ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΦΕΛΗΣ

Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Η Κ Α Β Α Λ Α Σ

Αριθρ. Πρωτ.: 3 oS
Η παλιά πόλη της Καβάλας
(7 ο ς π Χ - 2 0 ο ς α ι.)

Ο χώρος, οι άνθρω ποι, τα τεκμ ήρια της ιστορίας

Τ όμ ος I

-Τ ο Κ α ιτ ρο -
ΕΞ2*··.ΓΠ*Ώ Γ0Λ/7!ΓΓ*0Ι ΓΤΜΟΓΟΙ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Εκδόσεις
Εξωραϊστικός Πολιτιστικός Σύλλογος Παναγίας
“ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ”
Εκδοση

2005

φωτ. Γιώργος Παροαλίδης

Εκδότης: Εξωραίοτικός Πολιτιστικός Σύλλογος Παναγίας “ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ”

Συγκέντρωση και επιμέλεια όλης: Βασίλης Κυριλλίδης, Ελένη Γαραντούδη

Καλλιτεχνική επιμέλεια : Χρηστός Γούνορης

Δημιουργικό: Μαρία Αλεξανδρή

Εκτύπωση: ΧΡΟΜΟΤΥΠ Α.Ε.

Copyright © 2005
ISBN 960-88715-0-6
ΕΞΟΡΑΪΣΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ “ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ"
 φ<υτ. Αχιλλέας Σα66όπονλος

Τόμος 1

> :
Α ρ χ α ία Ν ε ά π ο λ ις οελ. 15

Μαρία Νικολάίδου - Πατέρα

ω I
Αρχαιολόγος της ΙΗ Εφορείας
Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας
ZL
Ν εά π ο λ ις - Χ ρ ισ το ύ π ο λ ις σελ. 29
3 0 0 U . X . - 1 3 9 1 μ.Χ.
Ό
Μιχάλης Λυχούνας
Αρχαιολόγος

Κωνσταντίνος Τσουρης
X
Αρχαιολόγος

ω
Η Καβάλα σελ. 51
τ η ς Ο θ ω μ α ν ικ ή ς π ερ ιό δου sEa
(τέλη 14ου αι.-1912)
Η παλιά πόλη - συνοικία της Παναγίας
a
Κυριάκος Λυκουρίνος
ιστορικός ερευνητής
προϊστάμενος στα Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Ν. Καβάλας
ω
* Η ορθογραφία και η στίξη των κειμένων ακολουθούν τις προτιμήσεις των
συγγραφέων τους, οι οποίοι ευθύνονται για την διόρθωση των δοκιμίων τους.
φωτ. Γιώργος Παρσαλίόης
 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Εξωραϊοτικός Πολιτιστικός Σύλλογος Παναγίας “Το Κάστρο”

Ο Εξωραϊοτικός Πολιτιστικός Σύλλογος Παναγίας, Το Κάστρο', στα πλαίσια των προσπα­

θειών τον για τη όιάσωση των ιστορικών τεκμηρίων της συνοικίας, της οποίας η ιστορία ταυ­
τίζεται με την ιστορία της πόλης της Καβάλας μέχρι τα νεότερα χρόνια, προχωρεί στην έκ­
δοση του δίτομου έργου Η παλιά πόλη τη; Καβάλας (7ος .τ.,Υ. - 20ος αι.) Ο χώρος, οι άν­
θρωποι, τα τεκμήρια της ιστορίας. Τα μέλη του Δ.Σ., σε συνεργασία με πολλούς συμπολίτες
μας, εργάστηκαν περισσότερο από τέσσερα χρόνια, επιχειρώντας την κάλυψη του μέχρι σή­
μερα βιβλιογραφικού κενού οε σχέση με την ιστορία της πόλης και τη διάσωση μέρους της
πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου.
Το Διοικητικό Συμβούλιο του συλλόγου αισθάνεται την υποχρέωση να ευχαριστήσει θερμά
όσους αφιλοκερδώς εργάστηκαν, για να εκδοθεί Η παλιά πόλη της Καβάλ.ας.
Τους συγγραφείς, Μαρία Πατέρα-Νικολαΐδου, Κώστα Τσουρή, Μιχάλη Λυχούνα, Αργύρη
Μπακιρτζή, Κυριάκο Λυκουρίνο και Νίκο Καραγιαννακίδη, ot οποίοι ανταποκρίθηκαν στην
πρόσκλησή μας και ανιόιοτελώς διέθεσαν τον πολύτιμο χρόνο τους για την συγγραφή των
πρωτότυπων επιστημονικών τους κειμένων.
Τους φωτογράφους, Θωμά Κολιτσίδη, Θεόδωρο Παπαδοπούλα, Γιώργο Παροαλίδη, Αχιλ-
λέα Σαββόπουλο και Μαρία Καλογιώργη, η φωτογραφική δουλειά των οποίων κοσμεί τις σε­
λίδες των βιβλίων.
Τον συγγραφέα Βασίλη Κυριλλίδη και την φιλόλογο Ελένη Γαραντούδη, στους οποίους
αναθέσαμε το έργο της συλλογής της ύλης και του συντονισμού της όλης διαδικασίας.
Τον γραφίστα Χρήστο Γούναρη, που με το μεράκι του κατέστησε τη συνεργασία μας όχι
μόνο εποικοδομητική, αλλά επιπλέον φιλική και ευχάριστη.
Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε από καρδιάς όλους τους κατοίκους της συνοικίας για
τη φιλοξενία τους, για την πολύτιμη συμβολή τους στη συγκέντρωση των προφορικών μαρ­
τυριών αλλά και του φωτογραφικού υλικού, που μας παραχώρησαν από το προσωπικό τους
αρχείο.

ΤΟ Δ.Σ. ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΕΞΩΡΑΪΣΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ'

Πρόεδρος: Φώτης Λαζαρίδης

Αντιπρόεδρος: Θεοδοσία Σαρικλόγλου-Χρηστίόου
Γραμματέας: Ελένη Παπέλη-Σκαμνιώτη
Ταμίας: Γρηγόρης Παπαόόπουλος
Μέλη: Αννα Κιουρτσόγλου
Απόστολος Κολάτσης
Παναγιώτης Κύρου
φωτ. Γιώργος Παρσαλίόης

Π ΑΤΕΛ Η Σ ΑΓΓΕΛΟΣ
ΣΑ Μ Α ΡΑ ΠΟΠΗ
Τηλ: 2510 620900, 6946 334678

Ν Ο Μ Α ΡΧ ΙΑ Κ Η Α Υ Τ Ο Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η
ΔΡΑΜ ΑΣ - ΚΑΒΑΛΑΣ - Ξ Α Ν Θ Η Σ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΘΡΑΚΗΣ

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ (ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΒΑΛΑΣ)

Ευχαριστούμε τον κ. Γεώργιο I. Αστεριάδπ

και όλους όσους με οποιοδήποτε τρόπο βοήθησαν στην έκδοση .

... πριν ξεθωριάσουν οι εικόνες
Η παλιά συνοικία της πόλης μας είναι η μόνη, ό­
που βαδίζοντας στα στενά της έχεις την αίσθηση πως
πατάς πάνω στα βήματα χιλιάδων ανθρώπων που προ-
ηγήθηκαν. Ολόγυρα αντικρίζεις τα σπίτια, μέσα στα ο­
ποία γεννήθηκαν και μεγάλωσαν άνθρωποι που έχουν
χαθεί από χρόνια. Και φεύγεις με την επίγνωση πως
πολλά θα παραμείνουν στη θέση τους, χρόνια μετά που
κι εσύ θα 'χεις χαθεί.
Περιδιαβαίνοντας όμως στα στενά της Παναγίας
δεν αργείς να διαπιστώσεις πως όλα τα κτίρια δεν α­
ξιώθηκαν την ίδια μοίρα. Κάποια ετοιμόρροπα, απογυ­
μνωμένα από την πάλαι ποτέ αξιοπρέπειά τους, απο­
μένουν να επαιτούν τη όοήθειά μας, ή να μας απει­
λούν με την ίδια τους την κατάρρευση. Κάποια άλλα,
πιο καλότυχα, κέρδισαν παράταση ζωής, και έγιναν
κατοικίες των απογόνων των πρώτων τους κατοίκων,
ή των μεταναστών, για τους οποίους το φτηνό νοίκι
αποτελ,εί πρωτεύον κίνητρο. Μαζί τους συνυπάρχουν κι
εκείνα που εισχώρησαν δολίως στον οικισμό, καταπατώ­
ντας τους νόμους και τους κανόνες του. Τα πιο νέα απ'
αυτά ορθώνονται περήφανα, σκιάζοντας με την αλαζο­
νεία τους τα γειτονικά. Τα παλ.αιότερα έχουν αποδε­
χτεί την αδυναμία τους να επιβλ.ηθούν στον χαρακτή­
ρα της συνοικίας, και στέκουν ένοχα, σαν να γνωρί­
ζουν πως, σε αντίθεση με τους φτωχούς παραδοσια­
κούς τους γείτονες, για το δικό τους το χαμό δεν θα
ενδιαφερθεί κανείς.
Λένε πως το παρόν είναι μια λεπτή συνδετική γραμ­
μή, που το μέλλον διαβαίνει στιγμιαία, πριν αποτεθεί
στο παρελθόν. Ισως γι' αυτό, όταν η σκέψη βρεθεί στα
μέρη του κάποτε, να αποκτά την τάση να επεκτείνε-
ται στις περιοχές του μετά. Μέσα στα στενά της 'Πα­
ναγίας', τα έντονα αποτυπώματα του παρελθόντος
μοιάζουν να συνεχίζουν στα αόρατα χνάρια των μελ­
λούμενων. Οι σκαλωσιές των αναπαλαιώσεων συμβιώ-
νουν με τις αρχιτεκτονικές αυθαιρεσίες, σ' έναν αμφίρ­
ροπο αγώνα Κανείς δεν θέλει να στερηθεί τον γραφι­
κό χαρακτήρα μιας παλιάς πόλης. Από την άλλ.η, κα­
νείς δεν φαίνεται ικανός να σταματήσει την αλληλου­
χία των επεμβάσεων που τον αποδυναμώνουν. Κάθε
σπίτι που αποδίδεται αναπαλ.αιωμένο, σημαδεύει τη νί­
κη της διατήρησης του αυθεντικού. Και κάθε άστοχη
παρέμβαση ένα ακόμα σημάδι του τέλους μιας εποχής.
Αναλ.ογιζόμενος πως η ζωή ενός σπιτιού συνεχίζεται
ακόμα και όταν η ζωή αυτών που το κατοίκησαν έχει
από καιρό τελειώσει, συμπεραίνεις πως τα κτίρια απο­
τελούν τους ανθεκτικότερους πρεσβευτές του παρελθό­
ντος. Το συμπέρασμα είναι λάθος. Υπάρχει κάτι ανθε­
κτικότερο από τα κτίρια. Κάτι που αντέχει ασφαλέστε­
ρα στους αιώνες, και δεν επηρεάζεται από σεισμούς,
πλημμύρες, πυρκαγιές. Κάτι που αποτελεί την πιο σί­
γουρη κιβωτό, για να μεταφέρει στο Αραράτ του έσχα­
του μέλλοντος, τις παρακαταθήκες του μακρινού πα­
ρελθόντος.
Το βιβλίο
Μέσα στις δαιδαλώδεις αίθουσες των βιβλιοθηκών
φυλάσσονται όλα αυτά που κατάφεραν να γλετώσουν
από τον οδοστρωτι'ιρα του χρόνου. Τα παλιά βιβλία
που στοιβάζονται στα σκονισμένα ράφια είναι μπουκά­
λια που ταξιδεύουν αέναα στους ωκεανούς των καιρών.
Φορείς ονείρων, σκέψεων, και ιδεών, από ανθρώπους
και εποχές που δεν υπάρχουν πια. Διασχίζουν αθόρυ­
βα τους αιώνες, κομίζοντας τα κρυφά και φανερά
μηνύματά τους στις επερχόμενες γενεές.
Η προσπάθεια για το βιβλίο που κρατάτε, ξεκίνησε
από την αγωνία ορισμένων ανθρώπων να προλ.άβουν
να κλείσουν μέσα σε σελίδες ό,τι απομένει ακόμη ατό
αυτή τη γειτονιά, πριν ξεθωριάσουν οι εικόνες της, και
σβήσουν οι φωνές της. Στηρίχτηκε στη προθυμία άλ.-
λ.ων να περισυλλέξουν και να παραδώσουν, ως ακριβή
παρακαταθήκη, το προς διάσωση υλικό. Το βιβλίο αυ­
τό είναι μια απόπειρα αθανασίας, ένα ακόμα ριγμένο
στη θάλασσα μπουκάλι. Μέοα του βρίσκονται τα στοι­
χεία που γέννησαν και συνιστούν τη γειτονιά που ζού-
με. Διατηρούμε την ευεργετική αυταπάτη πως μαζί του
διασώζεται και κάτι από τον ρομαντισμό των εμπνευ-
στών και των συντελεστών του. Παραδίδοντάς το αι­
σθανόμαστε πως έχουμε επιτελέσει ένα δύσκολο χρέος.
Τώρα δεν έχουμε παρά να σταθούμε αντίκρυ στο πέ-
λ.αγος, βλέποντάς το να ξεμακραίνει, μ' ένα αίσθημα
προσμονής και ικανοποίησης, και με την επίγνωση
πως, όσο πολύς κι αν ήταν, ο κόπος του άξιζε.
Βασίλης Κυριλλίδης

(fan. Γιώργος Παοοα/Jdtt;
Πάνω στο όράχο της...
Πάνω οτο βράχο της χτίσαμε τα σπίτια μας, στο
γρανίτη της θεμελιώσαμε τις ζωές μας. Μέσα στα τεί­
χη τη; κλείσανε τα μάτια τους οι πεθαμένοι μας. Στις
επάλξεις τους συνεχίζουν να ζουν και να αγωνίζο­
νται, όσοι ζωντανοί.
Η χερσόνησος μπαίνει βαθιά μέσα στη θάλασσα.
"Ενα λίθινο άλογο που ιππεύει ο πόντος”. Καβάλα
στο περήφανο άτι του τόπου μας, χαιρόμαστε την ο­
μορφιά του κι αγωντούμε για την πορεία του.
Τον ύπνο μας στοίχειωσε το βουητό των κυμάτων,
που τσακίζονται στα απόκρημνα βράχια, τις άγριες
νύχτες του χειμώνα Τον ξύπνιο μας οι κρωγμοί των
γλάρων, αλλά και το φως του φάρου συντροφιά μ' έ­
να ολόγιομο φεγγάρι, μια γλυκιά νύχτα καλοκαιριού.
Ξεκινώντας να γράψω για το βιβλίο διαπιστώνω
πως έχω ήδη παρασνρθεί από μια ποι ητικίζουαα, ρο-
μανακή διάθεση. Σ' αυτόν τον "νοσηρό" ρομαντισμό,
όμως, οφείλεται το σόμπαν αιπής της έκδοσης. Βρί­
σκω περισσότερο ενδιαφέρον, για μένα, να δώσω τη
δική μου εκδοχή για το πώς προέκυψε το βιβλίο. Ε­
να "ιστορικό" της έκδοσης που, αναπόφευκτα, άλλα
πράγματα θα τα τονίζει κι άλλα θα τ' αποσιωπά...
Μια “φαεινή” ιδέα Και μια παρόρμηση. Από τη
σύζευξή τους γεννήθηκε ο ενθουσιασμός της. Ήταν
κολλητικός. Το μικρόβιο μεταδόθηκε σε τόσους όσοι
αρκούν 'μα να αρχίσει να παίζεται- και πάλι- το
"παιχνίδι” της δημιουργίας ενός έργου συλλογικού, με
πρωτότυπα, αδημοσίευτα κείμενα, με εικόνες του χώ­
ρου και της ζωής των ανθρώπων της, πριν αυτές ξε­
θωριάσουν.
Αρχικός φορέας του μικροβίου ήταν η Λένα (Ελέ­
νη Παπέλη-Σκαμνιώτη). Οι πρώτοι που το κόλλησαν,
οι “κολλητοί" της, η άλλη Λένα κι ο Βασίλης. Μετά
"νόσησε" ο Φώτης κι η Σούλα. Δε γλίτωσαν κι οι άλ­
λοι του διοικητικού, ο Απόστολος, ο Γρηγόρης, ο Πα­
ναγιώτης κι η Αννα. Ούτε κι ο σύζυγος της Λένας,
Ιορδάνης. Οι συγγραφείς μας, ούτως ή άλλως είχαν
την προδιάθεση. Ο Νίκος κι ο Κυριάκος, σαν έτοιμοι
από καιρό... Ο Αργύρης προσπάθησε να αντισταθεί σε
υποτροπή της "νόσου" αλλά, χάρη και στη Γεωργία,
δεν τα κατάφερε... Συνέβαλε, μάλιστα, πολύ στη διά­
δοση της ιδέας στους υπόλοιπους συγγραφείς των
δυο τόμων, ανθρώπους πολυάσχολους και αναγνωρι­
σμένου κύρους επιστήμονες όπως οι κ. κ. Κώστας
Τσουρής, Μιχάλης Λυχούνας και η κ. Μαρία Νικο-
λαΐδου-Π ατέρα.
Ποια ήταν η “φαεινή" της;
Τόσοι και τόσοι τόποι, με μικρότερη "αξία" από
τον δικό μας- σκέφτηκε- αναδεικνύονται μέσα από
εκδόσεις σύγχρονες, μέσα από τη δημιουργία έργων
αγάπης και “αυτογνωσίας". Εμείς, οι κάτοικοι Πανα­
γίας, μήπως δεν αγαπάμε τον τόπο μας; Δε θέλουμε
να γνωρίσουμε τις δυνάμεις μας; Τι μπορούμε να κα­
ταφέρουμε και τι δεν μπορούμε; Πώς θα μάθουμε για
το "ιστορικό παρελθόν" της γειτονιάς μας; Πώς θα
αποκτήσουμε συνείδηση για την ιστορικότητά της; Τι
καλύτερο από μια έκδοση που θα προβάλει την πα­
λιά πόλη της Καβάλας, παράλληλα με τις δημιουργι­
κές δυνάμεις της νέας πόλης.
Η ιδέα της γεννήθηκε, τέσσερα χρόνια πριν, στη
διάρκεια παρουσίασης του διβλίου-λευκώματος του
Πολιτιστικού Συλλόγου Ελευθερούπολης, Το πολύδω­
ρο TTa'r/aio. Για εκείνο το βιβλίο είχαν δουλέψει, ως
"Μέλι των Γκρεμών", και οι δυο φίλοι της. Γιατί, λοι­
πόν, να μην έκαναν το ίδιο, όλοι μαζί πλέον, κάτι α­
νάλογο και για την "Παναγία"; Τους το πρότεινε, το
ίδιο κιόλας βράδυ. Ήταν μια ιδέα που, εκείνη τη
στιγμή, ήχησε τρελή στ’ αυτιά των κουρασμένων φί­
λων της.
Λίγες, όμως, μέρες μετά, μια παρέα θα βρεθεί στο
αναψυκτήριο του Ιμαρέτ, για να συζητήσει πιο σοβα­
ρά την “τρελή” ιδέα Μια έκδοση τοπικής ιστορίας
μαζί μ' ένα φωτογραφικό λεύκωμα δεν ήταν, βέβαια,
κάτι που σπανίζει στις μέρες μας. Στα βιβλιοπωλεία,
υπάρχουν πολλά τέτοια βιβλία, για διάφορα μέρη,
αλλά για την Καβάλα; Αλήθεια, τι υπάρχει για την
 Καβάλα, που να είναι προσιτό οτο ευρύ κοινό;
Στην παρέα του Ιμαρέτ πιο ενθουσιώδης με την ι­
δέα φαινότανε ο Κώστας Ορφανίόης. Τα χρόνια του
δεν είχαν σβήσει την νεανική του ορμή να προσφέ­
ρει, κατά τις δυνάμεις του, στην διάσωση της ιστορι­
κής μνήμης. “Σε λίγους μήνες, εγώ θα είμαι έτοιμος”.
Ο αδόκητος θάνατός του μας έκανε να τον κλάψου-
με τον κύριο Κώστα, γιατί η πρόθυμη ανταπόκρισή
του στο αίτημά μας, να γράψει για το βιβλίο του τό­
που μας, μάς στήριξε τόσο στην αρχή, που το όνει­
ρο έλαβε σάρκα και οστά...
Πολλές φορές συναντηθήκαμε, έκτοτε, στο τότε α-
ναψυκτήριο “Ιμαρέτ”, με πολλούς ανθρώπους που ο
καθένας τους βοήθησε με τον τρόπο του και τη δου­
λειά του στην υλοποίηση της ιδέας. Οι συγγραφείς
των δυο τόμων, οι φωτογράφοι, οι χορηγοί, οι άν­
θρωποι του Πολιτιστικού Συλλόγου της Παναγίας, οι
γραφίστες και πολλοί άλλοι φίλοι και γνωστοί, άν­
θρωποι της συνοικίας και της πόλης, με την ευκαιρί­
α της έκδοσης αποκάλυψαν καλές και κακές τους
πλευρές, γνωρίστηκαν καλύτερα, συζήτησαν, συγκρού-
στηκαν, φίλιωσαν. Αναζήτησαν, αμφισβήτησαν, ανα­
κάλυψαν...
Οι πόρτες των σπιτιών της γειτονιάς άνοιξαν, για
να δεχτούν τη Λένα Παπέλη και το Νίκο Καραγιαν-
νακίδη, τον ιστορικό των Γενικών Αρχείων τόυ κρά­
τους, που έκανε με τις προφορικές συνεντεύξεις τα
μάτια των παππούδων και των γιαγιάδων της γειτο­
νιάς να δακρύσουν. Οι μνήμες τους δεν είναι για πέ­
ταμα, θα μπαίνανε σ' ένα βιβλίο, θα σώζονταν... Ό ­
πως κι οι παλιές, κιτρινισμένες φωτογραφίες τους, κι
φωτ. Αχιλλέας Σαββόπουλος
ό,τι άλλο προσέφεραν από καρδιάς στο Αρχείο που
με ζήλο υπηρετούν ο Κυριάκος Λυκουρίνος και ο Νί­
κος Καραγιαννακίδης. Με την ευκαιρία της έκδοσης
διασώθηκε ό,τι αλλιώς θα παραδίδονταν στην κατα­
στροφική μανία του χρόνου και της αδιαφορίας.
Με πολύ μεράκι δούλεψε, για μια ακόμα φορά, ο
Αργύρης Μπακιρτζής, που χρόνια μάχεται δονκιχω­
τικά ως “διασώστης” της φυσιογνωμίας της παλιάς
πόλης. Η συνδρομή του στην παρούσα έκδοση είναι
παραπάνω από σημαντική και δεν περιορίζεται στο
κείμενό του και στην επιμέλεια του φωτογραφικού
μέρους της δουλειάς του.
Έμπρακτο και συγκινητικό το ενδιαφέρον για την
έκδοση, που έδειξαν και οι φωτογράφοι των δυο τό­
μων, Θωμάς Κολιτσίδης, Θόδωρος Παπαδόπουλος,
Γιώργος Παρσαλίδης, και Αχιλλέας Σαββόπουλος,
που, ιδίοις αναλώμασι, αποτύπωσαν στις φωτογραφί­
ες τους το σημερινό πρόσωπο της ιστορικής χερσονή­
σου. Επιβιβάστηκαν σε βάρκες, σκαρφάλωσαν σε μα-
ντρότοιχους, ανέβηκαν σε στέγες, εισέβαλαν σε ερει­
πωμένα σπίτια, περπάτησαν ξανά και ξανά στα λη­
μέρια μας, αναζητώντας τις μαγικές τους εικόνες.
Το υλικό που τελικά συγκεντρώθηκε προς δημοσί­
ευση, προέκυψε τόσο πλούσιο, που δεν ήταν δυνατόν
να χωρέσει σ’ ένα και μόνο βιβλίο. Το απαιτούμενο
ποσό για την ταυτόχρονη έκδοση δυο τόμων, ξεπερ-
νούσε κατά πολύ τις προβλέψεις και τις οικονομικές
δυνατότητες ενός συνοικιακού συλλόγου. Έχοντας ε­
ξασφαλίσει μέρος μόνο του απαραίτητου ποσού από
χορηγίες, και μπροστά στο κίνδυνο της ματαίωσης
του όλου εγχειρήματος, τα μέλη του Δ. Σ. έλαβαν τη
γενναία απόφαση, να χρηματοδοτήσουν οι ίδιοι την
έκδοση, καταφεύγοντας, αν χρειαστεί, ακόμα και στη
λήψη προσωπικών τραπεζικών δανείων.
Κάπου εδώ τελειώνει η “ιδιοτελής” αφήγηση της
ιστορίας τής παρούσας έκδοσης. Ελπίζω πως φωτίζει
κάπως τις προθέσεις, τα κίνητρα και τη σκοπιμότη-
τά της. Μετά από τέσσερα χρόνια συνεχούς ενασχό­
λησης, το βιβλίο της Παναγίας, βρίσκεται επιτέλους
στα χέρια των συντελεστών και των αναγνωστών του.
Αν οι πρώτοι κατάφεραν ένα παραπάνω βήμα στο
δρόμο της συλλογικής δουλειάς και της διάσωσης
στοιχείων της ιστορικής μνήμης, είναι κάτι που θα το
κρίνουν οι δεύτεροι. Όμως, ακόμα κι αν οι αναγνώ­
στες κρίνουν αυστηρά τις παραλείψεις και τα λάθη
της έκδοσης, παραμυθία δική μας θα παραμείνει η
παράξενη ομορφιά του χώρου μας - κλεισμένη πλέον
σ' αυτήν την κασετίνα
Η γοητεία του τόπου είναι που γέννησε κι αυτό
το βιβλίο. Πάντα μαζί με το φαρμάκι του που, πα-
ραδόξως, μας δυναμώνει. Γιατί “Παναγία” σημαίνει
και εγκατάλειψη. Από τους κατοίκους της, που προ­
τίμησαν να φύγουν για αλλού, από δημόσιους φορείς
που υπήρξαν “αναποτελεσματικοί”. Συμφέροντα οικο-
tfior. .Λχύ1*α; Σα6όό.Ίσι·λος
νομικά να κυριαρχούν και να διαμορφώνουν τη νέα
άγη της παλιάς πόλης. Σπίτια ετοιμόρροπα και σπί­
τια νεόπλουτων εντελώς άσχετα με το χαρακτήρα
του παλιού οικισμού. Φτώχεια των πολλών και πλού­
τος των ελάχιστων. Λίγοι οι νέοι και πολλοί οι γέ­
ροι- κάποιοι αφημένοι στην "τύχη” τους.
Μια κεντρική αρτηρία, η Θ. Πουλίόου, πολυσύχνα­
στη και συχνά μποτιλιορισμένη, και παραμέσα σοκά­
κια με ελλιπή φωτισμό, σκουπίδια και βρομόνερα.
Πεζούλια που προσφέρουν ξεκούραση στις γιαγιάδες
και ανηφόρες όπου αγκομαχούν οι φορτωμένοι με τα
γώ\τα γέροι. Σκαλάκια, όπου ιδροκοπάμε, και δρο­
μάκια που επιτρέπουν το παιχνίδι στα παιδιά μας.
Αρχαία τείχη που γκρεμίστηκαν και τείχη που πά­
νω τους εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες του '22. Και
καινούργιοι πρόσφυγες, οι οικονομικοί μετανάστες
που κατοικούν στα ερειπωμένα σπίτια, δίπλα στους
παλιούς πρόσφυγες. Το Ιμαρέτ πάνω στο κατεστραμ­
μένο ιερό της Παρθένου, το μοναδικό αυτό μουσουλ­
μανικό ιεροδιδασκαλείο και πτωχοκομείο, που διασώ­
θηκε από ιδιώτη, για να μετατραπεί από μνημείο σε
ξενοδοχείο πολυτελείας. .Απέναντι ταβέρνες με άσχε­
τες φωτεινές επιγραφές και πλαστικές καρέκλες. Το
νέο "Τεμπελχανείο” αντίκρυ στο παλιό τεμπελχανείο,
το Ιμαρέτ, που άλλαξε χρί|ση και διάγει πλέον τη νέ­
α του ζωή.
Το κάστρο στα ψηλά του βράχου, το τελωνείο και
το λιμάνι στα χαμηλά του. Ο Φάρος στο άκρο της
χερσονήσου και ο ναός της Παναγίας στη θέση της
βυζαντινής εκκλησίας, που γκρεμίστηκε γιατί ήταν,
λέει, μικρή_ Το κονάκι του Μεχμέτ Αλή, που ετοιμά­
ζεται για ρεστοράν, και το έφιππο άγαλμά του, με
τα νώτα στραμμένα στη θάλασσα, να το κοιτάζει_Τα
μιαογκρεμιαμένα σκαλάκια που οδη/ούν στον περί­
δρομο του τείχους όπου τα παιδιά μας έχουν κάνει
τις πρώτες αναρριχητικές διαδρομές τους και η πα­
λιά φυλακή που λειτουργεί ως σχολείο. Μονόπετρο
και μακροβούτια, κολύμπι σε νερά άλλοτε διάφανα κι
άλλοτε “ύποπτα", κατά το πώς θέλουν τα θαλάσσια
ρεύματα Τα γκρεμισμένα λουτρά, που ανήκουν στο
παρελθόν, και το τζαμί της Μουσικής με την ελπίδα
να έχει μέλλον καλύτερο από το παρόν του
Η διαφάνεια της ζωής που απορρέει από τοίχους
"που έχουν αυτιά", σε σπίτια που εφάπτονται, με ε­
ξώπορτες ακόμα ανοιχτές. Κι απ~ την άλλη το μυστή­
ριο της ζωή; που αποκαλύπτεται σε οδούς και πα­
ρόδους όπου μπορείς και να χάνεσαι, σε κρύπτες και
μυστικά περάσματα, σε φήμες γ α "θησαυρούς", σε ο­
νόματα και τοπωνύμια που θυμίζουν αυτό που από
πάντα υπήρξε η παλιά πόλη... Χωνευτήρι πολιτισμών.
Οταν φυσά από τη μια μεριά της συνοικίας, στην
άλλη έχει νηνεμία
Η συνύπαρξη τόσων αντιθετικών στοιχείων όπως
αυτή αποτυπώνεται στο χώρο, στα μνημεία της, στα
κτίρια, στους δρόμους και στα στενά της, στα πρό­
σωπα και στις δραστηριότητες των ανθρώπων της.
Μια συνύπαρξη που είναι το αποτέλεσμα συγκρούσε­
ων και μαχών, στις οποίες κυριαρχούν, φυσικά, τα
πιο δυναμικά στοιχεία. Ποια θα είναι αυτά τα πιο
δυναμικά στοιχεία, που θα καθορίσουν το νέο πρό­
σωπο της παλιάς πόλης, θα μας το δείξει το μέλλον.
Γι' αυτό έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να ζεις και να
κινείσαι σ' αυτήν την γειτονιά.
Ελένη Γαραντούδη
φ<υτ. Α χΰλέας Σαόάχηχ

φωτ. Α ρλλεας Σα&χχΊσνλος

φωτ. Αχιλλέας Σαδδόπουλος

'

φωτ. Αχιλλέας Σαβδόπονλος

Αρχαία Νεάπολις
Μαρία ΝικολαΓδου - Πατέρα
Αρχαιολόγος της ΙΗ Εφορείας
Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας

Η Μαρία Νικολαίδου γεννήθηκε το 1955 στη Θεσσαλονίκη, όπου και ολοκλήρωσε

την Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το 1973, μετά την επιτυχία της
στις εξετάσεις, άρχισε τις σπουδές της στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ. ως
Υπότροφος του Ι.Κ.Υ. Το 1979, μετά από διαγωνισμό για την εισαγωγή αρχαιολόγων
στην Αρχαιολογική Υπηρεσία του Υ.Π.Π.Ο. τοποθετήθηκε στην Ι.Η. Εφορεία
Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας, όπου και υπηρετεί μέχρι σήμερα.
Έλαβε μέρος σε πολλές ανασκαφές και στους τρεις νομούς που αποτελούν την
περιοχή της ευθύνης της (Εφορείας Καβάλας, Δράμας, Σερρών). Τα αποτελέσματα
των ανασκαφικών της ερευνών έχουν ανακοινωθεί κατά καιρούς σε διάφορα
επιστημονικά συνέδρια, και έχουν δημοσιευτεί σε αρχαιολογικά περιοδικά. Εχει
οργανώσει με επιτυχία σειρά φωτογραφικών και αρχαιολογικών εκθεσεων της
Εφορείας.
Σήμερα είναι υποψήφια διδάκτωρ του Τμήματος Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ.
 Μαρία Νικολαΐόου - Πατέρα
Α ρ χ α ιο λ ό γ ο ς τη ς ΙΗ Ε φ ο ρ ε ία ς
Π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ικ ώ ν κ α ι Κ λ α σ ικ ώ ν Α ρ χ α ι ο τ ή τ ω ν Κ α β ά λ α ς

Αρχαία Νεάπολις
Νεάπολις είναι το αρχαιότερο όνομα της πόλης ιμης Εποχής του Σιδήρου (1.050-700 π.Χ.). Πρόκει­
της Καβάλας, που ιδρύθηκε οτον οχυρό βράχο της ται για θραύσματα χειροποίητων αγγείων με αυλα­
χερσονήσου, ο οποίος έχει σήμερα το όνομα της Πα­ κωτή διακόσμηση, τα οποία πιθανότατα συνδέονται
ναγίας, από την ομώνυμη εκκλησία της πιο παλιάς με τα τοπικά θρακικά φύλα που, σύμφωνα με τη φι­
συνοικίας της πόλης. λολογική παράδοση, κατοικούσαν στην περιοχή της
Ξεχωρίζοντας από τη χαμηλή βουνοσειρά του Καβάλας και της Θάσου και είχαν διάφορα ονόμα­
Συμβόλου, η χερσόνησος αυτή προχωρά τόσο βαθιά τα, όπως Ηδωνοί, Σάτραι, Σαπαίοι,
στη θάλασσα, ώστε μοιάζει με νησί, (σχέδιο 1) Η ανεύρεση στην ίδια περιοχή και τροχήλατων
Τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην αγγείων με υπογεωμετρική διακόσμηση (εικ.1) φανε­
περιοχή της πόλης ανάγονται στην Ύστερη Νεολιθι­ ρώνει ότι ήδη από τις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα ο
κή Εποχή. Πράγματι στο μέσο της κοιλάδας που α­
πλώνεται στα ανατολικά της, στην κορυφή χαμηλού
λόφου, στην θέση "Περιγιάλι", κοντά στη θάλασσα, ε­
πιφανειακές αρχαιολογικές έρευνες και μικρής έκτα­
σης ανασκαφή έχουν εντοπίσει δείγματα αυτής της
πρώιμης εγκατάστασης, θραύσματα κυρίως χειροποί­
ητων αγγείων, που χρονολογούνται στην Ύστερη
Νεολιθική Εποχή και στην Πρώιμη Εποχή του Χαλ­
κού (4.500-2.000 π.Χ.).
Αλλά και στην ίδια τη βραχώδη χερσόνησο της
"Παναγίας", σε διαταραγμένα στρώματα ιστορικών
χρόνων, εμφανίζονται ενδείξεις κατοίκησης της Πρώ­ (εικ.1) : Όστρακα τροχήλατων αγγείων με υπογεωμετρική
διακόσμηση. Αρχές 7ου αιώνα πΧ. Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλι

(οχέόιοί) : Χάρτης Ν. Καβάλας με οημειωμένεςτις

θέσεις των αρχαίων οικισμών.
 τοπικός αυτός οικισμός της "Παναγιάς" είχε αναπτύ­
ξει πολιτιστικές σχέσεις με τις ελληνικές πόλεις των
παραλίων της Μακεδονίας και του ΒΑ Αιγαίου, ό­
που είναι γνωστό ότι παραγόταν η κεραμική αυτού
του τύπου.
Το τέλος της Προϊστορικής Εποχής και η αρχή
των Ιστορικών Χρόνων στην περιοχή της αρχαίας
Θράκης, που σήμερα καταλαμβάνει η Ανατολική
Μακεδονία, συμπίπτει με τον Β μεγάλο ελληνικό α-
ποικισμό. Όλες οι σημαντικές πόλεις της Νότιας Ελ­
λάδας συναγωνίζονται την εποχή αυτή για την ίδρυ­
ση των πρώτων αποικιών τους στα παράλια του Αι­
γαίου και όχι μόνο.
Έτσι στις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα Πάριοι ά-
ποικοι, με αρχηγό τους τον Τελεσικλή. ίδρυσαν στο
νησί της Θάσου την ομώνυμη πόλη, η οποία πολύ
γρήγορα εξελίχθηκε σε μητρόπολη μεγάλου αποικια­
κού κράτους.
Μία γενιά αργότερα, στα μέσα του 7ου π.Χ. αιώ­
να, Θάσιοι μαζί με νέους μετανάστες από την Πά­
ρο στράφηκαν στην κατάκτηση της απέναντι από το
νησί ακτής της Θράκης, περιοχής προνομιακής εξαι-
τίας της ευφορίας της γεωργικής γης και του πλού­
του των βουνών σε ναυπηγήσιμη ξυλεία και πολύτι­
μα μέταλλα.
Ως τα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα έχει ολοκληρωθεί
η εγκατάσταση των Θασίων στα παράλια από τον
ποταμό Στρυμόνα στα δυτικά ως τον ποταμό Νέστο
στα Ανατολικά. Η εγκατάσταση όμως στην περιοχή
αυτή, που από δω και πέρα ονομάζεται Περαία Θα­
σίων ή Θασίων ήπειρος", έγινε δυνατή μετά από
σκληρές μάχες με τα τοπικά θρακικά φύλα Στις μά­
χες που δόθηκαν τότε για την κατάκτηση της θρα-
κικής παραλίας πήραν μέρος ο λυρικός ποιητής Αρ­
χίλοχος και ο φίλος του, στρατηγός Γ/.αύκος. Μάλι­
στα, σωζόμενα αποσπάσματα από τα τραγούδια του
Αρχίλοχου που μαρτυρούν τις δύσκολες ώρες που
πέρασαν οι Θάσιοι και ο ίδιος προσωπικά κατά τις
συγκρούσεις τους με τους φιλοπόλεμους Θράκες, α­
ναμφίβολα αναφέρονται στις μάχες που δόθηκαν για
τον έλεγχο των απέναντι από το νησί θρακικών πα­
ραλίων.
Η ίδρυση της Νεάπολης δεν θα πρέπει να απέχει
χρονικά από τους πρώτους αυτούς αγώνες των Θα­
σίων εκεί γύρω οτα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα, παρά
το γεγονός ότι οι αρχαίες πηγές δεν μας δίνουν πλη­
ροφορίες για το χρόνο ίδρυσης της πόλης.
Ούτε και το όνομα της μητρόπολης της Νεάπο­
λης διέσωσε η αρχαία παράδοση. Παρόλα αυτά σή­
μερα έχει επικρατήσει η άποψη που θεωρεί τη Νε­
άπολη αποικία της Θάσου, με σημαντικότερο επιχεί­
ρημα ότι δεν είναι δυνατόν να είχε διαφύγει της
προσοχές των Θασίων η τόσο σημαντική από στρα­
τηγικής και οικονομικής σημασίας θέση της νέας πό­
λης όταν αυτοί άρχισαν να ιδρύουν τις αποικίες τους
στην θρακική παραλία ανατολικά και δυτικά της Νε­
άπολης. Την άποψη αυτή ενισχύουν τα αρχαιολογι­
κά ευρήματα και οι μαρτυρίες των επιγραφών.
Επομένως η Νεάπολη πρέπει να ήταν αποικία
της Θάσου και μάλιστα η σπουδαιότερη, αφού ήταν
η μόνη που αυτονομήθηκε νωρίς κόβοντας δικό της
νόμισμα συγχρόνως με την μητρόπολή της.
Εκτός από τη Νεάπολη άλλες θασιακές αποικίες,
που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στο ιστορικό γί­
γνεσθαι της περιοχής, είναι η Γαληψός, η Απολλωνία,
η Οισύμη και η Αντισάρα, καθώς και πολλά άλλα
μικρά τειχισμένα πολίσματα, τα οποία αναφέρονται
στις πηγές ως “Εμπόρια Θασίων". Αποτέλεσαν είτε
γεωργικές αποικίες και εμπορικούς σταθμούς στις
πλαγιές του Συμβόλου, είτε "κτήσεις" μεταλλείων
στις νότιες υπώρειες της οροσειράς της Λεκάνης. Η
Νεάπολη είχε υπό τον έλεγχό της πλούσιες σε χρυ­
σό και άργυρο μεταλλοφόρες περιοχές καθώς και τα
θασιακά "εμπόρια" στα ανατολικά της ως τις εκβο­
λές του ποταμού Νέστου. Στην περιοχή αυτή αναζη-
τείται και η περίφημη κατά την αρχαιότητα για τα
μεταλλεία χρυσού "Σκαπτή Ύλη". Σε ιδιόκτητη
"κτήσιν μεταλλείων" της "Σκαπτής Ύλης" κατέφυγε,
σύμφωνα με φιλολογικές μαρτυρίες, ο Αθηναίος ι­
στορικός Θουκυδίδης, του οποίου η μητέρα καταγό­
ταν από αυτή την περιοχή. Εκεί συνέγραψε την Ι­
στορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, εξόριστος
για 20 χρόνια από την Αθήνα μετά την άτυχη στρα­
τηγία του στην Αμφίπολη στα 424 π.Χ. Στα βόρεια
της Νεάπολης εκτείνεται η παροιμιώδης, για την ευ­
φορία της γης, πεδιάδα των Φιλίππων, ενώ στα ΒΔ
της υψώνεται το βουνό Παγγαίο, γνωστό στην αρ­
χαιότητα ως λίκνο της λατρείας του Διονύσου και
φημισμένο για τα πλούσια μεταλλεία χρυσού και αρ­
γύρου.
Η γεωγραφική θέση της πόλης είναι προνομιακή
και είχε απόλυτο δίκιο ο Γάλλος αρχαιολόγος του
19ου αιώνα Leon Heuzey που χαρακτηρίζει την πε­
ριοχή "Θερμοπύλες της Μακεδονίας". Από εδώ περ­
νούσε ο πανάρχαιος δρόμος που ένωνε την ανατολή
με τη δύση, την Ευρώπη με την Ασία. Πρόκειται για
τον δρόμο που πήραν οι Πέρσες στην εκστρατεία
τους κατά της Ελλάδας στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώ­
να και τον ίδιο δρόμο που ακολούθησαν αργότερα
αντίστροφα οι Μακεδόνες βασιλείς Φίλιππος Β’ και
Μέγας Αλέξανδρος για να υποτάξουν τις ελληνικές
πόλεις της Θράκης και τους Θράκες και να κυριεύ­
σουν το Περσικό κράτος ιδρύοντας τη Μακεδονική
κοσμοκρατορία. Την ίδια πορεία ακολούθησε αιώνες
αργότερα και η Εγνατία οδός που ένωσε τη Ρώμη με
το Βυζάντιο και την Αν. Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
 (σχέδιο2) : Τοπογραφική αποτύπωση
ΝΕΑ ΠΟ Λ I Σ
της θέσης της αρχαίας Νεάπολης

grid 100 m
i6

1. Η Θέση του ιερού της Παρθένου

2. Αρχαίο λιμάνι
 Από τη Νεάπολη επίσης ξεκινούσε ο δρόμος για
το εσωτερικό, την πλούσια πεδιάδα του Δάτου και
των Φιλίππων και το χρυσοφόρο Παγγαίο, ενώ εδώ
κατέληγαν οι θαλάσσιοι δρόμοι που έρχονταν από τη
Νότια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και τις Μικρα­
σιατικές πόλεις.
Η θέση αυτή ανέδειξε γρήγορα τη Νεάπολη σε α­
ξιόλογο εμπορικό λιμάνι, ενώ ο πλούτος που συσσω­
ρεύτηκε σε αυτήν οδήγησε στην αυτονομία της από
τη μητρόπολή της Θάσο.
Την πρώτη εγκατάσταση των αποίκων στην οχυ­
ρή θέση της Νεάπολης στο 6' μισό του 7ου π.Χ. αιώ­
να, επιβεβαιώνουν τα πιο παλιά από τα μέχρι σήμε­
ρα γνωστά αρχαιολογικά ευρήματα, που ήρθαν στο
φως με τις ανασκαφές, και δείχνουν ότι η ζωή της
πόλης αρχίζει στο 3ο τέταρτο του 7ου αιώνα, γύρω
στα 650-625 π,Χ.
Ποιες λατρείες έφεραν μαζί τους και ποια ιερά ί­
δρυσαν οι πρώτοι κάτοικοι της δεν είναι γνωστό. Η
πρωταρχική πάντως και πανάρχαια λατρεία ήταν
αυτή της θεάς Παρθένου, Πολιούχου θεάς της Νεά­
πολης, που πιθανότατα ήταν εξελληνισμένη μορφή
της θρακικής Αρτέμιδος Ταυροπόλου με χθόνιο ίσως (ειχ.3) : Κνχλ.αίχχός αμφορέας α τό ro ιερό της Παρθένον.
χαρακτήρα (εικ. 2). Γιίρω στα 630-600 .τΧ. Αρχαιολογικό Μ οιαείο Καβάλας
Το ότι η λατρεία της συνδέεται με τα
πρώτα χρονιά της ιστορίας της πο/.ης Από τα κτίρια της αρχαίας πόλης, γνωρίζουμε μό­
φαίνεται από τα παλαιότερα αγγεία νο αποσπασματικά κτιριακά λείψανα από το ιερό
που εντόπισαν οι ανασκαφές στο χώ­ της Παρθένου. Οι ανασκαφές κάτω από στρώματα
ρο του ιερού της. κατοίκησης των βυζαντινών και των νεώτερων χρό­
Ανάμεσα στα αγγεία του 7ου π.Χ. νων αποκάλυψαν στην περιοχή του Ιμαρέτ της συ­
αιώνα ξεχωρίζουν τα κυκλαδικά αγ­ νοικίας Παναγία" τμήματα του περιβόλου και των
γεία (εικ. 3) που οι Πάριοι άποι- ανδήρων του ιερού, που ήταν κτισμένα με μεγάλους
κοι έφεραν μαζί τους από την πα­ γρανιτόλιθους και κατελάμβαναν μεγάλη έκταση.
τρίδα τους και τα οποία πιθανό­ Στο εσωτερικό του περιβόλου βρέθηκαν τοίχοι μαρ-
τατα πολύ νωρίς άρχισαν να μαρόκτιστων κτιρίων. Έ νας μαρμάρινος μικρογραφι-
παράγονται και στη Θάσο. κός ναΐσκος, ανάθημα-προσφορά στο ιερό της Παρ­
Δυστυχώς η συνεχής κατοί­ θένου, απεικονίζει πιθανότατα τον παλιότερο ναό
κηση στη θέση της αρχαίας πό­ τιγς θεάς ή κάποιο άλλο κτίριο του ιερού (εικ.4).
λης. δεν' επέτρεφε να φθάσουν
ως τις μέρες μας στοιχεία που να
μας δίνουν μια εικόνα από τη
μορφή της στις πρώτες φάσεις της
ζωής της. Ελάχιστα ίχνη των πρώ­
ιμων οχυρώσεών της σώζονται στη
βάση των τειχών της βυζαντινής
και οθωμανικής περιόδου. Πρό­
κειται για έναν ισχυρό περίβολο
τείχους που ανήκει πιθανότατα
στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα και
είναι κτισμένος από ογκόλιθους
ντόπιου γρανίτη (σχέδιο 2).
(ειχ.4) : Μ αρμάρινος αναθι/ματιχός ναίοχος π ο ί1 πιθανότατα
(ειχ-2) : Πλ,αστιχό α γγΐίο με μορφή χάρης -τον κρατά .τονλί στο στήθος,
χρηαίμειε σαν "θηααιρός" για την φνλ.αξη νομισμάτων, από το
~ανάθημα~ α τό το ιερό της Παρθένον. 6ος αιώνας π .ν
ιερό της Παρθένον. Αρχαιολογικό Μ οιαείο Καβάλας
Α ρχαολογιχό Μ οιαείο Καβάλας
 Στην περιοχή του ιερού ανασκάφηκαν επίσης "α­
ποθέτες", λάκκοι δηλαδή, στους οποίους εναπόθεταν
τα κατεστραμμένα αναθήματα τα οποία, α>ς ιερά α­
ντικείμενα, δεν έπρεπε να πεταχτούν. Τα αφιερώμα­
τα - αναθήματα που βρέθηκαν στους ιερούς αυτούς
αποθέτες ήταν κυρίως αγγεία, ειδώλια (εικ. 5) αλλά
και άλλα αντικείμενα καθημερινής ζωής, που οι αρ­
χαίοι συνήθιζαν να αφιερώνουν στα ιερά των θεών
τους.
Τα αγγεία που βρέθηκαν στο ιερό της Παρθένου
προέρχονται από τα πιο μακρινά εργαστήρια αγγειο­
πλαστικής από τη Λακωνία, την Κόρινθο, τις Κυκλά­
δες, τα νησιά του Αν. Αιγαίου Λήμνο, Χίο και Ρό­
δο και τις πόλεις της Μ Ασίας (εικ. 6,7,8). Η
ύπαρξη τους σ'αυτόν το χώρο πιστοποιεί τις εμπορι­
κές και πολιτιστικές σχέσεις που είχε αναπτύξει η
Νεάπολη ήδη από τα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα με
όλα τα κέντρα πολιτισμού της εποχής
Στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 5ου π.Χ.
αιώνα η Νεάπολη και η περιοχή της βιώνουν την
Περσική κατάκτηση. Μολονότι ο Ηρόδοτος, που συ­
χνά αναφέρεται στην περιοχή, δεν κάνει λόγο για τη
Νεάπολη, οι περιγραφές του για την πορεία των
Περσών κατά την εκστρατεία τους στην Ελλάδα δεν
αφήνουν αμφιβολίες ότι η τεράστια στρατιά τους πέ­
ρασε και από την πόλη.
(εικ.5) : Ειδώλια θεάς ή γνναίκας καθισμένης οε θρόνο,
“αναθήματα" από το ιερό της Παρθένον. Β μισό τον 6ον αιώνα .τΧ
Αρχαιολο'/ικό Μοιοείο Καδά/.ας

(εικ.7) : Τμήμα μελανόμορφοι'

κρατήρα από το ιερό της Παρθένον.
Γίρω στα 575-550 π Χ
Αρχαιολο'χικό Μονοείο Καδά/.ας

(ειχ.8) : Τμήμα μελανόμορφοι·

κρατήρα ατό το ιερό π/ς Παρθένοι
(εικ.6) : Χιακός μελανόμορφος κιονωτός κρατήρας
Α ’ τέταρτο τον 6ον αιώνα .τΧ
από το ιερό της Παρθένον. Α ' τέταρτο τον 6ον αιώνα π Χ
Αρχαιολογικό Μοιοείο Καδάλ.ας
Αρχαιο'/.ο'/ικ.ό Μοιοείο Καδά/.ας
(εικ.9) : Α σ η μ ίνα νομίσματα ΝεαπόΠως. 525-470 .τΧ.
Αρχαιολογικό Μουσείο Καόόύ.ας

Την ίδια εποχή (τέλη 6ου αιώνα) η Νεάπολη,

προφανώς χάρη στα έσοδα από τα πλούσια μεταλ­
λεία της, ανεξαρτητοποιείται από τη μητρόπο), η της
και κόβει δικό της νόμισμα ανταγωνιστικό για τη
Θάσο αν κρίνει κανείς από την παράλληλη κυκλο­
φορία του. Τα πρώτα αυτά Νομίσματα της Νεάπο­
λης είναι ασημένια (525-470 π.Χ.) και φέρουν στην
κύρια όψη τους το αποτρόπαιο κεφάλι της Μέδου­
σας Γοργούς και στην πίσω όψη έγκοιλο τετράγωνο
(εικ. 9).
Μετά τη μάχη των Πλαταιών και την αποχώρη­
ση των Περσών η Νεάπολη γίνεται μέλος της Αθη­
ναϊκής συμμαχίας και το όνομά της αναγράφεται
στους αθηναϊκούς φορολογικούς καταλόγους.
Η πόλη περνά μια οικονομική και πολιτιστική άν­
θιση. Στο ιερό της Παρθένου στις αρχές του 5ου
π.Χ. αι. ένας μεγαλοπρεπής ιωνικός περίπτερος να­
ός, κτισμένος με λευκό θασίτικο μάρμαρο αντικατέ­
(εικ. 11) : Συμβατική αναπαράσταση ιωνικού κίονα α.ιό το ιερό της
στησε τον αρχαιότερο ναό της θεάς, που πιθανότα­
Παρθένον. Αρχές 5ον αιώνα π Χ Αρχαιολογικό Μουσείο Καόά/.ας
τα είχε καταστραφεί. Από το ναό αυτό σώθηκαν
πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη διάσπαρτα
στην νεώτερη πόλη, που επέτρεψαν την ανασύνθεση
του ρυθμού του σε συμβατικό ύψος οτο Μουσείο Κα­
βάλας (εικ. 10,11).

(εικ. 10) : Ιωνικό κιον&κρανο από το ιερό της Παρθένον.

Αρχές 5ον αιώνα πΧ . .Αρχαιολογικό Μουσείο Καόόύ.ας
 Την εποχή αυτή ξεκινά η δεύτερη φάση της αση­
μένιας νομισματοκοπίας της πόλης (465 - 350 π.Χ.)
Στα νέα νομίσματα το κεφάλι της Γοργούς (γοργό-
νειο) παραμένει στην κύρια όψη αλλά στην πίσω ό­
ψη εμφανίζεται το κεφάλι της πολιούχου θεάς Παρ­
θένου με την επιγραφή ΝΕΟΠΟ ή ΝΕΟΠΟΛΙΤΩΝ
(εικ. 14).

(εικ. 12) : Όστρακο αττικού μελανόμορφου αγγείου.

Γ' και Δ ' τέταρτο του 6ου αιώνα πΧ.
Αρχαιολογικό Μουοείο Καβάλας

Από τον ευρύτερο χώρο του Ιερού έχουμε μια

πλούσια σειρά από αναθήματα, τα οποία χρονολο­
γούνται στους 6ο και 5ο π.Χ. αιώνες. Κυριαρχούν,
όπως είναι φυσικό, τα αττικά αγγεία αφού την επο­
χή αυτή στο Αιγαίο επιβάλλεται η πολιτική, οικονο­
μική και πολιτιστική ηγεμονία της Αθήνας. Η αττι­ (εικ. 14) : Ασημένιο νόμιομα Νεαπόλεως. 465-350 πΧ.
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλ.ας
κή κεραμική αντιπροσωπεύεται στο ιερό της Παρθέ­
νου από αγγεία μνημειακών διαστάσεων και έργα
γνωστών Αθηναίων αγγειογράφων του μελανόμορ­
Κατά την τελευταία περίοδο του Πελοποννησια-
φου ρυθμού (εικ.12).
κού πολέμου, η περιοχή του ΒΑ Αιγαίου γίνεται θέ­
Από τους αποθέτες του ιερού δεν λείπουν και α­
ατρο των σφοδρών συγκρούσεων μεταξύ των δύο α­
ντίστοιχα παραδείγματα μνημειακών ερυθρόμορφων
ντιπάλων συνασπισμών Αθήνας και Σπάρτης. Σαν α­
αγγείων του 5ου π.Χ. αιώνα (εικ. 13).
ποτέλεσμα αυτών, πολιτικές συνωμοσίες συνταράσ­
Στα χρόνια μετά τους Περσικούς πολέμους, στη
σουν τις αποικίες της Θάσου, οι οποίες περνούν υ­
διάρκεια των συγκρούσεων των Θασίων με τους Α­
πό τον έλεγχο πότε του ενός και πότε του άλλου α­
θηναίους για τον έλεγχο των θασιακών αποικιών
ντιπάλου.
στην Περαία, η Νεάπολη βρίσκεται πάντοτε στο
Έτσι το έτος 411/10 π.Χ. οι Λακεδαιμόνιοι στέλ­
πλευρό των Αθηναίων. Γι αυτό και μετά την υποτα­
νουν στη Θάσο, ως αρμοστή, τον Ετεόνικο, ο οποί­
γή των Θασίων και την απώλεια των αποικιών τους
ος μαζί με τους Θάσιους πολιορκεί τη Νεάπολη, που
στα 464π.Χ., η Νεάπολη, ως πιστή σύμμαχος της Α­
εξακολουθεί να μένει πιστή στους Αθηναίους. Αυτή
θήνας, ανεξαρτητοποιημένη από τη μητρόπολη Θά­
τη δύσκολη στιγμή, την πόλη σώζει ο Αθηναίος
σο, γνωρίζει περίοδο ακμής χάρη στις προσόδους
στρατηγός Θρασύβουλος, που φθάνει στη Θάσο με
των μεταλλείων της "χώρας" της και στα έσοδα του
20 αθηναϊκές τριήρεις. Η πολιορκία λύνεται, οι Λα­
λιμανιού της.
κεδαιμόνιοι φεύγουν και το δημοκρατικό πολίτευμα
αποκαθίσταται και πάλι στη Θάσο. Όμως μετά την
αναχώρηση του Θρασύβουλου και την εμφάνιση στα
θρακικά παράλια του πελοποννησιακού στόλου, οι
Θάσιοι επαναστατούν εκ νέου και επιβάλλουν ολι­
γαρχικό πολίτευμα. Αυτό αναγκάζει τον Θρασύβου­
λο να επιστρέφει το 407 π.Χ. για να αποκαταστή-
σει το δημοκρατικό πολίτευμα και τότε οι κάτοικοι
της Νέαπολης, πιστοί για άλλη μια φορά στους συμ­
μάχους τους Αθηναίους, εκστρατεύουν και πολιορ­
κούν μαζί τους τη Θάσο.
(εικ. 13) : Λαιμός από αττικό ερυθρόμορφο αγγείο από
το ιερό της Παρθένου. Γύρω στο τέλος του 5ου αιώνα πΧ.
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας
 Τα ιστορικά αυτά γεγονότα επιβεβαιώνουν δυο
τιμητικά ψηφίσματα που επαινούν τους Νεοπολίτες
για την πίστη τους στους Αθηναίους. Είναι χαραγ­
μένα σε μια μεγάλη μαρμάρινη στήλη, που βρέθηκε
σε κομμάτια στην Ακρόπολη της Αθήνας, αφού σύμ­
φωνα με τη σχετική απόφαση του Δήμου των Αθη­
ναίων το ένα αντίγραφο του ψηφίσματος έπρεπε να
εκτεθεί στην Ακρόπολη και το άλλο στο ιερό της
Παρθένου στη Νεάπολη. Το ένα ψήφισμα γράφτηκε
επί του Αθηναίου άρχοντας Γλαυκίππου το 410/9
π.Χ. και αναφέρεται στα γεγονότα της πολιορκίας
της Νεάπολης από τους Πελοποννήσιους και τους
Θάσιους, επαινώντας τους Νεοπολίτες ως "άνδρας
αγαθούς και ευεργέτας". Στην ίδια στήλη στο κάτω
μέρος χαράχθηκε το 407 π.Χ. ένα δεύτερο ψήφισμα
που μιλά για το ιερό της Παρθένου και επαινεί πά­
λι τους κατοίκους της Νεάπολης γιατί δάνεισαν
στους Αθηναίους ένα χρηματικό ποσό από τα έσο­
δα του λιμανιού της.
Στις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα η Νεάπολη απο-
καθιστά τις σχέσεις της με τη μητρόπολη Θάσο αλ­
λά διατηρεί τις στενές σχέσεις φιλίας με την Αθήνα
και το 377 π.Χ. γίνεται μέλος της δεύτερης Αθηνα­
ϊκής Συμμαχίας.
Γύρω στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα η Νεάπολη,
καθώς η ανεξαρτησία της απειλείται σοβαρά από
τους τοπικούς Θράκες ηγεμόνες αλλά κυρίως από το
βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β, προσβλέπει στη
βοήθεια της ισχυρής συμμάχου της, Αθήνας, για να (ειχ.15) : ψ ηςισμα τιχό ανάγλυφο των Α θψ α ίω ν για τους
αντιμετωπίσει τον κίνδυνο. Έτσι το 355 π.Χ. στέλ­ Ν εοπολίτες τον 356/5 ,τΧ. Efhv/.ό Αρχαιο/.ο·/ικό Μονοείο.
νει στην Αθήνα δία πρέσβεις: τον Δημοσθένη Θεο­
ξένου και τον Διοσκουρίδη Αμειψίου, οι οποίοι γί­
νονται δεκτοί με όλες τις τιμές που ταιριάζουν σε από το 346 π.Χ. εξουσιάζει τη Θράκη. Την ίδια επο­
πρόξενους και ευεργέτες. Το γεγονός μας διέσωσε χή περίπου σταματά η νομισματοκοπία της Νεάπο­
και πάλι ένα αθηναϊκό ψήφισμα που γράφτηκε επί λ η . Φαίνεται πως τότε η πόλη έχασε την αυτονο­
Ελπίνου άρχοντος. Το επάνω μέρος της στήλης είναι μία της και υποτάχθηκε στο βασίλειο της Μακεδονί­
διακοσμημένο με ένα πολύτιμο ανάγλυφο με τη μορφή ας.
της θεάς Παρθένου που κάνει χειραψία με τη θεά Α- Μετά την υποταγή της και την ίδρυση των Φι­
θηνά. Πρόκειται για τη μοναδική απεικόνιση τΐ)ς λίππων, η Νεάπολη υποβαθμίζεται σε επίνειο της ι­
Παρθένου με τη μορφή αρχαιοπρεπής κόρης που φο­ σχυρής μακεδονικής πόλης των Φιλίππων, που δια­
ρά στο κεφάλι πόλο, δηλαδή ένα ψηλό ιερατικό κά­ δραματίζει τον σημαντικότερο ρόλο στην περιοχή ως
λυμμα Τόσο αυτό όσο και τα δύο προηγούμενα ψη­ αστικό κέντρο και νομισματοκοπείο του Μακεδονι­
φίσματα φυλάγονται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολο­ κού κράτους. Ωστόσο το Ιερό της Παρθένου εξακο­
γικό Μουσείο, ενώ αντίγραφά τους εκτίθενται στο λουθεί να δέχεται αναθήματα σε όλη τη διάρκεια
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας (εικ. 15). των Ελληνιστικών χρόνων (εικ. 16,17).
Δυστυχώς, ούτε οι 20 αθηναϊκές τριήρεις που ήρ­ Το όνομα της πόλης αναφέρεται συμπτωματικά
θαν σε βοήθεια της Νεάπολης ούτε ο αγώνας των σε διάφορα ψηφίσματα και επιγραφές του 3ου και
πολιτών της στάθηκαν ικανά να ανακόψουν τον Μα- 2ου π.Χ. αιώνα όπως το ψήφισμα των Φιλίππων του
κεδόνα βασιλιά. Ο Φίλιππος Β μετά τις επιτυχίες 243/2 π.Χ., που βρέθηκε στην Κω, και αναφέρεται
του στην περιοχή ανατολικά του Στρυμόνα, την κα­ στην αποβίβαση στο λιμάνι της Νεάπολης των θεω­
τάληψη της Αμφίπολης, των Κρηνίδων και της Οισύ- ρών που πήγαν στους Φιλίππους για να κηρύξουν
μης και την καταστροφή της Γαληψού και της Απολ­ την έναρξη των Ασκληπιείων, καθώς και σε διάφο­
λωνίας, κυριεύει την Μαρώνεια και τα Άβδηρα και ρες επιγραφές των Δελφών.
 (εικ.16) : Αναθηματική επιγραφή προς την Παρθένο. 2ος αιώνας πΧ. Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας

24
Ο W
OO 2000

- — αρχ δ ρομ οι

ι · αρχ θ ε σ β ις

® σ η μ ε ρ . θ ε σ ε ις

(Σχέδιο 3) : Χάρτης της ευρύτερης περιοχής της Νεάπολης και των Φιλίππων, όπου σημειώνονται οι αρχαίοι δρόμοι.
(εικ.17) : Ειδώλιο κόρης, ανάθημα α,ιό το ιερό της Παρθένον. Ε/ά.ηνιστική ε.ιοχέ] (3ος και 2ος αιώνας .τ.\.)
Αρχαιολογικό Μουσείο Καόόά.ας
 Στους Ρωμαϊκούς χρόνους η Νεάπολη, ως επίνειο
των Φιλίππων, εξελίσσεται στο σημαντικότερο λιμάνι
της περιοχής, και αναβαθμίζεται ως σταθμός της Ε-
γνατίας οδού, η οποία διέρχεται από την πόλη (σχέ­
διο 3).
Το 42 π.Χ., στη διάρκεια των γεγονότων, που κα­
τέληξαν στη δραματική μάχη των Φιλίππων και στη
μετατροπή του ως τότε δημοκρατικού ρωμαϊκού κρά­
τους σε αυτοκρατορία, η Νεάπολη προσέφερε το λι­
μάνι της ως αγκυροβόλιο, "ενόρμισμα", του στόλου
των Δημοκρατικών, δολοφόνων του Καίσαρα, Βρού­
του και Κάσσιου.
Μετά την επικράτηση στη μάχη των αυτοκρατο­
ρικών και την ίδρυση οτους Φιλίππους της ρωμαϊκής
αποικίας από τον Οκταβιανό Αύγουστο, είναι σίγου­
ρο ότι διάφοροι ρωμαίοι αξιωματούχοι εγκαταστάθη­
καν και στη Νεάπολη.
Την ιστορία της πόλης των ρωμαϊκών χρόνων α­
ντιπροσωπεύουν αρχιτεκτονικά μέλη κτιρίων και επι­
τύμβια μνημεία, ενεπίγραφες σαρκοφάγοι και στήλες,
που βρίσκονται κατά καιρούς στη σύγχρονη πόλη της
Καβάλας (εικ.18,19).
26

(εικ.19) : Ενεπίγραφη σαρκοφάγος ρωμαϊκών χρόνων.

Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας

(εικ.18) : Αρχιτεκτονικό μέλος κτιρίου ρωμαϊκών χρόνων.

Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας
 (εικ. 20) : Α σημέπα ρωμαϊκά νομίσματα
αντοκρατορικών χρόνων.
Αρχαιολογικό Μουσείο Καδά/.ας

Τα ρωμαϊκά νομίσματα, (εικ. 20) που έχουν έρθει

στο φως, βεβαιώνουν τη δυναμική του εμπορίου που
ασκείται στο λιμάνι, το οποίο συνδέει την πόλη με
το Ανατολικό Αιγαίο και την Μικρά Ασία. Μαζί με
τα εμπορεύματα καταφθάνουν και ξένες λατρείες των
θεών της Αίγυπτου και της Ανατολής και στα μέσα
του 1ου μ,Χ. αιώνα φθάνει και το μήνυμα της νέας
θρησκείας που έμελλε να αλλάξει τον ελληνορωμαϊκό
κόσμο.
Η Νεάπολη είναι η πρώτη πόλη της Ελλάδας και
της Ευρώπης, όπου αποβιβάζεται ο Απόστολος Παύ­
λος μία μέρα του 49 μ.Χ. για να πάρει αμέσως την
Εγνατία οδό και να φθάσει στους Φιλίππους.
Η άφιξη του Αποστόλου Παύλου στο λιμάνι της
Νεάπολης και η ίδρυση της πρώτης χριστιανικής εκ­
κλησίας στους Φιλίππους πρέπει να είχαν αναδείξει
και τη Νεάπολη σε χώρο χριστιανικού προσκυνήμα­
τος. Δυστυχώς από τα παλαιοχριστιανικά μνημεία
που κατασκευάστηκαν στην πόλη δεν σώθηκε κανέ­
να. Ωστόσο η ύπαρξη παλαιοχριστιανικού ναού μαρ-
τυρείται από τα αρχιτεκτονικά μέλη (θωράκια, αμφι-
κιόνια και κίονες) που βρέθηκαν εντοιχισμένα στο
ναό του Αγίου Νικολάου και από το τμήμα του μαρ­
μάρινου άμβωνα (εικ. 21) που αποτοιχίσθηκε από
τον κατεστραμμένο σήμερα μεταβυζαντινό ναό της
Παναγίας της ομώνυμης συνοικίας.

(εικ. 21) : Τμήμα μαρμάρινου άμβωνα

α τό παλαιοχριστιανικό ναό της Νεάπολη;.
Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάΐ.ας
 Κατά τα επόμενα χρόνια ως το τέλος της ρωμα­
ϊκής εποχής, η Νεάπολη αναφέρεται οε δύο μιλλιά-
ρια (οδοδείκτες) της Εγνατίας οδού, όπου γίνεται
λόγος για διάφορες επισκευές της μεγάλης αυτής ο­
δικής αρτηρίας (εικ. 22).

(εικ. 22) : Μιλλιάριο (οδοδείκτης) ρωμαϊκών χρόνων της

Εγνατίας οδού. Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, καταλήγουμε αβί-

αστα ατο συμπέρασμα ότι η Νεάπολη σ'όλη τη διάρ­
κεια των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων (6ο - 4ο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
π.Χ. αιώνα), εποχή της ακμής της, αποτέλεσε ένα
"χωνευτήρι" πολιτιστικών στοιχείων που διαμόρφω­
Ρ. Collar!, Philippes, ville de Macedoine, Paris (1937)
σαν τον πολιτισμό των παραλίων της Βόρειας Ελλά­
Δ. Λαξαρίόης, Οδηγός Μ ουσείου Καβάλας (1969)
δας και επηρέασαν όλους τους γειτονικούς λαούς.
P.Lemerle, Philippes et la Macedoine Orientate (1945)
Μετά την ίδρυση των Φιλίππων, η πόλη υποβαθ­
μίζεται αλλά εξακολουθεί να διαδραματίζει και κα­ Γ.Μ πακαλάκης, "Νεάπολις - Χριστονπολις - Καβάλα”, Α .Ε
τά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους το ρό­ (1936), ο. 1-48
λο της σαν σημαντικό λιμάνι και σταθμός της Εγνα­ X. Κουκούλη - Χρυσανθάκη, "Οι αποικίες της Θάσον ατο Βόρειο
τίας οδού. Αιγαίο",
Η συσχέτισή της με την άφιξη του Χριστιανισμού Η Καβάλα και η περιοχή της I (1998), σ. 309-325
στην Ελλάδα και με την πορεία του Απόστολου D. Lazaridis, Thasos and its Peraia, Ancient Greek Cities 5, (1971)
Παύλου οδήγησε πιθανότατα στη μετονομασία της
X. Κονκούλη - Χρυσανθάκη, Α ρχαιολογικός Οδηγός Καβάλας
από Νεάπολη σε Χριστούπολη στα τέλη του 8ου -
( 2001)
αρχές του 9ου μ.Χ. αιώνα.
Νεάπολις -
ΧριστούποΑις
300 μ.Χ. -1391 μ.Χ.

Μιχάλης Λυχούνας
Αρχαιολόγος

Κωνσταντίνος Τσουρής
Αρχαιολόγος

0 Μιχάλης Λυχούνας γεννήθηκε στην Καβάλα, όπου και τελείω σε το σχολείο. Σπού­
δασε στην Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Τμή­
μα Ιστορίας και Αρχαιολογίας), όπου και ολοκληρώνει τις μεταπτυχιακές του σπου­
δές. Εργάστηκε επί ένα διάστημα κατά το 1994 και συνεχώς από το 1999 μέχρι
σήμερα στην Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας, σε αναστηλωτικά έργα
κυρίως (Αμψίπολη, Φίλιπποι, Καμάρες Καβάλας).
Τα ενδιαφέροντα του βρίσκονται στις περιόδους της Ύστερης Αρχαιότητας και των
πρώτων μεταβυζαντινών αιώνων. Δημοσιεύει μελέτες για διάφορα μνημεία της
Ανατολικής Μακεδονίας.

