Ристо Малчески

Вера Малческа

МАТЕМАТИКА 3
КАЛКУЛУС (ПРВ ДЕЛ)
(петто непроменето издание)

Скопје, 2020
Рецензенти:
Д-р Марија Оровчанец, ред. проф. на Природно-математички факултет, Скопје
Д-р Алекса Малчески, ред. проф. на Машински факултет, Скопје

Компјутерска обработка: Ристо Малчески и Самоил Малчески

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје

517.51/.52

МАЛЧЕСКИ, Ристо
Математика 3 : калкулус. Д. 1 / Ристо Малчески, Вера Малческа. -
Скопје : Армаганка, 2020. - 316 стр. ; 25 см

Регистар. - Библиографија: стр. 315-316

ISBN 978-608-4904-64-9
1. Малческа, Вера [автор]
а) Функции од реална променлива - Диференцијално сметање - Интегрално
сметање б) Низи и редови - Математичка анализа
COBISS.MK-ID 112058890

Сите права задржани. Ниту еден дел на оваа книга не смее да се умно-
жува, фотокопира, ниту на било кој друг начин да се репродуцира без писмено
одобрување на авторите.

ii
СОДРЖИНА

ПРЕДГОВОР vii

XI глава
РЕАЛНИ И КОМПЛЕКСНИ БРОЕВИ
1. Природни броеви. Основни својства 1
2. Собирање на природни броеви 4
3. Множење на природни броеви 6
4. Цели броеви 8
5. Рационални броеви 11
6. Апсолутна вредност 18
7. Кошиеви низи рационални броеви 20
8. Реални броеви 22
9. Аритметички својства на супремумот и инфимумот 35
10. Корен од реален број 39
11. Лема на вложени затворени интервали 41
12. Поим за комплексен број 43
13. Коњугиран комплексен број 48
14. Геометриска интерпретација на комплексен број 51
15. Тригонометриски запис на комплексен број.
Корен од комплексен број 52
Задачи 58

XII глава
НИЗИ
1. Поим за низа. Конвергентни низи 63
2. Елементарни својства на конвергентните низи 66
3. Теорема за три низи 69
4. Монотони низи 71
5. Теореми на Кантор и Болцано-Ваерштрас 75
6. Кошиеви низи 79
7. Претставување на реалните броеви со бесконечни
десетични дропки 81
Задачи 85

iii
XIII глава
ФУНКЦИИ ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА
1. Основни својства на реалните функции 87
2. Парни и непарни, периодични, монотони и
ограничени функции 89
3. Основни реални функции 93
4. Класификација на реалните функции 101
5. Параметарски зададени функции 102
6. Функции зададени во поларни координати 105
7. Граница на функција во точка 111
8. Две важни граници 118
9. Непрекинати функции во точка и на множество 121
10. Елементарни својства на непрекинатите функции 123
11. Својства на функциите непрекинати на затворен интервал 125
12. Рамномерна непрекинатост 127
13. Точки на прекин и нивна класификација 131
Задачи 133

XIV глава
ДИФЕРЕНЦИЈАЛНО СМЕТАЊЕ НА ФУНКЦИЈА
ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА
1. Дефиниција на извод. Основни својства 137
2. Извод од инверзна, сложена и имплицитна функција 141
3. Изводи од повисок ред 146
4. Диференцијали на функција 147
5. Основни теореми на диференцијалното сметање 149
6. Лопиталово правило 153
7. Тејлорова формула 154
8. Монотоност и локални екстреми на функција 158
9. Конвексни функции 163
10. Равенка на тангента 168
11. Превојни точки 170
12. Асимптоти. Конструирање график на функција 171
Задачи 175

XV глава
ИНТЕГРАЛНО СМЕТАЊЕ НА ФУНКЦИЈА
ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА
1. Поим за примитивна функција и неопределен интеграл 179
2. Замена на променливи 183
3. Парцијална интеграција 187
4. Интегрирање на рационални функции 190
5. Интегрирање на биномен диференцијал 197

iv
6. Тригонометриски замени 201
7. Интеграли кои не можат да се изразат со елементарни функции 205
8. Поим за определен интеграл 206
9. Основни својства на определен интеграл 209
10. Врска меѓу определен и неопределен интеграл 211
11. Замена на променливи и парцијална интеграција
кај определен интеграл 214
12. Плоштина на рамнинска фигура 216
13. Волумен на ротационо тело 221
14. Плоштина на ротациона површина 222
15. Должина на лак на рамнинска крива 224
16. Несвојствени интеграли 227
17. Несвојствени интеграли од ненегативни функции 232
Задачи 235

XVI глава
БРОЈНИ РЕДОВИ

1. Поим за ред. Основни својства 241

2. Општ Кошиев критериум за конвергенција на броен ред 244
3. Редови со ненегативни членови 246
4. Критериуми за конвергенција на ред со ненегативни членови 249
5. Кошиев интегрален критериум за конвергенција
на редови со ненегативни членови 253
6. Алтернативни редови 256
7. Апсолутно конвергентни редови 261
8. Семиконвергентни редови 267
9. Бесконечни производи 269
Задачи 274

XVII глава
ФУНКЦИОНАЛНИ НИЗИ И РЕДОВИ

1. Функционални низи 277

2. Рамномерна конвергентност на функционалните низи 278
3. Функционални редови 287
4. Својства на рамномерно конвергентни редови 293
5. Поим за степенски ред 295
6. Аналитички функции во реална област 298
7. Разложување на функција од степенски ред 302
Задачи 308

Индекс на поими 311

Литература 315

v
vi
ПРЕДГОВОР КОН ЧЕТВРТОТО ИЗДАНИЕ

Ниедно истражување на човекот не мо-

же да се нарече вистинска наука, ако истото
не е поткрепено со математички доказ.
Проблематична е веродостојноста на
тврдењата во науките, каде нема примена на
ниту една математичка дисциплина, т.е. кои
не се поврзани со математиката.
Леонардо да Винчи

Четвртото издание на оваа книга е наменето за дел од предметот Калкулус

1, кој студентите на факултетите за информатика во Република Македонија го
слушаат во прва година, наслов под кој и беа издадени првите две изданија на
книгава. Во него се разработени стандардните содржини од математичката
анализа во делот на реалните броеви, функциите од една реална променлива, број-
ните и функционалните низи и редови. Книгава е поделена на седум глави и тоа:
- Реални и комплексни броеви ,
- Низи,
- Функции од една реална променлива,
- Диференцијално сметање на функција од една реална променлива,
- Интегрално сметање на функција од една реална променлива,
- Бројни редови и
- Функционални низи и редови.

Првата глава, која е насловена Реални и комплексни броеви е посветена

на конструкцијата на множествата реални и комплексни броеви и истата се на-
доврзува на знаењата кои студентите ги стекнуваат во предметот алгебарски
структури. Самата конструкција на множеството реални броеви е реализирана со
помош на Кошиевите низи рационални броеви, т.е. со комплетирање на множе-
ството рационални броеви. Притоа, претставувањето на множеството реални
броеви со помош на десетични дропки е поместено на крајот од втората глава,
после усвојувањето на низите реални броеви. Имајќи ја предвид тежината на мате-
ријалот кој е предмет на разработка во оваа глава на читателите им препорачуваме
дел од презентираните тврдења да ги усвојат без истите да ги докажуваат, т.е. да
се обидат да го усвојат само логичкиот редослед на конструкцијата на реалните
броеви. Последното всушност е особена важност, ако се има предвид дека при
разработката на содржините од првата книга за реалните броеви сметавме дека се

vii
познати и истите ги користевме за задавање погодни примери при проучувањето
на кардиналните броеви, групите, прстените, интегралните домени, полињата и
елементите од комбинаториката.

Содржините кои се разработени во останатите шест глави во целост ко-

респондираат со насловите. Притоа, имајќи ја предвид тежината на материјалот,
но и фактот дека истиот го слушаат студенти кои студираат информатика, мал број
од разгледуваните теореми, леми и последици се дадени без доказ и примената на
истите е илустрирана преку примери. Иизложувањето на материјалот е пропра-
тено со бројни коментар и забелешки, дел од кои се однесуваат на разгледаните
тврдења, а во одделни забелешки и коментари се докажани дополнителни твр-
дења.

Усвојувањето на која било математичка дисциплина не е можно без реша-

вање на поголем број примери. Затоа во сите делови на книгата теориските разгле-
дувања се пропратени со 185 решени примери и 258 задачи за самостојна работа,
голем дел од кои содржат и повеќе подзадачи, па така бројот на решените примери
и задачи за самостојна работа е значително поголем. За одделни параграфи не се
дадени задачи за самостојна работа, бидејќи дел од нив опсежно се разработувани
во средното образование, а за останатите не се бара усвојување на највисоко ниво
на знаења. Заради поголема нагледност севкупните разгледувања се илустрирани
со 118 цртежи, најголем дел од кои се поместени при изучувањето на функциите
од една реална променлива и интегралното сметање на функција од една реална
променлива.

На крајот од книгата е дадена користената литература, со што се надеваме

ќе се олесни нејзиното користење, но и на читателот ќе му овозможи да консул-
тира дополнителна сродна литература, која пред сè е пишувана со ист или сличен
методски пристап. Исто така е даден и индекс на поими, чија намена е да го олес-
ни користењето на самата книга.

Се надеваме дека книгава ќе им биде од корист како на студентите, за кои

пред сè истата е наменета, така и на поширок круг читатели, кои секојдневно се
среќаваат со материјата која е предмет на разработка на оваа книга.

Пријатна должност и особено задоволство ни е да им искажеме благодар-

ност на рецензентите проф. д-р Марија Оровчанец и проф. д-р Алекса Малчески
кои со своите забелешки и сугестии допринесоа за подобрување на содржината на
оваа книга.

И покрај вложениот напор, свесни сме за можните подобрувања во изло-

жувањето на разработуваниот материјал и за пропустите кои ги содржи оваа кни-
га. Затоа сме однапред благодарни на секоја добронамерна сугестија и критика,
која ќе овозможи подобрување на книгава.

Декември, 2015 Авторите

viii
XI ГЛАВА
РЕАЛНИ И КОМПЛЕКСНИ БРОЕВИ

1. ПРИРОДНИ БРОЕВИ. ОСНОВНИ СВОЈСТВА

1.1. Како што знаеме множеството

N  {0,1, 2,..., n, n  1,...} (1)
го нарекуваме множество на природни броеви. Ќе издвоиме неколку својства на
N , познати како Пеанови аксиоми кои ги разгледавме во III 2.6, а потоа ќе пока-
жеме како со нивна помош се гради теоријата на природните броеви.

1.2. Пеанови аксиоми. Множеството N не е празно и важи:

i) 0N .
ii) за секој природен број k постои единствен природен број k  , кој го
нарекуваме следбеник на k .
iii) Ако k   n , тогаш k  n .
iv) 0  k  , за секој k  N .
v) Ако S  N, 0  S и од k  S следува дека k   S , тогаш S  N .

1.3. Забелешка. Во аксиомата ii) рековме дека за секој природен број k

постои единствен природен број k  кој го нарековме следбеник на k . Притоа,
бројот k ќе го наречеме претходник на k  . Во натамошните разгледувања, ако n
е претходник на k , тогаш ќе пишуваме n  k  . Според тоа, n  k  ако и само ако
k  n .
Иако се уште не сме ја вовеле операцијата собирање на природни броеви
во нашите разгледувања, често пати наместо k  ќе пишуваме k  1 . Притоа имаме
1  0  1  0 , 2  1  1  1 итн.
Како што знаеме аксиомата v) е позната како аксиома на индукција (прин-
цип на математичка индукција) и истата се користи за докажување на бројни
својства поврзани со природните броеви.

Од претходно изнесеното следува дека множеството N ги задоволува Пе-

ановите аксиоми. Ќе докажеме дека тоа е единствено множество со овие својства.

1.4. Теорема. Ако N ' е множество кое ги задоволува аксиомите на Пеа-

но, тогаш N '  N .
Доказ. Од аксиомата i) следува дека 0  N ' .
Нека претпоставиме дека k  N ' . Тогаш, од аксиомата ii) следува дека
k  1  k   N ' . Сега тврдењето следува од принципот на математичка индукција. 

1
 1.5. Теорема. Секој природен број е различен од својот следбеник.
Доказ. Со S да го означиме множеството природни броеви кои се раз-
лични од своите следбеници. Од аксиомата iv) следува дека 0  S .
Нека претпоставиме дека k  S , т.е. k  k  . Ако k   (k  ) , тогаш од
аксиомата iii) следува дека k  k  што противречи на претпоставката. Значи
k   (k  ) , т.е. k  1  k   S .
Сега тврдењето следува од принципот на математичка индукција. 

1.6. Теорема. Секој природен број, различен од нулата, има еднозначно

определен претходник кој е природен број.
Доказ. Да претпоставиме дека природниот број k  0 има два претход-
ника k1 и k2 . Тогаш, k1  k  k2 и аксиомата iii) следува дека k1 = k2 .
Со A да го означиме множеството природни броеви кои имаат претход-
ници. Нека S  A  {0} . Сега 0  S и ако x  S , тогаш од аксиомата ii) следува
дека тој е претходник на x  , па затоа x  A  S . Сега тврдењето следува од
принципот на математичка индукција. 

1.7. Множеството природни броеви кои имаат следбеници го означуваме


со N . Така N  {1, 2,3,..., n,...} . Точни се следните тврдења.

Теорема. i) Пресликувањето  : k  k  е инјекција од N во N , но не е

сурјекција.
ii) Пресликувањето  : k  k  е биекција од N  во N . 

1.8. Користејќи ги Пеановите аксиоми можеме да дефинираме множества

N0   и Nk   Nk  {k} , за k  N . За вака конструираните множества точна е
следната теорема, чиј доказ го оставаме на читателот за вежба.
Теорема. i) Ако k  0 , тогаш k   Nk .
ii) 0  Nk  , за секој k  N .
iii) Ако k   Nn , тогаш k  Nn .
iv) k  Nk , за секој k  N .
v) Ако k  Nn , тогаш k   Nn .
vi) Ако k  Nn , тогаш Nk  Nn .
vii) За секои k , n  N исполнет е еден и само еден од условите Nk  Nn ,
k  n , Nn  Nk .
viii) k  Nn ако и само ако Nk  Nn .
ix) Nk ~ Nk , за секој k  N . 

2
 1.9. Дефиниција. Нека k , n  N . Ако Nk  Nn , тогаш ќе велиме дека
природниот број k е помал од природниот број n и ќе пишуваме k  n . Ако
Nk  Nn или k  n , тогаш ќе велиме дека k е помал или еднаков на n и ќе
пишуваме k  n .

1.10. Теорема. i) Релацијата  не е рефлексивна и е транзитивна.

ii) Ако k , n  N , тогаш еден и само еден од следните услови е исполнет
k  n, k  n, n  k .
iii) Релацијата  е релација на подредување во N .
iv) k  k  , за секој k  N .
v) k  n ако и само ако k  Nn .
vi) Ако k  n , тогаш k   n .
vii) 0  k , за секој k  N .
viii) Nk  {n | n  N и n  k} .
Доказ. Точноста на тврдењата непосредно следува од теоремата 1.8 и
дефинициите на релациите  и  . Деталите ги оставаме на читателот за вежба. 

1.11. Дефиниција. Нека M е подредено множество и A е непразно под-

множество од M . За елементот a  A ќе велиме дека е најмал елемент на A ако
a  x , за секој x  A .
За множеството M ќе велиме дека е добро подредено ако секое непразно
множество има најмал елемент.

Да забележиме дека нулата е најмал елемент во N и дека k е најмал еле-

мент во N \ Nk .

1.12. Теорема. N е добро подредено множество.

Доказ. Нека A е непразно подмножество од N . Ако 0  A , тогаш 0  k ,
за секој k  A , т.е. 0 е најмал елемент во A .
Затоа, нека претпоставиме дека 0  A . Да го разгледаме множеството
S  {k | k  N и k  n, за секој n  A} .
Од 0  A следува 0  n , за секој n  A , па затоа множеството S не е празно.
Јасно, не е точно дека за секој k од k  S следува дека k   S , бидејќи во тој
случај S  N , од што би следувало дека множеството A е празно. Според тоа,
постои m  S таков да m  S . Ќе докажеме дека a  m е најмал елемент во A .
Навистина, од m  S следува дека m  k , за секој k  A , па затоа m  k , за
секој k  A . Ако m  A , тогаш m  k , за секој k  A , од што ќе следува дека
m  S , што е противречност. Конечно, a  m  A и a  k , за секој k  A , што
значи дека a  m е најмал елемент во A . 

3
 1.13. Дефиниција. Нека M е подредено множество и A е непразно под-
множество од M . За елементот a  A ќе велиме дека е најголем елемент на A
ако x  a , за секој x  A .
Ако се земе предвид дека k  k  , за секој k  N , тогаш е јасно дека во N
нема најголем елемент.

1.14. Во IV 6.5 ги воведовме поимите конечно и бесконечно множество.

Од дефиницијата на конечно множество и од претходните разгледувања следува
точноста на тврдењата искажани во следната теорема. Деталите ги оставаме на
читателот за вежба.
Теорема. i) | Nk || Nk | k , за секој k  N .
ii) Ако | M | k и S  M , тогаш постои природен број s таков да s  k
и | S | s .
iii) Секое подмножество од конечно множество е конечно.
iv) Бројот на елементите на едно конечно множество е еднозначно опре-
делен. 

1.16. Во следната теорема ќе ја докажеме егзистенцијата на бесконечните

множества.
Теорема. Множеството N е бесконечно.
Доказ. Нека претпоставиме дека множеството N е конечно. Тогаш,
m | Nm || N | , за некој природен број m . Но, Nm  N , па од 1.14 v) следува
дека m | Nm || N | m , што противречи на теоремата 1.10 iv). 

2. СОБИРАЊЕ НА ПРИРОДНИ БРОЕВИ

2.1. Дефиниција. За природниот број n ќе велиме дека е збир на природ-

ните броеви m и k ако постојат множества M и K такви да M  K   ,
| M | m , | K | k и | M  K | n . Притоа пишуваме n  m  k .
Непосредно од дефиницијата на собирање и фактот дека |  | 0 следува
дека m  k  0 ако и само m  k  0 .

2.2. Теорема. (N, ) е комутативна полугрупа со нула 0.

Доказ. Нека m и k се произволни природни броеви. Тогаш,
| Nm | m , | Nk {0}| k и Nm  (Nk {0})   .
Од принципот на збир следува дека Nm  (Nk {0}) е конечно, па ако
n | Nm  (Nk {0}) | , тогаш добиваме n  m  k . Нека претпоставиме дека M и
K се произволни конечни множества, такви да M  K   , | M | m , | K | k и

4
| M  K | n ' .Тогаш Nm  (Nk {0}) ~ M  K (зошто?), па од теорема 1.14 iv) сле-
дува дека n  n ' . Со тоа докажавме дека (N, ) е групоид.
Нека K , L и M се попарно дисјунктни множества такви што | L | l ,
| M | m , | K | k . Ако се имаат предвид равенствата
K  L  L  K , K   K , ( K  L)  M  K  ( L  M )
и фактот дека |  | 0 , добиваме:
i) k  l  l  k ,
ii) k  0  k и
iii) (k  l )  m  k  (l  m) ,
што значи дека групоидот (N, ) е комутативна полугрупа со нула 0. 

2.3. Последица. i) За секои k , m  N точни се равенствата

m  m  1, m  k   (m  k ) .
ii) (N, ) е полугрупа со кратење.
Доказ. i) Првото равенство следува од дефиницијата на собирање на при-
родни броеви и равенствата
Nm  Nm {m}, | Nm | m, | {m}| 1, Nm {m}   .
Потоа добиваме
(m  k )  (m  k )  1  m  (k  1)  m  k  .
ii) Треба да докажеме дека од m  n  k  n следува m  k .
За n  0 имаме m  n  m, k  n  k , па затоа од m  n  k  n добиваме
m  m  n  k  n  k , т.е. тврдењето важи.
Нека претпоставиме дека тврдењето важи за некој n  l  N и нека
m  l  k  l  . Сега од i) добиваме (m  l )  (k  l ) , т.е. m  l  k  l , па од прет-


поставката следува m  k .
Сега тврдењето следува од принципот на математичка индукција. 

2.4. Теорема. k  m ако и само ако постои n  N таков да m  k  n .

Доказ. Нека k  m . Тогаш, Nk  Nm , од што следува дека
Nm \ Nk   , Nm  Nk  (Nm \ Nk ) и Nk  (Nm \ Nk )   .

Ставаме n | Nm \ Nk | N и добиваме m  k  n .

Обратно, да претпоставиме дека m  k  n каде што n  N . Не е можно

m  k , бидејќи во тој случај би имале m  0  m  k  n  m  n , т.е. n  0 , што
противречи на n  N . Ако m  k , тогаш од првиот дел на доказот ќе следува
дека постои l  N таков да m  l  k . Според тоа,

5
 k  0  k  m  l  (k  n)  l  k  (n  l )
од што добиваме n  l  0 , па значи n  l  0 , што повторно противречи на
n  N . Конечно, мора да биде k  m . 

2.5. Последица. i) k  m ако и само ако постои n  N таков да m  k  n .

ii) Ако k , m  N , тогаш исполнет е еден и само еден од следните три усло-
ви: постои n  N таков да m  k  n ; k  m ; постои p  N таков да k  m  p .
Доказ. Непосредно следува од теорема 2.4. 

2.6. Последица. Ако k , l , m, n  N , тогаш

i) k  m ако и само ако k  n  m  n , и
ii) ако k  m и l  n , тогаш k  l  m  n .
Доказ. Непосредно следува од теоремата 2.4 и последица 2.3 ii). 

2.7. Теорема. За секој n  N важи n  1  1  ...  1 .

n пати

Доказ. Од обопштениот принцип на збир следува

n | Nn || {1} {2}  ... {n}|| {1}|  | {2}| ... | {n}| 1  1  ...  1 . 
n пати

2.8. Дефиниција. Нека m, n N , m  n . За природниот број k ќе велиме

дека е разлика на броевите m и n ако m  k  n . Притоа означуваме k  m  n .

2.9. Забелешка. Во дефиницијата 2.8 всушност дефиниравме операција

одземање на природни броеви. Оваа операција е делумна во множеството N и
истата е добро дефинирана, што непосредно следува од последицата 2.3. ii).

3. МНОЖЕЊЕ НА ПРИРОДНИ БРОЕВИ

3.1. Во VI 2.3 дефиниравме степени со природни експоненти и во случај

на адитвно означен полугрупа за степенот a n ја искористивме ознаката na . Имај-
ќи предвид дека (N, ) е комутативна полугрупа со нула 0, заклучуваме дека со

0 x  0, nx  x  x  ...  x , за n  1 . (1)
n пати

е дефинирано пресликување од N  N во N , т.е. операција во N . Оваа операција

ја нарекуваме множење на природни броеви.

6
 3.2. Забелешка. Ако наместо произволна адитивна комутативна полугру-
па со нула 0, во VI 2.3 ја разгледаме полугрупата (N, ) , добиваме дека за секои
k , m, n  N се исполнети равенствата
0  n  0  n  0, 1 n  n  n 1, (m  n)k  mk  nk , k (m  n)  km  kn .
Да забележиме дека равенството n  n 1 следува од теоремата 2.7.

3.3. Теорема. За секои m, n  N важи

mn  nm . (2)
Доказ. Нека M и N се конечни множества такви што | M | m и | N | n .
Тогаш, M  {a1,..., am } и N  {b1,..., bn} . Множеството M  N е конечно (зошто?).
Ако се искористи дека
n
M N  M  {bi } и M {bi }  M {b j }  , за i  j ,
i 1
добиваме
| M  N || M {b1}|  | M {b2 }| ... | M {bn }| m  m  ...  m  mn .
n пати

Аналогно се докажува дека | N  M | nm .

Пресликувањето f : M  N  N  M определено со f ((ai , b j ))  (b j , ai ) е
биекција, па затоа M  N ~ N  M , од што следува равенството (2). 

3.4. Лема. За секои k , m, n  N точно е равенството

k (mn)  (km)n . (6)
Доказ. Непосредно следува од разгледувањата во VI 2.3 и фактот дека
(N, ) е полугрупа. 

3.5. Теорема. (N, ) е комутативна полугрупа со единица.

Доказ. Асоцијативноста и комутативноста на множењето следуваат од
лема 3.4 и теорема 3.3. Во забелешката 3.2 видовме дека 1 е единица на полугру-
пата (N, ) . 

3.6. Теорема. i) mn  0 ако и само ако m  0 или n  0 .

ii) Ако m  0 , тогаш mk  mn ако и само ако k  n .
Доказ. i) Ако m  0 , тогаш m  k  1 , каде што k е претходникот на m .
Имаме mn  0 ако и само ако kn  n  0 ако и само ако kn  n  0 .
ii) Нека m  0 и mk  mn . Тогаш постои p  N таков што n  k  p или
k  n  p . Нека n  k  p . Имаме mk  mk  mp , па затоа mp  0 и како m  0 од
i) следува дека p  0 , што значи k  n . Обратното тврдење следува од дефини-
цијата на множење на природни броеви. 

7
 3.7. Забелешка. Од досега изнесеното следува дека на множеството N
изградивме две полугрупи, и тоа адитивната (N, ) и мултипликативната (N, ) .
Ако се земе предвид дека (N, ) е комутативна полугрупа со единица, добиваме
дека има смисла поимот степен mn , m, n  N . Притоа, за секои k , m, n  N точни
се равенствата
k 0  1, за k  0, k mn  k mk n , (mn)k  mk nk , (k m )n  k mn .
Тврдењата наведени во следната теорема нема да ги докажуваме. На чита-
телот му препорачуваме истите самостојно да ги докаже.

3.8. Теорема. Ако k , m, n, p  N , тогаш

i) mn  1 ако и само ако m  1 и n  1 ,
ii) ако n  0 , тогаш k  m ако и само ако kn  mn ,
iii) ако k  m, p  n , тогаш kp  mn ,
iv) ако m  0 , тогаш mn  1 ако и само ако m  1 или n  0 ,
v) ако n  0 , тогаш mn  0 ако и само ако m  0 ,
vi) ако n  0,1 , тогаш nk  nm ако и само ако k  m , и
vii) ако n  0 , тогаш k n  mn ако и само ако k  m . 

3.9. Лема. Полугрупите (N, ) и (N, ) не се групи.

Доказ. Навистина, во полугрупата (N, ) единствен инверзибилен еле-
мент е 0, а во полугрупата (N, ) тоа е 1. 

4. ЦЕЛИ БРОЕВИ

4.1. Според лема 3.9 полугрупата (N, ) не е група, бидејќи ниеден не-
нулти елемент на N нема спротивен елемент. Си поставуваме задача да најдеме
комутативна група (Z, ) која ќе ја содржи полугрупата (N, ) , но притоа мно-
жеството Z \ N да има најмалку можно елементи. Поставената задача ни нало-
жува на секој ненулти природен број n да му придружиме елемент n кој сакаме
да биде спротивен на n . Множеството од сите такви елементи да го означиме со
N  . Имаме
N  {n | n  N } ,
при што (N )  N   и n  m ако и само ако n  m . Бараното множество Z
го определуваме со Z  (N )  N . Елементите на множеството Z ги нарекуваме
цели броеви, при што елементите на N  ги нарекуваме позитивни, а на N  -
негативни цели броеви. Во множеството на целите броеви Z воведуваме опе-
рација собирање  ' со:

8
 - ако m, n  N , тогаш m  ' n  m  n ,
- ако m, n  N , тогаш
(m)  '(n)  (m  n), (m)  '0  m  0  '(m) и
m  n, ако m  n
m  '(n)  (n)  ' m  
 ( n  m), ако n  m
Операцијата собирање во Z ја означивме со знакот  ' , бидејќи + е знак
за собирање во N . Оваа ознака ја искористивме само за да го определиме собира-
њето во Z . Во натамошните разгледувања ќе ја користиме ознаката +. Следнава
теорема, која ќе ја дадеме без доказ потврдува дека поставената задача успешно
сме ја решиле.

4.2. Теорема. (Z, ) е комутативна група за која (N, ) е потполугрупа. 

4.3. Во натамошните разгледувања множеството позитивни цели броеви

ќе го означуваме со Z  , а со Z  , множеството негативни цели броеви. Според
тоа, имаме:
Z  Z  {0}  Z , Z  Z   , Z  N и Z  N .

4.4. Во множеството на целите броеви Z воведуваме операција множење

 со: ако m, n  N , тогаш m  n  mn , ако m, n  N , тогаш
(m)  (n)  mn, (m)  0  0  0  (m) и m  (n)  (m)  n  (mn) .

4.5. Со вака дефинираното множење добиваме полугрупа (Z, ) , поточно

важи следнава теорема, чиј доказ го оставаме на читателот за вежба.
Теорема. Нека во Z со условите од 10.4 е определена операција  . Точ-
ни се следните тврдења:
i) (N, ) е потполугрупа од комутативната полугрупа (Z, ) ,
ii) за секои m, n  Z точни се равенствата
(m)  (n)  mn, (m)  0  0  0  (m) и m  (n)  (m)  n  (mn) ,
iii) за секои m, n, p  Z точно е равенството
(m  n)  p  (m  p)  (n  p) . 

4.6. Во натамошните разгледувања за операцијата  ќе ја користиме мул-

типликативната ознака, т.е. наместо x  y ќе пишуваме xy . Исто така ќе сметаме
дека операцијата множење има приоритет пред операцијата собирање и одземање
на цели броеви, кој приоритет ќе го почитуваме и при новите проширувања на во-
ведените множества броеви, па затоа некои загради нема да ги пишуваме. На при-
мер, наместо (m  p)  (n  p) ќе пишуваме mp  np , а наместо (mn) , односно
(m)n ќе пишуваме mn .
Полугрупата (Z, ) ќе ја нарекуваме мултипликативна полугрупа на цели-
те броеви.

9
 Доказот на следната теорема го оставаме на читателот за вежба.

4.7. Теорема. i) Полугрупата (Z, ) има единица 1 и единствен елемент

различен од единицата кој е инверзибилен е -1.
ii) mn  0 ако и само ако m  0 или n  0 .
iii) Ако m  0 и mn  mp , тогаш n  p .
iv) За секои m, n, p  Z точни се равенствата
m(n  p)  mn  mp, (m  n) p  mp  np . 

4.8. Од тврдењата i) и iii) во теоремата 4.7 непосредно следува точноста

на следната последица.
Последица. Нека Z  Z \{0} . Тогаш, (Z , ) е потполугрупа од (Z, ) , и
притоа (Z , ) е полугрупа со кратење и единица 1, но не е група. 

4.9. Во теорема 1.12 докажавме дека множеството природни броеви N е

добро подредено множество. Со помош на релацијата на подредување во N ќе де-
финираме подредување во множеството на целите броеви Z . Имено, во Z дефи-
нираме релација  ' со: ако m, n  Z , тогаш
m  ' n ако и само ако n  m  N . (1)

4.10. Теорема. Нека m, n  N . Тогаш,

m  n ако и само ако m  ' n .  (2)

4.11. Поради (2) за релациите  и  ' ќе користиме иста ознака и тоа само
првата ознака. Точна е следнава теорема.

Теорема. Релацијата  е подредување во Z .

Доказ. Непосредно следува од тоа што (N, ) е полугрупа, 0  N и фак-
тот дека n  0 ако и само ако n  0, n  N . 

4.12. Како и кај секое подредување, стриктното подредување се дефини-

ра со m  n ако и само ако m  n и m  n .

Теорема. i) Во Z нема ниту најмал, ниту најголем елемент.

ii) Ако m, n  Z , тогаш m  n ако и само ако n  m  Z .
iii) Ако m, n  Z , тогаш m  n или m  n или n  m , т.е. Z е потполно
подредено множество.
iv) m  n ако и само ако m  p  n  p , за секој p  Z .
v) Ако p  Z , тогаш m  n ако и само ако mp  np .
vi) Ако p  Z , тогаш m  n ако и само ако np  mp .
Доказ. Доказот го препуштаме на читателот за вежба. 

10
 5. РАЦИОНАЛНИ БРОЕВИ

5.1. Според последицата 4.8 комутативната полугрупа со единица 1,


(Z , ) не е група, бидејќи секој елемент различен од 1 и -1 нема инверзен еле-
мент. Си поставуваме задача да најдеме комутативна група (Q , ) која ќе ја содр-
жи полугрупата (Z , ) , но притоа множеството Q \ Z да има најмалку можно
елементи. Прво ќе ја разгледаме следнава теорема.

5.2. Теорема. Нека Z е множеството цели броеви и Z  Z \{0} . За два

елемента (a, b), (c, d )  Z  Z дефинираме
(a, b) ~ (c, d ) (1)
ако и само ако
ad  bc . (2)

Тогаш, со ~ е дефинирана релација на еквиваленција на Z  Z и притоа, ако
(a, b) ~ (a ', b ') и (c, d ) ~ (c ', d ') , тогаш
(ad  cb, bd ) ~ (a ' d ' c ' b ', b ' d ') (3)
(ac, bd ) ~ (a ' c ', b ' d ') . (4)
Доказ. Рефлексивноста и симетричноста на ~ е очигледна. Да ја докажеме
транзитивноста. Нека (a, b) ~ (c, d ) и (c, d ) ~ (h, k ) , т.е. ad  bc и ck  dh . Од
својствата на множењето во множеството Z следува
d (ak )  (ad )k  (bc)k  (ck )b  d (hb)
т.е.
d (ak )  d (hb) . (5)

Сега од (c, d )  Z  Z следува d  0 и како (Z , ) е полугрупа со кратење од

равенството (5) следува ak  hb , што значи (a, b) ~ (h, k ) . Со тоа докажавме дека
~ е релација на еквиваленција на Z  Z .
Од (a, b) ~ (a ', b ') и (c, d ) ~ (c ', d ') следува ab '  a ' b и cd '  c ' d . Бидејќи
bd  0  b ' d ' , треба да докажеме само дека
(ad  cb)(b ' d ')  (a ' d ' c ' b ')(bd ) и (ac)(b ' d ')  (a ' c ')(bd ) .
Првото од овие равенства следува од
(ad  cb)(b ' d ')  (ab ')(dd ')  (cd ')(bb ')  (a ' b)(dd ')  (c ' d )(bb ')  (a ' d ' c ' b ')(bd ) ,
а второто од (ac)(b ' d ')  (ab ')(cd ')  (a ' b)(c ' d )  (a ' c ')(bd ) .

5.3. Дефиниција. Нека ~ е релацијата на еквиваленција на Z  Z вове-

дена во теоремата 5.2. Множеството Q  Z  Z|~ го нарекуваме множество ра-
ционални броеви, а неговите елементи ги нарекуваме рационални броеви.

11
 Во натамошните разгледувања елементот (m, n)~ Q ќе го означуваме со
(m, n) .
За рационалните броеви (1,1) и (0,1) привремено ќе ги користиме озна-
ките e и n , соодветно.
Во множеството на рационалните броеви Q воведуваме операција соби-
рање  ' со:
(m, n)  '( p, q)  (mq  pn, nq) , за секои (m, n), ( p, q) Q .
и операција множење  со:
(m, n)  ( p, q)  (mp, nq) , за секои (m, n), ( p, q) Q .

5.4. Теорема. i) (Q,  ') е комутативна група со нула n .

ii) (Q , ) , Q  Q \{n} е комутативна група со единица e .
iii) За секои x, y, z Q важи ( x  ' y)  z  x  z  ' y  z .
Доказ. Од теорема 5.2 следува дека собирањето  ' и множењето  се до-
бро дефинирани операции во множеството рационални броеви. Од дефинициите
на операциите  ' и  и својствата на целите броеви следува дека овие операции
се комутативни и асоцијативни. Нека (m, n) Q . Тогаш,
(m, n)  '(0,1)  (m  0, n)  (m, n)
од што следува дека n  (0,1) е нула во (Q,  ') . Понатаму, од (0,1) ~ (0, n2 ) сле-
дува
(m, n)  '(m, n)  (mn  mn, n2 ) ~ (0,1) ,
т.е. секој елемент на Q има спротивен, што заедно со претходно изнесеното зна-
чи дека (Q,  ') е адитивно означена комутативна група со нула n .

Нека (m, n) Q . Тогаш, (m, n)  (1,1)  (m, n) од што следува дека e  (1,1)
единица во полугрупата (Q , ) . Но, m  0 бидејќи (m, n) ~ (0,1) ако и само ако
m  0 . Бидејќи n  0 добиваме дека (n, m) Q и притоа важи
(m, n)  (n, m)  (mn, mn) ~ (1,1)  e

т.е. секој елемент на Q е инверзибилен, што заедно со претходно изнесеното зна-
чи дека (Q , ) е мултипликативно означена комутативна група со единица e .
Останува да го докажеме последното тврдење од теоремата. Нека
x, y, z Q . Тогаш, x  (m, n), y  ( p, q), z  (k , l ) и од дефинициите на операциите
 ' и  и од својствата на целите броеви следува
( x  ' y)  z  (mq  np, nq)  (k , l )  (mqk  npk , nql )
и
x  z  ' y  z  (mk , nl )  '( pk , ql )  ([mqk  npk ]l , nql  l )
 (mqk  npk , nql )  (l , l )  (mqk  npk , nql )

12
што значи ( x  ' y)  z  x  y  ' y  z . 

5.5. Забелешка. Да забележиме дека во комутативната група (Q , ) е

определен поимот степен со целоброен експоненет, за кој се точни соодветните
тврдења.
Аналогно како и во случајот на целите броеви за секои x, y Q со
x  y  x  '( y) , каде што  y е спротивниот елемент на y ја воведуваме опера-
цијата одземање на рационални броеви.

5.6. Теорема. Множеството Q е унија на следниве три меѓусебно дис-

јунктни множества
Q  {(m, n)  Q | mn  0} , Q  {(m, n)  Q | mn  0} и {(0,1)} .

Доказ. Прво ќе докажеме дека дефиницијата на множествата Q  , Q  и

{(0,1)} има смисла, т.е. дека е согласна со релацијата за еквиваленција на Z  Z .
Ако (m, n)  ( p, q) , тогаш mq  np и оттука следува дека

mn  pq  (np)2  0 ,

па затоа ако mn  0 , тогаш и pq  0 . Според тоа, множеството Q  е добро дефи-

нирано. Аналогно се докажува дека и множеството Q  е добро дефинирано. Дис-
јунктноста на множествата Q  и Q  следува од претходната дискусија.
Сега за (m, n) Q можни се следните случаи:

- m  n , па затоа mn  0 , т.е. (m, n) Q ,

- (m  0 и n  0) или (m  0 и n  0) , па затоа mn  0 , т.е. (m, n) Q ,
- (m  0 и n  0) или (m  0 и n  0) , па затоа mn  0 , т.е. (m, n) Q ,
- (m  0 и n  0) или (m  0 и n  0) , па затоа mn  0 , т.е. (m, n) ~ (0,1) .

Според тоа Q  Q  Q  {(0,1)} . 

5.7. Дефиниција. Елементите на множеството Q  ги нарекуваме нега-

тивни рационални броеви, а елементите на множеството Q  ги нарекуваме пози-
тивни рационални броеви.

5.8. Дефинираме релација  ' со: ако x, y Q , тогаш

x  ' y ако и само ако y  x  Q  {(0,1)} . (6)

Во врска со вака дефинираната релација ја имаме следнава теорема.
Теорема. Релацијата (6) е релација на подредување во множеството на ра-
ционалните броеви Q .

13
 Доказ. За секои x, y Q важи y  x Q . Ако x  y , тогаш x  ' y . Ако
y  x Q , тогаш x  ' y . Ако y  x Q , тогаш x  y Q па затоа y  ' x . Од
теорема 5.6 следува дека за секои x, y Q една од наведените можности мора да
се реализира.
Очигледно дека релацијата (6) е рефлексивна. Нека x  ' y и y  ' x . То-
гаш, y  x  Q  {(0,1)} и x  y  Q  {(0,1)} , што значи дека x  y , т.е рела-
цијата (6) е антисиметрична.
Ќе докажеме дека (Q  {(0,1)},  ') е адитивна полугрупа.

Нека (m, n), ( p, q)  Q {(0,1)} . Тогаш, mn  0, pq  0 па затоа од

(m, n)  '( p, q)  (mq  np, nq)
следува
(mq  np)nq  mnq2  pqn2  0 ,

што значи (m, n),  '( p, q)  Q {(0,1)} , т.е. (Q  {(0,1)},  ') е групоид, па затоа е
адитивна полугрупа.
Нека, x, y, z Q се такви што x  ' y и y  ' z . Тогаш, y  x  Q  {(0,1)}
и z  y  Q  {(0,1)} , и бидејќи (Q  {(0,1)},  ') е адитивна полугрупа, добиваме

z  x  ( z  y)  '( y  x)  Q {(0,1)}
т.е. x  ' z , па затоа релацијата (6) е транзитивна. 

5.9. Аналогно се дефинира релацијата за стриктно подредување  ' . Име-

но, ако x, y Q , тогаш
x  ' y ако и само ако y  x Q . (7)

Лесно се докажува дека оваа релација не е рефлексивна и е транзитивна.

Деталите ги оставаме на читателот за вежба. Исто така, со непосредна проверка
можеме да се увериме во точноста на тврдењата искажани во следнава теорема.

Теорема. i) Ако x  ' y , тогаш x  ' z  ' y  ' z , за секој z Q .

ii) Ако x  ' y и n  ' z , тогаш xz  ' yx . 

5.10. Во претходните разгледувања ги воведовме рационалните броеви и

операциите со истите, со што практично одговоривме на прашањето поставено во
почетокот на овој дел, што може да се види од следнава теорема чиј доказ го оста-
ваме на читателот за вежба.

Теорема. За секои m, n  Z точни се тврдењата

i) (m,1)  '(n,1)  (m  n,1) ,
ii) (m,1)  (n,1)  (mn,1) , и

14
 iii) m  n ако и само ако (m,1)  '(n,1) . 

5.11. Коментар. Од тврдењата во теорема 5.10 непосредно следува дека

рационалните броеви од видот (m,1) ги имаат истите аритметички својства како и
целите броеви. Според тоа, на секој рационален број од обликот (m,1) му соод-
ветствува цел број m и ова соодветство е биекција. Затоа множеството цели брое-
ви Z можеме да го сметаме за подмножество од множеството рационални броеви
Q . Притоа за операциите собирање, множење и одземање и за подредувањето во
множеството Q ќе ги користиме истите ознаки како и за операциите и подредува-
њето на целите броеви Z , а за рационалните броеви e и n природно е да ги
користиме ознаките 1 и 0. Конечно, задачата поставена на почетокот од овој дел е
решена, т.е. најдовме кумутативна група (Q , ) на која полугрупата (Z , ) е под-
полугрупа.

Од досегашните разгледувања и својствата на групите следува дека во

множеството рационални броеви равенката од видот ax  b, a  0 има единствено
решение x  a 1b .

5.12. Дефиниција. Ако (G, ) е мултипликативно означена комутативна

група, тогаш за секои x, y  G со

x : y  xy 1 (3)
се дефинира операција делење.

5.13. Дропки и операциии со дропки. Од претходните разгледувања и од

дефиниција 5.12 следува дека во групата (Q , ) е определена операцијата делење.
Притоа наместо xy 1 пишуваме xy . Изразот xy се нарекува рационална дропка и
се чита x поделено со y , или x врз y . Бројот x го нарекуваме броител, а бројот
y -именител на дропката x .
y

Ако a  0 , тогаш од равенката ax  1 добиваме x  a 1 1  1a . Елементот

1
a
 a 1 се нарекува реципрочна вредност на a . Понатаму, од

(ac)(bc)1  acc1b1  ab1

следува дека
ac
bc
 a
b
, за секој c  Q .

Бидејќи за n  0 важи (m, n)  (n,1)  (m,1) добиваме дека во множеството

на рационалните броеви бројот (m, n) е решение на равенката nx  m, n  Z ,
m  Z . Во 5.11 видовме дека решението на оваа равенка е дадено со
x  mn1  m
n
. Но, (Q , ) е група, па затоа оваа равенка има единствено решение

15
па така дојдовме до приказот на рационален број како количник на цели броеви,
т.е. (m, n)  m
n
, при што именителот n  0 .
Од досега изнесеното и од својствата на рационалните броеви следува
точноста на следната теорема.

Теорема. Ако b, d  0 , тогаш

i) a  c ако и само ако ad  bc ,
b d
ii) a  c  ad bc ,
b d bd
iii) a c  ac ,
b d bd
iv)  ba  ba  ab , и

v) ( ba )1  ba , за a  0 . 

5.14. Бидејќи Z нема ниту најмал, ниту најголем елемент, тоа истото ва-
жи и за Q . Меѓутоа, додека во Z секој елемент има свој претходник и свој след-
беник, во Q постои битна разлика по ова прашање.
Нека x  y, x, y Q . Тогаш, од
x y x  y 2 x yx x y 2 y ( x  y ) y x
2
x 2
 2 Q и y  2  2
 2  Q
x y
добиваме x  2  y , што значи дека за секои два различни рационални броја
постои рационален број кој е поголем од помалиот, а помал од поголемиот, т.е. се
наоѓа меѓу овие два броја. Ова својство на рационалните броеви ја иницира след-
нава дефиниција.

5.15. Дефиниција. За подреденото множество (G, ) ќе велиме дека е гус-

то, ако меѓу секои два различни елементи од G постои елемент во G .

Од дискусијата во 5.14 следува дека множеството Q е густо.

5.16. Дефиниција. За подреденото поле (G, , ) ќе велиме дека е Архиме-

дово ако за секои x, y  0 постои n  N таков што nx  y .

5.17. Забелешка. Како што знаеме, ако алгебарските структури (G, , ) и

( H ,  ', ) се изомофни, тогаш (G, , ) е поле ако и само ако ( H ,  ', ) е поле.
Од теорема 5.4 следува дека (Q, , ) е поле, а од теорема 5.8 следува дека
(Q, , ) е подредено поле. Ќе докажеме дека (Q, , ) е Архимедово поле.

Навистина, ако a, b Q , тогаш a  m , b  k , каде што m, k , p  Z ,

p
k
(зошто?). Нека n  pk  1 . Тогаш,

16
 p
na  ( pk  1)  m
k
 pk  m
k
 pm  k  b ,

т.е. (Q, , ) е Архимедово поле.

5.18. Забелешка. Во претходните разгледувања докажавме дека множест-

вото рационални броеви е густо множество, т.е. дека меѓу секои два рационални
броја има барем еден рационален број. Овде ќе докажеме дека множеството раци-
онални боеви има определени празнини, што е непосредна причина за неговото
проширување до ново множество броеви, а тоа е множеството реални броеви кое
во натамошните разгледувања ќе го означуваме со R .
Најпрво ќе докажеме дека не постои p Q таков што

p2  2 . (4)

Навистина, нека постои рационален број p  m

n
, каде што m, n  Z , n  0 и
m  2k или n  2 p . Тогаш, добиваме

m2  2n2 . (5)
Ако m  2k  1 , тогаш m2  2[2k (k  1)]  1 , што противречи на (3). Значи, m  2k .
Со замена во (4) добиваме 2k 2  n2 . Оттука следува дека n  2 p , што противречи
на изборот на m, n  Z , n  0 . Според тоа, не постои p Q за кој е исполнето ра-
венството (4).
Сега малку подетално ќе ја разгледаме настанатата ситуација. Нека
A  { p | p  Q и p2  2} и B  { p | p  Q и p 2  2} .
Ќе докажеме дека A не содржи најголем елемент, а B не содржи најмал елемент.
Нека претпоставиме дека p  A . Тогаш p 2  2 . Да избереме рационален
2 p 2
број h таков што 0  h  1 и h  2 p 1 и да ставиме q  p  h . Тогаш q  p и
важи
q2  p2  (2 p  h)h  p2  (2 p  1)h  p2  (2  p2 )  2 ,
што значи дека q  A , па затоа A не содржи најголем елемент.
p2 2
Сега да претпоставиме дека p  B . Тогаш p 2  2 . Ставаме q  p  2 p .
Тогаш 0  q  p и важи
p2 2
q 2  p 2  ( p 2  2)  ( 2 p )2  p 2  ( p 2  2)  2 ,

што значи дека q  B , па затоа B не содржи најмал елемент. 

5.19. Пред да преминеме на конструкцијата на множеството реални бро-

еви R , ќе воведеме неколку нови поими кои ни се потребни за оваа конструкција.

17
 Дефиниција. За непразното множество A  Q ќе велиме дека е ограниче-
но од горе ако постои рационален број M , таков што p  M , за секој p  A . Бро-
јот M го нарекуваме мајоранта за множеството A .
За мајорантата M на множеството A ќе велиме дека е супремум на A
ако за секој   0 постои x  A таков што x  M   . Ја прифаќаме ознаката
M  sup A .
За непразното множество B  Q ќе велиме дека е ограничено од долу ако
постои рационален број m , таков што m  p , за секој p  B . Бројот m го наре-
куваме миноранта за множеството B .
За минорантата m на множеството B ќе велиме дека е инфимум на B
ако за секој   0 постои x  B таков што x  m   . Ја прифаќаме ознаката
m  inf B .
За непразното множество A  Q ќе велиме дека е ограничено, ако тоа е
ограничено и од долу и од горе.

5.20. Пример. Јасно, множеството A  { p | p  Q и p2  2} е ограничено

од горе, но од разгледувањата во забелешка 5.18 следува дека во множеството Q
не постои sup A .
Аналогно, множеството B  { p | p  Q и p2  2} е ограничено од долу,
но во множеството Q не постои inf B . 

5.21. Непостоењето на супремум на ограничено од горе множество е при-

чината за проширување на множеството рационални броеви Q во ново множе-
ство за кое ќе важи аксиомата на супремум, која гласи:
Секое непразно ограничено од горе множество има супремум.
Исто така, во нашите разгледувања ќе докажеме дека ваквото проширу-
вање на подреденото поле (Q, , ) е единствено со точност до изоморфизам, т.е.
дека било кои две проширувања на (Q, , ) кои ја задоволуваат аксиомата на суп-
ремум се изоморфни.

6. АПСОЛУТНА ВРЕДНОСТ

6.1. Дефиниција. Апсолутна вредност на рационалниот број a го наре-

куваме рационалниот број | a | дефиниран со
 a, ако a  0
| a |  (1)
  a, ако a  0 .

6.2. Непосредно од дефиницијата на апсолутна вредност следува дека

| a | 0 . Точна е следната теорема.

18
 Теорема. За секој рационален број a важи
i) | a || a | ,
ii) a | a | и
iii) a | a | .
Доказ. i) Јасно, ако a  0 , тогаш | a | 0 | a | . Ако a  0 , тогаш | a | a и
како a  0 имаме | a | (a)  a | a | . Ако a  0 , тогаш | a | a и како a  0
имаме | a | a | a | .
ii) Ако a  0 , тогаш | a | 0  0  a . Ако a  0 , тогаш | a | a па затоа
a | a | . Ако a  0 , тогаш | a | a  0  a .
iii) Ако a  0 , тогаш | a | 0  0  a . Ако a  0 , тогаш | a | a  0  a .
Ако a  0 , тогаш | a | a  a . 

6.3. Теорема. i) | a  b || a |  | b | , за секои a, b Q .

ii) || a |  | b ||| a  b | , за секои a, b Q .
iii) | ab || a |  | b | , за секои a, b Q .
|a|
iv) | ba | |b| , за секои a, b Q , b  0 .
Доказ. i) Од теорема 6.2 следува a | a | и b | b | , за секои a, b Q . Ако
ги собереме последните две неравенства, добиваме a  b | a |  | b | , за секои
a, b Q . Аналогно од теорема 6.2 следува a | a | и b | b | , за секои a, b Q ,
од што добиваме (a  b) | a |  | b | .
Конечно, ако a  b  0 , тогаш
| a  b | a  b | a |  | b | ,
а ако a  b  0 , тогаш
| a  b | (a  b) | a |  | b | ,
што и требаше да се докаже.
ii) Имаме: | a || (a  b)  b || a  b |  | b | и | b || (b  a)  a || b  a |  | a | , од
што следува | a |  | b || a  b | и (| a |  | b |) | a  b | , од што, како и во доказот под
i), следува дека || a |  | b ||| a  b | .
iii) Можни се следните четири случаи:
- a  0, b  0 и тогаш ab  0 , па затоа | a |  | b | (a)(b)  ab | ab | .
- a  0, b  0 и тогаш ab  0 , па затоа | a |  | b | (a)b  ab | ab | .
- a  0, b  0 и тогаш ab  0 , па затоа | a |  | b | a(b)  ab | ab | .
- a  0, b  0 и тогаш ab  0 , па затоа | a |  | b | ab | ab | .

iv) Ако b  0 , тогаш b1  0 и | b1 | b1  |b1| , а ако b  0 , тогаш b1  0 и

|a|
| b1 |  b1  1b  |b1| . Сега од iii) следува | ba || a  b1 || a |  | b1 || a |  |b1|  |b| . 

19
 6.4. Последица. За секои рационални броеви a1, a2 ,..., an важи
n n
|  ai |  | ai | .
i 1 i 1
Доказ. Непосредно следува од теоремата 6.3 i) и принципот на мате-
матичка индукција. Деталите ги оставаме на читателот за вежба. 

6.5. Забелешка. Ако   0 , тогаш неравенството | a |  е еквивалентно

со неравенствата   a   . Точноста на тврдењето непосредно следува од дефи-
ницијата на апсолутна вредност и теорема 6.2. Деталите ги оставаме на читателот
за вежба.

7. КОШИЕВИ НИЗИ ВО МНОЖЕСТВОТО

РАЦИОНАЛНИ БРОЕВИ

7.1. Дефиниција. Нека {an }

n 1 е низа рационални броеви. За низата

{an }
n 1 ќе велиме дека е Кошиева (фундаментална) ако за секој   Q постои
n0  N таков што за секои m, n  n0 , m, n  N важи | an  am |  .

За низата {an }
n 1 ќе велиме дека е ограничена ако нејзиното множество
вредности {an | n  1, 2,...} е ограничено, т.е. ако постои M Q таков што
M  an  M , за секој n  N , т.е | an | M , за секој n  N .

7.2. Теорема. Секоја Кошиева низа рационални броеви е ограничена.

Доказ. Нека {an }
n 1 е произволна Кошиева низа. Тогаш, за   1 постои
n0  N таков што за секои m, n  n0 , m, n  N важи | an  am | 1 , од што следува
дека | an0  p  an0 | 1 за секој p  N . Нека ставиме

M  max{| a1 |, | a2 |,...,| an0 1 |, 1 | an0 |} .

Јасно, за n  1, 2,..., n0 важи | an | M . Ако n  n0 , тогаш n  n0  p , за некој

p  N , па затоа
| an || an0  p || an0  p  an0  an0 || an0  p  an0 |  | an0 | 1 | an0 | M .

Конечно, за секој n  N важи | an | M , што значи дека низата {an }

n 1 е
ограничена. 

7.3. Дефиниција. Нека {an } 

n 1 и {bn }n 1 се произволни низи рационални
броеви.

20
 i) За низата {cn }  
n 1 ќе велиме дека е збир на низите {an }n 1 и {bn }n 1 ако
cn  an  bn , за секој n  N . Притоа пишуваме
{an }   
n1  {bn }n1  {cn }n1  {an  bn }n 1 .

ii) За низата {dn } 

n 1 ќе велиме дека е производ на низите {an }n 1 и
{bn } 
n 1 ако dn  anbn , за секој n  N . Пишуваме
{an }   
n1 {bn }n1  {dn }n1  {anbn }n1 .

iii) За низата {en } 

n 1 ќе велиме дека е спротивна на низата {an }n 1 ако
en  an , за секој n  N . Притоа пишуваме {cn } 
n1  {an }n1 .

iv) Ако постои рационален број r  0 и постои n0  N таков што

| an | r за секој n  n0 , n  N , тогаш со f n  0 за an  0 и f n  1
an
за an  0

дефинираме инверзна низа на низата {an }
n 1 . Притоа пишуваме { f n }n 1 
1 .
{a } n n 1

7.4. Забелешка. Од својствата на рационалните броеви следува дека опе-

рациите собирање и множење на низи рационални броеви воведени со претходна-
та дефиниција, се добро дефинирани операции, што значи дека множеството низи
рационални броеви во однос на овие операции е групоид. Во нашите натамошни
разгледувања ќе се ограничиме само на Кошиевите низи рационални броеви.

7.5. Теорема. i) Ако низите {an } 

n 1 и {bn }n 1 се Кошиеви, тогаш и низите
{an }    
n1  {bn }n1, {an }n1 {bn }n1 и  {an }n1 се Кошиеви.

ii) Ако низата {an }n 1 е Кошиева и низата

1 постои во смисла на де-
{an }
n 1
финиција 7.3 iv), тогаш таа е Кошиева.
Доказ. i) Нека   0 е произволен даден рационален број. Тогаш постои

n1  N таков што | an  am | 2 , за секои m, n  n1 и постои n2  N таков што
| bn  bm | 2 , за секои m, n  n2 . Ако земеме n0  max{n1, n2 } , тогаш при m, n  n0
важи
| (an  bn )  (am  bm ) || an  am |  | bn  bm | 2  2  

што значи дека низата {an } 

n 1  {bn }n 1 е Кошиева.

Нека   0 е повторно произволен рационален број. Постои n1  N

таков што | an  am |  , за секои m, n  n1 . Според тоа, постои n1  N таков што
| (an )  (am ) || an  am |  , за секои m, n  n1 ,
што значи дека низата {an }
n 1 е Кошиева.

21
 Нека   0 е дадено. Низите {an } 
n 1 и {bn }n 1 се Кошиеви, па од теорема
7.2 следува дека тие се ограничени, т.е. постојат M1, M 2 Q такви што
| an | M1 и | bn | M 2 за секој n  N . Сега, бидејќи низите {an } 
n 1 и {bn }n 1 се
Кошиеви, постои n0  N таков што

| an  am | M  M и | bn  bm | M  M , за секои m, n  n0 .
1 2 1 2

Ако ги искористиме претходните две неравенства, тогаш добиваме дека за секој

  0 постои n0  N таков што
| anbn  ambm || anbn  anbm  anbm  ambm || an |  | bn  bm |  | bm |  | an  am |
 M1 | bn  bm |  M 2 | an  am | M1 M  M  M 2 M  M  
1 2 1 2

за секои m, n  n0 , што значи дека низата {an } 

n1  {bn }n1 е Кошиева.

ii) Нека претпоставиме дека {an }
n 1 Кошиева низа за која постои r Q и
постои n1  N таков што за секој n  n1 важи | an | r и нека   0 е даден ра-
ционален број. Бидејќи низата {an }
n 1 е Кошиева постои n2  N

таков што
| an  am |  r 2 , за секои m, n  n2 . Ако земеме n0  max{n1, n2 } , тогаш при
m, n  n0 важи
|a a | |a a |
| a1  a1 | |am a n|  m 2 n   r2  
2

n m m n r r

што значи дека низата 1 е Кошиева. 

{an }
n 1

8. РЕАЛНИ БРОЕВИ

8.1. Во овој дел, користејќи ги Кошиевите низи од рационални броеви, ќе

го конструираме множеството реални броеви R . Со S да го означиме множест-
вото од сите Кошиеви низи рационални броеви. Во множеството S ќе ја разгледа-
ме следната бинарна релација

{an } 
n 1 ~ {bn }n 1 ако и само ако за секој   Q постои n0  N


таков што за секој n  n0 важи | an  bn |  . (1)

8.2. Теорема. Релацијата ~ е релација на еквиваленција во множеството S .

Доказ. Навистина, очигледно се точни условите {an } 
n 1 ~ {an }n 1 , за се-
која низа {an }    
n1  S , и од {an }n 1 ~ {bn }n 1 следува {bn }n1 ~ {an }n 1 т.е. релаци-
јата е рефлексивна и симетрична.

22
 Нека претпоставиме дека {an }   
n 1 ~ {bn }n 1 и {bn }n1 ~ {cn }n 1 и нека
  0 е даден рационален број. Тогаш, од (1) следува дека постои n1  N таков
што за секој n  n1 важи | an  bn | 2 и постои n2  N таков што за секој n  n2
важи | bn  cn | 2 . Ако земеме n0  max{n1, n2 } , тогаш при n  n0 добиваме

| an  cn || (an  bn )  (bn  cn ) || an  bn |  | bn  cn | 2  2  

од што следува дека {an } 

n 1 ~ {cn }n 1 , т.е. релацијата ~ е транзитивна. 

8.3. Во натамошните разгледувања класите на еквиваленција на релација-

та ~ ќе ги нарекуваме реални броеви. За секоја низа {an }
n1  S соодветниот реа-
лен број ќе го означуваме со C{a } . Сега ќе преминеме на дефинирање на основ-
n n 1
ните операции и релацијата на подредување во множеството реални броеви
R  S|~ . Имаме: C{0}  0 и C{1}  1 , каде што {0} 
n 1 и {1}n 1 се ознаките за
n 1 n 1
Кошиевите низи чии сите членови се еднакви на 0 и 1, соодветно.

Пред да ги воведеме операциите собирање и множење на реални броеви,

да забележиме дека од дефиницијата на релацијата ~ следува точноста на следната
лема, чиј доказ го оставаме на читателот за вежба.


8.4. Лема. Точно е дека {an } 
 {0}n1 ако и само ако постои r Q и
n1 ~
постои n0  N таков што за секој n  n0 важи | an | r . 

8.5. Дефиниција. Ако C{a } и C{b } се два реални броја, тогаш со

n n 1 n n 1

C{a   C{b }  C{a  (2)

n }n 1 n n 1 n bn }n 1

C{a  C{b }  C{a b } . (3)

n }n 1 n n 1 n n n 1

дефинираме собирање и множење на реални броеви, соодветно.

Забележуваме дека за операциите собирање и множење ги користиме ис-

тите ознаки како и кај рационалните броеви. Причина за ова е егзистенцијата на
изоморфизмот од множеството рационални броеви во подмножество од множест-
вото реални броеви за кој подоцна ќе стане збор.

8.6. Лема. Операциите собирање и множење на реални броеви дефинира-

ни со (2) и (3), соодветно, се добро дефинирани.
Доказ. Според теорема 7.5 следува дека низите {an  bn } 
n 1 и {an bn }n 1
се Кошиеви, па затоа збир и производ на два реални броја е реален број. За да
докажеме дека собирањето и множењето се навистина добро дефинирани, треба
да докажеме дека резултатите од собирањето и множењето не зависат од изборот
на претставниците на класите.

23
 Навистина, нека {an }   
n1 ~ { An }n 1 и {bn }n1 ~ {Bn }n1 и   0 е произво-
лен рационален број. Тогаш, постои n1  N таков што за секој n  n1 важи
| an  An | 2 и постои n2  N таков што за секој n  n2 важи | bn  Bn | 2 . Ако
земеме n0  max{n1, n2 } , тогаш при n  n0 добиваме

| an  bn  ( An  Bn ) || (an  An )  (bn  Bn ) || an  An |  | bn  Bn | 2  2  

од што следува дека {an  bn } 

n1 ~ { An  Bn }n 1 , што значи дека собирањето не за-
виси од изборот на претставниците на класите.
Аналогно се докажува дека и множењето не зависи од изборот на претс-
тавниците на класите. Нека   0 е дадено. Низите { An } 
n 1 и {bn }n 1 се Кошиеви,
па од теорема 7.2 следува дека тие се ограничени, т.е. постојат M1, M 2 Q такви
што | bn | M1 и | An | M 2 за секој n  N . Сега од {an } 
n1 ~ { An }n 1 и
{bn }  
n1 ~ {Bn }n1 следува дека постои n0  N таков што

| an  An | M  M и | bn  Bn | M  M ,
1 2 1 2

за секој n  n0 . Ако ги искористиме претходните четири неравенства, тогаш доби-

ваме дека за секој   0 постои n0  N таков што
| anbn  An Bn || anbn  Anbn  Anbn  An Bn || bn |  | an  An |  | An |  | bn  Bn |
 M1 | bn  An |  M 2 | bn  Bn | M1 M  M  M 2 M  M  
1 2 1 2

за секој n  n0 , што значи дека {anbn } 

n1 ~ { An Bn }n 1 , т.е. множењето не зависи
од изборот на претставниците на класите. 

8.7. Нека е даден реалниот број C{a } . Дефинираме реални броеви

n n 1

C{a }  C{a } . (4)

n n 1 n n 1


 , ако an  0
1
ако C{a }  0 ,тогаш C 1  C{a' } , каде што an'   an (5)
n n 1 {an } n n 1
n 1 0, ако an  0

Аналогно на доказот на лема 8.6 ќе докажеме дека реалните броеви дефи-
нирани со (4) и (5) се добро дефинирани. Од теорема 7.5 следува дека низата
{an }
n 1 е Кошиева, па затоа на десната страна на (4) се наоѓа реален број. Од
C{a   0 следува дека {an }
n1 ~

 {0}n1 , па сега од лема 7.4 следува дека постои
n }n 1

r Q и постои n0  N таков што за секој n  n0 важи | an | r , што повторно,

според теорема 7.5, значи дека низата {an' }
n 1 е Кошиева, што значи дека C
1
{a } n n 1

е реален број. За да докажеме дека овие броеви се навистина добро дефинирани

24
треба да докажеме дека тие не зависат од изборот на претставниците на класите на
еквиваленција.
Нека {an } 
n1 ~ { An }n 1 . Тогаш, од | an  An || (an )  ( An ) | следува дека
{an } 
n1 ~ { An }n1 , што значи дека C{a  не зависи од изборот на претстав-
n }n 1
никот на класата.
Нека {an }    
 {0}n1 . Тоа значи дека { An }n1 ~
n1 ~ { An }n 1 и нека {an }n1 ~
{0}  
n 1 . Од лема 8.4 следува дека постојат r1 , r2 Q и постојат n1 , n2  N такви
што | an | r1 за секој n  n1 и | An | r2 за секој n  n2 . Нека сега   0 е зададен
рационален број. Од {an }  
n1 ~ { An }n 1 следува дека постои n3  N таков што за
секој n  n3 важи | an  An |  r1r2 . Земаме n0  max{n1, n2 , n3} и добиваме дека за
секој n  n0 важи
| A a |  r r
| an'  An' || a1  A1 | |an A n|  r 1r 2   ,
n n n n 12

т.е. {an' } ' 

n1 ~ { An }n 1 , што значи дека C
1 не зависи од изборот на претстав-
{a } n n 1

никот на класата.

8.8. Теорема. i) (R, ) е комутативна група со нула 0.

ii) (R , ) , R  R \{0} е комутативна група со единица 1.
iii) За секои x, y, z  R важи ( x  y) z  xz  yz .
Доказ. i) Веќе докажавме дека (R, ) е групоид. Од
C{a   C{b }  C{a   C{b   C{b }  C{a 
n }n 1 n n 1 n bn }n 1 n  an }n 1 n n 1 n }n 1

следува дека x  y  y  x , за секои x, y  R . Од

C{a   C{0}  C{a   C{a 
n }n 1 n 1 n 0}n 1 n }n 1

следува x  0  x , за секој x  R . Понатаму, од

C{a   (C{a  )  C{a   C{a   C{a   C{0}
n }n 1 n }n 1 n }n 1 n }n 1 n an }n 1 n 1

следува дека за секој x  R постои спротивен елемент  x  R таков што

x  ( x)  0 . На крајот, од
(C{a }  C{b } )  C{c }  C{a b }  C{c }  C{( a b ) c }
n n 1 n n 1 n n 1 n n n 1 n n 1 n n n n 1

 C{a (b c )}  C{a }  C{b c }

n n n n 1 n n 1 n n n 1

 C{a }  (C{b }  C{c } )

n n 1 n n 1 n n 1

следува ( x  y)  z  x  ( y  z ) , за секои x, y, z  R .
Според тоа, (R, ) е комутативна група.

25
 ii) Веќе докажавме дека (R , ) е групоид. Од
C{a  C{b }  C{a b }  C{b a   C{b } C{a 
n }n 1 n n 1 n n n 1 n n }n 1 n n 1 n }n 1

следува дека xy  yx , за секои x, y  R . Од

C{a  C{1}  C{a   C{a 
n }n 1 n 1 n 1}n 1 n }n 1

следува x 1  x , за секој x  R . Понатаму, нека x  C{a }  0 е даден реален

n n 1

број. Тогаш, постои n0  N таков што кога n  n0 важи | an | r за некој r Q ,

што значи дека за n  n0 важи an  0 . Сега од (5) добиваме
C{a  C{a' }  C{a '   C{1} ,
n }n 1 n n 1 n an }n 1 n 1

за секој n  n0 , па следува дека за секој x  R постои инверзен елемент 1x  R



таков што x 1x  1 . На крајот, од

(C{a } C{b } )C{c }  C{a b } C{c }  C{( a b )c }  C{a (b c )}

n n 1 n n 1 n n 1 n n n 1 n n 1 n n n n 1 n n n n 1

 C{a } C{b c }  C{a } (C{b } C{c } )

n n 1 n n n 1 n n 1 n n 1 n n 1

следува ( xy) z  x( yz) , за секои x, y, z  R .

Според тоа, (R , ) е комутативна група.

iii) Од
(C{a }  C{b } )C{c }  C{a b } C{c }  C{( a b )c }
n n 1 n n 1 n n 1 n n n 1 n n 1 n n n n 1

 C{a c b c } =C{a c }  C{b c }

n n n n n 1 n n n 1 n n n 1

 C{a } C{c }  C{b } C{c }

n n 1 n n 1 n n 1 n n 1

следува дека за секои x, y, z  R важи ( x  y) z  xz  yz . 

8.9. Нека C{a } е даден реален број.

n n 1

C{a   0 ако и само ако постои r Q и постои n0  N

n }n 1

таков што за секој n  n0 важи an  r . (6)

И овде треба да докажеме дека дефиницијата на позитивен реален број не
зависи од изборот на претставникот {an }
n 1 на класата C{a } . Навистина нека
n n 1

{an }   
n 1 ~ {bn }n 1 и нека за низата {an }n 1 постои n0  N и постои r Q таков
што од n  n0 следува an  r . Од {an } 
n 1 ~ {bn }n 1 следува дека постои n1  N


таков што за секој n  n1 е исполнето неравенството | an  bn | 2r . Тогаш ако

n2  max{n0 , n1} при n  n2 , добиваме

26
 bn  an  (bn  an )  an  | bn  an | r  2r  r
2
,
што според (6) значи дека дефиницијата на позитивен реален број не зависи од
изборот на претставникот на класата {an }
n 1 на класата C{a } .
n n 1

8.10. Лема. i) За секој x  R важи или x  0 , или x  0 , или  x  0 .

ii) Ако x, y  0 , тогаш x  y  0 и xy  0 .
Доказ. ii) Ако x  C{a }  0 и y  C{b }  0 се два позитивни броја,
n n 1 n n 1

тогаш од (6) следува дека постојат r1, r2 Q и постојат n1 , n2  N такви што за
n  n1 важи an  r1 и за n  n2 важи bn  r2 . Но, тогаш за n  n0 каде што
n0  max{n1, n2 } добиваме an  bn  r1  r2 и anbn  r1r2 , од што следува дека
x  y  0 и xy  0 , соодветно.
i) За секој x  R важи или x  0 или не е x  0 .
Ако не е x  0 , тогаш според (6) имаме дека
за секој r Q и за секој n0  N постои n  n0 таков што an  r . (7)
Имаме два случаја:
1. низата {an }
n 1 има најмногу конечно многу негативни членови и
2. низата {an }
n 1 има бесконечно многу негативни членови.

Во првиот случај постои n1  N , таков што за секој n  n1 важи an  0 .

Нека   Q . Бидејќи низата {an } 
n 1 е Кошиева постои n2  N и n2  n1 таков
што за секои m, n  n2 важи | an  am |  . Ако земеме   r , n0  n2 , тогаш од (7)
следува дека постои n3  N таков што за n3  n2 важи an3   . Конечно, за

секој   0 постои n3  N таков што за секој n  n3 важи

| an  0 || an  an3  an3 || an  an3 |  | an3 |     2 ,
од што следува дека {an } 
n1 ~ {0}n1 т.е. x  0 .

Во вториот случај, ако ја разгледаме низата {bn }

n 1 , каде што bn  an ,
заклучуваме дека таа има бесконечно многу позитивни членови. Ќе разгледаме
два потслучаја:
2.1. Постои r Q и постои n0  N таков што за секој n  n0 важи
bn  r
2.2. За секој r Q и за секој n0  N постои n  n0 таков што bn  r .
Во случајот 2.1. од (4) и (6) следува дека  x  0 .
Ако низата {bn }
n 1 има бесконечно многу позитивни членови и ако важи

случајот 2.2. тогаш {bn } 
n1 ~ {0}n1 . Навистина, нека   Q е произволно. Бидеј-

27
ќи низата {bn } n 1 е Кошиева, постои n1  N

таков што за m, n  n1 важи
| bm  bn |  . Бидејќи низата {bn } содржи бесконечно многу позитивни членови,
заклучуваме дека постои n2  N , n2  n1 таков да bn2  0 . Сега, ако земеме
r   , n0  n1 , добиваме дека постои n3  n1 таков да bn3   . Бидејќи

bn2  (bn2  bn3 )  bn3  bn3  | bn2  bn3 |     2 ,

добиваме дека за n  n2 важи

| bn || bn  bn2  bn2 || bn2 |  | bn  bn2 | 2    3 ,

што значи дека {an } 

n1 ~ {0}n1 , од што следува x  0 . 

8.11. Забелешка. Во теорема 8.8 докажавме дека (R, , ) е поле. Инверз-

ните операции одземање и делење во (R, , ) ги дефинираме со

x  y  x  ( y ) и x
y
 x  1y , ако y  0 ,
соодветно. Понатаму дефинираме
x  0 ако  x  0 ; x  y ако x  y  0 ; x  y ако y  x ;
x  y ако x  y  0 или x  y ; и x  y ако y  x .
Сега, од лема 8.10, следува дека (R, ) е потполно подредено поле.
Реалните броеви кои се поголеми од 0 ќе ги наречеме позитивни, а оние
кои се помали од нула ќе ги наречеме негативни. Множеството позитивни реални
броеви ќе го означуваме со R  , а множеството негативни реални броеви - со R  .
Од претходната лема следува дека R  {0}  R  R .

Нека r Q . Низата {an } 

n 1 , каде an  r , за секој n  N е Кошиева, па
затоа таа дефинира реален број C{r} , кој го нарекуваме C  рационален број и
n 1

ќе го означуваме со r . Множеството C  рационални броеви ќе го означува со

S |~ . Лесно се докажува ова ( S |~ , , ) е потполе од полето реални броеви (R, , )
и дека пресликувањето f : Q  S |~ дефинирано со f (r )  C{r} е изоморфизам,
n 1
кој го запазува подредувањето. Деталите ги оставаме на читателот за вежба.

8.12. Теорема. Во подреденото поле на реалните броеви важи аксиомата

на супремум.
Доказ. Нека A е непразно множество реални броеви ограничено од горе
со реалниот број C{a } . Според теорема 7.2 низата {an }
n 1 е ограничена, па
n n 1

затоа постои рационален број r таков што an  r , за секој n  N . Но, тогаш

C{r 1a   0 , што значи
n }n 1

28
 C{r 1}  C{a  0,
n 1 n }n 1
па затоа
C{r 1}  C{a  ,
n 1 n }n 1

од што следува дека C{r 1} е мајоранта на A . Јасно, меѓу C  рационалните

n 1
броеви има барем еден кој не е мајоранта на множеството A . Навистина, ако
C{b } е произволен елемент од A , тогаш повторно од лема 7.2 следува дека
n n 1

постои рационален број q таков што bn  q , за секој n  N , па затоа

C{b }  C{q 1} , од што следува дека C{q 1} не е мајоранта на A . Според
n n 1 n 1 n 1

тоа, за множеството A постојат C  рационални броеви a 1 и a 2 такви што a 1 не

е мајоранта на A , a 2 е мајоранта на A . Сега дефинираме две рационални низи
{tn } 
n 1 и {sn }n 1 на следниот начин: t1  a1, s1  a2 . Понатаму ги разгледуваме
t s
броевите t1 , 1 2 1 , s1 и меѓу нив ги земаме соседните броеви u, v , каде што u не е,
а v е мајоранта на множеството A . Ставаме t2  u, s2  v . Понатаму ги разгледу-
t2  s2
ваме броевите t2 , 2
, s2 и меѓу нив ги земаме соседните броеви u, v , каде што
u не е, а v е мајоранта на множеството A . Ставаме t3  u, s3  v , итн.
Од конструкцијата следува дека за низите {tn } и {sn } важи
ti  s j , за секои i, j  N , t1  t2  ...  tn  ... , s1  s2  ...  sn  ...
s t s t s t
s2  t2  12 1 , s3  t3  2 2 2 , ..., sn  tn  n 12 n 1 , .... (8)
Со последователна примена на равенствата во (8) добиваме дека за секој
n  2,3, 4,... е точно равенството
s1 t1
sn  tn  . (9)
2n 1

Ќе докажеме дека низата {sn } 

n 1 е Кошиева. Нека n, p  N . Тогаш од (8)
и (9) добиваме
s t
| sn p  sn | sn  sn p  sn  tn  1n 11 .
2
s1 t1
Нека   Q . Тогаш постои n0  N таков што за n  n0 важи  .
2n 1
Навистина, (Q, , ) е Архимедово поле, па затоа постои n0  N , таков што
s1  t1  (n0  1) и како n0  1  2n0 1 , за n0  N , пример 8.14, добиваме
s1  t1  2n0 1 , па затоа за n  n0 важи
s1  t1  2n0 1  2n1 ,
s1 t1
т.е.   . Значи, за секои n, p  N такви што n, p  n0 важи | sn p  sn |  ,
2n 1
од што следува дека низата {sn }
n 1 е Кошиева.

29
 Ставаме s  C{s } . Ќе докажеме дека s  sup A . Прво ќе докажеме дека
n n 1

s е мајоранта на A . Нека претпоставиме дека постои C{b }  A таков што

n n 1

s  C{b  . Но, тоа значи дека C{b  s }  0 од што следува дека за некој
n }n 1 n n n 1

n0  N и r Q важи bn  sn  r , за секој n  n0 . Но, низата {bn }

n 1 е Кошиева,
па затоа постои n1  N таков што за секои m, n  n1 важи | bn  bm | 2r . Нека
n2  max{n0 , n1} . Тогаш, за n  n2 добиваме

sn2  bn2  r  (bn2  bn )  r  bn | bn2  bn | r  bn  2r  r  bn  bn  2r .

Според тоа, C  рационалниот број s n2 е помал од C{b }  A , што

n n 1

противречи на начинот на конструкцијата на низата {sn }

n 1 . Значи, s е мајоранта
на A .
Сега да претпоставиме дека C{r } е мајоранта на A таква што
n n 1

C{s   C{r } . Тогаш, постојат n1  N и   Q такви што важи

n }n 1 n n 1

sn  rn   , за секој n  n1 . (10)

Од друга страна, од (9) следува дека постои n2  N таков што

sn  tn  2 , за секој n  n2 . (11)

Нека n  max{n1, n2 } . Тогаш, rn  sn   и sn  tn  2 , па, ако ги собереме

последните две неравенства, добиваме
tn  rn  2 , за n  max{n1, n2 } . (12)

Бидејќи низата {tn } 

n 1 е Кошиева, постои n3  N таков што

| tn  tm | 4 , за m, n  n3 . (13)

Нека p  max{n1, n2 , n3} . Тогаш, при n  p од (12) и (13) следува

t p 1  rn  (t p 1  tn )  (tn  rn )  (tn  rn ) | t p 1  tn | 2  4  4

односно за n  p важи t p 1  rn  4 . Оттука следува дека t p 1  C{r } , што е

n n 1

противречност, бидејќи по конструкција t p 1 не е мајоранта на A .

Од добиената противречност следува s  sup A . 

8.13. Заради забелешка 8.11 во натамошните разгледувања C  рационал-

ните броеви ќе ги поистоветуваме со рационалните броеви, а реалните броеви кои
не се рационални ќе ги нарекуваме ирационални броеви и ќе ги означуваме со I .
Според тоа, I  Q   и I  Q  R .

30
 Во делот 6 го воведовме поимот апсолутна вредност од рационален број.
На ист начин се дефинира апсолутна вредност од реален број, при што тврдењата
искажани за рационалните броеви важат и за реалните броеви. Деталите ги оста-
ваме на читателот за вежба.

8.14. Ќе докажеме дека множеството реални броеви е единствено со точ-

ност до изоморфизам.

Теорема. Ако R е потполно подредено поле во кое важи аксиомата на

супремум, тогаш R и R се изоморфни.
Доказ. Бидејќи R и R се потполни подредени полиња, во секое од нив
има нула и единица и нека тоа се 0,1 R и 0 ,1  R . Ставаме

f (0)  0 и f (1)  1 . (14)

На елементот n  1  1  ...  1 му го придружуваме елементот
n пати

f (n)  1* 1* ...  1* , (15)

n пати

а на елементот n му го придружуваме елементот  f (n) , т.е.

f (n)   f (n) . (16)

Ако со Z го означиме множеството цели елементи во полето R , тогаш

пресликувањето f : Z  Z е биекција. Понатаму, ако 0  m  n , тогаш
f (m)  1* 1* ...1*  1* 1* ...  1*  f (n) (17)
m пати n пати

што заедно со (16) значи дека пресликувањето f го запазува подредувањето. Ис-

то така се запазуваат и операциите собирање и множење, т.е. точни се равенствата
f (m  n)  f (m)  f (n) , (18)
f (mn)  f (m) f (n) . (19)
Јасно, ако m  0 или n  0 , тогаш равенствата (18) и (19) важат.
Нека, ако m  0 и n  0 , тогаш
f (m  n)  1* 1* ...  1*  1* 1* ...  1*  1* 1* ...  1*  f ( m)  f ( n) . (20)
m n пати m пати n пати

Ако пак m  0 и 0  m  n , тогаш

f (m  n)  1* 1* ...  1*   (1* 1* ...  1*)  1* 1* ...  1*
n  m n (  m) пати  m пати n пати (21)
  f (m)  f (n)  f (m)  f (n).
Ако 0  m  n , тогаш од (16) и (21) добиваме:
f (m  n)   f (m  n)  [ f (m)  f (n)]  [ f (m)  f (n)]  f (m)  f (n) .

