See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/275395052

Математика 3 - Калкулус (прв дел)

Book · January 2011

CITATIONS READS

5 6,330

2 authors, including:

Risto Malčeski

245 PUBLICATIONS 527 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Risto Malčeski on 29 September 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Ристо Малчески
Вера Малческа

МАТЕМАТИКА 3
КАЛКУЛУС (ПРВ ДЕЛ)

Скопје, 2014
Рецензенти:
Д-р Марија Оровчанец, ред. проф. на Природно-математички факултет, Скопје
Д-р Алекса Малчески, ред. проф. на Машински факултет, Скопје

Компјутерска обработка: Ристо Малчески и Самоил Малчески

Сите права задржани. Ниту еден дел на оваа книга не смее да се умно-
жува, фотокопира, ниту на било кој друг начин да се репродуцира без писмено
одобрување на авторите.

Печати: ************, Скопје

ii
СОДРЖИНА

ПРЕДГОВОР vii

XI глава
РЕАЛНИ И КОМПЛЕКСНИ БРОЕВИ
1. Природни броеви. Основни својства 1
2. Собирање на природни броеви 4
3. Множење на природни броеви 6
4. Цели броеви 8
5. Рационални броеви 11
6. Апсолутна вредност 18
7. Кошиеви низи рационални броеви 20
8. Реални броеви 22
9. Аритметички својства на супремумот и инфимумот 35
10. Корен од реален број 39
11. Лема на вложени затворени интервали 41
12. Поим за комплексен број 43
13. Коњугиран комплексен број 48
14. Геометриска интерпретација на комплексен број 51
15. Тригонометриски запис на комплексен број.
Корен од комплексен број 52
Задачи 58

XII глава
НИЗИ
1. Поим за низа. Конвергентни низи 63
2. Елементарни својства на конвергентните низи 66
3. Теорема за три низи 69
4. Монотони низи 71
5. Теореми на Кантор и Болцано-Ваерштрас 75
6. Кошиеви низи 79
7. Претставување на реалните броеви со бесконечни
десетични дропки 81
Задачи 85

iii
XIII глава
ФУНКЦИИ ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА
1. Основни својства на реалните функции 87
2. Парни и непарни, периодични, монотони и
ограничени функции 89
3. Основни реални функции 93
4. Класификација на реалните функции 101
5. Параметарски зададени функции 102
6. Функции зададени во поларни координати 105
7. Граница на функција во точка 111
8. Две важни граници 118
9. Непрекинати функции во точка и на множество 121
10. Елементарни својства на непрекинатите функции 123
11. Својства на функциите непрекинати на затворен интервал 125
12. Рамномерна непрекинатост 127
13. Точки на прекин и нивна класификација 131
Задачи 133

XIV глава
ДИФЕРЕНЦИЈАЛНО СМЕТАЊЕ НА ФУНКЦИЈА
ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА
1. Дефиниција на извод. Основни својства 137
2. Извод од инверзна, сложена и имплицитна функција 141
3. Изводи од повисок ред 146
4. Диференцијали на функција 147
5. Основни теореми на диференцијалното сметање 149
6. Лопиталово правило 153
7. Тејлорова формула 154
8. Монотоност и локални екстреми на функција 158
9. Конвексни функции 163
10. Равенка на тангента 168
11. Превојни точки 170
12. Асимптоти. Конструирање график на функција 171
Задачи 175

XV глава
ИНТЕГРАЛНО СМЕТАЊЕ НА ФУНКЦИЈА
ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА
1. Поим за примитивна функција и неопределен интеграл 179
2. Замена на променливи 183
3. Парцијална интеграција 187
4. Интегрирање на рационални функции 190
5. Интегрирање на биномен диференцијал 197
6. Тригонометриски замени 201

iv
7. Интеграли кои не можат да се изразат со елементарни функции 205
8. Поим за определен интеграл 206
9. Основни својства на определен интеграл 209
10. Врска меѓу определен и неопределен интеграл 211
11. Замена на променливи и парцијална интеграција
кај определен интеграл 214
12. Плоштина на рамнинска фигура 216
13. Волумен на ротационо тело 221
14. Плоштина на ротациона површина 222
15. Должина на лак на рамнинска крива 224
16. Несвојствени интеграли 227
17. Несвојствени интеграли од ненегативни функции 232
Задачи 235

