ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν: 100 χρόνια από τον θάνατο του

28/1/2024

Οκτώβριος 1917: Επανάσταση ή πραξικόπημα;

Μαυρουδέας Σταύρος

Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας

Πάντειο Πανεπιστήμιο
Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής
e-mail: s.mavroudeas@panteion.gr

Η ζωή και το έργο του V.I.Lenin ταυτίζεται αδιάσπαστα με την Οκτωβριανή

Επανάσταση του 1917. Ο καθοριστικός ρόλος του αναγνωρίζεται από φίλους και
εχθρούς. Αναγνωρίζεται επίσης τόσο από προσεγγίσεις που προτεραιοποιούν τα
θεμελιακά χαρακτηριτικά και αίτια του κόκκινου Οκτώβρη (και θέτουν σε δεύτερη
μοίρα τον ρόλο προσωπικοτήτων) όσο και από τις πιο μυωπικές αντίθετες τους.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση έχει δίκαια χαρακτηρισθεί το σημαντικότερο γεγονός του

«σύντομου» εικοστού αιώνα ακόμη και από δηλωμένους αντιπάλους (π.χ. Kennan
(1967)). Πυροδότησε και σηματοδότησε αλλαγές στην πολιτική, την οικονομία αλλά
και ευρύτερα την κοινωνία που ξεπέρασαν τόσο τα γεωγραφικά όσο και τα χρονικά της
όρια. Δικαιολογημένα λοιπόν επανέρχεται συνεχώς – και όχι μόνον επετειακά – στο
προσκήνιο της πολιτικής αλλά και της επιστημονικής συζήτησης.

Ένα θεμελιώδες ζήτημα – που μάλιστα τέθηκε από την πρώτη ημέρα της Οκτωβριανής
Επανάστασης – αφορούσε τον χαρακτήρα της και ιδιαίτερα το κατά πόσο αποτελούσε
όντως μία επανάσταση ή αντιθέτως ήταν ένα πραξικόπημα.

Η πρώτη αμφισβήτηση του επαναστατικού χαρακτήρα της έγινε την αμέσως επομένη
της. Κυρίως έντυπα άλλων αριστερών κομμάτων (Σοσιαλεπαναστάτες, Μενσεβίκοι
κλπ.) την χαρακτήρισαν όχι εργατική επανάσταση αλλά «αρπαγή της εξουσίας από μία
κλίκα ονειροπόλων» για να εισπράξουν την οργισμένη απάντηση της Μπολσεβίκικης
Pravda ότι ήταν η ανατροπή ήταν αποτέλεσμα ανοικτής συζήτησης σε μαζικές
συναθροίσεις και στον τύπο και συντελέστηκε από χιλιάδε εργάτες και στρατιώτες.

Η αντιπαράθεση αναζωπυρώθηκε στην ψυχροπολεμική περίοδο. Οι κυρίαρχες Δυτικές

απόψεις επανέφεραν το επιχείρημα του πραξικοπήματος συνήθως σε απλοϊκά – και
συχνότατα έμμισθα – πονήματα (π.χ. Schapiro (1955), Pipes (1998)). Η απάντηση από
την πλευρά τόσο ανεξάρτητων ερευνητών (π.χ. Carr (1951)) όσο και από Μαρξιστές
τόνισε τις ευρύτερες μαζικές διαδικασίες αλλά και τον δημόσιο χαρακτήρα των
διαδικασιών πριν, κατά και μετά την Οκτωβριανή επανάσταση.

Στη νεότερη περίοδο - μετά την κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ - το ζήτημα
επανήλθε στις Δυτικές προβληματικές μέσα από την συζήτηση μεταξύ των
«απολυταρχικών» (υποστηρικτών της πραξικοπηματικής φύσης του κόκκινου
Οκτώβρη) και των μετα-μοντέρνων «αναθεωρητών» (π.χ. Hoffmann & Kotsonis
(2000)). Οι τελευταίοι κυριολεκτικά χαόνουν τις ερμηνείες με αδόμητες προσφυγές
στην «ιστορία από τα κάτω» και ιδιαίτερα την υπερβολική έμφαση στις «αφηγήσεις»
και υποβάθμιση των αντικειμενικών γεγονότων. Στους τελευταίους συναντώνται
ακόμη και εξώφθαλμα αντιφατικές διατυπώσεις ότι ο Οκτώβρης του 1917 ήταν «και
επανάσταση και πραξικόπημα». Στην ίδια την Ρωσία κυριαρχούν σήμερα απόψεις
εξαιρετικά παρόμοιες με αυτές των «απολυταρχικών», με την διαφορά ότι οι τελευταίοι
αποδίδουν την σοβιετική «απολυταρχία» σε κάποια υποτιθέμενη εγγενή ιστορικο-
κοινωνικο-ψυχολογική ρωσική τάση στη βία και την δεσποτεία, η οποία είναι
διαχρονική και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Αντιθέτως, οι επίσημοι Ρώσοι ομόλογοι
τους, από ανάλογες ιστορικο-κοινωνικο-ψυχολογικές ορίζουσες αλλά από μία καθαρά
μεγαλο-ρωσική και αντι-δυτική σκοπιά, θρηνούν την υπονόμευση της ρωσικής
κυριαρχίας από τον σοβιετικό διεθνισμό.