31
На крајот, ако m  0, n  0 , тогаш (16) и (20) следува:
f (m  n)   f (m  n))  [ f (m)  f (n)]  [ f (m)  f (n)]  f (m)  f (n) ,
со што равенството (18) е докажано.
За да го докажеме равенството (19), најпрво да забележиме дека од својст-
вата на апсолутната вредност за елементите на R и R важи:
ако x  0, y  0 или x  0, y  0 , тогаш xy | xy | , (22)
ако x  0, y  0 или x  0, y  0 , тогаш xy   | xy | . (23)
Од равенствата (15) и (16) следува дека за секој n  Z важи
f (| n |) | f (n) | . (24)
Ако за множителите m, n  Z важи условот (22), тогаш од (16) следува дека исти-
от услов важи и за множителите f (m), f (n) , па затоа
f (mn)  f (| m |  | n |)  1* 1* ...  1*  (1* 1* ...  1*) (1* 1* ...  1*)
|mn| пати |m| пати |n| пати (25)
 f (| m |) f (| n |) | f (m) |  | f (n) || f ( m) f ( n) | f ( m) f ( n).
Ако множителите се со различен знак, тогаш од (16), (23), (24) и (25) следува
f (mn)  f ( | mn |)   f (| mn |)   f (| m |  | n |)   f (| m |) f (| n |)   f (| mn |)
  | f (m) f (n) | f (m) f (n).
Според тоа, пресликувањето f е биекција од множеството Z во множе-
ството Z , која го запазува подредувањето и операциите собирање и множење.
Понатаму, на секој рационален број mn , m, n  Z , n  0 , во R му придру-

жуваме елемент f ( n)  R , т.е. ставаме

f ( m)

f ( m)
f (m
n
)  f ( n) . (26)

Лесно се гледа дека пресликувањето f биективно го пресликува полето Q на

полето Q од сите рационални елементи на R . Ова пресликување е изоморфи-
зам меѓу подредените полиња Q и Q . Навистина, ако
p
0 m
n
 q , m, n, p, q  Z, n  0, q  0 (27)

тогаш mq  np , па затоа f (mq)  f (np) , т.е. f (m) f (q)  f (n) f ( p) . Според тоа
f ( m) f ( p)
f ( n)
 f (q ) , па од (26) следува дека

p
f (m
n
)  f (q) . (28)

За рационални броеви со произволен знак запазувањето на подредувањето при

пресликувањето f следува од (27) и (28) и од тоа што

32
 f (  m)
)  f ( nm )  f (n)   f (n)   f ( m
f ( m)
f ( m
n n
). (29)

p
Понатаму од равенствата (18), (19) и (26) за секои m ,  Q добиваме
n q
p mq  np f ( mq  np ) f ( m) f ( q )  f ( n) f ( p )
f (m
n
 q)  f ( nq
)  f ( nq )
 f (n) f (q )
(30)
f ( m) f ( p) p
 f ( n)
 f (q)
 f (m
n
) f (q)

и
p mp f ( mp) f ( m) f ( p) f ( m) f ( p) p
f (m
n q
)  f ( nq )  f (nq)  f (n) f (q)  f (n) f (q)  f ( m
n
)f (q). (31)

Пресликувањето f е изоморфизам од Q во Q кој го запазува подреду-

вањето, па затоа низата {an }
n 1 е Кошиева низа во Q ако и само ако низата

{ f (an )}
n1 е Кошиева во Q (проверете!). Според тоа, постои биекција меѓу
Кошиевите низи во Q и Q , па затоа постои биекција и меѓу соодветните класи
на еквиваленција. Понатаму, на секој C{a }  R му го придружуваме елементот
n n 1

C{ f (a   R , т.е. ставаме
n )}n 1

f (C{a  )  C{ f (a  . (32)
n }n 1 n )}n 1

Вака дефинираното пресликување f е изоморфизам од R во R кој го

запазува подредувањето. Навистина, од равенствата (30), (31) и (32) добиваме:
f (C{a }  C{b } )  f (C{a b } )  C{ f ( a b )}  C{ f ( a )} { f (b )}
n n 1 n n 1 n n n 1 n n n 1 n n 1 n n 1

 C{ f ( a )}  C{ f (b )}  f (C{a } )  f (C{b } )

n n 1 n n 1 n n 1 n n 1

и
f (C{a } C{b } )  f (C{a b } )  C{ f ( a b )}
n n 1 n n 1 n n n 1 n n n 1

 C{ f ( a ) f (b )}  C{ f (a )} { f (b )}

n n n 1 n n 1 n n 1

=C{ f ( a )} C{ f (b )}  f (C{a } ) f (C{b } ),

n n 1 n n 1 n n 1 n n 1

што значи дека f е изоморфизам од R во R . Нека C{a }  0 , што значи дека

n n 1

постои r Q и постои n0  N таков што за секој n  n0 важи an  r . Но,

тогаш постои f (r )  Q , f (r )  0 и постои n0  N таков што за секој n  n0
важи f (an )  f (r ) , што значи дека f (C{a } )  C{ f (a )}  0 . 
n n 1 n n 1

8.15. Во претходните разгледувања видовме дека множеството рационал-

ни броеви Q е вистинско подредено потполе од полето реални броеви R и дека
во полето Q не е исполнета аксиомата за супремум. На крајот од овој дел ќе

33
докажеме дека множеството реални броеви не е изоморфно со свое вистинско
подмножество, тврдење кое е последица од следната теорема.

Теорема. Не постои подредено поле во кое важи аксиомата на супремум,

кое како вистинско подмножество го содржи множеството реални броеви.
Доказ. Нека R е подредено поле во кое е исполнета аксиомата на супре-
мум и нека полето на реални броеви R е негово потполе. Ќе докажеме дека
R  R .
Во теорема 8.14 видовме дека меѓу секои две подредени полиња во кои
важи аксиомата на супремум, во случајот меѓу R и R , постои изоморфизам f
кој се добива со соодветно додефинирање на пресликувањето
f (0)  0 , f (1)  1 . (33)

на сите елементи на полето R , каде 0 и 1 се нулата и единицата на полето, а 0 и

1 се нулата и единицата на полето R . Но, R е потполе од R , па затоа 0  0
и 1  1 , што значи дека равенствата (33) можеме да ги запишеме во обликот
f (0)  0, f (1)  1 . (34)
Сега од релациите (15) и (34) следува дека
f (n)  1  1  ...  1  n (35)
n пати
за секој природен број n . Ако n е цел број, тогаш од релациите (16) и (35) сле-
дува дека f (n)  n . Нека r  m
n
, тогаш од претходното равенство и од релацијата
(26) следува дека
f ( m)
f (r )  f ( m
n
)  f ( n)  m
n
r,

што значи дека рационалните броеви при пресликувањето f се пресликуваат во

самите себе.
Нека x  R . Тогаш постои Кошиева низа рационални броеви {an }
n 1
таква што x  C{a } , па затоа
n n 1

f ( x)  f (C{a  )  C{ f (a   C{a  x,

n }n 1 n )}n 1 n }n 1

што значи дека за секој x  R важи

f ( x)  x . (36)

Пресликувањето f е изоморфизам од R во R , па затоа тоа е сурјекција, што

според (36) значи дека R  R . 

34
 9. АРИТМЕТИЧКИ СВОЈСТВА НА ИНФИМУМОТ
И СУПРЕМУМОТ. ТЕОРЕМА НА АРХИМЕД

9.1. Во овој дел ќе се осврнеме на аритметичките својства на инфимумот

и супремумот на подмножества од множеството реални броеви R . Прво ќе ја
докажеме следнава теорема.

Теорема. Секое непразно ограничено од долу множество A  R има

инфимум, при што inf A   sup( A) , каде што  A  { x | x  A} .
Доказ. Бидејќи множеството A е ограничено од долу, постои m  R
таков што x  m , за секој x  A , па значи  x  m , за секој x  A , т.е.
множеството  A е ограничено од горе. Според тоа, постои sup( A)  M * . Значи,
 x  M * , за секој x  A и затоа M *  x , за секој x  A . Според тоа, M * е
миноранта на множеството A . Ако N е друга миноранта на множеството A ,
тогаш  N е мајоранта на множеството  A и затоа  N  M *  sup{ A} , т.е.
N  M * , што значи inf A  M *   sup{ A} . 

9.2. Теорема. Нека A и B се ограничени множества реални броеви и

C  {x  y | x  A, y  B} . Тогаш,
inf C  inf A  inf B и sup C  sup A  sup B .
Доказ. Ќе го докажеме првото равенство.
Од ограниченоста на A и B следува дека постојат m и m1 такви што
m  x , за секој x  A и m1  y , за секој y  B . Но, тоа значи дека m  m1  x  y ,
за секој x  y  C , т.е. множеството C е ограничено од долу. Сега од теорема 9.1
следува дека постои inf C и притоа inf C  m  m1 каде што m*  inf A и
m1  inf B .
Од дефиницијата на инфимум следува дека за секој   0 постои x '  A
таков што m*  x '  m  2 и постои y '  B таков што m1  y '  m1  2 . Според
тоа, за секој   0 постои x ' y '  C таков што m  m1  x ' y '  m  m1   .
Сега, од произволноста на  следува дека inf C  inf A  inf B , па затоа
inf C  inf A  inf B .
Второто равенство се докажува аналогно. Деталите ги оставаме на читате-
лот за вежба. 

9.3. Теорема. Нека A и B се ограничени подмножества од R   {0} и

C  {xy | x  A, y  B} . Тогаш, inf C  inf A  inf B и sup C  sup A  sup B .
Доказ. Од ограниченоста на множеството A следува дека постои реален
број m таков што m  x , за секој x  A . Но, A  R   {0} , па затоа m  0 .
Слично, постои m1  0 таков што m1  y , за секој y  B . Според тоа, за секој

35
 xy  C важи mm1  xy , што значи дека егзистенцијата на inf A,inf B повлекува
егзистенција на inf C (зошто?).
Нека   0 е произволен реален број. Од дефиницијата на инфимумот
следува дека постои x  A таков што inf A  x  inf A   . Аналогно, постои
y  B таков што inf B  y  inf B   . Од последните две неравенства добиваме
дека постои xy  C таков што
inf A  inf B  xy  inf A  inf B   (  inf A  inf B) .
Од произволноста на  следува дека inf C  inf A  inf B .
Второто равенство се докажува аналогно. Деталите ги оставаме на читате-
лот за вежба. 

9.4. Теорема (Архимед). Ако a  0 и b е произволен реален број, тогаш

постои n  Z таков што (n  1)a  b и na  b .
Доказ. Прво ќе докажеме дека постои n  Z таков што na  b . Нека го
претпоставиме спротивното, т.е. ka  b , за секој k  Z . Тогаш множеството
{ka | k  Z} е ограничено од горе, па затоа постои
sup{ka | k  Z}  M *  b .
Бидејќи бројот M * a не е мајоранта на множеството {ka | k  Z} , постои
pa {ka | k  Z} таков што M * a  pa  M * . Но, тоа значи дека постои p  1 Z
таков што ( p  1)a  M * , што противречи на дефиницијата на M * . Според тоа,
постои k  Z таков што ka  b .
Аналогно се докажува, дека постои m  Z таков, што ma  b . Да ги раз-
гледаме броевите ma, (m  1)a, ..., (k 1)a, ka . Сега, од ka  b и ma  b следува
дека постои n {m  1, m  2,..., k 1, k} таков што (n  1)a  b  na . 

9.5. Последица. За секој   R  постои n  N , таков што 1n   .

Доказ. Ставаме b  1 и a  1 и од теорема 9.4 добиваме дека постои

n  Z таков што n 1  1 . Од   R  , следува дека n  N . 

9.6. Пример. Нека X  {13  3nn1 | n  N } . Докажете дека inf X  0 и

sup X  23 .
Решение. Нека   0 е произволно дадено. Тогаш, од неравенствата
0  13  3nn1   и 2
3
   13  3nn1  2
3
кои се точни за секој n  193 следува дека
множеството X е ограничено. Од произволноста на  и дефиницијата на инфи-
мум и супремум следува дека inf X  0 и sup X  23 . 

36
 9.7. Последица. Нека a, b  R се такви што a  b . Тогаш, постои r Q
таков што a  r  b .
Доказ. Нека h  b  a  0 . Од последица 9.5 следува дека постои n  N
таков што n  1h т.е. h  1n . Од теорема 9.4 следува дека постои m  Z таков што
m  na  m  1 , т.е. m a m1 .
n n
Но, тоа значи дека
a m1  m  1n  a  (b  a)  b ,
n n
односно постои рационален број r  mn1 таков што a  r  b . 

9.8. Мерење на отсечки. Во овој дел за означување на отсечките ќе ги ко-

ристиме ознаките a, b, c, d, e, f, ... .
Дефиниција. За две отсечки a и b ќе велиме дека се сомерливи ако
постои отсечка c и природни броеви m и n , такви што ако m пати ја собереме
отсечката c добиваме отсечка еднаква на отсечката a и ако n пати ја собереме
отсечката c добиваме отсечка еднаква на отсечката b .

Да ја разгледаме задачата на мерење на отсечки, која се состои во след-

ното:
На секоја отсечка a да и се придружи позитивен реален број d (a) , кој го
нарекуваме должина (мера) на a , така што:
1) избираме отсечка e , која ја нарекуваме еталон за должина, на која и
го придружуваме бројот 1, т.е. ставаме d (e)  1 ,
2) еднакви отсечки имаат еднакви должини и
3) за секои отсечки a и b важи d (a  b)  d (a)  d (b) .
Ќе докажеме дека при дадените услови задачата има единствено решение.
Претходно, да забележиме дака отсечките a и b се сомерливи ако и само ако
постои отсечка c и природни броеви m и n , такви што d (a)  md (c) и
d (b)  nd (c) . Притоа за отсечката c ќе велиме дека е заедничка мера на отсеч-
ките a и b .
Нека отсечката a е сомерлива со еталонот на должината e . Тогаш, пос-
тојат отсечка c и природни броеви m и n , такви што d (a)  md (c) и
d (e)  nd (c) . Од последните две равенства и од 2) следува дека d (a)  m
n
. Според
тоа, за секоја отсечка која е сомерлива со еталонот на должина, нејзината должина
е позитивен рационален број.
p
Обратно, нека x  q е произволен позитивен рационален број. Ако ета-
лонот e го поделиме на q еднакви отсечки, тогаш од 2) и 3) следува дека q  от
дел од еталонот има должина 1q . Понатаму, ако q  от дел од еталонот го
собереме сам со себе p пати, тогаш повторно од 2) и 3) следува дека добиваме

37
 p p
отсечка a со должина d (a)  q . Според тоа, за секој рационален број x  q
p
постои отсечка a која е сомерлива со еталонот e и таква што d (a)  q .

Природно е да се запрашаме дали постојат отсечки кои се несомерливи со

e . Одговорот на ова прашање е позитивен. Имено, хипотенузата на рамнокракиот
правоаголен триаголник со катети еднакви на e има должина d (c)  2 , што зна-
чи дека таа е несомерлива со e .
Ќе докажеме дека должината на секоја несомерлива отсечка со e е ира-
ционален број.
Нека отсечката x е несомерлива со еталонот e и нека со S го означиме
множеството отсечки кои се сомерливи со e и кои имаат помала должина од x .
Значи, ако s  S , тогаш s  d (s)  d (x) , па затоа множеството
A  {s | s  d (s), s  S}
е ограничено од горе и како A нема најголем елемент (зошто?) добиваме дека
sup A  d (x)  I .
Од досега изнесеното е јасно дека својствата 1) и 2) од задачата на мерење
на отсечки се исполнети, а својството 3) следува од теоремата 9.2. Деталите ги
оставаме на читателот за вежба.

9.9. Реална права. Нека на ориентирана права избереме почетна точка O

и еталон на должина OE . Од 18.8 следува дека на секоја точка X на правата и
соодветствува реален број x  d (OX ) , ако X лежи во позитивна насока од O и
x  d (OX ) , во спротивен случај (црт. 1).
Јасно, ова пресли-
кување е инјекција. При-
родно се наметнува пра-
шањето, дали преслику-
вањето е и сурјекција, т.е. дали на секој реален број x соодветствува точка од
правата? Одговорот на ова прашање е позитивен и истиот следува од геометриска-
та аксиома за непрекинатост на правата.
Според тоа, меѓу множеството реални броеви и точките на ориентирана
права може да се воспостави биекција, т.е. реалните броеви можеме да ги пресли-
каме во точки на правата, која ја нарекуваме реална оска.
Ако во почетната точка O конструираме
нормална ориентирана права Oy на реалната оска
Ox , со иста почетна точка, тогаш добиваме пра-
воаголен координатен систем во кој на секоја
точка M од рамнината соодветствува подреден
пар реални броеви ( x, y) и обратно (црт. 2). Јасно,
ова соодветствие е биекција.

38
 10. КОРЕН ОД РЕАЛЕН БРОЈ

10.1. Теорема. За секој x  R  и за секој n  N постои еден и само еден

y  R  таков што y n  x .
Доказ. Единственоста следува од фактот дека ако 0  y  y1 , тогаш
y n  y1n .

Нека A  {t | t  R i t n  x} . Ако t1  1xx , тогаш 0  t1  1 , па затоа

t1n  t1  x , што значи дека A не е празно множество. Да ставиме t2  1  x .

Тогаш, од неравенството на Бернули добиваме дека t2n  (1  x)n  1  nx  x , па
затоа t2  A и t2 е мајоранта на A . Значи непразното множество A е ограничено
од горе, па затоа има супремум. Нека y  sup A .

Нека претпоставиме дека y n  x и да избереме h таков што 0  h  1 и

x yn
h . Тогаш, со примена на биномната формула добиваме:
(1 y )n  y n

n n n
( y  h)n  y n   Cnk y n k hk  y n  h  Cnk y n k hk 1  y n  h  Cnk y n k
k 1 k 1 k 1
x yn
 y  h[(1  y )  y ]  y 
n n n n
[(1  y )  y ]  y n  ( x  y n )  x
n n
(1 y )n  y n

т.е. y  h  A што противречи на фактот дека y е мајоранта на A .

Да претпоставиме дека y n  x . Тогаш избираме 0  p  1 , p  y и

yn  x
p . Тогаш, за t  y  p наоѓаме
(1 y ) n  y n
n n
t n  ( y  p)n  y n   (1)k Cnk y n k p k  y n  p  (1)k 1 Cnk y n k p k 1
k 1 k 1
n
 y n  p  Cnk y n k  y n  p[(1  y )n  y n ]
k 1
yn  x
y  n
[(1  y )n  y n ]  y n  ( y n  x)  x
(1 y )n  y n

што значи дека y  p е мајоранта на A , што не е можно бидејќи y  sup A .

Конечно, y n  x . 

10.2. Дефиниција. Реалниот број y од теорема 10.1 го нарекуваме n  ти

корен на реалниот број x .
1
Притоа означуваме y  n x или y  x n .

39
 10.3. Теорема. Нека m, n  N и a, b  R  . Тогаш, точни се следните
формули:
mn m n n
nm
a  mn a , n
a a , n ab  n a n b , ( n a )m  a m и n ba  n a .
b
Доказ. Ќе ја докажеме само првата формула. Доказот на останатите го ос-
таваме на читателот за вежба.

Нека x  n m a . Од дефиницијата на корен имаме x n  m a и затоа

a  ( xn )m  xmn , од што следува x  mn a , па затоа n m a  x  mn a . 

10.4. Дефиниција. Нека a  R  , r Q , т.е. r  m

n
, m  Z, n  N . Тогаш,
n
бројот a m го нарекуваме r  ти степен на a .
n
Притоа означуваме a r  a m .

10.5. Во следнава теорема ќе ги наведеме основните својства на степени

со рационален показател.

Теорема. i) Нека r , r1 Q и a, b  R  . Тогаш, точни се формулите:

ar  , ar a r1  a r r1 , (a r )r1  a rr1 , ar1  a r r1 , (ab)r  a r br и ( ba )r  ar .

r r
1
ar a b

ii) Нека r1  r2 , r1, r2 Q . Ако a  R , a  1 , тогаш a r1  a r2 . Ако

0  a  1 , тогаш a r1  a r2 .
Доказ. i) Ќе ја докажеме само првата формула. Доказот на останатите го
оставаме на читателот за вежба.
Ако r  m
n
, m  Z, n  N , тогаш
m
 mn
a r  a  a m  n 1m  n 1m  1r .
n
a n
a a a

ii) Нека r1  r2 , r1, r2 Q . Ако a  R , a  1 , тогаш a r1  a r2 . Навистина,

p np mq
ако r1  q , r2  m
n
, тогаш од r1  r2 следува r1  r2  nq  0 , па затоа можеме
да земеме дека np  mq  1 и nq  1 . Сега од својствата на степен со природен
np  mq
експоненет имаме anpmq  1  1nq , па затоа a nq
 1 (зошто?). Според тоа
r1
a a . r2

Понатаму, ако 0  a  1 , тогаш 1a  1 , па затоа ( 1a )r1  ( 1a )r2 , што значи

a r1  a r2 . 

40
 11. ЛЕМА ЗА ВЛОЖЕНИ ЗАТВОРЕНИ ИНТЕРВАЛИ

11.1. Дефиниција. Нека a, b  R , a  b . Множеството {x | a  x  b, x  R}

го нарекуваме отворен интервал со крајни точки a и b и го означуваме со (a, b) .
Множеството {x | a  x  b, x  R} го нарекуваме затворен интервал со
крајни точки a и b и го означуваме со [a, b] .
Множествата {x | a  x  b, x  R} и {x | a  x  b, x  R} ги нарекуваме
полуотворени (полузатворени) интервали и ги означуваме со [a, b) и (a, b] , соод-
ветно.

11.2. Лема. Нека M , N  R се непразни множества такви што, за секој

x  M и за секој y  N е исполнето неравенството x  y . Тогаш, постои r  R ,
таков што x  r  y за секој x  M и за секој y  N .
Доказ. Да замеме произволен елемент y  N . По услов x  y за секој
x  M , што значи дека y е мајоранта на M . Од аксиомата за супремум следува
дека постои r  sup M и притоа важи x  r , за секој x  M . Но, r е најмалата
мајоранта за M и, бидејќи сите елементи на множеството N се мајоранти за M ,
добиваме дека r  y , за секој y  N . 

11.3. Лема (вложени интервали). Нека [an , bn ], n  1, 2,... е низа интерва-

ли, која ги задоволува условите:
i) [an1, bn1 ]  [an , bn ], n  1, 2,...
ii) за секој   0 , постои n  N , таков што bn  an   .
Тогаш, [an , bn ]  {x}, за некој x  R .
n1
Доказ. Ако искористиме дека [a, b]  [c, d ] ако и само ако c  a  b  d
добиваме дека
a1  a2  ...  an  bn  bn1  ...  b1 , за секој n  1, 2,3,... .
За множеството A  {a1, a2 , a3 ,...} бројот bm , за секој m  1, 2,3,... е мајоранта.
Имено, ако n  m , тогаш од условот i) имаме [am , bm ]  [an , bn ] , т.е.
an  am  bm  bn , па затоа an  bm . Ако пак n  m тогаш од условот i) имаме
[an , bn ]  [am , bm ] , т.е. am  an  bn  bm , па затоа an  bm .
Ако земеме B  {b1, b2 , b3 ,...} , тогаш од лема 10.2 следува дека постои
x  R таков што за секој n  1, 2,3,... важи an  x и за секој m  1, 2,3,... важи
x  bm . Затоа, x  [an , bn ] , за секој n  1, 2,3,... .
Нека y  R е таков, што y  [an , bn ] , за секој n  1, 2,3,... . Без ограни-
чување на општоста можеме да сметаме дека y  x . Од условот ii) следува дека за
секој   0 постои n  N таков што 0  y  x  bn  an   , т.е. за секој   0 важи
0  y  x   . Од произволноста на  следува y  x , т.е. [an , bn ]  {x} . 
n1

41
 11.4. Забелешка. Очигледно, ако за интервалите [an , bn ], n  1, 2,... е ис-
полнет само условот i) од лемата 10.3, тогаш [an , bn ]  [ x, y] , при што
n1
x  sup{a1, a2 , a3 ,...} и y  inf{b1, b2 , b3 ,...} .
Доказот на ова тврдење е аналоген на доказот на лема 11.3 и го оставаме на чита-
телот за вежба.

11.5. Пример. Во случај кога интервалите од лема 11.3 не се затворени,

тогаш нивниот пресек може да биде празно множество. Имено, да ги разгледаме
интервалите (0, 1n ), n  1, 2,3,... . Тогаш, (0, n11 )  (0, 1n ) , за секој n  1, 2,3,... меѓу-
тоа (0, 1n )   .
n1
Последното непосредно следува од тоа што R е Архимедово поле. Дета-
лите ги оставаме на читателот за вежба. 

11.6. На крајот од овој дел ќе се осврнеме на проширениот систем реални

броеви. Така, ја имаме следната дефиниција.

Дефиниција. Проширениот систем реални броеви се состои од множест-

вото реални броеви R , кон кое се додадени симболите  и  со следните
својства:
i) ако x  R , тогаш   x   и x    , x    , x

 x

 0;
ii) ако x  0 , тогаш x()  , x()   ;
iii) ако x  0 , тогаш x()  , x()   ; и
iv) ()  ()   , ()  ()   , ()()  
()()   , ()()   и ()()   .

Овде уште да забележиме дека множеството {x | x  a, x  R} исто така е

отворен интервал, кој го означуваме со (a, ) . Аналогно ги дефинираме интерва-
лите [a, ), (, b] и (, b) .
Кога има потреба да направиме разлика меѓу реалните броеви, од една, и
симболите  и  , од друга страна, за првите велиме дека се конечни реални
броеви.

Дефиниција. Нека множеството A е подмножество од проширениот сис-

тем реални броеви. Ако A не е ограничено од горе, т.е. ако за секој реален број y
постои x  A таков, што x  y , тогаш по дефиниција ставаме sup A   .
Аналогно, ако множеството A не е ограничено од долу, тогаш по дефи-
ниција ставаме inf A   .

На тој начин во проширениот систем реални броеви секое множество има

супремум и инфимум. Тоа е и главната причина за воведувањето на симболите
 и  .

42
 12. ПОИМ ЗА КОМПЛЕКСЕН БРОЈ

12.1. Пред да преминеме на разгледување на множеството комплексни

броеви, да забележиме дека во натамошните разгледувања за означување на при-
родните ќе ги користиме ознаките N  {1, 2,..., n,...} и N0  {0,1, 2,..., n,...} .

Дефиниција. Комплексен број z го нарекуваме подредениот пар реални

броеви (a, b) .
Множеството комплексни броеви ќе го означуваме со симболот C , т.е.
C  {(a, b) | a, b  R} .
За комплексните броеви (0, 0) и (1,0) ќе ги прифатиме ознаките n и e ,
соодветно.
Непосредно од дефиницијата следува дека комплексните броеви
z1  (a1, b1 ) и z2  (a2 , b2 ) се еднакви, ако a1  a2 и b1  b2 .

12.2. Дефиниција. Нека се дадени комплексните броеви z1  (a1, b1 ) и

z2  (a2 , b2 ) . Збир на броевите z1 и z2 ќе го нарекуваме комплексниот број
z1  z2  (a1  a2 , b1  b2 ) .

12.3. Дефиниција. Нека се дадени комплексните броеви z1  (a1, b1 ) и

z2  (a2 , b2 ) . Производ на броевите z1 и z2 ќе го нарекуваме комплексниот број
z1  z2  (a1a2  b1b2 , a1b2  a2b1 ) .

12.4. Теорема. За воведените аритметички операции, собирање и множе-

ње на комплексни броеви, важат познатите закони на аритметиката. Имено, за се-
кои комплексни броеви z1, z2 , z3 важи:
z1  z2  z2  z1 , комутативност на собирањето,
( z1  z2 )  z3  z1  ( z2  z3 ) , асоцијативност на собирањето,
z1z2  z2 z1 , комутативност на множењето,
( z1z2 ) z3  z1 ( z2 z3 ) , асоцијативност на множењето, и
( z1  z2 ) z3  z1z3  z2 z3 , дистрибутивност.
Доказ. Нека z1  (a1, b1 ) , z2  (a2 , b2 ) и z3  (a3 , b3 ) се произволни ком-
плексни броеви. Имаме:
(a1, b1 )  (a2 , b2 )  (a1  a2 , b1  b2 )  (a2  a1, b2  b1)  (a2 , b2 )  (a1, b1)
односно, z1  z2  z2  z1 .
Исто така,
[(a1 , b1 )  (a2 , b2 )]  (a3 , b3 )  (a1  a2 , b1  b2 )  (a3 , b3 )  ((a1  a2 )  a3 , (b1  b2 )  b3 )
 (a1  (a2  a3 ), b1  (b2  b3 ))   a1 , b1   (a2  a3 , b2  b3 )
 (a1 , b1 )  [(a2 , b2 )  (a3 , b3 )],

43
односно ( z1  z2 )  z3  z1  ( z2  z3 ) .
Слично имаме:
(a1, b1)  (a2 , b2 )  (a1a2  b1b2 , a1b2  b1a2 )  (a2 a1  b2b1, b2 a1  a2b1 )  (a2 , b2 )  (a1, b1 ),
односно, z1  z2  z2  z1 .
Аналогно на претходно изнесеното, ќе го покажеме асоцијативниот закон
за множењето на комплексни броеви. Имено:
[(a1 , b1 )  (a2 , b2 )]  (a3 , b3 )  (a1a2  b1b2 , a1b2  b1a2 )  (a3 , b3 )
 ((a1a2  b1b2 )a3  (a1b2  b1a2 )b3 , (a1a2  b1b2 )b3  a3 (a1b2  b1a2 ))
 (a1a2 a3  b1b2 a3  a1b2b3  a2b1b3 , a1a2b3  b1b2b3  a3a1b2  b1a2 a3 )
 (a1 (a2 a3  b2b3 )  b1 (a3b2  b3a2 ), a1 (a2b3  b2 a3 )  b1 (a2 a3  b2b3 ))
 (a1 , b1 )  (a2 a3  b2b3 , a3b2  b3a2 )  (a1 , b1 )  [(a2 , b2 )  (a3 , b3 )],
односно, ( z1  z2 )  z3  z1  ( z2  z3 ) .
Конечно:
[(a1 , b1 )  (a2 , b2 )]  (a3 , b3 )  (a1  a2 , b1  b2 )  (a3 , b3 )
 ((a1  a2 )a3  (b1  b2 )b3 , (a1  a2 )b3  (b1  b2 )a3 )
 (a1a3  a2 a3  b1b3  b2b3 , a1b3  a2b3  b1a3  b2 a3 )
 (a1a3  b1b3 , b3a1  b1a3 )  (a2 a3  b2b3 , a2b3  a3b2 )
 (a1 , b1 )  (a3 , b3 )  (a2 , b2 )  (a3 , b3 ),
односно, ( z1  z2 ) z3  z1z3  z2 z3 .

Да напоменеме дека во доказот на теорема 12.4 експлицитно (но по коор-

динати) се искористени комутативниот, асоцијативниот и дистрибутивниот закон
за операциите собирање и множење на реални броеви.

12.5. Теорема. За секој комплексен број z важат следните равенства

z  n  z , z  n  n и z  e  z.
Доказ. Навистина, ако z  (a, b) е произволен комплексен број, тогаш:
z  n  (a, b)  (0,0)  (a  0, b  0)  (a, b)  z ,
z  n  (a, b)  (0,0)  (a  0  b  0, a  0  b  0)  (0,0)  n и
z  e  (a, b)  (1,0)  (a 1  b  0, a  0  1 b)  (a, b)  z. 

12.6. Теорема. Ако z1  z3  z2  z3 , тогаш z1  z2 .

Доказ. Нека z1  (a1, b1 ), z2  (a2 , b2 ) и z3  (a3 , b3 ) се произволни ком-
плексни броеви. Имаме,
z1  z3  (a1, b1 )  (a3 , b3 )  (a1  a3 , b1  b3 ) и
z2  z3  (a2 , b2 )  (a3 , b3 )  (a2  a3 , b2  b3 ) .
Од z1  z2  z2  z3 и дефиницијата 12.1 добиваме

44
 a1  a3  a2  a3 и b1  b3  b2  b3 .
Од својствата на реални броеви следува дека последните равенства се еквивалентни
на равенствата a1  a2 и b1  b2 што според дефиницијата 12.1 значи z1  z2 . 

12.7. Теорема. За секој комплексен број z постои еден и само еден ком-
плексен број w , таков што z  w  n .
Доказ. Нека z  (a, b) е произволен комплексен број. Земаме w  (a, b)
и добиваме:
z  w  (a, b)  (a, b)  (a  (a), b  (b))  (0,0)  n
Со тоа ја докажавме егзистенцијата на комплексниот број w . Единстве-
носта следува од теорема 12.6. 

Во натамошните разгледувања комплексниот број w за кој важи

z  w  n , ќе го означуваме со w   z .

12.8. Теорема. За секои комплексни броеви z1 и z2 важи

( z1 )  z2  z1  ( z2 )  ( z1z2 )  (e)  ( z1z2 )
така што нема двосмисленост во записот  z1 z2 .
Доказ. Нека z1  (a1, b1 ) и z2  (a2 , b2 ) се произволни комплексни бро-
еви. Имаме:
( z1 )  z2  (a1, b1 )  (a2 , b2 )  (a1a2  b1b2 , a1b2  b1a2 )
 (a1a2  b1b2 , a1b2  b1a2 )  ( z1z2 ).
Но, за множењето важи комутативниот закон, па од докажаното равенст-
во добиваме
( z1z2 )  ( z2 z1 )  ( z2 ) z1  z1 ( z2 ).
Конечно, според теорема 12.5 и претходно покажаните равенства имаме
(e)( z1z2 )  (e( z1z2 ))  ( z1z2 )  ( z1 ) z2  z1 ( z2 ) . 

12.9. Дефиниција. Аритметичката вредност на бројот

| z | a 2  b2
ќе ја нарекуваме модул на комплексниот број z  (a, b) .
Да забележиме дека модулот на секој комплексен број z е ненегативен
реален број.

12.10. Теорема. а) Ако z  n , тогаш | z | 0 и | n | 0 .

б) | z1  z || z1 |  | z | , за секои комплексни броеви z и z1 .

Доказ. Нека z  (a, b) и z1  (a1, b1 ) се произволни комплексни броеви.

45
 а) Јасно | n | 02  02  0 . Ако z  n , тогаш a  0 или b  0 т.е. a 2  0
или b2  0 . Според тоа, | z |2  a 2  b2  0.
б) Од
| z1 z |2 | (a1a  b1b, a1b  b1a) |2  (a1a  b1b)2  (a1b  b1a)2
 a12 a 2  b12b2  a12b2  b12 a 2  (a12  b12 )(a 2  b2 ) | z1 |2 | z |2
добиваме | z1  z || z1 |  | z | . 

12.11. Забелешка. Од принципот на математичка индукција и од теорема

12.10.б) непосредно следува
| z1z2 ...zn || z1 |  | z2 | ... | zn | .  (1)

12.12.Теорема. Ако zw  n , тогаш z  n или w  n .

Доказ. Ако zw  n , тогаш од теорема 12.10 следува
| z |  | w || zw || n | 0.
Бидејќи | z | и | w | се реални броеви, од последното равенство следува | z | 0 или
| w | 0 , односно z  n или w  n . 

12.13. Теорема. Ако z  n и zw  zw1 , тогаш w  w1 .

Доказ. Од zw  zw1 имаме  zw   zw1 , па значи
n  zw  zw1  z(w  w1 )
Бидејќи z  n , од 12.12 следува w  w1  n т.е. w  w1 . 

12.14. Теорема. За секој комплексен број z  n постои еден и само еден

комплексен број w , во ознака ez , таков што zw  e .
Доказ. Најпрво ќе ја докажеме егзистенцијата на комплексниот број
w e
z
. Нека z  (a, b)  n е произволен комплексен број. Ставаме

w  ( 2a , b ) .
a  b 2 a 2 b 2
Тогаш,
zw  (a, b)  ( 2 a , b )  (1,0)  e.
a  b 2 a 2 b 2
Единственоста непосредно следува од теоремата 12.13. 

12.15. Теорема. Ако z  n , тогаш за секој комплексен број w постои

единствен комплексен број u , таков што zu  w .
Доказ. Според теорема 12.14 за комплексниот број z  n постои единст-
вен комплексен број ez , таков што z  ez  e . Ставаме u  ez  w и добиваме единст-
вен комплексен број u за кој важи zu  z  ez w  w . 

46
 12.16. Во досегашните разгледувања ја развивме аритметиката на ком-
плексните броеви без да го воведеме вообичаениот симбол i . Сега ќе покажеме
дека ознаката (a, b) е еквивалентна на вообичаената ознака a  ib .
Доказите на тврдењата во теорема 12.17 се елементарни, па затоа нив
нема да ги презентираме.

12.17. Теорема. За секои реални броеви a и b исполнети се следните

неравенства
а) (a,0)  (b,0)  (a  b,0),
б) (a,0)(b,0)  (ab,0) ,
в) | (a,0) || a | , со | a | е означена апсолутната вредност на реалниот број a
и
( a,0)
г) (b,0)  ( ba , 0) , ако b  0 . 

12.18. Од тврдењата во теорема 12.17 непосредно следува дека преслику-

вањето f : R  C дефинирано со f (a)  (a,0) е изоморфизам од множеството R
во множеството A  {(a,0) | a  R}  C . Затоа множеството реални броеви R мо-
жеме да го сметаме за подмножество од множеството комплексни броеви C .
Според тоа, за комплексните броеви e и n природни се ознаките 1 и 0,
соодветно и нив ќе ги користиме во натамошните излагања.

12.19. Дефиниција. Комплексниот број i  (0,1) го нарекуваме имагинар-

на единица.
За имагинарната единица важи следното равенство
i 2  (0,1)  (0,1)  (0  0  11,0 1  0 1)  (1,0)  1.

12.20. Од очигледното равенство (0,1)(b,0)  (0, b) за произволен комплек-

сен број z  (a, b) имаме:
z  (a, b)  (a,0)  (0, b)  (a,0)  (0,1)  (b,0)  a  ib . (2)

Дефиниција. Записот z  a  ib го нарекуваме алгебарски запис на ком-

плексниот број z  (a, b) .
Со помош на алгебарскиот запис на комплексен број, операциите собирање
и множење на комплексни броеви ги запишуваме во следниот облик
(a1  ib1 )  (a2  ib2 )  (a1  a2 )  i(b1  b2 )
(a1  ib1 )  (a2  ib2 )  (a1a2  b1b2 )  i(a1b2  a2b1 ).

12.21. Дефиниција. Компонентите a и b на комплексниот број z  a  ib

ги нарекуваме реален дел и имагинарен дел од z , соодветно. Притоа ги користиме
ознаките a  Re z и b  Im z .

47
 12.22. Во претходните разгледувања, всушност докажавме дека алгебарс-
ката структура (C, , ) е поле, т.е. дека (C, ) и (C, ) се комутативни групи, ка-
де што C  C \{n} и
x( y  z )  xy  xz , за секои x, y, z C . (1)
Како што видовме (Q, , ) се (R, , ) подредени полиња. Меѓутоа, може да се до-
каже дека во полето (C, , ) не може да се воведе подредување.

13. КОНЈУГИРАН КОМПЛЕКСЕН БРОЈ

13.1. Дефиниција. Комплексниот број a  ib го нарекуваме конјугиран на

комплексниот број z  a  ib и го означуваме со z .

13.2. Теорема. а) z  z , за секој комплексен број z .

б) z1  z2  z1  z2 , за секои комплексни броеви z1 и z2 ,

в) z1z2  z1  z2 , за секои комплексни броеви z1 и z2 ,

г) z  z  2Re z , за секој комплексен број z ,

д) z  z  2Im z , за секој комплексен број z , и
ѓ) z  z  a2  b2 | z |2  0 , за секој комплексен број z .
Доказ. Непосредно следува од дефиницијата на конјугиран комплексен
број и операциите собирање и множење на комплексни броеви. 

13.3. Забелешка. Од равенството z  z  2Im z непосредно следува дека

комплексниот број z е реален ако и само ако z  z .

13.4. Забелешка. Користејќи го равенството z1z2  z1  z2 и принципот на

математичка индукција лесно може да се докаже следното равенство:
z1z2 z3...zn  z1  z2  ...  zn (1)

за секој n  N и произволни комплексни броеви z1, z2 ,..., zn . Ако zk  z , за секој

n
k  1, 2,..., n , тогаш од равенството (1) следува z n  z .

13.5. Забелешка. Од теорема 13.2. ѓ) и а) добиваме

| z |2  z  z  z  z | z |2 , т.е. | z || z | .

Нека z  x  iy . Од равенството | z |2  zz  x2  y 2 непосредно следуваат

неравенствата

48
  | z | Re z | z | и  | z | Im z | z | (2)

13.6. Забелешка. Пред да ги разгледаме следните примери повторно ќе се

осврнеме на делењето на комплексни броеви. Во теоремата 12.15 докажавме дека,
ако z  n , тогаш за секој комплексен број w постои единствен комплексен број u
таков, што zu  w . Комплексниот број u ќе го нарекуваме количник на комп-
лексните броеви w и z .
Притоа, ако z  a2  ib2 и w  a1  ib1 , тогаш за количникот добиваме:
( a ib )( a ib ) a a b b a b a b
u  wz  wz  (a1 ib1 )(a2 ib2 )  1 22 12 2  i 2 21 12 2 .
zz 2 2 2 2 a2 b2 a2 b2

z z
Притоа за количникот на комплексните броеви z1 и z2 важи, ( z1 )  1
2 z2

z z
13.7. Пример. Ако | z1 || z2 | 1 и z1z2  1 , докажете дека 11 z z2 е реален
1 2
број.
Решение. Имаме,
z1  z2 z z 1 z1z2 ( z1  z2 )(1 z1 z2 ) z1  z2  z1 z1 z2  z1z2 z2 z1  z1 z2  z2
1 z1z2
 11 z z2      .
1 2 1 z1z2 |1 z1z2 |2 |1 z1z2 |2 |1 z1z2 |2 |1 z1z2 |2

z z
Но, z1  z1 и z2  z2 се реални броеви, па затоа и 11 z z2 е реален број. 
1 2

13.8. Пример. Докажете, дека ако модулот на еден комплексен број е една-
ков на 1, тогаш тој може да се претстави во облик cc ii , каде што c е реален број.

Решение. Нека | z | 1 . Земаме c  i zz 11 . Тогаш z  cc ii и | ccii | 1 т.е.

c i  c i 1.
c i c  i

Со средување на последното равенство, добиваме c  c  0 . Значи, c  R

и z c i , што и требаше да докажеме. 
c i

13.9. Теорема. За секои комплексни броеви z и w  0 , важи

| z|
| wz | |w| .
2
| z| | z|
Доказ. Имаме | wz |2  wz  ( wz )  wz  z  z z  2 , односно | wz | |w| . 
w ww |w|

13.10. Теорема. За секои комплексни броеви z1 и z2 важи

| z1  z2 || z1 |  | z2 | и | z1  z2 ||| z1 |  | z2 || .
Доказ. Според теорема 13.2 за секои комплексни броеви z1 и z2 важи:

49
 | z1  z2 |2  ( z1  z2 )( z1  z2 ) | z1 |2  | z2 |2 2Re z1 z2 (3)
и
| z1  z2 |2  ( z1  z2 )( z1  z2 ) | z1 |2  | z2 |2 2Re z1 z2 . (4)
Ако го искористиме првото неравенство во (2), тогаш од равенствата (3) и (4) ги
добиваме неравенствата
| z1  z2 || z1 |  | z2 | (5)
и
| z1  z2 ||| z1 |  | z2 || . (6)
Неравенството (5) е познато како неравенство на триаголник. 

13.11. Последица. За секои комплексни броеви z1, z2 ,..., zn точно е нера-

n n
венството |  zi |  zi .
i 1 i 1
Доказ. Непосредно следува од неравенството (5) и принципот на матема-
тичка индукција. 

13.12. Пример. Докажете дека за секои комплексни броеви z1 и z2 важи

идентитетот
| z1  z2 |2  | z1  z2 |2  2(| z1 |2  | z2 |2 ). (7)
Решение. Ако ги собереме равенствата (3) и (4) го добиваме бараниот
идентитет.

13.13. Теорема. Нека zi , wi , i  1, 2,..., n се произволни комплексни броеви.

Тогаш
n n n
|  zi wi |2   | zi |2  | wi |2 . (8)
i 1 i 1 i 1
n n n
Доказ. Означуваме C   wi zi , A   | zi |2 и B   | wi |2 . Ако A  0 ,
i 1 i 1 i 1
тогаш | zi | 0 , за секој i  1, 2,..., n , па значи zi  0 , за секој i  1, 2,..., n . Но, тогаш
и C  0 , па неравенството (8) е исполнето.
Ако A  0 , тогаш неравенството (8) следува од очигледното равенство
n n
 | C zi  Awi |2   (C zi  Awi )(Czi  Awi )  A( AB | C |2 )
i 1 i 1
n
и неравенствата  | C zi  Awi |2  0 , A  0 .
i 1
Неравенството (8) е познато како неравенство на Коши-Буњаковски-
Шварц за комплексни броеви. 

50
 14. ГЕОМЕТРИСКА ИНТЕРПРЕТАЦИЈА НА
КОМПЛЕКСЕН БРОЈ

14.1. Со R 2 ја означуваме Евклидската рамнина

со Декартови координати. Секој комплексен број
z  x  iy е подреден пар реални броеви ( x, y) . Бидејќи
множеството подредени парови реални броеви ( x, y) е во
обратно еднозначно соодветствие со R 2 , добиваме дека
на секоја точка A R 2 можеме да и придружиме ком-
плексен број z  x  iy , и обратно (црт. 3). За комплекс-
ниот број z кој соодветствува на точката A ќе велиме
дека е нејзин афикс. Ова соодветствие меѓу комплексните броеви и точките од Ев-
клидската рамнина е биекција. Притоа, реалните броеви се пресликуваат на точки-
те од апцисната оска, а имагинарните - на точките од ординатата. Затоа, апцисната
оска ја нарекуваме реална, а ординатната оска ја нарекуваме имагинарна оска.
При вакво толкување R 2 , природно ја нарекуваме комплексна рамнина, а ком-
плексните броеви - точки од оваа рамнина.
Јасно, точките z и  z се симе-
трични во однос на координатниот по-
четок, а z и z се симетрични во однос
на реалната оска. Имено, ако z  x  iy ,
тогаш
 z  ( x)  i( y) и z  x  ( y)i .
Очигледно, комплексниот број z соод-
ветствува на векторот со почетна точка
O и крај во точката z . Јасно, ова соод-
ветствие меѓу комплексните броеви и век-
торите на комплексната рамнина со поче-
ток во O исто така е биекција. Затоа, век-
торот, кој го одредува комплексниот број
z , ќе го означуваме со истата буква z . Со
помош на векторската интерпретација на-
гледно можеме да ги илустрираме собира-
њето и одземањето на комплексни броеви.
Според 12.2 добиваме дека бројот z1  z2
соодветствува на векторот, добиен со со-
бирање на векторите z1 и z2 (црт. 4). Век-
торот z1  z2 се конструира како збир на
векторите z1 и  z2 (црт. 5).
Од досега изнесеното и од црт. 5
следува дека растојанието меѓу точките z1

51
и z2 е еднакво на должината на векторот z1  z2 , т.е. еднакво е на | z1  z2 | . Јасно,
модулот | z | е еднаков на должината на радиус-векторот на точката z.
Ако ги разгледаме триаголниците со темиња во точките O, z1, z1  z2 и
O, z1, z1  z2 , тогаш е очигледна геометриската смисла на неравенствата (5) и (6)
од параграфот 13.

14.2. Пример. а) Множеството точки z , кои ја задоволуваат равенката

| z  z0 | R , е кружница со радиус R и центар во точката zo . Имено, | z  z0 | е
растојание помеѓу точките A и B чии афикси се z и z0 , соодветно.

б) Равенката || z  z1 |  | z  z2 || 2a , каде a  12 | z1  z2 | е равенка на хи-

пербола со фокуси во точки со афикси z1 и z2 и реална полуоска, еднаква на a ,
(зошто?).
в) Множеството точки z , кои ја задоволуваат равенката | z  z1 || z  z2 | ,
е множество точки, еднакво оддалечени од точките z1 и z2 . Значи | z  z1 |
| z  z2 | е равенката на симетралата на отсечката чии крајни точки имаат афикси
z1 и z2 .
г) Множеството точки z , кои ја задоволуваат равенката
| z  z1 |  | z  z2 | 2a ,

каде што a  12 | z1  z2 | , е елипса со фокуси во точките z1 , z2 , и голема полуоска

еднаква на a , бидејќи | z  z1 |  | z  z2 | е збирот на растојанијата од точката M
со афикс z до точките A и B чии афикси се z1 и z2 , соодветно. 

15. ТРИГОНОМЕТРИСКИ ЗАПИС НА КОМПЛЕКСЕН

БРОЈ. КОРЕН ОД КОМПЛЕКСЕН БРОЈ

15.1. Во овој дел, заради целовитост на излагањата за комплексните бро-

еви, ќе си допуштиме некоректност во излагањата, со тоа што ќе воведеме триго-
нометриски запис на комплексен број, иако не сме ги вовеле тригонометриските
функции, ниту, пак, сме ги докажале нивните својства.

15.2. Аргумент на комплексен

број. Аголот  , кој го зафаќа радиус-
векторот на точката z со позитивната
насока на реалната оска, го нарекуваме
аргумент на комплексниот број z , и за
него ја прифаќаме ознаката   Arg z
(црт. 6). Аргументот го сметаме за пози-
тивен или негативен во зависност од тоа,

52
дали истиот е ориентиран од позитивната насока на реалната оска кон позитивната
или кон негативната насока на имагинарната оска , соодветно.
За бројот z  0 аргументот не е определен, па затоа во сите натамошни
разгледувања поврзани со аргументот, претпоставуваме, дека z  0 .
Положбата на точката z во комплексната рамнина е еднозначно опреде-
лена како со нејзините декартови координати x, y така и со поларните координати
r | z | и   Arg z . Овие координати меѓу себе се поврзани со формулите
x  r cos  , y  r sin  . (1)
За дадена точка z нејзиниот модул е еднозначно определен, а аргументот
со точност до собирок 2k , k  0, 1, 2,... . Вредноста на аргументот, која го за-
доволува условот 0  Arg z  2 , ја нарекуваме главна вредност на аргументот и
ја означуваме со arg z . Во натамошните разгледувања најчесто работиме со глав-
ната вредност на аргументот.

15.3. Тригонометриски запис на комплексен број. Од формулите (1),

кои ги сврзуваат Декартовите и поларните координати на точката z , го добиваме
таканаречениот тригонометриски запис на комплексен број
z | z | (cos(arg z)  i sin(arg z)) . (2)
Користејќи го записот (2) за производот на комплексните броеви:
z1 | z1 | (cos 1  i sin 1 ) и z2 | z2 | (cos 2  i sin 2 )
добиваме
z1z2 | z1 |  | z2 | (cos(1  2 )  i sin(1  2 )) (3)
Според 12.10 и дефиницијата на arg од
z1z2 | z1z2 | (cos(arg( z1z2 ))  i sin(arg( z1z2 )))
следува, дека
arg( z1z2 )  arg z1  arg z2  2k , k  0, 1, 2,... (4)
Аналогно, од равенсвото z1  z2 z3 , при z2  0 , од 31.9 добиваме:
z
arg z1  arg z1  arg z2  2k , k  0, 1, 2,...
2

15.4. Моаврова формула. Формулите (3) и (4), за производ на два ком-

плексни броја, со помош математичка индукција, лесно се обопштуваат за конечно
многу множители z1, z2 ,...., zn . Имено,
arg  z1z2 ...zn   arg z1  arg z2  ...  arg zn  2k , k  0, 1, 2,... (5)
Специјално, ако z1  z2  ...  zn , тогаш добиваме:

| z n || z |n и arg z n  n arg z  2k , k  0, 1, 2,...

односно
z n | z |n (cos(n arg z)  i sin(n arg z)). (6)

53
 Формулата (6) е позната како Моаврова формула.

15.5. Пример. Пресметајте ја разликата (1  i 3)9  (1  i 3)9 .

Решение. Од
| 1  i 3 | 2 и arg(1  i 3)  23  2 k , k  0, 1, 2,...
добиваме
1  i 3  2(cos 23  i sin 23 ) .
Согласно Моавровата формула имаме:
(1  i 3)9  29 (cos 23  9  i sin 23  9)  29
Аналогно добиваме
(1  i 3)9  29 (cos 93  i sin 93 )  29 .
Според тоа,
(1  i 3)9  (1  i 3)9  29  (29 )  210 . 

15.6. Дефиниција. Нека е даден комплексен број z  0 и природен број

n . n  ти корен од z дефинираме како комплексен број w за кој важи
wn  z . (7)
Притоа ја прифаќаме ознаката w  n z . Користејќи ја Моавровата форму-
ла (6) и тригонометриските записи
z | z | (cos(arg z)  i sin(arg z)) и w | w | (cos(arg w)  i sin(arg w))
добиваме:
| w |n (cos n(arg w)  i sin n(arg w)) | z | (cos(arg z)  i sin(arg z ))
односно
| w |n | z | и n(arg w)  arg z  2k , k  0, 1, 2,... (8)
Од (4) и (8) добиваме:
arg z  2k
| w | n | z | , arg w  n
, k  0, 1, 2,...
т.е.
arg z  2k arg z  2k
w  n z  n z (cos n
 i sin n
) , k  0, 1, 2,... (9)

Ако во формулата (9) ставиме k  0,1, 2,..., n 1 за w добиваме n различ-

ни вредности w0 , w1,..., wn1 . Ставајќи k  n , заради периодичноста на тригономе-
триските функции, повторно го добиваме бројот w0 итн. Според тоа, n  от корен
од комплексниот број z , има точно n различни вредности, кои се добиваат од
формулата (9) за k  0,1, 2,..., n 1 .

54
 3
15.7. Пример. Најдете 27i5 .

Решение. Од i5  i 4  i  i  cos 2  i sin 2 добиваме

 
2k  2k 
27(cos   i sin  )  3(cos
3
27i  27i 
5 3 3
2 2 3
2  i sin 3
2)

(4k 1) (4k 1)

 3(cos 6
 i sin 6
), за k  0,1, 2. 

15.8. Пример. Докажете дека за секои комплексни броеви a и b важи

идентитетот
2(| a |  | b |) | a  b  2 ab |  | a  b  2 ab |,

каде што со ab е означен еден од двата корена на ab.

Решение. Од равенството
2(| a |  | b |)  2(| a |2  | b |2 )
добиваме
2(| a |  | b |) | a  b |2  | a  b |2 | ( a  b )2 |  | ( a  b ) 2 |
| a  b  2 ab |  | a  b  2 ab |,
што и требаше да се докаже. 

15.9. n  ти корени на единицата. Во 15.6 зборувавме за коренување на

комплексните броеви. Ако z  1, тогаш arg z  0 и според (9) n  те различни ко-
рени на бројот 1 се зададени со
uk  cos 2kn  i sin 2kn , k  0,1, 2,..., n  1. (10)

Ако ставиме
u  u1  cos 2n  i sin 2n ,

тогаш од Моавровата формула добиваме uk  u k , k  0,1,..., n  1.

Да забележиме дека, во геометриска смисла, при n  3, точките во ком-
плексната рамнина, чии афикси се n  те корени на единицата, образуваат пра-
вилен n  аголник, впишан во единичната кружница и едно теме на n  аголникот
се совпаѓа со точката чиј афикс е z  1.

n 1
 uk е збирот на p  тите степени на n 
p
15.10. Пример. а) Нека S p 
k 0
те корени на единицата, n  N . Докажете дека
n, ako n | p
Sp  
0, ako n | p.

55
 б) Нека a1, a2 ,..., an се дадени комплексни броеви такви, што
| a1 || a2 | ... | an | 1 и a1  a2  ...  an  0 .
Докажете дека за секој комплексен број z важи
| a1  z |  | a2  z | ... | an  z | n .
в) Нека a0 , a1,..., an се комплексни броеви такви, што ако z  C, | z | 1 ,
тогаш
| an z n  an1z n1  ...  a1z  a0 | 1 .
Докажете дека
| ak | 1 и | a0  a1  ...  an  (n  1)ak | n , за секој k  0,1, 2,..., n .
Решение. а) Од
uk  u k , k  0,1,..., n  1 и u  cos 2n  i sin 2n ,
добиваме:
S p  1  u p  u 2 p  ...  u (n1) p . (11)
p
Ако n | p и n  m, тогаш

u p  u mn  (u n )m  1m  1
и од (11) следува S p  n.

Нека n | p. Притоа важи

u np  (u n ) p  1p  1.

Од n | p следува u p  1  0, па затоа

S p  1  u p  u 2 p  ...  u (n1) p  u p 1  0.
np

u 1
n
б) Бидејќи | ai || ai | , за секој i  1, 2,..., n и  ai  0 , добиваме:
i 1
n n n n n
n   | ai 2   ai ai   ai ai  z  ai   (ai ai  zai )
i 1 i 1 i 1 i 1 i 1
n n n
|   ai  z  ai |  | ai  z || ai |   | ai  z | .
i 1 i 1 i 1
в) Нека
P( z)  an z n  an1z n1  ...  a1z  a0
n
и wi , i  0,1,..., n се ( n  1 )-те корени на единицата. Но,  wik  0, ако k не се
i 0
n
дели со n  1 и  wik  n  1 , ако k се дели со n  1 , од што следува
i 0

56
 n
 wik P(wi )  (n  1)ank , за секој k {0,1,..., n}.
i 0
Според тоа,
n n n
(n  1) | ank ||  wik P( wi ) |  | wik P( wi ) |   | P( wi ) |  1  1  ...  1  n  1
i 0 i 0 i 0 n 1 pati

од што следува | ank | 1, за секој k {0,1,..., n}.

За вториот дел од тврдењето имаме:
n n n
 wik P(wi )   wik P(wi )  P(1)  (n  1)ank   ai
i 1 i 0 i 1
и
n n n
|  wik P( wi ) |  | wik P( wi ) |   | P( wi ) |  n ,
i 1 i 1 i 1
n
па затоа | (n  1)an k   ai | n , за секој k {0,1,..., n}. 
i 1

15.11. Дефиниција. Комплексниот број u го нарекуваме примитивен n -

ти корен на единицата, ако u n  1 и ниеден понизок степен на u не е еднаков на 1.

15.12. Пример. Нека uk  u k , k  0,1,..., n  1 се n -те корени на единица-

та. Докажете дека uk е примитивен n -ти корен на единицата ако и само ако n и
k се заемно прости броеви.
Решение. Нека n и k се заемно прости броеви и да допуштиме дека за
некој r  n важи ukr  1. Од Моавровата формула имаме

1  ukr  cos 2krn   i sin 2krn  .

Од последното равенство имаме
cos 2krn   1, sin 2krn   0.

Според тоа, krn

 Z и како n и k се заемно прости добиваме n | r , што
не е можно, бидејќи r  n . Значи, uk е примитивен n -ти корен на единицата.
Обратно, нека uk е примитивен n -ти корен на единицата. Да претпоста-
виме дека најголемиот заеднички делител на n и k е d , d  1. Нека k  k1d ,
n  n1d . Тогаш
n nk k dn1 kn
uk1  (u1k )n1  u1 1  u11  u11  (u1n )k1  1k1  1,
што противречи на примитивноста на uk , бидејќи n1  n. 

57
 ЗАДАЧИ

1. Најдете ја унијата на множествата:

а) A  {x |  1  x  2, x  R} и B  {x | 2  x  4, x  R} ;
б) A  {x | x  2, x  R} и B  {x | x  2, x  R} .
2. Најдете го пресекот на множествата:
а) A  {x |  1  x  2, x  R} и B  {x | 0  x  4, x  R} ;
в) A  {x | x  2, x  R} и B  {x | x  2, x  R} ;
г) A  {x | x  2, x  R} и B  {x | x  2, x  R} .
3. Ако множеството S , S  Z не е празно и ако од z  S следува z  1, z  1 S ,
тогаш S  Z . Докажете!
4. Докажете, дека за секои a, b, c  R важи ab  bc  ca  a2  b2  c2 .
5. Докажете, дека за секои a, b  R такви, што ab  0 важи ba  ba  2 .

6. Докажете, дека 112  213  ...  n(n11)  nn1 , за секој природен број n .

7. (Низа на Фибоначи). Броевите an , n  1, 2,3,... се зададени со a1  1, a2  1 и

an  an1  an2 , за n  2 . Докажете, дека an  1 [( 1 5 )n  ( 12 5 )n ] , за секој

5 2
n  1, 2,3,... .

Пресметајте ја вредноста на изразот: 549 199 4329 8 6 .

15 9 20 9
8.
52 6 72 27

9. Упростете го изразот: 88  (891994  891993  ...  892  89  1)  1 .

10. Пресметајте ја вредноста на изразот:
915  10  914  10  913  10  912  ...  10  92  10  9  1 .
11. Нека a, b, c, d се рационални броеви c  0 или d  0 и нека x е ирационален
ax b биде
број. Кој услов треба да го задоволуваат броевите a, b, c, d за да cx d
рационален број?
12. Пресметајте ја вредноста на изразот: 2 75  3 48  5 108  27 3 .
13. Докажете дека за секои x, y, x1, x2 ,..., xn  R се исполнети неравенствата:
а) | x  y ||| x |  | y || , и
б) | x  x1  x2  ...  xn || x | (| x1 |  | x2 | ... | xn |)
14. Пресметајте x | y |  y | z |  z | x | ако:
а) x  2, y  3, z  4 ; б) x  12 , y   12 , z  14 ; и
в) x   3, y  2 3, z  12 .
15. Пресметајте | 2 | x 1| 3 | y  2 |  | z  2 || ако:

58
 а) x  2, y  3, z  4 ; б) x  12 , y   12 , z  12 ; и
в) x  3, y  2 3, z  3 .
16. За кои реални броеви се исполнети неравенствата:
а) | x | 2 ; б) | x | 1 ;
в) | x | 3 ; г) | x  2 | 2 ; и д) | x  3 | 5 .
Добиените множества претстави ги на бројна оска.
17. Во множеството реални броеви решете ги неравенките:
а) | x  2 | x  1 , и б) | x  1|  | 2  x | 3  x .
18. Во множеството реални броеви решете ги равенките
а) | x  2 | x  1 , б) | x  3 | 2 x  3 ,
в) x2  2 x  3 | x  1| 3  0 и г) | x  2 |  | x  1|| 2 x  3 | .
19. Во множеството на реалните броеви решете ја равенката
| x |  | x  1|  | x  2 | 2,5  0 .
20. Докажете дека за секој x  R постои еден и само еден z  Z таков што
z  x  z  1 . Бројот z го означуваме со [ x] и го нарекуваме цел дел од бројот
x.
21. Докажете дека за секои x, y  R и за секој n  N важи :
а) [ x]  [ y]  [ x  y]  [ x]  [ y]  1 ,
б) [ x][ y]  [ xy]  [ x][ y]  [ x]  [ y] ,
[ x]
в) [ n ]  [ nx ] .

22. а) Докажете дека p1 p2... pk е ирационален број ако p1, p2 ,..., pk се различ-
ни прости броеви.
б) Ако n  N и n не е квадрат на природен број, тогаш n е ирационален
број. Докажете!
23. Нека n  N . Докажете дека од n Q следува n N .
24. Нека a, b  N и NZD(a, b)  1 . Докажете ги следниве тврдења:
а) ако ab  N , тогаш a, b N , и
б) ако a  b Q , тогаш a, b N .

25. Нека a, b  R , a  1 . Докажете дека постои n  N таков, што a n  b .

26. Дали множеството A  {3n  2n | n  1, 2,...} е ограничено:

а) од долу, б) од горе
27. Најдете inf A и sup A , ако
а) A  (1, 2]  [3, 4) , б) A  {(1)n  1n | n  1, 2,3,...} .
Дали овие множества имаат најмал и најголем елемент.
28. Најдете inf A и sup A , ако

59
 а) A  {x | ( x  1)2  2, x  R} , б) A  {x | ( x  2)2  3, x  R}
Дали овие множества имаат најмал и најголем елемент.
29. Докажете дека множеството од сите позитивни правилни рационални дропки
A  {m
n
| 0  m  n; m, n  N} нема најголем и најмал елемент. Најдете sup A и
inf A .
30. Нека A е затворено и ограничено од горе подмножество на R . Докажете
дека sup A  A .
31. Ако A е ограничено множество позитивни реални броеви, тогаш
sup An  (sup A)n ,
каде што An  {a n | a  A} . Докажете!
32. Докажете дека:
а) Ако A  B  R , тогаш sup A  sup B , inf A  inf B .
б) Нека R  X   и R  Y   . Ако за секој x  X и за секој y  Y важи
x  y , тогаш X е ограничено од горе, Y е ограничено од долу и важи
sup X  inf Y . Ако, дополнително важи R  X  Y , тогаш sup X  inf Y .
33. За кои реални броеви x и y важат равенствата:
а) 2 x  ( y  1)i  4  3i , б) x  2  yi  3  i и
в) x  3  2 yi  4  6i .
34. Најдете ги реалните броеви x и y , ако:
а) 3x  xi  2 y  12  yi  i , б) 5x  3 yi  2i  6  xi  y и
в) x  yi  2  4 xi  3 y  3i .
35. Пресметајте ја вредноста на изразот:
а) z  z ако z  1  i и б) 2zzz3 ако z  i 21 .
1 z z
36. Пресметајте ја вредноста на изразот:
а) z 2  2 z  3 , за z  2  i и б) 2 z 2  z  1 , за z  3  5i .
(1i )3
37. Пресметајте ( 3i  32ii ) .
(23i )2 2i

38. Докажете, дека (1i2 7 )4  ( 1i2 7 )4  1 .

39. Реши ја по z равенката:
а) 2 z(3  5i)  z  1  30  65i и б) ( z  i)(1  2i)  (1  zi)(3  4i)  1  7i .
40. Без да преминувате во тригонометриски облик најдете го множеството на вто-
рите корени на комплексниот број z  a  ib. Посебно пресметајте 4 7  24i .
41. Докажете дека, за секои комплексни броеви z1 и z2 важи идентитетот
|1  z1z2 |2  | z1  z2 |2  1 | z1z2 |  | z1 |  | z2 | .
2 2

60
42. Докажете дека за секои комплексни броеви a и b важи идентитетот
| a  b |  | a  b || a  a 2  b2 |  | a  a 2  b2 |,
каде што со a 2  b2 и означен еден од двата корена на a 2  b2 .
43. Ако n  2,3,... докажете дека:
2(n1)
а) cos 2n  cos 4n  ...  cos n
 1,
2( n1)
б) sin 2n  sin 4n  ...  sin n
 0.
44. Одредете го множеството точки z во комплексната рамнина за кои постои
реален број c таков, што z  2ccii .

45. Ако z и w се комплексни броеви такви, што Re z  0 i Re w  0, тогаш

| z  w | 1. Докажете!
zw

46. Која е најголемата вредност на | z | ако се знае дека комплексниот број z го

задоволува условот | z  1z | 1?

47. Нека z1, z2 , z3 се различни комплексни броеви со еднакви модули. Ако брое-
вите z1  z2 z3 , z2  z3 z1 и z3  z1z2 се реални, тогаш важи равенството
z1z2 z3  1. Докажете!
48. Одредете го и претставете го во комплексната рамнина множеството
{z  3ttii : t  R}.

49. Нека a1, a2 ..., an се дадени комплексни броеви такви што

| a1 || a2 | ... | an | r .
Со Tns го означуваме збирот од сите производи од с попарно различни бро-
еви. На пример,
Tn2  a1a2  a1a3  ...  a1an  a2 a3  .....  an1an .
|Tnn  s |
Докажете дека,  r s , s  1, 2,3,..., n  1 .
|Tns |

50. Нека се z1, z2 ,..., zn произволни комплексни броеви. Докажете дека може да
се изберат природни броеви i1,...., ik такви, што 1  i1  ...  ik  n и
| zi1  zi2  ...  zik | 2
4 2
| z1 |  | z2 | ... | zn | .
51. Нека се a и b позитивни реални броеви. Одредете го минимумот на изразот
x y
| | , ако се x и y комплексни броеви такви, што | x | a, | y | b .
1 x y

52. Докажете, дека:

а) Ако |  | 1 , тогаш | z  | 1 ако и само ако | z | 1 .
1 z

61
 б) Ако |  | 1 , тогаш | z  | 1 ако и само ако | z | 1 .
1 z
53. Претставете ги во тригонометриски облик комплексните броеви:
а) 1  cos   i sin  б) sin   i(1  cos  )

54. Нека a, b, c се произволни комплексни броеви и w  12i 3 . Докажете дека

a3  b3  c3  3abc  (a  b  c)(a  bw  cw2 )(a  bw2  cw).

55. Докажете, дека од z  1z  2cos  следува z m  1m  2cos m .

z

56. Докажете дека, ако ( aa ii )n  1 , тогаш a  ctg kn , k  0,1, 2,..., n  1 .

57. Ако w0 , w1,..., wn1 се n  тите корени на единицата пресметајте ги збировите:

n n n
а)  kwk 1 , б)  k 2 wk 1 , в)  k 3 wk 1 .
k 1 k 1 k 1
58. Пресметајте ги збировите:
n n
а)  k cos 2kn , б)  k sin 2kn .
k 1 k 1
59. Докажете, дека:
n
a)  Cnk cos(k  1)  2n cosn 2 cos n2 2  ,
k 0
n
b)  Cnk sin(k  1)  2n cosn 2 sin n2 2  .
k 0

62
XII ГЛАВА
НИЗИ

1. ПОИМ ЗА НИЗА. КОНВЕРГЕНТНИ НИЗИ

1.1. Во дефиниција IV 12.1 го воведовме поимот за низа во произволно

множество A. Во оваа глава ќе ги разгледаме низите реални броеви, кои се од
посебно значење во науката воопшто. Така ја имаме следнава дефиниција.

Дефиниција. Секое пресликување a : N  R го нарекуваме низа реални

броеви. Притоа реалниот број an  a(n), n  N го нарекуваме n  член на низата,
а за означување на низата ги користиме ознаките {an } или an , n  1 . Мно-
жеството M a  {an | n  1, 2,...} го нарекуваме множество вредности на низата
{an } .

1.2. Пример. а) За низата {an } со општ член an  1  (1)n важи

a1  1  (1)1  1  1  0 , a2  1  (1)2  1  1  2 , a3  1  (1)3  1  1  0 итн.

множеството вредности е M a  {0, 2} .

б) За низата {an } со општ член an  1  1n множеството вредности е

M a  {2, 32 , 34 , 54 ,..., k 1 ,...} .

k

в) За низата {an } со општ член an  2n множеството вредности е

M a  {2, 4, 8, ..., 2k ,...} . 

1.3. Забелешка. Според дефиниција an

1.1 секоја низа an  a(n), n  N е пресликува- 2
1
ње a : N  R , па затоа за истата можеме да го
нацртаме нејзиниот график. Така, на пример, O 1 2 3 4 5 6 7 8 n
графикот на низата an  1  1n е даден на црт. 1.
Crt. 1

1.4. Дефиниција. За реалниот број a ќе велиме дека е граница (лимес) на

низата {an } , ако за секој реален број   0 постои природен број n0  n0 ( ) таков
што за секој n  n0 важи | an  a |  (црт. 2). Притоа велиме дека низата {an } е
конвергентна (конвергира кон бројот a ) и
a a a пишуваме lim an  a , односно an  a ,
( a ) n
a2 an a3 a1
n1
n   . Низите кои не се конвергентни, ќе
Crt. 2 ги нарекуваме дивергентни.

63
 1.5. Забелешка. Од дефиницијата на граница на низа следува дека низата
{an } конвергира кон бројот a , ако за секој   0 постои n0 таков што за секој
an n  n0 важи an  (a   , a   ) , што
a  значи дека во секој отворен интервал
a ( a   , a   ) на бројот a се наоѓаат
a  сите членови на низата {an } , освен
n0 можда конечно многу. Меѓутоа, ако
O 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 n
го нацртаме графикот на низата, до-
биваме дека сите точки (n, an ) се на-
Crt. 3 оѓаат во областа ограничена со пра-
вите a   и a   (црт. 3)
Во натомошните разгледувања за секој реален број x со [ x] ќе го означу-
ваме најголемиот цел број кој е помал или еднаков на бројот x . Така, на пример,
[2,5]  2, [1,3]  2 и [0,999]  1 .

1.6. Пример. а) Да ја разгледаме низата an  1n , n  1, 2,3,... . Ќе докажеме

дека нејзина граница е бројот a  0 . Навистина, нека   0 е дадено. Од аксио-
мата на Архимед следува дека постои природен број N таков што N  1 . Јасно,
множеството природни броеви кои го задоволуваат претходното неравенство има
најмал елемент. Нека тоа е бројот n0 . Сега, при n  n0 имаме n  1 , т.е. 1n   ,
па затоа | an  0 | 1n   , што значи lim 1n  0 .
n

an  n 21 ,
2
б) Да ја разгледаме низата n  1 . Ќе докажеме дека
2n
lim an  12 . Навистина, нека   0 е дадено. Имаме
n

 | an  a || n 1  1
2
| 1 2 , т.е. n2  21 ,
2n2 2 2n

односно n  1 . Според тоа, ако земеме природен број n0  [ 1 ]  1 , тогаш

2 2
при n  n0 наоѓаме | an  a |  , што значи lim an  1
2
.
n

в) Нека a  R, | a | 1 . Ќе докажеме дека lim 1n  0 .

n a

Ставаме | a | 1  x , каде што x | a | 1  0 . Од неравенството на Бернули

следува дека за секој n  1 важи
| a |n  (1  x)n  1  nx  nx ,
1 . Нека   0 е дадено. Ибираме n  [ 1 ]  1 и добиваме дека за
што значи 1n  nx
|a|
0 x

секој n  n0 важи

64
 1  ,
| 1n  0 | 1n  nx
a |a|

што значи lim 1n  0 .

n a

г) Ќе докажеме дека lim n n  1 .

n

За n  1 земаме a1  a2  n , a3  a4  ...  an  1 и од неравенството меѓу

аритметичката и геометриската средина добиваме:
n  n (n2) 2 n ( n2)
1  n n  n n  n 1 ... 1  n
 n
 1  2  n2  1  2 ,
n n

т.е. 0  n n  1  2 . Нека   0 е дадено. Избираме n0  [ 42 ]  1 и добиваме дека

n 
за секој n  n0 важи n  42 , т.е. 2   , па затоа
 n

| n n  1| 2   ,
n

што значи lim n n  1 . 

n

1.7. Теорема. Низа реални броеви може да има само една граница.
Доказ. Нека претпоставиме дека за низата {an } важи lim an  a и
n
|a b|
lim an  b , a  b и да земеме   3  0 . Од lim an  a следува дека постои
n n
n1  1 таков што за секој n  n1 важи | an  a |  , а од lim an  b следува дека
n
постои n2  1 таков што за секој n  n2 важи | an  b |  . Нека земеме
n0  max{n1, n2 } . Тогаш, за секој n  n0 важи:
2|a b| |a b|
| a  b || (a  an )  (an  b) || an  a |  | an  b | 2  3
, т.е. 3
0

што е противречност. Од добиената противречност следува a  b . 

1.8. Теорема. Ако lim an  a , тогаш lim | an || a | .

n n

Доказ. Нека   0 е дадено. Од lim an  a следува дека постои n0  1

n
таков што за секој n  n0 важи | an  a |  .
Сега од својствата на апсолутна вредност добиваме дека за вака најдениот
n0  1 при n  n0 важи || an |  | a ||| an  a |  , што значи дека lim | an || a | . 
n

1.9. Забелешка. Обратното тврдење во теорема 1.8 не важи. Навистина,

за низата an  (1)n , n  1 имаме | an | 1, n  1 , од што следува дека lim | an | 1 .
n

65
Меѓутоа, низата an  (1)n , n  1 не конвергира бидејќи на пример за секој   1
надвор од секој од интервалите (1   , 1   ) и (1   ,1   ) и во секој од овие
интервали имаме бесконечно многу точки од низата, што не е можно доколку да-
дената низа конвергира.

2. ЕЛЕМЕНТАРНИ СВОЈСТВА НА
КОНВЕРГЕНТНИТЕ НИЗИ

2.1. Дефиниција. За низата {an } ќе велиме дека е ограничена, ако мно-

жеството нејзини вредности M a е ограничено, т.е. ако постои реален број K та-
ков што | an | K за секој n  1 .
За низата {an } ќе велиме дека е ограничена од горе (десно) ако постои
реален број K таков што an  K за секој n  1 .
За низата {an } ќе велиме дека е ограничена од долу (лево) ако постои
реален број K таков што K  an за секој n  1 .

2.2. Пример. а) Множеството вредности на низата {an } со општ член

an  1  (1)n  2 , n  1 е M a  {1, 3} . Според тоа, оваа низа е ограничена.
( 1)n
б) За низата {an } со општ член an  n
, n  1 множеството вредности е

( 1)k
M a  {1, 12 ,  13 , 14 ,  14 ..., k ,...} ,
што значи дека оваа низа е ограничена.
в) За низата {an } со општ член an  2n , n  1 множеството вредности е

M a  {2, 4, 8, ..., 2k ,...} .

Според тоа, оваа низа е ограничена од лево, но не е ограничена од десно.
г) За низата {an } со општ член an  (2)n , n  1 множеството вредности
е
M a  {2, 4,  8, ...,  22k 1, 22k ,...} .
Според тоа, оваа низа не е ограничена ниту од лево ниту од десно. 

2.3. Теорема. Конвергентна низа е ограничена.

Доказ. Нека an  a, n  , a  R . Тогаш, од дефиницијата на граница на
низа, за бројот   1 постои n0  1 таков што за секој n  n0 важи | an  a | 1 .
Нека
K  max{| a1 |, | a2 |,...,| an0 |, 1 | a |} .

66
Тогаш, за n  1, 2,..., n0 важи | an | K , а за n  n0 важи
| an || a |  | an  a | 1 | a | K ,
што значи дека низата {an } е ограничена. 

2.4. Забелешка. Обратното тврдење од теорема 2.3 не важи. Имено, како

што видовме во пример 2.2 а) низата an  1  (1)n  2 , n  1 е ограничена, но таа
не е конвергентна (зошто?), а истото важи и за низата од пример 1.2 а).

2.5. Теорема. Нека претпоставиме дека

an  a, bn  b, n  , a, b  R .
Тогаш:
i) за секој c  R важи can  ca, n   ,
ii) an  bn  a  b, n   ,
iii) anbn  ab, n   , и
a
iv) ако дополнително b  0 , тогаш bn  ba , n   .
n

Доказ. i) Очигледно тврдењето важи за c  0 .

Затоа нека претпоставиме дека c  0 . Нека   0 е дадено. Од an  a,
n   следува дека постои n0  1 таков што за секој n  n0 важи | an  a | |c| .

Но, тогаш | can  ca || c |  | an  a || c | |c|   , што значи дека can  ca, n   .

ii) Нека   0 е дадено. Од an  a, n   следува дека постои n1  1

таков, што за секој n  n1 важи | an  a | 2 . Аналогно, постои n2  1 таков што за
секој n  n2 важи | bn  b | 2 .

Ако земеме n0  max{n1, n2 } , тогаш од претходно изнесеното следува

дека за секој n  n0 важи:

| an  bn  (a  b) || an  a |  | bn  b | 2  2   ,

што значи дека an  bn  a  b, n   .

iii) Најпрво да забележиме дека
| anbn  ab || anbn  abn  abn  ab || bn |  | an  a |  | a |  | bn  b | . (1)
Нека   0 е дадено. Тогаш, постои K  0 таков што | bn | K , за секој n  1 . Од
дефиницијата на граница на низа следува дека постои n1  1 таков што за секој
n  n1 важи | an  a | 2K и постои n2  1 таков што за секој n  n2 важи
| bn  b | 2(1|a|) .

67
 Ако земеме n0  max{n1, n2 } , тогаш од (1) и од претходните две нера-
венства следува дека при n  n0 важи

| anbn  ab | 2K K  2(1|a|)  | a |  , т.е. anbn  ab, n   .

iv) Без ограничување на општоста можеме да претпоставиме дека b  0 .

Тогаш, постои n1  1 таков што bn  b2 . Од дефиницијата на граница на низа сле-
дува дека постои n2  1 таков што за секој n  n2 важи | an  a | 4b и постои

n3  1 таков, што за секој n  n3 важи | bn  b | 4(1 b|a|) .

2

Ако земеме n0  max{n1, n2 , n3} , тогаш од претходно изнесеното следува

дека:
|anbabn | |anb ab  ababn | |a a| |a||b b |
 |nb |  |b||b |n  b2 4b  bb 4(1 b|a|)   ,
a 2|a| 2
| bn  ba | |bbn |
 |bbn |
n n n

a
што значи дека при b  0 , важи bn  ba , n   . 
n

2.6. Пример. Пресметај ги границите на низите

( n 1)2 1000n3 3n2 , n  1 ,
а) an  , n 1, б) an 
2n2 0,001n4 100n3 1

в) an  nn1n , n  1 ,
3 2
г) an  n , n  1,
2n2 n 1
( n 2)!( n1)!
д) an  ( n3)!
, n 1, ѓ) an  (n1)!
n!
n!
, n 1,

е) an  12  22  ...  n2 , n  1 ,
n n n

ж) an  112  213  ...  ( n11)n , n  1 , з) an  n2  n  n, n  1 .

Решение. а) Имаме
n2  2 n 1
1 1n  1
( n 1)2
lim n  22n 1  1020  12 ,
2
n2 n2
lim an  lim 2
  lim  lim
n n 2n n 2n n 2 n2 n 2
n2

б) Имаме
1000 n3  3n2
 2
1000 3

lim 10004n 3n 3

3 2
n4 n
lim an   lim  lim n
 0,001
0 0,
n 0,001n 100n 1 0,001n4 100 n3 1 n 0,001  4
100 1
n n n n
n4

в) Имаме
2
3 2
n n 3 n n 3
1 1

lim an  lim nn1n  1000  0 ,

2 3 3
n3 n n2
 lim n
n 1
 lim  lim
n n n n n 1 1n n 1 1n

г) Имаме

68
 n
lim an  lim n  lim n
 lim 1  lim 1  1 ,
n n 2n2 n 1 n 2 n2  n 1 n 2 n2  n 1 n 2 1n  1 2
n n2 n2

д) Имаме
( n 2)( n1)!( n1)! ( n21)( n1)!
lim an  lim (n3)(n2)(n1)!  lim ( n3)( n2)( n1)!  lim n1 2  0 ,
n n n n
ѓ) Имаме
lim an  lim (n1)nn! !n!  lim (n1n!1)n!  lim 1n  0 ,
n n n n
е) Имаме
n( n1)
lim an  lim ( 12  22  ...  n2 )  lim 122... n  lim 2
 12 .
n n n n n n n n 2n
ж) Имаме
n( n1)
lim an  lim ( 2121  3232  ...  ( n1)n )  lim (1  12  12  13  ...  n11  1n )  1 .
n n n
з) Имаме
( n2  n  n)( n2  n  n) ( n2  n )2  n 2
lim an  lim  lim  lim n  1
2
.
n n n n n
2
n n n n
2
n n2  n  n

3. ТЕОРЕМА ЗА ТРИ НИЗИ

3.1. Лема. Нека за низата {an } важи an  a, a  R и нека b  R е таков

што a  b . Тогаш постои n0  1 таков што an  b , за секој n  n0 .
Доказ. Нека   b  a . Од an  a, a  R следува дека постои n0  1 та-
ков што | an  a |   b  a кога n  n0 . Според тоа, постои n0  1 таков што
2a  b  an  b , (1)
кога n  n0 . Конечно, тврдењето следува од десното неравенство во (1). 

3.2. Забелешка. Аналогно се докажува дека од an  a, a  R и a  b

следува дека постои n0  1 таков што an  b , за секој n  n0 .

3.3. Последица (лема за запазување на знакот). Нека an  a  0 . То-

гаш постои n0  1 таков што за секој n  n0 важи

an  a
2
, ако a  0 , (2)
an  a
2
, ако a  0 . (3)

Доказ. Нека a  0 . Земаме b  a2 и како a  b  a2 од забелешка 3.2 следува

дека постои n0  1 таков што за секој n  n0 важи an  b  a2 , т.е. важи (2).

69
 Нека a  0 . Земаме b  a2 и како a  b  a2 од лема 3.1 следува дека по-
стои n0  1 таков што за секој n  n0 важи an  b  a2 , т.е. важи (3). 