Ο Κωνσταντίνος Τσουρής γεννήθηκε στην Καβάλα το 1952. Σπούδασε ιστορία και

αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διδάκτωρ του Τμή­
ματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
το 1988. Υπηρέτησε ως Αρχαιολόγος στο Υπουργείου Πολιτισμού από το 1979 μέ­
χρι το 2004. Εργάστηκε στην Ήπειρο, την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη. Από
το 2004 αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτεί-
ου Πανεπιστημίου Θράκης. Πραγματοποίησε ανασκαφικές έρευνες σ η ν Αρτα, τον
Παράδεισο Νέστου και το Διδυμότειχο. Συμμετείχε σε εργασίες αναστηλώσεως βυ­
ζαντινών μνημείων της Ηπείρου και της Θράκης. Δημοσίευσε μελέτες για διάφορα
βυζαντινά μνημεία της Ελλάδος.
 Μιχάλης Αυχοννας
Νεάπολις - Χριστονπολις
300 μ.Χ.
Γύρω στο 300 μ.Χ. η Νεάπολις ήταν ένα κάστρο-
λιμάνι στην πορεία της Εγνατίας οδού. Βαρύνοντα
ρόλο στην οικιστική οργάνωση της περιοχής είχαν α­
πό αιώνες οι Φίλιπποι και η Νεάπολις ήταν το επί­
νειό τους. Η Νεάπολις αποτελούσε πριν από όλα κά­
στρο - σταθμό για τις χερσαίες επικοινωνίες και σκά­
λα για τις θαλάσσιες, κτισμένη σε καίρια θέση. Εδώ
έπρεπε να επιβιβαστεί σε καράβι ο ταξιδιώτης ή ο
έμπορος από την ενδοχώρα που είχε προορισμό τη
Θάσο. Ταυτόχρονα, από την έξοδο των στενών των
Δαρδανελίων μέχρι τη Θεσσαλονίκη η Νεάπολις ή­
ταν το καλύτερο στεριανό λιμάνι. Με άλλα λόγια α­
πό τη Νεάπολι περνούσε όποιος ταξίδευε διά ξηράς
από τη Θεσσαλονίκη προς το Βυζάντιο και την Α­
σία και αντίστροφα άπό εδώ περνούσε επίσης όποιος
ταξίδευε από τη θάλασσα προς το εσωτερικό της Α­
νατολικής Μακεδονίας αλλά και τις περιοχές στα βό­
Η χερσόνησος της Παναγίας από το ύψωμα του Κουλέ. Λήψη Στ. Στουρνάρα, 2001. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
- Κωνσταντίνος Τσουρής
- 1391 μ.Χ.
ρειό της και αντίστροφα. Το ρόλο αυτόν, τον πιο ση­
μαντικό στην ιστορία του, τον κράτησε ο άνυδρος
και πυρακτωμένος, τους ζεστούς μήνες, βράχος, όσο
ανήκε σε αυτοκρατορίες που κυριαρχούσαν στη Με­
σόγειο, τη Βαλκανική και τη Μικρά Ασία και τον έ­
χασε οσάκις περιήλθε σε κρατικά μορφώματα με στε­
νά όρια'.
Για το λόγο αυτό επομένως από την πόλη αυτή
περνούσαν τα αυτοκρατορικά στρατεύματα της Κων­
σταντινουπόλεως σε κάθε εκστρατεία τους προς τις
δυτικές επαρχίες και από εδώ επέστρεφαν στην πρω­
τεύουσα. Για τον ίδιο λόγο βρέθηκε πάνω στο δρό­
μο των Σταυροφόρων της Α' Σταυροφορίας (1097)
1. Το κείμενο που δημοσιεύεται εδώ α ποτελεί σύνοψη εργασίας
που ετοιμάζουν οι γράφοντες σε συνεργασία με συναδέλφους
και συνεργάτες της 12ης Εφορείας Βυζαιπινών Αρχαιοτήτων και
της IΗ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
 και της νορμανδικής διείσδυσης του 12ου αιώνα
Μετά την κατάλυση της Αυτοκρατορίας το 1204 α­
πό τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας, γνώ­
ρισε τις κινήσεις των στρατιωτικών σωμάτων των
Φράγκων της Κωνσταντινουπόλεως, των Βυζαντινών
της Θεσσαλονίκης και της Νίκαιας και τέλος, όταν
πλέον η αυτοκρατορία είχε απολέσει οριστικά τη βό­
ρεια Μακεδονία και τη βόρεια Θράκη, είδε να πη­
γαινοέρχονται οι βυζαντινοί διεκδικητές του αυτο-
κρατορικού θρόνου ή οι υπερασπιστές του και οι
Σέρβοι ή οι Τούρκοι σύμμαχοι πότε του ενός και πό­
τε του άλλου.
Η χερσόνησος της Παναγίας ήταν μέχρι τον 19ο
αιώνα σχεδόν νησί. Η θάλασσα από τη μεριά του λι­
μανιού εισχωρούσε μέχρι την οδό Βενιζέλου, κατά
μήκος της οποίας εκτεινόταν η ακτή. Το κύμα χτυ­
πούσε τα απόκρημνα βράχια της Παναγίας και δεν
άφηνε κανένα περιθώριο να προσεγγίσει πλεούμενο.
Αυτό σήμερα γίνεται αντιληπτό μόνον γύρω από την
περιοχή του φάρου στην άκρη της χερσονήσου, κα­
θώς επίσης και στην ανατολική ακτή της, ενώ η δυ­
τική ακτή, που ήταν και η πιο απόκρημνη, στο με­
γαλύτερο μήκος της είναι επιχωμένη.
Στην αρχή της χερσονήσου διαμορφώνονταν δύο
κολπίσκοι: ο ένας στη θέση του εσωτερικού λιμανιού
-έφθανε σχεδόν μέχρι την οδό Βενιζέλου- και ο άλ­
λος στη θέση του καλαφατιού -και μάλλον εισχωρού­
σε λίγο περισσότερο από όσο σήμερα στην ξηρά. Και
στους δύο μπορούσαν να ελλιμενιστούν μερικά σκά­
φη και να εκτελεσθούν ναυπηγοεπιακευαστικές εργα­
σίες. Αν και οι λειτουργίες αυτές δεν ήταν συνεχείς
μέσα στους αιώνες, ωστόσο είναι απολύτως βέβαιο
ότι κατά καιρούς η πόλη διέθετε δύο ναυπηγεία.
Στα βόρεια της πόλης περνούσε ένας μόνον δρό­
μος: η Εγνατία Οδός, που κατέβαινε από τα υψώ­
ματα του Αγίου Σίλα, έφθανε μέχρι την Πλατεία Ε­
λευθερίας και τις Καμάρες και ανηφόριζε στη συνέ­
χεια στην περιοχή του Σούγιουλου, για να κατηφο­
ρίσει και πάλι προς τους μπαχτσέδες του Καρά Ορ-
μάν.
Από την εποχή της ίδρυσης της Νεαπόλεως μέχρι
τα μέσα του 19ου αιώνα ο οικισμός που αναπτύχθη­
κε, ανεξάρτητα από το μέγεθος και τη σπουδαιότη-
τα που είχε κατά καιρούς, περιοριζόταν στη χερσό­
νησο της Παναγίας και μόνον δύο φορές, την πρώ­
τη κατά τον 3ο-4ο αιώνα και κατόπιν κατά την τρί­
τη δεκαετία του 16ου αιώνα επεκτάθηκε στα πεδι­
νά πίσω από τη χερσόνησο, στην περιοχή του Αγί­
ου Νικολάου. Τα οχυρωματικά έργα που κατασκευά­
στηκαν για να προστατεύσουν αυτόν τον οικισμό, σε
γενικές γραμμές παρακολουθούσαν την περίμετρο
της χερσονήσου και κάθε νέα επέμβαση συντηρούσε,
ανακατασκεύαζε ή συμπλήρωνε την προηγούμενη.
Το τείχος της πόλης παρακολουθούσε το φρύδι
του βράχου. Όποιος περπατήσει ολόκληρη την περι-
φέρειά του μένει με την εντύπωση ότι ένας απλός
τοίχος θα έφθανε για να προστατεύσει το γεωλογι­
κό σχηματισμό της χερσονήσου. Το παράλιο τείχος
της πόλης διαμόρφωνε ταυτοχρόνως και το άνδηρο,
πάνω στο οποίο εκτεινόταν ο οικισμός. Στους πολύ
καλούς καιρούς ο πληθυσμός που μπορούσε να συ­
γκεντρωθεί στο εσωτερικό του κάστρου δεν ήταν δυ­
νατόν να ξεπερνά τις 2.000 έως 3.000 ψυχές το πο­
λύ.
Το χερσαίο τείχος υψωνόταν επίσης σε απόκρη­
μνα βράχια και ήταν σχεδόν αδύνατο να το προσεγ­
γίσει ο επιτιθέμενος. Όταν τον 16ο αιώνα η πόλη
επεκτάθηκε, το χερσαίο τείχος έπαυσε να είναι εξω­
τερικό και βρέθηκε μέσα στην επέκταση. Οι γειτο­
νιές που αναπτύχθηκαν χρειάζονταν δρόμους και
δρομάκια για την εξυπηρέτηση των κατοίκων τους
και έτσι διαμορφώθηκαν σταδιακά σχετικά ομαλές
προσβάσεις για κάθε γωνιά του οικισμού. Η ειρηνι­
κή χρήση του τόπου για πέντε αιώνες εξομάλυνε
βαθμιαία το τραχύ τοπίο και οι απότομοι γκρεμοί
με τα άγρια βράχια σχεδόν εξαφανίστηκαν κάτω α­
πό τους δρόμους, τα σπίτια, τα αναλήμματα, τις αυ­
λές με τα κηπάκια. Τη διαμόρφωση της περιοχής
μπροστά στο χερσαίο τείχος θυμίζουν πια μόνον οι
απότομες ανηφοριές και η σχέση των υψών με την
οδό Κουντουριώτου, τις Καμάρες και τη θάλασσα άν
κανείς σταθεί πάνω στο χερσαίο τείχος και τους
πύργους του και ρίξει το βλέμμα στα πεδινά και την
παραλία, καταλαβαίνει πως η οχύρωση, όπου δεν ή­
ταν απολύτως απρόσιτη, ήταν εξαιρετικά δυσπρόσι-
τη.
Πύργοι σχεδόν δεν χρειάζονταν. Στο παράλιο τεί­
χος ίσιος δεν υπήρχε κανένας, ενώ το χερσαίο ενι-
σχυόταν συστηματικά με τετράπλευρους πύργους.
Οι πύλες του κάστρου ανοίγονταν πάντοτε εκεί
όπου κατέληγαν στοιχειωδώς ομαλές φυσικές προ­
σβάσεις, η πορεία των οποίων εξ άλλου ήταν απο­
λύτως δεσμευμένη από τη διαμόρφωση του εδάφους.
Τρία ήταν αυτά τα σημεία: το πρώτο στην οδό Θε­
οδώρου Πουλίδου, δίπλα στην παλιά Εμπορική Σχο­
λή, εκεί όπου το χερσαίο τείχος συναντούσε το πα­
ράλιο το δεύτερο στη οδό Ιουστινιανού το τρίτο ψη­
λά, κοντά ατην ακρόπολη, στη οδό Λάμπρου Κατσώ-
νη. Στο πρώτο και στο τελευταίο σώθηκαν πύλες της
Τουρκοκρατίας.
Μέσα στην πόλη η διάταξη των δρόμων υπαγο­
ρευόταν και δεσμευόταν επίσης από τη μορφολογία
του εδάφους: μπορούσαν να αναπτυχθούν μόνον
δυο-τρεις κύριοι, σχετικά φαρδείς, περιμετρικοί δρό­
μοι, στη συνέχεια των δρόμων που οδηγούσαν στις
πύλες. Οι δρόμοι αυτοί παρακολουθούσαν την κλίση
Χάρτης της χερσονήσου της Παναγίας με την οχύρωση της πόλης, της ακρόπολης και τη νεότερη επέκταση της πόλης.
(Κ. Τσουρής, ΑΔ 53 (1998), Μελέτες.) Σχεόιαστικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
 του εδάφους και οε γενικές γραμμές δεν μπορούσαν
παρά να συμπίπτουν με τους σημερινούς κύριους
δρόμους της Παναγίας, δηλαδή τις οδούς Θεοδώρου
Πουλίδου και Ιουστινιανού. Μικρότεροι δρόμοι και
στενά δρομάκια, κάθετα ή λοξά προς τους βασικούς
άξονες, ανηφόριζαν τις πλαγιές του βράχου και οδη­
γούσαν στις πιο απομακρυσμένες γειτονιές της πόλε-
ως και γύρω από την ακρόπολη.
Στην κορυφή του βράχου υψωνόταν η ακρόπολη,
στην οποία για να ανεβεί κανείς έπρεπε να διασχί­
σει την πόλη, αλλά μπορούσε επίσης να ανεβεί, με
κάποια δυσκολία βεβαίως, κατ' ευθείαν από έξω χω­
ρίς να περάσει μέσα από την πόλη.
Η ακρόπολη είχε πάνω κάτω τη μορφή που έχει
και σήμερα: αποτελούνταν από δύο τμήματα και στο
μέσον του τείχους που χώριζε τους δύο περιβόλους
υψωνόταν ο ακρόπυργος. Σε λιγοστά μόνον τμήμα­
τα της ακροπόλεως μπορεί κανείς να αναγνωρίσει
βυζαντινές τοιχοποιίες, αλλά είναι αρκετά για να
σχηματισθεί μια γενική εικόνα της μορφής και της
έκτασής της.
Από τον 4ο αιώνα μέχρι τα τέλη του 6ου διοικη­
τικά η πόλη ανήκε στην επαρχία Μακεδονίας Α' και
σε όποια ανώτερη διοίκηση ή επαρχία αυτή υπαγό­
ταν: δηλαδή κατ' αρχάς στην Επαρχία Μακεδονίας
της Διοικήσεως των Μοισιών και στη συνέχεια στη
Διοίκηση Μακεδονίας της Praefectura praetorio του
Ανατολικού Ιλλυρικού (πρωτεύουοα Θεσσαλονίκη).
Εκκλησιαστικά εξαρτιόταν από τον επίσκοπο των
Φιλίππων, που με τη σειρά του υπέκειτο στον μη­
τροπολίτη Θεσσαλονίκης. Διοικητικά και εκκλησια­
στικά δηλαδή η περιοχή ήταν προσανατολισμένη στις
δυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας.
Οι ταξιδιώτες και οι γεωγράφοι της υστερορρω­
Γο υδραγωγείο καί το φρούριο από την περιοχή του Γυμνασίου Αρρένων. Παλαιό ταχυδρομικό δελτάριο.
μαϊκής περιόδου απλώς την αναφέρουν, άλλοτε σχε­
δόν την προσπερνούν χωρίς να ασχολούνται μαζί της
και άλλοτε δεν την αναφέρουν καν: μάλλον ήταν μια
πόλη χωρίς ιδιαίτερη οημασία. Αν το Ιεροσολυμητι-
κό Οδοιπορικό την αναφέρει μόνον ως mutatio, δη­
λαδή σταθμό, αυτό συμβαίνει γιατί ο συγγραφέας
του έμεινε μόνον λίγες ώρες ή διανυκτέρευσε οε έ­
ναν σταθμό έξω από τα τείχη της πόλης και δεν
βρήκε κανένα λόγο να ανεβεί στην πόλη.
Η αρχαία οχύρωση της πόλης διατηρήθηκε μέχρι
τη Ρωμαιοκρατία. Μαρτυρείται ότι ο Ιουλιανός
(361-363) έλαβε ιδιαίτερη μέριμνα για την οχύρωση
πολλών μακεδονικών πόλεων και δεν αποκλείεται α­
νάμεσα σε αυτές να ήταν και η Νεάπολις. Σε μερι­
κές περιοχές του χερσαίου και του δυτικού παράλιου
τείχους αναγνωρίζονται φάσεις της τοιχοδομίας που
είναι δυνατόν να συνδεθούν με αυτή τη δραστηριό­
τητα. Ο Ιουστινιανός (527-565) επίσης φαίνεται ότι
φρόντισε για τα τείχη της πόλεως, αν η σχετική εί­
δηση του Προκοπίου αναφέρεται στην πόλη της χερ­
σονήσου της Παναγίας και όχι σε κάποια άλλη -α­
πό τις πολλές άλλωστε- Νεάπολι.
Στην οδό Κουντουριώτου, στο ύψος του Αγίου
Νικολάου, στα σκάμματα του αγωγού του βιολογι­
κού καθαρισμού βρέθηκαν λείψανα ισχυρών τοίχων,
οι οποίοι δεν αποκλείεται να είναι τμήμα μιας οχυ­
ρωματικής κατασκευής. Η ανασκαφή έγινε κάτω α­
πό πιεστικές και επικίνδυνες συνθήκες και έτσι δεν
στάθηκε δυνατόν να ερευνηθεί το ερείπιο όσο θα του
άξιζε. Τα στοιχεία που προέκυψαν δείχνουν, προς το
παρόν βεβαίως, ότι έχουμε να κάνουμε με έργο του
3ου ή του 4ου μ.Χ. αιώνα.
Έργο των Αυτοκρατορικών Χρόνων ή της υστε-
ρορρωμαϊκής περιόδου δεν αποκλείεται να είναι το
μεγάλο υδραγωγείο, οι Καμάρες, που σημαδεύει με
 την παρουσία του τη σύγχρονη πόλη. Συνήθως πι­
στεύεται ότι πρόκειται για κτίσμα συνδεόμενο με την
ανασυγκρότηση της πόλης επί Σουλεϊμάν του Μεγα­
λοπρεπούς κατά την τρίτη δεκαετία του 16ου αιώ­
να, αλλά η κλίμακα και η μορφή του αφήνουν πολ­
λά περιθώρια να αναζητήσει κανείς άλλες εκδοχές.
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν πολλά τέτοια
έργα από την Τουρκοκρατία. Οι Οθωμανοί, όπως
και οι Ρωμαίοι, φρόντισαν συστηματικά την ύδρευ­
ση των πόλεών τους, αλλά δεν μπορεί κανείς να ε­
ντοπίσει υδραγωγείο με τέτοιο ύψος, παρόμοια μορ­
φή και τόσο ισχυρή κατασκευή, που να είναι οθω­
μανικό έργο. Πολλά υδραγωγεία της Ρωμαιοκρατίας
σώθηκαν ερειπωμένα στις ελληνικές επαρχίες, αλλά
από όσο ξέρουμε μόνον το αδριάνειο υδραγωγείο
στην Αθήνα λειτουργούσε μέχρι τον 20ο αιώνα. Φαί­
νεται λοιπόν πολύ πιθανό ότι οι Καμάρες κατα­
σκευάστηκαν ανάμεσα στον Ιο και στον 6ο αιώνα
μ.Χ., είναι άγνωστο αν διατήρησαν την αρχική τους
λειτουργία κατά τη βυζαντινή περίοδο, αλλά επι­
σκευάστηκαν συστηματικά (1520-1540 περίπου) από
τον Ιμπραήμ πασά και δεν έπαυσαν έκτοτε να
συντηρούνται και να επιτελούν τον αρχικό τους προ­
ορισμό μέχρι τον 20ο αιώνα.
Το υδραγωγείο από τα δυτικά Λήψη Στ. Στουρνάρια, 2001. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
Δίπλα στη νότια πλευρά του Αγίου Νικολάου σω­
στική ανασκαφή αποκάλυψε λείψανα κτισμάτων του
5ου ή 6ου αιώνα, αλλά δεν διαπιστώθηκε αν ανή­
κουν σε εκκλησία ή σε κτίσμα του λιμανιού.
Από την υστερορρωμαϊκή περίοδο δεν σώθηκε
κανένα εκκλησιαστικό μνημείο. Οι μεγάλες παλαιο­
χριστιανικές βασιλικές, που πλημμύρισαν τη Μεσο­
γειακή Λεκάνη από τον 4ο μέχρι τον 6ο αιώνα, δεν
βρέθηκαν ποτέ εδώ. Οι θέσεις (με σχετικά μεγάλη έ­
κταση και σχετικά ομαλή διαμόρφωση), στις οποίες
ήταν δυνατόν να ανοικοδομηθούν βασιλικές στην πό­
λη είναι περιορισμένες. Η μία δεν μπορούσε να είναι
άλλη από την περιοχή όπου σήμερα υψώνεται η εκ­
κλησία της Παναγίας, μια άλλη πιθανή θέση είναι η
περιοχή του τζαμιού της Μουσικής, ίσως μια τρίτη
βρίσκεται στον εσωτερικό περίβολο της ακροπόλεως
και βέβαια δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στην πε­
ριοχή του Αγίου Νικολάου δίπλα οτο λιμάνι μπορού­
σε επίσης να κτισθεί άνετα μια ακόμη βασιλική. Αρ­
χιτεκτονικά λείψανα από αυτά τα μνημεία δεν σώ­
θηκαν. Ωστόσο εντοπίστηκαν κατά καιρούς εγκατε­
σπαρμένα στην παλιά πόλη ή κτισμένα σε τοίχους
των σπιτιών της αρκετά από τα αρχιτεκτονικά μέλη
αυτών των βασιλικών (spolia). Μερικά συγκεντρώθη-
 Αρχιτεκτονικά μέλη από την Καβάλ.α
Σχέδιο Γ. Μαακαλ.άκη.
Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.

καν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καβάλας και με­ Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης εκτίθεται
ρικά διέσωσε σε ένα σχέδιο ο πρώτος Έφορος των ένα σημαντικό κομμάτι από τον άμβωνα μιας πα­
Αρχαιοτήτων της Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης, λαιοχριστιανικής βασιλικής, άλλοτε εντοιχισμένο
Γεώργιος Μπακαλάκης. Μια άλλη ομάδα βρέθηκε στην αψίδα της μεταβυζαντινής εκκλησίας της Παν­ 35
στο υπόγειο του 10ου Δημοτικού Σχολείου. αγίας. Πρόκειται για τμήμα από συμπαγή πολυγωνι­
κή βάση, μονόλιθου άμβωνα. Κοσμείται με κόγχες
που έχουν αγγείο με αετό πάνω τους, ενώ το τεταρ-
τοσφαίριο καταλαμβάνει αχιβάδα. Στις γωνίες υπάρ­
χουν κιονίσκοι με ιωνικά κιονόκρανα. Ο τύπος του
Καβάλ.α, άμβωνα και ο διάκοσμός του είναι μεν γνωστά, αλ­
Αρχαιολογικό Μουσείο. λά δεν είναι ιδιαίτερα συνηθισμένα. Είναι έργο της
Τμήμα ιζαλ.αιοχριοτιαηκον περιόδου ανάμεσα στα μέσα του 5ου και στα μέσα
άμβωνα. του 6ου μ.Χ. αιώνα Κομμάτι από πεσσίοκο τέμπλου
Λήψη Α Γιαλ,ονρη, 1992.
με ομόθετα πλαίσια και εγκοπή για την πάκτωση
Φωτογραφικό αρχείο
θωρακίου βρίσκεται δίπλα στο μικρό προσκυνητάρι
12ης Ε Β Α
κάτω από τον πύργον ύπέρκαλον.

Παναγία
Τμήμα παλαιοχριστιανικού
πεοοίσκου.
Λέ/ψη Μ Λνχοννα, 2004.
Φωτογραφικό αρχείο
12ης ΕΒΑ.
 Στο οικόπεδο του παλιού Νοσοκομείου βρέθηκε
ιωνικό κιονόκρανο 5ου-6ου μ.Χ. αιώνα.
Ανάμεσα στα μέλη που είχαν συγκεντρωθεί στο
10ο Δημοτικό Σχολείο (της Δημαρχίας) συγκαταλέ­
γονται τέσσερα μικρά κομμάτια αμφιγλύφου θωρακί­
ου παλαιοχριστιανικής περιόδου.
Στο σχέδιο του Γ. Μπακαλάκη αποτυπώνονται
μια σειρά από ποικίλα μέλη. Κομμάτι πεσσίσκου κο­
σμούμενο με ομόθετα πλαίσια. Κομμάτι από βατήρα
τέμπλου. Καμπύλο θωράκιο από εξώστη άμβωνα δια­
κοσμημένο με σταυρό μέσα σε κύκλο και παραπλη­
ρωματικό φυτικό διάκοσμο Δύο ιωνικά κιονόκρανα
με συμφυές επίθημα (στο ένα δεν διαγράφονται οι έ­
λικες και στο επίθημα υπάρχει σταυρός, στο άλλο υ­
πάρχει δέσμη λογχοειδών φύλλων και διαγράφονται
οι έλικες). Επίθημα κιονόκρανου με λατινικό σταυρό.
Τρεις αμφικιονίσκοι, από τους οποίους ο ένας κο­
σμείται με σταυρό και σώζει συμφυές αμφικιονόκρα-
νο με τρίφυλλο ανθέμιο. Αμφικιονόκρανο με φυλλο­
φόρο σταυρό.
Στην ίδια περίοδο χρονολογούνται λιγοστά όστρα­
κα από μεγάλα αγγεία μεταφοράς υγρών. Βρέθηκαν
σε σωστικές ανασκαφές και οι πληροφορίες που μας
δίνουν είναι η οικιστική χρήση του τόπου και οι ε­
μπορικές συναλλαγές με διάφορα λιμάνια της Μεσο­
γείου.
Από την ανασκαφή νοτίως του Αγίου Νικολάου
προέρχονται πέντε ασσάρια2 υστερορρωμαϊκής περιό­
δου.
2. Χάλκινη μικρή υποδιαίρεση υστερορρωμαϊκής περιόδου.
Παναγία, όοτρακα από σωστικές ανασκαφές. Παλαιοχριστιανικά.
Λήψη Ε. Παπαθεοφάνους-Τσουρή, 1993.
Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
Το τέλος της Αρχαιότητας και η έναρξη των με­
σαιωνικών χρόνων δεν άφησαν κανένα ίχνος στην
πόλη. Στους λεγομένους σκοτεινούς αιώνες (7ο και
8 ο) άλλαξε το όνομά της σε Χριστούπολι, διαδικασί­
α κοινή σε πολλές πόλεις της περιοχής αλλά και ο­
λόκληρης της Αυτοκρατορίας. Τα οικιστικά μορφώ­
ματα της Αρχαιότητας υποχώρησαν μπροστά στις α­
νάγκες μιας νέας κοινωνικής και οικονομικής οργά­
νωσης σταδιακά αλλά σταθερά, πολλές πόλεις εξα­
φανίστηκαν για πάντα από την ιστορία και πολλές
μετά από κάποιο διάστημα εγκαταλείψεως ή μετα­
σχηματισμού παραχώρησαν τη θέση τους σε νέες. Αν
υπήρξε κενό στη χρήση της χερσονήσου δεν τεκμαί-
ρεται ούτε από ιστορικές πηγές ούτε από αρχαιολο­
γικά ευρήματα. Η μετονομασία προφανώς οφείλεται
στην ανάμνηση του γεγονότος της αποβίβασης του
αποστόλου Παύλου. Το γεγονός είναι ότι η Νεάπο-
λις - Χριστούπολις δεν μετακινήθηκε στην ενδοχώρα,
δεν άλλαξε θέση και η οχύρωση δεν συρρικνώθηκε,
ανεξάρτητα από την έκταση, τη μορφή και την πυ­
κνότητα του οικισμού. Αν βασισθούμε στα δεδομένα
της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, φαίνε­
ται πολύ πιθανό ότι το νέο όνομα είχε επικρατήσει
πριν από τα τέλη του 8 ου αιώνα.
Την ίδια εποχή περίπου ιδρύθηκε η επισκοπή Χρι-
στουπόλεως, η οποία υπέκειτο στον μητροπολίτη -
πλέον- Φιλίππων.
Ένα μολυβδόβουλλο που ίσως χρονολογείται στον
8 ο αιώνα, μαρτυρεί τη λειτουργία τελωνειακής υπη­
ρεσίας και τη παρουσία τελωνειακού υπαλλήλου
στην πόλη.
Κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο διοικητικά ανή­
κε στο Θέμα Στρυμόνος, που περιελάμβανε τη σημε­
ρινή ανατολική Μακεδονία και τη δυτική Θράκη
πλην της δυτικής όχθης του Έβρου και είχε πρωτεύ­
ουσα πόλη τις Σέρρες ή στο θέμα Βολερού, Στρυμό­
νος και Θεσσαλονίκης, που περιελάμβανε την παρα­
πάνω περιοχή και επί πλέον την κεντρική Μακεδο­
νία.
Εκκλησιαστικά η επισκοπή Χριστουπόλεως εξακο­
λούθησε να υπάγεται στον μητροπολίτη Φιλίππων.
Κατά τη διάρκεια των βυζαντινοβουλγαρικών
συγκρούσεων του 9ου και του 10ου αιώνα η Χρι-
στούπολις παρέμεινε σταθερά στα χέρια των Βυζαντι­
νών και ήταν υπολογίσιμο κάστρο στους σχεδιασμούς
της αυτοκρατορίας, ιδίως στις περιόδους κατά τις ο­
ποίες οι βυζαντινοί σχεδόν στριμώχνονταν στην ακτή
του βορείου Αιγαίου με την πλάτη στη θάλασσα έχο­
ντας απολέσει τον πλήρη έλεγχο της ενδοχώρας.
Στα τέλη του 8 ου αιώνα ένας διάσημος άγιος, ο
Θεόδωρος Στουδίτης, ταξίδεψε προς τη Θεσσαλονί­
κη διά θαλάσσης (Αβυδος - Λήμνος - Χριστούπολις
 - Θεσσαλονίκη), γιατί ο στεριανός δρόμος, που περ­ και η αποστολή αυτή δεν μπορεί να ήταν άλλη από
νούσε από την Χριοτούπολι και τις εκβολές του την υπεράσπιση της βυζαντινής κυριαρχίας στην πε­
Στρυμόνα, δεν ήταν απολύτως ασφαλής. ριοχή, που απειλούνταν από τις κινήσεις Βουλγάρων
Περίπου τριάντα χρόνια αργότερα ο άγιος Γρηγό- επιδρομέων. Ισως μάλιστα ο καίσαρ πραγματοποίη­
ριος ο Δεκαπολίτης ταξιδεύοντας με πλοίο από την σε κάποιες -άγνωστης ακριβώς έκτασης- εργασίες
Αίνο για τη Θεσσαλονίκη στάθμευσε για λίγο οτο λι­ στα τείχη. Δεν αποκλείεται ένας από τους γωνιακούς
μάνι της Χριστουπόλεως. Αργότερα, στο ταξίδι της πύργους του χερσαίου τείχους να είναι έργο αυτής
επιστροφής, ο άγιος αποβιβάστηκε και πάλι οτο λι­ της περιόδου και η επιγραφή που σώθηκε, εγκώμιο
μάνι της, όπου η φρουρά του Καίοαρος, ο οποίος έ­ στον πύργο και επίκληση της θείας προστασίας, ζω­
δρευε οτο κάστρο, συνέλαβε το συνοδό του. Τα εν­ ντανεύει τις δυσκολίες των περιστάσεων.
διαφέροντα της διηγήσεως - εκτός από την παρου­
+ Πύργε θεοοτήρηκτε θεό(ς) οε ακέπει:
σία του Καίοαρος - είναι δύο: πρώτον ότι στις ακτές
ώς ύπέρκα/.ον όντα πάντων τών πύργω(ν):
του Θρακικού και του βορείου Αιγαίου πελάγους τα
σημαντικά λιμάνια ήταν τρία: η Αίνος, η Χριστούπο-
λις και η Θεσσαλονίκη. Δεύτερον ότι η διαδρομή α­
πό την Αίνο μέχρι τη Θεσσαλονίκη διά ξηράς εξα­
κολουθούσε να είναι σε κάποιο βαθμό ανασφαλής.
Ποιος όμως ήταν αυτός ο καίσαρ -αξιωματούχος
στην κορυφή της ιεραρχίας της βυζαντινής αυλής α­
μέσως μετά τον αυτοκράτορα-, ο οποίος βρισκόταν
σε ένα επαρχιακό κάστρο αυτήν την περίοδο και
γιατί; Ανάμεσα στο 820 και το 830 ο Θεόφιλος έ­
στειλε εδώ το γαμπρό του καίσαρα Αλέξιο Μουσε-
λέ, κίνηση που δείχνει πόσο υπολόγιζε η αυτοκρατο- 37
ρική διοίκηση στο κάστρο της Χριστουπόλεως. Ένας
τόσο υψηλόβαθμος αξιωματούχος και μάλιστα από
την ίδια την αυτοκρατορική οικογένεια σίγουρα ή­ ΙΙνογο: ι. τ έ ρ κ α / ο ς . η επιγραφή. Λήψη Σ τ . .Σ Γ Ο ίρ ν ά ρ α , 2004.
ταν επιφορτισμένος με κάποια σπουδαία αποστολή Φωτο-γραφν/.ό αρχείο 12η: ΕΒΑ
 Καβάλα, Αρχαιολογικό Μουσείο. Επιγραφή Βασιλείου Κλάδωνος. Λήψη Στ. Στουρνάρα, 2004. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
Το 926 ο στρατηγός του θέματος Στρυμόνος, Βα­
σίλειος Κλάδων, πραγματοποίησε επισκευές στα τεί­
χη της πόλεως. Μια επιγραφή με λιτό αλλά και πα-
38 νηγυρικό χαρακτήρα, που σώθηκε ακέραια, εντοιχι­
σμένη στο παράλιο τείχος της πόλης μνημονεύει το
γεγονός.
♦ Τ ά π ρ ιν φ θ α ρ έ ν τα κ α ί π επ τω κό τα τ ε ίχ η
ΐσ τη σ ι στερρώ ς Β α σ ίλ ε ιο ς ό Κλάδω ν,
ό σ τ ρ α τ η γ έ τ η ς Σ τρυ μ ό νο ς, ό α νδ ρείο ς,
επ ί Ρωμανού, Κ ω ν σ τα ν τίνο υ , Σ τεφ ά ν ο υ
κ α ί Χ ρ ισ το φ ό ρ ο υ , α υ θ ίς τ ε Κ ω νσ τα ντίνο υ ,
των πεντα ρίθ μω ν ευ τυ χ ώ ν β α σ ιλέω ν ,
έτ(ους) από κτ(ίσεω ς) κ ό (σ μ ο υ ),ςυ λδ ', ίνδ(ικτιώ νος) ιδ'.
’ Ε γρ ά φ (η ) δ (ιά ) χ ε ιρ (ό ς ) Σ τεφ ά ν (ο υ ) β ( α σ ιλ ικ ο ϋ )
σπαθ(αρίου).
Η επιγραφή, καλογραμμένη και καλοδιατηρημένη,
εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Τον
ίδιο αιώνα, επ ί Νικηφόρου Β' Φωκά ένας άλλος
στρατιωτικός αξιωματούχος επεσκεύασε την ακρόπο­
λη των Φιλίππων και μια επιγραφή μνημόνευσε το
γεγονός.
Στη μέση ή στην ύστερη βυζαντινή περίοδο πραγ­
ματοποιήθηκαν ορισμένες εργασίες -πάντα άγνωστο
ποιας ακριβώς έκτασης- στην ακρόπολη της πόλης.
Τότε επισκευάστηκε ο πεντάπλευρος πύργος -κατά­
λοιπο μιας προηγούμενης εποχής- του εξωτερικού πε­
ριβόλου της και έγιναν εργασίες στο τείχος που χω­
ρίζει τον εσωτερικό από τον εξωτερικό περίβολο.
Σίγουρα πριν από την Φραγκοκρατία εκτελέστη-
καν ακόμη εργασίες σε ορισμένα τμήματα του παρα­
λίου τείχους της πόλης. Σωστική ανασκαφή που
πραγματοποιήθηκε στο οικόπεδο του παλιού Νοσο­
κομείου, μπροστά από την πλατεία του Μεχμέτ Αλή,
έδειξε ότι το τείχος εδώ μέχρι το βράχο είναι μεσο-
βυζαντινό έργο και δεν αλλοιώθηκε ποτέ στην εσω­
τερική παρειά του, καθώς ήταν χωμένο στη γη ήδη
από τον 13ο-14ο αιώνα. Εξωτερικά μάλλον συντηρή­
θηκε επανειλημμένα οε διάφορες περιόδους.
Από την Αλεξιάδα, την ιστορία της βασιλείας του
Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118), μαθαίνουμε ότι ε­
δώ είχε μια αγροικία η βασίλισσα Μαρία και φυσι­
κά καθώς ήταν κομβικό σημείο στην επικοινωνία
Μακεδονίας - Θράκης από εδώ πέρασε σε ορισμέ­
νες από τις εκστρατείες του ο Αλέξιος Α' κατά των
Νορμανδών εισβολέων. Ο άραβας περιηγητής των μέ­
σων του 12ου αιώνος Idrisi προερχόμενος από τη
νορμανδική Σικελία σημειώνει την πόλη για το ναυ­
τικό της εμπόριο και την οχυρότητα της θέσης της.
Την ίδια περίπου εποχή ο εβραίος περιηγητής Βενια­
μίν από την Τουδέλη (Ισπανία) καταγράφει είκοσι ο­
μοεθνείς του στην πόλη. Πάντα στον 12ο αιώνα μαρ-
τυρείται ότι η Κωνσταντινουπολίτικη Μονή Παντο-
κράτορος, ίδρυμα του αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κο­
μνηνού (1118-1142), είχε κτήματα στην περιοχή της
Χριστουπόλεως και πως στην ίδια μονή περιήλθαν το
1136 το σπίτι κάποιου Θεοδωρίτζη στην Χριστούπο-
λι και τα αμπέλια του καθώς και το π ρ α ιτώ ρ ιο ν (ί­
σως πρόκειται για κάποιο είδος πανδοχείου), που
βρισκόταν κοντά στο γιαλό μ ε τ ά τώ ν γύ ρ ο θ εν το ύ τω ν
ένοικικώ ν.
 Από το χερσαίο τείχος, κοντά οτο νότιο άκρο των Καμα­ Το κείμενο είναι δύσκολο, η επιγραφή
ρών, αποτοιχίσθηκε και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσεί­ κακογραμμένη και κακοδιατηρημένη και δεν
ο Καβάλας κομμάτι από μια επιγραφή βυζαντινής περιόδου. σώζεται ολόκληρη. Χρονολογείται στο 1193
Το κείμενό της, όπως διαβάστηκε από τον Γ. Μπακαλάκη, ή λίγο μετά από αυτό. Ισως προέρχεται α­
είναι το ακόλουθο. πό κάποια εκκλησία της Χριστουπόλεως, αλ­
λά αυτό δεν είναι απαραιτήτως βέβαιο. Το
κείμενο μας πληροφορεί ότι η πόλη κάηκε
Κ α τα κ α υ [θ έν ]τα δ ε το ύ το ν σ ή ν το ϊκ ο > ν < * κ α τέ κ α υ σ α ν
ανάμεσα στο 1182 και 1185 και πιθανολο­
δ έ τή ν π ό λ η ν τό τε π ά σ α ν ♦ ό τε κ α τή λ θ ε ν >έν< γείται ότι η καταστροφή αυτή έγινε από
έ ν Κ ο σ τα ν τιν ο υ π ό λ η Κ ο μ ν ιν ο ς Α ν δ ρ ό ν ικ ο ς ό τ φ α ν ίσ [ α ς Ι τους Νορμανδούς, που μετά την άλωση της
Θεσσαλονίκης το 1185 επέδραμαν στη Θρά­
έ κ Π α φ λα γό νω ν κ α ί σ ιν ό ν Α λ έ ξ ιο * το το(ύ) Μ α ν ο υ ή λ έξο σ [θ έν τι]
κη και έφθασαν μέχρι την Μοσυνούπολι.
ό ς τε χ θ έ ν τι κ έ δ ίσ τ ιχ ο ς ά ρ ξ α ν τ η τ(ή)ς β α σ ιλ ύ α ς * UP.. Πρόκειται για σημαντικό γεγονός που
B S C Α ν δ ρ ό ν ικ ο ς β υ θ ίσ α ς τούτοι'» σ η ν τ ϊ τεκούσ[η]
δεν παραδίδουν οι γραπτές πηγές της επο­
χής. Φυσικά κάηκε και η εκκλησία (;) στην
τή ς β α σ ιλ ύ α ς ή ρ ξ εν ♦ κ έ τ ν ρ α ν ίσ α ς το ύ ς Κ ν > € < Ν θ υ ϋ Ε β α σ τε ια ν ο υ ς οποία αναφέρεται η επιγραφή και ξανακτί­

μ ο ν ο κ ρ α το ρ ϊ σ η ν τή σ ιζ ίγ ρ το ύ το υ » έλ θ ό ν δ έ π ά λ η ν ε[ΐς Β ιθ υ ]ν ο ύ ς στηκε το 1193. Κατά τα άλλα η επιγραφή

περιέχει ένα επιγραμματικό χρονικό της δυ­
τόν Ά ιγ ε λ ο ν ά ν ίρ ε ν τ ρ ύ το ν ό ς π α ρ α β ά τ η ν όν[τα]
ναστικής ιστορίας του Βυζαντίου κατά την
κ έ β α σ ιλ έ β ι κέ φ ι μ ί ζ ε τ ε μ ό ν ο ς » 7σ α ά κ ιο ς ή ν ο ϋ το ς τελευταία εικοσαετία του 12ου αιώνα: θάνα­
Α γ γ έ λ ο ν κ λά δ ο ς κ ε β λ α σ τ ό ς Α ν δ ρ ο ν ίκ ο υ το ύ Α ν [γέλο υ ] τος του Μανουήλ Α' Κομνηνού, βασιλεία
του γιου του Αλεξίου Βζ συμβασιλεία Αν­
το ύ το ν το όγδο(ο)ν τή ς β α σ ιλ ία ς έ τ ο ς » α ν ε κ ε ν ίσ θ ι [ιερός:]
δρονίκου Α , δολοφονία της βασιλομήτορος
ΐκ ο ς π α τρ ό ς (:) ♦ <5ν ίκε[τέ]βο πλίω να M OMOKOC.. και του Αλεξίου, βασιλεία Ανδρονίκου και 39
της συζύγου του, χήρας του Αλεξίου, επανά­
ό ν έ κ τ η σ ε MECOC 0 IOC
σταση Νίκαιας και Προύσας, σύλληψη Ισα-
π α νν [μ ν]ύ τρ κ έ π α να γ[ί]ρ ίκ ό ν ι ακίου Αγγέλου, μετέπειτα αυτοκράτορος.
..ΑΌ..

Καβέυ.α, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Επιγραφή των τελευταίων Κομνηνών.
Λήψη Στ. Στονρνάρα, 2004.
Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
 Στη νότια και στην ανατολική πλευρά του Αγίου
Νικολάου πραγματοποιήθηκαν το 1978 μερικές ανα-
σκαφικές τομές. Βρέθηκαν λείψανα τοίχων εγκατα­
στάσεων, άγνωστου προορισμού, που χρονολογούνται
στη βυζαντινή περίοδο. Δεν σχετίζονται με αρχαιότε­
ρη οικοδομική φάση του τεμένους του Ιμπραήμ Πα­
σά, ενώ δεν αποκλείεται να ανήκουν σε κτίσματα
του λιμανιού. Ανάμεσα οτα κινητά ευρήματα ξεχωρί­
ζουν μερικά κομμάτια γυάλινων αγγείων 12ου ή
13ου αιώνα που κατασκευάστηκαν στην Κόρινθο,
σημαντικό κέντρο υαλουργίας της εποχής.

Σχ. Φ. Κοντάκον.

Όταν ανοίγονταν τα σκάμματα του δικτύου βιο­

λογικού καθαρισμού στην οδό Κουντουριώτου απο­
καλύφθηκαν τάφοι μεοοβυζαντινής περιόδου. Μερι­
Καβάλα, εκκλησία της Παναγίας. Κρήνη],
κοί από αυτούς είχαν φτωχικά κτερίσματα. Ένας Λήψη Μ. Λνχοννα, 2004. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
σταυρός, λειψανοθήκη-φυλακτό, ήταν το πιο ενδια­
Ο S2
φέρον εύρημα. Αλλά πιο ενδιαφέρουσα ήταν η δια­
πίστωση ότι σε κάποια περίοδο της ζωής της πόλης
ένας χώρος ταφής βρισκόταν πολύ κοντά στα τείχη
της, το λιμάνι και τις εγκαταστάσεις του και δίπλα
στη Εγνατία οδό.
Σε άγνωστο αριθμό εκκλησιών, που άλλωστε γε­
νικά αφθονούσαν στις βυζαντινές πόλεις, ανήκαν μια
σειρά γλυπτά σκορπισμένα σε διάφορα σημεία της
Παναγίας, εντοιχισμένα στα τείχη και σε άλλα κτί­
σματα ή φυλαγμένα στην Ακρόπολη και στο Αρχαιο­
λογικό Μουσείο. Στην αυλή της εκκλησίας της Πα­
ναγίας υπάρχει βρύση που τη στολίζουν δύο τμήμα­
τα πλάκας και ένα θωρακίου. Προέρχονται από το
γλυπτό διάκοσμο βυζαντινής εκκλησίας που δεν σώ­
ζεται. Το ένα είναι το μισό θωρακίου που κοσμού­
νταν με σταυρό με θηλιές στα άκρα των κεραιών. Τα
διάκενα ανάμεσα στις κεραίες κοσμούνται αριστερά

Παναγία, βρύση στο προαύλιο.

Θωράκιο βυζαντινής περιόδου, αποκατάσταση.
Σχ. Φ. Κοντάκον. Σχεόιαατικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.

Παναγία, βρύση στο προαύλιο, θ ω ρ ά κ ι ο βυζαντινής περίοδον,
αποκατάσταση. Σχ. Φ. Κοντάκον. Σχεόιαστικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
με σταυρό τύπου Μάλτας εγγεγραμμένο σε κύκλο
και δεξιά με φυλλοφόρο σταυρό τύπου αναστάσεως
σε βαθμιδωτή βάση με συμμετρικά φύλλα άκανθας.
Χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Τα άλλα δύο κομμά­
τια προέρχονται πιθανώς από θωράκιο. Στο μέσον
δίδυμος κιονίσκος υψώνεται σε πολυγωνική βάση. Έ ­
χει κιονόκρανο κοσμημένο με τρίφυλλα ανθέμια και
πλαισιώνεται από τέσσερα καρδιόσχημα ανθέμια
συμμετρικά ανά δύο. Χρονολογείται στον 12ο αιώνα.
Στον τοίχο του περιβόλου του παλιού Νοσοκομείου
υπάρχει εντοιχισμένος πεσσίσκος μεσοβυζαντινής πε­
ριόδου με σηρικούς τροχούς από τριμερή ταινία.
Στην ανασκαφική έρευνα που έγινε στο ίδιο οικόπε­
δο βρέθηκε τμήμα μεσοβυζαντινού επίσης κιονοκρά-
νου με ανθέμιο. Τέλος στον ανατολικό τοίχο της εκ­
κλησίας του Αγίου Νικολάου έχει εντοιχιστεί τμήμα
μεσοβυζαντινού πεσσίακου με σηρικούς τροχούς με
τρίφυλλο ανθέμιο στο εσωτερικό τους.
Από την ανασκαφή του Αγίου Νικολάου και πά­
λι προέρχονται: ένας φόλλις' Λέοντος ζ ' Σοφού και
δύο Λέοντος C και Αλεξάνδρου (886-912), πέντε α­
νώνυμοι34 φόλλεις διαφόρων κοπών ανάμεσα στο 976
και στο 1092, ένας φόλλις Μιχαήλ Ζ Δούκα (Πα-
ραπινακίου) (1071-1078) και τέλος δύο χάλκινα τε-
ταρτηρά5 Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118).
3. Βασικό χάλκινο νόμισμα από τον 6ο μέχρι τα τέλη τον
11ον αιώνα.
4. Ανώνυμο χάλκινο νόμισμα Ιβον και 11ον αιώνα
5. Υποδιαίρεση τον χάλκινου νομίσματος κυρίως 1Ιον
και 12ον αιώνα.
Κατά τη Φραγκοκρατία η Χριστούπολις περιήλθε
σε Λομβαρδούς επικυριάρχους, υποτελείς του Βασι­
λείου της Θεσσαλονίκης, και φυσικά δίπλα στους
Λομβαρδούς φεουδάρχες Λατίνοι επίσκοποι διοικού­
σαν την εκκλησία της Χριστουπόλεως. Το 1207 πέ­
ρασε από εδώ ο Λατίνος Αυτοκράτορας της Κωνστα­
ντινουπόλεως Ερρίκος (1206-1216) εκστρατεύοντας
προς τη Θεσσαλονίκη, αλλά οι Λομβαρδοί δεν του ε­
πέτρεψαν να διανυκτερεύσει στην πόλη.
Η τρίτη δεκαετία του Που αιώνα είδε τη ραγδαί­
α άνοδο των Κομνηνοδουκάδων ηγεμόνων της Ηπεί­
ρου. Ο Θεόδωρος, δεύτερος ηγεμόνας του κράτους
της Ηπείρου, κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη και αναγο-
ρεύθηκε αυτοκράτορας (1224/1225). Σε μικρό χρο­
νικό διάστημα επεξέτεινε την κυριαρχία του μέχρι
την Αδριανούπολι, κατέλαβε τις πόλεις και τα κά­
στρα της Εγνατίας Οδού και φυσικά η Χριστούπο-
λις περιήλθε στο κράτος του. Εξ ίσου ραγδαία υπήρ­
ξε και η κατάρρευση του κράτους αυτού μετά την
ήττα του Θεοδώρου από τους Βουλγάρους το 1230
στη μάχη της Κλοκοτνίτσας. Περίπου στα μέσα του
Που αιώνα (ανάμεσα στο 1242 και στο 1246) οι
δυνάμεις της αυτοκρατορίας της Νίκαιας κατέλαβαν
το κάστρο, μάλλον κατά τη διάρκεια των εκστρα­
τειών του Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτξη (1222-1254)
κατά της Θεσσαλονίκης και των Κομνηνοδουκάδων
ηγεμόνων της.
Λίγο μετά την ανακατάληψη η επισκοπή της Χρι-
στουπόλεως προβιβάστηκε σε αρχιεπισκοπή και στη
συνέχεια σε μητρόπολη. Οι προαγωγές αυτές βέβαια
δεν οφείλονταν σε αναβάθμιση της πόλης: καθώς το
Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως έβλεπε τα ε­
δάφη της Αυτοκρατορίας να συρρικνώνονται δραμα­
τικά και το χάρτη των μητροπόλεων και επισκοπών
της δικαιοδοσίας του να περιορίζεται χρόνο με το
χρόνο, όφειλε να λάβει μέτρα για να αντιμετωπίσει
τα προβλήματα που προέκυπταν. Έτσι, ενώ οι πα­
λιές πόλεις με τις μητροπόλεις τους αφανίζονταν ή
δεν μπορούσαν να συντηρήσουν τους εκκλησιαστι­
κούς αξιωματούχους, η σύνοδος του Οικουμενικού
Θρόνου προβίβαζε τις ενορίες και τις επισκοπές που
επεβίωναν μετά από κάθε πλήγμα των καιρών. Από
διάφορες εκκλησιαστικές πράξεις γνωρίζουμε μια
σειρά από μητροπολίτες της Χριστουπόλεως του
Π ου και του 14ου αιώνα, αλλά φαίνεται πως η πλή­
ρωση της θέσεως αντιμετώπιζε κατά καιρούς κάποια
προβλήματα.
Κατά τον 14ο αιώνα αναφέρεται Θέμα Χριστου-
πόλεως, αλλά μάλλον πρόκειται για προσωρινή και
βραχύβια μονάδα με περιορισμένη εδαφική αρμοδιό­
τητα.
 To 1305/6 ένα σώμα Καταλανών τυχοδιωκτών -
πολεμιστών, πρώην μισθοφόρων στην υπηρεσία του
αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου (1282-
1328), δυσαρεστημένων από τις συναλλαγές τους με
τον αυτοκράτορα λεηλάτησαν τη Θράκη και συνέχι­
σαν με την καταστροφή της Χαλκιδικής. Όταν το
χειμώνα του 1306/7 αποφάσισαν να επαναλάβουν
τη λεηλασία της Θράκης, ο αυτοκράτορας έδωσε εν­
τολή να υψωθεί το διατείχισμα στα υψώματα πάνω
από την Καβάλα για να εμποδίσει τη διέλευση των
Καταλανών. Αυτοί έμαθαν τα σχετικά και εξετράπη-
σαν προς τη Νότια Ελλάδα, όπου συνέχισαν τη στα­
διοδρομία τους με τρόπο αντάξιο του πρόσφατου
παρελθόντος τους.
Από το διατείχισμα σώθηκαν μόνον τέσσερις πύρ­
γοι: ο ένας, ο Κουλές, στην κορυφή του υψώματος
πάνω από την Καβάλα και άλλοι τρεις λίγο χαμηλό­
τερα χωρίς να τους συνδέει κάποιο τείχος. Αμέσως
μετά τον πύργο που βρίσκεται χαμηλότερα από ό­
λους, λίγο πριν από τα τελευταία σπίτια της πόλης,
αρχίζει το διατείχισμα, το οποίο κατέβαινε μέχρι τη
συμβολή των οδών Γαλλικής και Ελληνικής Δημο­
κρατίας και από εκεί ακολουθώντας την οδό Κων-
σταντινίδου Ποιητού έφθανε περίπου μέχρι το παλιό
Γυμνάσιο Αρρένων πάνω από τις Καμάρες. Το δια-
τείχισμα δεν εκτεινόταν στον ισθμό πίσω από τα κα-
λαφατιά και δεν υπήρχε λόγος να εκτείνεται, γιατί
μετά τις Καμάρες (στα ανατολικά του υδραγωγείου
δηλαδή) δεν υπήρχε καμία φυσική ή τεχνητή οδός Πύργος "Κουλές" τον όιατειχίοματος Του Ανδρονίκου τον Ε.
δίπλα στην απόκρημνη παραλία, που να οδηγεί στα Λήψη Κ. Τοουρή, 2000. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.

Πύργος του διατειχίοματος τον Ανδρονίκου Β . Λήψη Κ. Τοουρή, 2000. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
 ανατολικά της πόλης ούτε υπήρξε οε παλιότερη πε­
ρίοδο κάποιο άλλο οχυρωματικό έργο στη θέση αυ­
τή. Ίσως στο τελευταίο μόνον τμήμα του από την
περιοχή του Σούγιουλου μέχρι την αρχή του τοξω­
τού υδραγωγείου (στο παλιό Γυμνάσιο Αρρένων) να
περιέκλειε τον αγωγό του νερού. Το διατείχισμα εί­
χε συνολικό πλάτος 4,10μ περίπου, δύο τείχη, πλά­
τους 1,1 Ομ το καθένα, πλαισίωναν διάδρομο πλά­
τους 1,80μ περίπου. Ο διάδρομος για την κυκλοφο­
ρία των στρατιωτών διαμορφωνόταν σε ύψος 4,50μ
περίπου από το έδαφος. Είχε συνολικά μήκος 1450μ
περίπου, ενώ οι μεμονωμένοι πύργοι κάλυπταν ένα
επιπλέον διάστημα μήκους 470μ.
Το διατείχισμα δεν παρείχε από μόνο του ασφά­
λεια και μια μικρή φρουρά δεν αρκούσε να το υπερ­
ασπιστεί. Για να αξιοποιηθεί απαιτούνταν ισχυρή
στρατιωτική δύναμη, τουλάχιστον τόσο ισχυρή όσο
και η δύναμη του αντιπάλου. Ο Ιωάννης Καντακου-
ζηνός κινούμενος με το στρατό του προς τα δυτικά
αναγκάστηκε να παρακάμψει το διατείχισμα, πράγ­
μα που θεώρησε εξαιρετικά επίπονο, ενώ μια δεύτε­
ρη φορά πέρασε χωρίς δυσκολία. Ο δεσπότης Κων­
σταντίνος, αδελφός του Μιχαήλ Θ' Παλαιολόγου
(1294-1320, συμβασιλέα του Ανδρονίκου Β’ Παλαιο-
λόγου), γκρέμισε ένα τμήμα του και πέρασε. Το ίδιο
έκανε και ο εμίρης του Αϊδινίου, Ουμούρ, αναγκά­
ζοντας τους υπερασπιστές του να το εγκαταλείψουν.
Πολύ σύντομα μετά την κατάκτηση της περιοχής α­
πό τους Οθωμανούς περιέπεσε σε αχρηστία. Ο Ρ.
Belon το είδε στα μέσα του 16ου αιώνα ερειπωμέ­
νο.
Οι Καταλανοί ήταν μόνον η αρχή. Ο 14ος αιώ­
νας σημαδεύτηκε από μια παρέλαση εκστρατειών
των οντιμαχομένων παρατάξεων των εμφυλίων πο­
λέμων, επιδρομών ξένων σωμάτων που ενεπλάκησαν
στους εμφυλίους πολέμους των Βυζαντινών, κινήσε­
ων αναδυομένων ηγεμονίσκων, της Οθωμανικής προ­
έλασης και όλα αυτά έλαβαν πέρας με τον αφανι-
σμό της πόλης από τη σκηνή της Βυζαντινής Ιστο­
ρίας. Καθώς η κυριαρχία της αυτοκρατορίας είχε πε­
ριοριστεί πλέον στα παράλια του Αιγαίου, τα στρα­
τεύματα που κατευθύνονταν από τη Θράκη προς τη
Μακεδονία και αντίστροφα ήταν υποχρεωμένα να α­
κολουθήσουν την Εγνατία οδό, ενώ οι ναυτικές επι­
χειρήσεις διεξήγοντο κατά μήκος των ακτών της
Θράκης και της Μακεδονίας. Και στις δύο περιπτώ­
σεις η Χριστούπολις ήταν υποχρεωτικό πέρασμα. Έ ­
τσι από τη Χριστούπολι πέρασαν με χερσαίες δυνά­
μεις ο δεσπότης Κωνσταντίνος κατά του Ανδρονίκου
Γ' και ο Ιωάννης ζ" Καντακουζηνός κατευθυνόμενοι
προς τη Θράκη, ο ίδιος και ο γιος του Ματθαίος
κατευθυνόμενοι αυτή τη φορά προς τη Μακεδονία,
ενώ ο Αλέξιος Απόκαυκος έστειλε στρατό επικουρού-
μενο από ναυτικές δυνάμεις για να καταλάβει τα υ­
ψώματα και να εμποδίσει την επάνοδο του Καντα-
κουζηνού στο Διδυμότειχο: έπεμπε τριήρεις εις Χρι-
ατσύπολιν, άμα όέ καί στρατιάν έκ τής ήπειρον, ώς
το έκεϊοε τείχισμα φνλάξοντας και κωλνσοντας
διαβαίνειν τήν στρατιάν.
Ο Καντακουζηνός είδε πολύ καθαρά ό,τι δεν μπό­
ρεσαν να δουν εδώ και εκατό χρόνια τώρα οι άρχο­
ντες αυτής της πόλης και του τόπου: η αξία της πό-
λεως συνοψίζεται στη θέση της οτο χάρτη της πε­
ριοχής. Όταν ο εστεμμένος ιστορικός αναφέρεται
οτη Χριστούπολι, τις εντυπώσεις του μονοπωλεί η
θέση της πόλεως και η σημασία του κάστρου: όν
καρτεράν εκ τε τής φύσε ως τής κατασκευής, τοντό
που καί των τειχών, άμα ό' ότι καί ώσπερεί τι
κλεΐθρον κεϊται τών κλιμάτων έκατέρων μέσον, τήν
δυτικήν στρατιάν... τής έκ τής έω καί τής Θράκης
όιείργον καί τρίτον, ότι παράλιον όν καί τήν έκ
θαλάττης όθενόήποθεν ενκαίρως άν παράαχοιτο
αυμμαχίαν. Η Χριστούπολις κατέστη μία από τις βά­
σεις της παράταξης του Ανδρονίκου του Γ’. Η σέρ­
βική κατάκτηση της περιοχής, που έφθασε μέχρι τον
ποταμό Νέστο, δεν άγγιξε το κάστρο της Χριστου-
πόλεως. Σε όλη τη διάρκεια του 14ου αιώνα η Χρι-
στούπολις φαίνεται να είναι, εκτός από στρατηγικό
σημείο, όριο στις εδαφικές ανακατατάξεις. Στον Αν­
δρόνικο Γ’ προοεχώρησαν οι θρακικές πόλεις μέχρι
τη Χριστούπολι και τα εδάφη που εκχωρήθηκαν στη
συνέχεια σε αυτόν περιελάμβαναν τη Θράκη μέχρι τη
Χριστούπολι. Η θρακική ηγεμονία του Ματθαίου
Καντακουζηνού εκτεινόταν οτα δυτικά μέχρι την πε­
ριοχή της Χριστουπόλεως. Ο Καντακουζηνός σκε­
φτόταν να παραδώσει με συνθήκη στον τσάρο Στέ­
φανο Ντουσάν τις πόλεις δυτικώς της Χριστουπόλε-
ως. Σε όλες τις περιπτώσεις οι προσδιορισμοί άχρι
Χριοτονπόλ.εως ή μέχρι Χριατονπόλ.εως και περί τήν
Χριστούπολιν είναι συνήθεις στα κείμενα που αναφέ-
ρονται στα γεγονότα της εποχής.
Στα μέσα της πέμπτης δεκαετίας του 14ου αιώ­
να εμφανίστηκαν στη σκηνή της περιοχής οι αδελ­
φοί Αλέξιος και Ιωάννης, πειρατές από τη Βιθυνία.
Αρχικά κατείχαν το κάστρο της Ανακτορουπόλεως,
συνέπραξαν με τον αντίπαλο του Καντακουζηνού Α­
λέξιο Απόκαυκο, μεγάλο δούκα στην Κωνσταντινού-
πολι -ο Καντακουζηνός τους κατηγορεί ότι ήταν μι­
σθοφόροι του- και υπεράσπισαν το κάστρο τους με
επιτυχία από την επίθεσή του. Οι δύο, άσημης κα­
ταγωγής, τυχοδιώκτες γύρω στο 1350 πραγματο­
ποιούσαν πειρατικές επιδρομές στην περιοχή της
Χριστουπόλεως, λεηλατούσαν τη Θάσο και τη Λή­
μνο, πριν από το 1357 είχαν καταλάβει τη Χρυσού-
πολι και στη συνέχεια φαίνεται πως κατέλαβαν και
τη Θάσο, όπου αργότερα έκτισαν στο Λιμένα το κά­
 στρο του λιμανιού, τον Μαρμαρολιμένα. Τότε, μετά
το τέλος των εμφυλίων πολέμων, ο αυτσκράτορας
Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος (1341-1391) θέλοντας και
μη αναγνώρισε το τετελεσμένο (1356 ή 1357) -πα­
ραχώρησε τα κάστρα λέει ο χρυσόβουλλος λόγος,
του εξεόόθη επί τη ευκαιρία-, τους παρέόωσε τη
διοίκηση της Χριστουπόλεως (πριν από το 1365), τί­
μησε τον Ιωάννη με το αξίωμα του μεγάλου πριμι-
κηρίου και τον Αλέξιο με το αξίωμα του μεγάλου
στρατοπεδάρχη και τελικά συμπεθέρεφε μαξί τους
δίνοντας στον Ιωάννη για σύζυγο μιαν μικροανεψιά
του, την Άννα Ασανίνα. Κατά τη συμφωνία που έ­
γινε με τον αυτοκράτορα οι δύο αδελφοί διοικούσαν
την Χριστούπολι για λογαριασμό του, ενώ κυβερνού­
σαν τις υπόλοιπες κτίσεις τους, αλλά και όσες επρό-
κειτο στο μέλλον να καταλάβουν με δικά τους μέσα,
για δικό τους λογαριασμό. Η νομιμότητα πλέον πε-
ριέοαλε το πλιάτσικο και οι δύο αδελφοί μπορούσαν
να ιδρύσουν τη Μονή Παντσκράτορος στο Άγτσν Ό ­
ρος, να την προικίσουν με περιουσιακά στοιχεία και
να τη στολίσουν με έργα τέχνης -αφιερώματα της
ευλαβείας τους-, ενώ ο μέγας πριμικήρισς Ιωάννης
με τη γυναίκα του μπορούσαν' να δωρίσουν (1374)
ένα μέρος της περιουσίας τους (το μισό από το α­
μπέλι τους στο Λάκκο της Χριστουπόλεως) στην α-
γιορείτικη Μονή Παντσκράτορος για τη σωτηρία της
ψυχής τους, λσ/άριαζαν το μοναστήρι -μάλλον συνε­
τά- για απσκούμπι και καταφύγιο στους χαλεπούς
καιρούς που έβλεπαν να έρχονται. Δώρα εξ άλλου έ­
καναν και σε άλλα μοναστήρια του Αθωνος. Στη
διαθήκη του ο Ιωάννης, πριν από το 1384, δώρισε
στο ίδιο μοναστήρι κτήματά του στη Θάσο. Στην
πράξη δωρεάς του αμπελαού υπσ/ράφου-ν ως μάρτυ­
ρες μερικοί αξιωματούχοι της ότγιωτάτης μ ητοο.τό/.ε-
ως Χριστονηόλεακ.
Αγία Πετρούτιο/ΐ]. Ερμιτάζ.
Εικόνα Χριστού Παντοκράτορας,
αφιέρωμα των αύώφών Αόζξίυν. μεγάΐον
στρατοηεόάρχον, και Ιωάννον, μεγάόαν
π ριμικηοίον.
Byzantine A n in the Collections of Soviet
Museums. Aurora A n Publishers, Leningrad 1977
Αγία Πετροναοέο], Ερμιτάζ.
Εικόνα τον Χριστού Παντοκράτορας
αφιέρωμα των αόΟφών Areciov και Ιωάνναν.
Αετιτομέρεια. Ο μέγας ηριμικήριος Ιωάιντ-ς
Byzantine An in the Collections o f Soviet
Museums, Aurora A n Publishers, Leningrad 1977.
 To 1363 πέρασε από την πόλη ο πατριάρχης Κάλ-
λιοτος Α' (1350-1353 και 1355-1363) κατευθυνόμε-
νος προς τις Σέρρες, όπου επρόκειτο να διαπραγμα-
τευθεί την αποκατάσταση των σχέσεων της Σερβικής
Εκκλησίας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η μητρό­
πολη της Χριστουπόλεως εχέ|ρευε και οι αδελφοί Α­
λέξιος και Ιωάννης θεώρησαν ότι ήταν κατάλληλη πε­
ρίσταση και ζήτησαν από τον πατριάρχη να τοποθε­
τήσει σε αυτήν τον επίσκοπο Πολυστύλου (Άβόηρα),
όπερ και εγένετο.
Στα τέλη του βίου της Χριστουπόλεως η μητρόπο-
λή της δεν είχε πλέον επίσκοπο, αλλά έναν πρωτοπα-
πά.
Στη μέση ή ύστερη βυζαντινή περίοδο δεν αποκλεί­
εται να ανήκουν λείψανα τοίχου που βρέθηκαν στο
οικόπεδο του παλιού Νοσοκομείου στα δυτικά της
πλατείας Μεχμέτ Αλή. Επίσης βρέθηκαν όστρακα αγ­
γείων, που χρονολογούνται στον 12ο/13ο και
13ο/14ο αιώνα, ορισμένα από τα οποία προέρχονται
από το γνωστό εργαστήριο των Σερρών (13ος αιώ­
νας), ενώ άλλα σχετίζονται με τη λεγάμενη κεραμεική
"τύπου Ζευξίππου” (12ος-13ος αιώνας).
Στη χερσόνησο βρέθηκαν σε διάφορες θέσεις δύο
χάλκινα νομίσματα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου (1259-
1282) και δύο μικρές λατινικές απομιμήσεις6 τύπου Α’.
Παναγία, ό σ τ ρ α κ α α τ ό σ ω σ τ ικ έ ς ανασκαφές. Βίζαντινής ,τε ρ ιό ό ο ν .
6. Λ α λ κ ι ν α νομίσματα τον α ' μισού τον 13ον αιώνα. Λήψι/ Ε. Παχαθεοφάνονς-Τσονρή, 1993.
Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.

Παναγία, όστρακα αχό σωστικές ανασκαφές. Βίζαντινής χεριόόον.

