Koncepcje prawa

 Wstęp
 Prawo można analizować z różnych punktów widzenia
 Filozofia skupia się na różnorodnych wizjach prawa (prawo naturalne, prawo pozytywne) oraz
opisuje ewolucje poglądów na jego temat
 Historia eksponuje rozwój regulacji prawnych lub konkretnych instytucji na przestrzeni
upływającego czasu
 Wszystkie powyższe metody badania prawa mają wpływ na współczesny sposób postrzegania
i analizowania prawa i właśnie na tym aspekcie będziemy się skupiać
 Takie ukierunkowanie jest podyktowane faktem, że dopiero gdy przyjmiemy współczesną
perspektywę, jesteśmy w stanie zauważyć, że dzisiejsze rozumienie prawa – innymi słowy
formułowana przez nas koncepcja prawa, ma wpływ na konkretne rozwiązania, takie jak
zasady tworzenia prawa, jego wykładni (interpretacji), stosowanie prawa przez sądy oraz
organy administracji publicznej
 Przyjęcie tej współczesnej perspektywy pozwala w ramach studiów przybliżyć podstawowe
terminy, konstrukcje i problemy prawne, z którymi spotykamy się mając z prawem styczność
i zajmując się nim

 Historia
 Jeśli zastanawiamy się nad istotą prawa, to punktem od którego wychodzi się od zarania
dziejów jest potrzeba zapewnienia i utrzymania ładu społecznego
 Pierwotnie, w starożytności, uważano, że taki ład ma naturalny charakter, wszechświat jest
zorganizowany w sposób, który nakazuje ludziom podporządkować siebie i swoje zachowania
pewnym regułom, które w tym wszechświecie po prostu istnieją i są naturalne dla wszystkich
społeczności, tak jak naturalne i niezmienne jest występowanie po sobie dnia i nocy
 Wierność tym regułom uznawano z kolei za sprawiedliwość
 Odmienne podejście prezentowali Sofiści (V w. p. n. e.)
 Utrzymywali, że te ideały, wartości, reguły, zapewniające ład społeczny, są wytworem
ludzkiego rozumu
 W związku z tym prawo tworzone przez władców, co prawda powinno zawierać w sobie
element sprawiedliwości, jednak samo w sobie nie jest odzwierciedleniem żadnego
naturalnego ładu
 Może dochodzić do konfliktu na linii prawo – naturalny ład społeczny
 Prawo tworzone przez władców uzyskało szczególny charakter, gdy zostało wyodrębnione od
innych form porządku społecznego (stało się środkiem oddziaływania na ludzi i instrumentem
osiągania określonych celów)
 Kolejne stulecia – tendencja do umacniania statusu prawa tworzonego (lub uznawanego)
i objętego ochroną rządzących
 Takie prawo nazywa się prawem pozytywnym – obowiązującym tu i teraz z mocy
ustanowienia lub uznania przez kompetentną do tego legalną władzę
 Wynikową powyższych tendencji były dwa zjawiska:
 powstanie konstytucji (przełom XVIII i XIX w.) - skoro prawo stanowione ma najwyższą
wagę, to konieczne jest spisanie podstawowych zasad ustroju państwa i podstawowych
praw i wolności obywateli
  powstanie kodeksów (Landrecht pruski, Kodeks Napoleona, BGB, ABGB) – wynikające
z potrzeby uregulowania określonych dziedzin życia społecznego i gospodarczego
w szerokich ustawach, a także pewnego rodzaju usystematyzowania, uporządkowania
i posegregowania prawa
 Dalszy wzrost znaczenia prawa pozytywnego przypada na okres dominacji doktryny
politycznej liberalizmu
 Liberalizm:
 mniejsza represyjność władzy wobec obywateli,
 wyznaczanie granic władzy poprzez wskazanie sfer życia w które może ingerować tylko
znikomo lub wcale oraz poprzez ścisłe określenie metod oddziaływania władzy na
obywateli – prawo pozytywne jest idealnym narzędziem do wyznaczania takich granic
 Nurt filozofii prawa, który podkreśla znaczenie prawa stanowionego to pozytywizm
prawniczy
 Autonomizacja prawa pozytywnego osłabiła ideę powszechnego naturalnego ładu, ale nie
doprowadził do jej zaniku – starano się bowiem wypracować reguły, normy i standardy które
prawo pozytywne powinno spełniać aby nie sprzeciwiać się ideałom
wolności/sprawiedliwości itd.
 Takie standardy w postaci praw i wolności obywatelskich często katalogowane są
w konstytucjach, konwencjach, paktach praw człowieka i obywatela (status
międzynarodowy)
 XX w. – ujawnianie słabości pozytywistycznej koncepcji prawa, która w najbardziej radykalnej
wersji opierała się na całkowitej dominacji prawa stanowionego (prawo pozytywne
uchwalone przez władzę)
 Na skutek tych okoliczności ujawniły się inne kierunki myśli prawnej podkreślające tym razem
znaczenie prawidłowości życia społecznego w kategoriach socjologicznych, a także koncepcje
hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne

 Koncepcje prawnonaturalne
 Zakładają, że prawo pozytywne nie jest ani najważniejszym ani jedynym wzorcem zachowań
 Ludzie są związani także normami niebędącymi ludzkim tworem
 Rozwiązania prawne mają brać pod uwagę dualizm norm – obowiązywanie prawa ludzkiego
oraz naturalnego
 Normy prawa pozytywnego powinny być odzwierciedleniem prawa naturalnego ponieważ
prawo naturalne jest wzorem „dobrego prawa”
 Takie założenia dominowały w Europie do XIX w. – potem ustąpiły miejsca pozytywizmowi,
aby przeżyć swój renesans po II WŚ.
 W myśli prawnonaturalnej można wyróżnić rozmaite nurty, przykładowo:
 oparte na przekonaniach religijnych (bóg jest źródłem prawa naturalnego)
 racjonalistyczne (źródłem prawa jest rozum człowieka, jego natura, godność, czy też
natura całego społeczeństwa)
 wspólnym mianownikiem wszystkich nurtów jest przekonanie o potrzebie istnienia
porządku, którego obowiązywanie jest niezależne od woli prawodawcy
 Prawo natury – starożytność
 Początek nurtu prawnonaturalnego
  Przeciwstawianie porządku państwowego oraz natury ludzkiej (rozumianej albo
w sposób przyrodniczy – Sofiści albo społeczny – Arystoteles)
 Źródło zakazów i nakazów w prawie natury to istota człowieka
 Prawo natury nie może być zmienione ani uchylone przez inne prawo, obowiązuje
niezależnie od miejsca i czasu (jest takie samo w Polsce, Meksyku, teraz, 500 lat temu
i w przyszłości)
 Prawo natury – średniowiecze
 Św. Augustyn – naturalny porządek jest tym samym co prawo boże, które powinno być
odzwierciedlane w postępowaniu człowieka (wtedy dozna on zbawienia), bóg
przygotował dla ludzi grzesznych „państwo ziemskie”, które ma ich dyscyplinować
i karać, dobrzy ludzie są w tym państwie tylko pielgrzymami
 Św. Tomasz z Akwinu – wypracował hierarchiczną koncepcję
 porządek świata regulowany jest przez boży plan (prawo wieczne – lex aeterna)
 człowiek poznaje jego wycinek za pomocą swojego rozumu (ten wycinek to prawo
natury – lex naturalis), prawo natury obowiązuje w sumieniu ludzi
 Poznanie prawa natury pozwala na stworzenie jego pochodnej w postaci prawa
ludzkiego – lex humanis/prawa pozytywnego (jeśli odchodzi od prawnonaturalnego
wzorca przestaje obowiązywać, nie jest w ogóle prawem)
 Szkoła prawa natury
 XVII w.
 ojciec – Hugo Grocjusz
 na bazie dominującego wtedy racjonalizmu koncepcję prawa natury oderwano od religii
 prawo boskie zastąpione przez prawo natury ludzkiej
 ludzka natura jest niezmienna i taki sam charakter ma prawo z niej wynikające (bóg,
nawet jeśli już istnieje, nie może go zmienić)
 prawo natury: powszechne, racjonalne, świeckie
 rozeznanie między dobrym, a złym jest obiektywne
 Podział koncepcji – kryterium dynamiki
 koncepcje statyczne – zakładają niezmienność treści prawa natury, przykładem są
wcześniej omówione koncepcje
 koncepcje dynamiczne – odmiana statycznych, w dalszym ciągu treść jest niezmienna
ale w zależności od warunków historycznych i materialnych dokonuje się ich odmiennej
interpretacji
 koncepcje zmiennej treści – przełom XIX i XX w., na podstawie dorobku Immanuela
Kanta, prawo natury nie ma treści danej raz i na zawsze, jest zespołem zmiennych na
przestrzeni historii wyobrażeń o tym co pożądane społecznie i sprawiedliwe i odpowiada
moralności danej epoki, w tej koncepcji stałe jest samo założenie, że prawo słuszne jest
nakazem rozumu, ale na przestrzeni historii zmienia się jego treść
 Dorobek nurtu prawa natury
 Inspirował prawników na przestrzeni dziejów
 Dał podwaliny idei konstytucjonalizmu
 Odwołania do praw naturalnych i przyrodzonych w Deklaracji Niepodległości USA (1776),
we francuskiej DPCiO (1789), odwołania podczas procesów norymberskich
  Współcześnie wiele prawnonaturalnych postulatów została ujętych w prawie pisanym,
stanowionym, w tym w prawie międzynarodowym – takie zjawisko to pozytywizacja
postulatów prawa naturalnego (Pow. Dekl. Pr. Czł. ONZ 1948, Pakt Praw Człowieka ONZ
1966, Europ. Konw. Pr. Czł. 1950 i jej protokoły dodatkowe )
 Katalogi praw człowieka włączane są też do konstytucji państw demokratycznych (należy
podkreślić, że z ich prawnonaturalnego charakteru wynika, że nie są przez te konstytucje
nadawane, czy ustanawiane, a jedynie deklarowane/stwierdzane, obowiązywałyby,
nawet gdyby nie zostały tam umieszczone)
 Art. 30 Konst. RP – „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło
wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie
i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.”
 Współczesne koncepcje prawa natury (inaczej niż w starożytności i średniowieczu) nie
przyznają swym wzorcom mocy uchylania prawa pozytywnego – prawo naturalne nie ma
roli walidacyjnej wobec stanowionego
 Może jednakże pełnić rolę drogowskazu w ocenie prawa jako słusznego/sprawiedliwego
bądź nie