3.4. Забелешка. Тврдењето докажано во последица 3.3 всушност значи

дека во случај кога границата a на низата {an } е позитивна, тогаш сите членови
на низата, освен можеби конечно многу, се позитивни, а кога границата a е нега-
тивна, тогаш сите членови на низата, освен можеби конечно многу, се негативни.

3.5. Лема. Нека an  a, bn  b и an  bn , за секој n  N . Тогаш a  b .

Доказ. Нека претпоставиме дека a  b . Земаме   a 2 b  0 . Од условот

на лемата и дефиницијата за конвергентна низа следува дека постои n1  1 таков
што за секој n  n1 важи a    an  a   и постои n2  1 таков што за секој
n  n2 важи b    bn  b   . Земаме n0  max{n1, n2 } и добиваме дека за секој
n  n0 важи

bn  b    b  a 2b  a b
2
 a  a 2b  a    an ,
што противречени на условот на лемата. Конечно, од добиената противречност
следува дека a  b . ♦

3.6. Теорема (за три низи). Нека за низите {an } , {bn } и {cn } се исполне-
ти условите:
i) an  a, cn  a, n  , a  R , и
ii) an  bn  cn , за секој n  N .
Тогаш, bn  a, n   .
Доказ. Нека   0 е дадено. Од условот i) и дефиницијата за конвергент-
на низа следува дека постои n1  1 таков што за секој n  n1 важи
a    an  a  
и постои n2  1 таков што за секој n  n2 важи
a    cn  a   .
Ако земеме n0  max{n1, n2 } , тогаш од претходно изнесеното и од условот ii) сле-
дува дека за секој n  n0 важи
a    an  bn  cn  a   .
Според тоа, за секој n  n0 важи
a    bn  a   , т.е. | bn  a |  ,
што значи bn  a, n   . 

3.7. Пример. Нека a  0 . Ќе докажеме дека lim n a  1 .

n

70
 За a  1 очигледно lim n a  1 .
n

Ако a  1 , тогаш n a  1 и од неравенството на Бернули следува

a  [1  ( n a  1)]n  1  n( n a  1)  n( n a  1) .

Според тоа, 0  n a  1  an , за секој n  N . Но, lim an  0 , па затоа од теоремата

n
за три низи добиваме lim n a  1  0 , т.е lim n a  1 .
n n

Ако 1  a  0 , тогаш 1a  1 и затоа lim n 1a  1 , од што следува:

n

lim n a  lim 1  1  1 .
n n n
1
lim n
1
a n  a

4. МОНОТОНИ НИЗИ

4.1. Во следната теорема ќе докажеме важно својство на монотоните и ог-

раничени низи реални броеви. Пред да преминеме на оваа теорема ќе го воведеме
поимот монотона низа. Така ја имаме следнава дефиниција.

Дефиниција. За низата {an } ќе велиме дека строго монотоно расте, ако

за секој n  1 важи an1  an . За низата {an } ќе велиме дека строго монотоно
опаѓа, ако за секој n  1 важи an1  an .
За низата {an } ќе велиме дека монотоно расте, ако за секој n  1 важи
an1  an , а монотоно опаѓа, ако за секој n  1 важи an1  an .
За низата {an } ќе велиме дека е монотона, ако таа или строго монотоно
расте или строго монотоно опаѓа, или монотоно опаѓа, или монотоно расте.

4.2. Пример. Испитај ја монотоноста на низата

а) an  nn1 , n  1 , б) an  nn 2 , n  1
Решение. а) Имаме
n 1
an 1 ( n 1)2 n2  2n 1
 n2
 n( n  2)
  1 1 1
an n
n 1 n2  2n n 2  2n

и како an  0 добиваме an1  an , што значи дека низата монотоно расте.

б) Имаме
n 3
an 1 n( n 3) n2 3n n2 3n  2 2
 n 1
n2
 ( n 1)( n  2)
   1 2 1
an
n n 3n  2
2
n2 3n 2 n2 3n 2

71
и како an  0 добиваме an1  an , што значи дека низата монотоно опаѓа. 

4.3. Теорема. Монотона и ограничена низа реални броеви е конвергентна.

Доказ. Ќе го разгледаме случајот само кога низата {an } монотоно не опа-
ѓа. Од условот на теоремата следува дека постои K  R таков, што за секој n  1
важи an  K . Според тоа, множеството вредности на низата {an | n  1} е ограни-
чено, па затоа постои
a  sup{an | n  1}  sup an .
n1
Ќе докажеме дека an  a, n   .
Нека   0 е дадено. Тогаш, за бројот a    a , согласно со дефиници-
јата на супремум постои природен број n0 таков, што an0  a   . Освен тоа, за
секој n  1 важи an  a . Но, низата {an } монотоно не опаѓа, па затоа за секој
n  n0 важи
a    an0  an  a  a   ,

односно | an  a |  , што значи an  a, n   . 

n
4.4. Пример. Ќе докажеме дека низата an   1 , nN конвергира.
k 1 5 1
k

Од
n 1 n
an1   1  n 1
1  1  1 a
n  an
k 1 1
5 k
5 1 k 1 1
5k
5n 1 1

следува дека низата {an } строго монотоно расте.

Ако го искористиме неравенствата
1  1k , k  1, 2,..., n
5k 1 5
добиваме дека
n
an   1
k
 1 1
5 1 1
 1
4
,
k 1 5 5

што значи дека низата {an } е ограничена од горе.

Конечно, низата {an } е монотона и ограничена, па од теорема 4.3 следува
дека таа е конвергентна. 

4.5. Пример. Во овој пример, користејќи ја низата

en  (1  1n )n , n  N. (1)
ќе ја воведеме една од најважните константи во математиката, бројот e . Имено,
ќе докажеме дека низата (1) е монотоно растечка и ограничена од горе, па од тео-

72
рема 4.3 ќе следува дека таа е конвергентна, т.е. постои lim en и оваа граница се
n
означува со e .
За да докажеме дека низата монотоно расте, доволно е во неравенството
меѓу аритметичката и геометриската средина да ставиме
ai  1  1n , i  1, 2,..., n и an1  1
Добиваме:
n(1 1n ) 1
n 1 (1  1 )n 1   1  n11
n n1
односно
en  (1  1n )n  (1  n11)n1  en1, n  1
што значи, разгледуваната низа монотоно расте.
За да докажеме дека низата (1) е ограничена од горе, ќе ја разгледаме
помошната низа bn  (1  1n )n1, n  1 Од неравенството меѓу аритметичката и гео-
метриската средина добиваме:
n 1 (1  1 ) n  2  (1  n11 )n 1 1  n11  (1  n11 )n 1 (1  n11 ) 1n
n 1
1 1n  n1
 n 1
(1  n11 )  (1  n11 )(1  1 2 )
( n 1)

 1  n11  1  1
( n 1)2 ( n 1)3
Значи,
n1 (1  1 )n 2  1  1n ,
n 1
или
bn1  (1  n11)n2  (1  1n )n1  bn , n  1 ,

т.е. низата bn  монотоно опаѓа. Сега имаме,

en  (1  1n )n  (1  1n )n1  bn  b1  4, n  1
т.е. низата (1) е ограничена од горе.
Од теоремата за монотони и ограничени низи следува дека низата (1) е
конвергентна, т.е.
e  lim en  lim (1  1n )n ,
n n
постои.
Да забележиме дека претходната постапка ни овозможува да добиеме по
желба добри апроксимации за бројот e . Имено, ако земеме доволно голем број n ,
тогаш можеме да кажеме дека
en  (1  1n )n  b20  (1  20
1 )21  2,79. 

4.6. Пример. Пресметај ги границите на низите:

73
 а) an  ( nn1)n , n  1 , б) an  ( nn12 )2n1, n  1 .
Решение. а) Имаме
lim an  lim ( nn1 ) n  lim (1  nn1  1) n
n n n
 lim (1  n  n 1 ) n  lim (1  n11 )n
n n 1 n
n 1  n n 1 n

 lim (1  1
n 1
) 1 n 1  lim [(1  1
n 1
) 1 ] n 1  e1.
n 1 n 1

б) Имаме
lim an  lim ( nn12 ) 2n 1  lim (1  nn12  1) 2n 1
n n n
 lim (1  n n21n 1 )2n 1  lim (1  n31 )2n 1
n n
n 1 3(2 n 1) n 1 6 n  3
 n 1
 lim (1  n11 ) 3  lim [(1  n11 ) 3 ] n 1  e6 .
n 3 n 3

Да забележиме дека при решавањето на претходните два примери корис-

тевме резултат кој следува од пример 4.5, кој овде ќе го прифатиме без да го дока-
жуваме. Имено, ако f е функција таква, што f (n)   , n   или f (n)   ,
n   , тогаш
lim (1  1 ) f ( n)
f ( n)
 e. 
n

n
4.7. Пример. Нека a  R . Ќе докажеме дека an  an!  0 , n   .

Од аксиомата на Архимед следува дека за реалниот број | a | постои при-

роден број n0 таков што | a | n0 . Но, тоа значи дека за секој природен број n  n0
важи | a | n  1 . Според тоа, за секој n  n0 важи
|an 1| |a n 1 /( n 1)!| |a|
  n 1
 1 , т.е. | an1 || an | , за n  n0 .
|an | |a n / n !|

Значи, низата {| an |}

n 1 монотоно опаѓа. Но, | an | 0 , т.е. таа е конвергентна, па
од теорема 4.3 следува дека низата {| an |}
n 1 е конвергентна. Нека lim | an | A .
n
Имаме
|a| |a|
A  lim | an1 | lim | an | n1  lim | an | lim n1  A 0  0 .
n n n n
Конечно, од претходното изнесеното, дефиницијата за конвергентна низа и равен-
ството
n n n
|a| |a|
| an!  0 | n! | n!  0 ||| an | 0 |
n
следува дека an  an!  0 , n   . 

74
 4.8. На крајот од овој дел ќе докажеме уште две тврдења поврзани со
структурата на множеството реални броеви.

Лема. Секој реален број е граница на строго монотоно растечка низа ра-
ционални броеви.
Доказ. Нека a  R и   1 . За реалните броеви b  a  1 и a постои раци-
онален број r1 таков што a  1  b  r1  a . Аналогно, за   12 , b  max{r1 , a  12 } и
a постои рационален број r2 таков што b  r2  a т.е. a  12  r2  a и r1  r2  a .
Понатаму, за   13 , b  max{r2 , a  13} и a постои рационален број r3 таков што

b  r3  a т.е. a  13  r3  a и r2  r3  a , итн. Низата рационални броеви {rn }

n 1

по конструкција е монотоно растечка и од неравенствата  1n  rn  a  1n следува

rn  a кога n   . 

Забелешка. Аналогно може да се докаже дека секој реален број е граница

на строго монотоно опаѓачка низа рационални броеви. Деталите ги оставаме на
читателот за вежба.

4.9. Лема. Секој реален број е граница на строго монотоно растечка низа
ирационални броеви.

Доказ. Бројот 2 е ирационален број, па затоа за секој n  N бројот n

2

е ирационален. Според тоа, за секој a Q низата xn  a  n2 , n  1 е монотоно

растечка низа ирационални броеви за која важи:
lim xn  lim (a  n2 )  a .
n n
Ако a  I , тогаш низата ирационални броеви xn  a  1n , n  1 монотоно расте и
важи: lim xn  lim (a  1n )  a . 
n n

Забелешка. Аналогно може да се докаже дека секој реален број е граница

на строго монотоно опаѓачка низа ирационални броеви. Деталите ги оставаме на
читателот за вежба.

5. ТЕОРЕМИ НА КАНТОР И БОЛЦАНО-ВАЕРШТРАС

5.1. Дефиниција. Ако {an } 

n 1 е низа во множеството R и {mk }k 1 е
строго монотоно растечка низа во множеството N , тогаш низата {amk }
k 1 ја наре-

куваме подниза на низата {an }

n 1 .

75
 5.2. Лема. Нека {an }
n 1 е низа во R и an  a , n   . Тогаш за секоја
подниза {amn } 
n 1 на низата {an }n 1 важи amn  a , n   .

Доказ. Нека   0 е дадено. Тогаш, од an  a , n   следува дека

постои n0  1 таков што | an  a |  кога n  n0 .

Нека {amn } 
n 1 е произволна подниза на низата {an }n 1 . Тогаш mn  n , па
затоа од n  n0 следува mn  n0 , што значи дека | amn  a |  , односно amn  a ,

n   . Конечно, тврдењето следува од произволноста на поднизата {amn }

n 1 . 

5.3. Лема. Нека {an } 

n 1 е низа во R . Ако сите поднизи на {an }n 1 се
конвергентни, тогаш {an }
n 1 е конвергентна и сите имаат иста граница.

Доказ. Бидејќи низата {an }

n 1 е подниза на самата себе, од условот следу-
ва дека таа е конвергентна. Сега вториот дел од тврдењето следува од лема 5.2. 

5.4. Дефиниција. За бројот a  R ќе велиме дека е точка на натрупува-

ње на низата {an }
n 1 ако за секој   0 интервалот (a   , a   ) содржи беско-
нечно многу членови на низата {an }
n 1 .

5.5. Пример. а) Низата an  (1)n има две точки на натрупување 1 и 1 .

б) Низата an  sin n2 има три точки на натрупување 1, 0 и 1 . 

5.6. Од дефиниција 1.4 е јасно дека границата на конвергентна низа е точ-

ка на натрупување на таа низа. Нека b  a е точка на натрупување на конвергент-
ната низа {an } a b
n 1 со граница a . Земаме   3  0 . Според забелешка 1.5 во

интервалот (a   , a   )  ( 2a3b , 4a3b ) се содржат сите точки на низата {an }

n 1 ,

освен можда конечно многу и како 2b3 a  2a3b добиваме дека во интервалот
(b   , b   )  ( 4b3a , 2b3 a ) има конечно многу членови на низата {an }
n 1 , што

противречи на претпоставката дека b е точка на натрупување на низата {an }

n 1 ,
различна од нејзината граница a . Со тоа ја докажавме следнава лема.
Лема. Секоја конвергентна низа {an }n 1 има само една точка на натрупу-
вање која се совпаѓа со нејзината граница. ♦

5.7. Забелешка. Обратното тврдење на лема 5.6 не е точно. Навистина ни-

зата an  n  (1)n n  1n , n  1, 2,... има само една точка на натрупување b  0 , но
не е конвергентна. Проверете!

76
 5.8. Лема. Монотоно растечка низа е конвергетна ако и само ако содржи
барем една конвергентна подниза.
Доказ. Нека {an } 
n 1 е монотоно растечка низа. Ако низата {an }n 1 е кон-
вергентна, тогаш бидејќи {an }
n 1 е подниза на самата себе добиваме дека таа со-
држи барем една конвергентна подниза.
Обратно, нека низата {an }
n 1 содржи барем една конвергентна подниза
{amk }
k 1 , amk  a , mk   и нека   0 е дадено. Тогаш постои n0  1 таков
што a    amk  a   , за секој mk  n0 . Нека n1  mn0 1  n0 и n  n1 . Тогаш

постои mk таков што n0  mk  n  mk 1 (зошто?). Но, низата {an }

n 1 монотоно
расте, а поднизата {amk }
k 1 е конвергентна, па од претходно изнесеното следува

дека a    amk  an  amk 1  a   , што значи дека низата {an }

n 1 конвергира
кон a . 

5.9. Теорема (Кантор). Ако [an , bn ] , n  1, 2,3,... е низа затворени интер-

вали такви што [an1, bn1 ]  [an , bn ] , n  1, 2,3,... и lim (bn  an )  0 , тогаш по-
n

стои единствен реален број x таков што [an , bn ]  {x} .
n 1
Доказ. Од условот на теоремата следуваат неравествата
an  an1 и bn1  bn , за секој n  N . (1)
Освен тоа, интервалот [a1, b1 ] го содржи секој интервал [an , bn ] , n  1, 2,3,... , па
затоа за секој n  N важи
a1  an  bn  b1 . (2)

Да ги разгледаме низите {an } 

n 1 и {bn }n 1 , првата од кои е формирана од левите
крајни точки на дадените интервали, а втората од десните крајни точки на интер-
валите. Од неравенствата (1) следува дека низата {an }
n 1 монотоно расте, а низата
{bn }
n 1 монотоно опаѓа. Понатаму, од неравенствата (2) следува дека дадените
низи се ограничени, па од теорема 4.3 следува дека тие се конвергентни, т.е. дека
an  a, n   и bn  b, n   , а од лема 3.5 следува дека a  b . Тогаш за секој
n  N важи
an  a  b  bn , (3)
од што добиваме bn  an  b  a  0 . Од друга страна lim (bn  an )  0 , па ако се
n
земат предвид претходните неравенства добиваме a  b , што значи дека низите
{an } 
n 1 и {bn }n 1 имаат иста граница a  b  x , што значи дека неравенствата (3)
преминуваат во неравенствата

77
 an  x  bn , n  N , (4)
oд што следува дека x  [an , bn ] , n  N .
Останува да докажеме дека x е единствена точка која припаѓа на сите ин-
тервали [an , bn ] , n  1, 2,3,... . Навистина, ако допуштиме за точка x '  x да важи
an  x '  bn , n  N , тогаш од неравенствата | x  x ' | bn  an и од условот
lim (bn  an )  0 следува | x  x ' | 0 , т.е. x  x ' што е противречност. 
n

5.10. Забелешка. Нека x е точката од доказот на теоремата на Кантор.

Тогаш за секој интервал ( x   , x   ) сите интервали [an , bn ] со доволно голем
индекс ќе се содржат во ( x   , x   ) . Навистина, од lim (bn  an )  0 следува де-
n
ка постои n0  1 таков што за секој n  n0 важи bn  an   . Понатаму, од нера-
венствата (4) добиваме x  an  bn  an и bn  x  bn  an , па затоа за n  n0 важи
x  an   и bn  x   , односно x    an и bn    x , што значи дека за секој
n  n0 важи [an , bn ]  ( x   , x   ) .

5.11. Теорема (Болцано-Ваерштрас). Секоја ограничена низа содржи

конвергентна подниза.
Доказ. Нека низата {xn } n 1 е ограничена и нека [a, b] е еден интервал кој
ги содржи сите нејзини членови. Да го поделиме овој интервал на два еднакви де-
ла и со [a1, b1 ] да го означиме едниот од така добиените делови кој содржи беско-
нечно многу членови на низата (барем еден од двата дела го има тоа својство,
бидејќи во спротивно низата би имала конечно многу членови, што не е можно).
Потоа да земеме еден член xn1 од низата {xn } n 1 , кој се содржи во интервалот
[a1, b1 ] . Потоа, [a1, b1 ] го делиме на два еднакви дела, со [a2 , b2 ] да го означиме
едниот од деловите кој содржи бесконечно многу членови од низата {xn } n 1 и со
xn2 да означиме еден од членовите на низата кој се содржи во [a2 , b2 ] и за чиј
индекс n2 важи n2  n1 (член со таков индекс сигурно постои бидејќи во [a2 , b2 ]
има бесконечно многу членови од низата {xn }
n 1 ). Продолжувајќи ја постапката
конструираме низа затворени интервали
[a1, b1 ] , [a2 , b2 ] , [a3 , b3 ] , ..., [ak , bk ] , ... (5)
и низа реални броеви
xn1 , xn2 , xn3 , ..., xnk , ... (6)

формирана од членовите на низата {xn }

n 1 таква што xnk  [ak , bk ] и

n1  n2  n3  ...  nk  ... . (7)

Неравенствата (7) покажуваат дека (6) е подниза од низата {xn } n 1 . Што се од-
несува до низата интервали (5), лесно се гледа дека тие ги задоволуваат условите

78
од теоремата на Кантор, па затоа постои единствена точка x која припаѓа на сите
овие интервали. Понатаму, согласно со забелешка 5.10 за секој   0 постои
n0  1 таков што за секој k  n0 интервалот [ak , bk ] се содри во интервалот
( x   , x   ) . Оттука следува дека за секој k  n0 членот xnk на поднизата се со-
држи во интервалот ( x   , x   ) , па затоа точно е неравенството | xnk  x |  ,

што значи дека низата (6) која е подниза од низата {xn }

n 1 конвергира кон x . 

6. КОШИЕВИ НИЗИ

6.1. Една од најважните класи низи реални броеви се Кошиевите низи

реални броеви, за кои ја имаме следнава дефиниција.
Дефиниција. За низата {an } ќе велиме дека е Кошиева (фундаментална)
низа, ако за секој   0 постои n0  1 таков, што за секои m, n  n0 важи
| am  an |  .

6.2. Теорема. Секоја Кошиева низа е ограничена.

Доказ. Нека {an } е произволна Кошиева низа. Тогаш, за   1 постои
n0  N таков што за секои m, n  n0 , m, n  N важи | an  am | 1 , од што следува
дека | an0  p  an0 | 1 за секој p  N . Нека ставиме

M  max{| a1 |, | a2 |,...,| an0 1 |, 1 | an0 |} .

Јасно, за n  1, 2,..., n0 важи | an | M . Ако n  n0 , тогаш n  n0  p , за некој

p  N , па затоа
| an || an0  p || an0  p  an0  an0 || an0  p  an0 |  | an0 | 1 | an0 | M .

Конечно, за секој n  N важи | an | M , што значи дека низата {an } е ограничена. 

6.3. Теорема (Коши). Низата {an } е Кошива ако и само ако е конвергент-
на.
Доказ. Нека {an } е конвергентна низа, при што an  a, n   и   0 е
дадено. Од дефиницијата на граница на низа следува дека постои n0  1 таков што
за секој n  n0 важи | an  a | 2 , па затоа за секои m, n  n0 важи:

| am  an || an  a |  | a  am | 2  2   ,

т.е. низата {an } е Кошиева.

Обратно, нека низата {an }

n 1 е Кошиева. Од теорема 6.2 следува дека таа
е ограничена. Сега од теоремата на Боцано-Ваерштрас следува дека низата

79
 
{an }
n 1 содржи конвергентна подниза {amk }k 1 . Нека amk  a, k   . Ќе до-

кажеме дека an  a, n   . Нека   0 е дадено. Понатаму, низата {an } n 1 е Ко-

шиева, што значи дека постои n0  1 таков што за секои m, n  n0 важи
| am  an | 2 , а од дефиницијата на граница на низа следува дека постои k0  1
таков што за секој k  k0 важи | amk  a | 2 . Да фиксираме произволен k*  k0
таков што mk*  n0 . Тогаш, за секој n  n0 важи

| am  a || an  amk * |  | a  amk * | 2  2   .

што значи дека an  a, n   , т.е. Кошиевата низа {an }

n 1 е конвергентна. 

6.4. Пример. Ќе докажеме дека низата {an } со општ член

an  1  12  12  ...  12 , n  1
2 3 n
конвергира.
Навистина, од
1  k (k11)  1k  k11 ,
k2
за секој k  1 , при m  n добиваме:
| am  an | 1  ...  1  12  1n  n11  n11  n1 2  ...  m11  m
1  1 1  1 .
( n1)2 ( m1)2 m n m n

Нека   0 е дадено. Избираме n0  [ 1 ]  1 и добиваме дека за секои m, n  n0 ,

m  n важи | an  am | 1n   , што значи дека низата {an } е Кошиева. Сега од
теорема 6.3 следува дека низата {an } е конвергентна. 

6.5. Пример. Да ја разгледаме низата {an } со општ член

an  1  12  13  ...  1n , n  1 .

Нека   (0, 12 ). Од
p
| an  an p | n11  n1 2  ...  n1p 1  n1 p  n p ,

при p  n добиваме дека за секој n  1 важи | a2n  an |12   , што значи дека раз-
гледуваната низа не е Кошиева. Од теорема 6.3 следува дека оваа низа не е кон-
вергентна.
Оваа низа во литературата е позната како хармониска низа и таа има по-
себно значење, особено во теоријата на редови. 

80
 7. ПРЕТСТАВУВАЊЕ НА РЕАЛНИТЕ БРОЕВИ СО
БЕСКОНЕЧНИ ДЕСЕТИЧНИ ДРОПКИ

7.1. Дефиниција. Ако 0 , 1,...,  k  N , i  10 за i  1 , тогаш бројот

 2 k
a  0  101   ...  (1)
102 10k
го нарекуваме конечна десетична дропка и го означуваме со
0 ,123... k . (2)
Притоа  0 е цел дел од бројот a , т.е. 0  [a] , а 1, 2 , 3 ,..., k се децимали на
бројот a .

7.2. Нека е даден произволен реален број a , a  0 . Од теоремата на Ар-

химед следува дека постои природен број n0  a . Меѓу броевите n  1, 2,..., n0 го
земаме најмалиот природен број n со својство n  a и овој број да го означиме со
0  1 . Тогаш, важи 0  a  0  1 .
Да го поделиме интервалот I0  [0 ;0  1] на десет еднакви интервали,
т.е. да ги разгледаме интервалите [0 , 1;0 , 1  10
1 ] каде што  ,  е конечна
0 1
десетична дропка, при што 1 го означува редниот број на интервалот кој го
содржи бројот a и е добиен при поделбата на интервалот I 0 на десет еднакви
интервали при нивна последователна нумерација од лево на десно со броевите
0,1,2,3,...,9.
Можни се два случаја: или точката
a не се совпаѓа ниту со една точка од по-
делбата (црт. 4), или точката a се совпаѓа
со точка од поделбата (црт. 5 и 6). Во
првиот случај точката a припаѓа само на
еден од овие интервали (црт. 4). Овој ин-
тервал да го означиме со I1 , т.е.

I1  [0 , 1;0 , 1  10
1 ].

Во вториот случај точката a може да

припаѓа на два соседни интервала (црт. 6). То-
гаш со
I1  [0 , 1;0 , 1  10
1]

да го означиме оној интервал за кој точката a

е негова лева крајна точка. Јасно, и во двата
случаја a  I1 . Да го поделиме интервалот I1 ,
на ист начин на десет еднакви интервали и со
I 2  [0 , 1 2 ;0 , 1 2  12 ]
10

81
да го означиме оној од добиените интервали кој ја содржи точката a и за кој оваа
точка не е десна крајна точка. Продолжувајќи ја постапката наоѓаме фамилија
вложени интервали
I n  [an , a n ], n  0,1, 2,...,
каде што
an  0 , 1... n , a n  0 , 1... n  1n ,
10
а  i е една од цифрите 0,1,2,...,9. Секој од интервалите I n ја содржи точката a ,
при што a не е негова десна крајна точка, т.е. a  I n и a  a n , за n  0,1, 2,... .
Јасно, должината на I n е еднаква на 10 n , па затоа таа тежи кон нула кога
n  .
Бројот a n го нарекуваме долно десетично приближување од n  ти ред за
бројот a , а бројот a n -горно десетично приближување од n  ти ред за бројот a .
Од конструкцијата на горното и долното десетично приближување непосредно
следува:
an  a  a n (3)
an  an1, a n1 a n (4)
a n  a n  1n . (5)
10

Ако a  0 , тогаш ставаме b  a и определуваме a n  b n , a n  bn . Притоа ус-

ловите (3), (4) и (5) се запазуваат, со таа разлика што во неравенството (3) знаците
 и  ги менуваат местата.
Од неравенствата (4) следува дека интервалите [a n , a n ] формираат сис-
тем на вложени интервали, а од равенството (5) следува дека должината на интер-
валите [a n , a n ] тежи кон 0. Понатаму, од (3) следува дека точката a припаѓа на
сите овие интервали. Сега од лемата за вложени интервали следува точноста на
следнава лема.

Лема. За секој реален број a низата {a n }

n 1 монотоно расте, а низата

{a n}
n 1 монотоно опаѓа, и притоа важи lim a n  lim a n  a . 
n n

7.3. Забелешка. Од претходната лема следува точноста на лемата 4.8.

Уште повеќе од оваа лема следува дека секој реален број a е граница на монотоно
опаѓачка низа рационални броеви.

7.4. Дефиниција. Ако низата {0 , 1, 2 , 3 ,..., n ,...} е определена како
во 7.2, тогаш пишуваме
a  0 , 12 ...n ... (6)

82
и велиме дека реалниот број a е претставен со бесконечна десетична дропка.
Притоа,  0 е цел дел од бројот a , т.е. 0  [a] , а 1,  2 ,..., k ,... се децимали на
бројот a .
За бесконечната десетична дропка (6) ќе велиме дека е периодична ако по-
стојат природни броеви k и p такви, што  k i 1  k  p i 1 за секој i  N . Запи-
сот  k i 1 k i 2 ... k  p i го нарекуваме периода на периодичната бесконечна
десетична дропка. Притоа пишуваме:
a  0 , 1 2 ... k  k 1 k 2 ... k  p . (7)

7.5. Нека a  0 и an  0 , 1... n , каде што  0 е ненегативен цел број и

i , i  1, 2,... е една од цифрите 0,1, 2,...,9 . Бројот a е единствен реален број кој
припаѓа на сите интервали I k , k  1, 2,... па затоа при воспоставеното соодветст-
вие на различните реални броеви соодветствуваат различни десетични дропки, т.е.
десетични дропки кои се разликуваат барем во еден k , k  0,1, 2,3,... .
Понатаму, да забележиме дека при разгледуваната конструкција не може
да се добие десетична дропка со период, кој се состои само од цифрата 9. Навис-
тина, нека претпоставиме дека постои m  N , таков што  mk  9 , за секој k  1
и нека m е најмалиот број со ова својство. Тогаш,  m  9 и m1  m2  ...  9 .
Да ставиме b  0 , 1 2 ... m  1m . Од конструкцијата во 7.2 следува дека
10

0 , 12 ... m 9  a  0 , 12 ... m 9  1 b,

10m 1
0 , 1 2 ... m 99  a  0 , 1 2 ... m 99  m1 2  b ,
10
т.е.
0 , 1 2 ... m 9...9  a  b , за секој n  1 .
n

Да ставиме t  b  a  0 . Тогаш, ако се има предвид равенството

0 , 1 2 ... m 9...9  b  1
10m  n
n
добиваме дека
0  t  b  a  b  0 , 1... m 9...9  1
10m10n
n
за секој n  1 , што не е можно.
Според тоа, на секој реален број a  0 му придруживме бесконечна десе-
тична дропка, која нема период кој се состои само од цифрата 9. Ваквите десетич-
ни дропки ги нарекуваме допустливи.
Од друга страна, на секоја допустлива бесконечна десетична дропка
0 ,12 ... n ... и соодветствува единствен реален број a  0 кој припаѓа на сите
интервали:
[0 , 1 2 ... n ;0 , 1 2 ... n  1n ] , n  1, 2,... .
10

83
Воспоставеното соодветствие меѓу ненегативните реални броеви и множеството
допустливи бесконечни десетични дропки може да се распространи и на нега-
тивните реални броеви: ако на бројот a  0 му соодветствува десетичната дропка
0 ,12 ... n ... , тогаш на бројот a ќе му соодвествува десетичната дропка
0 , 12 ...n ... , која исто така ја нарекуваме допустлива.
Во претходните излагања ја докажавме следната теорема.

Теорема. Множеството реални броеви е еквивалентно со множеството

допустливи десетични дропки, при што ако на реалниот број a му соодветствува
десетичната дропка 0 , 12 ... n ... , тогаш
 lim 0 , 1 2 ... n  a . 
n

7.6. Забелешка. На секоја бесконечна десетична дропка

0 ,12 ... n ...
и соодветствува единствен реален број, кој припаѓа на сите интервали
[0 , 1 2 ... n ;0 , 1 2 ... n  1n ] .
10
Меѓутоа притоа вака добиеното пресликување не е биекција. Имено на
дропките од обликот 0 , 1... n 999... и 0 , 1 2 ...n 000... ,  n  9 им соодвет-
ствува еден ист реален број (проверете!).

7.7. Во следната лема ќе дадеме карактеризација на множеството рацио-

нални броеви со помош на бесконечните периодични десетични дропки.

Лема. Множеството рационални броеви е еквивалентно на множеството

бесконечни периодични допустливи десетични дропки.
Доказ. Нека a  dc . Од теоремата за делење со остаток добиваме:
r0
c  0 d  r0 , a   0  d
.

Потоа го делиме 10r0 со d и добиваме

 r
10r0  1d  r1 , a  0  101  101d ,

при што од r0  d следува 1  9 . Да претпоставиме дека

 2 n rn
a  0  101   ...   ,
102 10n 10n d
каде што  k  9 за k  1, rn  d . Тогаш  n1 е количникот што се добива при де-
лењето на 10rn со d , па затоа од rn  d следува  n1  9 , што значи дека рацио-
налниот број a може да се претстави во облик a  0 , 12 ...n ... . Јасно, ова сле-
дува и од фактот што секој рационален број е реален број, па тврдењето важи спо-
ред теорема 7.5, но овде посебно го презентиравме алгоритмот за претворање на

84
рационален број во десетична дропка, бидејќи истиот ни е потребен за да ја до-
кажеме периодичноста.
Сега да ја разгледаме низата r0 , r1,..., rn ,... добиена во споменатиот алго-
ритам. Од rn  d следува дека rk  rk  p за некои k и p, p  0 . Да ги избереме
најмалите природни броеви со ова својство. Од равенствата
10rk  k 1d  rk 1, 10rk  p  k  p1d  rk  p1
следува k 1  k  p1, rk 1  rk  p1 , па сега лесно се гледа дека

 k n  k  p n , за секој n  1 ,
што значи дека секој рационален број може да се претстави како бесконечна пери-
одична допустлива десетична дропка.
Обратно, ако е дадена бесконечна периодична допустлива десетична
дропка
a  0 , 1... k  k 1... k  p ,

тогаш a  bdc каде што b е бројот кој се добива кога на  0 од десно му се допи-
шат цифрите 1... k  k 1... k  p , c е бројот кој се добива кога на  0 од десно му
се допишат цифрите 1... k и d  10k (10 p 1) , што значи a е рационален број.
Деталите од доказот на равенството a  bdc му ги препуштаме на читателот за
вежба. 

ЗАДАЧИ

1. Определи го множеството вредности на низата

1( 1)2
а) an  2
, n  1, б) an  1n , n  1 , в) an  nn1 , n  1 .
2
2. Докажи дека:
а) lim 2nn51  2 , б) lim 64nn53  32 , в) lim 22n 1  2 .
2

n n n n 12

3. За низата an , n  1 е познато дека lim an  3 . Пресметај lim | an | ?

n n
4. Пресметај ги границите на низите
( n  4)2 n3 n2 1
а) an  , n  1, б) an  , n 1,
0,001n 3
4n 1000n2  n1
3

в) an  nn1n , n  1 ,
3 3
г) an  5n  2 , n  1,
n2  n 1
( n 2)!( n1)!
д) an  (n 2)!( n1)! , n  1 , ѓ) an  12n32... n  n2 , n  1 ,

е) an  113  315  ...  (2n1)(2

1
n1)
, n  1, ж) an  n ( n  1  n , n  1 .

85
5. Пресметај ги границите на низите
а) an  2n 1 , n  1 , б) an  n 2 1 , n  1 ,
n n

2 1 2 1

в) an  13n , n  1, г) an  5n 1 125 , n  1
23n 45n

6. Докажи дека lim yn  1 , каде yn  1  1  ...  1 , n  1.

n n2 1 n2  2 n2  n
7. Испитај ја монотоноста на низата
а) an  nn!1 , n  1 ,
n
б) an  10n! , n  1 в) an  nn , n  1 .
2
8. Испитај ја монотоноста на низата
n
а) an  n  1  n , n  1 , б) an  3 nn ! , n  1 .
n
9. Докажи дека низата
а) an  n2 n1 , n  1 , в) an  nn!1 , n  1
2 n
б) an  2n ! , n  1 ,
n  2 n 5
е ограничена.
10. Докажи дека низата {an } зададена со a1  6, an1  6  an , n  1 е конвер-
гентна.
11. Докажи дека низата {an } зададена со a1  2, an1  2  an , n  1 е конвер-
гентна.
12. Докажи дека низата {an } зададена со an  n11  n1 2  ...  n1 n е конвергентна.

4 an2
13. Докажи дека низата {an } зададена со a1  1, an1  4
, n  1 е конвер-
гентна.
14. Пресметај ги границите на низите:
2 n 1
а) an  ( 22nn13 )n , n  1 , б) an  ( n2  2 )n , n  1 , в) an  ( 33nn42 )
2
3 , n 1,
n 2
2
г) an  ( 2nn11 )n , n  1 , д) an  ( n2 1 )n , n  1 , ѓ) an  ( nn k )mn , n  1 .
2

n 1

15. Докажи дека низата an  cos1

3
 cos2 2  ...  cosn n , n  1 конвергира.
3 3

16. Докажи дека низата an  sin1!  sin 2!  ...  sin n! , n  1 конвергира.

12 23 n( n1)

17. Докажи дека низата an  ln12  ln13  ...  ln1n , n  1 не конвергира.

86
XIII ГЛАВА
ФУНКЦИИ ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА

1. ОСНОВНИ СВОЈСТВА НА РЕАЛНИТЕ ФУНКЦИИ

1.1. Во четвртата глава го воведовме поимот функција (пресликување) и

докажавме повеќе својства на функциите. Во оваа глава ќе се осврнеме на реал-
ните функции и на нивните својства, т.е. ќе разгледуваме функции f : A  R , ка-
де што A  R , A   .

1.2. Пример. а) Како што знаеме функцијата

f ( x)  ax2  bx  c , a, b, c  R , a  0
е определена за секој реален број x , што значи нејзината дефинициона област е
множеството реални броеви.
б) Функцијата f ( x)  x е определена за секој x  0 , т.е. нејзината дефи-
нициона област е множеството [0, ) .

в) Функцијата f ( x)  x11 е дефинирана за секој реален број x таков, што

x  1  0 , т.е. x  1 . Според тоа, нејзината дефинициона област е множеството
(, 1)  (1, ) . 

1.3. Дефиниција. Нека се дадени функциите f : A  R и g : A  R .

Функцијата h1 : A  R , определена со
h1 ( x)  ( f  g )( x)  f ( x)  g ( x) , за секој x  A
ја нарекуваме збир на функциите f и g .
Функцијата h2 : A  R , определена со
h2 ( x)  ( f  g )( x)  f ( x)  g ( x) , за секој x  A
ја нарекуваме разлика на функциите f и g .
Функцијата h3 : A  R , определена со
h3 ( x)  ( fg )( x)  f ( x) g ( x) ,
за секој x  A ја нарекуваме производ на функциите f и g .
Ако g ( x)  0 , за секој x  A , тогаш функцијата h4 : A  R , определена
со
f f ( x)
h4 ( x)  ( g )( x)  g ( x) ,

за секој x  A ја нарекуваме количник на функциите f и g .

87
 1.4. Пример. За функциите f ( x)  x  2 и g ( x)  x2  1 нивниот збир,
разлика, производ и количник се функциите
h1 ( x)  x  2  x2  1  x2  x  3 , h2 ( x)  x  2  ( x2  1)   x2  x  1 ,
h3 ( x)  ( x  2)( x2  1)  x3  2 x2  x  2 и h4 ( x)  x2 2 ,
x 1
соодветно. 

1.5. Претходно го воведовме поимот инверзна функција и покажавме дека

ако a, b  R и a  0 , тогаш функцијата f : R  R определена со f ( x)  ax  b е
биекција, што значи дека таа има инверзна функција (пресликување) која е дадена
со f 1 ( x)  1a x  ba . Во врска со инверзните функции да ги разгледаме следниов
пример.

1.6. Пример. а) Функцијата f : R  R , определена со f ( x)  x3 има ин-

верзна функција. Навистина, од x  x ' следува f ( x)  x3  x '3  f ( x ') , што значи
3
f е инјекција. Меѓутоа, за секој y  R важи f ( 3 y )  3 y  y па затоа f е сур-
јекција, што значи дека е биекција. Според тоа, f има инверзно пресликување
кое е определено со f 1 ( x)  3 x .

б) Да ја разгледаме функцијата f ( x)  x 2 , која е определена на R . За

оваа функција важи f ( x)  ( x)2  x2  f ( x) , т.е. таа не е инјекција, што значи
дека не е биекција. Според тоа, функцијата f ( x)  x 2 нема инверзна функција.

Меѓутоа, ако функцијата f ( x)  x 2 од-

делно ја разгледаме на секое од множествата
A1  (,0] и A2  [0, ) , тогаш функцијата
f1 : A1  A2 определена со f1  x 2 е биекција
(провери!) и нејзина инверзна функција е
f11 ( x)   x и функцијата f 2 : A2  A2 , опре-
делена со f 2  x 2 е биекција (провери!) и нејзина
инверзна функција е f 21 ( x)  x . Графиците на
функциите f 2  x 2 и f 21 ( x)  x се дадени на
црт. 1. 

1.7. Како што можеме да видиме графиците на функциите f 2 и f 21 се

симетрични во однос на правата y  x . Природно е да се запрашаме дали ова ва-
жи за графиците на секоја функција f и нејзината инверзна функција f 1 ? Одго-
ворот на ова прашање го дава следнава теорема, која ќе ја презентираме без доказ.

88
 Теорема 1. Графиците на f и f 1 се заемно симетрични во однос на си-
метралата на првиот и третиот квадрант. 

2. ПАРНИ И НЕПАРНИ, ПЕРИОДИЧНИ, МОНОТОНИ

И ОГРАНИЧЕНИ ФУНКЦИИ.

2.1. Дефиниција. Нека A  R е симетрично множество во однос на ко-

ординатниот почеток, т.е. од x  A следува  x  A . За функцијата f : A  R ќе
велиме дека е парна ако f ( x)  f ( x) , за секој x  A . За функцијата f : A  R ќе
велиме дека е непарна ако f ( x)  f ( x) , за секој x  A .

2.2. Пример. а) За функцијата f : R  R определена со f ( x)  x 2 важи

f ( x)  ( x)2  x2  f ( x) , за секој x  R . Според тоа, оваа функција е парна.

б) За функцијата f : R  R , f ( x)  x3 важи

f ( x)  ( x)3   x3   f ( x) , за секој x  R .
Според тоа, оваа функција е непарна.
в) Дефиниционата област на функцијата f ( x)  x е множеството
[0, ) . Ова множество не е симетрично во однос на координатниот почеток, па
затоа оваа функција е ниту парна ниту непарна.
г) Дефиниционата област на функцијата f ( x)  x3  x2 е множеството R .
Меѓутоа, за оваа функција важи
f ( x)  ( x)3  ( x)2   x3  x2   f ( x) ,
што значи дека таа е ниту парна ниту непарна. 

2.3. Забелешка. Ако функцијата f е парна, тогаш од f ( x)  f ( x) сле-

дува дека точките M ( x, f ( x)) и N ( x, f ( x)) припаѓаат на нејзиниот график. Но,
тоа значи дека графикот на секоја парна функција е симетричен во однос на y -
оската.
Слично, ако функцијата f е непарна, тогаш од f ( x)   f ( x) следува
дека точките M ( x, f ( x)) и N ( x,  f ( x)) припаѓаат на нејзиниот график. Но, тоа
значи дека графикот на секоја непарна функција е симетричен во однос на коорди-
натниот почеток.

2.4. Теорема. а) Збир на две парни (непарни) функции е парна (непарна)

функција.
б) Производ (количник) на две функции со иста парност е парна функција,
а производ (количник) на две функции со различна парност е непарна функција.

89
 Доказ. а) Нека f и g се парни функции. Тогаш,
( f  g )( x)  f ( x)  g ( x)  f ( x)  g ( x)  ( f  g )( x) ,
т.е. функцијата f  g е парна. Доказот кога f и g се непарни функции е анало-
ген.
б) Нека, f и g се парни функции. Тогаш,
( fg )( x)  f ( x) g ( x)  f ( x) g ( x)  ( fg )( x) ,
т.е. функцијата fg е парна. Доказот во останатите случаи е аналоген. 

2.5. Дефиниција. За
функцијата f : A  R ќе ве-
лиме дека е периодична ако
постои реален број   0
таков што f ( x  )  f ( x) ,
за секој x  A . Најмалиот
позитивен број  со свој-
ство f ( x  )  f ( x) , за се-
кој x  A го нарекуваме ос-
новна периода за функцијата
f (црт. 2).

2.6. Забелешка. Од дефиниција 2.5 непосредно следува дека

f ( x  2)  f (( x  )  )  f ( x  )  f ( x) и f ( x  )  f (( x  )  )  f ( x) .
Понатаму, користејќи математичка индукција може да се докаже дека
f ( x  n)  f ( x) и f ( x  n)  f ( x) , за секој n  N .
Исто така, непосредно од дефиниција 2.5 следува дека ако f е периодична функција
со основна периода  , тогаш точките ( x, f ( x)) и ( x  , f ( x)) припаѓаат на гра-
фикот на функцијата од каде се добива следново правило за цртање на периодич-
на функција: се црта графикот на функцијата f на интервалот [0,  ] и потоа ис-
тиот се поместува за  по должина на x  оската (црт. 2).

2.7. Дефинција. За функцијата f ќе велиме дека монотоно расте на

множеството A ако од x1, x2  A и x1  x2 следува f ( x1 )  f ( x2 ) , црт. 3.
За функцијата f ќе велиме дека строго монотоно расте на множеството
A ако од x1, x2  A и x1  x2 следува f ( x1 )  f ( x2 ) , црт. 3.
За функцијата f ќе велиме дека монотоно опаѓа на множеството A ако
од x1, x2  A и x1  x2 следува f ( x1 )  f ( x2 ) , црт. 3.
За функцијата f ќе велиме дека строго монотоно опаѓа на множеството
A ако од x1, x2  A и x1  x2 следува f ( x1 )  f ( x2 ) , црт. 3.

90
 2.8. Пример. а) Да ја разгледаме функцијата
f ( x)  x3 , x  R . Бидејќи од x1  x2 следува

f ( x1 )  x13  x23  f ( x2 )
добиваме дека оваа функција строго монотоно расте на
целата реална права, црт. 4.
б) Да ја разгледаме функцијата f ( x)  x 2 , x  R .
Бидејќи од x1  x2  0 следува

f ( x1 )  x12  x22  f ( x2 )
добиваме дека оваа функција строго монотоно опаѓа на
интервалот (,0] . Меѓутоа, ако 0  x1  x2 , тогаш

f ( x1 )  x12  x22  f ( x2 ) ,

па затоа функцијата f ( x)  x 2 строго монотоно расте на

интервалот [0, ) , црт. 5. 

2.9. Теорема. Нека функцијата f строго монотоно расте (опаѓа) на мно-

жеството A и нека B  f ( A)  { f ( x) | x  A} . Тогаш f има инверзна функција
f 1 која е определена на B и која исто така е строго монотоно растечка (опа-
ѓачка).
Доказ. Нека x1  x2 , да кажеме x1  x2 . Бидејќи f строго монотоно рас-
те добиваме f ( x1 )  f ( x2 ) , што значи f ( x1 )  f ( x2 ) , т.е. f е инјекција. Но, f е
сурјекција од A на B , па затоа f е биекција од A на B . Според тоа, f има ин-
верзна функција f 1 , која е дефинирана со f 1 ( y)  x ако и само ако f ( x)  y .

91
 Ќе докажеме дека f 1 строго монотоно расте на B . Нека y1  y2 и
f 1 ( y1 )  x1 и f 1 ( y2 )  x2 . Ако x1  x2 , тогаш бидејќи функцијата f строго
монотоно расте добиваме f ( x1 )  f ( x2 ) , т.е. y1  y2 , што е противречност. Значи,
x1  x2 , т.е. f 1 ( y1 )  f 1 ( y2 ) , т.е. функцијата f 1 строго монотоно расте на B . 

2.10. Пример. Во пример 2.8 а) видовме

дека функцијата f ( x)  x3 строго монотоно расте
на целата реална права. Според тоа, таа има ин-
верзна функција f 1 ( x)  3 x (види пример 1.6
а)) и истата строго монотоно расте на целата ре-
ална права, црт. 6. 

2.11. Дефиниција. За функцијата f ќе

велиме дека е ограничена од горе (долу) на мно-
жеството E ако постои реален број M таков
што f ( x)  M ( f ( x)  M ), за секој x  E , црт. 7.
За функцијата f ќе велиме дека е ограничена на множеството E ако
постои реален број M таков што | f ( x) | M , за секој x  E , црт. 7.

2.12. Пример. Од x 2  0 , за секој x  R следува x2  1  1 , за секој

x  R , па затоа 0  1  1 , за секој x  R , т.е. | 21 | 1 . Според тоа, функцијата
x 2 1 x 1
f ( x)  21 е ограничена на целата реална права. 
x 1

2.13. Дефиниција. За функцијата f ќе велиме дека е неограничена од го-

ре (долу) на множеството E ако за секој реален број M постои x  E таков што
f ( x)  M ( f ( x)  M ).

92
 За функцијата f ќе велиме дека е неограничена на множеството E ако
таа е неограничена од горе или од долу.

2.14. Пример. Функцијата f ( x)  1x (црт. 8) е

неограничена од горе на множеството (0,1) . Навистина,
за секој M  0 постои x  11M  (0,1) таков што

f ( x)  f (11M )  M  1  M .
Јасно, ако M  0 , тогаш бројот x од дефиниција 2.13 е
кој било број од интервалот (0,1) . 

3. ОСНОВНИ РЕАЛНИ ФУНКЦИИ

3.1. Линеарна функција. Како што знаеме, наједноставниот вид на ре-

ална функција е линеарна функција чиј општ вид е
f ( x)  ax  b , (1)
каде што a, b  R , кои ги нарекуваме коефициенти на
линеарната функцијата f . Дефиниционата област на
линеарната функција е D( f )  R , а множеството вред-
ности е
R, a  0,
E( f )  
{b}, a  0.
Линеарната функција монотоно расте за a  0 и монотоно опаѓа за a  0 . Графи-
кот на функцијата е права со коефициент на агол k  a  tg  , која на y  оската
отсекува отсечка еднаква на b .

3.2. Квадратна функција. Функција f ( x)  ax2  bx  c , a, b, c  R, a  0

ја нарекуваме квадратна функција. Ќе разгледаме два случаја.

а) Нека a  0 . Тогаш D( f )  R и E ( f )  [ 4ac4a b , ) . Функцијата опаѓа

2

на интервалот (,  2ba ] и расте на интервалот [ 2ba , ) . Графикот на функци-

јата е парабола свртена на горе, со оска x   2ba и теме M ( 2ba , 4ac4ab ) , црт. 10.
2

б) Нека a  0 . Тогаш D( f )  R и E ( f )  (, 4ac4a b ] . Функцијата расте

2

на интервалот (,  2ba ] и опаѓа на интервалот [ 2ba , ) . Графикот на функци-

јата е парабола свртена на долу, со оска x   2ba и теме N ( 2ba , 4ac4ab ) , црт. 11.
2

93
 Нека
ax  bx  c  0 ,
2
(2)
f ( x)  ax2  bx  c (3)
и да ставиме
D  b2  4ac  0 .
Тогаш решенијата на (2) се
b  D
x1/ 2  2a
,
па затоа
- ако D  0 , тогаш корените на равенката (2) се коњугирано ком-
плексни броеви, што значи графикот на (3) нема заеднички точки со
x  оската,
- ако D  0 , тогаш равенката (2) има реални и еднакви корени, т.е.
x1  x2 , што значи графикот на функцијата (3) ја допира x  оската и
- ако D  0 , тогаш равенката (2) има реални и различни корени x1 и
x2 , што значи графикот на функцијата (3) ја сече во две точки x 
оската.

3.3. Степенска функција. Функција-

та f ( x)  x ,   R ја нарекуваме степенска
функција. Ќе ги разгледаме најчесто користе-
ните случаи на степенската функција.

а) Ако   2n, n  N , т.е. f ( x)  x 2n ,

тогаш D( f )  R, E( f )  [0, ) . Функцијата е
парна, опаѓа на интервалот (,0] и расте на
интервалот [0, ) . На црт. 12 се дадени
графиците на овој вид степенски функции за
n  1, 2, и 3 .

б) Ако   2n  1, n  N , т.е. f ( x)  x 2n1 , то-

гаш D( f )  R , E ( f )  R . Функцијата е непарна и таа
монотоно расте на целата дефинициона област. На
црт. 13 се дадени графиците на овој вид степенски
функции за n  1, 2 и 3 .

в) Ако   2n, n  N , т.е. f ( x)  12 n , тогаш

x
D( f )  R \{0} , E( f )  (0, ) . Функцијата е парна,
расте на интервалот (,0) и опаѓа на интервалот
(0, ) . На црт. 14 се дадени графиците на овој вид степенски функции за n  1, 2.

94
 г) Ако   2n  1, n  N , т.е. f ( x)  1 , тогаш D( f )  E( f )  R \{0} .
x 2 n 1
Функцијата е непарна и монотоно опаѓа на интервалите (,0) и (0, ) . На црт.
15 се дадени графиците на овој вид степенски функции за n  1, 2.
p
д) Ако   q ,   Z , тогаш (0, )  D( f ) и (0, )  E( f ) . На пример,

за функцијата f ( x)  x3/ 2 имаме D( f )  E( f )  (0, ) и таа монотоно расте на

интервалот (0, ) , црт. 16.

3.4. Експоненцијална функција. Нека a  0, a  1 . Функцијата


f : R  R , определена со

f ( x)  a x , за секој x  R (1)
ја нарекуваме експоненцијална функција со основа a .
Природно е да се запрашаме кои својства ги има експоненцијалната
функција.

i) Нека a  0 . Од својствата на степените имаме дека a0  1 , што значи

дека графикот на експоненцијалната функција (1) ја сече y  оската во точката
A(0,1) . Понатаму, од својствата на степените и од a  0 следува дека за секој
x  R важи a x  0 , што значи дека графикот на експоненцијалната функција не
ја сече x  оската, т.е. оваа функција нема нули.

ii) Нека x1  x2 . Без ограничување на општоста можеме да земеме дека

x1  x2 . Имаме:

- ако 0  a  1 , тогаш a x1  a x2 , т.е. f ( x1 )  f ( x2 ) , и

- ако a  1 , тогаш a x1  a x2 , т.е. f ( x1 )  f ( x2 ) ,

па затоа при a  1 со (1) е зададена инјекција од R во R  .

95
 Може да се докаже дека при a  1 , за секој y  R  постои x  R таков,
што f ( x)  y , т.е. дека со (1) е зададена сурјекција од R во R  . Според тоа,
точна е следнава теорема.

Теорема А. Ако a  1 , тогаш експонен-

цијалната функција (1) е биекција од R во R  . 

iii) Од претходната теорема непосредно

следува дека дефиниционата област на експо-
ненцијалната функција (1) е множеството R , а
нејзиното множество вредности е множеството
позитивни реални броеви R  .

iv) Во ii) видовме дека за 0  a  1 од

x1  x2 следува a x1  a x2 т.е. f ( x1 )  f ( x2 ) , а за a  1 од x1  x2 следува
x1
a a x2
т.е. f ( x1 )  f ( x2 ) . Со тоа ја докажавме следнава теорема.

Теорема Б. а) Ако 0  a  1 , тогаш функци-

јата (1) строго монотоно опаѓа на целата дефинициона
област.
б) Ако a  1 , тогаш функцијата (1) строго
монотоно расте на целата дефинициона област. 

Графикот на екпоненцијалната функција е да-

ден на црт. 17. Ако a  e , тогаш функцијата f ( x)  e x
ја нарекуваме експонентна функција. Графикот на
оваа функција е даден на црт. 18.

3.5. Логаритамска функција. Нека a  1 . Во досегашните разгледувања

видовме дека експоненцијалната функција f ( x)  a x (цртеж 17) монотоно расте
на интервалот (, ) и дека нејзиното множество вредности е интервалот
(0, ) . Според теорема 2.9 постои единствена функција g : (0, )  (, )
таква што: g монотоно расте на (0, ) и за секој x  (, ) важи g ( f ( x))  x
и за секој y  (0, ) важи f ( g ( y))  y .
Аналогно тврдење важи и кога 0  a  1 (цр-
теж 17), со тоа што бидејќи функцијата f ( x)  a x
монотоно опаѓа на (, ) , добиваме дека и ин-
верзната функција g монотоно опаѓа на (0, ) .
Функцијата g која е инверзна на функцијата
f ( x)  a x ја нарекуваме логаритамска функција и ја

96
означуваме со g ( x)  loga x . За секој x  (0, ) бројот log a x го нарекуваме ло-
гаритам од x со основа a . Значи, y  loga x ако и само ако x  a y . Да забележи-
ме дека од последните две равенства добиваме дека x  aloga x .

Графикот на логаритамската функција

f ( x)  loga x , во случаите кога a  1 и 0  a  1 е
даден на цртеж 19.

Логаритмот од x со основа a  e го нареку-

ваме природен логаритам и го означуваме со ln x .
Според тоа, за секој x  0 важи x  eln x . Графикот на
функцијата y  ln x е даден на цртеж 20.

3.6. Тригонометриски функции y  sin x , y  cos x, y  tg x, y  ctg x .

За функцијата y  sin x имаме D( f )  R и E( f )  [1,1] . Понатаму, таа е непар-
на, е периодична со основна периода T  2 , монотоно расте на интервалите
[ 2  2k , 2  2k ], k  Z и монотоно опаѓа на интервалите [ 2  2k , 32  2k ],
k  Z . Графикот на оваа функција (синусоидата) е даден на цртеж 21.

За функцијата y  cos x имаме D( f )  R и E( f )  [1,1] . Понатаму, таа

е парна, е периодична со основна периода T  2 , монотоно расте на интервалите
[(2k  1) , 2k ], k  Z и монотоно опаѓа на интервалите [2k ,(2k  1) ], k  Z .
Графикот на оваа функција (косинусоидата) е даден на цртеж 21.

97
 За функцијата y  tg x имаме D( f )  R \{2  k | k  Z} и E ( f )  R . По-
натаму, таа е непарна, е периодична со основна периода T   и монотоно расте
на интервалите ( 2  k , 2  k ), k  Z . Графикот на оваа функција (тангенсои-
да) е даден на цртеж 22.

За функцијата y  ctg x имаме D( f )  R \{k | k  Z} и E ( f )  R . По-

натаму, таа е непарна, е периодична со основна периода T   и монотоно опаѓа
на интервалите (k ,(k  1) ), k  Z . Графикот на оваа функција (котангенсоида) е
даден на цртеж 23.

3.7. Инверзни тригонометриски фунции

y  arcsin x , y  arccos x , y  arctg x и y  arcctg x .
Функцијата y  sin x монотоно расте на интервалот
[ 2 , 2 ] и нејзиното множество вредности е [1,1] .
Според теорема 2.9 постои единствена функција
g :[1,1]  [ 2 , 2 ] таква што: g монотоно расте на
[1,1] , таа е непарна и за секој x  [ 2 , 2 ] важи
g ( f ( x))  x и за секој y  [1,1] важи f ( g ( y))  y .
Функцијата g која е инверзна на функцијата y  sin x ја нарекуваме аркуссинус и
ја означуваме со y  arcsin x . Нејзиниот график е даден на цртеж 24.

Функцијата y  cos x монотоно опаѓа на ин-

тервалот [0,  ] и нејзиното множество вредности е
[1,1] . Според теорема 2.9 постои единствена функ-
ција g :[1,1]  [0,  ] таква што: g монотоно опаѓа
на [1,1] и за секој x  [0,  ] важи g ( f ( x))  x и за
секој y  [1,1] важи f ( g ( y))  y . Функцијата g
која е инверзна на функцијата y  cos x ја нареку-
ваме аркускосинус и ја означуваме со y  arccos x .
Нејзиниот график е даден на цртеж 25.

Функцијата y  tg x монотоно расте на

интервалот ( 2 , 2 ) и нејзиното множество
вредности е (, ) . Според теорема 2.9 по-
стои единствена функција g : (, )  ( 2 , 2 )
таква што: g монотоно расте на (, ) и за
секој x  ( 2 , 2 ) важи g ( f ( x))  x и за секој
y  (, ) важи f ( g ( y))  y . Функцијата g

98
која е инверзна на функцијата y  tg x ја нарекуваме аркустангенс и ја означува-
ме со y  arctg x . Нејзиниот график е даден на цртеж 26.

Функцијата y  ctg x монотоно расте на

интервалот (0,  ) и нејзиното множество вред-
ности е (, ) . Според теорема 2.9 постои
единствена функција g : (, )  (0,  ) таква
што: g монотоно расте на (, ) и за секој
x  (0,  ) важи g ( f ( x))  x и за секој y 
(, ) важи f ( g ( y))  y . Функцијата g која
е инверзна на функцијата y  ctg x ја нарекува-
ме аркускотангенс и ја означуваме со
y  arcctg x . Нејзиниот график е даден на цртеж 27.

Забелешка А. Користејќи ги релациите меѓу тригонометриските функции

и својствата на заемно инверзните функции може да ги пресметаме вредностите
на тригономентриските функции од инверзните тригонометриски функции. Овие
вредности се дадени во следнава табела.

arcsin x arccos x arctg x arcctg x

sin x 1
x, | x | 1 1  x 2 , | x | 1 1 x 2 1 x 2
cos 1 x
1  x 2 , | x | 1 x, | x | 1
1 x 2 1 x 2
tg x , | x | 1 1 x 2 x 1, x0
1 x 2 x
, 0 | x | 1 x
ctg 1 x 2
x , | x | 1 1, x0 x
x
, 0 | x | 1 1 x 2 x

Забелешка Б. За збировите на инверзните тригонометриски функции од

ист аргумент точни се следниве равенства:
arcsin x  arccos x  2 , arctg x  arcctg x  2 , arcsin x  arcsin( x)  0,
arccos x  arccos( x)   , arctg x  arctg( x)  0, arcctg x  arcctg( x)   .

Забелешка В. Дефиниционите области на инверзните тригонометриски

функции од тригонометриските функции се совпаѓаат со дефиниционите области на
тригонометриските функ-
ции. Така, на пример, функ-
цијата y  arcsin(sin x) е де-
финирана на целата реална
права. Графикот на оваа
функција е даден на цртеж
28.

99
 Дефиниционата об-
ласт на функцијата
y  arctg(tg x)
е множеството
D( f )  R \{2  k | k  Z} .
Графикот на оваа функција
е даден на цртеж 29.

x
3.8. Хиперболички функции. Функцијата y  e 2e
x

ја нарекуваме синус хиперболикум и означуваме y  sh x .

Имаме, D( f )  R, E( f )  R, функцијата е непарна и моното-
но расте на целата реална права. Графикот на функцијата
y  sh x е даден на цртеж 30.

x
Функцијата y  e 2e ја нарекуваме косинус хипер-
x

боликум и означуваме y  ch x . Имаме, D( f )  R, E( f ) 

[1, ) , функцијата е парна, монотоно опаѓа на интервалот
(,0] и монотно расте на интервалот [0, ) . Графикот на функцијата y  ch x
е даден на цртеж 30.

Функцијата sh x  e x e x
y  ch ја нарекуваме
x
x e e
x

тангенс хиперболикум и означуваме y  th x . Имаме,

D( f )  R, E( f )  (1,1) , функцијата е непарна и моно-
тоно расте на целата реална права. Графикот на функ-
цијата y  th x е даден на цртеж 31.

Функцијата y  ch x  e x e x ја нарекуваме ко-

sh x e x e  x
тангенс хиперболикум и означуваме y  cth x . Имаме,
D( f )  R \{0}, E( f )  R \ [1,1] , функцијата е непарна
и монотоно опаѓа на интервалите (, 1) и (1, ) . Графикот на функцијата
y  th x е даден на цртеж 31.

3.9. Инверзни хиперболични функции.

Функцијата y  sh x монотоно расте на R и неј-
зиното множество вредности е R . Според теорема
2.9 постои единствена функција g : R  R таква
што: g монотоно расте на R , таа е непарна, за
секој x  R важи g ( f ( x))  x и за секој y  R ва-

100
жи f ( g ( y))  y . Функцијата g која е инверзна на функцијата y  sh x ја нареку-
ваме ареа-синус и ја означуваме со y  arsh x . Нејзиниот график е даден на цртеж
32.

Функцијата y  ch x монотоно расте на ин-

тервалот [0, ) и нејзиното множество вредности е
[1, ) . Според теорема 2.9 постои единствена
функција g :[1, )  [0, ) таква што: g моно-
тоно расте на [1, ) , за секој x  [0, ) важи
g ( f ( x))  x и за секој y  [1, ) важи f ( g ( y))  y .
Функцијата g која е инверзна на функцијата y  ch x ја нарекуваме ареа-косинус
и ја означуваме со y  arch x . Нејзиниот график е даден на цртеж 33.

Функцијата y  th x монотоно расте на R и неј-

зиното множество вредности е (1,1) . Според теорема 2.9
постои единствена функција g : (1,1)  R таква што: g
монотоно расте на (1,1) , за секој x  R важи g ( f ( x))  x
и за секој y  (1,1) важи f ( g ( y))  y . Функцијата g која
е инверзна на функцијата y  th x ја нарекуваме ареа-
тангенс и ја означуваме со y  arth x . Нејзиниот график е
даден на цртеж 34.

Функцијата y  cth x монотоно опаѓа на R \{0} и

нејзиното множество вредности е R \ [1,1] . Според теоре-
ма 2.9 постои единствена функција g : R \ [1,1]  R \{0}
таква што: g монотоно опаѓа на R \ [1,1] , за секој
x  R \{0} важи g ( f ( x))  x и за секој y  R \ [1,1] важи
f ( g ( y))  y . Функцијата g која е инверзна на функцијата
y  cth x ја нарекуваме ареа-котангенс и ја означуваме со
y  arcth x . Нејзиниот график е даден на цртеж 35.

4. КЛАСИФИКАЦИЈА НА РЕАЛНИТЕ ФУНКЦИИ

4.1. Во претходната точка ги разгледавме степенската, експоненцијалната,

логаритамската, тригонометриските и инверзните тригонометриски функции, кои
ги нарекуваме основни елементарни функции. Понатаму, сите функции добиени
со помош на конечен број аритметички операции на основните елементарни
функции, а исто така и нивните композиции, ја формираат класата елементарни
функции.

101
 Примери на елементарни функции се:
1 5 x 1cos3 2x
f ( x) | x | , f ( x)  log35 arcsin 2 5 x  cos 7 x , f ( x)  , f ( x)  7 итн.
1 3 7 x

4.2. Елементарните функции се од особена важност, па така ја имаме

следнава класификација на истите.
а) Функцијата од видот
Pn ( x)  a0 xn  a1xn1  a2 xn2  ...  an1x  an , n  N0 , ai  R, i  0,1, 2,..., n
ја нарекуваме полином од n  ти степен или цела рационална функција.
P ( x)
б) Фунцијата од видот R( x)  Pm( x) , каде Pm ( x) и Pn ( x)  0 се полиноми
n
ја нарекуваме дробно-рационална функција. Множеството од сите цели и дробно-
рационални функции ја формираат класата рационални функции.
в) Функциите, добиени со помош на конечен број композиции и четирите
аритметички операции над степенските функции како со цели, така и со дробно
рационални експоненти, и кои не се рационални ги нарекуваме ирационални
функции.
Примери на ирационални функции се:
2 x  3 x x  x4 ,
f ( x)  3 x , f ( x)  , f ( x)  5 f ( x)  2  3x 4  2  x 2 , итн.
x3  3 25 x 2
Рационалните и ирационалните функции ја формираат класата алгебарски
функции.
г) Секоја функција, која не е алгебарска, ја нарекуваме трансцедентна.
На пример, тригонометриските и инверзните тригонометриски функции се транс-
цедентни функции,

Во математиката се разгледуваати функции кои не се елементарни. На

пример, такви се функциите: f ( x)  [ x], f ( x)  sgn x итн.

5. ПАРАМЕТАРСКИ ЗАДАДЕНИ ФУНКЦИИ

5.1. Нека x   (t ), y   (t ) се две функции од иста независна променлива

t  T . Ако  (t ) е монотона на T , тогаш според теорема 2.9 постои инверзната на
неа функција t   1 ( x) . Затоа функцијата y   (t ), t   1 ( x) може да се разгле-
дува како сложена функција, т.е.

x   (t )  t   1 ( x) 
 1
  y   ( ( x))  F ( x).
y   (t ) 

Променливата t ја нарекуваме параметар и во случајот велиме дека сложената
функција y  F ( x)  y   (t ), t   1 ( x) е зададена параметарски и пишуваме:

102
  x   (t ),
 (1)
 y   (t ), t  T .
Во формулите (1) често пати функцијата  (t ) ја означуваме со x(t ) , а функцијата
 (t ) со y (t ) .

5.2. Забелешка. а) Секоја експлицитно зададена функција y  f ( x) може

да се зададе параметарски, т.е. да се параметризира. Навистина,
 x  t,
y  f ( x)  
 y  f (t ), t  T .

5.3. Пример. а) Нека x  3t  1, y  12 , t  (0, ) . Овие две функции на ин-

t
тервалот (1, ) параметарски ја задаваат функцијата F ( x)  9 .
( x 1)2

Навистина, од првата равенка добиваме t  x31 и ако замениме во втората

равенка го добиваме експлицитното задавање на функцијата F . Притоа, кога
t  (0, ) , од равенството x  3t  1 добиваме дека x  (1, ) .

б) Да ја разгледаме функцијата y  1x , D( f )  (0, ) . Ако го воведеме па-

раметарот t  x , тогаш
x  t,
y  1x , t  (0, ).

Да забележиме дека функцијата y  1x , D( f )  (0, ) параметарски може

да се зададе и спо помош на равенките
x  et ,
y  e t , t  R ,
т.е. една иста функција параметарски може да се зададе со различни аналитички
изрази. 

5.4. Параметарско задавање на некои линии во рамнината. Множест-

вото точки M ( x, y) во рамнината R 2 , чии кординати ги задоволуваат равенките
x  x(t ), y  y(t ), t  T , параметарски задава некоја линија L  R 2 . Ќе ги разгле-
даме параметарските задавања на најчесто користените линии во математиката.

5.5. Пример. а) Параметарските равенки на правата y  ax  b се

 x  t,

 y  at  b, t  R.

103
 б) Кружницата со центар во координатниот по-
четок и радиус еднаков на a е дадена со равенките:
 x  a cos t ,
x2  y 2  a2  
 y  a sin t , 0  t  2 .
Овде параметарот t е аголот меѓу позитивната насока на
x  оската и радиус векторот OM на точката M ( x, y)
која од x  оската се движи во насока спротивна на дви-
жењето на стрелката на часовникот.
в) Елипсата со центар во координатниот почеток и полуоски a и b е да-
дена со равенките

x2 y2  x  a cos t ,
 1 
a2 b2  y  a sin t , 0  t  2 .
Навистина, елипсата може да се добие со контракција на
кружница со радиус a во ba долж оската Oy . При оваа
деформација на кружницата параметарските равенки на
елипсата се добиваат од параметаските равенки на круж-
ницата со множење на ординатата со ba и за параметар-
ските равенки на елипсата добиваме:

 x  a cos t ,


 y  a a sin t  b sin t , 0  t  2 .
b

Јасно, од параметарските равенки на елипсата лесно се добива нејзината кано-
нична равенка. Имаме

 cos t  a ,
x
x  a cos t  y 2
    ( a )  ( b )  cos t  sin t  1 .
x 2 2 2
y  b sin t , t  [0, 2 )  sin t  y , t  [0, 2 ) 
b 
г) Параболата y 2  2 px, p  0 е зададена со параметарските равенки

 x  t,

 2
 y  2 pt , t  [0, ).

2 y2
д) Хиперболата x 2  2  1 е зададена со параметарските равенки
a b

 x  a ch t ,

 y  b sh t , t  R.
Точноста на параметарското задавање на хиперболата следува од својството
ch 2 t  sh 2 t  1 на хиперболичните функции, (проверете!).
ѓ) Декартовиот лист (црт. 38) е крива од трет ред и нејзината равенка е

104
 x3  y3  3axy  0 .
Јасно, оваа крива е симетрична во однос на правата y  x . Ако ставиме
y  tx , добиваме x3  t 3 x3  3atx2  0 , од каде наоѓаме ги наоѓаме параметарските
равенки на Декартовиот лист:
2
x  3at3 и y  tx  t 3at3  3at 3 .
1t 1t 1t
е) Астроидата е затворена линија која се
всушност е траекторијата на точката која лежи на
кружница со радиус r и се тркала по внатрешната
страна на неподвижна кружница со радиус a  4r ,
црт. 39. Равенката на астроидата е
x2/3  y 2/3  a2/3 ,
а додека нејзините параметарски равенки се даде-
ни со

 x  a cos t
3

 y  a sin t , 0  t  2 .
3

ж) Циклоида е кривата која ја опишува точката на крушницата која се
тркала без лизгање по x  оската. Циклоидата се состои од складни лакови, секој
од кои соодветствува на една ротација на кругот. Параметарските равенки на ци-
клоидата се:
 x  a(t  sin t )

 y  a(1  cos t , t  R.
Графикот на циклоидата е даден на цртеж 40. 

6. ФУНКЦИИ ЗАДАДЕНИ ВО ПОЛАРНИ КООРДИНАТИ

6.1. Поларни координати. Освен Декартовиот координатен систем Oxy

на рамнината R 2 се користи и поларниот координатен систем. Поларниот коор-

105
динатен систем се задава со: точка O која ја нарекуваме пол, поларна оска Ou и
единечна должина на поларната оска (црт. 41).

Поларни координати на точката M  R 2 , која не

се совпаѓа со полот, ги нарекуваме поларниот радиус
r (M ) | OM | на точката M и поларниот агол  ( M ) , т.е.
аголот кој го зафаќа векторот OM со поларната оска Ou .
Притоа  (M )  0 ако се движиме обратно од движењето
на стрелката на часовникот и  (M )  0 во спротивен слу-
чај. Записот M (r,  ) означува дека точката M има поларни координати r и  .
Ако точката M се совпаѓа со полот, тогаш нејзиниот радиус вектор е еднаков на
нула, т.е. r (M )  0 , а поларниот агол  е произволен.

Поларниот агол  ( M ) прима бесконечно многу вредности, кои една од

друга се разликуваат за 2k , k  Z . Вредноста на поларниот агол од интервалот
[0, 2 ) ја нарекуваме главна вредност.

6.2. Обопштени поларни координати на точ-

ката M ги нарекуваме нејзините поларни координати
r и  , такви што r ,   R . За да ја претставиме точката
M (r ,  ) во обопштени поларни координати, треба да
конструираме полуправа која со поларната оска зафаќа
агол  , потоа да нанесеме r единици должина на по-
луправата ако r  0 , и на нејзиното продолжение ако
r  0 . На цртеж 42 во обопштени координати се прет-
ставени точките M (2,  / 3) и N (3,  / 4) .

6.3. Врска меѓу поларни и Декартови коорди-

нати. Понекогаш истовремено ги користиме и поларните
и Декартовите координати, па затоа од интерес е да се
определат нивните заемни врски. Притоа природно се по-
ставуваат две заемнообратни задачи:
а) ако ги знаеме поларните координати r и  на
точката M , да ги определиме нејзините Декартови коор-
динати x и y , и
б) ако ги знаеме Декартовите координати x и y на точката M , да ги
определиме нејзините поларни координати r и  .
Јасно, решението на поставените задачи зависи од заемната положба на поларната
оска и оските на Декартовиот координатен систем. Ние ќе го разгледаме најед-
ноставниот случај кога поларната оска Ou се совпаѓа со оската Ox и оските Ou,
Ox, Oy имаат иста единична мера. Во овој случај зависноста меѓу Декартовите и
поларните координати ја наоѓаме со помош на релациите (црт.43):

106
 y
x
r
 cos  , r  sin  ,
од каде наоѓаме:
x  r cos, y  r sin  . (1)
Формулите (1) ги изразуваат Декартовите координати преку поларните коорди-
нати. За да ги изразиме поларните координати преку Декартовите, прво ќе ги
квадрираме двете страни на равенствата (1) и ќе ги собереме:
x2  y 2  r 2 cos2   r 2 sin 2   r 2 (cos2   sin 2  )  r 2 ,
од што наоѓаме

r  x2  y 2 . (2)
y
Понатаму, ако ги поделиме равенствата (1) добиваме x  tg  , од каде наоѓаме
y
  arctg x . (3)
Формулите (2) и (3) ги изразуваат поларните координати преку Декартовите. Да
y
забележиме дека ако   [0, 2 ) , тогаш на најдената вредност x  tg  и соодвет-
ствуваат две вредности на аголот  . Од овие две вредности ја избираме онаа за
која се точни равенствата (1).
Понатаму, со помош на врските меѓу поларните и Декартовите коорди-
нати, равенката на линијата L можеме да ја запишеме во видот F (r,  )  0 или
r  r ( ) . Дефиниционата област на функција во поларен координатен систем ѓе ја
означуваме со D(r ) , а множеството вредности со E (r ) .

6.4. Пример. а) Равенката на правата која минува низ полот е y  kx , па

y
од x
 tg  следува дека нејзината равенка во поларни координати е tg   k .
Равенката на правата која не минува низ полот е Ax  By  C  0 . Може да
p
се покаже дека нејзината равенка во поларни координати е r  cos(  ) , каде p е
растојанието од правата до полот и  е аголот на наклонот на нормалниот вектор
на правата n( A, B) .
б) Равенката на кружницата со центар во координатниот почеток и радиус
a е x  y 2  a 2 . Ако ја искористиме релацијата (2), за равенката на оваа круж-
2

ница во поларни координати добиваме r  a , црт. 44 а).

Равенката на крушницата со центар C (a,0) , и радиус a (црт. 44 b)) е

( x  a)2  y 2  a2 , т.е. x 2  y 2  2ax .

Сега од разгледувањата во 6.3 следува дека нејзината равенка во поларни коор-
динати е r  2a cos  .

107
 Равенката на крушницата со центар C (0, a) и радиус a (црт. 44 c)) е

x2  ( y  a)2  a 2 , т.е. x 2  y 2  2ay .

Сега од разгледувањата во 6.3 следува дека нејзината равенка во поларни коор-
динати е r  2a sin  . 

6.5. Линии од втор ред. Равенките на елипсата, хиперболата и парабо-

лата во поларни координати имаат вид:
p
r  1 cos  , (4)

каде p е параметар, а  е ексцентритетот.

За   1 равенката (4) е равенка на елипса, за   1 таа е равенка на
хипербола, а за   1 таа е равенка на парабола. Да забележиме дека при   1 ра-
венката (4) треба да се разгледува во обопштени поларни координати, бидејќи во
спротивно таа ќе ја опишува само десната гранка на хиперболата.
За да преминеме во Декартов координатен систем, во равенката (4) става-
ме r  x 2  y 2 , cos   x и после упростувањето на добиените равенки до-
x2  y 2
биваме равенки на елипса, хипербола и парабола.

6.6. Пример. Определете каква линија е зададена со равенката:

а) r  54cos
9

, б) r  45cos
9

, в) r  1cos
3

.
9
Решение. а) Дадената равенка ќе ја запишеме во видот r  5
. Би-
1 5 cos 
4

дејќи 54  1 , од 6.5 следува дека тоа е равенка на елипса (црт. 45). Понатаму, со
замена за r и cos  добиваме

x2  y 2  9 , т.е. x 2  y 2  95  54 x ,
5 4x
x2  y 2

од што после квадрирање и средување ја добиваме ра-

венката на елипсата
( x  4)2 y2
25
 9 1 .

108
 9
б) Дадената равенка ја запишуваме во видот r  4
и како 54  1 за-
1 54 cos 
клучуваме дека тоа е равенка на хипербола (црт. 46). Понатаму, со замена за r и
cos  добиваме

x2  y 2  9 , т.е. x 2  y 2  94  54 x ,
4 5x
x2  y 2

од што после квадрирање и средување ја доби-

ваме равенката на хиперболата
( x 5)2 y2
16
 9 1.
в) Бидејќи   1 , тоа е равенка на парабола (црт.
47). Понатаму, со замена за r и cos  добиваме

x2  y 2  3 , т.е. x2  y 2  3  x ,
1 x
x2  y 2

од што после квадрирање и средување ја добиваме равенката

на параболата
y2  9  6x . 

6.7. Дефиниција. Кривата чија равенка во поларни координати е од видот

r  a sin k или r  a cos k , (5)
каде a, k се позитивни броеви ја нарекуваме роза.

За секои a, k ,  важи r  a ,
што значи дека секоја роза се наоѓа
во круг со радиус a . Понатаму,
функциите sin k и cos k се перио-
дични, па затоа розите се состојат од
конгруентни листови кои се симе-
трични на во однос на најголемите
радиуси, секој од кои е еднаков на
a . Јасно, бројот на листовите на ро-
зата зависи од вредноста на k . Име-
но, ако k е цел број, тогаш во слу-
чај кога k е непарен број розата се
состои од k листови, а ако k е па-
рен број таа се состои од 2k листо-
ви. Ако k  0 , тогаш првата равенка
во (5) определува точка која се сов-
паѓа со полот, а втората равенка оп-
ределува кружница со центар во по-

109
лот и радиус a . Ако k  1 , тогаш согласно со пример 6.4 б) равенките r  a sin 
и r  a cos  определуваат кружници со радиуси a2 и центри (0, a2 ) и ( a2 ,0) , соод-
ветно. Ако k  2 , тогаш равенките r  a sin 2 и r  a cos 2 определуваат чети-
рилисни рози, при што розата r  a sin 2 може да се добие со ротација за агол 4
на розата r  a cos 2 (црт. 48). Ако k  3 , тогаш равенките (5) определуваат
трилисни рози, при што розата r  a sin 3 може да се добие од розата r  a cos3
со нејзина ротација за агол 6 , (црт. 49).

6.8. Дефиниција. Кривата чија равенка во

поларни координати е од видот
r  a (6)
ја нарекуваме Архимедова спирала, (црт. 50).

Забележуваме дека кај Архимедовата спи-

рала поларниот радиус пропорционално зависи од
поларниот агол со коефициент на пропорционал-
ност a . Дадената крива се состои од две гранки, при што првата гранка се добива
кога   0 и е во насока спротивна од движењето на стрелката на часовникот, а
втората кога   0 и е во насока на движењето на стрелката на часовникот. Двете
гранки се симетрични во однос на нормалата на поларната оска, која поминува
низ таканаречените двојни точки на Архимедовата спирала. Јасно, D(r )  R и
E (r )  R .

6.9. Дефиниција. Кривата чија равен-

ка во поларни координати е од видот
r  a , a  0 (7)

ја нарекуваме хиперболична спирала (црт. 51).

За хиперболичната спирала правата

паралелна на поларната оска и оддалечена од
неа на растојание a е нејзина асимптота. Јасно, D(r )  R \{0} и E(r )  R \{0} .

6.10. Дефиниција. Кривата чија равенка во

поларни координати е од видот
r  a , a  0, a  1 (8)
ја нарекуваме логаритамска спирала (црт. 52).

За логаритамската спирала важи D(r )  R ,

E(r )  (0, ) и таа ги сече сите свои радиус-вектори
под еден ист агол.

110
 6.11. Дефиниција. Кривите чии равенки во поларни координати се од ви-
дот
r m  am sin m или r m  am cos m (9)
ги нарекуваме синусоидални спирали.

Во зависност од
параметарот m равенките
(9) определуваат криви од
најразличен вид. Така, за
m  1 равенките
r  a cos  и r  a sin 
определуваат кружници.
Понатаму, за m  12 ра-
венките
 
r  a cos2 2  a2 (1  cos  ) , r  a sin 2 2  a2 (1  cos  )
определуваат кардиоиди. За m  2 равенките
r 2  a 2 sin 2 и r 2  a2 cos 2
определуваат криви кои во литературата се познати како лемискати на Бернули
(црт. 53).