XVI глава
БРОЈНИ РЕДОВИ

1. Поим за ред. Основни својства 241

2. Општ Кошиев критериум за конвергенција на броен ред 244
3. Редови со ненегативни членови 246
4. Критериуми за конвергенција на ред со ненегативни членови 249
5. Кошиев интегрален критериум за конвергенција
на редови со ненегативни членови 253
6. Алтернативни редови 256
7. Апсолутно конвергентни редови 261
8. Семиконвергентни редови 267
9. Бесконечни производи 269
Задачи 274

XVII глава
ФУНКЦИОНАЛНИ НИЗИ И РЕДОВИ

1. Функционални низи 277

2. Рамномерна конвергентност на функционалните низи 278
3. Функционални редови 287
4. Својства на рамномерно конвергентни редови 293
5. Поим за степенски ред 295
6. Аналитички функции во реална област 298
7. Разложување на функција од степенски ред 302
Задачи 308

Индекс на поими 311

Литература 315

v
vi
ПРЕДГОВОР КОН ЧЕТВРТОТО ИЗДАНИЕ

Ниедно истражување на човекот не мо-

же да се нарече вистинска наука, ако истото
не е поткрепено со математички доказ.
Проблематична е веродостојноста на
тврдењата во науките, каде нема примена на
ниту една математичка дисциплина, т.е. кои
не се поврзани со математиката.
Леонардо да Винчи

Третото издание на оваа книга е наменето за дел од предметот Калкулус

1, кој студентите на Факултетот за информатика при ФОН универзитетот во
Скопје го слушаат во прва година, наслов под кој и беа издадени првите две изда-
нија на книгава. Во него се разработени стандардните содржини од математичката
анализа во делот на реалните броеви, функциите од една реална променлива, број-
ните и функционалните низи и редови. Книгава е поделена на седум глави и тоа:
- Реални и комплексни броеви ,
- Низи,
- Функции од една реална променлива,
- Диференцијално сметање на функција од една реална променлива,
- Интегрално сметање на функција од една реална променлива,
- Бројни редови и
- Функционални низи и редови.

Првата глава, која е насловена Реални и комплексни броеви е посветена

на конструкцијата на множествата реални и комплексни броеви и истата се на-
доврзува на знаењата кои студентите ги стекнуваат во предметот алгебарски
структури. Самата конструкција на множеството реални броеви е реализирана со
помош на Кошиевите низи рационални броеви, т.е. со комплетирање на множе-
ството рационални броеви. Притоа, претставувањето на множеството реални
броеви со помош на десетични дропки е поместено на крајот од втората глава,
после усвојувањето на низите реални броеви. Имајќи ја предвид тежината на мате-
ријалот кој е предмет на разработка во оваа глава на читателите им препорачуваме
дел од презентираните тврдења да ги усвојат без истите да ги докажуваат, т.е. да
се обидат да го усвојат само логичкиот редослед на конструкцијата на реалните
броеви. Последното всушност е особена важност, ако се има предвид дека при
разработката на содржините од првата книга за реалните броеви сметавме дека се

vii
познати и истите ги користевме за задавање погодни примери при проучувањето
на кардиналните броеви, групите, прстените, интегралните домени, полињата и
елементите од комбинаториката.

Содржините кои се разработени во останатите шест глави во целост ко-

респондираат со насловите. Притоа, имајќи ја предвид тежината на материјалот,
но и фактот дека истиот го слушаат студенти кои студираат информатика, мал број
од разгледуваните теореми, леми и последици се дадени без доказ и примената на
истите е илустрирана преку примери. Иизложувањето на материјалот е пропра-
тено со бројни коментар и забелешки, дел од кои се однесуваат на разгледаните
тврдења, а во одделни забелешки и коментари се докажани дополнителни твр-
дења.