 Pozytywizm prawniczy
 Uznaje, że prawem jest zespół norm (wzorów powinnego zachowania) ustanowionych lub
uznanych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu
 Założenia typowe dla tego kierunku:
 Teza o rozdziale prawa i moralności
 Teza o pochodzeniu prawa od człowieka
 Teza społeczna (fakty społeczne, czyli pewien układ polityczno – społeczny stają się
źródłem prawa)
 Pozytywizm zakładał, że prawo istnieje w postaci tekstów (najczęściej ustaw)
 Odrzuca się metafizyczne aspekty prawa i skupia na stronie empirycznej
 Teza o rozdziale prawa i moralności – prawo ustanowione przez człowieka nie wywodzi się
z prawa naturalnego, czy moralności i obowiązuje niezależnie od nich
 Znika związek walidacyjny między nimi, obowiązywanie prawa pozytywnego nie jest
uzasadnianie przez moralność etc.
 Ideał prawa to prawo wolne od wartościowania (wolne od aksjologii)
 Współcześnie jest to najbardziej rozpowszechniony typ poglądów na prawo, choć w pewnych
przypadkach wychodzą na jaw jego niedostatki
 problem reżimów totalitarnych;
 obowiązywanie prawa międzynarodowego publicznego, tworzonego przez przedstawicieli
wielu państw (w pozytywizmie prawo tworzone jest przez państwo);
 brak wyjaśnienia, jak przekonania moralne przenikają do praktyki stosowania prawa
stanowionego – dlaczego np. w KC pojawiają się zasady współżycia społecznego
 Pozytywizm kształtował się w obrębie dwóch kultur prawnych: anglosaskiej i kontynentalnej
 Pozytywizm w kulturze anglosaskiej
 Nazywany też jurysprudencją analityczną
 Najbardziej rozwiniętą postać tej nauki stworzył ang. prawnik John Austin (XIX w.)
– pozytywizm pierwotny
  Definiował abstrakcyjną i generalną normę prawną jako rozkaz suwerena, gdzie suweren
jest istotą wyposażoną we władzę nad innymi i nienawykłą do posłuchu
 Zrealizowanie prawa czyli rozkazu zabezpieczone jest groźbą użycia przymusu, czyli
sankcji
 Normy prawne u Austina były prostymi zakazami i nakazami, suweren ma moc
wymuszania posłuchu a poddani do tego posłuchu nawykli (dlatego prawo obowiązuje)
 XX w. Herbert Hart (pozytywizm wyrafinowany) – krytyczny wobec poglądów Austina
 Prawo to nie tylko nakazy i zakazy
 Obowiązywanie prawa to nie nawyk zachowania się w dany sposób
 Prawo nie funkcjonuje w społeczeństwie jedynie z zewnątrz
 Paradoks bandyty – człowiek musi widzieć różnice między bandytą grożącym bronią,
a nadającą prawo wolą suwerena – aby podporządkować się prawu człowiek musi je
akceptować i czuć wewnętrzne przekonanie do przestrzegania go
 Pozytywizm kontynentalny
 Georg Jellinek (niem. filozof)
 Norma prawna ma 3 podstawowe cechy odróżniające je od religii, moralności itd.:
 Dotyczą zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie (dlatego władza nie
kontroluje myśli, sumienia, a jedynie czyny) + tak długo jak czyny nie godzą
w wolność i dobra innej osoby, jednostka może korzystać ze swojej wolności
 Mają szczególną genezę – są ustanawiane przez uznany przez ludzi autorytet –
suwerena, który posiada władzę wobec poddanych mu osób + idea suwerenności
łączona jest z państwem (suweren = państwo)
 Przestrzeganie prawa jest zagwarantowane przez przymus

 Normatywizm
 Prawo uległo największemu oderwaniu nie tylko od moralności ale nawet od rzeczywistości
empirycznej w normatywizmie (H. Kelsen – austr. filozof i prawnik)
 W Normatywizmie prawo to formalna powinność ujęta w postać norm budujących
hierarchiczny system prawny
 Wspólne dla nurtów anglosaskich i kontynentalnych było uniezależnienie prawa od
moralności i ujmowanie prawa w uporządkowaną, spójną i kompletną całość nazywaną
systemem prawnym
 W nurtach kontynentalnych dodano założenie, że porządek prawny obejmuje wyłącznie
postać prawa stanowionego (a nie np. prawa zwyczajowego, czy precedensowego)
– podstawowe źródło prawa to ustawa
 „tylko prawo pozytywne jest prawem” a nawet „każde prawo pozytywne jest prawem”
(nawet niemoralne) i obywatel jest mu winien posłuch
 Uzasadnieniem takiego podejścia była potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa prawnego
– stabilności i przewidywalności decyzji władzy

 Formuła Radbrucha
 Kompromitacja pozytywizmu – XX w.
 Prawo wykorzystywane jako instrument do dokonywania zbrodni
  Gustaw Radbruch (niem. prawnik) – prawu należy stawiać choćby minimalne wymogi
moralne (ponadustawowe prawo) – jego koncepcja pochodzi z okresu po II WŚ
 Normy rażąco niesprawiedliwe, choćby prawidłowo ustanowione i wsparte przymusem nie są
prawem tylko ustawowym bezprawiem (lex iniustissima non est lex – formuła radbrucha)

 Współczesny pozytywizm
 Państwo nadal jest głównym twórcą prawa ale nie pozbawia to rangi norm pochodzących od
innych autorytetów (wspólnota międzynarodowa, UE, korporacje zawodowe, wspólnoty
lokalne)
 Systemu prawa nie tworzą tylko rozkazy, ale także inne wzorce i wytyczne – zasady prawne,
kompetencje, upoważnienia, standardy etyczne, normy techniczne
 System prawa nie zawsze jest szczelny i wewnętrznie niesprzeczny, więc jego stosowanie nie
polega jedynie na prostym odnoszeniu ogólnych reguł do konkretnych przypadków
 Separacja prawa i moralności nie jest już bezwzględna, prawo jest tworzone i stosowane
przez instytucje, które kierują się pewnymi ideałami, wartościami pozaprawnymi. Prawo nie
jest neutralne aksjologicznie, spójność systemu prawa nakazuje uwzględniać moralność,
etykę itd.