Λήψη Ε. Παχαθεοφάνους-Τοονρή, 1993. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ,
 Η προέλαση των ανεξάρτητων Τούρκων πολεμι­
στών τους έφερε στην ανατολική όχθη του Νέστου
ποταμού λίγο μετά από το 1371. Μέχρι το 1383 το
αργότερο φαίνεται ότι είχαν κυριαρχήσει στην ενδο-
χώρα της Ανατολικής Μακεδονίας και το έτος αυτό
οι Σέρρες βρίσκονταν στα χέρια τους. Κατά μήκος
της βόρειας ακτής του Αιγαίου πελάγους οι μόνες
πόλεις που ήταν ακόμη ελεύθερες ήταν η Θεσσαλο­
νίκη και η Χριστούπολις. Υποτίθεται ότι το 1387
(κατά άλλους λίγο πριν από το 1383) η Χριστούπο-
λις είχε περιέλθει σε κατάσταση υποτέλειας στους Ο­
θωμανούς σουλτάνους, έγινε ναυτική βάση και ίσως
απελάμβανε ένα ειδικό προνομοιακό καθεστώς. Ο ε­
πιζών ηγεμονίσκος της ακτής, Ιωάννης, -ο άλλος, ο
Αλέξιος, είχε σκοτωθεί το 1368/9 σε μια πολεμική
επιχείρηση κατά των Τούρκων- πιθανώς βλέποντας
να χάνει τις κτίσεις του τη μία μετά την άλλη απο­
σύρθηκε, ίσως πριν από το 1384, στη Μονή Παντο-
κράτορος, στο Αγιον Όρος, όπου πέθανε το 1386 ή
το 1387.
Σημαντικός σταθμός στις χερσαίες επικοινωνίες
και καλό λιμάνι στα μόλις κατακτημένα εδάφη, η
Χριστούπολις φαίνεται ότι ήταν υπολογίσιμο χαρτί
στους σχεδιασμούς των νέων κυριάρχων. Τον Αύγου­
στο του 1390 μια γαλέρα από τη Χριστούπολι βοή­
θησε τον Μανουήλ Β' Παλαιολόγο (1391-1425) να
πλεύσει από τη Λήμνο στη Βασιλεύουσα πόλη να εκ­
θρονίσει τον Ιωάννη Ζ' (1390) και να αποκαταστή-
σει (17 Σεπτεμβρίου 1390) στον αυτοκρατορικό θρό­
νο τον πατέρα του Ιωάννη Ε (1341-1391). Ο σουλ­
τάνος Βαγιαζήτ Α' (1389-1402) είχε όμως άλλα σχέ­
δια για την Πόλι και τη δυναστεία που βασίλευε κά­
τω από τη βαρειά σκιά των Οθωμανών. Το γεγονός
μάλλον τον εξαγρίωσε και το επόμενο έτος (1391)
διέταξε την καταστροφή της Χριστουπόλεως. Αν η
σχετική είδηση είναι έγκυρη, κάποιοι κάτοικοι της
Χριστουπόλεως διευκόλυναν το έργο των Τούρκων.
Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της, όσοι δεν
εξανδραποδίστηκαν, σκορπίστηκαν στις γύρω περιο­
χές και πόλεις. Ξέρουμε τη τύχη ενός από αυτούς: ο
πρωτονοτάριος της εκκλησίας της Χριστουπόλεως,
Κυδώνης, βρισκόταν στην Ξάνθεια μάλλον σε κακή
οικονομική κατάσταση και ο πατριάρχης του έδωσε
τον Μάιο του 1394 το προσκύνημα του Αγίου Γε­
ωργίου στην πόλη αυτή ώς άν κατέχει αύτό μετά
τ ον εισοδήματος αύτοϋ χάριν προμήθειας καί
κυβερνήσεως αύτοϋ.
Μια σημείωση σε χειρόγραφο της αγιορείτικης
Μονής Παντελεήμονος, λιγόλογη - σαν πολεμικό α­
νακοινωθέν - και δραματική στην απλότητά της, εί­
ναι η αυλαία στη βυζαντινή περίοδο της ιστορίας της
πόλης:
έτους ςωϊθ', ίνόικτιώνος ιό... έν αύτω τω έτει έάλω
παρά τών άπιστων Μωαμεθανών ή χριστώνυμος
πόλις ήγουν ή Χριστούπολις καί κατεδαφίστη έκ
βάθρων, εις τάχος, καί οί οίκήτορες ταύτης
διεμερίσθησαν έν διαφόροις τόποις καί χώραις...
Στα τέλη του Μου αιώνα μαρτυρείται ότι στη
Χριστούπολι υπήρχε το μικρό μοναστήρι (μονύδριον)
της Θεοτόκου Καμμυτζιωτίσσης, μετόχι της Μονής
Παντοκράτορος, στο οποίο ανήκαν επίσης και άλλα
περιουσιακά στοιχεία (οικήματα, άμπέλια και χωρά­
φια) στην ίδια περιοχή. Η ένδειξη αυτή μας επιτρέ­
πει να υποψιαστούμε ότι κάποιος - έστω περιορισμέ­
νος - αριθμός κατοίκων εξακολούθησε μετά την κα­
ταστροφή να παραμένει στην πόλη ή στο άμεσο πε­
ριβάλλον της. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για
την πόλη κατά τα επόμενα εκατό περίπου χρόνια ε­
παναλαμβάνουν την ίδια εικόνα: μια πόλη μισοκατα-
στραμμένη - μισοερειπωμένη - μισοεγκαταλελειμένη,
με λιγοστούς ανθρώπους να ζουν σε αυτήν ή τριγύ­
ρω από αυτήν. Με άλλα λόγια: μέχρι την βασιλεία
του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς ίσως υπάρχει
στη χερσόνησο της Παναγίας ένα οικιστικό μόρφω­
μα, που δεν έχει καμία σχέση με τη Χριστούπολι, ό­
πως αυτή διαμορφώθηκε μέχρι το 1391 ούτε με την
πόλη της Καβάλας, όπως αυτή διαμορφώθηκε στη
συνέχεια ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για τον
αριθμό των κατοίκων, τη διάρκεια παραμονής τους
και τη θέση των σπιτικών στη χερσόνησο ή γύρω α­
πό αυτήν.
Πέραν τούτων ουδέν.
Η συντήρηση της μητροπόλεως Χριστουπόλεως
φαίνεται ότι από χρόνια ήταν προβληματική (αναφέ­
ραμε παραπάνω ότι τις παραμονές της καταστροφής
δεν υπήρχε μητροπολίτης), αλλά η Οθωμανική κατά-
κτηση την έκανε αδύνατη. Η μητρόπολις Χριστου-
πόλεως μετά καί τής ενορίας αυτής πάοης δόθηκε
έξαρχικώς στον επίσκοπο Ελευθερουπόλεως, δηλαδή
της Ανακτορουπόλεως (το κάστρο της Νέας Περά-
μου). Με τον τρόπο αυτό κατάφερνε να περισωθεί
ό,τι είχε επιζήσει από την προηγούμενη εκκλησιαστι­
κή οργάνωση οι έμπερίοτατοι ακέφαλες ενορίες δεν
έμεναν στο έλεος των καιρών και ενισχύονταν οικο­
νομικά ο επίσκοπος εκείνος, στον οποίο οι περιστά­
σεις επέτρεψαν να παραμείνει στη θέση του.
Στον 16ο αιώνα τοποθετείται η δράση του Οσί­
ου Φιλοθέου, που διέπρεψε ασκητεύοντας στη Μο­
νή Διονυσίου του Αγίου Όρους. Η συσχέτιση των
πρώτων σταδίων του βίου του με την περιοχή της
Καβάλας οφείλεται σε παρανόηση του συγγραφέα
του βίου: στο κείμενο αυτό, όπως και σε άλλα, η
διάκριση των τοπωνυμίων Χρυσούπολι, Νεάπολι και
Καβάλα δεν είναι καθόλου προφανής. Στην πραγμα­
τικότητα η Χρυσούπολι, όπου γεννήθηκε και μεγά­
λωσε ο όσιος, είναι η αρχαία Ηιόνα στις εκβολές του
Στρυμόνα και συνεπώς ο όσιος καμία σχέση δεν έ­
χει με τη Χριστούπολι. Εκατόν πενήντα περίπου
χρόνια εγκατάλειψης και η αλλαγή των ονομάτων
των οικισμών ήταν αρκετά για να ξεχαστεί παν ό,τι
είχε σχέση με τη βυζαντινή Χριστούπολι.
Τμήματα β υ ζ α ν τ ιν ώ ν πεσσίοχων..
α, σ τ ο π α λ ι ό νοσοκομείο.
6, σ τ ο ν Α ν ι ο Νικόλαο.
Λήψη Μ. Λνχούνα, 2004. Φωτο'/ραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
Όλα όσα παρουσιάστηκαν στο συνοπτικό αυτό
κείμενο δεν είναι παρά σκόρπιες ψηφίδες από ένα
ψηφιδωτό που έχει χαθεί για πάντα και δεν υπάρ­
χει καμιά ελπίδα να αποκατασταθεί ποτέ. Στην
πραγματικότητα οι μοναδικές μη αποσπασματικές
πληροφορίες, που είναι διαθέσιμες για τη Νεάπολι -
Χριστούπολι - Καβάλα των μεσαιωνικών χρόνων εί­
ναι όσες δίνει η οχύρωση της χερσονήσου της Πα­
ναγίας. Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτε για τις λει­
τουργίες, τη μορφή, την έκταση και τις περιπέτειες
του οικισμού που αναπτύχθηκε στις διάφορες περιό­
δους της βυζαντινής κυριαρχίας. Δεν γνωρίζουμε τί­
ποτε ολοκληρωμένο για τα μνημεία αυτής της πό­
λης, για τους ανθρώπους και για τη ζωή τους. Όλα
όσα λένε και όλα όσα δεν λένε οι γραπτές πηγές και
τα ευρήματα των ανασκαφών μπορούν να συνοψι-
σθούν σε μία μόνον πρόταση: η πόλη της χερσονή­
σου της Παναγίας ήταν ένας σχετικά μικρός οικι­
σμός σε όλη τη διάρκεια του Βυζαντινού Μεσαίωνα
ο λόγος για τον οποίο αναφέρεται στα ιστορικά κεί­
μενα είναι κυρίως η γεωγραφική της θέσης. Όλοι αυ­
τοί οι στρατοί περνούσαν μπροστά από τα τείχη της
Χριστουπόλεως γιατί δεν υπήρχε κανένας άλλος δρό­
μος να ακολουθήσουν. Ο οικισμός δεν είχε ξεχωρι­
στή σημασία για αυτούς. Η Χριστούπολις ήταν πριν
από ο,τιδήποτε άλλο ένα δυνατό κάστρο σε μία
στρατηγική θέση.
Μόνον από το νεώτερο παρελθόν της πόλεως σώ­
θηκαν μέχρι τον 20ο αιώνα αξιόλογα μνημεία και
αυτά έχουν σχεδόν αφανιστεί μέσα σε διάστημα ε­
βδομήντα χρόνων: από την προσφυγιά και την α­
νταλλαγή των πληθυσμών το 1922-1923 μέχρι τη
δεκαετία του 1980 οι αλλαγές που συντελέστηκαν ή­
ταν δραματικές. Έτσι οι ιστορικοί καταφεύγουν πε­
ρισσότερο στις γραπτές πηγές παρά στα υλικά κα­
τάλοιπα του παρελθόντος.
Για τους ανθρώπους που γεννήθηκαν και ανατρά­
φηκαν στην πόλη αυτή, έχουν απομείνει πια μόνον
ελάχιστα "σημάδια” που να τους θυμίζουν το περι­
βάλλον, στο οποίο μεγάλωσαν: την πανσέληνο να
περνάει τον Φεβρουάριο μέσα από τις Καμάρες, να
ανατέλλει τον Αύγουστο πάνω από το φρούριο και
να περπατάει στον θαλασσινό της δρόμο οτις αλκυο-
νίδες μέρες το χιονιά να σκεπάζει το φρούριο και
τον Κουλέ (αυτός πάει πια -τις πρώτες μέρες του
2003 ό,τι σωζόταν σωριάστηκε στη γη μετά από μια
καταρρακτώδη βροχή) τα θεόρατα κύματα να σκά­
ζουν στα βράχια της Παναγίας στους ξαφνικούς νο­
τιάδες.
Μιχάλης Λυχούνας - Κώστας Τοουρής
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ
Αυτοκρατορικοί χρόνοι = Οι τρεις πρώτοι μ.X. αιώνες.
Παλαιοχριστιανική περίοδος = Η περίοδος από την ίδρυση της
Κωνσταχπινουπόλεως (325 μ.Χ.) μέχρι την αραβική κατάκτη-
ση επί Ηρακλείου (610-641).
Μεσοβυζαχπινή περίοδος = 843-1204.
Υστεροβυζαντινή περίοδος = 1204-1453.
ΠΗΓΕΣ
Ακολουθία και βίος του οσίου και θεοψόρου πατρός ημών Φιλό­
θεου, έκδ. Προκοπίου, Μητροπολίτου Φιλίππων, Νεαπόλεως
και Θάσου, Καβάλα.
Βραχέα Χρονικά, έκδ. Schreiner Ρ., Die byzantinischen Klein-
chroniken, 1-2 (CFHB XII / 1-2), Wien 1975, 1977.
J. Darrouzes, Notitiae Episkopatuum Ecclesiae Constantinopoli-
tanae, Pans 1981.
F. Dvomik, La vie de saint Gregoire le Decapolite et les Slaves
macedoniens an IXe s., Paris 1926.
Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική συγγραφή, έκδ. A. Heisenberg,
Lipsiae 1903.
Ιεροκλής, Συνέκδημος, έκδ. Honigmann Ε., Le Synekdemos d'
Hierokles et P opuscule geographique de Georges de Chypre
(descriptio orbis romani), Bruxelles 1939.
Ιωάννης Καιπακουζηνός, Ιστορία, I-III, έκδ. L. Schopen, Bonn
1828-1832.
V. Kravari, Actes de Pantokrator (Archives de PAthos XVII), Paris
1991.
P. Lemerle, A. Guillou, D. Papachryssantou, N. Svoronos, Actes
de Lavra, III: De 1329 a 1500 (Archives de P Athos X), Paris
1979.
K. Μέρτζιος, Μνημεία Μακεδονικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη
1947.
Νικηφόρος Fρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία, 1-111, έκδ. L. Schopen -
I. Bekker, Bonn 1829-1855.
D. Papachryssantou, Actes de Xenophon (Archives de P Athos
XV), Paris 1986.
Προκόπιος, Περί κτιαμάτων, έκδ. Loeb, London Ί996.
IV. Regel, E. Kurtz, B. Korablev, Actes de Zograpliou (Actes de P
Athos IV), Viz. Vrem. 13 1907.
ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ
M. Adler, The Itinerary of Benjamin o f Tudela. Crititcal Text,
Tranlation and Commentary, London 1907.
P. Belon, Les observations de plusieurs singularitez et chose
memorables trouvees en Grece .... Paris 1553.
R. Dreux (de), Voyage en Turquie et en Grece, Paris 1925.
A. Jaubert, Geographie d' Edrisi, Paris 1836-1840.
K. Miller, Die Weltkarte des Idrisi vom Jahr 1154 n. Chr., Stuttgart
1926.
K Miller, Itineraria romana IV. Itinerarium Hierosolymitanum
(Burdigalense), Stuttgart 1916.
K Miller, Itineraria romana, Stuttgart 1916. (Tabula Peutingeri-
ana)
K Miller, Die Peutingersche Tafel, Stuttgart 1962.
N. Μοσχόπουλος, Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή, ΕΕΒΣΙΔ '
(1938), σ. 486-514.
Εβλιά Τσελεμπή, Ταξίδι στην Ελλάδα, Έρευνα, Αογοτεχνική α­
πόδοση Ν. Χειλαόάκης, Αθήνα 1991.
ΧΑΡΤΕΣ
Υπουργείο Συγκοινωνίας, "Διάγραμμα ρυμοτομίας της πόλεως
Καβάλας", ΦΕΚ 187, τ. A , 9-7-1923, κλίμαξ 1: 2000.
"Χάρτης Καβάλας" ΦΕΚ 98, τ. A , 16-3-1939, κλίμαξ 1: 500.
Υπουργείο Γεωργίας, Δ ιεύθυνσις Τοπογραφικής Υπηρεσίας, Ά -
ποτύπωσις 1962" Καβάλας, κλίμαξ 1: 500.
Αργ. Μπακιρτζής, Χάρτης (παλιά πόλη και επέκταση μέχρι την
οδό Κουντουριώτου) έτους 1975, κλίμακες 1: 2000 και 1: 500.
Δ ημοσιεύθηκε στο πολύπτυχο ",Ιστορικό Κέντρο 1980, Πανα­
γία Καβάλας" του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, Περιφε­
ρειακό Τμήμα Ανατολικής Μακεδονίας (αναδημοσιεύεται
στο βιβλίο του ΑΠΘ, Καβάλα INTRA MUROS).
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. Βακαλχχπονλος., Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσα­
λονίκη 1969.
Γ. Βελένης, Τα τείχη της Θεσσαλονίκης α.το τον Κάσσανόρο ως
τον Ηράκλειο, Θεσσαλονίκη 1998.
J. CL Cheynet - Β. Fhisin. Du monastere de Kathara ά Thessalo-
nique: Theodore Sloudite sur la route d ' exit. REB 48 (1990), a.
193-211.
K. Χιόνης, Ιστορία της Καβάλας. Καβάλ,α 196S.
Clirisloupolis. The Oxford Dictionary o f Byzantium, r . /, a. 443.
P. Collart. Philippes ville de Macedoine. Paris 1937.
Σ. Δουκάτά, ΑΔ 46 (1991), Χρονικά, a. 351-352.
C. Fredrich, Alts Philippi und Umgebung, A M XXXIII (190S). a.
42.
Cl. Foss - D. Winfield, Byzantine Fortifications. An Introduction.
Pretoria 1986.
iV. Καλ,ογήρο v - Μ. Νομικού - T. Παπαδοπούλαν, Καβάλοι
INTRA MUROS, Καβάλχι 1992.
J. Karayannopoulos, Les Slaves en Macedoine. La pretendue inter­
ruption des communications entre Constantinople el
Thessalinique du 7eme au 9eme siecle, Comite National Grec
des Etudes du Sud-est Europeen. Centre d' Etudes du Sud-est
Europeen, 25, Athenes 1989.
Π. Κατσώνη, Οθωμανικές κατακτήσεις στη Βυζαντινή Μ ακε­
δονία. Η περίπτωση της Χριστούπολης (Καβάλχι), Βυζαντινά
23 (2002-2003), α. 181-208.
Μ. Kiel, Ottoman building activity along the Via Egnatia: Die cases
o f Pazargah, Kavala and Ferecik "The Via Egnatia under
Ottoman Rule (1380-1699)", εκδ. E. Zachariadou, Relliymnon
1996, a. 145-158.
M. Kiel. Remarks on some Oltoman-Turkish Aqueducts and Hater
Supply Systems in the Balkans - Kavala, Clialkis. Levkas,
Ateksinac and FerrapFerecik, De Turkikis Aliisqtie Rebus,
Commentarii Henry Hofman. εκδ. Marc van Damme. Utrecht
1992, a. 105-139.
X. Κονκούλ.η, AA 22 (1967), Χρονικά, σ. 417.
X. Κουκούλα), Α Δ 23 (1968), Χρονικά, α. 352.
X. Κουκούλα], Α Δ 24 (1969). Χρονικά, σ. 347.
X. Κονκούλη-Χρναανθάκη - Κ Τσονρής. ΑΔ 41 (1986), Χρονι­
κά, σ. 175-176.
Ε. Κονρκοντίόον-Νικολχιίδον, ΑΔ 28 (1973). Χρονικά, σ. 501.
Ε. Κονρκοντίόον-Νικολχιίδον. ΑΔ 29 (1973-74), Χρονικά, σ.
830,837.
Στ. Κνριακίδης, Βυζαντινοί Μελάτοι 11 - V, Θεσοαλχχνίκη 1937 -
1939.
Δ. Ααζαρίδης, Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλχι. Οδηγός Μον-
αείον Καβάλχις. Αθήνα 1969.
Δ. Ααζαρίδης, ΑΔ 19 (1964), Χρονικά, σ. 372.
Δ. Ααζαρίδης, ΑΔ 20 (1965), Χρονικά, σ. 469.
D. Lazaridis, Thasos and its Peraia (Ancient Greek Cities 5).
P. Lemerle, Philippes et la Macedoine orientate a l epoque
chretienne el byzantine, Paris 1945.
Κ Λ νκονρίνος, Καβάλχι, 1391-1967, Βιβλ,ιογραφικός οδηγός για
τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της πόλης και της περιοχής,
Καβάλχι 1995.
Η. Maguire, An early Christian marble relief at Kavala. Δ Χ Α Ε ΙΣ Τ
(1991-1992), a. 283-295.
Φ. Μαλλούχον - S. Tufano, Η ακρόπολη της Καβάλ.ας, A ‘ Τοπι­
κό Συμπόσιο "Η Καβάλα και η περιοχή της" (Καβάλα, 18-
20/4/1977), Θεσσαλονίκη 1980, σ. 341-359.
Γ. Μπακαλάκης, Νεάπολις-Χριστούπολις-Καβάλα, Α Ε 1936, σ.
1-48.
Γ. Μπακαλάκης, Οι τελευταίοι Κομνηνυί εξ επιγραφής της Κα-
βιιλας, Α Ε 1937. σ. 464-472.
Γ. Μπακαλ,άκης, Πύργος νπέρκαλος. Προσφορά εις Στίλπωνα
Π. Κνριακίδην, Ελλ.ηνικά, Παράρτημα 4, Θεσσαλ,ονίκη 1953,
σ. 499-507.
Γ. Μπακαλάκης, Το παρά την Χριστούπολαν τείχισμα, Ελληνικά
10 (1938), α. 307-318.
Γ. Μπακαλάκης. Το τοπωνύμιο Καβάλα, Α ’ Τοπικό Συμπόσιο
"Η Καβάλα και η περιοχή της" (Καβάλα, 18-20/4!1977), Θεα-
ααλ.ονίκη 1980, σ. 129-132.
X. Μπακιρτζής, ΑΔ 31 (1976). Χρονικά, σ. 321-322.
X. Μπακιρτζής, Α Δ33 (1978), Χρονικά, σ. 322.
X. Μπακιρτζής, ΑΔ 34 (1979), Χρονικά, σ. 342.
Ν. Oikonomides, The Holy Icon as an Asset, DOP 45 (1991), a.
35-44.
N. Oikonomides, Patronage in Palaiologan Ml Athos, "Mount
Athos and Byzantine Monasticism", εκδ. A. Bner - M. Cunni­
ngham. Aldershot 1996, a. 99-111.
N. Oikonomides, The medieval Via Egnatia, "The Via Egnatia
under Ottoman Rule (1380-1699)", εκδ. E. Zachariadou.
Relliymnon 1996. a. 9-16.
G. Ostrogorsky. Hristopolj izmedju Srba 1 Vizantinaca. Zbomik
Filozofskog Fakullela 8 (1964), a. 333-342.
G. Ostrogorsky , Ιστορία του Βυζαιπινού Κράτους r. A , Β . Γ. Α ­
θήνα 1978, 1979. 1981.
G. Ostrogorsky, Serska oblastposle Dusanove smrti. Belgrade 1965.
Ε. Παπαθεοφάνους - Τσουρή, ΑΔ 47 (1992). Χρονικά, σ. 513-
514.
Ε. ΙΙαπαθεοφάνους-Ταουρή. ΑΔ 47 (1992), Χρονικά, σ. 513-514.
S. Reinach. La recontruction des murs de Cavalla au lOe siecle.
BCH 6 (1882). a. 267-276.
G. Soulis. The Serbs and Byzantium. During the Reign o f Tsar
Dusan (1331-1335) and his Successors. Αθήναι 1995.
Αιμ. Στεφανίδου, Η πόλ.η λιμάνι της Καβάλχις κατά την περίοδο
της Τουρκοκρατίας. Πολχοδομική διερεύνησί) (1391-1912).
Θεσσαλχινίκη 1991.
Γ. Θεοχαρίδης, Ιστορία της Μακεδονίας κατά τους Μέσους
Χρόνους (285-1354). Θεσσαλχινίκη 1980.
Γ. Θεσ/αρίδης. Μόρουνατς, το δήθεν σλαβικόν όνομα της Καβά-
λ,ας. Μ ακεδονικά 6 (1964-1965), σ. 75-89.
Κ Τσονρής, Α Δ 43 (19S8 ). Χρονικά, α. 441.
Κ Τσονρής, Νεάπολχς - Χριστούπολχς - Καβάλχι. Διορθώσεις -
προσθι)κες - παρατηρήσεις στην οχύρωση και την ύ δ ρ ε υ σ η ,
Α Δ 53 (1998). Μελέτες, σ. 387-454.
Κ Τσονρής - Α. Πεδιαδιτάκη, Βιβλία για την πόλη. Κυριάκου Α.
Λνκονρίνον: "Καβάλ,α 1391-1967'. Βιβλιογραφικός οδηγός για
τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της πόλ.ης και της περιοχής,
περιΩ δικό της πόλης 15 (Φεβρουάριος 1999), σ. 66-68.
Κ Τσονρής - Α. Πεδιαδιτάκη. Βιβλία για την πόλ.η. Αιμιλίας Στε-
φανίδον, Ή πόλ.η-λ,ιμάνι της Καβάλ,ας κατά την περίοδο της
Τουρκοκρατίας. Πολεοδομική όιερεύι·ηση (1391-1912), πε-
ριΩδικό της πόλ.ης 15 (Απρίλιος 1999), σ. 96-99.
Ν. Ζήκος, Κατάλχτγος Νομισμάτων 12ης Εφορείας Βυζαιπινών
Αρχαιοτήτων, Καβάλχι 1993.
ςωτ. Γιώργος ΠαρσαΜόης
Η ΚΑΒΑΛΑ ΤΗΣ
ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ
ΠΕΡΙΟΔΟΥ
(τέλη 14ου Π Ι.-1 9 1 2 )

Η παλιά πόλη - συνοικία της Παναγίας

Κυριάκος Λυκουρίνος
ιστορικός ερευνητής
προϊστάμενος στα Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Ν. Καβάλας

Ο Κυριάκος Λυκουρίνος γεννήθηκε στην Καβάλα το 1956. Σπούδασε στη Φιλοσοφι­

κή Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και έκανε μεταπτυχιακές
σπουδές στον κλάδο της Νεότερης Ιστορίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Από το 1981
μέχρι το 1993 εργάστηκε στη Μέση Εκπαίδευση. Από το 1993 μέχρι και σήμερα εί­
ναι προϊστάμενος στα Γενικό Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Ν. Καβάλας.
Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στην αρχειακή έρευνα και τη
μελέτη της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας της περιοχής Καβάλας. Μ ελέτες του
γιο θέματα της τοπικής ιστορίας ανακοινώθηκαν σε συνέδρια και δημοσιεύτηκαν σε
συλλογικούς τόμους και περιοδικά. Εργασίες του για αρχεία φορέων της περιοχής
Καβάλος παρουσιάστηκαν σε επιστημονικές συναντήσεις των ΓΑΚ.
Η ΚΑΒΑΛΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ Κεφάλαιο 3. Η Παναγία στο πλαίσιο της ελληνικής
κοινότητας (19ος-20ός αι.)
(τέλη 14ου αι.-1912)
3.1. Ε ι σ α γ ω γ ικ ά - τ ο ισ τ ο ρ ικ ό π λ α ίσ ιο
Η ΠΑΛΙΑ ΠΟΛΗ - ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
3.2 . Η ε λ λ η ν ικ ή κ ο ι ν ό τ η τ α : ισ τ ο ρ ικ έ ς π ε ρ ιπ έ τ ε ιε ς κ α ι κ ο ιν ω ν ικ ά
χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά
3 .2 .1 . Ο ι έ π ο ικ ο ι: π ρ ο έ λ ε υ σ η κ α ι ε ν σ ω μ ά τ ω σ η
3 .2 .2 . Ο ι σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς - ο ι σ χ έ σ ε ις μ ε τ ι ς ά λ λ ε ς
ε θ ν ο θ ρ η σ κ ε υ τ ικ έ ς ο μ ά δ ε ς
Εισαγωγικό σημείωμα - πηγές 3 .2 .3 . Η ο ικ ο ν ο μ ικ ή α ν ά π τ υ ξ η κ α ι ο κ ο ιν ω ν ικ ό ς μ ε τ α σ χ η μ α τ ισ μ ό ς
3 .2 .4 . Ο ι ν ο ο τ ρ ο π ίε ς κ α ι ο ι ιδ ε ο λ ο γ ίε ς

Κεφάλαιο 1. Από τη βυζαντινή Χριστούπολη 3.3 . Ο ιε ρ ό ς Ν α ό ς τ η ς Κ ο ιμ ή σ εω ς τ η ς Θ ε ο τ ό κ ο υ κ α ι η Ε κ κ λ η σ ία

στην οθωμανική Καβάλα (τέλη 14ου αι.-1530) 3 .3 .1 . Η ε κ κ λ η σ ία κ α ι η ε ν ο ρ ία τ η ς Π α ν α γ ί α ς
3 .3 .2 . Ο ρ ό λ ο ς τ η ς Ε κ κ λ η σ ία ς σ τ α κ ο ι ν ο τ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α
1.1. Η κ α τ ά λ η ψ η κ α ι ο ι σ υ ν έ π ε ιε ς 3 .3 .3 . Η Ε π ι τ ρ ο π ή τ ο υ Ι ε ρ ο ύ Ν α ο ύ Κ ο ιμ ή σ ε ω ς τ η ς Θ ε ο τ ό κ ο υ κ α ι
1.1.1. Μ α ρ τ υ ρ ίε ς κ α ι ε ρ ω τ η μ α τ ικ ά τ α ο ικ ο ν ο μ ι κ ά τ η ς ε κ κ λ η σ ία ς
1.1.2. Δ η μ ο γ ρ α φ ι κ ά σ τ ο ιχ ε ία κ α ι ε ικ α σ ίε ς 3 .3 .4 . Ο ι ιε ρ ε ίς κ α ι ο ι α ρ χ ιε ρ α τ ικ ο ί ε π ίτ ρ ο π ο ι

1.2. Η α ν α σ υ γ κ ρ ό τ η σ η κ α ι ο μ ε τ α σ χ η μ α τ ισ μ ό ς τ η ς π ό λ η ς
1.2.1. Π α ρ ά γ ο ν τ ε ς τ η ς α ν α σ υ γ κ ρ ό τ η σ η ς
1.2.2. Ε π ο ικ ισ μ ο ί κ α ι ε ξ ισ λ α μ ισ μ ο ί
1.2.3. Τ ο ό ν ο μ α " Κ α β ά λ α "
Κεφάλαιο 2. Ο χώρος - τόπος της παλιάς πόλης /
χερσονήσου της Παναγίας
2.1 . Ε ι σ α γ ω γ ικ ά - τ ο ισ τ ο ρ ικ ό π λ α ίσ ιο
3.4 . Τ ο Σ χ ο λ ε ίο τ η ς Π α ν α γ ί α ς κ α ι η Ε κ π α ίδ ε υ σ η
3 .4 .1 . Τ α σ χ ο λ ε ία τ η ς Π α ν α γ ί α ς κ α ι ο ι π ρ ώ τ ε ς ε κ π α ι δ ε υ τ ικ έ ς
δ ο μ έ ς ( δ ε κ α ε τ ία 1860)
3 .4 .2 . Ο ι ε θ ν ικ ο ί σ τ ό χ ο ι τ η ς π α ι δ ε ί α ς κ α ι ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ ο ν
έ λ ε γ χ ο τ η ς ε κ π α ί δ ε υ σ η ς ( δ ε κ α ε τ ία 1870)
3 .4 .3 . Η λ ε ιτ ο υ ρ γ ί α τ ο υ σ χ ο λ ε ίο υ τ η ς Π α ν α γ ί α ς
3 .4 .4 . Τ α ο ικ ο ν ο μ ι κ ά τ ο υ σ χ ο λ ε ίο υ κ α ι η Ε φ ο ρ ε ία τ ω ν Σ χ ο λ ώ ν
3 .4 .5 . Τ α σ χ ο λ ε ία κ α ι τ ο μ ο ρ φ ω τ ικ ό ε π ί π ε δ ο τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν
τη ς Κ αβάλας

2.2 . Η ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ χ ώ ρ ο υ τ η ς π α λ ι ά ς π ό λ η ς ( 1 5 3 0 - 1 8 6 4 )
2.2 .1 . Η α κ ρ ό π ο λ η : Α μ υ ν τ ικ ό ο χ υ ρ ό κ α ι δ ι ο ικ η τ ικ ό κ έ ν τ ρ ο
2.2 .2 . Τ α τ ε ίχ η : Ο ρ ιο θ έ τ η σ η κ α ι ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ χ ώ ρ ο υ τ η ς π ό λ η ς
2.3. Σ υ ν ο ικ ίε ς κ α ι ε θ ν ο θ ρ η σ κ ε υ τ ικ έ ς ο μ ά δ ε ς
2.3 .1 . Ο ι σ υ ν ο ικ ίε ς τ η ς ο θ ω μ α ν ικ ή ς π ό λ η ς
2 .3 .2 . Ο ι μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ο ι
2 .3 .3 . Τ ο Ιμ α ρ έ τ , ο ι Α ιγ ύ π τ ιο ι κ α ι ο ι σ ο φ τ ά δ ε ς τ ω ν μ ε ν τ ρ ε σ έ ό ω ν
2 .3 .4 . Ο ι χ ρ ισ τ ι α ν ο ί
2 .3 .5 . Ο ι Ε β ρ α ίο ι
2 .3 .6 . Η " σ υ ν ο ικ ία " Ι μ π ρ α ή μ π α σ ά : κ έ ν τ ρ ο τ η ς π ό λ η ς κ α ι α γ ο ρ ά
2 .3 .7 . Ο ι σ υ ν ο ικ ίε ς τ η ς Π α ν α γ ί α ς σ τ ο π λ α ίσ ιο τ η ς " α ν ο ικ τ ή ς "
π ό λ η ς ( 1 8 6 4 κ.ε.)
2.4 . Ο χώ ρ ο ς τη ς χερσονή σ ου κ α ι οι σ υνθή κες ζω ή ς
2 .4 .1 . Τ ο σ τ ε γ α σ τ ικ ό π ρ ό β λ η μ α
2 .4 .2 . Τ α σ π ί τ ια τ η ς Π α ν α γ ί α ς
2 .4 .3 . Τ ο ο δ ικ ό σ ύ σ τ η μ α κ α ι ο ι δ ρ ό μ ο ι τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ
2 .4 .4 . Η ύ δ ρ ε υ σ η τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ
2 .4 .5 . Η υ γ ιε ιν ή
2 .4 .6 . Η γ ε ν ικ ή ε ι κ ό ν α τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ τ η ς Π α ν α γ ί α ς
3 .5 . Η ο ρ γ ά ν ω σ η κ α ι δ ιο ίκ η σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
3 .5 .1 . Ο θ ε σ μ ό ς τ ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν κ α ι η ο ρ γ ά ν ω σ η τ η ς
Ε λ λ η ν ο ρ θ ό δ ο ξ η ς Κ ο ιν ό τ η τ α ς
3 .5 .2 . Η Δ η μ ο γ ε ρ ο ν τ ία κ α ι τ α " σ ω μ α τ ε ία " - η ε λ λ η ν ο π ο ίη σ η
τ η ς ρ ω μ α ίι κ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
3 .5 .3 . Η δ ιο ίκ η σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς - τ α δ ιο ικ η τ ικ ά ό ρ γ α ν α
3 .5 .4 . Η ε κ λ ο γ ή τ ω ν α ρ χ ό ν τ ω ν -
ο τ α ξ ικ ό ς κ α ι δ η μ ο κ ρ α τ ικ ό ς χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
3 .5 .5 . Η α υ τ ο τ έ λ ε ια τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
3 .6 . Ό ψ ε ι ς τ ο υ κ ο ι ν ο τ ι κ ο ύ β ίο υ σ τ η ν Π α ν α γ ί α
3 .6 .1 . Ο ι α ρ ρ α β ώ ν ε ς , ο ι γ ά μ ο ι κ α ι τ α π ρ ο ι κ ο σ ύ μ φ ω ν α
3 .6 .2 . Τ ο Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ό Δ ικ α σ τ ή ρ ιο :
Λ ύ σ ε ις μ ν η σ τ ε ία ς κ α ι δ ι α ζ ύ γ ια
3 .6 .3 . Τ α γ η ρ α τ ε ι ά , ο θ ά ν α τ ο ς κ α ι η δ ια θ ή κ η
3 .6 .4 . Ο ι υ ιο θ ε σ ίε ς κ α ι η π ρ ό ν ο ι α γ ι α τ α ά π ο ρ α
και τα ορφ ανά
3 .6 .5 . Τ ο Κ ο ιν ο τ ικ ό Δ ικ α σ τ ή ρ ιο : υ λ ικ έ ς δ ια φ ο ρ έ ς
κ α ι π ε ρ ιο υ σ ι α κ ά
Επίλογος
Βιβλιογραφία
 Κυριάκος Λνκονρίνος
ιστορικό; ερεντητής
προϊστάμηνς στα Γενικά Αρχεία τον Κράτους - Αρχεία
Η Καβάλα της Οθωμανικής περιόδου
(τέλη Μου αι.-1912)
Η παλιά πόλη - συνοικία της Παναγίας
Στη '/εντθλια γη
Στους ο ι κ ε ί ο ι ς κ α ι α ^ τ υ τ η ^ ιέ ν ο ις
Ξεχωριστά στη M ini και στη Βασονλα
Εισαγωγικό σημείωμα - Πηγές
Κατοικημένη σχεδόν αδιάκοπα από τόν 7ο π.Χ.
αιώνα, η συνοικία της Παναγίας αποτελεί τόν αρχικό
ιστορικό πυρήνα της πόλης της Καβάλας. Πάνω σ' αυ­
τό το βραχώδες ακρωτήρι θεμελιώθηκε η πόλη, που
με τα τρία ονόματά της - Νεάπολις, Χριστούπολις,
Καβάλα - διέσχισε τους αιώνες της ιστορίας της.
Η ιστορία της χερσονήσου της Παναγίας είναι σε
μεγάλο βαθμό η ίδια η ιστορία της Καβάλας. Σ' αυ­
τήν τη μικρή αλλά οχυρή χερσόνησο περιορίζεται η
πόλη για 2.500 χρόνια. Μόνο στις αρχές του 16ου
αιώνα επεκτείνεται και λίγο έξω απ' αυτήν και αυτά
τα όρια τα διατηρεί μέχρι το 1865-1870.
Η Καόάλ,α μέχρι το 1530
! ! £ Η επέκταση τον 16ον αιώ\·α.
Καόάλ.ιις
Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να εξετάσει - με
βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία' και το προσιτό
αρχειακό υλικό, δημοσιευμένο ή ανέκδοτο, - την ιστο­
ρία της χερσονήσου της Παναγίας (το χώρο και τη
ζωή) κατά την οθωμανική περίοδο της Καβάλας (τέ­
λη 14ου αι.-1912).
1. Εκτενι) 6i6).icr/oaqia για την Καβειλ.α της οθωμαηκής περιό­
δου (τέλη 14ον αε-1912) μπορεί ο μελετητής να δρει στο βιβλίο
τον Κ. Αικοιρινον. Καδαλ.α 1391-1967. Βι oh o'/ρο q ικός Οόη'/ός
για τη \εότερη και σί~/χρονη ιστορία τιγ,; πόλης και της περιοχι’ις,
έκό. Δημοτικής Βιβλιοθήκης Καβάλας. Καβάλα 1995. οσ. 208. Σ
αϊτό περιλ.αμβανο\ται περίπου 1.300 δημόσιειματα (αυτοτελείς
μελέτες ή δημοσιευμένες σε περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων, σνλ-
λ,ογικούς τόμοις κλει.). ελλ.ηχικά, βαλ.καηκά, τοιρκικά και ευρω­
παϊκό, που έχοΐΎ ως α\τικείμε\ό τοις την περιοχή Καβάλας από
τα τέλη του 14ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας. και εκδόθηκαν απο
το 1553 μέχρι το 1995 (για τα εκδοθέ\τα μετά το 1995. 6α.
Βιβλιογραςια στο τέλος της ερ'/αοίας).
Η πόλη στα τέλη της Τουρκοκρατίας
Η Καβάλ.α σέρερα
 Για τι: ανάγκες της μελέτης αυτής χρησιμοποιήσα­
με τις παρακάτω αρχειακές πηγές (σημειώνουμε. όχι
πάντα με την ίόια σειρά: α. τόν τίτλο τον αρχείου ή
της συλλογής ή τον τεκμηρίου, 6. τον- φορέα στον ο­
ποίο απόκειται το αρχειακό υλικό και τις τνχόν αρ-
χειονομικές τον ενδείξεις. γ_ τις συγκεκριμένες αρχεια­
κές ενότητες - ι/σκέλους, βιβλία, τετράδια κλπ.- πον
χρησιμοποιήσαμε στην εργασία μας και ό. συνοπτικά
το περιεχόμενό τους, όπον κρίνεται αναγκαίο/

Α τό το 2ο Κώίκκα Προικοσιμιμώνων, 1904-1914

[ΓΑ.Κ. - .Αρχεία Ν. Καβάλας. .ΑΒΕ 29, ΣΥΜΒ. 2-

01 καί .ΑΒΕ 30, ΣΥΜΒ. 3-01. αντίστοιχος]. Περι-
λαμβάνουν 360 πράξεις, κυρίως προικοσύμφωνα και
λίγες υιοθεσίες και πωλητήρια (στό εξής: Κώδικας
Προικοσυμφώνων 1896-1904 και 1904-1914/
Α τό τω- Κ ι ιόιχα τη: £ λ α φ ΐκ ή ς Κ οινότητας 1864-1889 3. Κώδις Διαθηκών Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινό­
τητα: Καδύϋώχις 1896-1913, σελίδες 294 [Γ.Α.Κ. -
Αρχεία Ν. Καβάλας. ΑΒΕ 31, ΣΥΜΒ. 4-01]. Περι­
1. Κώδις τής έν Κάβάλλ,α Ορθοδόξου Ελλ.ηνικής λαμβάνει 105 διαθήκες (στό εξής: Κώδικας Διαθη­
Κοινοί ητο: 1864-1889 ('Κώδις Ιεράς Λ/ητροπόλεως κών 1896-1913/
Κ αβάλας'ή, σελίδες 436 [Γενικά Αρχεία τον Κρά­
4. Διοικητικός Κώδις Αντιπροσωπείας και' Δημο­
τους (Γ-ΑΚ.) - Αρχεία Ν. Καβάλας, .ΑΒΕ 28, ΣΥΜ-
γεροντίας Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Καοά/.-
Β. 1-01]. Στον κώδικα αντό καταχωρίστηκαν πρα­
λας 1895-1908. σελίδες 294 [ΓΑ.Κ. - Αρχεία Ν. Κα­
κτικά γενικών συνελεύσεων της κοινότητας, συνε­
βάλας .ΑΒΕ 47, ΣΥΜΒ 6-01 (φωτοτ.)]. Περιλαμβά­
δριάσεων των προκρίτων, της Διγιογεροντίας, τον
νει πρακτικά γενικών συνελεύσεων της κοινότητας,
Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου, της Εφορείας των
συνεδριάσεων της Κεντρικής Επιτροπής, της Αντι­
Σχολείων, των επιτροπών των εκκλησιών, ποικίλες ι­
προσωπείας. της Δημογεροντίας και διαφόρων επι­
διωτικές πράξης (πωλητήρια, συμφωνητικά, προικο­
τροπών της κοινότητας, του'ς Κανονισμούς τον 1899
σύμφωνα. διαθήκες, υιοθεσίες κ,ά.), αιτύισεις και α­
καί 1907 κ_ά (στο εξής: Κώδικας 1895-1908/.
ναφορές αρχών και ιδιωτών, αποφάσεις του μητρο­
πολίτη και αρχιερατικές εγκύκλιοι κλπ. (στο εξής: 5. Βιβλίον Π/.ηρεξονοίων Ελληνικής Ορθοδόξου
Κώδικας 1864-1889/. Κοινότητα: Καδά/.α: 1910-1911, σελίδες 22 (σώζο­
νται μόνο τα πρώτα 11 φύλλα). [Γ_ΑΧ. - Αρχεία Ν.
2. ΚαχΜς Προιχοαιμφώνων Ελλ.ηνικής Ορθοδό­ Καβάλας. ΑΒΕ 41, ΣΥΜΒ. 5-01]. Περιλαμβάνει
ξου Κοινότητο: ΚαόοϋΟχις 1896-1904, σελίδες 292, πράξεις διορισμού πληρεξουοίων για αντιπροσώπευ­
και Κώδις Προικ.οαινηώιτύν Έλλ ηιτκής Ορθοδόξου ση μελών της κοινότητας ενώπιον του Πνευματικού
Κοινότητος Καδά/ά.α: 1904-1914, σελίδες 494*2 (Εκκλησιαστικού) Δικαστηρίον.

2 Ο νμώόικας ηερει στη στάχωση εηθαρμένη ετικέττα, προφα­
νώς μ ε τ α γ ι νεότερη τ ο ι J S 61, μ ε τ ο ό ι ο ό ι ά ζ ρ ι ι ο : "Κώΰηΐ τής έν
Καθά/έα Ορθοόόώι / Α Κανστητσζ~. Ομως στις πρώ τες εσωτε­
ρικές αείίόες ίσε '/έ-ςες α τό τις τα /χοότερε; τρά ρης) τροοόιορωε-
τω ως ~Κώόι| τής Ιερός Μ ητροτό/εω ; Κα6ά/3ας~ (αχ. έν
τώόε τώ κώύοα τής Ιερός Μ ητρεχεάϊεως Κα6άϊόχις-~Χ
8. Γιά τόν κώίχκα αϊτόν, το πο/.ντψάτερο τεκμήριο τη ; ιστορί­
ας τ ο ν ΕΧέψιομον τη ; Καόάϊας τον 19σν αιώνα, νπήρχε η 6ε-
όαιότητα ότι έχει καταοτραηεί κατά την Κατοχή 1941-44, αφοί-
η τε/ειτα ία μα ρπρία της ν.τα,κ η: τον ήτοι τον 1929. Βρέθηκε
ατέίζτιατα (όπως και τα irr ααθ. 2, 3, 5) στο ανενερ-,-ό αρχείο
ττι; σιμάο/χηο-,Ίράηον ν- Α'ςαθή; Τιμοθέοι: Για την παραχώρηση
τ ο ι αρχειον σ ίτο ν στα Γενικά Αρχεία το ι- Κ ράτους ειχαριστοίμε
την κ Αγαθή Τψοθέον, το ίκχηγάρο κ θεόόωρο ,Λιμτεράκη, το ν
μα; όοτβηοε τουαλοτρότω ς και την Ειοεεγγεέέα Πρωτοόικών τη;
το ι η: μ α ς το ν πρόθεμα σι ναίνταε στό αίτημά μας
6. Αρχείο Οθωμανικού Κτηματολετ.τ'ον καξά Κα­
βάλας. Ε 1301-1328 (1885-1912) [Γ..ΑΚ. - Αρχεία
Ν. Καβάλας, ΑΒΕ 207, ΟΘΩΜ 1-01]. Δεκατρείς
τόμοι, αριθμημένοι από το 1 έως το 15 (λείπουν οι
9 και 11) σύτολα σελίδων 4.364. Πρόκειται κυρίως
για Βιβλία Πράξεων ι Νταΐμί) και λίγα εμβόλιμα Βι­
βλίου Ελέγχου (Γιοκλ.αμά). Αυτό δείχνει ότι οι τόμοι
4. Ο yjujixyjaz ((fcjTocn'ri'sgaifO τον οποίον νπάσχει στα ΓΛ-Κ--
Αοχεια S. Καόά/χζς) φν/χζοσότ α ν μέχα πεούτον το 1970 στη \ίη -
τοόπο/.η Φ ι/Ι χ τ ώ /ν , Χεαχ&χωξ yen Θάσον. Κατά πϊ.ηοοςοοίες
μας, τότε όόθηχε (ίκοτιχός yxn αγύριστος) σε όημοσισγράςο της
Καδόύχχς (yxn τώρα tc/v Αθτρχύν) yen σήμεοα όοίσκεται σε χέαα
ιόιώτη.
 Α τ ό το αρχείο τον Τμήματος Δημοτικά}ς Κατάσταση; τον Δ.Κ

γεννηθέντες από το 1832- συντάχθηκαν το 1929 και

1930. Το ίδιο και οι τέσσερις πρώτοι τόμοι του Μη­
τρώου Αρρένων, δη/., των γεννηθέντων τα έτη 1832-
1888, 1889-1907, 1908-1924 και 1925-1929'.
8. Αρχείο Τμήματος Διαχείρισης Ανταλλάξιμης Πε­
ριουσίας Καβάλας, 1927 χ.ε. [Κτηματική Υπηρεσία
Καβάλας], Περιλαμβάνει Βιβλία Κτηματολογίου, ό­
που καταγράφονται τα ακίνητα που θεωρήθηκαν α­
νταλλάξιμα, και αρκετά τοπογραφικά διαγράμματα.
6. Ειχαριοτοιμε το δήμαρχο Καβάλας, κ. Στάθη Εοιφνλλ.ίδη,
Ατό το Οθωμανικό Κ τψ α το λά γιο τον χαζά Καβάλας, 1885-1912 π ο ν αιπαποκριθιγκε στο αίτημά μα; να παραχωρΐ]θονν τα πολύτι­
μα α υ τ ά αρχεία (περί των οποίων αιτνθινα διαδίδεται και γοά-
βιβλιοθετήθηκαν εκ των υστέρων, μάλλον μετά το ηεται ότι καταοτράφηκαν από τον; Βουλγάρους) οτα ΓΑ.Κ.-Αρ-
1913. Περιλαμβάνουν καταγραφές ακινήτων με τα ε­ χεία Ν. Καβάλας.
ξής στοιχεία: Πόλη (Καβάλα) ή χωριό του καζά, συ­
Α Υ Ξ . Α Ρ 1 © .^ 7 λ ? ( 7 _ ^ .' -·- 11 6 Γ Γ
νοικία, τοποθεσία, δρόμο (όχι πάντα), τίτλο (χοτλέτι
ή ταπί) βάσει του οποίου γίνεται η εγγραφή, είδος
καί στοιχεία ακινήτου (π.χ. σπίτι ή οικόπεδο, εμβα­
δόν, γειτονικά ακίνητα), είδος πράξης (π.χ. πώληση,
δωρεά, διανομή) και ονόματα ιδιοκτητών. Οι κατα­
γραφές των ακινήτων ακολουθούν τη χρονολογική
σειρά των πράξεων (στο εξής: Οθωμανικό Κτηματο­
λόγιο)5.
7. Αρχείο Τμήματος Δημοτικής Κατάστασης Δήμου
Καβάλ.ας, 1914-1973 [Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας,
ΑΒΕ 194, ΔΗΜΟΤ. 1-01]. Το αρχείο περιλαμβάνει -
εκτός πολλών άλλων - 45 Βιβλία Δημοτολογίου, 54
Μητρώα Αρρένων, 11 Λεξικογραφικά Ευρετήρια Δη­
μοτολογίου και 27 Μητρώου Αρρένων και 16 Βιβλί­
α Ληξιαρχικών Πράξεων Γεννήσεων-Βαπτίσεων και
Γάμων (1914-1926). Τα Δημοτολόγια -όπου καταγρά­
φονται οι όντες εν ζωή στις αρχές του 20ού αιώνα,

5. Ειχαριοτοιμε και α τ ό εδώ το οιπάόελ.φο στα Γ.Α.Κ.-Ιστορι­

κό Αρχείο Μακεδονίας. Κώστα Γιάντση, γνώοτη τη; οθωμα\νκής
παλαιογραηίας, για την πολύτιμη βοήθεια τ ο υ στην ανάγ\·ωοη και
μετάφραοη μέοου; τον αρχείου. Ειχαριοτοιμε επίσης την κ. Ανα­
στασία Κιριαζή, πρόεδρο Πρωτοδικών Καβάλας, που με προθυμί­
α ονπιγόρησε σ τ ο αίτημά μας να παραχωρηθεί τ ο αρχείο α υ τ ό σ τ α
Γ Α .Κ της πόλης μας, ώστε να αξιοποιηθεί επιστημονικά
Για κάθε ακίνητο αναφέρονται: συνοικία, οδός, είδος
ακινήτου (σπίτι, οικόπεδο, ίδρυμα κλπ.) με τις δια­
δοχικές του χρήσεις, εμβαδόν, γειτονικά οικόπεδα, ο­
νόματα ιδιοκτητών ή ενοίκων κλπ. Η καταγραφή
των ακινήτων γίνεται κατά συνοικία και οδό. Οι εγ­
γραφές αρχίζουν από το 1927, αλλά χρησιμο-
ποιοιούν στοιχεία από παλιούς τουρκικούς τίτλους
(χοτζέτια και ταπιά). Από τα Βιβλία Κτηματολογίου
μελετήσαμε κυρίως τους τόμους 1-14 (στο εξής:
ΔΑΠ-Κ)7.
10. Συλλογή αρχειακού υλικού Ισραηλιτικής Κοι­
νότητας Καβάλας 1915-1944 [Γ.Α.Κ.-Αρχεία Ν. Κα­
βάλας ΑΒΕ 204, ΣΥΛΛ. 75-01]. Περιλαμβάνει, ε­
κτός των άλλων: Βιβλίο Απογραφής των Εβραίων
Καβαλιωτών από τις Βουλγαρικές αρχές κατοχής,
1942, σελίδες 395, και καταστάσεις μελών της Ισρα-
ηλιτικής Κοινότητας Καβάλας (το βιβλίο σε φωτοαντί­
γραφο. Το πρωτότυπο βρίσκεται στο Yad Vashem, Ιε­
ρουσαλήμ)5*.

Αβ^Ε· J js I Α νξ. άριΰμ. jfj

'D o c u m e n t s
V ■■■. :
ΑΔΕΙΑ ΓΑΜΟΥ
ATE;

Π ό λ ις 1 ο /.ιιλ . ίκτ Κνι-γχτινό

■i * ~ "Μ Λ
«3*
ΙΪ. " :· ···· ■ >'"·.· Μ:·-; Λ. S Ν υ μ φ ίο ς "J

Λόό Ν ύμφη ΈΓ ιΑ .
Γμ— ύγ>Σ>X j ./ Λ / .. -1. λ C&
Γάμος <*2i
°<2S
Ί ε ρ ε υ ς .......
e©6
/ / V cQA
Ο έκ δους -j- o ^
■el

{r^V* Έ ν ./ Γ κ & φ ε , . if i r ff? 19 (β

fi · I 7 ‘ __ ■ „ I

Από το αρχείο της Ιερός Μονής Λαζαριστών Καβάλας

9. Αρχείο Ιεράς Μονής Λαζαριστών Καβάλας,
1887-1950 [Αρχείο Ιεράς Μονής Λαζαριστών Θεσσα­
λονίκης]. Στοιχεία αντλήσαμε κυρίως από τα βιβλία:
"Documents Officiels concernant la Mission de
Lazaristes de Cavalla 1887-1922", σελίδες 130, και
"Anciennes Letrres 1888-1892’ σελίδες 208. Περι­
λαμβάνουν εκθέσεις και αναφορές για τη δραστηριό­
τητα των μοναχών και την κατάσταση στην Καβάλα
και τις γειτονικές περιοχές (στο εξής: Αρχείο Λαζα-
ριστών, Documents Officiels 1887-1922 και Αρχείο
Λαζαριστών, Anciennes Letrres 1888-1892f.
Από το αρχείο της I. Μητρόπολης Φιλίππων, Νεαπόλεως
και Θάσου
11. Βιβλία Αδειών Γάμου Ιεράς Μητροπόλεως
Ξάνθης και Καβάλας, 16 βιβλία (αριθμημένα από το
2 μέχρι το 17), 1897-1914. Καταγράφονται γόμοι
τελεσθέντες στην Καβάλα, από 25-1-1897 έως 5-2-
1914) [Ιερά Μητρόπολη Φιλίππων, Νεαπόλεως και
Θάσου]10*.
12. Βιβλίο Γεννήοεων-Βαπτίοεων, Γόμων και Θα­
νάτων του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου
Καβάλας, 15 βιβλία, 1921-1931 [Ιερά Μητρόπολη
Φιλίππων, Νεαπόλεως και Θάσου]".

9. Τα περισσότερα από τα πολύτιμα τεκμήρια της Συλλογι}ς τα

7. Ευχαριστούμε τους υπαλλήλους της Κτηματικής Υπηρεσίας,
κυρίως τον κ. Αντρέα Γκιουζέλη, που βοήθησαν στην έρευνα μας.
8. Ευχαριστούμε και από εδώ το συνάδελφο στα Γ.Α.Κ.-Τοπικό
Αρχείο Λίμνης Εύβοιας, Βασίλη Δούκουρη, που μας παραχώρησε
φωτοαντίγραφα των τετραδίων του αρχείου και τις αντίστοιχες δι­
κές του μεταφράσεις, και την Ιερά Μονή Λαζαριστών Θεσσαλονί­
κης, που συμφώνησε για την παραχώρηση αυτή.
παραχώρησε στα Γ.Α.Κ.- Αρχεία Ν. Καβάλας ο μακαρίτης Σαμπε-
τάι Ταιμίνο, ο τελευταίος Εβραίος της Καβάλας. Με πάθος φύλα­
γε τις δικές τον Θερμοπύλες, με το ίδιο πάθος αγάπησε τη γη που
τ ο ν σκεπάζει. Θα τον Θυμόμαστε.
10. Ευχαριστούμε τον Σεβααμιώτατο Μητροπολίτη κ. Προκόπιο,
που μας παραχώρησε για μελέτη το αρχειακό αυτό υλικό.
11. Ισχύουν τα της προηγούμενης σημείωσης.
 13. Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτε­
ρικών [Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (Α.Υ.Ε.), Α­
θήνα], Φάκελοι 1835/ΙΙΙ, 1835/VI, 1836/ΙΙΙ, 1840/
36/2, 1847/36/2, 1853/99/1, 1862/36/2, 1866/
36/2, 1867/36/2, 1875/99/2, 1876/ΑΠΚ-ΥΚ,
1876/78/1, 1876/99/1, 1876/36/2, 1877/Εγκ,-Αναφ.,
1878/27/1, 1878/αακΖ', 1878/αακΗ', 1878/99/2,
1885/Α', 1886/Α', 1894/αακΒ’, 1096/αακΒ',
1906/αακΚΑ', 1908/αακΒ', 1912/αακΒ'.
Αλληλογραφία του Ελληνικού Προξενικού Πρακτο­
ρείου και Υποπροξενείου Καβάλας και του Γενικού
Προξενείου Θεσσαλονίκης, που περιέχει ποικίλες εκ­
θέσεις, αναφορές, στατιστικά στοιχεία κλπ. για την
προξενική περιφέρεια της Καβάλας (στο εξής: ΑΥΕ)'\
14. Foreign Office (FO), General Correspon­
dence. Turkey και FO, Embassy and consular
archives. Turkey, σειρές 78/1526, 78/1602,
78/1683, 195/176, 195/240, 294/2, 294/7, 295/2.
Εκθέσεις και αναφορές του Αγγλικού Προξενείου
Θεσσαλονίκης και του Αγγλικού Υποπροξενείου Κα­
βάλας, που αφορούν την πολιτική κατάσταση, το ε­
μπόριο της περιοχής Καβάλας κλπ. κυρίως της πε­
ριόδου 1841-1878. Επίσης, Diplomatic and Con­
sular Reports on Trade and Finance. Turkey των ε­
τών 1885-1890. Ετήσιες εκθέσεις για την οικονομία
και το εμπόριο των επαρχιών του οθωμανικού κρά­
τους, που συντάχθηκαν βάσει εκθέσεων των κατά
τόπους βρετανικών προξενικών αρχών [Ιστορικό Αρ­
χείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλας, όπου σε μικρο­
φίλμ περίπου 2.000 έγγραφα από το Public Record
Office, Λονδίνο]. Στις παραπομπές προτιμήσαμε να
χρησιμοποιήσουμε τις αρχειονομικές ενδείξεις των
πρωτοτύπων (στο εξής: FO)1’.
15. Διάγραμμα Ρυμοτομίας της πόλεως Καβάλλας,
1923, του Υπουργείου Συγκοινωνίας [Αρχείο Υπουρ­
γείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έρ­
γων, Αθήνα]. Εγκεκριμένο παράρτημα του Βασιλικού
Διατάγματος της 4-7-1923 (ΦΕΚ 187 Α’/9-7-1923).
16. Χάρτης Καβάλλας, 1939 [Δ/νση Πολεοδομίας
Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Καβάλας και Δήμος
Καβάλας, Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών]. Τέσσερα
(4) αποσπάσματα (τα υπ' αριθ. 30, 31, 38 και 46)123
12. Α τ ό την ογκώδη αυτή αλληλογραφία (που μελετήσαμε κα­
τά την τριετία 1990-1992 για τις ανάγκες άλλης εργασίας) ση­
μειώσαμε εδώ μόνο τους φακέλους στους οποίους παραπέμπουμε
στις υποσημειώσεις. Πολλά από αυτά τα έγγραφα υπάρχουν φω-
τότυπημένα στο Ιστορικό Αρχείο τον Δημοτικού Μουσείου Καβά­
λας. Ευχαριστούμε τη διεύθυνση και το προσωπικό του Δ Μ .Κ για
την τότε πρόθυμη εξυπηρέτηση
13. Ισχύουν τα της προηγούμενης σημείωσης (προοφάτως μελε­
τήσαμε τις ετήσιες εκθέσεις του 1885-1890). Ευχαριστίες οφείλου­
με στο Α.Μ.Κ. και για την παραχώρηση φωτογραφιών (σε α ι τ ί -
γραφα) από τις συλλογές τον Ιστορικού Αρχείου του.
που αφορούν τη συνοικία της Παναγίας, αντίγραφα
από τα αρχεία του Υπουργείου Δημοσίων Έργων και
του Υπουργείου Συγκοινωνίας / Διεύθυνσης Σχεδίου
Πόλεων, αντιστοίχως. Πρόκειται για προτάσεις τρο­
ποποίησης του σχεδίου πόλεως του 1923, που εγκρί-
θηκαν ως παραρτήματα του Βασιλικού Διατάγματος
της 11-3-1939 (ΦΕΚ 98 A / 16-3-1939),Λ.
Σημειώσεις της "τελευταίας στιγμής"
Η εργασία αυτή ολοκληρώθηκε και παραδόθηκε την ά­
νοιξη του 2003. Για λόγους που εξηγούνται από την εκδο­
τική ομάδα, χρειάστηκε να περάσουν δύο χρόνια μέχρι να
φτάσει οτο τυπογραφείο. Κατά το διάστημα αυτό νέα δη­
μοσιεύματα ήρθαν να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας για την
ιστορία της Καβάλας. Ορισμένα από τα άγνωστα στοιχεία
αξιοποιήθηκαν κατά τη φάση της διόρθωσης των τυπογρα­
φικών δοκιμίων, κυρίως υπό μορφή υποσημειώσεων. Ανα­
γκαίες ήταν και κάποιες άλλες προσαρμογές: Ορισμένες "α­
νέκδοτες" ή "υπό έκδοσιν" εργασίες ή “προφορικές πληρο­
φορίες" εν τω μεταξύ δημοσιεύτηκαν και συνεπώς έπρεπε
να τροποποιηθεί η παραπομπή, σε μερικά ονόματα το "κύ­
ριος" έπρεπε, φευ, να αντικατασταθεί από το “μακαρίτης",
κάποια πρόσωπα άλλαξαν ιδιότητα κ.ά. (οι όποιες αβλεψί­
ες αυτού του τύπου ας αποδοθούν στην πίεση του χρόνου).
Το οπτικό υλικό της εργασίας (φωτογραφίες, cartes
postales, λιθογραφίες κλπ.) προέρχεται κυρίως από τα
Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Ν. Καβάλας, το
Ιστορικό Αρχείο του Δημοτικού Μουσείου Καβάλας και το
Ιστορικό και Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας του κ. Νικ.
Ρουδομέτωφ. Επίσης από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και
Ιστορικό Αρχείο (ΕΛ.Ι.Α.), τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, τον κ. Βασ.
Τζανακάρη και το περιοδικό “Γιατί" των Σερρών, τον κ.
Τρουφάκο και τις εκδόσεις “Τροχαλία", τον κ. Νικολάκη
και τις εκδόσεις "Εκάτη", τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου
της Εστίας, την κ. Καπόν και τις ομώνυμες εκδόσεις, τους
κ. Γ. Μέγα, Β. Παπαόάκη, το Αρχαιολογικό Μουσείο
Καβάλας, τη 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της
πόλης μας και τους φίλους και συμπολίτες Αχιλλέα
Σαββόπουλο, Θεόδωρο Λυμπεράκη, Κώστα Τσουρή, Αιμιλία
Στεφανίόου, Μιχάλη Κονδυλίδη, Γιώργο Παπακοσμά,
Μαρία Καλογιώργη και Θεόδωρο Νάτσιο. Εκφράζουμε
προς όλους τις θερμές μας ευχαριστίες.
Τους δρόμους της τοπικής μας ιστορίας αρχίσαμε να
τους διαβαίνουμε εδώ και είκοσι χρόνια. Στις αναζητήσεις
μας είχαμε παρέα αγαπημένους φίλους με τους οποίους μοι­
ραζόμασταν την αγάπη και το ενδιαφέρον για τον τόπο και
την ιστορία του. Μαζί μας δεν είναι πια ο Μόσχος Οτα-
τζής, ο Κώστας Ορφανίδης, ο Σαμπετάι Ταιμίνο. Η εργασί­
α αυτή αφιερώνεται και στη μνήμη τους.
Καβάλα, Απρίλιος 2005.
14. Ευχαριστούμε την κ. Αγνή Συροπούλου, αρχιτέκτονα της
Δ/νοιγς Πολεοδομίας (τώρα του Τμήματος Τοπογραφικής) Καβά­
λας, και την κ. Κική Φωτιόδον, τοπογράφο - μΐ]χανικό τον Δήμον
Καβάλ.ας, που μας τα παραχώρησαν για φωτοαντιγράφηοη.
 1. Από τη βυζαντινή Χριστούπολη στην οθωμανική Καβάλα
(τέλη 14ου αι.-1530)
1.1. Η κατάληψη και οι συνέπειες
1.1.1. Μαρτυρίες και ερωτηματικά
Η τελευταία εικοσαετία του 14ου αιώνα αποτελεί
για την ιστορία της πόλης σαφή χρονική τομή. Την
περίοδο αυτή η Χριστούπολις, η μεσαιωνική Καβάλα,
ακολουθώντας την κοινή μοίρα του βυζαντινού ελλη­
νισμού, πολιορκείται και καταλαμβάνεται από τους
Οθωμανούς.
Για την ακριβή χρονολόγηση της κατάκτησης της
πόλης έχουν σωθεί διαφορετικές μαρτυρίες και έχουν
διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις:
Με βάση μαρτυρίες τουρκικών χρονικών του 14ου-
15ου αιώνα, η κατάληψη έχει χρονολογηθεί περί το
1382-1383'.
Κατά τη μαρτυρία βυζαντινού βραχέος χρονικού
των αρχών του 15ου αιώνα, η άλωση της πόλης έχει
τοποθετηθεί το Σεπτέμβριο του 1390 ή το 1391123.
Στις αντικρουόμενες αυτές αναφορές και σε άλλες
μαρτυρίες έχουν βασιστεί οι εικασίες ότι η πόλη κα-
τελήφθη αρχικά κατά τη δεκαετία του 1380 (1382-
83 ή 138 7’), αποδόθηκε ως φόρου υποτελής σε βυζα­
ντινό ηγεμόνα και εξ αιτίας της πολιτικής αυτού υπέ-
στη νέα εισβολή και υποτάχθηκε το 1390 ή 13914.
1. Βλ. Ελ. Ζαχαριάδου, Ιστορία καί Θρύλοι τ ω ν Π α λ α ιώ ν Σουλ­
τάνων (1330-1400), Αθήνα 1999, ο. 206, όπου απόσπασμα από
το χρονικό του Γιαχοή Φακίχ, τον Μου at., που έχει σωθεί ενσω­
ματωμένο στο χρονικό τον Ασήκ Πασάξαντε του 15ου αιώνα, (πα­
ρατίθεται στην πρώτη παράγραφο της απέναντι στήλης). Για τη
χρονολόγηση, 1. Beldiceanu-Steiner - J. Giannopoulos, “Kawala",
Encyclopedic tie l' Islam, τ. 4, Leiden 1978, a. 776, Ζαχαριάδου,
ό.π, a 204, αημ. 241, A. Βακαλόπονλου, Ιστορία της Μακεδονί­
ας 1453-1833, ο. 35, 38 (όμως ο συγγραφέας πιθανολογεί οτι κα-
τελήφθη η Παλιά Καβάλα). Επίσης, Κ. Μουστάκα "Από τη βυζα­
ντινή Χριστούπολη στη νεοελληνική Καβάλα: όιερεύνηση της ιστο­
ρίας της πόλεως κατά τη σκοτεινή περίοδο’ από τα τέλη του Μου
έως τα μέσα του 16ου αιώνα". Πρακτικά Α' Διεθνούς Συνεδρίου
τον Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας, Η Καβάλα και
τα Βαλκάνια, Καβάλα 2004, α. 243-260οτ.
2. Ρ. Schreiner, Die Byzantinichen Kleinchroniken (CFHB, XII), τ.
1, Βιέννη 1975, ο. 683, τ. 2, Βιέννη 1977, α. 343-344. Πρβλ. Σπ.
Λάμπρον "Ενθυμήσεων, ήτοι χρονικών σημειωμάτων συλλογή πρώ­
τη" Νέος Ελληνομνήμων, 7 (1910), 148 (αρ. 86), Κ. Χιόνη, Ιατο-
ρία της Καβάλας, Καβάλα 1968, σ. 60-61. Το βραχύ χρονικό πα­
ρατίθεται στη δεύτερη παράγραφο της απέναντι στήλης.
3. Η άποψη ότι η πόλη κατελήφθη το 1387 (βλ. R. Loenertz,
"Pour I ’histoire du Peloponese ait XI Ve siecle", Eludes Byzantines,
1 (1943), 167 και P. Lemerte. Philippes et la Macedoine Orientate ά
Γ epoque chrelienne et byzantine, Paris 1945, a. 218-219)
οφείλεται σε παρερμηνεία: To βούλευμα της βενετικής συγκλήτου
της 22-7-1387 (βλ. Χιόνη, ό.π., ο. 59-60) αναφέρει ότι η
Χριστούπολη βρισκόταν ήδη υπό τουρκική κατοχή το 1387 κι όχι
ότι κατελήφθη τότε.
4. Schreiner, ό.π., τ. 2, ο. 344, Lemerle, ό.π., σ. 218-219, Χιόνη,
ό.π., α. 59-61.
Μια νέα κριτική αξιολόγηση και ερμηνεία των ήδη
γνωστών μαρτυριών καταλήγει ατην ακόλουθη άποψη:
Η Χριστούπολη αποδυναμωμένη από τις συνεχείς επι­
δρομές των γαζήδων (“πολεμιστών της πίστης”), την
καταστροφή της υπαίθρου, ίσως και τους μακροχρό­
νιους αποκλεισμούς (από το 1373-1374), συνθηκολό­
γησε και παραδόθηκε το 1382 ή το 1383. Κατά τη
μαρτυρία του τουρκικού χρονικού, ο Εβρενός μαζί με
τον Λαλά Σαχίν “κυρίεψαν την Καβάλα, τη Δράμα
και τη Ζίχνα, τις Σέρρες, και πήραν αυτά τα βιλαέ­
τια ένα ένα με συνθήκη”. Η πόλη περιήλθε ως τιμά­
ριο οτην δικαιοδοσία των κατακτητών της, αποτέλε-
οε τμήμα της επικράτειας του Εβρενός μπέη και οι
κάτοικοι υποχρεώθηκαν στην καταβολή φόρου: ‘‘Κι ε­
φάρμοσαν σε τούτα τα μέρη αυτό που ήταν ο νόμος
του μονάρχη. Έστειλαν στον κυρίαρχο αυτό που έ­
πρεπε να ατείλουν κι έδωσαν στους πολεμιστές αυτό
που έπρεπε να δώσουν’. Όμως οι κατακτημένοι αθέ­
τησαν τους όρους της υποτέλειας. Η συμμετοχή μερί­
δας των Χριστουπολιτών σε στρατιωτική επιχείρηση
του Μανουήλ Παλαιολόγου εναντίον του Ιωάννη Ζ ’,
προστατευόμενου του σουλτάνου, επέσυρε την οργή
των επικυρίαρχων και η πόλη πολιορκήθηκε εκ νέου
και κυριεύτηκε το 1390 ή 1391.5
Το βραχύ χρονικό της αγιορείτικης μονής, η μόνη
πηγή που μνημονεύει το γεγονός του 1390-1391,
ιστορεί μια “βιβλική καταστροφή”: “...έν αύτώ τώ έτει
έάλω παρά τών όιπίατων Μωαμεθανών ή Χριατώνυ-
μος πόλις ήγουν ή Χριστούπολις και κατεδαφίαθη έκ
βάθρων, εις τάχος, και οί οίκήτορες ταύτης διεμερί-
οθησαν έν διαφόροις τόποις καί χώραις. γέγονε δέ
τούτο τό ολέθρων κακόν διά τινων οίκητόρων τήαόε
τής πόλεως κακώς βεβιωκότων. τοσαύτη δέ γέγονε ή
φθορά καί ή κατάλυαις τών ένοικούντων ταύτην Χρι­
στιανών, ώς έγωγε οίμαι, οΐα γέγονεν έκπαλαι έπί
Ναβουχοόονόσωρ έν τή Ιερουσαλήμ πόλει”.
Από την τελευταία αυτή μαρτυρία δημιουργούνται
εύλογα ερωτηματικά: Λραγε η πόλη αντιστάθηκε επί
μακρόν και μέχρι τέλους και γι’ αυτό παραδόθηκε
στη μανία των κατακτητών της, όπως φαίνεται να
δηλώνει ο συντάκτης του ενθυμήματος; Μήπως κυ­
ριεύτηκε με προδοσία ή εξαναγκάστηκε να παραδο­
θεί με τη μεσολάβηση κάποιων κατοίκων της, όπως
θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε τό “γέγονε τό κα­
κόν διά τινων οίκητόρων τής πόλεως...”;
5. Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται στην εξαιρετική μελέτη της Π.
Κατσώνη, "Οθωμανικές κατακτήσεις στη Βυζαντινή Μακεδονία. Η
περίπτωση της Χριστούπολης (Καβάλα)”, Βυζαντινά, 23 (2002-
2003), 181-208.
 Ο προσδιορισμός “...κακώς· βεβιωκότων" απηχεί τη
βυζαντινή - θεοκρατική αντίληψη ότι οι κάθε είδους
καταστροφές, άρα και της πόλης, οφείλονται στα αν­
θρώπινα ανομήματα και στην απομάκρυνση από την
πίστη (κατά το γνωστό: “διά τάς άμαρτίας ημών”);
Υπονοεί τον προδοτικό ρόλο ορισμένων από τους κα­
τοίκους; Αποδοκιμάζει τους παραβάτες του καθε­
στώτος υποτέλειας, που με την αφροσύνη τους προ-
κάλεσαν την καταστροφή της πόλης;
Ακόμη: Η πόλη λεηλατήθηκε και καταστράφηκε ο­
λοκληρωτικά (''κατεδαφίοθη έκ βάθρων εις τάχος")
μετά την κατάληψή της από τους φανατισμένους γα-
ζήδες ή υπέστη μόνο ισχυρά πλήγματα κατά τη διάρ­
κεια μακράς πολιορκίας;
Και η τύχη των κατοίκων; Αποδεκατίστηκαν και
Χ ριστια νοί νέοι οε “ π α ιδομ ά ζω μα " (από Ι.Ε.Ε.).
πολλοί έγιναν σκλάβοι ("...ή φθορά καί ή κ.ατάλνσις
τών ένοικούιτων..."), όπως επέβαλλε το άγραφο δίκαιο Κατηγορηματικές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά
του ισλάμ για τους πληθυσμούς που προέβαλλαν αντί­ δεν είναι δυνατό να δοθούν. Ωστόσο μια σειρά ισχυ­
σταση και για τους κατακτημένους που αθετούσαν ρών ενδείξεων (όπως το ισχνό πληθυσμιακό μέγεθος
τους όρους υποτέλειας; Είχαν ηπιότερη μεταχείριση, του οικισμού μέχρι περίπου το 1530 και η αναμφι­
σε περίπτωση δήλωσης υποταγής; Διέφυγαν και σβήτητη καταστροφή των οχυρώσεων της πόλης) μας
διάλεξαν το δρόμο της προσφυγιάς προς ελεύθερα μέ­ επιτρέπει να καταλήξουμε οε ορισμένες βάσιμες πα­
ρη, εξορίστηκαν ή μεταφέρθηκαν σε άλλα μέρη ("όιε- ραδοχές: Η Χριοτούπολη κατελήφθη διά της βίας, υ­
μερϊσθηοαν έν διάφοροι: τόποι: κ.αί χώραις'Υ; πέστη εκτεταμένες καταστροφές και το μεγαλύτερο
μέρος του πληθυσμού της την εγκατέλειψε ή οδηγή­
6. Για τις αρχές τον “if p o i· πο)Γμον" των μονοον/μάνων και
την τύχη πόλεων και κατοίκων σε περιπτώσεις α\πίστασης, αμα- θηκε στην αιχμαλωσία.
χΐ]τί παράόοστ}ς και παράόοοΐ}ς μετά από αποκλεισμό, Ζαχαριά-
Από τα τέλη του 14ου αιώνα η πόλη εισέρχεται
όον, ά - τ , ο. 101-111. Για τις συνέπειες της αθέτησης των όρων
υποτέλειας σε καταχτημέΛα εόα^ιμ Κ α τ ο ώ \ι ό - τ , ο. 206-20S. οε μια μακρά περίοδο παρακμής, κατά την οποία εμ-

Μεταφορά χ ρ ισ τ ια ν ώ ν αιχιιαλ.ώτων (Γενιϋόειος Βιβλιοθήκη).