Усвојувањето на која било математичка дисциплина не е можно без реша-

вање на поголем број примери. Затоа во сите делови на книгата теориските разгле-
дувања се пропратени со 185 решени примери и 258 задачи за самостојна работа,
голем дел од кои содржат и повеќе подзадачи, па така бројот на решените примери
и задачи за самостојна работа е значително поголем. За одделни параграфи не се
дадени задачи за самостојна работа, бидејќи дел од нив опсежно се разработувани
во средното образование, а за останатите не се бара усвојување на највисоко ниво
на знаења. Заради поголема нагледност севкупните разгледувања се илустрирани
со 118 цртежи, најголем дел од кои се поместени при изучувањето на функциите
од една реална променлива и интегралното сметање на функција од една реална
променлива.

На крајот од книгата е дадена користената литература, со што се надеваме

ќе се олесни нејзиното користење, но и на читателот ќе му овозможи да консул-
тира дополнителна сродна литература, која пред сè е пишувана со ист или сличен
методски пристап. Исто така е даден и индекс на поими, чија намена е да го олес-
ни користењето на самата книга.

Се надеваме дека книгава ќе им биде од корист како на студентите, за кои

пред сè истата е наменета, така и на поширок круг читатели, кои секојдневно се
среќаваат со материјата која е предмет на разработка на оваа книга.

Пријатна должност и особено задоволство ни е да им искажеме благодар-

ност на рецензентите проф. д-р Марија Оровчанец и проф. д-р Алекса Малчески
кои со своите забелешки и сугестии допринесоа за подобрување на содржината на
оваа книга.

И покрај вложениот напор, свесни сме за можните подобрувања во изло-

жувањето на разработуваниот материјал и за пропустите кои ги содржи оваа кни-
га. Затоа сме однапред благодарни на секоја добронамерна сугестија и критика,
која ќе овозможи подобрување на книгава.

Ноември, 2014 Авторите

viii
 Втор диференцијал на функција, 148
Втор извод на функција, 146

Главна вредност на аргументот, 106

Главни оски на двополов хиперболоид, 333
Горно десетично приближување, 82
Граница на низа, 63
Граница на функција, 111, 112
Густо множество, 16

ИНДЕКС НА ПОИМИ Д

А Даламберов критериум, 250

-околина, 117
Абелов критериум , 260 Декартов лист, 104
Агол меѓу криви, 178 Десна -околина, 117
Алгебарска функција, 102 Десна граница на функција, 117
Алгебарски облик на комплексен број, 47 Дивергентен ред, 241
Аксиома за индукција, 1 Дивергентна низа, 63
Аксиома за супремум, 18 Дијаметар на поделба, 206
Апсолутна вредност, 18 Дирихлеов критериум, 258
Апсолутно конвергентен ред, 261 Диференцирање на функција, 139
Аргумент на комплексен број, 52 Добро подредено множество, 3
Ареа-косинус, 101 Должина (мера), 37
Ареа-котангенс, 101 Должина на крива, 224
Ареа-синус, 101 Долно десетично приближување, 82
Ареа-тангенс, 101 Допустливи десетични дропки, 83
Аркускосинус, 98 Дробно-рационална функција (рационална
Аркускотангенс, 99 функција), 102
Аркуссинус, 98
Аркустангенс, 99 Е
Архимедова спирала, 110
Архимедово поле, 16 Еднакви комплексни броеви, 43
Асимптота на функција, 171 Експоненцијална функција, 95
Астроида, 105 Елементарни функции, 101
Афикс, 51 Елипса, 104, 108
Елиптичен интеграл од втор вид, 206
Б Елиптичен интеграл од прв вид, 206
Бесконечен производ, 269 З
- -, апсолутно конвергира, 273
- -, конвергира, 269 Збир на комплексни броеви, 43
- -, неодредено дивергира, 269 Збир на низи, 20
- -, одредено дивергира, 269 Збир на природни броеви, 4
Бесконечна граница на функција, 115, 116 Збир на функции, 87
Бесконечна десетична дропка, 83 Знак за интеграл, 180
Биномен интеграл, 197
Броен ред, 241 И
В Извод на функција на множество, 139
Имагинарна единица, 47
Вертикална асимптота на функција, 173 Имагинарна оска, 51

