusunod:

1. Panganganak bilang resulta ng panggagahasa, o terminong ginagamit sa

batas at iba pang krimen laban sa kalinisang-puri;

2. Kamatayan ng kabiyak o asawa;

3. Ang asawa ay nakapiit o gumugugol nang hindi bababa sa sa isang

(1) taon sa bilangguan dahil sa hatol na krimen;

4. Kakulangan ng kakayahan sa pisikal o kaisipan ng kabiyak o asawa, na

pinatunayan ng isang public medical practitioner;

5. Legal Separation o legal na paghihiwalay o de facto separation mula

sa asawa nang hindi bababa sa isang (1) taon: Sa kundisyon, na
ipinagkatiwala sa kanya ang kustodiya ng mga bata;

6. Deklarasyon ng kawalang-halaga o pagpapawalang-bisa ng kasal bilang

anunsiyo ng isang hukuman o ng isang simbahan: Sa kundisyon, na
ipinagkatiwala sa kanya ang kustodiya ng mga bata;

112
 7. Pag abandona ng asawa o kabiyak nang hindi bababa sa isang (1) taon;

8. Binata o dalaga na ninais na siya ang kumupkop at magpalaki sa kaniyang

anak/mga anak, sa halip na iba ang mag alaga sa kanila o ibigay sila sa
isang welfare institution na nangangalaga at kumukopkop sa mga batang
kailangan ng kalinga;

9. Sinuman na bukod tanging magkaloob ng pangmagulang na pag- aalaga at

suporta sa isang bata o mga bata: Sa kondisyon, na siya ay may
karampatang lisensya bilang foster parent o sinuman na tumatayo bilang
magulang o tagapag-alaga para sa isang bata sa lugar ng natural na
magulang ng bata ngunit walang legal na paghango ng bata, mula sa
Department of Social Welfare and Development (DSWD) o binigyan
ng karampatang paghirang ng hukuman bilang legal na tagapag-alaga; at

10. Sinumang miyembro ng pamilya na umako ng responsibilidad bilang

pinuno ng pamilya dahil sa resulta ng kamatayan, pag abandona,
pagkawala, o matagal na pagkawala ng magulang na hindi tatagal ng kahit
isang (1) taon.

B. Kahulugan ng mga Termino

Ang ibig sabihin ng “parental leave” ay bakasyon pakinabang o leave

benefits na ibinigay sa isang solong magulang upang maisagawa niya ang mga
tungkulin at pananagutan ng isang magulang kung saan kinakailangan ang pisikal
niyang presensiya.

“Child” o anak tumutukoy sa isang taong nakatira at dumedepende sa

solong magulang para sa suporta. Siya ay hindi kasal, walang trabaho, at nasa edad
pababa ng labing-walong (18) taong gulang, maging siya ay labing-walong(18) taong
gulang at pataas ngunit may kakulangan ng kakayahan sa pisikal o kaisipan.

C. Ang Benepisyo

Ang parental leave, bilang karagdagang pribilehiyo sa ilalim ng umiiral na

mga batas, ay pitong (7) araw ng paggawa bawat taon, na may buong

113
bayad, kasama ang basic salary at mandatory allowances na itinalaga ng
Regional Wage Board, kung mayroon man, sa kondisyon na ang kanyang bayad ay
hindi dapat mas mababa sa itinakda ng minimum wage.

D. Mga Kondisyon para sa Karapatan

Ang solong magulang ay may karapatan sa parental leave, sa kondisyong:

a. Siya ay nakapaglingkod sa kumpanya sa loob ng labing- dalawang

(12) buwan, tuloy-tuloy man o hindi;

b. Siya ay nakapagbigay sa kumpanya sa loob ng labing- dalawang

(12) buwan, tuloy-tuloy man o hindi;

c. Siya ay nakapagsumite ng kanyang Solo Parent Identification

Card o pagkakakilanlan bilang solong magulang. Ang ID na ito ay
maaaring makuha mula sa tanggapan ng DSWD mapa lungsod o
munisipyo kung saan siya ay namamalagi.

E. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Sakaling hindi magamit ang parental leave, hindi ito maaaring palitan ng
katumbas na perang halaga, maliban kung sa simula ay partikular na napagkasunduan
na.

F. Crediting of Existing Leave

Kung mayroong isang umiiral o katulad na mga benepisyo sa ilalim ng isang

patakaran ng kumpanya o collective bargaining agreement, ito ay
nangangahulugang naipapatupad na. Kung ang naturang benepisyo naman ay mas
malaki kaysa sa pitong (7) araw na ibinigay mula sa RA 8972, ang mas malaking
pakinabang ang mangingibabaw.

Sa ilalim ng isang patakaran ng kumpanya o CBA, ang emergency o

contingency leave ay hindi maaaring i-credit bilang pagsunod sa parental leave na
ibinigay sa ilalim ng RA 8972.

114
G. Pagwawakas ng Benepisyo (Termination of the Benefit)

Ang isang pagbabago sa katayuan o kalagayan ng mga magulang na nagke-

claim nang pakinabang sa ilalim ng batas, tulad nang siya ay hindi na iniwan nang
mag-isa sa kanyang responsibilidad bilang magulang, ay dapat wakasan ang kanyang
karapatan para sa benepisyo na ito.

H. Proteksyon Laban sa Diskriminasyon sa Trabaho

Walang kahit sinumang maypagawa ang maaaring makitaan nang kaibahan sa

pagtrato laban sa sinumang solong magulang na empleyado bagkus, may paggalang
sa mga tuntunin at kondisyon ng pagtatrabaho sa kadahilanang ang manggagawa ay
isang solong magulang.

11
Leave para sa mga Biktima ng Pang-Aabuso Laban sa
Kababaihan at Kanilang mga Anak
(Leave for Victims of Violence Against Women
and their Children – RA 9262)

A. Kahulugan

Ang pang-aabuso laban sa kababaihan at kanilang mga anak, ayon sa Batas

Pambansa 9262 ay nangangahulugan ng pananakit ng isa o paulit-ulit na pananakit ng
isang tao laban sa kanyang asawa, dating asawa o kasintahan, maging kanyang
anak “lehitimo man o hindi”. Ang pananakit ay maaaring mangyari sa loob o sa
labas man ng bahay na maaaring magresulta sa pisikal, seksuwal, psychological
harm, o anumang uri ng paghihirap, kasama na rin dito ang di pagbibigay ng
sustento, pagbabanta, pananakit, harassment, pananakot, at di pagbibigay ng
kalayaang makisalamuha o makalabas ng tahanan.

B. Saklaw

Mga babaeng empleyado na biktima ng pang-aabuso sang-ayon sa kahulugan

nito sa Batas Pambansa 9262 ay may karapatang gumamit ng leave na ito.

115
 Ang pribilehiyong ito ay ipinagkakaloob upang mabigyan ng pagkakataong
mapag-ukulan ng panahon ang isang biktima ng pang-aabuso sa mga usaping medikal
at legal.

C. Kondisyon Para sa Karapatan

Ang tanging kailangan lamang para maipagkaloob sa biktima ang

pribelihiyong ito ay sertipikasyon na mula sa Punong Barangay o Kagawad o maging
sa Korte bilang patunay na may kasong naisampa at kasalukuyan itong nililitis.

D. Ang Benepisyo

Ang pribelihiyong ito ay karagdagan sa mga leave na nakapaloob sa

Labor Code, company leaves o CBA. Ang biktima ay may hangang sampung
(10) araw na may bayad ang sahod at allowances na sang-ayon sa itinakda ng
Regional Wage Board, kung mayroon man.

Ang sampung araw na leave ay maaaring lumagpas pa depende sa nakapaloob

sa sertipikasyon ng Barangay o ng Korte.

E. Paggamit ng Benepisyo

Ang paggamit ng bebepisyong ito ay depende sa kung kailan ito nais gamitin
ng biktima. Subalit kung hindi ito nagamit, ito ay hindi maaaring idagdag sa mga
naipon na leave o i-convert sa pera.

12
Special Leave para sa mga Kababaihan
(RA 9710)

A. Saklaw

Kahit sinong babaeng manggagawa, ano man ang edad at estadong sibil, ay
may karapatan sa special leave benefit sang-ayon sa napapaloob na kundisyon dito.

116
B. Kahulugan ng Gynecological Disorders

Ang gynecological disorders ay tumutukoy sa sakit o karamdaman na

nangangailangan ng operasyon, na hindi lamang limitado sa dilation and currettage,
ngunit kasama ang bagay na may kinalaman sa reproductive organs kagaya ng
vagina, cervix, uterus, fallopian tubes, ovaries, breast, adnexa, and pelvic
floor na sinertipikahan ng isang competent physician. Kasama rin ditto ang
hysterectomy, ovariectomy at mastectomy.

C. Mga Kundisyon sa Pagkakaloob

1. Siya ay nakapanilbihan ng anim (6) na buwan, tuloy-tuloy man o hindi sa

nakalipas na labindalawang (12) buwan bago siya operahan;

2. Siya ay nakapagbigay ng abiso sa kumpanyang kanyang pinaglilingkuran

ng may sapat na panahon bago siya operahan ng naayon sa kanilang
patakaran o CBA; at

3. Siya ay na-operahan dahil sa gynecological disorder na may

sertipikasyon mula sa competent physician.

D. Ang Benepisyo

Ang manggagawa ay maaaring makatanggap ng benepisyo hanggang

dalawang (2) buwan batay sa kanyang gross monthly compensation.

Ang gross monthly compensation ay tumutukoy sa buwanang sahod

kasama ang allowance na itinakda ng Regional Wage Board.

E. Paggamit

Ang special leave benefit ay maaaring maipagkaloob sa isang manggagawa

pagkatapos ng operasyon. Ngunit ito ay maari naming maipagkaloob sa manggagawa
bago o habang isinasagawa ang operasyon base sa polisiya o pakaran ng kumpanya.

117
F. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Ang special leave benefit, kung hindi ito nagamit ng empleyado, ay hindi
maaaring idagdag sa mga naipon na leave o i-convert man sapera maliban na lang
kung nakapaloob ito sa kanilang CBA.

13
Thirteenth-month pay
(PD 851)
A. Saklaw

Lahat ng maypagawa ay kinakailangang magbayad sa lahat ng kanilang rank-

and-file employees ng thirteenth-month pay anumang estado ng kanilang
pagkaka-empleyo at anuman ang paraan ng kanilang pagpapasahod. Kinakailangan
lamang na sila ay nakapanglingkod ng hindi bababa sa isang buwan sa isang taon
upang sila ay makatanggap ng proportionate thirteenth-month pay. Ang
thirteenth-month pay ay ibinibigay sa mga empleyado hindi lalagpas ng ika-24 ng
Disyembre bawa’t taon.

B. Kahulugan ng Rank-and-File Employees

Ipinaliwanag sa Kodigo sa Paggawa o Labor Code ang pagkakaiba ng rank-

and-file employees sa managerial employees. Ang managerial employee ay
may pangunahing tungkulin sa pangangasiwa sa bahay-kalakal na pinagtatrabahuhan
nila, o ng isang departamento o subdibisyon nito, may karapatang tumanggap, mag-
tanggal, magpabalik o mag recall, mag lipat, magsuspendi, mag-assign o
magdisiplina ng isang empleyado o gumawa ng rekomendasyon para sa aksyon ng
management. Lahat ng empleyado na hindi sumasakop sa ganitong katungkulan ay
nabibilang sa rank-and-file employee.

Ang nasabing pagkakaiba ay siyang magiging basehan upang malaman kung

sino ang rank-and-file employee na maaaring tumanggap ng thirteenth-month
pay.

118
C. Pinakamababang Halaga

Ang thirteenth-month payay hindi bababa sa isa sa labing dalawang bahagi o

(1/12) ng kabuuang sahod (basic salary) na ang pinagbabatayan ay ang kinita ng
isang empleyado sa isang (1) taong kasalukuyan.

Ang basic salary ng isang empleyado para sa pagtutuos ng thirteenth-

month pay ay sumasaklaw sa lahat ng ibinayad ng kanyang maypagawa sa mga
serbisyong nagawa. Hindi kasama dito ang allowances at iba pang monetary
benefits na hindi nakapaloob o parte ng kanyang regular o basic salary, tulad ng
katumbas na bayad sa mga hindi nagamit na vacation at sick leave credits,
overtime, premium, night shift differential, holiday pay, at cost- of-living
allowance (COLA). Gayunman, itong mganabanggit na salary-related benefits ay
kasama sa pagtutuos ng thirteenth-month pay kung ito ay nakasama o integrated sa
basic salary ng isang empleyado, sa pamamagitan ng indibiduwal o sama-samang
kasunduan, company practice o polisiya.

D. Mga Hindi Kasaling Maypagawa

Ang mga sumusunod na maypagawa ay hindi saklaw ng PD 851:

1. Ang gobyerno at alin mang pulitikal sub-dibisyon, mga korporasyong pag-

aari ng pamahalaan o sa ilalim ng kotroladong korporasyong nabuo sa
ilalim ng espesyal o natatanging batas.

2. Mga maypagawa na nagbabayad na ng thirteenth-month pay sa kanilang

mga empleyado o higit pa, sa loob ng calendar year o katumbas nito
bago pa lumabas ang PD 851.

3. Mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong personal sa ibang tao.

4. Mga maypagawa na binabayaran tulad ng purong komisyon, hangganan o

gawain na batayan, at mga yaong binabayaran nang pirming halaga sa
paggawa ng tiyak na trabaho, na walang pagtatangi sa oras na nagugol sa
pagganap nito (hindi kasali rito ang mga manggagawa ng binayaran sa
piece-rate basis, kung saan ang maypagawa ay dapat magbigay ng
thirteenth-month pay).

119
 Tulad ng ginamit, dito, ang manggagawa na binayaran sa piece-rate basis ay
tumutukoy sa mga taong binabayaran ng may pamantayang halaga sa bawat piraso o
unit na natapos (work produced) na mahigpit kumulang na regular na inuulit-ulit,
walang pagtatangi sa oras na nagugol sa pagganap nito.

Ang temang “katumbas nito” sa D.2 sa itaas na bahagi ng talata, ay

kabilang ang Christmas bonus, mid-year bonus, cash bonuses, at mga bayad na
ang halaga ay humigit kumulang sa labing dalawang bahagi o (1/12) ng basic salary
ngunit di kasali ang cash and stock dividends, cost of livingallowance, at mga
allowances naregular na tinatanggap ng manggagawa, pati na rin ang mga
nonmonetary benefits.

E. Panahon ng Pagbabayad ng Thirteenth-month pay

Ang thirteenth-month pay ay dapat ibigay sa mga empleyado nang hindi

lalagpas ng ika-24 ng Disyembre bawat taon. Gayunman, ang maypagawa ay
maaaring ibigay ang kalahati ng thirteenth-month paybago magsimula ang regular
na pagbubukas ng school year at ang kalahati naman ay sa o bago sumapit ang
Disyembre 24 ng bawat taon. Ang dalas ng pagbabayad nitong benepisyo ay
maaaring sakop ng kasunduan ng maypagawa at ang kinikilalang collective
bargaining agent ng mga manggagawa.

F. Thirteenth-Month Pay Para sa Ilang Uri ng mga

Empleyado

1. Empleyadong binayaran batay sa gawaing por piraso ay may karapatan sa

thirteenth-month pay.

2. Empleyadong binabayaran ng isang nakapirmi o garantisadong sahod

kasama ang komisyon ay may karapatang tumanggap ng thirteenth-
month pay, batay sa kanilang mga kita sa panahon ng calendar year
(katulad sa pareho nilang mga nakapirmi o garantisadong pasahod at
komisyon).

Sa pinagsama-samang mga kaso ng Bole Takeda Chemicals, Inc. vs

Dionisio de la Serna, G.R. No. 92714 December 10 1993, at Philippine Fuji
Xerox Corporation vs. Cresenciano B. Trajano and Philippine Fuji Xerox

120
Employees Union, G.R. No. 102552, December 10,1993, pinasiyahan ng
katas-taasang hukuman na ang komisyon, habang kasama sa mga generic term na
pasahod, ay hindi bahagi ng “pangunahing suweldo/sahod” at
samakatuwid ay hindi dapat maisama sa pagtutuos ng thirteenth-month pay. Kaya:
In remunerative schemes, consisting of a fixed or
guaranteed wage plus commission, the fixed or guaranteed
wage is patently the “basic salary” for this is what the employee
receives for a standard work period. Commissions are given for
extra efforts exerted in consummating sales or other related
transactions. They are, as such, additional pay, which this Court
has made clear do not form part of the “basic salary” (228
SCRA 329, 1993).

3. Mga empleyado na may Maramihang mga Maypagawa (Multiple

employers)

Ang mga empleyadong nasa gobyerno na nagtratrabaho ng part-

time sa isang pribadong sektor, kabilang ang pribadong institusyong pang-
edukasyon, pati na rin ang mga empleyado na nagtatrabaho sa dalawa o
higit pang mga pribadong firms, maging full-time o part-time man ay
may karapatan sathirteenth-month paymula sa kani-kanilang mga
pribadong maypagawa, anuman ang kanilang kabuuang kita mula sa
bawat isa sa kanilang maypagawa.

G. Thirteenth-Month Pay of Resigned or Separated

Employee

Ang isang empleyado na nag resigned o ang kanyang serbisyo ay natapos na

sa anumang oras bago ang pagbabayad ng thirteenth-month pay ay may karapatan
sa bahagi ng benepisyo batay sa simula kung kailan huling naibigay ang huling
thirteenth-month pay hanggang sa panahon ng kanyang pagbibitiw o pagwawakas
ng serbisyo sa kumpanya sa buong taon. Kaya, kung ang maggagawa ay nagtrabaho
mula Enero hanggang Setyembre, ang proporsyon ng kanyang thirteenth-month pay
ay dapat katumbas ng labing dalawang bahagi o (1/12) ng kanyang basic salary sa
panahon na iyon.

121
H. Di-pagsama sa Regular na Pasahod
(Non-Inclusion in Regular Wage)

Ang iniutos na thirteenth-month pay ay hindi kailangang isama bilang

bahagi ng regular na pasahod ng mga empleyado para sa mga layunin ng
pagdedetermina ng overtime at premium payments, fringe benefits, pati na rin ang
kontribusyon sa State Insurance Fund, Social Security System, National Health
Insurance Program, at mga pribadong retirement plans.

14
Bayad sa Paghiwalay sa Trabaho
(Separation Pay– Artikulo 297-2983)

Sinumang manggagawa ay may karapatan sa separation pay kung siya ay

nahiwalay sa trabaho sa mga dahilan na nakasaad sa Artikulo 297 at 298 ng Labor
Code of the Philippines. Ang karapatan ng manggagawa sa separation pay ay
nakabase sa dahilan ng kanyang pagkakahiwalay sa serbisyo. Maaaring mahiwalay sa
trabaho ang manggagawa kung may makatuwirang kadahilanan (i.e, malubha o
palagiang pagpapabaya ng manggagawa sa kanyang mga tungkulin, pandaraya, o
paggawa ng krimen), at iba pang mga kahalintulad na dahilan na nakasaad sa Aritkulo
296 ng Labor Code. Sa pangkalahatan, maaari lamang magkaroon ng bayad sa
paghihiwalay sa trabaho kung may mga awtorisadong kadahilanan.

A. Kalahating Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

Sinumang manggagawa ay may karapatan na magbayaran sa pagkahiwalay sa

trabaho katumbas ng kalahating (1/2) buwang sahod sa bawat taon ng serbisyo. Ang
panahong di-kukulangin sa anim (6) na buwan ay dapat ituring na isang (1) buong
taon, kung ang dahilan ng pagkakahiwalay sa trabaho ay ang sumusunod na mga
awtorisadong kadahilanan:

1. Pagtitipid ng gastos upang maiwasan ang pagkalugi

(i.e., pagbabawas ng manggagawa para makaiwas sa pagkalugi).
2. Pagsasara o pagtigil ng operasyon ng establisimyento o negosyo (ang
dahilan ng pagsasara o pagtigil ay hindi dahil sa matinding pagkalugi o
financial reverses)

122
 3. Kung ang manggagawa ay napag-alamang may sakit na hindi
mapagagaling sa loob ng anim (6) na buwan at ang kanyang patuloy na
pagtatrabaho ay makasasama sa kanyang kalusugan at sa kalusugan ng
kanyang mga kapwa manggagawa.

Kung ang manggagawa ay nakapagserbisyo na ng hindi bababa ng ani (6) na

buwan, siya ay may karapatan sa bayaran ng isang (1) buwang sahod kung ang
kanyang pagkakahiwalay ay sanhi ng mga kadahilanang binaybay sa mga naunang
talata.

B. Isang Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

Sinumang manggagawa ay may karapatan na bayaran sa pagkakahiwalay sa
trabaho katumbas ng isang (1) buwang sahod para sa bawat taon ng serbisyo. Ang
panahong di-kukulangin sa anim (6) na buwan ay dapat ituring na isang (1) buong
taon, kung ang dahilan ng pagkakahiwalay sa trabaho ay ang mga sumusunod:

1. Paglalagay ng mga kagamitang makakatipid sa trabaho na hindi na

kinakailangan ang mga serbisyo ng mga manggagawa.

2. Labis na tao, o kaya ang posisyon ng manggagawa ay kalabisan o hindi

kinakailangan sa pagpapatakbo ng operasyon ng establisimyento o
negosyo.

3. Hindi na maaaring maibalik sa dating posisyon sa trabaho o kahalintulad

na posisyon sa dahilang hindi kasalanan ng maypagawa, katulad kung nag-
utos ng may kapangyarihan ay hindi masundo dahil nagsara o natigil na
ang operasyon ng establisyimento ng maypagawa o kaya ang babalikan
niyang posison ay wala na at walang ibang kahalintulad na posisyon na
maibibigay sa kanya.

C. Abiso sa Terminasyon

Maaaring mahiwalay sa trabaho ang manggagawa sa pamamagitan ng

pagbibigay ng abiso sa manggagawa at sa Regional Office ng Department of

3
Formerly Articles 283‐284 renumbered pursuant to Republic Act No. 10151 (Pepsi‐Cola
vs. Molon, et al., G.R. No. 175002, February 18, 2013).

123
Labor and Employment na nakasasakop sa lugar na kinatatayuan ng negosyo at
kinakailangan ang abiso ay may palugit na isang buwan bago ang araw ng
pagwawakas ng trabaho.