Πέρα από τις ιδιαίτερες διατυπώσεις, οι υποστηρικτές της άποψης περί οκτωβριανού
πραξικοπήματος αδυνατούν να απαντήσουν πειστικά σε ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα.

Το πραξικόπημα είναι μία κίνηση κλειστής συνομωτικής ομάδας που το οργανώνει

κρυφά και το εκτελεί σε χρόνο μη-αναμενόμενο εκμεταλλευόμενη τον έλεγχο που έχει
σε κρίσιμους εξουσιαστικούς μηχανισμούς. Αντιθέτως, η επανάσταση είναι μία κίνηση
μεγάλων λαϊκών μαζών που εξεγείρονται και ανατρέπουν την προηγούμενη
κατεστημένη τάξη πραγμάτων. Φυσικά στις επαναστάσεις υπάρχουν και σχέδια που
οργανώνονται από πρωτοπορείες τους. Όμως κανένα σχέδιο δεν προχωρά εάν δεν
εκφράζει και δεν κινητοποιεί ευρύτερες (συνειδητές αλλά και αυθόρμητες) μαζικές
λαϊκές δυναμικές. Επιπλέον, σε αντίθεση με το πραξικόπημα, τα επαναστατικά μέσα
δεν χρησιμοποιούν τις κυρίαρχες δομές εξουσίας αλλά πρέπει να τις αντιπαλέψουν και
να τις εξουδετερώσουν.

Στην περίπτωση της Οκτωβριανής Επανάστασης κανένα από τα καταστατικά στοιχεία

του πραξικοπήματος δεν ευσταθούν.

Πρώτο, το αίτημα της επαναστατικής ανατροπής ήταν δημόσια δηλωμένο και υπήρξε
αντικείμενο ανοικτής και δημόσιας συζήτησης μέσα σε μεγάλα και αντιπροσωπευρικά
σώματα, με πρώτα και κύρια τα σοβιέτ. Τόσο ο στόχος της (σοσιαλιστική και όχι
αστικο-δημοκρατική) όσο και τα όργανα εξουσίας της («όλη η εξουσία στα σοβιέτ)
αλλά και το μεταβατικό της πρόγραμμα (κατάργηση κάθε ταξικής, φυλετικής και
εθνοτικής διάκρισης, γή στους αγρότες, κοινωνική ιδιοκτησία στην παραγωγή, ειρήνη
χωρίς προσαρτήσεις κ.α.) συζητούνταν ανοικτα και δημόσια.

Δεύτερο, ακόμη και η οργάνωση και η υλοποίηση της ήταν – σε μεγάλο βαθμό –
δημόσια γνωστές διαδικασίες. Οι αρμόδιες επιτροπές είχαν σχηματισθεί με δημόσιες
αποφάσεις των σοβιέτ. Ακόμη και τα πιο απόρρητα στοιχεία της (όπως η στιγμή
εκκίνησης της) δεν ήταν άγνωστα στο ευρύ κοινό (ιδιαίτερα μετά την δημοσιοποιημένη
διαφωνία των Kamenev και Zinoviev με την επιλογή της πλειοψηφίας των
Μπολσεβίκων υπό τον Lenin).