311
Имагинарен дел од комплексен број, 47
Имплицитно зададена функција, 145
Инверзна низа, 20
Интеграл на Поасон, 205
Интегрален косинус, 206
Интегрален критериум на Коши, 253
Интегрален логаритам, 206
Интегрален синус, 205
Интеграли на Френел, 206
Интегрална сума на Риман, 206
Интензитет (должина) на вектор, 43
Интервали на поделба, 206
Инфимум, 18
Ирационална функција, 102
К Множество ограничено од долу, 18
Квадратна функција, 93
Класи интеграбилни функции
во конечен вид, 205
Коефициенти на степенски ред, 295
Количник на функции, 87
Количник на комплексни броеви, 49
Комплексен број, 43
Комплексна рамнина, 51
Конвексна функција, 163
Конвергентен ред, 241
Конвергентна низа, 63
Конечна граница на функција, 114, 115
Конечна десетична дропка, 81
Конкавна функција, 163
Коњугиран комплексен број, 48
Косинусоида, 97
Косинус хиперболикум, 100
Котангенсоида, 98
Котангенс хиперболикум, 100
Кошиев критериум, 249, 281, 290
Кошиев производ, 266
Кошиева (фундаментална) низа, 20, 79
Криволиниски трапез, 216
Критични (стационарни) точка, 160
Кумеров критериум, 251
Л конвергира, 227, 228, 229
Лајбницов критериум, 256
Лева граница на функција, 117
Лева -околина, 117
Лема за вложени интервали, 41
Лема за запазување на знакот, 69
Лема за линеарност на интегралот, 181, 210
Лемиската на Бернули, 238
Линеарна функција, 94
Липшицов услов, 128
312
Логаритам, 97
Логаритамска спирала, 110
Логаритамска функција, 96
Логаритамско диференцирање, 143
Лопиталово правило, 153
М
Мајоранта, 18
Маклоренов ред, 302
Маклоренова формула, 156
Метод на неопределени коефициенти, 193
Миноранта, 18
Множество вредности на низа, 63
Множество ограничено од горе, 18
Множество комплексни броеви, 43
Множество рационални броеви, 11
Множители на бесконечен производ, 269
Моаврова формула, 54
Модул на комплексен број, 45
Модул на непрекинатост, 129
Монотона низа, 71
Н
Најголем елемент на множество, 4
Најмал елемент на множество, 3
Нараснување на аргумент, 122
Нараснување на функција, 122
Насока на вектор, 43
Негативни рационални броеви, 13
Негативни цели броеви, 8
Неопределен интеграл, 180
Непарна функција, 89
Неправилна рационална функција, 190
Непрекината рамнинска крива, 224
Неравенство на Јенсен, 166
Неравенство на Коши-Буњаковски-
Шварц, 50
Неравенство на триаголник, 50
Несвојствен интеграл, 227, 228, 229
Несвојствен интеграл –
Несвојствен интеграл –
дивергира, 227, 228, 229
n -ти диференцијал на функција, 148
n -ти извод на функција, 146
n -ти корен од единицата, 55
n -ти корен од комплексен број, 54
n -ти корен од реален број, 39
n-ти член на низа, 63
Низа на Фибоначи, 58
Низа монотоно опаѓа, 71
Низа монотоно расте, 71
Низа реални броеви, 63
Низа строго монотоно опаѓа, 71
Низа строго монотоно расте, 71
Нормала на график на функција, 169
Њ Признак на Абел-Харди, 292
Њутн-Лајбницова формула, 212
О Природен логаритам, 97
Област на конвергенција на ред, 287
- - - степенски ред, 296
Обопштени поларни координати, 106
Ограничена низа, 20, 66
Ограничена од горе (десно) низа, 66
Ограничена од долу (лево) низа, 66
Ограничено множество, 18
Определен интеграл, 207
Општ Кошиев критериум, 244
Општ член на броен ред, 241
Остаточен член во форма на Коши, 158
Основна периода, 90
Остаток на ред, 241
Отворен интервал, 41
П Рационални броеви, 11
Парабола, 104, 108
Параметарски зададена функција, 102
Парна функција, 89
Парцијален производ, 269
Парцијална сума на ред, 241
Пеанови аксиоми, 1
Периода, 83
Периодична десетична дропка, 83
Периодична функција, 90
Поделба на интервал, 206
Подинтегрална функција, 180
Подниза, 75
Позитивни рационални броеви, 13
Позитивни цели броеви, 8
Пол, 106