D. Basehan sa Pagtutuos ng Bayad sa Paghiwalay sa

Trabaho

Ang basehan sa pagtutuos ng bayad sa paghiwalay sa trabaho ay nakabase sa

huling sahod ng manggagawa.

E. Kasali ang Regular Allowance sa Pagtutuos

Sa pagtutuos ng bayad sa paghiwalay sa trabaho, kinakailangan kasama ang

allowance sa basic salary. The salary base properly in computing the
separation pay should include not just the basic salary but also the
regularallowances4 that an employee has been receiving.

15
Bayad Sa Pagreretiro
(Retirement Pay – Artikulo 3015)
A. Saklaw

1. Ang sinumang manggagawa ay maaaring iretiro sa sandaling umabot siya

sa edad na anim-na-pung (60) taon hanggang anim- na-pu’t limang (65)
taong gulang at nakapagserbisyo na ng hindi kukulangin sa limang (5)
taon.

2. Nasasaklaw nito lahat ng manggagawa maliban sa mga sumusunod:

a) Mga manggagawa ng pamahalaan;

b) Mga manggagawa na nagtatrabaho sa retail, service at

agricultural na establisyemento na palagiang hindi lalampas sa
sampung (10) manggagawa ang nagtatrabaho.

4
Planters’ Products, Inc. vs. NLRC, GR No. 78524, January 20, 1989.
5
Formerly Article 287 renumbered pursuant to Republic Act No. 10151 (Pepsi-Cola vs. Molon, et
al., G.R. No. 175002, February 18, 2013).

124
B. Kabuuang Halaga ng Bayad sa Pagreretiro

Ang kabuuang halaga sa bayad ng pagreretiro ay katumbas sa kalahating

buwang sahod sa bawat taon ng pagsesebisyo, ang katumbas ng hindi bababa sa anim
(6) na buwang pagseserbisyo ay dapat ituring na isang
(1) taon sa pagtutuos ng bayad sa pagreretiro.

Para sa pagtutuos ng bayad sa pagreretiro, ang mga kabilang sa kalahating

buwang sahod ay binubuo ng mga sumusunod:

1. Labinlimang (15) araw na sahod batay sa pinakahuling salary rate.

2. Katumbas na halaga ng limang (5) araw ng service incentive leave.

3. Ikalabindalawang (1/12) bahagi ng 13th Month Pay.

(1/12 x 365/12 = .083 x 30.41 = 2.52)

Samakatuwid ang “Kalahating buwang sahod”ay katumbas ng 22.5 na

araw (Capitol Wireless, Inc. vs. Honorabale Secretary Nieves R. Confessor,
G.R. No. 117174, November 13, 1996).

Paglalarawan:

Kabuuang Bayad sa Pagreretiro = Arawang Sahod x 22.5 daysx bilang

ng taon sa pagseserbisyo

Ang ibang benepisyo ay maaaring isama sa pagtutuos ng bayad sa pagreretiro

batay sa kasunduan ng manggagawa at maypapagawa o kung ito ay itinakda sa
Collective Bargaining Agreement (CBA).

C. Benepisyo sa Pagreretiro na Itinakda ng Collective

Bargaining Agreement (CBA) o ibang angkop na Kontrata

Ang sinumang manggagawa ay maaaring iretiro sa sandaling umabot na siya

sa edad ng pagreretiro na itinakda sa CBA o angkop na kontrata. Siya ay may
karapatang makatanggap ng benepisyo na nakapaloob sa kasunduan at dapat and
benepisyo sa pagreretiro ay hindi bababa sa itinakda sa RA 7641. Kung sakaling mas
mababang benepisyo na matatanggap sa ilalim ng

125
Collective Bargaining Agreement (CBA), dapat din bayaran ng maypagawa ang
anumang kakulangan.

Kung ang maypagawa at manggagawa ay nag-ambag sa retirement plan ayon

sa angkop na kasunduan, ang kabuuang kontribusyon ng manggagawa at interes nito
ay dapat ibigay sa kanya ng buo. Samantala ang employer share kung sakaling
mababa ang portion ng kanyang kuntribusyon ay dapat nilang punuan upang
maisakatuparan ang tamang halaga batay sa pagtutuos ng retirement benefit ng
manggawa sa ilalim ng RA 7641.

D. Benepisyo sa Pagreretiro ng Manggagawa na

Binabayaran lamang ayon sa Natapos na Trabaho

Sa mga saklaw na manggagawa na binabayaran lamang ayon sa natapos

nilang trabaho at walang tiyak na buwanang sahod, ang basehan sa pagtakda ng
Labinlimang (15) araw na sahod ay ang kanilang Average Daily Salary (ADS). Ang
Average Daily Salary (ADS) ay matutuos sa pamamagitan ng paghahati-hati
(divide) ng kabuuang sahod sa loob ng labindalwang (12) buwan simula sa araw ng
pagreretiro at bilang ng araw na pinasukan sa panahong iyon, kailangan din na ang
halaga ng natapos na trabaho ay naaayon sa tamang reglamento.

E. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Part-time na

Manggagawa

Ang mga part-time na manggagawa ay may karapatan din sa bayad ng

pagreretiro sa halaga ng “kalahating buwang sahod” sa bawat taon na
pagseserbisyo ayon sa RA 7641 pagkatapos nila matugunan ang mga sumusunod na
kundisyon para sa optional retirement:

(a) Walang kasunduan o retirement plan at;

(b) Ang edad ng manggawa ay umabot na sa animnapung

(60) taong gulang at nakapagserbisyo na ng hindi
kukulangin sa limang (5) taon.

126
F. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Underground Mine
Employees Ayon sa RA 8558

Ang edad sa pagreretiro ng mga manggagawa ng underground mine ay

binabaan. Sa layunin na ito, ang mga underground mine employees ay tumutukoy
sa mga manggagawa na nagtatrabaho bilang tagakuha ng mineral deposits sa ilalim
ng lupa o kaya, sila ay nagtatrabaho sa mga excavation o trabaho gaya ng shaft,
winzes, tunnels, drifts, crosscuts, raises, working place kahit ito ay inabandona
o kaya ginamit sa ilalim ng lupa para sa paghahanap o pagkuha ng mga mineral
deposits.

Kung walang kasunduan sa pagitan ng maypagawa at manggagawa para sa

benepisyo sa pagreretiro ng mga underground mine employees, sinumang
manggagawa ay maaaring magretiro sa sandaling umabot siya sa edad na
compulsory retirement na animnapung (60) taon o kaya sa edad ng optional
retirement na limampung (50) taon gulang at kailangan nakapagserbisyo na ng hindi
kukulangin sa limang (5) taon bilang manggagawa sa underground mine o kaya sa
underground mine ng establisyemento.

G. Ibang Benepisyo sa Pagreretiro

Ang benepisyo sa pagreretiro sa ilalim ng R.A 7641 at R.A 8558 ay iba sa

ibinibigay sa Social Security System (SSS).

Ayon sa batas, ang manggagawa na nagretiro ay may karapatan din sa

th
13 month pay para sa taong kasalukuyan at halaga ng mga natirang leave benefits.

16
Benepisyo sa Employees’ Compensation Program
(PD 626)

A. Ang Employees’ Compensation Program

Ang Employees’ Compensation Program (ECP) ay isang programa ng
pamahalaan na dinisenyo upang magbigay ng isang compensation package sa mga
manggagawa o mga dependents ng mga manggagawa na nagtatrabaho sa
pampubliko at pribadong sektor sakaling may kaganapang pagkakasakit na may
kaugnayan sa trabaho, pinsala, kapansanan, o kamatayan6.

127
B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa sa pormal na

sector.

Ang coverage sa ECP ay nagsisimula sa unang araw ng pagtatrabaho. Ang

mga manggagawa sa pribadong sektor na sapilitang kasapi ng

Social Security System (SSS), na may employer-employee relationship7.

C. Mga Benepisyo

Loss of income benefit o paggawad ng pera sa isang manggagawa upang

bumawi para sa nawala niyang kita dahil sa kanyang kawalan ng kakayahan para
magtrabaho.

Medical benefits kung saan kasama ang pagsasauli ng nagugol na gastos sa

mga gamot para sa sakit o pinsala, mga bayad sa mga nangangalaga sa
pangangailangang medikal, panganganlagang ospital, surgical expenses, at mga
gastos ng mga kasangkapan at supplies kung saan kinakailangan. Ang mga
serbisyong medikal ay limitado sa ward services nang isang accredited hospital.

Rehibilitation services na kasama ang physical therapy, vocational

training, at mga espesyal na tulong na ibinigay sa mga manggagawa na ang sanhi ng
kanyang kapansanan ay resulta ng pagkakasakito pinsala na nagmula sa pagtatrabaho.
Ang layunin ay upang muling mabuo ang kaisipan, bokasyonal, at potensyal na
panlipunan nang mga manggagawa, at upang mapanatili ang mga ito bilang
produktibong kasapi ng lipunan.

6
Para sa karagdagang impormasyon, sumulat o tumawag sa Employees’ Compensation
Commission (ECC), Information and Public Assistance Division, na matatagpuan sa 355 Sen. Gil
Puyat Ave., Makati City. Telepono Blg. 899-4251 to 52 locals 227 at 228; Fax: 897-7597. Public
Assistance Center (PAC)Telepono Blg. 899-4251, email: ecc_mail@yahoo.co; Website:
www.ecc.gov.ph.
7
Article 167 (g) in relation to Art. 168, PD No. 626, as amended. (Non-registration of an employee
with the SSS is not prjedicial to his/her EC claim in the event the same has been declared as work-
connected.)
Career’s allowance na kung saan ibinigay sa isang manggagawa na
naghihirap dahil sa work-connected permanent partial at permanent total
disability (PTB)8.

128
 Death benefits na ibinibigay sa mga beneficiaries ng isang manggagawa
na ang kamatayan ay may kinalaman sa trabaho.

Ang death benefit ay dapat din ibigay sa mga beneficiaries kung ang dahilan
ng pagkamatay ng manggagawa ay sanhi ng kumplikasyon o natural na pangyayari sa
kanyang compensated permanent total disability.

D. Mga Uri ng mga Kapansanan

May tatlong mga uri ng loss of income benefits:

Temporary Total Disability (TTD) – benepisyo na ibinibigay sa isang

manggawa na hindi makapagtrabaho hindi tatagal sa panahon na binubuo ng sunod-
sunod na sandaan at dalawampung (120) araw.

Permanent Partial Disability (PPD)– benepisyo na ibinibigay sa isang

manggagawa na nagkasakit o nagtamo ng pinsala sa humahantong sa permanenteng
di-ganap na kapansanan.

Permanent Total Disability (PTD) – benepisyo na ibinibigay sa isang

manggagawa na nagkasakit o nagtamo ng pinsala ng humantong sa permanenteng
ganap na kapansanan at hindi makapagtrabaho na tumagal na ng mahigit dalawang
daan at apatnapung (240) araw. Ang PTD benefit ay maaaring makuha sa
sumusunod na mga kundisyon:

1. Kumpletong pagkawala ng paningin ng parehong mga mata;

2. Pagkawala ng dalawang paa/braso sa o sa itaas ng bukungbukong o pulso;

3. Permanente at kumpletong pagkalumpo ng dalawang paa/braso;

4. Utak pinsala na nagresulta sa may sakit na wala nang lunas sa

pagkasintusinto o pagkasira ng ulo; at

5. Mga ganitong kaso tulad ng natukoy at na-aprubahan ng SSS.

E. Pag-File ng Claims

Ang mga manggagawa ay maaaring mag claim lamang kung ito ay konektado
sa trabaho: ang pagkakasakit, pinsala o kamatayan.
8
Board Resolution No. 90-12-0090, Dec. 20, 1990 (in relation to EO No. 134, April 23, 2013)

129
 Sino ang maaaring mag-file: Ang naghahabol o ang kanyang kinatawan
ay maaaring mag file ng isang naaangkop na claim sa GSIS, sa kaso ng
mgapampublikong sektor na naghahabol, o sa SSS, sa kaso ng mga pribadong sektor
na naghahabol.

Kailan maaaring mag-file: Ang claim ay dapat i-file sa loob ng tatlong

(3) taon simula:
a. Sa kaso ng pagkakasakit – simula sa araw na ang
manggagawa ay nawalan na ng kakayahan upang kumita;
b. Sa kaso ng pinsala – simula sa araw na ito ay na-sustain

c. Sa kaso ng kamatayan – simula sa araw ng kamatayan ng

manggagawang miyembro.9

Paano mag-file: Punan ang mga form na binigay ng GSIS o SSS at ilakip
ang pagsuporta sa mga dokumento na kinakailangan para sa bawat kawalang-tiyak ng
anumang mangyayari.

Saan mag-file: Ang lahat ng EC claims ay maaaring i-file ng claimant batay

sa kanyang opsyon sa Regional Office/Branch ng System (GSIS-para sa mga
manggagawa ng gobyerno, o SSS-para sa mga manggagawa sa pribadong sektor)
malapit sa lugar na pinagtatrabahuhan o residente.

Panahon ng Apela: Ang naghahabol ay dapat mag-file sa GSISo sa SSS,

ng abiso ng apela sa loob ng tatlumpung (30) calendar days simula sa pagkakatanggap
ng desisyon.

F. Obligasyon/Responsibilidad ng mga Maypagawa

1. Kontribusyon sa State Insurance Fund (SIF) – Ang maypagawa ay

dapat mag-ambag sa ngalan ng kanyang mga manggagawa sa SIF, kung
saan ang mga bayad para sa mga benepisyo ay kinukuha.
2. Rehistrasyon – Bawat maypagawa (at pati na rin bawat
manggagawa) ay dapat na nakarehistro sa GSIS o SSS sa pamamagitan ng
pag-accomplish ng prescribed form.

9
ECC Board Resolution No. 10-10-157, Oct. 20, 2010

130
 3. Mga kagamitang Pangkaligtasan – Ang maypagawa ay dapat
sumunod sa batas tungkol sa kalusugan at kaligtasan at dapat gawin ang
mga kinakailangang pag-iingat upnag maiwasan ang kapansanan o
kamatayan na may kaugnayan sa trabaho.

4. Talaan ng Maypagawa –
 Lahat ng maypagawa ay dapat magtabi ng talaan upangi-
record ng may pagkakasunod-sunod ang pagkakasakit, pinsala
at kamatayan ng kanyang manggagawa, na nakatala ang
pangalan, petsa at lugar at nature ng contingency at pagliban.

 Ang pagsusulat sa talaan ay dapat gawin sa loob ng limang (5)

araw simula sa araw ng pangyayari ng contingency.

 Sa loob ng limang (5) araw makalipas ang pagtala sa logbook,

ang maypagawa ay dapat magbigay ulat sa SSS sa mga
contingencies lamang na may kinalaman sa trabaho.10

5. Probisyon para sa Serbisyong Medikal – Dagdagan pa sa EC benefits.

Ang umiiral na serbisyo medikal na ibinibigay ng maypagawa ay dapat
panatilihin at ipatuloy na ipatatamasa sa kanyang mga manggagawa.11

10
Art. 205(a), PD No. 626, as amended.
11
Art. 175, PD No. 626, as amended.

131
 17
Benepisyo Sa Philhealth
(RA 7875, as amended by RA 9241)

A. Ang National Health Insurance Program

Ang National Health Insurance Program (NHIP), dating kilala bilang

Medicare, ay isang health insurance program para sa mga kasapi ng SSS at sa
kanilang dependents kung saan ang walang sakit ay tumutulong sa pananalapi sa
may sakit, na maaaring mangangailangan ng pinansiyal na tulong kapag sila ay na-
ospital.

B. Saklaw

Ang programa ay sumasaklaw sa mga sumusunod:

1. Mga Nagtratrabahong Miyembro – lahat ng mga nagtatrabaho sa

pamahalaan at pribadong sektor.

2. Individually Paying Members – self-employed, overseas Filipino

workers (OFW), mga propesyonal sa pibadong practice (manggagamot,
abogado, dentist, etc.)

3. Hindi Nagbabayad na mga Miyembro – Ang sumusunod ay may

karapatan sa lifetime coverage:

 Retirees at pensioners ng GSIS at SSS (kasama ang

permanent total disability and survivorship pensioners ng
SSS) bago ang effectivity ng RA 7875 nang March 4, 1995.

 Mga miyembrong naabot ang gulang ng pagreretiro at

nakabayad ng hindi bababa sa 120 na buwanang kontribusyon.
Ang mga Optional Retirees (sakop ng RA 1616, PD 1146 o
PD 1184) ay hindi pa karapat-dapat sa lifetime coverage
hanggang maabot nila ang edad ng pagreretiro (60 years old).

4. Maralitang mga Miyembro – sa ilalim ng indigent component ng

NHIP.

132
C. Mga Benepisyo

Isang pinag-isang pakete benepisyo para sa lahat ng mga miyembro ng

Philhealth ay ipinatupad kung saan kasama ang mga sumusunod na mga kategorya ng
mga personal na serbisyong pangkalusugan:

1. Inpatient hospital care:

 Room and board;

 Serbisyo ng mga propesyonal sa pangangalaga ng

kalusugan;

 Diagnostic, laboratory, at iba pang mga serbisyong medikal;

 Paggamit ng surgical o kagamitang medical at mga pasilidad;

 De-resetang gamot at biologicals, na sumasailalim sa mga

limitasyon na isinasaad sa Seksyon 37 ng RA 7875; at

 Inpatient education packages.

2. Outpatient care:

 Serbisyo ng mga propesyunal sa pangangalaga ng kalusugan;

 Diagnostic, laboratory, at iba pang mga serbisyong medikal;

 Personal preventive services

 De-resetang gamut at biologicals, na sumasailalim sa mga

limitasyon na isinasaad sa Seksyon 37 ng RA 7875; at

 Pang-emergency at serbisyo sa paglilipat.

133
 The New PhilHealth Inpatient Benefit Schedule
Effective April 5, 2009

HOSPITAL CATEGORIES

Levels 3 & 4 Hospitals

(Tertiary)
Case Type
Benefit Item A B C D
*
Room and Board ₱ 500/ day ₱ 500/ day ₱ 800/ day ₱ 1,100/ day
Drugs and
₱ 4,200 ₱ 14,000 ₱ 28,000 ₱ 40,000
Medicines**
X-ray, Lab and
₱ 3,200 ₱ 10,500 ₱ 21,000 ₱ 30,000
Others**
For procedures with RVU 30 & below = ₱ 1,200
For procedures with RVU 31 & 80 = ₱ 1,500
Operating Room
For procedures with RVU 81 to 600: RVU x PCF 20
(Minimum = ₱ 3,500)
Professional Fees
a. Daily visits
General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)
Per Day ₱ 300 ₱ 400 ₱ 500 ₱ 600
Maximum
₱ 1,200 ₱ 2,400 ₱ 4,000 ₱ 6,000
perconfinement
Specialist (Groups 2, 3 and 4)
Per Day ₱ 500 ₱ 600 ₱ 700 ₱ 800
Maximum per
₱ 2,000 ₱ 3,600 ₱ 5,600 ₱ 8,000
confinement
b. Surgery For RVU 500 and below For RVU 501 and above
Anesthe- Anesthe-
Surgeon Surgeon
siologist siologist
40% of
RVU x PCF RVU x PCF 40% of
General Practitioner surgeon's fee
40 = PF1 40= PF1 surgeon'sfee
First Tier (PF1)
Max. of Max. of (PF1)
(Group 1) - Max. of
₱3,200 ₱3,200 Max. of₱1,280
₱1,280
With training 48% of 48% of
RVU x PCF RVU x PCF
Second Tier surgeon's fee surgeon's fee
48= PF2 48= PF2
(Groups 5 and 6)- (PF1) (PF1)
Diplomate/fellow 56% of 40% of
RVU x PCF RVU x PCF
Third Tier surgeon's fee surgeon's fee
56= PF3 80= PF4
(Groups 2,3 and 4) (PF1) (PF4)

*
Maximum of 45 days per year.
** per single period of confinement.

134
 Level 2 Hospitals
(Secondary)
Benefit Item Case Type
A B C
Room and Board* ₱ 400/ day ₱ 400/ day ₱ 600/ day
Drugs and Medicines** ₱ 3,360 ₱ 11,200 ₱ 22,400
X-ray, Lab and Others** ₱ 2,240 ₱ 7,350 ₱ 14,700
Operating Room For procedureswith RVU 30 & below = ₱ 1,200
For procedures with RVU 31 & 80 = ₱ 1,500
For procedures with RVU 81 to 600:
RVU x PCF 20
(Minimum = ₱ 3,500)
Professional Fees
a. Daily visits
General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)
Per Day ₱300 ₱400 ₱500
Maximum per confinement ₱ 1,200 ₱ 2,400 ₱ 4,000
Specialist (Groups 2, 3 and 4)
Per Day ₱500 ₱600 ₱700
Maximum per confinement ₱2,000 ₱ 3,600 ₱5,600
b. Surgery (for CaseTypes A,
Surgeon Anesthesiologist
B, and C)
General Practitioner 40% of surgeon's fee
RVU x PCF 40= PF1
First Tier (PF1)
Max. of ₱3,200
(Group 1)- Max. of ₱1,280
With training
48% of surgeon's fee
Second Tier RVU x PCF 48= PF2
(PF1)
(Groups 5 and 6)-
Diplomate/ fellow 56% of surgeon's fee
RVU x PCF 56= PF3
Third Tier (PF1)

135
 Level 1 Hospitals
(Primary)
Benefit Item Case Type
A B
Room and Board* ₱ 300/ day ₱ 300/ day
Drugs and Medicines** ₱ 2,700 ₱ 9,000
X-ray, Lab and Others** ₱ 1,600 ₱ 5,000
Operating Room ₱ 500
Professional Fees
a. Daily visits
General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)
Per Day ₱300 ₱400
Maximum per confinement ₱ 1,200 ₱ 2,400
Specialist (Groups 2,3 and4)
Per Day ₱ 500 ₱ 600
Maximum per confinement ₱ 2,000 ₱ 3,600
b. Surgery (for CaseTypes
Surgeon Anesthesiologist
A, B, and C)
General Practitioner RVU x PCF 40= PF1 40% of surgeon's fee
First Tier(Group 1)- Max. of ₱3,200 (PF1)Max. of ₱1,280
With training
48% of surgeon's fee
Second Tier RVU x PCF 48= PF2
(PF1)
(Groups 5 and 6)-
Diplomate/ fellow
56% of surgeon's fee
Third Tier RVU x PCF 56= PF3
(PF1)
(Groups 2,3 and 4)-
Max. of P 2,000 per Max. fee computed as
confinement percentage of P 2,000
The following are also included in your Additional Update
Philhealth benefits: In compliance to PhilHealth
 Outpatient Malaria Package starting CircularNos. 22, s. 2007 and 11, s.
01 December 2008 2008, thehospital’s Statement of
 Normal Spontaneous Delivery up to Account (SA)or Billing Statement (BS)
fourthbirth starting 01 January 2009 should beattached to a claim
 Voluntary Surgical application.
ContraceptionProcedures starting
01 October 2008 No need to attach an SA or BS
 Cataract Package starting 01 May toclaim applications for packages
2009 likematernity care package,
 A (H1N1) Package starting 01 May SARS,Peritoneal Dialysis, and Avian
2009 Flu.