 Prawo jako fakt, realizm prawny

 Pozytywizm i koncepcje prawa natury mają wspólną cechę – pojmują prawo jako zespół
norm postępowania
 Z kolei nauki empiryczne (głównie socjologia), ujmują prawo jako fakt społeczny osadzony
w kontekście kulturowym
 Emil Durkheim – fakt społeczny to wszelki, powszechny w danym społeczeństwie sposób
postępowania, zdolny do wywarcia zewnętrznego przymusu na jednostkę
 Zatem, oprócz prawa faktem społecznym będzie moralność, religia, obyczaje
 Socjologia prawa próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób normy prawne wpływają
na życie zbiorowe, jak człowiek i społeczeństwo z jednej strony kształtuje się pod wpływem
prawa, a z drugiej jak sam na nie wpływa
 Taki sposób patrzenia na prawo nazywa się realizmem prawniczym – jest to podejście
analizujące prawo w działaniu (law in action)
 Prawo jako zespół norm jest w realizmie zastępowane przez zespół zjawisk
społecznych/psychologicznych, które są powiązane z normami prawnymi
 Realizm krytykuje zarówno pozytywizm (bezzasadna wiara w moc sprawczą tekstu prawnego
– law in books) jak i naturalizm (poszukiwanie wzorców prawa na drodze spekulacji, zamiast
rzetelnego badania życia społecznego)

 Realizm Petrażyckiego
 Koncepcje realistyczne można znaleźć w różnych teoriach – jedne zakładają, że istotą prawa
są ludzkie emocje, będące faktycznymi pobudkami postępowania, gdyż w rzeczywistości
kierujemy się nimi, a nie np. tekstem ustaw: L. Petrażycki – normy prawne są naszymi
wyobrażeniami o sposobie zachowania w określony sposób
 Wg Petrażyckiego emocje mogą mieć charakter imperatywny (np. emocje moralne) i wtedy
wywołują jednostronne poczucie konieczności określonego zachowania się albo imperatywno
– atrybutywny (emocje prawne), wtedy nie tylko nakazują zachować się w określony sposób
 wobec innego podmiotu, ale pozwalają oczekiwać określonego zachowania wobec nas
(zobowiązują i przydzielają danej osobie jako jej należne to czego wymaga się od
zobowiązanego)
 Petrażycki wyróżnia prawo intuicyjne – prawo indywidualne, przynależne jednostce/grupie,
nie wynika z zewnątrz, jest poczuciem prawnym determinującym zachowanie
 Oraz prawo pozytywne – także jest zjawiskiem psychicznym, ale łączy się z faktami
normotwórczymi (obyczaj, uchwalenie ustawy, zawarcie umowy) i dotyczy wszystkich, bo
reguluje stosunki społeczne
 Faktyczną podstawą porządku prawnego jest prawo intuicyjne

 Amerykański realizm
 Odwołuje się do socjologii – istotą prawa są zachowania ludzi
 Ten odłam skupia się na działaniu prawa (law in action)
 Za prawo uważa się wzory postępowania ujawniające się w masowych, powtarzających się
zachowaniach ludzi
 A także decyzje określonych osób, które mają znaczenie prawne
 Oliver Holmes – prawo to prognoza decyzji sądów dokonywana z perspektywy „złego
człowieka” zainteresowanego prawdopodobieństwem wymierzenia sankcji i jej wysokością
 Karl Llewellyn – prawo to to, co urzędnicy, sędziowie, adwokaci robią ze swymi sprawami

 Realizm
 Realizm przyczynił się do rozwoju polityki prawa
 Polityka prawa (L. Petrażycki, następnie rozwinął Roscoe Pounda) – nie wyjaśnia zjawisk
prawnych, ale ma znaleźć skuteczne i sprawdzone empirycznie sposoby osiągnięcia celów
etycznych/politycznych itd.
 W takim rozumieniu społeczeństwem steruje się za pomocą prawa i dzięki temu można
chronić i promować rozmaite interesy (właściciel rzeczy jest chroniony przed kradzieżą,
poszkodowany może oczekiwać odszkodowania)

 Hermeneutyka, argumentacja, komunikacja

 Są to nurty odrębne od pozytywizmu, naturalizmu, ujęć psychologicznoprawnych
i socjologicznoprawnych

 Hermeneutyka
 Za kluczowe uznają pojęcie rozumienia i ustalenie warunków rozumienia
 Najistotniejsze jest to co adresaci norm prawnych (szczególnie sędziowie i urzędnicy)
rozumieją intuicyjnie przez prawo
 Punkt wyjścia – ustalanie znaczenia tekstów
 Fundamentalne założenia hermeneutyki:
 Przed wykładnią nie ma prawa – prawo ma sens dopiero gdy sędzia odczyta przepis,
dokona jego interpretacji i ustali jaki wyrok wydać na jego podstawie (sędzia
urzeczywistnia prawo)
 Tekst trzeba interpretować w kontekście różnych istotnych okoliczności, a nie tylko
w oparciu o myśli autora (tekst nie należy do autora)
  Rozumienie nie ma charakteru liniowego (biorę tekst – czytam – rozumiem) ale
przebiega po obwodzie koła (biorę wycinek tekstu: przepis/zdanie – analizuję treść
samego wycinka - odnoszę to do całości tekstu, z którego wziąłem wycinek
– interpretuję wycinek w oparciu o całość – interpretuję całość, która zawiera
analizowany wycinek – następnie przechodzę do kolejnego wycinka i powtarzam proces,
mając na uwadze to, co zinterpretowałem już wcześniej, i tak w kółko, proces
interpretacji nigdy się nie kończy) – taki schemat to koło hermeneutyczne, spirala
hermeneutyczna
 Jednym z elementów rozumienia tekstu jest przedrozumienie – sędzia pierwszy raz styka się
z aktami, nie zna ich jeszcze, ale ma już pewną wiedzę, ogólny pogląd na danego typu
sprawę, działa w określonej tradycji interpretacyjnej i w kontekście historycznym – jest to
podbudowa dzięki której może zastosować posiadaną wiedzę do konkretnej sprawy

 Teorie argumentacyjne
 Akcentują fakt, że do prawa odwołujemy się w sytuacji sporu (spór o interesy majątkowe
między jednostkami w sprawie cywilnej, spór między jednostką, a społeczeństwem w sprawie
karnej)
 W takiej sytuacji kluczowe jest nie tylko podjęcie decyzji, ale i jej uzasadnienie – przekonanie
adresatów, że rozstrzygnięcie jest właściwe
 Teorie argumentacyjne skupiają się na etapie stosowania prawa i kładą nacisk na następujące
kwestie:
 Stosowanie prawa to prezentacja argumentów za danym rozstrzygnięciem (wyrok jest
uzasadniony nie tylko, gdy odpowiada przepisom, musi jeszcze odpowiadać
argumentom za określonym rozwiązaniem)
 Funkcjonowanie toposów prawniczych (Ch. Perelman) – ugruntowane w praktyce
prawniczej sposoby rozumowania, które są z góry przyjmowane, choć nie zostały ujęte
w aktach prawnych (np. lex retro non agit)
 Decyzja władcza (np. wyrok) jest kierowana do określonego audytorim (strony
postępowania, sędziowie instancji odwoławczych, adwokaci, społeczeństwo przy
medialnych sprawach)

 Teorie komunikacyjne
 Normy prawne kształtują się w procesie dyskursu
 Uczestnicy dyskursu: autor tekstu prawnego (np. parlament) jego wykonawcy
(np. sędziowie), adresaci prawa (np. obywatele, przedstawiciele nauki prawa, publicyści,
politycy)
 Rozstrzygnięcie dyskursu = osiągnięcie konsensusu w drodze dialogu
 Założenia prawidłowej komunikacji:
 Dyskurs (będący wymianą argumentów) zmierza do osiągnięcia porozumienia, ma
charakter procedury i ma być zorganizowany w sposób zgodny z rzeczywistością,
intencjami, normami społecznymi
 Procedura toczy się w warunkach idealnej sytuacji komunikowania (wszyscy mają równą
możliwość przedstawienia swego stanowiska, brak cenzury, brak dyskryminacji) – autor
koncepcji: Jurgen Habermas (niem. filozof i socjolog)
  Wynik dyskursu to decyzja która ma być możliwa do zaakceptowania przez uczestników
i która realizuje ich wspólne i własne interesy
 * Przykład zastosowania procedury dyskursu – mediacja, konsultacja społeczna nad
projektem ustawy przed skierowaniem jej do parlamentu

Funkcje prawa

 Funkcja a cel
 Cel prawa – pewien postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu
pewnych czynności – wprowadzeniu pewnych instytucji, norm itd.
 Cel konstruktywnego wotum nieufności wobec RM to ograniczenie możliwości obalania
rządu przez przypadkowe większości parlamentarne
 Sejm, może uchwalić wotum w stosunku do RM większością ustawowej liczby posłów
(min. 231) na wniosek zgłoszony przez min. 46 posłów, wskazując jednocześnie kandydata na
nowego PRM
 Cel zakazu palenia w miejscu publicznym to ochrona zdrowia niepalących
 Cel KW to zabezpieczenie obrotu nieruchomościami
 Czasami wprowadza się kilka celów i dodatkowo ustala ich hierarchię
 Cel zawsze jest zamierzony, planowany, jednak nie zawsze jest osiągany – to co realnie
uzyskaliśmy na skutek działań może być dalekie od planowanego celu
 Funkcja prawa – rzeczywisty obiektywny skutek istnienia, działania jakiejś instytucji, czy
normy prawnej
 Skutek taki może być zaplanowany przez prawodawcę i wówczas (o ile ten skutek wystąpił)
funkcja pokrywa się z celem
 Zdarza się, że cel nie jest osiągany, co nie oznacza, że działanie nie wywołuje skutku (skutek
jest, tylko nie taki, jakiego życzył sobie prawodawca), w tym wypadku prawo dalej pełni
pewną funkcję, tylko że nieplanowaną przez prawodawcę
 Prawo pełni ogromną ilość funkcji, natomiast do najważniejszych możemy zaliczyć trzy:
 Kontrola zachowań
 Podział dóbr i ciężarów
 Regulacja konfliktów