Поларна оска, 106
Поларен агол, 106
Поларен радиус, 106
Поларни координати, 106
Полином од n-ти степен (цела рационална
функција), 102
Полузатворен интервал, 41
Полуотворен интервал, 41
Правец на вектор, 43
Правило на триаголник, 249
Правилна рационална функција, 190
Правоаголен координатен систем, 38
Прв диференцијал на функција, 147
Прв извод на функција, 137
Превојна точка на функција, 170
Претходник, 1
- - Дирихле-Харди, 290
Примитивен n-ти корен на единицита, 57
Примитивна функција, 179
Производ на комплексни броеви, 43
Производ на низи, 21
Производ на функции, 87
Прости рационални дропки, 191
Проширен систем реални броеви, 42
Р
Равенства на Абел, 258
Рабеов критериум, 252
Радиус на конвергенција на
степенски ред, 296
Разлика на природни броеви, 6
Разлика на функции, 87
Рамномерно непрекината функција, 127
Рационална дропка, 15
Реален дел од комплексен број, 47
Реална оска, 51
Реципрочна вредност, 15
Риманова ѕета функција, 293
Роза, 109
r-ти степен од реален број, 40
С
Секанта на график на функција, 168
Семиконвергентен ред, 267
Синусоида, 97
Синусоидни спирали, 111
Синус хиперболикум, 100
Симетрично множество, 89
Следбеник, 1
Сомерливи отсечки, 37
Спротивна низа, 20
Стационарни (критични) точки, 160
Степенска функција, 94
Степенски ред, 295
Строго конвексна функција, 163
Строго конкавна функција, 163
Супремум, 18
313
 Т Функција интеграбилна според
Тангенсоида, 198
Тангенс хиперболикум, 100
Тангента на график на функција, 169
Тејлоров полином, 155
Тејлоров ред, 302
Тејлорова формула за полиноми, 155
Тејлорова формула со остаточен член на
Лагранж, 155
Теорема за доволен услов за локален
екстрем, 160, 162
Теорема за запазување на знакот, 112
Теорема за парцијална интеграција, 187
Теорема за потребен услов за локален
екстрем, 159
Теорема за три низи, 70
Теорема на Абел, 295, 298
Теорема на Архимед, 36
Теорема на Болцано-Ваерштрас, 78
Теорема на Болцано-Коши, 126
Теорема на Ваерштрас, 125, 289
Теорема на Кантор, 77
Теорема на Коши, 127, 152
Теорема на Лагранж, 151
Теорема на Риман, 268
Теорема на Рол, 149
Теорема на Ферма, 149
Точка на локален екстрем, 159
Точка на локален максимум, 159
Точка на локален минимум, 159
Точка на натрупување на низа, 76
Точки на поделба, 206
Точка на прекин на функција, 131
Точка на прекин од втор ред, 131
Точка на прекин од прв ред, 131
Точка на отстранлив прекин, 131
Точка на строг локален екстрем, 159
Точка на строг локален максимум, 159
Точка на строг локален минимум, 159
Трансцедентна функција, 102
Тригонометриски запис на комплексен
број, 52
Услов на Холдер од ред , 128
Формула за интегрирање со замена на
променливата, 184
Функција аналитичка во точка, 300
Функција има извод, 137
314
Риман, 206
Функција монотоно опаѓа, 90
Функција монотоно расте, 90
Функција на Дирихле, 208
Функција непрекината во точка, 121, 122
Функција непрекината на
множество, 121
Функција неограничена на множество, 93
Функција неограничена од горе, 92
Функција неограничена од долу, 92
Функција ограничена на множество, 92
Функција ограничена од горе, 92
Функција ограничена од долу, 92
Функција прекината во точка, 121
Функција строго монотоно опаѓа, 90
Функција строго монотоно расте, 90
Функционална низа, 277
- -, конвергира во точка, 277
- -, конвергира на множество, 277
- -, опаѓа, 277
- -, рамномерно конвергира на
множество, 278
- -, рамномерно ограничена, 277
- -, расте, 277
Функционален ред, 287
- -, конвергира во точка, 287
- -, конвергира на множество, 287
- -, рамномерно конвергира на
множество, 287
Х
Хармониска низа, 80
Хипербола, 104, 108
Хиперболична спирала, 110
Ц
Цели броеви, 8
Циклоида, 105
 ЛИТЕРАТУРА