136
 18
Benepisyo sa Social Security System
(RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Ang Social Security Program

Ang Social Security Program ay nagbibigay ng isang pakete ng mga

benepisyo sa pagkakataon ng kamatayan, kapansanan, pagkakasakit, pagiging ina, at
katandaan ng empleyado. Ang Social Security System (SSS) ay nagbibigay bilang
kapalit sa nawalang kita dahil sa mga nabanggit na contingencies.

B. Saklaw

 Ang pribadong manggagawa, maging permanente,

temporary o provisional.
 Ang mga kasambahay.

C. Mga Benepisyo

C.1 Pagkakasakit

Ang benepisyong pagkakasakit ay ang bayad sa araw-araw na cash

allowance para sa bilang ng mga araw na ang isang miyembro ay hindi
makapagtrabaho dahil sa sakit o pinsala.

Ang isang miyembro ay kwalipikado sa benepisyo kung:

1) Siya ay hindi makapagtrabaho dahil sa sakit o pinsala na siyang

naging dahilan upang siya ay ma-confine sa ospital o sa bahay
man na hindi bababa sa apat (4) na araw;

2) Siya ay nakapagbayad ng hindi bababa sa tatlong (3) buwang

kontribusyon sa loob ng 12 buwang kaagad bago mangyari ang
semester ng pagkakasakit;

3) Nagamit na niya lahat ng kanyang company sick leaves with pay

para sa taong kasalukuyan; at

137
 4) Na-abisuhan niya ang kanyang maypagawa.

Ang katumbas na halaga ng pagkakasakit ng empleyado ay:

Daily sickness allowance x bilang ng araw na ina-prubahan

C.2 Maternity (Tingnan sa Titulo #8 Maternity Leave sa pahina 26)

C.3 Disability

Ito ay cash benefit na bayad sa isang miyembro na naging

permanenteng kapansanan, ito may ay ganap o di-ganap.

Ang isang miyembro na dumaranas ng ganap o di-ganap na

permanenteng kapansanan na nakapag-kontribusyon kahit isang beses sa SSS
bago ang semester ng contingency, ay kwalipikado sa benepisyong ito.

Ang kumpleto at permanenteng pagkawala nang anumang parte ng

katawan ng manggagawa sa ilalim ng permanenteng di- ganap na kapansanan:

1 hinlalaki paningin ng 1 mata 1 hinlalaki sa paa

1 hintuturo pandinig ng 1 tainga 1 kamay
1 gitnang daliri pandinig ng 2 tainga 1 braso
1 palasingsingan 1 paa 1 tainga
1 kalingkingan 1 binti 2 tainga

Ang mga sumusunod ay nasa ilalim ng permanenteng ganap na

kapansanan:

1) Kumpletong pagkawala ng paningin sa 2 mata;

2) Pagkawala ng 2 paa/braso sa o itaas ng bukung-bukong o pulso;

3) Permanente at kumpletong pagkalumpo ng 2 paa/barso;

4) Pinsala sa utak na naging resulta ng pagkasira ng ulo; at

5) Mga iba pang kaso na natukoy at inaprubahan ng SSS.

138
 Ang uri ng disability benefits:

1) Ang buwanang pensiyon na ibinabayad sa may kapansanang

miyembro na nakapabayad na ng kahit 36 na buwanang
kontribusyon sa SSS; at

2) Halaga ng lump sum para sa mga miyembrong hindi nakapagbayad

ng kaukulang 36 na buwanang kontribusyon.

C.4 Pagreretiro o Retirement

Ito ay cash benefit na ibinabayad sa miyembro na hindi na kayang

magtrabaho dahil sa katandaan.

Ang isang miyembro na kwalipikado makakuha ng mga sumusunod na

benepisyo kung:
1) Siya ay 60 na ang edad at walang trabaho at nakapagbayad ng
kahit 120 ng buwang kontribusyon bago ang semestre ng
pagreretiro.
2) Siya ay 65 na ang edad, may trabaho man o wala. Kung may
trabaho, dapat ay nakapagbayad ng 120 na buwanang kontribusyon
bagoang semestre ng pagreretiro.

Ang mga uri ng retirement benefits ay:

1) Ang buwanang pensiyon; at
2) Ang halaga ng lump sum

Ang buwanang pensiyon ay panghabambuhay na cash benefit na

ibinibigay sa retirado na nakapagbayad ng kahit 120 buwanang kontribusyon sa
SSS bago ang semestre ng pagreretiro.

Ang halaga ng lump sum ay ibinibigay sa mga retirado na hindi

nakapagbayad ng kaukulang 120 buwanang kontribusyon.

C.5 Pagkamatay at Paglilibing

Ang death benefit ay perang ibinibigay sa mga benepisyaryo ng namatay

na miyembro.

139
 Ang pangunahing benepisyaryo ay ang lihitimong asawa hanggang sa siya
ay magpakasal muli at ang mga anak, maging sila man ay lihitimo o hindi
lehitimo o nagawarang lehitimo o lehitimong inampon ng yumaong miyembro.
Sakali mang walang pangunahing makikinabang, ang mga pumapangalawang
benepisyaryo ay ang mga umaasa/ dumedependeng mga magulang ng yumaong
miyembro. At sa kawalan naman ng mga pangunahin at pumapangalawang
makikinabang, ang taong itinalaga ng yumaong miyembro sa kanyang record sa
SSS ang siyang magiging benepisyaryo.

Ang mga uri ng benepisyong kamatayan ay ang mga sumusunod:

1) Ang buwanang pensiyon; at

2) Ang halaga ng lump sum

Ang buwanang pensiyon ay ipinagkakaloob lamang sa mga pangunahing

makikinabang ng yumaong miyembro, na kung saan ang huli ay nakapagbayad
ng 36 buwanang kontribusyon sa SSS bago ang semestre nang kanyang
kamatayan.

Ang halaga ng lump sum ay ipinagkakaloob sa mga pangunahing

makikinabang ng yumaong miyembro, na kung saan ang huli ay nakapagbayad ng
mas mababa sa 36 buwanang kontribusyon sa SSS bago ang semestre nang
kanyang kamatayan.

19
Benepisyo sa PAG-IBIG
(Republic Act No. 9679)

A. Ang Home Development Mutual Fund (HDMF)

Ang Home Development Mutual Fund, na kilala bilang Pag-IBIG

(Pagtutulungan Sa kinabukasan: Ikaw, Bangko, Industriya sa Gobyerno) Fund “ay
isang na mutual na system nang pag-iimpok at pagtitipid para sa mga nakaempleyo
sa pribado at pamahalaan at sa mga iba pang grupo na kumikita, na suportado sa
pamamagitan ng parehas na ipinag-uutos na

140
mgakontribusyon ng kani-kanilang mga may-pagawa na ang pangunahing
investment ay pabahay.”1

B. Saklaw

Ang pagiging kasapi sa Fund ay sapilitan para sa mga sumusunod:

a. Lahat ng mga empleyado, mga manggagawa, mga propesyonal,

mga opisyal at mga kumpanya na iniuutos na sakop ng SSS at
GSIS,

b. Mga miyembro ng Armed Forces of the Philippines, ng

Bureau of Fire Protection, ng Bureau of Jail Management
and Penology, at ng Philippine National Police,

c. Overseas Filipino Workers (OFW)

d. Mga Pilipinong manggagawa na itinalagang magtrabaho sa

lokal o sa ibang bansa sa ilalim ng mga banyagang may-
pagawa na naka-base sa ibang bansa.

C. Mga Benepisyo

Nag-aalok ang Fund sa mga miyembro nito ang mga sumusunod na mga
pakinabang:

1. Savings

2. Short Term Loans

3. Housing Programs

1
Para sa mga katanungan, maaaring sulatan ang Member Relations Dept; 2nd Floor, JELP Bldg., 409
Addition Hills, Shaw Blvd., Mandaluyong City, o maaaring tawagan sa Hotline at
(02) 724-4344 o i-email sa publicaffairs@pagibigfund.gov.ph. Maaari ring bumisita sa
pinakamalapit na opisina.

141
 Savings o Provident Savings Program ay isang mabilis, madali at
abot-kayang paraan para sa isang miyembro upang makapag-impok para sa kanyang
mga pangangailangan sa hinaharap. Ang mga kontribusyon nang isang miyembro
kasama ang tagapag- empleyo niya ay mai-credit sa kanyangb mga
naipong Total Accumulated Value (TAV). Dalawang
porsiyento (2%) sa kanyang buwanang sahod ay kaagad na madodoble at
karagdagan pa nang katulad sa may-pagawang kontribusyon. Samantala, ang
miyembrong naghuhulog nang isang (1%) porsyento nang kanyang buwanang
sahod ay magiging makatatlong ulit nang kanyang naimpok katulad sa may-
pagawang kontribusyon ngunit nananatiling 2%. Bukod sa buong pagkakaloob
nang pambansang pamahalaan, ang mga kontribusyon nang mga miyembro ay
ibabawas sa gross income bago ang pag-compute ng income tax. Ang mga
naimpok ng miyembrona kumikita nang taunang dibidendo/tubo ay walang
buwis. Ang rate nang dibidendo/tubo ay iba’t iba dahil nakadepende ito sa net
income nang Fund nang taong pagtatapos.

Short-Term Loan Programs ay nilalayon upang magbigay ng tulong sa

mga miyembro nito, sa kondisyong sila ay aktibong mga miyembro at mayroong
kontribusyon na hindi bababa sa 24 buwan. May dalawang short- term loan
programs na maaaring mapakinabangan nang isang miyembro pagdating nang
kanyang pangangailangan. Ang Multi-Purpose Loan Program ay dinisenyo para
makatulong sa pinansiyal na biglaang medikal na pangangailangan nang mga
miyembro, pang-edukasyon o kabuhayan pangangailangan, menor na pagpapabuti
nang tahanan, pagbili nang appliance at furniture, at ibang mga may kaugnayan na
pangangailangan. Samantala, ang Calamity Loan Program ay pinalawak sa mga
miyembro na apektado ng isang kamakailang matinding kalamidad, bilang
napatunayan sa pamamagitan ng isang pagpapahayag ng matinding kalamidad sa
kanilang lugar ng paninirahan.

Ang Housing Programs na ang lehitimong miyembro ay maaaring

makakuha nito saan man sa dalawa, ang End-User Financing Program o ang
Magaang Pabahay, Disenteng Buhay Program. Under the End-User Financing
Program. Ang miyembro ay maaaring makinabang ng utang para tustusan ang mga
sumusunod (Circular 247):

a. Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas sa isang

libong (1,000) metro, na dapat ay sa loob ng isang residential area;

142
b. Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas sa isang
libong (1,000) metro, na dapat ay nasa loob ng residential area;

c. Pagbili ng residential house and lot, townhouse o

condominium unit, kasama ang parking slot. Ang unit ay
maaaring:

 Luma o bagong bago;

 Isang ariarian na nakasangla sa Fund; o

 Isang acquired asset, na kung saan nakuha sang- ayon sa

pamamagitan ng sealed public bidding, negotiated sale,
o ang Rent-to-Own Program;

d. Konstruksyon o pagkakumpleto ng isang residential unit sa isang

lote na pag-aari ng miyembro

e. Home improvement, i.e. kahit anong pagbabago sa isang umiiral

na residential unit na inilaan sa isang homeowner na maging
permanenteng mahalagang bahagi nang ari-arian, na
magpapahusay sa tibay at halaga ng materyal nito;

f. Refinancing ng isang umiiral na mortgage sa isang institusyong

pang-katanggap-tanggap sa Fund, sa kondisyong:

 Ang utang ay hindi in default na nakapaloob sa 12 buwan

bago ang petsa ang aplikasyon;

 Ang nasabing utang ay may nakaraan na ito ay binabayaran

ng dalawang (2) taon sa orihinal na umutang.

g. Kombinasyon nang mga layunin nang pautang, na hindi limitado

sa mga sumusunod:

 Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas sa

isang libong (1,000) metro at konstruksiyon ng residential
unit noon din;

 Pagbili ng residential unit, maging luma man o bagong

bago, na may home improvement;

143
  Refinancing nang isang umiiral na utang na umiiral na
utang na may home improvement;

 Refinancing nang isang umiiral na utang na na may tiyak

na utang sa lote, na may konstruksiyon sa residential unit
noon din.

Sa ilalim ng Magaang Pabahay, Disenteng Buhay Program, ang

kwalipikadong miyembro ay maaaring bumili ng aquired asset ng Fund maging ito
ay cash o sa pamamagitan ng housing loan sa pinakaresonableng presyo. Ang
mamimili na bumili ng acquired asset sa pamamagitan ng cash ay may karapatan
sa 20% na diskwento sa presyo nang sales price, habang ang mamimili na bumili sa
pamamagitan ng housing loan ay may karapatan sa 15% diskwento sa presyo nang
sales price.

Para maging karapat-dapat sa Pag-IBIG housing loan, ang miyembro ay

dapat sumunod sa mga kailangan:

a. Dapat ay miyembro sa ilalim ng Pag-IBIG nang humigit kumulang

na 24 months, bilang ebidensiya ang remittance na humigit
kumulang nang 24 buwanang kontribusyon sa panahon ng loan
application.

b. Hindi hihigit sa edad na 65 sa petsa ng loan application at dapat

ay insurable, sa kondisyong pa na siya ay hindi hihigit sa edad na
70 pagdating ng pagtatapos nang loan;

c. May legal na kapasidad na kumuha at magdala nang real property;

d. Pumasa sa kasiya-siyang background/credit at employment/

business checks na isinagawa nang developer at nang Pag-
IBIG Fund;

e. Walang hindi pa nababayaran na Pag-IBIG housing loan,

maging siya ay ang principal borrower o co-borrower;

f. Hindi kumuha nang Pag-IBIG housing loan na naremata;

nakansela; binili muli dahil sa palyang pagbayad, o sakop sa
dacion en pago, na na kung saan ay dapat kabilang ang mga kaso
kung saan ang borrower ay hindi na interesado para ituloy ang
utang at i-surrender ang ari-arian;

144
 g. Maaaring magkaroon ng isang natitirang Pag-IBIG multi- purpose
loan ngunit updated sa pagbayad sa panahon nang loan
application.

h. “May have an outstanding Pag-IBIG multi-purpose loan but

which is updated in payments at the time of loan
application.” Ang isang miyembro na may multi-purpose loan na
atrasado ay kailangang magbayad ng kanyang atraso sa over the
counter upang i-update ang kanyang account.

D. Buwanang Kontribusyon

Ang buwanang kontribusyon para sa mga miyembro ay nakasaad sa

ibaba:

Buwanang Share ng Porsyentong Buwanang Kabayaran

Kabayaran Manggagawa SharengMaypagawa

P1,500 and below 1% 2%

Over P1,500 2% 2%

Ang maximum monthly compensation na ginamit sa pagkalkula ng

kontribusyon nang manggagawa ay kasalukuyang nakatakda sa P5,000. Ibig sabihin
na ang maximum monthly contribution at katulad nang maypagawa buwan buwan
ay parehas na P100.

Direktoryo ng DOLE-Regional Offices

National Capital Region (NCR)
DOLE-NCR Bldg.,
967 Maligaya St., Malate, 1004 Manila
Telephones: 310-4017 & 303-0364 /
303-5921 & 400-6011
Fax: (632) 310-4016
dolencr_planning@yahoo.com
See next page for the
Directory of DOLE-NCR Field Offices
Region 1
ARNEL Bldg., Mabini St.,
Catbangen, San Fernando City,
2500 La Union
Tel. # 700-3879, Telefax: (072) 700-4371
dolero1@yahoo.com
Cordillera Administrative Region (CAR)
Cabinet Hills,
2600 Baguio City
Tel. # (074) 424-0824
(074) 442-2447
dolecar88@yahoo.com car@pldtdsl.net
Region 2
Turingan Bldg., Caritan Centro,
Tuguegarao City, 3500 Cagayan
Telephones: (078) 844-0133 /
844-1540
Imsd_services@@yahoo.com

145
 Region 3
Diosdado Mcacapagal Regional Gov’t, Center,
Brgy. Maimpis, City of San Fernando
2000 Pampanga
Tel. # (045) 455-1619, Telefax: (045) 455-1617
dolero3@mail.imet.net.ph
Region 4-B MIMAROPA
3rdFlr., Filcon Bldg.,
Roxas Drive. Lumangbayanl, Calapan City
Oriental Mindoro
Tel. # (043) 288-4322;288-1667
doleregion4b@yahoo.com
Region 6
G/F Swan Rose Bldg., Commission Civil St.,
Jaro, Iloilo City 5000
Luna St., La Paz, 5000 Iloilo City
Tel. # (033) 320-8024, Telefax: (033) 320-8026
doleregion6@yahoo.com
Region 8
DOLE Compound. Trece Martirez St.,
Tacloban City 6500
Tel. # (053) 321-3308
Telefax: (053) 325-6293
dolero8_tssd@yahoo.com
Region 10
2ndFlr., Gonzalo Go Bldg., Corrales Avenue,
Cagayan de Oro City 9000
Tel. # (088) 857-1931
Telefax: (088) 857-2218
dole10@websprinter.net
Region 12
102 Acepal Bldg., Mabini Extension,
Koronadal City,
9506 South Cotabato
Telephones: (083) 520-0125 & 228-4920
Telefax: (083) 228-2190
dolero12.ro@gmail.com
Direktoryo ng DOLE-NCR Field Offices
CAMANAVA Field Office (CFO)
5thFlr., Araneta Square Center,
Monumento Circle
1400 Caloocan City
Telefax: (02) 367-3188 & 362-3187
323-7466
Jurisdiction: Cities of Caloocan,
Malabon, Navotas, and Valenzuela
146
Region 4-A CALABARZON
3/F & 4/F, Andenson Bldg. II,
Barangay Parian, Calamba City,
4027 Laguna
Tel. # (049) 545-7357, Telefax: (049) 545-7360
Dolero4@dole.gov.ph
Region 5
Doña Aurora St., Old Albay,
4500 Legaspi City
Tel. # (052) 480-5831
Telefax: (052) 480-3058
ro5dole@yahoo.com
Region 7
3rd& 4th Flr., DOLE-RO7 Bldg.
Gen. Maxilom Ave. corner
Gorordo Ave., Cebu City
Telephones: (032) 266-9722 &266-0500
dole_centralvisayas@yahoo.com
Region 9
3rdFlr., QNS Bldg., Veterans. Ave.
Tumaga, Zamboanga City 7000
Tel. # (062) 993-1754
Telefax: (062) 991-2672 & 991-2673
dole9record@yahoo.com
Region 11
4th Flr., Davao Ching Printers Bldg. cor.
Dacudao Ave. & Lakandula St., Agdao
8000 Davao City
Tel. # (082) 302-6415, Telefax: (082) 227-4289
dole11davao@yahoo.com
Region 13
CARAGA Regional Office
Nimfa Tiu Bldg., JP Rosales Ave.
8600 Butuan City
Tel. # (085) 342-9606
Telefax: (085) 342-9503
Dolecaraga13@gmail.com
MUNTAPARLAS Field Office (MFO)
3rdFlr., Susana Arcade
Alabang-Zapote Road, Almanza I
1750 Las Piñas City
Telephones: 800-1538; 403-4615
Jurisdiction: Cities of Muntinlupa,
Taguig, Parañaque, and Las Piñas
 Manila Field Office (MFO)
Suites A&B, 4th Flr., Legaspi Towers
P. Ocampo St. Roxas
Boulevard
1004 Manila
Telephones: 302-9269 to 70
Makati-Pasay Field Office (MPFO)
2nd Flr., Employees Compensation
Commission (ECC) Bldg.,
355 Sen. Gil Puyat Avenue Extension
1200 Makati City
Telephones: 328-8815 & 338-5865;
336-5062; 310-8815
PAMAMARISAN Field Office (PFO)
4th Flr., Rudgen Bldg., Brgy. San Antonio
Capitolyo, Shaw Blvd.,
1600 Pasig City
Telephone: 477-3630; 661-5042
Jurisdiction: Pateros and the cities
of Mandaluyong, Marikina, Pasig,
and San Juan
Quezon City Field Office (QCFO)
4th Flr., Arcadia Bldg.
Quezon Avenue
1100 Quezon City
Telephones: 497-3002
376-5983 & 414-4471

Para sa mga katanungan, maaari kayong tumawag sa DOLE Hotline: 527-

8000 o sa DOLE Regional Office na nakakasakop sa lugar na pinagtatrabahuhan ng
empleyado

Ang BWC

Ang BWC ay responsable para sa pagbabalangkas at pagbuo ng mga

pamantayan ng manggagawa na nauukol sa mga oras ng trabaho, kaligtasan sa lugar
nang pinagtratrabahuan at kalusugan, at iba pang mga kondisyon sa e-empleo.

Nuong Mayo 1982, ang Bureau of Labor Standards, na kung saan ay

nalikha nuong Hunyo 1957 sa ilalim ng Reorganization Plan bilang 20-A, ay
pinangalanan na Bureau of Working Conditions. Ang BWC ay gumaganap sa lahat
ng mga tungkulin namay kaugnayan sa pagbabalangkas ng mga patakaran at
pagpapatupad ng mga pamantayan ng manggagawa na nuon ay ginagawa ng Wage
Administrative Service at nang Industrial Safety Division of the Bureau of
Labor.

Vision

Ang Bureau of Working Conditions ay nakinikinita sa hinaharap ang mga

maypagawa at manggagawa na nagabayan ng maayos at nakatuon sa

147
isang ligtas, nakapagpapalusog, at produktibong kapaligiran sa trabaho, sa mga
napapanahong kalakaran sa industriya at mga pagpapaunlad, at matuwid na
tinatangkilik ang mga natamo nang magkasanib na pagsusumikap.