7. ГРАНИЦА НА ФУНКЦИЈА ВО ТОЧКА

7.1. Дефиниција (Хајне). Нека функцијата f ( x) е определена во секоја

точка на множеството ( x0   , x0   ) \{x0 } , при што во точката x0 функцијата
може да не биде определена. Бројот y0 го нарекуваме граница на функцијата
y  f ( x) во точката x0 , ако за секоја низа {xn } точки од ( x0   , x0   ) \{x0 } ,
која конвергира кон x0 , низата соодветни вредности { f ( xn )} конвергира кон y0 .
Притоа ја користиме ознаката lim f ( x)  y0 .
x x0

7.2. Пример. а) Да ја разгледаме функцијата

f ( x)  x 2 1 , x  1 . Оваа функција не е определена во
x 1
точката x0  1 , но е определена во секоја точка од мно-
жеството ( x0   , x0   ) \{x0 } . Нека {xn } е произволна
низа со општ член xn  1 и таква што lim xn  1 . За ни-
n
зата { f ( xn )} имаме
x 2 1 ( xn 1)( xn 1)
f ( xn )  xn 1  xn 1
 xn  1 ,
n

111
па затоа lim f ( xn )  lim ( xn  1)  2 .
n n

Според тоа, lim f ( x)  lim xx 11  2 (црт. 54).

2

x1 x1

б) Функцијата f ( x)  sin 1x нема граница во точката x0  0 . Навистина,

низите { n1 } и { (4n 21) } конвергираат кон точката x0  0 , но соодветните низи

вредности {sin n } и {sin( 2  2n )} конвергираат кон 0 и 1 соодветно, па од

дефиниција 7.1 следува дека f ( x)  sin 1x нема граница во x0  0 . 

Во врска со границата на функција во точка ќе ја дадеме и дефиницијата

на Коши, која во литературата е позната и како дефиниција на јазикот "   " .

7.3. Дефиниција (Коши). Бројот

y0 го нарекуваме граница на функцијата
y  f ( x) во точката x0 , ако за секој   0
постои   0 таков што за секој x  x0 кој
го задоволува условот | x  x0 |  важи
| f ( x)  y0 |  (црт. 55).

7.4. Пример. а) Ќе докажеме дека lim x sin 1x  0 .

x0

Функцијата f ( x)  x sin 1x не е определена во точката x0  0 , но е опреде-

лена на секое множество кое не ја содржи оваа точка. Нека   0 е дадено. Земаме
    0 и добиваме
| f ( x)  0 || x sin 1x  0 || x sin 1x || x | 1 | x |  , кога | x  0 |    ,

што според дефиницијата на Коши значи дека lim x sin 1x  0 . 

x0

7.5. Забелешка. Дефинициите на граница на функција во точка според

Хајне и Коши се еквивалентни, т.е од првата следува втората и обратно. Доказот
на ова тврдење нема да го презентираме.

7.5. Теорема. Ако за функцијата f ( x) постои граничната вредност y0 во

точката x0 , тогаш таа е единствена.
Доказ. Непосредно следува од единственоста на граница на низа. 

7.6. Теорема. Ако функциите f ( x) и g ( x) во точката x0 имаат граници

a и b , соодветно, т.е. ако lim f ( x)  a и lim g ( x)  b , тогаш
x x0 x x0

112
 а) lim [ f ( x)  g ( x)]  a  b , б) lim [ f ( x) g ( x)]  ab и
x x0 x x0
f ( x)
в) ако b  0 , тогаш lim g ( x)  a
b
.
x  x0

Доказ. а) Ако {xn } е произволна низа која конвергира кон x0 , тогаш

lim f ( xn )  a и lim g ( xn )  b ,
n n
па од својствата на конвергентните низи следува дека
lim [ f ( xn )  g ( xn )]  a  b ,
n

што според дефиниција 7.1 значи дека lim [ f ( x)  g ( x)]  a  b .

x x0

б) Ако {xn } е произволна низа која конвергира кон x0 , тогаш

lim f ( xn )  a и lim g ( xn )  b ,
n n
па од својствата на конвергентните низи следува дека
lim [ f ( xn ) g ( xn )]  ab ,
n

што според дефиниција 7.1 значи дека lim [ f ( x) g ( x)]  ab .

x x0

в) Ако {xn } е произволна низа која конвергира кон x0 , тогаш

lim f ( xn )  a и lim g ( xn )  b  0 ,
n n
f (x )
па од својствата на конвергентните низи следува дека lim g ( xn )  ba , што според
n n

f ( x)
дефиниција 7.1 значи дека lim g ( x)  ba . 
x x 0

7.7. Забелешка. Ако во теорема 7.6 б) ставиме g ( x)  c , тогаш бидејќи во

секоја точка важи lim c  c (провери!), добиваме
x  x0

lim cf ( x)  ca  c lim f ( x) .
x x0 x x0

7.7. Пример. Ќе ги пресметаме границите

а) lim x 2 5 , б) lim x 32 x 1 , в) lim( x11  33 ) .
2 2

x  2 x 3 x 1 x  x x1 x 1

Решение. а) lim x 2 5  22 5  4453  9 .

2 2

x2 x 3 2 3

( x 1)2 ( x 1)2
б) lim x 32 x 1  lim 2  lim x( x 1)( x 1)  lim x(xx11)  1(1
11  0  2 .
2

x1 x  x x1 x ( x 1) x1 x1 1) 2

113
 в) Имаме

)  lim x  x213
2
lim( x11  33 )  lim( x11  3
x1 x 1 x1 ( x 1)( x 2
 x 1) x1 ( x 1)( x  x 1)
( x 1)( x  2)
 lim  lim 2x  2  1. 
x1 ( x 1)( x  x 1) x1 x  x 1
2

7.8. Теорема (за запазување на знакот). Нека lim g ( x)  q , q  0 . То-

x x0
гаш постојат   0 и c  0 такви што за секој x  ( x0   , x0   ) \{x0 } важи
g ( x)  c , ако q  0 , (1)
g ( x)  c , ако q  0 . (2)
Доказ. Нека lim g ( x)  q , q  0 . Тогаш, од дефиницијата на Коши за
x x0
|q|
граница на функција следува дека за   2 постои   0 таков што за секој
|q| |q| |q|
x  ( x0   , x0   ) \{x0 } важи | g ( x)  q | 2 , т.е.  2  g ( x)  q  2 што значи
|q| |q|
q  2  g ( x)  q  2

Според тоа, ако q  0 , тогаш за секој x  ( x0   , x0   ) \{x0 } важи

|q| |q|
2
 q  2  g ( x) ,
|q|
т.е. неравенството (1) важи за c  2 , а ако q  0 , тогаш за секој
|q| |q|
g ( x)  q  2   2 ,
|q|
т.е. неравенството (2) повторно важи за c  2 . 

7.9. Конечни граници при x  , x  , x   . Со помош на низи

ќе дадеме дефиниција на конечна граница на функција.

Дефиниција А. Бројот y0 го нарекуваме конечна граница на функцијата

y  f ( x) , кога x   , ако за секоја неограничена низа {xn } вредности на аргу-
ментот важи lim f ( xn )  y0 . Притоа ќе пишуваме
n
lim f ( x)  y0 .
x

Дефиниција Б. Бројот y0 го нарекуваме конечна граница на функцијата

y  f ( x) , кога x   ( x   ), ако за секоја неограничена низа {xn } вредно-
сти на аргументот, чии елементи се позитивни (негативни) важи lim f ( xn )  y0 .
n
Притоа ќе пишуваме
lim f ( x)  y0 ( lim f ( x)  y0 ).
x x

114
 Пример. а) Нека f ( x)  1x . Оваа граница има граница кога x   ед-
наква на нула. Навистина, ако за низата {xn } важи: за секој M  0 постои k
таков што кога n  k важи xn  M , тогаш за секој   0 постои k таков што кога
n  k важи xn  1 , т.е. | x1  0 | x1   , што значи дека
n n

lim f ( x)  lim 1x  0 .
x x
б) Имаме
x 2 1
1 1

lim x 21
2
x2 x2
 lim  lim  12 . 
x  2 x 1 x  2 x 2 1 x  2 12
x2 x

Може да се даде еквивалентна дефини-

ција за конечна граница на функција кога
x  , x  , x   со помош на "   "
јазикот. На пример, ќе ја формулираме дефини-
цијата за конечна граница кога x   .

Дефиниција В. Бројот y0 го нарекуваме конечна граница на функцијата

y  f ( x) , кога x   , ако за секој   0 постои M  0 таков што неравенството
| f ( x)  y0 |  е исполнето за секој x  M , т.е.
lim f ( x)  y0    0 M  0 : x  M важи | f ( x)  y0 |  .
x

Множеството {x | x  M } го нарекуваме M  околина на бесконечно одда-

лечената точка. Последното геометриски значи дека за x  M графикот на функ-
цијата y  f ( x) се наоѓа во делот од рамнината ограничен со правите y0   и
y0   , црт. 56.

7.10. Бесконечни граници кога x  x0 . Ќе го разгледаме случајот кога

функцијата y  f ( x) кога x  x0 неограничено расте. Тогаш функцијата нема ко-
нечна граница, па затоа е потребно да го обопштиме поимот за граница.

Дефиниција А (Коши). Границата на

функцијата y  f ( x) , кога x  x0 ја нарекуваме
бесконечна, ако за секој M  0 постои   0 , та-
ков, што за секој x за кој важи 0 | x  x0 |  важи
| f ( x) | M . Притоа пишуваме
lim f ( x)   .
x x0

Ако f ( x) има бесконечна граница и при-

ма само позитивни или само негативни вредности,

115
тогаш пишуваме lim f ( x )   или lim f ( x)   , соодветно.
x x0 x x0

На цртежите 57 и 58 се дадени геометриските интерпретации на беско-

нечните граници
lim f ( x)   и lim f ( x)   ,
x x0 x x0
соодветно. Јасно, ако
lim f ( x)   ,
x x0
тогаш графикот на функцијата f ( x) на интервалот
( x0   , x0   ) се наоѓа во полурамнината y  M
(црт. 57), а ако
lim f ( x)   ,
x x0
тогаш графикот на функцијата f ( x) на интервалот
( x0   , x0   ) се наоѓа во полурамнината y  M
(црт. 58).

Пример. Ќе докажеме дека lim 1xx   .

x1

Нека M  0 . Тогаш, ако MM1  x  1 добиваме M  Mx  x , односно

M (1  x)  x што значи 1xx  M . Според тоа, lim 1xx   . 
x1

Претходната дефиниција за бесконечна граница е дадена на "   " на

Коши. Истата дефиниција ќе ја презентираме во формулација на Хајне.

Дефиниција Б (Хајне). Функцијата y  f ( x) има бесконечна граница ко-

га x  x0 , ако за секоја низа {xn } која конвергира кон x0 низата вредности на
функцијата { f ( xn )} конвергира кон бесконечност.

7.11. Бесконечни граници кога x   . Постојат функции кои го имаат

следново својство: при неограничено зголемување на | x | вредностите | f ( x) | не-
ограничено растат. Во таа смисла ја имаме следнава дефиниција.

Дефиниција. Границата на функцијата y  f ( x) кога x   (или

x   ) ја нарекуваме бесконечна, ако за секој M  0 постои N  0 таков што
| f ( x) | M кога | x | N .

Пример. Ќе докажеме дека lim 6  x   .

x

Нека M  0 . Ако земеме N  M 2  6 , тогаш за x  6  M 2 добиваме

6  x  6  6  M 2  M 2 , па затоа 6  x  M 2  M , што значи

116
 lim 6  x   . 
x

7.12. Еднострани граници на функции. При разгледувањето на конечна-

та граница на функција кога x  x0 претпоставуваме дека точката x се прибли-
жува кон точката x0 како од лево, така и од десно. Меѓутоа, понекогаш имаме
потреба да разгледуваме граница на функцијата y  f ( x) при услов дека точката
x се приближува кон точката x0 само од левио, односно само од десно. Пред да
преминеме кон разгледување на ваквите граници, ќе ги воведеме поимите: околи-
на на точка, лева и десна околина на точка.

Дефиниција А. Лева   околина на точ-

ката x0 го нарекуваме множеството ( x0   , x0 ] ,
црт. 59 б). Десна   околина на точката x0 го на-
рекуваме множеството [ x0 , x0   ) , црт. 59 в).
  околина на точката x0 го нарекуваме множе-
ството ( x0   , x0   ) , црт. 59 а).

Користејќи ги поимите лева и десна   околина на точка ќе ги воведеме

поимите за лева и десна граница на функција во точка. Така ја имаме следнава де-
финиција.

Дефиниција Б. Бројот y0 го нарекуваме лева граница на функцијата f ( x)

во точката x0 , ако за секој   0 постои   0 таков што за секој x  ( x0   , x0 ]
важи | f ( x)  y0 |  . Притоа пишуваме lim f ( x)  y0 .
x x0
Бројот y0 го нарекуваме десна граница на функцијата f ( x) во точката
x0 , ако за секој   0 постои   0 таков што за секој x  [ x0 , x0   ) важи
| f ( x)  y0 |  . Притоа пишуваме lim f ( x)  y0 .
x x0

Пример. Едностраните граници на функцијата


 x 2 / 4, x2
f ( x)  

 x, x  2,
во точката x0  2 се
2
lim f ( x)  lim x4  1 и lim f ( x)  lim x  2 .
x2 x2 x2 x2

Бидејќи lim f ( x)  1  2  lim f ( x) заклучува-

x2 x2
ме дека во оваа точка дадената функција нема граница (црт. 60). 

117
 7.13. На крајот од овој дел ќе разгледаме уште еден пример.

Пример. а) Ќе ја пресметаме границата lim xx152 . Имаме

x 5
2
( x 1  2)( x 1  2)
lim xx152  lim  lim x 1  22
x 5 x 5 ( x 5)( x 1  2) x 5 ( x 5)( x 1  2) .
 lim x  5  lim 1  14
x 5 ( x 5)( x 1  2) x 5 x 1  2

б) Ќе ја пресметаме границата lim x  x . Имаме

2

x 5 x 1
3
x2  x ( x )4  x x ( x 1)
lim  lim  lim
x1 x 1 x1 x 1 x1 x 1
2
x ( x 1)( x  x 1)
 lim  lim x ( x  x  1)  3 . 
x1 x 1 x1

8. ДВЕ ВАЖНИ ГРАНИЦИ

8.1. Теорема. Нека се дадени функциите f , g и h такви што

lim f ( x)  a , lim g ( x)  a
x x0 x x0

и ако постои   0 таков што за секој x  ( x0   , x0   ) \{x0 } важи

f ( x)  h( x)  g ( x) ,
тогаш lim h( x)  a .
x x0

Доказ. Ако {xn } е произволна низа која конвергира кон x0 , тогаш

lim f ( xn )  a , lim g ( xn )  a и f ( xn )  h( xn )  g ( xn ) , за секој n  1 .
n n

Од теоремата за три низи следува lim h( xn )  a , што значи lim h( x)  a . 

n x x0

8.2. Пример. Ќе докажеме дека

lim sin x 1.
x0 x
Нека AM е лак на единечната кружница, кој
соодветствува на агол со големина x  0 радијани (црт.
61). Тогаш,
OA  1, MP  sin x, OP  cos x .
Јасно плоштината на кружниот исечок OAM е поголе-
ма од плоштината на OAM и е помала од плоштината

118
на OAT , т.е.
1 OA  MP  1 OA2 x  1 OA  AT
2 2 2
т.е.
MP  x  AT (1)

Но, AT : OA  MP : OP , т.е. AT  MPOA  cos

sin x , ако замениме во (1) добиваме
x
OP
sin x  x  sin x
cos x
, односно cos x  sinx x  1 . Понатаму, функциите cos x и sinx x се
парни, па затоа ова неравенство важи и за x  0 радијани. Според тоа, за секој
x  ( 2 , 2 ) \{0} важи неравенството cos x  sin x
x
 1 . Значи, кога x  0 колич-
никот sinx x се наоѓа меѓу 1 и lim cos x  1 , па од теорема 8.1 следува дека
x0
lim sin x 1.
x0 x

Претходно искористивме дека lim cos x  1 . Уште повеќе, ќе докажеме

x0
дека lim cos x  cos a . Навистина, ако го искористиме неравенството | sin x || x |
xa
добиваме
| x a|
| cos x  cos a | 2 | sin x2a sin x 2a | 2 | sin x 2a | 2 2 | x  a |
и ако во дефиницијата на Коши за дадено   0 земеме     0 добиваме дека
lim cos x  cos a . 
xa

8.3. Пример. Пресметај ги границите:

tg x tg 2 x tg x sin x
а) lim x , б) lim sin 5 x , в) lim
x0 x0 x 0 x3

tg x
Решение. а) lim x  lim xsin x  lim sin x  lim 1  1 1  1 .
x0 x0 cos x x0 x x0 cos x cos 0

tg 2 x tg 2 x tg 2 x
б) lim sin 5 x  lim ( 2 x sin5 x5 x  52 )  52 lim 2 x lim sin5 x5 x  52 .
x0 x0 x0 x0
в) Имаме
tg x sin x tg x (1cos x )
 lim x  1cos x  lim 1cos x
tg x
lim  lim
x0 x3 x0 x3 x0 x2 x0 x
2

2sin 2 2x x
2 lim ( sin 2 )2
 lim   12 . 
x0 22 ( 2x )2 22 x0 2x

8.4. При проучувањето на низите покажавме дека

lim (1  1n )n  e, n  N .
n
Во врска со бројот e ќе докажеме дека

119
 lim (1  1x ) x  e .
x
Навистина, нека   0 е дадено. Од
lim (1  1n )n  e и lim (1  n11) n  e
n n
и дефиницијата на граница на низа следува дека за даденото   0 постои приро-
ден број n0 , таков што за секој n  n0 важи:

e    (1  1n )n  e   и e    (1  n11)n  e   .

Ставаме C  n0 и нека x  C . Тогаш, постои природен број k таков што

k  x  k  1 , што значи k11  1x  k1 , па затоа 1  k11  1  1x  1  1k . Според тоа, од
последните неравенства и од неравенствата k  x  k  1 добиваме
(1  k11)k  (1  1x ) x  (1  1k )k 1 ,
т.е.
e    (1  k11)k  (1  1x ) x  (1  k1 )k 1  e   ,

од што следува | (1  1x ) x  e |  , т.е. lim (1  1x ) x  e .

x
Користејќи го претходно докажаниот резултат, може да се докаже дека
1
lim (1  1x ) x  e и lim (1  x) x  e . 
x x 0

8.5. Пример. а) lim (1  kx ) x  lim [(1  x 1/k ) x / k ]k  ek .

x x
1 2x (1 2x ) x lim (1 2x ) x
б) lim ( xx32 ) x  lim (
2
) x  lim  x 
 e3  e5 .
x x 1 x3 x (1
3 x
) lim (1 x3 ) x e
x x 
x2 2
2 1 1 (1 1 ) lim (1 1 )x
x2
в) lim ( x2 1 ) x
2
x2 x2 x2
 lim ( )  lim  x 
 e2  e3 . 
x x  2 x 1 22 x (1 2 ) x
2
lim (1 22 ) x
2
e
x
x2 x  x

8.6. Пример. а) За a  0 , a  1 , важи

log a (1 x ) 1
lim x
 lim log a (1  x) x  log a e .
x0 x0

б) Нека a  0 . Ќе докажеме дека lim a x1  ln a . Ставаме z  a x  1 и

x

x0
добиваме a x  z  1 , т.е. x  loga (1  z) . Понатаму, кога x  0 , добиваме z  0 ,
па затоа од решението на задачата под а) следува

lim a x1  lim log z(1 z )  log1 e  ln a . 

x

x0 z 0 a a

120
 9. НЕПРЕКИНАТИ ФУНКЦИИ ВО
ТОЧКА И НА МНОЖЕСТВО

9.1. При разгледувањето на граница на функција f : A  R , кога x  x0

можни се два случаја: или x0  A или x0  A . Случајот x0  A е од посебен ин-
терес, бидејќи доведува до важен поим, а тоа е непрекинатост на функција. Пред
да поминеме на изучувањето на овој поим, ќе ја разгледаме следната теорема.

Теорема. Нека f : A  R и x0  A . Тогаш функцијата f има граница во

точката x0 ако и само ако
lim f ( x)  f ( x0 ) . (1)
x x0

Доказ. Нека условот (1) е исполнет. Од дефиницијата на граница на

функција следува дека функцијата f има граница во точката x0 и таа е еднаква
на f ( x0 ) .
Обратно, нека функцијата f има граница во точката x0 , еднаква на p ,
т.е. lim f ( x)  p . Тоа значи дека за секоја низа {xn } таква што xn  A , за секој
x x0
n  1 и xn  x0 , n   , важи lim f ( xn )  p .
n

Но, x0  A , па затоа последното равенство важи и за низата {xn } ,

xn  x0 , за секој n  1 , т.е. важи lim f ( x0 )  p . Но, lim f ( x0 )  f ( x0 ) , па од
n n
последните две равенства следува дека p  f ( x0 ) . Според тоа, за секоја низа {xn }
таква, што xn  A , за секој n  1 и xn  x0 , n   важи
lim f ( xn )  f ( x0 ) ,
n

што значи важи условот (1). 

9.2. Дефиниција. Нека f : A  R и f : A  R и x0  A . За функцијата

f ќе велиме дека е непрекината во точката x0 ако постои lim f ( x) и
x  x0

lim f ( x)  f ( x0 ) ,
x x0
т.е. ако
lim f ( x)  f ( lim x) .
x x0 x x0

Ако функцијата f : A  R е непрекината во секоја точка од множеството

A , тогаш ќе велиме дека таа е непрекината на множеството A .
Ако функцијата f не е непрекината во точката x0  A , тогаш ќе велиме
дека таа е прекината во точката x0 .

121
 9.3. Забелешка. Ако ги искористиме дефинициите на Коши и Хајне за
граница на функција во точка, тогаш ги добиваме следниее две дефиниции за не-
прекинатост на функција во точка, кои се еквивалентни на дефиниција 9.2.

Дефиниција А (Коши). Функцијата f е непрекината во точката x0 ,

ако за секој   0 постои   0 таков што за секој x  A  ( x0   , x0   ) важи
| f ( x)  f ( x0 ) |  .

Дефиниција Б (Хајне). Функцијата f : A  R е непрекината во точка-

та x0 , ако за секоја низа {xn } таква што xn  A , за секој n  1 и xn  x0 ,
n   , важи f ( xn )  f ( x0 ), n   т.е.
lim f ( xn )  f ( lim x0 ) .
n n

9.4. Ако во равенството lim f ( x)  f ( x0 ) , константата f ( x0 ) ја префр-

x x0
лиме на левата страна и ја внесиме под знакот за граница и забележиме дека озна-
ката x  x0 е еквивалентна со ознаката x  x0  0 , добиваме
lim [ f ( x)  f ( x0 )]  0 .
x  x0 0

Разликата x  x0 ја нарекуваме нараснување на аргументот и ја означуваме со

x , а разликата f ( x)  f ( x0 ) ја нарекуваме нараснување на функцијата и ја озна-
чуваме со y . Според тоа,
x  x  x0 , y  f ( x)  f ( x0 ) , x, x0  A
и при овие ознаки имаме lim y  0 , што значи дека непрекинатоста на функци-
x0
јата означува дека на бесконечно мали нараснувања на аргументот соодветству-
ваат бесконечно мали нараснувања на функцијата.

9.5. Пример. Функцијата f ( x)  1x е непрекината во секоја точка x0  0 .

Навистина, од
y  f ( x0  x)  f ( x0 )  x 
1  1  x
0 x x0 ( x0 x ) x0

при x0  0 добиваме
lim x
lim y   lim x  x 0
 0 0
x0 x0 ( x0 x ) x0 lim ( x0 x ) x0
x 0
x02

што значи дека функцијата f ( x)  1x е непрекината во точката x0  0 . 

122
 10. ЕЛЕМЕНТАРНИ СВОЈСТВА НА
НЕПРЕКИНАТИТЕ ФУНКЦИИ

10.1. Теорема. Нека функциите f : A  R и g : A  R се непрекинати

во точката x0  A . Тогаш:
1) за секој C  R функцијата Cf е непрекината во точката x0 ;
2) функцијата f  g е непрекината во точката x0 ;
3) функцијата fg е непрекината во точката x0 и
f
4) ако g ( x0 )  0 , тогаш функцијата g е непрекината во точката x0 .

Доказ. Непосредно следува од својствата на границата на функција во

точка и дефиницијата за непрекинатост. 

10.2. Пример. а) Ќе докажеме дека секој полином од n  ти степен

y  Pn ( x)  a0  a1x  a2 x2  ...  an xn , ai  R и an  0 ,
е непрекинат за секој x0  R .
Навистина, од lim x  x0 и lim c  c следува дека полиномите p( x)  c
x  x0 x  x0
и q( x)  x се непрекината за секој x0  R . Сега тврдењето следува од претход-
ната теорема и принципот на математичка индукција.
P( x)
б) Ќе докажеме дека секоја рационална Q ( x ) , каде P и Q се полиноми е
непрекината во секоја точка x0  R во која Q( x0 )  0 . Навистина, од претходната
теорема и од непрекинатоста на полиномите во секоја точка x0  R , следува дека
секоја рационална функција е непрекината во секоја точка x0  R во која
Q( x0 )  0 . 

10.3. Теорема. Нека функцијата f : A  R е непрекината во точката

x0  A и p  R е таков што f ( x0 )  p . Тогаш, постои   0 таков што за секој
x  A  ( x0   , x0   ) важи f ( x)  p .
Доказ. Непосредно следува теоремата за запазување на знакот и дефини-
цијата за непрекинатост. 

10.4. Теорема. Нека f : A  R и g : B  R се функции такви што

f ( A)  B . Ако функцијата f е непрекината во точката a и функцијата g е не-
прекината во точката b  f (a) , тогаш композицијата на функциите f и g е не-
прекината во точката a .
Доказ. Ако {xn } е произволна низа во A таква, што xn  a . Од непре-
кинатоста на функцијата f следува дека

123
 f ( xn )  f (a), n   .
Но, функцијата g е непрекината во точката b  f (a) , па затоа за низата { f ( xn })
важи
g ( f ( xn ))  g ( f (a)), n   ,
т.е. композицијата на функциите f и g е непрекината во точката a . 

10.5. Пример. Ќе докажеме дека тригонометриските функции се непреки-

нати во секоја точка во која се определени.
Во пример 8.2 докажавме дека lim cos x  cos a , што значи дека функци-
xa
јата y  cos x е непрекината во секоја точка a  R .
Понатаму, ако искористиме дека
sin x  cos( 2  x)
и фактот дека функциите
f ( x)  2  x и g ( x)  cos x ,
тогаш од теорема 10.4 следува дека
lim sin x  lim cos( 2  x)  cos[ lim ( 2  x)]  cos( 2  a)  sin a,
xa xa xa
што значи функцијата y  sin x е непрекината во секоја точка a  R .

Понатаму, бидејќи tg x  cos

sin x добиваме
x
lim sin x
lim tg x  lim sin x  x a
 sin a  tg a ,
x a x a cos x lim cos x
x a
cos a

за cos a  0 , а од ctg x  cos x добиваме

sin x
lim cos x
lim ctg x  lim cos x  x a
 cos a  ctg a
x a x a sin x lim sin x
x a
sin a

за sin a  0 , што значи дека функциите tg x  cos

sin x и ctg x  cos x се непрекинати
x sin x
во секоја точка во која се определени. 

10.6. Во следнава теорема, без доказ ќе

ја наведеме теоремата за непрекинатост на ин-
верзната функција.

Теорема. Нека функцијата y  f ( x) е

определена, непрекината и монотона на интер-
валот (a, b) и нека интервалот ( A, B) е множе-
ството нејзини вредности. Тогаш на множество-
то ( A, B) инверзната функција
x  f 1 ( y)   ( y)
е монотона и непрекината (црт. 62). 

124
 10.7. Забелешка. Може да се докаже дека експоненцијалната функција
y  a , a  0, a  1 е непрекината во секоја точка x0  R . Сега, од монотоноста на
x

функцијата y  a x следува дека нејзината инверзна функција y  loga x , x  0 е

монотона и непрекината.

11. СВОЈСТВА НА ФУНКЦИИТЕ НЕПРЕКИНАТИ

ЗАТВОРЕН ИНТЕРВАЛ

11.1. Во овој дел ќе неведеме неколку својства на функциите непрекинати

на затворен интервал [a, b] , каде што   a  b   .

Теорема (Ваерштрас). Ако функцијата f е непрекината на интервалот

[a, b] , тогаш таа е ограничена на интервалот [a, b] и ги достигнува својот макси-
мум и минумум на интервалот [a, b] , т.е. постои x*  [a, b] таква што за секој
x  [a, b] важи m  f ( x* )  f ( x) и постои x*  [a, b] таква што за секој x  [a, b]
важи M  f ( x* )  f ( x) (црт. 63).
Доказ. Нека претпоставиме дека функцијата f не е ограничена на интер-
валот [a, b] . Тоа значи дека
за секој n  N постои xn  [a, b] таков што | f ( xn ) | n .
Од теоремата на Болцано-Ваерштрас (IX 5.11) сле-
дува дека ограничената низа {xn }
n 1  [a, b] содржи конвер-
гентна подниза xmk  x0 , k   . Притоа, од a  xmk  b ,
за k  1 следува a  x0  b . Но, функцијата f е непрекината
во точката x0 , па затоа f ( xmk )  f ( x0 ), k   , што противречи на

| f ( xmk ) | mk  , k   .

Од добиената противречност следува дека функцијата f е ограничена.

Од претходно изнесеното следува дека множеството f ([a, b]) е ограниче-
но, па од аксиомата за супремум добиваме дека постои p  R таков што
p  sup f ( x) . Понатаму, од дефиницијата на супремум добиваме дека за секој
x[ a,b]

n  1 постои xn  [a, b] таков што p  1n  f ( xn )  p . Низата {xn }

n 1 е ограни-
чена, па од теоремата на Боцано-Ваерштрас (IX 5.11) следува дека содржи конвер-
гентна подниза xmk  x* , k   , каде што x*  [a, b] . Но, функцијата f е непре-

кината, па затоа f ( xmk )  f ( x* ), k   и согласно со конструкцијата на низата,

добиваме дека

125
 p  m1  f ( xmk )  p , за секој k  1 ,
k

од што следува f ( xmk )  p, k   , односно

f ( x* )  p  sup f ( x)  max f ( x) .
x[ a,b] x[ a,b]

Аналогно се докажува егзистенцијата на точката x*  [a, b] . 

11.2. Пример. Функцијата f ( x)  x 2 е непрекината на интервалот [2,3] .

Таа е ограничена на овој интервал и | x 2 | 9 , за секој x  [2,3] и постојат точки
x*  0 и x*  3 такви што
0  f (0)  min f ( x) и 9  f (3)  max f ( x) .
x[ 2,3] x[ 2,3]

11.3. Забелешка. Непрекинатите функции на отворен интервал можат да

бидат неограничени. На пример, функцијата tg x  cos
sin x е непрекината на интерва-
x
лот ( 2 , 2 ) и таа е неограничена на овој интервал.

Исто така, функцијата функцијата f ( x)  1x е непрекината на интервалот

(0,1] , но таа не е ограничена на овој интервал (зошто?).

11.4. Следнава теорема е од фундаментални значење за непрекинатите

функции, но заради тежината доказот на истата нема да го презентираме.

Теорема (Болцано-Коши). Ако функцијата f :[a, b]  R е непрекината

на интервалот [a, b] и или f (a)  0  f (b) или f (a)  0  f (b) , тогаш постои
x0  [a, b] таква што f ( x0 )  0 . 

11.5. Коментар. Геометриската смисла на оваа теорема е следнава: ако

точките A(a, f (a)) и B(b, f (b)) на графикот на функцијата f ( x) , кои соодветст-
вуваат на интервалот [a, b] , лежат на различни страни од x  оската (црт. 64), то-
гаш графикот на непрекинатата функција f ( x) ја сече x  оската барем во една
точка. Јасно, во случајов графикот на функцијата може да ја сече x  оската во
повеќе од една точка (црт. 65)).

126
 11.6. Пример. За функцијата f ( x)  x7  3x  1 разгледувана на интерва-
лот [0,1] важи f (0)  1  0 и f (1)  1  0 . Според тоа, од теорема 11.4 следува
дека постои x0  [0,1] таков што f ( x0 )  0 , т.е. x07  3x0  1  0 . Значи, равенката
x7  3x  1  0 има најмалку едно решение кое е поголемо од 0 и е помало од 1. 

11.7. Последица (Коши). Ако функцијата f

е непрекината на интервалот [a, b] , тогаш за секој
број C од интервалот со краеви f (a) и f (b) постои
c  [a, b] таков што f (c)  C (црт. 66).
Доказ. Ако f (a)  f (b) , тогаш
f (a)  C  f (b) .
Ако C  f (a) или C  f (b) , тврдењето е докажано. Нека f (a)  C  f (b) . За
функцијата g ( x)  f ( x)  C се исполнети условите од теоремата 11.4, па затоа
постои c  [a, b] таков што g (c)  0 , т.е. постои c  [a, b] таков што f ( x0 )  C . 

12. РАМНОМЕРНА НЕПРЕКИНАТОСТ

12.1. Дефиниција. Нека A  R и f : A  R . За функцијата f ќе велиме

дека е рамномерно непрекината на множеството A ако за секој   0 постои
  0 таков што за секои x ', x ''  A за кои | x ' x '' |  важи | f ( x ')  f ( x '') |  .

12.2. Забелешка. Ако функцијата f е рамномерно непрекината на мно-

жеството A , тогаш таа е непрекината на A . Обратното тврдење не важи, што мо-
же да се види од следниов пример.

12.3. Пример. Нека A  (0,1] и f ( x)  1x , за секој x  (0,1] .

Земаме   12 . Тогаш, за секој   0 постои n  1 таков што n  1 . Точ-

ките x '  1n и x ''  n11 припаѓаат на интервалот (0,1] и за нив важи

| x ' x '' | n(n11)  1n   .

Меѓутоа,
| f ( x ')  f ( x '') || 1
x'
 x1'' || n  (n  1) | 1   ,

што значи дека функцијата f ( x)  1x не е рамномерно непрекината на множество-

то A  (0,1] . 

127
 12.4. Следнава теорема ќе ја прифатиме без доказ, бидејќи истиот изле-
гува надвор од рамките на нашите разгледувања.

Теорема. Нека A  R е затворен интервал и f е непрекината на A . То-

гаш функцијата f е рамномерно непрекината на A . 

12.5. Пример. а) Функцијата f ( x)  x е непрекината на затворениот

x 2 9
интервал [2, 2] (зошто?), што според теорема 12.4 значи дека таа е рамномерно
непрекината на овој интервал. Дали функцијата f ( x)  x е рамномерно непре-
x 2 9
кината на интервалот [0, 4] ? Одговорот да се образложи.

б) Функцијата f ( x)  x2 1 е непрекината на секој затворен интервал

2

x 2
[a.b] (зошто?), па затоа таа е рамномерно непрекината на интервалот [a.b] . 

12.6. Во пример 12.3 видовме дека ако множеството A не е затворен ин-

тервал, тогаш непрекинатата функција f не мора да биде рамномерно непрекина-
та. Меѓутоа, ако функцијата задоволува дополнителни услови, тогаш таа може да
биде рамномерно непрекината, иако множеството A не е затворен интервал, што
може да се види од следниве теореми.

Теорема А. Ако функцијата f : A  R на множеството A го задоволува

условот: постојат K ,   0 такви, што за секои x1, x2  A важи

| f ( x1 )  f ( x2 ) | K | x1  x2 | ,
тогаш f е рамномерно непрекината на A .
1
Доказ. Нека   0 е дадено. Избираме   ( K )  . За вака избраниот   0
добиваме, дека ако x1, x2  A се такви што | x1  x2 |  , тогаш
1
| f ( x1 )  f ( x2 ) | K | x1  x2 |  K   K[( K
 )  ]   ,

што значи дека функцијата f е рамномерно непрекината на A . 

Ако   1 , тогаш условот од претходната теорема во литературата е поз-

нат како Липшицов услов, а ако   1 , тогаш тој е познат како услов на Холдер од
ред  .

Теорема Б. Нека f е непрекината на [0, ) и нека lim f ( x)     .

x
Тогаш, f е рамномерно непрекината на [0, ) .
Доказ. Од lim f ( x)     следува дека за секој   0 постои C  0
x
таков што за секој x  C важи

128
 | f ( x)   | 2 .
Според тоа, за секој   0 постои C  0 таков што за секои x, y  C важи
| f ( x)  f ( y) || f ( x)   |  | f ( y)   |  .
За вака определениот C  0 да го разгледаме интервалот [0, 2C ] . Според теорема
12.4 функцијата f е рамномерно непрекината на [0, 2C ] , т.е. за даденото   0
постои   0 таков што за секои x, y  [0, 2C] такви што | x  y |  важи
| f ( x)  f ( y) |  . Без ограничување на општоста можеме да земеме дека   C .
Тогаш, од условот | x  y |  следува дека или x, y  [0, 2C] или x, y  [C, ) , па
затоа | f ( x)  f ( y) |  , што значи дека f е рамномерно непрекината на [0, ) . 

12.7. Дефиниција. Нека A  R и f : A  R . Модул на непрекинатост

на функцијата f ја нарекуваме функцијата    f , A ( ) определена со

 f , A ( )  sup | f ( x ')  f ( x '') | .

x ', x ''A
| x ' x ''|

12.8. Забелешка. Очигледно дека  f , A ( )  0 , за секоја функција

f : A  R . Понатаму, ако 0  1   2 , тогаш
{| f ( x ')  f ( x '') | | x ', x ''  A, | x ' x '' | 1}  {| f ( x ')  f ( x '') | | x ', x ''  A, | x ' x '' |  2 }
од што следува:
 f , A (1 )  sup | f ( x ')  f ( x '') | sup | f ( x ')  f ( x '') |  f , A ( 2 )
x ', x ''A x ', x ''A
| x ' x ''|1 | x ' x ''| 2

т.е. функцијата  f , A ( ) монотоно не опаѓа.

12.9. Теорема. Нека A  R и f : A  R . Функцијата f е рамномерно

непрекината на множеството A ако и само ако lim  f , A ( )  0 .

 0
Доказ. Нека lim  f , A ( )  0 . Тогаш, за секој   0 постои   0 таков

 0
што ако 0     , тогаш  f , A ( )   . Да земеме произволен од посочените
броеви  . Тогаш, за секои x ', x ''  A такви што | x ' x '' |  важи
| f ( x ')  f ( x '') | sup | f ( x)  f ( x) |  f , A ( )   ,
x, yA
| x  y|

т.е. функцијата f е рамномерно непрекината на A .

Нека функцијата f е рамномерно непрекината на множеството A . То-
гаш, за секој   0 постои   0 таков што ако x ', x ''  A и | x ' x '' |  , тогаш

129
| f ( x ')  f ( x '') | 2 . Оттука следува дека за секој    е исполнето неравен-
ството
sup | f ( x)  f ( x) | 2   ,
x, yA
| x  y|

т.е. ако 0     , тогаш  f , A ( )   што значи lim  f , A ( )  0 . 


 0

12.10. Пример. а) Да ја разгледаме функцијата f ( x)  x дефинирана на

интервалот (0, ) .
Нека   0 и x1, x2  (0, ) се такви што | x1  x2 |  . Без ограничување
на општоста можеме да претпоставиме дека x1  x2 , т.е. x1  x2  x , каде што
0  x   . Тогаш, за секој x2  0 имаме:

| x1  x2 | x2  x  x2  x2    x2      
x2   x2 

Според тоа, кога | x1  x2 |  , тогаш важи | x1  x2 |  , што значи

 f ,(0,)  sup | x1  x2 |  ,
| x1  x2 |
x1 , x2(0,)
па затоа
lim  f ,(0,) ( )  0 .
 0

Конечно, од теорема 12.9 следува дека функцијата f ( x)  x е рамно-

мерно непрекината на интервалот (0, ) .

б) Да ја разгледаме функцијата f ( x)  1 определена на интервалот

x
(0, ) .
Нека   0 , x1  0 и x2  x1   . Тогаш,
1  1  1  1 .
x1 x2 x1 x1 
Од
lim 1  , lim 1  1
x1 0 x1 x1 0 x1  
добиваме
lim ( 1  1 )   ,
x1 0 x1 x1 

па затоа
sup( 1  1 )   ,
x1 0 x1 x1 

од што следува дека

130
  f ,(0,) ( )  sup( 1  1 )  
x1 0 x1 x1 

за секој   0 , т.е. lim  f ,(0,) ( )   . Според теорема 12.9 функцијата

 0
f ( x)  1 не е рамномерно непрекината на интервалот (0, ) . 
x

13. ТОЧКИ НА ПРЕКИН И НИВНА

КЛАСИФИКАЦИЈА

13.1. Во дефиниција 9.2 рековме дека, ако функцијата f : A  R не е не-

прекината во точката x0  A , тогаш ќе велиме дека таа е прекината во точката x0
и во овој случај x0 ја нарекуваме точка на прекин на функцијата f . Во овој дел
ќе ги разгледаме точките на прекин на функцијата f и нивната класификација,
која е непосредно поврзана со левата и десната граница на функција во точка.
Најпрво да забележиме дека, ако во точката x0 функцијата има конечни лева и
десна граница и ако овие граници се еднакви меѓу себе, тогаш функцијата има
граница во точката x0 и притоа важи
lim f ( x)  lim f ( x)  lim f ( x)  y0 .
x x0 x x0 x x0

Јасно, ако y0  f ( x0 ) , тогаш функцијата е непрекината во точката x0 .

Што се однесува до точките на прекин, за истите ја имаме следнава кла-

сификација:
- ако x0  A или lim f ( x)  f ( x0 ) , тогаш точката x0 ја нарекуваме
x x0
точка на отстранлив прекин,
- ако едностраните граници се конечни, меѓутоа
lim f ( x)  lim f ( x) ,
x x0 x x0
тогаш точката x0 ја нарекуваме точка на прекин од прв ред, а бројот
f ( x0 )  f ( x0 ) го нарекуваме скок на функцијата во точката x0 и
- ако барем една од едностраните граници е еднаква на бесконечност
или воопшто не постои, тогаш точката x0 ја нарекуваме точка на пре-
кин од втор ред.

13.2. Пример. Да ја испитаме непрекинатоста на функцијата f ( x)  sinx x .

Дефиниционата област на дадената функција е множеството A  R \{0} ,

па затоа x0  0 е точка на прекин за оваа функција. Понатаму, од lim sinx x  1
x0

131
следува дека lim sinx x  lim sinx x и како 0  A заклучуваме дека x0  0 е точка
x0 x0
на отстранлив прекин на функцијата f ( x)  sinx x (црт. 67).

Функцијата f ( x)  sinx x може да ја додефинираме во точката x0  0 така,

што таа да биде непрекината на R . Со други зборови, ако ставиме
 sin x , x  0

f ( x)   x

1, x0
тогаш f ( x) ќе биде
непрекината во точка-
та x0  0 , што значи
и на целата реална
права. 

13.3. Пример. Да ја испитаме непрекинатоста

на функцијата f ( x)  x11 .
Дефиниционата област на функцијата е мно-
жеството A  R \{1} , што значи x0  1 е точка на пре-
кин на f ( x)  x11 . Понатаму,
lim 1
x 1
 , lim 1
x 1
  .
x1 x1
Значи, точката x0  1 е точка на прекин од втор ред за
функцијата f ( x)  x11 , црт. 68. 

13.4. Пример. Од пример 7.12 следува дека точката x0  2 е точка на

прекин од прв ред за функцијата (1). Понатаму, за нејзиниот скок во точката
x0  2 добиваме
f (2 )  f (2 )  lim f ( x)  lim f ( x)  lim x  lim x4  2  1  1 . 
2

x2 x2 x2 x2

13.5. Пример. Ќе ја испитаме непрекинатоста

на функцијата f ( x)  91/(2 x) во точките x1  0 и
x2  2 .
Дефиниционата област на дадената функција е
A  R \{2} . Функцијата g (t )  9t е непрекината на це-
лата реална права, а функцијата h( x)  21 x е непреки-
ната во точката x1  0 , па од теорема 10.4 следува де-
ка сложената функција f ( x)  g (h( x) е непрекината
во точката x1  0 , црт. 69.

132
 Да ја разгледаме точката x2  2  A . Бидејќи функцијата не е определена во
точката x2  2 заклучуваме дека оваа точка е точкја на прекин. Да го испитаме
видот на прекинот. Имаме
lim f ( x)  lim 91/(2 x)  9  ,
x 2 x 2
lim f ( x)  lim 91/(2 x)  9  0.
x  2 x  2
Бидејќи во точката x2  2 едната еднострана граница е еднаква на 0, а другата на
 заклучуваме дека x2  2 е точка на прекин од втор ред. 

ЗАДАЧИ

1. Определи ги дефиниционите области на функциите

а) f ( x)  52 x , б) f ( x)  x  5 , в) f ( x)  3  2 x  x2 .
x 4
2. Дали фунцијата f : R  R :
5 3
а) f ( x)  x3  3 , б) f ( x)  x3  1 , в) f ( x)  x 2  1
има инверзна. Во случај на потврден одговор најди ја инверзната функција на
f .
3. Испитај ја парноста на функциите
а) f ( x) | x | , б) f ( x)  5x4  3x2  1 , в) f ( x)   x4  3x3  x .
4. Најди ги интервалите на кои функцијата f ( x) е монотона (строго монотона):

а) f ( x) | x | , x  R , б) f ( x)  x2  4 x  5 , x  R ,

в) f ( x) | x |  x , x  R , г) f ( x)  21 , x  R ,
x 1

д) f ( x)  x 2 4 , x  R .
2

x 1
5. Најди ги интервалите на кои функцијата f ( x) е монотона (строго монотона):

а) f ( x)  22 x , x  R , б) f ( x)  21 , x  R \{1, 1} .
x 1 x 1

6. Докажи дека функцијата f ( x)  1

x
е ограничена на интервалот [1, ) , но не е
ограничена на интервалот (0,1) .
7. Докажи дека функцијата
б) f ( x)  x 2 4 , x  R
2
а) f ( x)  22 x , x  R ,
x 1 x 1
е ограничена

133
8. Докажи дека функцијата:

а) f ( x)  21 , x  R \{1, 1} , б) f ( x)  x 2  1 , x  R
x 1

в) f ( x)  x2 1 , x  R , д) f ( x)  x x 15 , x  0 ,
3 3/ 2

x 2
не е ограничена.
9. Нацртај го графикот на функцијата:
а) f ( x)  13 x  2 , б) f ( x)  32 x  3 и в) f ( x)  3x  4 .
10. Која од следниве функции монотоно расте, а која монотоно опаѓа:
а) f ( x)  4 x  12 , б) f ( x)  5x  2 2 .
Одговорот да се образложи.
11. Одреди ја линеарната функција f ( x)  ax  b ако:
а) f (2)  3, f (1)  2 , б) f (2)  1, f (1)  23 .

12. Одреди ја линеарната функција f ( x)  ax  b ако:

а) f ( x  1)  4  x , б) f (3x  4)  3x  1 .
13. За која вредност на параметарот m функцијата:
а) f ( x)  (2m  3) x2  mx , б) f ( x)  (4m  53 ) x2  x  5 .
е квадратна.
14. Одреди ја функцијата f ( x)  ax2  bx  c ако:
а) f (0)  1, f (1)  3, f (2)  0 , б) f (1)  1, f (1)  2, f (2)  0 .
15. Нацртај го графикот на функцијата:
а) f ( x)  x2  4 x  5 , б) f ( x)   x2  6 x  5 .
16. Најди ги темето и оската на симетрија на квадратната функција:
а) f ( x)  x2  x  1 , б) f ( x)   x2  2 x  2 .
17. Нацртај го графикот на функцијата:
а) f ( x)  3x  4 , б) f ( x)  2 x2  2 .
18. Конструирај го графикот на функцијата:
а) y  log3 x , б) y  log 1 x .
4

19. Најди ја дефиниционата област на функцијата

а) y  log(3x  4) , б) y  log | x  1| ,

в) y  log 5 x 6 x , и
2
г) y  log(16  x2 )  1cos
1
x
.

20. Дадена е функцијата y  log 5 (3x2  2 x) . Определи ги нулите и дефиницио-

ната област на функцијата. За кои вредности на x вредноста на функцијата е
2?

134
21. Нацртај го графикот на следниве функции и испитај го текот:
а) y = 3 sin 2x ; б) y = 2 sin 12  x;
в) y = sin ( x  4 ); г) y = cos (2x  3 ) .
д) y = ctg(x + ); ѓ) y = ctg ( x  6 ) .
е) y  2sin( 43x  3 ) ; ж) y = 13 sin(2 x  1) .
з) y  32 sin( 32x  3 ) +1; ѕ) y  34 sin( 2x  2) 2.
и) y   cos( 3x  6 ) . ј) y = 2tg (2 x  4 ) ;
22. Докажи дека следниве функции се неограничени:
а) f ( x)  x log( x  5) , б) f ( x)  x  cos x .
23. Докажи дека следниве функции се ограничени:
а) f ( x)  ln(1  1 2 ) , б) f ( x)  3sin 2 2 x31 .
1 x
24. Пресметај ги границите:
а) lim ( x x34x 1  1) ,
3
б) lim x 2 3 , в) lim x 2x5 x .
2

x  3 x  x 1
3 2
x0 x 1

г) lim x 73x 2x , д) lim x 73 x 2x .

7 5 2 7 5 2

x0 x 4 x x 1 x 4 x

25. Пресметај ги границите:

а) lim x 25 x 6 , б) lim 3x 32 x  2 , 8 x3 1 ,
2 2
в) lim
x 2 x 4 x 1 x  x  x 1 x  12 6 x 5 x 1
2

г) lim x2 3 x  2 , д) lim x 2 6 x 5 , ѓ) lim x 2 4 x  2 .

2 2 2

x 1 x  4 x 3 x 1 x  2 x 1 x  2 x  6 x 8
26. Пресметај ги границите
а) lim x3  x ,
3
б) lim ( 2x  x) , в) lim 1 x 3 x3 ,
3

x 2 x 3 x 1 x x 1 x  1 x  2 x
4
2

1 x 2
г) lim ( 4 x  x 2  x) , д) lim ( 4  x  x ) , ѓ) lim .
x x x  x
27. Пресметај ги границите:
x 2 1 1
а) lim x , б) lim 1xx 1 , в) lim ,
x0 2 x  4 x 0 x 0 x 2 16  4

г) lim xx a a , д) lim xx a a , ѓ) lim x x1 1 .

3 3 3

x a x a x 0
28. Пресметај ги границите
а) lim 11sin
sin x cos x ,
x cos x
x sin x
б) lim coscos в) lim ( sin1 x  tg1x ) ,
x0 x  4
2x x0
sin( x  6 ) sin(1 x 2 )
г) lim , д) lim , ѓ) lim 1sin x2 ,
x  6 2
3
cos x x 1 1 x x  2 ( 2  x )

е) lim x , ж) lim sin x , з) lim x sin 1x .

x  x 
2 2
x0 sin x x 

135
29. Пресметај ги границите
x 1
а) lim ( xx12 )2 x 1 , в) lim ( x2 5 )3 x 1 ,
2
б) lim ( 33xx 42 )
2
3 ,
x x  x x  2
1/( x 1)
г) lim (1  2 x) 1/ x
, д) lim x .
x0 x 1
30. Пресметај ги границите
ln( a  x ) ln a ln(1 ax)
а) lim lnx x e1 , б) lim x
, в) lim x
,
xe x0 x 0
x x
г) lim e x1 , д) lim e xe , e ,
2x x x
ѓ) lim e sin x
x 0 x 0 x 0
2 1
е) lim e x e , ж) lim e cos
ax bx x
2
x , з) lim x(e x  1) .
x 0 x 0 x x 

31. Докажи дека равенката e  x  0 има барем еден корен поголем од 1 , а

x 2

помал од 0.
1
32. Докажи дека равенката e x  x  0 има барем едно позитивно решение.
33. Докажи дека равенката
а) r 33  63,5r  62,5  0 , б) r 32  62,7r  61,7  0
има барем едно решение поголемо од 1 и помало од 2.
34. Испитај ја непрекинатоста на функцијата f ( x)  x x 2 .

35. Испитај ја непрекинатоста на функцијата f ( x)  xx 31 .

2

36. Испитај ја непрекинатоста на функцијата

  x,
 x  (, 0]
f ( x)   2
 x  1,
 x  (0, ).
2
37. Испитај ја непрекинатоста на функцијата f ( x)  e x 1 .
1
38. Испитај ја непрекинатоста на функцијата f ( x)  x 2e x 3 .

39. Испитај ја непрекинатоста на функцијата f ( x)  sin 1x .

136
XIV ГЛАВА
ДИФЕРЕНЦИЈАЛНО СМЕТАЊЕ НА ФУНКЦИИ
ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА

1. ДЕФИНИЦИЈА НА ИЗВОД. ОСНОВНИ СВОЈСТВА

1.1. Нека A  R, x0  A и постои   0 таков што ( x0   , x0   )  A и

f : A  R . Да ставиме x  x  x0 , x  A, x  x0 , f ( x0 )  f ( x)  f ( x0 ) . Притоа
f ( x0 )  f ( x0  x)  f ( x0 ) .

Дефиниција. Ако постои границата

f ( x )  f ( x0 ) f ( x0 x )  f ( x0 )
lim x  x0
 lim x
,
x x0 x0

тогаш таа граница ја нарекуваме прв извод на функцијата f во точката x0 и ја

означуваме со f '( x0 ) .
Според тоа,
f ( x0 x ) f ( x0 )
f '( x0 )  lim x
. (1)
x0

За првиот извод на функцијата f во точката x0 најчесто ќе ги користиме ознаки-

df ( x0 )
те f '( x0 ), f x'0 , ( f ( x0 )) ', dx
.

Да забележиме дека првиот извод на функцијата може да биде и бесконе-

чен, односно дека во (1) не се исклучени случаите кога
f ( x )  f ( x0 ) f ( x )  f ( x0 )
lim x  x0
  или lim x  x0
  .
x  x0 x  x0

Во натамошните разгледувања под изразот функцијата има извод ќе ги подразби-

раме само конечните изводи, ако не е поинаку кажано.

1.2. Пример. а) Ако f ( x)  c, каде c е константа, тогаш

f ( x0 x)  f ( x0 )
f '( x0 )  lim x
 lim cxc  lim 0x  0 ,
x0 x0 x0

што значи (c) '  0

б) За функцијата f ( x)  sin x добиваме

sin( x x)sin x 2cos( x  2x )sin 2x

f '( x)  lim x
 lim x
x0 x0

sin 2x
 lim cos( x  2x )  lim x
 cos x ,
x0 x0 2

137
т.е. (sin x) '  cos x .
Аналогно, се добива дека (cos x) '   sin x .

в) Да ја разгледаме функцијата f ( x)  xn , n  N . Имаме

( x x ) n  x n ( x x  x )[( x x ) n 1  ( x x ) n  2 x ... ( x x ) x n  2  x n 1 ]
f '( x)  lim x
 lim x
x 0 x 0
x[( x x ) n 1  ( x x ) n  2 x ... ( x x ) x n  2  x n 1 ]
 lim x
x 0
n 1 n2 n2
 lim [( x  x)  ( x  x) x  ...  ( x  x) x  x n 1 ]  nx n 1 ,
x 0

што значи ( xn ) '  nxn1 .

г) За функцијата f ( x)  a x , a  0 имаме
x x x
f '( x)  lim a xa  a x lim a x1  a x ln a,
x

x0 x0

што значи (a x ) '  a x ln a . За a  e добиваме (e x ) '  e x ln e  e x .

д) За функцијата f ( x)  loga x, a  0 имаме
x
log a (1 )
log a ( x x ) log a x
f '( x)  lim x
 lim x
x
x 0 x 0
x
 lim 1x log a (1  xx )
log a e
x  x
 x ln1 a ,
x 0
1 . За a  e добиваме (ln x) '  1  1 . 
што значи (log a x) '  x ln a x ln e x

1.3. Пример. Да ја разгледаме функцијата f ( x) | x | . Оваа функција е не-

прекината во точката x0  0 , но нема извод во оваа точка. Навистина, од
f (0x)  f (0) |x| x  1 и
lim x
 lim x  lim  x
 
x0 x0 x0
f (0x )  f (0) |x|
lim x
 lim x  lim  x
x  1

x0 x0 x0
f (0x)  f (0)
следува дека lim x
не постои, што според дефиниција 1.1 значи дека
x0
функцијата f ( x) | x | нема извод во точката x0  0 . 

1.4. Теорема. Ако функцијата y  f ( x) има извод во точката x0 , тогаш

таа е непрекината во оваа точка.
Доказ. Нека | f '( x0 ) |  . Ставаме
f ( x0 x) f ( x0 )
 (x)  x
 f '( x0 ) .

138
Од (1) имаме lim  (x)  0 . Според тоа
x0

f ( x0  x)  f ( x0 )  f '( x0 )x   (x)x .

Ако во последното равенство преминеме кон граница кога x  0 , добиваме
lim ( f ( x0  x)  f ( x0 ))  lim f '( x0 )x  lim  (x)x  0 ,
x0 x0 x0
што значи
lim f ( x0  x)  f ( x0 ) ,
x0

т.е. функцијата y  f ( x) е непрекината во точката x0 . 

1.5. Забелешка. Обратното тврдење на теорема 1.4 не важи, што следува

од пример 1.3. Имено, функцијата f ( x) | x | е непрекината во точката x0  0 , но
како што видовме таа во оваа точка нема извод.

1.6. Дефиниција. Ако за секој x  A постои f '( x) , тогаш функцијата

f ': x f '( x) ја нарекуваме извод на функцијата f на множеството A . Опера-
цијата на наоѓање на f ' често пати се нарекува диференцирање на функцијата
f .

1.7. Теорема. Нека функциите f : A  R и g : A  R имаат изводи

f '( x0 ) и g '( x0 ) во точката x0 , соодветно.
а) Функцијата f  g има извод во точката x0 и притоа
( f  g )'( x0 )  f '( x0 )  g '( x0 ) . (2)
б) Функцијата fg има извод во точката x0 и притоа
( fg )'( x0 )  f '( x0 ) g ( x0 )  g '( x0 ) f ( x0 ) . (3)
f
в) Ако g ( x0 )  0 , тогаш функцијата g има извод во точката x0 и притоа

f f '( x0 ) g ( x0 )  g '( x0 ) f ( x0 )
( g ) '( x0 )  . (4)
[ g ( x0 )]2

Доказ. а) Од
( f  g )( x) ( f  g )( x0 ) f ( x)  f ( x0 ) g ( x)  g ( x0 )
x  x0
 x  x0
 x  x0

и од дефиниција 1.1 следува дека f  g има извод во точката x0 и притоа важи (2).
б) Од
f ( x ) g ( x )  f ( x0 ) g ( x0 ) f ( x ) g ( x )  f ( x0 ) g ( x )  f ( x0 ) g ( x)  f ( x0 ) g ( x0 )
x  x0
 x  x0
f ( x )  f ( x0 ) g ( x )  g ( x0 )
 x  x0
g ( x)  x  x0
f ( x0 ),

139
и од дефиницијата на f '( x0 ) и g '( x0 ) , како и од непрекинатоста на функцијата
g ( x) во точката x0 следува дека функцијата fg има извод во точката x0 и при-
тоа важи (3).
в) Од g ( x0 )  0 и непрекинатоста на функцијата g ( x) во точката x0 сле-
дува дека g ( x)  0 во некој интервал ( x0   , x0   ) на точката x0 . Според тоа, за
f
секој x  ( x0   , x0   ) функцијата g е определена и притоа важи

1 [ f ( x) f ( x0 ) f ( x ) g ( x0 )  f ( x0 ) g ( x0 )  f ( x0 ) g ( x0 )  f ( x0 ) g ( x )
x  x0 g ( x )
 g ( x0 )
] g ( x ) g ( x0 )( x  x0 )
f ( x) f ( x ) g ( x )  g ( x0 )
 1
g ( x ) g ( x0 )
[ g ( x0 ) x  x 0  f ( x0 ) x  x0
].
0

Сега, од дефиницијата на f '( x0 ) и g '( x0 ) , како и од непрекинатоста на функција-

f
та g ( x) во точката x0 , следува дека функцијата g има извод во точката x0 и
притоа важи (4). 

1.8. Последица. Ако функцијата f ( x) има извод во точката x0 и ако

c  R , тогаш функцијата cf ( x) има извод во точката x0 и притоа важи
(cf ) '( x0 )  cf '( x0 ) . (4)
Доказ. Од равенството (3) и од пример 1.2 а) непосредно следува
(cf )'( x0 )  (c)' f ( x0 )  cf '( x0 )  0  f ( x0 )  cf '( x0 )  cf '( x0 ) . 

1.9. Пример. а) За функцијата y  4 x3  12 x2  e x имаме

y '  (4 x3  12 x2  e x ) '  (4 x3 ) ' (12 x2 ) ' (e x ) '  4  3x32 12 1x11  e x

 12 x2  12  e x .
б) За функцијата y  x21 имаме
x 1

x 1 ) '  ( x 1) '( x 1) ( x 1) '( x 1) (10)( x 2 1) (2 x 0)( x 1)
2 2
y'  ( 
x 1
2
( x 1)
2 2
( x 2 1)2

 x 2 1 2 x 2  2 x  1 x2
2
2 x .
( x 2 1)2 ( x 1) 2

в) За функцијата y  e x cos x  3x4 sin x имаме

y '  (e x cos x  3x 4 sin x) '  (e x cos x)  (3 x 4 sin x) '

 (e x ) 'cos x  e x (cos x) ' 3( x 4 ) 'sin x  3 x 4 (sin x) '
 e x cos x  e x sin x  12 x3 sin x  3x 4 cos x.
г) Нека y  tg x . Ако ја искористиме формулата (3), тогаш за секој
x    k , k  Z добиваме
2

140
 (sin x) 'cos x (cos x) 'sin x
 cos x 2sin x 
2 2
y '  (tg x) '  ( cos
sin x ) ' 
2
1 .
x cos x cos x cos2 x

Аналогно, за секој x    k , k  Z добиваме (ctg x) '   12 . 

sin x

2. ИЗВОД НА ИНВЕРЗНА, СЛОЖЕНА И

ИМПЛИЦИТНА ФУНКЦИЈА

2.1. Теорема. Ако функцијата f е монотона на интервалот [a, b] и во

секоја точка од интервалот (a, b) има ненулти извод y '  f '( x) , тогаш инверзната
функција x  g ( y) е диференцијабилна во секоја точка од интервалот ( f (a), f (b))
и за секој y  ( f (a), f (b)) важи

g '( y)  f '(1x)  f '( g1( y )) . (1)

Доказ. Нека функцијата f е монотона на интервалот [a, b] и во секоја

точка од интервалот (a, b) има ненулти извод y '  f '( x) . Понатаму, нека f (a)  c
и f (b)  d . Тогаш функцијата y  f ( x) има инверзна функција x  g ( y) која е
непрекината и монотона на [c, d ] и која е определена со x  g ( y) ако и само ако
y  f ( x) .
Да земеме фиксирана вредност на аргументот y на инверзната функција
и нека y  0 . Но инверзната функција е монотона, па затоа и x  0 , од што сле-
дува
g '( y)  lim yx  lim y 1/ x  1 y  f '(1x)  f '( g1( y )) . 
y 0 x0 lim x
x 0

2.1. Пример. Докажи дека (arctg x) '  1 2 , за секој x  R .

1 x

Решение. Земаме (a, b)  ( 2 , 2 ) , f ( x)  tg x , за x  ( 2 , 2 ) . Притоа

важи (c, d )  R , tg x е монотона на ( 2 , 2 ) и f '( x)  1  0 , за секој
cos 2 x
x  ( 2 , 2 ) . Затоа за y  R , x  arctg y и за инверзната функција

g ( y)  arctg y , y  R
важи
(arctg y) '  g '( y)  1  cos2 x  1  1  1 .
f '( x) 1 tg 2 x 1 tg 2 (arctg y ) 1 y 2

2.3. Забелешка. Аналогно, се докажува дека

(arcctg x) '   1 2 , за секој x  R ,
1 x

141
 (arcsin x) '  1 , за секој x  (1,1) , и
1 x 2

(arccos x) '   1 , за секој x  (1,1) .

1 x 2

2.4. Теорема. Нека функцијата f : A  R има извод f '( x0 ) во точката

x0  A функцијата g : B  R , B  { f ( x) | x  A} има извод g '( y0 ) во точката
и
y0  f ( x0 ) . Тогаш, функцијата g f : A  R , ( g f )( x)  g ( f ( x)) има извод во
точката x0 и притоа важи
(g f )'( x0 )  g '( f ( x0 )) f '( x0 ) . (2)
Доказ. Земаме y  f ( x0  x)  f ( x0 ) , т.е.
f ( x0  x)  f ( x0 )  y  y0  y
и како f е непрекината имаме y  0 кога x  0 . Понатаму, имаме
g ( f ( x0 x )) g ( f ( x0 )) g ( f ( x0 x )) g ( f ( x0 )) f ( x0 x ) f ( x0 )
( g f ) '( x0 )  lim x
 lim f ( x0 x )  f ( x0 )
 x
x 0 x 0
g ( y0 y )  g ( y0 ) f ( x0 x )  f ( x0 )
 lim y
 lim x
 g '( y0 ) f '( x0 )  g '( f ( x0 )) f '( x0 ),
y 0 x0

што значи дека изводот на функцијата g f постои и притоа важи равенството

(2). 

2.5. Пример. а) Во пример 1.2 в) го определивме изводот на функцијата

f ( x)  xn , n  N . Овде, користејќи ја претходната теорема, ќе го определиме из-
водот на функцијата f ( x)  x , x  0,   R . Ако го искористиме равенството
x  e ln x , добиваме
( x ) '  (e ln x ) '  e ln x  ( ln x) '  e ln x  x   x  1x   x 1 .

Така, за y  1x добиваме

y '  ( 1x )'  ( x1 ) '  (1) x2  1 ,

x2
а за y  x имаме
y '  ( x ) '  ( x1/ 2 ) '  12 x1/ 2  1 .
2 x

Да забележиме дека во случај кога функцијата f ( x)  x е определена

при x  0 , тогаш ( x ) '   x 1 .

( x 1)2
б) За функцијата f ( x)  x
ќе пресметаме 0,001 f '(0,01) . Имаме

( x 1)2
f ( x)  x
 x 2 x x 1  1  2 x 1/ 2  x 1 ,

142
па затоа
f '( x)  (1  2 x1/ 2  x1 ) '  2( 12 ) x3/ 2  (1) x 2  1 3  12 .
x x

Според тоа,
f '(0,01)  1  1 2  1000  1000  9000 ,
0,013 0,01
па затоа
0,001 f '(0,01)  0,001 (9000)  9 .

в) Да ја разгледаме функцијата y  u v , каде u  u( x)  0, v  v( x) . Ана-

логно на примерот под а) дадената функција можеме да ја запишеме во видот
y  ev ln u . Сега, повторно од теорема 4 следува

y '  (ev ln u ) '  ev ln u (v ln u) '  ev ln u (v 'ln u  v u1 u ')  u v v 'ln u  vu ' u v 1 . (3)

Така, на пример, за функцијата y  x x , x  0 имаме u( x)  v( x)  x и би-

дејќи u '( x)  v '( x)  1 , со замена во формулата (3) наоѓаме y  x x (ln x  1) .

г) За функцијата y  21a ln | xxaa |, x  a имаме

x  a ( x  a )
y '  21a xxaa ( xxaa )'  21a xxaa  21 2 .
( x  a )2 x a

Слично, за функцијата y  ln | x  x2  a | важи y '  1 (провери!). 

x2  a

2.6. Забелешка. Jа логаритмираме функцијата y  u v , каде u  u( x)  0,

v  v( x) и добиваме нејзино претставување ln y  v ln u . Од последното равенство
добиваме (ln y) '  (v ln u) ' , што значи
y'
y
 v 'ln u  uv u ' , т.е. y '  y(v 'ln u  uv u ') .

Ако во последната формула ставиме y  u v по средувањето ја добиваме

формулата (3). Оваа постапка е позната како логаритамско диференцирање и неа
ќе ја илустрираме на следниов пример.

2.7. Пример. Да ја разгледаме функцијата y  ( x2  1)sin x . Бидејќи

x2  1  0 , за секој x  R можеме да логаритмираме. Притоа добиваме
ln y  sin x ln( x2  1) ,
од што следува
y'
 cos x ln( x2  1)  2 x2sin x ,
y x 1
односно

143
 y '  ( x2  1)sin x [cos x ln( x2  1)  2 x2sin x ] . 
x 1

2.8. Пример. Најди y ' ако

а) y  ( x2  3)25 , б) y  (1  2 x )4 , в) y  ( xx11 )5 ,

ѓ) y  e x .
2
г) y  x 2 1 , д) y  ln(1  x2 ) ,
x 2 1
Решение. а) Имаме
y '  [( x 2  3)25 ]'  25( x 2  3) 251  ( x 2  3) '
 25( x 2  3)24  (2 x  0)  50 x( x 2  3) 24 .
б) Имаме
4(12 x )3
y '  [(1  2 x )4 ]'  4(1  2 x )41 (1  2 x ) '  4(1  2 x )3 (0  2 1 )  .
2 x x
в) Имаме
( x 1) '( x 1) ( x 1) '( x 1)
y '  [( xx11)5 ]'  5( xx11)4 ( xx11) '  5( xx11)4  5( xx11)4 2 2 .
( x 1)2 ( x 1)

г) Имаме
x 2 1 2 x ( x 2 1)  2 x ( x 2 1)
 x 2 1 
2
y '  ( x2 1 ) '  ( x2 1 ) ' 
2 2
1  2x .
x 1 2 x 2 1 x 1 2 x 1
2 ( x 1)
2 2
x 1 ( x 1)
2 2

x2 1

д) Имаме
y '  [ln(1  x2 )]'  1 (1  x2 ) '  2x .
1 x2 1 x2
ѓ) Имаме

y '  (e x ) '  e x ( x2 ) '  2 xe x . 

2 2 2

2.9. Лема. Нека функцијата y  y( x) е параметарски зададена со форму-

лите x  x(t ), y  y(t ) . Ако функциите x  x(t ), y  y(t ) имаат во точката t0 из-
води и ако x '(t0 )  0 , тогаш параметарски зададената функција y  y(t ( x)) , исто
така, има извод во точката x0  x(t0 ) и притоа важи
yt' (t0 )
y x'  . (4)
xt' (t0 )

Доказ. Според теорема 2.4 за сложената функција y  y(t ( x)) , ако ги ис-
пуштиме аргументите, имаме yx'  yt' t x' . Но, од теоремата за извод на инверзна
функција добиваме t x'  1' . Сега формулата (4) следува од последните две равен-
xt
ства. 

144
 2.10. Пример. а) За параметарски зададената функција x  3t , y  6t  t 2
имаме
xt'  3 , yt'  6  2t ,
па затоа
yt' 6 2t
y x'   .
xt' 3

б) Ако x  a cos t , y  b sin t , 0  t  2 , тогаш од

xt'  a sin t , yt'  b cos t ,

според формулата (3), добиваме
yx'   bacos t   b ctg t , 0  t   . 
sin t a 2

2.11. Дефиниција. Ако функцијата y :[a, b]  R , y  f ( x) е зададена со

равенката F ( x, y)  0 , тогаш ќе велиме дека таа е имплицитно зададена.

2.12. Нека со равенката F ( x, y)  0 имплицитно е зададена функција

y  y( x) и да претпоставиме дека функцијата y е диференцијабилна. Ако во
равенката F ( x, y)  0 замениме y  y( x) добиваме дека F ( x, y( x))  0 , за секој
x  [a, b] . Последното равенство го диференцираме по x , при што сметаме дека
y е функција од x и добиваме нова равенка по x, y и y ' . Оваа равенка ја реша-
ваме по y ' и го наоѓаме изводот на функција y  f ( x) .

2.12. Пример. Најди го изводот на функцијата y  f ( x) која е имплицит-

но зададена со равенката
x2  3xy  y 2  1  0 .
Решение. Диференцираме по x , при што сметаме дека y е функција од
x и добиваме
( x2  3xy  y 2  1) '  0' ,
т.е.
2 x  3 y  3xy ' 2 yy '  0 ,
од каде наоѓаме
y '(3x  2 y)  (2 x  3 y) ,
т.е.
2 x 3 y
y '   3x2 y . 

145
 3. ИЗВОДИ ОД ПОВИСОК РЕД

3.1. Дефиниција. Нека функцијата y  f ( x) е определена на интервалот

(a, b) , во секоја точка x  (a, b) има извод f '( x) и нека x0  (a, b) . Ако во точката
x0 постои изводот на функцијата f '( x) , тогаш него го нарекуваме втор извод на
функцијата f во точката x0 и го означуваме со f ''( x0 ) или со f (2) ( x0 ) .

Аналогно, ако постои изводот f (n1) ( x), n  1, 2,3,... , тогаш n  от извод

f (n) ( x) , доколку постои, го дефинираме со равенството

f (n) ( x)  [ f (n1) ( x)]' .

Притоа имаме f (0) ( x)  f ( x) и f (1) ( x)  f '( x) .

3.2. Пример. а) Ако y  x n , тогаш

y '  nx n1 , y ''  ( y ') '  (nx n1 ) '  n(n  1) x n2 , ...,
y ( n)  n !, y ( n1)  y ( n 2)  ...  0.

б) Ако y  a x , a  0, тогаш

y '  a x ln a, y ''  (a x ln a) '  a x ln 2 a, ..., y (n)  a x ln n a,

за секој природен број n . Јасно, ако a  e , тогаш (e x )(n)  e x , за секој природен

број n .
в) Ако y  xe x , тогаш y '  ( xe x ) '  1 e x  xe x  ( x  1)e x , па за вториот из-
вод добиваме
y ''  ( y ') '  [( x  1)e x ]'  (1  0)e x  ( x  1)e x  ( x  2)e x .

г) Ако y  x ln x , тогаш y '  ( x ln x) '  1 ln x  x  1x  ln x  1 , па за вториот

извод добиваме
y ''  ( y ') '  (ln x  1) '  1
x
0  1
x
.
Третиот извод на оваа функција е
y '''  ( y '') '  ( 1x ) '  ( x1 ) '  1 x11   x2  1 .
x2

3.3. Теорема. Ако за параметарски зададената функција x  x(t ) , y  y(t )

постојат xtt'' (t0 ) и ytt'' (t0 ) и xt' (t0 )  0 , тогаш постои и yxx
''
( x0 ) , каде x0  x(t0 ) , и
притоа важи
ytt'' xt'  yt' xtt''
''
y xx  . (1)
xt'3

Доказ. Со непосредни пресметувања добиваме

146
 y' y' ytt'' xt'  yt' xtt''
''
yxx  ( yx' )'x  ( t' )'x  ( t' )t' t x'  .
xt xt xt'3

3.4. Пример. За параметарски зададената функција

y  3t  t 3 , x  3t 2
имаме
yt'  3  3t 2 , ytt''  6t , xt'  6t , xty
''
6
и ако замениме во формулата (1) за вториот извод по x добиваме
ytt'' xt'  yt' xtt'' 6t 6t 6(33t 2 ) 6(6t 2 33t 2 ) 32 2
1 .
''
yxx      3t t 
xt'3 (6t )3
216t 3
36t 3 12t 3

4. ДИФЕРЕНЦИЈАЛИ НА ФУНКЦИЈА

4.1. Нека претпоставиме дека функцијата f е диференцијабилна во точ-

ката x , т.е. дека постои
f ( x x ) f ( x )
f '( x)  lim x
(1)
x0

и | f '( x) |  . Ставаме
f ( x x)  f ( x) f ( x)
 (x)  x
 f '( x)  x  f '( x) .

Од (1) имаме lim  (x)  0 . Според тоа

x0

f ( x)  f '( x)x   (x)x .

Оттука, ако f '( x)  0 , тогаш
f ( x) f '( x) x  ( x) x  ( x)
lim  lim  lim (1  f '( x) )  1
x0 f '( x) x x0 f '( x) x x0
од што следува дека кога x  0 важи приближното равенство
f ( x)  f '( x)x .
Величината f '( x)x ја нарекуваме прв диференцијал на функцијата f и ја озна-
чуваме со df ( x) . Според тоа, по дефиниција
df ( x)  f '( x)x . (2)
Во случајот, ако y  x , тогаш y '  1 и затоа dx  dy  x , т.е. првиот диференци-
јал и нараснувањето на независно променливата се еднакви, па затоа првиот дифе-
ренцијал на функцијата може да се запише во видот
df ( x)  f '( x)dx .

4.2. Пример. а) Првиот диференцијал на функцијата f ( x)  x3 е

147
 df ( x)  f '( x)dx  3x2 dx .

б) Првиот диференцијал на функцијата f ( x)  e x е

df ( x)  f '( x)dx  e x dx. 

4.3. Диференцијалот на функцијата може да се искористи за приближно

пресметување на вредности на функцијата. Навистина, ако во f ( x)  f '( x)x за-
мениме f ( x)  f ( x  x)  f ( x) го добиваме приближното равенство
f ( x  x)  f ( x)  f '( x)dx . (3)

Пример. Приближно ќе го пресметаме 10 . Да ја разгледаме функцијата

f ( x)  x . Земаме x  9, dx  1 и како f '( x)  1 користејќи ја формулата (3)
2 x
наоѓаме
10  9  1  9  1 1  3  16  3,166(6) ,
2 9

додека 10  3,1662276601... . 

4.4. Како што видовме првиот диференцијал на функцијата y  f ( x) за-

виси само од x и x , при што x не зависи од x , бидејќи нараснувањето во
дадена точка x можеме да го избереме независно од точката x . Според тоа, dx
во формулата dy  f '( x)dx е константа, па затоа изразот f '( x)dx зависи само од
x и истиот можеме да го диференцираме по x .
Диференцијалот од првиот диференцијал на функцијата y  f ( x) во даде-
на точка x го нарекуваме диференцијал од втор ред или втор диференцијал и ис-
тиот го означуваме со d 2 y или d 2 f ( x) . Според тоа,
def
d 2 y  d (dy ) .
Воопшто земено, диференцијал од n  ти ред или n  ти диференцијал на функци-
јата y  f ( x) се определува како прв диференцијал од диференцијалот од (n  1) 
ви ред, т.е.
def
d n y  d (d n1 y ) .
Ќе го определиме изразот за вториот диференцијал на функцијата y  f ( x) . Има-
ме
d 2 y  d ( f '( x)dx)  d ( f '( x))dx  [ f ''( x)dx]dx  f ''( x)dx 2 .
Слично, користејќи го принципот на математичка индукција се докажува дека
d n y  f (n) ( x)dx n .

148
 Оттука следува, дека изводот од n  ред е количник на диференцијалот од
n  ред и n  от степен на диференцијалот на независно променливата, т.е.
dny
f ( n) ( x)  .
dx n

5. ОСНОВНИ ТЕОРЕМИ НА ДИФЕРЕН-

ЦИЈАЛНОТО СМЕТАЊЕ

5.1. Теорема (Ферма). Нека

f : (a, b)  R , x0  (a, b) , f ( x0 )  max f ( x) или f ( x0 )  min f ( x) .
x( a,b) x( a,b)

Ако во точката x0 постои f '( x0 ) , тогаш f '( x0 )  0 (црт. 1).

Доказ. Нека f ( x0 )  max f ( x) . Според тоа,
x( a,b)
за секој x  (a, b) важи f ( x)  f ( x0 ) . Тогаш, ако
x  x0 имаме
f ( x )  f ( x0 )
x  x0
 0, (1)
а ако x  x0 , имаме
f ( x )  f ( x0 )
x  x0
 0. (2)

Ако во точката x0 постои изводот f '( x0 ) , т.е. ако постои конечната гра-
ница
f ( x )  f ( x0 )
lim x  x0
 f '( x0 ) ,
x  x0

тогаш преминувајќи кон граница во неравенството (1), кога x  x0 , добиваме

f '( x0 )  0 . Аналогно, преминувајќи кон граница во неравенството (2), кога
x  x0 , добиваме f '( x0 )  0 . Од последните две неравенства следува f '( x0 )  0 .
Ако f ( x0 )  min f ( x) , тогаш ставаме g ( x)   f ( x) и добиваме
x( a,b)

g ( x0 )   f ( x0 )   min f ( x)  max ( f ( x))  max g ( x) .

x(a,b) x(a,b) x(a,b)

Според тоа, g '( x0 )  0 , т.е. f '( x0 )  0 . 

5.2. Теорема (Рол). Ако функцијата f е непрекината на интервалот

[a, b] , за секој x  (a, b) постои f '( x) и f (a)  f (b) , тогаш постои барем една
точка   (a, b) таква што f '( )  0 .
Доказ. Од теоремата на Ваерштрас следува дека функција непрекината на
интервал ги достигнува својот максимум и својот минимум во некои точки на тој

149
интервал. Нека M  max f ( x) и m  min f ( x) , тогаш за секој x  [a, b] се ис-
x[ a,b] x[a,b]
полнети неравенствата m  f ( x)  M .
Ако m  M , тогаш функцијата е константна, па значи f '  0 на (a, b) и
во својство на точката  може да се земе која било точка од интервалот (a, b) .
Ако пак m  M , тоа значи дека барем една од вредностите m и M не се достиг-
нува на краевите на интервалот [a, b] . Да претпоставиме дека тоа е вредноста m и
нека точката   (a, b) е таква, што f ( )  m . Јасно, во точката  функцијата f
го достигнува својот минимум и на интервалот (a, b) , па затоа од теоремата на
Ферма следува дека f '( )  0 . 

5.3. Коментар. Сите услови од теоремата на Рол се суштествени. На црт.

5 се дадени графиците на три функции, определени на интервалот [1,1] , за кои
одделно не е исполнет са-
мо еден од трите услови
на теоремата на Рол и
затоа не постои точка
  (1,1) таква, што
f '( )  0 . На пример, за
функцијата на црт. 2 а)
точката x0  1 е точка на
3
прекин, а за функцијата f ( x)  x2 (црт. 2 b)) имаме: f е непрекината на ин-
тервалот [1,1] , f (1)  1  f (1) , меѓутоа, не постои точка   (1,1) таква што
f '( )  0 , бидејќи f '( x)  2  0 . Овде уште да напоменеме дека иако во точка-
33 x
та x0  0 оваа функција достигнува минимум, сепак не важи теоремата на Рол, за
што причина е непостоењето на f '(0) .

3
5.4. Пример. а) Функцијата f ( x)  x2  x2 е непрекината на интервалот
[1,1] и притоа важи f (1)  f (1) . Меѓутоа, f '( x)  32  2 x , што значи дека пр-
3 x
виот извод не постои во точката x  0 , па затоа не може да се примени теоремата
на Рол.
б) Функцијата f ( x)  ( x  3)( x  2)( x  1) е непрекината на интервалот
[3,1] и има извод на интервалот (3,1) . Од теоремата на Рол следува дека по-
стои   (3,1) таков, што f '( )  0 . Понатаму,
f '( x)  [( x  3)( x  2)( x  1)]'  ( x  2)( x  1)  ( x  3)( x  1)  ( x  3)( x  2)
 3x 2  8 x  1
и од f '( x)  0 наоѓаме
8 6412 4 13
x1,2  6
 3
,

150
што значи дека постојат две точки кои за разгледуваната функција ја задоволуваат
теоремата на Рол. 