Βραχογραφία οε μουσουλμανικό χώρο λατρείας της περιοχής
Καβά/,ας (ςρωτ. Θεόδωρον Δ. Λυμπεράκη).
φανίζει έντονα τα συμπτώματα του τέλματος, της
πλήρους εγκατάλειψης, ίσως και της ερήμωσης. Για
το διάστημα αυτό του ενάμισι αιώνα, από την επό­
μενη της κατάληψης μέχρι περίπου το 1530, εγείρο­
νται επίσης εύλογα ερωτηματικά; Αν ερημώθηκε η
πόλη, όπως μαρτυρεί το βραχύ χρονικό, για πόσον
καιρό έμεινε ακατοίκητη; Πότε άρχισε να κατοικεί-
ται και πάλι ο χώρος της χερσονήσου, ποιοι ήταν
και από πού προέρχονταν οι νέοι κάτοικοί της και
υπό ποιες συνθήκες έγινε η εγκατάστασή τους;
Οι λίγες διαθέσιμες πηγές της εποχής δε δίνουν
σαφείς απαιτήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, ορι­
σμένες μά/.ιστα δημιουργούν και σύγχυση με τις αντι-
κρουόμενες μαρτυρίες τους. Παραθέτουμε τις σχετι­
κές πληροφορίες κατά τη χρονική τους αλληλουχία.
Στις αρχές του 1425 οι Οθωμανοί οικοδομούν τα
“νέα τείχη” στη μισοερειπωμένη βυζαντινή ακρόπο­
λη. Τέσσερις μήνες αργότερα το κάστρο καταλαμβά­
νεται από τους Βενέτους (Ιούλ. 1425). Ο πλοίαρχος
Pietro Zen, που περιγράφει αναλυτικά τον επίμαχο
χώρο και τη σφοδρή σύγκρουση, μας παραδίδει την
εικόνα ενός τουρκικού στρατοπέδου και όχι ενός κα-
τοικημένου τόπου7.
7. ΚΛ. Μέρτξιον, Μιημεία Μακεδονικής Ιοτορίας, Θεοοαλο\τκη
1947, ο. 26 (στο εξής Μέρτξιον, Μηρεία).
Το 1433 περνά από εδώ ο Γάλ'/.ος διπλωμάτης
Betrandon de la Broquiere και σημειώνει ότι η πόλη εί­
ναι κατεστραμμένη, ένα μέρος από τα τείχη της έχει
γκρεμιστεί και είναι ακατοίκητη*. Κι όμως οθωμανικό
κατάστιχο του 1450, που κάνει λόγο 'μα τον “ιμάμη
της Καβάλας”9, μπορεί να υποδηλώνει την ύπαρξη κά­
ποιου μουσουλμανικού πληθυσμού στο χώρο αυτό.
Το 1470 ο G.M.D. Angiolello, που οδηγείται αιχ­
μάλωτος στην Κωνσταντινούπολη, μαρτυρεί ότι η πε­
ριοχή της Καβάλας είναι εντελώς έρημη. Τονίζει μάλι­
στα ότι ο τόπος αποτελεί κρησφύγετο για “κουρσά­
ρους", που επιτίθενται και ληστεύουν τους περαστι­
κούς10. Τη μαρτυρία του Ενετού λοχαγού αντικρούει ό­
μως οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1478/9,
που αναφέρεται ρητά στον πληθυσμό της πόλης".
Από βενετσιάνικο έγγραφο του 1519 έχουμε την
πληροφορία ότι ο σουλτάνος πέρασε από ένα έρημο
και επικίνδυνο μέρος που ονομάζεται Καβάλα, όπου
λίγο έλειψε να συλληφθεί αιχμάλωτος από πειρατές12.
Ωστόσο την ίδια χρονιά διενεργείται στην Καβάλα α-
πογραφή πληθυσμού για φορολογικούς σκοπούς13.
Ανάλογη φορολογική καταγραφή του 1528 μας
πληροφορεί για τον πληθυσμό της πόλης". Κι όμως
το 1533 σε φυλλάδιο χριστιανού από την Κωνσταντι­
νούπολη αναφέρεται η “Crysopolo_. πόλις εις τόν
κόλπον, εις τό όρος, τό καλονμενον ήδη la Cavalla,
καταστραφεΐσα κάποτε”15.
8. Bertandon de la Broquiere. Voyage d ' outre mer et retour de
Jerusalem en France^.1432 et 1433. Paris 1892, o. 571.
9. N. Todorov - A. Nedkov, Turski izvori za balgarskata istorija,
serija Λ Τ-Λ Τ 7. Fontes Turcici Historiae Bulgaricae, Series XV-ΧΙΊ,
t. 2, Σόφια 1966, o. 424-425. Αντιρρήσεις τον B. Δημητριάδη,
Balkan Studies. 8 (1967). 212.
10. Μέρτξιον, Μι-ημεία, ο. 203.
11. Beldiceanu-Steiner - Giannopoulos. "Kavvala”, o. 776. M.
Sokoloski. "Aperqu sur l ’ evolution de certaines villes plus impor-
tantes de la partie meridionale des Balkans au A le et au X \rle sie-
cles ”, Association Internationale d ' Etudes du Sud - Est Europeen.
Bulletin. XIII/1 (Βουκουρέστι, 1974), 85 (στο εξής: Sokoloski. "A-
perqu...").
12. Μέρτξιον, Μνημεία, ο. 117
13. T. Gogbilgin. “Kanuni Sultan Suleyman Devri baslarinda
Rumeli eyaleti livalari, sehir ve kasabalari" (Οι λαδάδες, οι πόλεις
και οι κωμοπόλεις τον εγιαλετιον της Ρούμελης της εποχής τον
Σονλτάνον Σουλεϊμάν τον Νομοθέτη) Bellelen, 20 (Άγκυρα,
1956), 265 (στο εξής: Gogbilgin "Kanuni Sultan Suleyman...”),
Kiel. "Ottoman Building Activity along the Via Egnatia. The Cases
o f Pazargah. Kavala and Ferecik", στο The Via Egnatia under
Ottoman Rule (1380-1699), Πρακτικά Συμποσίου (Ρέθυμνο 9-11
lav. 1994), Ρέθυμνο 1996, ο. 150-151 (στο εξϊ)ς: Kiel, "Ottoman
Building Activity'... ").
14. Kiel. "Ottoman Building Activity o. 151, A Μ. Καρύδη, “Πό­
λη και χωριό στην Ελλάδα των 15ον-16ον ol", στο τεύχος “Η με­
σαιωνική πόλη", Ελενθεροτνπία-Ιστορικά, 118 (17-1-2002), 47. Ο
κ. Δημήτριος Καρύόης, καθΐ]γιμής τον Ε.Μ.Π^ Τμήματος /Αρχιτε­
κτόνων, μας έδωσε πρόσθετες πληροφορίες για την Καδάλ.α (προ­
ερχόμενες από τις οθωμανικές αρχειακές πηγές τον 1528 και
1569), προϊόν έρευνας δικής τον και τον κ. Machiel Kiel. Τονς ευ­
χαριστούμε θερμά.
15. Μέρτξιον, Μνημεία, ο. 144.
 Τέλος, ο Γάλλος περιηγητής Ρ. Belon, που επισκέ­
πτεται την πόλη στα 1546-1549, σημειώνει ότι όεν
πέρασε πολύς καιρός από τότε που η Καβάλα ήταν
έρημη και εντελώς κατεστραμμένη και ότι οι πρώτοι
νέοι κάτοικοί της ήταν Εβραίοι από την Ουγγαρία,
τους οποίους μετέφεραν οι Τούρκοι “μετά τον ουγ-
γροτουρκικό πόλεμο"16 (μάλλον του 1541).
Είναι φανερή η διάσταση ανάμεσα στις δυτικής
προέλευσης μαρτυρίες και στα στοιχεία από οθωμα­
νικές αρχειακές πηγές. Σύμφωνα με τις πρώτες -πη­
γές που ελέγχονται γενικά για την αξιοπιστία τους
ή για την ακρίβεια των συγκεκριμένων πληροφοριών
τους- η πόλη έμεινε έρημη για περίπου 150 χρόνια
(από τα τέλη του 14ου αιώνα μέχρι περίπου το
1530)17. Σύμφωνα με τα δεύτερα, στοιχεία αδιαμφι­
σβήτητης εγκυρότητας, στη χερσόνησο της Καβάλας,
υπήρχαν εστίες οργανωμένης ζωής οπωσδήποτε κα­
τά το τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα, ίσως και
πολύ νωρίτερα.
1.1.2. Δημογραφικά στοιχεία και εικασίες
Τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν μας επιτρέπουν
να σκιαγραφήσουμε (με πολλές όμως επιφυλάξεις)
την ιστορική πορεία της Χριστούπολης / Καβάλας
16. Ρ. Belon. Les observations de plusieurs signularitez el choses
memorables trouvees en Grece..., Pahs 1553. a. 59 <στο εξής:
Belon. Les observ ations... ”).
17. Την εκδοχή αντή υποστήριζε με επιφιλ.άξεις η π ρ ο 30ετίας
γενική και τοπική ισ τ ο ρ ιο γ ρ α φ ία (πριν από τη δψοσίεναΐ] των οθω­
μανικών αρχειακών πηγών τ ο υ 16ον u i j Ενδεικτικά, Βακ.αλ.ό-
πονλον. Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833. ο. 117. 140, Χιόνι],
Ιστορία'της Καβάλ,ας, ο. 60-68.
Μέρος τον κάστρου της Καβάλ,ας, που οικοόομήθηκε οτα 1425 και 1530-1536 (φωτ. Αχιλλ,έα Σαββόπονλον).
μέχρι τις αρχές του 16ου αιώνα, περίπου το 1530'*.
Η περίοδος μέχρι το 1425, παραμένει “σκοτεινή”.
Η μόνη πληροφορία μας είναι ότι το 1395 η μητρό­
πολη της Χριστούπολης καταργείται και η επαρχία
της παραχωρείται ως εξαρχία στον επίσκοπο της Ε-
λευΟερούπολης”. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται αναμφί­
βολα με τη μεγάλη μείωση του χριστιανικού πληθυ­
σμού της μητροπολιτικής έδρας, ίσως και με την ε-
ρήμωσή της. Ακόμη όμως κι αν δεχθούμε την τελευ­
ταία εκδοχή, δε γνωρίζουμε αν υπήρξε μια μεγάλη
ασυνέχεια στη ζωή της πόλης ή αν οι παλιοί κάτοι­
κοί της επανήλθαν σύντομα και συνέχισαν τη ζωή
τους ή εγκαταστάθηκαν έποικοι από άλλα μέρη.
Τα γεγονότα όμως του 1425 μας επιτρέπουν ορι­
σμένες εικασίες. Υπενθυμίζουμε ότι τότε οι Οθωμα­
νοί ανοικοδομούν το κάστρο της Καβάλας, το οποί­
ο λίγο αργότερα καταλαμβάνεται από τους Βενε-
τούς. Οι προσωρινοί κάτοχοι της χερσονήσου θεω­
ρούσαν πολύ πιθανή την αντίδραση των Τούρκων,
λόγω της μεγάλης στρατηγικής σημασίας της: “Η
18. Αναλυτική εξέταση τον θέματος, Αιμ. Σ τ ε φ α ν ίό ο ν , Η πόλη -
λιμάνι της Καβάλας κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας (1391-
1912). Πολεοδοιιική διερεννηση, διδακτορική διατριβή. Τμήμα Αρ­
χιτεκτόνων Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ.. έκδοση φωτοανπιγραφι-
κή. Θεσσαλονίκη 1991. σ. 21-44 (στο εξής: Στεφανίόον, Η πόλη -
λιμάνι). Με την ολοκλ.ηρωμέηι και επιστημονικά άρτια εργασία
της Αιμ. Στεφανίόον έχει στοιχειοθετηθεί με τ ρ ό π ο σχεδόν οριστι­
κό (παρά τις όποιες επιφυλάξεις ή αντιρρήσεις μπορεί να έχει κα­
νείς για επί μέρους θέματα), η ταυτότητα της Καβάλ,ας κατά την
π ε ρ ί ο δ ο τη: τουρκοκρατίας.
19. Στεφανίόον, Η πόλη - λ.ιμάνι. σ. 25. Χιόνη, Ιστορία τη: Κα­
βάλ,ας, ο. 58.

Χριστόπολις -πίστευαν- είναι θέαις καλλίτερα τής
Θεσσαλονίκης και ισχυρότερα τής Καλλιπόλεωτ?’. CH
φόβοι τους επαληθεύτηκαν ένα μήνα αργότερα, όταν
οι Τούρκοι αντεπιτέθηκαν με στράτευμα 10-12 χι­
λιάδων ανδρών (!) και ανακατέλαβαν την ακρόπο­
λη”.
Μετά απ' όλα αυτά φαίνεται μάλλον παράλογη η
μαρτυρία των δυτικών πηγών ότι οι Οθωμανοί εγκατέ-
λειψαν το κάστρο εντελώς αφύλακτο και έρημο. Η
ύπαρξη μιας στρατιωτικής δύναμης (τουλάχιστον από το
1425) στο καίριο αυτό σημείο του οδικού άξονα της
Εγνατίας, φαντάζει αναγκαία: για την αντιμετώπιση των
ληστών και πειρατών που λυμαίνονταν αυτά τά μέρη,
για την ανάπτυξη των τουρκικών δυνάμεων στην
ευρύτερη περιοχή, για τη διακίνηση ανθρώπων και
εμπορευμάτων, άρα και την εξασφάλιση εσόδων, και για
την επιτήρηση των κινήσεων του βενετσιάνικου στόλου.
20. Μέρτζιον, Μνημεία, σ. 26-28.
Τμήμα της Εγχ'ατίας οδού έξω από την Καβάλα.
!
Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, η παρουσία της
στρατιωτικής δύναμης αποκαθιστά κάπως το αίσθημα
ασφάλειας έναντι των επιδρομέων, ληστών ή πειρα­
τών, και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για κατοίκηση
στην παράλια θέση. Αλλωστε ορισμένες επαγγελματι­
κές ομάδες, λ.χ. γεωργοί, κτηνοτρόφοι, ψαράδες, κτί­
στες, τεχνίτες κ.ά., ήταν πλέον απαραίτητες για την
τροφοδοσία και τις βοηθητικές εργασίες του στρατο­
πέδου. Μπορούμε λοιπόν να εικάσουμε ότι σταδιακά,
ίσως και πριν από τα μέσα του 15ου αιώνα, αρχίζουν
να εγκαθίστανται στη χερσόνησο της Καβάλας οι
πρώτοι νέοι κάτοικοί της: Μουσουλμάνοι που είχαν ε­
ποικίσει τις γειτονικές περιοχές ή που ήρθαν εδώ α­
πευθείας από τη Μ. Ασία, κυρίως όμως χριστιανοί
που διαβιούσαν στα γύρω μέρη. Οι τελευταίοι, ίσως
παλιοί κάτοικοι της Χριστούπολης ή παιδιά και εγ-
γόνια εκείνων, είναι πιθανό να διατηρούσαν τους δε­
σμούς τους με τη γενέθλια γη και συχνά να κατέβαι­
ναν σ' αυτήν (π.χ. για να ψαρέψουν), όταν ένιωθαν
ασφαλείς. Την επιστροφή τους στη γη των πατέρων
τους συντηρούσαν όχι μόνο οι αναμνήσεις και η συλ­
λογική μνήμη αλλά και οι ελπίδες για βελτίωση των
συνθηκών ζωής στη μισοερειπωμένη ακόμη πόλη.
Σαφείς μαρτυρίες για την κατοικημένη πόλη Καβά­
λα έχουμε κατά το τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα.
Το 1478/9, σύμφωνα με το φορολογικό κατάστιχο
που προαναφέραμε, η Καβάλα κατοικείται από 12
φορολογούμενες μουσουλμανικές οικογένειες (χανέδες,
εστίες), 75 μη μουσουλμανικές, 8 χήρες επικεφαλής
νοικοκυριών και 8 φορολούμενους άγαμους, επίσης
μη μουσουλμάνους21. Ο συνολικός πληθυσμός της α-
21. Beldiceanu - Steiner - Giannopoulos, “Kawala ", ο. 776, So-
koloski, "Aperqu... ", a. 85.
H K a6cujj - χερσόνησος τη ς Π α να γία ς στα μέσα τον 19ον ol
νέρχεται σε 400-450 άτομα", με τους χριστιανούς να
αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα (πάνω από
&5%\
Σαράντα χρόνια αργότερα ο πληθυσμός του οικι­
σμού εμφανίζεται στάσιμος. Το 1519 απογράφονται
εδώ 22 μουσουλμανικές, 61 μη μουσουλμανικές φο­
ρολογούμενες οικογένειες, 10 χήρες με δικό τους νοι­
κοκυριό και 2 άγαμοι". Σε σύνολο 380-420 ατόμων
οι χριστιανοί είναι σχεδόν τριπλάσιοι των μουσουλ­
μάνων.
Το 1528. σε παρόμοια φορολογική καταγραφή, η
Καβάλα φαίνεται να κατοικείται από 47 φορολογού­
μενες οικογένειες, 31 χριστιανικές και 16 μουσουλ­
μανικές-*. Οι χριστιανοί είναι ακόμη πλειονότητα: δι­
πλάσιοι των μουσουλμάνων στο σύνολο των περίπου
250 κατοίκων του οικισμού.
Ο οικογενειακός συντε/χστής ντο/ο γιξετα ι για τα χρόνια
της τουρκοκρατίας α τό 4,1 μέχρι 5 2 . Δ ιά ςορες απόψεις, Σ τεφ α-
νίόσν, Η τά /,η - λιμάνι, a 29-30, A X . Καρνόη - Μ K ie l Μ ντι-
ϊ-ψ ν ς α σ τν/ρ α ςία xat .\χσ 5οι χωρσ-γραςία (15ος- 19ος o l ) , Α&ή-
2000. α. 34, Α Κ αρίόη. Χ ω ρο-γοαςία Χ εω τεοιχή ή λόγος για
τη σιγ/χρότηση xa t εξέ/αξη τω ν ε/ό.ηνιχώ ν .τοίχω ν α τό τό 15ο
στον 19ο o r. Αθήνα 2000, <χ 200 (στο έξης: Κ οριό η, Χωρο-γρα-
ς ία Χεω τερτχή). Εδώ για να μετατρεςα νμε τον αριθμό των οιχο-
'γενειών σε αριθμό κατοίκω ν, αχζΐε να έχονμε α τ/χυς ενδεικτικά
τ/χι& νσμιαχά μετγέθη. χρησιμοτοιόϊιιχ το σ ιντε/χ σ τή 5.
23. Gogbilgzn. “K anuni Sultan Suleym an.. . ”, α 265. Kiel.
~Ottoman Building A ctivity..." a 150-151.
24. K iel "Ottoman B uilding A ctivity..." a 151. Kao ιό η. "Π όλη
yxn χωριό στην Ε /χάόα τω ν 15ov-16ov αι.~, α 47.
(/αθογραφία τη ς Λ/. .4 Walker, 1860) 63
Κατά το πρώτο αυτό διάστημα μέχρι περίπου το
1530, η Καβάλα είναι μια ασήμαντη πολίχνη15 με
στοιχειώδεις λειτουργίες. Κανένα έργο υποδομής δε
φαίνεται να έχει γίνει ακόμη στην πόλη, οι πλουτο-
παραγωγικές της πηγές μένουν αναξιοποίητες, η οι­
κονομική ζωή είναι υποτυπώδης και οι δυνατότητες
απασχόλησης των κατοίκων ελάχιστες. Επιπλέον κα­
τά την περίοδο αυτή η Καβάλα -πέρασμα στην Εγνα-
τία οδό- υφίσταται τις συνέπειες της συχνής διέλευση
τουρκικών στρατευμάτων, που έπρεπε να ικανοποιή­
σουν' εδώ ανάγκες συντήρησης, εφοδιασμού κ,ά, υπο­
φέρει από τις αλλεπάλληλες επιδρομές πειρατών, που
χρησιμοποιούσαν το φυσικό λιμάνι της ως τόπο ανε­
φοδιασμού, και αναστατώνεται από τις συχνές μετα­
κινήσεις μουσουλμάνων εποίκων στην περιοχή10. Η οι-
25. Για να έχοιμε ένα μέτρο σι-/κρίσης Ο X. Τσντόρως, Η Βα/.-
χανική τό λ η τον 15ον-19ον αν, μτςρ. Ε Λ όόε/ά - Γ. Πατα'/εωρ-
γίον, Αθήνα 1986, α 57-60 (στο εξής: Τσντόρωη, Η Βαλκανική
τόλη), κατατάσσει ένα μεγά/.ο αριθμό όα/.χανικών τό /χ ω ν τον
15σν και 16σν ol σε τέσσερις κατηγορίες Στην τελχνταία (των
μικρών τό/χω ν) τερύ.αμόανει όσες έχουν μέχρι 400 χανέόες (φο-
ραλογήοψα νοιχοχ.υριά) και σημειώνει ότι α τ ' αντές ελάχιστες έ ­
χονν κάτω α τό 100 χανέόες (η Καόά/.α είχε 83 το 1519 και 47
το 1528). Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι το 1478/9 η Δράμα είχε 273
χανέόες και οι Σέρρες 1.007 (Sckoloski. "Aper^u. ", σ. 85), ενώ
το 1519 η Δράμα είχε 269. το Σιόηρ&καστρο 387, η Ζίχνη 706,
οι Σέρρες 12.83 (Gogbilgin. "KanuniSultan Suleyman.. ", σ. 265-
266) και ο θεολόγος Γης Θάσον 230 (Καρνόη - Kiel, Δίντύ.ήνης
ασητ/ρα φ ία -, σ. 179).
26. Kiel. "Ottoman Building Activity ", σ. 150-151. Σχετικές
μαρτυρίες Μέρτξισν, Μνημεία, σ. 105-106. 117, 203-204.
κονομική δυσπραγία, η ανασφάλεια και οι δύσκολες επιπλέον έχουν αποκρυσταλλωθεί όλες οι βασικές δο­
συνθήκες ζωής (λ.χ· δεν υπήρχε πόσιμο νερό, αφού μές άσκησης της εξουσίας από αυτούς. Από τα πρώ­
το υδραγωγείο ήταν κατεστραμμένο) αναγκάζουν τα χρόνια της μακράς βασιλείας (1520-1566) του
πολλούς κατοίκους να αναζητήσουν αλλού τήν τύχη σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς αρχίζει
τους. Αυτό δείχνει πιθανότατα η μεγάλη μείωση του μια πολιτική ανασυγκρότησης, στο πλαίσιο της οποί­
πληθυσμού που παρατηρείται μετά το 1520.27 ας οι πόλεις στρατηγικής και οικονομικής σημασίας
Μέχρι περίπου το 1530 στο χώρο της χερσονή­ “δημιουργούνται εξαρχής”, με απόφαση του σουλτά­
σου πρέπει να είναι ορατά τα ίχνη της εγκατάλει­ νου30, ή γίνονται αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας.
ψης και της καταστροφής που προηγήθηκε. Έτσι πι­ Μεταξύ αυτών και η Καβάλα31, λόγω της προνομία-
θανότατα εξηγείται γιατί οι περαστικοί ξένοι του κής της θέσης.
δεύτερου μισού του Μου αι. και των αρχών του Κατά πρώτον ο οικισμός πληροί τις προϋποθέσεις
15ου σχημάτιζαν την εντύπωση του έρημου και ε­ για να αποτελέσει, όπως και στο παρελθόν, εμπορι­
γκαταλειμμένου τόπου. Πρέπει βέβαια να σημειώ­ κό - διαμετακομιστικό κέντρο. Διαθέτει μεγάλο φυ­
σουμε ότι η εικόνα που παρουσίαζε τότε η Καβάλα σικό λιμάνι (που τότε προχωρούσε αρκετά βαθύτερα
δε συμβάδιζε με τη δυτική αντίληψη για την “πό­ στην ξηρά), και κατέχει στρατηγικής σημασίας θέση
λη'0829. Πόλη, σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, ήταν στους άξονες επικοινωνίας Ανατολής - Δύσης και
ένας πυκνοκατοικημένος χώρος με αρκετό πληθυσμό, Βορρά - Νότου: Η Καβάλα αποτελεί σταθμό στους
πολεοδομική οργάνωση, υψηλές οχυρώσεις, δημόσια οριζόντιους καί κάθετους θαλάσσιους δρόμους του
κτίρια, ζωτική οικονομία, αγορά κλπ. Δέν πρέπει ω­ βόρειου Αιγαίου, από εδώ διέρχεται η Εγνατία οδός
στόσο να αγνοήσουμε και μία άλλη εξήγηση, πολύ -η μοναδική που από αιώνες συνέδεε την Ανατολή
απλούστερη: Ηταν πολύ φυσικό οι κάτοικοι του οι­ με τη Δύση- και εδώ καταλήγουν οι κάθετοι οδικοί
κισμού να τον εγκαταλείπουν προσωρινά και να α­ άξονες που συνδέουν την πόλη με την πλούσια εν-
ναζητούν ασφάλεια σε παρακείμενα υψώματα, κάθε δοχώρα της ανατολικής Μακεδονίας μέχρι τις περιο­
φορά που ένιωθαν να απειλούνται απο τα διερχόμε- χές της Βουλγαρίας.
να στρατεύματα, τα άγνωστα καραβάνια ή τα πει­ Επίσης η χερσόνησος διαθέτει εξαιρετική φυσική
ρατικά πλοία. οχύρωση. Τα απότομα βράχια της ακτής την καθι­
στούν σχεδόν απόρθητη από την πλευρά της θάλασ­
1.2. Η ανασυγκρότηση και ο μετασχηματισμόςσας, ενώ η εξίσου βραχώδης και (τότε) απότομη χερ­
της πόλης σαία πλαγιά δυσκολεύει το έργο του επιτιθέμενου α­
1.2.1. Παράγοντες της ανασυγκρότησης πό εκεί. Η αμυντική ισχύς της χερσονήσου αυξάνε­
ται με την τεχνητή οχύρωση: την ακρόπολη στην κο­
Πολύ σύντομα την πληθυομιακή αποψίλωση ακο­ ρυφή του λόφου (ύψους 70 μέτρων) και τα παλιά
λουθεί η γρήγορη ανάκαμψη και την εικόνα του “έ­ περιμετρικά τείχη. Έτσι η χερσόνησος μπορεί να πα­
ρημου” αστικού τοπίου διαδέχεται η εικόνα “ενός ρέχει επαρκή προστασία στον πληθυσμό και ασφά­
πολύ όμορφου οικισμού”, κατά το χαρακτηρισμό του λεια στις οικονομικές δραστηριότητες.
Belon στα 1546-1549”. Αυτά μετά τό 1530, όταν η
Για όλους αυτούς τους λόγους γύρω στα 1530 ε-
Καβάλα αρχίζει να αποκτά τις υποδομές και τις λει­
κτελούνται στην Καβάλα μεγάλης κλίμακας έργα για
τουργίες μιας πόλης. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι βέ­
την άμυνα και την ύδρευση32. Ανακατασκευάζονται
βαια τυχαία. Στα 1520-1530 έχουν ολοκληρωθεί οι τα παλιά περιμετρικά τείχη της χερσονήσου, ενισχύ-
οθωμανικές κατακτήσεις στην ευρύτερη περιοχή, α-
ποκαθίσταται η ηρεμία, η πολιτική και στρατιωτική 30. Σχετικές τουρκικές απόψεις, βλ Τονπόρωφ, Η Βαλ.καννκή πό­
λη, ο. 42-43.
κυριαρχία των Οθωμανών είναι αδιαμφισβήτητη και 31. Κατά τον Kiel "Ottoman Building Activity'...”, ο. 151, η ανα-
σιγκρότηση της Καδάλ.ας έγινε με πρωτοβουλία της οθωμανικής
27. Το κατάστιχο τον 1528 δεν αναφέρει φρουρά στο κάστρο. κυβέρνησης, που αποφάσισε να πάρει δραστικά μέτρα για να α­
Αν δεν πρόκειται για παράλχιψη, αλλά για προσωρινή απόσυρσή νακόψει τη φθίνουοα πορεία της πόλης.
της, τότε εξηγείται ευκολότερα και η θεαματική μείωση τον αριθ­ 32. Για την οχύριοοη και ύδρευση της Καβάλ.ας, βλ. την εξαιρε­
μού των κατοίκων, αφού αυξανόταν ο κίνδυνος από επιθέσεις λη­ τική μελέτη του Κ. Τσουρή, Νεάπολις - Χριστούπολις - Καβάλ.α.
στών και πειρατών. Η μείωση τον πληθυσμού έχει αποδοθεί και Διορθώσεις - προσθήκες - παρατηρήσεις στην οχύρωση και την ύ­
στην έξαρση της πειρατείας και στην πολυετή ξηρασία (Kiel, δρευση”, Αρχαιολογικό Δελτίο, 53 (1998), Μελέτες, ο. 387-454, ό­
"Ottoman Building Activity...”, ο. 150-151). που και βιβλιογραφία, σχέδια, φωτογραφίες (στο εξής: Τσονρή,
28. Γα τα χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής πόλιγς, 6λ. στο τεύ­ “Οχύρωση - Υδρευση”). Για την κατασκευή και τη σημασία του
χος "Η μεσαιωνική πόλη”, Ελευθεροτυπία-Ιστορικά, 118 (17-1- Υδραγωγείου της Καβάλ.ας, βλ. Μ. Kiel, "Remarks on some
2002). Γα τις διαφορές ευρωπαϊκών - βαλ.κανικών πόλεων και τις Ottoman-Turkish aqueducts and WaterSupply in the Balkans -
τότε ενπυπιόσεις των δυτικών από τις δεύτερες, Τονπόρωφ, Η Βαλ.- Kavalla. Chalkis, Levkas. Aleksinac and FerraiJFerecik”, De
κανική πόλη, ο. 63-65. Turkikis Aliisque Rebus. Commentarii Henry Hofinan dedicati,
29. Belon. Les observations..., ο. 59. Utrecht 1992. o. 108-112.
 Το άκρο τη; οχυρή; χερσόνησόυ αττό τα ανατ ολικά (q<nT. AyOj.ia Σαοηό.ιουλου) 65
εται η ακρόπολη καί πιθανότατα όιαπλατύνεται με κτείνονται τα όρια της. και επισκευάζεται ριζικά το
την προσθήκη του εξωτερικού της περίβολου, κτίζε- παλιό υδραγωγείο. που παίρνει τη σημερινή εντυπω-
ται ο νέος περίβολος της πόλης, με τον οποίο επε- σιακη του μορφή (Καμάρες).

Τμήμα τον Υδραγωγείου τη; Καοάά.α;, που ανοικοδομήθηκε μεταξύ 1529-1536 (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλα;).
 Την ίδια εποχή (πε­
ρί το 1530) ο Ιμπραήμ
πασάς”, βεζύρης και
κουνιάδος του σουλτά­
νου Σουλεϊμάν, ιδρύει
στην Καβάλα Ιμαρέτ,
με το θεσμό του βακου­
φιού34. Τα Ιμαρέτ35 ή­
ταν μεγάλα συγκροτή­
ματα που περιλάμβα­
ναν πολλά ιδρύματα
κοινής ωφέλειας (τζα­
μιά, μεντρεσέδες, πτω-
χοκομεία κλπ.) αλλά
και έργα προσοδοφόρα (χάνια, λουτρά, καταστήματα
κλπ.), τα έσοδα των οποίων προορίζονταν για τη συ­
ντήρηση των πρώτων.
33. Για τον Ιμπραήμ πασά, Κ. Ορφανίόη, Ιστορικά και Τοπω-
χνμικά της ΚαβάΟ.ας, Κα6ά).α 1997, ο. 61-64.
34. Κατά τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής αυτοκρατορίας
τα περισσότερα δημόσια έργα πραγματοποιούσαν, σχεδόν υποχρε­
ωτικά, από μέλη της σουλταηκής οικογένειας, υψηλούς αξιωμα-
τοιχους, επαρχιακούς διοικητές ή πλούσιους ιδιώτες, οι οποίοι έ­
τσι “έσωζαν την ψυχή τους” διαιώνιζαν το όνομά τους και εξα­
σφάλιζαν διάφορα προνόμια και ευεργετύ]ματα. Για το θεσμό του
βακουφιού (αφιερώματος), Αιμ. Στεφανίόου - Φωτιάδου, “Το Ιμα­
ρέτ της Καβάλας", Μακεδονικά, 25 (1985-1986), 204-205, σημ.
3, όπου και βιβλιογραφία.
35. Ο όρος Ιμαρέτ σήμαινε το πολεοόομικό σύμπλεγμα που πε­
ριλάμβανε τα παραπάνω κτίρια εξοπλισμού των πόλεων, αλλά ε­
πίσης και το θεσμό της λειτουργίας τους. Για το ρόλο των Ιμα­
ρέτ, Καρύδη, Χωρο-γραφία Νεωτερική, ο. 33-34.
Καραβάν σεράι, εσωτερικό (Γεννάόειος Βιβλιοθήκη)
Το Ιμαρέτ της Καβάλας πρέπει να περιλάμβανε
μεγάλο τζαμί (τη σημερινή εκκλησία του Αγίου Νι­
κολάου), καραβάν σεράι (μεγάλο πανδοχείο για την
εξυπηρέτηση των καραβανιών και των εμπόρων), χα­
μάμ, ιμαρέτ (πτωχοκομείο), μεντρεσέ (ιεροδιδασκα­
λείο), μεκτέμπ (σχολείο για μικρά παιδιά), τεκέ (μο­
ναστήρι) και ζαβιγιέ (ησυχαστήριο) δερβίσηδων, με-
στζίτ (μικρά τεμένη), χάνια, μαγαζιά, εργαστήρια, α­
ποθήκες και σεμπιλχανέ (δημόσιες κρήνες)36.
Τα βακούφια είχαν μεγάλη συμβολή στην οικονο­
μική ανασυγκρότηση των πόλεων: Κατασκεύαζαν έρ­
γα απαραίτητα για την οικονομική λειτουργία της
πόλης, προσέφεραν θέσεις εργασίας, χορηγούσαν δά-
36. Για τα κτίσματα και ιδρύματα του βακουφιού, Belon, Les
observations.... ο. 56-62, Ν. Μοσχόπουλου, “Η Ελλάς κατά τον
Εβλιά Τοελεμπή", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 14
(1938), 512 (στο εξής: Μοσχόπουλου, “Εβλιά Τοελεμπή'). Από το
κείμενο του δεύτερου δε γίνεται φανερό αν όλα αυτά αποτελούν
μέρος του βακουφιού, αν είναι κτίσματα μεμονωμένα ή ενοποιη­
μένα σε συγκροτήματα κλπ. Το τζαμί χτίστηκε πιθανότατα στη θέ­
ση πα).αιοχριστιανικής βασιλικής (Γ. Μπακαλάκη, “Νεάπολις -
Χριστούπολις - Καβόύ.α", Αρχαιολογική Εφημερίς, (1936), 6 κ.ε.)
που κατά την παράδοση τιμούσε τη μνήμη του Α'γίου Λαζάρου ή
του Αγίου Παύλου. Το καραβάν σεράι καταλ.άμβανε το βόρειο μέ­
ρος της σημερινής κεντρικής πλατείας (μεταξύ των οδών I. Δρα-
γούμη, Ομονοίας και Δοϊράνης) και είχε έκταση 2.875 τ.μ. (cara­
vanserais κτίζονταν πάνω σε κύριους εμπορικούς δρόμους που συ-
νέόεαν τις πόλεις, σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους). Ο τεκές
βρισκόταν απέναντι από το τζαμί του Ιμπραήμ πασά, στη δεξιά
γωνία των οδών Κοιηπουριώτου - Πουλίδου, ανεβαίνο\πας προς
την Παναγία. Το χαμάμ βρισκόταν σε πάροδο της Κουντουριώτου
και καταλάμβανε έκταση 1.566 τ.μ. Κρήνες μαρτυροίνπαι δίπλα
στο τζαμί και έξω από τις πύλες της πόλης.
ft ,τεριχ/ειστη χεροο\τμχκ (γχραδονρα hr
νεια στους εμπόρους, τους επαγγελματίες και τους
τεχνίτες, παραχωρούσαν με ευνοϊκούς όρους επαγ­
γελματική στέγη και απορροφούσαν μέρος της πα­
ραγωγής, ανακυκλώνοντας έτσι συνεχώς τον πλούτο.
Ακόμη ασκούσαν φιλανθρωπικό έργο και παρείχαν
υπηρεσίες που αναβάθμιζαν την ποιότητα ζωής των
κατοίκων. Αποτελούσαν, με δυο λόγια, έργο πνοής
για μια πόλη’7. Ειδικά για την Καβάλα, που μέχρι
το 1530 ήταν ένας ασήμαντος οικισμός, μπορούμε α­
νεπιφύλακτα να υποστηρίξουμε ότι το Ιμαρέτ του I-
μπραήμ πασά υπήρξε συστατικό στοιχείο του γίγνε­
σθαι της πόλης* και καθοριστικός παράγοντας για
την εξέλιξή της.
Τα έργα που προαναφέραμε δεν άλλαξαν απλώς τη
μορφή του μικρού οικισμού. Βελτιώνοντας τις συνθή­
κες ασφάλειας και διαβίωσης και συμβάλλοντας στην
τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας, έθεσαν και
τις βάσεις για την ανάπτυξη και τον μετασχηματισμό
της πόλης. Οι συνέπειες είναι εμφανείς σε λίγα χρό­
νια: Όταν ο Belon επισκέπτεται την Καβάλα μεταξύ
1546-1549 βρίσκει έναν “πολύ ωραίο οικισμό”, όπου
κατοικούν “περισσότεροι από 500 Εβραίοι και μαζί
Έλληνες καί Τούρκοι””.3789*
37. Για τον χοι\τοΜχό ρόλο χαι τη σημασία των δαχονφιών, Εν.
Balia. Les Vakifs de Sevres et de sa Region (X\'e et XVIe s). Athenes
1995, a 36-37, 87-88.
38. Περιπτώσεις Ιμαρέτ που έγινα ν πυρήνες ανάπτυξης νέων
πόλεων, Καρύόη, Χωρο-ταξία Νεωτεριχή, ο. 35.
39. Belon, Les observations..., ο. 59. Το κείμενο στο σημείο αυ­
τό είναι ασαφές, όπως -σκόπιμα- χαι η παραπάνω μετάφραση.
500 ήταν οι Εδραίοι ή συνολικά οι χάτοιχοι της πόλης; Πιό λο­
γικό φαίνεται το δεύτερο.
Είκοσι χρόνια μετά, ένα οθωμανικό κατάστιχο του
1569 εμφανίζει τον πληθυσμό της πόλης διπλάσιο. 67
Σύμφωνα με μια πρώτη “ανάγνωση” της πηγής, η
Καβάλα κατοικείται από 113 φορολογούμενες μου­
σουλμανικές οικογένειες, 46 χριστιανικές και 23 εβρα­
ϊκές. Μια δεύτερη δίνει ένα σύνολο 208 νοικοκυριών,
εκ των οποίων τα 45 είναι χριστιανικά, τα 113
μουσουλμανικά και τα 50 εβραϊκά. Μια τρίτη κατα­
λήγει σε 174 μουσουλμανικές, 52 χριστιανικές και 30
εβραϊκές οικογένειες, δηλαδή συνολικά σε 256 νοικο­
κυριά". Η απογραφή αυτή δίνει ένα πληθυσμό που
κυμαίνεται ανάμεσα στα 900 και τα 1.300 άτομα, εκ
των οποίων τα 2/3 είναι μουσουλμάνοι, 20-25% χρι­
στιανοί και περίπου 12% Εβραίοι. Το φορολογικό κα­
τάστιχο του 1569 μαρτυρεί και μια σχετικά αναπτυγ­
μένη δραστηριότητα αγοράς: Από τα 13.327 akce της
ολικής φορολογικής απόδοσης της πόλης, τα 12.000
περίπου προέρχονται από τους φόρους της αγοράς
και τις προσόδους από το ζυγιστήριο (καντάρ).
1.2.2. Εποικισμοί και εξισλαμισμοί
Τα διαθέσιμα απογραφικά στοιχεία μας οδηγούν
σε δύο διαπιστώσεις. Αφενός ότι ο πληθυσμός της
πόλης αυξάνεται θεαματικά: Τριπλασιάζεται σε διά-
40. Sokoloski, "Αρεεςιι... ”, ο. 86, Καρύόη, “Πόλη χαι χωριό στην
Ελά.άόα των 15ου-16ον α υ \ ο. 47 χαι Kiel, ‘Ottoman Building
Activity...”, ο. 154, αχπίστοιχα. Συχνά οι μελετητές των οθωμανι-
χών αρχείων δίνουν διαφορετικά πληθυσμιαχά μεγέθη, ακόμη χαι
όταν αναφέρο\παι στην ίδια πηγή. Αυτό οφείλεται στη διαφορετι­
κέ] “ανάλω ση” των στοιχείων τους, κυρίως των ομαόοποιέ]οεων
του πληθυσμού
 στημα μισού αιώνα (περίπου 400 άτομα το 1519,
900-1.300 το 1569) ή πενταπλασιάζεται σε σχέση με
το 1528. Αφετέρου ότι η αναλογία μεταξύ των εθνο-
θρησκευτικών ομάδων ανατρέπεται υπέρ των μου­
σουλμάνων: Οι χριστιανοί αποτελούν περίπου το 85-
90% του πληθυσμού το 1478, ενώ μόλις το 20-25%
το 1569. Αντίθετα το μουσουλμανικό στοιχείο, ενώ το
1478 ήταν αμελητέο (περίπου 10%) το 1569 υπερβαί­
νει το 60%41.
Η αύξηση του πληθυσμού οφείλεται κυρίως στους
οργανωμένους εποικισμούς, συνήθη πρακτική των Ο­
θωμανών, που αποσκοπούσε αφενός στη γονιμοποίη­
ση των πόλεων-εμπορικών κέντρων και αφετέρου
στην αλλαγή της εθνοθρησκευτικής τους υπόστασης.
Όπως σημειώσαμε ήδη, κατά τη μαρτυρία του Belon,
μετά τον ουγγροτουρκικό πόλεμο, μάλλον του 154142,
οι Τούρκοι μεταφέρουν και εγκαθιστούν στην Καβά­
λα εβραϊκό πληθυσμό από πόλεις της Ουγγαρίας. Οι
Εβραίοι είχαν παραδοσιακά ιδιαίτερες επιδόσεις στον
τομέα του εμπορίου, γι' αυτό και οι Οθωμανοί ευνο­
ούσαν την εγκατάστασή τους στα αστικά κέντρα.
Στην περίπτωση αυτή οι Εβραίοι της Ουγγαρίας ε­
γκαταστάθηκαν αρχικά στη Σόφια της Βουλγαρίας
και από εκεί μετακινήθηκαν υποχρεωτικά στην Καβά­
λα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες ραβινικών πηγών.
Εκτός από τους Εβραίους, στην Ανατολική Μα­
κεδονία μεταφέρονται, από το 14ο αι., Γιουρούκοι
(Τουρκομάνοι) και Κονιάροι από περιοχές της Μι-
κράς Αοίας, οι οποίοι ως γεωργοί και κτηνοτρόφοι
εγκαθίστανται κυρίως σε ορεινές και ημιορεινές πε­
ριοχές144. Μέρος αυτών εγκαθίσταται εξαρχής ή μετα­
41. Τις πρώτες δεκαετίες μετά το 1520-30 παρατηρείται στις
βαλκανικές πόλεις μεγάλη αύξηση του πληθυσμού (Καρύόη, Χωρο­
ταξία Νεωτερική, σ. 51-52), κυρίως του μουσουλμανικού (Τοντό-
ρωφ, Η Βαλκανική πόλη, σ. 91-94). Στην περιοχή μας, εκτός της
Καβάλας, τεράστια αύξηοη παρουσιάζει η Θάσος: το 1569/70 ο
Θεολόγος έχει 619 οικογένειες, αύξηοη 170% σε σχέση με το
1519, και όλο το νησί 1.586, από 681 (Καρύδη - Kiel, Μυτιλή­
νης αστυγραψία, σ. 179)
42. Κατά τον Κ. Χιόνι], Ιστορία της Καβάλας, σ. 67-68, οι Ε­
βραίοι μετακινήθηκαν από την Ουγγαρία αμέσως μετά τη μάχη
του Μοχάτς (1526), δηλ. στα 1527-1528. Όμως η απογραφή του
1528 παρουσιάζει την Καβάλα σε πλήρη παρακμή και δεν αναφέ­
ρει καθόλου Εβραίους. Οι Τούρκοι κατανίκησαν τα στρατεύματα
τον Φερδινάνόου και κατέλαβαν τη Βούδα στα 1541. Συνεπώς η
μετακίνηση των Εβραίων πρέπει να χρονολογηθεί τα επόμενα χρό­
νια (6λ. και Kiel, 'Ottoman Building Activity.··", a. 152).
43. Kiel, "Ottoman Building Activity...", a. 153.
44. T. Gogbilgin, Rumeli' de Yiinikler, Tatarlar ve Evldd-i Fdtihdn
(Οι Γιουρούκοι, οι Τάταροι και ot απόγονοι των κατακτητών στη
Ρούμελη), Istanbul 1957, a. 69-75, 262-265 (στοιχεία για το 16ο
και 17ο αιώνα), Τοντόρωψ, Η Βαλκανική πόλη, ο. 82-85, Στεφα-
νίδον, Η πόλη - λιμάνι, σ. 38-41, όπου και αναλυτικά στοιχεία και
βιβλιογραφία. Λίγες εστίες Γιουρούκων (μια εστία αριθμούσε 10-
40 άτομα) αναφέρονται από το 15ο αι. και στην περιοχή Καβά­
λας, ενώ στην πόλη καταγράφονται απόγονοί τους στα τέλη του
17ου αι. Για τους μουσουλμάνους εποίκους, 6λ. και Κεφ. 1.2.3.
κινείται το 15ο και 16ο αιώνα στην παράλια πόλη.
Δε γνωρίζουμε αν οι όποιες μετακινήσεις μουσουλ­
μάνων προς την Καβάλα ήταν υποχρεωτικές
(surgiin) ή συνηθισμένες μετακινήσεις από την ύπαι­
θρο προς την πόλη, δυνατές υπό όρους και προϋπο­
θέσεις. Πάντως οι μετακινήσεις μουσουλμανικού πλη­
θυσμού προς την Καβάλα δεν πρέπει να ήταν ιδιαί­
τερα μαζικές, αν λάβουμε υπόψη τα στοιχεία που α­
κολουθούν.
Στό πλαίσιο του εποικιστικού προγράμματος των
Οθωμανών εντάσσεται και η παροχή κινήτρων για
την εγκατάσταση στην παράλια πόλη. Οι νέοι μου­
σουλμάνοι κάτοικοι της Καβάλας και αρκετοί χρι­
στιανοί, ίσως και Εβραίοι, είναι απαλλαγμένοι από
έκτακτους φόρους και υποχρεώσεις, γενικά δε η συ­
νολική φορολογική επιβάρυνση της πόλης κατά την
περίοδο της ανασυγκρότησής της (το δεύτερο μισό
του 16ου αι.) είναι χαμηλή45.
Η ανατροπή των δημογραφικών δεδομένων (με
την οποία, όπως προαναφέραμε, άλλαξε η εθνοθρη-
σκευτική ταυτότητα της πόλης και παράλληλα δια­
σφαλίστηκε η κυριαρχία των Οθωμανών σ' αυτήν τη
στρατηγικής σημασίας θέση) δεν πρέπει να αποδοθεί
μόνο στην εποικιστική πρακτική. Αν συγκρίνουμε τα
διαθέσιμα στοιχεία του 1528 και του 1569, θα κα­
ταλήξουμε στο (επισφαλές) συμπέρασμα ότι περίπου
120 μουσουλμανικές οικογένειες εποίκισαν την Κα­
βάλα στα σαράντα αυτά χρόνια46.
Η αλλαγή των εθνοθρησκευτικών συσχετισμών ο­
φείλεται και στους εξισλαμισμούς, φαινόμενο που ε-
ντείνεται στο βαλκανικό χώρο από τα μέσα του
16ου αιώνα. Το βασικότερο κίνητρο για την αλλαξο-
πιστία ήταν το οικονομικό: η απόκτηση καλλιεργή­
σιμης γης, οι κάθε είδους οικονομικές ενισχύσεις και
η απαλλαγή από τον κεφαλικό φόρο (συγχρόνως και
από τους εκκλησιαστικούς φόρους). Πέραν αυτών ό­
μως οι χριστιανοί, αλλά και οι Εβραίοι, προσχωρού­
σαν στο ισλάμ για να αποφύγουν τις κάθε είδους αυ­
θαιρεσίες και καταπιέσεις, να εξισωθούν κοινωνικά
με τους μουσουλμάνους και να γλιτώσουν από το
“φόρο του αίματος”, το παιδομάζωμα47.
45. Kiel, “Ottoman Building Activity... ”, ο. 154-155. Όπως Θα
δούμε στη συνεχεία (κεφ. 2.3.4.), πολλές χριστιανικές οικ(τ/έ\τιες
είχαν φορολογικές απαλλαγές, έναντι της υποχρέωσης να συ\πη-
ρούν το σύστημα ύδρευσης και το Υδραγωγείο (Καμάρες)
46. Είναι πολύ πιθανό να εποίκισαν την Καβάλα όχι μόνο 123
αλλά περισσότερες μουσουλμανικές οικογένειες. Οι υπολογισμοί έ­
γιναν με βάση την εκδοχή ότι οι 35 εξισλαμισμένες οικογένειες
του 1569 (βλ. στη μεθεπόμενη παράγραφο) αλλαξοπίστησαν στην
Καβάλα. Μπορεί όμως να μην ήταν ντόπιες και να είχαν προσχω­
ρήσει στο Ισλάμ, πριν εγκατασταθούν στην πόλη. Βλ. και σημ. 49.
47. Για τον εξισλαμισμό και το παιδομάζωμα, Ε. Ζεγκίνΐ], Γενί­
τσαροι και Μπεκταοισμός. Γενεσιουργοί παράγοχπες του Βαλκανι­
κού Ισλάμ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 87-157, 241-252, Τοντόρωφ, Η
Βαλκανική πόλη, σ. 85-87.
 Στα 1478/9 μόνο 3 από τις μουσουλμανικές οι­ πληΟυομό. Από τους υπολογισμούς προκύπτει ότι το
κογένειες της Καβάλας προέρχονταν από εξιολαμι- 43% των χριστιανών της Καβάλας έχει προσχωρήσει
ομό4*. Αυτό σημαίνει ότι στις τάξεις του χριστιανι­ στο Ισλάμ!
κού πληθυσμού ot εξισλαμισμένοι δεν ξεπερνούσαν Είναι φανερό ότι μετά τό 1530 νέοι παράγοντες
το 5%. Τα δεδομένα έχουν ανατραπεί άρδην ενενή- ασκούν πιέσεις στους χριστιανούς και ευνοούν τον ε-
ντα χρόνια μετά. Στην αναλυτικέ) απογραφέ) του ξισλαμισμό: Η εγκατάσταση πλήθους Οθωμανών α-
1569, από τους 113 αρχηγούς των μουσουλμανικών ξιωματούχων, στρατιωτών και εποίκων συνεπάγεται
οικογενειών της Καβάλας, οι 35 φέρουν το όνομα και την όιάδοση της τουρκικής γλώσσας, στην οποί­
Ibn-i Abdoullah, απόδειξη ότι είχαν περάσει πρό­ α ενσωματώνονται σταδιακά και οι χριστιανοί. Επι­
σφατα στο Ισλάμ (δηλ. οι πατέρες τους έ|ταν χρι­ πλέον η θρησκευτική ζωή των νέων κυρίαρχων είναι
στιανοί). Σύμφωνα με τα δεδομένα αυτέ|ς της πηγής, οργανωμένη. Τα μεγάλα τεμένη του Ιμπραήμ πασά
οι προερχόμενοι από εξισλαμισμό έφταναν το 31 %4'1 και του Χαλίλ μπέη δεσπόζουν στο χώρο και τη ζω­
του μουσουλμανικού πληθυσμού της πόλης! Πιο ε­ ή της Καβάλας και επηρεάζουν τις συνειδήσεις, ενώ
ντυπωσιακά καταδεικνύεται το φαινόμενο, αν προ­ τα διάφορα θρησκευτικά ιδρύματα του βακουφιού
βάλουμε τις 35 αυτές οικογένειες στο χριστιανικό του Ιμπραήμ πασά αποτελούν πυρήνες θρησκευτικής
προπαγάνδας. Οι χριστιανοί δεν έχουν να αντιτάξουν
48. Στεφανίόου, Η πόλ η - λιμάνι, ο. 41.
49. Οι εγγραφές υπό το όνομα Ibn-i (ή Bin ή Ben) Abdoullah α­
φορούσαν μόνο μία γενιά. Τα παιδιά των εξισλαμισμένων εγγρά-
φονπαν, όταν έμαν αρχηγοί οικογεντιών, με το μουσουλμανικό πα-
τρώννμο (π.χ. γιος τον Αχμέτ), κι όχι με το δηλωτικό Bin
Abdoullah (όψ~ δε φαίνεται στην εγγραφή ότι έμαν εξισλαμισμέ­
νοι). Συνεπώς το πραγματικό ποσοστό των μουσουλμάνων που
προέρχονπαν από εξισλαμισμό Θα έμαν πολύ μεγαλ.ύτερο του 31%
και βέβαια ο πραγματικός αριθμός των εξισλαμισμένων χριστια­
νών πολύ μεγαλύτερος από αυτόν που δείχνουν τα βιβλία απογρα-
φής! Η συμμετοχή των εξισλαμισμένων στο σύνολο τ ο υ μουσουλ­
μανικού πληθιομού έμαν ακόμη μεγαλ.ύτερη σε άύά^ς πόλεις:
39,25 στις Σέρρες, 40,35 στη Θεσοαλ.ονίκη, 37,25 στη Βέροια κλπ.
(Sokoloski, Aper^u...", ο. 88, τα στατιστικά στοιχεία δικά μας).
Επειδή όμως τα στοιχεία της ανωτέρω πη'γης δεν είναι πλέ)ρη (ο
Kiel δίνει μεγα/.ύτερα πληθυσμιακά μεγέθη) τα ποσοστά αυτά πρέ­
πει να εκληφθούν ως ενδεικτικά και όχι ως απολύτως ακριβέ). Το τζαμί του Ιμπραέμι πασά και η ακατοίκητη κενπρική και
δυτική περιοχή της πόλης στα 1860 (ΜΑ. Walker)

Α πό τη ζωή τάγματος δερβίσηδων (carte postale. 1895)

ανάλογους πνευματικούς φάρους" (λ.χ. μεγάλα μονα­
στήρια) που να οργανώνουν τη θρησκευτική ζωή και
να κρατούν άσβεστη την πίστη.
Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον εξισλαμισμό του
χριστιανικού πληθυσμού και στην αλλαγή του εθνο-
θρησκευτικού χαρακτήρα της Καβάλας πρέπει να έ­
παιξε το Ιμαρέτ του Ιμπραήμ πασά. Για τους λόγους
που προαναφέραμε, τα βακούφια αποτελούσαν (ε­
κτός από πυρήνες θρησκευτικής προπαγάνδας) αφε­
νός κίνητρο για την εγκατάσταση νέων μουσουλμα­
νικών πληθυσμών στην πόλη και αφετέρου δέλεαρ
για την αλλαξοπιστία και την ενσωμάτωση των ντό­
πιων πληθυσμών στη μουσουλμανική κοινότητα. Υ­
πήρξαν το καλύτερο μέσο προβολής του Ισλάμ, λει­
τούργησαν ως “δούρειος ίππος” για την ειρηνική -
πολιτιστική κατάκτηση των πληθυσμών που υποτά­
χθηκαν με τα όπλα50 και κατά συνέπεια συνέβαλαν
50. Balta, Les Vakifs de Serres, σ. 3 6 -3 7
CAVALLA.
αποφασιστικά στη διασφάλιση της οθωμανικής κυ­
ριαρχίας.
Για να συνοψίσουμε: Μια τεράστια επένδυση σε
νέα δημόσια οικοδομήματα (υδραγωγείο, αμυντικά
έργα και ιδρύματα) και ένα οργανωμένο εποικιστικό
πρόγραμμα, που συνδυάστηκε με την παροχή φορο­
λογικών προνομίων, ήταν οι σημαντικότεροι παράγο­
ντες για την αναζωογόνηση της πόλης, ορθότερα,
για τη “δημιουργία” της πόλης.
Η Καβάλα, αν και αναπτύσσεται στο χώρο της
παλιάς Χριστούπολης, δεν μπορεί να θεωρηθεί συνέ-
χειά της. Η νέα πόλη που εμφανίζεται στα μέσα του
16ου αιώνα, μετά από μια φθίνουσα πορεία 150
χρόνων, έχει υποστεί βαθιές αλλαγές οτις δομές και
τις λειτουργίες της και έχει μετεξελιχθεί σε μια πό­
λη με έντονα μουσουλμανικό χαρακτήρα.
Η επέκταση της πόλης (εξωτερικός περίβολος των
τειχών) τον 16ον α ι. (σκίτσο τηςM.AM'alker. I860)
 1.2.3. Το όνομα “Καβάλα”
Κατά την πρώιμη αυτή περίοδο της τουρκοκρατί­
ας εμφανίζεται και το νεότερο όνομα της πόλης. Το
όνομα “Καβάλα" μνημονεύεται για πρώτη φορά στα
τέλη του Μου αιώνα. Σύμφωνα με τουρκικά χρονι­
κά, μία από τις θέσεις που κυρίευσαν οι Οθωμανοί
κατά την προέλασή τους οτη Μακεδονία τη δεκαε­
τία του 1380, ήταν η Καβάλα (Qavala)*5152. Δε γνωρί­
ζουμε βέβαια αν με το όνομα αυτό δηλώνεται η θέ­
ση της σημερινής πόλης ή η περιοχή της σημερινής
Παλιάς Καβάλας.
_____________________________
Το όνομα Καβάλα “επανεμφανίζεται" μισόν αιώνα
αργότερα, σε σημειώσεις Γάλλου περιηγητή. Το 1433
ο Betrandon de la Broquiere περνά από μια κατε­
στραμμένη και έρημη πόλη, την οποία ονομάζει
Mussi. Πίσω από το περίεργο αυτό όνομα κρύβεται
η Καβάλα: Ο Γάλλος περιηγητής -εξηγεί ο εκδότης
του έργου του- αντί για το όνομα ενός τόπου, σημεί­
ωνε συχνά την σημασία του, όπως την άκουγε από
τούς ντόπιους. Qavala στα τουρκικά σημαίνει (όπως
και η παραπάνω μεσαιωνική γαλλική λέξη) “αυλός”,
“φλογέρα βοσκού”, “σουραύλι”53.
Το νέο όνομα αρχίζει να επικρατεί στο δεύτερο μι­
σό του 15ου αιώνα. Σε μια από τις εκκλησιαστικές
πηγές αυτής της εποχής η μητρόπολη εμφανίζεται και
με τα δύο ονόματα: “Χριστούπολις ήτοι Καβάλα”55.
51. Ζαχαριάόον, όπ., ο. 206, Βακαλόπονλον, όπ., ο. 35. Οπως
προαναφέραμε, το χροηκό τον Γιαχοή Φακίχ, γραμμένο οτα τέλη
τον 14ον αι., έχει σωθεί ενσωματωμένο στο χρονικό τον Ασήκ Πα-
σάζαλτε, πον γράφτηκε οτα τέλη τον 15ον αι., (Ζαχαριάόον, ό.π.,
ο. 41-44). Εάν το τοπω\τμιο Καΰάύ.α αναφερόταν στο κείμενο τον
παλιότερον χρονικού και όεν προστέθηκε στο δεύτερο (α\πικαθι-
οτώντας ίσως το “Χριστούπολις"), τότε έχει δάση η νπόθεση ότι
το “ Καδέΰ.α” προϋπήρχε της οθωμανικής κατάκτησΐ]ς (και άρα ότι
έχει ελληνική προέλενση). Πιο πιθανή όμως φαίνεται η σύνδεση
τον ονόματος με τη μεταφορά μονσονλμάνων εποίκων στη γύρω
ημιορεινή περιοχή πριν από την κατάληψη της πόλης (1382-83).
52. Betrandon de la Broquiere, Voyage d ' outre mer et retour de
Jerusalem en France...1432 et 1433, Paris 1892, o. 571.
53. A I. Λαζαρίόη, Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλα Οδηγός
Μουσείου Κα6ά).ας, Αθήνα 1969, ο. 43.
Στα 1470, οτο ημερολόγιο του Angionello, το ό­
νομα Chavala αναφέρεται ως τοπωνύμιο της πλαγιάς
του βουνού54. Την ίδια εποχή, όπως ήδη τονίσαμε, τα
οθωμανικά αρχεία δίνουν αρκετές πληροφορίες για
την κατοικημένη πόλη Καβάλα.
Για την προέλευση και σημασία του ονόματος έ­
χουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Κατά μία εκδοχή,
το σημερινό όνομα της πόλης είναι ελληνικό. Προέρ­
χεται από τα Σκάβαλα, αρχαία αποικία της Ερέτριας,
που βρισκόταν στη θέση της σημερινής Παλιάς Καβά­
λας, περιοχής κατάσπαρτης από μεταλλεία. Από το
αρχαίο όνομα, αλλοιωμένο μέσα στους αιώνες, ονομά­
στηκε όλη η πλαγιά του βουνού, αργότερα δε και η
παράλια πόλη55.
Κατά άλλη εκδοχή, που ήδη υποδηλώθηκε, το ό­
νομα Καβάλα προέρχεται από την τουρκική - αλβα­
νική λέξη Kaval, που, όπως είδαμε, σημαίνει "φλογέ­
ρα βοσκού"56. Κατά την εκδοχή αυτή, η λέξη υποδη­
λώνει τις κτηνοτροφικές ασχολίες των πρώτων μου­
σουλμάνων εποίκων της γύρω ημιορεινής περιοχής, ί­
σως της Εσκί (Παλιάς) Καβάλας. Όταν αυτοί εποίκι­
σαν αργότερα την παράλια πόλη, της έδωσαν το ό­
νομα της αρχικής τους εγκατάστασης.
Μια διαφορετική άποψη συνδέει το όνομα της πό­
λης με την καταγωγή των κατοίκων της. Σύμφωνα μ
αυτήν, οι πρώτοι μουσουλμάνοι έποικοι της γύρω πε­
ριοχής, και αργότερα της παραθαλάσσιας πόλης, προ­
έρχονταν από την περιοχή του Ικονίου όπου υπήρχε
το βυζαντινό φρούριο Καβάλα5 ("φροίνιον άνωθεν Ι­
κόνιου όιακεϊμενον, ό Καβάλαν ώνόμαζον"). Οι Κο-
νιάροι έποικοι, εξισλαμισμένοι χριστιανοί, μετέφεραν
το όνομα του βυζαντινού φρουρίου αρχικά στον ημιο­
ρεινό οικισμό της Παλιάς Καβάλας, όπου πρωτοεγκα-
ταστάθηκαν, και αργότερα, με την κάθοδό τους στα
παράλια, στο κάστρο της μέχρι τότε Χριστούπολης5*.
Θα μπορούσαμε βέβαια να υποστηρίξουμε και μια
παραλλαγή της παραπάνω άποψης: Ότι δηλαδή οι
Κόνιαροι έποικοι εγκαταστάθηκαν απευθείας στη χερ­
σόνησο - κάστρο της Χριστούπολης, στην οποία και
54. Μέρτζιον, Μπμιεία, ο. 203.
55. Ρ. Collart. Plullipes. ville de Macedoine, depuis ses origines
ju sq u ' a la fin de l ' epoque romaine. Paris 1937, a 106-107, K.
Ορφα\ίόη. Ιστορικά και τοπωχνμικά της Κα6ά).ας. ο. 15-19. Σύμ­
φωνα με την ετυμολογική ερμηνεία, η λέξη Σκάδαλ.α προήλθε α­
πό το ρύ]μα σκάπτω (οκαπ-, οκαδ-), δψ.ωνε τα σκάμματα των με­
ταλλείων και μετά την αποσιώπηση - αποκοπή τον αρχικού Σ κα­
τέληξε Καβάλα (δλ. και οημ. 51).
56. Ami Bone. Recueil d ’ itineraires dans la Turquie d ' Europe.
Vienne 1842, a 149.
57. F. Badinger, "Kavalla (Anatolien) ”. Der Islam. 29 (1949-
1950), 301-302.
58. Γ. Μπακαλάκη, "To τοπω\τμιο Καδά/.α", A ' Τοπικό Συμπό­
σιο, Η Καβάλα και η περιοχή r//c . θεοσαλονίκη 1980, ο. 129-132.
Κατά το συγγραφέα, η εγκατάσταση των εποίκων στην περιοχή
έγι\ε μετά την κατάληψη π /c πόλιγς. Ομως από τις μαρτυρίες των
τουρκικών χρονικών εικάζεται το αντίθετο (6λ οημ. 51).
έδωσαν το όνομα Καβάλα". Ετσι όμως μένει ανεξή­
γητο το όνομα του γειτονικού χωριού. “Εσκί (Πα>.ιά)
Καόάλ.α", το οποίο πρέπει να ονομαζόταν έτοι από
του: πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας"5. Για τον ί­
διο λόγο άλλωστε θεωρείται παρακινδυνευμένη η βο­
λική υπόθεση ότι το όνομα της πόλης προέρχεται α­
πλά από τη λέξη "Kavala", που στά τουρκικά σημαί­
νει "παράπηγμα δίπλα στη θάλασσα'".
Σε αντίθεση με τις παραπάνω απόψεις, που φαί­
νεται να έχουν κάποιο ιστορικό έρεισμα, ελάχιστα
πειστική είναι η ετυμολογική ερμηνεία πολλών δυτι­
κών περιηγητών. Κατ’ αυτούς το όνομα της πόλης εί­
ναι δυτικό (ρωμαϊκό, γενουάτικο, βενετσιάνικο ή γαλ­
λικό), δόθηκε είτε από τους σταυροφόρους είτε από
τους Γενουάτες ή τους Βενετούς εμπόρους, όταν ίδρυ­
σαν εδώ εμπορικό σταθμό, και προέρχεται από τη λέ-
59. Υπόθεση της Στεψανίόον, Η πόλη - λ ιμ ά ν ι, α 24.
60. Στα 1691 η Εσκί Καόά).α yxu το Κάστρο Κα6άλ.ας ανατρέ-
οοιπαι ως τόποι ό.τοτ ξοίσαν Γιοιρούκοι, "απόγονοι των κατα­
χτητών" (Gogbi/gin. Rumeli' de Yunlkh r . a. 262-265).
61. Για τις λέξεις kav al yxu kavala. Α ντ. Β. 0>oq νλχζκτίόη, Λι -
ξιχόν Τονρκοελά.ηνυιόν. Κων/πολ.η 1960. σ. 361.
Χ άνι στην περιοχή Καβάλας (ED. Clarke. 1801).
ξη cavallo (= όά.ογο). Σύμφωνα με τις διάφορες πα­
ραλλαγές αυτής της εκδοχής, η πόλη ονομάστηκε έ­
τσι, είτε επειδή ο βράχος επί του οποίου είναι χτι­
σμένη εμφανίζει από μακριά σχήμα αλόγου ή οπλής
αλόγου, είτε επειδή στο πολυσύχναστο αυτό πέρασμα
της Εγνατίας οδού υπήρχε ανέκαθεν σταθμός ταχυ­
δρομικών αλόγων, είτε επειδή εδώ υπήρχε παλιά κά­
ποιο άγαλμα αλόγου'5.
Με όά.ογο συνδέεται και η άλλη ετυμολογική ερ­
μηνεία, εξίσου αβάοιμη: Η πόλη ονομαζόταν στα αρ­
χαία χρόνια Βουκεφάλα, όπως την είχε ονομάσει ο
Μέγας Αλέξανδρος προς τιμή του αλόγου του, και
από παραφθορά αυτού του ονόματος προήλ.θε το
Καβάλα."5
62. Ισχυρισμοί των pere Bracconier. pere Fr. Tarillon, Ch. Sonini.
Ed. Clarke. L. Heuzey: E. le Camus yxuj. F. Fraser. Για τις απόψεις
αυτών yxu των ποοαιαφερθένπων Betrandon de la Broquiere.
Angionello yxu A. Boue, 6/- K ΛυκουρινοΓ, "11 Καβάλχι της Τουρ­
κοκρατίας στα κείμενα των ξένων πεοιψγητών", Υπόστεγο, 8-9
(Καβάλες qOiv. 1997). 166-206. όιάοπαρτες αιαψορές
63. Άπορη τον Belon, που επαναλ-αμβάνει και ο Robert de
Dreux (Λυκονρίισν. cLt , ο. 169-170. 175)
 2. Ο χώρος - τόπος της παλιάς πόλης / συνοικίας της Παναγίας
2.1. Εισαγωγικά - το ιστορικό πλαίσιο
Όπως δηλώσαμε και στο "Εισαγωγικό σημείωμα
- Πηγές", αντικείμενο εξέτασης τιγς παρούσας εργασί­
ας είναι “η ιστορία της χερσονήσου της Παναγίας (ο
χώρος και η ζωή)” κατά την οθωμανική - τουρκική πε­
ρίοδο της πόλης μας.
Η παρενθετική επεξί]γηση φαίνεται βέβαια περιττή,
αφού δηλώνει το σχεδόν αυτονόητο. Στη (μικρό) ιστο­
ρία ενός τόπου (εν προκειμένου μιας συνοικίας / πό­
λης) η αλληλένδετη σχέση του χώρου με τη ζωή, δηλα­
δή με τις ποικίλες εκφάνσεις του ιστορικού γίγνε­
σθαι, είναι προφανής. Τα ιστορικά γεγονότα δε δια­
δραματίζονται εν κενώ, αλλά αποτυπώνονται στο
χώρο και τον μετασχηματίζουν. Π.χ. οι δημογραφι-
κές μεταβολές αλλάζουν τη φυσιογνωμία της πόλης,
η οικονομική ανάπτυξη αποτυπώνεται στην πολεοδο-
μική της εξέλιξη κλπ. Ό πως θα δούμε, αυτά παρα­
τηρούνται και στην Καβάλα. Και τα στοιχεία του
χώρου όμως δεν είναι απλό κέλυφος, στατικό σκηνι­
κό της ιστορικής εξέλιξης, αλλά παράγοντες που ε­
νίοτε καθορίζουν το ιστορικό γίγνεσθαι. Π.χ. στην
Καβάλα η κατασκευή του Υδραγωγείου τον 16ο αι.
και η επέκταση της πόλης το 19ο αι. άλλαξαν το
ρου της ιστορίας της. Συνεπώς η ιστορία μιας πόλης
πρέπει να “διαβαστεί" όχι μόνο μέσα από τα “γεγο­
νότα" της αλλά και μέσα από τα στοιχεία και τις
κινήσεις του χώρου της.
Αυτό σκοπεύουμε νά κάνουμε στην τρέχουσα ενό­
τητα. Όχι βέβαια με την αυστηρή μεθοδολογία του
ειδικού επιστήμονα που μελετά το δομημένο ανθρώ­
πινο περιβάλλον, παρακολουθεί τις κινήσεις του στο
χώρο και το χρόνο και αναλύει τα μορφολογικά του
στοιχεία: τη χωροταξική - πολεοδομική του οργάνω­
ση, την οικιστική του διάρθρωση, την αρχιτεκτονική
του κ.ά.
Στην εργασία μας τα στοιχεία του μελετούμενου
χώρου -η ακρόπολη, τα τείχη, το Ιμαρέτ, οι οικιστι­
κές ενότητες των μαχαλάδων και τα διάφορα κτί-
σματα, θρησκευτικά ή κοσμικά- δεν εξετάζονται ως
αυτόνομες (αρχαιολογικές, μνημειακές, αρχιτεκτονι­
κές) οντότητες, αλλά σε συνδυασμό με δεδομένα της
“ιστορίας" (της δημογραφίας, της οικονομικής-κοι-
νωνικής ιστορίας, της ιστορικής γεωγραφίας κ.ά.). Ο
χώρος, με δύο λόγια, δεν εξετάζεται τόσο ως “χώ­
ρος” αλλά κυρίως ως “τόπος", δηλαδή χώρος μέσα
στον οποίο κινούνται τα δρώντα υποκείμενα της ι­
στορίας.
Οι πληροφορίες μας για το χώρο της περίκλειστης
πόλης από τον 15ο μέχρι και τα μέσα του 19ου αι.
είναι ελλιπείς και αποσπασματικές. Μπορούμε ωστό­
σο να σκιαγραφήσουμε το χώρο της χερσονήσου α­
πό τους πρώτους σκοτεινούς αιώνες.
Ο στόχος είναι εν μέρει τουλάχιστον εφικτός, αν
αξιοποιηθούν συνδυαστικά: α. Οι γνώσεις για τις γε­
νικές αρχές που διέπουν την οργάνωση του δομημέ­
νου χώρου της οθωμανικής πόλης, β. τα διαθέσιμα
δημογραφικά στοιχεία των πρώτων αιώνων, γ. Οι
πληροφορίες, από οθωμανικές ή άλλες πηγές, περιη­
γητικά κείμενα κλπ., για την ύπαρξη (όχι όμως και
τη θέση) μαχαλάδων, θρησκευτικών χώρων, ιδρυμά­
των κλπ. κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρα­
τίας, δ. Τα ίδια τα σωζόμενα στοιχεία του χώρου της
χερσονήσου (ακρόπολη, τείχη, τζαμιά, εκκλησίες, βα­
σικοί δρόμοι κλπ.). Τα τρία τελευταία - υπό το φως
του πρώτου - αποτελούν (κατά περίπτωση) σημαντι­
κές ενδείξεις για την οργάνωση του χώρου της χερ­
σονήσου και τις διάφορες φάσεις της εξέλιξής του,
μας κατευθύνουν στην αναζήτηση αρχικών οικιστι­
κών πυρήνων και στη χρονολόγηση χώρων λατρείας
και μαχαλάδων, στηρίζουν βεβαιότητες ή εικασίες
για τη θέση των συνοικιών κλπ. ε. Οι συγκροτημέ­
νες πληροφορίες των κτηματολογικών αρχείων (οθω­
μανικού και ελληνικού) του τέλους του 19ου και των

Σελίδα από το Οθωμανικό Κτηματολόγιο, 1885-1912.
αρχών του 20ού αιώνα1. Η βοήθεια αυτών είναι ι­
διαίτερα πολύτιμη. Αν και μας πληροφορούν άμεσα
μόνο για τις τελευταίες δεκαετίες, μπορούν ωστόσο
να αποτελέσουν ασφαλές έρεισμα για την ανασύνθε­
ση και του απώτερου παρελθόντος. Όχι μόνο επει­
δή αποτυπώνουν μια πραγματικότητα που ασφαλώς
προϋπήρχε της εποχής τους. Κυρίως, επειδή βάσει
των αναλυτικών στοιχείων τους αποκτούν νόημα και
γίνονται αξιοποιήσιμες οι πληροφορίες των προηγού­
μενων αιώνων (διαφορετικά λ.χ. θα γνωρίζαμε το ό­
νομα ενός τζαμιού ή ενός μαχαλά του 16ου αι., δε
θα μπορούσαμε όμως να τα τοποθετήσουμε στο χώ­
ρο ούτε να τα ταυτίσουμε με σημερινές θέσεις), στ.
Οι προφορικές μαρτυρίες, που παρέχουν συμπληρω­
ματικές πληροφορίες, λ.χ. για τη θέση και τα χαρα­
κτηριστικά κτισμάτων που δε σώζονται πλέον, ενι­
σχύουν εικασίες, επιβεβαιώνουν συμπεράσματα κλπ.
Από τις αρχές του 16ου αι., συμβατικά από το
1530, και για τρεις αιώνες, δηλ. μέχρι τις αρχές του
19ου, η χερσόνησος της Παναγίας διαμορφώνει στα­
διακά τη νέα φυσιογνωμία της, ώστε να προσαρμο­
στεί στις ανάγκες των νέων κατόχων της. Τα ίχνη
του βυζαντινού παρελθόντος της σβήνουν γρήγορα
1. Βλ. "Εισαγωγικό σημείωμα - Πηγές", τις αρχειακές πηγές με α/α τές - μεταφραστές του πρωτότυπου κειμένου ερμψεύουν κάπως
6 και 8.
και η νέα πόλη παίρνει πολύ σύντομα τη μορφή μιας
ανατολίτικης μουσουλμανικής πόλης, με τις χωριστές,
αμιγείς εθνοθρησκευτικές συνοικίες της, με τα τζα­
μιά, τα μεστζίτ και τους μεντρεσέδες της, τα χαμάμ,
τα χάνια και τα παζάρια της, το υδραγωγείο, το κα-
ραβάν-σεράϊ, τους τεκέδες και το ιμαρέτ.
Χαρακτηριστικό της ιδιότυπης φυσιογνωμίας των
οθωμανικών πόλεων ήταν και η τυπική οργάνωση
και διαίρεση του χώρου τους. Σε πολλές περιπτώσεις
οι Οθωμανοί διατήρησαν τη διαίρεση των πρώην βυ­
ζαντινών πόλεων σε “κάστρο”, “χώρα" (περιτειχισμέ­
νη πόλη) και “εξέχωρο” ή "εξωχώριο” (περιοχή έξω
από τα τείχη), διαίρεση που αντιστοιχούσε πλέον
στις ενότητες του κάστρου, της κάτω πόλης και του
βαρός. Την οργάνωση των οθωμανικών πόλεων σε ε­
νότητες υπαγόρευαν πολιτικοί, θρησκευτικοί και οι­
κονομικοί λόγοι, μεταξύ των οποίων και η ανάγκη
μιας σαφούς κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυ­
σμού. Από την άποψη της μουσουλμανικής νομοθε­
σίας, τον πληθυσμό αποτελούσαν δύο κατηγορίες: οι
εκπρόσωποι της εξουσίας, οι διοικητικοί, στρατιωτι­
κοί και θρησκευτικοί αξιωματούχοι, που ήταν απαλ­
λαγμένοι από φόρους, και οι απλοί υπήκοοι, δηλα­
δή ο παραγωγικός και φορολογούμενος πληθυσμός2.
Βέβαια η οργάνωση των οθωμανικών πόλεων δεν
χαρακτηριζόταν από άκαμπτη ομοιομορφία, αφού
κάθε πόλη είχε τα δικά της γνωρίσματα και διαφο­
ρετικό τρόπο εξέλιξης. Π.χ. σε ορισμένες πόλεις, λό­
γω της ανάπτυξής τους, τα τείχη που συνήθως χώ­
ριζαν την κάτω πόλη από το βαρός έπαψαν να έ­
χουν νόημα, το ίδιο και η διαίρεση του χώρου της
πόλης στις δύο αυτές ενότητες. Αυτό έγινε και στην
Καβάλα μετά το 1864.
Η Καβάλα της περιόδου 1530-1864 ακολουθεί σε
μεγάλο βαθμό την τυπική οργάνωση της οθωμανικής
πόλης σε τρεις ενότητες, όπως λ.χ. την αποτυπώνει
στα 1667 ο Εβλιγιά Τσελεμπή. Ο Τούρκος περιηγη­
τής φαίνεται να διαιρεί την πόλη σε τρία μέρη: α.
Την ακρόπολη, που αποτελείται από το Ιτς Καλέ (ε­
σωτερικό κάστρο) και το ορτά χισάρ (μεσαίο κά­
στρο), δηλ. τον εσωτερικό και εξωτερικό περίβολο
του κάστρου, 6. Την κάτω πόλη ή κάτω φρούριο,
που αποτελείται από τους δύο περιβόλους των τει­
χών και έχει 5 μαχαλάδες και 500 σπίτια και γ. Την
εκτός τειχών περιοχή, που έχει λίγα μαγαζιά, χάνια,
αποθήκες κλπ.1
2. Για τα τυπικά χωρίσματα και την οργάνωση της οθωμα\τκής
πόλης, Καρύόη, Χωρο-ταξία Νεωτερική, ο. 99-148. Για την κοινω­
νική διαφοροποίηση του πληθυσμού, Το\πόρωφ, Η Βα).κα\νκ.ή πό­
λη, ο. 35-36.
3. Μοσχόπουλου, ‘Έ6λιά Τσελεμπή", ο. 511-512. Η περιγραφή
δεν πρέπει να είναι απολύτως κατανοητή, γι' αυτό και οι μελετη­
διαφορετικά τ ι/ν τριπλή διαίρεση του χώρου.
 | / ·
S o u v en ir d e C avalla (Turqufe) jp/bjl J'P Ε ν ΰ 'ύ μ ιο ν Κ αβάλλας
L’Acqijeduc

Η ακρόπολη, τα τείχη τη; επέκταση; το υ Ιόον αι. και το ι 'όραγωγείο (ΓΑΚ · Αρχεία Ν. Καόάλ.α;).