Misyon

 Upang bumalangkas ng mga patakaran at batas na simulan ang

mga pamantayan ng paggawa, batay sa may-katuturang
impormasyon na napili mula sa pagsubaybay, konsultasyon,
networking, at researches.

 Upang ilagay sa pamantayan ang paggamit ng mga instrumento at

pagpapatupad sa damitan ang tungkulin ng inspectorate system
na may malakas na kapangyarihan tagapagpatupad upang matiyak
ang pagsunod sa mga batas at regulasyon.

 Upang bumuo at sang-ayunan ang kakayahan ng mga enterprises

na mamahalang mag-isa ng kaligtasan at kalusugan sa lugar ng
trabaho, kaya, napagtitibay ang prinsipyo ng ibinahaging
responsibilidad sa pagitan ng mga manggagawa at mga maypawa.

 Upang mapahusay ang kakayahan ng mga maliliit na enterprise sa

pagpapatupad ng mga praktikal at mahusay na paraan ng
pagpapabuti ng kundisyon sa lugar nang trabaho at pagiging
produktibo.

 Upang ipaalam at payuhan ang publiko sa labor standards o

pamantayan sa paggawa, kabilang ang occupational safety and
health, at sa makabagong kasanayan sa trabaho o pag- aayos.

148
 5.
Liham-Pangnegosyo

Liham Kahilingan
(Letter of Request)

Republika ng Pilipinas
Kagawaran ng Pagsasaka
Kawanihan ng Pangisdaan at Yamang Tubig
860 Quezon Avenue, Lungsod Quezon, Metro Manila 1103
Tel.No. 372-50-57 • 372-5042
FaxNo. 372-50-48 • 372-50-61

4 Mayo 2004

Kgg. ELISEA G. GOZUN

Kalihim Kagawaran ng Kapaligiran at Likas na Yaman
Visayas Avenue, Diliman
Lungsod Quezon Mahal

na Kalihim:

Ipagdiriwang po natin ang “FARMERS’ and FISHERFOLK’S MONTH”

ngayong Mayo 2004. Bahagi ng pagdiriwang ay para sa Kawanihan ng Pangisdaan at
Yamang Tubig (BFAR), Pangasiwaan sa Pagpapaunlad ng Pangisdaan sa Pilipinas
(PFDA) at Proyekto sa Pangangasiwa ng Yamang Isda (FRMP) na maging punong-
abala ng “Fisheries Day Program” sa 19 Mayo 2004.

Ang aming tanggapan ay naghahanda ng ilang gawaing lalahukan ng mahahalagang

tauhan sa larangan ng industriya ng agri-aqua—ang mga magsasaka at mangingisda.
Tampok sa mga gawain bukod sa iba pa ay ang demonstrasyon sa pagluluto ng isda,
paligsahan sa paglulutong tilapia fillet,paghuling tilapia sa tangke, karera ng hito, at
paligsahan sa karera ng

149
alimango (mudcrab). Magsasagawa rin ng mga Lektyur/Seminar/Fisheries Clinique sa
aquaculture, pagdaragdag ng halaga pagkaani, at mga teknik sa pangingisda.

Kaugnay nito, hinihiling naming magamit ang isang bahagi ng lugar sa Ninoy Aquino
Parks and Wildlife, gayon din ang Gazebo Reception Hall para sa mga binanggit sa
itaas na gawain sa North Avenue, Lungsod Quezon sa 19 Mayo 19, 2004, 5:30 nu–
6:00 nh.

Malaki pong karangalan sa aming pagdiriwang ang inyong pagdalo bilang isa sa
aming mga panauhing pandangal.

Mataimtim kaming umaasa na ang aming kahilingan ay bibigyan ninyo ng

paborableng aksiyon.

Maraming salamat sa pabor na ito at sa mga nauna pa.

Matapat na sumasainyo

(Lgd)
MALCOLM I. SARMIENTO JR.
Direktor

150
 Liham Pag-uulat
(Progress Report)

Republika ng Pilipinas
Kagawaran ng Kalusugan
TANGGAPAN NG
KALIHIM

26 Pebrero 2005

Gng. VICTORIA P. GARCHITORENA

Puno
Pampanguluhang Lupon sa Pamamahala
Malacañan, Maynila

Mahal na Gng. Garchitorena:

Para sa inyong kaalaman, pagsusuri at pagsasaalang-alang, ikinagagalak

naming isinusumite ang Ulat ng mgaNagawa para sa Unang 30 Araw ng Kagawaran
ng Kalusugan.

Matapat na sumasainyo,

(Lgd.)
MANUEL M. DAYRIT, MD, MSc.
Kalihim ng Kalusugan

151
 Kalakip
(Enclosure)

MGA NAGAWA SA UNANG 30 ARAW

KAGAWARAN NG KALUSUGAN

MGA LARANGAN NG
PAGBABAGO SA SEKTOR MGA NAGAWA
NGKALUSUGAN

I. KALUSUGANG  Bumalangkas ng mga Tuntunin at

PAMBAYAN Regulasyon
 Nagpapatupad sa Batas sa Pagkain.
 Aktibong pakikilahok at pagtangkilik sa
pagbabakuna ng25,000 aso upang makontrol
ang rabies sapakikipagtulungan sa Kagawaran
ng Pagsasaka, Kagawaranng Interyor at
Pamahalaang Lokal at iba pang sangay
ngpamahalaang lokal.
 Pagtatayo ng unang 100 Sentro sa
Pangangalaga sa mga nagdadalantao na
pinamamahalaan ng mga komadrona.

II.  Pagsasagawa ng open-heart surgery sa

Panrehiyong Ospitalsa Pagsasanay at
PAMPAMAHALAAN Pagtuturo sa Bicol.
G OSPITAL
III. SISTEMA SA  Pagkilala at pagtatakda bilang huwaran sa
KALUSUGANG walong (8)bagong malulusog na lungsod: ang
PAMBAYAN Lipa, Olongapo,Tagaytay, Angeles, Las Piñas,
Puerto Princesa, Parañaque, atTangub.
 Estratehikong Pagpaplano para sa
PasaportengPangkalusugan sa
pangunang lugar ng Pasay.

152
IV. MGA REGULASYON  Ipinagbili ang mga 60% ng kabuuang dami
ng unangkargamento ng Parallel Import
Drugs na nagkakahalaga ngPhp
1.5 M at may halaga sa pamilihan ng P5 M
sa pitong (7)ospital ng DOH: Jose Reyes
Memorial Medical Center,Philippine
Children’s Medical Center, Rizal Medical
Center,Western Visayas Medical Center,
Davao Regional Hospital at Davao Medical
Center.
 Ikalawang pag-aangkat na nagkakahalaga ng
Php 20 M (Php80 M halaga sa pamilihan)
mula sa India na ipamamahagi sailang ospital
ng DOH sa buong bansa

V. PAGBIBIGAY NG  Ang Pambansang Programa sa Segurong

PONDONG Pangkalusugan aynagpalabas ng humigit-
PANGKALUSUGAN kumulang sa 56,000 PHIC card(katumbas ng
280,000 indibiduwal). Sa ganitong
dami,maaabot ng PHIC ang 40% ng nagawa
noong nakaraangtaon sa loob ng unang
kuwarter ng 2001.
 Akreditasyon ng unang 100 komadrona ng
PHIC, na maaarinilang masingil ang
kanilang ipinaglingkod.

VI. PLANO PARA SA  Ganap na Pagpapatupad sa unang

RATIONALIZATION bahagi
AT PAGBABAWAS
 Panahon ng pagpaplano para sa
ikalawang bahagi

VII. IBA PA  Paglalagay ng mga doktor sa 39 na lugar sa

bansa na walangdoktor at bilang bahagi ng
Programang mga Doktor sa Baryo(Doctors
to the Barrios Program)

153
 Liham Pagkambas
(Canvass Letter)

Republika ng Pilipinas
Tanggapan ng Pangulo
KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

16 Nobyembre 2006

ALTA BRONZE WORKS METAL ENGRAVER, INC.

3 Anonas Road, Potrero
Lungsod Malabon

Ginoo/Binibini:

Mangyaring pakibigay po ang pinakamababang halaga para sa mga bagay na

nakatala sa ibaba at ipadala sa Komisyon sa Wikang Filipino, 2/F Gusaling Watson,
1610 J.P. Laurel Street, 1005 San Miguel, Maynila.

Ito ay kahilingan lamang para sa presyo at hindi para sa paanyaya ng

pagtawad.

Lubos na sumasainyo,

(Lgd.)
ENGRACIA F. FLORES
Kawaksing Pampangasiwaan II

154
Para lang sa Pagsipi o Pagbanggit
Dami Yunit Deskripsiyon ng mga Bagay Presyo ng Yunit Kabuuan
2 piraso plake Espesipikasyon
8x11x10 mm clear glass with
base blue
para sa:
1. Collantes Foundation
2. Jose Corazon De Jesus Family
Pagtatagpo ng mga Makata
Sta. Maria, Bulacan
Nobyembre 22, 2006

Pangalan at Lagda

155
KABANATA 3
Flyers / Leaflets,
Promo Materials

156
 Introduksiyon

Kalimitang ipinamumudmod ang mga flyers/leaflets at promo materials upang

makahikayat sa mga tagatangkilik ng isang produkto o serbisyo. Bukod pa rito,
nagbibigay impormasyon din ang mga materyales na ito para sa mga mamimili o
kung sinomang makababasa ng mga ito. Kapansin- pansin din ang pagiging tiyak at
direkta ng mga impormasyong nakasulat sa mga ito. Hindi maligoy ang pagkakasulat
at impormatibo sa mga mambabasa. Ilan sa mga kadalasang nilalaman ng mga
flyers/leaflets at promo materials ay mga katanungan at kasagutan hinggil sa produkto
o ang mga batayang impormasyong may kinalaman dito.

Karaniwan ding nagtataglay ng mga larawan ang mga ito upang higit na
makita ang biswal na katangian ng isang produkto, makulay rin ang mga ito na
posibleng makatulong na makahikayat sa mga potensyal na gagamit o susubok sa
isang bagay na iniaalok o ipinaabot sa mas nakararami. Posible ring makita ang ilang
mga detalyeng may kinalaman sa pagkontak sa mga taong nasa likod ng pagbuo ng
mga nasabing materyales gayundin ang kanilang logo. May mga pagkakataon ding
pumapasok ang paglalaro sa mga salita at iba pang pakulo sa paglikha ng mga flyers
at promo materials upang higit na tumatak sa mga mamimili ang pangalan o
kaya’y iba pang impormasyon hinggil sa isang produkto o serbiyo. Makikita ito
halimbawa sa kanilang mga tag line.

157
 6.
Flyers/Leaflets:
Tungkol sa mga Modern Methods ng Family

Planning
158
159
 6.
Flyers: / Leaflets:
Kalusugan ng Bata

160
161
 6.
Flyers / Leaflets:
Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop

162
163
 6.
Flyers / Leaflets:
Pag-aalaga ng Baboy sa Natural na
Pamamaraan

164
Pundasyon sa Natural na Pag-aalaga
Tatlong K ng Organic Farming:

1. Kalusugan
2. Kalikasan
3. Kabuhayan

Mga Bagay na Dapat Unang Isaalang-alang

1. Magkakaroon ng forage area para sa pagkain ng baboy.

2. Merong concoction (5 klase) sa bawat pakain ng baboy.

3. Sundin ang mga paraan ng paggawa na itinuro sa seminar upang hindi

magkaroon ng problema.

Tirahan ng Baboy

(1metro ang lalim)

1. Ang bubong na yari sa pawid, kugon o sulirap ay nakakawang o mayrong

daanan ng hangin para sa magandang bentilasyon.

2. Merong 1 metrong hukay na lalagyan ng ipa o kusot upang magsilbing

beddings o umbangan. Ito ay dapat 60% moisture o mahalumigmig sa
pamamagitan ng pag-spray o pagdilig ng imo.

165
 3. Merong lalagyan ng tubig o painuman at malapit sa pinagkukunan ng
tubig.

4. Ang dingding ay yari sa kahoy-gubat, slab ng niyog o kawayan o iba pang

in-digenous materials.

Beddings ng Baboy

1. pinaghalong ipa, mabuhaghag na lupa, imo at kaunting asin.

2. 2 kutsara sa imo sa 1 litrong tubig. Ang isang timba ay pwedeng lagyan ng

kalahating lata (lata ng sardinas) ng imo at ididilig sa beddings. Limitan
ang pagdidilig (pero huwag basain ang baboy) upang magkaroon ng 60%
moisture.

5 Concoctions
Imo-Indigenous Microorganisms
(Good Bacteria)

1. Paamagin ang kanin sa loob ng 3-5 araw sa isang malinis na lalagyan at

takipan ng mga papel na lalagyan at takipan ng mga papel na walang tinta.
Puting amag ang kailangan. (Isang kilong kanin na pinaamag ay katumbas
ng 1kilong molasses.)

2. Pag nagkaroon ng puting amag ang kanin ilagay ang mosses at paghaluin
sa lalagyan.

3. Takipan ng malinis na papel na walang tinta. Manila paper ay pwede o

kaya puting katsa. Talian ng goma.

4. Iimbak sa loob ng 7 araw. Salain ito pagkatapos at ilagay sa mga lalagyan

. Ang pinagsalaan ay pwedeng lagyan ng tubig at itindig sa beddings upang hindi
masayang. 2 kutsara = 1 litrong tubig.

166
FPJ-Fermented Plant Juice (Iron, Minerals, Potassium)

1. Gayatin ng manipis ang mga hinog na prutas tulad ng saging at ilagay sa

lalagyan.

2. Ilagay ang molasses. Kung 1 kilo ang prutas, 1 kilo din ang molasses na
ilalagay.

3. Siguraduhing nakalubog ang ginayat na prutas sa molasses. Takipan ng

malinis na papel.

4. Buruhin sa loob ng 7 araw.

5. Salain ito at ilagay sa mga lalagyan.

6. Ang mga pinagsalaan ay ihalo sa pagkain upang hindi masayang.

FPJ-Fermented Plant Juice (Iron, Minerals, Potassium)

1. Gayatin ang talbos ng kamote o kangkong. Ang 1 kilong talbos ay

pwedeng samahan ng 1 kilong ginayat na saha ng saging o halyas.
Mainam ilagay ito sa fish net bago ilagay sa lalagyan at ipatong ang
malinis na bato sa ibabaw.

2. Ilagay ang 1 kilong molasses. Imbakin sa loob ng 7 araw.

3. Salain ito at ilagay sa mga lalagyan. Ang pinagsalaan ay isama sa pagkain

upang hindi masayang.

FAA-Fish Amino Acid (Protein)

1. Sariwang isda, o sariwang hasang o kuhol na ginayat at ilagay sa isang

lalagyan.

2. Ilagay ang molasses 1 kilo. Kailangang nakalubog ito molasses upang

hindi magkaroon ng amag.

3. Iimbak sa loon ng 20 days at salain pagkatapos. Ilagay sa mga lalagyan

ang katas. Huwag nang ihalo ang mga pinag-salaan sa pagkain.

167
OHN-Oriental Herb Nutrient (Antibiotic)

1. Ang 5 kilo na luya o bawang tagalog na tinadtad ay ilagay sa

lalagyan.

2. Ilagay ang 2 grande ng beer dito at hayaang nakababad ang luya sa beer sa
loob ng 12 oras.

3. Saka ilagay ang molasses 1 kilo.

4. Iimbak ito sa loob ng 7 araw.

5. Salain pagkatapos. Ang pinagsalaan ay pwedeng gamitin

hanggang 4 na beses. Ulitin lang ang mga naunang steps.

6. Ilagay sa mga lalagyan. 2 kutsara sa 1 litrong tubig kung gagamitin sa

painuman.

Starter Alugbati
40 kgs na d1 (Kono) Uray o kolitis
300 ml FPJ Talinum
400 ml OHN Flamengia
1000 ml FAA Trichantera
7 kilo na gukay Renzoni
Talbos ng kamote Talbos ng
Talbos ng kangkong balinghoy

Grower
40 kgs d1 (Kono) 300
ml FPJ
300 ml FPJ
600 ml OHN
800 ml FAA
10 kilos Gulay
Gulay na mayaman vitade

168
 6.
Flyers/Leaflets:
Paano Mag-a-apply para sa Supply/Paglilipat o Transfer
at Terminasyon ng Account

169
170
 7.
Promo Materials

171
7.

172
 KABANATA 4.
Deskripsiyon ng
Produkto at
Dokumentasyon sa
Paggawa ng isang
Bagay o Produkto

173
 Introduksiyon

Sadyang mahalaga ang wasto at sapat na pagpapakilala at pagbibigay-

katangian sa isang produkto o serbisyo bago ito tangkilin ng isang mamimili.
Kaugnay nito, kalimitang matatagpuan ang ganitong paglalarawan sa pabalat, sa
website ng gumawa nito o kaya’y sa iba pang babasahin tungkol dito. Tiyak, wasto
at makatotohanan ang inaasahang deskripsyon sa isang produkto. Marapat ding
madali itong maunawaan ng mga ibig tumangkilik dito sapagkat ito ang maaaring
magtakda kung ito ba ay tatangkilikin o hindi. Nakatutulong din ito upang mailahad
kung ano ang katangi-tangi o kaya nama’y limitasyon ng isang bagay gayundin
kung paaano ito gagamitin nang tama.

Hindi rin maitatanggi ang kagustuhan ng isang indibiduwal sa patuloy na

pagkatuto kung kaya’t lagi tayong handa sa pagkakaroon ng mga bagong
kaalaman. Mas madaling matutunan ang iba’t ibang bagay kung may akses
sa mga materyales na nagtuturo kung paano gawin ang isang bagay o produkto.
Kalimitang may sinusunod na proseso o mga hakbang sa paggawa ng isang bagay.
Nakalagay rin ang mga ispesipikong gamit na kinakailangan upang mabuo at magawa
ang isang bagay bago ang mga hakbang sa paggawa. Maaari ring maglagay ng mga
larawan ng ginagawa sa bawat hakbang para sa mga mambabasa upang makita ang
dapat na kalabasan sakaling gagawin nila ito. Marapat lamang na sundin ang mga ito
upang hindi magkamali at maging angkop ang kinakalabasan ng isang gawain.
Malaking tulong ang dokumentasyon ng mga ito upang higit na madali para sa mga
tao ang sumusunod sa mga hakbang na nakasaad dito.

174
 8.
Deskripsyon ng Produkto:
Isang Espesyal na Durian
Noong Disyembre 7, 2015, nakarating kami sa puno ng isang pambihirang
durian sa 36 ektaryang farm ng pamilyang Dimaporo sa Matunga, Lano del Norte.
May ilang hindi pangkaraniwang katangian ang punong ito.

Upang marating namin ang farm nagbiyahe kami ng dalawang oras. May
magagandang kongkretong kalsada na dinaanan namin pero mayroon din mga lubak-
lubak na hindi pa nakaranas ng pagkokongkreto. Pero hindi namin pinansin ang hirap
na dinanas namin sa daan. Ayon kay Raul Maghilom, isang agrikultor na nagsisilbi sa
pamilyang Dimaporo, binansagan nilang Durian Dimaporo Special (DDS) ang
naturing na puno. Nag-iisang puno ito na kasama ng iba pang 300 na puno ng
iba’t ibang barayti.

Bakit nila tinawag na Durian Dimaporo Special? Sapagkat bukod-tangi ang

lasa ng prutas nito. Ito raw ang may pinakamasarap na lasa kung ihambing sa iba’t
ibang barayti kagaya ng Puyat, Chanee, Arancillo, Monthong o Golden Pillow
mula sa Thailand. May matingkad na kulay dilaw ang laman.

Naiiba sa ibang aspekto ang bunga ng DDS.

Bilog na hugis ang bunga na tumitimbang ng 5 hanggang 7 kilo ang isa.

Mayroon pang napakahalaganng katangian ang DDS. Ito ay napansin namin na
matibay sa sakit. Ang nag-iisang puno ay pawang walang sakit samantalang ang
karamihan sa mga unang barayti ay inaatake ng sakit na die-back. Ang mga sanga sa
dulo ay namamatay.

Isang mungkahi – Agad naming iminungkahi sa agrikultor na dapat agad

maparami ang nag-iisang puno ng DDS bago ito tamaan ng sakun kagaya ng kidlat o
di kaya tumbain ng isang malakas na bagyo. Sa ganitong paraan, mapanatili ang DDS
para sa kapakanan hindi lamang ng pamilyang Dimaporo kundi sa lahat na mahilig
kumain ng durian.

Kung kami ang masusunod, lilinisin namin ang kapaligiran ng puno. Kung
maari, tayuan ng bakod upang hindi mapinsala ng mga alpas na hayop. Isusunod
namin ang sapat na pag-aabono. Lalagyan namin ng hindi

175
kukulangin sa 8 sakong organikong pataba sa nalalaliman ng mga sanga. Dagdagan
pa namin ng kemikal na pataba na may micronutrients.
Sisiguraduhin din naming lalagyan ng drainage canal upang hindi mababad
sa tubig ang puno. At sa panahon ng tagtuyot, dapat madiligan ng sapat na tubig.

Magdugtong agad – Iminungkahi namin ang pagpadami ng DDS sa

pamamagitan ng grafting o pagdugtong. Sa aming palagay, madaling
makapagdugtong ng 500 semilyo sa unang taon. Maaaring kumuha ng scion o
sangang pandugtong sa mga mabababang sanga ng puno. Marami ang malulusog na
sanga ng DDS sa mga mababang sanga nito.

Magtayo ng scion grove – Iminungkahi rin namin na magtanim ng hindi

bababa sa 100 kapuno bilang “scion grove” o mga punong pagkukunan ng
sangang pandugtong. Ang mga ito ay mapagpipitasan din ng mga bunga.

Ang ibang grafted na pananim ay maaaring itanim sa mas malawak pang

farm ng mga Dimaporo. Ang iba ay maaaring ipagbili sa mga gustong magtanim ng
pambihirang barayti. Dapat hindi ipagkakait sa ibang mahilig sa durian ang
magandang barayti. Sa ganitong paraan, maparami at mapalaganap ang espesyal na
barayti.