 Kontrola zachowań
 Kontrola zachowań jest możliwa na różne sposoby – normatywne i pozanormatywne (znak
„zakaz wstępu” i płot)
 Określenie normatywnych sposobów kontroli nie jest trudne, bo sprowadza się w zasadzie
tylko do oddziaływania na zachowania za pomocą norm
 Określenie pozanormatywnych sposobów kontroli jest bardziej problematyczne, ponieważ ta
grupa obejmuje bardzo zróżnicowane środki, zarówno fizyczne (bariera, pole minowe etc.),
jak i systemowe (zwiększenie ilości pieniądza, wywołanie inflacji – wpływa na zachowania
konsumentów i producentów)
 Podstawowa różnica między normatywnymi i pozanormatywnymi metodami kontroli jest
taka, że normatywne działają na naszą świadomość (norma nie wpłynie na zachowanie jeśli
nie zna się jej treści), a pozanormatywne mogą na nas wpływać nawet jeśli nie zdajemy sobie
 z tego sprawy – „niewidzialna ręka wolnego rynku” (prawa popytu i podaży wpływają na
nasze zachowania nawet jeśli mamy zerową wiedzę z zakresu ekonomii)
 My zajmiemy się oddziaływaniem normatywnym

 Oddziaływanie normatywne
 Oddziaływanie za pomocą norm
 Podstawową funkcją norm jest wpływanie na nasze zachowania w taki sposób byśmy
podejmowali działania pożądane przez normodawcę i powstrzymywali się od działań przez
niego niechcianych
 Ustawodawca osiąga ten cel poprzez ustanawianie w normach nakazów, zakazów i dozwoleń
(nakłada pewne obowiązki i uprawnienia)
 Sam fakt ustanowienia normy, nie przesądza, ze będziemy zachowywać się zgodnie z jej
treścią
 Aby skłonić adresatów norm do ich przestrzegania ustanawia się sankcje i gratyfikacje
 Sankcja i gratyfikacja
 Sankcja – dolegliwość, którą poniesie adresat normy, gdyby zachował się niezgodnie
z normą
 Gratyfikacja – nagroda którą adresat otrzyma, gdy zachowa się w sposób zgodny
z normą
 Klasyczny przykład sankcji to sankcje karne (kary: grzywna, kara ograniczenia wolności,
kara pozbawienia wolności – miesiąc – 30 l., kara dożywotniego pozbawienia wolności;
środki karne, np. pozbawienie praw publicznych)
 Repertuar sankcji jest oczywiście szerszy: sankcja nieważności, sankcje egzekucyjne
 Gratyfikacje występują najczęściej w prawie adm., prawie finansowym i prawie pracy
– nagrody pieniężne, premie, odznaczenia, awanse, koncesje, subsydia, ulgi podatkowe
 Systemy represyjne i promocyjne
 W zależności od tego, czy dany system opiera się na sankcjach, czy gratyfikacjach,
możemy wyróżnić odpowiednio systemy represyjne i promocyjne
 Systemy represyjne – dominują w nich zakazy i sankcje, są nastawione na ochronę
porządku i bezpieczeństwa
 Systemy promocyjne – nakazy i nagrody, nastawione na realizację określonych
programów społecznych (np. rozwój gospodarczy)
 Globalnie dominują raczej elementy systemu represyjnego (pozytywiści uznali nawet
sankcję za element definicyjny prawa), jednakże współczesne systemy ulegają ewolucji,
nie ograniczają się jedynie do ochrony bezpieczeństwa ale starają się też aktywnie
kierować rozwojem społecznym i gospodarczym
 Można stwierdzić, że prawo staje się systemem mieszanym (represyjno – promocyjnym)
 Warto zauważyć, że w psychologii społecznej, czy pedagogice dominuje pogląd,
że nagrody są skuteczniejszym środkiem stymulacji zachowań niż kary

 Rozdział dóbr i ciężarów

 Dobra i ciężary rozumiemy w miarę szeroko (zaliczamy do nich uprawnienia i obowiązki)
 Rozdział jest dokonywany między członków danego społeczeństwa
 Od prawa, które jest w tym wypadku instrumentem dystrybucji dóbr i ciężarów, oczekujemy,
że rozdział będzie sprawiedliwy
 Funkcja rozdzielcza wiąże tym samym prawo z pojęciem sprawiedliwości
 Sprawiedliwość
 Pojmowana jest w różny sposób – to co sprawiedliwe według jednej koncepcji nie musi
być sprawiedliwe wg drugiej
 Wszystkie koncepcje sprawiedliwości mają jeden element wspólny nazywany zasadą
sprawiedliwości formalnej
 Zasada sprawiedliwości formalnej
 Zwana też regułą równej miary
 Zakłada, że osoby, sytuacje, stany rzeczy pod istotnymi względami do siebie
podobne powinny być podobnie traktowane
 Faktycznie ma czysto formalny charakter – wskazuje jedynie by podobne traktować
podobnie, nie wynika z niej co mamy uznawać za podobne (np. czy kobiety
i mężczyźni mają być traktowani tak samo, czy przy wynagradzaniu pracownika
mamy brać pod uwagę tylko wkład pracy, czy też staż, wykształcenie, czy potrzeby
konkretnej osoby)
 Nie naruszamy zasady sprawiedliwości formalnej traktując inaczej Polaków
i obcokrajowców jeśli założymy, że Polacy i cudzoziemcy należą do odrębnych
kategorii, naruszymy ją dopiero gdybyśmy inaczej traktowali poszczególnych
Polaków
 O tym, jakie osoby, stany rzeczy, sytuacje należą do tej samej kategorii mówi zasada
sprawiedliwości materialnej
 Zasada sprawiedliwości materialnej
 Wyróżnia się wśród niej dwa typy reguł:
o Sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej)
· Każdemu stosownie do pracy;
· Każdemu stosownie do potrzeb;
· Każdemu stosownie do zasług;
· Każdemu stosownie do pozycji społecznej;
· Każdemu to samo (reg. spraw. egalitarystycznej)
o Sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej)
· Każdemu wg. zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął
· Sprawiedliwy podział to taki, który wynika z zawartej umowy
· Jeśli zgodziłem się na dany podział (określone wynagrodzenie za moją
pracę, określona cena za mój produkt), to jest on sprawiedliwy, pod
warunkiem, że umowa była dobrowolna (chcącemu nie dzieje się krzywda)
 Reguły sprawiedliwości proceduralnej
 Jak zorganizować proces podejmowanie decyzji, by podjęta decyzja była
sprawiedliwa (fair)
 Przedmiotem sprawiedliwości formalnej jest zagadnienie uczciwej procedury
 Ciężko określić konkretne reguły takiej sprawiedliwości, ponieważ są one
zrelatywizowane do typu instytucji podejmującej decyzje i rodzaju spraw, którymi
się zajmują
  Inne oczekiwania wobec procedury w parlamencie, inne wobec procedury
wyborczej, inne wobec postępowanie przed sądem, czy przed organem
administracji
 Klauzula due process of law – prawo każdego człowieka do rzetelnego
postępowania w każdej sprawie, która go dotyczy
 Konkretyzacją tej klauzuli jest zasada fair trial – prawo do uczciwego postępowania
sądowego
 Prawo to powszechnie uznano w prawie międzynarodowym publicznym
i w konstytucjach państw demokratycznych
 Elementarne zasady sprawiedliwości proceduralnej
o Zasada bezstronności i niezawisłości sądu
o Zasada równości stron
o Prawo do obrony (obejmuje przedstawianie własnych argumentów oraz
ustosunkowanie się do argumentów strony przeciwnej)

 Regulacja konfliktów
 Konflikty same w sobie są pozytywnym zjawiskiem, ponieważ stymulują rozwój (rozwój praw
obywatelskich, rozwój opieki socjalnej)
 Zła jest sytuacja, gdy brakuje odpowiednich mechanizmów do rozwiązywania tych konfliktów
i trzeba posługiwać się przemocą
 Konflikt – sytuacja, w której jedna strona występuje z żądaniem, roszczeniem, twierdzeniem,
które jest kwestionowane przez drugą stronę
 Konflikty dwu i wielobiegunowe (dwie i więcej stron)
 Podstawowe metody rozwiązywania konfliktów
 Kontraktowy
 Strony same rozwiązują konflikt
 Pełna autonomia stron – decydują o zasadach i procedurze rozwiązywania sporu
 Rozstrzygnięcie w drodze dobrowolnego porozumienia/ umowy/ konsensusu stron
 Mediacyjno – koncyliacyjny
 Występuje w nim osoba mediatora/ koncyliatora
 Ma on ułatwić porozumiewanie się stron, pośredniczy w rokowaniach, poszukuje
formy rozwiązania sporu akceptowalnej dla każdej ze stron
 Pełna autonomia stron w zakresie wyboru mediatora, procedury oraz zasad
rozwiązywania konfliktu
 Arbitrażowy
 Autonomia stron w zakresie wyboru arbitra, procedury, zasad rozwiązania konfliktu
 Decyzja arbitra ma władczy charakter – jest wiążąca dla stron i często może być
przymusowo egzekwowana (np. na zasadach postępowania egzekucyjnego)
 Adjudykacyjny
 Postępowanie toczy się wg z góry ustalonych procedur i zasad
 Strony nie mają wpływu na wybór osoby adjudykatora
 Model postępowania adjudykacyjnego – np. postępowanie sądowe
 Przy czym postępowanie sądowe nie jest równoznaczne z trybem adjudykacyjnym,
gdyż występują w nim elementy trybu mediacyjnego (ugoda sądowa, postępowanie
 pojednawcze), czy też kontraktowego (zawieszenie postępowania na zgodny
wniosek stron)
 Tryb kontraktowy to bezpośrednia metoda regulacji konfliktów. Pozostałe tryby zakładają
udział osób trzecich – dlatego są metodami pośrednimi