5.5. Теорема (Лагранж). Ако функцијата f :[a, b]  R е непрекината на

интервалот [a, b] и за секој x  (a, b) постои f '( x) , тогаш, постои точка   (a, b)
таква што
f (b)  f (a)  f '( )(b  a) . (3)
Доказ. Да ја разгледаме помошната функција
f (b) f ( a )
F ( x )  f ( x)  ba
x. (4)
За функцијата F се исполнети сите услови од теоремата на Рол. Нависти-
на, таа е непрекината на интервалот [a, b] , како разлика на непрекинати функции
на [a, b] , за секој x  (a, b) постои F '( x) и од равенството (4) следува
f (b )  f ( a ) bf ( a) af (b) f (b )  f ( a )
F (a)  f (a)  ba
a  ba
 f (b)  ba
b F (b) .

Затоа постои барем една точка   (a, b) таква, што F '( )  0 , т.е. постои барем
f (b )  f ( a )
една точка   (a, b) таква, што важи равенството f '( )  ba
кое е еквива-
лентно на равенството (3). 

5.6. Коментар. Геометриската интерпретација

на теоремата на Лагранж е во тоа што на лакот со
крајни точки A(a, f (a)) и B(b, f (b)) постои точка
M ( , f ( )) во која тангентата е паралелена со тетивата
AB (црт. 3) . Навистина, согласно со теоремата на Ла-
гранж имаме
f (b )  f ( a )
f '( )  ba
(5)
f (b )  f ( a )
каде ba
е коефициентот на правецот на тетивата AB , а f '( ) е коефици-
ентот на правецот на тангентата во точката M ( , f ( )) . Сега тврдењето следува
од равенството (5).

5.7. Пример. Да ја разгледаме функцијата f ( x)  x  1x на интервалот

[ 12 , 2] . На разгледуваниот интервал функцијата f е непрекината и за секој
x  ( 12 , 2) постои f '( x) . Ќе ја определиме константата  во теоремата на Лагранж.
Имаме f ( x)  1  12 и како b  2, a  12 , f (b)  2  12  52 и f (a)  12  1/12  52 со
x
замена во (3) добиваме

5 5
2 2
 1  12 ,
2 12 

од што следува   1 т.е.   1 . Но, 1  [ 12 , 2] , па затоа   1 . 

2

151
 5.8. Пример. Докажи дека за секој x  R важи e x  1  x , при што знакот
за равенство важи ако и само ако x  0 .
Решение. Нека x  0 . Сега од теоремата на Лагранж за функцијата
f (u)  e , u  [0, x] следува дека постои   (0, x) таков, што
u

e x  e0  e ( x  0)  x ,

бидејќи e  1 . Значи, за x  0 важи

ex  1  x .
Нека x  0 . Сега од теоремата на Лагранж за функцијата f (u)  eu ,
u  [ x,0] следува дека постои   ( x,0) таков што

e0  e x  e ( x  0)   x ,

бидејќи e  1 и  x  0 . Значи, за x  0 важи

ex  1  x .
Според тоа, при x  0 важи e x  1  x , а за x  0 имаме e0  1  1  0 , т.е.
важи знакот за равенство. 

5.9. Теорема (Коши). Нека функциите f и g се непрекината на [a, b] ,

f и g се диференцијабилни во (a, b) и g '( x)  0 , за секој x  (a, b) . Тогаш, по-
стои точка  ,   (a, b) таква, што
f (b )  f ( a ) f '( )
g (b )  g ( a )
 g '( ) . (7)

Доказ. Најпрво да забележиме дека формулата (7) има смисла. Имено, ако
g (b)  g (a) , тогаш функцијата g ги задоволува условите од теоремата на Рол, па
значи ќе постои точка  ,   (a, b) таква, што g '( )  0 , што противречи на усло-
вот. Да ја разгледаме помошната функција
f (b )  f ( a )
F ( x )  f ( x )  g (b )  g ( a ) g ( x ) .

Лесно се гледа дека F (a)  F (b) , што значи дека функцијата F ги задоволува ус-
ловите од теоремата на Рол, па затоа постои   (a, b) таков што F '( )  0 , одно-
сно постои   (a, b) таков што е исполнето равенството
f (b )  f ( a )
f '( )  g (b) g (a) g '( )  0

кое е еквивалентно со равенството (7). 

152
 6. ЛОПИТАЛОВО ПРАВИЛО

6.1. Теорема (Лопиталово правило). Ако функциите f и g ги задово-

луваат условите:
а) тие се дефинирани и диференцијабилни на интервалот (a, b) , освен
можда во точката c , при што g ( x)  0 и g '( x)  0 за секој x  (a, b) ,
б) lim f ( x)  lim g ( x)  0 или lim f ( x)  lim g ( x)   и
xc xc xc xc
f '( x )
в) постои границата lim g '( x)  A ,
x c
f ( x)
тогаш постои и границата lim g ( x) и притоа важи
x c
f ( x) f '( x )
lim  lim g '( x)  A . (1)
xc g ( x ) xc

Доказ. Ќе го докажеме случајот кога lim f ( x)  lim g ( x)  0 . Ги доде-

xc xc
финираме функциите f и g ставајќи f (c)  g (c)  0 и да разгледаме интервал
[c, x] , каде c  x  b . Јасно функциите f и g на овој интервал се непрекинати и
диференцијабилни и на (c, x) важи g '( x)  0 , па затоа од теоремата на Коши
f ( x )  f (c ) f '( )
следува дека постои   (c, x) таков што g ( x) g (c)  g '( ) . Но, f (c)  g (c)  0 ,
f ( x) f '( )
што значи дека g ( x)  g '( ) . Ако во последното равенство земеме граница кога
x  c , тогаш и   c , па затоа
f ( x) f '( x )
lim  lim g '( x)  A . 
xc g ( x ) xc

6.2. Коментар. Смислата на последната теорема е во определувањето на

граници на неопределени изрази од видот 00 ,  
, 0   . Лопиталовото правило е
точно и кога c   , но доказот во овој случај нема да го презентираме. Да
забележиме дека, ако изводите f '( x) и g '( x) ги задоволуваат истите услови како
f ''( x )
и функциите f ( x) и g ( x) , а lim g ''( x) постои, тогаш применувајќи го Лопитало-
x c
вото правило наоѓаме
f ( x) f '( x) f ''( x)
lim  lim g '( x)  lim g ''( x) .
xc g ( x ) xc xc
Да разгледаме неколку примери.

6.3. Пример. а) Ќе ја пресметаме границата lim x 23 x  2 x . Имаме

3 2

x2 x  x 6
l.p.
x3  3 x 2  2 x ( x3  3 x 2  2 x ) ' 3 x 2 6 x  2
lim  ( 00  ?)  lim  lim  125121 2   13 .
x2 x  x 6 ( x  x 6) ' x2 2 x 1
2 2
x2

153
 x
б) Ќе ја пресметаме границата lim e e 2 2 . Имаме
x

x 0 x

l.p.
x (e x  e x  2) ' x
lim e e 2  2  ( 00  ?)  lim  lim e 2xe  ( 00  ?)
x x
2
x 0 x x 0 (x )' x 0
l.p.
(e x e x ) ' x
 lim e 2e  1.
x
 lim
x 0 (2 x ) ' x 0

в) Ќе ја пресметаме границата lim ln 5 x . Имаме

x0 ctg x
l.p. 1
lim ln 5 x  (   ?)  lim (ln 5 x ) '  lim x   lim sin x lim sin x  1 0  0 .
x0 ctg x  x0 ( ctg x ) ' x0 2
1
x0 x x0
sin x

г) Ќе ја пресметаме границата lim (ctg x  1x ) . Имаме

x0
l.p.
x sin x  ( 0  ?)  lim ( x cos x sin x ) '
lim (ctg x  1x )  lim x cosx sin
x 0 x 0 x 0 x 0 ( x sin x ) '
x  x sin x cos x   lim
 lim cossin x sin x  ( 00  ?)
x 0 x  x cos x x 0 sin x  x cos x
l.p.
( x sin x ) '
  lim (sin x  x cos x ) '   lim cossin x  x cos x  02  0.
x 0 x 0 x  cos x  x sin x

д) Ќе ја пресметаме границата lim x ln x . Имаме

x0
l.p. 1
lim x ln x  (0    ?)  lim ln1 x  ( 
(ln x) '

 ?)  lim 1  lim x1   lim x  0 . 
x0 x0 x x0 ( x ) ' x0  2 x0
x

7. ТЕЈЛОРОВА ФОРМУЛА

7.1. Нека n  N и ai  R, i  0,1, 2,..., n . Ќе докажеме дека за секоја точка

x0  R полиномот

P( x)  a0  a1x  a2 x2  ...  an x n , xR

може да се претстави во видот
P( x)  b0  b1 ( x  x0 )  b2 ( x  x0 )2  b3 ( x  x0 )3  ...  bn ( x  x0 )n , xR (1)
каде bi  R, i  0,1, 2,..., n . Овие броеви можат да се определат на следниов начин:
ако во равенството (1) ставиме x  x0 , добиваме b0  P( x0 ) . Го диференцираме
равенството (1) и наоѓаме
P '( x)  b1  2b2 ( x  x0 )  3b3 ( x  x0 )2  ...  nbn ( x  x0 )n1, x  R . (2)
Ако во (2) ставиме x  x0 , добиваме b1  P '( x0 ) . Понатаму, од (2) добиваме

154
 P ''( x)  2 1 b2  3  2b3 ( x  x0 )  ...  n(n  1)bn ( x  x0 )n2 , x  R . (3)
Ако во (3) ставиме x  x0 , добиваме
P ''( x0 )
b2  2!
.
Продолжувајќи ја постапката, наоѓаме
P( m ) ( x0 )
bm  m!
, за m  3, 4,..., n .
Според тоа,
P '( x ) P ''( x ) P( n ) ( x )
P( x)  P( x0 )  1! 0 ( x  x0 )  2! 0 ( x  x0 )2  ...  n! 0 ( x  x0 )n , x  R . (4)
Оваа формула, која ја нарекуваме Тејлорова формула за полиноми, е инте-
ресна бидејќи полиномот P( x) на R наполно е определен ако се знае вредноста
на полиномот и на неговите изводи во некоја точка x0 .

7.2. Кога се работи за функција, која не е полином, формулата (4) не е

точна. Сепак ако се ограничиме на вредности x кои се блиски до точката x0 , то-
гаш при определени услови може да се тврди дека аналоген израз на десната стра-
на на (4) е многу близок до самата функција. За таа цел ќе ја докажеме следнава
теорема.

Теорема. Нека n  N . Ако за функцијата f : (a, b)  R постои f (n1) ( x) ,

за секој x  (a, b) и x0  (a, b) , тогаш за секој x  (a, b) постои  , 0    1 таков
што
n f ( k ) ( x0 )
f ( x)   k!
( x  x0 )k  rn ( x) , (5)
k 0
каде
f ( n 1) ( x0  ( x  x0 ))
rn ( x)  ( n 1)!
( x  x0 )n1 . (6)

Формулата (9) е Тејлорова формула со остаточен член на Лагранж, (6).

Доказ. Јасно, формулата (5) важи за x  x0 . Нека x  x0 . Да ја разгледаме
функцијата
f ( n) ( z )
 (nL1)! ( x  z ) n1,
f '( z )
u( z )  f ( x)  f ( z )  1! ( x  z )  ...  n!
( x  z)n LR ,

каде z се менува во интервалот со крајни точки x и x0 . Согласно со условите на

теоремата, функцијата u ( z ) е непрекината и има извод во точките на разгледува-
ниот интервал. Освен тоа, u( x)  0 . Сега константата L ќе ја избереме така, што
u( x0 )  0 . Од теоремата на Рол следува дека постои  , 0    1 таков што
u '( x0   ( x  x0 ))  0 . Бидејќи
f ( n 1) ( z )
u '( z )   n!
( x  z )n  nL! ( x  z )n ,

155
од последното равенство наоѓаме L  f (n1) ( x0   ( x  x0 )) . Јасно, при овој избор
на константата L важи u( x0 )  0 , т.е. важи Тејлоровата формула (5), каде оста-
точниот член е даден со формулата (6). 

n f ( k ) ( x0 )
7.3. Забелешка. Полиномот Pn ( x)   k!
( x  x0 )k во Тејлоровата
k 0
формула (5) го нарекуваме Тејлоров полином. Ако x0  0 , тогаш Тејлоровата фор-
мула ја нарекуваме Маклоренова, која е дадена со
n
f ( k ) (0) k
f ( x)   k!
x  rn ( x) (7)
k 0
каде остаточниот член во облик на Лагранж е
f ( n 1) ( x) n 1
rn ( x)  ( n 1)!
x , 0    1.

7.4. Пример. Да ја разложиме функцијата f ( x)  11x според Маклорено-

вата формула. Да забележиме дека
1
1 x
 1  x  x2  ...  xn  ..., | x | 1 .
Ако ставиме
n 1
rn ( x)  xn1  xn 2  ...  x1 x , | x | 1 ,
добиваме
1
1 x
 1  x  x2  ...  xn  rn ( x), | x | 1 (8)
и бидејќи
rn ( x)
lim n
 lim 1xx  0
x0 x x0
добиваме дека претставувањето (8) е Маклореновото разложување на функцијата
f ( x)  11x . 

7.5. Пример. Бидејќи за функцијата f ( x)  e x важи (e x )(n)  e x , добива-

ме f (n) (0)  1, n  1, 2,... , па затоа
2 3 n
e x  1  x  x2!  x3!  ...  xn!  rn ( x), x 0, (9)
каде
f ( n 1) ( x) n1 x
rn ( x)  ( n 1)!
x  (ne1)! xn1, 0    1 .

Ако во формулата (9), x го замениме со  x , добиваме

e x  1  x  x2!  x3!  ...  (1)n xn!  rn ( x),

2 3 n
x0.  (10)

156
 7.6. Пример. Функцијата f ( x)  sin x има изводи од произволен ред. За
оваа функција ќе ја најдеме Маклореновата формула со остаточен член во облик
на Лагранж. Имаме,
f ( x)  sin x f (0)  0
f '( x)  cos x  sin( x  2 ) f '(0)  sin 2  1
f ''( x)   sin x  sin( x  22 ) f ''(0)  sin 22  0

f '''( x)   cos x  sin( x  32 ) f '''( x)  sin 32  1

................................................. .................................................
па затоа
f ( n)
( x)  sin( x  n2 ) f ( n) ( x)  sin( x  n2 )
( n 1) ( n 1) ( n 1)
f ( x)  sin( x  2 ) f ( n 1) ( x)  sin( x  2
), 0   1

и ако се искористи формулата (11), добиваме

n 1 (n1)
sin x  x  x3!  x5!  x7!  ...  xn! sin( x  n2 )  (nx 1)! sin( x  2 ), 0    1 .  (11)
3 5 7 n

7.7. Пример. Аналогно како во пример 7.6 се докажува дека за функци-

јата f ( x)  cos x важи

(cos x)(k )  cos( x  k2 ), k  1, 2,... ,

па затоа
n 1 (n1)
cos x  1  x2!  x4!  x6!  ...  xn! cos n2  (nx 1)! cos( x  2 ), 0    1 .  (12)
2 4 6 n

7.8. Забелешка. Тејлоровата формула може да се искористи за приближ-

но пресметување на ведности на функции. Имено, ако е позната вредноста на
функцијата во точката x0 , тогаш за пресметување на вредноста на функцијата во
точки блиски до точката x0 ја користиме Тејлоровата формула (5) при што греш-
ката ја наоѓаме со формулата
f ( n 1) ( )
| rn ( x) || (n1)! ( x  x0 )n1 |, x0    x

7.9. Пример. Да се пресмета e со точност до 104 .

Решение. Во пример 7.5 видовме дека Маклореновата формула за функ-
цијата f ( x)  e x со остаточен член во форма на Лагранж е дадена со (9), па затоа
2 n
e x  1  1!x  x2!  ...  xn! ,
при што грешката е дадена со
x
| rn || (ne1)! xn1 |, 0    1 .

Ако во (1) ставиме x  12 , добиваме

157
 e  1  12  21  ...  n1 . (13)
2 2! 2 n!

каде rn  e2 , 0  1.
2n 1 ( n 1)!

Од 0    1 и 2  e  3 следува e 2  2 , па затоа rn  1 . Треба да го
2n ( n 1)!

определиме n така што rn  104 . Ако n  3 , тогаш r3  192

1 . Ако n  4 , тогаш

1 , а ако n  5 , тогаш r  1  104 . Според тоа, за да го определиме

r4  1920 5 23040
e со точност до 104 , доволно е во (13) да ги земеме првите шест собирци. При-
тоа добиваме
e  1  12  21  31  41  51  1,648697917 . 
2 2! 2 3! 2 4! 2 5!

7.10. Забелешка. Остаточниот член во Тејлоровата формула може да се

запише и во форма на Коши, т.е. во видот
f ( n 1) ( x0 )
rn ( x)  n!
(1   )n ( x  x0 )n1 .

8. МОНОТОНОСТ И ЛОКАЛНИ
ЕКСТРЕМИ НА ФУНКЦИЈА

8.1. Теорема. Нека f : (a, b)  R и за секој x  (a, b) постои f '( x) .

Функцијата f монотоно расте на (a, b) ако и само ако
f '( x)  0 , за секој x  (a, b) . (1)
Доказ. Нека претпоставиме дека условот (1) е исполнет и нека
a  x '  x ''  b . Ако ја примениме теоремата на Лагранж за функцијата f на ин-
тервалот [ x ', x ''] добиваме дека постои c  ( x ', x '') таков што
f ( x '')  f ( x ')  f '(c)( x '' x ')  0
од што следува f ( x '')  f ( x ') . Сега тврдењето следува од произволноста на точ-
ките x ' и x '' .
Нека претпоставиме дека функцијата f монотоно расте на (a, b) . Тогаш,
f ( x x )  f ( x )
f '( x)  f ' ( x)  lim x
0,
x0

бидејќи x  0 и f ( x  x)  f ( x)  0 . 

8.2. Пример. а) За функцијата f ( x)  x  sin x имаме f '( x)  1  cos x и

како | cos x | 1 , за секој реален број x добиваме дека f '( x)  0 за секој реален

158
број x . Сега, од теорема 8.1 следува дека оваа функција монотоно расте на целата
реална права.
б) За функцијата f ( x)  xe x имаме f '( x)  e x  xe x  (1  x)e x .

Бидејќи e x  0 , за секој реален број x , од x  1 следува f '( x)  0 што

значи дека функцијата f ( x)  xe x монотоно опаѓа на интервалот (1, ) , а од
x  1 следува f '( x)  0 што значи дека функцијата f ( x)  xe x моното расте на
интервалот (,1) . 

8.2. Дефиниција. Нека функцијата f е опреде-

лена во некој интервал кој ја содржи точката x0 . Тогаш
x0 ја нарекуваме точка на локален максимум (локален
минимум) ако постои   0 таков што
f ( x)  f ( x0 ) , ( f ( x)  f ( x0 ) )
за секој x  ( x0   , x0   ) , црт. 4 и црт. 5.

Ако постои   0 таков што

f ( x)  f ( x0 ) , ( f ( x)  f ( x0 ) ),
за секој x  ( x0   , x0   ) , x  x0 , тогаш за точ-
ката x0 ќе велиме дека е точка на строг лока-
лен максимум (строг локален минимум).

Точките на локален максимум (строг локален максимум) и на минимум

(строг локален минимум) ги нарекуваме точки на локален (строг локален) екс-
трем.

8.3. Теорема (потребен услов за локален екстрем). Нека точката x0 е

точка на екстрем на функцијата f , определена во некој интервал кој ја содржи
точката x0 . Ако изводот на функцијата f во точката x0 постои, тогаш
f '( x0 )  0 .
Доказ. Нека x0 е точка на локален максимум. Тогаш, постои   0 таков
што f ( x)  f ( x0 ) , за секој x  ( x0   , x0   ) . Според тоа, за функцијата f на
интервалот ( x0   , x0   ) се исполнети условите од теоремата на Ферма, па затоа
f '( x0 )  0 . 

8.4. Забелешка. а) Условот f '( x0 )  0 не е доволен услов за да x0 е точ-

ка на локален екстрем, т.е. од f '( x0 )  0 не следува дека x0 мора да биде точка
на локален екстрем. Навистина, за функцијата f ( x)  x3 (црт. 6), во точката
x0  0 важи f '( x0 )  0 , но оваа точка не е точка на локален екстрем, бидејќи за

159
секој   0 интервалот ( x0   , x0   )  ( ,  ) содржи точка x1  0 и точка
x2  0 во кои

f ( x1 )  x13  0 и f ( x2 )  x23  0 .

8.5. Во следнава теорема ќе дадеме доволен ус-

лов за локален екстрем, т.е. услов кој кога е исполнет,
функцијата мора да има локален екстрем во дадената
точка. За таа цел прво ќе го воведеме поимот стационар-
на (критична) точка.

Дефиниција. Точките, во кои изводот на функ-

цијата f е еднаков на нула, ги нарекуваме критични
(стационарни) точки за функцијата f .

8.6. Теорема (прв доволен услов за локален екстрем). Нека x0 е кри-

тична точка на непрекинатата функција f . Ако f ' при преминот низ точката x0
го менува знакот од + во –, тогаш x0 е точка на локален максимум за функцијата
f , а ако f ' при преминот низ точката x0 го менува знакот од – во +, тогаш x0 е
точка на локален минимум за функцијата f . Ако f ' при преминот низ точката
x0 не го менува знакот, тогаш x0 не е точка на локален екстрем.
Доказ. Нека f ' при преминот низ точката
x0 не го менува знакот, тогаш таа е монотона, па
затоа x0 не е точка на локален екстрем.
Нека x0 е стационарна точка и нека
f '( x)  0 , за секој x  ( x0   , x0 ] и f '( x)  0 , за
секој x  [ x0 , x0   ) , црт. 7. Тогаш од f '( x)  0 , за
секој x  ( x0   , x0 ] следува дека f ( x0 )  f ( x) , а
од f '( x)  0 , за секој x  [ x0 , x0   ) следува дека f ( x0 )  f ( x) . Според тоа, за
секој x  ( x0   , x0   ) важи f ( x0 )  f ( x) , што значи дека x0 е точка на локален
максимум за функцијата f .
Аналогно се разгледува случајот на локален минимум. 

8.7. Теорема (втор доволен услов за локален екстрем). Стационарната

точка x0 на функцијата f ( x) , кој има непрекинат втор извод на некој интервал
кој ја содржи точката x0 , е точка на локален минимум на f ( x) , ако f ''( x0 )  0
(црт. 8), а точка на локален максимум ако f ''( x0 )  0 (црт. 9).
Доказ. Од Тејлоровата формула имаме
f ''( )
f ( x)  f ( x0 )  f '( x0 )( x  x0 )  2! ( x  x0 )2 ,

160
каде   x0   ( x  x0 ) , 0    1 , и како f '( x0 )  0 добиваме
f ''( )
f ( x)  f ( x0 )  2! ( x  x0 )2 ,

каде   x0   ( x  x0 ) , 0    1 . Понатаму, бидеј-

ќи  се наоѓа меѓу x0 и x , добиваме дека   x0
кога x  x0 . Но, тогаш од непрекинатоста на вто-
риот извод следува дека lim f ''( )  f ''( x0 ) , па
x x0
затоа f ''( )  f ''( x0 )   и   0 , кога x  x0 .
Според тоа,
f ''( x0 ) 
f ( x)  f ( x0 )  2!
( x  x0 )2 ,   0 , кога x  x0 . (2)
Од досега изнесеното следува, дека
lim [ f ''( x0 )   ]  f ''( x0 )  0 .
x x0

Од теоремата за запазување на знакот следува дека

постои   0 , таков што на интервалот ( x0   , x0   )
величините f ''( x0 )   и f ''( x0 ) имаат ист знак. Затоа,
ако f ''( x0 )  0 , тогаш од (2) следува дека на интер-
валот ( x0   , x0   ) важи f ( x)  f ( x0 )  0 , т.е.
f ( x)  f ( x0 )
што значи дека функцијата има локален максимум. Ако f ''( x0 )  0 , тогаш од (2)
следува дека на интервалот ( x0   , x0   ) важи f ( x)  f ( x0 )  0 , т.е.
f ( x)  f ( x0 )
што значи дека функцијата има локален минимум. 

8.8. Забелешка. Ако f '( x0 )  0 и f ''( x0 )  0 , тогаш не можеме да каже-

ме дали функцијата f ( x) има екстрем во точката x0 , што може да се види ако ги
разгледаме функциите f ( x)  x3 и g ( x)  x 4 .

Навистина, за функцијата f ( x)  x3 имаме f ( x)  x3 и f ( x)  x3 , па за-

тоа во точката x0  0 важи f '( x0 )  0 и f ''( x0 )  0 . Меѓутоа, како што видовме
претходната забелешка таа во точката x0  0 нема локален екстрем Од друга
страна за функцијата g ( x)  x 4 имаме g '( x)  4 x3 и g ''( x)  12 x 2 , па во точката
x0  0 важи g '( x0 )  0 и g ''( x0 )  0 . Меѓутоа, во точката x0  0 има локален ми-
нимум, што лесно може да се заклучи од фактот дека g ( x0 )  0 и g ( x)  x 4  0 за
x  0.

8.9. Пример. Ќе ги определиме екстремните вредности на функцијата

161
 f ( x )  x 4  4 x3  4 x 2 .

а) Го наоѓаме првиот извод на функција f '( x)  4 x3  12 x2  8x и ја ре-

шаваме равенката
f '( x)  4 x3  12 x3  8x  0 ,
со што ги наоѓаме стационарните точки. Последната равенка е еквивалентна на
равенката 4 x( x2  3x  2)  0 од каде наоѓаме x1  0 и x2  3x  2  0 . Решенија
на квадратната равенка се x2  1 и x3  2 , што значи дека x1  0 , x2  1 и x3  2
се стационарни точки на функцијата.
б) Го наоѓаме вториот извод на функцијата и го испитуваме неговиот знак
во стационарните точки. Имаме f ''( x)  12 x2  24 x  8 , па затоа
- од f ''( x1 )  f ''(0)  8  0 следува дека во x1  0 функцијата има ми-
нимум, кој е еднаков на f (0)  04  4  03  4  02  0 ,
- од f ''( x2 )  f ''(1)  4  0 следува дека во x2  1 функцијата има
максимум, кој е еднаков на f (1)  14  4 13  4 12  1 и
- од f ''( x2 )  f ''(2)  8  0 следува дека во x2  2 функцијата има
максимум, кој е еднаков на f (2)  24  4  23  4  22  0 . 

8.10. Теорема (трет доволен услов за локален екстрем). Нека функција-

та f ( x) е n  пати диференцијабилна во точката x0 и нека
f '( x0 )  f ''( x0 )  ...  f (n1) ( x0 )  0 , f (n) ( x0 )  0 .
Тогаш:
1) ако n е парен број и f (n) ( x0 )  0 , тогаш x0 е точка на локален мак-
симум,
2) ако n е парен број и f (n) ( x0 )  0 , тогаш x0 е точка на локален мини-
мум,
3) ако n е непарен број, тогаш x0 не е точка на локален екстрем. 

8.11. Пример. Ќе ги определиме локалните екстреми на функцијата

f ( x )  x 4  4 x3 .
Имаме,
f '( x)  4 x3  12 x2 , f ''( x)  12 x2  24 x, f '''( x)  24 x  24 .
Од f '( x)  0 добиваме дека x1,2  0 и x3  3 се стационарни точки на функцијата
f . Понатаму, бидејќи f ''(3)  36  0 заклучуваме дека x3  3 е точка на локален
минимум, а како f ''(0)  0 , наоѓаме f '''(0)  24  0 , па од теорема 8.10 следува
дека x1,2  0 не е точка на локален екстрем на функцијата f ( x) . 

162
 9. КОНВЕКСНИ ФУНКЦИИ

9.1. Дефиниција. За функцијата f ќе велиме дека е конвексна на интер-

валот (a, b) ако за секои x1, x2  (a, b) и за секој   [0,1] е исполнето неравен-
ството
f ( x1  (1   ) x2 )   f ( x1 )  (1   ) f ( x2 ) .
За функцијата f ќе велиме дека е конкавна на (a, b) ако функцијата  f
е конвексна на (a, b) .

9.2. Дефиниција. Функцијата f ја нарекуваме строго конвексна на

(a, b) ако за секои x1, x2  (a, b) , x1  x2 и за секој   (0,1) важи
f ( x1  (1   ) x2 )   f ( x1 )  (1   ) f ( x2 ) .
Функцијата f ја нарекуваме строго конкавна на (a, b) ако функцијата
 f е строго конвексна на (a, b) .

9.3. Пример. Ќе докажеме дека функцијата f ( x)  x 2 е строго конвексна

на (, ) . Навистина, ако x1  x2 и   (0,1) , тогаш

( x1  (1   ) x2 )2   2 x12  2 (1   ) x1 x2  (1   )2 x22
  2 x12   (1   )( x12  x22 )  (1   )2 x22   x12  (1   ) x22

што значи дека функцијата f ( x)  x 2 е строго конвексна на (, ) . Притоа го

искористивме неравенството 2x1x2  x12  x22 . 

9.4. Забелешка. Претходниот пример покажува дека постапката на непо-

средна проверка на конвексноста е доста сложена дури и кај наједноставните
функции. Се поставува прашање, дали постои поедноставен начин да се провери
конвексноста на една функција, користејќи ги на пример непрекинатоста, дифе-
ренцијабилноста и слично. Во оваа точка подетално ќе се задржиме на претходни-
те прашања, но прво ќе разгледаме неколку основни својства на конвексните
функции.

9.5. Лема. Нека функциите f и g се конвексни на (a, b) . Тогаш функци-

јата c1 f  c2 g , каде c1, c2  0 е конвексна на (a, b) ,
Доказ. Нека x1, x2  (a, b) и  ,   [0,1] се такви, што     1 . Тогаш, за
секои c1, c2  0 добиваме
(c1 f  c2 g )( x1   x2 )  c1 f ( x1   x2 )  c2 g ( x1   x2 )
 c1 f ( x1 )  c1 f ( x2 )  c2  g ( x1 )  c2  g ( x2 )
  (c1 f ( x1 )  c2 g ( x1 ))   (c1 f ( x2 )  c2 g ( x2 ))
  (c1 f  c2 g )( x1 )   (c1 f  c2 g )( x2 )

163
што значи дека функцијата c1 f  c2 g , каде c1, c2  0 , е конвексна на (a, b) . 

9.6. Лема. Конвексната функција f : (a, b)  R , f  const не достигнува

максимумот во точка x0  (a, b) .
Доказ. Нека претпоставиме дека функцијата f го достигнува својот мак-
симум во точката x0  (a, b) . Бидејќи f  const , постои интервал ( x1, x2 )  (a, b)
таков што x0  ( x1, x2 ) и на еден од неговите краеви вредноста на функцијата f е
строго помала од нејзината вредност во точката x0 . Нека, на пример, f ( x1 )  f ( x0 ) ,
f ( x2 )  f ( x0 ) . Понатаму, од x0  ( x1, x2 ) следува дека постои   (0,1) таков
што x0   x1  (1   ) x2 . Ако последните две неравенства ги помножиме со  и
1   , соодветно и ги собереме, добиваме
 f ( x1 )  (1   ) f ( x2 )  f ( x0 )  f ( x1  (1   ) x2 ) ,
што противречи на конвексноста на функцијата f . 

9.7. Последица. Конкавната функција f : (a, b)  R , f  const не достиг-

нува минимумот во точка x0  (a, b) .
Доказ. Непосредно следува од лема 9.6 и дефиниција 9.1. 

9.8. Теорема. Ако функцијата f : (a, b)  R е конвексна (конкавна) и ог-

раничена, тогаш таа е непрекината на (a, b) .
Доказ. Ќе го разгледаме случајот кога функцијата е конвексна. Бидејќи
f е ограничена, постои M  0 таков што | f ( x) | M , за секој x  (a, b) . Нека
x0  (a, b) и нека h  0 е таков што x0  h  (a, b) . Од конвексноста на f следува
неравенството
2 f ( x0 )  f ( x0  h)  f ( x0  h)
кое е еквивалентно на неравенството
f ( x0 )  f ( x0  h)  f ( x0  h)  f ( x0 ) . (1)
Ако x0  (k  1)h  (a, b) , за k  1, 2,..., n  1 , тогаш од неравенството (1) го доби-
ваме системот неравенства
f ( x0  kh)  f ( x0  (k  1)h)  f ( x0  h)  f ( x0 )
(2)
 f ( x0  (k  1)h)  f ( x0  kh),
за k  0,1, 2,..., n  1 . Со собирање на неравенствата (2) го добиваме неравенството
f ( x0 ) f ( x0 nh) f ( x0  nh) f ( x0 )
n
 f ( x0  h)  f ( x0 )  n
,

од кое, ако се има предвид ограниченоста на функцијата f , добиваме

| f ( x0  h)  f ( x0 ) | 2M
n
. (3)

164
Нека   0 е дадено. Тогаш го определуваме природниот број n  [ 2M ]  1 и зема-
b x x a
ме   min{ n 0 , 0n } . Конечно, од (3) следува дека за вака најденото   0 важи

| f ( x)  f ( x0 ) |  , кога | x  x0 |  ,
т.е. функцијата f е непрекината во произволната точка x0  (a, b) . 

9.9. Теорема. Функцијата f : (a, b)  R е конвексна (строго конвексна)

ако и само ако за секоја точка x0  (a, b) функцијата
f ( x)  f ( x0 )
g ( x)  x  x0
, x  (a, b) \{x0 }

монотоно расте (строго монотоно расте) на (a, b) .

Доказ. Ќе го разгледаме случајот кога f е строго конвексна. Нека
a  x0  x1  x2  b . Ставаме
x2  x1 x x
 x2  x0
, 1    x1  x0 .
2 0

Тогаш   (0,1) и x1   x0  (1   ) x2 . Сега тврдењето во овој случај следува од

еквивалентноста на следнава низа равенства:
f ( x0  (1   ) x2 )   f ( x0 )  (1   ) f ( x2 )
x x x x
f ( x1 )  x2  x1 f ( x0 )  x1  x0 f ( x2 )
2 0 2 0

( x2  x0 ) f ( x1 )  ( x2  x1) f ( x0 )  ( x1  x0 ) f ( x2 )
( x2  x0 )[ f ( x1 )  f ( x0 )]  ( x1  x0 )[ f ( x2 )  f ( x0 )]
f ( x1 )  f ( x0 ) f ( x2 )  f ( x0 )
g ( x1 )  x1  x0
 x2  x0
 g ( x2 ) .

Доказите кога a  x1  x0  x2  b и a  x1  x2  x0  b се аналогни.

За конвексна функција во еквивалентните неравенства знакот "  " го за-
менуваме со знакот "  " . 

9.10. Теорема. Нека f : (a, b)  R и за секој x  (a, b) постои f '( x) .

Функцијата f е конвексна (строго конвексна) на (a, b) ако и само ако функцијата
f ' монотоно расте (строго монотоно расте) на (a, b) .
Доказ. Нека f е конвексна на (a, b) и a  x1  x2  b . Според теорема
9.9 за точките a  u  x1  x2  v  b , имаме
f (u )  f ( x1 ) f ( x2 )  f ( x1 ) f ( x1 )  f ( x2 ) f (v)  f ( x2 )
u  x1
 x2  x1
 x1  x2
 v  x2
,
од што следува
f ( x2 )  f ( x1 )
f '( x1 )  x2  x1
 f '( x2 ) .

165
 Нека f ' монотоно расте на (a, b) и нека за x0  (a, b) ја разгледаме
функцијата
f ( x)  f ( x0 )
g ( x)  x  x0
, x  (a, b) \{x0 } .
Од теоремата на Лагранж следува дека постои точка c меѓу x и x0 таква што
f ( x)  f ( x0 )  f '(c)( x  x0 ) .
Сега имаме
f '( x)( x  x0 ) ( f ( x)  f ( x0 )) f '( x)  f '(c)
g '( x)   x  x0
 0 , x  (a, b) \{x0 } ,
( x  x0 )2
т.е. функцијата g ( x) монотоно расте на интервалите (a, x0 ) и ( x0 , b) , па од теоре-
ма 9.9 следува дека функцијата f е конвексна на (a, b) . 

9.11. Теорема. Нека f : (a, b)  R и за секој x  (a, b) постои f ''( x) .

Функцијата f е конвексна на (a, b) ако и само ако за секој x  (a, b) ва-
жи f ''( x)  0 .
Функцијата f е строго конвексна на (a, b) ако и само ако f ''( x)  0 , за
секој x  (a, b) и не постои интервал ( ,  )  (a, b) таков што за секој x  ( ,  )
важи f ''( x)  0 .
Доказ. Според теорема 9.10 функцијата f е конвексна на (a, b) ако и са-
мо ако f ' монотоно расте на (a, b) . Но, f ' монотоно расте на (a, b) ако и само
ако f ''( x)  0 , за секој x  (a, b) .
Според теорема 9.10, функцијата f е строго конвексна на (a, b) ако и
само ако f ' строго монотоно расте на (a, b) . Но, f ' строго монотоно расте на
(a, b) ако и само ако f ''( x)  0 , за секој x  (a, b) и не постои интервал
( ,  )  (a, b) таков, што за секој x  ( ,  ) важи f ''( x)  0 . 

9.12. На крајот од оваа точка ќе го докажеме неравенството на Јенсен кое

има важна улога при докажувањето на бројни неравенства, односно при користе-
њето на конвексните функции.

Теорема (неравенство на Јенсен). Ако f е конвексна функција на

(a, b) , тогаш за секој n  2 , за секои x1, x2 ,..., xn  (a, b) и за секои 1,..., n [0,1]
такви што 1  2  ...  n  1 е исполнето неравенството
f (1x1  2 x2  ...  n xn )  1 f ( x1 )  2 f ( x2 )  ...  n f ( xn ) . (1)
Ако функцијата f е строго конвексна, тогаш во (1) важи знак за строго
неравенство при што броевите x1, x2 ,..., xn  (a, b) не се сите меѓусебно еднакви, а
броевите 1, 2 ,..., n [0,1] се позитивни.
Доказ. За n  2 неравенството (1) се совпаѓа со неравенството од дефини-
цијата на конвексна функција.

166
 Нека претпоставиме дека неравенството (1) е точно за произволен избор
на n  1 точка од интервалот (a, b) и за n  1 ненегативни броеви чиј збир е една-
ков на еден. Нека n  3 и нека се дадени x1, x2 ,..., xn  (a, b) , 1, 2 ,..., n [0,1] ,
1  2  ...  n  1 . Од броевите 1,  2 ,..., n , најмалку еден е различен од 1. Без
ограничување на општоста, можеме да земеме дека 1  1 . Тогаш, од индуктивна-
та претпоставка, имаме
n n 
f (   k xk )  f (1 x1  (1  1 )  1k xk )
k 1 1
k 2
n 
 1 f  x1   (1  1 ) f (  1k xk )
1
k 2
n 
 1 f ( x1 )  (1  1 )  1k f ( xk )
1
k 2
n
   k f ( xk ).
k 1
Според тоа, неравенството (1) важи и за n точки, па од принципот на ма-
тематичка индукција следува дека важи за секој природен број n . 

9.13. Пример. За функцијата f ( x)   ln x , на интервалот (0, ) имаме

f ''( x)  12  0 , што значи дека таа е строго конвексна на интервалот (0, ) .
x
Затоа, согласно со неравенството на Јенсен, за 1   2  ...   n  1n и за секои
x1, x2 ,..., xn  (0, ) важи
n n n n
 ln(  1x )
n k  1 ln x
n k , т.е. ln(  1n xk )   1n ln xk
k 1 k 1 k 1 k 1
n n
од што по средувањето добиваме 1n  xk  n  xk .
k 1 k 1
Ова, всушност, е уште еден доказ на неравенството на Коши меѓу аритме-
тичката и геометриската средина. 

9.14. Пример. Докажете дека ако xi  (0, 2 ), за i  1, 2,..., n, тогаш

x1  x2 ... xn
n sin x sin x ...sin x
1 2 n  sin n
. (1)

Решение. За функцијата f ( x)   ln sin x , дефинирана на интервалот

(0, 2 ), важи

f '( x)   ctg x и f "( x)  1 0,

sin 2 x

за секој x  (0, 2 ) . Значи, функцијата f е строго конвексна на (0, 2 ) .

167
 Земаме, xi  (0, 2 ), за i  1, 2,..., n и i  1n , i  1, 2,..., n . Тогаш, од нера-
венството на Јенсен, имаме:
x1 ... xn x1 ... xn f ( x1 ) ... f ( xn )
 ln sin n
 f( n
) n
ln sin x1 ... ln sin xn
 n
  ln n sin x1 sin x2 ...sin xn .
Според тоа,
x1 ... xn
ln sin n
 ln n sin x1 sin x2 ...sin xn
и бидејќи функцијата ln монотоно расте, добиваме дека важи неравенството (1). 

10. РАВЕНКА НА ТАНГЕНТА

10.1. Дефиниција. Ако е зададена фамилија прави чии равенки се

a(t ) x  b(t ) y  c(t )  0 (1)
каде t е параметар и ако постојат конечните граници
lim a(t )  a0 , lim b(t )  b0 и lim c(t )  c0 ,
t t0 t t0 t t0
тогаш ќе велиме дека правата (1) тежи кон гранична права, кога t  t0 , чија ра-
венка е a0 x  b0 y  c0  0 .

10.3. Нека функцијата f е определена во

некој интервал ( x0   , x0   ) и е непрекината во
точката x0 . При ознаки y0  f ( x0 ) и M 0 ( x0 , y0 )
(цртеж десно), да фиксираме произволно нараснува-
ње на аргументот x , при кое важи
x0  x  ( x0   , x0   )
и да ставиме
y  f ( x0  x)  f ( x0 ) , M ( x0  x, y0  y) .

Дефиниција А. Правата која минува низ точките M и M 0 ја нарекуваме

секанта на графикот на функцијата f и нејзината равенка гласи
y
y  y0  x ( x  x0 ) . (2)

Очигледно, за секантата (2) нараснувањето x е параметар и притоа за да

секантата (2) се стреми кон гранична положба, различна од права паралелна со
оската Oy , кога x  0 , потребно и доволно е да постои конечната граница
y
lim , што значи потребно и доволно е во точката x0 да постои конечен извод.
x 0 x

168
 Дефиниција Б. Равенката на граничната положба на секантатата, која ја
нарекуваме тангента на графикот на функцијата f во точката M 0 , има вид
y  y0  f '( x0 )( x  x0 ) . (3)
Правата која минува низ точката M 0 и е нормална на тангентата во точ-
ката M 0 ја нарекуваме нормала на графикот на функцијата f во точката M 0 .
Ако f '( x0 )  0 , тогаш нејзината равенка е

y  y0   f '(1x ) ( x  x0 ) , ` (4)
0

а ако f '( x0 )  0 , тогаш равенката на нормалата во точката M 0 е x  x0 .

Овде, да забележиме дека од геометриското значење на коефициентот

пред x  x0 во равенката (3) имаме f '( x0 )  tg  , каде  е аголот меѓу тангентата
во точката M 0 и позитивниот дел на оската Ox (црт. 5).

10.3. Пример. За функцијата f ( x)  8a 3 состави ги равенките на тан-

4a 2  x 2
гентата и нормалата во точка со апциса x0  2a .

Решение. За x0  2a наоѓаме f ( x0 )  8a 3  a , т.е. точката во која

4a 2  4a 2
минуваат тангентата и нормалата е M (2a, a) .
3 3
Од друга страна, f '( x)  ( 82a 2 ) '   162 xa 2 , што значи
4a  x (4a  x )2

f '( x0 )   1622aa 2 2   12 .
3

(4a  4a )

Со замена во y  f ( x0 )  f '( x0 )( x  x0 ) за равенката на тангентата наоѓаме

y  a   12 ( x  2a) .

Со замена во y  f ( x0 )   f '(1x ) ( x  x0 ) за равенката на нормалата наоѓаме

0

y  a  2( x  2a) . 

10.4. Пример. Докажи дека тангентите на кривата y  13 x2 , повлечени

2

3 x
во точки за кои y0  1 , се сечат во координатниот почеток.

Решение. За y0  1 имаме 1  13 x2 , т.е. x0  1 и x1  1 . Од друга стра-

2

3 x
на y '( x)  16 x , па затоа y '(1)  1 и y '(1)  1 . Со замена во равенката за тан-
(3 x 2 )2
гента y  y0  y '( x0 )( x  x0 ) за тангентите во точките M 0 (1,1) и M1 (1,1) добива-
ме y   x и y  x , соодветно. Јасно, овие прави се сечат во координатниот поче-
ток. 

169
 11. ПРЕВОЈНИ ТОЧКИ

11.1. Дефиниција. Нека функцијата f е диференцијабилна во точката

x0 и нека y  L( x) е равенката на тангентата на графикот на функцијата f во
точката ( x0 , f ( x0 )) . Ако разликата f ( x)  L( x) го менува знакот при премин низ
точката x0 , тогаш x0 ја нарекуваме превојна точка на функцијата f .

11.2 Пример. Да ја разгледаме функцијата f ( x)  x3 . Равенката на тан-

гентата на графикот на функцијата во точката (0, 0) е y  0 . Затоа, бидејќи за
x  0 важи f ( x)  0 , а за x  0 важи f ( x)  0 , добиваме дека точката x0  0 е
превојна точка за функцијата f ( x)  x3 . 

11.3. Теорема. Ако во точката на превој x0 на функцијата f постои

f ''( x0 ) , тогаш f ''( x0 )  0 .
Доказ. Нека во точката x0 функцијата f има втор извод и нека y  L( x)
е равенката на тангентата на графикот на функцијата f во точката ( x0 , f ( x0 )) ,
т.е.
L( x)  f ( x0 )  f '( x0 )( x  x0 ) .
Тогаш,
f ( x0 )  L( x0 )  0, f '( x0 )  L '( x0 )  0 и f ''( x0 )  L ''( x0 )  f ''( x0 )
па од Тејлоровата формула добиваме
f ''( x0 )
f ( x)  L( x)  2!
( x  x0 )2  o(( x  x0 )2 ), x  x0 .

Ако f ''( x0 )  0 , тогаш знакот на f ( x)  L( x) во некоја околина на точката

x0 се совпаѓа со знакот на бројот f ''( x0 ) , па затоа точката x0 не е превојна
точка. Според тоа, ако x0 е превојна точка на функцијата f , тогаш f ''( x0 )  0 . 

11.4. Теорема. Ако f ''( x0 )  0 , а f '''( x0 )  0 , тогаш x0 е превојна точка

за функцијата f .
Доказ. Нека f ''( x0 )  0 и f '''( x0 )  0 . Од Тејлоровата формула добиваме
f '''( x0 )
f ( x)  f ( x0 )  f '( x0 )( x  x0 )  3!
( x  x0 )3  o(( x  x0 )3 ), x  x0 .
Според тоа,
f '''( x0 ) o(( x  x0 )3 )
f ( x)  L( x)  ( x  x0 )3[  ], x  x0
3! ( x  x0 )3

и бидејќи во некоја околина на точката x0 изразот во заградата во претходното

f '''( x0 )
равенство го има истиот знак како и 3!
, (зошто?), а множителот ( x  x0 )3 при
премин низ точката x0 го менува знакот, заклучуваме дека разликата f ( x)  L( x)

170
при премин низ точката x0 го менува знакот. Според тоа, x0 е превојна точка за
функцијата f . 

11.5. Пример. Да ја разгледаме функцијата f ( x)  x 2e x . Имаме,

2

f '( x)  (2 x  2 x3 )e x ,
2

f ''( x)  (4 x4  10 x2  2)e x ,
2

f '''( x)  (8x5  36 x3  24 x)e x .

2

Превојните точки на оваа функција треба да ги бараме како решенија на

равенката f ''( x)  0 . Бидејќи e x  0 за секој x  R , последната равенка е екви-
2

валентна на биквадратната равенка 4 x4  10 x2  2  0 чии решенија се

x1   5 417 , x2   5 417 , x3  5 417 и x4  5 417 .

Со непосредни пресметувања добиваме дека f '''( xi )  0, за i  1, 2,3, 4 , што значи

дека точките xi , i  1, 2,3, 4 се превојни точки за разгледуваната функција. 

12. АСИМПТОТИ. КОНСТРУИРАЊЕ

ГРАФИК НА ФУНКЦИЈА

12.1. Дефиниција. Нека функцијата f е определена за секој x  0 (соод-

ветно за секој x  0 ). Ако постои права
y  kx  l (1)
таква што
lim [ f ( x)  (kx  l )]  0 (2)
x
(соодветно кога x   ), тогаш оваа права ја нерекуваме асимптота на функ-
цијата f кога x   (соодветно кога x   ).

12.2. Забелешка. Јасно дека не секоја функција има асимптота. Постое-

њето асимптота на функцијата f означува дека кога x   (или кога x   )
таа се разликува од линеарната функција (1) за произволно мали вредности.
Ќе го објасниме методот за наоѓање на асимптотата (1), при што ќе го
разгледаме само случајот кога x   , бидејќи кога x   асимптотата се
наоѓа аналогно. Нека графикот на функцијата f има асимптота (1). Бидејќи
lim 1  0 , од условот (2) добиваме
x x
f ( x ) ( kx l ) f ( x)
lim x
 0 , т.е. lim ( x  k  xl )  0
x x

171
од што следува
f ( x)
lim x
k . (3)
x

Ако k е определено, тогаш вредноста на l ја наоѓаме од условот (2) и добиваме

l  lim [ f ( x)  kx] . (4)
x

Очигледно, точно е и обратното тврдење: ако постојат такви броеви k и

l , што се исполнети (3) и (4), тогаш правата (1) е асимптота на функцијата f кога
x   , бидејќи од условот (4) следува условот (2).
Јасно, од единственоста на границата (2), доколку таа постои, следува
дека, кога x   , функцијата f има единствена асимптота.

12.3. Примери. а) Ќе ја определиме асимптотата на функцијата

f ( x)  x xx11 .
2

Ако ги искористиме формулите (3) и (4), добиваме

k  lim xx(x x1)

1  1 и l  lim ( x2  x 1  x)  lim 2 x 1  2
2

x x x 1 x x 1

од што следува дека правата y  x  2 е асимптота на разгледуваната функција и
кога x   и кога x   .
б) Ќе ја определиме асимптотата на функцијата f ( x)  x 2 2 . Ако ја ис-
x 2
користиме формулата (3), добиваме
k  lim x 2 0.
x x x 2  2

Но, од формулата (4), кога x   имаме

2
1
l  lim x2  lim x  1,
x  x2  2 x  1 2
x2

што значи, кога x   правата y  1 е асимптота на разгледуваната функција.

Ако x   , тогаш од формулата (4) имаме
2
1
l  lim x 2  lim x  1 ,
x  x2  2 x  1 2
x2

што значи, кога x   правата y  1 е асимптота на разгледуваната функција. 

12.4. Забелешка. Претходниот пример покажува дека функција може да

има различни асимптоти кога x   и x   , па затоа неопходно е при испи-
тувањето на функциите нив посебно да ги побараме.

172
 12.5. Дефиниција. Нека функцијата f е дефинирана на пресекот на не-
која околина на точката a со интервалот (a, ) , односно со интервалот (, a) .
Ако за функцијата f е исполнет еден од условите
lim f ( x)   , (5)
x a 
односно
lim f ( x)   , (6)
x a 

тогаш правата x  a ја нарекуваме вертикална асимптота на функцијата f .

12.6. Пример. Да ја разгледаме функцијата f ( x)  e1/ x  x . Функцијата е

определена за секој реален број, освен за x  0 . Ако ги искористиме формулите
(5) и (6), добиваме
lim [e1/ x  x]   и lim [e1/ x  x]  0 ,
x0 x0
што според дефиниција 12.5 значи дека за разгледуваната функција правата x  0
е вертикална асимптота оддесно, а додека одлево таа не е вертикална асимптота.
Да забележиме дека

k  lim e x x  lim ( e x  1)  1 и lim [e1/ x  x  (1) x]  1 ,

1/ x 1/ x

x x x

следува дека правата y   x  1 е асимптота на разгледуваната функција. 

12.7. Испитувањето на дадена функција и скицирањето на нејзиниот гра-

фик со помош на претходно развиениот аналитички апарат во целост може да се
постигне со следниве постапки:
а) ја наоѓаме дефиниционата област на функцијата и точките на прекин,
б) ја определуваме парноста и периодичноста на функцијата,
в) ги наоѓаме пресечните точки на кривата со координатните оски (докол-
ку постојат),
г) ги определуваме асимптотите на функцијата,
д) ги наоѓаме локалните екстреми на функцијата,
ѓ) ги наоѓаме интервалите на растење и опаѓање на функцијата,
е) ја испитуваме конвексноста и конкавноста и ги определуваме превој-
ните точки на функцијата и
ж) го скицираме графикот на функцијата.

12.8. Пример. Ќе го испитаме текот на графикот на функцијата y  f ( x) ,

( x 3)2
каде f ( x)  4( x 1) .

а) Дробно рационална функција е дефинирана за сите вредности на аргу-

ментот за кои именителот е различен од нула, па затоа треба да е 4( x  1)  0 , т.е.

173
 x  1 . Според тоа, дефиниционата област е множеството R \{1}  (,1)  (1, ) ,
а точката x  1 е точка на прекин.
б) Бидејќи дефиниционата област не е симетрично множество во однос на
координатниот почеток функцијата не е парна, не е непарна и не е периодична.
в) За x  0 , добиваме f ( x)   94 , а ако ставиме f ( x)  0 , добиваме x  3 .
Според тоа, кривата ги сече координатните оски во точките (0,  94 ) и (3,0) .
г) Од
f ( x) ( x 3)2 1 x 2 6 x 9
k  lim  lim  lim  1 и
x x ( x 1) x 4 x  x
2
x x 4 4

( x 3)2
l  lim [ f ( x)  kx]  lim [ 4( x 1)  14 x]
x  x 

= lim 14 x 6 xx91 x  x  lim 14 5xx19   54

2 2

x  x

следува дека правата y  14 x  54 е асимптота на кривата и кога x   и кога

x   .
( x 3)2 ( x 3) 2
Од lim f ( x)  lim 4( x 1)   и lim f ( x)  lim 4( x 1)   следува
x1 x1 x1 x1
дека правата x  1 е вертикална асимптота на кривата, при што одлево функцијата
тежи кон  , а оддесно кон  .
д) За првиот и вториот извод на функцијата имаме
( x 3)( x 1)
f '( x)  и f ''( x)  2 .
4( x 1)2 ( x 1)3

Решенија на равенката f '( x)  0 се x1  3 и x2  1 . Од f ''(3)  14  0 следува

дека (3, 0) е точка на локален минимум, а од f ''(1)   14  0 следува дека
(1, 2) е точка на локален максимум.
ѓ) За да ги определиме интервалите на монотоност на функцијата, дефи-
ниционата област ја разбиваме на интервали со најдените екстремни вредности и
на овие интервали го испитуваме знакот на првиот извод. Притоа, имаме

интервали (, 1) (1,1) (1,3) (3, )

 f '( x) + - - +
монотоно расте опаѓа опаѓа расте

е) Вториот извод на функцијата f ''( x)  2 е различен од нула за секој

( x 1)3
x  (,1)  (1, ) , па затоа кривата нема превојни точки. Од f ''( x)  0 за секој
x  1 следува дека функцијата е конвексна на интервалот (1, ) , а од f ''( x)  0
за секој x  1 следува дека функцијата е конкавна на интервалот x  (,1) .

174
 ж) На читателот му препуштаме самостојно да го скицира графикот на
оваа функција. 

ЗАДАЧИ

1. Најди y ' ако

в) y  xx 11
2
а) y  3x2  5x  1 , б) y  5x4  12 x  2003 ,
г) y  4 x6  2 x5 , д) y  xx , ѓ) y  xe x  3 .
e 1
2. Најди y ' ако
а) y  x2 ln x , б) y  lnxx , x 1 ,
в) y  ln x

г) y  ln x 1 , 5
д) y  ln xx  x , ѓ) y  x  lnxx .
ln x 1
3. Најди y ' ако
а) y  sin x  x cos x , б) y  sin x,
x 1
в) y  1sin x ,
cos x
г) y  e x sin x , д) y  tg x  ctg x , ѓ) y  x tg x ,

е) y  sinx x  sinx x , ж) y  x sin x  cos x , ѕ) y  tgxx ,

sin x  x cos x ,
и) y  sin ј) y  sin x  x cos x .
x  x cos x cos x  x sin x
4. Најди y ' ако

а) y  1 , б) y  x 2  1 , в) y  ( x21 )5 ,
x 1
2 x 1

г) y  ( xx11)35 , г) y  1 x , д) y  x 11 xx .
1 x

5. Најди y ' ако

а) y  ln( x2  4 x) , б) y  ln(1  2 x) , в) y  ln x .

д) y  e x  2 x , ѓ) y  e x 1 ,
2
г) y  1  e x ,

е) y  1  ln 2 x , ж) y  ln( x  1  x2 ) , з) y  ln(ln x) .
6. Најди y ' ако
а) y  ln sin x , б) y  arctg 11 xx , в) y  esin x ,

г) y  sin e x  cos e x , д) y  ln(1  sin x) , ѓ) y  ln tg 2x .

7. Најди y ' ако y  f ( x) е имплицитно зададена функција

а) x2  y 2  5 , б) x  y  1, в) y 4  2 y 2 x  1  0 ,

ѓ) y  e x  y .
2 2
г) x ln y  2 xy  y 2  4 , д) x2 y  xy 2  1 ,

175
8. За параметарски зададената функција y  f ( x) најди y ' :
а) x  t 3  1, y  t 2 , б) x  t t 1 , y  t t 1 .
9. Со помош на логаритамско диференцирање најди y ' ако
1
а) y  xln x , б) y x  x y , в) y  x x , г) y  xsin x .
10. Најди y '' ако

а) y  ( x2  1)3 , б) y  2 x  x 2 , в) y  ( x  1  x2 )9 ,

г) y  1 x2 д) y  xe x , ѓ) y  e x  e x ,
1 x
е) y  x ln x ,
2
ж) y  e4 x  2e x , з) y  ( x  2)e x .
11. Најди y '' ако
а) y  1sin 2x , б) y  xesin x , в) y  e x sin x ,
1 x

г) y  1  sin x , д) y  sin 2 x , ѓ) y  sin e x  cos e x .

12. За параметарски зададената функција x  2t  3t 2 , y  t 2  2t 3 најди y xx

''
.

13. За параметарски зададената функција x  12t , y  3 42 t најди y xx

''
.
t 2t

14. а) За функцијата y   1x во точката x  3 имаме dy  0,01 . Пресметај dx .

б) Пресметај го првиот диференцијал на функцијата y  x2  x  2 при проме-

на на независно променливата од 2 на 2,1.
15. Најди dy ако
а) y  x2  5x  6 , б) y  e x  ln( x  1) , в) y  x31 .
x 1
16. Користејќи го првиот диференцијал приближно пресметај
а) ln1,02 , б) 17 , в) e0,25 .

17. Најди d 2 y ако

а) y  ln( x2  1) , б) y  e x , в) y  x  42 .
1 x
18. Дали може да се примени теоремата на Рол за функцијата:
а) f ( x)  x3  3x  2 на интервалот [0, 3] ,
3
б) f ( x)  1  x 2 на интервалот [1,1] ,
в) f ( x)  12  1 на интервалот [1,1] .
x
19. Дали може да се примени теоремата на Лагранж за функцијата:
а) f ( x)  4x на интервалот [1, 2] ,

б) f ( x)  x3  3x2 на интервалот [1, 4] .

176
20. За функцијата f најди ја константата  од теоремата на Лагранж:
а) f ( x)  1  x 2 на интервалот [0, 2] ,
б) f ( x)  x x 4 на интервалот [5,8] .
21. Пресметај ги границите
а) lim x 4 5 x2  4 б) lim x n a n ,
4 2 m m
в) lim 1ln xx ,
x 2 x 3 x 4 x 0 x  a x 1
г) lim cos x2x3 x 1 , д) lim x sin x , ѓ) lim xxsinsinxx ,
x0 x 0 x sin x x0 e e
x
е) lim esinx1 , ж) lim e xesinx2 x , з) lim m x 1 .
x x n

x 0 x0 x 1 x 1
22. Пресметај ги границите
а) lim lnlnsinx x , б) lim lnlnsin 2x , в) lim x ln(1  2x ) .
x0 x0 sin x x
23. Пресметај ги границите
x3 , в) lim x 22xx 1 .
2 2
а) lim xx , б) lim 2
x e x  e x 1 x  e

24. По Маклоренова формула разложи ја функцијата f ( x)  ln(1  x) .

25. По Маклоренова формула разложи ја функцијата f ( x)  e x .

2

26. По Тејлорова формула разложи ја функцијата f ( x)  ln x .

27. Користејќи ја Маклореновата формула приближно пресметај e0,1 со точност

103 .
28. Користејќи ја Тејлоровата или Маклореновата формула приближно пресметај:
а) 3 29 со точност до 103 и
б) sin120 со точност до 106 .
29. Докажи дека функцијата y  1xx монотоно опаѓа на целата дефинициона об-
ласт.
30. Определи ги интервалите на растење и опаѓање на следниве функции:
а) y  42 x , б) y  x  1x , в) y  21xx1 .
x 1
31. Најди ги екстремните вредности на функциите
а) y  13 x3  32 x 2  2 x  21 , б) y  3x  x3 , в) y  21xx1 ,

ѓ) y  13 x2 .
2
г) y  x3  x4 , д) y  42 x ,
x 1 3 x
32. Најди ги екстремните вредности на функциите
2
а) y  x( x  1)2 , б) y  x2  82 , в) y  ( x  1)e x ,
x
ex x
г) y  , д) y  e x  e , ѓ) y  x ln x .
(e 1)2
x

177
 3
33. За цисоидата y 2  2ax x состави ги равенките на тангентата и нормалата во
точката M ( x0 , y0 ) .

34. Тетивата на параболата y  x2  2 x  5 поврзува две точки со апсциси x1  1 и

x2  3 . Состави ја равенката на онаа тангента на параболата која е паралелна
на тетивата.
35. Состави ја равенката на онаа нормала на параболата y  x2  6 x  6 која е нор-
мална на правата што ги соединува координатниот почеток и темето на пара-
болата.
x2 y2
36. Најди ги равенките на тангентата на елипсата   1 во точката
a2 b2
M ( x0 , y0 ) .
37. Докажи дека збирот на отсечките што тангентата во секоја точка од парабо-
лата x  y  a ги отсекува на координатните оски има константна дол-
жина a .
3 3
38. Докажи дека отсечката на тангентата на астроидата x2  3 y 2  a 2 која
лежи меѓу координатните оски има константна должина a .
2 y2
39. Докажи дека тангентите на сите елипси x 2  2  1 со заедничка оска 2a и
a b
различни оски 2b , повлечени во точка со иста апсциса, се сечат во иста точка
која лежи на апсцисната оска.
40. Агол меѓу кривите y  f ( x) и y  g ( x) е аголот меѓу тангентите на кривите
во пресечната точка M ( x0 , y0 ) , т.е. аголот меѓу правите
y  y0  f '( x0 )( x  x0 ) и y  y0  g '( x0 )( x  x0 ) .
Според тоа, за аголот  меѓу кривите y  f ( x) и y  g ( x) имаме
f' ( x )  g '( x0 )
  arctg 1 f '(0 x .
0 ) g '( x0 )
Најди го аголот под кој се сечат кривите:
а) f ( x)  xx12 и g ( x)  x 16
4 x 8 ,
2 2 3
б) f ( x)  4xa и g ( x)  28a 2 ,
x  4a
3
в) x2  y 2  8 и 2y  x 2 , г) x2  y 2  8ax и y 2  2ax x .
41. Да се испитаат функциите и скицираат нивните графици:
а) y  x  2 x2 ,
3 2
б) y  x 3 ( x  1)2 ,
( x 1)

в) y  2 x 12 , г) y  x 2 2 .
( x 1) x 2
42. Да се испита функцијата и скицира нејзиниот график y  x  lnxx .
43. Да се испитаат функциите и скицираат нивните графици:
1  5
а) y  x2 e x , в) y  x x4 e 3 x .
2
б) y  e x  x ,

178
XV ГЛАВА
ИНТЕГРАЛНО СМЕТАЊЕ НА ФУНКЦИИ
ОД ЕДНА РЕАЛНА ПРОМЕНЛИВА

1. ПОИМ ЗА ПРИМИТИВНА ФУНКЦИЈА

И НЕОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ

1.1. Ако функцијата f : A  R е диференцијабилна за секој x  A , тогаш

со операцијата диференцирање на функцијата f и придруживме нова функција
f ' : A  R која ја нарековме извод на функцијата f . Меѓутоа, во практиката
често пати е потребно да се најде функцијата кога е даден нејзиниот извод и на
ова прашање ќе се задржиме во следните разгледувања.
Во следните разгледувања со I ќе го означуваме едно од следниве мно-
жества во R :
[a, b], (a, b], [a, b), (a, b), (, a], (, a), [b, ), (b, ), (, ) , кога a  b .

1.2. Дефиниција. Нека f : I  R . За функцијата F : I  R ќе велиме де-

ка е примитивна функција на f на I , ако за секој x  I постои F '( x) и
F '( x)  f ( x) . (1)

5
1.3. Пример. а) Функцијата F ( x)  x5 е примитивна функција за функци-
5
јата f ( x)  x 4 на целата реална права, бидејќи F '( x)  ( x5 ) '  x4 .

б) Функцијата F ( x)  e x е примитивна за функцијата f ( x)  e x на целата

реална права, бидејќи F '( x)  (e x ) '  e x .

в) Функцијата F ( x)  1 ln | x a | е примитивна за функцијата

2a xa
f ( x)  1 , при x  a , бидејќи F '( x)  f '( x) , провери. 
x2 a 2

1.4. Лема. Функциите G( x) и F ( x) , диференцијабилни на интервалот I ,

се примитивни функции на I за една иста функција ако и само ако
G( x)  F ( x)  C, x  I , C  const . (2)
Доказ. Нека на интервалот I , G( x) и F ( x) се примитивни функции за
функцијата ( F ( x)  C) '  F '( x)  f ( x) . Тогаш F '( x)  f ( x) и G '( x)  f ( x) , x  I .
Значи,
( F ( x)  G( x))'  F '( x)  G '( x)  0  (C)' , x  I
од што следува F ( x)  G( x)  C , т.е. G( x)  F ( x)  C, x  I , C  const .

179
 Обратно, ако на интервалот I функцијата F ( x) е примитивна за функци-
јата f ( x) , тогаш F '( x)  f ( x) , x  I . Но, тогаш за секоја константа C важи
( F ( x)  C) '  F '( x)  f ( x) , x  I
од што следува дека секоја функција G( x)  F ( x)  C, x  I , C  const е прими-
тивна за функцијата f ( x) . 

1.5. Дефиниција. Нека функцијата f е определена на некој интервал I .

Фамилијата од сите нејзини примитивни функции на интервалот I ја нарекуваме
неопределен интеграл на функцијата f и ја означуваме со  f ( x)dx . Симболот
 го нарекуваме знак за интегралот, а функцијата f ја нарекуваме подинте-
грална функција.

1.6. Коментар. Од лема 1.4 следува дека, ако F е произволна прими-

тивна функција на функцијата f на интервалот I , тогаш

 f ( x)dx  F ( x)  C, C R . (3)
Од досега изнесеното е јасно дека секое равенство, во кое на двете страни
имаме неопределени интеграли, е равенство меѓу множества. Од геометриска
гледна точка неопределениот интеграл претставува еднопараметарска фамилија
криви y  F ( x)  C , C е параметар, која го има следново својство: сите тангенти
на кривите во точка со апсциса x  x0 се паралелни меѓу себе:
( F ( x)  C ) ' |x x0  F '( x0 )  f ( x0 ) .
На црт. 1 е претставен неопределениот интеграл
x  C на функцијата f ( x)  2 x , т.е. фамилијата пара-
2

боли y  x 2  C .
Како што рековме, интегралот  f ( x)dx е фами-
лијата примитивни функции на функцијата f , па затоа
наместо да велиме дека функцијата има примитивна
функција, ќе велиме дека интегралот  f ( x)dx постои.
Постапката за наоѓање примитивна функција или нео-
пределен интеграл за функцијата f ќе ја нарекуваме
интегрирање на f .
Во следниве неколку леми ќе ги докажеме основните својства на неопре-
делениот интеграл.

1.7. Лема. Ако функцијата F е диференцијабилна на интервалот I , то-

гаш на I важи  dF ( x)  F ( x)  C , т.е. важи

 F '( x)dx  F ( x)  C . (4)

180
 Доказ. Непосредно следува од дефиницијата на неопределениот интеграл
како фамилија од сите диференцијабилни функции чиј диференцијал стои под зна-
кот на интегралот. 

1.8. Лема. Ако функцијата f има примитивна функција на интервалот

I , тогаш за секој x  I важи
d ( f ( x)dx)  f ( x)dx . (5)
Доказ. Најпрво да забележиме дека во ова равенство под интеграл
 f ( x)dx се подразбира произволна примитивна функција F на функцијата f .
Затоа равенството (5) можеме да го запишеме во облик dF ( x)  f ( x)dx . Бидејќи
F е примитивна функција за функцијата f , важи F '( x)  f ( x) . Од својствата на
диференцијалот имаме
dF ( x)  F '( x)dx  f ( x)dx ,
од што следува точноста на равенството (5). 

1.9. Лема (линеарност на интегралот). Ако функциите f1 и f 2 имаат

примитивни функции на интервалот I и 1, 2  R се такви што 12  22  0 , то-
гаш функцијата 1 f1  2 f 2 , исто така, има примитивна функција на интервалот
I и притоа важи
 (1 f1 ( x)  2 f2 ( x))dx  1  f1 ( x)dx  2  f2 ( x)dx . (6)
Доказ. Нека F1 и F2 се примитивни функции на функциите f1 и f 2 на
интервалот I , соодветно. Тогаш, F1' ( x)  f1 ( x) и F2' ( x)  f 2 ( x) , x  I . Да ставиме
F ( x)  1F1 ( x)  2 F2 ( x) .
Тогаш, на интервалот I функцијата F е примитивна за функцијата 1 f1  2 f 2 ,
бидејќи
F '( x)  (1F1 ( x)  2 F2 ( x)) '  1F1' ( x)  2 F2' ( x)  1 f1( x)  2 f 2 ( x) , x  I .
Затоа интегралот
 (1 f1 ( x)  2 f2 ( x))dx
се состои функции 1F1 ( x)  2 F2 ( x)  C , каде C е произволна константа. Од дру-
га страна имаме
1  f1 ( x)dx  2  f 2 ( x)dx  1 ( F1 ( x)  C1 )  2 ( F2 ( x)  C2 )
 1F1 ( x)  2 F2 ( x)  1C1  2C2 ,
каде C1 и C2 се произволни константи. Од произволноста на константите C , C1
и C2 следува дека фамилиите
1F1 ( x)  2 F2 ( x)  1C1  2C2 и 1F1 ( x)  2 F2 ( x)  C
се совпаѓаат, т.е. точно е равенството (6). 

181
 1.10. Таблични интеграли. Од секоја формула за извод на некоја функ-
ција
F '( x)  f ( x) (7)
следува формулата за неопределен интеграл
 f ( x)dx  F ( x)  C . (8)
Притоа за да се провери точноста на формулата (8) за конкретни функции, до-
волно е за тие функции да се провери формулата (7) во сите точки на разгледува-
ниот интервал. Така, може да се докаже точноста на следниве формули, кои ги
нарекуваме таблични интеграли:
 x 1  C,   1 ,
x
 x dx   a dx  ln a  C, a  0, a  1 ,
x a
 1

dx
x
 ln | x | C ,  x2 a2  a arctg a  C ,
dx 1 x

 x2 a2   a arcctg a  C ,
dx 1 x
 e dx  e  C ,
x x

 sin xdx   cos x  C ,  x2 a2  21a ln

dx x a
xa
C ,

 cos xdx  sin x  C , 

dx  arcsin ax  C, | x | a ,
a2  x2

 cos2 x  tg x  C ,
dx

dx   arccos ax  C , | x | a ,
a2  x2

 sin 2 x   ctg x  C ,
dx

dx  ln( x  x2  a 2 )  C ,
x2  a2


dx  ln( x  x2  a 2 )  C, | x || a | .
x a
2 2

Со помош на табличните интеграли и претходно докажаните својства на

неопределениот интеграл може да се најдат интегралите и на посложени елемен-
тарни функции. Ќе разгледаме неколку примери.

1.11. Пример. а) Имаме

1 x ) 2 dx   12 x2 x dx   (  2 1x  1)dx   x 2 dx  2 dx
2
(
1   dx
x x x2 x

 x 2 1  2ln | x |  x  C   1x  2ln | x |  x  C.
21
б) Имаме

 (4sin x  3  5 x  x  x2 1)dx  4 sin xdx  3 dx  5 x dx   x  2 x2 1

4 1 2 4 dx dx

 4cos x  3x  x5  ln | x | 2arctg x  C.
в) Имаме

 ( x  1) dx   ( x  2 x  1)dx   ( x  2x  1)dx
2 1 1/ 2

1 1 3
11 2
 x11  2 x1  x  C  x2  4 3x  x  C.
2

2
1

182
 г) Имаме
x
 e (1  x2 )dx   (e  x2 )dx  e  x  C .
x e x 1 x 1

д) Имаме
1cos3 x dx 3
  ( 12  cos2 x )dx   ( 12  cos x)dx  tg x  sin x  C .
 cos2 x cos x cos x cos x
ѓ) Имаме
1 2 x2 x 2 1 x 2 x2 1 x 2
 x2 (1 x2 ) dx   x2 (1 x2 ) dx   ( x2 (1 x 2 )  x 2 (1 x 2 ) )dx
  ( 1 2  12 )dx  arctg x  1x  C. 
1 x x

2. ЗАМЕНА НА ПРОМЕНЛИВИ

2.1. Во оваа и во следната точка ќе разгледаме две својства на неопределе-

ниот интеграл кои имаат огромна примена при наоѓањето на примитивните функ-
ции.

Теорема. Нека функциите f ( x) и  (t ) се определени на интервалите I x

и I t , при што  ( It )  I x . Ако функцијата f на интервалот I x има примитивна
функција F ( x) , т.е. ако
 f ( x)dx  F ( x)  C , (1)
а функцијата  е диференцијабилна на I t , тогаш функцијата f ( (t )) '(t ) на I t
има примитивна функција F ( (t )) и важи

 f ( (t )) '(t )dt  f ( x)dx |x (t ) . (2)

Доказ. Функциите f ( x) и F ( x) се определени на интервалот I x . Од

 ( It )  I x следува дека сложените функции f ( (t )) и F ( (t )) се добро дефини-
рани. Притоа, бидејќи F '( x)  f ( x), x  I x од правилото за диференцирање на
сложена функција, добиваме
dF ( (t )) d (t )
dt
 dF |
dx x  (t )
 dt  f ( (t )) '(t ), t  It .

Според тоа, функцијата F ( (t )) е примитивна функција за функцијата

f ( (t )) '(t ) . Оттука, согласно со дефиницијата на неопределен интеграл, имаме

 f ( (t )) '(t )dt F ( (t ))  C . (3)

Ако во (1) ставиме x   (t ) , добиваме

 f ( x)dx |x (t )  F ( (t ))  C . (4)

Десните страни во (3) и (4) се еднакви, па затоа се еднакви и левите, т.е. важи (2). 

183
 2.2. Коментар. Формулата (2) ја нарекуваме формула за интегрирање со
замена на променливата. Оваа формула може да се запише и во видот
 f ( (t ))d (t )   f ( x)dx |x (t ) . (5)
Нејзината примена се состои во тоа што наместо да го пресметуваме ин-
тегралот  f ( (t ))d (t ) , го пресметуваме интегралот  f ( x)dx и потоа ставаме
x   (t ) .
Формулата (2) може да биде искористена и во обратен редослед. Имено,
понекогаш полесно може наместо интегралот  f ( x)dx , со помош на соодветна
замена на променливата x   (t ) , да се пресмета интегралот  f ( (t )) '(t )dt . Ако
функцијата  на интервалот I t има инверзна функција  1 , тогаш со замената
t   1 ( x) во (2) преминуваме кон променлива x и добиваме

 f ( x)dx   f ( (t )) '(t )dt |t  1 ( x) . (6)

Всушност, оваа формула обично се нарекува формула за интегрирање со

замена на променливата.
Јасно, за да постои функцијата  1 , инверзна на  , потребно е дополну-
вање на условот на теорема 2.1. Ова дополнување може да биде, на пример, строга
монотоност на функцијата  на интервалот I t , при што, како што е познато,
постои инверзната функција  1 .

2.3. Пример. а) Ќе го пресметаме интегралот  (3x  2)12 dx .

Воведуваме замена 3x  2  t и добиваме (3x  2) ' dx  (t ) ' dt , т.е. 3dx  dt
од каде што следува dx  13 dt . Според тоа,
13 (3 x  2) 13 13
 (3x  2) dx   t  3 dt  3  13  C  39  C  39  C .
12 12 1 1 t t


б) Ќе го пресметаме интегралот dx .
2 5 x

Воведуваме замена 2  5x  t и добиваме (2  5x) ' dx  (t ) ' dt , т.е.

5dx  dt од каде што следува dx   15 dt . Според тоа,


dx   15  dt   15  2 t  C   52 2  5x  C .
25 x t
ln x  2 dx
в) Ќе го пресметаме интегралот  x
.

Воведуваме замена ln x  2  t и добиваме (ln x  2) ' dx  dt , т.е. dx

x
 dt
од каде што следува
ln x  2 dx 2 (ln x  2)2
 x
  tdx  t2  C  2
C .

184
 2
г) Ќе го пресметаме интегралот  x sin x dx .
Воведуваме замена x 2  t и добиваме ( x2 ) ' dx  dt т.е. 2xdx  dt од каде
што следува xdx  12 dt . Според тоа,

 x sin x dx  2  sin tdx   2 cos t  C   2 cos x  C .

2 1 1 1 2

д) Ќе го пресметаме интегралот  tg xdx .

Имаме
 tg xdx   cos x dx .
sin x

Воведуваме замена cos x  t и добиваме (cos x) ' dx  dt , односно sin xdx  dt , па
затоа

 tg xdx   cos x dx     ln | t | C   ln | cos x | C .

sin x dt
t

ѓ) Ќе го пресметаме интегралот  esin x cos xdx .

Воведуваме замена sin x  t и добиваме (sin x) ' dx  dt , т.е. cos xdx  dt .
Според тоа,
sin x
e cos xdx   et dt  et  C  esin x  C . 

2 x5 3 x 2
2.4. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  13x3  x6 dx .
Од (1  3x3  x6 ) '  9 x2  6 x5  3(3x2  2 x5 )  3(2 x5  3x2 ) , следува заме-
ната t  1  3x3  x6 . Имаме,  13 dt  (2 x5  3x2 )dx , па затоа

2 x5 3 x2
 13x3  x6 dx   3    13 ln | t | C  C  13 ln |1  3x3  x6 | . 
1 dt
t

2.5. Забелешка. Постапката применета во пример 2.4 може да се примени

за решавање на секој интеграл од видот
g '( x )
 g ( x)
dx, g ( x)  0 .

Имено, со замената g ( x)  t , g '( x)dx  dt , добиваме

g '( x)
 g ( x)
dx   dtt  ln | t | C  ln | g ( x) | C .

2.6. Пример. Ќе докажеме дека од  f ( x)dx  F ( x)  C следува

 f (ax  b)dx  1a F (ax  b)  C, a  0 . (7)
Ја воведуваме замената t  ax  b , dx  1a dt , и добиваме

 f (ax  b)dx  1a  f (t )dt  1a F (t )  C  1a F (ax  b)  C .

185
 Ако се искористат табличните интеграли со помош на (7) може да се пре-
сметаат голем број интеграли од елементарните функции. Така, на пример,

 cos(ax  b)dx  1a sin(ax  b)  C,  axb  a1 ln | ax  b | C итн. 

dx

2.7. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  1

x 3 x
dx .

Воведуваме замена x  t 6 , dx  6t 5dt , и добиваме

dx   36t 2 dt  6 3t 2 dt  6 tt1 dt  6 t t111 dt  6 ( tt 11  t 11 )dt

5 5 3 3 3
 1
x 3 x t t t t
(t 1)(t 2 t 1)
 6 ( t 1
 t 11 )dt  6 (t 2  t  1  t 11 )dt
6 6
 2t 3  3t 2  6t  6 ln | t  1| C  2 x3  3 x 2  6 6 x  6 ln | 6 x  1| C
 2 x  33 x  66 x  6 ln | 6 x  1| C.
Според тоа,


1 dx  2 x  33 x  66 x  6ln | 6 x  1| C . 
x 3 x

 e x (3e x ) .
2.8. Пример. Ќе го пресметаме интегралот dx

Ќе ја трансформираме подинтегралната функција

 e x (3e x )   e x (3e x 1)   3e x (3e x 1)  * .

dx e x dx 3e x dx

Воведуваме замена 3e x  t , 3e x dx  dt , и добиваме

*   t (tdt1)   tt(t11)t dt   (1t  t 11 )dt  ln | t |  ln | t  1| C

 ln | t t 1 | C  ln 3e x  C.
3e x 1
Значи,
3e x
 e x (3e x )  ln 3e x 1  C . 
dx


2.9. Пример. Ќе го пресметаме интегралот dx .
9 x 2 6 x  2
Ќе ја трансформираме подинтегралната функција


dx  dx  (*)
9 x 2 6 x  2 (3 x 1)2 1

Воведуваме замена 3x  1  t , dx  dt3 , и добиваме:

*  13  dt  13 ln(t  t 2  1)  C  13 ln(3x  1  9 x2  6 x  2)  C .

t 2 1

Значи,

186
 
dx  13 ln(3x  1  9 x2  6 x  2)  C . 
9 x 2 6 x  2


2.10. Пример. Ќе го пресметаме интегралот dx .
4 x 3 x 2
Ќе ја трансформираме подинтегралната функција


dx  dx  dx  (*) .
4 x 3 x 2 1( x 2 4 x  4) 1( x 2) 2

Воведуваме замена x  2  t , dx  dt и добиваме

(*)   dt  arcsin t  C  arcsin( x  2)  C

1t 2
Значи,

dx  arcsin( x  2)  C . 
4 x 3 x2

3. ПАРЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА

3.1. Теорема (парцијална интеграција). Ако функциите u ( x) и v( x) се

диференцијабилни на некој интервал и на тој интервал постои интегралот  vdu ,
тогаш на овој интервал постои и интегралот  udv и притоа важи

 udv  uv   vdu . (1)

Доказ. Нека функциите u и v се диференцијабилни на интервалот I . Од
својствата на диференцијалот за секоја точка на интервалот I важи
d (uv)  udv  vdu ,
па затоа
udv  d (uv)  vdu .
Јасно, интегралот од првиот собирок на десната страна во последното
равенство постои и притоа важи  d (uv)  uv  C , а интегралот од вториот собирок
постои според условот на теоремата, што значи дека постои интегралот  udv и
притоа важи
 udv   d (uv)   vdu . (2)

 d (uv) со uv  C и
Конечно, ако на десната страна во (2) го замениме
сметаме дека произволната константа се однесува на интегралот  vdu , ја добива-
ме формулата (1). 

3.2. Пример. а) Ќе го пресметаме интегралот  x ln xdx .