Maaaring pang-akit sa mga turista ang Dimaporo durian. Sa panahon ng

pangkahinog ng mga bunga, maaaring mag-imbita ng mga mahilig sa durian mula sa
Maynila at iba pang lugar upang matikman nila ang pambihirang lasa ng DDS.
Maaaring maipahayag ang kaganapan sa social media, mga diyaryo at iba pa pang
babasahin, at sa radio at telebisyon. Sa paraang ganito, lalong maging tanyag ang
Durian Dimaporo Special.

Kung mapalaganap ang pagtatanim ng DDS hindi lamang sa Lanao del Norte
kundi sa iba pang dako ng bansa, maaaring magiging pang-eksport ang mga sariwang
bunga at pati ang mga nagprosesong laman.

Iginiit naming ang agad pag-asikaso sa nag-iisang puno Durian Dimaporo

Special. Hindi pa huli na mapalaganp husto ang natatanging barayti ng durian na ito.

Ang nagdala ng DDS – Ayon kay Raul Maghilom ang yumaong grand old
man ng Dimaporo, ang nag-uwi ng buto na itinanim sa Matungao mahigpit kumulang
30 taon na ang nakalilipas. Ang DDS ang isa sa mga mahalagang legacy ng yumaong
politiko. Lalo na kung ito ay maparami mapalaganap sa iba’t ibang dako ng bansa.

176
 8.
Mga Uri ng Binhi para
sa Organikong Paggugulayan

Talong

Arayat
 OP, piling binhi
 maaani sa ika-58 na araw pagkatanim
 105 gramo ang timbang
 bilog, berde na may guhit na puti
 siksik at malasa ang laman
 mainam na panlahok sa iba't-ibang lutuin

Mini EP
 OP, piling binhi
 maaani sa ika-65 na araw pagkatanim
 33.5 gramo ang timbang
 makintab na haluang berde at puti
 maaaring ipalamuti sa mga lutuin

00-182
 F1 hybrid
 maaani sa ika-65 araw pagkatanim
 110 gramo ang timbang
 mapusyaw na berde na may guhit na puti
 siksik ang laman ngunit manipis ang balat

177
 Kamatis

00-373
 F1 hybrid
 maaani sa ika-58 araw pagkatanim
 175 gramo ang timbang
 makintab na matingkad na lila
 siksik, kaunti ang buto

Elma-2
 F1 hybrid
 maaani sa ika-64 araw pagkatanim
 may timbang na 53.4 gramo
 bilo-haba at may bahagyang matulis na dulo
 siksik, makatas at matamis
 makapal ang balat

Elma-3
 F1 hybrid
 maaani sa ika-64 na araw pagkatanim
 may timbang na 70.2 gramo
 kuwadradong pabilog
 matingkad na kahel ang kulay pag hinog
 siksik at matamis ang laman

Small Fry
 F1 hybrid
 maaani sa ika-63 araw pagkatanim
 may timbang na 17.2 gramo
 bilog, 8-10 bunga sa isang kumpol
 makatas at matamis

178
Super Suncherry
 F1 hybrid
 maaani sa ika-63 araw pagkatanim
 may timbang na 10.0 gramo
 bilog, 6-8 bunga sa isang kumpol
 makatas at matamis

Grandeur
 F1 hybrid
 maaani sa ika-64 araw pagkatanim
 may timbang na 137.8 gramo
 bilog na medyo malapad
 makapal at makatas

Sili

99-232-5
 OP, piling binhi
 maaani sa ika-43 araw pagkatanim
 may timbang na 10 gramo
 magulang na berde, mahabang payat
 medyo kulubot at bahagya ang anghang

0-396
 F1 hybrid
 maaani sa ika-49 araw pagkatanim
 may timbang na 7.7 gramo
 magulang na berde, makintab at makinis
 mahabang payat at makapal ang laman
 napaka-anghang

179
99-232-4
 OP, piling binhi
 maaaring anihin sa ika-43 araw pagkatanim
 may timbang na 11.75 gramo
 magulang na berde, mahabang payat
 manipis ang laman at bahagya ang anghang

00-375
 F1 hybrid
 maaani sa ika-49 araw pagkatanim
 may timbang na 9.5 gramo
 mabunga ngunit madaling mapitas
 murang berde, medyo kulubot
 mahabang payat, mabango
 walang anghang, maaaring panghalili sa siling kampana

00-377
 F1 hybrid
 maaani sa ika-49 araw pagkatanim
 may timbang na 9.75 gramo
 murang berde, makinis
 medyo mataba, manipis ang balat
 bahagya ang anghang

Isang Proyektong Pananaliksik ng DA-BAR

"Varietal Evaluation of Selected Vegetables Under Organic Conditions"
Mga Mananaliksik:
Gloria S. Rodulfo Rodel
G. Maghirang
Institute of Plant Breeding
UP Los Baños
Source: DA-BAR & UPLB-IPB Technical Bulletin "Mga Uri ng Binhi para sa
Organikong Paggugulayan”

180
 8.
Makina sa Pag-ani
Mary Grace M. Nidoy

Ang nakalaan sa mga punongkahoy tulad ng mahogany at narra. Ang natitira

pang parte ng kanyang lupa ay mayroon namang halos 600 na puno ng saging.

“Kinagisnan ko na ang pagsasaka dahil ito ang trabaho ng aking mga

magulang. Ngunit noon, wala kaming sariling lupa, na kahit 1 metro man lang, kaya
ako nagpursige sa aking pag-aaral upang kapag nakatapos na ako ay makabili ako ng
lupa para sa amin,” ani Mang Romeo.

Panimulang Paghahanda

Edukasyon ang naging pangunahing sandata ni Mang Romeo sa kanyang

gawain. Nagtapos siya ng kursong Forestry sa Mariano Marcos State University sa
Ilocos Norte. Tatlong taon siyang nagtrabaho bilang forester sa Department of
Environment and Natural Resources sa Occidental Mindoro.

“Nang makaipon ako ay bumili ako ng mga lupa. Nung makita kong
sapat na ito ay nagpasya na akong bumalik sa pagsasaka,” ani Mang Romeo.

Unang Pagsubok

Ginamit ni Mang Romeo ang straight planting strategy sa kanyang palayan

na kung saan ay umani siya ng 330 bag kada ektarya. Bawat bag ay may 41
kilogramong timbang.

Ayon kay Engr. Eden Gagelonia, isa sa mga eksperto ng PhilRice,

nakatutulong ang straight planting sa pagkakaroon ng maraming suwi ng palay. Kung
mas malapit o sobrang malayo ang pagitan ng mga tanim, aniya, hindi
makapagbubunsod ito ng kinakailangang dami ng suwi. Isa pa sa kagandahan ng
straight planting, dagdag niya, ay madaling sugpuin ang mga damo.

181
Paggamit ng Makabagong Teknolohiya

“Noong ako ay nagsisimula pa lamang, kapag umani ako ng 100 bag sa

aking 1.76 na bukirin ay masaya na ako. Pero nang ako ay nakapakinig na ng mga
seminar tungkol sa pagpapalay ay natutunan ko na ang mga makabagong
teknolohiya. Nakatulong ito upang umangat ang aking ani,” sabi ni Mang
Romeo.

Isa sa mga isinusulong naman ng PhilRice ay ang pagtatanim na gamit ang

mekanikal na transplanter na may 30 sentimetrong pagitan kada linya ang mga tanim
at 15 sentimetrong pagitan kada tundos.

“Matapos kong matutunan ang paggamit ng mechanical transplanter,

ay sinubukan ko ito sa aking sakahan,” ani Mang Romeo.

Mas maganda ang naging ani ni Mang Romeo sa paggamit ng mechanical

transplanter. Ayon sa kanya, maaari nang itanim ang mga punla sa edad na 14-16
araw pa lamang. Hindi rin gaanong nakararanas ng “transplanting shock” ang mga
punla tulad ng sa manwal na paglilipat-tanim ng 20-25 na araw na mga punla.

Sa kabilang banda, payo din ni Mang Romeo na makipagkwentuhan sa mga

nakakasama sa mga seminar o field trips dahil maaari rin makakuha ng mga bagong
kaalaman o magandang gawi sa pagsasaka. Isa sa mga natutunan ni Mang Romeo sa
mga nakasama ay ang pagtatanim ng atsuete.

“Noong una ay itinanim ko lang sana ang mga iyon para gawing poste.
Pero noong tumubo na ang mga iyon at namunga, natuklasan kong magandang
pagkakitaan din pala ang atsuete,” hirit ni Mang Romeo.

Preparasyon sa Pag-Ani

Kagaya ng panimulang paghahanda ni Mang Romeo sa kanyang

pagsasakahan, ganoon din kaayos ang preparasyon na isinasagawa niya sa anihan.

182
 Paliwanag pa niya: “Dapat lahat ng makinaryang gagamitin ay
nakakundisyon. Inaayos ko na rin pati ang pag-iimbakan ng palay upang hindi ito
dagain. Pagkatapos, ‘yong mga katulong ko sa bukid ay sinasabihan ko na
huwag nang tumanggap ng ibang trababo sa araw na kami ay aani.”

Isa sa mga masusing binabantayan ni Mang Romeo ay ang patubig ng

kanyang taniman. Dalawang linggo bago ito anihin ay binabawasan na niya ito ng
tubig. Ayon sa kanya, mahirap patuyuin ang palayan kung mahuli ka sa pagpapatigil
ng patubig.

Ayon naman kay Engr. Gagelonia, ang ganitong estratehiya ay maaari lamang
kung ang iyong lupa ay lagkitin. Dapat nasa tamang panahon ang pagbabawas ng
tubig upang sa panahon ng pag-aani ay tuyo na ang lupa. Sa mga lupang mabuhangin
naman ay nararapat na 1 linggo bago anihin ang palay ay patuyuan na ang palayan.

“Dapat nasa tamang panahon at tamang pamamaraan ang pag-aani

upang maging maganda ang kalidad ng iyong aanihin,” hirit ni Mang Romeo.

Bilang panghuling hirit, sinabi pa niya:

“Sa tamang diskarte, sipag, at pagiging bukas sa bagong kaalaman,

hindi imposible ang pag-unlad. Kailangan din na huwag tumigil mangarap. Ang
buhay nating mga magsasaka ay may igaganda o ikagiginhawa pa.”

Nagsimulang magsaka si Henry Reganit ng Victoria, Tarlac noong 2003. Sa

halos 10 ektaryang sakahan niya, malaki ang naitulong ng mga makinang pansakahan
sa kanyang pagsasaka.

Kabilang sa mga ginagamit niyang mga makina sa pag-aani ay ang rice

combine harvester, reaper o walkingtype harvester at thresher.

“Sa luwang ng bukid na aking sinasaka, kulang ng manggagapas kaya

mas kailangan ko ng makina dahil mas nakatitipid ito sa gastusin sa paggawa at oras
na nagagamit,” ani Mang Henry. Sa 100 kaban, anya,10% ang napupunta sa
may-ari ng combine harvester samantalang 15% naman ang nababawas kung manu-
mano ang pag-aani.

183
 Ngunit may mga pagkakataon din namang nangangailangan si Mang Henry
ng manggagapas. Aniya, “Binibigyan ko sila ng gagapasin kapag maliit lang
ang tanimang gagapasin at malambot ang lupa na hindi kakayanin ng combine
harvester.”

Ayon sa inisyal na resulta ng Rice-based Farm Household Survey (RBFHS)

na isinagawa ng Socioeconomics Division (SED) ng PhilRice at Bureau of
Agricultural Statistics (BAS), noong 2011 wet season, 40% sa production cost ay
inilaan sa paggawa.

Kalakip ng pangangalap ng datos ng SED at BAS ang tungkol sa mga

makinang pansakahan at itinala nila ang mga impormasyong tungkol sa mga bilang
ng manggagawa na kakailanganin at gagastusin ng mga magsasaka kapag manu-mano
o makinarya ang kanilang gagamitin.

Reaper o Walking Type Harvester

Pinuputol ng reaper o walking type harvester ang palay sa nais na haba at

ibinabagsak ang naputol na pananim sa isang gilid ng makina na nakahanay ng diretso
upang mapabilis ang manu- manong pag-iipon. Nangangailangan ito ng isang
operator at lapad ng pag-aani ay hanggang 1 metro sa isang pasada. Kaya nitong
gapasin ang tanim na palay sa 2-2.5 ektarya sa 1 araw.

Sa inisyal na tala ng SED, noong tag-ulan ng 2011, 8 tao ang kinailangan

upang maipon ang ginapas na palay sa loob ng isang araw. Ang labor at power cost
nito kada ektarya ay umabot sa P3,366. Sa Luzon, pinakamarami sa Pangasinan ang
naitala ng SED na gumagamit ng mechanical reaper.

Stripper o Stripper-Gatherer Harvester

Ang stripper o stripper-gatherer harvester naman na binubuo ng stripping

motor ay umaani sa mga butil o uhay mula sa nakatayong halamang palay at iniiwang
nakatayo pa rin ang mga halamang-palay sa lupa. Tinatanggal nito ang mga butil at
iniipon sa kahong-ipunan nito.

Gamit ang makinang ito, 8-10 tao ang kinakailangan sa isang ektarya sa 1
araw.

184
 Dalawang tao ang maaaring halinhinang magpaandar ng stripper, habang 2 pa
ang kailangan bilang tagapagpalit at tagadala ng mga kahong ipunan. Ang mga
natitirang tauhan ay siya namang bahala sa pamamahala ng paglilinis ng maliit na
panggiik at paglalagay ng mga butil sa sako.

Combine Harvester

Sa combine harvester, ginagapas nito ang nakatayong palay, ginigiik at

nililinis ang mga butil, at isinasako ang mga malinis nang butil habang ang makina ay
patuloy na umaandar sa palayan. Ito ay maaaring pamalit sa gawain ng rice reaper at
stationary thresher at tinatanggal ang nakapapagod na pag-ipon ng inaning palay
bago ang paggigiik.

Sa pagggamit ng combine harvester, nababawasan ang pagkalugas o

pagkatapon ng mga butil na sanhi ng manu-manong paghawak at paghakot. Kayang
tapusin ang mga gawain sa pag-aani ng 1 o 2 tao gamit ang makinang ito sa loob lang
ng maikling panahon.

Sa pag-aaral ng SED, umaabot sa P6,779 ang labor at power cost

kada ektarya gamit ang combine harvester.

Panggiik o Thresher

Ang uri at laki ng mga de-makinang panggiik ay nag-iiba ayon sa lokalidad at

sa panlasa ng mga magsasaka. Ang karaniwang disenyo ay ang axial-flow type. Ito
ay may mas mataas na bilang ng mga nagigiik na butil kumpara sa mga tangential-
flow na disenyo.

Ayon sa SED, ang paggamit ng thresher ay nangangailangan ng 4 na tao

kada ektarya at may labor at power cost na umaabot sa P3,264.

Sa pagdating ng mga makinang pambukid, tunay nga na mas makatitipid at

maginhawa na ang paggawa sa bukid.

185
 9.
Dokumentasyon sa Paggawa
ng Isang Bagay/Produkto:
Pagtatanim ng Organikong Talong

Pangalang Siyentipiko:Solanum melongena L.

Mga Karaniwang Pangalan:

Tarong (Ilokano), Brinhinas (Bisaya), Aubergine (French), Terong
(Malya), Berenjena (Spanish, Brial (Hindi) Kakhua (Thai), Qie
(Chinese), Daimasu nasu (Japanese)

Kahalagahan
 Pinakamahalagang gulay ng Pilipinas
 17,797 hektaryang taniman (1999)
 P 1.8 B kabuuang halaga

Gamit
 Gulay at ulam: prito, torta, ginataan, binuro, inihaw, nilaga, pansahog
 Gamot: diabetes, hika, cholera at bronchitis, pampagana, pampababa ng
cholesterol

Lupa at Klimang Kailangan

 Maitatanim anumang buwan saan mang lugar sa Pilipinas
 Mas mainam sa buhaghag na lupa na hindi tinitiningan ng tubig, pH: 5.6-
6.5
 Maitatanim sa maaraw man o may lilim

Mga Varieties Pang-organiko

 Lilang haba- Dumaguete Long Purple, Mara 89-002, Llamado

186
  Berde-Concepcion, Araya
 Lilang guhitan-Mistisa (A 300)

Pagpunla
 200-300 gramong buto para sa isang hektarya
 Kamang punlaan
 Maghanda ng kamang may isang metro ang lapad
 Iwasan ang lugar ng binabaha at sobrang malalim
 Haluan ng binulok na dumi ng hayop o compost at inuling na ipa(INI)
 Tambakan ng ipa at silaban upang maiwasan ang pagkatuba
(damping-off)
 Diligan ng punlaan at linyahan ng pahalang na may pagitang 10-15 cm
 Ibudbud ng madalang ang buto at tabunan ng manipis na compost
 Kiliban ng ipa o dayami at muling diligan
 Bubungan ng plastic o net kung tag-ulan
 Diligan ng tea manure kung kulang sa sigla ang seedlings
 Maglipat mula sa makapal na sibol sa madalang ang sibol
 Maaari ding gumamit ng lukong at nursery tray para mas maganda ang punla

Paghahanda ng Lupang Taniman

 Araruhin at suyurin ang lupa ang taniman at may ballot na plastic mulch
upang makabawas sa damo, dilig at mas gumanda ang halaman
 Haluan ng dumi ng hayop at INI ang taniman 10-20 tonelada bawat hektarya o
1-2 kilo bawat metro kuwadrado

Paglalagay ng Plastic Mulch

 Kamang may lapad na isang metro at anumang haba
 Pagkahalo ng manure at compost ilatag ang plastic mulch na may lapad
na 1.2 m
 Ang kulay tingga ang sa ibabaw at itim ang ilalim
 Ipitin ng lupa ang isang dulo at irolyo ang plastk patakip sa kama

187
  Mas mainam na mag plastic mulch kung kainitan upang mahapit ito ng husto
 Butasan ang plastik ng ½ ang pagitan, 2 linya sa kama
 Gumamit ng pinainit na lata sa pagbubutas

Paglilipat ng Tanim
 Makapaglilipat tanim 4 na lingo pagkapunla
 Ang linya o iras ay may pagitang 1-1.2 metro
 Diligan bago at makatapos magtanim
 Kiliban ng dayami o damo

Pag-aalaga
 Patubigan tuwing ika- 7-10 araw o kung kinakailangan
 Damuhan ang puno ngunit magtiran ng damo sa pagitan ng daanan
 Diligan ng tea manure minsan isang lingo kung kulang sa lusog ang
halaman
 Patabaan ng manure at abo minsan isang buwan
 Putulin ang mga sanga at dahon sa ibaba ng unang bunga

Pag-aani
 Anihin ang bunga hanggang bata pa upang makaiwas sa mambubutas
 Ihiwalay ang may sira sa wala
 Hugasan sa malinis na tubig at patuyuin sa lilim
 Iwasang mabilad sa arawan
 Mas mainam na lalagyan ang plastic crate na may saping dahon ng saging
o dyaryo
 Mas magtatagal kung nakalagay sa malamig na lugar

Pangangalaga Laban sa Peste

 Iwasan ang monocropping
 Magsalit tanim ng ibang gulay sa loob at paligid ng talungan
 Magtanim ng basil, Amarillo, sunflower, tanglad at okra sa paligid

188
 9.
Pag-Install ng SIM Card at Baterya

Pagsisimula

 I-install ang SIM card at ang baterya

Laging patayin ang aparato at tanggalin ang charger bago alisin

ang baterya.

Itago ang lahat ng maliliit na SIM card sa lugar na hindi

maaabot ng maliliit na bata.

Para sa kakayahang magamit at impormasyon sa paggamit ng

mga serbisyong nasa SIM card, kontakin ang iyong SIM card vendor.
Ito ay maaaring ang service provider, network operator o ibang
vendor.

Ang kagamitang ito ay para gamitin sa pamamagitan ng BL-5C na baterya.

1. Pindutin ang pindutan sa papapakawala, at padausdusin ang takip sa likod

upang tanggalin ito(1). Angatin ang baterya, at alisin ito (2).

2. Dahan-dahang iangat ang sisidlan ng SIM card mula sa hawakan ng

telepono (3). Ipasok ang SIM card, siguraduhin na ang naka- paangat na
kanto ay nasa bandang kanan-itaas na gilid at ang ginintuang dikitan ay
nakadapa (4). Isara ang SIM card holder at idiin ito hanggang lumapat ito
sa posisyon (5).

3. Palitan ang baterya at ang takip sa likod (6, 7).

189
Paalala: Laging isara ang power at idiskunekta ang charger o anumang ibang
kagamitan bago tanggalin ang mga takip. Iwasang sumagi sa mga elektronikong
sangkap habang nagpapalit ng mga takip. Laging itago at gamitin ang telepono na
nakakabit ang mga takip.

190
 9.
Ang Paggawa ng Parol

Mga Kailangan
10 strips ng balsa wood
(or bamboo or matte board),
¼-inch wide at
10 inches ng haba 5
strips ng balsa wood,
1/4-inches wide at
3 ½-inches ang haba
Tissue paper
Glue
String

Unang Hakbang
Gumawa ng star gamit ang 5 pirasong
balsa wood o bamboo strips na 10
inches ang haba. (gayahin ang nasa
larawan)

191
Pangalawang Hakbang

Markahan ang mga gilid para makita

ang mga gilid ng bawat sulok

Pangatlong Hakbang

Talian lahat ng "joints" at "points".

Sundan ang larawan sa kanan.
Gawin ang pagtatali sa pangalawang
star. Balutan ang dalawang dulo ng
malilit na kahoy hanggang maging
matibay ito.Talian ang mga dulo pero
magiwan ng mga 3-inches ng "string".
(2 strings should now be hanging from
each end of strip.)

Pang-apat na Hakbang

Pagdikitan ang dalawang star at

talian ang bawat dulong mga ito
para hindi kumalas

192
Panlimang Hakbang:

Ilagay ang mga maliliit na kahoy sa

pagitan ng dalawang star.

Talian ang dulo ng maliit na strip

hanggang sa "joints” sa pamamagitan
ng paggamit sa 3 inches na string
(mula sa pangatlong hakbang)

Pang-anim na Hakbang

Tapusin ang pagkagawa ng hugis ng

star. Kailangang dikitang dalawang
star na may namamagitan na maliliit
na kahoy sa gitnang mga ito.
Gumamit ng mga"string" kung
kinakailangan.