 Monopol sądów – wady

 Współcześnie (w państwach zachodnich), rozstrzyganie konfliktów należy głównie do sądów
(monopol na wymiar sprawiedliwości)
 Taki stan rzeczy może budzić sprzeciw:
 Przewlekłość postępowań
 Kosztowność (wykluczenie najuboższych)
 Nadmierny formalizm
 Autorytatywność (toczy się wg z góry określonych zasad i procedury)
 Nie bierze pod uwagę woli i interesów stron (wystarczy, że rezultat jest zgodny
z prawem)

 ADR
 W wolnym społeczeństwie powinna istnieć konkurencja usług (także wymiaru
sprawiedliwości)
 Państwowy wymiar sprawiedliwości powinien zachować monopol tylko w przypadkach, w
których jest to konieczne (poważne sprawy karne)
 Od lat 70 XX w. obserwuje się rozwój innych, poza sądem, instytucji rozstrzygających
konflikty – komisje, sądy polubowne, pojednawcze, społeczne – generalnie ADR
 Podstawą ich działania są tryby mediacyjny lub arbitrażowy
 Zalety
 Mniejszy formalizm
 Niższe koszta
 Większa szybkość
 Większy wpływ stron na przebieg i rezultat procesu
 Największa aktywność w sprawach gospodarczych, handlowych, w stosunkach pracy, spory
rodzinne, sąsiedzkie i konsumenckie

 Zmiany w postępowaniu sądowym

 Reformy zmierzają do oparcia postępowania nie tylko na trybie adjudykacyjnym ale także
wplatania metody kontraktowe i mediacyjne
 Dewiza procesu – pojednać nie sądzić (sędziowie powinni starać się pogodzić strony, nie
rozstrzygnąć sprawę autorytatywnym wyrokiem)
 Przepisy k. p. c. o mediacji, sądzie polubownym, postępowaniu pojednawczym

 Plusy w postępowaniu sądowym

 Dzięki formalizacji gwarantuje uczciwość i przestrzeganie ludzkich praw
  Poza poważnymi sprawami karnymi, gdzie sądy powinny dominować, droga sądowa powinna
być otwarta tam, gdzie człowiek poniósł szkodę na osobie/majątku na skutek działania
organów władzy publicznej (art. 77 Konst.)
 Większość konfliktów w życiu codziennym jest rozwiązywana na drodze bezpośrednich
rokowań stron – dlatego podstawową rolą nowoczesnego prawnika powinna być rola
negocjatora/mediatora

Prawo publiczne i prywatne

 Wstęp
 Rozgraniczenie opiera się na oddzieleniu sfery, w której obywatel podlega zwierzchnictwu
organów państwowych, od sfery w której jest wolny (nie podlega poleceniom władzy)

 Starożytność
 Podział taki ma długą tradycję – Ulpian: prawo publiczne odnosi się do interesu państwa,
prywatne do interesu jednostki

 Średniowiecze
 W średniowieczu granice między prawem publicznym i prywatnym się zacierały (pan
feudalny miał uprawnienia typowe dla prawa prywatnego – własność prywatna oraz
publicznego – karanie poddanych, posiadanie sił zbrojnych)
 Do zacierania granic przyczyniła się też korporacyjna struktura społeczeństwa –
przynależność do korporacji (np. gildii) była przymusowa, a władze gildii miały w stosunku do
członków uprawnienia w dzisiejszych czasach typowe dla władzy publicznej

 Kapitalizm
 Renesans podziału – czasy kapitalizmu
 Własność prywatna, obywatelstwo jednostki i posiadanie przez nią praw, w które władza nie
powinna ingerować – wszystko to wymusza rozdzielenie tego co publiczne (polityka
zagraniczna, ochrona porządku, sądownictwo) od tego co prywatne (wolność zawierania
umów, rozporządzania własnością, wolność światopoglądowa)

 Problematyczne rozróżnienie
 Nie ma ostrych kryteriów pozwalających na oddzielenie prawa publicznego i prywatnego,
ponieważ są one ze sobą ściśle powiązane
 Wiele uprawnień prywatno – prawnych jest chroniona za pomocą publiczno – prawnych
mechanizmów, może być także ograniczona ze względu na interes publiczny (ograniczanie
praw rodziców wobec dzieci ze względu na interes tych drugich, ograniczanie praw
pracodawców ze względu na interes pracowników)
 W związku z powyższym kryteria podziału mają jedynie orientacyjny charakter

 Kryteria podziału
 Podmiotowe
  Publiczne reguluje stosunki między organami państwa oraz między organami,
a obywatelami
 Prywatne reguluje stosunki między obywatelami
 Typu regulowanych stosunków (przedmiotowe)
 Prawo publiczne reguluje stosunki władcze – jeden podmiot jest podporządkowany
drugiemu
 Prywatne – reguluje stosunki między równorzędnymi podmiotami
 Sposobu dochodzenia roszczeń
 Roszczenia publiczno – prawne są dochodzone z urzędu
 Prywatno prawne – dochodzone z inicjatywy zainteresowanych stron

 Przykłady dziedzin prawa publicznego to prawo administracyjne, karne, konstytucyjne,

podatkowe, działy prawa procesowego
 Przykład dziedziny prawa prywatnego to prawo cywilne
 W praktyce ciężko klasyfikuje się gałęzie prawa, zwyczajnie dlatego, że najczęściej mają mieszany
charakter (prawo pracy, rolne, rodzinne)
 Większy sens niż dzielenie gałęzi ma wyróżnianie w każdej z nich elementów publiczno i prywatno
– prawnych
 Można wtedy stwierdzić, że pewna gałąź jest bardziej nasycona jednymi elementami, a inna gałąź
drugimi

 Publicyzacja prawa
 Przejawia tendencję wzrostową
 Władza państwowa zaczyna ingerować nawet w ostoje prawa prywatnego, takie jak prawo
cywilne
 Przyczyny:
 rozrost funkcji społecznych państwa,
 rozwój technologii,
 powstawanie reżimów totalitarnych

 Rozrost funkcji społecznych państwa

 Państwo interweniuje w rozwój gospodarki oraz inspiruje się ideologią państwa
opiekuńczego – tworzy system świadczeń socjalnych, realizuje zadania w dziedzinie edukacji,
kultury, ochrony zdrowia
 Jurydyzacja życia społecznego – prawo (najczęściej administracyjne) stało się instrumentem
do rozwiązywania zadań i problemów społecznych

 Rozwój technologii
 Technologia umożliwia zbieranie i przetwarzanie informacji, a tym samym sterowanie
procesami społecznymi – stanowi impuls do wykorzystywania prawa jako instrumentu
polityki społecznej

 Totalitaryzm
 Z założenia dąży do ograniczenia sfery prywatnej i podporządkowania jej państwu
– ograniczenie własności prywatnej, upaństwowienie oświaty, kultury, ochrony zdrowia
 Prawo wewnętrzne i międzynarodowe

 Wstęp
 H. Hart – prawo jest pojęciem zróżnicowanym, obejmuje zjawiska o różnym charakterze
 Większość określeń pojęcia prawa ma charakter typologiczny – nie charakteryzuje
jednoznacznie danego zjawiska tylko podaje jego typowe cechy – widać to szczególnie dobrze
przy porównaniu prawa wewnętrznego i międzynarodowego

 Prawo wewnętrzne
 Reguluje stosunki na terytorium danego państwa
 Podmioty prawa: osoby fizyczne, osoby prawne, różne instytucje
 Źródło prawa: prawo kreowane jest na drodze jednostronnych decyzji organów
państwowych (ustawy, precedensy)
 Rola sankcji: większe znaczenie w prawie wewnętrznym

 Prawo międzynarodowe publiczne

 Normuje stosunki między państwami
 Podmioty prawa: przede wszystkim państwa, organizacje międzynarodowe
 Źródło prawa: prawo powstaje na drodze umów dwustronnych (bilateralnych) i
wielostronnych (multilateralnych) – konwencji, traktatów (dlatego p. międzynar. nazywa się
też traktatowym)
 Rola sankcji: mniejsze znaczenie w prawie międzynarodowym – zasadą jest dobrowolne
i wzajemne wykonywanie przyjętych przez dany podmiot zobowiązań (być może dlatego jest
mniej skuteczne) -system sankcji jest dopiero w fazie rozwoju