Τρίτο, σε αντίθεση με τα πραξικοπήματα, που χρησιμοποιούν τους κατεστημένους

μηχανισμούς εξουσίας και κυριαρχίας, η Οκτωβριανή Επανάσταση βασίσθηκε σε
διαφορετικά και αντίπαλα σώματα και θεσμούς. Η λενινιστική ανάλυση για την
περίοδο της «δυαδικής εξουσίας» (δηλαδή την περίοδο πριν την επανάσταση όπου οι
κυρίαρχες τάξεις δεν μπορούν να εξασκήσουν την εξουσία τους αλλά και οι
κυριαρχούμενες τάξεις δεν είναι έτοιμες να ανατρέψουν τις πρώτες) αποτυπώνει με τον
πιο ξεκάθαρο τρόπο αυτή την διαφορά. Αυτοί οι αντι-θεσμοί δημιουργήθηκαν μέσα
από μεγάλες λαϊκές δυναμικές και όχι με απλές ντιρεκτίβες κομμάτων και
πρωτοπορειών. Αυτοί οι αντι-θεσμοί και οι μαζικές λαϊκές δυναμικές που τους
συγκροτούν βασίονται κυρίως στη δημόσια ζύμωση και όχι σε στενές «συνομωτικές»
δράσεις.

Τέταρτο, η οργανωτική εμβέλεια του Μπολσεβίκικου κόμματος δεν επαρκούσε για

κανένα επιτυχημένο πραξικοπηματικό εγχείρημα. Οι Μπολσεβίκοι έγιναν μαζικό
κόμμα (σε μέλη αλλά και σε επιρροή) ανάμεσα στην Φεβρουαριανή και την
Οκτωβριανή Επανάσταση. Η μετατροπή τους σε μαζικό κόμμα βασίσθηκε ιδιαίτερα
στην μαζική λαϊκή απήχηση τους, όπως φαίνεται και από την σταδιακή απόκτηση της
πλειοψηφίας σε μεγάλα δημόσια σώματα και πρωτίστως στα σοβιέτ. Χωρίς αυτή τη
μαζική λαϊκή απήχηση καμία ανατρεπτικη κίνηση δεν θα είχε επιτύχει. Άλλωστε οι
ίδιοι οι Μπολσεβίκοι είχαν έμπρακτα δείξει την απαρέσκεια τους σε βεβιασμένες και
μειοψηφικές κινήσεις όπως φάνηκε με τις στάση τους απέναντι το κίνημα του Ιουλίου
1917 (μία σειρά αυθόρμητες ένοπλες διαδηλώσεις ενάντια σττην Προσωρινή
Κυβέρνηση).

Πέμπτο, η έκρηξη του Οκτώβρη ήταν η κορύφωση ενός κύματος μαζικών λαϊκών
κινητοποιήσεων σε όλη την έκταση της Τσαρικής επικράτειας: εργατικές απεργίες στις
πόλεις (π.χ. εργοστάσια Μόσχας και Πετρούπολης, ανθρακωρυχεία Ντονμπάς,
μεταλλουργία Ουραλίων, πετρελαιοπαραγωγή Μπακού, σιδηρόδρομοι,
κλωστοϋφαντουργία) αγροτικά κινήματα στην ύπαιθρο (καταλήψεις ιδιοκτησιών
μεγάλων γαιοκτημόνων κ.α.) και αναταραχή στους στρατιώτες (ένα πολύ μεγάλο
τμήμα του πληθυσμού που είχε στρατευθεί λόγω του Α΄ Π.Π.). Αυτές οι μαζικές λαϊκές
κινητοποιήσεις αμφισβητούσαν την Προσωρινή Κυβέρνηση και τα κόμματα της και
ενστερνίζονταν τα βασικά προγραμματικά αιτήματα που έθεταν οι Μπολσεβίκοι.

Έκτο, η Οκτωβριανή Επανάσταση συνδέεται άρρηκτα με τον Εμφύλιο Πόλεμο που

ακολούθησε. Σ’αυτόν αντιπαρατέθηκαν οι δυνάμεις της επανάστασης και της
αντεπανάστασης. Οι δεύτερες διέθεταν τα υπολείμματα του παλιού κρατικού
μηχανισμού αλλά και την αμέριστη υποστήριξη του συνόλου του Δυτικού κόσμου που
συμμετείχε και στρατιωτικά στην αντεπανάσταση. Οι δυνάμεις της επανάστασης δεν
διέθεταν κανένα συγκροτημένο κρατικό μηχανισμό και φυσικά είχαν πολύ λιγότερους
διαθέσιμους πόρους. Είναι προφανές ότι το μόνο στοιχείο που ανέτρεψε αυτούς τους
καταθληπτικούς υλικούς συσχετισμούς και οδήγησε στη νίκη σε ένα εξαιρετικά
αιματηρό και μακρόχρονο εμφύλιο πόλεμο ήταν η μαζική λαϊκή υποστήριξη στην
επαναστατική προσπάθεια.