Pampitong Hakbang

Dikitan ng mga papel ang hugis ng

star. Gamitin ang inyong
imahinasyon at "creativity” para
matapos mabalot ang hugis nito.
Lagyan ng pabitin sa ibabang hugis.
Ibitin ito sa bintana o sa anumang
lugar na puwedeng mapaglagyan
nito.

193
 KABANATA 5.
Feasibility Study at
Naratibong Ulat

194
 Introduksiyon

Bago tuluyang lumikha ng isang negosyo o proyekto, nagsasagawa muna ng

feasibility study ang mga tagapagtaguyod nito. Nakatutulong ito upang matiyak ang
posibilidad na maisakatuparan ang isang planong gawain. Komprehensibo ang
ganitong uri ng pag-aaral, katulad ng ibang pananaliksik at pormal ang paggamit ng
mga salita. May mga espesipikong bahagi ang isang feasibility study katulad na
lamang ng pamagat, pangalan ng gumawa, abstrak, buod o executive summary,
panimulang pagtalakay sa mga detalye at datos ng proyekto, gayundin ang resulta at
rekomendasyon. Kung titingnan ang mga halimbawa ng feasibility study ay
matatagpuan dito ang mga salitang teknikal na may kinalaman sa proyekto o
pangunahing paksang ginagawan ng pag-aaral. Kalimitan itong ginagamit sa
pagnenegosyo o kaya’y sa mga pananaliksik na may kinalaman sa agham at
teknolohiya, inhinyeriya at iba pang katulad na mga larangan. Dagdag pa rito,
detalyado ang pagtalakay sa mga impormasyong nilalaman ng isang feasibility study
dahil nakatutulong ito upang makita ang kahihinatnan ng isang negosyo o gawain.
Karaniwan ding nilalakipan ng mga apendise ang ganitong sulatin na maaaring
maging sanhi upang lalo pang maging malaman ang isang feasibility study.

Samantala, nakababasa rin tayo ng mga narrative report. Mula sa pangalan

nito, ito ay isang ulat sa paraang naratibo o pasalaysay. Kadalasang makakakita ng
narrative report mula sa iba’t ibang ahensya o kumpanya na nagbubuo ng
mga ulat hinggil sa isang gawain o kaya’y mahalagang pangyayari sa isang
organisasyon o institusyon. Dahil naratibo ang pagbuo nito, mahalaga ang
kronolohiya upang higit na makita ang kaisahan, kaugnayan at lohika ng mga
pangyayari. Maaari rin nitong lamanin ang mga nakamit, napagtagumpayan,
gayundin ang naging kalakasan o kahinaan ng isang ahensya o samahan.
Makatutulong din ang ganitong uri ng ulat at dokumentasyon bilang sanggunian para
sa mga gawain at tunguhin ng institusyon sa hinaharap.

195
 10.
Feasibility Study:
Pagtatasa sa Pisibilidad ng
Publiko-Pribadong Pagtutulungan
(Public-Private Partnership)
sa Lagay ng Kalusugan sa Pilipinas
(Assessing the Feasibility of
Public-Private Partnerships in
Health in the Philippines)
Eduardo Banzon
(Principal Investigator)

Abstrak

Nagpasya ang pamahalaang gamitin ang Public-Private Partnership (PPP)

Program para matulungang higit na maging abot-kamay ang maayos na serbisyo sa
mga ospital at posibilidad para sa pangangalaga ng kalusugan. Nilalayon nitong papel
na tasahin ang posibilidad ng implementasyon ng mga PPP sa sektor pangkalusugan.
Ginagamit sa pag- aaral ang rebuy sa mga kaugnay na literature (review of literature),
panayam sa mga pangunahing sanggunian (keyinformant interviews) at maliliit na
pangkatang talakayan (focused group discussions). Muling tiningnan ang sistemang
laganap sa mga ospital sa Pilipinas gamit ang sumusunod na limang pamantayan sa
pagganap: mas pinahusay na antas sa pagpaparating ng mga serbisyong
pangkalusugan, pagkakapantay-pantay at kalidad, mahusay na pagpapatakbo at
pagtitiyak sa aplikasyon ng nasabing balangkas; at ang polisiya at programa ng
pagpapatupad ng mga rekomendasyon ng mga PPP para sa lagay ng kalusugan.

196
 Upang mapabuti ang posibilidad ng mga PPP sa sektor pangkalusugan,
nirerekomendang gamitin ng gobyerno ang Public Private Investment Partnerships
(PPIPs) bilang depinisyon ng health PPPs, palakasin ang diskusyon sa pampublikong
polisya sa PPP at ang ugnay nito sa sosyo- ekonomikang pag-unlad, at luminang ng
isang komprehensibong programang pangkomunikasyon para sa mga PPP.
Kinakailangan nitong itama ang mga pagkukulang ng mga nagdaang PPP; at tiyakin
ang ganap na linaw, kaayusan, at katapatan sa buong proseso ng PPP. May
pangangailangang amyendahan ng legal na balangkas upang matiyak ang kaisahan ng
mga health PPP. Dapat itong magsagawa ng sama-samang inisyatiba sa mga gawaing
pangkakayahan ng mga pangkat (capacity building initiatives); magpaunlad
magpatupad para sa mga PPP ng mga proseso sa pagdedesisyong nakabatay sa
katibayan.Kailangan nitongpalakasin ang implementasyon ng pagmomonitor at
ebalwasyon; at gamitin ang sistema ng pagtukoy sa kalusugan (health system
indicators) sa pagtatasa ng mga PPP. Sa huli, dapat nitong tiyakin ang unibersal na
kasapian ng PhilHealth upang mahimok sumali ang pribadong sektor.

Buod para sa Pagpapaganap

(Executive Summary)

Nagpasya ang pamahalaang gamitin ang Public-Private Partnership (PPP)

Program para matulungang higit na maging abot-kamay ang maayos na serbisyo sa
mga ospital at pasilidad para sa pangangalaga ng kalusugan. Nilalayon nitong papel
na tasahin ang posibilidad ng implementasyon ng mga PPP sa sektor pangkalusugan.
Ginamit sa pag-aaral ang rebyu sa mga kaugnay na literatura (review of literature),
panayam sa mga pangunahingsanggunian (key informant interviews), at maliliit na
pangkatang talakayan (focused group discussions). Muling tiningnan ang sistemang
laganap sa mga ospital sa Pilipinas gamit ang sumusunod na limang pamantayan sa
pagganap: mas pinahusay na antas sa pagpaparating ng mga serbisyong
pangkalusugan, pagkakapantay-pantay at kalidad, mahusay na pagpapatakbo, at
pagtitiyak sa mas matagalang suporta na sinusundan ng paglilinangsa isang balangkas
sa pagtatasa; ang aplikasyon ng nasabing balangkas; at ang polisiya at programa ng
pagpapatupad ng mga rekomendasyon ng mga PPP para sa lagay ng kalusugan.

197
 Sa Pilipinas, maaaring di maging madali ang makatanggap ng mga serbisyo sa
ospital lalo na ang mga nasa kanayunan at mahihirap na bahagi ng bansa dahil sa
konsentrasyon ng kapuwa publiko at pribadong ospital sa mga higit na maunlad na
lugar.Dala na rin ito ng kakulangan sa pagpaplano kung paano pauunlarin ang
serbisyo ng mga ospital sa bansa. At habang nababawasan ang hirap pinansyal ng
maraming pasyente ng ospital sa pagpapamiyembro ng maraming Filipino sa
Philippine Health Insurance Corporation (PhilHealth); ang mga impormal na
pagbabayad sa mga doktor, nagkakaiba-ibang bayad sa pagbibigay ng diagnostiko at
gamutan, at ang di- pagtupad sa “no balance billing” o polisiyang NBB ay
patuloy pa ring nakagigipit sa mga pasyente. Hinihingi ng polisiyang NBB na
huwag maningil ang mga ospital at doktor sa mga miyembro ng PhilHealth nang higit
pa sa binabayaran ng mga miyembrong ito o sa maibabalik ng PhilHealth sa kanilang
nagastos nang sa ganoon ay maiwasan ang personal na paggugolsa panig ng
miyembro ng PhilHealth.

Nakababahala pa rin ang kalidad ng mga kagamitan at pasilidad sa mga

ospital ng gobyerno na madalas na kundi luma ay halos di na rin magamit na
nakadaragdag sa negatibong pagtingin sa mga nasabing ospital. Madalas, walang
maayos na pagmamantina ang mga nasabing kagamitan kaya’t nagreresulta sa
pagkawala ng silbi at halaga sa napakaikling panahon. Nakasalalay ang kalidad
ng kagamitan sa paghahanap, pagbili, at pagkuha nito sa mga supplier na nagbibigay
ng mga warranty, instalasyon at pagmamantina kung ang mga ito’y tiyak na
nabanggit sa mga teknikal na espisipikasyon. Ang di maayos na pagganap sa antas
ng ospital ay madalas na nauugnay sa usapin ng pinansyal na mga pagpoproseso—
partikular sa mga pagbili, pagkuha at paglalaan ng pondo.

Ang mga sumusunod na salik ang nagpapaganap sa implementasyon sa mga

inisyatiba ng PPP: (a) Kontekstwal na Balangkas; (b)Pagtitiwala ng Isa’t Isa;(c) Mga
Balangkas para sa Polisiya at Regulasyon;(d.) Institusyunal na Balangkas; (e)
Pangangasiwa sa mga Kontrata; at (f) Balangkas sa Pagmomonitor. Ang mga salik na
ito ang magsisilbingpinaka-estruktura ng pagtatasa sa pangkalahatang posibilidad ng
mga inisyatiba ng PPP sa lagay ng kalusugan sa bansa.

198
 Binibigyang pangangatwiran ng gobyerno ang Public-Private Partnership
bilang modelo sa paglalatag ng mga patakaran gamit ang idea ng social contract
upang makapagpaabot ng kalingang pangkalusugan at ang konstitusyunal na papel ng
pribadong sector bilang katuwang ng estado. Sinisikap ng Department of Health
(DOH) na palawigin ang pangkalahatang kalingang pangkalusugan sa pamamagitan
ng PhilHealth at ng mga PPP, itong huli bilang inaasahangkatuwang sa pagtulong
upang mapahusay at gawing abot-kaya ang mga serbisyo sa mga pampublikong
ospital. Sa kasamaang palad, hindi batid ng mga kasapi ng lipunang sibil ang ganitong
mga benipisyo, na nagreresulta sa malawakang oposisyon sa panig ng mga unyon ng
mga manggagawa, pangkat ng mga pasyente at health professionals.

Nasasangkalan ang pagtataguyod sa tiwala ng isa’t isa ng mga akusasyon

ng korupsyon at ng mgaarbitraryong pagwawakas sa mga kontratang nakaapekto sa
mga proyekto ng mga PPP bagamat patuloy namang may pagtaas sa pangkalahatang
tiwala ng pribadong sektor sa gobyerno. May malinaw at bukas na polisiya at legal na
balangkas sa regulasyon para sa PPP na nakabatay sa Amended Build-Operate-
Transfer (BOT) Law (RA 7718). Magkagayunman, sinasabing hindi tuwirang
pinahihintulutan ng nasabing batas ang pagkakaloob ng mga klinikal na serbisyo dahil
saklaw lamang nito ang mga operasyong imprastruktural at hindi ang mga serbisyong
tulad ng sa mga ospital.

Ang DOH ay itinuturing na isang ahensyang tagapag-implementa ng PPP at

lumikha ng tiyak na kagawaran para sa mga PPP—ang Center for Excellence in PPPs
in Health (CE3PH). Hindi aktibong bahagi sa kasalukuyan ang PhilHealth at walang
grupong maaaring bumalangkas sa mga regulasyon para sa health PPPs. Ang CE3PH
ay isang multidisciplinary team na binubuo ng mga finance analysts, ekonomista,
abugado, BOT specialists, information technology, engineering, at architecture
experts. Sa pangkalahatan, bagamat nakabawas sa kaniyang pagiging epektibo ang
madalas na pagpapalit ng mga staff, higit sa sapat ang mga nagawa na ng CE3PH
pagdating sa scoping, contract structuring, at procurement management. Nagsasagawa
ang team ng pagmomonitor at ebalwasyon base sa manwal ng Minimum Performance
Standards and Specifications (MPSS). Pinanatili sa Commission on Audit (COA) ang
gawain ng auditing. Magkaganito man, nananatili pa rin ang pangangailangang
maisulong pa ng

199
DOH na maging legal at katanggap-tanggap sa lipunan angPPP sa sektor ng
pangkalusugan.
Upang mapabuti ang posibilidad ng mga PPP sa sektor pangkalusugan,
nirerekomendang gamitin ng gobyerno ang Public Private Investment Partnerships
(PPIPs) bilang depinisyon ng health PPPs, palakasin ang diskusyon sa pampublikong
polisiya sa PPP at ang ugnay nito sa sosyo- ekonomikong pag-unlad, at luminang ng
isang komprehensibong programang pangkomunikasyon para sa mga PPP.
Kinakailangan nitong itama ang mga pagkukulang ng mga nagdaang PPP; at tiyakin
ang ganap na linaw, kaayusan, at katapatan sa buong proseso ng PPP. May
pangangailangang amyendahan ang legal na balangkas upang matiyak ang kaisahan
ng mga health PPP. Dapat itong magsagawa ng sama-samang inisyatiba sa mga
gawaing pangkakayahan ng mga pangkat (capacity building initiatives);magpaunlad
at magpatupad para sa mga PPP ng mga proseso sa pagdedesisyong nakabatay sa
katibayan. Kailangan nitong palakasin ang implementasyon ng pagmomonitor at
ebalwasyon; at gamitin ang sistema ng pagtukoy sa kalusugan (health system
indicators) sa pagtatasa ng mga PPP. Sa huli, dapat nitong tiyakin ang unibersal na
kasapian ng PhilHealth upang mahimok sumali ang pribadong sektor.

200
 10.
Isang Ganap na Ulat Pag-aaral sa
Feasibility Panukalang Upper Sepaka
Micro-Hydropower Project
Upper Sepaka, Surallah, South Cotabato

Inihanda ng
YAMOG Renewable Energy Development Group, Inc.

sa pakikipagtulungan ng

Gentud Foundation, Incorporated

Surallah, South Cotabato
at
ang Munisipalidad ng Surallah
South Cotabato

201
NILALAMAN

I. Buod ng mga Espisipikasyon sa Proyekto

II. Mga Tuklas at Rekomendasyon
III. Pangkalahatang Deskripsyon ng Lugar
IV. Metodolohiya ng Pag-aaral
V. Sosyo-Ekonomikong Kondisyon
VI. Pagsusuri sa Kahingian ng Enerhiya
VII. Teknikal na Pag-aaral
VIII. Desenyong Teknikal at Espisipikasyon sa Deskripsyon
IX. Gastos sa Proyekto, Kita at Pagsusuring Pinansyal
X. Sosyo-Ekonomiko at mga Aspektong Pangkapaligiran
XI. Nirerekomendang Estruktura ng Taripa
XII. Rekomendasyon sa Konstruksyon at Operasyon
XIII. Mga Annex
Annex 1: Mga Mapa
Annex 2: Mga Teknikal na Guhit
Annex 3: Mga Larawan
Annex 4: Sukat sa Pagpapakawala
Annex 5: Kahingian sa Enerhiya/
Pagsusuri sa Pangangasiwa ng Karga Annex
6: Pagsusuring Pampinansyal
Annex 7: Kita at Pagsusuring Pampinansyal Annex 8-
A: Kuwenta ng mga Bilang, Civil Works Annex 8-B:
Mga kagamitan sa Paglikha
Annex 8-C: Mga Linya sa Transmisyon at Distribusyon

202
 Buod ng Espisipikasyon ng Proyekto

System Component Espisipikasyon

Pangalan ng Proyekto Upper Sepaka Micro-hydrolics
Pinagmulan Ilog Sepaka
Lokasyon Bgy. Upper Sepaka, Surallah, South Cotabato

Load Centers Barangay Upper Sepaka Proper

Layo mula sa pinakamalapit na Maaaring daanan lahat ng daanan kung maganda
kalsada ang panahon
Pangkalahatang Design Gross head mula forebay tank water level
Parameter hanggang penstock/turbine center line sa
powerhouse ~ 4.54m, minimum na daloy na
kailangan sa pagpasok sa panahon ng agos
2000 l/s
218 masl
Kalidad ng tubig- may kaunting lime
Operasyon-manwal at off grid
Temperatura ng hangin sa paligid- 30 degrees
Celsius
Hydrology Catchment area- 121.24 sq.km.
Sukat ng daloy at petsa 4.7cm3
Hunyo 1, 2006
Turbine design Discharge 2000 l/s
Gross Head 4.54m
Net head 4.48
Installed Capacity 40kw (high efficiency propeller turbine)
Pagpasok 0.60m x 1.35m x two (20 units Side intake sa
coarse trash rack at MS sluice gate upang
makontrol ang daloy papasok
Wing wall 4m taas at 8 metro haba RCC flood protection
wing wall

203
Gravel trap 2.7 m x 1.9 m sa 12 metro haba RCC
construction gravel trap kasama ang spillway
at anim na tubo para sa flushing
Headrace canal 1.9m x 1.9m sa 123 metro habang rubble
masonry canal sa 552 metro ng earth canal

Forebay 3.1 m x 4m sa 16.7 metro haba at CHB

kasama ang bakal na estrukturang
pangsuporta at fine finished walling kasama
ang spillway, flushing pipe at fine trash-rack

Angkop na flange at dakong ilalim upang

makonekta sa inlet valve ng kagamitan sa loob
ng powerhouse
Allowance para sa surge head ng 20% ng
buong static head
Turbine 1-unit ng propeller turbine na may manual flow
controller
Maaaring tumagal sa di-makontrol na bilis ng
di bababa sa isang oras
Turbine rate na gagana sa 4.54m gross head at
2000 l/sna daloy at paglikha ng 40 kW shaft
output
Instalasyon ng precision pressure gauge sa
adapter pipe o turbine manifold
Powerhouse ~4M X 5m floor area, RCC construction na
may Corrugated sheet roofing
Metal roofing at lahat ng lantad na bahaging
metal ng kagamitan na ibabaon kasama ng
generator neutral para sa mas mahusay na
proteksyon mula sa kidlat
Speed transmission V-belt speed transmission system

204
Generator 1 OPSYON- AVR type Self excited self
regulated synchronous generator; 3 phase wire 4
wire. Class H insulated, natantiyang kayang
magbigay ng 50 KVA nang tuloy- tuloy sa 0.8
power factor sa class F na temperature rise,
230/460 V, 60 Hz, 4 pole
2 OPSYON- Self-excited self regulated
synchronous generator (Made in China, ICHI
Brand) class B insulated
Pangangasiwa Natantiyang kayang tuloy-tuloy na magtapon
ng kabuuang 40kw minimum, 3 phased load
(binary) type Electronic Load
Controller (ELC). Dapat maging frequency
sensing type ang ELC sa lahat ng tatlong phases
anuman ang unbalanced feeder load/

Ballast load na binubuo ng immersion heaters sa

hiwalay na mild steel tank o katumbas na air
heaters
Rekomendadong hiwalay na regulator control
boards para sabawat phase lalo na kung di
kayang tagalan ng turbine at generator ang di
makontrol na bilis
Tailrace 1 m lapad x 1.1 m taas~ 35m haba open CHB
may suporta ng 10mm RSB may gabion (1m x
1m) sa dulong ibaba
Transmission length 1,7000 metro
7,620V
Distribution length 1,800 metro
Kabuuang Pamilyang 300 pamilya
Makikinabang
Mga Kapakinabangan sa Pailaw sa mga bahay, TV, community
Komunidad at video (sa paaralan), battery charging,
Industriya refrigeration at panaderya

205
Main inlet valve 24” Ø ID manually operated butterfly valve na
may gear mechanism
O
24” Ø ID manually operated gate valve na
may pressure equalizing by-pass
Valve na tinatantiyang may 1.5 x maximum
water pressure kasama ang surge
Mga pipe adapter Flexible coupling na may mga adapter pipe
para maikonekta sa valve pasalunga sa agos at
turbine manifold sunod sa agos.
Pressure gauge Precision pressure gauge na ikinabit sa
adapter pipe o turbine manifold
Regulator Voltage o frequency sensing (kung angkop)
Electronic Load Controller (ELC) na may
tubig na resistive immersion (at/o hangin)
heaters bilang dumploads. Dapat na
magkabagay ang regulator sa generator
Rekomendadong hiwalay na regulator control
boards para sa bawat phase lalo na kung di
kaya ng turbin at generator ang di makontrol na
bilis

Control panel Free standing metal cubicle na may

kinakailangang indicators, instrumentation
kasama ang isang di-oras na metro at
proteksyon laban sa overload at short circuit.

Recommended controls Over current-trip breaker Short

circuit-trip breaker Over
voltage (5%)- de excite
Starting up- manual
Shutdown- manual
Plant loading Kinakargahan ang generator sa dalawa sa talo
lamang nitong phases; inaasahang resultant
load power factor ay 0.54 lagging

206
High tension Haba na linya at tipo ng bawat sector
Transmission Line Powerhouse sa Brgy. Proper—1,700 metro, 3
phase 4 wires na 14 mm2 ACSR
7,620 kV overhead line
I.T Distribution Line Haba ng linya at tipo ng bawat sector
Brgy. Distribution- 1 phase 2 wires na 14mm2,
ACSR at 14mm2 AAC240 V
overhead line
Line protection HT lines: posteng nakapatong sa HT lightning
arresters para sa phase lines sa simula at dulo ng
bawat HT line section na may putol na fuse link.
LT lines: posteng nakapatong sa LT lightning
arrester para sa phase lines sa simula at dulo
ng bawat LT line section.