1. Adnadjević, S., Kadelburg, Z.: Matematička analiza I, II, Nauka, Beograd, 1993
2. Greenspan, H. P.; Benney, D. J.; Turner, J. E.: Calkulus: An Introduction to
Applied Mathematics, McGraw-Hill, Toronto, 1987
3. Kurepa, S.: Matematička analiza II, Tehnička knjiga, Zagreb, 1981
4. Malik, S. C.: Principles of Real Analysis, New Age International Limited, New
Delhi, 1982
5. Maron, I. A.: Problems in Calculus of One Variable, Mir, Moscow, 1988
6. Mitrinović, D. S., Adamović, D. D.: Nizovi i redovi, Naučna knjiga, Beograd, 1983
7. Mitrinović, D. S.: Predavanja o redovima, Građevinska knjiga, Beograd, 1989
8. Uščumlić, M. P.; Miličić, P. M.: Zbirka zadataka iz više matematike I, 1994, II,
1989, Nauka, Beograd
9. Берман, Г. Н.: Сборник задач по курсу математического анализа, Наука,
Москва, 1969
10. Демидович, Б. П.: Сборник задач и упражнений по математическому
анализу, Наука, Москва, 1984
11. Дойчинов, Д.: Математически анализ, Наука и изкуство, София, 1983
12. Дороговцев, А. Я.: Математический анализ, Вища школа, Киев, 1985
13. Ивановски, Н.; Речковски, Н.: Математика III, Унив. Св. Кирил и Методиј,
Скопје, 1993
14. Илин, В. А.; Садовничи, В. А.; Сендов, Б. Х.: Математически анализ, II,
Наука и изкуство, София, 1989
15. Каплан, И. А.: Практические занятия по высшей математике, I, 1970, II,
1970, III, 1965, Вища школа, Харьков, 1970
16. Карташев, А. П., Рождественский, Б. Л.: Математический анализ, Наука,
Москва, 1984
17. Кудрявцев, Л. Д.: Курс математического анализа, I, II, III, Высшая школа,
Москва, 1988
18. Любенова, Е., Недевски, П., Николов, К., Николова, Л., Попов, В.:
Рьководство по математически анализ, I, II, Унив. изд. Св. Климент
Охридски, София, 1991
19. Малчески, Р.; Малческа, В.: Математика 1 - алгебарски структури, ФОН
универзитет, Скопје, 2011

315
 20. Малчески, Р.; Малческа, В.: Математика 2 –векторска и линеарна алгебра,
ФОН универзитет, Скопје, 2011
21. Малчески, Р.: Математичка анализа 1, ПМФ, Скопје, 2002
22. Малчески, Р.: Основи на математичка анализа, Унив. Св. Кирил и Методиј,
Скопје, 2001
23. Манолов, С.; Петрова-Данева, А.; Генов, А.; Шополов, Н.: Висша матема-
тика, II, III, Техника, София, 1977
24. Никольский, С. М.: Курс математического анализа, I, II, Наука, Москва, 1983
25. Смирнов, В. И.: Курс высшей математики I, II, III, IV, V, Государственное
издательство физико-математической литературы, Москва, 1961
26. Толстов, Г. П.: Курс математического анализа, I, II, Государственное
издательство физико-математической литературы, Москва, 1957
27. Фихтенгольц, Г. М.: Курс дифференциального и интегрального исчисления, I,
II, III, Наука, Москва, 1969

316

View publication stats