Όπως θα δούμε αναλυτικά οτη συνέχεια, η διαί­

ρεση αυτή, ανταποκρινόμενη πλήρως στη λογική του
οθωμανικού φεουδαρχικού συστήματος, αντιστοιχεί
σε διαφορετικές χρήσεις και λειτουργίες της κάθε ε­
νότητας. Η ακρόπολη, εκτός από αμυντικό οχυρό, εί­
ναι και τόπος διαμονής της διοικητικής, στρατιωτι­
κής και θρησκευτικής αριστοκρατίας και διοικητικό
κέντρο, ενώ η περίκλειστη πόλη συγκεντρώνει, σύμ­
φωνα με τις επιταγές του φορολογικού συστήματος,
τον παραγωγικό και φορολογούμενο πληθυσμό, περι­
λαμβάνει δηλαδή τις περιοχές κατοίκησης του πληθυ­
σμού και τις περιοχές εργασίας.

2.2. Η οργάνωση του χώρου της παλιάς πό­

λης (1530-1864)

2.2.1. Η ακρόπολη: Αμυντικό οχυρό και διοι­

κητικό κέντρο
Η ακρόπολη (το κάστρο)4 που δεσπόζει στην κο­
ρυφή του λόφου της χερσονήσου, σε ύψος περίπου
70 μέτρων, ανοικοδομήθηκε πάνω στα απομεινάρια
4. Συστηματική μελέτη του μνημείου, Φ. Μαλούχου - 5 . Tufano, ‘Ή
Ακρόπολη της Καόάλ.ας. Ιστορική εξέλιξη - Προτάσεις σ ι η τ ι)ρηοΐ}ς
και αναβίωσης”, Η Καόάλ.α και η περιοχή της, ο. 341-359, όπου
και σχέδια (στο εξής: Μαλούχου - Tufano. "Ακρόπολη”), Τοονρή,
Οχύρωση - Ύδρευση”, ο. 400-403, όπου και σχέδιο, 416-417.
 του παλιότερου βυζαντινού κάστρου, σε δύο φάσεις:
Στις αρχές του 1425 εν όψει της επικείμενης επίθε­
σης του βενετικού στόλου οι Οθωμανοί έχτισαν τα
“νέα τείχη”, προφανώς τα τμήματα εκείνα που εί­
χαν καταστραφεί κατά την πολιορκία και κατάληψη
της Χριστούπολης (1390-91). Γύρω στα 1530 τα τεί­
χη επισκευάστηκαν και πάλι, σε μία μεγαλύτερης έ­
κτασης και επιμελέστερη παρέμβαση. Την εποχή αυ­
τή χτίστηκε και ο εξωτερικός περίβολος της ακρό­
πολης, με την προσθήκη του οποίου το κάστρο επε­
κτάθηκε σημαντικά και αύξησε την αμυντική του ι­
σχύ5.
Για 100 περίπου χρόνια η ακρόπολη αποτελούσε
ουσιαστικό το μοναδικό οχυρό στη χερσόνησο της
Παναγίας, αφού τα παλιά περιμετρικά τείχη της ή­
ταν, μέχρι το 1520-1530, ερειπωμένα ή κατεστραμμέ­
να. Για τη στρατηγική σημασία του οχυρού έγινε ήδη
λόγος. Ο Βενετός πλοίαρχος Ρ. Zen εκτιμούσε ότι “τό
κάατρον τούτο κεΐται εις οπουδαίαν στρατηγικήν θέ-
αιν. Είναι ή δίοδος πρός τήν Καλλίπολιν, πρός την
Άδριανούπολιν, καί πρός εν μέρος τής Ελλάδος". Γι' Λκρόπολη: Η οημερινή πύλη ειαόόου (φωτ. Μαρίας Καλογιώρη).
αυτό το λόγο άλλωστε οι Βενετοί είχαν αποφασίσει
να το κρατήσουν υπό την κατοχή τους και να το ε-
νισχύσουν με πρόσθετες οχυρωματικές εργασίες6.
Το σημαντικότερο τμήμα της ακρόπολης ήταν ο ε­
σωτερικός της περίβολος (στο ψηλότερο και ομαλό­
τερο μέρος), καθώς περιέκλειε όλους τους απαραίτη­
τους για την άμυνα χώρους: τη δεξαμενή του νερού
(πάνω από την οποία χτίστηκε το ερειπωμένο πια
μικρό τζαμί), την αποθήκη πυρομαχικών και τροφί­
μων, τον κεντρικό κυλινδρικό πύργο καθώς και τα
καταλύματα της φουράς.
Ο εξωτερικός περίβολος, που χτίστηκε πιθανότα­
τα μεταξύ 1530-1536, ένωσε την ακρόπολη με τα
μισοκατεστραμμένα τότε περιμετρικά τείχη της χερ­
σονήσου και οχύρωσε και την πιο χαμηλή πλευρά
του λόφου, προς το μέρος του λιμανιού.
Εδώ υπάρχουν και οι δύο πύλες εισόδου στην α­
κρόπολη: Η πρώτη (στη θέση παλιότερης βυζαντι­
νής), βρίσκεται στο τέρμα της σημερινής οδού Κα-
ψάλη και είναι εφοδιασμένη με ζεματίστρα. Η δεύ-

5. Η άποψη ότι ο εξωτερικός περίβολος της ακρόπολης κτίστη­

κε οτα 1425, αμέσως μετά την ανακατάληψη τον κάστρου από
τους Οθωμανούς (ενδεικτικά: Στεφανίδου, Η πόλη - λιμάνι, ο. 248,
Μαλούχου - Tufano, "Ακρόπολη", ο. 346-34 7), δε βασίζεται σε κα­
μία πηγι). Για την ακριβή χρονολόγηση των εργασιών του 16ου
αιώνα, οι απόψεις όιίοτανται: Κατά μία εκδοχή, το χτίσιμο του
φρουρίου πρέπει να χρονολογηθεί γύρω οτα 1520, δηλ. στα τελευ­
ταία χρόνια της βασιλείας του Σελίμ του A ' (Beldiceanu-Steiner -
Giannopoulos, "Kawala", σ. 776). Όμως η πηγή του 1528 δεν α-
ναφέρεται στο κάστρο και στην ύπαρξη φρουράς σ' αυτό. Πιό βά­
σιμη φαίνεται η άποψη τον Kiel, "Ottoman Building Activity:..", a.
151, ότι το κάστρο οικοδομήθηκε μεταξύ 1530-1536, την εποχή
που ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής αποφάσισε να οργανώσει και
να ενίσχυση την άμυνα σε αρκετές παράλιες θέσεις (π.χ. Θεσσαλο­
νίκη - Λευκός Πύργος).
6. Μέρτζιου, Μνημεία, ο. 26. Η πύλη με τη ζεματίστρα (ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Καβάλας)

Η πόρτα τον πύργου της ακρόπολης
κ ε ν τ ρ ικ ο ύ κ υ λ ιν δ ρ ικ ο ύ
(φωτ. Αχίλλεια Σαββόπονλον)
τερη (απ' την οποία γίνεται σήμερα η πρόσβαση
στην ακρόπολη) βρίσκεται στο τέρμα της οδού Ισι­
δώρου και ανοίχτηκε αργότερα. Μια τρίτη πύλη υ­
πάρχει στο διαχωριστικό τείχος των δύο περιβόλων,
δίπλα στον κεντρικό κυλινδρικό πύργο. Ηταν η αρ­
χική πύλη εισόδου στην ακρόπολη και η μόνη κατά
την περίοδο 1425-1530, δηλ. μέχρι την κατασκευή
του εξωτερικού περίβολου του φρουρίου.
Το κάστρο οικοδομήθηκε σε εποχή που δεν είχε
ακόμη επικρατήσει η χρήση της πυρίτιδας στην πο­
λεμική πρακτική και οι πόλεμοι εξακολουθούσαν να
διεξάγονται με όπλα “ψυχρού ατσαλιού”. Συνεπώς
προοριζόταν να αντισταθεί σε επιθέσεις με τόξα, βέ­
λη και ξίφη και όχι με πυροβόλα όπλα μεγάλης κα­
ταστρεπτικής δύναμης7. Έτσι κατά τους κατοπινούς
αιώνες αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις νέες τεχνι­
κές του πολέμου και η αμυντική ισχύς του ήταν μι­
κρή. Βέβαια κατά καιρούς έγιναν αρκετές μετατρο­
πές, με σκοπό την τοποθέτηση κανονιών, και διάφο-
7. Για τα θέματα αυτά, τεύχος ‘‘Βαλκάνια. Μεσαιωνικές και Θεσσαλίας, τ. 2, εν ΑΘήναις 1886, ο. 456 (στο εξής: Σχινά,
οχυρώσεις", Η Καθημερινή - Επτά Ημέρες (5-3-2000).
ρες επισκευές: μία εκτεταμένη το 1656 και μια άλ­
λη, υποθέτουμε, μετά την καταστροφή που υπέστη
από πυρκαγιά το 1684*.
Όμως από το 1700 και μετά όλοι οι περιηγητές
συμφωνούν ότι δεν θα μπορούσε να αντέξει σε μια
ενδεχόμενη επίθεση, είτε από τη θάλασσα είτε από
τα αφύλακτα βόρεια υψώματα. Ορισμένοι παρατη­
ρούν την κακή διάταξη των κανονιών του, που βρί­
σκονται σε μεγάλη απόσταση από τη θάλασσα και
τα διασταυρούμενα πυρά τους αφήνουν αρκετά κε­
νά σημεία, ενώ άλλοι σημειώνουν ότι ο επιτιθέμενος
μπορεί εύκολα να προσβάλει την ακρόπολη από τα
ανοχύρωτα υψώματά που βρίσκονται πάνω από το
υδραγωγείο και κυρίως να διακόψει την ύδρευσή
της’.
Για το λόγο αυτό (και δεδομένου βέβαια ότι με­
τά τους πρώτους αιώνες ο κίνδυνος εξωτερικών επι­
θέσεων ήταν σχεδόν ανύπαρκτος) η ακρόπολη παύ­
ει να αποτελεί αμυντικό κέντρο της περιοχής, όπως
ήταν αρχικά, και εκλείπουν οι λόγοι να συντηρείται
συστηματικά και να φυλάσσεται από μεγάλη στρα­
τιωτική δύναμη. Από τα μέσα του 19ου αιώνα η
φρουρά του κάστρου έχει περιοριστεί σε 50-60 άτο­
μα, τα κανόνια του είναι πεπαλαιωμένα, η συντήρη­
σή τους κακή και η άσκηση των φρουρών σχεδόν α­
νύπαρκτη. Οι πηγές μνημονεύουν μέχρι και περιστα­
τικά τραυματισμού των πυροβολητών, σε περιπτώ­
σεις που χρειάστηκε να χαιρετίσουν με κανονιοβολι­
σμούς τη σημαία ξένων πλοίων! Την ίδια εποχή, σύμ­
φωνα με τη μαρτυρία περιηγητή στα 1885, οι ακα­
θαρσίες που επί αιώνες ρίχνονταν από τα τείχη εί­
χαν σχηματίσει λόφους, από τους οποίους εύκολα
κανείς μπορούσε να σκαρφαλώσει και να μπει μέσα
στην ακρόπολη10!
Από το 17ο αιώνα το κάστρο χρησιμεύει και ως
τόπος εξορίας και φυλάκισης υπηκόων του σουλτά­
νου. Το 1618 υπήρχαν εδώ 100 φυλακισμένοι, μου­
σουλμάνοι και χριστιανοί, που κρατούνταν υπό ά­
θλιες συνθήκες, αφού οι οθωμανικές αρχές δαπανού­
σαν ελάχιστα για τη συντήρησή τους. Το 1722 ο
διοικητής του φρουρίου διατάασεται να "έγκλείοη εις
το όεομωτήριον... μέχρι τον σωφρονισμού των” πέντε
ραγιάδες από τη Θεσσαλονίκη, επειδή δημιούργησαν
πρόβλημα στην είσπραξη των δημοσίων προσόδων.
Το 1759 φυλακίζεται εδώ ο καθαιρεθείς πασάς της
8. Λgop Gurabedyan, “Μερικά έγγραφα αρχείου για την ιστορία
της Καδάλ.ας και την περιοχή της", Η Καδά/.α και τα Βαλ.κάνια,
ο. 263.
9. Απόψεις των F de Beaujour, Voyage militaire dans Γ Empire
Othoman, r. 1, Paris 1829, o. 224-233 και B. Nikolaidv, Les Turcs
et la Turquie contemporaine. τ. 1, Paris 1859, a. 257-258.
10. AYE, 1885/A ', Καβάλα 30-12-1885 και N. Σχινά, Οδοιπο­
ρικοί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας οροθετικής γραμμής
Οδοιπορικοί Σημειώσεις) α\πίστοιχα.
78 Το εσωτερικό της φυλακής του κάστρου (qxoτ. Αεχύάέα Σαββόπουλατυ).
Καβάγιας, Ιμπραήμ, το 1792 ο κοτζαμπάσης της
Θάσου Μεταξάς, επειδή αντιδίκησε με το βοεβόδα
της Λήμνου" κλπ. Όλοι αυτοί βρίσκονταν φυλακι­
σμένοι στο μεγάλο σκοτεινό υπόγειο που μέχρι και
σήμερα είναι γνωστό ως φυλακή, ενώ αρχικά ήταν
αποθήκη πυρομαχικών και τροφίμων.
Στην ακρόπολη της Καβάλας βρισκόταν μέχρι πε­
ρίπου το 1880 και το διοικητικό κέντρο της πόλης
και της ευρύτερης περιοχής. Εδώ πρέπει να ήταν ε­
γκατεστημένες, μάλλον εξαρχής, οι οθωμανικές αρχές
του οικισμού, του ναχιγιέ του μεταλλείου, της πόλης,
του καξά και του σαντζακιού, οι διάφοροι αξιωμα-
τούχοι, φυσικά και η μικρή φρουρά του κάστρου
(50-300 άτομα, κατά περιόδους), με επικεφαλής το
φρούραρχο12. Συνηγορούν σ' αυτό ένα γενικό και έ­
να ειδικό δεδομένο: Το πρώτο είναι ότι στις οθωμα­
νικές πόλεις η τουρκική διοίκηση και η στρατιωτική
φρουρά στεγάζονταν κατά κανόνα σε οχυρωμένο
τμήμα τους. Το δεύτερο είναι ότι στην Καβάλα μέ­
χρι περίπου το 1530 το μόνο πραγματικά οχυρωμέ-
11. Garabedyan. ό.π., ο. 263-264, I. Βασδραβέλλη, Ιστορικά Αρ­
χεία Μακεδονίας, τ. Α', Θεσσαλονίκη 1952, a 157-158, Μέρτζιου,
Μνημεία, σ. 276, Α τ . Βακα?,ύπουλου, Ιστορία της Θάσου 1453-
1912, Θεσσαλονίκη 1984, α. 57, αντίστοιχα.
12. Ως πρωτεύουσα σαντζακιού (περίπου από το 1600) η Κα­
βάλα ήταν έδρα διοικητικών, στρατιωτικών, θρησκευτικών, δικα­
στικών κλπ. αρχών και πλήθους αξιωματοίχων, που αναφέρονται
αναλυτικά από τον Εβλιγιά Τσελεμπή (6λ. Μοοχόπουλου, “Εβλιά
Τοελεμπή", σ. 510-511).
νο και ασφαλές μέρος της χερσονήσου ήταν η ακρό­
πολη, η οποία επιπλέον ως χώρος στρατοπέδου (α­
πό το 1425;) πρέπει να διέθετε και τις στοιχειώδεις
υλικές υποδομές.
Την άποψη αυτή ενισχύει και η μαρτυρία του Ε-
βλιγιά Τσελεμπή. Ο Τούρκος περιηγητής αναφέρει
στα 1667 ότι μέσα στο ορτά χισάρ (μεσαίο κάστρο),
δηλ. στον εξωτερικό περίβολο του κάστρου, βρισκό­
ταν το μέγαρο του σαντζάκμπεη (διοικητή σαντζακι­
ού) της Καβάλας και γύρω απ' αυτό υπήρχαν 200
(!) οικήματα13.
Αν ερμηνεύουμε σωστά τη μαρτυρία του Εβλιγιά,
οδηγούμαστε στην εξής εικασία: Ο εσωτερικός περί­
βολος της ακρόπολης είχε καθαρά στρατιωτικό χα­
ρακτήρα, γι' αυτό και περιέκλειε όλους εκείνους τους
χώρους που ήταν απαραίτητοι για μια τελευταία ά­
μυνα (λ.χ. τις αποθήκες πολεμοφοδίων και τροφίμων
και τη δεξαμενή του νερού). Ο εξωτερικός όμως πε­
ρίβολος, ένα απλό οχύρωμα, λειτουργούσε παράλλη­
λα και σαν περίκλειστος οικισμός. Αυτό, σύμφωνα με
τη λογική της οθωμανικής φεουδαρχίας, υπαγορευό­
ταν από την ανάγκη να αποτυπωθεί και στο χώρο
η κοινωνική διαφοροποίηση του πληθυσμού: Στην α­
κρόπολη, το ασφαλέστερο τμήμα της χερσονήσου,
διαμένει η κυρίαρχη τάξη των διαφόρων αξιωματού-
13. Τοντόρωφ, Η Βαλκανική πόλη, ο. 47, Καρυόη, Χωρο-ταξία
Νεωτερική, σ. 102 (όπου παραδείγματα από άλλες ελληνικές πό­
λεις) και Μοοχόπουλου, "Εβλιά Τσελεμπή", σ. 511, α\πίοτοιχα.
Το κάστρο σι’ρ ερ α

χων, ενώ στην υπόλοιπη χερσόνησο συγκεντρώνεται 2.2.2. Τα τείχη: Οριοθέτηση και οργάνωση
ο παραγωγικός και φορολογούμενος πληθυσμός, κα­ του χώρου της πόλης
τανεμημένος (όπως θα δούμε παρακάτω) οε ομόθρη­
σκες ουνοικίες. 79
Η ακρόπολη εξακολουθούσε να αποτελεί το στρα-
τιωτικοόιοικητικό κέντρο της Καβάλας ακόμη και μί-
α-όύο δεκαετίες μετά την επέκταση της πόλης εκτός
των τειχών της (1864). Λίγο πριν απο το 1885 ό­
λες οι αρχές και η οτρατιωτική δύναμη εγκαταλεί­
πουν την ακρόπολη14, οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις
και η φυλακή μεταφέρονται οε άλλο μέρος της πό­
λης, έξω από τα τείχη, τα άχρηστα πλέον πυροβόλα
αποούρονται και η σημαία υποοτέλλεται από τις ε­
πάλξεις. Η Πύλη έχει υποβιβάσει το κάστρο “εις τήν
τάξιν των εγκαταλελειμμένων”15.
Στις αρχές του 20ού αιώνα ο χεδίβης της Αίγυ­
πτου Αμπάς Χιλμί αγόρασε το άχρηστο πια φρούριο
από τους Τούρκους για να εγκαταοτήοει Βιομηχανι­
κή και Βιοτεχνική Σχολή, σχέδιο που δεν υλοποιή­
θηκε. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 το κάστρο
περιήλθε, κατόπιν αγοράς (70.000 δρχ.), στην κυριό­
τητα του Δήμου Καβάλας.16

Διάγραμμα των τειχών της παλ.ιάς πόλης της Καβάλ.ας

14. Ορισμένες από τις διοικητικές αρχές τη: πόλης μάλλον εί­
χαν μεταφερθεί έξω από την ακρόπολη ν ω ρ ίτ ε ρ α Στο Οθωμανικό
Κτηματολόγιο αναφέρεται συχνά από το 1885 δρόμος με το όνο­
μα “λεωφόρος παλμού διοικητηρίου". Πρέπει να είναι ο κειπρικός
δρόμος της χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ (οημ. Θ. Πουλίδου).
15. Ν. Σχινά, Οδοιπορικοί Σημειώσεις, ο. 456.
16. Κ. Σκαλτοα. Ιστορία της Καβάλ.ας, Καβάλα 1930, ο. 62, Υ­
ποθηκοφυλακείο Ku6av.au. Βιβλίο Μεταγραφών, τ. 14/640/10-9-
1966.
Τα τείχη που περιέβαλλαν τη χερσόνησο της Πα­
ναγίας ανακατασκευάστηκαν από τους Οθωμανούς
οτις αρχές του 16ου αι. ίσως το (ή από το) 152 Γ ,
το πιθανότερο όμως κατά τη δεκαετία του 1530. Ο­
πως και οτις προηγούμενες φάσεις του (του τείχους
17. J. Hammer, Ιστορία της Οθωμανικές Αυτοκρατορίας, μτφρ.
Κ.Σ. Κροκιδά, τ. 3, Αθέρα 1870-1874, ο. 346.
 της αρχαίας Νεάπολης, των αρχών του 5ου π.Χ.
αιώνα, και του περίβολου της βυζαντινής Χριστού-
πολης, που οικοδομήθηκε το 926) παρακολουθούσαν
το σχήμα της τριγωνικής χερσονήσου και περιέ-
κλειαν την πόλη, έκτασης περίπου 13 εκταρίων (130
στρεμμάτων).
Τότε, περί τα 1530-1536, κτίστηκε και ο εξωτε­
ρικός περίβολος των τειχών. Τα νέα τείχη, που έχουν
καταστραφεί σχεδόν στο σύνολό τους, ξεκινούσαν α­
πό το σημερινό 5ο Γυμνάσιο (το παλιό Οικονομικό)
και ακολουθώντας την τότε παραλιακή γραμμή έ­
φταναν στο Ν.Α. άκρο της κεντρικής πλατείας (γω­
νία Βενιζέλου - Δοϊράνης) και μετά στο Β.Α. άκρο
της (περίπου στη συμβολή Δοϊράνης - Ομονοίας). Α­
πό εκεί ανέβαιναν στην πλαγιά της χερσονήσου, πά­
νω από το ναυπηγείο, για να ενωθούν με τον παλιό
περίβολο. Με τα νέα τείχη η πόλη επεκτείνεται έξω
από την οχυρή χερσόνησο και περιλαμβάνει πλέον κι
ένα τραπεζοειδές επίπεδο κομμάτι γης, δίπλα στη
θάλασσα και το λιμάνι, έκτασης περίπου 4 εκταρί­
ων. Τα νέα όρια της πόλης και η συνολική έκταση
των 17 εκταρίων διατηρούνται μέχρι τα μέσα της
δεκαετίας του I860'8.
Τα τείχη συντηρούνταν επί αιώνες, γι' αυτό και
διατηρήθηκαν σε καλή κατάσταση, επισκευάζονταν
κατά διαστήματα (λ.χ. γύρω στα 1820 από το Μεχ-
μέτ Αλή) και προστάτευαν την πόλη από τους επι­
δρομείς, λ.χ. τους πειρατές του 16ου-Που αι., το
στόλο του Μοροζίνι το 1687 κλπ1819. Σταδιακά όμως
η σημασία τους υποβαθμίζεται, αφού με την εμφά­
νιση ολοένα και πιο καταστρεπτικών πυροβόλων ό­
πλων η αμυντική ισχύς τους μειώνεται. Ήδη στα
1707 ο Bracconier θεωρεί τα τείχη ως απλή περί-
φραξη και χαρακτηρίζει την πόλη ανοχύρωτη20. Έ ­
τσι από αμυντικό οχυρό μεταβάλλονται σε φυλάκιο ε­
πιτήρησης της ναυσιπλοΐας και του οδικού εμπορίου.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας
δεν παίζουν κανένα ρόλο και φαίνεται ότι εγκατα-
λείπονται στη μοίρα τους. Γύρω στα 1860 ένας πε­
ριηγητής σημειώνει ότι τα τείχη βρίσκονται σε άθλια
κατάσταση, ότι “για 4 αιώνες οι Τούρκοι δεν έχουν
τοποθετήσει μια πέτρα, δεν έχουν αντικαταστήσει έ­
να τούβλο", και ότι η φροντίδα τους γι' αυτά εξα­
ντλείται στο ασβέστωμα21!

18. Για τα τείχη της χερσόνησόν και της επέκτασης, τις πάλες
τους, τις Θέσεις και το ρ ό λ ο πύργων, προμαχώνων και πυλίδων,
Τσονρή, "Οχύρωση - Ύδρευση", ο. 390-400, 403-406, 412-413,
417, όπου σχέδια, διαγράμματα, φωτογραφίες.
19. Στεφανίόον, Η πόλη - λιμάνι, ο. 273, ΚΛ. Μέρτζιον, "Ο Φρα­
γκίσκος Μοροζίνι, η Κασσάνδρα, η Καδάλλ.α, η Θάσος, αι διενεο-
νηθείσαι κατ' αυτών επιδρομαί", Μακεδονικά, 3 (1953-1955), 6-7.
20. Η. Omont, Missions archeologiques franpaises en Orient aux Εσωτερική και εξωτερική όψη της ανατολικής πύλης τον
XVII el XV111 s., Paris 1902, a. 1033-1034. εσωτερικού περίβολον των τειχών (φωτ. Μαρίας Καλ.ογιώργη).
21. Nikolaidy, Les Turcs el la Turquie contemporaine, o. 258.
Το παράλ.ιο τείχος με τους προμαχώνες στο νότιο άκρο της χεροο\·ήοου (φωτ. Αχιλ).έα Σαθόόπονλον)
Μετά την άδεια για επέκταση της πόλης εκτός
των παραδοσιακών της ορίων (1864) τα τείχη απο­
τελούν φραγμό στην ανάπτυξη της πόλης. Μερικά
τμήματά τους γκρεμίστηκαν μάλλον κατά τις τελευ­
ταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας, το μεγαλύτερο ό­
μως μέρος τους μετά το 1930, σε διάφορες φάσεις,
θυσία στις οικιστικές ανάγκες της πόλης. Το 1967-
1968 ισοπεδώθηκαν τα εναπομείναντα τμήματα του
τείχους της οδού Βενιζέλου, για τη όιαπλάτυνση του
δρόμου, και κατά τη δεκαετία του 1980 κατεδαφί­
στηκε το τελευταίο τμήμα της οδού Δοϊράνης22. Ε-
κτοτε σε σκάμματα της ΔΕΥΑΚ και σε σωστικές έ­
ρευνες της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων απο­
καλύπτονται κατά καιρούς διάφορα τμήματά του
κάτω από τη γη, που επιτρέπουν να διαπιστωθεί η
κατεύθυνσή του, το πάχος του (από 1,85 μέχρι 2,60
μ.) οι θέσεις, το σχήμα και οι διαστάσεις των πύρ­
γων του κλπ.23
Η είσοδος στην πόλη γινόταν από τις δύο πύ­
λες, που αντιστοιχούσαν στα δύο άκρα της σημερι­
νής οδού Κουντουριώτου: την Ισ/.ελέ Καπουσού, δηλ.
Πύλη της Σκάλας, και την Ισταμπούλ Καπουσού,
δηλ. Πύλη που οδηγεί προς την Κωνσταντινούπολη,
σύμφωνα με τις ονομασίες του Εβλιγιά Ταελεμπή24.
22. Τσονρή, "Οχύρωση - Υδρευση”, ο. 413.
23. Κατά τη δεκαετία τον 1970 στην οδό Βενιζέλου, το 1986
στην οδό Κοιηπονριώτου, το 1988 οτψ’ οδό Ψαρών κλπ.
24. Ν. Μοοχό.τονλον, “Εδλιά Τσελεμπή”, ο. 512.
81
Η είσοδος στο χώρο κατοίκησης γινόταν από τις
πύλες του εσωτερικού περίβολου. Η πρώτη, η Ορτά
Καπουσού, δηλ. Μεσαία Πύλη, βρισκόταν στην αρχή
της Θ. Πουλίδου, στο ύψος του σημερινού 5ου Γυ­
μνασίου, και συνέδεε τη χερσόνησο με το χώρο της
αγοράς. Κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας
του 1930 για τη όιαπλάτυνση της οδού. Η δεύτερη,
που κτίστηκε το 16ο αιώνα πιθανόν στη θέση της
αρχαίας πύλης και σώζεται ακέραιη στο τέρμα της
Λ. Κατοώνη, οδηγούσε κατευθείαν έξω από την πό­
λη, προς το ναυπηγείο και το Υδραγωγείο. Πιθανή
θεωρείται η ύπαρξη και τρίτης πύλης, επί της οδού
Ιουστινιανού25. Οι πύλες επιτηρούνταν και έκλειναν,
κατά παράδοση, με τη δύση του ήλιου. Βέβαια μετά
την επέκταση της πόλης εκτός των τειχών (1864)
παύουν να έχουν λόγο ύπαρξης (όπως άλλωστε και
τα τείχη) και οι βαριές σιδερένιες πόρτες τους κρέ­
μονται πλέον άχρηστες, "σαν κουρασμένοι παλιοί
πολεμιστές”26.
Οι Οθωμανοί δεν επιόόθηκαν συστηματικά στην
οχύρωση των πόλεων που κατέκτησαν. Αρκέστηκαν
στις προϋπάρχουσες οχυρώσεις, πραγματοποίησαν
περιορισμένης έκτασης επισκευές ή προσθήκες και α­
γνόησαν την οχύρωση των νέων τμημάτων των πό­
λεων ή των νέων οικισμών, αυτών που αναπτύχθη-
25. Στεφανίδου, Η πόλη - λιμάνι, ο. 26 7.
26. Έκφραση τον G. F. Abbott, The tale o f a tour in Macedonia.
London 1903. o. 294 (στο εξιj c Abbott. Macedonia).
Η “Μεσαία Πύλη" του εσωτερικού περίβολου (αρχείο Αρχαιολογικού Μουσείου Καβάλας).
 ΦΡΟΥΡΕ/ΟΝ ΚΑΒΑΑΛΑΣ.
Μέρος τον χεοοαίον τείχους rtf; χεροσνήοον στα τέλη τον 19ον (mum (αρχείο Διροττχον Μονοείον Κα&ίλχιςΧ
καν υπό την κυριαρχία τους". Δεν ήταν λοιπόν κα­
νόνας η ύπαρξη τειχών οτις οθωμανικές πόλεις. Συ­
νήθως μόνο οι παράκτιες ήταν περιορισμένες οε τεί­
χη, τα οποία εκτός από τους αρχικούς αμυντικούς
σκοπούς χρησίμευαν και για τον έλεγχο των κατοί­
κων.
Στην Καβάλα -η οποία με τα εκτεταμένα οχυρω­
ματικά έργα του 15ου-16ου αιώνα αποτελεί εξαίρε­
ση στον παραπάνω κανόνα- τα τείχη οριοθετούν δε­
σμευτικά το χώρο μέσα στον οποίο αναπτύσσεται η
πόλη για περίπου 330 χρόνια (1530-1864). Περι­
κλείουν τις περιοχές κατοίκησης του πληθυσμού και
το χώρο των τοπικών οικονομικών δραστηριοτήτων
(της αγοράς/εργασίας) και χωρίζουν την πόλη σε δύ­
ο μέρη: αυτό που ορίζεται από την ανακατασκευα­
σμένη παλιά βυζαντινή οχύρωση (δηλ. τον εσωτερικό
περίβολο) και αυτό που περικλείεται από το τείχος
της επέκτασης του 16ου αιώνα (τον εξωτερικό περί­
βολο).
Η διαίρεση της “κάτω πόλης” της Καβάλας σε
δύο μέρη δεν εντάσσεται στη λογική της κοινωνικής
- ταξικής διαφοροποίησης του πληθυσμού, δεν υπη­
ρετεί σκοπούς εθνοθρησκευτικού διαχωρισμού των
κατοίκων (όπως συνέβαινε, κατά περίπτωση το ποώ-
το ή το δεύτερο, σε άλλες πόλεις) ούτε όμως και α­
ντιστοιχεί απόλυτα σε μια σαφή διάκριση της χρή-27
27. Τσονοή, "Οχνρωοη - Ύύρευοη", ο. 450-451.
Fort do CavaJIa.
σης και των λειτουργιών του κάθε μέρους. Η χωρι­
κή αυτή διαίρεση προέκυψε απλώς από τη διαδικα­
σία ανάπτυξης της πόλης, με την ένταξη μιας νέας
περιοχής στον πολεοδομικό της ιστό, στις αρχές του
16ου αι.
Η νέα αυτή περιοχή, ο εξωτερικός περίβολος των
τειχών, βρισκόταν σε προνομιακή θέση, καθώς τη
διέσχιζε από παλιά ο κύριος άξονας επικοινωνιάς Α­
νατολής - Δύσης, δηλ. η σημερινή οδός Κουντουριώ-
του. Επιπλέον δεν παρουσίαζε τότε τη στενότητα και
τα εδαφολογικά μειονεκτήματα της χερσονήσου, ού­
τε είχε τις προυπάρχουσες δεσμεύσεις του χώρου της.
Εκ των πραγμάτων λοιπόν θεωρήθηκε πρόσφορος
για να αποτελέσει κέντρο της πόλης (σύμφωνα με
την τυπική λειτουργική οργάνωση των οθωμανικών
πόλεων), μια από τις λειτουργικές εκφράσεις του ο­
ποίου (κέντρου) ήταν και η αγορά18.
28. Οπως Θα δούμε παρακάτω (κεφ. 2.3.1., 2.3.5.), και τα όνο
μέρη αποτελούν περιοχές κατοίκησης τον πληθυσμού. Ο Εδλιγιά
Τοελεμπή. που διαιρεί το χώρο της πόλης σε τρεις ενότητες, σν-
μπερΟ.αμδάιτι τον εσωτερικό και εξωτερικό περίβολο των τειχών
σε μια ενότητα. Για το κέντρο της πόλης, δλ. κεφ. 2.3.6.
 2.3. Συνοικίες και εθνοθρησκευτικές ομάδες
2.3.1. Οι συνοικίες της οθωμανικής πόλης
Οι οθωμανικές πόλεις χωρίζονται οε μαχαλάδες
(συνοικίες, γειτονιές), ανάλογα με την εθνική - θρη­
σκευτική προέλευση των κατοίκων τους. Οι αμιγείς
εθνοθρησκευτικές συνοικίες αποτελούν τον χώρο κα­
τοίκησης του φορολογούμενου πληθυσμού, που όια-
κρίνεται σαφώς από τις περιοχές των αγορών, γενι­
κά από τους χώρους εργασίας και οικονομικών δρα­
στηριοτήτων. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα κάθε
συνοικία είναι μια αυτοτελής ενότητα- Συγκροτείται
γύρω από ένα θρησκευτικό κέντρο (ναό, τέμενος, συ­
ναγωγή), έχει τη δική της διοικητική οργάνωση, τις
δικές της λειτουργίες και τη δική της θρησκευτική
και κοινωνική ζωή, που αναπτύσσεται με άξονα το
χώρο λατρείας και τα διάφορα ιδρύματά της (π.χ. τα
σχολεία)39.
Η συγκρότηση του χώρου κατοίκησης σε αυτόνο­
μες οικιστικές και λειτουργικές ενότητες, τους μαχα­
λάδες, συναρτάται άμεσα με τη λειτουργία του οθω­
μανικού φορολογικού συστήματος. Ο διανεμητικός
χαρακτήρας του συστήματος επέβαλε το χωρισμό της
πόλης σε φορολογικές ενότητες, που έπρεπε να απο­
τελούνται ατό ένα σχετικά μικρό αριθμό οικογενειών
(π.χ. 50) με κοινά στοιχεία (θρησκεία, γλώσσα κ.ά.),29*
29. Τεηπόρωφ, Η Βαλειαινκι) πόλη, ο. 39-35, Λ. Καραόι)μον -
Γέραλίμπον, Μεταξύ A v c r r o lijc και A l l Π μ. Βορειοελλαδικές πόλεις
στην περίοόο τ ω ν οθωμαητχών μεταρρι-θμίσεων, Αθιγια 1997, ο.
87 (στο εξής: Καραόήμον - Γεροί, ιμπον, Βορειοελλαδικές πόλεις).
Το π α ρ α /ιο και χεροαίο τείχος απ ό εηατολικά στα τέλη τον 19ον αε (αρχείο Δημοτικού Χίονοείον Καβάλ,ας)I
ώστε να αναπτύσσονται μεταξύ τους διαπροσωπικές
σχέσεις και πνεύμα αλληλεγγύης και συνυπευθυνότη-
τας’0.
Στην οθωμανική πόλη η συγκρότηση των περιο­
χών κατοίκησης δε γινόταν τυχαία, αλλά βάσει ορι­
σμένων κριτηρίων31. Η θέση των μαχαλάδων εξαρτιό-
ταν πρώτα-πρώτα από τη σειρά εμφάνισης των ε-
θνοθρησκευτικών ομάδων στην πόλη. Στην Καβάλα
λ.χ. η συνοικία των Εβραίων -της τρίτης, κατά σει­
ρά εγκατάστασης, ομάδας της πόλης- βρισκόταν έξω
από την κατεξοχήν περιοχή κατοίκησης (τον εσωτε­
ρικό περίβολο των τειχών).
Ευνόητο είναι ότι οι μουσουλμάνοι κατά κανόνα
καταλάμβαναν περιοχές κατοικούμενες από ντόπιο
χριστιανικό πληθυσμό, τον οποίο μετακινούσαν σε
άλλα μέρη της πόλης. Αναμφίβολα αυτό έγινε και
στην Παναγία του 15ου-16ου αι. Συνήθως οι μου­
σουλμάνοι καταλάμβαναν τα προνομιακά μέρη της
πόλης: αυτά που παρουσίαζαν κλιματολσγικά ή το­
πογραφικά πλεονεκτήματα και, κυρίως, τα ασφαλέ­
στερα (στα κάστρα σχεδόν ποτέ δε διέμεναν χριστια­
νοί και στα ατείχιστα μέρη σχεδόν ποτέ μουσουλμά­
νοι).
30. Η κατανομή και η είσπραξη ορισμένων φόρων γινόταν όχι
κατ' άτομο, αλλά και κατά φορολ.Ο',Λκές ενότητες πληθνομού, στις
οποίες κάθε φορολο'/Όι-μενος ήταν σνπ,πείθννος y iα την καταβο­
λή τον φόροι·. Ληλ.αόη σε περέττιυση πον κάποιοι αόηατοιοαν ή
α ρ \Ό ΐΗ τ α ν να καταβάλ.οΐΎ το φόρο, έφενγαν κλ.τ_ έπρεπε τ ο ορι­
ζόμενο ποοό ν α καταβληθεί από τα άλλα μέλη τον μαχαλ.ά (βλ.
Καρί'όη, Χωρο-ταζία Χεωτερική, ο. 110-113).
31. Καρί'όη, Χωρο-ταζία Χεωτερικι). ο. 117-127.
 Κριτήριο συγκρότησης του κατοικημένου χώρου Λαμβάνοντας υπόψη τα συνήθη μεγέθη των συνοι­
ήταν και η σχέση των εθνοθρησκευτικών ομάδων με κιών της εποχής3 233, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε
τους φορείς εξουσίας. Κατά κανόνα, όπως και στην ότι γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα έχει αναπτυχθεί
Καβάλα, κοντά στις ακροπόλεις - κάστρα αναπτύσ­ και δεύτερη μουσουλμανική συνοικία οτη χερσόνησο
σονταν οι μαχαλάδες της κυρίαρχης ομάδας, ενώ της Παναγίας. Αυτό επιβεβαιώνεται άλλωστε και α­
των χριστιανών ήταν συνήθως απομακρυσμένοι από πό οθωμανικές αρχειακές πηγές: Το κατάστιχο του
“κρίσιμα σημεία". 1569 σημειώνει ότι η Καβάλα διαιρείται σε 3 μαχα­
Σε ορισμένες περιπτώσεις τα κριτήρια ήταν κοι­ λάδες: του Τζαμί-ι Σερίφ, του Αχμέτ Τσελεμπή, και
νωνικά, δηλαδή η χωροταξική κατανομή του πληθυ­ του Χαλίλ Μπέη34.
σμού, ακόμη και της ίδιας θρησκευτικής ομάδας, γι­ Υποθέτουμε ότι ο πρώτος μαχαλάς είναι η κατο­
νόταν βάσει της κοινωνικής του θέσης. Σ' άλλες πε­ πινή “συνοικία” του Ιμπραήμ πασά, δηλαδή ο χώρος
ριπτώσεις ίαχυαν κριτήρια συγγενικών δεσμών, κοι­ του εξωτερικού περίβολου των τειχών, όπου βρίσκε­
νής καταγωγής ή προέλευσης, κοινής επαγγελματι­ ται το μεγάλο τζαμί της πόλης (Τζαμί-ι Σερίφ = “το
κής απασχόλησης κ.ά. Δε γνωρίζουμε αν με κάποιο τζαμί του ένδοξου, του ευγενούς”). Ο χώρος αυτός
απ' αυτά τα κριτήρια συγκροτήθηκαν οι δύο πρώτες συγκέντρωνε τις περισσότερες λειτουργίες της πόλης
μουσουλμανικές συνοικίες της Παναγίας, του 16ου (τζαμί, ιμαρέτ, χαμάμ, εργαστήρια, αγορά κλπ.), άρα
αιώνα. Αντίθετα, με βάση τέτοια κριτήρια, οι γύφτοι και κάποιο αριθμό ατόμων. Δεν είναι τυχαίο ότι
μουσουλμάνοι της Καβάλας είχαν κατά το 19ο αιώ­ στην αναλυτική καταγραφή των κατοίκων της πό-
να χωριστές συνοικίες από τους ομόθρησκούς τους
Τούρκους. 33. Ενδεικτικά, το 16ο αιώνα οι μουσουλμανικές συνοικίες των
Σερρών και της Μυτιλή\Ί]ς αποτελούμαι κατά μέσο όρο από 30
2.3.2. Οι μουσουλμάνοι οικογένειες (Balia. Les Vakifs de Serres, ο. 263-271, Καρύδι; - Kiel,
Μυτιλήνης αστυγραφία..., ο. 36-39), της Θεσσα).ονίκης από 86,
ά λ λ ω ν πόλεων από 18 έως 50 (Στεφανίδου, Η πόλη - λιμάνι, σ.
Βάσει των ανωτέρω κριτηρίων, οι αρχικοί οικιστι­
259).
κοί πυρήνες του μουσουλμανικού πληθυσμού πρέπει 34. Kiel, "Ottoman Building Activity’... ”, ο. 154. Πληροφορίες
να αναζητηθούν γύρω από την ακρόπολη (χώρο δια­ από το κατάστιχο του 1569, που απόκειται στα Αρχεία Εθνικού
μονής των στρατιωτικών και διοικητικών αρχών). Κτηματολογίου (Tapu ve Kadastro Genel MudUrliigu) της Άγκυρας,
Μετά τήν ανακατασκευή των τειχών της χερσονή­ μας έδωσε και ο κ. Δ. Καρύδης.
σου, περί το 1530, και τον ερχομό των νέων εποί-
κων, οι μουσουλμάνοι εκτείνονται και κοντά στις πύ­
λες του εσωτερικού περίβολου των τειχών. Έτσι
μπορούσαν να έχουν πλήρη και άμεσο έλεγχο της ει­
σόδου και εξόδου από τη χερσόνησο και να επιτη­
ρούν τις κάθε είδους κινήσεις στο χαμηλότερο τμή­
μα της πόλης και στις εκτός των τειχών περιοχές:
λιμάνι, υδραγωγείο, κολπίσκο ναυπηγείου, αγορά,
δρόμους κλπ. Οι αρχικές αυτές εγκαταστάσεις απο­
τελούν προφανώς τους πυρήνες διαμόρφωσης των
συνοικιών. Αραιοκατοικημένες στην αρχή, με αρκε­
τές ελεύθερες εκτάσεις (ίσως και για χρήση αγροτι­
κή), πυκνώνουν σταδιακά, ενώ παράλληλα επεκτεί-
νονται προς τα νότια, απωθώντας το φθίνοντα χρι­
στιανικό πληθυσμό στο άκρο της χερσονήσου”.
Από τα διαθέσιμα δημογραφικά στοιχεία συνάγε­
ται ότι μέχρι το 1530 οι μουσουλμάνοι (περίπου 20
οικογένειες) συγκροτούν μία συνοικία. Καμία ρητή
μαρτυρία δεν έχουμε για τη θέση και τα όριά της,
ούτε για την ύπαρξη θρησκευτικού χώρου.
Μετά το 1530 ο μουσουλμανικός πληθυσμός της
πόλης σημειώνει μέσα σε λίγα χρόνια ραγδαία αύξη­
ση και στα 1569 αριθμεί πάνω από 1.000 άτομα.

32. Για την οργάνωση τον χώρον οτη χερσόνησο, από τους
πρώτους αιώνες, 6λ. και Στεφανίόου, Η πόλη - λιμάνι, ο. 259- Το τζαμί του Χαλίλ μπέη στα μέσα τον 20ού αι.
267, 277-283. (από φωτ. αρχείου του Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).

Ο μιναρές τον τζαμιού τον Καόή Αχμέτ εφέντη, σήμερα
(φωτ. ΑχΟλέα Σαΰόό.τονλον).
λης, πρώτη ομάδα που αναφέρεται είναι αυτή των
“υπηρετών του Ιμαρέτ του μακαρίτη Ιμπραήμ πα­
σά", συνολικά 32 άτομα.
Αν η υπόθεση είναι βάσιμη, τότε στη χερσόνησο
της Παναγίας (δηλ. στον εσωτερικό περίβολο των
τειχών) αναπτύσσονται δυο μουσουλμανικές συνοικί­
ες. Η θέση της μίας, της συνοικίας Χαλίλ μπέη,
προσδιορίζεται με ασφάλεια, αφού, όπως θα δούμε
παρακάτω, σώζεται ακόμη το ομώνυμο τζαμί της.
Δεν μπορούμε όμως να γνωρίζουμε το μέγεθος ή τα
όρια που είχε κατά την περίοδο αυτή. Υποθέτουμε
απλώς ότι συγκροτείται γύρω από το τέμενος. Η θέ­
ση του μαχαλά είχε μεγάλα πλεονεκτήματα: Βρίσκε­
ται στο κέντρο της χερσονήσου, κοντά στο κάστρο,
σε μέρος υψηλό και σχετικά επίπεδο και αναπτύσ­
σεται σε δρόμους που οδηγούν αφενός στην ακρόπο­
λη και αφετέρου στις πύλες των τειχών. Όλα αυτά,
ίσως ακόμη και η ύπαρξη μεγάλου μεντρεσέ στο συ­
γκρότημα του τζαμιού, μας οδηγούν στη σκέψη ότι
η συνοικία του Χαλίλ μπέη ήταν η πρώτη από τις
μουσουλμανικές της χερσονήσου.
Στη θέση του τζαμιού του Χαλίλ μπέη, προϋπήρ-
χε, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα και την
προφορική παράδοση, η βυζαντινή εκκλησία της Α­
γίας Παρασκευής55. Δε 'γνωρίζουμε βέβαια αν εξακο­
λουθούσε να υφίσταται το κτίσμα της μετά την κα­
τάληψη της Χριστούπολης, αν ήταν εν χρήσει και
αν, κατά συνέπεια, στο μέρος αυτό της χερσονήσου
υπήρχε αρχικά χριστιανική συνοικία. Πάντως κατά
τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας ήταν σύνη-
θες φαινόμενο η ανέγερση τζαμιών στη θέση παλιών
εκκλησιών ή η μετατροπή εκκλησιών σε τζαμιά, προ-
κειμένου να ικανοποιηθούν οι θρησκευτικές ανάγκες
των νέων κατοίκων των πόλεων.
Ο δεύτερος μουσουλμανικός μαχαλάς του 16ου
αιώνα, του Αχμέτ Τσελεμπή (= “του ευγενούς Αχ­
μέτ”), μπορεί να ταυτίζεται με τη γνωστή, από με­
ταγενέστερες πηγές, συνοικία του Καδή Αχμέτ εφέ-
ντη (στο Β.Α. μέρος της χερσονήσου). Η εικασία δε
βασίζεται μόνο στην ομοιότητα του ονόματος. Ο μι-
σογκρεμισμένος μιναρές του τεμένους δείχνει ότι το
κτίσμα ανάγεται στους πρώτους αιώνες της τουρκο­
κρατίας. Η άποψη ενισχύεται και από τα δεδομένα
του χώρου: ο πυρήνας (το τζαμί) της συνοικίας Κα­
δή Αχμέτ εφέντη βρίσκεται πολύ κοντά στην ακρό­
πολη, σε μικρή απόσταση από το τζαμί του Χαλίλ
μπέη κλπ. Η ταύτιση όμως είναι επισφαλής56.
Έ ναν αιώνα αργότερα, στα 1667, ο Εβλιγιά Τσε­
λεμπή αναφέρει ότι η Καβάλα διαιρείται σε πέντε
συνοικίες, χωρίς να τις προσδιορίζει εθνολογικά’ . Αν
η πληροφορία είναι ακριβής, πρέπει λογικά να δε­
χθούμε ότι στα μέσα του Που αιώνα έχει δημιουρ-
γηθεί και τρίτη μουσουλμανική συνοικία στη χερσό­
νησο της Παναγίας (με τέταρτη αυτή του Ιμπραήμ
πασά, στην οποία βρίσκεται και ο χώρος του εβρα­
ϊκού συνοικισμού, και πέμπτη τη χριστιανική).
Στην αύξηση των συνοικιών της Παναγίας συνη­
γορούν και τα όημογραφικά δεδομένα: Στο διάστη­
μα του ενός αιώνα που μεσολαβεί από την τελευταί­
α μαρτυρία των οθωμανικών αρχείων μέχρι την επί-
ακεψη του Εβλιγιά, ο μουσουλμανικός πληθυσμός
της πόλης έχει πολλαπλασιαστεί: Ενώ στα 1569 α­
ριθμούσε περίπου 700-800 άτομα, στα 1667 ο Τούρ­
κος περιηγητής υπολογίζει ότι η πόλη έχει 500 σπί­
τια (700 μαζί με τα οικήματα του κάστρου), που στη
μεγάλη τους πλειονότητα ήταν ασφαλώς τουρκικά.
Κι αν την πληροφορία αυτή δεν μπορούμε να την
πάρουμε τοις μετρητοίς, μπορούμε ωστόσο να τη θε­
ωρήσουμε ως ένδειξη της μεγάλης αύξησης του πλη­
θυσμού. Άλλωστε μερικές δεκαετίες αργότερα, γύρω
35. Ch. Bakirtzis, "Byzantine Kavala: Archeological s u n e v ", H
Καόάλ.α και η περιοχι] τιμ. o. 527.
36. Συνοικίες ή τζαμιά με το όνομα Τζαμί-ι Σερίφ και Αχμέτ
Τοελεμ.τη όε μνημονεύονται οε καμία άλλη αηγή.
37. Χίοοχόαονλον, "Εβλιά Γοε/ιμ:τί]". ο. 512.

88
Χάρτη; της περιοχής οτα μέσα του 19ου at. Μετά το 1830 η Καβάλα αποτελεί έδρα χαζά τον σαντζακιού Δράμας.
στα 1700, δυτική πηγή αναφέρει ότι η Καβάλα κα-
τοικείται από 3.200 άτομα, εκ των οποίων 3.000 εί­
ναι μουσουλμάνοι’8.
Η άποψη ότι στα μέσα του Που αιώνα υπάρχουν
στη χερσόνησο της Παναγίας τρεις μουσουλμανικές
συνοικίες, πέρα από λογική (βάσει των δημογραφι-
κών στοιχείων) είναι και βολική, αφού συμφωνεί, ό­
πως θα δούμε αμέσως παρακάτω, με γνωστά τεκμή­
ρια του 19ου αιώνα.
Εύλογα όμως προκύπτει το ερώτημα: Η οργάνω­
ση του χώρου της Παναγίας και η διαίρεσή της σε
εθνοθρησκευτικές συνοικίες (όπως τις γνωρίζουμε α­
πό τις πηγές της περιόδου 1885-1927) είχε ολοκλη­
ρωθεί ήδη από το 17ο αιώνα; Η απάντηση είναι θε­
τική και επιβεβαιώνεται και πάλι από τα δημογρα-
φικά δεδομένα. Όπως προαναφέραμε, ο πληθυσμός
της Καβάλας, ακολουθώντας έντονα αυξητικές τά-
38. Γ. Κουτζακιώτη, “Ο πληθυσμός της Καβάλας τον 18ο αιώ­ 40. Πληροφορίες για τη μείωση του πληθυσμού το 18ο αι. δί­
να: Αριθμητικά δεδομένα, εθνοθρησκευτικές ομάδες και όημογρα-
φικές εκτιμήσεις", Η Καβάλα και τα Βαλκάνια, ο. 276. Το στοι­
χείο αναφέρεται σε ανέκδοτη έκθεση Ιησουιτών μιοιοναρίων του
1707 (από τα Archives des Jesuites de la Province de Paris). Ευ­ φανίζεται να έχει 1.614 αρρένες κατοίκους (Κ. Karpcit, Ottoman
χαριστούμε το φίλο Γ. Κουτζακιώτη για τις επιπλέον πληροφορί­
ες και διευκρινίσεις.
ΑΛΒΑΝΙΑ
ΑΝΑΤ0Λ1Κ1Ι ΡΩΜΥΛΙΑ
Ο^Ιρβ^ύττ*®»
ΜΑΥΡΟΒΟΥΧΙΟΚ
tat
ΒΟ ΥΛΓΑΡΙΛΣ , Σ ΕΡΒ 1Α Σ
Β Ο ΣΝ ΙΑ Σ
ΚλίΡ«ξ ι . 1100.000.
σεις”, υπερτριπλασιάζεται μέσα σε ενάμισι αιώνα:
900-1300 άτομα το 1569, εκ των οποίων πάνω α­
πό 60% ήταν μουσουλμάνοι, περίπου 3.200 στα
1707, με τους μουσουλμάνους να φτάνουν το 90%.
Η συνέχεια όμως δεν ήταν ανάλογη. Αντίθετα, γύρω
στα 1800 ο πληθυσμός της πόλης εμφανίζεται μειω­
μένος (2.500-3.000) και παραμένει περίπου στα ίδια
μεγέθη μέχρι το 18304", ενώ ο διοικητικός της ρόλος
39. Η αύξηση οφείλεται προφανώς και στην ανάδειξη της πό­
λης ως διοικητικού κέντρου της ευρύτερης περιοχής: Το 1570 η
Καβάλα αποτελεί έδρα καζά (επαρχίας) που περιλαμβάνει και τα
γύρω χωριά -Αάτο, Κρυονέρι, Λεκάνΐ] κ.ά.-, ε ν ώ περί το 1600
προάγεται σε πρωτεύουσα του ομώνυμο οαντζακ.ίου, που εκτείνε­
ται από το Στρυμόνα μέχρι το Νέστο και προς βορράν μέχρι τις
βουλγαρικές περιοχές. Α τ ό το 1670 μέχρι τη δεκαετία του 1830
τα σαντζάκια Θεσ/νίκης και Καβόά.ας αποτελούν μια ενιαία διοι­
κητική περιφέρεια, το πασαλίκι Θεσσαλονίκης - Καβάλας. Μετά
το 1840 η Καβάλα είναι έδρα ενός από τους έξι καζάδες του σα­
ντζακιού Δράμας.
νουν οι de Beaujour και Cousinery (Λυκουρίνου, “Καβάλα - Περι­
ηγητές" σ. 180-181, 184). Στην απογραφή του 1831 ο καζάς της
Καβάλας (η πόλη και αρκετά γειτονικά χωριά και τσιφλίκια) εμ­
Population, 1830-1914. Demographic and Social Characteristics,
The University o f Winsconsin Press 1985, o. 109).
παρουοιάζεται υποβαθμισμένος, όπως δείχνει και η
ι
μεταφορά της πρωτεύουσας του σαντζακιού στη
Δράμα, γύρω στα 1840. Μπορούμε λοιπόν βάσιμα
να εικάσουμε ότι η χερσόνησος των αρχών του 19ου
αιώνα (ακριβέστερα: μέχρι την ανέγερση του Ιμαρέτ,
1817-1821), δε διαφέρει και πολύ από την “αρχο­
ί
ηί;
ντική πόλη" που περιέγραφε ο Εβλιγιά Τσελεμπη
στα 1667 και ότι αυτό ισχύει και για την οργάνω­
ση και διαίρεση του χώρου της σε εθνοθρηοκευτικές
συνοικίες.
Οι τρεις μουσουλμανικές συνοικίες της Παναγίας
του 19ου αιώνα ήταν του Χουοεΐν μπέη, του Χαλίλ
μπέη και του Καόή Αχμέτ εφέντη. Τα ονόματά τους,
που προέρχονται από το όνομα του δωρητή του τεμέ­
νους τους, τα βρίσκουμε σε αρκετές πηγές των τελευ­
ταίων δεκαετιών της τουρκοκρατίας. Ακόμη όμως και
σε τεκμήρια της εποχή; του μεσοπολέμου, αφού δια­
τηρούνται και μετά την απελευθέρωση του 1912/13 και
συνυπάρχουν με τα αντίστοιχα ελληνικά4.
··, ·» *
ν ;~
ν'* .
'ί/Χ* w

it. Va
— β » * ··
% ; w
-*<>■
4*ι*
S ·

* ■'Ίλ . •>V.
Α τό το Οθωμανικό Κτηματολόγιο
(εγγραφές: Καβάλ.α, συνοικίες Καόή Αχμέτ εφέ\χη, Γενή μαχευ.έ,
Ιμχραι)μ χασά - Χαλ.ΐλ μχέη - Χοιοεΐν μχέη).
Κάποιες από αυτές τις πηγές, κυρίως οι αρχεια­
κές, μας βοηθούν να χωροθετήσουμε τις συνοικίες,
να διαπιστώσουμε την έκταση, τα όρια και το μέγε­
θος τους, να εντοπίσουμε τους θρησκευτικούς χώρους
και τα ιδρύματά τους, να βρούμε παλιά ονόματα των
τοποθεσιών και των δρόμων τους, με δυο λόγια να α­
νασυνθέσουμε -οτο μέτρο του δυνατού- την εικόνα
του πρόσφατου παρελθόντος της χερσονήσου4;
Η συνοικία Χουοεΐν μπέη βρισκόταν στη δυτική
πλευρά της χερσονήσου, κατά μήκος της “αυτοκρα-
τορικής οδού" ή “οδού βαρός"4' (σημερινής Θ. Που-
41. Ενδεικτικά: I. Πρώιου, Οδηγός τη: Καβάλας, Καβαλα 1926,
ο. 7, όχου αναφέρο\χαι οι οννοικίες Χριοτουχόλχως (Ιβραι)μ χα ­
σά), Ακροχόλειος (Καδή Αχμέτ) και Αγίας Σοφίας (Χοιοεΐν δέη).
42. Η χωροθέτηοη των συνοικιών γίνεται με δάση τις καταγρα­
φές των ακιπμων στα διό/.ία Κτηματολογίου τ ο υ αρχείου του Τμή­
ματος Διαχείρισης Α\χαλλάζιμης Περιουσίας Καδάλ.ας (στο εζέμ:
ΔΑΠ-Κ). Στα βιβλία αυτά αχοτιχώνεται η υφιστάμενη στις αρχές
της δεκαετίας του 1920 κ.ατάοταοη. χου δεν χρέχει να διαφέρει
αχ αυτι)ν των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας. Το Οθωμα­
νικό Κτηματολόγιο ελάχιστα συμβάλλει στη χωροθέτηοη των συ­
νοικιών, καθώς οι εγ'/ραφές γίνονται με χρονολογική σειρά και ό­
χι κατά συνοικία και ακόημο. Συνεχώς τα μουσουλμανικά ακίνη­
τα της Παναγίας βρίοκο\χαι όιάοχαρτα στους 13 τόμους. Εχιχλ.έ-
ον για το ίδιο ακίνητο μχορεί να υχάρχουν χολλές εγγραφές.
43. Έτσι εχονομάζεται συχνά η Θ. Πουλίόου, λ.χ. στα χοτζέτια
(τίτλους ιδιοκτησίας) των ακινέμων της ο δ ο ύ .
Το τζαμί του Χουοεΐν μχέη στις αρχές του 20ου αι. (αχο
φωτ. αρχείου του Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
λίόου) και εκτεινόταν ανατολικά μέχρι την ακρόπο­
λη και νότια μέχρι τη σημερινέ) πλατεία του Μεχμέτ
Αλέ). Στα τέλη της τουρκοκρατίας περιλάμβανε ένα
σύνολο 190 κτισμάτων44. Κέντρο της συνοικίας ήταν
το ομώνυμο μικρό τζαμί (μάλλον παλαιότερο του
1800), στη συμβολή των οδών Μεχμέτ Αλέ) και Θ.
Πουλίόου, απέναντι από το Ιμαρέτ. Στη θέση του υ­
πάρχει από το 1958 διώροφη ιδιωτικέ) οικοδομή45.
Στη συνοικία αναφέρεται και μεντρεσές (ιεροσπου­
δαστήριο) του Ατζούζ Ογλού, δεν είναι όμως γνωστή
η θέση του4*.
Η συνοικία του Καόή Αχμέτ εφέντη καταλάμβα­
νε το βορειοανατολικό μέρος του εσωτερικού περίβο-
44. ΔΑΠ-Κ, αρ. 673-S62.
45. ΔΑΠ-Κ, αρ. 7 9 7 και 5244. Εχίσης, £ . / / . Avvcrdi. Aurupa'
da Osmanli Mimari Eserleri. IT. Bulgaristan. Yunanistan.
Amavudluk (Οσμανικά αρχιτεκτονικά μνημεία της Ευριυχης, IV.
Βουλγαρία, Ελλάδα, .Αλβανία), Istanbul 1982, ο. 236 (αρ 1555).
Για την τίχη των τζαμιών της Παναγίας μετά το 1922. βλ„ στην
εργασία του X. Καραγια\Ύακίόη. ενότ. 15.2.
46. Οθωμανικό Κτηματολόγιο, τ. 1. ο. 13 (εγγραφή του 1SS5),
όχου διαβάζουμε: ’Συνοικία Χουοεΐν μχέη, τ οχοθεοία Ατζούζ Ο-
γλού μεντρεσεσί". Ομιος με\χρεσές με αυτό το όνομα δεν αναφέ-
ρεται ούτε στα βιβλία Κτηματολογίου της ΔΑΠ-Κ ούτε στο έργο
του Ayverdi, ούτε σε άλλη γνωστή πηγή.
 λου των τειχών κι έφτανε προς τα νότια περίπου μέ­
χρι την οδό Ναυαρίνου και την τρίτη πάροδο της
Βυζαντίου. Ήταν η μεγαλύτερη σε έκταση, προφα­
νώς και σε πληθυσμό, συνοικία της χερσονήσου, α­
φού αριθμούσε 306 κτίσματα47. Μεταξύ των οδών
Ανθεμίου και Βυζαντίου βρισκόταν το ομώνυμο τζα­
μί της, το οποίο με μισοκατεστραμμένο το μιναρέ
και πολλές αλλοιώσεις διασώζεται ως κατοικία επί
της οδού Ανθεμίου 26. Δίπλα στο τζαμί λειτουργού­
σε από τα τέλη του 19ου αι. και μεκτέμπ, δηλ. σχο­
λείο στοιχειώδους εκπαίδευσης για αγόρια. Ένα δεύ­
τερο τέμενος χωρίς μιναρέ (μεστζίτ) υπήρχε στη δια­
σταύρωση Ισιδώρου - Ανθεμίου, κοντά στην πύλη
της οδού Λ. Καταώνη48.
Νότια από αυτήν, και μέχρι την πλατεία Μεχμέτ
Αλή και τα όρια της χριστιανικής συνοικίας, βρισκό­
ταν η συνοικία Χαλίλ μπέη, που κατά τις πρώτες δε­
καετίες του 20ού αιώνα περιλάμβανε 117 //Γιόμα­
τα4’. Στη συμβολή των οδών Μεχμέτ Αλή και Ανθε­
μίου υπάρχει το ομώνυμο τζαμί, που είναι σήμερα
γνωστό με την επωνυμία “τζαμί της Μουσικής". Ή ­
ταν το δεύτερο σε μέγεθος τέμενος της πόλης και το
παλαιότερο της χερσονήσου. Πρέπει να χρονολογη­
θεί στα μέσα του 16ου αιώνα (μεταξύ 1535-1565),
αφού, όπως είδαμε, η συνοικία έφερε το όνομα αυ­
τό τουλάχιστον από το 156950. Το τζαμί αποτελού­
σε μέρος ενός συγκροτήματος που περιλάμβανε και
μεγάλο μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείο), ο οποίος επίσης
σώζεται. Δίπλα σ' αυτόν, ίσως ενταγμένο στον με­
ντρεσέ, βρίσκουμε στις αρχές του 20ού αιώνα και
σχολείο κοριτσιών βασικής εκπαίδευσης. Στη συνοι­
κία Χαλίλ μπέη υπήρχε και δεύτερος μεντρεσές, του
Χατζή Αχμέτ μπέη. Βρισκόταν στο τετράγωνο της ο­
δού Βυζαντίου και των δύο πρώτων παρόδων της51.
Τα εσωτερικά σύνορα των τριών αυτών μαχαλά­
δων πρέπει να ήταν ευδιάκριτα μέχρι τις αρχές του
20ού αιώνα. Στα βιβλία Κτηματολογίου της ΔΑΠ
Καβάλας και στην οριοθέτηση των ακραίων ακινή­
των κάθε συνοικίας σημειώνεται: "Τείχος χωρίζον (ή
"δπερ χωρίζει") τήν συνοικίαν Χονσεΐν Βέη άπό τήν
συνοικίαν Χαλήλ Βέη", "...τήν συνοικίαν Καόή Αχμέτ
καί Χάλι)/. Βέη" κλπ.52
Όσον αφορά τα εξωτερικά τους όρια, σύμφωνα
με την αδρομερή περιγραφή που προηγήθηκε, οι
τρεις μουσουλμανικές συνοικίες της Παναγίας περιο-
47. ΔΑΠ-Κ, αρ. 980-1285.
48. ΔΑΠ-Κ, αρ. 1055 /.αι Ayverdi. ό_τ., σ. 236 (αρ. 1566),
ΔΑΠ-Κ, αρ. 7044, απίοτοιχα.
49. ΔΑΠ-Κ, αρ. 863-979.
50. ΔΑΠ-Κ, αρ. 916 και Ayverdi, ά . τ , ο. 237 (αρ. 1552),
Στεφανίόον, ά .τ., σ. 262.
51. ΔΑΠ-Κ, αρ. 916 και Ayverdi, oji., ο. 237 (αρ. 1580), ΔΑΠ-
Κ, αρ. 976, ΔΑΠ-Κ, αρ. 942 και Ayverdi, oji. σ. 237 (αρ. 1579),
αντίστοιχα.
52. Ενδεικτικά, ΔΑΠ-Κ, αρ. 853, 854, 887, 913, 971, 974.
T o j t o ^ e c i a ^ / z m % S X t> c n J C CJL7"^ 3 L T L ·
c. ~cJc3a 6>£b· / / / .
G OL.CJL·
T i l s a d ’oTr r !
_ ' / ___ -t
/L T ____-j—
t o r o S iu i 1.
. Tb O t TCClf* ΊΒ 7TT & U T T ^ il/Z 4 7 T
/jx
ic&tlcm-b i Z / o i u o j ) cseT od^irda ·j
9 ---- „
vluA a -JCcT 4°,
Α τό το αρχείο της ΔΑ Π Καβά/.αζ
ρίζονται μέσα στη χερσόνησο, έχουν δηλ. ως εξωτε­
ρικά τους όρια το παράλιο και χερσαίο τείχος της.
Οφείλουμε όμως εδώ να διευκρινίσουμε το εξής: Τα
εξωτερικά όρια αυτών των τριών μαχαλάδων ισχύουν
για την περίοδο μέχρι περίπου το 1880 και για τα
λίγα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Οχι όμως
και για την ενδιάμεση περίοδο, που συμβατικά ορί­
ζεται ανάμεσα στο 1880 και στο 1905. Κατά το διά­
στημα αυτό οι τρεις συνοικίες εμφανίζονται να κα­
ταλαμβάνουν' μεγαλύτερη έκταση, να περιλαμβάνουν
δηλαδή και τμήματα της πόλης που βρίσκονται εκτός
των τειχών της χερσονήσου.
Αυτό προκύπτει σαφώς από τις εγγραφές στα βι­
βλία του Οθωμανικού Κτηματολογίου του καζά Κα­
βάλας της περιόδου 1885-1912. Σε πολλές από αυ­
τές τις εγγραφές, η αναφερόμενη τοποθεσία ή και ο­
δός βρίσκεται μέσα στα όρια της χερσονήσου (ή, του­
λάχιστον, φαίνεται να βρίσκεται, αφού δεν υπάρχει
πάντα η δυνατότητα να ταυτίσουμε αυτές τις τοπο­
θεσίες ή τους δρόμους με αντίστοιχες σημερινές θέ­
σεις): “λεωφόρος παλιού διοικητηρίου”, “μεγάλη μύ­
τη (μπουγιούκ μπουρούν”), “στην πύλη του κά­
στρου”, “στις δύο βρύσες", “στη μεσαία πύλη”, “στη
βρύση της καμήλας (ντεβέ τσεσμέ)”, “στη ρίζα/στον
πάτο του κάστρου (χισάρ ντιπί)", “αδιέξοδο στους
βράχους”, “μέσα στη συνοικία (μαχαλεντέ)", “απότο­
μος απόκρημνος ανήφορος" κλπ.
Σε άλλες όμως εγγραφές δίπλα στα ονόματα των
τριών αυτών συνοικιών διαβάζουμε τοποθεσίες ή ο­
δούς που δεν έχουν καμία σχέση με τη χερσόνησο της
Παναγίας: “στά χάνια” (βρίσκονταν δίπλα στη σημε­
ρινή κεντρική πλατεία), “αδιέξοδο Καμάρας”, “γύρω
από την Καμάρα”, "πίσω από την Καμάρα”, “πίσω
από την Καμάρα στον ανεμόμυλο”, “στα Ποταμού-
δια”, “πάνω από τα Ποταμούδια”, “στο γύφτικο μα­
χαλά”, “πάνω από το γύφτικο μαχαλά” “Σταμπούλ
τσαρσί” (σημ. οδός Βενιζέλου), “Σούγιολου”, “θέση Υ­
δραγωγείο και λεωφόρος Σαρή Σαμπάν”, “στο Καρά
Ορμάν”, “πάνω από το Καρά Ορμάν” κλπ.
 Τα παραπάνω μας οδηγούν στις εξής σκέψεις:
Μετά την έξοδο και των Τούρκων από τη χερσόνη­
σο (η οποία, όπως φαίνεται, δεν έγινε αμέσως μετά
την άδεια επέκτασης της πόλης, το 1864, αλλά με
καθυστέρηση 10-15 χρόνων, δηλ. γύρω στα 1880)
αρχίζουν να διαμορφώνονται σταδιακά οι νέες πε­
ριοχές κατοικίας τους, κυρίως στο ανατολικό μέρος
της πόλης. Οι περισσότερες από τις νέες αυτές πε­
ριοχές εντάσσονται αρχικά οτις συνοικίες της Πανα­
γίας, επειδέ] δεν είχαν ακόμη συγκροτηθεί ως συνοι­
κίες5’. Όπως φαίνεται, για να αναγνωρισθεί μια οι­
κιστική ενότητα ως “μαχαλάς" (δηλ. ως συγκροτημέ­
νη διοικητή, θρησκευτική και φορολογική οντότητα,
ανάλογη με τη χριστιανική ενορία), προϋπόθεση ή­
ταν ένας επαρκής αριθμός οικιών αλλά και η ύπαρ­
ξη ενός χώρου λατρείας, δηλ. τουλάχιστον ενός με-
στζίτ, όπου γινόταν η καθημερινή (εκτός της Παρα­
σκευές) προσευχή. Έτσι προφανώς εξηγείται γιατί οι
προαναφερθείοες εκτός των τειχών περιοχές, ενώ
αρχικά αναφέρονται ως "τοποθεσίες” των μαχαλά­
δων της Παναγίας, αργότερα αποσπώνται από αυ-
53. Mia α\·αφορά τον Ε/λητη υπεκτρόξετΌυ της πόλης: "Ό όθω-
ματνχός πλΐ]θνομός τι}ς Καόάλλας μέχρι τον τελευταίου ρωοοτοιρ-
xixov πολέμου [1877-1878] άπετέλει μιχρόχοομον ιδιαίτερον, με -
μονωμένου, άπροοπέλ.αστον-." (ΑΥΕ, 1885/Α/5-Πολ.ιτ. ειόήοεις,
Καβάλ,α 7-2-1885), μας επιτρέπει να ειχάοοιμε ότι η έξοδος των
μουοουλμάνων από την περιτειχισμένη πόλη έγινε μετά τό 1878.
Στα 1885 αναηέροιπαι ως οντχχχίες μόνο η Γένη Μαχαλέ (στα
δντιχά τ ο υ Υόραγτογείου χαι χατά μήχος των ισημερινών οδών Ελ.-
ληνιχής χαι Γαλλικής Δημοκρατίας) χαι ο έ ν α ς από τους ύ ί ο γύ­
φτικους μαχαλ-άδες (περίπου στο χώρο του Αγίου Γεωργίου]
Οι ανατολικές περιοχές της πόλιγς, συνοικίες Χαμιντιγιέ (Αγ. Βαρβάρας) και Σελιμιγιέ (Σούγιολον - Τιμίου Σταυρού) αραιοκα-
τοικημένες οτις αρχές του 20ού αι. (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
τούς και εμφανίζονται ως τμήματα νέων συνοικιών54.
Εκτός από τους θρησκευτικούς χώρους που προ-
αναφέρθηκαν, υπήρχε ακόμη στο χώρο της χερσονή­
σου και το Ιτς Καλέ μεστζιτί, το οποίο, όπως δηλώ­
νει και τό όνομά του, πρέπει να είναι το μικρό με-
ατζίτ που βρίσκεται ερειπωμένο στον εσωτερικό πε­
ρίβολο της ακρόπολης. Προφανώς εξυπηρετούσε τις
θρησκευτικές ανάγκες των αξιωματούχων και των
φρουρών του κάστρου. Οι οθωμανικές πηγές αναφέ­
ρουν ονομαστικά και πολλά άλλα τεμένη της Καβά­
λας, τα οποία δεν μπορούν να ταυτιστούν με κά­
ποιον από τους γνωστούς θρησκευτικούς χώρους, ού­
τε να οριστεί η θέση τους” . Δεν αποκλείεται όμως
να πρόκειται για διαφορετικές επωνυμίες των γνω­
στών θρησκευτικών κέντρων ή άλλων που τυχόν
προϋπήρξαν στους ίδιους χώρους.
Στην παλιά πόλη πρέπει να υπήρχαν και αρκετοί
τεκέδες (μικρότεροι θρησκευτικοί χώροι - μοναστή­
ρια): Έναν τεκέ και ησυχαστήριο δερβίσηδων αναφέ-
54. Οι ανατολικότερες τοποθεσίες ανήκουν πλέον (σύμφωνα με
το Οθωμαηκό Κτηματολόγιο) στις συνοικίες Χαμιντιγιέ (οημερ. Α ­
γίας Βαρβάρας), nor πρωτοαναφέρεται στα 1896, και Σελιμιγιέ
(οημερ. Τίμιου Σταυρού - Σούγιολον), που αναφέρεται μόλις τον
20ό ol Οι κεντρικές τοποθεσίες α\ι)κουν στη “συνοικία" Τμπραήμ
πασά και οι μακριχτς (Ποταμούόια, Καρά Ορμάν, Κιουτσούκ Ορ-
μάν) αποτελούν μέρος τον όαρός της Καόά/.ας.
55. Συνολικά 11 από τα 23 τζαμιά και μεστζίτ της Καδόά.ας
που αναφέρει ο Avverdi, ά ,τ ., ο. 235-237, και επιπλέον το προα-
ναφερθέν Τζαμί-ι Σερίφ της οθωμανικής πψγής του 1567/8. Ο Ε-
βλιγιά (Μοοχόπουλου, όπ., ο. 511) κάνει λόγο για πολλά τεμένη
και αναφέρει ονομαστικά τα Ελτζέ (ή Α).ά) τζαμί, Μπέη τζαμί,
Σοφτά τζαμί και Κιλιοά μεστζίτ.
ρει ο Εβλιγιά Ταελεμπή στο συγκρότημα του τζαμιού
του Ιμπραήμ πασά56, έναν άλλο βρίσκουμε στην οδό
Ντεβέ Τσεσμέ (Βυζαντίου), της συνοικίας Χαλίλ μπέ­
η, ένα στην οδό Λ. Κατσώνη της συνοικίας Καδή
Αχμέτ εφέντη57 και έναν ακόμη τοποθετούν οι προ­
φορικές μαρτυρίες στην αρχή της οδού Μεχμέτ Αλή
της συνοικίας Χουσεΐν μπέη58.
Αφιέρωμα σε μουσουλ­
μανικό χώρο λατρείας
της περιοχής Καβάλας
(φωτ. Θεόδωρου Δ. Λυ-
μπεράκη).
Οι θρησκευτικοί χώροι -τα μεστζίτ των συνοικιών
και τα κεντρικά τεμένη- ήταν το κέντρο της κοινω-
56. Μοαχόπουλου, ό.π., ο. 512, Βλ. και κεφ. 1.2.1.
57. ΛΑΠ-Κ, αρ. 920 και ΛΑΠ-Κ, αρ. 1276 (καταγράφεται ως
“τέμενος"), αντίστοιχα.
58. Στα αρχεία ΔΑΠ-Κ δεν υπάρχει σχετικέ) καταγραφή. Πιθα­
νόν οι μαρτυρίες να αναφέρονται στο τζαμί του Χουσεΐν μπέη, το
οποίο είναι καταγραμμένο (ΔΑΠ-Κ, αρ. 797) ως “τεκές, τέμενος,
τζαμείον".
Χοτζάόες σε ώρα προσευχής (αρχείο Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας τον κ. Ν. Ρονδομέτωφ).
νικής ζωής των μουσουλμάνων της πόλης. Από τους
Ευρωπαίους περιηγητές και προξένους, που εντυπω­
σιάζονται από τα “εξωτικά” στοιχεία του ανατολίτι­
κου τρόπου ζωής, πληροφορούμαστε για τη θρησκευ­
τικότητα των απλών μουσουλμάνων: Ανθρωποι του
Θεού ή και θρησκόληπτοι οι πιο πολλοί (γι’ αυτό
και εύπιστοι σε κάθε κέλευσμα εναντίον των απί­
στων, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο) τηρού­
σαν πιστά το χρέος της προσευχής, πέντε φορές την
ημέρα, και εναρμόνιζαν τη ζωή τους με τις αρχές
του θρησκευτικού τους νόμου, που απαγόρευε τις
προκλητικές διασκεδάσεις, το αλκοόλ, τη μοιχεία
κλπ. και επέβαλλε την ολιγάρκεια και την αγαθοερ­
γία. Συγκεντρώνονταν κατά ομάδες έξω από τα τζα­
μιά, φορώντας άσπρα ή πράσινα τουρμπάνια (στοιχεί­
ο που πιστοποιεί την ισχυρή παρουσία μπεκτασήδων
στην πόλη) και διάβαζαν ή άκουγαν το Κοράνι.
Πρωτόγνωρη εμπειρία ήταν για τους ξένους επι­
σκέπτες της πόλης ο τρόπος που άρχιζε το Ραμαζά­
νι: Ο Γάλλος Louis de Launay κατά το πρώτο βρά­
δυ του στην πόλη (1894), τρομάζει, καθώς από πα­
ντού γύρω του ξεσπούν πυροβολισμοί. “Με πληροφό­
ρησαν -γράφει- ότι κάτι σοβαρό συνέβη: Ένα τηλ,ε-
γράφημα έφτασε από τη Δράμα, που βεβαίωνε όχι
ότι έγινε επανάσταση στη Βουλ,γαρία ή ότι οι Ρώ­
σοι κατέβηκαν στην Κωνσταντινούπολη, αλλά... ότι
είχαν δει το φεγγάρι". Με τον τρόπο αυτό αρχίζει
η περίοδος του Ραμαζανιού. Για έναν ολόκληρο μή­
να, από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου οι πι­
στοί μουσουλμάνοι τηρούν απόλυτη νηστεία. Στο