Poste HT lines: 8 m haba treated na kahoy na

poste minimum 8” diameter sa ibabaw at
minimum 10” diameter sa ibaba.
LT lines: 7 m haba. Locally treated na kahoy
na poste minimum 6” diameter sa itaas at
minimum 8” diameter sa ibaba.
Insulators HT lines: Pole Top Pin at Pin type, single upset
bolt at spool insulator tantiyado para sa 7,620 V
LT lines: Shackle/spool type insulator na may
D-iron

Kabuuang Bilang ng Pamilyang 300 pamilya

Makikinabang
Mga kapakinabangan sa Pag-iilaw sa gabi kasama ang mga sumusunod:
komunidad -isang paaralang pang-elementarya @320 watts
-dalawang mosque @ 150watts
- apatnapung bilang ng 18watts high power
factor CFL street lamps

207
Komersyal at Industriyal na
Pakinabang
Pangkomunidad at industrial na Video na gamit ng komunidad at paaralan,
Pakinabang
Kabuuang Kailangang
Pondo paraKonstruksyon
Plant factor
Panukalang Taripa
Off-peakhour na pakinabang kasama ang mga
sumusunod:
- 1 x 250watts para sa TV at video para sa
paaralan
- 20 x 200 watts para sa refrigerator
- 34 x 100watts para sa TV at video cd sa
mga bahay
- 1 x 1,500watts para sa battery charging
para sa pagpapailaw
sa mga bahay sa labas ng micro-grid
- 2 x 2000 watts para sa panaderya
- 1x 2000 watts para sa pandayan
- 1 x 8000 para sa kiskisan ng palay
- 1 x 2000 para sa gilingan
battery charging, panaderya, pampublikong
pagpapailaw, at pandayan
P 4,860,111.32
61 %
Ayon sa kakayahan ng mga taong magbayad
batay sa mga datos na nakolekta sa panahon
ng pakikipanayam sa mga pamilya na P 80.00
minimum at P100.00 maximum
208
 11.
Naratibong Ulat:
Ulat Tungkol sa Pangkalahatang Orientation-
Workshop sa Programang Abot-Alam
Abril 11, 2014
DepEd Rooftop, Amas, Lungsodng Kidapawan

Ginanap ang Pangkalahatang Orientation-Workshop sa Programang Abot-

Alam sa Division Rooftop, Amas, Lungsod ng Kidapawan noong Abril 11, 2014.
Ang mga sumusunod ang mga layunin ng orientation-workshop na ito:

1. Magkaroon ng pangkalahatang kaalaman tungkol sa Programang Abot-

Alam.

2. Maintindihan ang konsepto, kasama na ang mga tungkulin at

responsibilidad ng iba’t ibang sektor ng implementasyon ng
Programang Abot-Alam.

3. Lumikha ng iba’t ibang komite para sa matagumpay na paglunsad at

pagkalap ng datos ng Programang Abot-Alam sa lebel ng munisipyo at
distrito.

4. Obserbahan ang timeline sa pagsumite ng output para sa bawat

component.

Ang mga lumahok sa aktibidad na ito ay mga District Supervisor/PIC at

pinuno ng mga mataas na paaralan. May kabuuang 231 district supervisors at pinuno
ng mga mataas na paaralan ang sumali sa pangkalahatang orientation.

209
 Ang mga paksa at nag-ulat sa aktibidad na ito ay ang
mga sumusunod:
MGA PAKSA MGA NAG-ULAT
1. Legal na Basehan ng Programang Abot- Dr. Julie B. Lumogdang
Alam
2. Mga Tungkulin at Responsiblidad ng -do-
Departamento ng Edukasyon sa
Implementasyon ng Programa
3. Alternatibong Paraan ng Pagpapalaganap o Dr. Elpidio Daquipil
Alternative Delivery Mode (ADM)
4. Pagpapadala ng mga Labis na Guro na
mamahala sa Programang Abot-Alam Mrs. Fely Jayag

Ang presentasyon ng iba’t ibang paksa ay sinundan ng

bukas na pagtalakay. Ilan sa mga itinanong ay ang mga
sumusunod:

MGA KATANUNGAN MGA KASAGUTAN

1. Sino ang gagawa sa Piling mga guro ng elementary at mataas

pagmamapa ng na paaralan at ALS implementer
komunidad/sarbey ng
komunidad?

2. Ano ang benepisyo sa mga Service credits

guro?

3. Sino ang mga aatasang Mga labis na guro, mga bagong mobile
magturo ng DepEd teacher at mga ALS implementer
interventions?

4. Ano ang papel ng Departamento ng Referral sa lokal na pamahalaan at iba

Edukasyon sa sitwasyon ng mga pang ahensiya
mag-aaral na pinili ang pagsasanay
sa mga kabuhayan?

210
 Ang bukas na talakayan ay sinundan ng workshop ng
iba’t ibang lahok na grinupo ayon sa munisipalidad. Inatasan
silang gawin ang mga sumusunod:

1. Paglikha ng mga working committee bago, habang, at pagkatapos ng

lunsad-programa

2. Magdesisyon kung ilang guro ang ipapadala sa bawat barangay para

magsarbey at magmapa ng komunidad. Ang bilang ng mga guro ay
nakadepende sa layo, heograpiya, gayundin sa density ng mga Out-of-
School Youth sa barangay.

Kasunduan:

Sumang-ayon ang mga lumahok na isagawa ang mga sumusunod na aktibidad

bilang suporta sa Programang Abot-Alam.

1. Lahat ng mga District Supervisor at pinuno ng mga mataas na paaral ay

magsasagawa ng sabay-sabay na Paglunsad ng Programang Abot-Alam sa
kani-kanilang munisipalidad/distrito sa Abril 23. Lahat ng mga lalahok sa
lunsad-program ay mga guro, opisyal ng munisipiyo, opisyal sa barangay,
DSWD, TESDA at iba pang ahensiya ng gobyerno at NGO sa kani-kanilang
distrito. Mamamahala ang mga district supervisor/PIC at pinuno ng mga
mataas na paaralan sa pag-iimbita ng lahat ng may kinalaman at interes sa
usaping ito.

2. Ang ilang munisipalidad ay sumang-ayon sa paglulunsad sa lebel ng

munisipyo imbes na distrito. Sila ang mga sumusunod:
Alamada
Aleosan
Arakan
Antipas
Kabacan
Magpet
Makilala
Pikit
President Roxas
Tulunan

211
 Ang mga sumusunod na munisipalidad ay sumang-ayon na sa
distrito ang kanilang paglunsad dahil sa layo.
Carmen
Banisilan
Libungan
Matalam
Midsayap
Mlang
Pigcawayan

3. Sabay-sabay ang mga lunsad-programa sa Abril 23, 2014. Pero para sa mga
munisipalidad at distritong hindi maaaring maglunsad sa petsang ito ay
binibigyang permiso na maglunsad nang mas maaga sa Abril 24 para
makasabay sa deadline ng pagsusumite ng ulat at output alinsunod sa DepEd
Order No. 17, s. 2014.

4. Pagkatapos ng mga lunsad-programa, ang mga piling guro sa elementarya at

mataas na paaralan at mga ALS implementer ay kinakailangang mangalap ng
datos at pagmamapa ng OSY sa kani- kanilang barangay at i-enrol sila gamit
ang registration form ng Programang Abot-Alam. Ang mga gurong naatasan
sa pagmamapa at rehistrasyon ng mga mag-aaral ay bibigyan ng limang (5)
araw ng service credit at dapat mayroon ng mga sumusunod na
qualifications:

1) Sapat na pisikal na kalusugan para magsarbey at

magmapa ng komunidad sa loob ng limang araw.
2) Marunong gumamit ng computer.

5. Nakabase sa output ang pagbigay ng service credit. Katumbas ng minimum

na 15 OSY bawat araw ang isang araw ng service creditat ang 75 OSY o higit
ay katumbas ng limang araw na service credit. Ang gurong inatasang
magsarbey at magmapa ng komunidad ay magsusumite ng datos sa Internet
sa pamamagitan ng http://abotalam.com.ph. Ang mga nakalathalang
registration form ay isusumite sa distrito para mapagsama-sama at pagsumite
sa division office.

6. Lilikha ang mga District Supervisors/PICs sa tulong ng mga pinuno ng mga

mataas na paaralan ng iba’t ibang komite na kailangan para
mapamahalaan ang preparasyon bago, habang, at pagkatapos ng

212
 mga lunsad-programa. Dagdag pa rito, bawat distrito ay kinakailangang
magsumite sa Division Office c/o Dr. Julie B. Lumogdang ng naratibong ulat
(nakalathala at naka-CD) ng Paglunsad ng Programang Abot-Alam
Launching Program nang may litrato sa Mayo 2, 2014.

7. Mamatyagan ng mga Education Program supervisor ang Paglulunsad ng mga

Programang Abot-Alam sa mga distritong naiatas sa kanila.

8. Susundin ng lahat ng distrito at mataas na paaralan ang sumusunod na

timeline:

Daloy ng mga Gawain para sa Programang Abot-

Alam
MGA KALAHOK/
AKTIBIDAD PETSA Namamahalang
Tao/Opisina/Yunit
Pag-organisa ng Lokal na
Alyansa ng iba’t ibang Sektor

A. Division Level Orientation Abril 11, District Supervisor/PICs at

B. District Level Launching ng
Programang Abot-Alam
Pagkalap ng Datos/Pagmapa
ng Komunidad at Pagtutumbas
ng Programa gamit
Registration Form
Pagpasok ng datos na nakalap
Abot-Alam OSY
Database:http://abotalam.com.ph
(Lebel ng Distrito at Paaralan)
2014 pinuno ng mga mataas na
paaralan
Abril 23, District Supervisor/PICs,
2014 pinuno ng mga mataas na
paaralan, lahat ng mga
guro sa elementarya at
mataas na paaralan,
DALSCs, Mobile Teachers,
Literacy Volunteers LGUs,
DSWD, TESDA, iba pang
ahensiya ng pamahalaan
(Agencies), NGOs, at iba
pang may kinalaman at
interes sa usapin
April 24, 25, Mga guro, DALSCs, Mobile
28, 29 & 30 Teachers, Literacy workers
ang sa tulong mga opisyal ng
lokal na pamahalaan at
barangay

213
Inisyal na Pag-uulat ng Datos

a. Pagsumite ng Registration Mayo 2, Piling mga guro, DALSCs,

Form 2014 Mobile Teachers, Literacy
(nakalathala) sa Distrito para sa workers
Pagsasama-sama gamit ang
Report Sheet (District Level)
para sa Pagkalap ng Datos

b. Pagsumite ng mga Pinagsama- Mayo 4, District ALS Coordinator

samang Ulat ayon sa Distrito sa 2014
Division Office

c. Pagsumite ng Pinagsama- Ikalawang Division Office

samang Ulat sa Rehiyon linggo ng
Mayo 2014

214
 11.
Naratibong Ulat ng TESDA Sorsogon

Ang mga tagumpay ng 2006 ay pagpapatuloy ng mga aktibidad na

magbibigay kakayanan ng TESDA-Sorsogon para sa iba’t ibang subsector ng
sektor ng edukasyon at pagsasanay ng (teknikal-bokasyonal technical- vocational
education and training (TVET) bilang paghahanda sa paghahanda sa Baitang ng
Paggabay para sa ikatlong Siklo ng Pagpaplano pagdating ng 2010. Nakatuon ang
mga tagumpay nito sa pagmementa at paghuhusay ng mga estruktura, plano at
programa na ipinatupad noong 2005, ang simula ng Baitang ng Pagbibigay
Kakayanan (Ikalawang Siklo ng Pagpaplano)

Ang iba’t ibang plano ay ina-update pag kailangan, ang mga panukalang
polisya sa iba’t ibang intitusyon ng TVET ay ipinatupad, at inalagaan ang mga
yamang IT (information technology, mga teknolohiyang may kinalaman sa
impormasyon) at presensya sa Internet.

Samantala, 37 program mula Walang Regulasyon sa Pagsasanay (No Training

Regulation o NTR) papuntang May Regulasyon sa Pagsasanay (With Training
Regulation o WTR) o mula lumang Regulasyon sa Pagsasanay tungo sa mga bago;
nag-audit ng 41 nakarehistrong kurso; ang pagsunod sa CBC (competency-based
curriculum, o kurikulum na nakabase sa kahusayan) ng mga pormal na mga
institusyong nag-aalok ng TVET ay ipinagpatuloy at ang LEP (Ladderized Education
Program, o Nakasabay na Programang Pang-edukasyon) ay itinaguyod at nagpakita
ng ilang resulta.

Nasukat ang husay ng may 1,159 na tao, samantalang halos 50 porsyento sa

kanila ay may sertipikasyon. Kasabay nito ang pagmamatyag ng ga operasyon ng
tatlong opisyal na sentro ng pagsukat ng kahusayan at ang partisipasyon ng 32
manunukat ng husay, at ang pagpapaskil ng may 1,100 rekord ng sertipikasyon sa
website ng TESDA.

Minatyagan ang mga pagsasanay na nagkaroon ng higit sa 12,000 graduate

mula sa 13,000 na naka-enrol. Kasama rito ang mga regular na kursong mayroon ang
mga pormal na institusyong na-aalok ng TVET. Ang programa ng pag-aaral na
tinatawag na Kasanayan sa Hanapbuhay na

215
nagkaroon ng 39 na graduate, 10 sa kanila ay naging guro sa programa. May 226
iskolar ng Private Education Student Financial Assistance (PESFA), 27 iskolar
Technical Education and Skills Development Project-Asian Development Bank
(TESDP-ADB) ang pananatili at ibinigay sa mga mahirap pero karapat-dapat na
estudyante, samantalang 12 Community Training and Employment Coordinators
(CTECs) na may kahusayan sa administrasyon ng paggabay sa paghahanap ng
trabaho na gumagamit ng computer ang nagbigay-serbisyo sa higit 7,600 kliyente.
Panghuli, gumamit sa TTI (TESDA Technology Institutions, o Institusyon sa
Teknolohiya ng TESDA) ang QMS (Quality Management System, o Sistema sa
Pamamahala ng Kalidad), sinunod ang 5S ng Opisinang Probinsyal at ang mga
investment para sa TVET ng iba’t ibang partner ay umabot sa 2.4 milyong piso.

216
 11.
Naratibong Ulat Hinggil sa Pagdiriwang
ng Araw ng mga Guro 2013
ng DEPSTEA

Itinuturing ang pagtuturo bilang pinakadakilang prosesyon. Dahil sa mga

guro, naging doktor ang mga doktor, nagiging abogado, nagiging inhenyero ang mga
inhenyero. Itinuring ang mga guro bilang utak sa likod ng mga taong naging eksperto
at nagtatagumpay. Ang mga guro ang liwanag ng isip ng bawat tao, puso ng bawat
kaluluwa, ang katuwang ng mga kailangan ng tapang, ang tinig na nagsasabing
“Sige pa, kaya mo ‘yan”. Kada taon tuwing ika-5 ng Oktubre, ipinagdiriwang ang
Pandaigdigang Araw ng mga Guro. Taon-taong ipinagdiriwang sa araw na ito ang
mga organisasyon ng guro sa buong mundo. Layunin nitong suportahan ang mga guro
at siguraduhing ang pangangailangan ng sumusunod na henerasyon ay patuloy na
matutuunan ng mga guro.

Nagsagawa ng programa ang Silangang Distrito ng Dinalupihan sa

pamumuno ng mga opisyal na DEPSTEA na may “Guro Ko, Bayani Ko”
Kasama sa pagdiriwang ang bagong halal na Munisipal na Alkalde ng Dinalupihan,
ang Kagalang-galang na Angela “gila” Garcia. Sa kanyang talumpati, binigyang-
diin niya ang halaga ng papel ng mga guro sa pag-angat ng kondisyong pang-
ekonomiya ng komunidad. Edukasyon ang sagot sa problema ng kahirapan.
Edukasyon na may kalidad ang tawag niya rito. Nanawagan siya sa mga dedikadong
guro na iangat ang lipunan. Para maiparamdam sa mga guro ang kanilang halaga sa
araw na iyon, nagdala siya ng pagkain. Kasama rito ang listahan ng retirado, at
nagbigay din siya ng gift certificate stub na maaaring i-claim sa Jollibee Dinalupihan
hanggang Oktubre 6.

Naganap ang okasyong ito sa New San Elementary School kung saan binate
ng ngiti ni Pricipal Renato Dimalanta ang lahat. Nagbahagi pa siya ng Pagmumuni-
muni sa kahulugan ng “teacher”. Ang “T” ay krus, na dala-dala ng mga guro.
Ang “A” ay ache o sakit, na bahay ng buhay-guro, pero sa dulo may “cher”,
“cheer” na kulang ng isang “e”, na siyang bumubuo sa buhay ng

217
bisang guro. Nag-roll call si Gng. Beverly Tongol, guro sa elementary. Isa pang
tagapamahala sa DepEd ang dumating sa okasyon, si Ginoong Ronnie Mendoza na
Superbisor ng Distrito sa Silangan, at halata ang pagmamahal niya sa mga guro.
Makaguro si G. Ronnie Mendoza. Lagi siyang nagpapatawa sa mga guro. Nagsalita
naman si Ginoong Arturo Santa Ana Dinalupihan Elementary School Eat Bulaga
Dancers ang kanilang talento.

Tunay ngang simple lang ang mga guro, Masaya tayo kahit sa maliit na
bagay. Ipigmalaki natin ang pagiging guro! Darating ang bukang-liwayway dahil sa
atin!

Maligayang Araw ng mga Guro sa lahat!

218
 KABANATA 6.
Paunawa / Babala /
Anunsyo
at Menu ng Pagkain

219
 Introduksiyon

Katulad ng mga nauna nang nabanggit na mga sulatin, ang mga

paunawa/babala at anunsyo ay nagbibigay-impormasyon din sa mga nakababasa nito.
Nakatutulong ang mga babala upang maiwasan ang mga sakuna, aksidente o iba pang
hindi kanais-nais na pangyayari para sa isang indibidwal. Marapat lamang na sundin
ang mensaheng ipinararating ng mga ito kung ayaw na mapahamak. Karaniwang
malalaki ang sukat at estilo ng pagkakasulat ng mga paunawa at babala at
matatagpuan sa isang lugar na madaling makita. Inaasahan ding malinaw ang
pagkagawa at pagkapaskil sa mga ito. Hindi sa lahat ng pagkakataon ay purong teksto
ang bumubuo sa mga babala kundi maging mga guhit o larawang madaling matukoy
at maunawaan ng mga nakakakita nito. Tiyak at direkta ang kadalasang paraan ng
pagkakasulat ng mga paunawa at babala, hindi sobrang haba at kuha agad ang ibig
iparating na mensahe upang mabilis na maalala. Kagaya ng mga paunawa at babala,
nagpapaalala rin ang mga anunsyo. Nililikha ang mga ito upang magbigay ng mga
tiyak na detalye hinggil sa isang pangyayari kagaya halimbawa ng mga gaganaping
pagpupulong, panayam, talakayan at iba pang katulad na pagtitipon. Makikita sa mga
anunsyo ang nakatakdang petsa, oras, lugar na pagdarausan at iba pang batayang
kaalaman hinggil sa paksang inaanunsyo. Tiyak din ang pagkakabuo nito kung
kaya’t madaling matandaan.

Sinasabing bahagi na ng kulturang Pilipino ang pagluluto ng iba’t ibang

lutuin at ang pagkahilig sa masasarap na pagkain. Maraming babasahin ang
kakikitaan ng mga menu o kaya’y resipina nakapupukaw sa atensyon ng mga
mahilig magluto at kumain. May mga kinikilala ring manunulat tungkol sa pagluluto.
Makikita sa isang tipikal na menu ang mga pagkaing maaaring mabili sa isang
karinderya, fast food o restaurant. Nakaayos ang mga ito batay sa uri ng pagkain,
kung ito ba ay pampagana, sabaw, kanin, panghimagas, ulam na gawa sa karne, isda o
gulay o kung ito’y mga inumin. Nakalagay din sa menu ang halaga ng bawat isa
upang makapili ang mga mamimili ng kanilang gusto o kaya’y ng abot-kaya para
sa kanila. Kung minsa’y mayroon ding kaunting paglalarawan sa mga pagkaing
nakalagay sa isang menu upang magka-ideya ang mga mambabasa tungkol sa mga
ito. May ibang menu rin namang nagtataglay ng larawan ng mga pagkain o inumin.

220
 Samantala, nakalahad sa isang resipi ang paraan kung paano niluluto ang
iba’t ibang pagkain. Kadalasang nasa itaas na bahagi ang pangalan ng lutuin
at kalimitan ding may larawan itong kalakip upang higit na maging katakam-takam
para sa mga makakakita. Iniisa-isa rin ang mga sangkap na kinakailangan kung saan
nakalagay din ang hinihinging sukat o dami para sa bawat isa. Detalyado ang
pagkakasulat ng mga ito sapagkat dito nakasalalay ang kalalabasan ng
lulutuin.Kasunod nito, iniisa-isa rin ang bawat hakbang na kailangang sundin sa
pagluluto. Tiyak at malinaw ang pagkakalahadsa bawat proseso upang masigurado
ang tamang timpla, itsura at lasa ng lutuin. Sadyang mahalaga ang tiyak na
paglalahad ng mga sangkap at proseso ng pagluluto sapagkat ito ang susundin ng mga
mambabasang ibig sumubok sa pagluluto ng ng mga ito. Mainam na sundin ang
bawat impormasyong nakasaad sa menu upang matamo ang akmang kalalabasan ng
anumang nais lutuin.

221
 12.
Babala ng PHILVOCS ukol
sa Bulkang Mayon

Antas ng mga babala ukol sa Bulkang Mayon

Antas ng babala Katangian ng bulkan Interpretasyon

Antas 0:
Walang panganib Tahimik Walang nakikinitang
pagsabog sa hinaharap.

Antas 1: Mababang lebel ng

pagkaligalig ng bulkan
Di-Karaniwan Bahagyang paglakas Walang nagbabadyang
ng pagyanig ng lupa. pagsabog.

Antas 2: Katamtamang
pagkaligalig ng bulkan
Nakababahala Mahina hanggang May pagkabahala dulot ng
katamtamang lakas ng posibleng pagkakaroon ng
pagyanig ng lupa. magma; maaaring umabot
sa tuluyang pagsabog ng
bulkan.
Antas 3: Mataas na pagkaligalig
ng bulkan
Kritikal Maaaring dumalas ang Malapit na sa bunganga ng
paglindol dahil sa bulkan ang magma.Kung
bulkan. patuloy ang pagkaligalig
ng bulkan, posible ang
pagsabog nito sa loob ng
ilang linggo.

222
Antas ng babala Katangian ng bulkan Interpretasyon

Antas 4: Matinding pagkaligalig

ng bulkan
Napipintong Patuloy ang pagyanig Posible sa mga paparating ng
pagsabog lupa, maraming “low na araw ang mapanganib
frequency” o na pagsabog ng bulkan.
mahihinang lindol ang
maaaring maganap.