Οι υποστηρικτές της άποψης περί πραξικοπήματος συχνά μηρυκάζουν το επιχείρημα

ότι στις εκλογές για την Συντακτική Συνέλευση που ακολούθησαν την επανάσταση οι
Μπολσεβίκοι ήταν μία μεγάλη μεν αλλά μειοψηφία δε. Παραβλέπουν βέβαια ορισμένα
τυπικά ζητήματα (π.χ. την ενιαία καταγραφή του κόμματος των Σοσιαλεπαναστατών
όταν αυτό είχε ήδη πλέον διασπασθεί και η αριστερή του πτέρυγα συμμετείχε στη
σοβιετική κυβέρνηση). Κυρίως όμως παραβλέπουν τις γρήγορες δυναμικές αλλαγές
που λαμβάνουν χώρα σε μία επαναστατική διαδικασία. Ακόμη και μία επιπόλαιη
μελέτη όλων των σύγχρονών επαναστατικών διαδικασιών δείχνει εύγλωττα πόσο
γρήγορα αλλάζουν οι συσχετισμοί. Ένα ρητορικό ερώτημα προς τους υποστηρικτές
της άποψης περί πραξικοπήματος είναι ότι εάν η Οκτωβριανή είναι πραξικόπημα τότε
πως μπορούν να χαρακτηρισθούν επαναστάσεις οι Αγγλικές (1649, 1688), η
Αμερικανική (1765) και η Γαλλική (1789). Σχεδόν καμία από αυτές δεν είχε το εύρος
της δημόσιας ζύμωσης και τον περιορισμένο συνομωτικό χαρακτήρα της Οκτωβριανής
Επανάστασης. Και φυσικά σε όλες υπήρξαν περιστασιακές αναντιστοιχίες μεταξύ της
μαζικής λαϊκής επαναστατικής δυναμικής και εκλογικών και αντιπροσωπευτικών
καταγραφών.

Τέλος, απέναντι τους υποστηρικτές της άποψης περί πραξικοπήματος υπάρχουν μία
σειρά διαψεύδουσες μαρτυρίες από αντιπάλους της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ίσως
η πιο εμβληματική είναι η μελέτη του P.Miliukov (1930/201), του επιφανέστερου
ρώσου φιλελεύθερου πολιτικού, υπουργού εξωτερικών κυβερνήσεων της
Φεβρουαριανής Επανάστασης, συμβούλου των αντεπαναστατικών εγχειρημάτων αλλά
και εξαιρετικά συγκροτημένου και εμβριθή επιστημονικού μελετητή. Ο Miliukov,
πρώτο κεφάλαιο του έργου του (με τον εύγλωττο τίτλο «Αντιφάσεις της
Επανάστασης») αναγνωρίζει ότι η επανάσταση ξέσπασε ανταποκρινόμενη στις
επιθυμίες των μαζών.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι ένα εμβληματικό παράδειγμα συνδυασμού

πολιτικών κινήσεων και βαθιών, θεμελιακών λαϊκών δυναμικών. Ο V.I.Lenin δίκαια
θεωρείται ο αρχιτέκτονας αυτού του συνδυασμού. Όμως, όμως ο Μαρξισμός
υποστηρίζει και ο ίδιος ο Lenin γνώριζε πολύ καλά, είναι η κίνηση των μυριάδων
απλών ανθρώπων που αλλάζει την ιστορία. Και ο Lenin και οι Μπολσεβίκοι έδειξαν
υποδειγματικά πως μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτός ο συνδυασμός.

Βιβλιογραφία

Carr E.H. (1951), The Bolshevik Revolution, 1917–1923 Volume I. [A History of Soviet
Russia.], New York: Macmillan.

Hoffmann D. & Y. Kotsonis (2000), Russian Modernity: Politics, Knowledge,

Practices. Houndmills, Basingstoke: Macmillan

Kennan G. (1967), ‘The Russian Revolution: Fifty years after – Its Nature and
consequences’, Foreign Affairs vol.46 no.1

Milyukov P. (1930/2015), Essays on the History of Russian Culture. Part 1:

Population, economic, state and class system (Russian Edition).

Pipes R. (1998), The Three Whys of the Russian Revolution, London: Pimlico.

Schapiro L. (1955), The Origins of the Communist Autocracy, London: G.Bell and
Sons.