Овој интеграл ќе го решиме со парцијална интеграција. Земаме

187
 u  ln x du  (ln x) ' dx  dx
x
и добиваме
dv  xdx 2
v   xdx  x2 .
Со замена во формулата (1) наоѓаме
x2 2 2 2 2 2 2
 x ln xdx  2
ln x   x2  dx
x
 x2 ln x  12  xdx  x2 ln x  12 x2  C  x2 ln x  x4  C.

б) Ќе го пресметаме интегралот  ln( x2  1)dx .

Овој интеграл ќе го решиме со парцијална интеграција. Земаме,

u  ln( x 2  1) du  22 x dx
и добиваме x 1 .
dv  dx v   dv   dx  x
Со замена во формулата (1) наоѓаме
2
x 11 2
 ln( x  1)dx  x ln( x  1)  2 x2 1dx  x ln( x  1)  2 x2 1 dx
2 2 x 2

 x ln( x 2  1)  2 (1  1 )dx  x ln( x 2  1)  2  x  arctg x   C

x 2 1
Значи,
 ln( x  1)dx  x ln( x  1)  2x  2arctg x  C . 
2 2

x
3.3. Пример. а) Ќе го пресметаме интегралот  xe dx .
Земаме
ux du  dx
и добиваме
e dx  dv
x
v   e x dx  e x .
Ако замениме во формулата (1) наоѓаме

 xe dx  xe   e dx  xe  e  C .
x x x x x

б) Ќе го пресметаме интегралот  x sin xdx .

Земаме
ux du  dx
и добиваме
dv  sin xdx v   sin xdx   cos x.
Според тоа,
 x sin xdx   x cos x    cos xdx   x cos x   cos xdx  x cos x  sin x  C .
в) Ќе го пресметаме интегралот  x arctg xdx .
Земаме

u  arctg x du  dx 2
1 x
и добиваме
dv  xdx 2
v   xdx  x2 ,

188
па затоа
x2 arctg x   x2  dx 2  x2 arctg x  12  x 121 dx
2 2 2
 x arctg xdx  2 1 x 1 x
2
 x2 arctg x  12  (1  1 2 )dx
1 x
2
 x2 arctg x  12 (x  arctg x)  C.

 cos3 x dx .
г) Ќе го пресметаме интегралот x sin x

Ќе направиме парцијална интеграција со

ux
dv  sin x dx
cos3 x
од што следува
du  dx
v   dv   sin3x dx (cos x t 1 ..
 sin dx  dt )    3  2 
dt 1
cos x t 2t 2cos2 x
Добиваме

 cos3 x dx  2cos2 x  2  cos2 x  2cos2 x  2 tg x  C . 

x sin x x 1 dx x 1

3.4. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  x arctg( x  1)dx .

Со примена на методот за парцијална интеграција при
du  1 dx
u  arctg( x  1) x2  2 x  2
имаме
dv  xdx v   dv   xdx  x2
2

од што следува

 x arctg  x  1dx 
x2 arctg (x +1)  12  x2 dx
2 x 2 x2
2

 x2 arctg( x  1)  12  (1  22 x  2 )dx
2

x 2 x2

 x2 arctg( x  1)    22 x  2 dx  *
x 1
2 x 2 x2
2 2

Сега замена x2  2 x  2  t , од што добиваме  2 x  2 dx  dt , па затоа

*  x2 arctg( x  1)  2x  12  dtt  x2

2 2
arctg( x  1)  2x  12 ln( x2  2 x  2)  C .
Значи,
x2
 x arctg( x  1)dx  2
arctg( x  1)  2x  12 ln( x2  2 x  2)  C . 

3.5. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  e x dx .

189
 Прво воведуваме замена x  t 2 . Имаме dx  2tdt , па затоа

 e dx   e 2tdt  2 te dt  * .
x t t

Ќе направиме парцијална интеграција со

u t du  dt
од што следува .
dv  e dt
t v   dv   et dt  et
Имаме,

*  2(tet   et dt )  2(tet  et )  C  2( xe x  e x )  C .

Значи,

 e dx  2( xe
x x
e x )C , x  0. 

3.6. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  sin xdx

Воведуваме замена x  t 2 и добиваме dx  2tdt , односно

 sin xdx   2t sin tdt  *

Сега со парцијална интеграција, при
u t du  dt
добиваме ,
dv  sin tdt v   dv   sin tdt   cos t
од што следува
*  2  t cos t   cos tdt   2  t cos t  sin t   C  2sin x  2 x cos x  C .
Значи,

 sin xdx  2sin x  2 x cos x  C, x0.

4. ИНТЕГРИРАЊЕ НА РАЦИОНАЛНИ ФУНКЦИИ

P ( x)
4.1. Како што знаме R( x)  Qn ( x) , каде Pn и Qm се полиноми, е рационал-
m
на функција. Ако степенот на полиномот во броителот е поголем или еднаков на
степенот на полиномот во именителот, тогаш за рационалната функција R( x) ќе
велиме дека е неправилна, а во спротивно ќе велиме дека е правилна.
Секоја неправилна рационална функција може да се запише како збир на
полином (цел дел) и правилна рационална функција и истото може да се постигне
со делење на двата полиноми.
Бидејќи интегрирањето на полином не претставува тешкотија, заклучува-
ме дека интегрирањето на рационалните функции се сведува на интегрирање на
правилни рационални функции.

190
 4.2. Дефиниција. Правилните рационални функции од видовите
1) A , 2) A , n  2, 3) Mx  N , 4) Mx  N , n  2,
x a ( x  a )n x 2  px  q ( x2  px  q )n

каде A, a, p, q, M , N  R и p 2 / 4  q  0 , ги нарекуваме прости рационални дропки.

4.3. Интегрирање на прости дропки од видот x Aa . Имаме

d ( x a )
 xa dx  A  A ln | x  a | C .
A
x a

4.4. Интегрирање на прости дропки од видот A , n  2 . Имаме

( x  a )n

n
 ( xAa)n dx  A ( x  a) d ( x  a)  (1n)( xAa)n1  C .

4.5. Интегрирање на прости дропки од видот Mx  N . Интегрирањето

x 2  px  q
на простите дропки од овој вид се сведува на таблични интеграли по пат на одде-
лување во броителот диференцијал на именителот и сведување на именителот на
збир на квадрати:

d ( x 2  px  q )  (2 x  p)dx,
Mx  N dx 
 x 2  px  q Mp
Mx  N  M2 (2 x  p)  N  2
Mp
M (2 x  p )  N  (2 x  p ) dx Mp
 2 2
dx  M2  2  ( N  2 ) dx
x 2  px  q x  px  q x 2  px  q
d ( x 2  px  q ) Mp d ( x  p / 2)
 M2  2  ( N  2 )
x  px  q ( x  p / 2) 2  q  p 2 / 4
Mp 2 x p
 M2 ln( x 2  px  q )  ( N  2 ) 1 arctg  C.
q p2 / 4 4q  p 2

4.6. Интегрирање на прости дропки од видот Mx  N , n  2 . Воведу-

( x2  px  q )n
ваме замена x  p / 2  t , dx  dt :

x2  px  q  ( x  p / 2)2  q  p2 / 4  t 2  a2 , a2  q  p2 / 4 .
Тогаш
Mx  N M ( x  p / 2)  N  Mp / 2 Mp
 ( x2  px  q)n dx   [( x  p / 2)2  q  p2 / 4]n dx  M  (t 2  a2 )n  ( N  2  (t 2  a 2 ) n
tdt ) dt

Mp
 MI 0  ( N  2
)In .

За интегралот I 0 имаме

I0   2 tdt2 n  12  (t 2  a 2 )n d (t 2  a 2 )  1 C .
(t  a ) 2(1n)(t 2  a 2 )n 1

191
За да го пресметаме интегралот I n , n  2 истиот ќе го преставиме во видот:
( t 2  a 2 ) t 2 t 2 dt
In   dt  1
 dt  1
 (t 2  a 2 )n 1  a12  (t 2  a 2 )n
dt
(t  a 2 ) n
2
a2 (t  a )
2 2 n
a2
(1)
2
 1 I
n 1  2
1

t dt .
a2 a (t 2  a 2 ) n

Вториот интеграл во (1) ќе го пресметаме со парцијална интеграција:

u  t, du  dt
dv  tdt , v 1
(t 2  a 2 ) n 2(1 n)(t 2  a 2 )n 1
па затоа
2
 (t 2 a2 )n  2(1n)(t 2 a2 )n 1  2(1n)  (t 2 a2 )n 1  2(1n)(t 2 a2 )n 1  2(1n) I n1 ,
t dt t 1 dt t 1

и ако замениме во (1) добиваме

I n  12 ( 22nn32 I n1  t ). (2)
a 2(1n)(t 2  a 2 )n 1

Според тоа, за пресметување на интегралот I n ја добивме рекурентната

формула (2), која лесно се користи ако се има предвид табличниот интеграл
I1   2dx  1a arctg ax  C .
x a2

4.7. Разложување на рационална функција на прости дропки. Секоја

P ( x)
правилна рационална функција Qn ( x ) може да се престави во вид на збир на коне-
m
P ( x)
чен број прости дропки од видовите 1) – 4). За разложување на Qn ( x ) на прости
m

дропки потребно е да се разложи именителот Qm ( x) на линеарни и квадратни

множители, што значи де се реши равенката
Qm ( x)  0  b0 xm  b1xm1  ...  bm1x  bm  0 . (3)
Ако претпоставиме дека равенката (3) е решена и се најдени нејзините корени.
Согласно основната теорема на алгебрата, равенката (3) има m корени, сметајќи
ја нивната кратност. Корените на равенката можат да бидат реални (прости или
кратни) и комплексни (прости и кратни). При разложувањето на полиномот
Qm ( x) на множители користиме:
1) ако  е реален прост корен на Qm ( x) , тогаш Qm ( x) се дели со x  
и важи: Qm ( x)  ( x   )Qm1( x) ,
2) ако  е реален корен со кратност k , тогаш Qm ( x) се дели со ( x   )k
и важи: Qm ( x)  ( x   )k Qmk ( x) ,
3) ако комплексниот број z  u  iv е прост корен на Qm ( x) , тогаш и
неговиот коњугиран број z  u  iv е корен на Qm ( x) и полиномот
Qm ( x) се дели со

192
 ( x  z)( x  z)  x2  px  q, p  2u, q  u 2  v2 , p 2 / 4  q  0 ,
т.е. Qm ( x)  ( x2  px  q)Qm2 ( x) , и
4) ако комплексно коњугираните броеви u  iv се корени на полиномот
Qm ( x) со кратност k , тогаш полиномот Qm ( x) може да се запише во
видот: Qm ( x)  ( x2  px  q)k Qm2k ( x) .
Нека, на пример, бројот  е реален корен на полиномот Qm ( x) со кратност k ,
бројот  е реален корен со кратност l и коњугираните комплексни броеви u  iv
се корени со кратност s . Тогаш полиномот Qm ( x) може да се запише во видот
Qm ( x)  ( x   )k ( x   )l ( x2  px  q) s , k  l  2s  m ,
P ( x)
и правилната рационална функција Qn ( x ) може на единствен начин да се разложи
m
како збир на прости дропки:
Pn ( x ) A A A B B B
 x 1  2
 ...  k
 x 1  2
 ...  l

Qm ( x ) ( x  )2 ( x  )k ( x   )2 ( x   )l
(4)
M 1x  N1 M 2x  N2 M sx Ns
   ...  ,
x 2  px  q ( x 2  px  q )2 ( x 2  px  q ) s
каде
A1, A2 ,..., Ak , B1, B2 ,..., Bl , M1, M 2 ,..., M s , N1, N2 ,..., Ns (5)
се реални броеви.
Забележуваме дека во разложувањето (4) на линеарните множители на
Qm ( x) соодветствуваат простите дропки од прв и втор вид, а на квадратните мно-
жители соодветствуваат линеарните множители од трет и четврт вид. Формулата
(4) за разложување на правилна рационална функција е точна за секој конечен
број линеарни и квадратни множители кои учествуваат во разложувањето на по-
линомот Qm ( x) .

Пример. Ќе ја илустрираме формулата (4), без притоа да ги определуваме

коефициентите на разложувањето:
x3  x3  xA1  Bx C  Dx  E ,
( x 1)( x2 1)
3
( x 1)( x  x 1)( x 2 1)
2 2
x  x 1
2
x 1
2 x2 1  xA1  xB1  C  D ,
( x 1)( x 1)3 ( x 1)2 ( x 1)3
x3 13  Ax  B2  C3  xD1  Ex2 F  Gx2  H2 . 
x3 ( x 1)( x2 3)2 x x x 3 ( x 3)

4.8. Метод на неопределени коефициенти. Нека е дадено разложување-

P ( x)
то (4) на правилната рационална функција Qn ( x ) . Ги сведуваме простите дропки
m

на заеднички именител Qm ( x) и ги изедначуваме добиените коефициенти со кое-

фициентите пред соодветните степени на полиномот Pn ( x) . На тој начин добива-
ме систем од m линеарни равенки со m непознати, чие решение се коефициен-
тите (5).

193
 Пример А. Ќе ја разложиме рационалната функција x x22x . Бидејќи сте-
3 2

пенот на броителот е поголем од степенот на именителот, прво ги делиме полино-

мите и добиваме
x3  2 x 2  x2  4 x  8  x16 .
x2 2

x2
Пример Б. Ќе ја разложиме рационалната функција ( x 1)( . Ако ја ис-
x 2)
x2
користиме формулата (4) добиваме ( x 1)(  xA1  xB2 , каде броевите A и B
x 2)
се непознати. Десната страна на последното разложување ја сведуваме под заед-
нички именител и добиваме
x2 A( x 2)  B( x 1) ( A B) x ( 2 A B)
( x 1)( x 2)
 ( x 1)( x 2)
 ( x 1)( x 2)
.

Според тоа,
x  2  ( A  B) x  (2 A  B)
и ако ги изедначиме коефициентите пред еднаквите степени на x го добиваме си-
стемот равенки:
1  A  B  0

2  2 A  B  0,
чие решение е A  3 и B  4 . Според тоа,
x2  x31  x 4 2 . 
( x 1)( x 2)

Пример В. Ќе ја разложиме рационалната функција 1 . Ако ја иско-

x ( x1)2
ристиме формулата (4) и ги сведеме простите дропки на заеднички именител до-
биваме
A( x 1)2  Bx( x 1) Cx ( A B) x 2 (2 A B C ) x  A
1  A  B  C
x 1 ( x 1) 2
  .
x( x 1)2 x x( x 1) 2
x( x 1) 2

каде броевите A , B и C се непознати. Според тоа,

1  ( A  B) x2  (2 A  B  C ) x  A
и ако ги изедначиме коефициентите пред еднаквите степени на x го добиваме си-
стемот равенки:
A  B  0

2 A  B  C  0
A  1

чие решение е A  1, B  C  1 . Според тоа
1  1x  x11  1 2 . 
x( x 1)2 ( x 1)

194
 Пример Г. Ќе ја разложиме рационалната функција x3 12 . Ако ја иско-
2

x x
ристиме формулата (4) и ги сведеме простите дропки на заеднички именител до-
биваме
x 2 1 x 2 1 Ax ( x 1)  B( x 1) Cx 2 ( AC ) x 2 ( A B ) x  B
  A  B  C
x 1
 
x3  x 2 x ( x 1)
2 x x2 x ( x 1)
2
x 2 ( x 1)

каде броевите A , B и C се непознати. Според тоа,

x 2  1  ( A  C ) x 2  ( A  B) x  B
и ако ги изедначиме коефициентите пред еднаквите степени на x го добиваме си-
стемот равенки:
A  C  1

A  B  0
B  1

чие решение е A  1, B  1, C  2 . Според тоа,
x2 1   1x  12  x21 . 
x3  x 2 x

Пример Д. Ќе ја разложиме рационалната функција 1 . Ако ја иско-

x ( x 2 1)
ристиме формулата (4) и ги сведеме простите дропки на заеднички именител до-
биваме
Bx C A( x 2 1) ( Bx C ) x ( A B ) x 2 Cx  A
1  A    ,
x ( x 2 1) x x 2 1 x ( x 1)
2
x ( x 2 1)

од каде го добиваме системот равенки

A  B  0

C  0
A  1

чие решение е A  1, B  1, C  0 . Според тоа,
1  1x  2x . 
x ( x 2 1) x 1

Пример Ѓ. Ќе ја разложиме рационалната функција x2 . Ако ја иско-

x 4 1
ристиме формулата (4) и ги сведеме простите дропки на заеднички именител до-
биваме
x2  x2  x2  x2  xA1  xB1  Cx2 D
x 4 1 ( x ) 1
2 2
( x 1)( x 2 1)
2
( x 1)( x 1)( x 2 1) x 1
A( x 1)( x 2 1)  B ( x 1)( x 2 1)  (Cx  D )( x 1)( x 1)

( x 1)( x 1)( x 2 1)
( A B  C ) x  ( A B  D ) x 2  ( A  B C ) x  ( A B  D )
3

( x 1)( x 1)( x 2 1)

195
од каде го добиваме системот равенки
A  B  C  0
A  B  D  1


A  B  C  0
 A  B  D  0

чие решение е A  14 , B   14 , C   12 , D  12 . Според тоа,

x2  14  x11  14  x11  12  x21 . 

x4 1 x 1

4.9. Правило за интегрирање на рационални функции. За да интегри-

раме рационална функција потребно е да се придржуваме на следнава постапка:
P ( x)
- ако разгледуваната рационална функција Qk ( x ) не е правилна, т.е.
m

ако k  m , тогаш истата ќе ја запишеме во вид на збир на полином и

P ( x) P ( x)
правилна рационална функција: Qk ( x)  P *( x)  Qn ( x) , n  m .
m m
P ( x)
- правилната рационална функција Qn ( x ) ја запишуваме како збир на
m
прости дропки,
- интегралот од рационалната функција го наоѓаме со интегрирање на
правилните дропки 1) – 4), при што ги користиме алгоритмите 4.3 –
4.6.

x3  2 x 2
4.10. Пример . Ќе го пресметаме интегралот  x2
dx .
Ако го искористиме разложувањето од пример 4.8 А добиваме:
x3  2 x 2 dx   ( x2  4 x  8  x16
3
)dx  x3  2 x2  8x  16ln | x  2 | C . 
 x2 2

x2
4.11. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  ( x1)( x2) dx .
Ако го искористиме разложувањето од пример 4.8 Б добиваме:
x2 3
 ( x1)( x2) dx   ( x1  x2 )dx  3 x1 dx  4 x2 dx
4 1 4

 3ln | x  1| 4ln | x  2 | C . 

 x( x1)2 .
4.12. Пример. Ќе го пресметаме интегралот dx

Ако го искористиме разложувањето од пример 4.8 В добиваме:

 x( x1)2   ( 1x  x11  ( x11)2 )dx  ln | x |  ln | x  1|  x11  C1 . 

dx

x3 1
4.13. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  x3  x2 dx .

196
 Ако го искористиме разложувањето од пример 4.8 Г добиваме:
x 1
3
x3  x2  x2 1 dx  ( x3  x2  x2 1 )dx  (1  x2 1 )dx  x  x2 1
 x3  x2 dx   x3  x 2
 x3  x 2 x3  x 2  x3  x 2
 x3  x 2 dx

 x   ( 1x  12  x21)dx  x  ln | x |  1x  2ln | x  1| C1 . 

x

 x( x2 1) .
4.14. Пример. Ќе го пресметаме интегралот dx

Ако го искористиме разложувањето од пример 4.8 В добиваме:

x 2 1t
 x( x2 1)   ( x  x2 1 )dx  ln | x |  x2 1 dx  (2 xdx dt )
dx 1 x x

 ln x  12  dtt  ln x  12 ln | t | C1
 ln x  12 ln | x2  1| C1  ln x  12 ln( x2  1)  C1. 

x2
4.15. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  x4 1 dx .
Ако го искористиме разложувањето од пример 4.8 Ѓ добиваме:
2  12 x  12
 x4 1 dx  14  x1  14  x1   dx  14 ln | x  1|  14 ln | x  1|  12  xdx  1  dx
x dx dx
x2 1 x2 1 2 x2 1
 14 ln | x  1|  14 ln | x  1|  14 ln( x2  1)  12 arctg x  C1. 

5. ИНТЕГРИРАЊЕ НА БИНОМЕН ДИФЕРЕНЦИЈАЛ

5.1. Дефиниција. Интегралот од видот

I   xm (a  bxn ) p dx , (1)
каде m, n и p се рационални броеви и a и b се реални броеви го нарекуваме ин-
теграл од биномен диференцијал (биномен интеграл).

5.2. Теорема. Биномниот интеграл (1) може да го изразиме со помош на

елементарните функции, ако еден од броевите p , mn1 или mn1  p е цел број.
Доказ. Ако во (3) ставиме
xn  t , x  t1/ n , dx  1n t (1n) / n ,
тогаш интегралот (3) го добива видот
m 1
1
I  1n  t n (a  bt ) p dt . (2)

а) Нека p е цел број. Ако mn1 е рационален број еднаков на rs , тогаш со

замената

197
 t  z s , dt  sz s 1dz
добиваме
I  ns  z r s (a  bz s ) p z s 1dz   R( z )dz ,

R( z ) е рационална функција, па од алгоритмот 4.9 следува тврдењето.

б) Нека mn1 е цел број. Ако p е рационален број еднаков на rs , тогаш

m 1 r
t n е рационална функција помножена со (a  bt ) s , што значи дека подинтеграл-
ната функција во (2) е рационална функција од t и од s a  bt и според а) инте-
гралот (2) е решлив.
в) Нека mn1  p е цел број. Ако p е рационален број еднаков на rs ,
тогаш множејќи ја и делејќи ја подинтегралната функција со t p во (4) добиваме
m 1
 p 1
I  1n  t n ( a t bt ) p dt .
Јасно, во последниот интеграл првиот множител е рационална функција,
па затоа интегралот може да се реши со замената a t bt  z s , од што добиваме
I   R( z )dz , каде R( z ) е рационална функција. 

 x (1  x ) dx
3 4
5.3. Пример. Ќе го пресметаме интегралот:
Подинтегралната функција ќе ја запишеме во вид:
1 1
 x (1  x ) dx   x 2 (1  x 3 ) dx  (*)
3 4 4

Бидејќи m  12 , n  13 , p  4 , ова е биномен интеграл, и бидејќи p  4  Z , доби-

ваме дека за да го интегрираме треба да постапиме како во случајот под а) од
претходната теорема. Ја воведуваме замената x  t 6 , dx  6t 5dt и добиваме:

*   t 3 (1  t 2 )4 6t 5dt  6 t 8 (1  4t 2  6t 4  4t 6  t 8 )dt

 6 (t 8  4t10  6t12  4t14  t16 )dt  96 t 9  11
24 t11  36 t13  24 t15  6 t17  C
13 15 17
3 3
 6 x3 ( 19  11
4 3 x  6 x 2  4 x  1 x 4 )  C.
13 15 17
Значи,
4 3 x  6 3 x2  4 x  1 3 x4 )  C . 
 x (1  x )  6 x ( 19  11
3 4 3
13 15 17

4
5.4. Пример. Ќе го пресметаме интегралот: dx .
1 x 4
Подинтегралната функција ќе ја запишеме во видот:
 14
4
dx   (1  x 4 ) dx  (*)
1 x 4

198
 Бидејќи m  0, n  4, p   14 , ова е биномен интеграл и од

p   14  Z , а mn1  p  0  Z
добиваме дека за да го интегрираме треба да постапиме како во случајот под в) од
претходната теорема. Имаме:

x4  1  t 4 ,
3
1  t 4  1, x4  41 , x3dx   t4 dt 2 ,
x4 t 1 (t 1)
па затоа

*   x3dx 1 t 3
4
dx   t dt    t 2 dt  t 2 dt
x 44 4
x 1 t (t 4 1)2 t 1
4
1t 4

  ( 1 2  1 2 )dt  12  ( 12 ( 11 t  11 t )  1 2 )dt

1
1t
2 1t 1t
4
x 4 1  x 4
x 4 1
 14 ln |1  t |  14 ln |1  t |  12 arctg t  C  14 ln  12 arctg x
C . 
4
x 1  x
4


5.5. Пример. Ќе го пресметаме интегралот dx dx .
x 3 1 x5
Подинтегралната функција ќе ја запишеме во облик:
 13

dx   x 1 (1  x5 ) dx  * .
x 1 x5
3

Бидејќи m  1, n  5, p   13  Z , а mn1  151  0  Z , заклучуваме дека

овој интеграл е биномен и постапката за негово решавање е дадена во претходната
теорема под б). Воведуваме замена
1  x5  t 3 , x5  t 3  1, 5x4 dx  3t 2 dt
и добиваме

*  15  5 x4 2
dx  15  33t dt  53  3t dt  53  t dt
x 1 x
53 5 ( t 1) t t 1 ( t 1)( t 2
t 1)

 53  ( 13 t 11  13 2t 1 )dt  15  t 11 dt  10

1 2t 13 dt
 t 2 t 1
t t 1
 15 ln | t  1|  10
1 ln(t 2  t  1)  3
10 
1 dt  **
(t  12 )2  43

Воведуваме замена t  12  23 z, dt  23 dz и добиваме:

**  15 ln | t  1|  101 ln(t 2  t  1)  103  1 3

dz 
( 2
3
z )2  43 2

 15 ln | t  1|  10
1 ln(t 2  t  1)  3
10
3 4
2 3  z 2 1
dz

 15 ln | t  1|  10
1 ln(t 2  t  1) 
5
3
arctg z  C

 15 ln | t  1|  10
1 ln(t 2  t  1) 
5
3
arctg 2t+1  C.
3

199
 3
Останува да се вратиме на старата променлива t  1  x5 . 

6. ТРИГОНОМОТРЕСКИ ЗАМЕНИ

6.1. Со замената z  tg 2x ,    x   интегралите од видот

 R(sin x,cos x)dx

се сведуваат на интеграли од рационални функции. Навистина, од
x x x x x x
2sin cos 2 tg cos 2 sin 2 1 tg 2
 1 z 2 ,
2
sin x  2 2  2  2z , cos x  2 2  2
x
sin 2  cos 2
x
1 tg 2
x 1 z 2 x
cos 2 sin 2
x
1 tg 2
x 1 z (1)
2 2 2 2 2 2
x  2 arctg z, dx  2dz2
1 z
следува дека
2 z 1 z 2
 R(sin x,cos x)dx   R(1 z 2 , 1 z 2 ) 1 z 2 ,
2dz

т.е. добивме интеграл од рационална функција.

6.2. Пример. а) Ќе го пресметаме интегралот:  54sin x13cos x dx .

Ако ја искористиме наведената замена, добиваме

 54sin x13cos x dx   2t
1 2 dt
1t 2 1t 2
 2
2t 2 8t 8
dt
5 2  3 2
1t 1t
  t 2 4t  4   (t 12)2
1 dt dt   t 12  C  C  1 .
x
tg  2
2

Значи,  54sin x13cos x dx  C  1

x
.
tg 2
2

б) Ќе го пресметаме интегралот:  53cos

dx
x
.
Ако ја искористиме наведената замена, добиваме
1 d (2 z )
 53cos x  
2 dz 
 1 4 z 2 dz  2  1(2 z )2
dx 1 1
1 z 2 1 z 2
5 3
1 z 2
 1 arctg 2 z  C  1 arctg(2 tg x )  C.
2 2 2

 53cos x  2 arctg(2 tg 2 )  C . 
Значи, dx 1 x

6.3. Претходно докажавме дека разгледуваните интеграли секогаш можат

да се сведат на интеграли од рационални функции. Меѓутоа, понекогаш наместо
замената (1) погодно е да се користат замените:

200
 z  sin x, dz  cos xdx, (2)
z  cos x, dz   sin xdx , (3)
z  tg x, dz  dx . (4)
cos2 x
Ќе разгледаме неколку примери.

6.4. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  (tg 2 x  tg 4 x)dx .

Прво ќе ја трансформираме подинтегралната функција. Имаме:

 (tg x  tg x)dx   tg x(1  tg x)dx   tg x cos2 x  *

2 4 2 2 2 dx

Ако ја искористиме замената (4), добиваме

*   z 2dz  13 z3  C  13 tg3 x  C .
Значи,  (tg2 x  tg4 x)dx  13 tg3 x  C . 

sin 3 x
6.5. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  cos x
dx .

Ќе направиме трансформација на подинтегралната функција

sin3 x sin 2 x sin xdx   1cos  *
2
 dx   x sin xdx
cos x cos x cos x
Ако ја искористиме замената (3), добиваме
3 5
*   z 1 dz
2
  ( z 2  1 )dz  52 t 2  2 t  C  52 cos x (cos2 x  5)  C .
z z
3
Значи, 
sin x dx  2
5
cos x (cos2 x  5)  C . 
cos x

sin 3 x
6.6. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  cos x
dx .
Прво ќе ја трансформираме подинтегралната функција. Имаме
sin3 x dx 3 3
  sin 2 x cos xdx   sin 2x cos xdx  (*)
 cos x cos x 1sin x
Ако ја искористиме замената (2), добиваме

(*)   z 2 dz   z  z 2 z dz   ( z  12 2 z2 )dz    zdz  12  22zdz

3 3

1 z 1 z 1 z z 1
 C  2 z  2 ln | z  1|  C  2 sin x  2 ln | sin x  1|
1 2 1 2 1 2 1 2

 C  12 sin 2 x  12 ln | sin 2 x  1| C  12 sin 2 x  ln | cos x | .

Значи,
sin3 x dx  C  12 sin 2 x  ln | cos x | . 
 cos x

201
 6.7. Коментар. Интегралот разгледан во претходниот пример е од видот
m n
 sin x cos xdx .
Нека m и n се рационални броеви. Ќе докажеме дека со замените (2) и
(3) овој интеграл се сведува на биномен интеграл. Навистина, ако ја искористиме
замената (2) добиваме
dz  (1  z 2 )  2 dz ,
1 1
cos x  1  sin 2 x  (1  z 2 ) 2 , dx  cos x
што значи дека
n 1
 sin x cos xdx   z (1  z )
m n m 2 2 dz .

Според тоа, дали може интегралот  sin m x cosn xdx да се изрази со помош
на елементарни функции, зависи од тоа дали тоа својство го има добиениот бино-
мен интеграл.
Јасно, ако еден од броевите m и n е позитивен непарен број, на пример
m  2k  1 , тогаш со смената (2) разгледуваниот интеграл се сведува на интеграл
од рационална функција.
Ако m  2k  1 и n  2 p  1 , тогаш пожелно е да се искористи замената
z  cos 2 x и притоа добиваме
2k 1
 sin x cos 2 p 1 xdx  12  sin 2k x cos2 p x  2sin x cos xdx

 12  ( 1cos
2
2 x )k ( 1 cos 2 x ) p sin 2 xd (2 x)
2
2
 1
 (1  z ) (1  z ) dz,
k p
2k  p  2
што значи дека повторно добиваме интеграл од рационална функција. Јасно, брое-
вите m и n можат да бидат како позитивни така и негативни.
Ако броевите m и n се позитивни парни броеви, тогаш користејќи ги
формулите
sin 2 x  1cos
2
2x , cos2 x  1cos
2
2x , (5)
m n
интегралот  sin x cos xdx го сведуваме на интеграл од истиот тип со тоа што
степените m и n се намалуваат.
Ако броевите m  2k и n  2 p се негативни парни броеви, тогаш ко-
ристејќи ги формулите
tg x
cos2 x  1 , sin 2 x  , (6)
1 tg 2 x 1 tg 2 x
добиваме
k  p 1
2k 2 p (1 tg x) 2
 sin x cos xdx   sin x cos xdx   ( tg2 x)k
m n dx ,
cos2 x

што значи, со замената (4) разгледуваниот интеграл се сведува на интеграл од ра-

ционална функција кој, како што гледаме, е елементарен.

202
 6.9. Пример. а) Ќе го пресметаме интегралот:  sin 4 xdx .
Ако ги искористиме формулите (5) добиваме
1cos 2 x 2
 sin xdx   (sin x) dx   ( 2 ) dx  14  (1  2 cos 2 x  cos 2 x)dx
4 2 2 2

 14  dx  14  cos 2 xd (2 x) x  18  (1  cos 4 x)dx

 83 x  14 sin 2 x  32
1 cos 4 xd (4 x)  3 x  1 sin 2 x  1 sin 4 x  C.
 8 4 32

 sin 4 x cos4 x .
б) Ќе го пресметаме интегралот dx

Ако ги искористиме формулите (6), добиваме

(1 tg 2 x )2 (1 tg 2 x )3
 sin 4 x cos4 x dx   (1  tg 2 x)2   (*) .
dx 1 dx dx
4
tg x 1 tg2 x cos2 x tg4 x cos2 x

Ако ја искористиме замената (4) добиваме:

*   (1zz4 )
2 3
dz   ( 1  3  3  z 2 )dt
z4 z2
1 tg x 1  3 tg x 1  C.
6 2
 1  3z  3z  z3 C 
3z3 3 3 tg x3 tg x

tg x 16
tg x 1 2
 sin 4 x cos4 x  13 tg3 x  3 tg x  C . 
Значи, dx

6.10. Коментар. Интегралите

 sin  x cos  xdx,  sin  x sin  xdx,  cos  x cos  xdx , каде  ,   R .
можеме да ги решиме ако ги искористиме тригонометриските формули:
sin  x cos  x  12 [sin(   ) x  sin(   ) x]
sin  x sin  x  12 [cos(   ) x  cos(   ) x] (7)
cos  x cos  x  12 [cos(   ) x  cos(   ) x]
што може да се види од следниов пример.

6.11. Пример. а) Ако ја искористиме првата формула во (7) добиваме

 cos x sin 3xdx  12  [sin 4x  sin 2x]dx  12 [  cos22 x ]  C .

cos 4 x
4
б) Ако ја искористиме втората формула во (7) добиваме

 sin 5x sin 2xdx  12  [cos3x  cos 7 x]dx  12 [  sin77 x ]  C .

sin 3x
3
в) Ако ја искористиме третата формула во (7) добиваме

 cos 2 x cos3xdx  12  [cos x  cos5x]dx  12 [sin x 

sin 5 x ]  C . 
5

6.12. Интегрирање на рационални функции од ирационални аргумен-

ти. На крајот од овој дел ќе покажеме дека интегралите:

203
  R( x, a  x )dx ,
2 2
(8)

 R( x, a  x )dx , и
2 2
(9)

 R( x, x  a )dx
2 2
(10)
можат да се изразат со помош на елементарните функции. За таа цел ќе ги корис-
тиме тригонометриските замени

x  a sin z, dx  a cos zdz, a 2  x2  a cos z , (11)

x  a tg z, dx  adz , a2  x2  a и (12)
cos2 z cos z

x a , dx  a sin zdz , x2  a 2  a tg z , (13)

cos z cos2 z
соодветно, при што тие се сведуваат на интеграли од видот
 R(sin z,cos z)dz
за кои докажавме дека можат да се изразат со помош на елементарни функции. Ќе
разгледаме неколку примери.

6.13. Пример. Ќе го пресметаме интегралот: x

2
4  x2 dx .

Подинтегралната функција е рационална функција од x и 4  x 2 . Би-

дејќи a  2 ја воведуваме замената

x  2sin z , dx  2cos zdz и 4  x2  2cos z

и добиваме

x
2
4  x 2 dx  4 4sin 2 z cos z cos zdz  4  sin 2 2 zdz  2  (1  cos 4 z )dz
 2 z  sin24 z  C  2 z  sin 2 z cos 2 z  C

 2 z  2sin z cos z (1  2sin 2 z )

 2 z  2sin z 1  sin 2 z (1  2sin 2 z )  C

x 4 x 2 ( x 2  2)
 2 arcsin 2x  4
 C.
Значи,
x 4 x2 ( x2 2)
x
2
4  x2 dx  2arcsin 2x  4
C . 


6.14. Пример. Ќе го пресметаме интегралот dx .
( x 2  a 2 )3

Ако ја искористиме замената (13) добиваме

 sin2 z dz  *
3

dx   cos
3
z a sin z dz  1
3 2 2
cos z
( x a )
2 2 3 a sin z cos z a

204
Воведуваме нова замена sin z  p, cos zdz  dp при што добиваме

*  a12  dp
p2
  12 1p  C  C  12 sin1 p  C  12 1  C  1 2  C  2x 2 .
a a a 1cos2 z 1 a2 x a
x

Значи, 
dx C x .
( x2 a 2 )3 x2 a 2

1 x8
6.15. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  x13
dx .

Прво ја трансформираме подинтегралната функција

1 x8 1 x8 1( x 4 )2 1 z 2
 dx  4  x16
1 4 x3dx  1
 d ( x4 )  4  z4
1 dz  (*)
x13 4 ( x 4 )4

каде z  x 4 . Воведуваме нова замена z  tg v, dz  dv2 и добиваме

cos v

(1 tg 2 v )3
*  14  sin
cos v dv  1 d (sin v )   1 1  C  C  1
4
v 4  sin 4 v 12 sin3 v 12 tg3 v

(1 z 2 )3 (1 x8 )3
 C  12
1
3
 C  12
1 .
z x12

1 x8 (1 x8 )3
Значи,  dx  C  12
1 .
x13 x12

7. ИНТЕГРАЛИ КОИ НЕ МОЖАТ ДА СЕ ИЗРАЗАТ

СО ЕЛЕМЕНТАРНИ ФУНКЦИИ

7.1. Во параграфите од 1 до 6 ги разгледавме класите елементарни функ-

ции за кои неопределениот интеграл може да се изрази со помош на елементарни
функции и кои ги нарекуваме класи интеграбилни функции во конечен вид. Забе-
лежавме дека секоја непрекината на [a, b] функција f ( x) има примитивна функ-
ција F ( x) , за која важи F '( x)  f ( x) . Меѓутоа не секоја примитивна функција
може да се изрази со конечен број елементарни функции. Така, на пример, при ин-
тегрирањето на биномниот диференцијал I   xm (a  bxn ) p dx видовме дека тоа е
можно само ако p , mn1 или mn1  p е цел број, а во сите други случаи интегра-
лот од биномниот диференцијал не се изразува со елементарни функции.

7.2. Ќе наведеме примери на интеграли кои не може да се изразат со по-

мош на елементарни функции:
x2
 e dx - интеграл на Поасон ,
 x dx - интегрален синус,
sin x

205
 
cos x dx - интегрален косинус,
x


dx - интегрален логаритам,
ln x
2 2
 cos( x )dx,  sin( x )dx - интеграли на Френел,

dx - елиптичен интеграл од прв вид и
1 k 2 sin 2 x

 1  k sin xdx - елиптичен интеграл од втор вид.

2 2

Да забележиме дека секој од наведените интеграли е функција која не е елемен-

тарна.

8. ПОИМ ЗА ОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ

8.1. Во претходните параграфи од оваа глава го разгледавме неопределе-

ниот интеграл. Во следните параграфи ќе се задржиме на определениот интеграл,
односно Римановиот интеграл и неговата примена.

8.2. Дефиниција. Секое конечно множество точки   {xi }ik0 од интер-

валот [a, b] , a, b  R , такви што a  x0  x1  ...  xk 1  xk  b , го нарекуваме по-
делба на интервалот [a, b] .
Броевите xi , i  0,1,..., k ги нарекуваме точки на поделбата  , а интер-
валите [ xi 1, xi ] , i  1,..., k ги нарекуваме интервали на поделбата  и нивните
должини ги означуваме со xi  xi  xi 1 , i  1,..., k . Бројот
d ( )  max xi
i 1,...,k
го нарекуваме дијаметар на поделбата  .

8.3. Дефиниција. Нека функцијата f е определена на интервалот [a, b],

a  b и   {xi }ik0 е произволна поделба на овој интервал. Сумата од видот
k
 f (i )xi , i  [ xi 1, xi ], i  1, 2,..., k (1)
i 1
ја нарекуваме интегрална сума на Риман
за функцијата f (црт. 2).
Функцијата f ја нарекуваме ин-
теграбилна според Риман (во натамош-
ниот текст само интеграбилна на [a, b] ),
на интервалот [a, b] , ако постои реален
број L таков што за секоја низа поделби
 n  {xi(n) }ikn0 , n  1, 2,... на интервалот

206
[a, b] , за која важи lim d ( n )  0 , низата од интегрални суми
n
kn
 f (i )xi
( n) ( n)
i 1
конвергира кон L , т.е.
kn
 f (i )xi  L ,
( n) ( n)
lim
n i 1

за секој избор на точки

i(n)  [ xi(n1) , xi(n) ], i  1, 2,..., kn , n  1, 2,... ,

каде xi(n)  xi(n)  xi(n1) , i  1, 2,..., kn , n  1, 2,...

Бројот L го нарекуваме определен интеграл од функцијата f на ин-
b
тервалот [a, b] и го означуваме со  f ( x)dx .
a

8.4. Забелешка. Во досегашните излагања ние го дефиниравме определе-

ниот интеграл од функцијата f на интервалот [a, b] кога a  b . Оваа дефиниција
ја дополнуваме со следниве усогласувања.
Ако функцијата f е определена во точката x  a , тогаш по дефиниција
a
земаме дека  f ( x)dx  0 . Ако функцијата f е интеграбилна на [a, b] , a  b то-
a
b a
гаш по дефиниција ставаме  f ( x)dx    f ( x)dx .
a b

8.5. Теорема. Ако f е интеграбилна на [a, b] , тогаш таа е ограничена на

[ a, b] .
Доказ. Навистина, ако функцијата f не е ограничена на [a, b] , тогаш за
секоја поделба   {xi }ik0 на [a, b] постои барем еден интервал [ xi 1, xi ] на кој
функција не е ограничена. Од неограниченоста на функцијата f на интервалот
[ xi 1, xi ] следува дека може да се избере точка i таква што апсолутната вредност
на производот f (i )xi е поголема од секој однапред зададен реален број. Според
тоа, за секоја поделба   {xi }ik0 на [a, b] апсолутната вредност на збирот
k
 f (i )xi ќе биде поголема од секој однапред зададен реален број. Значи, не
i 1
постои конечна граница на интегралната сума кога дијаметарот d ( ) тежи кон
нула, т.е. функцијата f не е интеграбилна на [a, b] . 

207
 8.6. Пример. а) Да ја разгледаме функцијата f ( x)  0. .Нека   {xi }ik0 е
произволна поделба на [a, b] . Тогаш за секои i  [ xi 1, xi ] имаме f (i )  C,
k
i  1, 2,..., k , па затоа  f (i )xi  C (b  a) , од што следува дека
i 1
b
 Cdx  C (b  a) .
a
б) Да ја разгледаме функцијата на Дирихле
1, x е рационален број
f ( x)  
0, x e ирационален број

За секој интервал [a, b] и секоја негова поделба   {xi }ik0 , ако сите точ-
ки i  [ xi 1, xi ] ги избереме да се рационални, тогаш од
f (i )  1, i  1, 2,..., k
добиваме
k
 f (i )xi  b  a ,
i 1
а ако сите точки i  [ xi 1, xi ] ги избереме да се ирационални, тогаш од f (i )  0,
i  1, 2,..., k добиваме
k
 f (i )xi  0 .
i 1
Затоа интегралните суми на функцијата на Дирихле немаат граница кога
lim d ( )  0 .
n
Функцијата на Дирихле е пример на ограничена функција на секој интер-
вал која не е интеграбилна на тој интевал. 

8.7. Ќе формулираме, без доказ, доволен услов за интеграбилност по Ри-

ман.
Теорема А. Ако функцијата f е непрекината на [a, b] , тогаш таа е инте-
грабилна на [a, b] . 
Да забележиме, дека определениот интеграл постои за многу поширока
класа функции отколку што е класата непрекинати функции. Тоа може да се види
од следниве теореми кои исто така ќе ги дадеме без доказ.
Теорема Б. Ако функцијата f е монотона на интервалот [a, b] , тогаш таа
е интеграбилна на [a, b] . 
Теорема В. Функцијата f интеграбилна на интервалот [a, b] ако и само
ако таа е ограничена на [a, b] и множеството нејзини прекини е конечно или е ек-
вивалентно се множеството природни броеви N . 

208
 1
2
8.8. Пример. Ќе го пресметаме интегралот  x dx .
0

Подинтегралната функција f ( x)  x 2 е непрекината на [0,1] , па затоа ин-

1 k
тегралот 2
 x dx постои, што значи дека klim  f (i )xi постои и не зависи од
0  i 1

изборот на точките i . Нека   {xi }ik0 е поделба на [0,1] таква што xi  ix ,
i  1, 2,..., k , x  1k и да земеме i  xi , i  1, 2,..., k . Тогаш
k k k k k 
2 k ( k 1)(2k 1)
 f (i )xi   f (i )xi   ki 2  1k  k13  i 2  6k 3
 1,
3
i 1 i 1 i 1 i 1
1
 x dx  3 . 
2 1
па затоа
0

9. ОСНОВНИ СВОЈСТВА НА
ОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ

9.1. Теорема. Ако функцијата f е интеграбилна на интервалот [a, b] и

[c, d ]  [a, b] , тогаш f е интеграбилна на интервалот [c, d ] .
Доказ. Бидејќи f е интеграбилна на интервалот [a, b] од теорема 8.7 В
следува дека таа е ограничена на интервалот следува [a, b] и множеството нејзини
прекини на [a, b] е конечно или еквивалентно со множеството природни броеви
N . Според тоа, функцијата f е ограничена на [c, d ] и множеството нејзини пре-
кини на [c, d ] е конечно или еквивалентно со множеството природни броеви N .
Сега повторно од теорема 8.7 В следува дека f е интеграбилна на интервалот
[c, d ] . 

9.2. Теорема. Ако f е интеграбилна на интервалот [a, b] и a  c  b , то-

гаш
b c b
 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx . (1)
a a c
Доказ. Навистина, границата на интегралните суми не зависи од начинот
на поделба на интервалот [a, b] и од изборот на точките  k . Затоа, при составу-
вање на интегралните суми можеме да ја вклучиме точката c меѓу точките на по-
делбата на интервалот [a, b] . Нека c  xm и поделбата на интервалот [a, b] е да-
дена со
a  x0  x1  ...  xm1  xm  x  xm1  ...  xn  b .

209
Тогаш
n m n
 f (k )xk   f (k )xk   f (k )xk .
k 1 k 1 k m
Според теорема 9.1 од интеграбилноста на f на [a, b] следува интеграбилноста
на f на [a, c] и [c, b] и ако во последното равенство преминеме кон граница кога
d ( )  0 добиваме
b c b
 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx . 
a a c

9.3. Лема (линеарност на интегралот). Ако f и g се интеграбилни на

[a, b] , тогаш  f   g е интеграбилна на [a, b] , за секои  ,   R и притоа важи
b b b
 [ f ( x)   g ( x)]dx    f ( x)dx    g ( x)dx . (2)
a a a

Доказ. За секоја поделба   {xi }ik0 на [a, b] и за секои точки i 

[ xi 1, xi ] , i  1,..., k важи
k k k
 [ f (i )   g (i )]xi    f (i )xi    g (i )xi
i 1 i 1 i 1

Но, f и g се интеграбилни на [a, b] , па затоа постои границата на десна-

та страна на последното равенство кога d ( )  0 . Според тоа, постои и граница-
та на левата страна, што значи дека  f   g е интеграбилна на [a, b] . Ако во по-
следното равенство преминеме кон граница кога d ( )  0 ќе ја добиеме фор-
мулата (2). 

9.4. Теорема. Ако f е интеграбилна на [a, b] и f ( x)  0 , за секој

x  [a, b] , тогаш
b
 f ( x)dx  0 . (3)
a

Доказ. Ако f ( x)  0 , за секој x  [a, b] , тогаш за секоја поделба   {xi }ik0

k
на [a, b] важи  f (i )xi  0, i  [ xi 1, xi ] . Ако во последното неравенство
i 1
преминеме кон граница кога d ( )  0 го добиваме неравенството (3). 

9.5. Последица. Ако f и g се интеграбилни на [a, b] и f ( x)  g ( x) , за

b b
секој x  [a, b] , тогаш  f ( x)dx   g ( x)dx .
a a

210
 Доказ. Од f ( x)  g ( x) , за секој x  [a, b] следува f ( x)  g ( x)  0 , за секој
x  [a, b] . Според тоа,
b b b b b
 f ( x)dx   g ( x)dx   [ f ( x)  g ( x)]dx  0 , т.е.  f ( x)dx   g ( x)dx . 
a a a a a

9.6. Теорема. Ако f е интеграбилна на [a, b] , f ( x)  0 , за секој x  [a, b] , и

ако постои точка c  [a, b] , во која функцијата f е непрекината и f (c)  0 , тогаш
b
 f ( x)dx  0 .
a
Доказ. Ако функцијата f е непрекината во точката c  [a, b] и f (c)  0 ,
тогаш од теоремата за запазување на знакот следува дека постои интервал [ ,  ] ,
таков што c  [ ,  ]  [a, b],    и за секоја точка x  [ ,  ] е исполнето нера-
f (c )
венството f ( x)  2 . Тогаш, од својствата на определениот интеграл и од по-
следното неравенство имаме
b   b  
f (c ) f (c )
 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx  2  dx  2
[   ]  0. 
a a    

10. ВРСКА МЕЃУ ОПРЕДЕЛЕН И

НЕОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ

10.1 Теорема. Ако функцијата f е интеграбилна на [a, b] и е непрекина-

x
та во точката x0  [a, b] , тогаш функцијата F ( x)   f (t )dt е диференцијабилна во
a
таа точка и
F '( x0 )  f ( x0 ) . (1)
Доказ. За нараснувањето F ( x0 ) имаме
x0 x x0
F ( x0 )   f (t )dt   f (t )dt
a a
x0 x0 x x0 x0 x
  f (t )dt   f (t )dt   f (t )dt   f (t )dt ,
a x0 a x0
x0 x
x0 , x0  x  [a, b] . Исто така  dt  1 , па затоа
1
x
x0
x0 x x0 x x0 x
F ( x0 ) f (x )
| x
 f ( x0 ) || 1x  f (t )dt  x0  dt || x  [ f (t )  f ( x0 )]dt | . (2)
1
x0 x0 x0

211
 Нека   0 е дадено. Од непрекинатоста на функцијата f во точката x0
следува дека постои   0 таков што од | x  x0 |  , x  [a, b] следува
| f ( x)  f ( x0 ) |  . Ако x е таков што | x |  , тогаш за секоја точка t која при-
паѓа на интервалот со крајни точки x0 и x0  x важи | t  x0 || x |  , па затоа
| f (t )  f ( x0 ) |  . Сега од неравенството (2) следува
x0 x x0 x
F ( x0 )
| x
 f ( x0 ) | |1x|  | f (t )  f ( x0 ) | dt  |x| |  dt |  ,
x0 x0
F ( x0 )
што значи F '( x0 )  lim  f ( x0 ) . 
x0 x

10.2. Забелешка. Од доказот на претходната теорема следува дека за функ-

b
цијата G ( x)   f (t )dt во точката x0 имаме G '( x0 )   f ( x0 ) . Јасно, ако функција-
x
та f е непрекината на интервалот [a, b] , тогаш за секоја точка x се точни форму-
лите
x b
 f (t )dt  f ( x),  f (t )dt   f ( x) .
d d
dx dx
a x

10.3. Теорема. Ако функцијата f е непрекината на интервалот [a, b] , то-

гаш на [a, b] таа има примитивна функција и притоа ако x0  [a, b] , тогаш со ра-
венството
x
F ( x)   f (t )dt , x  [ a, b] (3)
x0
се задава една од примитивните функции на функцијата f на интервалот [a, b] .
Доказ. Доволно е да провериме дека функцијата (3) навистина е прими-
тивна за функцијата f . Ако x  x0 , x  [a, b] , тогаш од равенството (3) и од тео-
рема 10.1 следува дека F '( x)  f ( x) , што значи дека функцијата (3) е примитивна
за функцијата f .
Ако x  x0 , x  [a, b] , тогаш
x x0
F '( x)  dx
d
 f (t )dt   dx  f (t )dt  ( f ( x))  f ( x) . 
d
x0 x

10.4. Теорема (Њутн-Лајбницова формула). Ако функцијата f е непре-

кината на интервалот [a, b] , тогаш за секоја нејзина примитивна функција F на
[a, b] важи
b
 f (t )dt  F (b)  F (a) . (4)
a

212
 x
Доказ. Од теорема 10.3 следува дека ( x)   f (t )dt е примитивна за
a
функцијата f на [a, b] . Ако функцијата F е произволна примитивна функција за
функцијата f на [a, b] , тогаш за секој x  [a, b] важи
x
 f (t )dt  F ( x)  C .
a
a
Во последното равенство ставаме x  a и од  f (t )dt  0 добиваме C  F (a) .
a
Значи,
x
 f (t )dt  F ( x)  F (a) ,
a
и ако во ова равенство ставиме x  b ја добиваме формулата (4). 

10.5. Пример. а) Користејќи ја Њутн-Лајбницовата формула добиваме

2
x3 x2 2 23 2 3 2
 ( x  x  1)dx    x|1   22  2  ( 13  12  1)
2
3 2 3
1
 83  2  2  13  12  1  16 2636  17
3
.
б) Користејќи ја Њутн-Лајбницовата формула добиваме
1
 e dx  e |0  e  e  e  1 .
x x 1 1 0

0
в) Користејќи ја Њутн-Лајбницовата формула добиваме
1 1
 arcsin 2x |0  arcsin 12  arcsin 02  2  0  2 .
1

dx  dx
0 4 x 0 2 x
2 2 2

г) Користејќи ја Њутн-Лајбницовата формула добиваме

2 2 3
4 2 3 2 3
 ( x  x14 )dx   ( x  x )dx  ( 3  3 )|1  ( 3  31x3 )|1
2 2 x x x
1 1

 23  1 3  ( 13  13 )  64241  131  24
3 3
63  21 .
32 
31 8

д) Користејќи ја Њутн-Лајбницовата формула добиваме

e
e

dx
x
 ln x|1  ln e  ln1  1  0  1 . 
1

213
 11. ЗАМЕНА НА ПРОМЕНЛИВИ И ПАРЦИЈАЛНА
ИНТЕГРАЦИЈА КАЈ ОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ

11.1. Теорема. Ако функцијата f ( x) е непрекината на интервалот (a, b) и

функцијата  (t ) е определена и непрекината заедно со својот прв извод  '(t ) на
интервалот ( ,  ) , при што за секој t  ( ,  ) е исполнето неравенството
a   (t )  b (црт. 3), тогаш за 0 , 0  ( ,  ) , a0   (0 ), b0   (0 ) важи
b0 0
 f ( x)dx   f ( (t )) '(t )dt . (1)
a0 0

Доказ. Пред се да забележиме дека според

условот функцијата f е определена на множеството
вредности на функцијата  , па затоа има смисла сло-
жената функција f ( (t )) . Бидејќи и во двете страни
на равенството (1) подинтегралните функции се не-
прекинати заклучуваме дека постојат и двата интегра-
ла во ова равенство.
Нека F ( x) е произволна примитивна функ-
ција за функцијата f ( x) на интервалот (a, b) . Тогаш
за секој t  ( ,  ) има смисла сложената функција
F ( (t )) која е примитивна за функцијата f ( (t )) '(t )
бидејќи
d
dt
F ( (t ))  F' ( (t )) '(t )  f ( (t )) '(t ) .
Сега од теоремата на Њутн-Лајбниц добиваме
0 b0
 f ( (t )) '(t )dt  F ( ( 0 ))  F ( ( 0 ))  F (b0 )  F (a0 )   f ( x)dx . 
0 a0

e

11.2. Пример. а) Ќе го пресметаме интегралот ln x dx .
x
1
Воведуваме замена ln x  t и добиваме
(ln x) ' dx  dt , т.е. dx
x
 dt .

Понатаму, за x  1 имаме t  ln1  0 , а за x  e , t  ln e  1 . Според тоа,

e 1
dx   tdt  t 2 1  12 2
 02 

ln x 1
2 |0
x 2 2
.
1 0
0

б) Ќе го пресметаме интегралот dx .
1 x
1

214
 Воведуваме замена 1  x  t 2 и добиваме
(1  x) ' dx  (t 2 ) ' dt ,
т.е. dx  2tdt . Понатаму, 1  x  t и за x  1 имаме t  1  (1)  2 , а за
x  0 , t  1  0  1 . Според тоа,
0 2 2
2

dx   2tdx  2  dt  2t|1  2 2  2  2( 2  1) .
1 x t
1 1 1
1
 1
в) Ќе го пресметаме интегралот xdx .
x
0

Воведуваме замена x  t 2 и добиваме dx  2tdt . Понатаму, t  x и за

x  0 имаме t  0  0 , а за x  1 , t  1  1 . Според тоа,
1 1 1 1 1 1
 2  tt1 dt  2  t t111 dt  2 ( tt 11  t 11 )dt  2 (t 2  t  1  t 11 )dt
2 3 3 3
 1 x
xdx   t t2tdt
1
0 0 0 0 0 0
3 2 1 3 2 3 2
 2( 3  2  t  ln | t  1|)|0  2( 13
t t  12  1  ln |1  1|)  2( 03  02  0  ln | 0  1|)
 2( 56  ln 2)  53  2 ln 2.
1
ex
г) Ќе го пресметаме интегралот  1e2 x dx .
0

Воведуваме замена e x  t и добиваме e x dx  dt . Понатаму, за x  0 има-

ме t  e0  1 , а за x  1 , t  e1  e . Според тоа,
1 e
x e 
 1e2 x dx   1t 2  arctg t|1  arctg e  arctg1  arctg e  4 . 
e dt
0 1

11.3. Теорема. Ако функциите u ( x) и v( x) се непрекинато диференција-

билни на интервалот [a, b] , тогаш
b b
b
 udv  uv a   vdu . (2)
a a
Доказ. Имаме
b b b b
 (uv) ' dx   (uv ' vu ')dx   udv   vdu ,
a a a a
при што постојат сите интеграли во последната низа равенства бидејќи подинте-
гралните функции се непрекинати. Од Њутн-Лајбницовата формула следува
b
b
 (uv) ' dx  uv a
a
и ако замениме во претходното равенство, ја добиваме формулата (2). 

215
 1
x
11.4. Пример. а) Ќе го пресметаме интегралот  xe dx .
0
Користиме парцијална интеграција dv  e dx и u  x , т.е. v   e x dx  e x
x

и du  dx , па затоа
1 1
x1 x1 x1 x1
 xe dx  xe |0   e dx  xe |0  e |0  ( x  1)e |0  (1  1)e  (0  1)e  1 .
x x 1 0
0 0
2
б) Ќе го пресметаме интегралот  ln xdx .
1
Имаме,
2 2
2 2
 ln xdx  x ln x 1   dx  ( x ln x  x) 1  2ln 2  1 .
1 1

3
 sin 2 x dx .
в) Ќе го пресметаме интегралот x

4

За методот на парцијална интеграција имаме u  x и dv  dx2 , па затоа

sin x
du  dx и v   sin 2 x
dx   ctg x . Според тоа,
  
3  3  3

x dx   x ctg x|     ctg xdx   x ctg x|    cos
3 x dx
3

 sin 2 x 4 
sin x
4 
4 4 4
 
 (94 3)
  x ctg x| 3  ln | sin x | | 3  36
 12 ln 23 . 
4 4

12. ПЛОШТИНА НА РАМНИНСКА ФИГУРА

12.1. Дефиниција. Нека f е непрекината на ин-

тервалот [a, b] и f ( x)  0 , x  [a, b] . Множеството
P  {( x, y) | a  x  b, 0  y  f ( x)} (1)
го нарекуваме криволиниски трапез определен со графи-
кот на функцијата f (црт. 4).

12.2. Теорема. Ако f

е непрекината на интервалот
[a, b] и f ( x)  0 , x  [a, b] , то-
гаш за плоштината S   ( P)
на криволинискиот трапез има-
ме

216
 b
S   f ( x)dx . (2)
a
Доказ. Нека   {xk }kn 0 е поделба на [a, b] и да ставиме
k  [ xk 1, xk ] , xk  xk  xk 1 ,
mk  min f ( x) и M k  max f ( x), k  1, 2,..., n .
xk x k

Со p и P да ги означиме фигурите составени од сите правоаголници од видот

p ,k  {( x, y)}| xk 1  x  xk , 0  y  mk } (3)
P ,k  {( x, y)}| xk 1  x  xk , 0  y  M k } (4)
(црт. 5), т.е.
n n
p  p ,k и P  P ,k . (5)
k 0 k 0
Од дефиницијата на mk и M k следува дека за секоја поделба  важи
p  P  P , па затоа
 ( p )   ( P)   ( P ) . (6)
Од (3) и (4) следува дека
 ( p ,k )  mk k ,  ( P ,k )  M k k
и бидејќи правоаголниците p ,k , односно P ,k , имаат заеднични точки само на
страните од (5), следува
n n
 ( p )   mk xk  s и  ( P )   M k xk  S .
k 0 k 0
Сега, од неравенствата (6) следува
s   ( P)  S
и бидејќи
b
lim s  lim S   f ( x)dx
d ( )0 d ( )0 a
од последното равенство добиваме дека важи (2). 

12.3. Последица. Ако f е непрекината на [a, b] и f ( x)  0 и x  [a, b] ,

тогаш за плоштината S на криволинискиот трапез важи
b
S    f ( x)dx . (7)
a
Доказ. Нека f * ( x)   f ( x) за секој x  [a, b] и P* е множеството симе-
трично на P во однос на x  оската (црт. 6). Тогаш, од теорема 12.2 следува
b b
S   ( P)   ( P* )   f * ( x)dx    f ( x)dx . 
a a

217
 12.4. Забелешка. Од досега изнесеното следу-
ва дека плоштината на фигурата определена со кривите
y  f ( x) и y   ( x) и правите x  a, y  b , a  b во
случај кога f ( x)   ( x) за секој x  [a, b] (црт. 7) се
пресметува според формулата
b
S   [ f ( x)   ( x)]dx .
a

12.5. Пример. а) Ќе ја пресметаме плоштината на

фигурата ограничена со кривите y  x 2 и y  x (црт. 8).
Решенијата на равенката x  x 2 се x1  0 и x2  1 , па
затоа дадените криви се сечат во точките (0, 0) и (1,1) .
Бидејќи на интервалот [0,1] важи x  x2 од претходната
забелешка имаме
1 3 1
S   ( x  x 2 )dx ( 23 x 2  x3 )  13 .
3 0
0
б) Да ја пресметаме плоштината на фигурата ограничена со правите
y  1 , y  2 , y  x  1 и кривата y 2  2 x (црт. 9).
Често пати, како што е случај во овој пример, за поедноставно пресмету-
вање на плоштина на дадена фигура може да се заменат улогите на променливите
x и y . Притоа, формулата од претходната забелешка го добива видот

d
S   [ g ( y )  ( y )]dy .
c
Во нашиот случај имаме
2
y2 y3 y2 2
S ( 2
 y  1)dy  ( 6
 2
 y) 3. 
1
1

12.6. Плоштина на кружен исечок. За плоштината на кружниот исечок

на кругот x2  y 2  r 2 ограничен со радиусите

  0 и   1 , 0  0  1  2
(црт. 10) имаме S (0 ,1 )  S (0,1 )  S (0,0 ) , па затоа до-
волно е да определиме S (0,0 ) , кога 0  [0, 2 ] , (црт.
11). Бараната плоштина ќе ја пресметаме како збир на
две плоштини од кои едната е определена со
y  x tg 0 , x  [0, r cos0 ] ,

218
а другата со y  r 2  x 2 , x  [r cos0 , r ] , т.е.
r cos 0 r
S (0,0 )   x tg 0 dx   r 2  x 2 dx .
0 r cos 0
За вториот интеграл воведуваме замена
x  r cos , dx  r sin  , y  r sin  ,
при што   [0,0 ] и добиваме
r cos 0 0
S (0,0 )  tg 0  xdx  r 2  sin 2  d
0 0
r cos 0
0
 x2 tg 0  r 2  1cos 2 d
2 0 2
0
r 2 cos 2 0 0
 tg 0  r2  r
2
sin 2  r2  .
2 2 0 4 0 2 0

Според тоа,
2
S (0 ,1 )  r2 (1  0 ) . (8)
Може да се докаже дека формулата (8) е точна за секој исечок со агол
1  0  [0, 2 ) , од што следува дека плоштината на круг со радиус r е еднаква
на  r 2 . 

12.7. Плоштина на рамнинска фигура во поларни координати. Нека

фигурата P е определена со кривата зададена во поларни координати
   ( ),     
и отсечките    и    кои може да дегенерираат во точки (црт. 12), т.е.
P  {(  ,  ) |      , 0     ( )} .
Да ја определиме плоштината S   ( P) на фигурата
P.
k
Нека   {k }k0 е поделба на интервалот
[ ,  ] и да ставиме
k  [k 1, k ] , m k  min  ( ) , M k  max  ( ) , k  k  k 1
k k
k
p ,k  {(  ,  ) | k 1    k , 0    mk } , p  p ,k ,
k 0
k
P ,k  {(  ,  ) | k 1    k , 0    M k } и P  P ,k
k 0
Множествата p ,k и P ,k се кружни исечоци со агол k и радиуси m k и M k ,
соодветно, а множествата p и P се степенести фигури составени од спомена-

219
тите исечоци и се впишани во фигурата P и опишани околу фигурата P (црт.
12), т.е. важи p  P  P , што значи
 ( p )   ( P)   ( P ) . (9)
Од формулата (8) добиваме
mk2 k M k2 k
 ( p ,k )  2
и M ( p ,k )  2
.
па затоа ако ги собереме елементарните плоштини наоѓаме
k k
 ( p )  1
2  mk2 k и  ( P )  12  M k2 k .
k 0 k 0
Добиените суми соодветствуваат на горната и долната сума на Дарбу, s
и S за функцијата 12  2 . Сега, од неравенствата (9) следува

s   ( P)  S
и, бидејќи

lim s  lim S    ( )d ,
1 2
d ( )0 d ( )0 2

од последното неравенство добиваме дека важи

S   ( P)  1
2   ( )d . 
2
(10)


12.8. Пример. а) Ќе ја определиме плоштината на фигурата ограничена со

кардиоидата   a(1  cos  ), 0    2 , (црт. 13).
Со примена на формулата (10) наоѓаме
2
2
S  a2  (1  cos  ) d
2

0
2
2 1 cos 2
 a2  (1  2 cos   2 )d
0

 3a 2
2
б) Ќе ја пресметаме плоштината на фигурата огра-
ничена со кривата
  a cos3 , a  0 ,
чиј график е даден на црт. 14.
Плоштината на фигурата е шест пати поголема од
плоштината на шрафираниот дел кој соодветствува на про-
мената на аголот  од 0 до 6 . Според тоа, користејќи ја
формулата (10) добиваме

220
   
6 6 2
1 a 2 cos 2 3 d a 2
S  6 a  cos 3 d (3 )  a  cos tdt  4
2 2 22
2
0 0 0
што значи дека бараната плоштина е еднаква на четвртина од плоштината на кру-
гот со радиус a . 

13. ВОЛУМЕН НА РОТАЦИОНО ТЕЛО

13.1. Теорема. Ако f е непрекината на [a, b] и f ( x)  0 , за x  [a, b] , а

Q е телото добиено со ротација на криволинискиот трапез P определен со гра-
фикот на функцијата y  f ( x) , тогаш за волуменот V на тоа тело имаме
b
V    [ f ( x)]2 dx . (1)
a
Доказ. Нека q и Q се телата добие-
ни со ротација околу x  оската на степенес-
тите фигури p и P кои соодветствуваат на
некоја поделба  на интервалот [a, b] . Од
p  P  P следува q  Q  Q , што значи
 (q )   (Q)   (Q ) . (2)
Волумените  (q ) и  (Q ) се еднакви на сумите на волумените на цилиндрите
од кои се составени и кои се добиваат со ротација на правоаголниците p ,k и P ,k
(црт. 15), и
k k
 (q )    mk2 xk ,  (Q )    M k2 xk .
k 0 k 0
Од последните две равенства следува дека  (q ) и  (Q ) се интегрални суми на
функцијата  [ f ( x)]2 и како оваа функција е интеграбилна добиваме дека
b
lim  (q )  lim  (Q )    [ f ( x)]2 dx .
d ( )0 d ( )0 a
Конечно, формулата (1) следува од последните равенства и од неравенствата (2). 

2 y2
13.2. Пример. а) При ротација на елипсата x 2  2  1 околу x  оската
a b
(цртеж 16), согласно со формулата (1) за волуменот на ротационото тело што се
добива, имаме
a a 2 3 a
V    y 2 dx    b2 (1  x 2 )dx   b2 ( x  x 2 )  43  ba 2 .
a 3a a
a a

221
Лесно се гледа дека, ако ротацијата е околу y 
оската, тогаш волуменот на телото е 43  ab2 . Во
случај кога a  b , всушност имаме ротација на
круг со радиус a и притоа се добива топка со
радиус a чиј волумен е еднаков на 43  a3 .

б) Ќе го пресметаме волуменот на телото

кое се добива со ротација на првиот свод на цик-
лоидата
x(t )  a(t  sin t ), y(t )  a(1  cos t )
околу x  оската (црт. 17).
Според формулата (1) имаме
2 a
V    [ f ( x)]2 dx .
0
Воведуваме смена
x(t )  a(t  sin t ) , dx  a(1  cos t ) , y  a(1  cos t ) , t  [0, 2 ]
2
и добиваме V   a3  (1  cos t ) dt  5 a . 
3 2 3

14. ПЛОШТИНА НА РОТАЦИОНА ПОВРШИНА

k
14.1. Нека функцијата f е ненегативна на интервалот [a, b] , а   {xk }k0
е поделба на [a, b] . Во графикот на функцијата f ќе впишеме искршена линија
  која соодветствува на поделбата  (црт. 18), т.е. искршена линија со темиња
( xk , yk ) каде
yk  f ( xk ), k  0,1, 2,..., k . (1)
Делот на оваа искршена линија со краеви во точките
( xk 1, yk 1 ) и ( xk , yk ) , кој го нарекуваме k  ти дел на
  , при ротација околу x  оската опишува обвивка на
потсечен конус (во случајот кога yk 1  yk тоа е об-
вивка на цилиндар) чија плоштина е еднаква на
 ( yk 1  yk )( )k ,
каде yk 1 и yk се радиусите на основите, а ( )k е должината на k  ти дел на
  . Ако ставиме xk  xk  xk 1 , yk  yk  yk 1 , тогаш

222
 ( )k  xk2  yk2 .
Според тоа, плоштината L на површината добиена со ротација на искршената
линија околу x  оската се изразува со формулата
k k
L    ( yk 1  yk )( )k    ( yk 1  yk ) xk2  yk2 . (2)
k 1 k 1
Ако постои L  lim L , тогаш бројот L го нарекуваме плоштина на
d ( )0
ротационата површина добиена со ротација на f околу x  оската над интерва-
лот [a, b] .
Нека функцијата f е непрекинато диференцијабилна на интервалот
[a, b] . Од теоремата на Лагранж имаме
yk  f '(k )xk , xk 1  k  xk , k  1, 2,..., k ,
па затоа
k
L    ( yk 1  yk ) 1  f '2 (k ) xk .
k 1
Да ја споредиме сумата L со сумата
k
  2  f (k ) 1  f '2 (k ) xk
k 1

која е интегрална сума за функцијата 2 f ( x) 1  f '2 ( x) .

Функцијата f е непрекината на [a, b] , па затоа таа е рамномерно непре-
кината на [a, b] , т.е. за секој   0 постои   0 таков што за секои x, x '  [a, b] за
кои | x ' x |  важи | f ( x)  f ( x ') |  . Затоа, ако поделбата  е таква што
d ( )   , тогаш | yk 1  f (k ) |  и | yk  f (k ) |  . Функцијата f '( x) е ограни-
чена на [a, b] , па затоа и функцијата 1  f '2 ( x) е ограничена на [a, b] , т.е. по-

стои C  0 таков што 1  f '2 ( x)  C за секој x  [a, b] . Сега имаме

k
| L   |   | yk 1  yk  2 f (k ) | 1  f '2 ( k ) xk
k 1
k
  C  | yk 1  yk  2 f ( k ) |xk
k 1
k
  C  (| yk 1  f ( k ) |  | yk  f ( k ) |) xk
k 1
k
 2 C  xk  2 C (b  a)
k 1

223
 b
што значи lim ( L   )  0 и бидејќи lim   2  f ( x) 1  f '2 ( x) наоѓаме
d ( )0 d ( )0 a
b
L  lim L  lim   2  f ( x) 1  f '2 ( x) .  (3)
d ( )0 d ( )0 a

14.2. Пример. Плоштината на ротационото тело кое се добива со ротација

на еден свод на функцијата y  sin x изнесува
 1
L  2  sin x 1  cos2 xdx  2  1  t 2 dt  2 [ln(1  2)  2] . 
0 1

15. ДОЛЖИНА НА ЛАК НА РАМНИНСКА КРИВА

15.1. На изучувањето на рамнинските и просторните криви нема посебно

да се задржуваме, но овде ќе се осврнеме само на примената на Римановиот инте-
грал за пресметување на должината на лак на рамнинска крива.
Нека функциите  , се непрекинати на интервалот [a, b] . Множеството
точки во рамнината
  {( x, y) | x   (t ), y   (t ), t [a, b]}
го нарекуваме непрекината рамнинска крива.
k
Нека   {ti }i  0 е поделба на интервалот [a, b] и  е искршената линија
која се добива со поврзување на паровите соседни точки ( (ti ), (ti )) и
( (ti 1 ), (ti 1 )) на  со отсечки. Должината на  е еднаква на
k 1
l ( )   ( (ti 1 )   (ti ))2  ( (ti 1 )  (ti ))2 .
i 0
Ако постои конечната граница
lim l ( )  l () , (1)
d ( )0

тогаш кривата  ја нарекуваме мерлива, а границата l () ја нарекуваме должина

на кривата  .

15.2. Теорема. Ако функциите  , се такви што имаат непрекинати пр-

ви изводи, тогаш
b
l ()   ( '(t ))2  ( '(t ))2 dt .
a
Доказ. Од теоремата на Лагранж следува дека за секој i  0,1,..., k  1 по-
стојат i ,i  [ti , ti 1 ] такви што

224
  (ti 1 )   (ti )   '(i )ti ,  (ti 1)  (ti )   '(i )ti ,
каде ti  ti 1  ti . Според тоа,
k 1 k 1
l ( )   ( '(i ))2  ( '(i ))2 ti   ( '(i ))2  ( '(i ))2 ti  r , (2)
i 0 i 0
каде
k 1
r  (  ( '(i ))2  ( '(i ))2  ( '(i ))2  ( '(i ))2 )ti .
i 0

Јасно, ( ')2  ( ')2 е непрекината на [a, b] , па за тоа постои определениот инте-

грал
k 1 b
lim  ( '(i ))2  ( '(i ))2 ti   ( '(t ))2  ( '(t ))2 dt . (3)
d ( )0 i 0 a
Освен тоа, ако се искористи дека за секои u, v, w R е исполнето неравенството

| u 2  v2  u 2  w2 || v  w | ,
тогаш за r добиваме
k 1
| r |  | ( '(i ))2  ( '(i ))2  ( '(i )) 2  ( '(i )) 2 | ti
i 0
k 1 k 1
  |  '(i )  '(i ) |ti   i ( ')ti ,
i 0 i 0
па затоа
lim r  0 . (4)
d ( )0

Конечно, од равенствата (2), (3) и (4) следува

b
l ()  lim l ( )   ( '(t ))2  ( '(t ))2 dt . 
d ( )0 a

15.3. Забелешка. Може да

се докажат следниве тврдења:
а) ако функцијата f има
непрекинат прв извод на [a, b] и
  {( x, y) | y  f ( x), x [a, b]} ,
тогаш кривата  е мерлива и притоа
важи
b
l ()   1  ( f '( x))2 dx ;
a
б) ако  има непрекинат прв извод на [1,2 ] и

225
   {( ,  ) |    ( ),  [1,2 ]}
е крива зададена во поларни координати, тогаш кривата  е мерлива и притоа
важи
b
l ()   (  ( ))2  (  '( )) 2 d .
a
Доказите на последните две тврдења ги оставаме на читателот за вежба.

15.4. Пример. а) Ќе ја определиме должината на лакот на првиот свод на

циклоидата x  a(t  sin t ), y  a(1  cos t ) , crt. 19. Имаме,
x '(t )  a(1  cos t ), y '(t )  a sin t, t [0, 2 ] ,
па од теорема 15.2 следува дека
2 2
l  a 2 (1  cos t )2  a 2 sin 2 tdt   2a sin 2t dt  8a.
0 0
б) Ќе ја определиме вкупната должина на ас-
троидата
2 2 2
x3  y3  a3 . (5)
Релацијата (5) е парна и по променливата x и
по променливата y , што значи дека астроидата се
состои од четири лакови кои имаат еднаква должина,
(црт. 20). Според тоа, доволно е да ја пресметаме дол-
2 2 3
жината на лакот на кривата y  (a 3  x 3 ) 2 кој се наоѓа
во првиот квадрант. Имаме,
 13 2 2 1 1  13
y '  x (a 3  x 3 ) 2 , 1  y '2  a 3 x , x  [0, a]
па затоа
a 1 1 1 2 a
l  4 L  4  a 3 x 3 dx  6a 3 x 3  6a .
0
0
в) Ќе ја пресметаме должината на пр-
виот завој на Архимедовата спирала   a ,
црт. 21. Имаме,
  a ,  '  a,  [0, 2 ] ,
па затоа
2 2 2
2
l  (a )2  a 2 d  a  1   2 d  a  ( 1  )d 
0 0 0 1 2
1 2
2
 a2 [ 1   2  ln(  1   2 )]  a2 [2 1  4 2  ln(2  1  4 2 )]. 
0

226
 16. НЕСВОЈСТВЕНИ ИНТЕГРАЛИ

16.1. Во претходните разгледувања без доказ го дадовме следниов крите-

риум за интеграбилност на една функција.
Функцијата f интеграбилна на интервалот [a, b] ако и само ако таа е
ограничена на [a, b] и множеството нејзини прекини е конечно или е еквивалент-
но се множеството природни броеви N .

Во овој случај определениот интеграл го нарекуваме својствен. Ако некој

од условите во теорема 8 не се исполнети, т.е. ако некоја од границите на интегри-
рање a или b е бесконечна или подинтегралната функција е неограничена на об-
ласта на интегрирање, тогаш велиме дека станува збор за несвојствен интеграл.

16.2. Дефиниција. Нека функцијата

f :[a, b)  R, a  R ,   a  b  
е таква што f е интеграбилна на [a, A] , за секој
A
A  [a, b) и  ( A)   f ( x)dx, A  [a, b) .
a
Несвојствен интеграл
b
 f ( x)dx (1)
a
од функцијата f на множеството [a, b) ја нареку-
ваме конечната граница
A
lim  ( A)  lim  f ( x)dx , (2)
Ab Ab a

ако постои. Притоа ќе велиме дека несвојствениот интеграл (1) конвергира. Ако
границата (2) не постои или е бесконечна, тогаш ќе велиме дека несвојствениот
интеграл дивергира.

16.3. Забелешка. Геометриската смисла на несвојствениот интеграл (1)

од ненегативна функција f е во тоа што тој, слично на својствениот интеграл, е
еднаков на плоштината на криволинискиот трапез
P  {( x, y) | a  x  b, 0  y  f ( x)}
определен со графикот на функцијата f (црт. 22), при
што трапезот P е неограничено множество.

16.4. Забелешка. Ако интегралот (1) конверги-

ра, тогаш за секој c  a конвергира несвојствениот инте-
грал

227
 b
 f ( x)dx (3)
c
при што
b c b
 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx (4)
a a c
Јасно, ако за некој c  a интегралот (3) конвергира, тогаш конвергира и интегра-
лот (1) и притоа важи равенството (4). И двете тврдења следуваат од равенството
A c A
 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx, a  c  A
a a c
и дефиницијата на несвојствен интеграл. Во натамошните разгледувања овие тврдења
ќе ги користиме без тоа посебно да го нагласуваме.

16.5. Дефиниција. Нека функцијата

f : (a, b]  R, b  R ,   a  b  
е таква што f е интеграбилна на [ A, b] , за секој A  (a, b] и
b
 ( A)   f ( x)dx, A  (a, b] .
A
Несвојствен интеграл
b
 f ( x)dx (5)
a
од функцијата f на множеството (a, b] ја нарекуваме конечната граница
b
lim  ( A)  lim  f ( x)dx (6)
Aa Aa A

ако постои. Притоа ќе велиме дека несвојствениот интеграл (5) конвергира. Ако
границата (6) не постои или е бесконечна, тогаш ќе велиме дека несвојствениот
интеграл дивергира.
И во овој случај важи тврдењето од забелешка 2. Доказот го оставаме на
читателот за вежба.


x
16.6. Пример. а) Интегралот  e dx конвергира и има вредност 1, би-
0
дејќи
A
lim  ( A)  lim  e x dx  lim (1  e A )  1 .
A A 0 A


б) Интегралот 
dx конвергира и има вредност 2 , бидејќи
1 x 2
0

228
 A
lim  ( A)  lim  dx2  lim (arctg A  0)  2 .
A 1 x
A 0 A


в) Нека a  0 . Несвојствениот интеграл 
dx конвергира и има вредност
xb
a
a1 b , ако b  1 и дивергира при b  1 .
b 1
Навистина, функцијата од A
A
ln A  ln a,
 b 1
 ( A)   dx   A1b a1b
xb
  , b 1
a  1b 1b
кога A   е таква што
1b
 ( A)  ab1 , b  1 и  ( A)  , b  1 .

г) Интегралот  sin xdx дивергира бидејќи функцијата
0
A
 ( A)   sin xdx  1  cos A, A  0
0
нема граница кога A   .
1
д) Несвојствениот интеграл  ln xdx конвергира бидејќи
0
1

 ln xdx  1  A ln A  A  1 , кога A  0 . 
A

16.7. Дефиниција. Нека f : (a, b)  R, ,   a  b   и c  (a, b) . Не-

својствен интеграл
b
 f ( x)dx (7)
a
од функцијата f на множеството (a, b) го нарекуваме парот несвојствени инте-
грали
c b
 f ( x)dx и  f ( x)dx .
a c
Ако двата интеграла конвергираат, ќе велиме дека несвојствениот интеграл (7)
конвергира. Ако барем еден од двата интеграла дивергира ќе велиме дека несвој-
ствениот интеграл (7) дивергира. Притоа ќе пишуваме
b c b
 f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx . (8)
a a c

229
 
16.8. Пример. Интегралот 
dx конвергира и има вредност  . Нави-
1 x 2



стина, од пример 16.6 а) следува дека несвојствениот интеграл dx постои и
1 x 2
0
0
има вредност 2 . Аналогно се докажува дека и несвојствениот интеграл 
dx
1 x 2

постои и има вредност 2 . Сега, од (8), при c  0 , добиваме
 0 

dx   dx   dx  . 
1 x 2 1 x 2 1 x 2
  0

16.9. Сега ќе ги разгледаме несвојствените интеграли од функции опре-

делени на интервал од обликот [a, b) и интеграбилни според Риман на интервал
[a, A], a  A  b .
Тврдењата, аналогни на тврдењата што ќе ги докажеме важат и за преос-
танатите типови несвојствени интеграли. Нивната формулација и доказите ги ос-
таваме на читателот за вежба.

b
16.10. Теорема. Ако несвојствените интеграли  fi ( x)dx, i  1, 2 конвер-
a
гираат, тогаш конвергира и несвојствениот интеграл
b
 (C1 f1 ( x)  C2 f2 ( x))dx
a
и притоа важи
b b b
 (C1 f1 ( x)  C2 f 2 ( x))dx  C1  f1 ( x)dx  C2  f 2 ( x)dx ,
a a a
за секои C1, C2  R .
Доказ. Од својствата на граничните вредности и Римановиот интеграл
имаме:
b A
 (C1 f1 ( x)  C2 f 2 ( x))dx  lim
Ab a
 (C1 f1 ( x)  C2 f 2 ( x))dx
a
A A
 lim (C1  f1 ( x)dx  C2  f 2 ( x)dx)
A a a
A A
 C1 lim  f1 ( x)dx  C2 Alim  f 2 ( x)dx
A a  a
b b
 C1  f1 ( x)dx  C2  f 2 ( x)dx
a a

230
што и требаше да се докаже. 