Πολιεθνικό καφενείο στη Μακεδονία (από Ενεπεκίδη, θεσοαλ.οντκη και Μακεδονία 1798-1912, έκό. Βι6λ.ιοπω)χίου της Εστίας).
γέρμα της μέρας συγκεντρώνονται στην παραλία, α-
δημονώντας να εμφανιστεί το φεγγάρι, αφού μόνο
αυτό μπορεί να τους δει να τρώνε, να πίνουν και να
καπνίζουν. Οι απλοί μουσουλμάνοι, όχι κατ' ανάγκη
και οι υψηλά ιστάμενοι. Ο διοικητής της Θάσου με-
σούσης της ημέρας καταφεύγει σε ελληνικό σπίτι για
να απολαύσει, κρυφά από τους ομόθρησκούς του,
τον καφέ και το τσιγάρο του59.
Ο αυστηρός θρησκευτικός νόμος περιορίζει την
κοινωνική ζωή στο πλαίσιο της θρησκείας και δεν α­
φήνει περιθώρια για άλλου είδους ψυχαγωγία και
δημόσιες διασκεδάσεις. Αυτό ιδιαίτερα ενοχλεί τους
ξένους, προξένους και εμπόρους, που μέχρι τις τε­
λευταίες δεκαετίες του 19ου αι. δυσκολεύονται να
προσαρμοστούν στις εδώ συνθήκες ζωής και αναγκά­
ζονται να ζουν σχεδόν ασκητικά. Η χερσόνησος της
Παναγίας, ως περιοχή κατοίκησης δε διέθετε κοινό­
χρηστους χώρους για συναντήσεις των κατοίκων (ε­
κτός από τους θρησκευτικούς). Άλλωστε τέτοιοι χώ­
59. J. Ε Fraser. Pictures from the Balkans. London-Paris-New χερσονήσου, και διασκέδαζαν με μονσικύ], σκάκι, σνζητύ}οεις και
York-Melboume 1906, a. 168, L. de Launay. Chez les Grecs de
Turquie. Pahs 1897, o. 175-176. Οι κολιοί ΚαβαλΛώτες δίνουν
διαφορετική μαρτιρία για την έναρξη τον Ραμαζανιού: Την εμφά­
νιση τον φεγγαριού την ανακοίνωναν ε.τίσημα δύο Τούρκοι .τον
ανέβαινανf για το σκοπό α υ τ ό , στα υψώματα τον Σούγιολον, ΒΙ­ τές, π ο υ ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε προς τιμήν του Γάλλου επισκέπτη, υπό τοις
Α. Νησιώτη "Το Ραμαζάνι των Τούρκων παληών κατοίκων της
Καδάλχις", Έρευνα, 7 (Ιούν. 1952), 22.
93
ροι εμφανίζονται στην Καβάλα μετά τα μέσα του
19ου αιώνα, στις νέες εκτός των τειχών κεντρικές
περιοχές, όπου αρχίζει να επικρατεί ο σύγχρονος
τρόπος ζωής. Ακόμη και τότε οι δημόσιες κοσμικές
απολαύσεις ήταν σχεδόν απαγορευμένες στην Πανα­
γία, γενικά στην παλιά πόλη, αφού εκεί επαγρυπνού-
σαν οι θεματοφύλακες του αυστηρού ισλαμικού νό­
μου. Κατά τη δεκαετία του 1860, οι σοφτάδες
(σπουδαστές) του Ιμαρέτ κατέστρεψαν ένα ελληνικό
μαγαζί, “επειδή είχε μουσική’'60.
Στοιχείο συνδεδεμένο με τη θρησκευτική ζωή των
μουσουλμάνων ήταν και το χαμάμ. Τα δύο -μέχρι τις
τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι.- λουτρά της Κα-
60. Cousinery. Voyage dans la Macidoine. t. 2, Paris 1831. o. 71-
74, A LA . Walker. Through Macedonia to the Albanian lakes. London
1864, o. 15, AYE, 1866/36/2, Καβάλα 22-7-1866. Οπως μαρτνρεί
o Cousinery 'γύρω στα 1800, ε.τειόή στην .τόλη δεν υπήρχε
καφενείο, οι εξέχονπες μοιοονλμάνοι τις Καδάλ.ας (μεταξύ τοις
και ο νεαρός Μεχμέτ Αλή) και οι ξένοι έμποροι συγκεντρώνονταν
στο σπίτι τον Γάλλου έμπορον Lion, στο νοτιοδυτικό άκρο τις
διηγήσεις 'για τοις ορειοίδιοις Γιοιρούκονς των 'γειτονικών περιο­
χών. Α τό την ίδια πηγή πληροφορούμαστε ότι οι εύποροι μου­
σουλμάνοι τις Καβάλ.ας συνΐ]Θιζαν να χάνουν ημερύ]οιες εκδρομές
σε μια εξοχή της πόλις (μάλλον στην Καλ.αμίτσα). Σε μία από αυ­
ήχους της μοιοικής των Τσιγγάνων καταναλώθηκαν πάνω από 200
φιάλες γαλλικού λικέρ.
 βάλας βρίσκονταν στο χώρο του εξωτερικού περίβο­
λου των τειχών, στη “συνοικία” Ιμπραήμ πασά. Το
πρώτο, το χαμάμ του βακουφιού, αυτό δηλ. που κα­
τασκεύασε ο Ιμπραήμ πασάς περί το 1530, βρισκό­
ταν μέσα στην αγορά του Αγίου Νικολάου, οε πά­
ροδο της Κουντουριώτου, και εξυπηρετούσε και τους
όιερχόμενους από την πόλη εμπόρους. Το μεταγενέ­
στερο βρισκόταν στη γωνία Θ. Πουλίδου - Γραβιάς
και προφανώς εξυπηρετούσε τους μουσουλμάνους
της χερσονήσου61.
Για το Ισλάμ η καθαριότητα του σώματος αποτε­
λούσε ζήτημα δογματικό: Οι πιστοί, προκειμένου να
εισέλθουν στο τέμενος για να προσευχηθούν, ιδίως
για την προσευχή της Παρασκευής, έπρεπε πρώτα
να εξαγνιστούν και να εξαλείψουν με το νερό τα α-
μαρτήματά της ψυχής. Πέρα όμως από τη θρησκευ­
τική υπαγόρευση, τα λουτρά ήταν και μέσο ψυχαγω­
γίας. Για τις γυναίκες μάλιστα το μόνο εκτός σπι­
τιού. Στις ώρες και μέρες που λειτουργούσε ειδικά
γι' αυτές, το λουτρό ήταν ο χώρος που συναντούσαν
τις φίλες τους, κάπνιζαν, χόρευαν, τραγουδούσαν και
ακόμα έτρωγαν κι έπιναν. Απ' αυτή την άποψη το
χαμάμ άμβλυνε τους όποιους κοινωνικούς διαχωρι­
σμούς. Βέβαια για την περιποίηση του σώματός τους Απομεινάρια λουτρού μουσουλμανικής οικίας οτην Παναγία
οι πλούσιοι μουσουλμάνοι αφήνονταν στα χέρια των (φιυτ. Αχιλλέα Σαββόπουλου).
υπηρετών τους, ενώ οι φτωχότεροι στα χέρια των υ- παλλήλων του λουτρού. Οι ιδιαίτερα εύπορες οικογέ­
νειες των μουσουλμάνων είχαν στα σπίτια τους ιδιω­
61. ΔΑΠ-Κ, αρ. 160 κ α ι 656, αντίοτοιχα. Ενα τρίτο, μεταγενέ­
στερο, βρισκόταν στο χώρο της εβραϊκής συνοικίας (στο κέντρο τικά λουτρά, συχνά πολυτελέστατα. Εκτός από το
της πόλης). Για τα χαμάμ, "Οθωμανικά Λουτρά", Η Καθημερινή- σωζόμενο στο σπίτι του Μεχμέτ Αλή, απομεινάρια
Επτά ημέρες (20-5-2001). τους βρίσκει κανείς και σήμερα στην Παναγία.
ν

Το μεκτέμπ του Ιμαρέτ (φιυτ. Μιχάλη Κονόυλίδη).

 95
H μεγαύ.η αίθουσα διόασχαέ.ίας σε μ ε ιπ ρ ε σ έ τον Ιμαρέτ. Κτητοριχή επιγραφή στο μεκτέμπ τον Ιμαρέτ
(<f<uT. Αιμ. Στεφα\τόου).
Έντονα θρησκευτικό χαρακτήρα είχε και η εκπαί­
δευση των νεαρών μουσουλμάνων. Αλλωστε μέχρι τις
τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα τα οθωμανικά
σχολεία ήταν αποκλειστικά θρησκευτικά (ιεροσπου­
δαστήρια), μεκτέμπ και μεντρεσέδες. Στα μεκτέμπ,
σχολεία βασικής εκπαίδευσης, φοιτούσαν αγόρια μι­
κρής ηλικίας, που μάθαιναν γραφή, ανάγνωση, απλή
αριθμητική και αποστήθιζαν αποσπάσματα από το
Κόράνι. Στους μεντρεσέδες, σχολεία ανώτερης βαθμί­
δας, η εκπαίδευση βασιζόταν στα ιερά βιβλία, ενώ η
κοσμική γνώση ήταν περιορισμένη.
Τα μουσουλμανικά σχολεία της Παναγίας έχουν
ήδη αναφερθεί. Τό παλαιότερο ήταν ο μεντρεσές του
Χαλί λ μπέη. Θεωρείται σύγχρονος με το ομώνυμο
τζαμί ("της Μουσικής") και συνεπώς πρέπει να χρο­
νολογηθεί στα μέσα του 16ου αιώνα Στις αρχές του
19ου αιώνα δεν πρέπει να λειτουργούσε, αφού από
έκθεση του Άγγλου προξένου της Θεο/νίκης πληρο­
φορούμαστε ότι στα 1839 υπήρχαν στην Καβάλα 15
ουλεμάδες και ένα μόνο σχολείο με 300 μαθητές.62
Προφανώς ήταν το σχολείο του Ιμαρέτ, το οποίο εί­
χε αρχίσει να λειτουργεί, σύμφωνα με τις επιγραφές
του μνημείου, στα 1817-1821. Εκεί υπήρχαν δύο με­
ντρεσέδες (για τους οποίους θα κάνουμε λόγο στη
συνέχεια) και ένα μεκτέμπ. Μεταγενέστεροι πρέπει
να είναι ο μεντρεσές του Χατζή Αχμέτ, που βρισκό-
62. Κ. Βαχαλάτουλον, "Το εμπόριο της θ ί σσαλονικης 1796-
1840", Μαχεόοηχά, 16 (1976), 153. Τμήμα του μετπρεσέ του Χαί.ίλ μπέη (αρχείο Δ.Μ.Κ.).
 ταν στην οόό Βυζαντίου και τις δύο πρώτες παρό­ 2.3.3. Το Ιμαρέτ, οι Αιγύπτιοι και οι σοφτά-
δους της, και το μεκτέμπ που λειτουργούσε στο τζα­ δες των μεντρεσέδων
μί του Καδή Αχμέτ εφέντη.
Σχολεία “κοσμικά”, δυτικού τύπου, λειτουργούν Ξεχωριστή θέση στο χώρο της Παναγίας είχε (και
στην Καβάλα μόνο κατά τις τελευταίες δεκαετίες εξακολουθεί να έχει, αφού σώζεται σχεδόν ακέραιο)
του 19ου αι. (πιθανότατα από το 1872)63. Δύο από το μεγάλο συγκρότημα του Ιμαρέτ6’. Κτισμένο κατά
αυτά υπήρχαν στην Παναγία: Μία σχολή αρρένων μήκος του κεντρικού δρόμου της χερσονήσου, οε έ­
δίπλα στο τζαμί του Καδή Αχμέτ εφέντη και μια κταση 4.200 τ.μ. και σε θέση με φυσική ομορφιά, το
σχολή θηλέων, βασικής εκπαίδευσης, μέσα στο συ­ Ιμαρέτ, έργο τεράστιο για την εποχή του, δεν απο­
γκρότημα του Χαλίλ μπέη. Η τελευταία ιδρύθηκε τελούσε απλώς το πλέον αξιοθέατο μνημείο της Πα­
μάλλον το 1910Μ, και πρέπει να ήταν το πρώτο σχο­ ναγίας αλλά και διαδραμάτιζε, όπως θα δούμε στη
λείο θηλέων της Καβάλας. Γενικά η φροντίδα για την συνέχεια, σημαντικό ρόλο στη ζωή της χερσονήσου.
παιδεία, κυρίως των κοριτσιών, δεν ήταν από τις κύ­ Το μεγαλύτερο μέρος του κτίστηκε μεταξύ 1817-
ριες προτεραιότητες των Τούρκων, όπως επιβεβαιώ­ 1821, την οριστική όμως μορφή του την πήρε προς
νεται και από τα διαθέσιμα στοιχεία65. τα μέσα του 19ου αιώνα. Πρόκειται για έργο του
Μεχμέτ Αλή, βαλή τότε της Αιγύπτου (1805-1848),
Για τους Τούρκους - μουσουλμάνους της Καβάλας, ο οποίος για συναισθηματικούς λόγους θέλησε να
η χερσόνησος της Παναγίας, η παλιά πόλη γενικό­ ευεργετήσει τη γενέτειρά του με αυτό το θρησκευτι­
τερα, εξακολουθούσε να είναι -ακόμη και μετά τη κό, εκπαιδευτικό και φιλανθρωπικό ίδρυμα. Τα έξο­
δημιουργία των νέων συνοικιών- ο κατεξοχήν ζωτι­ δα για τη συντήρηση και τη λειτουργία του Ιμαρέτ
κός τους χώρος. Ακόμη και στα τέλη της τουρκο­ καλύπτονταν από τις προσόδους της Θάσου. Το νη­
κρατίας εκεί βρίσκονται τα περισσότερα θρησκευτι­ σί είχε παραχωρηθεί στον Μεχμέτ Αλή το 1813, ως
κά τους κέντρα, εκεί και τα περισσότερα σχολεία ανταμοιβή για τη στρατιωτική βοήθεια που είχε προ­
τους. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι μουσουλμάνοι σφέρει στο σουλτάνο λίγα χρόνια πρίν.
96 της Καβάλας δε δημιούργησαν τις νέες, εκτός των Το Ιμαρέτ του Μεχμέτ Αλή αποτελείται στη τελι­
τειχών συνοικίες τους παρά μόνο γύρω στα 188066, κή του μορφή από δύο μεντρεσέδες (ιεροδιδασκαλεί-
ότι οι διοικητικές αρχές της πόλης εξακολουθούσαν
να βρίσκονται στο χώρο αυτό ακόμη και μετά το 6 7 . Για το μνημείο και τη λ ε ιτ ο ι·ρ γ ια το υ , όλ. τ η ν εξαιρετική με­
λέτη της Αιμ. Στεφαιίόον-Φιυτιάδον “Το Ιμαρέτ της Καόαλ.ας",
1890 και ότι η περιοχή αυτή ήταν μέχρι και το τέ­ Μακεδονικά, 25 (1985-1986), 203-265. Για τα Ιμαρέτ (των πρώ­
λος της τουρκοκρατίας αγαπημένος χώρος κατοίκη­ των αιώνιοι·) και το ρόλ.ο το υ ς, 6 λ κεφ. 1.2.1.
σης για την παραδοσιακή μουσουλμανική αριστοκρα­
τία.
άγαλμα τ ο υ Μεχμέτ Αλ.ή
Α τ ό το
63. Σύμφωνα με .τίνακα τον Ελληνα υποπροξένου (ΑΥΕ, (1769-1848), στην Παναγία,
1894/αακ.Β', Κα6ά).α 11-7-1894). (φωτ. Μαρίας Καλ.ογιώρ·/η).
64. Ν.Γ. Ιγγλχση, Οδψγός της Ελλ.άδος 1910-11, τ. A Αθήνα
[1911], ο. 70.
65. Το 1894 η τουρκική κοινότητα είχε ένα μόνο δυτικού τύ­
που σχολείο, με 70 μαθητές, για το οποίο δαπανούσε 150 λίρες,
όταν οι Ελληνες διατηρούσαν 5 σχολχία, με περίπου 400 μαθη­
τές, 'για τα οποία δαπανούσαν 650 λίρες (ΑΥΕ, ό.π.). Επίσιγς, ενώ
η ελληνική κοινότητα είχε ανεγείρει σχετικά νωρίς μεγάλ.α και σύγ­
χρονα διδακτήρια (το Αρρεναγω'γείο στα 1879-81 και το Παρθε-
ναγωγείο στα 1891-93), οι Τούρκοι μόνο στα 1909-10 απέκτησαν
το δικό τους περίλαμπρο σχολικό οίκημα, το κατοπινό Γυμνάσιο
Αρρένων (Π. Ζιώγα, Παραδοσιακά κτίρια της νεότερη Καβάλ.ας,
Καβάλα 1982, ο. 58-59). Ακόμη και μετά την πολιτική αλλαγή του
1908, οπότε η κοσμική παιδεία ε\ισχύεται, οι Τούρκοι υστερούν
εμφανώς: το 1912 στα τουρκικά σχολεία φοιτούν 700 μαθητές,
450 αγόρια και 250 κορίτσια, ενώ στα ελληνικά 1.300, 700 και
600 α\πιστοίχως (ΑΥΕ, 1912/αακ.Β', Καδάλ.α, 11-1-1912). Επίσης,
ενώ το πρώτο τουρκικό οχολχίο θηλχων ιδρύθηκε γύρω στα 1910,
η ελληνική κοινότητα διατηρούσε Παρθεναγυτγείο από το 1867-
68 .
66. Ο Σχινάς, Οδοιπορικοί Σημειώσεις, ο. 457, γράφει το 1885
ότι όλα τα τουρκικά σπίτια της Καδάλ.ας (σινολικά 850) βρίοκο-
\παι ακόμη ε\πός των τειχών. Ομως οτο Οθωμα\νκό Κτηματολό-
'γιο, ατό τον πριντο τόμο (1885) αναφέρεται ρητά η μουσουλμα­
νική συνοικία Γενή Μαχαλχ, από τα Δικαστύ]ρια μέχρι τον Τίμιο
Σταυρό.
α), δύο dershane-mescid (μεγάλες θολωτές αίθουσες
διδασκαλίας που χρησιμοποιούνταν και για προσευ-
χή), ένα μεκτέμπ (σχολείο βασικής εκπαίδευσης για α­
γόρια), ένα ιμαρέτ (πτωχοκομείο) και τα γραφεία της
διεύθυνσης. Τα τελευταία κτίστηκαν γύρω στα 1854,
τότε δη)., που για πρώτη φορά τοποθετείται Αιγύπτιος
διοικητής της Θάσου (μέχρι τότε ήταν Τούρκος), ο ο­
ποίος ήταν παράλληλα και διευθυντής του Ιμαρέτ.
Στις αρχές του 20ού αιώνα οι Αιγύπτιοι προγραμμά­
τιζαν τη μεταφορά των γραφείων της διεύθυνσης σε
μεγαλοπρεπές μέγαρο που θα κτιζόταν στο οικοδομι­
κό τετράγωνο απέναντι από τη Β.Α. γωνία του Ιμα­
ρέτ. Η κατασκευή του όμως δεν προχώρησε (λόγω των
πολιτικών αλλαγών) πέρα από ένα αρχικό στάδιο68.

6S. .V Καλογήρου - Μ Νομικοί - Τ Πα.ταόο.Ύθνλον, Κα6ά).α.

Intra .Muros, Καβέύ,α 1992, ο. 38-39 (οτο εξής: Infra Muros).

To μέγαρο τι): Ιμαρέτ. σχέόιο

δ ιε ύ θ υ ν σ η ς τ ο υ το υ 1908 Φωτο'/ραφίες ι χ τ ο την ατέγιροη τ ο υ Μεγάροι· της
(ναό Infra Muros, a. 38) Διενθυ\·οης τον Ιμαρέτ (ΓΑΚ - Αρχεία Ν. Καόά/.ας).

Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, προκειμένου

να όιαπλατυνθεί η οδός Ζαλόγγου (όπως ονομαζό­
ταν τότε η Θ. Πουλίδου), ένα μέρος του Ιμαρέτ κα­
τεδαφίστηκε: η σειρά των δωματίων του δεύτερου
μεντρεσέ, τμήμα του μεκτέμπ και η αρχικά κύρια εί­
σοδος του Ιμαρέτ. Κάποιες μετατροπές έγιναν και
οτο εσωτερικό του Ιμαρέτ, για την εξυπηρέτηση των
προσφύγων που διέμεναν εκεί επί δεκαετίες.
Το ευαγές αυτό ίδρυμα της Καβάλας έπαψε ου­
σιαστικά να υφίσταται από τον Ιούνιο του 1924. Η
αιγυπτιακή όμως παρουσία στην Καβάλα και κυρίως
στη χερσόνησο της Παναγίας εξακολουθούσε να εί­
ναι έντονη για πολλές ακόμη δεκαετίες. Με χρήμα­
τα της βακουφικής τους περιουσίας οι Αιγύπτιοι
προέβησαν κατά καιρούς στην αγορά σειράς ακινή­
των, οικιών και οικοπέδων, στην περιοχή της Πανα­
γίας, κυρίως στο χώρο πλησίον του Ιμαρέτ. Πολλά
απ’ αυτά πωλήθηκαν αργότερα από τον Οργανισμό
Βακουφίων της Αιγύπτου σε ιδιώτες69. Σήμερα, μετά
69. 18 αγοραπωλΐ]θίες οικιών και καταστημάτων έγιναν’ μεταξύ
1965-1976, σύμφωνα με κατάσταση (ποοιόν έρευνας στο Υποθη­
κοφυλακείο Καδά).ας) που μας παραχώρησε η όικφ/όρος τον Ορ­
γανισμού Βακουφίων Tifg Αΐ'γνπτου στην Κα6ά).α κ. Αικατερίνη/
Γανωτοπούλου.
Όψη του Ιμαρέτ από τη θάλασσα στις αρχές του 20ού αι. (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
την τελική ρύθμιση του 1984, απομένουν υπό αιγυ­
πτιακή ιδιοκτησία το Ιμαρέτ, το (θεωρούμενο ως)
σπίτι χου Μεχμέτ Αλή και ένα οικόπεδο με οικία ε­
πί της οδού Ιουστινιανού7071*. Πέραν αυτού όμως οι Αι­
γύπτιοι έδειξαν εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον για
την Καβάλα, κυρίως για τη συνοικία της Παναγίας.
Για έναν αιώνα περίπου, όλες οι παρεμβάσεις που έ­
γιναν στη χερσόνησο φέρουν την σφραγίδα των Αι­
γυπτίων. Απόδειξη της αδιάλειπτης φροντίδας τους
για τη συνοικία είναι ότι στις αρχές του 20ού αιώ­
να (1908-1912) εκπονούν ποικίλα σχέδια για την α­
ναμόρφωσή της (ύδρευσης, ρυμοτομικό κλπ.) τα ο­
ποία ωστόσο δεν υλοποιήθηκαν7'.
70. Ν. 1490/1984, "Κύρωση Πρακτικού μεταξύ της Ελλάδας
και της Αίγυπτου για τις βακουφικές ιδιοκτησίες Καβάλας και Θά-
οοι" (ΦΕΚ 172, τ. Λ ', 13-11-1984). Για το καθεστώς των αιγυ­
πτιακών ιδιοκτησιών από την απελευθέρωση (1912/13) μέχρι τις
μέρες μας, Μαρ. Τοεγγελίδον, "Το ζήτημα των βακουφικών ιδιο­
κτησιών της Καβάν.ας και της νήσον Θάσον", Θασιακά, 5 (1988),
134-131.
71. Οι Αιγύπτιοι ενιοχνοαν αρκετές φορές τη μουσουλμανική
και τη χριστιανική κοινότητα, χρηματοδότησαν διάφορα έργα στην
πόλη, επιχορηγούσαν το Διεθνές Νοσοκομείο των Α τ ό μ ω ν
"Gureba" και στήριξαν την Καόάλ.α σε δύσκολες στιγμές της. Π.χ.
το Νοέμβριο τον 1912, μετά την εγκατάσταση των βουλγαρικών
αρχών, η θαλ.αμιγγός του χεόίβη έφερε στην Καβάλα 2.000 σάκους
αλ.εύρι για τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς τ η ς πόλης (Αρχείο Ιερός Μονής Λαζα-
μ ισ τώ ν . Documents Officiels 1887-1922, τ. 2, a. 50, 27-11-1912).
Για τα σχέδια τους, Inira Mums. ο. 35-38.
Σε αντίθεση με την καθ' όλα ευεργετική παρουσί­
α των Αιγυπτίων στην Καβάλα, πληγή για την πό­
λη αποτελούσε η δράση των σοφτάδων (σπουδα­
στών) του Ιμαρέτ. Όπως προαναφέραμε, στο Ιμαρέτ
λειτουργούσαν, μέχρι το 1902, δύο μεντρεσέδες (ιε-
οροδιδασκαλεία), εκπαιδευτικά ιδρύματα ανώτερης
βαθμίδας, όπου διδάσκονταν η θεολογική, η νομική
και οι άλλες επιστήμες του Ισλάμ. Οι σοφτάδες, που
κατά καιρούς ξεπερνούσαν τους 600 (τεράστιος ο α­
ριθμός τους για τα μέτρα της μικρής πόλης) έρχο­
νταν στους μεντρεσέδες από διάφορα μέρη της οθω­
μανικής επικράτειας και φοιτούσαν εδώ για μερικά
χρόνια ή για μερικές δεκαετίες77! Είχαν δωρεάν τρο­
φή και στέγη (στα 61 δωμάτια των δύο μεντρεσέ-
δων), έπαιρναν ένα μικρό χρηματικό βοήθημα, απαλ­
λάσσονταν από τη στρατιωτική υπηρεσία και μετά
τήν αποφοίτησή τους τοποθετούνταν σε ηγετικές θέ­
σεις του κρατικού μηχανισμού. Κέντρο της ζωής τους
ήταν τα δύο dershane-mescid του Ιμαρέτ, οι θολω­
τές αίθουσες διδασκαλίας που χρησιμοποιούνταν και
ως χώροι προσευχής. Η εκπαίδευσή τους βασιζόταν
στην εκμάθηση των ιερών βιβλίων και στην αποστή-
72. Ο Fraser, Picturesfrom the Balkans, o. 171, αναφέρει ότι οι
σοφτάδες έρχο\παν στο Ιμαρέτ σε ηλικία 14-15 χρονών και έμε­
ναν ακόμη και 30 χρόνια, ενώ ο Σχινάς, Οδοιπορικοί Σημειώσεις,
ο. 458, σημειώ\τι στα 1885 ότι στο Ιμαρέτ έμεναν 600-700 σο-
φτάόες, ηλικίας 17-40 ετών.
 θιση περικοπών από το Κοράνι, ενώ οι κοσμικές
τους γνώσεις ήταν περιορισμένες και αναχρονιστικές.
Ενδεικτικά του περιεχομένου και της ποιότητας
της εκπαίδευσής τους είναι οι απαντήσεις που πήρε
ένας φιλοπερίεργος Γάλλος στο Ιμαρέτ λίγο πριν α­
πό το 1860. Εκεί οι έφηβοι μαθητές των μεντρεσέ-
δων του ανέπτυξαν τις... αστρονομικές γνώσεις τους;
Η γη είναι στρογγυλή σαν ταφή και αποτελεί το κέ­
ντρο του σύμπαντος, ενώ ο ήλιος περιστρέφεται αιω­
νίως γύρω της. Η σελήνη κρύβεται τη μέρα για να
ξεφύγει από τα δόντια του κακού δράκου και τα α­
στέρια είναι φανάρια που να ανάβει ο θεός για να
φωτίζουν τους βασιλιάδες του κόσμου. Πάνω από τον
ουρανό, αυτή την τεράστια τέντα, δεν υπάρχει τίποτε!
Μετά από μια τέτοια εμπειρία ο Γάλλος επισκέπτης
ευχαριστεί το θεό που τον αξίωσε να γνωρίσει από
κοντά την “Ακαδημία Επιστημών της Καβάλας"'*!
Στο χαρακτήρα της εκπαίδευσής τους και στην
πολύχρονη απομάκρυνσή τους από την κοσμική ζω­
ή οφείλεται ο ιερός φανατισμός από τον οποίο δια­
πνέονταν. Οι "μαθητές του Ισλάμ" διακρίνονταν για
την άκαμπτη προσήλωσή τους στις αρχές της μου­
σουλμανικής θρησκείας και πρέσβευαν την πιστή ε­
φαρμογή του ιερού ισλαμικού νόμου σε όλες τις εκ­
δηλώσεις της ζωής. Έτσι αντιόρούσαν σε κάθε νεω­
τερισμό και κάθε μορφή εκκοσμίκενσης της μουσουλ-73
73. Xikolaidy, Les Turcs et la Turquie conlemporaine, o 243-245.
ΙΜΑΡΕΤ ΚΑΒΑΛΛΑΣ.
aesr
Λ-τοιμη τον Ιμαρέτ (και τον τεαμιον του Χονοειν μπέη) ατα τέλη τον Ι9ον αι. (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καδάλ.ας).
μανικής κοινωνίας και απεχθάνονταν κάθε τι δυτικό
και χριστιανικό. Κατά τις περιόδους έντασης ή κρί­
σης των ελληνοτουρκικών σχέσεων (κυρίως στα
1854-56, 1866-69, 1876-78, 1897) οι σοφτάδες α­
ποτελούσαν φόβητρο για το χριστιανικό πληθυσμό
της πόλης. Κάθε φορά που οι τουρκικές αρχές έκρι­
ναν σκόπιμο να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες της
Καβάλας, τους χρησιμοποιούσαν ως όργανά τους. Α-
ναφέρεται μάλιστα ότι για το σκοπό αυτό υπήρχαν
στις αποθήκες του Ιμαρέτ όπλα και πολεμοφόδια71.
Πηγή δεινών για τους χριστιανούς το Ιμαρέτ, θεί­
ο δώρο όμως για τους άπορους της πόλης, κυρίως
τους μουσουλμάνους, που ήταν φτωχότεροι συγκρι­
τικά με τους Έλληνες και τους Εβραίους. Στις θο­
λωτές κουζίνες του κόχλαζαν οι μεγάλες χύτρες για
να χορτάσουν τους πελασμένους, καθημερινά με
σούπα ή πιλάφι και fodla (είδος λεπτής πίτας), μία
ή δύο φορές την εβδομάδα και με κρέας, ενώ τις
Παρασκευές και τις γιορτές και με ζερντέ (ρύζι με
μέλι χρωματισμένο με κρόκο σαφράν). Εικόνες από
την παρασκευή και τη διανομή του φαγητού περι-
γράφονται αναλυτικά από τους ξένους επισκέπτες
της πόλης, που έβλεπαν την όλη διαδικασία ως κά-
74. Για το ρόλο των σοφτάόων κατά την .7τρίοδο 1830-1880,
Κ. Λνκονρινον, Το Ελά.ψτκό Υποπροςΐ \τιο Καβάλα: (1835-1878).
Σνμβολ.ή στην ιστορία τον Ελλψταμον τη: ανατολική: Μακεδονί­
α: και δυτική: Θράκης. διπλ.ωματική tργαοία μεταπτιχιακών
α τ σ ι δ ώ ν , Καόάλ.α 1994, ο. 76-94.
Imaret Cavaila.
100
Τμήμα τον πρώτου μεντρεοέ του Ιμαρέτ.
τι αξιοπερίεργο και χαρακτηριστικό του πολιτισμού
της Ανατολής75.
Το Ιμαρέτ αποθανατίζεται από τους ξένους ως
ενδεικτικό της ανατολίτικης νωχελικότητας και ως
αιτία της ραθυμίας των κατοίκων της πόλης. Ο
Loher π.χ., που το επισκέφτηκε το 1873, αναφέρει
ότι λόγω της ύπαρξης του Ιμαρέτ αυξήθηκε η έμφυ­
τη οκνηρία των κατοίκων της Καβάλας. Αποφεύγουν
να εργαστούν κι αρκούνται στο πιλάφι που προσφέ-
ρεται εκεί καθημερινά. Όποιος στην πόλη θέλει να
φάει ψάρια, τονίζει, πρέπει να τα πιάσει ο ίδιος, α­
φού και οι ψαράδες ζουν τώρα από το Ιμαρέτ. Πά­
ντως η τρανότερη επιβεβαίωση για την (υποτιθέμε­
νη) οκνηρία των κατοίκων της Καβάλας ήταν οι ί­
διοι οι σοφτάδες. Όταν δε βυσσοδομούσαν εναντίον
των χριστιανών, κάθονταν οτα δωμάτιά τους (4-5
μαζί) προσεύχονταν, κάπνιζαν και ομφαλοσκοπού­
75. Μια γριά -μνημονεύει ένας από αυτούς γύρω οτα I860
(Nikolaidy, ό.π., ο. 255-256)- καθισμένη αναπαυτικά στα σκαλιά
τρώει με τα χέρια το ζερντέ από ένα τσουκάλι, καινούργιο μεν,
αλλά προορισμένο για χρήση εντελώς διαφορετική! Μια τέτοια ει­
κόνα, σχολιάζει ο ίδιος, θα συγκέντρωνε στη Γαλλία δέκα χιλιάδες
Θεατές. Εδώ όμως φαίνεται σαν το πιο φυσικό πράγμα του κό­
σμου.'
Στοά του πρώτου μεντρεοέ του Ιμαρέτ.
σαν. Ο Εγγλέζος G.F. Abbott, που οτα 1900 επισκέ-
φτηκε το Ιμαρέτ και κατέγραψε τις εντυπώσεις του,
έδωσε στο πολυσέλιδο σχετικό κεφάλαιο τον τίτλο
“Tembel-haneh” (τεμπελχανείο - κατοικία τεμπέληδων)76.
2.3.4. Οι χριστιανοί
Ο χριστιανικός πληθυσμός πρέπει αρχικά να κα­
ταλάμβανε τη νοτιοδυτική πλευρά της αραιοκατοικη­
μένης χερσονήσου, όπου βρίσκονταν κατά τη βυζα­
ντινή περίοδο οι θρησκευτικοί του χώροι77: ο ναός
της Αγίας Παρασκευής (στη θέση του οποίου κτίστη­
κε αργότερα το τζαμί του Χαλίλ μπέη, “της Μουσι­
κής”) και η εκκλησία - μονή στη θέση της σημερι­
νής Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πιθανή θεωρείται και
ή ύπαρξη κάποιου θρησκευτικού κτίσματος επί της
σημερινής οδού Θ. Πουλίδου, στο χώρο δηλ. των ιε­
ρών της αρχαίας Νεάπολης, ίσως εκεί όπου ανεγεί-
ρεται αργότερα το μικρό τζαμί του Χουσεΐν μπέη.
76. Ενεπεκίδη, Μακεδονία και Τουρκία 1789 -1912, ο. 81,
Abbott, Macedonia, ο. 303-308, αντίστοιχα.
77. Ch. Bakitzis, "Byzantine Kavala: Archeological survey", Η
Καβάλα και η περιοχή της, ο. 527.
Η εχχ/.ηοία της Παναγίας (περύτον 1700 - 1958) στα μέσα του 20ού αι.
(αρχείο Ιστορικού και Λογοτεχηκού Αρχείου Καόόύ.ας τον κ. Ν. Ροι·όομέτωφ).
Όπως σημειώσαμε παραπάνω, ο Εβλιγιά Τσελεμπή
ανάμεσα στα άλλα τζαμιά της πόλης αναφέρει στα
1667 και το άγνωστο σήμερα Κιλισά μεστζίτ, το ό­
νομα του οποίου υποδηλώνει ότι πρόκειται για πα­
λιά εκκλησία (κιλισά ή κλισά = από το “εκκλησιά”).
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 15ου αιώνα, οι
χριστιανοί υπερείχαν αριθμητικά: Στα 1478/9 από
τους περίπου 450 κατοίκους του οικισμού οι 400 ή­
ταν χριστιανοί. Ο αριθμός των 83 οικογενειών τους
μπορεί άνετα να αντιστοιχεί σε δύο συνοικίες78, κα­
μία όμως σχετική πληροφορία δεν υπάρχει. Ειδικό­
τερα, δε γνωρίζουμε αν μετά τα τέλη του 14ου αιώ­
να εξακολουθούσαν να υφίστανται και να είναι εν
χρήσει οι παλιές βυζαντινές εκκλησίες, ο αριθμός
των οποίων θα προσδιόριζε και την ύπαρξη αντί­
στοιχων συνοικιών79.
Όμως ο χριστιανικός πληθυσμός σταδιακά μειώ­
νεται -και σε απόλυτους αριθμούς και, κυρίως, σε
ποσοστιαία αναλογία- κυρίως λόγω εξισλαμισμών: Ε­
νώ το 1478/9 οι χριστιανοί αποτελούσαν το 90%
του συνολικού πληθυσμού του οικισμού, στα μέσα
του 16ου αιώνα το ποσοστό τους πέφτει στο 20-
78. Στα 1478 κάποιες χριστια\ικές συνοικίες των Σερρών είχαν
μέχρι και μονοψι)φιο αριθμό οπιτιών (Balta, ό _ τ , ο. 253-256).
79. Σχετική μαρτυρία υπάρχει μόνο για το μοναστήρι της
Πανα'/ίας της Καμμ ντζιώτιοοας, που βρισκόταν στη θέση r//c
σημερινής εκκλησίας (Bakirtzis, ό - τ , σ. 527).
10
25% (47 οικογένειες επί συνόλου 182 ή 52 επί συ­
νόλου 256). Από τις ελάχιστες διαθέσιμες μαρτυρίες
συνάγεται ότι η φθίνουσα πορεία συνεχίζεται για δύ­
ο ακόμη αιώνες: Το 1591 οι λίγοι χριστιανοί της πό­
λης δεν μπορούν πλέον να συντηρούν τους ιερείς
τους, που αναγκάζονται να δουλεύουν με μεροκάμα­
το στο ναυπηγείο, για την κατασκευή της γαλέρας
του μπέη της Καβάλας. Το 1617 η Μητρόπολη Κα­
βάλας, "επειδή άπό χρόνων πολλών ήρημώθη εις τό
παντελές καί επιστάτην ίδιον άρχιερέα ού όύναται
έχει ν, εις ευλογίαν καί άγιαομόν τών εκεί καταλει-
φθέ\πων ολίγων χριστιανών", υπάγεται στη Μητρό­
πολη Φιλίππων καί το 1721, για τους ίδιους λόγους,
εντάσσεται στη Μητρόπολη Ξάνθης'0.
Γύρω στα 1700 οι χριστιανοί της Παναγίας είναι
ελάχιστοι: Σύμφωνα με εκτιμήσεις Γάλλων Ιησουιτών
ιεραποστόλων, το 1707 η Καβάλα είχε 3.200 κατοί­
κους, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν “τουλάχιστον
200 ορθόδοξοι" (ποσοστό 6%!). Τα μεγέθη αυτά δια­
τηρούνται πάνω-κάτω μέχρι τις αρχές του 19ου αιώ­
να. Περί το 1800 οι ξένοι περιηγητές που επισκέ­
πτονται την πόλη σημειώνουν ότι οι 3.000 κάτοικοί
της είναι “σχεδόν όλοι Τούρκοι” ή “κυρίως Τούρκοι".
80. Μαρτυρία τον Gabrielle Cavazza (Μέρτζιον, Μνημεία, ο.
138-139), Αθ. Αγγελόπονλου, Η όιαμόργωοις των ορίων της
Μ ητροπόλεως Φιλίππων, Νεαπόλεως και Θάσον”. Η Καβάλα και
η περιοχή της, ο. 172-175, α\τίστοιχα..
Το άκρο της χερσονήσου, χώρος της χριστιανικής συνοικίας (από A. van den Brule, 1907)
Είναι φανερό όχι στη χερσόνησο της Παναγίας κυ­
ριαρχεί πλέον απόλυτα το μουσουλμανικό στοιχείο,
ενώ οι χριστιανοί αποτελούν ισχνή μειονότητα81.
Πληροφορίες για τη μικρή χριστιανική κοινότητα
της Καβάλας αυτής της περιόδου (μέχρι τα μέσα του
19ου αι.) δεν έχουμε παρά ελάχιστες. Π.χ. ότι στα
μέσα του 16ου αιώνα οι χριστιανοί είχαν φοροαπαλ­
λαγές, έναντι της υποχρέωσης να συντηρούν το υ­
δραγωγείο82. Συγκεκριμένα, 34 χριστιανικές οικογέ­
νειες όφειλαν κάθε χρόνο να παραδίδουν 100 kile
(περίπου 2.600 κιλά) κιμωλία, ένα καντάρι (περίπου
54 κιλά) λινέλαιο και μεγάλη ποσότητα βαμβακιού,
πρώτες ύλες για τη δημιουργία του μείγματος με το
οποίο έκλειναν τις τρύπες στις ενώσεις των υδροσω­
λήνων. Κάθε φορά που ερχόταν σουλτανική διαταγή
για την επιδιόρθωση του υδραγωγείου, έπρεπε να ε­
τοιμάσουν το στόκο και να διαθέσουν την εργατική
τους δύναμη. Ακόμη 18 οικογένειες και 13 άγαμοι
νέοι ήταν επιφορτισμένοι με τις βοηθητικές εργασί­
ες της συντήρησης.
Κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας οι
εθνοθρησκευτικές ομάδες δεν πρέπει να διαφέρουν
πολύ από την άποψη της συμμετοχής τους στην οι­
κονομική ζωή της πόλης. Οι κάπως εξειόικευμένες
εργασίες αρχικά βρίσκονται κυρίως στα χέρια των
μουσουλμάνων, αλλά και οι χριστιανοί είναι κανονί­
δι. Για την πηγή του 1707, Κουτζακιώτη, “Ο πληθυσμός της
Καβάλας τον 18ο αι...", ο. 276, 282-3 σημ. 12. Για τις μαρτυρίες
των περιηγητών στα τέλη 18ου - αρχές 19ου αι., Λυκουρίνου,
"Καβάλα - Περιηγητές", ο. 181-184. Πίνακα πληθιισμιακών μεγε­
θών της πόλης μέχρι τις αρχές του 19ου αι., Στεφανίόου, Η πό­
λη - λιμάνι, ο. 78.
82. Kiel. "Ottoman Building Activity...", ο. 154-155.
κά ενταγμένοι στην παραγωγική διαδικασία82. Κατά
τους επόμενους αιώνες, λ.χ. το 18ο που η πόλη πα­
ρουσιάζει αξιόλογη εμπορική ανάπτυξη, το εμπόριο
πρέπει να βρίσκεται στα χέρια των Οθωμανών αξιω-
ματούχων, που αποτελούσαν την κυρίαρχη κοινωνι­
κοοικονομική ομάδα, και των ξένων. Είναι χαρακτη­
ριστικό ότι στο δημοσιευμένο αλλά και το ανέκδοτο
αρχειακό υλικό του 18ου αιώνα -από το οποίο α­
ντλούμε πλήθος πληροφοριών για την πόλη, το ε­
μπόριο του λιμανιού (της “σκάλας”) κλπ.- δε βρίσκει
κανείς ούτε ένα ελληνικό όνομα εμπόρου, πλοιοκτή­
τη ή ναυτικού, ενώ αντίθετα βρίσκει πολλά Τούρκων
και Ευρωπαίων.84
Ελάχιστες είναι και οι πληροφορίες μας για την
προσωπογραφία των χριστιανών της πόλης κατά τήν
πρώιμη αυτή περίοδο. Στο οθωμανικό κατάστιχο του
1478/9 εκτός από τα ελληνικά ονόματα καταγράφο­
νται και ορισμένα σλαβικά, κυρίως σέρβικά85. Η με­
λέτη των ονομάτων της αντίστοιχης καταγραφής του
1569 καταδεικνύει ότι οι χριστιανοί της πόλης είναι
όλοι Έλληνες86. Σε έγγραφο της μονής Εικοσιφοίνισ-
σας του Παγγαίου (κατάλογο μνημονευόμενων νε­
κρών) των αρχών του 18ου αιώνα καταχωρίζονται
τα ονόματα 34 χριστιανών της Καβάλας. Ορισμένα
83. Στοιχεία για τη συμμετοχή των χριστιανών στην οικονομική
ζωή των πόλεων το 15ο-16ο αι., Sokoloski. "Aperqu...'\ ο. 89,
Καρύόη, Χωρο-ταξία Νεωτερική, ο. 63-64, Τοντόρωφ, Η
Βαλκανική πόλη, ο. 135-138.
84. Για τις ανέκδοτες πηγές, Κουτζακιώτη, ό.π., ο. 275-286, για
τις δημοσιευμένες αρχειακές πηγές του 18ου αι., Λυκουρίνου,
Καβάλα 1391-1697. Βιβλιογραφικός Οδηγός, Καβάλα 1995,
λι)ματα “εμπόριο” και “εμπόριο γαλλικό (18ου αι)”
85. Σύμφωνα με πηγή της Στεφανίόου, Η πόλη - λιμάνι, ο. 30.
86. Kiel, "Ottoman Building Activity...", ο. 154.

Γνναικες τη; Μακεδονίας τον 16ον α ιώ ν α
(από J.J. Boissard. 1581}.
απο τα επίθετα (π.χ· Αργυρόπουλος, Κριτής) και τα
γυναικεία βαπτιστικά (π.χ. Δούκινα, Λασκαρίνα,
Στρατηγίνα) έχουν βυζαντινή προέλευση, ενώ κάποια
από τα ανδρικά βαπτιστικά είναι σλαβικά (Γιοβάνης,
Το επιτύμβιο ρωμαϊκό μνημείο του G. Vibius Quartus οτονς Φιλίππους. Κατά τη λαϊκή παράδοση, ήταν "ο οταύλος τον Μ. Αλε­
ξάνδρου" (από Μακεδονία, 4.000 χρόνια... της Εκδοτικής Αθηνών).
Στογιάνης κ.ά.). Κατά τους μελετητές του εγγράφου,
η ύπαρξη “χαρακτηριστικών βουλγαρικών ονομά­
των” αποδεικνύει ότι μέρος του χριστιανικού πληθυ­
σμού της περιοχής Καβάλας, “είχε βουλγαρική κατα­
γωγή”*7. Την ίδια εποχή (1700-1720) στις σημειώσεις
των καθολικών μισιονάριων που επισκέπτονται την
Καβάλα γίνεται ρητή αναφορά σε ελληνική εκκλησί­
α, ελληνική συνοικία, Έλληνες κατοίκους.
Η ελληνικότητα του χριστινιακού πληθυσμού της
περιοχής επιβεβαιώνεται ή υποδηλώνεται και από τις
μαρτυρίες των περιηγητών: Στα 1470 ο Angiolello
βλέπει στους Φιλίππους ένα εντυπωσιακό μνημείο
(την επιτύμβια ρωμαϊκή στήλη του G. Vibius Qua-
rtus), που “φανερώνει ότι οτο μέρος εκείνο ήταν ο
ο τα όλος τον Μεγάλου Αλεξάνδρου". Το μνημείο αυ­
τό έξυναν επί αιώνες οι κάτοικοι της περιοχής, διέ­
λυαν τη μαρμάρινη σκόνη στο νερό και την έδιναν
στις έγγυες γυναίκες για να κάνουν παιδιά αντρειω-
μένα σαν το Μ. Αλέξανδρο.
87. I P. Gueorguief - St. X. Chichkof La Macedoine orientate du
Slid. 11. La region de Drama. Zeukhna. Cavala, Pravichta et Sareu-
Sabane. Φιλιππονπολη 1918. ILL o. 54-56. Κατά την εθνικιστική
βουλγαρική ιστοριογραφία, η Καόάλ.α όεν είχε βον/.γαρικό ,τληθν­
ομό τον; κατοπινοί'; αιώνες, επειδή "ο ι ,ταλ.ιοί Βούλγαροι κάτοι­
κοι τη; πόλη; εξελληνίστηκαν" (ενδεικτικά, J. Jvanoff, La Region
de Cavalla. Βέρνη 1918, ο. 19). Απόψεις 'για τη "βοιλγαρικότη-
τα" της περιοχής Καόάλ.ας, Κ Λνχονρίνον. "Ο βονλ.γαρικός εθνι­
κισμός μετά τη Συνθήκη τον Αγιον Στέφανον" (1878): Προπαγάν­
δα και δλέφεις των Βονλγάρων στην περιοχή της Καδάλ.ας". Διε­
πιστημονικό Σννεδριο Εθηκισμός και Εθνική οιπείδηοη στα Βαλ-
κονία σήμερα, Καδάλ.α 17-18 Οκτ. 1992 (πρακτικά όεν εκδόθη-
οαν). Σχετικά δονλγαρικά δημοσιεύματα, Λνχονρίνον, Βιβλιογρα­
φικό; Οόιγγός, λ,ήμμα "προπαγάνδα ολ.αβική".
 Το φανταστικό άγαλμα τον Μ. Αλεξάνδρου στο Άγιο Όρος, σε χα).κογραφία του 18ου αι. (από Ν.Χειλαόάκη, Εβλιά Τσελεμπή.
Ταξίδι στην Ελλάδα, εκό. Εκάτη).
104
Ο Belon, που επισκέφθηκε την Καβάλα στα R u i u e s t i e s P h i l i p p e s ( Γ ο ΐΡ - b e a u de V ib iu s )

'Eqcisua Φάίυιων (Τάφος τοΡ Βιβίονί

1546-1549, γράφει ότι στη θέση της βρισκόταν τα
αρχαία χρόνια η πόλη “Βουκεφάλα”, η οποία μετο­
νομάστηκε από το Μ. Αλέξανδρο προς τιμή του α­
λόγου του (ενώ μέχρι τότε έφερε το όνομα
Chalastrea: Χαλαστρέα, Χαλάστρα;) και υπονοεί ότι
από παραφθορά του “Βουκεφάλα” προήλθε το νεό­
τερο όνομά της. Σημειώνει επίσης ότι σ' όλες τις πό­
λεις της ανατολικής Μακεδονίας επικρατεί ακόμη ο
παλιός ελληνικός πληθυσμός και οι κάτοικοι μιλούν
την ελληνική γλώσσα, εκτός από τους Εβραίους, που
μιλούν ισπανικά ή γερμανικά.
Στα μέσα του Που αιώνα ο καπουτσίνος Robert
de Dreux αντικρίζοντας από εδώ τον όγκο του Αγί­
ου Όρους “θυμίζει” ότι ένας γλύπτης πρότεινε στο
Μακεδόνα στρατηλάτη να σμιλεύσει εκεί ένα άγαλ­
μά του, που θα τον παράσταινε να κρατά στο ένα
του χέρι μια πόλη και με το άλλο να χύνει ένα πο­
τάμι στη θάλασσα.
Την ίδια εποχή ο Εβλιγιά Τσελεμπή σημειώνει για
το παρελθόν της Καβάλας: Την πόλη ίδρυσε ο βασι­
λιάς Φιλικός (Φίλιππος), που έκτισε και το κάστρο
της. Αρχοντα στην πόλη διόρισε το γιό του Κάβαλα,
απ' τον οποίο πήρε η πόλη το όνομά της. Εδώ ανα­
τράφηκε και ο δεύτερος γιος του Φιλικού, ο Ισκε-
ντέρ (ο Μέγας Αλέξανδρος), ο μεγαλύτερος βασιλιάς Souvenir de Cavalla (T
του ντουνιά. Αφού βασίλεψε 30 χρόνια και κατέκτη- Έ ν ϋ -yfyiov Κ α β ά λ λ α ς
σε τις 700 πιο μεγάλες πόλεις του κόσμου, γύρισε To μνημείο τον G. Vibius Quartus στους Φιλίππους (αρχείο πε­
και πέθανε στην Καβάλα! ριοδικού 'Τ α τί" των Σερρών τον κ. Βασ. Τζανακάρη).
 Ολες αντές οι αναφορές δεν πρέπει να θεωρη­
θούν αποκύημα της υψιπετούς φαντασίας των περι­
ηγητών. Αυτοί κατέγραφαν ό,τι έβλεπαν αλλά και
ό,τι άκουγαν, δηλαδή τις ζωντανές παραδόσεις των
κατοίκων της περιοχές μας, στη συλλογική μνήμη
των οποίων εξακολουθούσε να υπάρχει, 2.000 χρό­
νια μετά, μακρινός απόηχος από το ιστορικό τους
παρελθόν, μυθοποιημένο πια από τον απλό λαό” .
Λόγω της μείωσης του πληθυσμού των χριστιανών
συρρικνώνεται σταδιακά και ο χώρος που καταλαμ­
βάνουν, προς όφελος των μουσουλμάνων. Από τα
στοιχεία που προηγήθηκαν, εικάζεται ότι από το
16ο- 17ο αιώνα η χριστιανική συνοικία της Παναγί­
ας έχει περιοριστεί στο νότιο άκρο της χερσονήσου,
μακριά από τα "κρίσιμα" σημεία και γύρω από το
μοναδικό πια χριστιανικό χώρο λατρείας"'.
Για τη χριστιανική συνοικία της χερσονήσου οι
πηγές -οθωμανικές, ευρωπαϊκές και ελληνικές- σιω­
πούν μέχρι και τις αρχές του 19ου αιώνα Δε γνω­
ρίζουμε συνεπώς ούτε την ("επίσημη") ονομασία της
συνοικίας, που τότε δινόταν είτε από την ίδια την
εκκλησία, είτε από το όνομα του ιερέα της εκκλησί­
ας, είτε από το όνομα του προκρίτου της συνοικίας.
SS. Λνκοιρίνον. "Καόάέ.α - Περιηγητές", α. 170. 174-175, 202,
σημ. 23, ά τ ο ι· δι&Λετςραηια '/ια τις περί St. Αΐεξάνόρον παραόό-
οεις. .τον επιβίωιτιν στην ειρίπερη περιοχή μέχρι και τις αρχές
τον 20σν αι.
S9. Κάτω από το κονάκι τον Μεχμέτ Αέ.ή στα ό ρ ια της χρι-
οτιοητχής σννοιχίας με τη σιιτΗκια Χαέ,ίλ μπέη, σώζονται ερείπια
μιας καμαρόαχημης πέλης 1,1 Ισως αποτεέοιοε μέρος τείχονς πον
χώριζε τις δ ύ ο σιιτκκίες ( Γν. οτην ερ-,'ασια τοι S. Καραγιαν\αχί-
όη, f i t i r . 1511
C.I ν :ll 1:1.
Τμήμα τί)ς χριστιανικής συνχχκίας τον "Μαχα).ά" (Πανχτ/ίας), αρχές όεκ. 1910 (αρχείο Δημοτικού Μ οιοείον Καόά/.ας).
Αυτό ενδεχομένως θα μας διαφώτιζε για το ιστορι­
κό της εκκλησίας, τη θέση του μαχαλά (ίσως των
μαχαλάδων, για το 15ο αιώνα) κ.ά. Μόνο γύρω στα
1700 οι γαλλικές πηγές την αναφέρουν απλά ως
"quartier grec" (ελληνική συνοικία).
Το ενδιαφέρον είναι ότι ακόμη και στα τέλη του
19ου - αρχές 20ού αιώνα οι οθωμανικές πηγές την
“αγνοούν": Στο Οθωμανικό Κτηματολόγιο λ.χ. ρητή
αναφορά σε χριστιανική συνοικία της χερσονήσου δέ
γίνεται. Η ύπαρξή της απλώς υποδηλώνεται: Τα α­
κίνητα, σπίτια ή οικόπεδα, που βρίσκονται στη "συ­
νοικία Χουσεΐν μπέη - τοποθεσία μικρός μαχαλάς"
ή "συνοικία Χουσεΐν μπέη - τοποθεσία πέριξ εκκλη­
σίας"" έχουν Έλληνες ιδιοκτήτες9". Υποθέτουμε ότι α­
πό το όνομα της πρώτης τοποθεσίας προήλ.θε το
"Μαχαλάς", με το οποίο κυρίως προσδιορίζεται η
συνοικία στα έγγραφα της ελληνικής κοινότητας με­
τά το 1870, αν και συνυπάρχει με τα "άνω συνοι­
κία", “συνοικία του κάστρου", "συνοικία Παναγίας"
και “συνοικία Κοιμήσεως της Θεοτόκου". Ως "Μα­
χαλάς" αναφέρεται η συνοικία και στους Κανονι­
σμούς της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας του 1899 και
1907.
Στη θέση της σημερινής εκκλησίας πρέπει να υ­
πήρχε από τα βυζαντινά χρόνια παλαιοχριστιανική
90. Στο Οθωμανικό Κτημστο/.όγιο και οι ά)2ΐ£ς χριστιανικές συ­
νοικίες αναςερο\παι ως τοποθεσίες: Π.χ σινοικία Γένι) \ίαχα/_ε
και τοποθεσία "Τε/^'/κραςχανέ" συνοικία Βάρος και τοποθεσίες
Ά'/ισ'/ιάνντ]", "Α'/ιοθανάση'\ “Αγιοπαίλο", Τοαυ.άρ, Καρα Ορ-
μαν. Κιοιποοΰκ Ορμάν. Μόνο στα 1911-1912 ορισμένες από τις
παραπάνω αναςέρονπαι ως σννχχκίες
I \'/V //./.'/ Μα
106 Εικόνες από την .ιταλ.ιά εκκλησία της Παναγίας Καβάλ.ας. Αριστερά ο Άγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος (τέλη 15ου - αρχές 16ου at),
δεξιά ο Άγ. Ιωά\·νης ο Χρυσόστομος (αρχές 15ου αι.). Προέρχομαι α.τό μακεδονικά εργαστήρια (από τ ο ν Κ α τ ά λ ο γ ο της Έκθεσης
για τα 100 χρόνια της Χ.Α.Ε., 1884-1984, τ ο υ Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών (Οκτ. 1984 - Ιούν. 1985).
βασιλική και μάλλον το 14ο αιώνα το μονύδριο της
Παναγίας της Καμμυτζιώτισσας, κτήμα της μονής
Παντοκράτορος του Αγίου Όρους51. Το τελευταίο
φαίνεται ότι βρισκόταν οε λειτουργία κατά τα πρώ­
τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Μέχρι πότε; Άγνωστο.
Οπως άγνωστος είναι και ο χρόνος της οικοδόμησης
του κατοπινού, “μεταβυζαντινού” ναού της Κοιμήσε­
ως της Θεοτόκου, ο οποίος κατεδαφίστηκε στα τέ­
λη της δεκαετίας του 1950.
Για τριακόσια περίπου χρόνια (1400-1700) λεί­
πουν οι μαρτυρίες για την ύπαρξη εκκλησίας στην
Καβάλα. Το κενό αυτό θα μπορούσε να καλύψει εν
μέρει η πληροφορία -από χειρόγραφο της Μονής
Διονυσίου του Αγίου Όρους- ότι από το 1526 μέχρι
το 1551 εμόνασε στο “Μοναοτήριον τής 'Αειπάρθε­
νου Θεοτόκου... εις τήν τής Μακεδονίας Χρυοτούπο-
λιν" ο όσιος Φιλόθεος51. Δεν είναι όμως βέβαιο αν η
πληροφορία αυτή αφορά την Καβάλα ή, όπως φαί­
νεται πιθανότερο, την Χρυσούπολη, πόλη στις εκβο­
λές του Στρυμόνα.
Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με
τη συλλογική μνήμη και την προφορική παράδοση,
η εκκλησία της Παναγίας ήταν “τα παλιά χρόνια”912*
91. Ch. Bakirtzis, "Byzantine Kuvahi Archeological survey ".a. 527.
92. Γαβριήλ Αιονναιάτη, "Ένας άγνωστος άγιος Καβα).ιώτης", Η
Καβά/.α και η περιοχή της, ο. 101-104.
και γυναικείο μοναστήρι. Ασθενής απόηχος αυτής
της παράδοσης φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Ορισμέ­
νοι από τους παλιούς Καβαλιώτες διατηρούν στη
μνήμη τους μαρτυρίες παλαιότερων, που “είχαν α­
κούσει για τα απομεινάρια των κελιών, τα οποία ή­
ταν σχεδόν υπόγεια”53.
Αναφορά σε χριστιανικό ναό της Καβάλας γίνεται
μόλις στις αρχές του 18ου αιώνα: Το 1710 ο Ιησουί­
της Ματθαίος Πιπέρης και το 1716 ο Γάλλος πρόξε­
νος Granier ζητούν να τους παραχωρηθεί “η μοναδι­
κή εκκλησία" της πόλης, ο πρώτος για να κατηχήσει
τους πιστούς, προφανώς τους ελάχιστους καθολικούς
εμπόρους, και ο δεύτερος για να τε/.έσει επιμνημόσυ­
νη δέηση για το θανόντα αυτοκράτορα της Γαλλίας54.
93. Στην περίπτωση αυτή η συλλογική μνήμη αποτνπώνεται και
σε γραπτά κείμενα. Σε έγ~/ραφα rr/c Εκκλ.ιγηαοτικιγς Επιτροπής
της Κοιμήσεως της Θεοτόκον, της δεκαετίας τον 1950, αναφέρε-
ται ότι η εκκλησία της Πανα'/ίας κτίστηκε περίπου στα 17ΙΟ­
Ι 730 και ήταν παλ.ιά και "μοναοτήριον καλ.ογραιών". Πάντως τέ­
τοιες "πληροφορίες" πρέπει να αντιμετωπίζομαι με μεγάλ,η επι­
φύλαξη, καθώς σε πολλ,ές περιπτώσεις δεν έχουν καμία ιστορική
βάση, αλλά είναι μεταγενέστερα επινοήματα. Δεν είναι λχ. τυχαί­
ο ότι ανάλ.ογες παραδόσεις υπάρχουν για την εκκλησία τον Αγί­
ου Ιωάν'νΐ] και της Αγίας Παρασκευής (στη σιιμερινή ομώνιμη συ­
νοικία). Για την ανέγερση n / c πρώτης διαδίδονταν μάλαστα και
διάφοροι μύθοι, λχ. πως ο Ταχήρ Ομέρ μπέης n / c Δράμας, που
επιχείρι/σε να οταματύ/οει τι/ν οικοδομική της το 1866, έπεσε χτν-
πημένος από το χέρι του Αγίου.
94. Κοιτζακιώτη, όπ., ο. 277.
 Ποια να ήταν άραγε αυτή η εκκλησία που μνη­
μονεύουν οι πηγές; Η πιθανότητα να διατηρείται α­
κόμη η βυζαντινή εκκλησία μάλλον πρέπει να απο­
κλειστεί. Αν λοιπόν πρόκειται για τη γνωστή μας (α­
πό τις πλούσιες πηγές του 19ου-20ού αιώνα) εκκλη­
σία της Παναγίας, τότε πρέπει να τη χρονολογήσου­
με γύρω στα 1700, αφού τα τυπολογικά της γνωρί­
σματα δεν μας επιτρέπουν να τη θεωρήσουμε παλιό-
τερη”.
Υπάρχει ωστόσο μια επιφύλαξη: Η εκκλησία της
Παναγίας (με τη μορφή που έχει κατά τον 20ό αιώ­
να) φαντάζει κάπως μεγάλη για την ασήμαντη χρι­
στιανική κοινότητα των 40 φτωχών οικογενειών.
Μήπως λοιπόν υπήρχε τότε (στα 1700), στον ίδιο
χώρο, κάποια άλλη ταπεινή εκκλησία, η οποία κατά
την πρώιμη ίσως τουρκοκρατία είχε διαδεχθεί το βυ­
ζαντινό κτίσμα και έδωσε αργότερα τη θέση της
στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου; Αν η
υπόθεση αυτή έχει κάποια βάση, τότε δεν αποκλεί­
εται η εκκλησία της Παναγίας να οικοδομήθηκε αρ­
κετά αργότερα, ίσως και γύρω στα 1800, την επο­
χή δηλ. που η χριστιανική κοινότητα αρχίζει να ενι-
σχύεται κάπως, πληθυσμιακά και οικονομικά. Σχετι­
κή πληροφορία ωστόσο δεν υπάρχει"6.
Πιθανή όμως φαίνεται και μια άλλη εκδοχή: Να
οικοδομήθηκε όντως η εκκλησία αυτή γύρω στα
1700, στην αρχική της όμως μορφή να ήταν μικρό­
τερη, δηλ. να καταλάμβανε το χώρο του κυρίως να­
ού, και να επεκτάθηκε αργότερα με την προσθήκη
του νάρθηκα (και του παρεκκλησιού). Την υπόθεση
αυτή ενισχύει το ότι η στέγη του νάρθηκα ήταν υ­
περυψωμένη σε σχέση με τη στέγη του υπόλοιπου
ναού' 9 7 .
Όπως και να είναι, ο ναός της Παναγίας υπήρ­
ξε επί μακρόν -και μάλιστα στα "πέτρινα χρόνια”
του Ελληνισμού της πόλης, μέχρι την επέκτασή της
εκτός των τειχών (τη δεκαετία του I860)- ο μονα­
δικός θρησκευτικός χώρος και το κέντρο του ολιγά­
ριθμου χριστιανικού πληθυσμού της Καβάλας. Κατε­
δαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 για να
αντικατασταθεί το 1960 από τη σημερινή εκκλησία.
Όπως ήδη αναφέραμε, ο χριστιανικός πληθυσμός
παραμένει συρρικνωμένος μέχρι τις αρχές του 19ου
αιώνα: Γύρω στα 1800, κατά τις μαρτυρίες των πε­
95. Χαρ. Μπούρα, Βυζαντινή κ α ι Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική
στην Ελλάδα. Αθήνα 2001, ο. 267-282.
96. Για τα χρόνια αυτά (1800-1830) οι γνώσεις μας είναι σχε­
δόν ανύπαρκτες. Λίγο π ρ ι ν α π ό το 1800 οι Γάλλοι έ μ π ο ρ ο ι εγκα­
ταλείπουν την Καβάλα και έτσι στερεύει η σχεδόν μοναδική πηγή
πληροφοριών για την π ό λ η .
97. Σε παλ-ιές φωτογραφίες η στέγη του κυρίως ναού φαίνεται
καλυμμένη με οχιοτόπλακες, ενώ του νάρθηκα με κεραμίδια (τα ο ­
π ο ί α όμως μπορεί να τοποθετήθηκαν αργότερα). Για την εκκλησί­
α 6λ και στο κεφ. 3.3.1.
ριηγητών, οι κάτοικοι της πόλης ήταν "σχεδόν όλοι
Τούρκοι" ή “κυρίως Τούρκοι".
Η επίσημη τουρκική απογραφή του 1831 κατα­
γράφει 102 "ντόπιους" άρρενες χριστιανούς στον
καζά (επαρχία) της Καβάλας και 170 “ξένους” άρ­
ρενες χριστιανούς (δηλ. μετανάστες εγκατεστημένους
για εργασία) στους καζάδες της Καβάλας και του
Μπερεκετλή (Δάτου)959678*. Με δεδομένο ότι τα χωριά
των δύο καζάδων είχαν αποκλειστικά ή κυρίως μου­
σουλμάνους κατοίκους, θεωρούμε ότι το άθροισμα
αυτών των καταγραφών αντιστοιχεί, σχεδόν στο σύ­
νολό του, στον ανδρικό χριστιανικό πληθυσμό της
πόλης Καβάλας.
Όπως φαίνεται, από τις πρώτες δεκαετίες του
19ου αιώνα αρχίζουν να μετακινούνται προς την
Καβάλα Έλληνες από γειτονικά ή μακρινά μέρη, αρ­
κετοί από τους οποίους παραμένουν στην πόλη και
γίνονται μόνιμοι κάτοικοί της. Γύρω οτα 1860 η πό­
λη έχει πάνω από 500 σταθερούς κατοίκους” , ενώ
κατά τις περιόδους επεξεργασίας του καπνού πολύ
περισσότερους. Μέρος του προσωρινού πληθυσμού
στεγάζεται σε παραπήγματα έξω από τα τείχη, αφού
η μικρή χριστιανική συνοικία της Παναγίας έχει πια
εξαντλήσει τα όριά της100.
Το 1864 το χρόνιο αίτημα των Ελλήνων να κτί­
σουν εκτός των τειχών γίνεται δεκτό. Μετά την έκ­
δοση του αυτοκρατορικού διατάγματος που επιτρέ­
πει την επέκταση της πόλης, αρχίζουν να σχηματί­
ζονται οι νέες χριστιανικές συνοικίες: η Νέα συνοι­
κία (του Αγίου Ιωάννου), η Κεντρική συνοικία (με-
τέπειτα του Αγίου Παύλου), των Ποταμουόίων (Τσα-
ϊλάρ), που είχε μικτό πληθυσμό, του Καρά Ορμάν -
Αγίου Αθανασίου, του Τηλέγραφου (πάνω από τα
Δικαστήρια, μέσα στα όρια της τουρκικής συνοικίας
Γενή μαχαλέ) και του Κιουτσούκ Ορμάν (οημ. Ραψά-
νη).
Μέχρι περίπου το 1880 η Παναγία είναι η μεγα­
λύτερη χριστιανική συνοικία της Καβάλας. Το 1877,
σύμφωνα με έκθεση του μητροπολίτη Ξάνθης, από
τις 287 μόνιμες οικογένειες της πόλης, 109 διαμέ­
νουν στη συνοικία “του Κάστρου” (δηλ. της Πανα­
γίας), 93 στη “νέα συνοικία” (Αγίου Ιωάννη) και 85
στα "δύο προάστια” (προφανώς στα Ποταμούδια
και το Καρά Ορμάν)101. Δεν έχει όμως περιθώρια α­
νάπτυξης. Από το 1864 μέχρι το 1912, διάστημα
98. Στοιχεία της αναγραφής τον 1831, Κ. Karpat, Ottoman
Population 1830-1914, ο. 109. Σε στατιστική τον Αγγλικού Προ-
ξε\τίον Θεσσαλονίκης τον 1838 αναφέρο\παι 200 χριστιανοί (Στε-
φαηόον, Η πόλη - λιμάνι, ο. 78).
99. Κατά τον Αγγλο νποπρόξενο, το 1859 η πόλη είχε 120 ελ­
ληνικές οικογένειες (FO 295/2/f 62. Καδά/.α, 17-2-1859).
100. Nikolaidv, Les Turcs el la Turquie contemporaine, τ. 1, a 260.
101. AYE, 1876/78/1, Ξά\Οη 22-10-1877 (έκθεση μητροπολίτη
Καλλίνικον).
 Η χριστιανική συνοικία στα μέσα της δεκαετίας τον 1880 (Γ.Α.Κ - Αρχείο Π. Καβάλας).
κατά το οποίο ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης αυ­ να, οι νικητές Οθωμανοί μετέφεραν μέρος των Εβραί­
ξάνεται κατά 20-25 φορές (!), τα σπίτια των χρι­ ων της ουγγρικής μεγαλούπολης στη Σόφια της Βουλ­
στιανών της Παναγίας μένουν σταθερά 100-120, μα­ γαρίας. Σε σύντομο χρονικό διάστημα και μετά από
ζί με αυτά της περιοχής “όπισθεν του Υδραγωγείου". σουλτανική απόφαση ο πληθυσμός αυτός μετακινήθη­
Έτσι η συνοικία “του Κάστρου” ή “άνω συνοικί­ κε στα μακεδονικά παράλια.
α" ή “συνοικία του Μαχαλά” (όπως έχει πια επικρα­
τήσει), μέσα στην οποία έζησε για τέσσερις αιώνες ο
τουρκοκρατούμενος ελληνικός πληθυσμός της Καβά­
λας, περνά όλο και περισσότερο σε δεύτερη μοίρα.
108
Αναφέρουμε ενδεικτικά (αφού πληθυσμιακά στοιχεί­
α κατά συνοικία δεν υπάρχουν) ότι το 1899 από
τους 729 εγγεγραμμένους στους εκλογικούς καταλό­
γους της Ελληνικής Κοινότητας μόνο 135 ήταν της
εκλογικής περιφέρειας του Μαχαλά (ποσοστό 19%).
Το 1903 από τους 923 μόνο οι 97 (ποοοστό 11%)10"
Από τα τέλη του 19ου-αρχές 20ού αιώνα η Πανα­
γία είναι η μικρότερη από τις πέντε χριστιανικές συ­
νοικίες της πόλης. Στις παραμονές της απελευθέρω­
σης, που ο ελληνικός πληθυσμός της Καβάλας ξεπερ­
νά τις 12.000, οι Έλληνες της Παναγίας δεν αντι­
προσωπεύουν παρά ένα ελάχιστο ποσοστό του (πε­
ρίπου 4-5%).
2.3.5. Οι Εβραίοι
Η παρουσία των Εβραίων στην τουρκοκρατούμενη
Καβάλα ανάγεται στα μέσα του 16ου αιώνα. Κατά τη Εδραία πόλ.ης τη: Μακεδονίας στις αρχές τον 20ον αε
μαρτυρία του Belon, μετά το νικηφόρο πόλεμο της
Ουγγαρίας (μάλλον του 1541, κατάληψη της Βούδας) Η ραβινική πηγή διασώζει μια ενδιαφέρουσα μαρ­
οι Τούρκοι συγκέντρωσαν όσους Εβραίους βρήκαν στή τυρία για τη μετοικεσία των Εβραίων: Νεαρή Ουγγα-
Βούδα, την Πέστη και την Albaregal ή Albareal και ροεβραία, πού είχε αρραβωνταστεί με ομόθρησκό της
τους εγκατέστησαν στην Καβάλα, τη Δράμα και τις από την Ουγγαρία, έποικο στην Καβάλα, αρνείται να
Σέρρες1 '. Σύμφωνα με εβραϊκή πηγή του 16ου αιώ-1023 τον παντρευτεί, με τα ακόλουθα επιχειρήματα: Δεν
μπορεί να εγκαταλείψει μια μεγάλη πόλη για να ε­
102. Κώδικας 1895-1908, ο. 64, 134. Στην πραγματικότητα τα γκατασταθεί σε μια μικρή, όπου η ζωή της και η ζω­
ποσοστά αντά τον ελεητικοί πλ.ηθνσμον της Παναγίας επί τον
αΐΎολ.ικού ελ.ληννκον πλ.ηθνσμον της πόλ.ης ήταν αρκετά μικρότερα, ή των παιδιών της θα απειλούνται διαρκώς από τους
αφού η εκλ.ογική περιφέρεια τον Μαχαλά περιλάμδαιτ, όπως θα πειρατές. Κυρίως όμως δεν μπορεί να παντρευτεί έ­
δούμε στη συνέχεια, και περιοχές εκτός της χερσοιήσου. ναν άνθρωπο που έχει το καθεστώς siirgiin (= υπο­
103. Belon. Les observations..., ο. 59. Η Albaregal είναι η Alba
χρεωτική μετεγκατάσταση), διότι έτσι θα καταδικάσει
Regia, μεσαιωνική πρωτεύουσα της Ουγγαρίας, σημερινή Szekes-
Feliervar.