Antas 5: Maaaring dumaloy ang

mga Pyroclastic flows (hal.
lava, nagbabagang abo o
mapanganib na hangin) sa
mga lambak o mabababang
lugar sa paligid ng bunganga
ng bulkan.
Maaaring madagdagan ang
Nakapipinsalang May nagaganap na mapapanganib na mga lugar
pagsabog nakapipinsalang sa pagpapatuloy ng pagsabog.
pagsabog. Kailangang lumayo ng mga
eroplano kung ayaw nilang
katagpuin ng mapapanganib
na mga
ulap-abo.

223
 12.
Babala para sa iyong Kaligtasan
Basahin itong mga simpleng patnubay. Ang paglabag sa mga ito ay maaaring
mapanganib o labag sa batas. Basahin ang kumpletong patnubay sa gumagamit para
sa higit na impormasyon.

Buksan nang Ligtas

Huwag bubuksan ang telepono kapag ang paggamit ng wireless

phone ay ipinagbabawal o kapag maaaring maging sanhi ng
interference (pagkagambala) o panganib.

Kaligtasan sa Daan ang Nauuna

Sundin ang lahat ng lokal na batas. Ang unang dapat mong

isaaalang-alang habang nagmamaneho ay ang kaligtasan sa daan.

Paggambala

Lahat ng wireless phones ay maaaring magkaroon ng

intereference, na makakaapekto sa pagganap

Patayin sa mga Ospital

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Patayin ang

telepono kapag malapit sa kagamitang medikal.

224
Patayin Habang Nakasakay sa Sasakyang Pang-
Himpapawid

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Ang mga aparatong wireless

ay maaaring maging sanhi ng pagkagambala sa sasakyang pang-
himpapawid.

Patayin Kapag Naglalagay ng Gas

Huwag gamitin ang telepono sa isang gasolinahan. Huwag gamitin

kapag malapit sa gas o mga kemikal.

Patayin sa Malapit sa Pagpapasabog

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Huwag gagamitin ang

telepono sa lugar na may ginagawang pagpapasabog.

Gamitin nang Maayos

Gamitin lamang sa normal na posisyon na ipinaliwanag sa

dokumentasyon ng produkto. Huwag gagalawin kung hindi
kinakailangan ang antenna.

Kuwalipikadong Serbisyo

Mga kuwalipikadong tauhan lang ang maaaring mag-install o

magkumpuni ng produktong ito.

225
Mga Pagpapahusay at Baterya

Gamitin lamang ang mga inaprobahang pagpapahusay at baterya.

Huwag ikunekta ang mga produktong hindi katugma.

Panlaban - Sa Tubig

Ang iyong telepono ay walang panlaban sa tubig. Panatilihin itong

tuyo.

Mga Pamalit- Na Kopya

Tandaan na gumawa ng mga pamalit na kopya o mag-ingat ng

nakasulat na rekord ng lahat ng mahalagang impormasyon na
nakalagay sa iyong telepono.

Pagkunekta sa Ibang mga Kagamitan

Kapag ikinukunekta sa ibang kagamitan, basahin ang patnubay sa

gumagamit para sa mga detalyadong tagubiling pangkaligtasan.
Huwag ikunekta ang mga produktong hindi katugma.

Mga Tawag Na Emergency

Tiyaking nakabukas ang telepono at nasa serbisyo. Pindutin ang

pindutan ng Tapusin kung ilang beses kailangan upang alisan ng
laman ang display at bumalik sa screen ng pagsisimula. Ipasok ang
emergency number, at saka pindutin ang pindutan ng tawag. Ibigay
ang inyong lokasyon. Huwag tatapusin ang tawag hanggang sabihan
ka na gawin ito.

226
 12.
Anunsyo:
Mamasapano, Media, at Wika
ng Digmaan

227
 Ang UP Sentro ng Wikang Filipino-Diliman (UP SWF-Diliman) sa
pakikipagtulungan ng Congress of Teachers and Educators for Nationalism &
Democracy-UP (CONTEND-UP) at UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla ay
magdaraos ng forum na may temang Mamasapano, Media, at Wika ng Digmaan.
Gaganapin po ito sa Marso 5, 2015 (Huwebes), 1:00 nh - 5:00 nh sa Awditoryum ng
UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman,
Lungsod Quezon.

Ilan sa tagapagsalita ng naturang forum sina Dr. Epifanio San Juan, Jr.,
Propesor Emeritus ng English Comaparative Literature & Ethnic Studies ng UP
Diliman upang tumalakay sa paksang Hinggil sa Digmaan at si Pnoy, Dr. Judy
Taguiwalo, Direktor ng UP Center for Women’s Studies para talakayin ang
paksangHinggil sa Digmaan at Kababaihan, Bb. Allynna- Haneefa A. Macapado,
Vice-President for External Affairs ng UP Muslim Students Association upang
talakayin ang paksang Tinig ng Kabataang Muslim, at Kgg. Neri Javier
Colmenares, kinatawan ng Bayan Muna Partylist.

Magiging reaktor at kritiko naman sina G. Amado Mendoza ng UP

Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas, Bb. Lisa Ito ng Kolehiyo ng
Sining Biswal, at Prop. Maria Diosa Labiste ng UP Kolehiyo ng Komunikasyong
Pangmadla. Samantala, ang Direktor ng Research Dissemination and Utilization
Office ng Opisina ng Bise-Tsanselor para sa Saliksik at Pagpapaunlad na si Dr.
Gonzalo Campoamor II ang magbibigay ng sintesis. Tagapagpadaloy ng talakayan si
Prop. Choy Pangilinan ng UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla.

Ang UP SWF Diliman ay opisina na nasa ilalim ng tanggapan ng Tsanselor na

nagtataguyod ng mga proyekto ukol sa pagpapayabong ng wikang Filipino at sa
patakarang pangwika ng UP. Isa sa mga tungkulin ng SWF ay sumuporta sa mga
estrukturang akademiko para sa mas mabisa, mabilisan at malaganap napaggamit ng
Filipino bilang wikang panturo sa pamamagitan ng pagtataguyod ng mga seminar-
workshop, forum, kumperensiya at lektyur na pangwika sa iba’t ibang disiplina
gamit ang wikang Filipino.

Ang CONTEND naman ay isang grupo ng mga guro na naniniwala na may

mahalagang tungkulin ang mga edukador sa pagkilos para sa pagbabago ng lipunan.
Ang CONTEND ay tumanggap ng hamon na mag-

228
organisa at mamuno sa kilusan ng militante at mga progresibong edukador para sa
layon na magkaroon ng pagkakapantay-pantay at pagbabago sa lipunan.

Ang UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla ay may tatlong

departamentong tinaguriang Commission on Higher Education (CHED) Centers of
Excellence - Brodkasting; Pananaliksik sa Komunikasyon; at Peryodismo. Ang UP
Film Institute naman ang natatanging internationally- accredited academic institution
sa Pilipinas na nagbibigay ng mga kurso sa Pelikula sa antas ng Batsilyer at
Masterado. Ipagdiriwang ng kolehiyo ang ika-50 anibersaryo nito sa Hunyo 19, 2015.

Maaari dumalo ang mga guro, mag-aaral, media practitioner at mananaliksik.

Wala pong bayad ang gawaing ito. Mangyaring makipag- ugnayan kay Gemma
Cabrera-Dalmacion sa 9244747 para sa inyong katanungan.

229
 12.
Anunsyo:
Talasalitaan – Isang Paglulunsad at Panayam

230
 Itinataguyod ng Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman (SWF-UPD) sa
pakikipagtulungan sa Opisina ng Tsanselor at UP Kolehiyo ng Arte at Literatura
(UP KAL) ang TALASALITAAN: Isang Paglulunsad at Panayam,” na
gaganapin sa 26 Pebrero 2015, Huwebes, mula ika-1 ng hapon hanggang ika-5 ng
hapon, sa Pulungang Recto Bulwagang Rizal, Faculty Center, UP Diliman, Lungsod
Quezon. Ang proyektong ito ay isang pakikilahok ng SWF sa pagdiriwang ng Buwan
ng UP Diliman, gayundin ang patuloy na tradisyon ng pagpapalakas sa Filipino sa
akademya sa pamamagitan ng pagkakaroon ng mga talakayang pangwika at
pagpapakilala sa mga bagong saliksik at publikasyong produkto ng SWF. Sa
Panayam, itatampok ang mga saliksik na nalathala bilang bahagi ng Daluyan
Journal—“Ang Kasalukuyang Pagkakilanlan sa Iraya Mangyan” ni Dr. Aleli
Bawagan at “Noon pa man, nand’yan na; ano’t inietsapwera ang Maraming
Wika sa Pilipinas” ni Dr. Reuel
M. Aguila. Sa Lunsad-Aklat, ipakikilala sa madla ang mga aklat na Sining at
Lipunan nina Dr. Patrick Flores at Dr. Cecilia De La Paz, Katutubo vs Banyaga ni
Dr. Pamela C. Constantino, Saliksik UP ni Dr. Rosario Torres – Yu, at mga bagong
isyu ng Daluyan Journal. Ito ay bukas sa publiko.

231
 12.
Buwan ng Wika 2014

232
Buwan ng Wika 2014:

“Sentro@Beynte-singko:
Laban Filipino, Sulong Wikang Pambansa,”

Ang Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman (SWF), sa pakikipagtulungan

sa UP Kolehiyo ng Arte at Literatura (UP KAL) at Tanggapan ng Tsanselor ng UP
Diliman ay magdaraos ng Buwan ng Wika 2014 sa darating na Agosto 27,
Miyerkoles, 8:00 nu – 5:00 nh, na gaganapin sa Pulungang Claro M. Recto,
Bulwagang Rizal, Kolehiyo ng Arte at Literatura, Faculty Center, UP Diliman,
Lungsod Quezon. Dadaluhan po ito ng mga Komite sa Wika ng iba’t ibang Kolehiyo
ng UP Diliman at mga opisyal ng UP at bukás din po ito sa lahat ng nais dumalo.
Ang tema po para sa taóng ito ay “Sentro@Beynte-singko: Laban Filipino, Sulong
Wikang Pambansa,” bilang paggunita sa ika-25 anibersaryo ng SWF at bilang
pagbibigay ng diin sa halaga ng Filipino sa akademya na nahaharap ngayon sa dagok
dulot ng CHED Memo Blg. 20 s2013.

Gaya ng mga nakaraang selebrasyon ng Buwan ng Wika, kinapapalooban

ng tatlong mahalagang bahagi ang programa: “panayam,” “parangal,” at
“paglulunsad.”

Ang programa ay bubuksan ng mga “Panayam,” sa pangunguna ng

Susing Tagapanayam na si Prop. Rolando de la Cruz, pangulo at CEO ng Darwin
International School System, isang natatanging alumnus ng UP, isang guro,
administrador ng isang institusyong pang-edukasyon, kolumnista, at kilalang
tagapagsulong din ng wikang Filipino at kultura sa pamamagitan ng edukasyon. Sa
pamamagitan niya, mas lalong mapagtitibay ang patuloy na pagtataguyod sa wikang
pambansa bilang importanteng salik sa totoong pag- unlad ng bansa na kailangan
maipamulat sa mga pinuno ng bansa lalo na sa larang ng edukasyon. Bukod kay Prop.
de la Cruz, magbibigay rin ng panayam si Dr. Clemen Aquino ng Departmento ng
Sosyolohiya upang maipakita ang maunlad na gamit ng Filipino sa saliksik sa larang
Sosyolohiya.

Ang bahaging “Parangal” ang magbubukás sa panghápong programa.

Malugod naming ipinababatid na para sa taóng ito, ang bibigyan ng pagkilala ay si
Dr. Teresita G. Maceda bilang natatanging personalidad na may malaking ambag sa
pagtataguyod ng wikang Filipino sa Unibersidad ng

233
Pilipinas (UP). Isa siya sa mga nakipaglaban upang magkaroon ng Patakarang
Pangwika ang UP noong 1989 na naging daan sa pagkakatatag ng SWF na
pinagsilbihan rin niya bilang pinakaunang direktor na nagdiriwang ngayon ng ika-25
anibersaryo. Higit sa lahat, kinikilala rin ang patuloy niyang paglilingkod sa wika
bilang guro at administrador nang maluklok siya bilang tagapangulo ng Departamento
ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas sa UP hanggang sa magretiro. Pagkaraan ng
parangal kay Dr. Maceda, iaanunsiyo rin ang mga nagwagi para sa mga parangal
para sa “Pinakamahusay na Artikulo sa Daluyan Journal,” “Pinakamahusay na
Teksbuk,” at “Natatanging Kolehiyo sa UP Diliman.”

Matatapos ang programa sa pamamagitan ng “Lunsad-Aklat” para

ipakilala ang pinakabagong mga lathalang aklat ng SWF at ang pinakabagong isyu ng
Daluyan Journal.

Sa pamamagitan ng pagdiriwang ng Buwan ng Wika, umaasang magiging

modelo ang Unibersidad ng Pilipinas sa patuloy nitong pakikipaglaban para sa
wikang Filipino bilang pangunahing wika ng karunungan at pagsulong nito bilang
wikang pambansa.

234
 13.
Menu ng Pagkain:
Magluto Tayo
Pitak ni Mareng Lena

Mag-enjoy kaya tayong kumain ng kanin kung walang ulam? Maari marahil
kung sa ganitong paraan lulutuin ang kanina.

Java Rice

Mga sangkap:
5-6 puswelong sinaing
½ kutsarang annatto powder
¼ kutsaritang turmeric powder 3
kutsarang margarine
1 kutsaritang garlic powder 1
kutsaritang onion powder
½ kutsaritang asin(o ayon sa panlasa)
(*Ang annatto, turmeric, garlic at onion powder ay mabibili sa groserya)

Paraan ng pagluluto:

Lusawin ang margarine sa mahinang apoy. Paghalu- haluin

ang annatto, turmeric, garlic at onion powder. Ilagay ang asin bago
haluing mabuti. Ihalo ang mixture na ito sa sinaing. Tiyaking halung-
halong ang mixture sa kanin.(Maaaring ihain ito kasama ng fried
chicken o pork chop. Pampaalis ng suya: atsara)

235
Tinapa Fried Rice

Mga sangkap:
4 na puswelong kaning lamig
4 na tinapa (galunggong o silinyasi, hinimay)
5 butil na bawang
3 kutsarang mantika
Asin (ayon sa panlasa)

Paraan ng pagluluto:

Paghaluin ang asin at nilamas na kaning lamig. Painitin sa

kawali ang mantika. Igisa roon ang bawang bago isunod ang tinapa,
nang hinahalo, sa loob ng sampung minuto. Higit na katakam-takam
kung ihahain nang mainit.

Dahil sadyang mundo ko ang pagluluto, inisip ng late brother ko na dapat

akong magtayo ng karinderya. Ngunit biro niya, pangunahan ko raw ng babala: EAT
AT YOUR OWN RISK. Nagtatawang pinangalawahan iyon ng yumaong asawa ko.
Siya ang nagbinyag sa susunod nating lulutuin.

Pansit Patsamba-Tsamba

Mga sangkap:
Miki (flat)
Pitso ng Manok
Celery
Hipon (panggisa)
Bawang, sibuyas

236
Paraan ng pagluluto:

Pakuluan ang pitso ng manok hanggang lumambot. Palamigin.

Himayin. Itabi ang pinaglagaan. Igisa ang bawang at sibuyas. Isunod
ang hipong binalatan at inalisan ng ulo. Ibuhos doon ang pinalagaan ng
pitso. Tantiyahin ang dami ng sabaw upang hindi lumabsa ang miki.

Ilagay ang hiniwang celery at miki.

Ihuli ang pagtimpla ng alat (toyo). May miki na maalat.

Pata Soup

Mga sangkap:
Pata ng baboy, unahan; ipataga White
beans
Kintsay
Bawang, sibuyas

Paraan ng pagluluto:

Palambutin ang pata. Hiwain ang laman, cubes. Itabi ang

sabaw. Sa bukod ng kaldero, palambutin ang white beans. Magbuyod
ng kaunting pinalambot na beans. Durugin, pampalapot ng sabaw.

Igisa ang bawang at sibuyas. Ibuhos doon ang pinaglagaan ng

pata. Kapag kumulo na, ilagay ang pata cubes, ang beans, at ang
hiniwang kintsay.

Timplahan ng asin ayon sa panlasa.

237
13.

238
 Bibliyograpiya

Aklat:

De Lara, M., Ijan, M., & Pantorilla, C. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng
Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino.

Joson, O. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang
Filipino.

Ocampo, N. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro ng

Wikang Filipino.

Babasahin / Journal / Magasin:

Mareng Lena. (2016, Enero 11). Magluto Tayo. Liwayway, 44.

Mareng Lena. (2016, Pebrero 1). Magluto Tayo. Liwayway, 44.

Sarian, Z. (2016, Enero 11). Isang Espesyal na Durian. Liwayway, 32-33.

Internet:

2006 Annual Report. (2006). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa

<http://www.oocities.org/tesda_sorsogon/reports/annual2006.htm>

Ang Paggawa ng Parol. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa

<http://www.seasite.niu.edu/tagalog/New_Intermediate_Tagalog/Interm
ediate_Thematic_Lesson/Lessons/Libangan/culture.htm>

Babala ng PHIVOLCS ukol sa Bulkang Mayon. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1,

2016 mula sa <http://www.gov.ph/crisis-response/babala- ng-philvolcs-
ukol-sa-bulkang-mayon/>

Banzon, E., et al. Assessing the Feasibility of Public-Private Partnerships in Health

in the Philippines. (2014). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa

239
 <http://dirp3.pids.gov.ph/webportal/CDN/PUBLICATIONS/pidsdps1449
.pdf>

Buwan ng Wika 2014: Sentro@Beynte-singko: Laban Filipino, Sulong Wikang Pambansa.

(2014). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa
<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/buwan-ng-wika-2014>

Farmers Organization for the Upliftment of Mindoro. Pag-aalaga ng baboy sa natural

na pamamaraan. (2012). Mindoro: Agricultural Training Institute. Inakses
noong Enero 31, 2016 mula sa
<http://ati.da.gov.ph/mimaropa/sites/default/files/gallery/pagaalaga%20 ng%20baboy
%20sa%20natural%20na%20pamamaraan.pdf>

Frequently Asked Questions Tungkol sa mga Modern Methods ng Family Planning.

(2010). Inakses noong Enero 31, 2016, mula sa
<http://www.doh.gov.ph/sites/default/files/health_promotion/FP%20Bro chure
%202010%2006%2016%20PRINTABLE.pdf>

Gabay sa Gumagamit ng Nokia 2310. (2006). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<http://nds1.nokia.com/files/support/apac/phones/guides/Nokia_2310_
APAC_UG_ph_tl.pdf>

Garantisadong Pambata. (w.p.). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa

<http://www.doh.gov.ph/sites/default/files/health_promotion/02_Behavi ors_Flyer
%20back.jpg>

Handbook ng mga Benepisyo ng mga Manggagawa Ayon sa Batas. (2014).

Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<http://www.bwc.dole.gov.ph/userfiles/file/Handbook-Tagalog.pdf>

Mamasapano, Media at Wika ng Digmaan. (2015). Inakses noong Pebrero 1, 2016

mula sa
<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/mamasapano-media- wika-
ng-digmaan>

Manual ng Anti-Korupsyon para sa mga SMES. (2011). Inakses noong Enero 31,
2016 mula sa
<http://www.businessesfightingcorruption.org/manuals/Anti-
Corruption%20Manual%20for%20SMEs%20-%20Filipino.pdf>

240
Narrative Report on DEPSTEA Celebrates Teachers Day 2013. (2013).
Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.hermosa.gov.ph/index.php/education/325-narrative-
report>

Narrative report on the General Orientation-workshop on the Abot-alam Program.

(w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.depedroxii.org/download/reports/north-cotabato/Abot- Alam
%20Report.doc>

Nidoy, M.G.M. (2015). Makina sa pag-ani. Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula
sa <http://www.philrice.gov.ph/wp- content/uploads/2015/04/PhilRice-
Tagalog-Magasin.pdf mp. 4-5>

Paano mag-a-apply para sa supply/paglilipat o transfer at terminasyon ng account?

(w.p.). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<https://www.hkelectric.com/en/CustomerServices/Documents/Custom er
%20Services%20Leaflet%20-%20Tagalog.pdf>

Patnubay sa Korespondensiya Opisyal. (2015). Inakses noong 31 Enero 2016

mula sa http://kwf.gov.ph/wp-content/uploads/Patnubay-sa-
Korepondensiya-Opisyal_ikaapat-na-edisyon_ikalawang-limbag.pdf

Promo material ng Pumuputiputitap. (2015). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa

<https://www.facebook.com/ photo.php?fbid=1020584062744
1687&set=gm.1112699695416311&type=3&theater>.

Rodulfo, Gloria, at Rodel Maghirang. Mga Uri ng Binhi para sa Organikong

Paggugulayan. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.pcaarrd.dost.gov.ph/home/momentum/philorgagri/index.ph p?
option=com_content&view=article&id=45:mga-uri-ng-binhi-para-sa-
organikong-paggugulayan&catid=5:technologies>

, et al. Pagtatanim ng Organikong Talong. (w.p.). Inakses

noong Pebrero 1, 2016 mula sa
<http://www.pcaarrd.dost.gov.ph/home/momentum/philorgagri/index.ph p?
option=com_content&view=article&id=44:pagtatanim-ng-organikong-
talong&catid=5:technologies>

241
Saklolo para sa mga Dayuhan sa Oras ng Sakuna at Kalamidad: Manwal ng mga
Katanungan at Kasagutan. (2009). Inakses noong 31 Enero 2016 mula sa
<http://www.tokyo-icc.jp/information/pdf/qa_ta.pdf>

TALASALITAAN: Isang Paglulunsad at Panayam. (2015). Inakses noong Pebrero 1,

2016 mula sa
<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/talasalitaan-isang-
paglulunsad-panayam>

Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop. (w.p.). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa
<http://pawsphilippines.weebly.com/uploads/1/3/8/0/13800515/rpo_tag
alog_flyer_for_photocopy.pdf>

Yamog Renewable Energy Development Group Inc. A Full-blown Feasibility Study

Report Proposed Upper Semaka Micro-Hydropower Project. (2009). Inakses
noong Pebrero 1, 2016 mula sa
https://www.globalgiving.org/pfil/2752/projdoc.pdf

P99 Food Trip Meals. (w.p.). Inakses noong Marso 27, 2016, mula
sa<https://www.zomato.com/manila/jeepney-pinoy-resto-tagaytay-city-
tagaytay-city/menu>.

242