16.11. Теорема. Ако f е непрекината на [a, b) и F е примитивна функ-

ција на f , тогаш
b

 f ( x)dx  F (b )  F (a) .
a
Доказ. Нека A  [a, b) . Тогаш, согласно со Њутн-Лајбницовата формула
A
имаме  f ( x)dx  F ( A)  F (a) . Сега, од дефиниција 16.2 имаме
a
b A
 f ( x)dx  Alim  f ( x)dx  lim [ F ( A)  F (a)]  F (b  )  F (a) . 
a b a Ab

16.12. Теорема. Нека f , g имаат непрекинати први изводи на [a, b) . Ако

еден од несвојствените интеграли
b b
 f ( x) g '( x)dx ,  g ( x) f '( x)dx (9)
a a
конвергира и постои конечната граница lim f ( A) g ( A) , тогаш конвергира и вто-
Ab
риот интеграл во (9) и важи равенството
b b
 f ( x) g '( x)dx  Alim
b
f ( A) g ( A)  f (a) g (a)   f '( x) g ( x)dx . (10)
a a
Доказ. Нека претпоставиме дека постои несвојствениот интеграл
b
 f ( x) g '( x)dx .
a
Тогаш со примена на парцијална интеграција, добиваме
b A
 f ( x) g '( x)dx  Alim
b
 f ( x) g '( x)dx
a a
A
 lim [ f ( A) g ( A)  f (a) g (a)   f '( x) g ( x)dx ]
Ab a
A
 lim f ( A) g ( A)  f (a ) g (a )  lim  f '( x) g ( x)dx
Ab Ab a
што значи дека постои и другиот несвојствен интеграл и важи (10). 

16.13. Пример. Да го пресметаме интегралот


I n   x n e x dx , n  0,1, 2,... .
0

231
Од пример 16.6 а) имаме

I 0   e x dx  1 .
0
Со примена на теорема 16.12, при f ( x)  x n и g '( x)  e x , добиваме
 
I n   x n e x dx   lim An e A  0  e0  n  x n1e x dx  nI n1 . (11)
0 A 0
Со последователна примена на рекурентната формула (11) добиваме
I n  n! I0  n! . 

16.14. Теорема. Ако f е непрекината на [a, b) и  е непрекинато дифе-

ренцијабилна на [c, d ) ,   c  d   и се исполнети условите  ([c, d ))  [a, b) ,
a   (c) и b  lim  (t ) , тогаш
t d
b d
 f ( x)dx   f ( (t )) '(t )dt , (12)
a c
при што од егзистенцијата на интегралот на левата страна на (12) следува егзис-
тенцијата на интегралот на десната страна на (12).
Доказ. Непосредно следува од дефиницијата на несвојствен интеграл и
теоремата за смена на променливи кај Риманов интеграл. Деталите ги оставаме на
читателот за вежба. 

16.15. Забелешка. Ако за функцијата  од теорема 16.14 постои инверз-

на функција  1 за која се исполнети истите услови како и за функцијата  , то-
гаш може да се воведе замената t   1 ( x) и притоа или двата интеграла конвер-
гираат или дивергираат истовремено.

16.16. Пример. Ако ја искористиме замената x  1t , dx   dt2 , имаме

t
 0
 arcsin1  arcsin 0  2 . 
1

dx   dt  arcsin t
1 x x 1 1 1t
2 2 0

17. НЕСВОЈСТВЕНИ ИНТЕГРАЛИ ОД

НЕНЕГАТИВНИ ФУНКЦИИ

b
17.1. Теорема. Ако f ( x)  0 за секој x  [a, b) , тогаш интегралот  f ( x)dx
a
конвергира ако и само ако постои константа C  0 таква што за секој A  [a, b)
важи

232
 A
 ( A)   f ( x)dx  C .
a
Доказ. Ако a  A  A '  b , тогаш заради ненегативноста на функцијата f
A'
имаме  f ( x)dx  0 , па затоа
A
A' A A' A
 ( A ')   f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx   f ( x)dx   ( A)
a a A a
т.е. функцијата  монотоно расте на [a, b) .
Сега од дефиниција 16.2 и својствата на граница на функција непосредно
b
следува дека интегралот  f ( x)dx постои ако и само ако монотоно растечката
a
функција  е ограничена од горе, т.е. ако и само ако постои константа C  0
A
таква што за секој A  [a, b) важи  ( A)   f ( x)dx  C . 
a

17.2. Теорема. Нека 0  g ( x)  f ( x) за секој x  [a, b) . Тогаш,

b
а) ако интегралот  f ( x)dx конвергира, тогаш конвергира и интегралот
a
b
 g ( x)dx и
a
b
б) ако интегралот  g ( x)dx дивергира, тогаш дивергира и интегралот
a
b
 f ( x)dx .
a
A A
Доказ. За секој A  [a, b) важи  g ( x)dx   f ( x)dx .
a a
b
а) Од теорема 17.1 следува дека ако интегралот  f ( x)dx конвергира,
a
A
тогаш постои C  0 таков што за секој A  [a, b) важи  f ( x)dx  C . Но, тоа зна-
a
A
чи дека постои C  0 таков што за секој A  [a, b) важи  g ( x)dx  C , што според
a
b
теорема 17.1 значи дека интегралот  g ( x)dx конвергира.
a

233
 b
б) Ако интегралот  f ( x)dx конвергира, тогаш од а) следува дека и инте-
a
b
гралот  g ( x)dx конвергира, што е противречност. 
a

2
17.3. Пример. а) Ако ставиме g ( x)  cos 2x и f ( x)  1 2 и ја примениме
1 x 1 x

cos 2 x
теорема 17.2, тогаш од пример 16.6 б) следува дека интегралот  1 x 2
dx конвер-

гира.

x 2
б) Интегралот  e dx конвергира. Навистина, при
1

f ( x)  e x и g ( x)  e x , x  [1, )
2

имаме g ( x)  f ( x) за секој x  [1, ) . Сега, од пример 16.6 а) и теорема 17.2

следува дека разгледуваниот интеграл конвергира.

x
в) Интегралот  e ln xdx конвергира. Навистина, при
1
g ( x)  e x ln x и f ( x)  xe x , x  [1, ) ,
ако се искористи неравенството ln x  x , за x  1 (зошто?), имаме g ( x)  f ( x) за
секој x  [1, ) . Сега, од пример 16.13, при n  1 , и теорема 17.2 следува дека
разгледуваниот интеграл конвергира. 

17.4. Последица. Нека 0  g ( x), 0  f ( x) , g ( x)  0 за секој x  [a, b) и

постои конечната или бесконечната граница
f ( x)
lim k. (1)
x b g ( x )
Тогаш,
b
а) ако интегралот  f ( x)dx конвергира и 0  k   , тогаш конвергира и
a
b
интегралот  g ( x)dx и
a
b
б) ако интегралот  g ( x)dx дивергира и 0  k   , тогаш дивергира и
a
b
интегралот  f ( x)dx .
a
Доказ. а) Непосредно следува од фактот дека при 0  k   од (1)
следува дека постои A  [a, b) таков што за секој x  ( A, b) важи

234
 f ( x)  (k  1) g ( x) .
Сега тврдењето следува од теорема 17.2.
Тврдењето под б) се докажува аналогно. Деталите ги оставаме на читате-
лот за вежба. 

17.5. Пример. а) Ќе дадеме друг доказ дека несвојствениот интеграл

1
 ln xdx конвергира.
0
1 1
За секој   0 важи  x . Но, при 0    1 интегралот  x конвергира,
dx dx
0 0
1
па од последицата следува дека и интегралот  ln xdx конвергира.
0
1
 ln x . Имаме
б) Да го разгледаме интегралот dx
0
1
lim ln x
 lim x 1  lim x  1  k .
1
x1 x 1 x1 ln x x1
1
 x1 дивергира,
Сега, од последицата и фактот дека несвојствениот интеграл dx
0
заклучуваме дека и разгледуваниот интеграл дивергира. 

ЗАДАЧИ

1. Реши ги интегралите
2 x  x 2 ( x 2 1)3
а)  dx, б)  ( x  3)( x  x  1)dx, в)  dx,
3x x3
x 2  2 x 3
г)  ( 1  4 1 3 )dx , д)  dx.
x x x3

2. Реши ги интегралите
в)  1sin2 x dx
3
а)  cos 2 x dx. , б)  (sin 2x  cos 2x )2 dx ,
sin 2 x cos2 x sin x
3. Реши ги интегралите
x x
а)  (3x  e3 x )dx, б)  e x (1  e 2 )dx, в)  a x (1  a 2 )dx.
cos x 1 x
4. Реши ги интегралите:
а)  26 x 3 dx , б) x2
 x2  2 x 2 dx в) 3 x 1
 4 x2 4 x17 dx
x  x 12
г) 
dx ,
x ln x
д)  x2 4 ,
xdx ѓ)  x( x2  2)15 dx ,

235
 ln 4 x dx ,
 
е) ж) xdx .
x x 2 6
5. Реши ги интегралите:
в)  xe x dx .
x 2x 2
  15e2 x ,
а) e dx , б) e dx
x
6. Реши ги интегралите:
а)  13sin
cos x dx ,
2x
б)  12cos
2
x dx , в)  cos3 x dx .
sin x
sin x
7. Реши ги интегралите:
а)  dx , б) 
dx , в) 
dx .
5 2 x  x 2 12 x 9 x 2 2 9 x2 6 x  2
8. Реши ги интегралите:
2
 x ln xdx ,  x ln xdx , 
а) б) в) ln x dx ,
x

г)  ln 2 xdx , д)  ln( x2  1)dx .

9. Реши ги интегралите:
а)  x cos xdx , б)  x2 cos xdx , в)  sin 2 x .
xdx

10. Реши ги интегралите:

а)  ( x  1)e x dx , б)  x 2 e x dx , в)  e x cos xdx .
11. Реши ги интегралите:
а)  arctg xdx , б)  arcsin xdx .
12. Реши ги интегралите:
x3 3 x  4 dx , 12 x
  x2  x 6 dx ,  x 2 5 x  6 .
а) б) в) dx
x 2

13. Реши ги интегралите:

( x  2)2
 x( x 1)2 dx ,  x4  x2 ,  ( x 1)2 ( x2 1) .
а) б) dx в) dx

14. Реши ги интегралите:

x 2 1dx
 ( x 1)( x2 1) ,  x2 ( x2  4) ,  x( x2  2)
а) dx б) dx в)

15. Реши ги интегралите:

1 x 4
 
а) dx , б) dx .
x x 1
3 2 x5

16. Реши ги интегралите:

а)  dx , б)  3 x(1  x 2 )dx
x11 1 x 4
17. Реши ги интегралите:
3
1 x3
а)  dx , б)  3 1  4 x dx .
x2
18. Реши ги интегралите:

236
 2sin x
 sin x ,  54sin x ,  2cos x dx .
а) dx б) dx в)
19. Реши ги интегралите:
а)  dx 2 , б)  1sin 2 x ,
dx в)  3 2sin 2 x .
dx
1 cos x
20. Реши ги интегралите:
а)  sin 3x cos5xdx , б)  sin 7 x sin 3xdx , в)  cos11x cos xdx .
21. Реши ги интегралите:
x 2 1
  
а) dx , б) dx , в) dx
x 2
x 12 x4 x x 2 1
22. Реши ги интегралите
x 2 dx 1 x 2
  
а) , б) dx , в) dx
4 x 2 x2 x 2 9 x 2
23. Реши ги интегралите
x 2 1
  
а) dx , б) dx , в) dx
x x 4 2
x 2
x 16
2 x

24. Користејќи ја граничната вредност на интегралните суми пресметај го инте-

3
x
гралот  e dx .
0
25. Користејќи ја граничната вредност на интегралните суми пресметај го инте-

гралот  sin xdx .
0
26. Пресметај ги определените интеграли:
3 2 2 2
а)  ( x3  13 )dx , б)  ( 4x  5 x 4  2 x )dx , в)  ( x4  14  2 x)dx .
x x
1 1 1
27. Пресметај ги определените интеграли:

1 e 2
а)  (4  2e  x)dx , x
б)  ( x  ln x  2)dx ,
3
в)  (sin x  cos x)dx .
0 1 0
28. Пресметај ги определените интеграли:
8 9 1
x
а) 
xdx , б)  dx , в)  1xx dx .
1 x x 1
3 4 0
29. Пресметај ги определените интеграли:
 
3 e2 2
2 ln x 1 dx ,
   3 2 cos x .
а) cos x dx , б) в) dx
 sin 3 x x
6
e 0

30. Пресметај ги определените интеграли:

237
 5
3 2 ln 5
x9 dx e x e x 1
 x 1  x dx ,
5 2
а) б)  (1 x5 )3
, в)  e x 3
dx .
0 0 0
31. Пресметај ги определените интеграли:
 
 3 4
 x sin xdx ,   cos2 x dx .
а) б) x dx , в) x sin x
 cos 2 x
0 4
0

32. Пресметај ги определените интеграли:

e 1 e e2
а)  ln( x  1)dx , б)  ln 2 xdx , в)  x ln xdx .
0 1 1
33. Пресметај ја плоштината на ликот ограничен со кривите:
а) y  x2  1, x  1, x  3 и x  оската, б) y   x2  6 x  5 и x  оската,
в) y  2 x  x2 , y  2 x , x  0 и x  2 , г) y  cos x , x  0 и x   .
34. Пресметај ја плоштината на ликот ограничен со кривите:
а) y  x 2 и y  x , б) y  x 2 и y  2  x2 ,
2
в) y  2 x2  5 и y  x2  9 , г) y  x2 , y  1 2 .
1 x
35. Пресметај ја плоштината на ликот ограничен со кривите:
а) y 2  2 x  4 и x  0 , б) y 2  x и y  x .
36. Пресметај ја плоштината на ликот ограничен со кривите:
а) y  ln x и y  ln 2 x , б) y  x ln x и y  ln4xx ,

в) y  0 , y  23 cos x и y  tg x , г) y 2  4 x и x 2  4 y .
37. Докажи дека плоштината на фигурата ограничена со два последователни сви-
ока на Архимедовата спирала   a е еднаква на 8 3a 2 .
38. Пресметај ја плоштината на фигурата ограничена со лемискатата на Бернули,
дефинирана со  2  2a 2 cos 2 .
39. Пресметај ја плоштината на фигурата ограничена со x  оската и првиот свод
на циклоидата
x  a(t  sin t ), y  a(1  cos t ) .
40. Пресметај ја плоштината на фигурата ограничена со астроидата
2 2 2
x3  y3  a3 .
41. Пресметај ја плоштината и волуменот на торус, тело кое се добива со ротација
на кружницата
x 2  ( y  a) 2  R 2 , a  R
околу x  оската.
42. Пресметај го волуменот и плоштината на телото добиено со ротација на пр-
виот свод на циклоидата

238
 x  a(t  sin t ), y  a(1  cos t )
околу x  оската.
43. Пресметај го волуменот и плоштината на телото добиено со ротација на ас-
2 2 2
троидата x 3  y 3  a 3 околу x  оската.
44. Пресметај го волуменот и плоштината на телото добиено со ротација на кар-
диоидата
x  2a cos t  R cos 2t, y  2a sin t  a sin 2t , t  [0, 2 ]
околу x  оската.
45. Пресметај ја должината на лакот на кривата зададена со:
y2
а)   {( x, y) | x  4  12 ln y, y  [1, e]} ,

б)   {  1cos  ,   [ 2 , 2 ]} ,
p

в)   {  a ,   [0, 2 ]} ,
г)   {  a(1  cos  ), 0    2 } ,
д)   {( x, y) | x  a(cos t  sin t ), y  a(sin t  t cos t ), t [0, 2 ]} и
ѓ)   {( x, y) | x  2a cos 3t  a cos 23t , y  2a sin 3t  a sin 23t } .
46. Докажи дека
2

dx
3 cos x
  .
2
0
47. Испитај ја конвергентноста на несвојствениот интеграл:

2  
ln(sin x ) sin 2 xdx
  
а) dx , б) dx и в) .
x x p ln q x x
0 1 0
48. Испитај ја конвергентноста на интегралот

 ax
 e sin bxdx , a  0 .
0
49. Испитај ја конвергентноста на интегралите и ако тие конвергираат, пресметај
ги нивните вредности:
 
а) 
dx , a, b 0, б) 
dx ,
a 2 b 2 x 2 1 x 4
0 0
 
xdx
 
в) xdx и г) .
(1 x )3 (1 x )2
0 1

arctg x
50. Докажи дека интегралот  x
dx дивергира.
1
51. Испитај ја конвергентноста на интегралите и ако тие конвергираат, пресметај
ги нивните вредности:

239
  
 
а) dx ,и б) dx .
0 x3 5 x 3 0
3
x 2 5

52. Испитај ја конвергентноста на интегралите и ако тие конвергираат, пресметај

ги нивните вредности:
2 1 27
  
а) dx , б) arcsin x dx и в) dx .
3
1 x 2 x  x 3 1 x 2
2 x
0 8

240
 XVI ГЛАВА
БРОЈНИ РЕДОВИ

1. ПОИМ ЗА РЕД. ОСНОВНИ СВОЈСТВА

1.1. Дефиниција. Нека е дадена низата реални броеви {an }

n 1 . Форми-
n
раме нова низа {Sn }
n 1 таква што Sn   ak , n  1, 2,... . Парот низи {an }n1 и
k 1
{Sn }
n 1 го нарекуваме броен ред со општ член an и го означуваме со

 an . (1)
n 1

Членовите на почетната низа {an }

n 1 ги нарекуваме членови на редот (1),
а членовите на низата {Sn }
n 1 - парцијални суми на редот. Притоа an го нареку-
ваме n  ти член на редот, а конечниот збир S n го нарекуваме n  та парцијална
сума на редот.

1.2. Дефиниција. Редот чии членови се членовите на редот (1), почну-

вајќи од (k  1)  от член на редот (1), земени во истиот редослед како и во почет-

ниот ред, го нарекуваме k  ти остаток на редот (1) и го означуваме со  an .
n  k 1

1.3. Дефиниција. Ако низата парцијални суми на редот (1) конвергира,

тогаш за редот ќе велиме дека е конвергентен, а ако дивергира, тогаш ќе велиме
дека е дивергентен ред.
Ако редот (1) конвергира, тогаш границата S  lim Sn ја нарекуваме су-
n

ма на редот и пишуваме S   an .
n 1

1.4. Забелешка. Ако редот (1) конвергира, тогаш ќе користиме еден ист

симбол  an како за означување на редот, така и за означување на неговата сума.
n 1

1.5. Пример. Да го разгледаме геометрискиот ред


 qn (2)
n 0

чии членови се членовите на геометриската прогресија {q n }

n 0 .

241
 Ако q  1 , тогаш Sn  n , па од lim Sn   следува дека редот (2) ди-
n
вергира. Ако q  1 , тогаш
S2n  1, S2n1  0, n  0,1,... ,
што значи дека низата парцијални суми нема граница, т.е. редот (2) дивергира.
Ако q  1 , тогаш

1 q n 1 q n 1
n
Sn   q k  1q
 11q  1q
.
k 0

q n 1 q n 1 q n 1
Бидејќи lim 1q  0 за | q | 1 , lim 1q   за q  1 и lim 1 q не постои за
n n n

q  1 заклучуваме дека редот (2) конвергира за | q | 1 , при што  q n  11q , и
n 0
дивергира за | q | 1 . 

1.6. Ако k  от остаток на редот (1) конвергира, тогаш неговиот збир ќе го

означиме со Rk , т.е.

Rk   an (3)
n  k 1
и едноставно ќе го нарекуваме остаток на редот.


1.7. Теорема. Редот (1) е конвергентен ако и само ако редот  an е
n  k 1
конвергентен.
m m
Доказ. Нека Sm   an и Tm   an , m  k . Тогаш важи равенството
n 1 n  k 1
k k
Tm  Sm   an . Бидејќи збирот  an е константен, добиваме дека низата
n 1 n 1

{Tm } 
mk 1 конвергира ако и само ако низата {Sn }n 1 , што значи редот  an
n  k 1
конвергира ако и само ако редот (1) конвергира. 

1.8. Теорема. Ако редот (1) конвергира, тогаш lim an  0 .

n

Доказ. Ако редот (1) конвергира, тогаш низата парцијални суми {Sn }
n 1
конвергира. Нека lim Sn  S . Тогаш, од равенствата
n

an  Sn  Sn1 , n  2,3,...
следува дека

242
 lim an  lim ( Sn  Sn1 )  lim Sn  lim Sn1  S  S  0 . 
n n n n

1.9. Забелешка. Од претходната теорема непосредно следува дека геоме-

трискиот ред разгледан во примерот 1.5 е дивергентен за | q | 1 .
Теорема 1.8 дава потребен, но не и доволен услов за да еден ред конвер-

гира. Имено, за хармонискиот ред  1
n
важи lim an  lim 1n  0 , но тој не е кон-
n 1 n n
вергентен, во што подоцна ќе се увериме.

 
1.10. Теорема. Ако редовите  an и  bn конвергираат, при што
n 1 n 1
нивните суми се еднакви на S ' и S " , соодветно, тогаш за секои  ,   R редот

 ( an   bn ) , исто така, конвергира и ако S е неговата сума, тогаш
n 1
S   S '  S " .
Доказ. Нека
n n n
Sn'   ak , Sn''   bk и Sn   ( ak   bk ) .
k 1 k 1 k 1
Тогаш,
n n n
Sn   ( ak   bk )    ak    bk   Sn'   Sn''
k 1 k 1 k 1

и бидејќи lim Sn' и lim Sn'' постојат, добиваме дека и lim Sn постои, т.е. редот
n n n

 ( an   bn ) конвергира и притоа важи
n 1

S  lim Sn  lim ( Sn'   Sn'' )   lim Sn'   lim Sn''   S '  S " . 
n n n n


1.11. Пример. Да го разгледаме редот  an , каде
n 1
n 1
an  2 3 n
, nN .
6n
Редовите
 
 bn , bn  31n , n  N и  cn , cn  21n , n  N
n 1 n 1
се конвергентни и притоа важи
 
 bn  1
1
 3
2
и  cn  1
1
 2.
n 1 1 n 1 1
3 2

243
Бидејќи
n 1
an  2 n3  2  1n  1n  2bn  cn , за секој n  N ,
n

6 3 2

од претходно изнесеното и од теорема 1.10 следува дека редот  an конвергира
n 1
и

 an  2  32  2  5 . 
n 1

1.12. Последица. Редот (1) дивергира ако и само ако за секој   0 редот

  an дивергира.
n 1
Доказ. Нека претпоставиме дека редот (1) дивергира и   0 . Ако редот
 
  an конвергира, тогаш од теоремата 1.10 следува дека редот  1  an т.е.
n 1 n 1
редот (1) конвергира, што е противречност.

Обратно, нека претпоставиме дека редот   an дивергира. Ако редот (1)
n 1

конвергира, тогаш од теоремата 1.10 следува дека редот   an конвергира, што
n 1
е противречност. 

2. ОПШТ КОШИЕВ КРИТЕРИУМ ЗА

КОНВЕРГЕНЦИЈА НА БРОЕН РЕД


2.1. Теорема (општ Кошиев критериум). Редот  an конвергира ако и
n 1
само ако за секој   0 постои n0  N таков што за секој n  n0 и за секој p  N
важи
| an1  an2  ...  an p |  . (1)

Доказ. За редот  an ја разгледуваме низата парцијални суми {Sn }n1 .
n 1
Од Кошиевиот критериум за конвергенција на низа применет на низата {Sn } n 1
следува дека оваа низа конвергира ако и само ако за секој   0 постои n0  N
таков, што за секој n  n0 и за секој p  N важи | Sn p  Sn |  . Но,

Sn p  Sn  a1  ...  an  an1  ...  an p  (a1  ...  an )  an1  ...  an p ,

244
 
па затоа низата {Sn }
n 1 , т.е. редот  an конвергира ако и само ако ако за секој
n 1
  0 постои n0  N таков што за секој n  n0 и за секој p  N важи неравен-
ството (1). 


2.2. Пример. Да го разгледаме хармонискиот ред  1n . Нека   14 . То-
n 1
гаш, за секој n  N при p  n имаме

| Sn  p  Sn || S2n  Sn | n11  n 1 2  ...  21n  21n  21n  ...  21n  12  14   ,

n пати

т.е. неравенството (1) не е исполнето, од што следува дека хармонискиот ред е

дивергентен. 


cos  n ,
2.3. Пример. Да го разгледаме редот  2
  R . Нека   0 е про-
n 1 n
изволно. Ќе определиме n0  N таков што за секој n  n0 и за секој p  N важи
| Sn p  Sn |  . Имаме,
n 1 n2 n p
| Sn  p  Sn || cos  2  cos  2  ...  cos  2 |
( n 1) ( n  2) (n p)

 1  1  ...  1
( n 1)2 ( n  2)2 ( n  p )2

 n( n11)  ( n 1)(1n  2)  ...  ( n  p 1)(

1
n p)

 1n  n11  n11  n 1 2  ...  n 1p 1  n 1 p  1n  n 1 p  1n .

Според тоа, ако ставиме n0  [ 1 ]  1 , тогаш n  n0 и за секој p  N важи

| Sn p  Sn |  , што според теорема 2.1 значи дека разгледуваниот ред конвер-
гира. 


2.4. Забелешка. Од теорема 2.1 при p  1 следува дека ако редот  an
n 1
конвергира, тогаш за секој   0 постои n0  N таков што за секој n  n0 важи
| an1 |  , што значи lim an  0 .
n

Јасно, ова е уште еден доказ на потребниот услов за да редот  an кон-
n 1
вергира, т.е. може да се каже дека теорема 1.8 е последица од теорема 2.1.

245
 3. РЕДОВИ СО НЕНЕГАТИВНИ ЧЛЕНОВИ


3.1. Лема. Нека сите членови на редот  an се ненегативни, т.е.
n 1

an  0, n  1, 2,... (1)

Редот  an конвергира ако и само ако низата од парцијални суми {Sn }n1 содр-
n 1
жи барем една конвергентна подниза.
Доказ. Од условот (1) следува дека Sn1  Sn  an  Sn , т.е. низата парци-
јални суми на разгледуваниот ред монотоно расте. Сега тврдењето на лемата
следува од фактот дека монотоно растечка низа е конвергентна ако и само ако
содржи барем една конвергентна подниза. 


3.2. Пример. Да го разгледаме редот  1
a
, a  1 . Ќе докажеме дека овој
n 1 n
ред конвергира. За таа цел ќе ја разгледаме низата {S2k 1}
k 1 која е подниза од ни-

зата парцијални суми на редот {Sn }

n 1 . Имаме,

S2k 1  S2k 1 1  1  1  ...  1  S2k 1 1 ,

(2k 1 )a (2k 1 1)a (2k 1)a

што значи дека низата {S2k 1}

k 1 монотоно расте. Од друга страна,

S2k 1  1  ( 1  1 )( 1  1  1  1 )  ...  ( 1  ...  1 )

2a 3a 4a 5a 6a 7a (2k 1 )a (2k 1)a
2k 1 собирци
k 1
 1 2  ...  2  1 1  ...  1
2a 2( k 1) a 2a 1 2( k 1)( a 1)

2a 1 .
  1
( a 1) m 1  1
1

2a 1 1
m 1 (2 ) 1 a 1
2
Значи, {S2k 1}
k 1 е монотона и ограничена, па затоа е конвергентна.

Според тоа, низата парцијални суми {Sn }
n 1 на редот  1 , a  1 кој е
a
n 1 n

со ненегативни членови содржи конвергентна подниза {S2k 1}k 1 . Конечно, од


теорема 3.1 следува дека редот  1
a
, a  1 конвергира. 
n 1 n

 
3.3. Теорема. Нека  an и  bn се редови со ненегативни членови и
n 1 n 1
нека

246
 an  bn , за секој n  N . (2)
 
а) Ако редот  bn конвергира, тогаш и редот  an конвергира.
n 1 n 1
 
б) Ако редот  an дивергира, тогаш и редот  bn дивергира.
n 1 n 1
n n
Доказ. Нека sn   ak и Sn   bk .Од an  0 и bn  0, за n  1, 2,...
k 1 k 1
следува дека низите парцијални суми {sn }
n 1 и {Sn }
n 1 се монотоно растечки, а
од (2) следува дека sn  Sn , за n  1, 2,... .

а) Ако редот  bn конвергира, тогаш низата {Sn }n1 е ограничена од
n 1
горе, т.е. постои M  R таков што Sn  M , за n  1, 2,... . Но, тоа значи дека
sn  M , за n  1, 2,... , т.е. монотоно растечката низа {sn }
n 1 е ограничена одгоре,

па затоа таа е конвергентна, што значи дека редот  an конвергира.
n 1

б) Нека претпоставиме дека редот  bn конвергира. Тогаш, од а) следува
n 1

дека и редот  an конвергира, што е противречност. 
n 1


3.4. Пример. Да го разгледаме редот  n
1,
a
a  1 . Бидејќи 1n  1a , за
n
n 1

n  1, 2,... и хармонискиот ред  1n дивергира од претходната теорема следува
n 1

дека редот  1
a
, a  1 дивергира. 
n 1 n


3.5. Последица. Ако  an е конвергентен ред со ненегативни членови и
n 1

{bn }
n 1 е ограничена низа позитивни реални броеви, тогаш редот  an bn е кон-
n 1
вергентен.
Доказ. Ако bn  M , за n  N , тогаш anbn  Man , за n  N . Од теорема

1.10 следува дека редот  Man е конвергентен. Сега тврдењето непосредно сле-
n 1
дува од теорема 3.3. 

247
  
3.6. Последица. Нека  an и  bn се редови со ненегативни членови,
n 1 n 1
a  
bn  0, n  1, 2,... и lim bn  t , каде 0  t   . Тогаш редовите  an и  bn
n n n 1 n 1
истовремено се или конвергентни или дивергентни.
a
Доказ. Нека   t . Од условот lim bn  t следува дека постои n0  N та-
n n
a
ков што за секој n  n0 е исполнето неравенството | bn  t |  , т.е. неравенството
n

(t   )bn  an  (t   )bn , n  n0 . (4)


Ако редот  bn конвергира, тогаш од теорема 1.10 следува дека конвергира
n 1

и редот  (t   )bn . Понатаму, од десното неравенство во (4) и од теорема 3.3 следува
n 1
 
дека редот  an0  k конвергира. Конечно, од теорема 1.7 следува дека редот  an
k 1 n 1
конвергира.

Ако редот  an конвергира, тогаш од теорема 1.7 следува дека и редот
n 1

 an0  k конвергира. Понатаму, од левото неравенство во (4) и од теорема 3.3
k 1

следува дека и редот  (t   )bn0  k конвергира. Сега од теорема 1.10 следува
k 1

дека редот  bn0  k конвергира. Конечно, од теорема 1.7 заклучуваме дека редот
k 1

 bn конвергира.
n 1
Ако наместо теорема 1.10 се искористи последица 1.12, тогаш останатиот
дел од последицата се докажува аналогно. 


3.7. Пример. Да го разгледаме редот  ln(1  1n ) . Бидејќи хармонискиот
n 1

ред  1
n
дивергира и
n 1
ln(1 1n )
lim 1
 lim ln(1  1n )n  1
n n n

од последица 3.6 следува дека редот  ln(1  1n ) е дивергентен. 
n 1

248
  
3.8. Теорема. Нека  an и  bn се редови со строго позитивни членови
n 1 n 1
и нека
an 1 b
an
 bn 1 , n  1, 2,... (5)
n
Тогаш,
 
а) ако редот  bn конвергира, тогаш и редот  an конвергира,
n 1 n 1
 
б) ако редот  an дивергира, тогаш и редот  bn дивергира.
n 1 n 1
Доказ. Ако ги помножиме неравенствата
ak 1 b
ak
 bk 1 , k  1, 2,..., n  1
k
a b a
го добиваме неравенството an  bn , односно неравенството an  b1 bn . Ставаме
1 1 1
a1
b1
 M и добиваме an  Mbn , за n  1, 2,... . Сега тврдењето на теоремата следува
од теорема 3.3 и последица 3.5. 

4. КРИТЕРИУМИ ЗА КОНВЕРГЕНЦИЈА НА РЕД

СО НЕНЕГАТИВНИ ЧЛЕНОВИ

4.1. Во оваа точка ќе разгледаме некои специјални критериуми за конвер-

генција на редови со ненегативни членови.

Теорема (критериум на Коши). Нека за редот


 an , an  0, n  1, 2,... (1)
n 1
постои границата
lim n an  r . (2)
n
Тогаш, од r  1 следува дека редот (1) конвергира, од r  1 следува дека редот (1)
дивергира, а ако r  1 , тогаш не може да се тврди дали редот конвергира или ди-
вергира.
Доказ. Нека r  1 и нека q е таков, што r  q  1 . Тогаш, од условот (2)
следува дека постои природен број n0 таков, што за секој n  n0 важи n an  q,

n0  k
т.е. за секој n  n0 важи an  q n . Бидејќи редот q конвергира, од теорема
k 1

3.3 следува дека редот  an0  k конвергира, па од теорема 1.7 добиваме дека ре-
k 1
дот (1) конвергира.

249
 Ако r  1 , тогаш од условот (2) следува дека постои природен број n0
таков што за секој n  n0 важи n an  1, т.е. за секој n  n0 важи an  1 . Според
тоа, општиот член на редот (1) не тежи кон нула, па од теоремата 1.8 добиваме де-
ка редот (1) дивергира.
За комплетирање на доказот доволно е да разгледаме примери на конвер-
 
гентен и дивергентен ред за кој r  1 . Така, на пример за редовите  1
n
и  1
n 2
n 1 n 1

важи lim n 1  lim n 12  1 , но првиот е дивергентен, а вториот конвергентен. 

n n n n


4.2. Пример. Да го разгледаме редот  ( nn11 )n(n1) . Неговиот општ член
n2
е an  ( nn11 )n(n1) , n  2 . Имаме,

lim n an  lim ( nn11)n1  e2  1 .

n n

Од Кошиевиот критериум следува дека разгледуваниот ред конвергира. 

4.3. Теорема (критериум на Даламбер). Нека за редот


 an , an  0, n  1, 2,... (3)
n 1
постои границата
a
lim n 1 r. (4)
n an
Тогаш, од r  1 следува дека редот (1) конвергира, од r  1 следува дека
редот (1) дивергира, а ако r  1 , тогаш не може да се тврди дали редот конвергира
или дивергира.
Доказ. Нека r  1 и нека q е таков што r  q  1 . Тогаш, од условот (4)
a
следува дека постои природен број n0 таков што за секој n  n0 важи an 1  q,
n

т.е. за секој n  n0 важи an1  qan . Според тоа,

an0 1  qan0 , an0 2  qan0 1  q 2 an0 , ..., an0 k  q k an0 , ...

Бидејќи редот  q k an0 конвергира, од теоремата 3.3 следува дека редот
k 1

 an0  k , па од теоремата 1.7 добиваме дека редот (3) конвергира.
k 1
Ако r  1 , тогаш од условот (4) следува дека постои природен број n0
a
таков што за секој n  n0 важи an 1  q  1 , т.е. за секој n  n0 важи an1  an .
n

Според тоа, an0  an0 1  an0  2  ...  an0 k  ... , па затоа општиот член на редот

250
(3) не тежи кон нула. Конечно, од теоремата 1.8 добиваме дека редот (4) дивер-
гира.
За комплетирање на доказот доволно е да разгледаме примери на конвер-
 
гентен и дивергентен ред за кој r  1 . Така, на пример, за редовите  1
n
и  1
2
,
n 1 n 1 n
2
важи lim nn1  lim n 2  1 , но првиот е дивергентен, а вториот конвергентен. 
n n ( n 1)


(( n 1)!)2
4.4. Пример. Да го разгледаме редот  2
. Од
n 1 2n

(( n  2)!)2 (( n 1)!) 2
an1  и an 
( n 1)2 2
2 2n
следува
2
an 1 2n (( n 1)!)2 ( n 1)2
lim  lim  lim 2 n 1
 0 1,
n an n 2 ( n 1)2 n 2
(( n)!)2

што според критериумот на Даламбер значи дека разгледуваниот ред конвергира. 

4.5. Теорема (критериум на Кумер). Редот (3) конвергира ако и само ако
постои позитивна низа {bn }
n 1 таква, што
a
bn a n  bn1  t  0, (5)
n 1
каде t не зависи од n .
Доказ. Прво ќе докажеме дека условот (5) е потребен. Нека редот (3) кон-
вергира и нека за низата парцијални суми {Sn }
n 1 важи S  lim Sn . Низата
n
S  Sn
{bn }
n 1 дефинирана со bn  an
е позитивна. Тогаш,

a S S a S  Sn 1 Sn 1  Sn a
bn a n  bn1  a n a n  an
 an 1
 an 1  1  0 ,
n 1 n n 1 n 1

т.е. исполнет е условот (5).

Ќе докажеме дека условот (5) е доволен. Нека постои позитивна низа
{bn }
n 1 , така што условот (5) е исполнет. Ако неравенствата
a a a
b1 a1  b2  t , b2 a2  b3  t , ..., bn a n  bn1  t ,
2 3 n 1

ги помножиме со a2 , a3 ,..., an1 соодветно, ги добиваме неравенствата

b1a1  b2 a2  ta2 , b2 a2  b3a3  ta3 , ..., bn an  bn1an1  tan1,
со чие собирање добиваме
n 1
b1a1  bn1an1  t  ak .
k 2

251
 n 1
Од последното неравенство следува неравенството b1a1  t  ak , односно нера-
k 2
венството
b1a1 n 1
a1  t
  ak .
k 1
Значи, низата парцијални суми на редот (3) е ограничена и бидејќи е монотона
растечка заклучуваме дека е конвергентна. Според тоа, редот (3) конвергира. 


4.6. Теорема. Нека  1,
bk
bk  0 е дивергентен ред. Ако
k 1
a
lim (bn a n  bn1 )  r  0 , (6)
n n 1

тогаш редот (3) дивергира.

Доказ. Ако е исполнет условот (6), тогаш постои n0 таков што кога
a
n  n0 важи bn a n  bn1  0 . Според тоа, постои n0 таков што кога n  n0 важи
n 1

an 1
1 
  ak дивергира, што според
bn 1
an 1
. Сега од теорема 3.8 следува дека редот
bn k  n0
теорема 1.7 значи дека и редот (3) дивергира. 

4.7. Теорема (критериум на Рабе). Нека за редот (3) постои границата

a
lim n( n  1)  r . (7)
n an 1
Тогаш, од r  1 следува дека редот (3) конвергира, а од r  1 следува дека редот
(3) дивергира.
Доказ. Нека r  1 и r  1  t , t  0 . Тогаш, постои n0 таков што кога
a a
n  n0 важи n( a n  1)  1  t , т.е. важи n a n  (n  1)  t  0 . За низата
n 1 n 1

bn  n, n  n0  1, n0  2, n0  3,...

е исполнет условот од теорема 4.5, па затоа редот  ak конвергира. Сега од
k  n0
теорема 1.7 следува дека редот (3) конвергира.
Нека r  1 . Тогаш, постои n0 таков што кога n  n0 важи
a
n( a n  1)  1 ,
n 1
т.е. важи
1
an 1
an
 n 1
1
, кога n  n0 .
n

252
Но, хармонискиот ред дивергира, па затоа од теорема 3.8 следува дека редот

 ak дивергира, што според теорема 1.7 значи дека и редот (3) дивергира. 
k  n0

4.8. Пример. Да го разгледаме Гаусовиот хипергеометриски ред

a ( a 1)...( a  k 1)b(b 1)...(b  k 1) k
1  k !c (c 1)...(c  k 1)
x , a, b, c, x  0 . (8)

Бидејќи
a ( a 1)...( a  n 1)( a  n)b(b 1)...(b  n 1)(b  n) n 1
a ( n 1)!c (c 1)...(c  k 1)
x ( a  n)(b  n) x
lim n 1  lim  lim ( n 1)(c  n)  x
n an n a ( a 1)...( a  k 1)b(b 1)...(b  n 1) n n
n !c (c 1)...(c  n 1)
x

од критериумот на Даламбер заклучуваме дека редот (8) конвергира за x  1 , а

дивергира за x  1 .
Ако x  1 , тогаш од критериумот на Рабе имаме
a ( n1)(c  n) (c 1a b) n c ab
lim n( a n  1)  lim n( (a  n)(b n)  1)  lim n ( a  n)(b n)
 1 c  a  b
n n 1 n n

Значи, ако x  1 и c  a  b , тогаш редот е конвергентен, а ако x  1 и c  a  b

Гаусовиот хипергеометриски ред е дивергентен. 

5. КОШИЕВ ИНТЕГРАЛЕН КРИТЕРИУМ ЗА

КОНВЕРГЕНЦИЈА НА РЕДОВИ СО
НЕНЕГАТИВНИ ЧЛЕНОВИ


5.1. Ако за даден ред  an може да се избере функција f ( x) , дефинира-
n 1
на за x  1 и таква што an  f (n), тогаш при определени услови за конвергент-
носта или дивергентноста на дадениот ред може да се заклучува според конвер-

гентноста или дивергентноста на интегралот  f ( x)dx . Така, ја имаме следнава
1
теорема.

5.2. Теорема (интегрален критериум на Коши). Ако f е непрекината

ненегативна монотоно опаѓачка функција за x  1 , тогаш редот

 f ( n) (1)
n 1
конвергира ако и само ако конвергира интегралот

253
 
 f ( x)dx . (2)
1
Доказ. Пред се, да забележиме де-
ка од монотоноста на функцијата f на ин-
тервалот [1, ) следува нејзината интегра-
билност на секој конечен интервал [1, t ] , па
затоа има смисла да се зборува за несвој-
ствениот интервал (2).
Ако k  x  k  1 , тогаш бидејќи
функцијата монотоно опаѓа, (црт. 1), имаме
f (k )  f ( x)  f (k  1), k  1, 2,... ,
па затоа ако интегрираме на интервалот [k , k  1] добиваме
k 1
f (k )   f ( x)dx  f (k  1), k  1, 2,...
k

Ако ги сумираме овие неравенства од k  1 до k  n (црт. 1) добиваме

n n 1 n
 f (k )   f ( x)dx   f (k  1)
k 1 1 k 1
n
Ако ставиме Sn   f (k ), добиваме
k 1
n 1
Sn   f ( x)dx  Sn1  f (1), n  1, 2,... (3)
1
Ако интегралот (2) конвергира, тогаш за секој n  1, 2,... е исполнето
n 1 
 f ( x)dx   f ( x)dx ,
1 1
па затоа од неравенството (3) добиваме

Sn 1  f (1)   f ( x)dx ,
1
што значи дека низата парцијални суми на редот (1) е ограничена од горе и би-
дејќи е монотоно растечка, заклучуваме дека е конвергентна.
Ако редот (1) конвергира и неговата сума е еднаква на S , тогаш Sn  S ,
n  1, 2,... и затоа од неравенството (3) добиваме дека за секој n  1, 2,... важи
n 1
 f ( x)dx  S .
1

Ако t  1 , тогаш постои n  t и бидејќи функцијата f е ненегативна добиваме

254
 t n
 f ( x)dx   f ( x)dx  S .
1 1
t
Според тоа, за секој t  1 интегралот  f ( x)dx е ограничена одгоре, па затоа инте-
1
гралот (2) конвергира. 


5.3. Пример. Да го разгледаме редот  n
1
ln p
n
. Лесно се гледа дека функ-
n2
цијата f ( x)  1 , x  1 е ненегативна и дека за секој p таа на интервалот
x ln p x
(e p , ) монотоно опаѓа. Затоа, за испитување на конвергенцијата на дадениот
ред може да се примени интегралниот критериум на Коши. Имаме
 
d (ln x )

dx   1 ,
x ln p x ln p x ( p 1) ln p 1 2
2 2
 
ако p  1 и интегралот 
dx
x ln p x
дивергира ако p  1 . Според тоа, редот  n
1
ln p
n
2 n2
конвергира за p  1 и дивергира за p  1 . 

5.4. Што се однесува до критериумот на Коши, може да се каже дека важи

следниов попрецизен резултат.

Теорема. Ако f е непрекината ненегативна монотоно опаѓачка функција

за x  1 , тогаш граничната вредност
n n
lim (  f (k )   f ( x)dx)
n k 1 1
постои и е конечна.
Доказ. Да означиме
n n
an   f (k )   f ( x)dx .
k 1 1
Ако ги собереме левите неравенства во неравенствата
k 1
f (k )   f ( x)dx  f (k  1), k  1, 2,..., n  1 ,
k
добиваме
n n
 f ( x)dx   f (k )  f (n) ,
2 k 1
од што следува

255
 n n
an   f (k )   f ( x)dx  f (n)  0 ,
k 1 1

т.е. низата {an }

n 1 е ограничена оддолу.
Понатаму, за секој n  N важи
n 1
an1  an  f (n  1)   f ( x)dx  0 ,
n

што значи дека низата {an }

n 1 монотоно опаѓа.

Конечно, низата {an }

n 1 монотоно опаѓа и е ограничена од долу, па затоа
граничната вредност
n n
lim (  f (k )   f ( x)dx)
n k 1 1
постои и е конечна. 

5.5. Пример. Да ја разгледаме функција f ( x)  1x . Оваа функција ги задо-

волува условите од теорема 5.4, па затоа постои граничната вредност
n n
lim (  1
k
  dx
x
) . (4)
n k 1 1

Бројот   0,5772156649... е познат како константа на Ојлер. 

6. АЛТЕРНАТИВНИ РЕДОВИ

6.1. Дефиниција. Редот чии членови се наизменично позитивни и нега-

тивни (или обратно) го нарекуваме алтернативен.

Според тоа, редот  an е алтернативен ако an an1  0, n  1, 2,... .
n 1

6.2. Теорема (критериум на Лајбниц). Ако

lim an  0 (1)
n
и
an  an1  0, n  1, 2,... , (2)
тогаш алтернативниот ред

 (1)n1 an (3)
n 1

256
конвергира. Притоа, ако S n е парцијална сума на редот (3) и S е неговата сума,
тогаш | S  Sn | an1 , за секој n  N .
Доказ. Да ги разгледаме парните парцијални суми на редот (3). Имаме,
S2n  (a1  a2 )  (a3  a4 )  ...  (a2n1  a2n ) .

Од неравенствата (3) следува дека низата {S2n }

n 1 е монотоно растечка. Од друга
страна, повторно од неравенствата (3) следува
S2n  a1  (a2  a3 )  ...(a2n2  a2n1 )  a2n1  a1 ,

што значи дека низата {S2n }

n 1 е ограничена.

Според тоа, низата {S2n }

n 1 е монотоно растечка и е ограничена, па затоа
е конвергентна. Нека, lim S2n  S . За непарните парцијални суми имаме
n

S2n1  S2n  a2n1 .

Според тоа,
lim S2n1  lim S2n  lim a2n1  S .
n n n
Конечно, од
lim S2n  S и lim S2n1  S
n n

следува lim Sn  S , што значи редот (3) е конвергентен.

n

Бидејќи низата {S2n }

n 1 монотоно расте и lim S2n  S , добиваме дека
n

S2n  S , n  1, 2,... .
Од друга страна, бидејќи
S2n1  S2n1  (a2n  a2n1 )  S2n1, n  1, 2,...

добиваме дека {S2n1}

n1 монотоно опаѓа и бидејќи lim S2n1  S , имаме
n

S  S2n1, n  1, 2,... .
Од досега изнесеното следува дека
S2n  S  S2n1, n  1, 2,... (4)
Од неравенствата (4) следуваат неравенствата
S  S2n  S2n1  S2n  a2n1 и S2n1  S  S2n1  S2n  a2n , n  1, 2,... ,
што значи дека за секој n  N важи | S  Sn | an1 . 


6.3. Пример. Да го разгледаме редот  (1)n1 arctg 2nn1 . Бидејќи
n =1
n
2n1
 0, за секој n  N , добиваме arctg 2n
n
1
 0, за секој n  N , што значи раз-

257
гледуваниот ред е алтернативен. Од друга страна за секој n  N е исполнето не-
равенството
n 1
2( n 1) 1
 n
2n 1
,

па од монотоноста на функцијата arctg x добиваме

arctg 2nn1  arctg 2( nn1)11  0 , за секој n  N ,

што значи дека е исполнет условот (2) од теоремата 6.2. Од непрекинатоста на

функцијата arctg x добиваме дека

lim arctg 2nn1  0 ,

n
што значи дека е исполнет условот (1) од теорема 6.2.
Конечно, според критериумот на Лајбниц, теорема 6.2, алтернативниот

ред  (1)n1 arctg 2nn1 е конвергентен. 
n =1

6.4. На крајот од оваа точка ќе ги разгледаме критериумите на Дирихле и

Абел за редови чии членови се со произволен знак. За таа цел прво ќе ја докажеме
следнава лема.

Лема (равенства на Абел). Нека се {an } 

n 1 и {bn }n 1 две низи и нека

sn  a1  a2  ...  an .
Тогаш, за секој n  1 важи
a1b1  ...  anbn  s1b1  (s2  s1 )b2  ...  (sn  sn1 )bn (5)
и
a1b1  ...  anbn  s1 (b1  b2 )  s2 (b2  b3 )  ...  sn1 (bn1  bn )  snbn (6)
Доказ. Равенството (5) непосредно следува од равенствата s1  a1 и
an  sn  sn1 , а равенството (6) се добива со прегрупирање на членовите во ко-
нечниот збир на десната страна на равенството (5). 

6.5. Теорема (критериум на Дирихле). Нека {bn }

n 1 е позитивна опа-

ѓачка низа и нека lim bn  0 . Ако низата парцијални суми {Sn }
n 1 на редот  an
n n 1

е ограничена, тогаш редот  an bn е конвергентен.
n 1

Доказ. Бидејќи позитивната низа {bn }

n 1 опаѓа и lim bn  0 , добиваме
n
дека за секој   0 постои n0  N таков, што bn | bn |  , кога n  n0 .

258
 Нека | Sn | M , n  1, 2,3,... . Тогаш, од равенството (5) добиваме
n p
|  ak bk || Sn (bn  bn 1 )  ...  Sn  p 1 (bn  p 1  bn  p )  Sn  p bn  p  Sn bn |
k  n 1
| Sn 1 (bn 1  bn  2 )  ...  Sn  p 1 (bn  p 1  bn  p )  Sn (bn 1  bn  2 )  Sn (bn  2  bn 3 )
 ...  Sn (bn  p 1  bn  p )  Sn bn  p  Sn  p bn  p |
| ( Sn 1  Sn )(bn 1  bn  2 )  ...  ( Sn  p 1  Sn )(bn  p 1  bn  p )  ( Sn  p  Sn )bn  p |
| Sn 1  Sn | (bn 1  bn  2 )  ... | Sn  p 1  Sn | (bn  p 1  bn  p ) | Sn  p  Sn | bn  p
 2M (bn 1  bn  2 )  2M (bn  2  bn 3 )  ...  2M (bn  p 1  bn  p )  2Mbn  p  2Mbn 1  2M  ,

за секој n  n0 и за секој природен број p . Сега, од теоремата 2.1 следува дека

редот

 an bn е конвергентен. 
n 1

6.6. Последица. Ако низата {bn }

n 1 е негативна и монотоно расте и ако
 
редот  an ги задоволува условите од теорема 6.5, тогаш редот  an bn е кон-
n 1 n 1
вергентен.

Доказ. Навистина, од теорема 6.5 следува дека редот  an (bn ) е кон-
n 1

вергентен, што значи дека и редот  an bn е конвергентен. 
n 1


ln n sin n
6.7. Пример. Да го разгледаме редот  n 4
. За низата парцијални
n 1

суми на редот  sin n4 важи
n 1
( n 1)
n |sin n8 sin
|  sin n4 | sin 8
8
 1 ,
sin 8
k 1
т.е. таа е ограничена. Од друга страна, бидејќи за n  3 важи
nn1  (n  1)n ,
добиваме
ln( n1)
ln n
n
 n1 ,

што значи дека позитивната низа bn  lnnn , почнувајќи од третиот член, монотоно
опаѓа и притоа важи
lim bn  lim lnnn  0 .
n n

259
 
ln n sin n
Конечно, од критериумот на Дирихле следува дека редот  n 4
е конвер-
n 1
гентен. 


6.8. Теорема (критериум на Абел). Ако редот  an е конвергентен и ни-
n 1

зата {bn }
n 1 е монотона и ограничена, тогаш редот  an bn е конвергентен.
n 1
n
Доказ. Нека Sn   ak , lim Sn  S , lim bn  b и cn  b  bn . Тогаш,
k 1 n n

a1b1  a2b2  ...  anbn  Snb  (a1c1  a2c2  ...  ancn ) . (7)

Јасно, низата {cn }

n 1 е монотона, ограничена и lim cn  0 . Од друга страна низа-
n
та {Sn } е ограничена, бидејќи е конвергентна, т.е. постои реален број M таков,
n 1
што | Sn | M , n  1, 2,3,... . Од теорема 6.5 и последица 6.6 следува дека редот

 an cn е конвергентен, т.е. постои lim sn , каде
n 1 n

sn  a1c1  a2c2  ...  ancn , n  1, 2,3,... . (8)

Нека lim sn  s . Од равенствата (7) и (8) имаме
n
n
 ak bk  Snb  sn , n  1, 2,3,...
k 1
и бидејќи lim (Snb  sn )  Sb  s добиваме дека низата парцијални суми на редот
n
 
 an bn конвергира, што значи дека редот  an bn е конвергентен. 
n 1 n 1

 cos  n2
6.9. Пример. Да го разгледаме редот  2
n 1
. Имаме,
n  2 ln n

cos nn1  (1)n cos( nn1   n)  (1)n cos nn1

2 2


( 1)n
па затоа дадениот ред можеме да го запишеме во обликот  2
cos nn1 . Од
n  2 ln n

( 1)n
критериумот на Лајбниц следува дека редот  2
конвергира и бидејќи низата
n  2 ln n
bn  cos nn1 , n  1, 2,3,... е монотона и ограничена од критериумот на Абел доби-
ваме дека разгледуваниот ред конвергира. 

260
 7. АПСОЛУТНО КОНВЕРГЕНТНИ РЕДОВИ

7.1. Дефиниција. За редот


 an (1)
n 1
ќе велиме дека апсолутно конвергира ако редот

 | an | (2)
n 1
конвергира. Во натамошните разгледувања ако редот (1) конвергира ќе велиме
дека тој конвергира обично.

7.2. Пример. Од критериумот на Лајбниц следува дека алтернативниот


( 1) n 1
ред  n
конвергира, но тој не конвергира апсолутно, бидејќи редот чии чле-
n 1
нови се апсолутните вредности на дадениот ред, е хармонискиот ред за кој дока-
жавме дека е дивергентен. 

7.3. Лема. Редот (1) апсолутно конвергира ако и само ако за секој   0
n p
постои n0  N таков што за секој n  n0 и за секој p  N важи  | ak |   .
k n
Доказ. Непосредно следува од општиот Кошиев критериум за конверген-
ција на броен ред (теорема 2.1). 

7.4. Теорема. Ако редот (1) конвергира апсолутно, тогаш тој конвергира и
обично.
Доказ. Нека редот (1) конвергира апсолутно, т.е. нека конвергира редот
(2). Од лема 7.3 следува дека за секој   0 постои n0  N таков што за секој
n p
n  n0 и за секој p  N важи  | ak |   . Но, тоа значи дека за секој   0
k n
постои n0  N таков што за секој n  n0 и за секој p  N важи
n p n p
|  ak |  | ak |   .
k n k n

Конечно, од теорема 2.1 следува дека редот (1) конвергира обично. 

7.5. Со

 am* (3)
m 1
да го означиме редот чии членови се членовите на редот (1) земени, воопшто
зборувано, во друг редослед.

261
 Теорема. Ако редот (1) апсолутно конвергира, тогаш и редот (3) апсолут-
но конвергира и двата реда имаат една иста сума.
Доказ. Нека редот (1) конвергира апсолутно. Според теорема 7.4 редот (1)
конвергира обично и нека неговата сума е S ,

S   an (4)
n 1
Нека
n m
Sn   ak , n  1, 2,3,... , Sm
*
  ak* , m  1, 2,3,... ,
k 1 k 1
 n
S   | an | и S n   | ak |, n  1, 2,3,... .
n 1 k 1
Бидејќи редот (1) апсолутно конвергира, добиваме дека за секој   0 постои при-
роден број n0 таков што

 | an | S  S n0  2 , (5)
n  n0 1

па затоа е исполнето неравенството

 
| S  Sn ||  an |  | an | 2 . (6)
n  n0 1 n  n0 1

Понатаму, да избереме природен број m0 таков, што парцијалната сума

*
Sm 0
на редот (3) во себе ги содржи сите членови на редот (1) кои влегуваат во
**
парцијалната сума Sn0 . Нека m  m0 . Ставаме Sm  Sm
*
 Sn0 . Бидејќи апсолут-
**
ната вредност на Sm е помала или еднаква на збирот од апсолутните вредности на
**
собироците кои влегуваат во Sm и бидејќи сите тие имаат индекс кој е поголем од

n0 , добиваме дека сите тие се содржат во збирот  | an | . Сега, од неравенст-
n  n0 1
вото (5) следува

**
| Sm |  | an | 2 . (7)
n  n0 1

Конечно, ако ги искористиме неравенствата (6) и (7), добиваме дека за m  m0

важи
| S  Sm
*
|| S  (Sn0  Sm
**
) || S  Sn0 |  | Sm
**
| 2  2   ,

што значи  am*  S .
m 1
Останува да докажеме дека редот (3) исто така апсолутно конвергира. Ова
следува од веќе докажаното тврдење, ако го примениме на редот (2). Навистина,

262
 
овој ред очигледно апсолутно конвергира и затоа редот  | am* | , чии членови се
m 1
апсолутните вредности на членовите на редот (3), не само што конвергира туку и
неговата сума е еднаква на сумата на редот (2). 


( 1) n 1
7.6. Пример. Да го разгледаме редот  n
. Од критериумот на Лајб-
n 1
ниц следува дека овој ред е конвергентен, но бидејќи 1  1n , за n  1 и хармони-
n
 
( 1) n 1
скиот ред  1
n
дивергира, заклучуваме дека редот  n
не е апсолутно
n 1 n 1
конвергентен.

( 1) n 1
Ќе докажеме како членовите на редот  n
може да се земат во друг
n 1
редослед, така што да се добие дивергентен ред. Да го разгледаме редот

 an  (1  1
3
 1
5
 1 )( 1
2 7
 1
9
 1
11
 1 )  ...  ( 1
4 6 n 5
 1
6 n 3
 1
6 n 1
 1 )  ...
2n
n 1

 ( 1  1  1  1 )
6 n 5 6 n 3 6n 1 2n
n 1
кој од дадениот ред се добива така, што по три позитивни членови следува еден
негативен и
an  1  1  1  1 , n 1.
6n5 6n3 6n1 2n

Притоа 8n  6n  1, n  1 , па затоа 2  1  0 што значи

6n 1 2n
1  1  1  1  1  2  1  1  0, n  1 .
6n5 6n3 6n1 2n 6n5 6n1 2n 6n5

Според тоа,
an  1  1 , n 1
6n5 6n

и бидејќи хармонискиот ред е дивергентен добиваме дека редот  an е ди-
n 1
вергентен.
Овој пример покажува дека, во случај кога редот (1) не е апсолутно кон-
вергентен, но е конвергентен обично, членовите на редот можат да се земат во
друг редослед и да се добие дивергентен ред, што значи дека во општ случај не
смее да се менува редоследот на членовите на даден ред. 

7.7. Теорема. Ако редот (1) апсолутно конвергира и c  R , тогаш редот и


 can апсолутно конвергира.
n 1

263
 Доказ. Јасно, ако c  0 , тогаш тврдењето на теоремата важи.
Нека c  0 и   0 е дадено. Бидејќи редот (1) апсолутно конвергира, од
лема 7.3 следува дека постои n0  N таков, што за секој природен број n  n0 и за
n p
секој p  N важи  | ak |  |c| . Според тоа, за секој   0 постои n0  N таков
k n
што за секој природен број n  n0 и за секој p  N важи
n p n p
 | cak | | c |  | ak | | c | |c|   ,
k n k n

па од лема 7.3 следува дека редот  can апсолутно конвергира. 
n 1
 
7.8. Теорема. Ако редовите  an и  bn апсолутно конвергираат, то-
n 1 n 1

гаш и нивниот збир  (an  bn ) апсолутно конвергира.
n 1
 
Доказ. Нека   0 е дадено. Бидејќи редовите  an и  bn апсолутно
n 1 n 1
конвергираат, од лема 7.3 следува дека постои n0  N таков што за секој приро-
n p n p
ден број n  n0 и за секој p  N важи  | ak |  2 и  | bk |  2 .
k n k n

Според тоа, за секој   0 постои n0  N таков што за секој природен

број n  n0 и за секој p  N важи
n p n p n p
 | ak  bk |   | ak |   | bk |  2  2   ,
k n k n k n

па од лема 7.3 следува дека редот  (an  bn ) апсолутно конвергира.
n 1

7.9. Нека се дадени два конвергентни реда


 an (8)
n 1
и

 bn (9)
n 1
чии суми се A и B соодветно. Аналогно на правилото за множење на конечни
суми, ќе ги разгледаме сите парови од производи на членовите на овие редови
ambn и од нив ќе ја составиме бесконечната матрица

264
  a1b1 a2b1 a3b1 ... ai b1 ... 
 
 a1b2 a2b2 a3b2 ... ai b2 ...
 a1b3 a2b3 a3b3 ... ai b3 ... 
  (10)
.................................................. 
 a b a b a b ... a b ... 
 1 k 2 k 3 k i k 
.................................................. 
Од овие производи можеме на повеќе начини да образуваме низа реални броеви,
како на пример
a1b1, a1b2 , a2b1, a1b3 , a2b2 , a3b1, a1b4 , a2b3 , a3b2 , a4b1, ... (11)
и

a1b1, a1b2 , a2b2 , a2b1, a1b3 , a2b3 , a3b3 , a3b2 , a3b1, ... (12)

Теорема. Ако редовите (8) и (9) се апсолутно конвергентни, тогаш редот


 ais bks формиран од сите производи (10), земени во произволен редослед, е
s 1
конвергентен и неговата сума е еднаква на AB .
Доказ. Од апсолутната конвергентност на редовите (8) и (9) следува дека
 
редовите  | an | и  | bn | се конвергентни и нивните суми да ги означиме со A*
n 1 n 1

и B* , соодветно. Ќе докажеме дека редот  ais bks апсолутно конвергира. Да ја
s 1
разгледаме p  та парцијална сума на редот

 | ais bks | | ai1 bk1 |  | ai2 bk2 |  | ai3 bk3 |  | ai4 bk4 |  | ai5 bk5 | ... (13)
s 1

и со t да го означиме најголемиот од индексите i1, i2 ,..., i p , k1, k2 ,..., k p . Тогаш,

очигледно важи
p
 | ais bks |  (| a1 |  | a2 | ... | at |)(| b1 |  | b2 | ... | bt |)  A*B* ,
s 1
што значи дека редот (13) конвергира. Бидејќи редоследот на собирците е произ-

волен, од теорема 7.4 следува дека редот  ais bks формиран од сите производи
s 1
(10), земени во произволен редослед, е конвергентен.
Останува да ја најдеме неговата сума. За таа цел неговите членови ќе ги
запишеме во редослед како во низата (12) и ќе ги групираме во последователни
групи на следниов начин
a1b1  (a1b2  a2b2  a2b1 )  (a1b3  a2b3  a3b3  a3b2  a3b1 )  ... (14)

265
и изразите во заградите ќе ги сметаме за членови на редот (14). Ако со An и Bm
ги означиме парцијалните суми на редовите (8) и (9), соодветно, тогаш низата
парцијални суми на редот (14) ќе биде
A1B1, A2 B2 , A3 B3 , A4 B4 , ..., Ak Bk , ... .
Од lim An Bn  AB следува дека сумата на редот (14) е еднаква на AB . 
n

7.10. Следните примери покажуваат дека ако редовите (8) и (9) се конвер-
гентни, но ниту еден од нив не е апсолутно конвергентен, тогаш нивниот Кошиев
производ (14) може но не мора да е конвергентен ред.


( 1) n 1
7.11. Пример. Како што знаеме, редот  n
е конвергентен, но не е
n 1
апсолутно конвергентен. Ако го искористиме равенството (16), тогаш за n  от
член на Кошиевиот производ на овој ред добиваме
( 1) j 1 ( 1)n  j
n n n
cn   a j bn j 1    (1)n1  1 , nN .
j n  j 1 j ( n  j 1)
j 1 j 1 j 1

Од очигледното неравенство n2  j 2  2nj  nj  j , за секој n  N, j  1, 2,..., n

следува 1  1 , за секој n  N, j  1, 2,..., n што значи дека
n j ( n  j 1)

n
| cn |  1  n  1n  1, за секој n  N ,
j ( n  j 1)
j 1


т.е. редот  cn дивергира. 
n 1


( 1) n 1
7.12. Пример. Редот  n
е конвергентен, но не е апсолутно конвер-
n 1
гентен. Ако го искористиме равенството (16), тогаш за n  от член на Кошиевиот
производ на овој ред добиваме
( 1)n 12
cn  (1)n1 ( 11n  2(n11)  ...  j(n1 j 1)  ...  n11)  n1
(1  12  ...  1n ), n  N

и бидејќи
1 12 ... 1n
lim | cn | 2 lim n 1
0
n n

од критериумот на Лајбниц следува дека алтернативниот ред  cn конвергира. 
n 1

266
 8. СЕМИКОНВЕРГЕНТНИ РЕДОВИ


8.1. Дефиниција. За конвергентниот ред  an ќе велиме дека е семи-
n 1
конвергентен (условно конвергентен) ако не е апсолутно конвергентен.

8.2. Да го разгледаме семиконвергентниот ред


 an . (1)
n 1

Со a1 , a2 ,..., an ,... да ги означиме неговите ненегативни, а со a1 , a2 ,
..., an ,... неговите негативни членови, земени во истиот редослед као што се рас-
поредени и во редот (1). Бидејќи редот (1) не е апсолутно конвергентен, и двете
множества {an } и {an } се бесконечни. Да ги разгледаме редовите со ненегативни
членови

 an (2)
n 1
и

 an . (3)
n 1
Точна е следнава лема.

Лема. За семиконвергентниот ред (1), редовите (2) и (3) се дивергентни.

Доказ. Да ставиме
n n n n
Sn   ak , S n   | ak |, Sn   ak , Sn   ak . (4)
k 1 k 1 k 1 k 1
Сите собирци во последните три збирови на (4) се ненегативни, па затоа
низите {S n }    
n1, {Sn }n1, {Sn }n1 се монотоно растечки, што значи дека тие има-
ат конечни или бесконечни граници. За збировите S n и S n имаме

S n  Sm  Sk , 
S n  Sm  Sk , n  mk , (5)
при што, бидејќи редот (1) е семиконвергентен, добиваме дека условот n   е
еквивалентен на условот m, k   .
Бидејќи редот (1) не е апсолутно конвергентен, добиваме lim S n   ,
n
од што следува дека lim Sn   или lim Sn   . Но, тогаш од првото равен-
n n
ство во (5), во кое парцијалната сума S n има конечна граница, (редот (1) конвер-
гира), следува дека lim Sn  lim Sn   . 
n n

267
 
8.3. Теорема (Риман). Нека се дадени два дивергентни реда  an и
n 1

 bn со позитивни членови такви, што lim an  0 и lim bn  0 . Тогаш, за секој
n 1 n n
реален број A може да се конструира ред од вид
a1  ...  ak1  b1  ...  bp1  ak1 1  ak1 2  ...  ak2  bp1 1  bp1 2  ...  bp2  ... (6)
чија сума е еднаква на A .
Доказ. Без ограничување на општоста можеме да претпоставиме дека
A  0 . Броевите k1  k2  ... и p1  p2  ... ги избираме како најмали природни
броеви за кои последователно се исполнети неравенствата
k1 p1
A1   ai  A, A2  A1   bi  A,
i 1 i 1
k2 p2
A3  A2   ai  A, A4  A3   bi  A, ...
i  k1 1 i  p1 1

Можноста за избор на овие броеви ki , pi , i  1, 2,... следува од дивергентноста на

 
позитивните редови  an и  bn . Сега, од конструкцијата на низата { An }n1
n 1 n 1
следува дека
0  A2t 1  A  akt и 0  A  A2t  bpt , t  1, 2,... .
и бидејќи
lim an  0 и lim bn  0 ,
n n

добиваме дека lim An  A . 

n

8.4. Последица. Ако редот (1) е семиконвергентен, тогаш секој реален

број A е сума на ред чии членови се членовите на редот (1), во општ случај
земени во друг редослед.
Доказ. Нека за редот (1) ги формираме редовите (2) и (3). Согласно со
 
лема 8.2 имаме  am   и  ak   . Сега тврдењето следува од теоремата на
m 1 k 1
Риман. 

8.5. Забелешка. Во пример 7.6 разгледавме семиконвергентен ред од кој,

по пренумерирањето на членовите добивме дивергентен ред. Во општ случај може
да се докаже дека членовите на редот може да се пренумерираат така, што него-
вата сума ќе биде ,  , а исто така низата парцијални суми да нема ниту ко-
нечна, ниту бесконечна граница. Обидете се да ги докажете овие тврдења.

268
 9. БЕСКОНЕЧНИ ПРОИЗВОДИ

9.1. Дефиниција. Нека е дадена низата реални броеви {an }

n 1 . Формира-
ме нова низа { pn }
n 1 , каде
pn  a1a2 ...an , n  1, 2,... . (1)

Парот низи {an } 

n 1 и { pn }n 1 го нарекуваме бесконечен производ и го означуваме
со

 an . (2)
n 1

Членовите на низата {an }

n 1 ги нарекуваме множители на бесконечниот про-
извод (2), а членовите на низата { pn }
n 1 -парцијални производи на бесконечниот
производ.

9.2. Дефиниција. Нека низата { pn }

n 1 е дефинирана со (1). Ако постои
n
p  lim pn  lim  ak , p  R , p  0 , тогаш ќе велиме дека производот (2) кон-
n n k 1

вергира кон p и ќе пишуваме  an  p . Ако p   или p   или p  0 , то-
n 1
гаш ќе велиме дека производот (2) одредено дивергира кон  или  или 0,
соодветно. Ако lim pn не постои, тогаш ќе велиме дека производот (2) дивергира
n
неодредено.


n( n 3)
9.3. Пример. а) Бесконечниот производ  (n1)(n 2) е конвергентен би-
n 1
дејќи
45...( n3)
pn  231...
2...n 
( n1) 34...( n 2)
 3(nn31) и lim pn  13  0 .
n
б) Низата
an  1  12  ...  1n  ln n , n  1, 2,...
конвергира и нејзината граница е Ојлеровата константа  . Според тоа, постои ни-
за { n }
n 1 таква што lim  n  0 и за секој n  1, 2,... важи
n

1  12  ...  1n  ln n     n .
 1

Да го разгледаме бесконечниот производ  en

1 1n
. За овој производ низата парци-
n 1
јални производи е

269
 1 1 ... 1
pn  e n1
2 n
, n  1, 2,... .
Од досега изнесеното имаме
 1

pn  eln n  n  ne n  e , n   т.е.  e 1  e . 

n
n1 n1 1
n 1 n

9.4. Нека an  0 , n  N . Имаме

n
n n  ln ak
pn   ak   eln ak  ek 1 .
k 1 k 1

Сега од непрекинатоста на функцијата f ( x)  e x следува:


Теорема. а) Редот  ln ak е конвергентен ако и само ако бесконечниот
k 1
производ (2) е конвергентен.

б) Редот  ln ak дивергира кон  ако и само ако бесконечниот произ-
k 1
водот (2) дивергира кон  .

в) Редот  ln ak дивергира кон  ако и само ако бесконечниот произ-
k 1
водот (2) дивергира кон 0. 

9.5. Теорема. Ако бесконечниот производ (2) конвергира, тогаш

lim an  1 .
n
p
Доказ. Нека p  lim pn  0 . Од друга страна an1  pn 1 , од што
n n

следува
pn 1 lim pn 1
p
lim an1  lim  n 
  1. 
n n pn lim pn
n 
p

9.6. Забелешка. Условот lim an  1 е потребен за да производ (2) кон-

n
вергира, но не е и доволен. Имено, ако an  1  1n , n  1, 2,... , тогаш lim an  1 , но
n
pn  n  1 , што значи дека бесконечниот производ дивергира кон  .

Често пати бесконечните производи се запишуваат во обликот  (1  an ) ,
n 1
бидејќи вака запишаниот бесконечен производ полесно се доведува во врска со
соодветен ред. Јасно, притоа, потребниот услов од теорема 9.5 е lim an  0 .
n

270
 
Да забележиме дека, ако бесконечниот производ  (1  an ) конвергира,
n 1

тогаш конвергира и бесконечниот производ  11an , при што
n 1

 11an  
1 .
n 1  (1 an )
n 1

Навистина, ако { pn }
n 1 е низа парцијални производи на конвергентниот бесконе-

чен производ  (1  an ) , тогаш { p1n }n1 е низа парцијални производи на беско-
n 1

нечниот производ  11an и притоа важи lim 1  1p , што значи
n 1 n pn


 11an  1
p
 
1 .
n 1  (1 an )
n 1

9.7. Теорема. Нека за низата реални броеви {an }

n 1 важи 0  an  1,
n  1, 2,... .

Редот  ak е конвергентен ако и само ако бесконечниот производ
k 1
 
 (1  an ) е конвергентен, ако и само ако бесконечниот производ  (1  an ) е
n 1 n 1
конвергентен.


Доказ. Од конвергентноста на редот  ak и од конвергентноста на
k 1
бесконечните производи следува lim an  0 , што значи дека
n
ln(1 an )  ln(1 an )
lim an
 1 и lim an
1.
n n

Понатаму, од 0  an  1, n  1, 2,3,... следува дека

ln(1  an )  0 и  ln(1  an )  0 .

Од последица 3.6 следува дека редот  ak е конвергентен ако и само
k 1
 
редот  ln(1  an ) е конвергентен и редот  ak е конвергентен ако и само ако
n 1 k 1

редот  ln(1  an ) е конвергентен. Сега тврдењето следува од теоремата 9.4 а). 
n 1

271
 
9.8. Пример. а) Да го разгледаме производот  (1  n1a ), a  0 . Според
n 1

пример 3.2, редот  1a конвергира при a  1 , а дивергира при a  1 . Од тео-
n 1 n

рема 9.7 следува дека производот  (1  n1a ) конвергира за a  1 , а дивергира за
n 1
a 1.
б) Да го разгледаме производот

 (1  q n ) , 0  q  1 .
n 1

Од пример 1.5 следува дека редот  q n , 0  q  1 конвергира, што повторно
n 1
според теорема 9.7 значи дека разгледуваниот производ конвергира. 

 
9.9. Теорема. Ако редовите  ak и  ak2 се конвергентни, тогаш и
k 1 k 1

бесконечниот производ  (1  an ) е конвергентен.
n 1

Доказ. Од конвергентноста на редот  ak следува дека lim an  0 . Но,
k 1 n
t ln(1t ) an ln(1 an )
lim  12 , што значи дека lim  12 . Сега од последица 3.6 сле-
t 0 t2 n an2

дува дека редот  [ak  ln(1  ak )] е конвергентен. Понатаму, од конвергентноста
k 1
 
на редот  ak следува дека редот  ln(1  an ) , што според теорема 9.4 значи
k 1 n 1

дека бесконечниот производ  (1  an ) е конвергентен. 
n 1

9.10. Пример. Нека a  0 . Според теорема 6.2 алтернативниот ред

 n 1 
( 1)
 n a
конвергира. Понатаму, за a  12 редот  n
1
2a
конвергира. Сега, од тео-
n 1 n 1
( 1)n 1
рема 9.9, при an  , n  1, 2,... следува дека за a  12 бесконечниот производ
na

( 1)n 1
 (1  na
) конвергира. 
n 1

9.11. Дефиниција. За бесконечниот производ

272
 
 (1  an ) (3)
n 1
ќе велиме дека е апсолутно конвергентен ако бесконечниот производ

 (1 | an |) (4)
n 1
е конвергентен.

9.12. Во врска со апсолутно конвергентните бесконечни производи ќе ја

докажеме следнава теорема.

Теорема. а) Бесконечниот производ (3) е апсолутно конвергентен ако и


само ако редот  ln(1 | ak |) е конвергентен.
k 1
б) Бесконечниот производ (3) е апсолутно конвергентен ако и само ако се-
 
кој од редовите  ln(1  ak ) и  ak е апсолутно конвергентен.
k 1 k 1
Доказ. а) Според дефиниција 9.11 бесконечниот производ (3) е апсолутно
конвергентен ако и само ако бесконечниот производ (4) е конвергентен. Сега твр-
дењето следува од теорема 9.7.
б) Од а) имаме дека бесконечниот производ (3) е апсолутно конвергентен

ако и само ако редот  ln(1 | ak |) е конвергентен, па од забелешката 9.6 имаме
k 1
lim an  0 , што значи
n
ln(1|an |) |ln(1 an )|
lim  lim 1.
n |an | n |an |
Од последица 3.6 следува дека редовите
  
 ln(1 | ak |) ,  | ln(1  ak ) | и  | ak |
k 1 k 1 k 1
или истовремено конвергираат или истовремено дивергираат, па затоа производот
 
(3) апсолутно конвергира ако и само ако секој од редовите  ln(1  ak ) и  ak е
k 1 k 1
апсолутно конвергентен. 

9.13. Последица. Ако бесконечниот производ (3) е апсолутно конверген-

тен, тогаш тој е конвергентен.
Доказ. Нека бесконечниот производ (3) е апсолутно конвергентен. Тогаш,

според теорема 9.12 редот  ak е апсолутно конвергентен, од што според 7.4
k 1

273
 
следува дека редот  ak конвергира обично. Конечно од теорема 9.7 следува
k 1
дека производот (3) конвергира. 

9.14. Забелешка. Обратното тврдење на последица 9.13 не важи. Навис-

тина, во пример 9.10 докажавме дека за 12  a  1 бесконечниот производ

( 1)n 1
 (1  na
) конвергира. Меѓутоа, тој не конвергира апсолутно, бидејќи во
n 1

спротивно од теорема 9.12 б) ќе следува дека за 12  a  1 редот  n
1
a
конвергира,
n 1
што противречи пример 3.4. и фактот дека хармонискиот ред дивергира. 

ЗАДАЧИ


1. Нека  an е произволен ред со позитивни членови. Докажете дека редот
n 1
 a
 1 nn2a е конвергентен.
n 1 n


2. Нека {ai }i1 е позитивна низа реални броеви. Докажете дека ако редот  an
n 1
 n
е конвергентен, тогаш и редот  an n 1 е конвергентен.
n 1

3. Нека низата {ai }i1 го задоволува условот 0  an  a2n  a2n1 , за секој n  N .


Докажи дека редот  an дивергира.
n 1
 
4. Докажи дека ако редот  an , an  0 конвергира, тогаш и редот  an2 кон-
n 1 n 1
вергира.
n n 
5. Нека sn   ak ,  n   (1  nk1)ak и  | sn   n |a   за секој a  0 . Дока-
k 1 k 1 n 1

жете дека редот  an конвергира.
n 1
6. Испитај ја конвергенцијата на редовите:

а) 1  12  13  14  15  16  17  18  19  ... и б)  1
n( n 1)
.
n 1

274
 
a n 1
7. Испитајте ја конвергенцијата на редот  n 1
.
n  2 na  ln n
8. Испитај ја конвергенцијата на редовите:
 2 1 
3n
а)  n2
, б)  n!
n
,
n 1 2 n n 1 n
 
nn ( n !) 2
в)  2
и г)  (2n!) ,
n 1 ( n !) n 1
9. Испитај ја конвергенцијата на редовите:
 
 2n ( nn1 )n ,  2n ( nn1 )n и
2 2
а) б)
n 1 n 1
 n
в)  n
n2
.
n 1 a

10. Испитај ја конвергенцијата на редот  an , an  ( nan1)n , a  R .
n 1
11. Испитај ја конвергенцијата на редовите:
 
n3 ( 2  ( 1)n )n n )2n ln n .
а)  3 n
и б)  ( 12cos
cos n
n 1 n 1
12. Испитај ја конвергенцијата на редовите:

p ( p 1)...( p  n 1)
а) ( 12 ) p  ( 2134 ) p  ( 213456 ) p  ... . б)  ( q(q 1)...(q  n1) )a , p, q  0 .
n 1
13. Испитајте ја конвергенцијата на редовите:
 
n !e n , p ( p 1)...( p  n 1)
а)  n p
б)  n !n q
и
n 1 n n 1

13...(2n 1)
в)  ( 24...(2n) ) p n1q .
n 1

14. Испитај ја конвергенцијата на редот  1 ln nn11 .
n
n2
15. Користејќи го интегралниот критериум на Коши, испитај ја конвергенцијата
на редовите:
 
а)  n ln n
1
ln 23
(ln n)
и б)  1
n ln n ln(ln n )
.
n2 n2
16. Испитај ја конвергенцијата на редовите:

 n 1  n  n 1
 x
  e x dx
3
а)   e dx , б)   sin
1 x
x dx и в)
n 1 n n 1 0 n 1 n

17. Испитајте ја апсолутната и условната конвергенција на редовите:

275
   
(ln 2 )n ( 1) n
а)  (1)n n
, б)  (1)n tg 1n , в)  ln n
n 1 n 1 n 1
  n 2n  sin n
г)  (1)n nnn! , д)  (1)n 2 sin
n
x и ѓ)  12
ln n
.
n 1 n 1 n 1
18. Користејќи го критериумот на Дирихле, докажи ја конвергенцијата на редови-
те:
  
ln 2 n sin n 1 cos  n2
а)  sin na
ln n
, б)  n 4
и в)  2 n 1
.
n2 n 1 n  2 ln n
19. Користејќи го критериумот на Абел, докажи ја конвергенцијата на редовите:
 
( 1)n n ( 1)n  n n
а)  ln n n  a
, a0 б)  ln n
и
n2 n2

в)  (1)n (1  n1 )n tg 1n .
n 1
20. Да го земеме првиот член на хармонискиот ред со знак плус, следните два со
знак минус, следните три со знак плус итн. Докажи дека вака модифицираниот
хармониски ред конвергира.
21. Провери дека производот на двата дивергентни реда
 
1   ( 32 )n и 1   ( 32 ) n1 (2 n  1 )
n 1 n 1 2n 1
е апсолутно конвергентен ред.