 Relacje
 Możemy wyróżnić 3 teorie odnoszące się do relacji między prawem wewnętrznym,
a międzynarodowym publicznym
 Dualistyczna
 Międzynarodowe i wewnętrzne to dwa różne i niezależne porządki normatywne
 Odnoszą się do różnych podmiotów, regulują różne stosunki
 Dlatego możliwość ich kolizji jest co do zasady wykluczona
 Znaczenie tej teorii jest raczej historyczne – prawo międzynarodowe odnosi się nie
tylko do państw ale też organizacji międzynarodowych, czy nawet osób fizycznych,
w związku z czym możliwość konfliktu jest realna
 Prymatu prawa wewnętrznego
 Dominacja w praktyce współczesnych państw
 W razie konfliktu norm pierwszeństwo mają normy prawa wewnętrznego
 Uzasadnienie: normy prawa międzynarodowego obowiązują na terytorium państwa
za jego zgodą, państwo może odmówić przyjęcia traktatu i wyłączyć jego
stosowanie na swym terytorium - doktryna suwerenności państwa
 Prymatu prawa międzynarodowego
 Zakłada, że w przypadku kolizji norm pierwszeństwo ma prawo międzynarodowe
 Do umocnienia pozycji tej teorii przyczyniły się
o Wzrost znaczenia prawa międzynarodowego spowodowany globalizacją,
 o Fakt uznawania przez wiele państw norm prawa międzynarodowego,
o Wyodrębnienie norm ius cogens

 Ius Cogens
 Bezwzględnie obowiązujące normy – są to najbardziej elementarne normy prawa
międzynarodowego:
 Zakaz niewolnictwa,
 Zakaz tortur,
 Zasada równości wobec prawa,
 Ochrona podstawowych praw człowieka etc.
 Takie normy obowiązują bez znaczenia, czy zostały uznane, czy nie
 Celem tych norm nie jest ograniczanie suwerenności państwa rozumianej jako prawo do
decydowania o sposobach swojego rozwoju
 Celem jest kontrola władzy państwowej tam, gdzie zagraża ona podstawowym prawom
i wolnościom człowieka

 UE
 Państwa członkowskie UE są zobowiązane uznać wyższość prawa Unii nad swym prawem
wewnętrznym (Art. 91 Konstytucji RP: Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej
ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku
prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od
wydania ustawy.)
 Zasada prymatu prawa europejskiego może wydawać się kontrowersyjna, czego przykładem
jest Brexit oraz polityka takich państw jak Polska i Węgry w ostatnich latach

 Prawo międzynarodowe prywatne

 Należy je odróżniać od publicznego
 Normuje stosunki prawne, w których występuje obcy element (zawarcie przez Polaka umowy
albo małżeństwa z cudzoziemcem)
 W takich wypadkach prawo prywatne wskazuje system prawny (polski czy zagraniczny), które
będzie właściwe dla roszczeń wynikających z takiego „wielonarodowego” stosunku prawnego

Prawo materialne i procesowe

 Prawo materialne
 Są to normy prawne bezpośrednio regulujące stosunki między podmiotami prawa
 Określa przesłanki powodujące powstanie tychże stosunków, ich zmianę lub wygaśnięcie.
 Są to także normy prawne regulujące określone obowiązki, zakazy lub nakazy i przewidujące
określone sankcje za ich nieprzestrzeganie.
 Prawo materialne ma ścisły związek z formalnym, bez którego materialne nie mogłoby być
egzekwowane
 Prawo materialne ma charakter pierwotny i stanowi istotę systemu prawa

 Prawo formalne (procesowe)

  Są to normy prawne regulujące postępowanie przed organami wymiaru sprawiedliwości i
administracji publicznej
 Urzeczywistnia normy prawa materialnego i pozwala na ich egzekwowanie
 Dotyczy takich kwestii, jak właściwość ww. organów, wszczynanie postępowań, pisma
(procesowe i administracyjne), wnioski, dowody, środków zaskarżenia, a także szeregu
innych instytucji procesowych
 Innymi słowy, odnosi się do organizacji aparatu dbającego o przestrzeganie prawa
materialnego oraz do trybu dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych
przez prawo materialne
 Ma rolę służebną wobec prawa materialnego

 Przykłady
 Kodeks cywilny – prawo materialne; KPC – prawo formalne
 KK – materialne, KPK – formalne
 Ustawy należące do gałęzi materialnego prawa administracyjnego (np. ustawa
o obywatelstwie, ustawa o samorządzie gminnym, ustawa o utrzymaniu czystości i porządku
w gminach – prawo materialne
 KPA, PPSA – prawo formalne

Norma prawna

 Wypowiedź normatywna
 To taka wypowiedź, która zawiera skierowane do danej osoby/osób żądanie lub
upoważnienie do określonego zachowania się

 Norma postępowania
 Jest to wypowiedź normatywna z dodatkowym elementem w postaci kontekstu społecznego
polegającego na przekonaniu o możliwości narzucenia adresatowi przez autora wypowiedzi
normatywnej wzoru zachowania w niej zawartego (poprzez nakaz, zakaz, dozwolenie)
 Dodatkowo, można zauważyć, że wsparcie dla wzoru zachowania stanowi grupa społeczna
(np. społeczeństwo) – mówimy wtedy o normach społecznych, ponieważ są tworzone
i wzmacniane przez te grupy oraz adresowane do ich członków

 Budowa normy postępowania

 Aby norma mogła zostać zrealizowana, powinna zawierać trzy elementy:
 Określenie adresata (wskazanie podmiotu, któremu norma coś
nakazuje/zakazuje/dozwala uczynić)
 Określenie wzoru postępowania (wskazanie tego jak adresat ma się zachować)
 Określenie okoliczności warunkujących zachowanie (wskazanie, w jakich okolicznościach
adresat ma zachować się wg wzoru)

 Normy postępowania będą dotyczyły tylko zachowań uzależnionych od woli adresata – nie
odnoszą się do zachowań odruchowych albo niemożliwych do wykonania
 Jednym z rodzajów norm postępowania będą normy prawne
 Norma prawna
 Norma prawna to najmniejszy, stanowiący spójną całość element systemu prawa
 Jest regułą zachowania charakteryzującą się dwiema cechami:
 Generalnością
 Abstrakcyjnością

 Generalność adresata
 Generalność adresata – norma skierowana jest do pewnej kategorii adresatów, nie do
adresata indywidualnego wskazanego co do tożsamości
 Wskazanie adresatów poprzez powołanie się na ich cechy rodzajowe (obywatele, uczniowie,
żołnierze, matka, właściciel rzeczy ruchomej, dłużnik)
 Często (np. w prawie karnym materialnym i konstytucyjnym) adresatami normy są wszyscy
znajdujący się na terytorium obowiązywania danego prawa, używa się wtedy takich określeń,
jak: kto, ktokolwiek, każdy, nikt
 Nawet jeśli z treści normy prawnej wynika, że w danej chwili może istnieć tylko jeden
podmiot posiadający cech adresata (Prezydent, PRM), to taka norma w dalszym ciągu jest
generalna – wzór zachowania kierowany jest do każdej osoby na tym stanowisku, nie do
jednej określonej z imienia i nazwiska

 Generalność
 Odnosi się do dwóch elementów normy – adresata i okoliczności
 Cechę generalności przypisujemy odrębnie adresatowi i okolicznościom, ponieważ istnieją
normy kierowane do generalnego adresata ale z indywidualnymi okolicznościami

 Generalność okoliczności
 Również okoliczności mogą być określone generalnie poprzez wskazanie cech rodzajowych,
a nie konkretnych (w wypadku gdy kupujący otrzymał od sprzedawcy dokument
gwarancyjny, w czasie powodzi, jeśli rzecz ma wady itd.)
 Bądź indywidualnie (w dniu 12.10.1995 r., w powodzi, która miała miejsce we Wrocławiu w
1997 r., wprowadza się zakaz X na obszarze miasta Y w dniu Z)

 Abstrakcyjność
 Oznacza, że wzór zachowania określony jest przez wskazanie cech rodzajowych (nie
konkretnych)
 Norma abstrakcyjna odnosi się do zachowania, które nie jest jednorazowe i może być
powtórzone i może wystąpić w nieokreślonej z góry liczbie przypadków (prowadzenie
cudzych spraw bez zlecenia, naprawienie szkody, naprawienie rzeczy wynajmowanej
 Warto zauważyć, że zachowanie nie będzie powtarzalne, jeśli ma miejsce w indywidualnych
okolicznościach – związek między abstrakcyjnością (konkretnością) zachowania, a sposobem
określenia okoliczności, w jakich ma ono zajść (indywidualnym/generalnym)
 Aby zapewnić wielokrotność spełniania normy, wzór zachowania nie powinien być zbyt
szczegółowy – należy objąć dużą liczbę przypadków danego typu zachowania (art. 148 k. k.
– Kto zabija człowieka… - obejmuje nieograniczoną liczbę różnych zabójstw, na różnych
ofiarach, w różnych sytuacjach, przez różnych sprawców
 Normy prawne, a akty stosowania prawa
 Generalność i abstrakcyjność to cechy, które odróżniają normy prawne od aktów stosowania
prawa (np. orzeczeń sądów i decyzji administracyjnych), które mają charakter norm
konkretnych i indywidualnych