Οι οικογένειες Μιοραχή και
Φερνάνπες είχαν α.ιό τα τέλη τον
19ου αι. σημαντική παροικία στην
οικονομική ζωή τΐ]ς Καβάλ.ας. Το
1929 ίδρνοαν το “,Παγοποιείον και
Ψνγείον Καβά/.ας” στην περιοχή
Κιοντοο&κ Ορμάν (από Μετοχές &
Ομόλογα, θεσοαλ.ονίκη - Μακεόοηα
1870-1940, εκό. Καπόν).
τα μελλοντικά παιδιά της να μείνουν υποχρεωτικά
στην Καβάλα και να μην έχουν το δικαίωμα της με­
τανάστευσης σε άλλον τόπο. Ο ραβίνος βρήκε τα επι­
χειρήματα της νέας ακαταμάχητα και ακύρωσε τον
αρραβώνα104.
Κατά τον Belon, οι έποικοι αυτοί ήταν οι πρώτοι
κάτοικοι της έρημης ως τότε πόλης. Ομως, όπως εί­
δαμε, το σκέλος αυτό της μαρτυρίας του δεν αντέχει
σε κριτική. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, οτα
1569 και μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα οι Εβραίοι
της Καβάλας αριθμούσαν περίπου 150 άτομα105.
Για τη θέση της συνοικίας τους, από το 1540 μέ­
χρι τα τέλη του 19ου αιώνα, δεν υπάρχει κανένα τεκ­
μήριο, κτίσμα ούτε κάποια πληροφορία. Οι μόνες σχε­
τικές μαρτυρίες είναι ότι στα 1885 υπάρχουν “έν τώ
φρονρίω 100 ιουδαϊκοί οίκίαΓ καί ότι ο εβραϊκός
πληθυσμός της Καβάλας ανέρχεται, κατά την ίδια πη­
γή, σε 300 άτομα106. Από το συνδυασμό των δύο πλη­
ροφοριών προκύπτει ότι το σύνολο του εβραϊκού πλη­
θυσμού κατοικεί ακόμη (είκοσι χρόνια μετά την άδεια
επέκτασης του 1864) στην εντός των τειχών περιοχή.
Πού ακριβώς όμως; Πιθανότατα στον εξωτερικό πε­
ρίβολο των τειχών, πάνω από τη σημερινή οδό Κου-
ντουριώτου, προς το μέρος του Υδραγωγείου. Είναι
άλλωστε το μόνο μέρος της περιτειχισμένης παλιάς
πόλης όπου βρίσκει κανείς εβραϊκά σπίτια ακόμη και
104. Kiel. “Ottoman Building Activity...”, ο. 153.
105. To 1569 καταγράφομαι στην Καβάλ.α 23 ή 30 οικογένειες
(Sokoloski, “Αρβεςιι... ”, ο. 86. Kiel “Ottoman Building Activity... ”,
ο. 154 αντίστοιχα), ενώ το 1597 αναφέρονται 22 οικογένειες και
8 άγαμοι (Μ.Α. Epstein. The ottoman Jewish Communities and their
role in the fifteenth and sixteenth centuries, Freiburg 1980, o. 235).
106. Σχινά, Οδοιπορικοί Σημειώσεις, ο. 457, 483.
rCND€* UE >0 Ο Α « ·νΛ
ΕΤ ΜΛΤ»ΑιίΕ P»S L£ 0 ia » C T K* BO M
iiATAfEUTOX THX 1 » ΚΓΥΑΚ3Τ |« h D u a j u il l x t
Ε Δ Ρ Α £N Κ Α Β Α Λ Α A . S l i G E SO CI A L C A V A L L A
ΕΤΑΙΡΙΚΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ· X 13.375 amu seem x. 11375
O A O U ir a i IA T A II1 A B K X X U T U R U IIT T T t* » B
W I A S A I P A : i Α Γ Γ Α .Ι Α Γ Ϊ Κ Λ Ζ Ϊ Η 3* 1 * CUACUSB
ΤΠ ΛΟ Ζ n t N V M K O N T A M E T 0 X 2 N T IT B E O t U W J U A M S t A C T I O N S
000,000 -N
στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.107
Αν και δεν επιβεβαιώνεται από καμία πηγή, πιθα­
νολογούμε ότι αυτή ήταν η αρχική θέση της εβραϊκής
συνοικίας (του 16ου αι.). Πρέπει άλλωστε να λάβου­ 109
με υπόψη ότι οι Εβραίοι ήταν η εθνοθρησκευτική ο­
μάδα που εγκαταστάθηκε τελευταία στην Καβάλα και
μάλιστα σε μια περίοδο που άρχιζε η ραγδαία πληθυ-
σμιακή της ανάπτυξη και στο χώρο της χερσονήσου
αναπτύσσονταν ήδη δύο, ίσως και τρεις συνοικίες (ά-
ρα υπήρχαν και χωροταξικές δεσμεύσεις). Η θέση της
συνοικίας τους δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Σ όλες
σχεδόν τις περιοχές των Βαλκανίων οι Εβραίοι είχαν
τη δυνατότητα να κατοικούν σε μαχαλάδες τιγς πόλη;
που εκτείνονταν αμέσως κάτω από το κάστρο, επειδή το ο-
θωματτκό κράτος έδειχνε σ' αυτούς μεγαλύτερη εμπιστοσύνη
απ' ό,τι στους χριστιανούς18.
Όμως τα ερωτηματικά δεν αφορούν μόνο την αρ­
χική θέση της εβραϊκής συνοικίας αλλά και γενικότε­
ρα την παρουσία των Εβραίων στην πόλη. Μετά το
1597 (τότε καταγράφονται 22 οικογένειες και 8 ά­
γαμοι) καμία πηγή δεν αναφέρει Εβραίους στην Κα­
βάλα, ούτε καν η επίσημη απογραφή του 18 3 1100. Οι
107. Αντό επι6εόαιώ\εται από τα παλιά Δημοτο'/.&ρα (Αρχείο
Τμήματος Δημοτικές Κατάοταοιγς Δι)μον Καβά/.ας. 1914-1973)
και από άλλα αρχεία λχ. το Αρχείο Υπηρεσίας Ηλεκτροφωτισμον
Δήμον Καβά/.ας, 1920-1965, όπου και βιβλία με ονομαστικές κα­
ταστάσεις των καταναλ.ωτών ηλεκτρικού ρεύματος, κατά σννοικία
και οδό, από το 1920 (τα δύο αρχεία απόκεινται στα ΓΛ.Κ.-Αρ­
χεία Ν. Καβά/.ας).
108. Καρνόη, Χωρο-ταξία Νεωτερικύ], σ. 101-102.
109. Αντό ωστόσο δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν τότε Εβραίοι
στην Καβάλ.α. Η απογραφή τον 1831 δεν αναφέρει Εβραίοι,ς και
σε άλλες πόλεις (π.χ. Κομοτψι)), αν και η παροικία τοις εκεί εί­
ναι επιβεβαιωμένη}.
 (γερμανόφωνοι) της κεντρικής Ευρώπης, ενώ οι νέοι
είναι στο σύνολό τους σεφαραδίτες (ισπανόφωνοι)"1
και προέρχονται από διάφορα μέρη της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας, π.χ. τη Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη, την
Αδριανούπολη, την Καλλίπολη, τις Σέρρες κ.ά. Ο ε­
βραϊκός πληθυσμός αναπτύσσεται ραγδαία: το 1876
αριθμεί 80 άτομα, γύρω στα 1900 ξεπερνά τα 1.000
και οτα 1912 φτάνει τα 2.500112.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1880 οι νέοι Ε­
βραίοι έποικοι εγκαθίστανται στο κέντρο της πόλης,

111. Aschkenazim και Sepharadim ( o lio τα Aschkenaz και

Sepharad. τις εβραϊκές ονομασίες της Γερμαηας και Ισπανίας, α­
ντίστοιχα). Οι δεύτεροι εγκατέ)χι\κιν τψ' Ιβηρική το 1492, όταν
άρχισαν οι ενα\πίον τοί'ς διω'/μοί τον Φερόινάνόον και της Ισα­
βέλλας, και εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, η οποία ήταν ανεκτική προς τα μονοθεϊστικά Θρη­
σκευτικά σύνολα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των Εβραίων τΐ]ς πολ­
λής, οι μόνοι ασκεναζίμ της Καβά/.ας ήταν η οικο'γέντια Πεσοάχ.
Όλοι οι άλλοι είχαν μητρική γλώσσα τη "λαδίνο" (ισπανοεβραϊκή)
και, κατά τις ίδιες μαρτιρίες, αγνοούσαν ακόμη και τον όρο "α­
σκεναζίμ ”
112. ΑΥΕ, 1876/78/1, Καβάλ.α 4-8-1876 και ΑΥΕ, 1912/αακ-
Αβραάμ Μόλχο, μέγα; ραδινός τη; Καβοά.ας, από οιχο'/ήΐΐα
Β\ Καβά).α 11-1-1912.
ραδινών τη; πόλη;, 1880 χ,ε. (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καδά/.α;).

Εβραίοι “εμφανίζονται” στην πόλη (και στο χώρο που

προαναφέραμε) προς τα μέσα του 19ου αιώνα. Στα
1840 μαρτυρείται, από εβραϊκή πηγή, η ύπαρξη μι­
κρής ισραηλιτικής παροικίας και στα 1854, σύμφω­
να με τις αναμνήσεις των Εβραίων της πόλης, αρχί­
ζει να λειτουργεί η πρώτη συναγωγή. Πρόκειται μάλ­
λον για ένα μικρό χώρο λατρείας (μιδράς), ο οποί­
ος, σύμφωνα με μαρτυρίες, βρισκόταν “κοιτά στις
Καμάρες""0.
Δύο είναι τα ενδεχόμενα: Πρώτο, ότι το εβραϊκό
στοιχείο μετά το 1600 εκμηδενίστηκε, ίσως λόγω ε-
ξισλαμισμών, ότι ο (όποιος) χώρος του αρχικού ε­
βραϊκού συνοικισμού κατελήφθη από άλλη εθνοθρη-
σκευτική ομάδα και ότι, όταν οι Εβραίοι επανεμφα­
νίστηκαν στην πόλη (μετά το 1830-1840), εγκατα­
στάθηκαν αναγκαστικά στο μόνο διαθέσιμο και άνε­
το χώρο του εξωτερικού περίβολου των τειχών. Δεύ­
τερο (και πιθανότερο) ότι μια αριθμητικά ασήμαντη
εβραϊκή κοινότητα είχε αδιάλειπτη παρουσία στην
Καβάλα, στο χώρο της αρχικής της εγκατάστασης,
και άρχισε να ενισχύεται πληθυσμιακά και να κάνει
αισθητή την παρουσία της από τα μέσα του 19ου
αι., την εποχή της αρχόμενης εμπορικής ανάπτυξης
της πόλης.
Είτε ισχύει το πρώτο, είτε το δεύτερο, είτε κάτι
άλλο, το βέβαιο είναι ότι ο νέος αυτός εβραϊκός
πληθυσμός δεν αποτελεί συνέχεια του παλιού. Οι πα­
λιοί Εβραίοι της Καβάλας ήταν κυρίως ασκεναζίμ10*
110. Ανώννμον, "Janina, Serves, Cavalla ", Allgemeine Zeitung des
Judenthums, 4 (1840), 254, Α6ρ. Αίεβοράχ, "Η Ιοραηλ,ιτιχή Kch\o~ Εβραιοπούλα οτα θρησκευτικά της καθήκο\πα
τη; , Καόαΐ,ιώτίχο Ημερολόγιο, 47 (Φεδρ. 1968), 37, ατπίοτοιχα. (ΓΑ.Κ. - Αρχεία Ν. Καβά/.ας).
όπου συγκροτείται, οργανωμένα πλέον (με συναγω­
γή, σχολείο κλπ.), η συνοικία τους. Εκεί μετακομί­
ζουν και οι περισσότεροι και πλέον εύποροι από
τους παλιούς κατοίκους της Παναγίας, εγκαταλείπο-
ντας το χώρο της αρχικής τους εγκατάστασης. Ωστό­
σο οτα τέλη του 19ου αιώνα αναπτύσσεται στην
Παναγία μια νέα περιοχή με αρκετό εβραϊκό πληθυ­
σμό, περιοχή που γειτνιάζει με το χώρο του ιστορι­
κού εβραϊκού συνοικισμού: Πρόκειται για το εκτός
των τειχών βορειοανατολικό μέρος της χερσονήσου,
δηλ. πάνω από το ναυπηγείο, κυρίως κατά μήκος
της Λ. Κατσώνη, όπου διαμένουν Εβραίοι των κα­
τώτερων κοινωνικών στρωμάτων"3.
113. Για την προέλευση, το χρόνο εγκατάστασης και τις περιο­ νέες κεντρικές περιοχές της πόλης"*.
χές διαμονής των Εδραίων, στοιχεία πήραμε από τα παλιά Δημο­
τολόγια και άλλα αρχεία τον Δήμον Καβάλ.ας (6L σημ. 107), από
διάφορα τεκμήρια και καταστάσεις των Εδραίων Καδαλιωτών
(ΓΑ.Κ-Αρχεία Ν. Καδέύ.ας, Σνλλογή αρχειακού υλικού Ιοραηλι-
τικής Κοινότητας Καδέύ.ας, 1915-1944) και από προφορικές μαρ-
τνρίες, κυρίως τον μακαρίτη Σαμπετάι Τσιμίνο. Α τό τη δεκαετία
τον 1880 η εβραϊκή συνοικία αναπτύσσεται στο κέντρο της πό­
λης (κατά μήκος και πάνω από την οδό Ομονοίας, μεταξύ της
Παύλον Μελά, όπου και η συναγωγή, και μέχρι την Αμύ\πα / Δη­
μοτική Αγορά). Σημειώνουμε εδώ ότι στο Οθωμανικό Κτηματολό­
γιο οι περιοχές των εβραϊκών ακινήτων προσδιορίζονται με δύο ο­
νομασίες: Γιαχουντί μαχα).έ (=εδραϊκή συνοικία) και Μονσεδί (=“ο
μωοαϊκός", “ο ανήκων εις τον Μωνσή"). Α τό τις σχετικές κατα­
γραφές -π.χ. “συνοικία Μονσεδί" και τοποθεσίες "πέριξ εκκλησί­
ας", ή “πέριξ εκκλησίας στην αμμουδιά" ή "πέριξ εκκλησίας στα
Ποταμούόια" (προφανώς του Αγίου Ιωάννη), “οδός Τηλεγραφεί-
ου", “Τσαϊλ.άρ" (Ποταμούόια), “στο ρέμα", “Κιοντοούκ Ορμάν",
“στον ή πάνω από το γύφτικο μαχαλά ”, “λεωφόρος Σαρή Σα-
μπάν" κλπ.- σχηματίσαμε την εντύπωση ότι η δεύτερη ονομασία
χρησιμοποιείται για τις περιπτώσεις των ακινήτων που ανήκουν
μεν σε Εδραίους, αλλά βρίσκονται σε άλλες περιοχές της πόλης,
έξω όηλ- από τον κατεξοχήν χώρο της εβραϊκής συνοικίας. Όμως
μια τέτοια διάκριση δε στοιχειοθετείται βιβλιογραφικά Πάντως οι
δύο ονομασίες δεν έχουν καμία εννοιολογική διαφορά
2.3.6. Η “συνοικία” Ιμπραήμ πασά: κέντρο της
πόλης και αγορά
Το τζαμί τον Ιμ,τράημ ,ταοά καί τ ο τοαροί (οδός Κουντον-
ριώτοι) γιίρω στα 1900 (αρχείο Ι Λ Λ Κ τον κ Ν. Κηύομέτωφ)
Αντίθετα με τις συνοικίες, που ήταν αυτόνομες ε­
νότητες με περιορισμένες μεταξύ τους σχέσεις, το
τμήμα αυτό αποτελούσε το “κέντρο” της Καβάλας
και λειτουργούσε ως ενοποιητικό στοιχείο της πόλης.
Μόνο εδώ συναντιούνταν, επικοινωνούσαν και συναλ­
λάσσονταν φυλές και θρησκείες μέχρι περίπου το
1870-1880, αφότου αρχίζουν να διαμορφώνονται οι
Στο χώρο αυτό"5, που έφερε το όνομα του Ιμπρα­
ήμ πασά (ιδρυτή του παλαιότερου και μεγαλύτερου
τζαμιού της Καβάλας), οργανώνεται εξαρχής και η
τοπική αγορά της πόλης. Στις οθωμανικές πόλεις ο
χώρος της αγοράς, είτε της καθημερινής (τσάροι) εί­
τε της εβδομαδιαίας (παζάρι), ήταν αυστηρά προσ­
διορισμένος, ώστε να ελέγχονται η είσοδος των προ­
ϊόντων οτην πόλη, η διακίνηση των αγαθών και οι
εμπορικές πράξεις και να διευκολύνεται η είσπραξη
114. Για το κέντρο της οθωμανικής πόλης, τη σημασία και τις
λειτουργίες τον (μια απ' αιτές ύμαν η αγορά), Καρύόη, Χωρο-τα­
ξία Νεωτερικύ], ο. 127-148.
115. ΔΑΠ-Κ, αρ. 98-191, 494-672. Σύμφωνα με το Οθωμανικό
Κτηματολόγιο (1885-1912), η συνοικία Ιμπραήμ πασά εκτείνεται
και εκτός του εξωτερικού περίβολου των τειχών, περιλαμβάνοντας
και ορισμένες από τις κεντρικές περιοχές της πόλης. Στα τελευ­
ταία χρόνια της τουρκοκρατίας το όνομα Ιμπραήμ πασά χρησιμο­
ποιείται, όπως φαίνεται, για να δηλώσει γενικά την παλιά πόλη,
ακόμη και τη χερσόνησο. Διαβάζουμε λ-χ. σε χοτζέτι (τίτλο ιδιο­
κτησίας) οικοπέδου που βρίσκεται απέναντι από την εκκλησία της
Παναγίας: “συνοικία Ιμπραήμ πασά, οδός βαρούς" (1908).
των φόρων. Συνήθως οι αγορές των πόλεων βρίσκο­
νταν πάνω στους κεντρικούς δρόμους τους και κο­
ντά οτις πύλες τους και γειτνίαζαν με τα θρησκευ­
τικά και κοσμικά κτίρια του κέντρου της πόλης. Οι
εκτός τειχών αγορές (συνήθως οι εβδομαδιαίες, δηλ.
τα παζάρια) βρίσκονταν ακριβώς έξω από τις πύλες
εισόδου στήν πόλη"6.
Στην Καβάλα η αγορά ήταν υπαίθρια (και όχι σκε­
παστή) και εκτεινόταν κατά μήκος και οτις παρόδους
της σημερινής οδού Κουντουριώτου. Οι περιηγητές
του 19ου αιώνα την περιγράφουν ως “πληκτικό πα­
ζάρι” με πρόχειρες κατασκευές, σκεπασμένες με κλη­
ματόφυλλα”"’. Δεν γνωρίζουμε αν υπήρχαν εδώ, όπως
σε άλλες πόλεις, προσδιορισμένοι χώροι για ομοειδείς
εμπορικές ή βιοτεχνικές δραστηριότητες.
Η εβδομαδιαία αγορά, το παζάρι της Παρασκευ­
ής, αρχικά λειτουργούσε στο ίδω μέρος, όπως μαρ­
τυρεί Τούρκος περιηγητής στα 1650. Αργότερα όμως
μεταφέρθηκε έξω από τα τείχη, συγκεκριμένα έξω α­
πό την ανατολική πύλη (την Ισταμπούλ καπουσού),
116. Τοντόρωφ, Η Βαλκανική Πόλη, ο. 34, Καρύόη, Χωρο-ταζία
Νεωτερική, ο. 128-132. Για τη συνύπαρξη κτιρίων θρησκευτικού,
κοινωνικού και οικονομικού χαρακτήρα στο κέντρο των οθωμανι­ C d V d IJ d Rue Srambou! Tscharchi
κών πόλεων, Καρύόη, ά ,τ., ο. 139-140. J x a b d j j a - νόσο Zzaucoirvy Toaoen
117. Η Walker. ό.π., ο. 13, και ο Loher (6λ. Ενεκεπίόη, Θεοσαλ.ο-
νίκη και Μακεδονία 1798-1912, ο. 80). Οι δυτικοί ονόμαζαν πα­ Τμίρα σημερινής οδού Βεηζέ/Όυ, 'γύρω στα 1900.
ζάρι και την καθημερίΜ) αγορά των πόλεων (δηλ. το τσάροι). Αριστερά, το νεκροταφείο (αρχείο ΙΛΛΧ . του κ. Ν. Βουδομέτωφ)

fk \

στο χώρο του Διοικητηρίου (οημερ. Δικαστηρίων) στις αρχές τον 20ού αι. (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας).
στο χώρο της σημερινής πλατείας Νικοτσάρα, ανάμε­
σα στα Δικαστήρια και στις Καμάρες"*.
Στη “συνοικία” Ιμπραήμ πασά βρίσκονταν, όπως
προαναφέραμε, και τα δύο λουτρά της πόλης: τό χα­
μάμ του βακουφιού στην αγορά του Αγίου Νικολά­
ου και το μεταγενέστερο στην γωνία Θ. Πουλίόου -
Γραβιάς.
Κατάλοιπο των πρώτων αιώνων, που όμως διατη­
ρήθηκε μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας, ήταν το
μουσουλμανικό Νεκροταφείο, που καταλάμβανε το
118. MB A. Hadschi Chalfa, Rumeli urid Bosna. μτφρΑ von
Hammer. Illen IS 12 a 71, Σχιντί. Ούοι.τοριχαί Σιρειώοεις. a 457
(στα 18S5X αντίοτεχχα.
Πανω. το μαι·οω/Μο τη; Ζεϊνέμ,τ, κόρη; τον ΛούσεΓν αγά
ταυ Καβεύαώτη, στο χώρο τη; κεντρικής πλατείας (α,τό 1794
έως 1967). Κάτω, η εντός αϊτού σαρκοφάγος, θεωρούνταν
λανθασμένα ως τάφο; της μητέρα; του Μεχμέτ Α/.ή
(φωτ. Λ \1Κ χαι ι\. Καραγιανντζχίόη, αντίστοιχα).
Ατό οθωμανικό νεκροταφείο τη; περιοχής ΚαόάΧ.α;
(φωτ. ,Υ. ΚαραγιανταχίόηΧ
δυτικότερο μέρος του εξωτερικού περίβολου των τει­
χών και εκτεινόταν και έξω από αυτόν, στις σημε­
ρινές οδούς; Δοϊράνης και Ομονοίας και στο νότιο
μέρος της κεντρικής πλατείας119.
Στην εντός των τειχών περιοχή της πόλης (είτε
στη χερσόνησό είτε στον εξωτερικό περίβολο) βρί­
σκονται μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα και οι σημα­
ντικότερες λειτουργίες της: το Διοικητήριο, οι στρα­
τιωτικές εγκαταστάσεις, οι φυλακές κλπ. Επίσης οι
φορείς που σχετίζονταν με την εμπορική κίνηση του
λιμανιού: οι εμπορικοί οίκοι, οι ναυτιλιακές εταιρίες
και τα προξενεία. Μόνο λίγο πριν ή από τις αρχές
του 20ού αιώνα οι κεντρικές αυτές λειτουργίες της
πόλης μεταφέρονται έξω από τα τείχη, στις νέες κε­
ντρικές περιοχές τηςι:ο.
2.3.7. Οι συνοικίες της Παναγίας στο πλαίσιο
της “ανοικτής” πόλης (1864 κ.ε.)
Οπως αναφέραμε και σε άλλα σημεία αυτού του
κεφαλαίου, η οθωμανική πόλη χωριζόταν σε αμιγείς
εθνοθρησκευτικές συνοικίες, που αποτελούσαν το
χώρο κατοίκησης και ήταν αυτοτελείς θρησκευτικές
- κοινωνικές, διοικητικές και φορολογικές ενότητες.
Επί αιώνες λοιπόν δύο ήταν τα κύρια γνωρίσματα
της οθωμανικής πόλης: Πρώτο, η πολυδιάσπασή της
σε αυτόνομες ενότητες, πού είχαν η καθεμιά το δι­
κό της κέντρο εξουσίας. Δεύτερο, η εσωστρέφεια της
κοινωνικής της ζωής, αφού όλες οι κοινωνικές δρα­
στηριότητες των κατοίκων περιορίζονταν μέσα στο
πλαίσιο των συνοικιών και γύρω από τους χώρους
λατρείας και τα διάφορα ιδρύματά τους.
Αυτή η επί αιώνες παγιωμένη τάξη πραγμάτων
αρχίζει να ανατρέπεται κατά τις τελευταίες δεκαετί-
119. Για τα χαμάμ, ΑΑΠ-Κ αρ. 160 χαι 656. Η θέση τον νε­
κροταφείου υτοόψ.ώνεται α,τό τον Robert de Drew: στα 1668 (Η.
Pernot. I'ον age en Turquie et en Grece du R.P Robert de
Drew...(1665-1669). Paris 1925, o. 92).
120. Στεφάνι’δον, Η ,τόλη - λιμάνι, σ. 305-307, Κ. Λικουρίνον,
"Τα ξένα Πρενξενεία. Η ,ταρονσία χαι ο ρόλο; τοις στην τουρκο­
κρατούμενε/ Καδά/.α", Η Καθημερινή-Ε,ττά Ημέρες (27-6-1993).

Το οθωμανικό Διοικητήριο (1896), σημερινό κτίριο Δικαστη­
ρίων (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. κ. Ν. Ρονόομέτωφ).
ες του 19ου αιώνα, λόγω της πολιτικής διοικητικού
εκσυγχρονισμού του οθωμανικού κράτους. Τα νέα
διοικητικά μέτρα συμπίπτουν χρονικά με την άδεια
για επέκταση της Καβάλας εκτός των τειχών της πα­
λιάς πόλης (1864). Μέσα σε δύο δεκαετίες τα αποτε­
λέσματα είναι ορατά και στο χώρο της Καβάλας και
στον τρόπο λειτουργίας της πόλης.
Κατά πρώτον αλλάζει ο ρόλος των συνοικιών: Με
τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του
1860 οι συνοικίες παύουν να αποτελούν χωριστές
διοικητικές ενότητες, αφού επιβάλλεται η ενιαία διοί­
κηση της πόλης με μικτά διοικητικά όργανα. Έτσι ο
παραδοσιακός διαχωρισμός της πόλης με κριτήρια ε-
θνικά-θρησκευτικά δεν έχει πια νόημα και κάτοικοι
απ' όλες τις εθνικές ομάδες της πόλης μπορούν να συ­
νυπάρχουν στην ίδια περιοχή. Οι νέες συνοικίες της
πόλης δεν έχουν τη θρησκευτική-εθνική ομοιογένεια
που χαρακτηρίζει τις συνοικίες της χερσονήσου. Π.χ.
Τμήμα τον κέντρο ν και των ανατολικών συνοικιών, στις αρχές τον 20ού αιώνα (ΓΛ.Κ. - Αρχεία Ν. Καδόό.ας, φωτ. Γ. Παπακοομά).
ο χώρος από τις Καμάρες - Δικαστήρια μέχρι το Σού-
γιολου (συνοικία Γενή Μαχαλέ), κατοικείται μεν κυ­
ρίως από Τούρκους, όμως μέσα στα όρια του μου­
σουλμανικού μαχαλά αναπτύσσεται κι ένας ελληνικός
συνοικισμός (του “Τηλέγραφου”) και υπάρχουν και
αρκετά εβραϊκά σπίτια. Στη χριστιανική συνοικία του
Αγίου Ιωάννη διαμένουν και λίγοι Τούρκοι και Εβραί­
οι. Στο χώρο των δύο γύφτικων μαχαλάδων, Κιου-
τσούκ μαχαλέ και Τσομλέκ Ντερέ, δη)., γύρω από τη
σημερινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, κατοικούν ε­
πίσης πολλοί Εβραίοι και λίγοι Έλληνες. Τα Ποτα-
μούδια (Τσάί).άρ) είναι μικτή συνοικία, στο Κιουτσούκ
Ορμάν (Ραψάνη) και τό Καρά Ορμάν εγκαθίστανται
κυρίως Έλληνες, δε λείπουν όμως και οι Τούρκοι, μέ­
σα στα όρια της χριστιανικής συνοικίας του Αγίου
Παύλου βρίσκεται ο μικρός συνοικισμός των Αρμενί­
ων κλπ.121. Η συνύπαρξη όλων των εθνοθρησκευτικών
ομάδων είναι βέβαια πιο έντονη στις κεντρικές περιο­
χές της πόλης και στο χώρο του βαράς της Καβά­
λας122.
121. Από καταγραφές στα αρχεία τον Τμήματος ΔΛ.Π. Καβά­
λας και το Οθωμανικό Κτηματολόγιο.
122. Ως "βαριάς" (=προάστιο) συνήθως χαρακτηρίζεται η εκτός
των τειχών περιοχή των οθωμανικών πό'/εων, αλλά και το χριστια­
νικό τοις τμήμα (Το\πόρωφ, Η Βα/.κανική πόλη, ο. 48). Σύμφω­
να με το Οθωμανικό Κτηματολ&γιο, στη “συνοικία” βαράς περι­
λαμβάνομαι πο/άες από τις νέες συνοικίες - περιοχές της πόλης:
τον Αγιον ΙωάνιΤ], των Ποταμονδίων, τον Κιοντοούκ Ορμάν, τον
Καρά Ορμάν, τον Αγιον Παύλον κ,ά. Μόνο κατά τα τε)ενταία
χρόνια της τοιρκοκρατίας ορισμένες από αντές αναφέρονται ως
χωριστές σίΛοικίες. Στονς κώδικες της ε/ά.ψνκ.ής κοινότητας ο ό­
ρος (βαράς, βαρόσι, βαρούς, βαρούσι) όψ.ώ\τι τον εξωτερικό περί­
βολο των τειχών (τη “συνοικία" Ιμπραήμ πασά), κάποτε όμως και
το χώρο της χερσο\τ)σον, μάλλον τη χριστιαηκή συνοικία της.
 Ακόμη, μετά το 1880 ot συνοικίες παύουν να α­
ποτελούν τον αποκλειστικό χώρο άσκησης κοινωνικών
δραστηριοτήτων. Περίπου δύο δεκαετίες μετά την ε­
πέκταση της Καβάλας εκτός των τειχών της, αρχίζουν
να διαμορφώνονται, παράλληλα με τις νέες συνοικίες,
και οι νέες κεντρικές περιοχές της πόλης, που παρέ­
χουν ξεχωριστούς χώρους για συλλογική ζωή, π.χ. για
την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία, τη νοσηλεία Ενδει­
κτικά αναφέρουμε ότι τα νέα ελληνικά σχολεία (το
Αρρεναγωγείο και το Παρθεναγωγείο), το νοσοκομεί­
ο “ο Ευαγγελισμός" και η “Μεγάλη Λέσχη" δε βρί­
σκονται σε χώρους των ελληνικών συνοικιών, αλλά οε
κεντρικές, "πολυεθνικές" περιοχές. Στις νέες αυτές κε­
ντρικές περιοχές μετακομίζουν σταδιακά και οι περισ­
σότερες διοικητικές λειτουργίες της πόλης, π.χ. το
Διοικητήριο (σημερινό κτίριο των Δικαστηρίων), που
βρισκόταν παλιά στη χερσόνησο της Παναγίας, αλλά
και άλλοι φορείς: προξενεία, εμπορικοί οίκοι κλπ.
Ο παραδοσιακός διαχωρισμός του χώρου της πό­
λης σε περιοχές κατοικίας και εργασίας εξακολουθεί
να υφίσταται σε μεγάλο βαθμό, όμως στα κεντρικά
τμήματα της πόλης αρχίζουν να συνυπάρχουν στο ί­
διο οίκημα οι δύο παραδοσιακά ασυμβίβαστες λει­
τουργίες (π.χ. κατάστημα στο ισόγειο, κατοικία στον
όροφο), ενώ στις νέες συνοικίες κάνουν την εμφάνισή
τους μαγαζιά και εργαστήρια.
Στο χώρο της παλιάς πόλης οι αλλαγές αυτές βρί­
σκουν πρόσφορο έδαφος μόνο στη "συνοικία" Ιμπρα-
ήμ πασά, όπου συνυπάρχουν χώροι εργασίας και κα­
τοικίας και συμβιώνουν (κυρίως πάνω από τη σημε­
ρινή οδό Κουντουριώτου) Τούρκοι, Έλληνες και Ε­
βραίοι. Αντίθετα ο εντός των εσωτερικών τειχών χώ­
ρος της χερσονήσου ελάχιστα επηρεάζεται από τις ε­
ξελίξεις αυτές, εξακολουθεί να είναι μέχρι και το τέ­
λος της τουρκοκρατίας περιοχή κατοίκησης και δια­
τηρεί, με ελάχιστες εξαιρέσεις, την εθνοθρησκευτική
Η Καβάλα στα μέσα τον 19ον αι. (υδατογραφία Ed. Lear, 1856). Ο χώρος τον εξωτερικόν ,τερίβολον φαί\·εται αραιοκατοικημένος,
ο εκτός των τειχών είναι ακόμη ακατοίκητος, οτψ Εγνατΐα οόό (οημ. Ελλην. και ΓαλΧ Δημοκρατίας) ύιακρίνεται καραβάνι με καμή­
λες (Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας).
ομοιογένεια των συνοικιών του.
Όμως από τα μέσα της δεκαετίας του 1860, οι
μαχαλάδες της Παναγίας, οι μουσουλμανικοί και ο
χριστιανικός, δεν είναι πια αυτόνομες ενότητες με δι­
κή τους ζωή και λειτουργία, αλλά εντάσσονται σε ευ­
ρύτερες ομάδες, τις εθνοθρησκευτικές κοινότητες της
πόλης, τη μουσουλμανική και την ελληνορθόδοξη.
2.4. Ο χώρος της χερσονήσου και οι συνθήκες ζωής
2.4.1. Το στεγαστικό πρόβλημα
Όπως σημειώσαμε ήδη, ο χώρος της χερσονήσου
δεν πρέπει να υφίσταται σημαντικές αλλαγές από το
17ο αιώνα, την εποχή του Εβλιγιά Τοελεμπή (1667),
μέχρι και τις αρχές του 19ου αιώνα Αυτό τουλάχι­
στον εικάζεται από τη στασιμότητα των πληθυσμια-
κών μεγεθών της.
Η εικόνα της περίκλειστης πόλης αρχίζει να αλλά­
ζει προς τα μέσα του 19ου αιώνα, την εποχή δηλ. της
αρχόμενης εμπορικής της ανάπτυξης. Νέοι κάτοικοι
εισρέουν τότε στην Καβάλα και η χερσόνησος της
Παναγίας αδυνατεί να ανταποκριθεί στις στεγαστικές
ανάγκες του ολοένα αυξανόμενου πληθυσμού της. Μέ­
χρι το 1864 η Καβάλα αναπτύσσεται στο χώρο που
οριοθετούν τα τείχη της. Στις παραμονές της επέκτα­
σής της εκτός των τειχών ο πολεοδομικός ιστός της
χερσονήσου έχει πυκνώσει υπερβολικά, οι διαθέσιμοι
χώροι έχουν οικοδομηθεί, οι συνοικίες έχουν επεκτα­
θεί και δεν ξεχωρίζουν πια μεταξύ τους, σπίτια έχουν
κτιοθεί σε επαφή με τα τείχη, οι αδιέξοδοι δρόμοι έ­
χουν αυξηθεί κλπ.
Η πόλη έχει εξαντλήσει τα όριά της και ασφυκτιά
υπό το βάρος των 5-6.000 κατοίκων της123. Ο πληθυ­
σμός αυτός αντιστοιχεί σε μια μέση πυκνότητα 300-
123. Κατά τον Α γγλο ι αοαρόξενο Mating, το 1859 η Καβάλα
είχε 6.000 κατοίκους (FO 2 9 5 /2 /6 0 . Καβάλα 17-2-1859).
 16

Χριστιανικές συνοικίες 1. Παναγία («Μαχαλάς»)

2. Άγιος Ιωάννης
Μουσουλμανικές συνοικίες 3. Κεντρική (Άγιος Παύλος)
4. Χαλίλ μπέη
Εβραϊκή συνοικία 5. Καδή Αχμέτ εφέντη
6. Χουσεΐν μπέη
Γύφτικες συνοικίες 7. Ιμπραήμ πασά
8. Γενή μαχαλέ
Μικτές συνοικίες —περιοχές 9. Χαμιδιέ (σημ. Αγίας Βαρβάρας)
10. Σελιμιγιέ (σημ. Τίμιου Σταυρού)
Κεντρικές περιοχές 11. Εβραϊκή
12. Κιουτσούκ Μαχαλέ
13. Τσομλέκ Δερέ
14. Τηλέγραφος
15. Π οταμούδια
16. Άγ. Αθανάσιος - Καρά Ορμάν
17. Κιουτσούκ Ορμάν

Οι συνοικίες της Καβάλας πριν την εγκατάσταση των προσφύγων.

 350 ατόμων ανά εκτάριο, η οποία ήταν ασφαλώς με­
γαλύτερη στον κατ' εξοχήν χώρο κατοίκησης, στον ε­
σωτερικό περίβολο των τειχών. Ήδη στα τέλη της δε­
καετίας του 1850 οι εποχιακοί εργάτες των καπνών
διαμένουν στα προάστια της πόλης (εκτός των τει­
χών), οε πρόχειρες μάλλον κατασκευές124.
Πολύ εντονότερο πρέπει να ήταν το πρόβλημα της
πυκνοκατοίκησης στη μικρή συνοικία των χριστιανών,
οι οποίοι, όπως μαθαίνουμε από έγγραφο του 1864,
πολλές φορές στο παρελθόν είχαν ζητήσει άδεια για
να κτίσουν “οικίας καί έργαατήρια εκτός τον φρου­
ρίου πρός ευρυχωρίαν καί άνεοιν καί ενέργειαν τών
εργασιών" τους125. Ενδεικτικό της έλλειψης στέγης εί­
ναι ότι το 1846 ο Έλληνας προξενικός πράκτορας
χρειάστηκε δύο μήνες για να βρει οικία ανάλογη της
θέσης του, την οποία και χρυσοπλήρωσε (“ένοίκιον
κατ' έτος 1.800 γρόσια τοίς μετρητοίς"). Ακόμη με­
γαλύτερο πρόβλημα πρέπει να είχε ο Αγγλος υποπρό­
ξενος το 1859. Αφού δεν κατάφερε να εξασφαλίσει
άδεια για ανέγερση προξενικού καταστήματος σε
χώρο εκτός των τειχών, χρειάστηκε να επιστρατεύσει
τις υψηλές γνωριμίες του στην Κωνσταντινούπολη για
να νοικιάσει ευπρόσωπη κατοικία στην Παναγία126.
124. Κατά τον Nikola idv, Lcs Turcs et la Turquie contemporaine,
τ. 1, o. 260, στα τέλη της δεκαετίας τον 1850 υπήρχαν εκτός των
τειχών 300 κτίσματα (μαγαζιά, αποθήκες και σπίτια) πον ανήκαν
όλα σε Έλληνες.
125. Κώδικας 1864-1889, ο. 21.
126. ΑΥΕ, 1847/36/2, Καβάλ.α 8-1-1847, FO 295/2/ff.84-85,
Καδάλ.α 4-5-1859, αχπίστοιχα.
/\ρχο\Ίΐκο τον 18ον αιώνα στη σννοικία της Παναγίας (φωτ. Μιχ. Κονδνλίόη).
2.4.2. Τα σπίτια της Παναγίας
Στη συνοικία της Παναγίας σώζονται ακόμη πολ­
λά σπίτια της περιόδου που ιστορούμε. Το παλιότερο,
σε πάροδο της οδού Βυζαντίου, χρονολογείται γύρω
στα 1650, ενώ κάποια άλλα είναι του δευτέρου μισού
του 18ου αιώνα. Ο Εβλιγιά Τσελεμπή μαρτυρεί στα
μέσα του Που αιώνα ότι τα σπίτια της Καβάλας ή­
ταν μονώροφα και διώροφα, όλα πέτρινα και στερεά
και λίγα διέθεταν μπαχτσέδες. Διώροφα ήταν και τα
περισσότερα σπίτια του 19ου αιώνα, όπως μαρτυρούν
τα εναπομείναντα δείγματα και οι φωτογραφίες της
εποχής. Υπήρχαν όμως και τριώροφα, προνόμιο που
αρχικά ανήκε μόνο στους μουσουλμάνους.
Τα τουρκικά σπίτια κατείχαν συνήθως αρκετή έ­
κταση, αφού διέθεταν χωριστούς χώρους για άνδρες
και γυναίκες. Ήταν επίσης, σύμφωνα με τις επιταγές
της οθωμανικής νομοθεσίας, πάντα ψηλότερα από
αυτά των Εβραίων και των χριστιανών127. Τα σπίτια
των τελευταίων μέχρι το 1864 δεν επιτρεπόταν να
ξεπερνούν σε ύψος τα 7 μέτρα και γενικά ήταν, ό­
πως επιβεβαιώνουν οι φωτογραφίες και οι προφορι­
κές μαρτυρίες, μικρά, κακοφτιαγμένα και ταπεινά125.
127. Για τα επιτρεπόμενα ύψη των σπιτιών (1559-1891), Καρα-
όήμον-Γερολύμπον, Βορειοε'/ά.αόικές πόλεις, ο. 38, 71. Οι διακρί­
σεις καταργοί’Χ'ται, εν μέρει τουλάχιστον, με τον οικοδομικό κα­
νονισμό τον 1864 (ό.π., ο. 64-70), πον διαπνέεται από το πνεύμα
ισοτιμίας τον Τανζιμάτ.
128. Χριστιανικά σπίτια δε (χί>ζο\παι πλέον. A'/j.u κάηκαν το
1916-1918 και άάά.α 'γκρεμίστηκαν κατά τη δεκαετία τον 1930
(6L στην εργασία τον Ν. Καρα'γι αχτακίδη).
Γενική άποψη της πυχνοκατοιχοιμένης χερσονήσου στις αρχές του 20ού αι. (αρχείο ΑΜ Κ )

Το τελευταίο οφείλεται φυσικά στην πυκνή δόμη­
ση, αφού στον περιορισμένο χώρο της ελληνικής συ­
νοικίας έπρεπε να ικανοποιηθούν οι ανάγκες στέγα­
σης ενός ραγδαία αναπτυσσόμενου πληθυσμού. Ηταν
όμως (αν κρίνουμε από σχετικές μαρτυρίες για άλ­
λες πόλεις) κι ένας “ενστικτώδης” τρόπος προστασί­
ας από την καχυποψία και τις αντιδράσεις των
Τούρκων, που είχαν συνηθίσει επί αιώνες να βλέπουν
τους χριστιανούς να ζουν σε συνθήκες ταπείνωσης.
Από τη δεκαετία όμως του 1860, αφότου κατο­
χυρώνεται η ισοτιμία όλων των εθνικών ομάδων της
αυτοκρατορίας, οι Έλληνες της Παναγίας διεκδικούν
το δικαίωμα για άνετη και αξιοπρεπή κατοικία, εκ­
φράζοντας συγχρόνως το παράπονό τους για τη μέ­
χρι τότε κατάστασή τους: “Οί οίκίαι ημών ούσαι μι­
κρότατοι καί στενοχωρημένοι... ταλαιπώρως τη μεγί­
στη στενοχώρια ζωμεν”129
Σε αντίθεση με τα σπίτια της νέας πόλης, που α­
κολουθούν δυτικοευρωπαϊκά, κυρίως, αρχιτεκτονικά
πρότυπα130, τα σπίτια της Παναγίας διατηρούν μέχρι
129. Κώδικας 1864-1889, σ. 21.
130. Ζιώγα, Παραδοσιακά κτίρια της νεότερης Καβάλας, ο. 23-
27, Σ. Αγγελονδη, “Ο Νεοκλαοοικιομός στην Καβάλα", Πρακτικά
Πανελληνίου Συνεδρίου, Νεοκλαααική πόλη και Αρχιτεκτονική,
Θεσσαλονίκη 1990, ο. 39-48.

Παραδοσιακά σπίτια και "αρχοντικά" στη αρχή της οδού Πουλίδου (φωτ. Αχιλλέα Σαββόπουλου)
Το κονάκι τον Μ εχμ έτ Αν.ή στην ι.το /η μα; (φιυτ. Αχινό.να Σαόόό.τον/.ον)

το τέλος της τουρκοκρατίας, σχεδόν στο σύνολό της παραδοσιακής μακεδονικής κατοικίας, όπως αυ­
τους, την παραδοσιακέ] μορφή και τεχνικέ]. Είναι κα­ τές έχουν προσαρμοστεί στο αστικό περιβάλλον. Σώ­
τά κανόνα "μικτά", δηλ. από πέτρα (στο ισόγειο) και ζονται ακόμη περίπου 150, εκ των οποίων τα πε­
τσατμά (στον όροφο έ] μέρος του ορόφου), με ξύλι­ ρισσότερα έχουν κτιστεί στα μέσα του 19ου αιώνα.
να πατώματα, επιστεγάσεις και κουφώματα και έ­
χουν· δύο χώρους; το ημιυπαίθριο ισόγειο, για τις βο­
ηθητικές ημερέ]σιες λειτουργίες, και το κλειστό χα­
γιάτι του ορόφου, όπου υπάρχουν η σάλα και τα
δωμάτια13'.
Πολλά είχαν περιφραγμένη εσωτερικέ] αυλή, προς
την οποία ανοίγονταν οι βοηθητικοί ισόγειοι χώροι
αλλά και τα δωμάτια Η εσωστρεφέ]ς αυτή διάταξη
αποσκοπούσε στην προστασία της ιδιωτικής ζωέ]ς, γι'
αυτό και ήταν ιδιαίτερα συχνή στα σπίτια των μου­
σουλμάνων, σύμφωνα με τις επιταγές των ηθών και
του τρόπου ζωής τους. Χαρακτηριστικό της τουρκι­
κής κατοικίας ήταν επίσης η χωριστή διάταξη των
διαμερισμάτων ανόρών και γυναικών (selamlik και
harem), όπως έχει διασωθεί λχ. στο κονάκι του
Μεχμέτ Αλή. Επιπλέον, στα παλιότερα σπίτια της
Παναγίας, τουρκικά και ελληνικά, ο όροφος παρου­
σιάζεται διευρυμένος σε σχέση με το ισόγειο, σχημα­
τίζοντας έτσι τα σαχνισιά (χαρακτηριστικό της πα­
ραδοσιακής αστικής κατοικίας), τα οποία ανοίγονται
προς την πλευρά του δρόμου ή της θέας.
Τα παλιά αυτά σπίτια της Παναγίας ανήκουν α­
πό αρχιτεκτονική άποψη σε διάφορες παραλλαγές13
131. Για τους τέτο ν ς των ασιτιών της Παναγίας, Inlra Muros.
a. 29-33, ά το ν και σχετική χαρτσγράφιιση, με βάση τις
ατοτντώ σεις κατοικιών το ν έγιναν α τό τον Αρ-'γτρη Μτακιοτζή.
 αναφέραμε, το 1684 μεγάλο μέρος των κτισμάτων
του φρουρίου καταστράφηκε από φωτιά. Τον Ιούνιο
του 1862 ξέσπασε “τρομερά πνρκαϊά, άποτεφρώσα-
αα πλεϊστον μέρος τής πόλεως”, σύμφωνα με πληρο­
φορίες του Έλληνα υποπροξένου. Η φωτιά ξεκίνησε,
κατά τη μαρτυρία του Άγγλου ομόλογού του, ακρι­
βώς έξω από τα τείχη, κατέκαψε ολόκληρο το τσάρ­
οι (50 μαγαζιά και αποθήκες) και πέρασε στον εσω­
τερικό περίβολο, όπου έκαψε λίγες κατοικίες και
προκάλεσε ζημιές σε αρκετά κτίσματα. Η καταστρο­
φή της πόλης θα ήταν ολοσχερής, αν η φωτιά έφτα­
νε στο χώρο όπου ήταν αποθηκευμένα 2.000 βαρέ­
λια με πυρίτιδα, και πολλοί κάτοικοι θα εγκλωβίζο­
νταν μέσα στη χερσόνησο, καθώς η μία από τις δύ­
ο πύλες καιγόταν, εμποδίζοντας τη διαφυγή τους134.
Ο Έλληνας πρόξενος αναφέρει ότι οι τουρκικές
αρχές ελάχιστα ενδιαφέρθηκαν για την κατάσβεσή
της. Αυτό -αν και δεν επιβεβαιώνεται από καμία πη­
γή- μπορεί να στηρίξει την υπόνοια ότι επρόκειτο
για ηθελημένο εμπρησμό, συνήθη πρακτική των
τουρκικών αρχών, όταν αποφάσιζαν να κάνουν έρ­
γα που έθιγαν συμφέροντα και προκαλούσαν αντι­
δράσεις των κατοίκων (π.χ. διάνοιξη ενός δρόμου, α­
120
νάπλαση μιας περιοχής κλπ.)135.

134. ΑΥΕ, 1862/36/2, Θεσσαλονίκη 24-7-1862 και FO 295/

2/f.214. Καβάλ.α 8-8-1862, αντίστοιχα.
135. Καραόήμον-Γερολύμπου, ό..τ„ ο. 116-117 (κυρίως), όπου
πίνακας πυρκαγιών σε πόλεις τον ευρωπαϊκού τμήματος της αυ­
Πόρτα .τα;.ιού σπιτιού της Παναγίας
τοκρατορίας (1839-1890).
(φωτ. Λχιλ/.όα Σαδβόπουλον)

Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν αρκετά “αρχοντόσπιτα",

κυρίως στις οδούς Ναυαρίνου, Ανθεμίου, Μεχμέτ Α-
λή, που πρέπει να είναι και από τα παλαιότερα σπί­
τια της χερσονήσου (του δευτέρου μισού του 18ου
αι.). Της ίδιας εποχής είναι και το κονάκι του Μεχ­
μέτ Αλή στο τέρμα της Θ. Πουλίδου13213.
Τα νεότερα σπίτια, του τέλους 19ου-αρχών 20ού
αι. έχουν περισσότερο αστικά χαρακτηριστικά. Στα
μορφολογικά τους γνωρίσματα και στα εξωτερικά
διακοσμητικά τους στοιχεία είναι φανερές οι επιδρά­
σεις από ανατολίξουσες τεχνοτροπίες. Στην κατηγο­
ρία αυτή ανήκουν τα “αρχοντόσπιτα” του γαιοκτή­
μονα Μεχμέτ Αλή Πασατζίκ και του Ζιουντί, στην
αρχή της Θ. Πουλίδου'53, και το κονάκι του Σακίρ
Ομέρ μπέη προς το τέρμα της ίδιας οδού.
Λόγω των υλικών κατασκευής τους αλλά και λό­
γω της πυκνής δόμησης, μόνιμος κίνδυνος για τα
σπίτια της Παναγίας ήταν η πυρκαγιά. Όπως προ-
132. Στεψανίόου, "Το κονάκι τοι· Μουχαμάντ Αϊι Πασά σττ/ν
Καυα/.α", Επώνυμα αρχοντικά των χρόνων της Τουρκοκρατίας, έκό.
ΕΧΠΤ Αθήνα 1986, ο. 13-28. Κατά τι] σνγγρατρέα, το κονάκι, κτίομα
τον τιίτιταίου τετάρτου τον 18ον αιώνα, (Υν είναι το πατρικό σπίτι
τον Μεχμέτ Αλ.ή, α)3Λ στεγάοτηκε ό αυτό μετά το 1787.
133. Ζιώγα, ό .τ, ο. 27, 66, 67. Στην οόό Ναναρίνον (από lntra Muros).
 2.4.3. Το οδικό σύστημα και οι δρόμοι της
χερσονήσου
Το οδικό σύστημα της Παναγίας παραμένει σχε­
δόν αναλλοίωτο εδώ και πέντε αιώνες τουλάχι­
στον'*. Οι οδικές χαράξεις αποτελούν μια από τις
"σταθερές" του χώρου και δεν επηρεάζονται από τις
μικρής κλίμακας παρεμβάσεις: διαπλατύνσεις δρό­
μων, κατεδαφίσεις και ανεγέρσεις νέων σπιτιών κλπ.
Στην περίπτωση της Παναγίας οι παρεμβάσεις πε­
ριορίστηκαν στο άκρο της χερσονήσου, από το κο­
νάκι του Μεχμέτ Αλή μέχρι το φάρο, και σ' όλο το
μήκος της Θ. Πουλίόου (αμφότερες κατά το διάστη­
μα του Μεσοπολέμου).
Κύριο χαρακτηριστικό του οδικού συστήματος της
Παναγίας είναι η ακανόνιστη διάταξη των δρόμων
(έλλειψη οικοδομικών τετραγώνων, δρόμοι σε πλέγ­
μα, πολλά αδιέξοδα), που περιορίζει τις επιλογές
στις μετακινήσεις και οδηγεί υποχρεωτικά την κίνη­
ση σε δύο βασικούς δρόμους: αυτούς που ορίζονται
από τις θέσεις της ανατολικής (της οδού Λ. Κατσώ-
νη) και, κυρίως, της δυτικής πύλης των τειχών. Η
διάταξη αυτή οφείλεται βέβαια στη μορφολογία του
εδάφους, αλλά και στην αρχική χωροθέτηση των βα­
σικών στοιχείων του οικισμού -δηλ. των πρώτων οι­ Χοκάκι της /7ανοηαας. σι^ιερα ιφω τ. ΛχΟκεα Χανοό.τοικοι->
.
κιστικών πυρήνων, των πυλών, των θρησκευτικών
Οι δρόμοι της Παναγίας ακόμη και σήμερα θυμί­
χώρων και ιδρυμάτων- που λειτουργούσε στη συνέ­
ζουν αρκετά τις περιγραφές αυτών που τους Οιάβη-
χεια δεσμευτικά για τις επιλογές τη: πόλης.136
καν από τα μέοα του 19ου αιώνα και μετά: Στενά
και ανηφορικά δρομάκια, ολο στροφές και αδιέξοδα.
136. Inrra Muros. a. 17.

Λ ιθόστρω το ανηφορικό σοκάκι στην Π α να γία (αρχείο Δημοτικοί· Μ ο ια είο ν K afkua;).

 ανώμαλα λιθόστρωτα, δύσβατα και κακοτράχαλα πε­
ράσματα κλπ. Πολλοί σημειώνουν ότι είναι σκοτεινοί,
αφού δεν φωτίζονται από το φως του ήλιου, και άλ­
λοι ότι είναι βρώμικου “Τα π ά π α είναι βουτηγμένα
στην παραδοσιακή ακαθαρσία των τούρκικων δρό­
μων-." γράφει >.χ. ο Γέρματά; Loher. Μάλλον δεν ή­
ταν υπερβολικός. Αρκεί να σκεφτούμε απ' τη μια ότι
οι δρόμοι τη; Παναγίας δέχονταν τότε το σύνολο των
κάθε είδους οικιακών απορριμμάτων και τις ακαθαρ­
σίες των ζώων που εξυπηρετούσαν τη χερσόνησο και
από την άλλη ότι δεν υπήρχε υπηρεσία αποκομιδής
των σκουπιδιών, τουλάχιστον μέχρι τα τέλ.η της δεκα­
ετίας του 1870. Την κατάσταση επιβάρυνε η έλλειψη
συστήματος αποχέτευσης. Οι δρόμοι συχνά πλημμύρι­
ζαν· ή κρατούσαν στάσιμα νερά, με αποτέλεσμα να δη-
μιουργείται πρόβλημα για τη δημόσια υγεία1”.
Το 1858 ο Αγγλος υποπρόξενος περιγράφει με τα
μελανότερα χρώματα την κεντρική οδό της χερσονή­
σου (σημερινή Θ. Που/άδου), όπου, τονίζει, βρίσκο­
νται τα προξενεία της Αγγλίας και της Αυστρίας και
οι οικίες μερικών από τους μεγαλ.ύτερους εμπόρους
της Καβάλας: Είναι ο πιο βρώμικος δρόμος της πό­
λης και συγκεντρώνει τόση λάσπη, που συχνά δεν
μπορεί να βγει από το σπίτι του! Αγανακτισμένος α­
πό τη μακάρια αδιαφορία των τουρκικών αρχών
προσφεύγει στον προϊστάμενό του, πρόξενο της Αγ-
γ/.ίας στη Θεσσαλονίκη, ζητώντας του να απευθυν­
θεί στο βαλή της Θεσσαλονίκης, ώστε να σταλούν
αρμοδίως οι αναγκαίες εντολές προς το μουδίρη της
Καβάλος'"! Δε γνωρίζουμε αν υπήρξε ανταπόκριση1378
137. Ειτπεκίδη, Μακεδοιία και Τουρκία 1798-1912, ο. 80. FO
295/2ί/.27, Καβάλα 19-8-1858, αντίστοιχα
138. FO 295Ζ2//.27, Κα6ά).α 19-8-1858.
στο αίτημά του. Το βέβαιο είναι ότι το πρόβλημα των
δρόμων της συνοικίας (και της πόλης γενικότερα) πα-
ρέμεινε άλυτο μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας, πα­
ρά τις προθέσεις και τις κατά καιρούς φιλότιμες προ­
σπάθειες των Αιγυπτίων.
Οι πρώτες μαρτυρούνται γύρω στα 1820, όταν ο
Μεχμέτ Αλή φρόντισε για την επισκευή και συντήρη­
σή τους. Ενενήντα χρόνια αργότερα (Αύγ.1908) επι-
σκέφτηκε την Καβάλα ο χεδίβης της Αιγύπτου για να
προσκυνήσει τους τάφους των προγόνων του και να
επιθεωρήσει το Ιμαρέτ. Τότε υποσχέθηκε, μεταξύ άλ-
λων, να χορηγήσει "την άναγκαίαν δαπάνην πρός επι­
διόρθωση’ των έν άθλια καταστάσει διατελ.ουσών
ειδών τής πόλεως". Φαίνεται όμως ότι τα σχέδια των
Αιγυπτίων ήταν πιό φιλόδοξα: Στα 1910-1912 εκπο­
νούν ένα ολοκληρωμένο ρυμοτομικό σχέδιο για την
Παναγία, το οποίο προέβλεπε τη δημιουργία οικοδο­
μικών τετραγώνων, την ύπαρξη αρκετών ελεύθερων
χώρων, τη διαπλότυνση των δρόμων και τη χάραξη
νέων, την αξιοποίηση της ακρόπολης, την απελευθέ­
ρωση των τειχών από τα εφαπτόμενα ή διπλανά κτί-
σματα και την ανάδειξή τους κλπ.139 Στο ριζοσπαστι­
κό σχέδιο των Αιγυπτίων (η εφαρμογή του οποίου
προϋπέθετε την κατεδάφιση πάμπολ.ων σπιτιών) είναι
φανερή η πρόθεσή τους να θεραπεύσουν τις αδυναμί­
ες του οδικού συστήματος της χερσονήσου και γενι­
κότερα να εκσυγχρονίσουν και να αναμορφώσουν τη
συνοικία Το σχέδιο αυτό δεν υλοποιήθηκε μετά την
πολιτική αλλαγή του 1913.
139. ΑΥΈ, 1908/ααχΒ', Καβάλα 1-9-1908, lntra Mums, ο. 37
(όπου ανασχεδίααη της α ιγυπτιακή πρότασΐ]ς), αντίστοιχα
Το ρυμοτομικό σχέδιο των Α ιγυ­
πτίων, 1911-12. Πάνω στον υφι­
στάμενο ιστό (σκούρο χρώμα) ση­
μειώ νομαι με μαύρες γραμμές τα
προτεινόμενα οικοδομικά τετρά­
γω να Το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε
(ατό: Ν. Καλ.ογι)ρου, Λ ί Νομικού,
Τ. Παπαδοπονλον, lntra Mums,
έκδοση Δήμου Καόάλ.ας, Καβάλα
1992).
Τμήμα τον Υ δραγω γείον στην πόλη (αρχείο Δ ημοτικοί’ Μ ονοειον Καβάλας).
2.4.4. Η ύδρευση της χερσονήσου
Μέρος του αιγυπτιακού σχεδίου αναμόρφωσης
της συνοικίας ήταν και ο εκσυγχρονισμός του συστή­
ματος ύδρευσής της. Καθ' όλη τη διάρκεια της τουρ­
κοκρατίας η ύδρευση της χερσονήσου γινόταν, όπως
και παλιότερα, από πηγή της Παλιάς Καβάλας
(“Μάνα Νερού" ή “Σούμπαση" ή "Τρία Καραγά-
τσια") που βρίσκεται σε απόσταση 6.400 μ. από την
πόλη και σε υψόμετρο 400 μ. Το νερό μεταφερόταν
στην Καβάλα μέσω ενός τεράστιου επίγειου αγωγού,
μήκους 6 χιλιομέτρων περίπου. Στις ρεματιές της
διαδρομής ο αγωγός περνά πάνω από έξι κοιλαδο-
Υδραγωγείο: Μ ονοπάτι και νόατογέφ νρα προς την Π αλιά
Καβάλα (φωτ. Κώ στα Τοονρή)
γέφυρες, που είχαν κτιστεί για το σκοπό αυτό.
Περί το 1530 ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής επι­
σκευάζει ορισμένα τμήματα του αγωγού του νερού,
οικοόομεί ή επισκευάζει ορισμένες από τις υδατογέ-
φυρες και κατασκευάζει πάνω στο κατεστραμμένο
παλιό υδραγωγείο (της ρωμαϊκής ή μεοοβυζαντινής
περιόδου) τις επιβλητικές "Καμάρες”. Μέσω αυτών
το νερό μεταφέρεται από τα απέναντι υψώματα στη
χερσόνησο της Παναγίας για να φτάσει στους κοι­
νόχρηστους χώρους της πόλης: λουτρά, δεξαμενές
και κρήνες140. Οι διαδρομές του νερού και οι θέσεις
όπου υπήρχαν κοινόχρηστες βρύσες υποδηλώνονται
από τις παλιές ονομασίες μερικών τοποθεσιών ή ο­
δών της χερσονήσου: Αράπ τσεσμέ (η μαύρη βρύση
= η οδός Βυζαντίου), Ντεβέ τσεσμέ (η βρύση της κα­
μήλας = η οδός Ναυαρίνου), "στις δύο βρύσες" (το­
ποθεσία που αναφέρεται στο Οθωμανικό Κτηματο­
λόγιο, αλλά δεν μπορούμε να την ταυτίσουμε με ση­
μερινή θέση) κλπ. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρί­
ες, βρύσες υπήρχαν στις κύριες οδούς της χερσονή­
σου: Τρεις στην οδό Θ. Πουλίδου, δύο στη δεύτερη
πάροδο της Βυζαντίου και από μια στις οδούς Αν­
θεμίου, Μεχμέτ Αλή, Ερμιόνης, Καψάλη, Δερβενακί­
ων, Ναυαρίνου, Ιουστινιανού, Πιπίνου και Ιερολοχι-
140. Belon, Les observations..., ο. 59α. Για το σύστημα ύδρευσιγς
της πόλης (πηγές, αγωγό, υόατογέφνρες, Καμάρες κλπ.) και τη
χρονολόγηση τον, Τοονρή, "Οχύρωση - Ύδρευση", ο. 413-416,
418 και φωτογραφίες εκτός κειμένου.
 Από τα τέλη του 19ου αιώνα η Παναγία αντιμε­
τωπίζει σοβαρό πρόβλημα ύδρευσης. Αυτό οφείλεται
στην αύξηση του πληθυσμού και στην πύκνωση των
κατασκευών της χερσονήσου, κυρίως όμως στην επέ­
κταση της Καβάλας: Οι νέες τουρκικές συνοικίες του
ανατολικού μέρους της πόλης (Γενή Μαχαλέ, Χαμι-
ντιγιέ, Σελιμιγιέ) υδροδοτούνται κι αυτές από τις
πηγές της Παλιάς Καβάλας, με αποτέλεσμα το νερό
να είναι ανεπαρκές. Το σχέδιο των Αιγυπτίων, των
αρχών του 20ού αι., προέβλεπε ποικίλες βελτιώσεις,
μεταξύ των οποίων και την επέκταση του δικτύου
διανομής του νερού145. Όμως δεν υλοποιήθηκε. Έτσι
προς το τέλος της τουρκοκρατίας και για πολλές α­
κόμη δεκαετίες η λειψυδρία ήταν ανυπόφορη.