22. Нека an  0, bn  0 , за n  1 . Дали од конвергенцијата на производите  an
n 1

и  bn следува конвергенцијата на производите:
n 1
  a
а)  (an  bn ) , б)  (an bn ) и в)  bnn .
n 1 n 1 n 1
23. Пресметај ги бесконечните производи:
 
 (1  22 ) ,
n
а)  cos 2xn , б)
n 1 n 1
 
 nn214 и
2
в) г)  ch 2xn .
n 1 n 1

276
 XVII ГЛАВА
ФУНКЦИОНАЛНИ НИЗИ И РЕДОВИ

Во оваа глава ќе разгледаме редови чии членови се функции. Пред да ги

разгледаме овие редови ќе ги разгледаме функционалните низи, за кои ќе ги дока-
жеме основните својства.

1. ФУНКЦИОНАЛНИ НИЗИ

1.1. Дефиниција. Нека D  R и за секој природен број n е дадена функ-

ција fn : D  R . Тогаш, ќе велиме дека на множеството D е определена функци-
онална низа
{ f n ( x)}
n 1 . (1)

1.2. Забелешка. Јасно, за фиксиран x0  D со низата (1) е зададена бројна

низа
{ f n ( x0 )}
n1 (2)
која може да биде конвергентна или дивергентна.

1.3. Дефиниција. За низата (1) ќе велиме дека е рамномерно ограничена

на множеството D , ако постои реален број M  0 таков што за секој x  D и за
секој n  N важи | fn ( x) | M .

1.4. Дефиниција. За низата (1) ќе велиме дека опаѓа (расте) на множе-

ството D , ако за секој x  D и за секој n  N се исполнети неравенствата
fn1 ( x)  f n ( x) , (соодветно fn1 ( x)  f n ( x) ).

1.5. Дефиниција. За низата (1) ќе велиме дека конвергира во точката

x0  D , ако бројната низа { f n ( x0 )}
n1 конвергира.
За низата (1) ќе велиме дека конвергира на множеството D , ако таа
конвергира во секоја точка од D . Во овој случај дефинираме функција
f ( x)  lim f n ( x), xD (3)
n
и ќе велиме дека низата (1) на множеството D обично конвергира кон функцијата
f ( x) , (конвергира по точки).

1.6. Забелешка. Основна задача, која се поставува во врска со воведените

поими е дали при граничната операција (3) се зачувуваат најважните својства на
функциите. На пример, ако функциите f n се непрекинати, диференцијабилни или

277
интеграбилни, дали тоа е точно и за граничната функција? Каква е, на пример, за-
висноста меѓу f n' и f ' или меѓу интегралите од f n и f ?
Како што знаеме, функцијата f е непрекината во точката x0 ако и само
ако
lim f ( x)  f ( x0 ) .
x x0

Според тоа, прашањето дали границата од една функционална низа од непрекина-

ти функции е непрекината функција е еквивалентно на прашањето дали
lim lim f n ( x)  lim lim f n ( x) , (4)
x x0 n n x x0

т.е. дали редоследот по кој се извршуваат граничните операции во однос на пра-

шањето за непрекинатост е небитен за крајниот резултат. Следниот пример пока-
жува дека во општ случај редоследот по кој се извршуваат граничните операции
влијае на крајниот резултат.

1.7. Пример. Да ја разгледаме низата f n ( x)  2 arctg nx , n  1, 2,... ,

x  (, ) . Границата на оваа низа е функцијата

1, x0

f ( x)  lim f n ( x)   lim arctg nx  0,
2 x0.
n n 1,
 x0

Јасно, за секој n  1, 2,... функцијата f n ( x)  2 arctg nx е непрекината на множе-

ството (, ) . Меѓутоа, нејзината граница е прекината во точката x0  0 . 

2. РАМНОМЕРНА КОНВЕРГЕНТНОСТ НА
ФУНКЦИОНАЛНИ НИЗИ

2.1. Дефиниција. Нека функцијата f и низата функции

{ f n ( x)}
n 1 (1)
се определени на множеството D . За низата (1) ќе велиме дека рамномерно кон-
вергира кон функцијата f на множеството D , ако за секој   0 постои приро-
ден број n0  n0 ( ) таков што за секој n  n0 важи
| fn ( x)  f ( x) |  , за секој x  D . (2)

2.2. Коментар. Очигледно, ако низата (1) рамномерно конвергира кон

функцијата f на множеството D , тогаш таа конвергира и обично. Разликата меѓу
обичната конвергенција дадена во дефиницијата 1.5 и рамномерната конвергенци-
ја е во следново: ако низата (1) конвергира обично кон функцијата f на множе-

278
ството D , тогаш за секој   0 и за секој фик-
сиран x  D постои природен број n0 кој за-
виси од  и x таков што за секој n  n0 е ис-
полнето неравенството (2), а ако конверген-
цијата е рамномерна, тогаш бројот n0 зависи
само од  и неравенството (2) е исполнето за
секој n  n0 и за секој x  D (црт. 1). Да раз-
гледаме два примери.

2.3. Пример. а) Нека D  [0,1] . Да ја

разгледаме функционалната низа {sn ( x)}n 1
со општ член sn ( x)  nx . Лесно се гледа
2 2
1 n x
дека оваа низа конвергира за секој фиксиран
x и дека s( x)  0 , за секој x  [0,1] , (црт. 2).
Навистина, од
x
lim sn ( x)  lim n
 02  0 и sn (0)  0
n n
1  x2 x
x 0 x 0 n2

добиваме lim sn ( x)  0  s( x) , што значи дека при фиксирано x  [0,1] , за секој

n
  0 постои n0  n0 ( ; x) таков што за секој n  n0 важи
| nx  0 |  . (3)
1 n2 x 2
Ќе докажеме дека не можеме да избереме n0 кој не зависи од x таков
што да е исполнето неравенството (3), т.е. дека низата {sn ( x)}
n 1 не конвергира
рамномерно кон функцијата s( x)  0 , x  [0,1] .
Нека претпоставиме дека постои таков n0 и да фиксираме некој n  n0 .
Тогаш од (3) следува
1 
| nx2 2  0 | nx
1 n x
за секој x  [0,1] . Но, при фиксирано n последното
неравенство сигурно не важи за доволно мали x . На
пример, за   12 и x  1n добиваме 1  12 , што е
противречност.
б) Нека D  [0,1] . Да ја разгледаме функци-
оналната низа {sn ( x)}
n 1 со општ член sn ( x)  n x .
1

Ќе докажеме дека оваа низа рамномерно конвергира

кој функцијата s( x)  0 , x  [0,1] , (црт. 3).
Навистина, нека   0 е произволен и да

279
земеме n0  [ 1 ]  1 . Тогаш, за секој n  n0 имаме n  [ 1 ]  1  1 , па затоа
| sn ( x)  0 || n1 x  0 | n1 x  1n   ,
што значи дека функционалната низа
sn ( x)  1 , n  1, 2,...
n x
рамномерно конвергира кон функцијата s( x)  0 на интервалот [0,1] . 

2.4. Лема. Ако низите { f n ( x)} 

n 1 и {g n ( x)}n1 рамномерно конвергираат
на множеството D кон функциите f и g , соодветно и  ,   R , тогаш и низата
{ f n ( x)   gn ( x)}
n1 рамномерно конвергира на множеството D кон функцијата
 f  g .
Доказ. Ако     0 , тогаш тврдењето е очигледно. Нека претпоставиме
дека |  |  |  | 0 . Тогаш, од рамномерната конвергенција на низите { f n ( x)}
n 1 и
{gn ( x)}
n1 на множеството D следува дека за секој   0 постои n0  N таков
што за секој n  n0 и за секој x  D се исполнети неравенствата

| f n ( x)  f ( x) | || || и | gn ( x)  g ( x) | || || .

Според тоа, за секој   0 постои n0  N таковшто за секој n  n0 и за се-

кој x  D е исполнето неравенството
|  f n ( x)   gn ( x)  ( f ( x)   g ( x)) ||  |  | f n ( x)  f ( x) |  |  |  | g n ( x)  g ( x) |
 ||  | |
 ||| |  ||| |   ,

што значи дека низата { f n ( x)   gn ( x)}

n1 рамномерно конвергира на множест-
вото D кон функцијата  f   g . 

2.5. Лема. Ако низата { f n ( x)}

n 1 рамномерно конвергира на множеството
D кон функцијата f ( x) , а функцијата g ( x) е ограничена на множеството D , то-
гаш низата {g ( x) f n ( x)}
n1 рамномерно конвергира на множеството D кон функ-
цијата f ( x) g ( x) .
Доказ. Бидејќи функцијата g ( x) е ограничена на множеството D постои
реален број M  0 таков што | g ( x) | M за секој x  D . Ако   0 тогаш од рам-
номерната конвергентност на низата { f n ( x)}
n 1 на множеството D следува дека
постои n0  N таков што за секој n  n0 и за секој x  D е исполнето неравенст-
вото
 .
| f n ( x)  f ( x) | M

280
Според тоа, за секој   0 постои n0  N таков што за секој n  n0 и за секој
x  D е исполнето неравенството
  ,
| g ( x) f n ( x)  g ( x) f ( x) || g ( x) |  | f n ( x)  f ( x) | M M
што значи дека низата {g ( x) f n ( x)}
n1 рамномерно конвергира на множеството D
кон функцијата f ( x) g ( x) . 

2.6. Пример. Нека D  [0,1] и k  0 . Ќе докажеме дека функционалната

низа { f n ( x)} xk
n 1 со општ член f n ( x)  n  x рамномерно конвергира на D .

Според примерот 2.2 б) функционалната низа {sn ( x)}

n 1 со општ член
sn ( x)  n1 x рамномерно конвергира на множеството D  [0,1] кон функцијата

s( x)  0 , x  [0,1] . Од друга страна, степенската функција g ( x)  x k е ограничена

на множеството D  [0,1] . Сега, од лемата 2.5 следува дека низата { f n ( x)}
n 1
рамномерно конвергира на множеството D  [0,1] кон функцијата s( x) g ( x)  0 ,
x  [0,1] . 

2.7. Теорема (Кошиев критериум). Низата (1) определена на множе-

ството D , рамномерно конвергира на тоа множество ако и само ако за секој   0
постои природен број n0 таков што за секои m, n  n0 и за секој x  D важи
| fm ( x)  f n ( x) |  . (4)
Доказ. Нека низата (1) рамномерно конвергира на множеството D . То-
гаш, постои функција f таква што за секој   0 постои природен број n0 таков
што за секој n  n0 и за секој x  D е исполнето неравенството | f n ( x)  f ( x) | 2 .
Од последното неравенство имаме дека за секои m, n  n0 и за секој x  D важи

| f m ( x)  f n ( x) || f m ( x)  f ( x) |  | f ( x)  f n ( x) | 2  2   ,
што значи дека условот (4) е исполнет.
Обратно, ако е исполнет условот (4), тогаш за секој фиксиран x  D број-
ната низа
fn ( x), n  1, 2,3,... (5)
е Кошиева, па затоа таа е конвергентна. За секој x  D со f ( x) да ја означиме
границата на низата (5). Тогаш, f е функција определена на множеството D . Ќе
докажеме дека низата (1) рамномерно конвергира кон функцијата f на множе-
ството D . Навистина, од условот (4) следува дека за секој   0 постои природен
број n0 таковшто за секои m, n  n0 и за секој x  D е исполнето неравенството

| f m ( x)  f n ( x) | 2 .
Но,

281
 lim f m ( x)  f ( x) ,
m
и ако во последното неравенство земеме m   , добиваме дека за секој   0 по-
стои природен број n0 таков што за секој n  n0 и за секој x  D важи

| f ( x)  f n ( x) | 2   ,

т.е. низата (1) рамномерно конвергира кон функцијата f на множеството D . 

2.8. Теорема. Низата функции (1) определени на множеството D рамно-

мерно конвергира на тоа множество кон функцијата f ако и само ако
lim sup | f n ( x)  f ( x) | 0 . (6)
n xD

Доказ. Нека е исполнет условот (6). Тогаш, од дефиницијата на граница

на низа следува дека за секој   0 постои природен број n0 таков што за секој
n  n0 важи sup | f n ( x)  f ( x) |  . Според тоа, за секој n  n0 и за секој x  D
xD
важи | fn ( x)  f ( x) |  , што значи дека низата (1) рамномерно конвергира кон
функцијата f на множеството D .
Обратно, нека низата (1) рамномерно конвергира кон функцијата f на
множеството D . Тогаш, за секој   0 постои природен број n0 таков што за
n  n0 и за секој x  D е исполнето неравенството | f n ( x)  f ( x) | 2 . Според тоа,
за најдениот n0 , при n  n0 ќе важи sup | f n ( x)  f ( x) | 2   . Сега равенството
xD
(6) следува од дефиницијата за граница на бројна низа. 

2.9. Последица. Низата функции (1) определени на множеството D рам-

номерно конвергира на тоа множество кон функцијата f ако и само ако постои
ненегативна низа реални броеви {an }
n 1 таква што

lim an  0 (7)
n
и постои природен број n0 таков што за секој n  n0 и за секој x  D важи
| fn ( x)  f ( x) | an . (8)
Доказ. Нека низата функции (1) определени на множеството D , рамно-
мерно конвергира на тоа множество кон функцијата f . Тогаш, постои природен
број n0 таков што множеството реални броеви
{sup | f n ( x)  f ( x) | | n  n0 }
xD
е ограничено. Нека земеме произволни реални броеви a1, a2 ,..., an0 и да ставиме

an  sup | f n ( x)  f ( x) |, n  n0 .
xD

282
Тогаш, за n  n0 условот (8) е исполнет и од теорема 2.8 следува равенството (7).
Обратно, нека постои ненегативна низа реални броеви {an } n 1 таква што
условите (7) и (8) се исполнети. Тогаш, од условот (8) следува дека постои приро-
ден број n0 таков што за секој n  n0 е исполнето неравенството
sup | f n ( x)  f ( x) | an .
xD
Ако во последното неравенство преминеме кон граница добиваме
lim sup | f n ( x)  f ( x) | 0 ,
n xD

што според теорема 2.8 значи дека низата функции (1) определени на множеството
D , рамномерно конвергира на тоа множество кон функцијата f . 

2.10. Пример. а) Да ја разгледаме функционалната низа

f n ( x)  x2  12 , n  N, x  R .
n

За n   добиваме fn ( x) | x | за секој x  R и притоа важи

sup | f n ( x)  f ( x) | sup | x 2  1  | x || sup 1  1

xR xR n2 xR n ( x 
2 2 1 | x|) n
n2

од што следува
lim sup | f n ( x)  f ( x) | lim 1n  0 ,
n xR n

што според теоремата 2.8 значи дека разгледуваната низа рамномерно конвергира
кон функцијата f ( x) | x | на целата реална права.
б) Да ја разгледаме функционалната низа

f n ( x)  n( x  1n  x ), n  N, x  0 .

За n   добиваме f n ( x)  1 за секој x  0 . Бидејќи

2 x

sup | f n ( x)  f ( x) | sup 1   ,
x 0 x 0 2 n x ( x  1n  x )2

од теорема 2.8 следува дека разгледуваната низа не конвергира рамномерно кон

f ( x)  1 на множеството (0, ) . 
2 x

2.11. Во следните три теореми ќе дадеме одговор на некои од прашањата

поставени во забелешка 1.6.

Теорема. Нека членовите на низата (1) се непрекинати функции на мно-

жеството D . Ако таа на множеството D рамномерно конвергира кон функци-
јата f ( x) , тогаш функцијата f ( x) е непрекината на множеството D .

283
 Доказ. Нека x0  D . Од рамномерната конвергентност на низата (1) на
множеството D следува дека за секој   0 постои природен број n0 таков што за
секој n  n0 и за секој x  D е исполнето неравенството

| f n ( x)  f ( x) | 3 ,

па затоа за n0  1 и за секој x  D важи

| f n0 1 ( x)  f ( x) | 3 .
Функцијата f n0 1 ( x) е непрекината во точката x0 , што значи дека постои   0
таков што
| f n0 1 ( x)  f n0 1 ( x0 ) | 3 , кога | x  x0 |  .
Според тоа, за секој   0 постои   0 таков што кога | x  x0 |  важи
| f ( x)  f ( x0 ) || f ( x)  f n0 1 ( x)  f n0 1 ( x)  f n0 1 ( x0 )  f n0 1 ( x0 )  f ( x0 ) |
| f ( x)  f n0 1 ( x) |  | f n0 1 ( x)  f n0 1 ( x0 ) |  | f n0 1 ( x0 )  f ( x0 ) | 3 3   ,
од што следува дека функцијата f ( x) е непрекината во точката x0 . Од произвол-
носта на точката x0  D следува дека функцијата f ( x) е непрекината на множест-
вото D . 

2.12. Забелешка. Тврдењето, обратно на теоремата 2.11, не е точно. Со

други зборови, една низа од непрекинати функции може да конвергира кон непре-
кината функција, дури и кога конвергенцијата не е рамномерна. Навистина, во
пример 2.10 б) докажавме дека низата

f n ( x)  n( x  1n  x ), n  N, x  0
конвергира кон непрекинатата функција f ( x)  1 , x  0 , но исто така видовме
2 x
дека конвергенцијата не е рамномерна.

2.13. Теорема. Нека a, b  R и членовите на низата (1) се непрекинати

функции на интервалот [a, b] . Ако низата (1) рамномерно конвергира кон функ-
цијата f ( x) на интервалот [a, b] , тогаш функцијата f ( x) е интеграбилна на ин-
тервалот [a, b] и притоа важи
b b b
lim  f n ( x)dx   f ( x)dx   lim f n ( x)dx . (9)
n a a a n
Доказ. Бидејќи членовите на низата (1) се непрекинати функции на интер-
валот [a, b] , од теорема 2.11 следува дека и нејзината рамномерна граница f ( x) е
непрекината на интервалот [a, b] , па затоа таа е интеграбилна на [a, b] . Според
b
тоа, интегралот  f ( x)dx постои.
a

284
 Од рамномерната конвергентност на низата (1) на интервалот [a, b] сле-
дува дека за секој   0 постои природен број n0 таков што за секој n  n0 и за
секој x  [a, b] е исполнето неравенството
| f n ( x)  f ( x) | ba .
Значи, постои природен број n0 таков што за секој n  n0 важи
b b b b
|  f n ( x)dx   f ( x)dx ||  [ f n ( x)  f ( x)]dx |  | f n ( x)  f ( x) | dx
a a a a
b
  b a dx  b a (b  a )   ,
a
од што следува равенството (9). 

2.14. Забелешка. Ако низата (1) не е рамномерно конвергентна на интер-

валот [a, b] , тогаш тврдењето од претходната теорема може да не е точно. Нека,
на пример:
f n ( x)  nxenx , n  N, x  [0,1] .
2

Ако одделно ги разгледаме случаите x  0 и x  0 добиваме

lim f n ( x)  lim nxenx  0, x  [0,1] ,

2

n n
што значи дека f ( x)  0 . Меѓутоа, оваа низа не е рамномерно конвергентна бидејќи

sup | f n ( x)  f (0) | f n ( 1 )  e
n
  кога n   .
x[0,1] n

Од друга страна, имаме

1 1 1
 nx 2
dx   12 enx  12 (1  en )  12 , кога n  
2
 f n ( x)dx  n  xe
0 0 0
и
1
 f ( x)dx  0 ,
0
што значи дека при граничниот премин под знакот на интегралот рамномерната
конвергентност на низата (1) е задолжителен услов. 

2.15. Пред да ја формулираме и докажеме последната теорема во овој па-

раграф, ќе разгледаме уште еден пример.

Пример. Нека е дадена функционалната низа {sn ( x)}

n 1 со општ член
sn ( x)  sin nx , x  [0,  ] . Бидејќи
n
|sin nx|
| sn ( x)  0 || sin nx  0 |  1  an , an  0 и lim an  0
n n n n

285
од последица 2.9 следува дека оваа низа рамномерно конвергира кон функцијата
s( x)  0 , x  [0,  ] . Очигледно, дадената низа е диференцијабилна и низата фор-
мирана од изводите е
sn' ( x)  n cos nx , n  1, 2,... .
Но, низата {sn' ( x)}
n 1 не само што не е рамномерно конвергентна на интервалот
[0,  ] туку не е конвергентна ниту обично. На пример, за x  0 ја добиваме реал-
ната низа sn' (0)  n , n  1, 2,... која е дивергентна. 

2.16. Теорема. Нека a, b  R и низата (1) од непрекинато диференција-

билни функции на интервалот [a, b] конвергира барем во една точка x0  [a, b] , а
низата { f n' ( x)}
n 1 рамномерно конвергира на [a, b] . Тогаш, низата (1) рамномерно
конвергира на [a, b] кон функцијата f ( x) која е непрекинато диференцијабилна
на интервалот [a, b] и притоа важи

f '( x)  lim f n' ( x) , (10)

n
за секој x  [a, b] .
Доказ. Нека   0 е дадено. Бидејќи низата { f n ( x0 )} конвергира, а низата
{ f n' ( x)}
n 1 рамномерно конвергира на [a, b] , од Кошиевите критериуми за кон-
вергенција на реална и функционална низа следува дека постои природен број n0
таков што за секои m, n  n0 и за секој t  [a, b] важи
| f n ( x0 )  f m ( x0 ) | 2 (11)
и
| f n' (t )  f m' (t ) |  . (12)
2(ba )
Од теоремата на Лагранж, применета на функцијата fn ( x)  fm ( x) и од неравенст-
вото (12) следува дека за секои x, t  [a, b] и за секои m, n  n0 важи

| f n ( x)  f m ( x)  f n (t )  f m (t ) | 2(ba) | x  t | 2(ba) (b  a)  2 . (13)

Од досега изнесеното и од неравенствата (11) и (13) следува дека n0 таков што за
секои m, n  n0 и за секој t  [a, b] , важи
| fn ( x)  f m ( x) || f n ( x)  f m ( x)  f n ( x0 )  f m ( x0 ) |  | f n ( x0 )  f m ( x0 ) | 2  2  

што според Кошиевиот критериум значи дека низата (1) рамномерно конвергира
на [a, b] .

Нека g ( x)  lim f n' ( x) , за x  [a, b] и x е произволна точка од интерва-

n
лот [a, b] . Бидејќи низата { f n' ( x)}
n 1 рамномерно конвергира на [a, b] , таа рамно-
мерно конвергира и на интервалот со крајни точки x0 и x . Од теорема 2.13 следу-
ва дека

286
 x x
 g ( x)dx  nlim  f n ( x)dx  nlim [ f n ( x)  f n ( x0 )]  f ( x)  f ( x0 ) .
'
x0  x0 

x
Ако го диференцираме равенството  g ( x)dx  f ( x)  f ( x0 ) , тогаш од
x0
својствата на определениот интеграл добиваме g ( x)  f '( x) , за секој x  [a, b] , т.е.
за секој x  [a, b] равенството (10) е исполнето. 

3. ФУНКЦИОНАЛНИ РЕДОВИ

3.1. Дефиниција. Редот чии членови се елементите на функционалната

низа { f n ( x)}
n 1 определена на множеството D  R го нарекуваме функционален
ред и го означуваме со

 f n ( x) . (1)
n 1
Низата парцијални суми на редот (1) ја означуваме со
n
sn ( x)   f k ( x), x  D, n  1 .
k 1

За редот (1) ќе велиме дека конвергира во точката x0  D ако конвер-


гира бројниот ред  f n ( x0 ) . За редот (1) ќе велиме дека конвергира на множест-
n 1
вото D ако тој конвергира во секоја точка од D .
Множеството од сите точки x  D, во кои редот (1) конвергира, го наре-
куваме област на конвергенција на редот (1).

3.2. Дефиниција. Ќе велиме дека функционалниот ред (1) рамномерно

конвергира на множеството A  D ако низата парцијални суми {sn ( x)}
n1, x  A
рамномерно конвергира на множеството A .

3.3.Забелешка. Рамномерната конвергентност на редот (1) означува дека

постои таква функција s( x) кон која низата парцијални суми {sn ( x)} n 1 рамномерно
конвергира на множеството A . Од рамномерната конвергенција следува дека
lim sn ( x)  s( x), за секој x  A , па затоа s( x) е сума на редот (1).
n
Да ставиме

rn ( x)   f k ( x) .
k  n 1

287
Тогаш, s( x)  sn ( x)  rn ( x) , па затоа редот (1) рамномерно конвергира кон функ-
цијата s( x) ако и само ако низата {rn ( x)}
n1 рамномерно конвергира кон функци-
јата g ( x)  0, x  A .

3.4. Теорема. Редот (1) рамномерно конвергира кон функцијата s( x) на

множеството A  D ако и само ако
lim sup | sn ( x)  s( x) | lim sup | rn ( x) | 0 .
n xA n xA

Доказ. Непосредно следува од теорема 2.8. 

3.5. Теорема. Ако редот (1) рамномерно конвергира на множеството

A  D , тогаш низата { f n ( x)}
n 1 од неговите членови рамномерно конвергира кон
нула на множеството A , т.е.
lim sup | f n ( x) | 0 .
n xA

Доказ. Нека редот (1) рамномерно конвергира на множеството A . Тогаш,

за секој   0 постои n0 таков што за секој n  n0 и за секој x  A важи

| sn ( x)  s( x) | 2 .

Затоа, за секој   0 постои n0 таков што за секој n  n0 и за секој x  A

важи
| fn1 ( x) || sn1 ( x)  sn ( x) || sn1( x)  s( x) |  | sn ( x)  s( x) | 2  2   ,

т.е. низата { f n ( x)}

n 1 рамномерно конвергира кон нула на множеството A , од-
носно lim sup | f n ( x) | 0 . 
n xA

3.6. Пример. Да го разгледаме редот


 x
(( k 1) x 1)( kx 1)
, x  (0, ) .
k 1
За n  та парцијална сума на редот имаме
n n
sn ( x)   x
(( k 1) x 1)( kx 1)
  ( ( k 1)1 x 1  kx11 )  1  nx11 ,
k 1 k 1
од што добиваме дека
s( x)  lim sn ( x)  lim (1  nx11)  1, x  (0, ) .
n n
Понатаму, бидејќи
lim sup | rn ( x) | lim sup nx11  1 ,
n x(0,) n x(0,)

288
од теорема 3.4 следува дека овој ред конвергира, но не конвергира рамномерно. 

3.7. Пример. Да го разгледаме редот


 nx
(1 x )(1 2 x )...(1 nx )
.
n 1
кога
а) x  [0,  ],   0 и
б) x  [ , ),   0 .
Ако општиот член f n ( x) на редот го запишеме во видот
nx
(1 x)(1 2 x)...(1 nx)
 (1 x)(12 x)...(1
1  1
( n1) x) (1 x)(12 x)...(1 nx)
,

тогаш за n  та парцијална сума на редот имаме

sn ( x)  1  (1 x)(1 21x)...(1 nx) .

Оттука следува дека

1, ако x  0,
s( x)  lim sn ( x)  lim (1  (1 x)(1 21x)...(1 nx) )  
n n 0 ако x  0.
Понатаму, во случајот под а) имаме
lim sup | rn ( x) || s(0 )  sn (0 ) | 1 ,
n x[0, ]

што значи дека во овој случај редот конвергира, но не конвергира рамномерно.

Во случајот под б) наоѓаме
lim sup | rn ( x) | lim (1 )(1 21 )...(1 n )  0 ,
n x[ ,) n

што значи дека во овој случај редот конвергира рамномерно. 

3.8. Дефиниција. За редот (1) ќе велиме дека апсолутно конвергира на


множеството D ако на множеството D конвергира редот  | f n ( x) | .
n 1

3.9. Теорема (Ваерштрас). Нека се дадени функционалниот ред (1) чии

членови се определени на множеството D и бројниот ред

 an , an  0, n  1, 2,3,... . (2)
n 1
Ако редот (2) конвергира и се исполнети неравенствата
| fn ( x) | an , n  1,2,... , за секој x  D , (3)
тогаш редот (1) апсолутно и рамномерно конвергира на множеството D .

289
 Доказ. Ако редот (2) конвергира, тогаш од признакот на срамнување и од
неравенствата (3) следува дека редот (1) апсолутно конвергира на множеството
D . Јасно, редот (1) конвергира.
Нека s( x) е сумата на редот (1) и sn ( x) е неговата парцијална сума. Од
конвергентноста на редот (2) следува дека за секој   0 постои n0 таков што за

секој n  n0 е исполнето неравенството  ak   . Но, тогаш за секој n  n0 и
k  n 1
за секој x  D важи
  
| sn ( x)  s( x) || rn ( x) ||  f k ( x) |  | f k ( x) |   ak   ,
k n 1 k n 1 k n 1

што значи дека редот (1) рамномерно конвергира на множеството D . 

3.10. Пример. Да го разгледаме редот

 2
 ln(1  n lnx 2 n ), | x | a . (4)
n2
Ако го искористиме неравенството
ln(1  x)  x, за x  0 ,
добиваме
2 2 2
0  ln(1  x 2 )  x 2  a 2
n ln n n ln n n ln n

a2
и бидејќи бројниот ред  2
конвергира, од претходната теорема следува де-
n  2 n ln n
ка редот (4) рамномерно конвергира. 

3.11. Теорема (Кошиев критериум). Редот (1) рамномерно конвергира

на множеството D ако и само ако за секој   0 постои n0 таков што за секој
n  n0 , за секој p  0 и за секој x  D е исполнето неравенството
n p
|  f k ( x) |  . (5)
k n

Доказ. Непосредно следува од теорема 2.7. 

3.12. Теорема (признак на Дирихле-Харди). Ако функционалната низа

{an ( x)}
n1 , x  D рамномерно конвергира кон нула на множеството D и во секоја
точка x  D таа е монотона, а функционалната низа {bn ( x)}
n1 , x  D е таква што
низата парцијални суми на редот

 bn ( x) (6)
n 1

290
е ограничена на D , тогаш редот

 an ( x)bn ( x) (7)
n 1
рамномерно конвергира на D .
Доказ. Од условот на теоремата следува дека парцијалните суми
n
Bn ( x)   bk ( x), n  1, 2,...
k 1
на редот (6) се ограничени на множеството D , па затоа постои константа B  0
таква што за секој x  D и за секој n  1, 2,... е исполнето неравенството
| Bn ( x) | B . Според тоа, за секој x  D , за секој n  2,3, 4,... и за секој
p  0,1, 2,... важи
n p
|  bk ( x) || Bn p ( x)  Bn1 ( x) || Bn p ( x) |  | Bn1( x) | 2 B . (8)
k n

Нека   0 е произволен. Бидејќи низата {an ( x)}

n1 рамномерно конвер-
гира кон нула на множеството D , добиваме дека постои n0 таков што за секој
x  D и за секој n  n0 важи | an ( x) | 6B . Според тоа, за секој x  D , за секој
n  n0 и за секој p  0,1, 2,... , согласно со равенството на Абел и монотоноста на
низата {an ( x)}
n1 во секоја точка од множеството D добиваме
n p n  p 1
|  bk ( x)ak ( x) || an  p ( x) Bn  p ( x)   ( ak ( x)  ak 1 ( x)) B j ( x) |
k n k n
n  p 1
| an  p ( x) |  | Bn  p ( x) |   | ak ( x)  ak 1 ( x) |  | B j ( x) |
k n
n  p 1
 2 B(| an  p ( x) |   | ak ( x)  ak 1 ( x) |)
k n
n  p 1
 2 B(| an  p ( x) |  |  ak ( x)  ak 1 ( x) |)
k n
 2 B(| an  p ( x) |  | an ( x)  an  p ( x) |)
 2 B(2 | an  p ( x) |  | an ( x) |)  2 B( 6B  62B )   .

Сега тврдењето на теоремата следува од Кошиевиот критериум (теорема

3.11). 

3.13. Пример. Ќе ја испитаме рамномерната конвергентност на редот


 sin nx
n
на множествата
n 1
а) [ , 2   ], 0  б) [0, 2 ]

291
 n
Решение. а) Парцијалните суми  sin kx се ограничени, т.е.
k 1
n ( n 1) x
sin nx sin 2
|  sin kx || 2
| 1  1 ,
x
sin 2 sin 2x sin 2
k 1

а низата an ( x)  1n , n  1, 2,... е монотона и таа рамномерно конвергира кон нула

на целата реална права (зошто?), па затоа од теорема 3.12 следува дека редот

 sin nx
n
рамномерно конвергира на множеството [ , 2   ], 0     .
n 1

б) Од признакот на Дирихле следува дека за секој фиксиран x  (0, 2 )

редот конвергира, а за конвергентноста за x  0 и x  2 е очигледна. Користејќи
го Кошиевиот критериум, ќе докажме дека овој ред не конвергира рамномерно на
множеството [0, 2 ] . Нека   0,1 . Да ја оцениме разликата
sin( n 1) x sin( n  2) x
| s2n ( x)  sn ( x) |x  1 | n 1
 n2
 ...  sin2nx
2nx |
x 1
n n

sin(1 1n ) sin(1 n2 )
 n 1
 n 2
 ...  sin
2n
2 sin1
2
 ,

за секој природен број n , што значи дека редот не конвергира рамномерно. 

3.14. Теорема (признак на Абел-Харди). Ако низата функции {an ( x)}

n1
е ограничена на множеството D и монотона во секоја точка x  D , а редот (6)
рамномерно конвергира на D , тогаш и редот (7) рамномерно ковергира на множе-
ството D .
Доказ. Бидејќи низата {an ( x)}
n1 е ограничена на множеството D постои
константа A  0 таква, што за секој x  D и секој n  1, 2,3,... е исполнето нера-
венството | an ( x) | A .
Нека   0 е дадено. Од рамномерната конвергенција на редот (6) следува
дека постои природен број n0 таков што за секој x  D , за секој n  n0 и за секој
p  0,1, 2,... е исполнето неравенството
n p
|  bk ( x) |  .
k n
Аналогно на доказот на теорема 3.12 имаме
n p
|  bk ( x)ak ( x) | 3A (| an ( x) | 2 | an p ( x) |)  3A ( A  2 A)   .
k n
Сега тврдењето на теоремата следува од Кошиевиот критериум (теорема
3.11). 

292
 
( 1) n 1
3.15. Пример. Редот  nx
, x  0 рамномерно конвергира на множе-
n 1
ството [a, ) , каде a  0 . Навистина, ако ставиме
( 1)n 1
an ( x )  1
x  a /2
, bn ( x )  , x  a, n  1 ,
n na /2
тогаш лесно се гледа дека условите од претходната теорема се исполнети, што
значи дека разгледуваниот ред рамномерно конвергира. 

4. СВОЈСТВА НА РАМНОМЕРНО
КОНВЕРГЕНТНИ РЕДОВИ

4.1.Теорема. Ако функциите an ( x), n  1, 2,... се непрекинати во точката

x0  D  R и редот

 an ( x) (1)
n 1

рамномерно конвергира на D , тогаш неговата сума s( x)   an ( x) исто така, е
n 1
непрекината во точката x0 .
Доказ. Тврдењето непосредно следува од теорема 2.11 применета на низа-
n
та парцијални суми sn ( x)   ak ( x) на редот (1). 
k 1

4.2. Пример. Ќе докажеме дека Римановата ѕета функција


 ( x)   1
x
(2)
n 1 n

е непрекината на множеството (1, ) .


Нека x  x0  1 . Тогаш, бидејќи редот n
1
x0
конвергира, од неравен-
n 1
ството
1  1 , n  1, 2,...
nx n x0

и критериумот на Ваерштрас следува дека редот  1
n x
конвергира за секој
n 1
x  x0  1 . Бидејќи секоја од функциите an ( x)  n x , n  1, 2,... е непрекината за
x  x0  1 , т.е. кога x  1 од теорема 4.1 следува дека функцијата (2) е непре-
кината на (1, ) . 

293
 4.3. Теорема. Нека функциите an ( x), n  1, 2,... се непрекинати на интер-
валот [a, b] и редот (1) рамномерно конвергира на [a, b] . Тогаш, за секоја точка
c  [a, b] редот
 x
  an (t )dt
n 1 c

рамномерно конвергира на [a, b] и, ако


s( x)   an ( x) , (3)
n 1
тогаш
x  x  x
 [  an (t )]dt   s(t )dt    an (t )dt , x  [ a, b] .
c n 1 c n 1 c

Доказ. Тврдењето на теоремата непосредно следува од теорема 2.13 при-

n
менета на низата парцијални суми sn ( x)   ak ( x) на редот (1). 
k 1

4.4. Теорема. Нека функциите an ( x), n  1, 2,... се непрекинато диферен-

цијабилни на интервалот [a, b] и редот

 an' ( x)
n 1

рамномерно конвергира на интервалот [a, b] . Тогаш, ако редот (1) конвергира ба-
рем во една точка c  [a, b] , тој конвергира рамномерно на целиот интервал [a, b] ,
неговата сума (3) е непрекинато диференцијабилна и притоа важи
 
[  an ( x)]'  s '( x)   an' ( x) .
n 1 n 1

Доказ. Тврдењето на теоремата непосредно следува од теорема 2.15 при-

n
менета на низата парцијални суми sn ( x)   ak ( x) на редот (1). 
k 1


4.5. Пример. Ќе докажеме дека редот  arctg nx2 може член по член да се
n=1
диференцира.
Функциите f n ( x)  arctg x2 , n  N се непрекинато диференцијабилни за
n

(, ) . На овој интервал функционалниот ред  arctg x конвергира, (зошто?).
n=1 n2
Освен тоа, од критериумот на Ваерштрас следува дека редот

294
  
n2
 f n' ( x)  
n 1 n  x
4 2
n 1
рамномерно конвергира на интервалот (, ) . Сега од теорема 4.4 следува дека
разгледуваниот ред може член по член да се диференцира. 

5. ПОИМ ЗА СТЕПЕНСКИ РЕД

5.1. Во овој дел ќе ги разгледаме степенските редови кои, всушност, се

функционални редови, но нив посебно ќе ги проучиме заради важноста што ја
имаат во изучувањето на функциите.

Дефиниција. Функционалниот ред од видот


 an ( x  x0 )n , x, x0  R, an  R, n  0,1, 2,... (1)
n 0
го нарекуваме степенски ред. Броевите an  R, n  0,1, 2,... ги нарекуваме коефи-
циенти на степенскиот ред.

Со помош на смената t  x  x0 , редот (1) можеме да го запишеме во ви-

дот

 an x n , (2)
n 0
па затоа ќе се ограничиме само на разгледување на редот (2).

5.2. Теорема (Абел). а) Ако степенскиот ред (2) конвергира за x  p ,

p  0 , тогаш тој апсолутно конвергира за секој x таков, што | x || p | .
б) Ако степенскиот ред (2) дивергира за x  q , тогаш тој дивергира за
секој x таков, што | x || q | .

Доказ. а) Ако  ak p k конвергира, тогаш lim an p n  0 , па затоа постои
k 0 n

константа M  0 таква што | an p n | M , за секој n  1, 2,... . Тогаш, од p  0

следува дека | an xn || an p n || xp |n  M | xp |n . Ако | x || p | , тогаш геометрискиот

ред  M | xp |n конвергира, па затоа и редот (2) апсолутно конвергира.
n 0

б) Нека редот  ak q k дивергира. Ако редот (2) конвергира за некој x0
k 0
таков, што | x0 || q | , тогаш од а) ќе следува дека тој конвергира за секој x таков
што | x || x0 | , па значи и за q , што е противречност. 

295
 5.3. Коментар. Да го разгледаме редот (2). Тој конвергира во точката
x  0 . Со X да го означиме множеството реални броеви за кои редот (2) кон-
вергира. Од 0  X следува дека X   , па затоа постои
R  sup X . (3)
Јасно, 0  R   .
Ако R  0 и x  R е таков што | x | R , тогаш од дефиницијата на супре-
мум следува дека постои p  X , таков што | x | p  R и бидејќи во секоја точка
p  X редот (2) конвергира, од теорема 5.2 следува дека редот (2) апсолутно кон-
вергира во точката x .
Ако R   и x  R е таков што | x | R , тогаш од (3) следува дека во се-
која точка p  0 таква, што R  p | x | редот (2) дивергира.

5.4. Дефиниција. Бројот R  0 го нарекуваме радиус на конвергенција на

редот (2) ако за секој x  R таков, што | x | R редот (2) конвергира, а за секој
x  R таков што | x | R редот (2) дивергира. Интервалот ( R, R) го нарекуваме
област на конвергенција на редот (2).

5.5. Теорема. За секој степенски ред (2) постои радиус на конвергенција

R, 0  R   и, притоа, ако | x | R , тогаш во точката x редот (2) апсолутно кон-
вергира, а ако 0  r  R , тогаш на интервалот [r , r ] редот (2) конвергира рамно-
мерно.
Доказ. Егзистенцијата на радиусот на конвергенција на редот (2) е дока-
жана во претходниот коментар и тој се определува според формулата (3).
Ќе докажеме дека ако 0  r  R , тогаш редот (2) рамномерно конвергира
на интервалот [r , r ] . Навистина, од | x | r следува дека

| an xn || an | r n .
Бидејќи 0  r  R , од дефиницијата на радиусот на конвергенција следува дека ре-
дот (2) конвергира за x  r . Сега, од теорема 3.9 следува дека редот (2) рамномер-
но конвергира за секој x  [r , r ] . 

5.6. Последица. Ако R е радиусот на конвергенција на редот (2), тогаш

сумата на овој ред е непрекината функција на секој интервал [r , r ] , каде
0 r  R.
Доказ. Непосредно следува од непрекинатоста на секој член на редот (2)
и теоремите 5.5 и 4.1. 

5.7. Забелешка. За да го определиме радиусот на конвергенција на редот

(2), можеме да ги искористиме Кошиевиот и Даламберовиот критериум.
За степенскиот ред (2) го формираме количникот

296
 an 1x n 1 an 1
| || || x |.
an x n an

Според Даламберовиот критериум, редот (2) конвергира ако

a
| x |  lim | an 1 | 1 ,
n n

т.е. ако | x | 1 , а дивергира ако | x | 1 . Значи, ако постои

lim | na 1 | lim | na 1 |
a a
n  n n  n

an 1 0
lim | | 
n an 
a
имаме R 1 . Притоа, ако lim | an 1 | 0 , земаме R   , а ако
lim | na 1 |
a
n n
n  n
a
lim | an 1 |  , земаме R  0 .
n n

Слично, од Кошиевиот критериум заклучуваме дека редот (2) конвергира

ако | x | 1
n
, а дивергира ако | x | 1
n
. Значи, ако постои
lim |an | lim |an |
n  n 

0
lim n | an |   ,
n 
имаме R 1 . Притоа, ако lim n | an |  0 , земаме R   , а ако
lim n |an | n
n 

lim n | an |   , земаме R  0 .
n

5.8. Примери. а) Да го разгледаме степенскиот ред  n ! x n . За да ја ис-
n 0
питаме неговата апсолутна конвергентност, ќе го искористиме Даламберовиот
критериум. Имаме,
an 1x n 1 ( n 1)! xn 1 , ако x  0
lim | | lim | | lim (n  1) | x | 
n an x n
n n! x n
n 0, ако x  0.
Според тоа, разгледуваниот ред конвергира само за x  0 , па затоа R  0 .

xn
б) За редот  n!
имаме
n 0

an 1x n 1 n ! x n 1 | x|
lim | | lim | | lim 0,
n ( n 1)! x n n 1
n n
n an x

па затоа R   .
 [lg n ]1 [lg n ]1
в) Да го разгледаме редот  10 n
(1  x)n . Имаме, lim n 10
n
1
n 1 n
конвергира за | x  1| 1 , т.е. за 0  x  2 .

297
 Од неравенствата
n  10lg n  10[lg n]1  10lg n1  10n
заклучуваме дека во точките x  0 и x  2 редот дивергира, бидејќи во овие точки
општиот член на редот не тежи кон нула. 

5.9. Теорема (Абел). Ако R е радиусот на конвергенција на степенскиот

ред (2) и ако тој конвергира во точката x  R , тогаш тој рамномерно конвергира
на интервалот [0, R] .
Доказ. Имаме
 
 an xn   an R n ( Rx )n .
n 1 n 1

Од условот на теоремата следува дека редот  an R n конвергира, па бидејќи тој е
n 1
броен ред, разгледуван како функционален ред рамномерно конвергира на интер-
валот [0, R] . Низата

( Rx )n , n  1, 2,...
е ограничена на интервалот [0, R] и е монотона за секој x  [0, R] . Сега, од приз-
накот на Абел признак за рамномерна конвергентност на функционален ред сле-
дува дека редот (2) рамномерно конвергира на интервалот [0, R] . 

5.10. Последица. Ако редот (2) конвергира за x  R , тогаш неговата сума

е непрекината функција на [0, R] .
Доказ. Непосредно следува од непрекинатоста на секој член на редот (2)
на интервалот [0, R] и докажаната рамномерна непрекинатост на редот (2) на овој
интервал. 

6. АНАЛИТИЧКИ ФУНКЦИИ ВО РЕАЛНА ОБЛАСТ

6.1. Во оваа точка ќе разгледаме една класа функции кои во литературата

се познати како аналитички функции во реална област. Најпрво ќе ја докажеме
следната лема која има важна улога во натамошните разгледувања.

6.2. Лема. Радиусите на конвергенција R, R1 и R2 на редовите


 an x n , (1)
n 0
 a x n 1
 n
n 1
и (2)
n 0

298
 
 nan x n1 (3)
n 0
се еднакви.
Доказ. Од неравенството

| nn1 xn1 | n11 | x |  | an xn || x |  | an xn | ,

a

за секој n  N следува дека ако во точката x редот (1) апсолутно конвергира, то-
гаш во таа точка апсолутно конвергира и редот (2), што значи R  R1 . Од нера-
венството
| an xn | n | an x n || x |  | nan x n1 | ,
за секој n  N следува дека ако во точката x  0 редот (3) апсолутно конвергира,
тогаш во таа точка апсолутно конвергира и редот (1), што значи R2  R . Според
тоа
R2  R  R1 . (4)
Ќе докажеме дека R1  R2 . Нека x0  0 е произволна точка во која кон-
вергира редот (2). Бидејќи | x0 | R1 , постои реален број r  0 таков, што
| x0 | r  R1 . (5)
Имаме
n 1
n( n 1) an r
| nan x0n1 |
x0 n 1
2
| n1 || r
| , за секој n  N . (6)
|x |
0

Бидејќи редот (2) конвергира за x  r , добиваме дека низата членови на овој ред
тежи кон нула, па затоа таа е ограничена, т.е. постои константа C  0 таква што за
секој n  0,1, 2,... важи
a r n 1
| nn1 | C . (7)
x
Ставаме q | r0 | . Од (5), (6) и (7) добиваме
n( n1) n 1
| nan x0n1 | C q , 0  q  1 , за секој n  N .
| x0 |2

Од критериумот на Даламбер следува дека редот


n( n 1) n 1
C | x0 |2
q , 0  q 1
n 0

конвергира, па затоа и редот (3) апсолутно конвергира за x  x0 . Значи, R1  R2 ,

што заедно со (4) дава R  R1  R2 . 

6.3. Коментар. Во натамошните разгледувања ќе се задржиме на редот


 an ( x  x0 )n . (8)
n 0

299
Јасно, ако R е радиусот на конвергенција на редот (1), тогаш R е радиус на кон-
вергенција и на редот (8) и овој ред конвергира ако | x  x0 | R , а дивергира ако
| x  x0 | R . Интервалот ( x0  R, x0  R) го нарекуваме интервал на ковергент-
ност на редот (8).

6.4. Дефиниција. Функцијата f ( x) ја нарекуваме аналитичка во точка-

та x0 ако постои R  0 таков што на интервалот ( x0  R, x0  R) таа може да се
претстави во степенски ред (8), т.е. постојат реални броеви an , n  0,1, 2,... такви
што

f ( x)   an ( x  x0 )n , x  ( x0  R, x0  R) . (9)
n 0

6.5. Теорема. Ако функцијата f можеме да ја разложиме во околина на

точката x0 во степенски ред (9) со радиус на конвергенција R, R  0 , тогаш:
а) во интервалот ( x0  R, x0  R) функцијата f има изводи од произволен
ред и тие се наоѓаат од редот (9) со диференцирање член по член;
б) за секој x  ( x0  R, x0  R) важи
x  a
 f (t )dt  
n
n 1
( x  x0 )n1 ,
x0 n 0

т.е. редот (9) може член по член да се интегрира на интервалот ( x0  R, x0  R) ;

в) редовите добиени од редот (9) со диференцирање или интегрирање
член по член имаат ист радиус на конвергенција како и редот (9).
Доказ. Од лема 6.2 следува дека радиусите на конвергенција на редовите
 
 nan ( x  x0 )n1 и  ( x  x0 )n 1
an
n 1
n 0 n 0
добиени со почлено диференцирање и интегрирање на редот (9), се еднакви на
радиусот на конвергенција на овој ред.
Од теорема 3.5 следува дека трите реда рамномерно конвергираат на ин-
тервалот [ x0  r, x0  r ], 0  r  R , па затоа делот од тврдењето на теоремата за ди-
ференцирање и интегрирање член по член на редот (9) следува од општите теоре-
ми за диференцирање и интегрирање на функционални редови. 

6.6. Пример. Користејќи го диференцирањето член по член, ќе ја опреде-

лиме сумата на редот
3 5 7 9
x  x3  x5  x7  x9  ... .

Лесно се гледа дека дадениот ред има радиус на конвергенција R  1 .

Според теорема 6.5, овој ред може член по член да се диференцира внатре во
интервалот на конвергентност. Имаме

300
 3 5 7 9
( x  x3  x5  x7  x9  ...) '  1  x2  x4  x6  x8  ...  1 2 , | x | 1 .
1 x
Оттука со интегрирање добиваме
x
x x3  x5  x7  x9  ...   dt  arctg x .
3 5 7 9 1t 2
0
Да забележиме дека на краевите на интервалот на конвергентност овој ред
конвергира. Затоа, согласно со теоремата на Абел, сумата на овој ред е непрекина-
та функција на интервалот [1,1] . Бидејќи функцијата f ( x)  arctg x , исто така, е
непрекината на овој интервал, заклучуваме дека последното равенство важи за
секој x  [1,1] . 

6.7. Пример. Општиот член на редот

1 2 x  2  3x2  3  4 x3  ...
е даден со an ( x)  n(n  1) xn , па затоа неговиот радиус на конвергенција е

R 1 1.
lim n n( n 1)
n 

Според тоа, овој ред конвергира кон својата сума за | x | 1 . Сумата на редот да ја
означиме со S ( x) . Ако разгледуваниот ред двапати член по член го интегрираме
во интервалот (1,1) добиваме

 x2 ( S ( x)dx)  x  x  x  x  ...  Ax  B  1 x  Ax  B ,
dx 2 3 4 x (10)

каде A и B се интеграциони константи и x  0 .

Ако равенството (10) го диференцираме двапати и земеме предвид дека
S (0)  0 , добиваме S ( x)  2 x 3 , | x | 1 . 
(1 x)

6.8. Теорема. Ако функцијата f е аналитичка во точката x0 , т.е. може да

се претстави во околина на таа точка во редот (9), тогаш
f ( n ) ( x0 )
an  n!
, n  0,1, 2,... (11)
т.е. точна е формулата
 f (n) ( x )
f ( x)   n!
0
( x  x0 )n . (12)
n 0
Доказ. Ако m пати го диференцираме равенството (9), добиваме
f (m)
( x)  m(m  1)...2 1am  (m  1)m  ...  2am1( x  x0 )  (m  2)(m  1)  ...  3am2 ( x  x0 )2  ...
Во последното равенство ставаме x  x0 и добиваме

f (m) ( x0 )  m!am , m  0,1,... ,

301
т.е. точна е формулата (11). Единственоста на разложувањето (9) следува од фак-
тот дека коефициентите an , n  0,1,... се зададени со формулата (11). 

7. РАЗЛОЖУВАЊЕ НА ФУНКЦИЈА ВО
СТЕПЕНСКИ РЕД

7.1. Дефиниција. Нека реалната функција f е определна во некоја око-

лина на точката x0 и нека во x0 има изводи од произволен ред. Тогаш редот
 f ( n) ( x )
 n!
0
( x  x0 )n . (1)
n 0

го нарекуваме Тејлоров ред. Ако x0  0 , тогаш редот (1) го нарекуваме Маклоре-

нов ред.

7.2. Забелешка. Согласно со теоремите 6.5 и 6.8 секоја аналитичка

функција во точката x0 има извод од произволен ред во околина на таа точка и во
разгледуваната околина е еднаква на сумата на својот Тејлоров ред.
Меѓутоа, ако функцијата има извод од произволен ред во некоја точка x0
може да се случи сумата на нејзиниот Тејлоров ред во ниедна околина на таа точка
да не е еднаква на вредноста на функцијата. Ќе разгледаме пример на таква функ-
ција.

7.3. Пример. Да ја разгледаме функцијата


 1/ x ,
2
x0
f ( x )  e

0, x0

Ако x  0 , тогаш f '( x)  23 e1/ x , f ''( x)  ( 46  64 )e1/ x и воопшто

2 2

x x x

f (n) ( x)  Pn ( 1x )e1/ x ,
2
(2)

каде Pn (t ) е полином од t , ( n е ознака, а не степенот на полиномот). Значи

mn
k
f (n) ( x)  e1/ x
2
 k
, k  R, mn  N .
k 0 x
Имаме,
lim | 1m e1/ x | lim t t  0 ,
2 m/2

x0 x t  e
па затоа од (2) следува дека

lim f (n) ( x)  lim Pn ( 1x )e1/ x  0 .

2
(3)
x0 x0

302
 Од (3) за n  0 и n  1 следува lim f ( x)  0  f (0) и lim f '( x)  0 , па
x0 x0
затоа f '(0) постои, f '(0)  0 и f ' е непрекината во x  0 . Повторувајќи ја по-
стапката наоѓаме f (n) (0)  0, n  0,1, 2,... . Според тоа, сите членови во Тејлорови-
от ред за оваа функција се еднакви на нула и бидејќи f ( x)  0 , за x  0 , добиваме
дека функцијата не е еднаква на сумата на Тејлоровиот ред во ниедна околина на
точката x  0 . 

7.4. Коментар. Нека функцијата f во точката x0 има извод од произво-

лен ред, со (1) е даден нејзиниот Тејлоров ред,
n f ( k ) ( x0 )
Sn   k!
( x  x0 )k (4)
k 0
се парцијалните суми на редот (1) и
rn ( x)  f ( x)  Sn ( x) (5)
е остаточниот член од Тејлоровата формула за функцијата f во точката x0 (а не
збирот на остатокот на редот (1)). Значи,
f ( x)  Sn ( x)  rn ( x) (6)
е Тејлоровата формула за функцијата f .
Јасно, за да е еднаква функцијата f на збирот на нејзиниот Тејлоров ред
во некоја околина на точката x0 , потребно и доволно е во таа околина да важи
lim rn ( x)  0 , (7)
n
и тогаш од (6) добиваме
f ( x)  lim Sn ( x) ,
n
т.е. f ( x) е сума на редот (1).
За да ги испитаме својствата на остатокот rn ( x) , да забележиме дека важи
следнава теорема.

7.5. Теорема. Ако функцијата f е n  1 пати непрекинато диференција-

билна на интервалот ( x0  h, x0  h), h  0 , тогаш остаточниот член во Тејлоровата
формула (6) за секој x  ( x0  h, x0  h) може да се запише во еден од следниве три
облици
x
rn ( x)  n1!  f ( n1) (t )( x  t )n dt , (8)
x0

f ( n 1) ( )
rn ( x)  ( n1)! ( x  x0 )n1,   x0   ( x  x0 ), 0    1 (9)
и

303
 f ( n 1) ( x0  ( x  x0 ))
rn ( x)  n!
(1   )n ( x  x0 )n1, 0  1 .  (10)

7.6. Пред да разгледаме примери за разложување на функции во Тејлоров

ред, ќе дадеме еден потребен услов за разложливост на функција во степенски ред.

Теорема. Нека функцијата f има изводи од произволен ред на интервалот

( x0  h, x0  h) и нека постои константа C  0 таква што за секој x  ( x0  h, x0  h)
и за секој n  0,1, 2,... важи

| f (n) ( x) | C . (13)
Тогаш, на интервалот ( x0  h, x0  h) функцијата f може да се разложи во Тејло-
ров ред и
 f (n) ( x )
f ( x)   n!
0
( x  x0 )n . (14)
n 0
Доказ. За да ја докажеме формулата (14) доволно е да докажеме дека
lim rn ( x)  0 , каде rn ( x) е остаточниот член во Тејлоровата формула за функци-
n
јата f во точката x0 . Ако го земеме rn ( x) во облик на Лагранж, добиваме
f ( n 1) ( ) | x  x |n 1
| rn ( x) || (n1)! ( x  x0 )n1 | C (n01)! ,

каде x и  се такви што |   x0 || x  x0 | h , па затоа

| x  x0 |n 1 hn 1
lim | rn ( x) | C lim  C lim 0,
n n ( n 1)! n n 1)!
(

од што следува lim rn ( x)  0 . 

n

7.7. Пример. Да ја разгледаме функцијата f ( x)  e x .

Бидејќи f (n) ( x)  e x , n  0,1, 2,... , добиваме дека за секој фиксиран a  0 ,

за секој x  (a, a) и за секој n  0,1, 2,... се исполнети неравенствата 0  f (n) ( x)
 ea . Според тоа, на интервалот (a, a) за функцијата f ( x)  e x , при x0  0 се
исполнети условите на теорема 7.6, па затоа оваа функција на секој конечен интер-
вал, а со самото тоа и на целата реална права, може да се развие во Тејлоров ред.
Притоа, важи

ex   xn . (15)
n!
n 0
Ако во формулата (15) наместо x ставиме  x , добиваме

( 1)n x n
e x   n!
. (16)
n 0

304
 7.8. Пример. Ако f ( x)  sin x , тогаш

f (n) ( x)  sin( x  n2 ), n  0,1, 2,... ,

па затоа | f (n) ( x) | 1, n  0,1, 2,..., x  R . Според теорема 7.6 функцијата

f ( x)  sin x може да се развие во степенски ред на целата реална права. Од Тејло-
ровата формула за оваа функција наоѓаме

( 1)n x 2 n 1
sin x   (2n 1)!
.
n 0
Со аналогни размислувања добиваме

( 1)n x 2 n
cos x   (2n)!
.
n 0

7.9. Пример. За функцијата f ( x)  ln(1  x) , од Тејлоровата формула,

имаме
( 1)k 1 k
n
ln(1  x)   k
x  rn ( x) ,
k 1

Остаточниот член rn ( x) го запишуваме во облик на Лагранж и добиваме

( 1)n x n 1
rn ( x)  , 0  1
( n 1)(1 x)n 1

при што  зависи од x и n . Ако 0  x  1 , тогаш 0  11 x  1 , па затоа

| rn ( x) | 1 ,
n1
што значи lim rn ( x)  0 кога 0  x  1 .
n

Ако 1  x  0 , тогаш остаточниот член rn ( x) го запишуваме во облик на

Коши
( 1)n (1 )n
rn ( x)  x n1 ,
(1 x)n 1

при што 0  11x  11| x|  1 и 11x  11| x|  11| x| . Затоа

n | x|n 1
| rn ( x) | 11x |11 x| | x |n1  1| x|

и бидејќи | x | 1 , добиваме lim rn ( x)  0 кога 1  x  0 .

n

Според тоа, за секој x  (1,1] е точно разложувањето


( 1)n 1
ln(1  x)   n
xn . (17)
n 1
За x  1 редот на десната страна на (17) од хармонискиот ред се разли-
кува само во знакот, па затоа тој дивергира. Ако | x | 1 , тогаш општиот член на

305
редот на десната страна на (17) не тежи кон нула, па затоа овој ред дивергира при
| x | 1 . 

7.10. Пример. Тејлоровата формула за функцијата

f ( x)  (1  x)a
има вид
a (a 1) 2 a(a 1)(a 2)...( a n1) n
(1  x)a  1  ax  2
x  ...  n!
x  rn ( x) . (18)
Соодветниот ред, кој го нарекуваме биномен ред со степен a , има вид

a ( a 1)...( a n 1) n
1  n!
x . (19)
n 1
Ако a е природен број, тогаш редот (19) содржи само конечен број членови
различни од нула и, всушност, се добива Њутновата биномна формула
a
(1  x)a   Can x n .
n 0
Нека a не е природен број и нека x  0 . Тогаш, сите членови на редот
(19) се различни од нула. Од критериумот на Даламбер наоѓаме
a ( a 1)...( a  n ) n 1
| x |
lim ( n 1)!
a ( a 1)...( a  n 1) n
 lim | an1n || x || x | ,
n | n!
x | n

што значи дека при | x | 1 редот (19) конвергира, а при | x | 1 дивергира.

Ќе докажеме дека сумата на редот (19) на интервалот (1,1) е еднаква на
вредноста на функцијата f ( x)  (1  x)a . За таа цел треба да докажеме дека
lim rn ( x)  0 . Остатокот од Тејлоровата формула ќе го запишеме во вид на Коши.
n
Имаме
a( a 1)...( a n)(1 x)a  n 1
rn ( x)  n!
(1   )n x n1, 0  1.
Ако ставиме
( a 1)[( a 1)1]...[( a 1) n1] n
an ( x)  n!
x , bn ( x)  ax(1   x)a 1, cn ( x)  ( 11x )n ,
тогаш
rn ( x)  an ( x)bn ( x)cn ( x), n  1, 2,3,... .
Множителот an ( x) е член на биномниот ред со степен a  1 и бидејќи се-
кој биномен ред конвергира на интервалот (1,1) , добиваме lim an ( x)  0 . Пона-
n
таму, од неравенствата
1 | x | 1   | x | 1   x  1   | x | 1 | x |, | x | 1
следува дека

306
 | ax | (1 | x |)a 1 | bn ( x) || ax | (1 | x |)a 1 ,

т.е. низата {bn ( x)}

n1 е ограничена за секој x  (1,1) . Што се однесува до низата
{cn ( x)}
n1 , таа е рамномерно ограничена на интервалот (1,1) бидејќи
| cn ( x) | ( 11x )n  ( 11| x| )n  1 .
Конечно, lim rn ( x)  0 , за x  (1,1) , што значи дека
n

a ( a 1)...( a n 1) n
(1  x)a  1   n!
x .
n 1
Конвергентноста на редот (19) во точките -1 и 1 треба дополнително да се
испитува. Може да се докаже дека во точката x  1 за a  1 биномниот ред кон-
вергира, а за a  1 дивергира. Во точката x  1 за a  0 редот (19) апсолутно
конвергира, а за a  0 тој дивергира.
Притоа, секогаш кога биномниот ред (19) конвергира, неговата сума е
еднаква на (1  x)a . 

7.11. Забелешка. Степенските редови можеме да ги искористиме за прет-

ставување на функции кои не можат да се запишат во конечен облик и за пресме-
тување на некои определени интеграли кои не може да се решат во затворен вид.
x
t 2
На пример, познато е дека интегралот e dt не може да се реши во зат-
0
ворен вид. Меѓутоа, бидејќи за секој t  R важи

( 1)k 2k
e t  
2

k!
t ,
k 0
по интегрирањето го добиваме равенството
x 
t 2 ( 1)k
e dt   k !(2k 1)
x 2k 1
0 k 0
кое важи за секој x  R (зошто?).

( 1)n x 2 n 1
Слично, од развојот sin x   (2n 1)!
за x  0 добиваме
n 0

( 1)n x 2 n
sin x
x
  (2n 1)!
,
n 0
па затоа
x x  x
( 1)n t 2 n

sin t
t
dt  lim  sint t dt  lim  (  (2n 1)! )dt
0 a 0 0 a 0 a n 0
x
 
( 1)n t 2 n 1 ( 1)n x 2 n 1
 lim  (2n 1)!(2n 1)   (2n 1)!(2n 1) ,
a 0 n 0 n 0
a

307
при што последното равенство важи за секој x  R (зошто?). Функцијата
x
f ( x)   sint t dt се нарекува интегрален синус и се означува со Si( x) .
0

ЗАДАЧИ

1. Испитај ја рамномерната конвергентност на функционалната низа { f n ( x)}

n 1 :
а) f n ( x)  xn  xn1, x  [0,1] , б) f n ( x)  xn  x2n , x  [0,1] ,
в) f ( x)  sinnnx , x  R и г) f ( x)  sin nx , x  R .

2. Нека f е произволна функција определена на интервалот [a, b] и низата

{ f n ( x)}
[ nf ( x )]
n 1 е определена со f n ( x)  n
, n  N и x  [a, b] . Докажи дека

низата { f n ( x)}
n 1 рамномерно конвергира кон функцијата f на [a, b] .

3. Испитај ја рамномерната конвергентност на функционалната низа { f n ( x)}

n 1

а) f n ( x)  e( xn) , x  [1,1] , б) f n ( x)  2n2 x 2en x , x  [0,1] ,

2 2 2

г) f n ( x)  n(nx  1)en(nx1) , x  [1,0] и

2
в) f n ( x)  x2 n 1 , x  R ,
2n

x 1

д) fn ( x)  n(nx  1)en(nx 1) , x  [0,1] .

2

4. Дали низата { f n ( x)}

n 1 , дадена со f n ( x)  n sin x cos x , рамномерно кон-
2 2n

вергира на [0, 2 ] .

2  n2 x 2
5. Нека низата { f n ( x)}
n 1 е дадена со f n ( x)  2n xe , x  [0, ) . За x  0
x x
пресметај  lim f n (t )dt и lim  f n (t )dt и објаснете ги добиените резултати.
0 n n 0

6. Дади пример на низа { f n ( x)}

n 1 која не конвергира рамномерно кон функција
f ( x) , на интервал [a, b] , но сепак важи
b b
 nlim

f n (t )dt = lim  f n (t )dt
n
a a
7. Испитај ја рамномерната конвергентност на редот во соодветниот интервал:
 
n
1,  2n( x 2 1)
а)  sin3 x 3
x  [0, ) , б) e , xR ,
n 1 n2 x2 n 1
 
x3 sin 2 nx ,
в)  arctg x2 x n3 , x  R и г)  x  [0, ) .
n 1 2 n x
3 6
n 1
8. Испитај ја рамномерната конвергентност на редот во соодветниот интервал:

308
  
а)  xn (1  x)sin x sin nx, x  [0,1] , б)  cos n , xR и
n 1 n  x
2
n 1

в)  sin nxnsin
x
x , x  [0, ) .
n 1
9. Испитај ја рамномерната конвергентност на редот во соодветниот интервал:
 
( 1)n 1 x n ( 1)n n
а)  , x  (0,1] и б)  n  x ln ln(2 n 1)
, x  [0, ) .
n 1 n(1 x )
n
n 1

10. Докажи дека редот  ( xn  x2n ) не е рамномерно конвергентен.
n 1
2 
 S ( x)dx ако S ( x)   a cos nx , 0  a  1 .
n
11. Пресметај
0 n 0

2n n2 sin nx
12. Докажи дека редот  може почлено да се диференцира на интерва-
n 1 3 1
n

лот (, ) .


 e n
2
13. а) Докажи дека функција f ( x)  x
е диференцијабилна за x  0 .
n 1

 e( xn)  C() ((1,1)) .
2
б) Докажи дека f ( x) 
n 1
 ln 5
14. Докажи дека функцијата f ( x)   nenx  C((0, )) и пресметајте  f ( x)dx .
n 1 ln 2
15. Да се најде радиусот на конвергенција на степенскиот ред и да се испита одне-
сувањето на редот во крајните точки на интервалот на конвергентност:
 
2n ( x 1)n
а)  (1)n (2x n)! , б)  n 3 2n 1
,
n 1 n 1
  2
3 n ( x 1)n
в)  ( x  1)2 , г)  n
и
n 1 n  n 1
2 n
n 1
 n
5  ( 3)n
д)  n xn .
n 1
16. Да се најде радиусот на конвергенција на степенскиот ред и да се испита одне-
сувањето на редот во крајните точки на интервалот на конвергентност:
 
(2n)2 n x n 4n n ! x n
а)  (2 n)!
, б)  (2n)!( n 1)
,
n 1 n 1
 2 
( x 3)n 7n  ( 5)n
в)  nn
и г)  4n 3
xn .
n 1 n 1

309
17. Докажи дека Маклореновиот ред на бесконечно диференцијабилната функција

sin(2n x )
f ( x)   n!
е диверегентен.
n 1
18. Најди ги Маклореновите развои на функциите:
а) sin 2 x , б) ln(1  3x  2 x2 )
19. Развиј ги во Тејлоров ред функциите:
а) f ( x)  2 1 2 , околу точката 1 и
( x 2 x 3)

б) f ( x)  1 , околу точката 3.
x 2 6 x 18

20. Најди го Маклореновиот развој на функциите:

а) f ( x)  ( x 3)(
1
x 1)
и б) f ( x)  1 .
1 x  x2

21. Развиј ја во Маклоренов ред функцијата f ( x)  1 x  x 2 .

2

1 x  x
2
22. Користејќи го Тејлоровиот развој, најди го n  от извод на функцијата e x .
23. Во точката 0 најди го n  от извод на функциите:
а) f ( x)  ln 2 (1  x) , б) f ( x)  arcsin 2 x и
в) f ( x)  arctg 2 x .
24. Пресметај ги збировите на следниве степенски редови:
 
( 1)n x3n 1
а)  3n 1
, б)  (n  1)(n  2) x n ,
n 0 n 0
 
( 1)n x 2 n
в)  (2n  1) xn г)  2n 1
,
n 0 n 0
 
(3n 1) x3n xn
д)  n!
и ѓ)  n ( n 1)
n 0 n 1
25. Пресметај ги збировите:
 
( 1)n ( 1)n
а)  ( n 1)(2n 1)
, б)  3n 1
и
n 0 n 0

( 1) n
в)  n (3n 1)
.
n 0

310
 Втор диференцијал на функција, 148
Втор извод на функција, 146

Главна вредност на аргументот, 106

Главни оски на двополов хиперболоид, 333
Горно десетично приближување, 82
Граница на низа, 63
Граница на функција, 111, 112
Густо множество, 16

ИНДЕКС НА ПОИМИ Д

А Даламберов критериум, 250

-околина, 117
Абелов критериум , 260 Декартов лист, 104
Агол меѓу криви, 178 Десна -околина, 117
Алгебарска функција, 102 Десна граница на функција, 117
Алгебарски облик на комплексен број, 47 Дивергентен ред, 241
Аксиома за индукција, 1 Дивергентна низа, 63
Аксиома за супремум, 18 Дијаметар на поделба, 206
Апсолутна вредност, 18 Дирихлеов критериум, 258
Апсолутно конвергентен ред, 261 Диференцирање на функција, 139
Аргумент на комплексен број, 52 Добро подредено множество, 3
Ареа-косинус, 101 Должина (мера), 37
Ареа-котангенс, 101 Должина на крива, 224
Ареа-синус, 101 Долно десетично приближување, 82
Ареа-тангенс, 101 Допустливи десетични дропки, 83
Аркускосинус, 98 Дробно-рационална функција (рационална
Аркускотангенс, 99 функција), 102
Аркуссинус, 98
Аркустангенс, 99 Е
Архимедова спирала, 110
Архимедово поле, 16 Еднакви комплексни броеви, 43
Асимптота на функција, 171 Експоненцијална функција, 95
Астроида, 105 Елементарни функции, 101
Афикс, 51 Елипса, 104, 108
Елиптичен интеграл од втор вид, 206
Б Елиптичен интеграл од прв вид, 206
Бесконечен производ, 269 З
- -, апсолутно конвергира, 273
- -, конвергира, 269 Збир на комплексни броеви, 43
- -, неодредено дивергира, 269 Збир на низи, 20
- -, одредено дивергира, 269 Збир на природни броеви, 4
Бесконечна граница на функција, 115, 116 Збир на функции, 87
Бесконечна десетична дропка, 83 Знак за интеграл, 180
Биномен интеграл, 197
Броен ред, 241 И
В Извод на функција на множество, 139
Имагинарна единица, 47
Вертикална асимптота на функција, 173 Имагинарна оска, 51

311
Имагинарен дел од комплексен број, 47
Имплицитно зададена функција, 145
Инверзна низа, 20
Интеграл на Поасон, 205
Интегрален косинус, 206
Интегрален критериум на Коши, 253
Интегрален логаритам, 206
Интегрален синус, 205
Интеграли на Френел, 206
Интегрална сума на Риман, 206
Интензитет (должина) на вектор, 43
Интервали на поделба, 206
Инфимум, 18
Ирационална функција, 102
К Множество ограничено од долу, 18
Квадратна функција, 93
Класи интеграбилни функции
во конечен вид, 205
Коефициенти на степенски ред, 295
Количник на функции, 87
Количник на комплексни броеви, 49
Комплексен број, 43
Комплексна рамнина, 51
Конвексна функција, 163
Конвергентен ред, 241
Конвергентна низа, 63
Конечна граница на функција, 114, 115
Конечна десетична дропка, 81
Конкавна функција, 163
Коњугиран комплексен број, 48
Косинусоида, 97
Косинус хиперболикум, 100
Котангенсоида, 98
Котангенс хиперболикум, 100
Кошиев критериум, 249, 281, 290
Кошиев производ, 266
Кошиева (фундаментална) низа, 20, 79
Криволиниски трапез, 216
Критични (стационарни) точка, 160
Кумеров критериум, 251
Л конвергира, 227, 228, 229
Лајбницов критериум, 256
Лева граница на функција, 117
Лева -околина, 117
Лема за вложени интервали, 41
Лема за запазување на знакот, 69
Лема за линеарност на интегралот, 181, 210
Лемиската на Бернули, 238
Линеарна функција, 94
Липшицов услов, 128
312
Логаритам, 97
Логаритамска спирала, 110
Логаритамска функција, 96
Логаритамско диференцирање, 143
Лопиталово правило, 153
М
Мајоранта, 18
Маклоренов ред, 302
Маклоренова формула, 156
Метод на неопределени коефициенти, 193
Миноранта, 18
Множество вредности на низа, 63
Множество ограничено од горе, 18
Множество комплексни броеви, 43
Множество рационални броеви, 11
Множители на бесконечен производ, 269
Моаврова формула, 54
Модул на комплексен број, 45
Модул на непрекинатост, 129
Монотона низа, 71
Н
Најголем елемент на множество, 4
Најмал елемент на множество, 3
Нараснување на аргумент, 122
Нараснување на функција, 122
Насока на вектор, 43
Негативни рационални броеви, 13
Негативни цели броеви, 8
Неопределен интеграл, 180
Непарна функција, 89
Неправилна рационална функција, 190
Непрекината рамнинска крива, 224
Неравенство на Јенсен, 166
Неравенство на Коши-Буњаковски-
Шварц, 50
Неравенство на триаголник, 50
Несвојствен интеграл, 227, 228, 229
Несвојствен интеграл –
Несвојствен интеграл –
дивергира, 227, 228, 229
n -ти диференцијал на функција, 148
n -ти извод на функција, 146
n -ти корен од единицата, 55
n -ти корен од комплексен број, 54
n -ти корен од реален број, 39
n-ти член на низа, 63
Низа на Фибоначи, 58
Низа монотоно опаѓа, 71
Низа монотоно расте, 71
Низа реални броеви, 63
Низа строго монотоно опаѓа, 71
Низа строго монотоно расте, 71
Нормала на график на функција, 169
Њ Признак на Абел-Харди, 292
Њутн-Лајбницова формула, 212
О Природен логаритам, 97
Област на конвергенција на ред, 287
- - - степенски ред, 296
Обопштени поларни координати, 106
Ограничена низа, 20, 66
Ограничена од горе (десно) низа, 66
Ограничена од долу (лево) низа, 66
Ограничено множество, 18
Определен интеграл, 207
Општ Кошиев критериум, 244
Општ член на броен ред, 241
Остаточен член во форма на Коши, 158
Основна периода, 90
Остаток на ред, 241
Отворен интервал, 41
П Рационални броеви, 11
Парабола, 104, 108
Параметарски зададена функција, 102
Парна функција, 89
Парцијален производ, 269
Парцијална сума на ред, 241
Пеанови аксиоми, 1
Периода, 83
Периодична десетична дропка, 83
Периодична функција, 90
Поделба на интервал, 206
Подинтегрална функција, 180
Подниза, 75
Позитивни рационални броеви, 13
Позитивни цели броеви, 8
Пол, 106
Поларна оска, 106
Поларен агол, 106
Поларен радиус, 106
Поларни координати, 106
Полином од n-ти степен (цела рационална
функција), 102
Полузатворен интервал, 41
Полуотворен интервал, 41
Правец на вектор, 43
Правило на триаголник, 249
Правилна рационална функција, 190
Правоаголен координатен систем, 38
Прв диференцијал на функција, 147
Прв извод на функција, 137
Превојна точка на функција, 170
Претходник, 1
- - Дирихле-Харди, 290
Примитивен n-ти корен на единицита, 57
Примитивна функција, 179
Производ на комплексни броеви, 43
Производ на низи, 21
Производ на функции, 87
Прости рационални дропки, 191
Проширен систем реални броеви, 42
Р
Равенства на Абел, 258
Рабеов критериум, 252
Радиус на конвергенција на
степенски ред, 296
Разлика на природни броеви, 6
Разлика на функции, 87
Рамномерно непрекината функција, 127
Рационална дропка, 15
Реален дел од комплексен број, 47
Реална оска, 51
Реципрочна вредност, 15
Риманова ѕета функција, 293
Роза, 109
r-ти степен од реален број, 40
С
Секанта на график на функција, 168
Семиконвергентен ред, 267
Синусоида, 97
Синусоидни спирали, 111
Синус хиперболикум, 100
Симетрично множество, 89
Следбеник, 1
Сомерливи отсечки, 37
Спротивна низа, 20
Стационарни (критични) точки, 160
Степенска функција, 94
Степенски ред, 295
Строго конвексна функција, 163
Строго конкавна функција, 163
Супремум, 18
313
 Т Функција интеграбилна според
Тангенсоида, 198
Тангенс хиперболикум, 100
Тангента на график на функција, 169
Тејлоров полином, 155
Тејлоров ред, 302
Тејлорова формула за полиноми, 155
Тејлорова формула со остаточен член на
Лагранж, 155
Теорема за доволен услов за локален
екстрем, 160, 162
Теорема за запазување на знакот, 112
Теорема за парцијална интеграција, 187
Теорема за потребен услов за локален
екстрем, 159
Теорема за три низи, 70
Теорема на Абел, 295, 298
Теорема на Архимед, 36
Теорема на Болцано-Ваерштрас, 78
Теорема на Болцано-Коши, 126
Теорема на Ваерштрас, 125, 289
Теорема на Кантор, 77
Теорема на Коши, 127, 152
Теорема на Лагранж, 151
Теорема на Риман, 268
Теорема на Рол, 149
Теорема на Ферма, 149
Точка на локален екстрем, 159
Точка на локален максимум, 159
Точка на локален минимум, 159
Точка на натрупување на низа, 76
Точки на поделба, 206
Точка на прекин на функција, 131
Точка на прекин од втор ред, 131
Точка на прекин од прв ред, 131
Точка на отстранлив прекин, 131
Точка на строг локален екстрем, 159
Точка на строг локален максимум, 159
Точка на строг локален минимум, 159
Трансцедентна функција, 102
Тригонометриски запис на комплексен
број, 52
Услов на Холдер од ред , 128
Формула за интегрирање со замена на
променливата, 184
Функција аналитичка во точка, 300
Функција има извод, 137
314
Риман, 206
Функција монотоно опаѓа, 90
Функција монотоно расте, 90
Функција на Дирихле, 208
Функција непрекината во точка, 121, 122
Функција непрекината на
множество, 121
Функција неограничена на множество, 93
Функција неограничена од горе, 92
Функција неограничена од долу, 92
Функција ограничена на множество, 92
Функција ограничена од горе, 92
Функција ограничена од долу, 92
Функција прекината во точка, 121
Функција строго монотоно опаѓа, 90
Функција строго монотоно расте, 90
Функционална низа, 277
- -, конвергира во точка, 277
- -, конвергира на множество, 277
- -, опаѓа, 277
- -, рамномерно конвергира на
множество, 278
- -, рамномерно ограничена, 277
- -, расте, 277
Функционален ред, 287
- -, конвергира во точка, 287
- -, конвергира на множество, 287
- -, рамномерно конвергира на
множество, 287
Х
Хармониска низа, 80
Хипербола, 104, 108
Хиперболична спирала, 110
Ц
Цели броеви, 8
Циклоида, 105
 ЛИТЕРАТУРА

1. Adnadjević, S., Kadelburg, Z.: Matematička analiza I, II, Nauka, Beograd, 1993
2. Greenspan, H. P.; Benney, D. J.; Turner, J. E.: Calkulus: An Introduction to
Applied Mathematics, McGraw-Hill, Toronto, 1987
3. Kurepa, S.: Matematička analiza II, Tehnička knjiga, Zagreb, 1981
4. Malik, S. C.: Principles of Real Analysis, New Age International Limited, New
Delhi, 1982
5. Maron, I. A.: Problems in Calculus of One Variable, Mir, Moscow, 1988
6. Mitrinović, D. S., Adamović, D. D.: Nizovi i redovi, Naučna knjiga, Beograd, 1983
7. Mitrinović, D. S.: Predavanja o redovima, Građevinska knjiga, Beograd, 1989
8. Uščumlić, M. P.; Miličić, P. M.: Zbirka zadataka iz više matematike I, 1994, II,
1989, Nauka, Beograd
9. Берман, Г. Н.: Сборник задач по курсу математического анализа, Наука,
Москва, 1969
10. Демидович, Б. П.: Сборник задач и упражнений по математическому
анализу, Наука, Москва, 1984
11. Дойчинов, Д.: Математически анализ, Наука и изкуство, София, 1983
12. Дороговцев, А. Я.: Математический анализ, Вища школа, Киев, 1985
13. Ивановски, Н.; Речковски, Н.: Математика III, Унив. Св. Кирил и Методиј,
Скопје, 1993
14. Илин, В. А.; Садовничи, В. А.; Сендов, Б. Х.: Математически анализ, II,
Наука и изкуство, София, 1989
15. Каплан, И. А.: Практические занятия по высшей математике, I, 1970, II,
1970, III, 1965, Вища школа, Харьков, 1970
16. Карташев, А. П., Рождественский, Б. Л.: Математический анализ, Наука,
Москва, 1984
17. Кудрявцев, Л. Д.: Курс математического анализа, I, II, III, Высшая школа,
Москва, 1988
18. Любенова, Е., Недевски, П., Николов, К., Николова, Л., Попов, В.:
Рьководство по математически анализ, I, II, Унив. изд. Св. Климент
Охридски, София, 1991
19. Малчески, Р.; Малческа, В.: Математика 1 - алгебарски структури, ФОН
универзитет, Скопје, 2011

315
20. Малчески, Р.; Малческа, В.: Математика 2 –векторска и линеарна алгебра,
ФОН универзитет, Скопје, 2011
21. Малчески, Р.: Математичка анализа 1, ПМФ, Скопје, 2002
22. Малчески, Р.: Основи на математичка анализа, Унив. Св. Кирил и Методиј,
Скопје, 2001
23. Манолов, С.; Петрова-Данева, А.; Генов, А.; Шополов, Н.: Висша матема-
тика, II, III, Техника, София, 1977
24. Никольский, С. М.: Курс математического анализа, I, II, Наука, Москва, 1983
25. Смирнов, В. И.: Курс высшей математики I, II, III, IV, V, Государственное
издательство физико-математической литературы, Москва, 1961
26. Толстов, Г. П.: Курс математического анализа, I, II, Государственное
издательство физико-математической литературы, Москва, 1957
27. Фихтенгольц, Г. М.: Курс дифференциального и интегрального исчисления, I,
II, III, Наука, Москва, 1969

316