 Cechy norm prawnych, a wolność jednostki

 Generalność i abstrakcyjność nie służą tylko użyteczności regulacji
 Z założenia, że obywatel podlega władzy tylko w takim zakresie, w którym podlega prawu
połączone z wymogiem generalności i abstrakcyjności tego prawa chroni obywatela przed
stronniczością władzy, która wykorzystując prawo mogłaby próbować wpłynąć na konkretną
jednostkę, w konkretnej sytuacji

 Przykłady
 Generalna co do adresata i okoliczności, abstrakcyjna: art. 147 k. c. – Właścicielowi nie wolno
dokonywać robót ziemnych w taki sposób, żeby to groziło nieruchomościom sąsiednim utratą
oparcia.
 Generalna co do adresata, indywidualna co do okoliczności i konkretna: Rozporz. Ministra
SWiA z 10.02.09 r. – Wprowadza się zakaz noszenia wszelkiego rodzaju broni na obszarze
miasta Krakowa w okresie od dnia 18 do dnia 20 lutego 2009 r. (spotkanie ministrów obrony
narodowej członków NATO)
 Indywidualna co do adresata, generalna co do okoliczności i abstrakcyjna: Ustala się
obowiązek alimentacyjny pozwanego Jana Kowalskiego w wysokości 1000 zł, na rzecz
małoletniego Tomasza Kowalskiego płatny każdorazowo do 10. dnia miesiąca, do rąk matki
małoletniego Anny Kowalskiej
 Indywidualna i konkretna: Nakazuje się spółce XYZ zapłacić Janowi Kowalskiemu kwotę 1000
zł tytułem odszkodowania za zniszczony podczas zdarzenia z dnia 9 lutego 2010 r. rower

 Budowa normy prawnej

 Norma prawna to reguła zachowania, która odpowiada na pytanie: kto i w jakich warunkach,
jak ma postąpić (co jest mu zakazane, nakazane, dozwolone)
 W związku z powyższym w normie prawnej wyróżnia się dwa podstawowe elementy:
 Hipotezę
 Dyspozycję

 Hipoteza
 To ta część normy, która określa:
 Adresata normy
 Warunki/ okoliczności, w których temu adresatowi coś jest zakazane czynić, nakazane
czynić, dozwolone czynić

 Dyspozycja
 Określa treść zachowania zakazanego/ nakazanego/ dozwolonego
 Ewentualnie określa treść decyzji, którą trzeba podjąć w przypadku zaistnienia pewnych
faktów
 Treść normy
 Ustalenie treści polega na określeniu zakresu zastosowania i zakresu normowania
 Zakres zastosowania
 Nazywamy w ten sposób zbiór wszystkich stanów faktycznych (sytuacji), w których
dana norma będzie miała zastosowanie
 Zakres zastosowania jest ustalany na podstawie hipotezy normy
 Zakres normowania (regulowania)
 Oznacza zbiór zachowań adresatów normy, który ta norma reguluje
 Jest ustalany na podstawie dyspozycji

 Sankcja
 Sankcja – konsekwencje grożące za zachowanie niezgodne z dyspozycją normy
 Sporną kwestią jest, czy sankcja jest treścią odrębnej normy, czy trzecim (obok hipotezy
i dyspozycji) składnikiem każdej normy
 W zależności od przyjętego przez nas założenia otrzymamy dwie różne koncepcje budowy
normy:
 Koncepcję norm sprzężonych
 Koncepcję trójelementową

 Koncepcja norm sprzężonych

 Badając zachowania normowane przez prawodawcę oraz sankcje grożące za ich
nieprzestrzeganie nie mówimy o jednej normie która reguluje wszystko, lecz o parze norm
 Normie sankcjonowanej – określa adresata i warunki w jakich coś jest mu zakazane/
nakazane/ dozwolone czynić (hipoteza), określa także treść nakazu/ zakazu/ dozwolenia
(dyspozycja)
 oraz związanej z nią (sprzężonej)
 Normie sankcjonującej – stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej
(hipoteza) zostanie zastosowana dolegliwość, określa dodatkowo rodzaj i stopień tej
dolegliwości (dyspozycja, która z jednej strony zawiera obowiązek ponoszenia dolegliwości,
a z drugiej upoważnia organy państwa do realizacji sankcji)
 Norma sankcjonowana jest skierowana do pewnych kategorii adresatów określonych
rodzajowo (wszystkich ludzi, żołnierzy, właścicieli rzeczy, dłużników) – są to adresaci
pierwotni
 Norma sankcjonująca jest skierowana do organów władzy publicznej (sąd, minister ds. o. ś.,
US) – adresaci wtórni – tylko w ich kompetencji leży stwierdzenie naruszenia normy i
zastosowanie sankcji wobec naruszyciela
 Jak widać obie normy są ze sobą funkcjonalnie powiązane
 Norma sankcjonująca ma charakter posiłkowy – uruchamia się ją dopiero gdy naruszono
normę sankcjonowaną

 Przykład
 Art. 72 § 2 KC: Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność
dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. – norma sankcjonująca
  Art. 158 KC: Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być
zawarta w formie aktu notarialnego. – norma sankcjonowana
 Art. 96 § 1 KRO: Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują
nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka… - sankcjonowana

 Przykład
 Art. 210 § 1 KK: Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o
osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega
karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. - sankcjonująca
 Art. 48 Prawo budowlane (uwaga, nieaktualny stan prawny): Właściwy organ nakazuje (…),
w drodze decyzji, rozbiórkę obiektu budowlanego lub jego części, będącego w budowie albo
wybudowanego bez wymaganego pozwolenia na budowę albo zgłoszenia - sankcjonująca

 Koncepcja trójelementowa
 Stanowisko rozpowszechnione w polskim prawoznawstwie w II połowie XX w.
 Koncepcja ta jest mocno zakorzeniona w pozytywizmie prawniczym
 Według jej zwolenników pełna norma powinna zawierać trzy elementy (H, D, S)
 Stosowanie prawa wymaga określenia adresata i warunków (H), treści uprawnień/
obowiązków (D) oraz konsekwencji zachowania sprzecznego ze wzorem (S) - sankcja jest
rozumiana jako część jednej normy prawnej

 Krytyka trójelementowej koncepcji

 W przypadku pewnych norm nie sposób ustalić sankcji (leges imperfectae)
 Niemożliwe albo znacząco utrudnione jest ustalenie sankcji dla norm mających charakter
zasad prawnych
 Część norm prawa międzynar. publ. jest pozbawiona sankcji
 Przyjęcie trójelementowej koncepcji podważa charakter tych norm albo ich samodzielność
 Uznanie że sankcja jest niezbędnym składnikiem normy implikuje założenie, że cel normy
może być osiągnięty tylko groźbą w postaci sankcji – tymczasem większość ludzi nie łamie
prawa ze względu na szacunek do wartości, które to chroni, a nie ze strachu przed karą

 Koncepcje dwuczłonowe – H, D
 Norma składa się z hipotezy i dyspozycji
 Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat (również określony w hipotezie)
powinien się zachować w sposób określony w dyspozycji
 Art. 415 KC: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę (H), obowiązany jest do jej
naprawienia (D).

 Koncepcje dwuczłonowe H, S
 Norma składa się z hipotezy i sankcji
 Jeśli zajdą warunki określone w hipotezie, to organ państwa wymierza podmiotowi
wskazanemu w tejże hipotezie sankcję
 165 § 1 KK: Kto pozbawia człowieka wolności (H), podlega karze pozbawienia wolności od 3
miesięcy do lat 5 (S).
 Koncepcja trójczłonowa – przykład
 Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat ma zachować się w sposób
określony w dyspozycji, bądź zostanie mu wymierzona sankcja
 Art. 183 § 1 KK (uwaga, nieaktualny stan prawny): Jeżeli ktoś pozostaje w związku
małżeńskim (H), to nie powinien zawierać powtórnego związku małżeńskiego (D), bądź
zostanie wymierzona mu kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat (S)

 Koncepcja norm sprzężonych

 Norma składa się z dwóch reguł: sankcjonowanej i sankcjonującej
 Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonowanej (H1), to adresat ma
zachować się tak, jak mówi dyspozycja normy sankcjonowanej (D), bądź jeżeli naruszy
dyspozycję (H2), to zostanie mu wymierzona sankcja
 Przykładem może być uproszczona treść art. 296 § 1 KK: jeżeli ktoś jest zobowiązany do
zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby (H1), to
nie powinien wyrządzać jej szkody majątkowej (D), bądź jeżeli ktoś będąc zobowiązany do
zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby wyrządził
jej szkodę majątkową (H2), to podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (S)
 Jak widać w powyższym przykładzie, treścią hipotezy reguły sankcjonującej (H2), jest
naruszenie dyspozycji reguły sankcjonowanej (D)

 Który wzór jest poprawny

 Spór dotyczący tego zagadnienia jest przebrzmiały
 Normy prawne są kodowane w rozmaity sposób, więc poszczególnym normom będą
odpowiadały różne koncepcje
 Tam gdzie przepis nie formułuje sankcji mamy do czynienia z koncepcją dwuczłonową H → D
 W przypadku przepisów prawa cywilnego najczęściej wystąpi koncepcja norm sprzężonych –
KC określa uprawnienia i obowiązki, a przepisy sankcjonujące normy KC odnajdziemy w
innym akcie – KPC
 Wiele osób uważa, że normy prawa karnego najlepiej zrekonstruować za pomocą koncepcji
trójczłonowej
 W gruncie rzeczy koncepcje są do siebie podobne
 Odpowiednikiem sankcji z k. trójczłonowej, będzie reguła sankcjonująca z koncepcji norm
sprzężonych
 Koncepcje dwuczłonowe H → D i H →S mogą być interpretowane jako odpowiedniki reguły
sankcjonowanej i sankcjonującej z koncepcji norm sprzężonych
 Dodatkowa uwaga – można wyróżniać także normy gratyfikowane i gratyfikujące

 Hipoteza – elementy
 Obejmuje adresata normy oraz okoliczności, w których coś jest mu nakazane, zakazane,
dozwolone
 Innymi słowy określa elementy podmiotowe i przedmiotowe sytuacji do której odnosi się
norma
 Elementy podmiotowe
 Elementy podmiotowe – hipoteza wskazuje adresata oraz jego cechy
  W przypadku adresatów będących osobami fizycznymi może to być określenie wieku,
sytuacji zawodowej, rodzinnej, majątkowej, zawodowej itd.
 W przypadku jednostek organizacyjnych (organów państwa, osób prawnych) – status,
etap zorganizowania, zarejestrowania, funkcjonowania (stowarzyszenie zarejestrowane,
spółka w organizacji, spółka w upadłości/ restrukturyzacji)
 Mogą wskazywać też na cel działania adresata (w celu zawarcia umowy, w celu
przywłaszczenia, w celu obalenia ustroju)
 Albo na jego sposób działania (jeżeli umowa została zawarta na czas określony, w sposób
szczególnie zuchwały lub poprzez włamanie, w porozumieniu z innymi)
 Elementy przedmiotowe
 Hipoteza zawiera je, gdy odnosi się do zewnętrznych wobec adresata zjawisk, sytuacji,
stanów rzeczy
 Mogą to być określenia dotyczące ludzkich zachowań (jeżeli na licytacji nikt nie przystąpił
do przetargu)
 Mogą także odnosić się do praw przyrody, czy funkcjonowania gospodarki (powódź, stan
zagrożenia epidemiologicznego, obniżka cen)
 Może określać także miejsce i czas działania (miejsce publiczne, na terenie zakładu
pracy, w czasie wojny, po złożeniu zeznań)

 Wyrażenie hipotetyczne
 Hipoteza normy, a w konsekwencji cała norma może mieć postać wyrażenia hipotetycznego
(warunkowego) albo wyrażenia kategorycznego
 W formie warunkowej składa się z poprzednika zawierającego „jeżeli” oraz następnika „to”
 Poprzednik zawierający okoliczności zachowania adresata stanowi hipotezę
 Art. 551 § 1 KC: Jeżeli kupujący dopuścił się zwłoki z odebraniem rzeczy sprzedanej, (to)
sprzedawca może oddać rzecz na przechowanie na koszt i niebezpieczeństwo kupującego.

 Wyrażenie kategoryczne
 Ma schemat: „Każdy kto jest A i ma cechy B, w okolicznościach Y powinien uczynić Z”
 Art. 415 KC: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia
 Art. 29 § 1 KC: Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od końca
roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby
w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarcza upływ lat
pięciu.
 Art. 30 § 1 KC: Kto zaginął w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą
statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, ten może być uznany za
zmarłego po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne
szczególne zdarzenie.

 Hipoteza
 Jest elementem koniecznym w normie, która jest jednym z rodzajów wypowiedzi
(wypowiedzią normatywną)
 Jednakże nie zawsze jest wyrażona wprost – określenie warunków zachowania może mieć
mniej lub bardziej dokładny charakter
  Nie mniej, okoliczności zachowania zgodnego z dyspozycją zazwyczaj są wskazane
szczegółowo i wporst
 Art. 148 § 1 KK: Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy
od lat 10 albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
 Powyższy przepis można zastosować dopiero, gdy zabójstwo nie zostało dokonane ze
szczególnym okrucieństwem, ani z użyciem materiałów wybuchowych, ani gdy ofiarą była
więcej niż jedna osoba, ani gdy sprawca nie był wcześniej skazany za zabójstwo, ani gdy nie
działał w warunkach silnego wzburzenia itd.
 Do powyższych okoliczności odnoszą się odrębne przepisy i jeśli te okoliczności zaistnieją,
będziemy musieli zastosować inny przepis niż Art. 148 § 1 KK
 Nawiasem mówiąc, w niektórych przypadkach nie zastosujemy żadnej z tych norm, gdyż
w pewnych sytuacjach zabijanie jest dozwolone – na wojnie w stosunku do wroga albo
przynajmniej nie pociąga za sobą sankcji – działanie w warunkach obrony koniecznej
 Hipoteza to najbardziej rozbudowany element normy prawnej, jednakże często jest
rozproszony po różnych jednostkach redakcyjnych tekstu prawnego i należy ją samemu
odnaleźć i zrekonstruować – stanowi to pole do wątpliwości i sporów interpretacyjnych,
które trzeba rozwiązać dokonując wykładni prawa

 Dyspozycja
 Wyznacza treść powinnego zachowania i jest najważniejszą częścią normy
 Zachowanie regulowane przez prawo można charakteryzować na różne sposoby
 Najbardziej powszechne kategorie teoretyczne to:
 Czyny i czynności konwencjonalne
 Przedmiotem dyspozycji mogą być dwa różne rodzaje postępowania wyodrębnione
ze względu na sposób uregulowania przez prawo
 Czyny – faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwa są
prawnie uregulowane (zabójstwo, zabór mienia, pomoc tonącemu, wypowiadanie
się, milczenie oskarżonego) – takie zachowania zazwyczaj reguluje prawo karne,
rzadziej administracyjne albo cywilne (korzystanie z rzeczy, czyn niedozwolony,
korzystanie z wolności prawnie chronionych)
 Czynności konwencjonalne – takie czynności, którym normy prawne nadają
specyficzne (konwencjonalne, umowne) znaczenie – specyficzne, bo inne niż to,
które wynika z psychofizycznego przebiegu tych czynności lub ich faktycznych
skutków
 Takie czynności funkcjonują nie tylko w prawie ale też w religii, obyczajach
(podniesienie nakrycia głowy na powitanie, podniesienie ręki, które w przypadku
posła oznacza głosowanie „za”, a w przypadku policjanta kierującego ruchem już
coś zupełnie innego
 Aby jakiś prosty czyn lub czynność nabrał charakteru czynności konwencjonalnej,
norma prawna musi mu nadać odpowiednie znaczenie
 Nie da się domniemać ważności czynności konwencjonalnych – sposób dokonania,
podmioty, przebieg muszą być wyraźnie określone przez normy prawne aby taka
czynność była skuteczna
 Normy regulujące sposób dokonania czynności konwencjonalnych to reguły sensu
(bo nadają im specyficzny, konkretny sens)
 Reguła sensu ważnej sprzedaży nieruchomości – zawarcie umowy w formie aktu
notarialnego
 Reguła sensu skutecznego sporządzenia testamentu – spisanie go odręcznie,
opatrzenie datą i podpisem
 Reguła ważnego zawarcia małżeństwa – wypowiedzenie odpowiednich słów przed
urzędnikiem stanu cywilnego
 Czynności konwencjonalne mogą być związane z działaniami władczymi organów
państwa, nie tylko z zachowaniem obywateli czy jednostek organizacyjnych
 Uchwalenie ustawy przez sejm, wydanie wyroku przez sąd, wydanie decyzji adm.
przez organ, nadanie tytułu profesora przez prezydenta, powołanie RPO przez sejm
za zgodą senatu – to akty władcze organów państwa, które są dokonywane na
podstawie norm prawa publicznego i są czynnościami konwencjonalnymi, istotnymi
prawnie
 Jak widać mogą to być akty tworzenia, jak i stosowania prawa
 Czynności konwencjonalne dokonywane przez osoby fizyczne i prawne nazywa się
czynnościami prawnymi (sporządzenie testamentu, zawarcie umowy)
 Na istotę czynności prawnej składają się dwa elementy:
o Złożenie oświadczenia woli
o Zamiar wywołania określonych skutków prawnych