145. Intra Muros, σ. 36.

(φωτ. Αχιλλέα Σαββόπουλου).

τών141. Σήμερα δε σώζονται παρά μόνο υπολείμματα
τριών από αυτές, στην αρχή της οδού Μεχμέτ Αλή,
σε πάροδο της Βυζαντίου και οτην οδό Ιουστινιανού.
Την πόλη υδροδοτούσαν επίσης φρεάτια, τα οποί­
α όμως δεν είχαν πόσιμο νερό142, και κινστέρνες. Για
150 κάνει λόγο ο Const. Dioiketes οτα 1715143, μία
από τις οποίες υπάρχει ακόμη δίπλα στο τζαμί του
Καδή Αχμέντ εφέντη και μία σε σπίτι της οδού
Ναυαρίνου (ίσως και άλλες).
Επισκευές και μικρές βελτιωτικές εργασίες στο δί­
κτυο ύδρευσης γίνονται κατά καιρούς, όπως λ.χ. οτα
1818-19 από τους Αιγυπτίους, με σκοπό την υδρο-
δότηση του Ιμαρέτ. Τότε επισκευάζεται και το τμή­
μα του υδραγωγείο που είναι προς την πλευρά των
τειχών, όπως μαρτυρεί και σχετική επιγραφή που υ­
πάρχει εντειχισμένη οτις Καμάρες144.

141. Ατό την έρευνα του Ν. Καραγιαννακίδη (6λ. ενότητα 4.1).

Η πιο γνωστή κρήνη της πόλης, που εξυπηρετούσε τους
ταξιδιώτες και τα άλογά τους, ήταν κοντά στο τζαμί του Ιμπραήμ
πασά. Για σκάφη της είχε επιτύμβια επιγραφή της 35χρο\Ί]ς
Ρωμαίας ιέρειας Cornelia Asprilia, την οποία τοποθέτησε εκεί ο
ίδιος ο Ιμπραήμ πασάς γύρω στα 1530. Εκεί τη βρήκαν και την
αντέγραψαν πολλοί περιηγητές, από τον Ρ. Belon (1546-49), μέχρι
τον Ε. le Camus (1896). Σώζεται ακόμη στο Αρχαιολογικό
Μουσείο Καβάλας (Αυκουρίνου, “Καβάλα - Περιηγητές” ο. 182).
142. Σχινά, Οδοιπορικοί Σημειώσεις, ο. 458.
143. Ν. Jorga, Chronique de Γ expedition des Turcs en Moree
1715. attribuee a Constntin Dioiketes. Bucarest 1913, a. 125.
144. Τσουρή, ojt., o. 414-416, A. Ααζαρίόη, Νεάπολις, Χρι-
στούπολις, Καβάλα, Αθήνα 1969, ο. 47, Στεφανίδου “Ιμαρέτ”, ο.
235-236.
 2.4.5. Η υγιεινή
Το σημαντικότερο ίσως πρόβλημα της πόλης κα­
τά την περίοδο που εξετάζουμε ήταν η κακή υγιει­
νή της. Οι αιτίες πρέπει να αναζητηθούν κατά κύ­
ριο λόγο στο μικροκλίμα της περιοχής. “Ή πόλις τής
Καβάλλας εινε έχτεθειμένη εις όλβους τούς άνεμους
καί μέ τήν μοναδικήν αύτής υγρασίαν παρουσιάζει
κλίμα έξαιρετικώς έπίψουον διά τούς ασθενείς οργα­
νισμούς", έγραφε οτις αρχές του 20ού αιώνα ο στρα­
τιωτικός γιατρός Α. Τοακαλώτος. Το κλίμα της Κα­
βάλας είχε σχολιάσει και ο Εβλιγιά Τσελεμπή στα
μέσα του Που αιώνα: "Είναι βαρύ, παρ' όλη την
ευεργετική παρουσία της Θάλασσας. Αυτό οφείλεται
στα γυμνά βράχια. Ειδικά το καλοκαίρι που τα βρά­
χια πυρώνουν και αντανακλούν μιαν ανυπόφορη
θερμότητα, η ζωή των ανθρώπων γίνεται κόλαση"140.
Πρέπει όμως να συνυπολογίσουμε και άλλους ε-
πιβαρυντικούς παράγοντες: οι κοινόχρηστοι χώροι
δεν ήταν καθαροί, τα σπίτια ήταν στενόχωρα κι α­
νήλια και βρίσκονται1 σε δρομάκια ακάθαρτα, υγρά
και σκοτεινά, το νερό ήταν ανεπαρκές και η διατρο­
φή κακή, λόγω της φτώχειας πολλών κατοίκων και
146. Α.Ε. Τοακαλώτον, Περί της Υγιει\ι)ς της ,ιόλεως Κα6άλ).ας,
της κωμα,τόλίως Πραδίου και περίχωρων τούτων. Αθήνα 1921. α
7, Μοοχό.τονλον, “Εόλιά Τοελεμπή", ο. 514, α\Ίίστοιχα.
Ε ργά τη ς οε καπνεμπορική επιχείρηση της Καβάλας (αρχείο Ιστορικού και Λ ογοτεχνικού Α ρχείου Καβάλας τον κ. Ρονόομέτωφ).
του υψηλού κόστους ζωής: “πάντα τά τρόφιμα είαίν
πολύ υπερτιμημένα ένεκα τον στενού τής Καβάλλας
καί των ξηρών αύτής περιχώρων', τόνιζε στα 1866
ο Έλληνας υποπρόξενος, ενώ ο Τοακαλώτος 50 χρό­
νια αργότερα σημείωνε ότι οι κάτοικοι των παλιών
συνοικιών “κάκιστα τρέφονται καί άθλιέστατα
διαιτώνται". Πολλοί από τους κατοίκους της πόλης,
ιδίως Τούρκοι και Τσιγγάνοι, αδυνατούσαν να εξα­
σφαλίσουν ακόμη και τα απολύτως αναγκαία (ψωμί,
ρύζι, κάρβουνα, ρούχα), σύμφωνα με εκθέσεις των
καθολικών της Καβάλας (1892)14'.
Δεν είναι λοιπόν ανεξήγητο ότι πολλοί προσβάλ­
λονταν από ενδημικές αρρώστιες1", ακριβέστερα: α­
πό "διαλείποντας πυρετούς" ή από "τούς ένταίθα
επιπολάζοντας περιοδικούς πυρετούς", κατά τις συ­
νήθεις εκφράσεις της εποχής. Είναι χαρακτηριστικό
ότι όλοι σχεδόν οι Έλληνες υποπρόξενοι του 19ου
αιώνα, εφοδιασμένοι με πιστοποιητικό γιατρού (π.χ.
“... ό κύριος Πανάγος Σκουτερίδης προσεβλήθη άπό
χρονίους υψηλούς πυρετούς μετά ρευματισμών...")
ζητούσαν μετάθεση σε πόλη με καλύτερο κλίμα ή α-
147. Λ }Έ . 1866/36/7. Καόιίλ.α 3-6-1866. Τσακαλ.ώτον, ο .τ, σ.
7. Αρχείο Λαζαριστών, Ancicnncs Lt’tlrvs 1888-1897. ο. 185-186.
αντίστοιχα
148. Οι παλ.ιότερες -ΐ/ηικ«ιοοότ είναι για Tore Γ ύ /.ο ν : εμπό­
ρους τον 18οι* (α. (Στεφανίόον. Η .10/1j - λ.ιμάνι. ο. 113).

ναρρωτική άδεια για “αλλαγή κλίματος■” ή “αλλαγή
αέρων”. Κατά καιρούς το πρόβλημα αυτό έπαιρνε
διαστάσεις επιδημίας, όπως λ.χ. το 1899, που τα
σχολεία διέκοψαν τη λειτουργία τους “επ' αόριστον
ένεκα τής έπιπολαζούσης επιδημικής νόσου” και α-
πολυμάνθηκαν. Κατά την τριετία 1890-1892 στην
Καβάλα “βασιλεύει η γρίπη”, “υπάρχουν αρκετά θύ­
ματα" και “η πόλη είναι πραγματικό νοσοκομείο”, ό­
πως διαβάζουμε σε έγγραφα των Λαζαριστών της πό­
λης. Στα 1908, σύμφωνα με καταγραμμένη μαρτυρία,
επιδημία σκαρλατίνας (οστρακιάς) προκάλεσε μέσα σε
λίγες μέρες το θάνατο αρκετών παιδιών. Βέβαια, η ε­
πάρατη νόσος της εποχής ήταν η φυματίωση. Σ' αυ­
τήν οφείλονταν οι 20% των θανάτων στις αρχές του
20ου αιώνα (π.χ. οι 148 από τους 709 καταγεγραμ-
μένους του 1915). Από τις υπόλοιπες ασθένειες, αυ­
τές που προκαλούσαν τους περισσότερους θανάτους
ήταν, κατά σειρά, η δυσεντερία, η γρίπη, η ευλογιά,
ο τύφος, η ελονοσία και η μηνιγγίτιδα149.
Κατά περιόδους όμως υπήρχαν ακόμη οξύτερα
προβλήματα υγιεινής. Όλο το 18ο αιώνα η πόλη μα­
στίζεται από επιδημίες πανώλης, στις οποίες οφείλε­
ται εν μέρει, κατά τον Cousinery, και η μείωση του
πληθυσμού της μεταξύ 1700-1800. Ιδιαίτερη έξαρση
εμφανίζει η πανούκλα στα 1729-1730, στα 1755
(“σκότωνε” 4-5 άτομα τη μέρα) και στα 1791-1792'50.
149. Κώδικας 1895-1908, ο. 76, Αρχείο Ααζαριοτών, Documents
Officiels 1887-1922, ο. 46 (lav. 1890), ο. 72-74 (Απρ. 1892), από
ημερολόγιο της οικογένειας Ιωάννου Φέοοα (Κ. Χιόνη, Ο ποιητής
Ιωάννης Κωνοταντινίόης και το έργο του, 1848-1917, Καβάλα
1978, ο. 75) και Τσακαλώτου, ό.π., ο. 6-7, αντίστοιχα.
150. Αναλυτικές πληροφορίες, Κουτξακιώτη, ό.π., ο. 280-281.
Βλ. και Cousinery, Voyage dans la Macedoine, τ. 2, a. 71.
Το Διεθνές Νοσοκομείο των
Απόρων “Gureba" οτη συ­
νοικία Χαμιόιέ, οημερ. Αγίας
Βαρβάρας (αρχείο Δημοτικού
Μουσείου Καβάλας).
Η ίδια επιδημία εμφανίστηκε τον Ιούνιο του
1835 και επί μήνες “έκαμεν έπαιοθητήν θραϋσιν καί
έμάοτιζεν ανηλεώς τήν ανθρωπότητα”, όπως μαθαί­
νουμε από έγγραφα του πρώτου Έλληνα προξενικού
πράκτορα. Καθώς τα κρύα του χειμώνα περιόρισαν
την εξάπλωση της νόσου, οι κάτοικοι αναθάρρησαν
και άρχισαν τις συνήθεις δραστηριότητές τους χωρίς
τις δέουσες προφυλάξεις. Μάλιστα “αί μολυνθεϊσαι
περιούσιοι τών έν Καβάλλα άποθανόντων έπωλήθη-
σαν έπί δημοπρασία”. Αποτέλεσμα ήταν η αναζωπύ­
ρωση της νόσου το Μάρτιο του 1836. Το φθινόπω­
ρο του 1865 στην Καβάλα “ένέσκηψεν ή άνθρωπο-
φάγος χολέρα” και η διά ξηράς και θαλάσσης επι­
κοινωνία με την πόλη διακόπηκε151.
Στις αρχές του 1878 η πόλη δοκιμάστηκε από τη
συρροή 17.000 Κιρκάσιων προσφύγων εκ Βουλγαρί­
ας, που “κατεμόλυναν τήν ατμόσφαιραν”. Τα ζώα
τους -βόδια, βουβάλια καί άλογα- ψοφούσαν κατά ε­
κατοντάδες από έλλειψη ζωοτροφών και σάπιζαν
στους δρόμους της πόλης, με αποτέλεσμα τη διάδο­
ση λοιμωδών νοσημάτων (τύφου, δυσεντερίας κ.ά.).
Για την περίθαλψη των πληγέντων από τις επιδημί­
ες ιδρύθηκε -με πρωτοβουλία του Έλληνα υποπρό­
ξενου και συνδρομές κατοίκων της πόλης- μικρό νο­
σοκομείο του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθρός Η­
μισελήνου, το πρώτο που αναφέρεται στην Καβά­
λα152. Η λειτουργία του πρέπει να ήταν προσωρινή,
αφού μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα γίνεται συνε-
151. AYE, 1835/VI, Θεσσαλονίκη 3-6-1835, 1836/111, ό.π., 8-3-
1836, ΑΥΕ, 1866/36/2, Καβάλα 29-4-1866, αντίστοιχα.
152. ΑΥΕ, 1878/αακΖ', Καβάλα 30-1-1878, 1878/αακΗ', ό.π.,
13-2-1878 κ.ά. Η θέση τον νοσοκομείου δεν είναι γνωστή.
χώς λόγος για την ανάγκη ενός νοσοκομείου που θα 2.4.6. Η γενική εικόνα της Παναγίας
περιέθαλπτε τους φτωχούς της πόλης153.
Τα ανωτέρω προβλήματα της χερσονήσου δεν ε­
153. Αρχείο Λαζαριστών, Documents Officiels 1887-1922, ο. 46 πηρεάζουν τη γενική εικόνα της, όπως έχει ήδη δια­
(lav. 1890), 72 (Αιρ. 1892). Α τό τις αρχές τον 20ού αι. λειτοιρ- μορφωθεί στα μέσα προς τέλη του 19ου αιώνα. Αυ­
γούν ο “Ευαγγελισμός", \τχκ>κομείο της ελλψτχι)ς κοινότητας, .τον
εγχαοιάζεται τον Αύγουστο τον 1900 (Κώδικα 1895-1908, ο. 93),
τή ήταν ειδυλλιακή: "Σ ε' ανατολικά /; γραφική τουρ­
και το Διεθ\τς Νοσοκομείο των Α ι άριαν “Gureba ” (AYE 1912/α- κική πόλη, φιλάρεσκα χτισμένη πάνω ο έναν ψηλό
αχΒ'. Καόά/.α 11-1-1912Χ βράχο που δεσπόζει στη θάλ,ασσα, με σπίτια που π ε­
ριβάλλονται από πλατάνια και κυπαρίσσια και με
μια ζώνη τείχους με επάλξεις", έγραφε το 1894 ο
Η* - V ϊ/ / ά - > γ · ■ Γάλλος μηχανικός και γεωλόγος Louis de Launay. “Η
■) -t,.. - ΐΑ Γ - r - r —ή «ί Γ β .
Καβάλα φαίνεται πανέμορφη. Τα τείχη της σαν να
αναόνονται από τα κύματα, κτίρια και τζαμιά υψώ-
— # - · ,< V» \ β * '· ’ ·Γ ·
/ Λ < I νοντα/ πάνω από την πόλη για να ξεπεραατούν κι
S- « V ς Π · 4 ΐ γ Χ · /-V » - Λ- · 4_A-r -
αυτά σε ύψος από το φρούριό της", περιέγραφε α­
*■»·-*■· ι *c
/«»<►!«>» r *· V T 'w, -c
' t - ν λ--
V . ■» - J i ' πό πολύ μακριά ο Αυστριακός διπλωμάτης Anton
X * rr
•s♦ » , * 0 ’I,Si/)ist -TXw7- *> f -Wf*-
- Prokesch von Osten το 1828l5J. Πρόκειται για τυπι­
✓-> ' »,--- , , / ,Ui · κές, σχεδόν στερεότυπες περιγραφές της χερσονήσου
t u »^· ^ ** -γ ' »“*-
*» · 4 7' ' ·» yr-»'» -y **«<*»--«- ’ ' *. ^ της Παναγίας ή, όπως αναφέρεται από τις τελευταί­
ες δεκαετίες του 19ου αιώνα, της “τουρκικής” "πα­
-~y· / ’ **1 .~ ν λιάς", “εσκή" Καβάλας, η οποία αντιδιαστέλλεται με
^ ^A * ^,/ T I " / 1 —t/7
‘ /i~4 τη "χριστιανική”, “σύγχρονη", "μοντέρνα", “ευρωπα­
• —> , '< I ,r ϊκή", πόλη που απλώνεται στα δυτικά της.
.K j. _ V-k- C4±/ i 'ijC ru . Οι περισσότεροι επισκέπτες εντυπωσιάζονται από
-λ-7-c^fcTκ/·*γ— * i-*·7— την παλιά πόλη. "Όμορφη και γραφική” την χαρα­
-v ' i 7' _(
-ZZ-+ *· I·»,* i T ' κτηρίζουν πολλοί, ενώ άλλοι προσθέτουν: "πολύχρω­
£i- *»( μη, φιλάρεσκη, πρόσχαρη, αρχοντική". Οι παλιότεροι
^V. · f - O l εξαίρουν τη σπουδαία θέση της θεωρώντας την

Επιστολή τον 1890. “Άκρα υγεία μαστίζει την πάλιν μα; 154. L. de Launay. Che: les Grecs de Turquie, Paris 189 7. o. 174.
προ; μεγάλ,ην θλίψ ν των ιατρών". Ενεπεκϊόη, όπ., ο. 42, αιπίστοιχα.
Όψη της χεροοπ)σον από δυτικά, στις αρχές τον 20ού αι. (Ελληιικό Λογοτεχιτκό και Ιστορικό Αρχείο, Ε.Λ.ΙΛ.).

"κλειδί" ή "Θερμοπύλες της Μακεδονίας” (Ρ. Belon, Διάφορες αναπαραστάσεις της Παναγίας, όπως
F. Beaujour και L. Heuzey) και εγκωμιάζουν την α­ τις έχει αποθανατίσει το επιδέξιο χέρι του ζωγρά­
μυντική ισχύ της: “φωλιά γερακιών πάνω στο λόφο" φου ή ο φωτογραφικός φακός από το 1850 μέχρι
χαρακτήριζε το κάστρο της ο Hadschi Chalfa, “στε­ και το τέλος της τουρκοκρατίας, μας βοηθούν να
ρεότατο και ερυμνό” το τείχος της ο Εβλιγιά Τσελε- παρακολουθήσουμε την εξέλιξη στο χώρο αυτό και
μπή, "απόρθητη" θεωρούσε την Καβάλα ο Ρ. Lucas, να διαπιστώσουμε ότι η χερσόνησος έχει διαμορφώ­
"πολεμική πόλη" ο Ε.Μ. Cousinery. Σχεδόν όλοι πε­ σει πάνω-κάτω την οριστική εικόνα της γύρω στα
ριγράφουν με θαυμασμό το Υδραγωγείο (“ουράνιο 1880 (ή πάντως πολύ πριν εκπνεύσει ο 19ος αιώ­
τόζο” θυμίζει στον Εβλιγιά Τσελεμπή) και αναφέρο- νας). Την επόμενη, “κοσμογονική” για την πόλη της
νται με ενδιαφέρον στο Ιμαρέτ, ενώ κάποιοι στρέ­ Καβάλας περίοδο, όταν επικρατεί οικοδομικός οργα­
φουν την προσοχή τους και στο μεγάλο κεντρικό σμός και οι νέες περιοχές της αναπτύσσονται και αλ­
τζαμί, το καραβάν σεράι, το λιμάνι, το ναυπηγείο, λάζουν με ραγδαίο ρυθμό, η παλιά συνοικία της Πα­
τις κρήνες, τις διάσπαρτες αρχαιότητες κ.ά. ναγίας βρίσκεται στο περιθώριο των εξελίξεων, σχε­
Τα γεωφυσικά χαρακτηριστικά της χερσονήσου δόν απομονώνεται, βραδυπορεί και κρατά καλά φυ­
θυμίζουν, σε κάποιους πολυταξιδεμένους, άλλα μέρη: λαγμένα τα μυστικά της γοητείας της.
Η Καβάλα θυμίζει στον Ρ. Belon τη Μύρινα της Λή­
μνου και στον H.F. Tozer το Cadiz, λιμάνι της Αν­
δαλουσίας. Ο F. von Loher την παρομοιάζει με το ει-
δυλιακό Τόμπολε της ιταλικής λίμνης Garda και ο J.
F. Fraser βρίσκει ότι έχει “νεαπολιτάνικο χρώμα”. Α­
πό την άλλη ο F. Tarillon και ο Ch. Sonini παρατη­
ρούν' ότι ο βράχος πάνω στον οποίο είναι κτισμένη
μοιάζει από μακριά με άλογο.1”
155. Για τις περιγραφές, χαρακτηρισμούς, εντυπώσεις των περί -
ηγητών, Κ. Λνκονρίνον, "Η Κα&έύ,α της τουρκοκρατίας (1391-
1912) οτα κείμενα των ξένων περιηγητών’* Υπόστεγο, 8-9 (φθιν.
1997), 166-206.
 3. Η Π αναγία στο πλαίσιο της ελληνικής κοινότητας (19ος -20ός αι.)

3.1. Εισαγωγικά - το ιστορικό πλαίσιο κέντρο επεξεργασίας του προϊόντος και διακίνησής
του προς τις εξωτερικές αγορές και η πόλη συγκε­
Χάρη στη γεωγραφική της θέση η Καβάλα παρου­
ντρώνει τις υπηρεσίες που ασχολούνται με τη διεκπε­
σίασε κατά καιρούς (κυρίως κατά το 18ο αιώνα) φά­
ραίωση των καπνεμπορικών υποθέσεων της ευρύτερης
σεις πρόσκαιρης εμπορικής δραστηριότητας. Ωστόσο η
περιοχής (προξενεία, εμπορικούς οίκους κλπ.).
ανάπτυξη αυτή -εξαιτίας του χαρακτήρα και της πε­
Η εμπορική ανάπτυξη μεταμορφώνει μέσα σε λίγες
ριορισμένης κλίμακάς της αλλά και των γενικότερων
δεκαετίες την ασήμαντη κωμόπολη σε εύρωστη πόλη.
συνθηκών- δεν οδήγησε σε καθοριστικές, δομικού χα­
Η Καβάλα γίνεται πόλος έλξης για Έλληνες, Εβραί­
ρακτήρα αλλαγές στην πόλη. Αυτό έγινε μόνο κατά
ους και Ευρωπαίους εμπόρους και για εργάτες που
τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας.1
αναζητούν δουλειά στα καπνομάγαζα Η αύξηση του
Η μεγάλη ανάπτυξη της Καβάλας αρχίζει στα μέ­
πληθυσμού της είναι θεαματική: οι 3-4.000 του 1840
σα του 19ου αιώνα. Η διείσδυση του ευρωπαϊκού κε­
γίνονται 7-8.000 στα 1875-1880, ξεπερνούν τις
φαλαίου στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,
10.000 μετά το 1885, φθάνουν τις 20.000 μεταξύ
από το 1840 περίπου, δημιουργεί για την πόλη και
1900-1905, για να αγγίξουν τις 25.000 τις παραμο­
την περιοχή προϋποθέσεις οικονομικής άνθησης. Η εν-
νές της απελευθέρωσης (1912-13).
δοχώρα εξειδικεύεται στην καλλιέργεια του καπνού,
Η πληθυσμιακή αύξηση οδηγεί στην οικιστική επέ­
που είχε τεράστια ζήτηση, το λιμάνι αναδεικνύεται σε
κταση της πόλης εκτός των τειχών. Από το 1864 αρ­
1. Εκτει7/ και συστηματική ανάλ.νση για την εξέλιξη των οικονο­ χίζουν να σχηματίζονται οι νέες συνοικίες. Πρώτα οι
μικών και κοινωνικών δομών της πόλ η: από το 16ο αι. μέχρι το χριστιανικές και αργότερα, μάλλον γύρω στα 1880, οι
τέλος της τουρκοκρατίας. Στεφανίδον, Η ,τόλη - λίΜίΜ, ο. 21-237. τουρκικές, η εβραϊκή και οι περιοχές των Τσιγγάνων.

Η παλιά πόλη και στα δυτικά η νέα χριστιανική συνοικία (από: Καραόήμου-Γερολύμπου, Βορειοελλαδικές πόλει.
 Καπναποθήκες της Κομεροιάλ των αδελφών Αλλατίνι. Τον πίνακα έφτιαξε με κομμάτια από οτάχυα ο Σ. Φρεζάκης οτις
φυλακές Καβάλας, 1935 (από: Γ. Μέγα - Δ. Τάκα, Μετοχές & Ομόλογα. Θεσσαλονίκη - Μακεδονία 1870-1940, εκδ. Καπόν).

Οι ρυθμοί αύξησης του ελληνικού πληθυσμού είναι
κατά πολύ ταχύτεροι των αντίστοιχων του τουρκικού,
με αποτέλεσμα μέσα σε λίγες δεκαετίες να ανατρέπο-
νται και πάλι οι πληθυσμιακές αναλογίες. Μέχρι το
1840 οι Έλληνες, μόνιμοι και "πάροικοι” δεν ξεπερ-
νούσαν τους 350 (ποσοστό περίπου 8%), γύρω στα
1890 οι δύο εθνικές ομάδες είναι περίπου ισοδύναμες
130 (από 5-6.000), ενώ μετά το 1905 ο ελληνικός πληθυ­
σμός ξεπερνά τις 10-12.000 και εμφανίζεται κατά τι
ανώτερος του τουρκικού (περίπου 40%). Ραγδαία εί­
ναι και η αύξηση του πληθυσμού των Εβραίων της
πόλης: 80 άτομα το 1860, 200 περίπου το 1880,
1.000 γύρω στα 1900, πάνω από 2.500 οτα 1912
(ποσοστό 8-9%). Κατά τις τελευταίες δεκαετίες της
τουρκοκρατίας στην πόλη υπάρχουν επίσης μια πολυ­
πληθής ομάδας Τσιγγάνων (πάνω από 2.500) και μι­
κρές σχετικά ομάδες Βουλγάρων, Αρμενίων και Ευ­
ρωπαίων.
Η εμπορική ανάπτυξη συμβάλλει και στη διαστρω­
μάτωση της κοινωνίας. Στην πόλη εμφανίζεται ένα ι­
σχυρό αστικό στρώμα, αποτελούμενο κυρίως από Έλ­
ληνες και Εβραίους, που συγκεντρώνει πλούτο από
καπνεμπορικές και άλλες παράλληλες δραστηριότητες:
τραπεζιτικές εργασίες, αντιπροσωπεύσεις μεγάλων οί­
κων, ασφαλίσεις, πρακτορεύσεις κλπ. Στον αντίποδα
βρίσκεται μια πολυπληθής εργατική τάξη, των εποχια-

Το μέγαρο του Ονγγροεβραίον Ρ. Herzog (οημ. Δημαρχείο), έδρα τον μεγαλύτερου χαπνεμποριχού οίκου της Καβάλας. (ΔΜΚ).
 S o u v e n ir de Cavalla (Turquie) 0 ,b '> l
E v & v u io v Κ α β ά λ λ α ς
Άποψη της χεροονήοου από Ν.Α. οτα τέλη rot) 19ον αε (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας)
κά απασχολούμενων καπνεργατών. Ο επαγγελματικός
καταμερισμός ολοκληρώνεται με τους επιστήμονες, ε-
παγγελματίες, τεχνίτες, βιοτέχνες, εμπόρους κ.ά, που
βρίσκονται ανάμεσα στους δύο πόλους και συγκρο­
τούν τη μεσαία τάξη της πόλης.
Όπως υποδηλώνεται στην παραπάνω συνοπτική
αναφορά, μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου
αιώνα η Καβάλα είναι μια μικρή επαρχιακή πόλη
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μια ασήμαντη
τουρκόπολη. Στις μεσαίες δεκαετίες του 19ου αι.
(συμβατικά, κατά την πεντηκονταετία 1830-1880) η
πόλη διανύει τη φάση του οικονομικού και κοινωνι­
κού μετασχηματισμού της, για να κάνει το μεγάλο
άλμα στις τελευταίες δεκαετίες της περιόδου που ι­
στορούμε. Κατά την τρίτη αυτή φάση (περίπου
1880-1912) το κέντρο βάρους της πόλης δε βρίσκε­
ται στην Παναγία, αλλά στην εκτός των τειχών σύγ­
χρονη πόλη. Το ιστορικό κέντρο της Καβάλας, η χερ­
σόνησος της Παναγίας, βρίσκεται τότε στο περιθώ­
ριο των εξελίξεων.
Όμως μέχρι περίπου το 1880 η καρδιά της Κα­
βάλας χτυπά στο περίκλειστο τμήμα της παλιάς πό­
λης. Εδώ εξακολουθούν να βρίσκονται οι οθωμανικές
διοικητικές αρχές και οι κεντρικές λειτουργίες της,
εδώ αναπτύσσονται ακόμη ο μουσουλμανικός και ο
εβραϊκός πληθυσμός, εδώ άρα υπάρχουν και οι κοι­
νοτικές αρχές και τα ιδρύματά τους. Εδώ βρίσκεται
επίσης η μεγαλύτερη χριστιανική συνοικία και εδώ ε­
δρεύουν ακόμη οι σημαντικότεροι φορείς της Ελλη­
νικής Κοινότητας: οι εκκλησιαστικές αρχές, τα κοι­
νοτικά όργανα, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Εδώ λοι­
πόν είναι το πεδίο όπου εκτυλίσσονται οι συγκρού­
σεις, οι αντιφάσεις και οι κατακτήσεις της μεταβα­
τικής αυτής περιόδου (1830-1880), που σηματοδοτεί
το πέρασμα της πόλης από τη φάση της εσωστρέ­
φειας προς μια ανοιχτή σύγχρονη κοινωνία.
J 'P Vuc du Phare et d’ un c o te d e la f o r l e r e s s e
Κατά την περίοδο αυτή συγκροτείται και η Ελλη­
νική Ορθόδοξη Κοινότητα της πόλης2. Η προ του
1860 περίοδος της Ελληνικής Κοινότητας της Καβά­
λας καλύπτεται εξ ολοκλήρου από το σκοτάδι της ά­
γνοιας. Τίποτε δε γνωρίζουμε για την οργάνωση και
λειτουργία της μικρής κοινότητας των Ελλήνων Κα-
βαλιωτών, λ.χ. τον τρόπο διοίκησης, την εκπαίδευση,
τις διαδικασίες του κοινοτικού βίου κλπ. Οι πληρο­
φορίες μας για όλα αυτά αρχίζουν από το 1864, έ­
τος - τομή στην ελληνική ιστορία της πόλης.
Άποψη της χερσο\τ)σον από δυτικά, οτα τέλη τον 19ον αι.
Τότε οι λίγοι Έλληνες της Καβάλας, υπό την κα­
θοδήγηση της εκκλησιαστική τους αρχής, αποφασί­
ζουν να συνενώσουν τις δυνάμεις τους και να οργα­
νώσουν σε νέες βάσεις την κοινότητά τους. Οι προσ­
δοκίες τους υποδηλώνονται οτο εισαγωγικό έγγραφο
του κώδικα της κοινότητας: “1864. Πάσα οικία, ή
πόλις, ή βασιλεία, καθ' έαυτήν μεριοθεΐαα έρημοΰται.
2. Ο όρος "ελληνικέ) κοινότητα", με πεζό αρχικά γράμματα δη­
λώνει τ ο σύνολο των Ελλήνων κατοίκων, την ελληνική κοινωνία
τιμ: Καβάλας. Με κεφαλαία αρχικά (Ελληνική Κοινότητα, Ελληνι­
κή Ορθόδοξη Κοινότητα κ.ά.), δηλώνει το θεσμοθετημένο και συ­
γκροτημένο πολιτικό οργανισμό των Ελλήνων της πόλης.
Σνμτηχα ϋέ καί ομόνοια την πθητείαν έπ αυξήσει
καί ενδαιμοιία καθιστά. Τής όμονοίας καί σιμπνοίας
οπαδοί όντες, τήν ανξηοιν όέ τής πο/ιτείας Καόά/ά&ς
ε.τι θνμοϋντες καί τήν πρόοδον τής αγαπητής νεοίναί-
α; θηρεύοιτες, τόν παρόντα Κώόηκα ίγνωμεν not ή-
σάι_" (1-11-1864)’.
Λίγε: ι^ιέρες μετά οι Ελληνες συγκαλοΰνται από
τον ιεράρχη του: σττρ· εκκλησία τη: Παναγίας για να
λάβουν αποφάσεις για τα ζητήματα της κοινότητάς
τους. Καρπός της συγκέντρωσης αυτής είναι το "κοι­
τάν συμφωνητικάν και υποσχετικόν γράμμα", που κα­
ταχωρισμένο στον κώδικα της κοινότητας επέχει θέ­
ση ιδρυτικής πράξης της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοι­
νότητας της Καβάλας: "Διά τον παρόντος ήμετέοον
κοινοί ημών Συμφωνητικού καί Υποσχετικοί γράμ­
ματος όή/.ον γίνεται ώς παοατηρήοαιτες ότι τά κοι­
νά ημών πράγματα όιενθυνόμενα κατά τό δοκοίν
έκάστω ίφθαοαν εις έσχάτην παοαά.νοίαν καί αντί νά
προοόείοακχ επί τά χρείττω, ώς ή σημερινή εποχή
άπαιτεϊ, τουναντίον οπισθοδρομούν καθ' έκάστην επί
τά χείοω, ώς μή ώφεάζ, διά τοίτο συνε/.θόντε: άπαξ
καί όίς εν τή προσωρινή Μ ητοοπό).ει προεόρείχητος
τον Σεβαστοί ημών Άρχιεοέως καί Κνοιάρχον άγιου
Ξάνθης Κνοίον Διοννοίον, καί λαβόιτες νπ όχςιν τήν
έ/εηνήν κατάστααν τών πραγμάτων τής Κοινότητάς
μας. άτεφασίσαμεν ποός διόρθωσιν αντών_ Επί
τοντω όέ ένήετο ή έπίσημος αντη ποά'ξις τής κοινό-
τητος ημών, καί εις ένόειξιν διηνεκή καί ασφάλειαν
αίτής καταχωρειται έν τώόε τώ Κώόηχι τής Ιερός
Μητροπό/εως Καοά/ό.ας. Τή Ζ 9όρίον 1S6T".
3. Κώύοιας 1864-1889, ο. 1.
4. Ο π, ο. 10-11
Το 1864 δε σηματοδοτεί απλώς το πέρασμα της
κοινότητας στη φάση του οργανωμένου βίου της. Το έ­
τος αυτό αποτελεί ορόσημο για την κοινότητα των χρι­
στιανών της Καβάλας και για άλλους λόγους. Οπως θα
δούμε αναλυτικά στη συνέχειας την εποχή αυτή συντε-
λούνται καθοριστικής σημασίας αλλαγές στο νομικό
καθεστώς και στον τρόπο διοίκησης των κοινοτήτων.
Το νέο νομικό πλαίσιο παρέχει στους χριστιανούς με­
γάλα περιθώρια και δυνατότητες για ουσιαστική αυτο­
διοίκηση, που στην Καβάλα αξιοποιούνται πλήρως α­
πό τη δεκαετία του 1870. Η Ελληνική Ορθόδοξη Κοι­
νότητα υπερβαίνει τό ρόλο της ως συστατικού της ο­
θωμανικής διοίκησης, απομακρύνεται από το οθωμανι­
κό πλαίσιο λειτουργίας και γίνεται πραγματικά αυτο-
διοικούμενος πολιτικός οργανισμός, με σαφείς ελληνι­
κούς προσανατολισμούς. Η ρωμαίικη (ορθόδοξη οθωμα­
νική) κοινότητα μεταβάλλεται οε ελλ.ηντκή κοινότητα
Στα 50 χρόνια του οργανωμένου βίου της (1864-
1912/3) η ελλ.ηντκή κοινότητα της Καβάλας έχει να
παρουσιάσει μια αξιόλογη κοινοτική οργάνωση και
δραστηριότητα, έργα θαυμαστά, επιφανείς ανθρώπους
και ευγενείς πράξεις. Έχει όμως να επιδείξει και αξιο­
πρόσεκτες διεργασίες: Συλλογικό πνεύμα και ομογυχί-
α, αλλά και αντιπαλότητες και ρήξεις, προσήλωση στην
παράδοση, αλλά και ανατροπές. Μια ενδιαφέρουσα, αν
μη τι άλλο, και πολυποίκιλη κοινοτική ζωή, πράγμα
πολ.ύ φυσικό για μια κοινότητα που στα μέσα του
19ου αιώνα ήταν ισχνή και ασήμαντη, αλλά στις αρ­
χές του 20ού αιώνα έφτασε να αποτελεί μια από τις
πολυπληθέστερες και πιο εύρωστες του μακεδονικού
Ελληνισμού.
5. By. κεφ. 3-5.1.
Το εισαγωγικό έγγραφο τον Κώδικα της ο·
Καόά/Jji Ορθοδόξου Ε/λφ\χής Κοινότητας,
1864-1889. Το έγγραφο φέρει τψ’ υπογρα­
φή Ym τη σφραγίδα τον μητρατο/Ττη Ξάν­
θης Aiowaiov και τη σφραγίδα της εχχλη-
σίας της Παητζγίας.
 Ο κοινοτικός βίος των Ελλήνων της Καβάλας εί­
ναι το αντικείμενο αυτού του κεφαλαίου. Στην πρώ­
τη ενότητά του διερευνούμε την “ιστορική ταυτότη­
τα" της ελληνικής κοινότητας της Καβάλας: την προ­
έλευση των μελών της, τις σχέσεις της με τις άλλες ε-
θνοθρησκευτικές ομάδες της πόλης, τα οικονομικοκοι-
νωνικά και ιδεολογικά της χαρακτηριστικά. Η ενότη­
τα αυτή καλύπτει μια περίοδο περίπου οκτώ δεκαε­
τιών (1830-1912/3). Στις τρεις επόμενες ενότητες ε­
ξετάζουμε τις κύριες συνιστώσες του κοινοτικού βίου:
την Εκκλησία, την εκπαίδευση, τη διοικητική οργάνω­
ση της κοινότητας. Στην τελευταία ενότητα αναφερό­
μαστε στις βασικές λειτουργίες της κοινοτικής ζωής.
Για τις τέσσερις τελευταίες ενότητες οι πηγές καλύ­
πτουν την περίοδο 1860-1912/3.
Στο στόχαστρο της εξέτασής μας βρίσκεται πάντα
η συνοικία της Παναγίας. Γι αυτό και δίνεται έμφα­
ση στην περίοδο μέχρι το 1880. Μέχρι τότε, υπενθυ­
μίζουμε, οι όποιες διεργασίες στο εσωτερικό της ελ­
ληνικής κοινότητας συντελούνται στην παλιά χριστια­
νική συνοικία, αφού εκεί διαμένουν οι περισσότεροι
από τους μόνιμους κατοίκους, εκεί βρίσκονται οι εκ­
κλησιαστικές αρχές και τα σχολεία της κοινότητας, ε­
κεί λαμβάνονται οι αποφάσεις για τα θέματα της κοι­
νοτικής ζωής, εκεί εκτυλίσσονται οι ενδοκοινοτικές
συγκρούσεις. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις (κυρίως
για την περίοδο των τελευταίων δεκαετιών) το πλαί­
σιο αναφοράς είναι κατ' ανάγκην ευρύτερο. Π.χ. όσα
θα αναφέρουμε στις ενότητες για τη διοίκηση της
κοινότητας και τις λειτουργίες της κοινοτικής ζωής ι­
σχύουν όχι μόνο για τη συνοικία της Παναγίας αλλά
για όλη την ελληνική κοινότητα της Καβάλας. Και σ'
αυτές τις περιπτώσεις όμως φροντίζουμε ώστε η εξέ­
ταση να εστιάζεται στη συνοικία της Παναγίας, έστω
και “τεχνητά", επιλέγοντας όηλ. πηγές - παραδείγμα­
τα που αφορούν την παλιότερη χριστιανική συνοικία
της πόλης.
Και κάτι ακόμη. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται, σκό­
πιμα βέβαια, ευρεία χρήση (μάλλον κατάχρηση) απο­
σπασμάτων από πηγές της εποχής, κυρίως από τους
κώδικες της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας, στα οποία
μάλιστα διατηρούμε την ορθογραφία, τη σύνταξη, τα
λάθη κλπ. Ο λόγος είναι πρόδηλος: Το πρωτογενές
αυτό αρχειακό υλικό δεν αποτελεί απλώς πηγή πλη­
ροφόρησης για την εποχή του, αλλά είναι η ίδια η ε­
ποχή του. Και η γλώσσα δεν είναι κέλυφος κενό, α­
πλό εργαλείο επικοινωνίας, αλλά ενέχει ιδεολογία,
πείρα, ηθική, αξίες. Τη χρήση λοιπόν των αποσπασμά­
των, μέσα από τα οποία παρουσιάζεται ανάγλυφα και
με τρόπο αυθεντικό η ζωή στις ποικίλες εκφάνσεις
της, την επιβάλλει, κατά την άποψή μας, ο σκοπός
αυτής της ενότητας.
3.2. Η ελληνική κοινότητα: ιστορικές περιπέτειες
και κοινωνικά χαρακτηριστικά
3.2.1. Οι έποικοι: προέλευση και ενσωμάτωση
Για τη φθίνουσα πορεία του χριστιανικού - ελλη­
νικού πληθυσμού της πόλης, από το 16ο μέχρι τις
αρχές του 19ου αιώνα, κάναμε λόγο στο προηγού­
μενο κεφάλαιο. Αρκεί να σημειώσουμε εδώ ότι έπρε­
πε να περάσουν πάνω από 350 χρόνια για να αρχί­
σει η ελληνοχριστιανική κοινότητα της πόλης να
πλησιάζει τα αριθμητικά μεγέθη που είχε κατά το
15ο αιώνα! Ακόμη και στην απογραφή του 1831 οι
Έλληνες της πόλης υπολείπονται αυτών του 1478!
Η ασήμαντη μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα
μειονότητα αρχίζει σταδιακά να ενισχύεται με τον
ερχομό εποίκων από άλλες περιοχές. Εκεί, στην ά­
κρη της χερσονήσου, εγκαταστάθηκαν γύρω στα
1800-1830 οι πρώτοι "ξένοι”, που έφυγαν από τον
τόπο τους με την ελπίδα μιας καλύτερης μοίρας, έ­
φεραν τις οικογένειες τους και συντοπίτες τους και
μπόλιασαν γερά τη μέχρι τότε ισχνή ελληνική κοινό­
τητα της πόλης. Ο εποικισμός συνεχίζεται με αυξα­
νόμενους ρυθμούς μέχρι τα τέλη της τουρκοκρατίας.
Τις παραμονές της απελευθέρωσης (1912/3) ο ελλη­
νικός πληθυσμός της πόλης είναι 25-30 φορές μεγα­
λύτερος απ' ό,τι στα μέσα του 19ου αιώνα!
Πολλοί από τους εποίκους, κυρίως τους παλιότε-
ρους, των μέσων του 19ου αιώνα, προέρχονται από
τη Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο: Σιάτιστα,
Βλάστη, Κοζάνη, Καστοριά, Κλεισούρα, Κόνιτσα, κυ­
ρίως όμως από τα Ζαγοροχώρια (ιδιαίτερα τη Λάι-
στα). Αυτή η μεταναστευτική κίνηση των Ηπειρωτών
και Δυτικομακεδόνων προς την περιοχή μας έγινε σε
διάφορες χρονικές φάσεις από τις αρχές μέχρι τα τέ­
λη του 19ου αιώνα και είναι, όπως φαίνεται, και η
μόνη οργανωμένη. Ορισμένοι από αυτούς δεν ήρθαν
απευθείας στην Καβάλα, αλλά μετά από διαμονή λί­
γων ή πολλών ετών σε άλλες περιοχές, κυρίως των
Σερρών και του Πραβίου.6
Ο μεγάλος όγκος των εποίκων, κυρίως μετά το
1860, προέρχεται από διάφορες περιοχές της ανατο­
λικής Μακεδονίας: οι περισσότεροι από τις Σέρρες
και τα χωριά της Ζίχνης (Αλιστράτη, Ροδολίβος, Σέ-
μαλτο, Κόρμιστα κ.ά.), ίσοι σχεδόν από την επαρχί­
α Παγγαίου (Πράβι, Μεσορόπη, Ποδοχώρι, Μουσθέ-
νη, Μπόμπλιανη κλπ.), λιγότεροι από την περιοχή
της Δράμας (Νευροκόπι, Εδιρνετζίκ, Τσατάλτζα, Δο-
ξάτο κλπ.) και από τη Θάσο. Από το γειτονικό νη­
σί έρχονταν όμως πολλοί κατά τις περιόδους επεξερ­
γασίας των καπνών.
6. Α.Ι. Κονκούόης, Οι μητρο.ιόλεις και η όιασπορά των Βλάχων,
Θεσοαλονίκη 1999 (λήμμα Καδά/.α).
 < V ua.ro. Xy 3 \u r<rza.r~u >y ι^ τ (rvivv-t 'l l In %x

^ yu>v -n/n c\. \γτ«Λ/$Λ tm n yxujy roc. <nsYX<x %totn 7rp<

<* ‘ «-*» >*/>·. ο 'γ .,ρ .ι ή & κ μ » M y n ?U *A

\ y ‘r n rn O i^tAu,yii . A «' «««μ

c '“ t£ > ■ jL r / r 'S A o u *

'---- ---- ------- ------ cff CV,

|v u ^ v W7 M ^ Y V f/, ZV * ' μ :ν , ^ ’ <,* tr y .

^ Tiit ^fara>u«T 2i κΑ;τ > ^ * τ ί -re vu (Ma^rtMvo yCy i-y-tcc^Sct Ιία.^ΥΟ'^τοο

^ Z JZ c> o ,ay> . / / f i Λ - Έ
V . — u J t 'j Μ , . . ^ / Λ ι / μ r£ jC a

134
a « ^ h , 1-1 a ' / c - i i . ^ s ί'ή Γ^ ρ a / 1ov : crirajOa c- ^ ί ι 'a.j
\ C rtLf , 'r i o ~ S t a ^ c 'y o w * c: V ^ 1 c 'n * / / i y 1

^ y # ~TZOclt\. tm. j z p J s -it/X-vn-nA^'v-

i C1_ y x y v in ^ Cf c i c\s f L·

/ b <t+tr/ u 'y - r t y ^ i S r ttL A r w /v * / <u l < c r T ^ " < / ·ν·^λ lt ^ / α χ ν ί Λ ^ χ Ύ ^ / 1 S χ*,

1 I/O ( 7Λ ^ ) n (, — -r r «. / ' JtJ
Ollw vtri l / ^ e c 4 <ypi^ vr»i t tt&t'Vv / <p y i/iM p p vyis'i/ /c C*r<tpy<i^UAL , / ζ / ry /p p ^

Από τους κώδικες της Ελληνικής Κοινότητας (1864-1914).

Μεγάλος είναι επίσης ο αριθμός εποίκων από νη­ Πελοπόννησο, κυρίως την περιοχή Αργολίδας, και
σιά του βόρειου Αιγαίου: κυρίως από τη Λήμνο, αλ­ δευτερευόντως από νησιά του Αιγαίου.8
λά και από τη Λέσβο (ιδίως το Πλωμάρι) και τη Χί­ Προβλήματα ενσωμάτωσης στην τοπική κοινωνία
ο. Από τους υπόλοιπους πολλοί κατάγονται από τη δε φαίνεται να υπήρχαν για τους εποίκους. Αλλωστε,
δυτική και ανατολική Θράκη (Ξάνθη, Μαρώνεια, όπως προαναφέρθηκε, ο ελληνικός πληθυσμός της Κα­
Κωνσταντινούπολη, ιδίως κατά τις τελευταίες δεκα­ βάλας ήταν ετερόκλητος και από τα μέσα του 19ου
ετίες, κ.α.), αρκετοί από την περιοχή της Θεσσαλο­ αιώνα οι ξένοι ήταν περισσότεροι από τους ντόπιους.
νίκης και λίγοι από τη Μ. Ασία. Σημαντική είναι ε­
8. Στους κώδικες της ελληνικές κοινότητας (1860-1913) αναφέ-
πίσης, μετά το 1870, η παρουσία ομογενών από πε­ ρεται πολύ συχνά η προέλευση των καταγραμμένων (ουμβαλλομέ-
ριοχές του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Οι Έλλη­ νων, προικοόοτούντων, μαρτύρων κ.ά.). Οι καταγραφές αυτές (και
νες υπήκοοι7 ήταν στην πλειονότητά τους από την μόνον αυτές, άρα τα όσα ακολουθούν είναι απλώς ενδεικτικά και
δεν έχουν αξιώσεις απόλυτης πιστότητας), δίνουν την εξής κατα­
7. Έλληνες υπήκοοι δεν ήταν μόνο οι προερχόμενοι από νομή (τόπος προέλευσης επί του συνόλου των εποίκων): Περιοχή
περιοχές του ελεύθερου ελληνικού κράτους, αλλά και πολλοί άλλοι Σερρών και Ζίχνης, 20,3% - περιοχή Πραβίου, 19,8% - Ήπειρος
(λ.χ. από τη Μακεδονία, δηλ. οθωμανοί υπήκοοι), που κατάφερναν και Δυτ. Μακεδονία, 12,9% - Νησιά Β. Αιγαίου (εκτός Θάσου),
με “διάφορα μέσα” να εγγραφούν στα δημοτολόγια κάποιου δήμου 11% - περιοχή Δράμας, 10,5% - Θάσος, 9%> - Δυτ. Θράκη, 5,5% -
του ελληνικού κράτους και να αποκτι)οουν έτσι την ελληνική περιοχές ελεύθερου ελληνικού κράτους, 3,6% - Αν. Θράκη, 3,6% -
υπηκοότητα. Από τα τέλη του 19ου αι., οι Έλληνες υπήκοοι Θεσσαλονίκη και Χαλκιδική, 3,1% - Μικρά Ασία, 1,2% (τα στατι­
έφταναν το 10% του ελληνικού πληθυσμού της Καβάλας. στικά στοιχεία δικά μας).
 $s>
H y p Γ
Ο ΙΚ Ο Ι ΙΔΡΥΘΕΙ! Τ 2 1675
^0&<ΒΧΒΗΗ11ΚΜ
Δ ΙΑ Δ Ο Χ Ο Σ : Κ.
Π.Μ.
No β 5 4 5 ^ Λ Λ Λ Λ Λ .° .Λ ...:.Εν
0 I έν IIPASIQ κ « Δ ίΛ ίΟ Ι
Τιμολόγιο ποτοποιίας της οιχογέιειας Σαρίχα από την Ήπειρο, που εγκαταστάθηκε στην Καβάλα περί το 1870
(ΓΛ.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).
Είναι χαρακτηριστικό ότι οε προικοσύμφωνο του
1861 ο γαμπρός αναφέρεται ως Γεώργιος (του) Πέ­
τρου, Καβαλιώτη! Μία μόνο, πρώιμη (1866) αναφο­
ρά για την “προσφορά των Βλάχων”910ίσως να υπο­
δηλώνει πως οι παλιότεροι αυτοί έποικοι κρατούσαν
στη νέα τους πατρίδα τα ιδιαίτερα πολιτισμικά τους
γνωρίσματα, πιθανότατα τη γλώσσα τους. Ωστόσο οι
συνθήκες μιας ανοικτής εμπορικής πόλης, όπως η
Καβάλα, ευνοούσαν την άμβλυνση των ιδιαιτεροτή­
των. Οι έποικοι διατηρούσαν βέβαια στενές σχέσεις
με τους συντοπίτες του τόπου καταγωγής τους (φαί­
νεται από την επιλογή μαρτύρων για τα προικοσύμ­
φωνα ή τις διαθήκες τους) δε λειτουργούσαν όμως
ως κλειστές κοινωνίες. Οι γάμοι λ.χ. μεταξύ Ηπειρω-
τών ή μεταξύ Λημνίων δεν ήταν περισσότεροι από
τους “μικτούς”.
Πολύ ισχυροί ήταν οι συναισθηματικοί δεσμοί των
εποίκων με τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Δεν τις ξε­
χνούσαν, ακόμη και αν είχαν περάσει 30-40 χρόνια
από την εγκατάστασή τους στην Καβαλα, και συχνά
άφηναν με τις διαθήκες τους διάφορα ποσά (ή ακί­
νητα) στις εκκλησίες ή τα σχολεία των χωριών τους
(της Λάιστας Ζαγορίου, της Λήμνου, της Σιάτιστας,
της Θάσου κ.ά.)'0.
Αυτό που δεν μπορούμε να μετρήσουμε είναι το
μέγεθος της νοσταλγίας τους. Ο Εγγλέζος Άμποτ γί­
νεται στα 1900 μάρτυρας της νοσταλγίας των κα­
πνεργατών από τη Θάσο, που μετά από μήνες επι­
στρέφουν στο νησί τους. Όσο ετοιμάζονται για το
ΙΟωρο ταξίδι, το λιμάνι αντηχεί από τα τραγούδια
τους, στα οποία απεικονίζεται η χαρά του γυρισμού
9. Προσέφεραν 148 γρόοια υπέρ των σχολείων της πόλης (Κώ­
δικας 1864-1889, ο. 40).
10. Ο ι πληροφορίες προέρχονται από τον Κώδικα Διαθηκών
1896-1913.
ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗ ΚΗ
ΟΙΝΩΝ
Λ Ι Α Φ Ο Ο Π Ν T IM fX M
Κ Α Ι Π Ο ίΟ Τ Μ Τ η κ
ΤΙΙΠΟΥΡΑ,ΡΑΚΙΑ
. Ζ Α Ρ Ι H A ΚΟΚΙΔΚ
ΡΟΥΜΙ ΗΔΥΠΟΤΑ
Γ . Σ Α Ρ ΙΚ Α Χ &
«# 12 ΔΓΚΕΜΒΡΙΟΪ ^27
ΓΙΑΝΝΙ3Υ ΔΟΥΝΑΙ
στην πατρίδα αλλά και η δυστυχία της ξενιτιάς. "Το
δισάκι ενός ζητιάνου δεν είναι τόσο σκληρό όσο η
ξενιτιά", λέει ένα απ' αυτά, ενώ κάποιο άλλο εκφρά­
ζει την οδύνη του ξενιτεμένου, που μαγεύτηκε από
κάποια ξένη, λησμόνησε την αγαπημένη] του και δε
θα ξαναόεί τις ελιές της πατρίδας του11.
Η πρώτη περίοδος, μετά το 1860 (από τότε δια­
θέτουμε στοιχεία για τους κατοίκους της πόλης), δεν
είναι μόνο περίοδος προσαρμογής αλλά και αποκρυ­
στάλλωσης της προσωπικής "ταυτότητας" του καθε-
νός. Οι περισσότεροι δεν έχουν ακόμη “επώνυμο".
Προσδιορίζονται από το πατρώνυμό τους, με αποτέ­
λεσμα να είναι δυσχερής ο εντοπισμός της κάθετης
συγγένειας (πατέρας, γιος και εγγονός έχουν διαφο­
ρετικά “επώνυμα”). Σε πολλές περιπτώσεις ένα από
τα πατρώνυμα παίρνει θέση επωνύμου, είτε αυτού­
σιο (π.χ. Σταύρου, Θεοδώρου, Πούλου) είτε αργότε­
ρα με προσθήκη κατάληξης (Σταυρίδης, Θεοόωρίδης,
Πουλίδης). Συχνά το πατρώνυμο συνυπάρχει με το
επαγγελματικό (του πατέρα ή του ίδιου). Π.χ. Ανα­
στάσιος Αργύρου, ντερμεντζής (χασάπης, ρακιτζής,
μπακιρτζής, καφετζής, αλατάς, σχινάς κ.ά.). Ενίοτε
και με του τόπου καταγωγής ή προέλευσης: Γεώρ­
γιος Πέτρου, Καβαλιώτης (Αλιστρατινός, Μουσουρο-
πινός, Βλάχος, Αρτινός, Μαρωνίτης, Τηνιακός κ.ά.).
Σ' άλλες περιπτώσεις συνυπάρχουν και τα τρία. Π.χ.
Πέτρος (του) Αντωνίου, χρυσοχόου, Νεβεσκαλής
(δηλ. από τη Νέβεοκα=Νυμφαίο). Στην τελευταία πε­
ρίπτωση επικράτησε το επαγγελματικό: Πέτρος Χρυ­
σοχόου. Σε λιγότερες περιπτώσεις κάποιοι επονομά­
ζονται από τον πλευρά της μητέρας: το βαφτιστικό
της, το αντρωνυμικό της, της καταγωγής της κλπ.
Π.χ. Κωνσταντίνος Βενετίας, Νικόλαος Χρυσανθής,
11. Abbott, The tale o f a tour in Macedonia, o. 297-298.
 Ο Ηπείρώτης Στέργιος Χαρισιάόης, εγκατεστημένος στην Καβά­
λα στα μέσα του 19ου αι, ήταν προμηθευτής καπνών του οίκον
Μακρόπουλου - Χαριοιάδη (αδελφού του) των Ινδιών (από: Η
Ιστορία του Ελληνικού Τσιγάρου, έκδ. Ελληνικού Λογοτεχνικού
και Ιστορικού Αρχείου, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1997).

Γιοβάνος Δραμιότισας, Παναγιώτης Σαμαράδινας. Α­ 3.2.2. Οι συνθήκες ζωής - οι σχέσεις με τις άλ­
κόμη πιο σπάνια βρίσκουμε ονόματα που προέρχο­ λες εθνοθρησκευτικές ομάδες
νται από παρατσούκλι, κάποιο χαρακτηριστικό ή α­
Θεωρούμε συνήθως ως δεδομένα χαρακτηριστικά
ξίωμα. Π.χ. Μαρίκα Αθανασίου, κοντού, Δημήτριος
της Καβάλας του 19ου-20ού αι., μιας ανοικτής εμπο­
κοτζάμπαση, Κωνσταντίνος κουκοφάδενας κλπ.
ρικής πόλης, την “πολυπολιτισμικότητα” και την “α­
Όλα αυτά παρατηρούνται μέχρι περίπου το
νεκτικότητα” μεταξύ των εθνοθρησκευτικών της ο­
1870-1880. Στα τέλη του 19ου αι. κάποιο από το
μάδων. Οι αφοριστικοί αυτοί χαρακτηρισμοί ανταπο-
παραπάνω (πατρώνυμο, επαγγελματικό, καταγωγής
κρίνονται στις συνθήκες των τελευταίων δεκαετιών
ή άλλο) έχει παγιωθεί ως οικογενειακό όνομα. Σε
της τουρκοκρατίας. Όχι όμως και στην πραγματικό­
πολλές όμως περιπτώσεις έχει αντικατασταθεί από
τητα της περιόδου 1830-1880, κατά την οποία η μι­
άλλο (π.χ. Μπέζας -> Αστεριάδης). Είναι βέβαιο ότι
κρή ελληνική κοινότητα ζει υπό καθεστώς καταπίε­
πολλοί από τους απογόνους των προαναφερθέντων
σης.
δεν θα αναγνωρίζουν σήμερα τον προπάππο τους
Δεν είναι τυχαίο ότι τα φαινόμενα καταπίεσης
στα παραπάνω ονόματα. Κάποια άλλα ονόματα κρά­
(τουλάχιστον της μορφής και έκτασης που θα ιστο­
τησαν τη ρίζα τους αλλά πέρασαν από πολλές πα­
ρήσουμε) παρατηρούνται μέχρι περίπου το 1880.
ραλλαγές (στις σελίδες των κωδίκων της κοινότη­
Πέρα από τις νωπές ακόμη μνήμες της Ελληνικής Ε­
τας), μέχρι να καταλήξουν στην οριστική τους μορ­
πανάστασης, κατά την περίοδο 1830-1880 οι σχέ­
φή. Π.χ. Χαρουσίου, Χαρούση, Χαρουσιάδου, Χαρου-
σεις Ελλάδας - Τουρκίας είναι σχεδόν μονίμως τετα­
σόπουλος, Χαρουσιάδης -> Χαρισιάδης / Κονσολού-
μένες και αρκετές φορές οι δύο χώρες φθάνουν στα
δη, Κονσολούδης, Κοντζολούδης, Κονσουλίδη -> Κον-
πρόθυρα του πολέμου (μάλιστα το 1847, το 1854
σουλίδης. Οι γυναίκες, όπως φαίνεται στα προικο­
και το 1868 διακόπτουν τις διπλωματικές τους σχέ­
σύμφωνα και τις διαθήκες, αρχικά προσδιορίζονταν
σεις). Την ίδια περίοδο αλλεπάλληλα επαναστατικά
πάντα από το βαφτιστικό του πατέρα τους. Π.χ. η
κινήματα ξεσπούν σε διάφορες περιοχές του αλύτρω­
Μαρία, κόρη του Ευαγγέλου καφετζή, αναφέρεται
του Ελληνισμού (Κρήτη, Θεσσαλία, Ήπειρο, Μακε­
ως Μαρία Ευαγγέλου (και όχι ως Μαρία Καφετζή),
δονία), ενώ προς το τέλος της περιόδου (1875-1878)
σύζυγος ή χήρα του...12
η Βαλκανική συγκλονίζεται από γενικευμένες εξεγέρ­
σεις χριστιανικών πληθυσμών (στη Βοσνία-Ερζεγοβί-
12. Από τους κώδικες της Ελληνικής Κοινότητας. νη, Βουλγαρία, Μακεδονία) και πολέμους χριατιανι-

Γενίτσαροι (από: Dalvimart. 1804). Κατά τη ου'/λογική μ\ι)μη,
τα υπο/Μμματα τ ο υ σώματος των γενίτσαρων κατέφΐ’γαν στην
.ιόλ η τϊ}ς Καβά/.ας!
CAVALL A rL ’Imaret
Το Ιμαρετ. Η μεγά).η Θολωτή αίθουσα όιδασκοά.ίας και τα δωμάτια των οοφτάδων (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καόά/.ας).
κών χωρών (Σερβίας και Ρωσίας) ενάντια οτο οθω­
μανικό κράτος. Όπως είναι φυσικό, όλα αυτά συντη­
ρούν το φυλετικό και θρησκευτικό φανατισμό των
Τούρκων, αποδέκτης του οποίου είναι μοιραία το
σύνοικο ελληνικό στοιχείο.15
Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ε­
πικρατούσε στην Καβάλα ένας μύθος, τόσο εδραιω­
μένος στη συλλογική συνείδηση, ώστε να αναπαρά-
γεται ως ιστορικό δεδομένο, με εκφράσεις του τύπου:
"όπως είναι γνωστό...". Σύμφωνα μ’ αυτόν, όσοι από
τους γενίτσαρους είχαν διασωθεί μετά τη διάλυση
του επίλεκτου αυτού σώματος και την εξόντωσή
τους (1826), κατέφυγαν στην Καβάλα11! Η εξήγηση
13. Για τα γεγονότα αυτά και τις επιπτώσεις τοις στην Καβά­
λα, Κ ΛΓκουρίνον, Το Ελλ.ηνιχό Υποπροξενείο Καβά).ας (1835-
1878). Συμβολή στην ιστορία του Ε/3.ψΊσμον τΐ)ς ανατολικής Μα­
κεδονίας και δυτικής Θράκης, διπλωματική εργασία μεταπτνχια-
κών σπουδών, Καβέν.α 1994, ο. 68-99 (στο εξής: Λυκουρίνου, Υ­
ποπροξενείο Καβάΐ.ας).
14. Γράφει )~χ. στα 1876 ο εν Καόά/.α υποπρόξενος Λρ. Παπα­
δοπούλας προς τον Ε/ά.ηνα υπουργό των εξωτερικών: "Ως δέν
ά'/νοεί τ ο ΎποΐΌ'γεϊον, έν Καβέύλα ύπαρχουοιν οι φανατικώτεροι
Οθωμανοί, καθινοον τόν φανατισμόν αυτών διέδωσαν έκπα).αι,
διαοωθέντων ένταΐθα τών οποΐ'δαιοτέρων Γενιτσάρων κατά τήν
καταστροφήν αυτών, παρά τών όποιων καί μετέλαόον τόν κατά
τών χριστιανών μέγαν φανατισμόν τ ω ν _ ” (ΑΥΕ, 1876/99/1, Κα-
βά/.α 26-4-1976). Για την κατάργι^σΐ) του σώματος των Γενίτσα­
ρων, Ζεγκίνΐ], Γενίτσαροι και Μπεκτασισμός, ο. 229-240.
ΚΑΒΑΛΛΑ.-Τό Ίραρέτ.
 μπέης, ανηψιός του Μεχμέτ πασά της Δράμας (του
γνωστού από την Επανάσταση του 1821, Δράμαλη).
Μόνιμη επιδίωξη των μπέηδων ήταν, εκτός πολλών
άλλων, και η όξυνση των σχέσεων ανάμεσα σε χρι­
στιανούς και μουσουλμάνους, ώστε να προσφέρουν
τις “καλές υπηρεσίες” τους και έτσι να αυξάνουν την
επιρροή τους στην οθωμανική κυβέρνηση17. Συχνά
δρούσαν σε αγαστή συνεργασία με τους σοφτάδες
του Ιμαρέτ.
Σταχυολογούμε στη συνέχεια ενδεικτικές απλώς
μαρτυρίες από τις πηγές της εποχής (1830-1880),
μέσα από τις οποίες διαγράφεται ολοκάθαρα το ζο­
φερό για τους Έλληνες της Παναγίας κλίμα.
Η προφορική παράδοση διέσωσε την πληροφορία
ότι κατά την Επανάσταση του 1821 (άγνωστο πότε
ακριβώς) ο ελάχιστος χριστιανικός πληθυσμός βρέθη­
κε στο έλεος της οργής του τουρκικού πλήθους. Κα­
τά τη μαρτυρία, οι μουσουλμάνοι συναθροίστηκαν
στην κεντρική οδό της χερσονήσου και απειλούσαν
τους χριστιανούς με γενική σφαγή. Θύμα της αντεκ-

Τούρκοι ζαπτιέδες (από: Π. Ενεπεκίδη, Θεσσαλονίκη και
Μακεδονία 1798-1912, εκδ. Εοτία, Αθήνα 1982).
17. Για τονς μπέηδες τον 18ον αι., Γ. Κοντζακιώτη, “Οι ισχυροί
αγιάνηόες της Δράμας, της Ζίχνας και των Σερρών (τέλη 18ον - αρ­
χές 19ον αι.)~", Η Δράμα και η περιοχή της, Γ Επιστημονική Σν-
νάντηση, Πρακτικά, Δράμα 2002, σ. 189-205. Για το 19ο αιώνα, Λν-
κονρίνον, Υποπροξενείο Καδόύ.ας, σ. 6-7 και διάσπαρτες αναφορές.

της παράδοξης αυτής πεποίθησης πρέπει να αναζη­

τηθεί στον ακραίο φανατισμό των μουσουλμάνων
της πόλης, που γίνεται αντιληπτός ακόμη και από
τους περαστικούς ταξιδιώτες. “Η Καβάλα εξακολου­
θεί να είναι ακόμη μια φωλιά παλαιοτονρκικού φα­
νατισμόν', σημειώνει στα 1873 ο Γερμανός Loher.15
Ο φανατισμός των μουσουλμάνων της πόλης ο­
φείλεται αναμφίβολα στους σοφτάδες του Ιμαρέτ και
τους μπέηδες της Δράμας. Οι πρώτοι ήταν, όπως
προαναφέραμε, οι σπουδαστές των δύο μεντρεσέδων
του Ιμαρέτ, που με τα μισαλλόδοξα κηρύγματά τους
επηρέαζαν τα πνεύματα των ομοθρήσκων τους. Μέ­
χρι περίπου το 1880 πίσω από κάθε ανθελληνική ε­
νέργεια στην Καβάλα όλοι έβλεπαν “τήν ενταύθα
οθωμανικήν σχολήν τοϋ Ιμαρετίου Μεχμέτ Αλή
πασά, έν ή διαιτώμαι ώς κηφήνες περί τούς τρια-
κοοίους όθωμανόπαιδας, χρηοιμευούοης πάντοτε ώς
πνρήν τοϋ κατά των χριστιανών μίσους καί φανατι­
σμού των”, όπως έγραφε ο Έλληνας προξενικός
πράκτορας Παν. Κρητικός το δραματικό καλοκαίρι
του 1866.16
Κι αν οι σοφτάδες ήταν κυρίως εκτελεστικά όρ­
γανα, πρωταγωνιστές και ηθικοί αυτουργοί στην υ­
πόθαλψη του τουρκικού φανατισμού ήταν οι πανί­
σχυροι μπέηδες της Δράμας. Κυρίως ο Ταχήρ Ομέρ

15. Ενεπεκίδη, Μακεδονία και Τουρκία 1798-1912, ο. 80.

16. ΑΥΕ, 1866/36/2, Καδάΐ.α 22-7-1866. Δωμάτιο οοφτάόων οτο Ιμαρέτ.
 όίκησής τους υπήρξε ο Κωνστα\πίνος Σεραΐόάρης, που
απαγχονιστηκε στο μεγάλο πλάτανο, έξω από το τζα­
μί του Ιμπραήμ πασά1'.
Με εχθρικό πνεύμα αντιμετώπισαν οι Τούρκοι της
Καβάλας τον πρώτο εκπρόσωπο του ελληνικού κρά­
τους στις αρχές του 1835, λίγα χρόνια μετά το τέλος
της Ελληνικής Επανάστασης. Οταν ο Π. Σκουτερίόης
ύψωσε την ελληνική σημαία στο προξενικό κατάστημα
(Απρ. 1835), αυτό θεωρήθηκε θρασεία πρόκληση. Με­
τά από τις αντιδράσεις των Τούρκων της πόλης και
διάβημά τους προς την Κων/πολη, οι οθωμανικές αρ­
χές υποχρέωσαν τον Έλληνα προξενικό πράκτορα να
υποοτείλει τη σημαία και του διαμήνυσαν ότι δεν τον
αναγνωρίζουν πλέον ως επίσημο εκπρόσωπο του ελλη­
νικού κράτους. Στις ελάχιστες εκθέσεις της δεύτερης
περιόδου του (μετά το 1838) ο προξενικός πράκτορας
τονίζει ότι επέδειξε ιώβεια υπομονή “απέναντι τού φα­
νατισμόν καί τής βαρβαρότητας τών κατοίκων καί
αρχών τών μερών τούτων", ότι προσπάθησε να καλ­
λιεργήσει αγαθές σχέσεις με τις τουρκικές αρχές “πρός
όφελος τών ομοεθνών τον" και ότι τελικά με τη με-
τριοπάθειά του κατόρθωσε να κερδίσει "τήν ύπόληφιν...
τών έν Καβάλλα αρχών καί Οθωμανών προκρίτων, εί
καί φύσει όυσαγώγων καί άκρως μιοούττων τούς Έλ-
λψ -ας'λ
Κατά τη δεκαετία του 1840 διάφορα γεγονότα
στην ευρύτερη περιοχή τροφοδοτούν· την καχυποψία
των Τούρκων και τους δίνουν αφορμές να καταπιέζουν
και να τρομοκρατούν τους Έλληνες συντοπίτες τους;“.
Ο Αγγλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Ch. Blunt (που
ενημερωνόταν από τον Μιχαήλ Σπόντη, υποπρόξενο
της Αυστροουγγαρίας στην Καβάλα) αναφέρεται σε
“τουρκικές βαρβαρότητες”, προσβολές και ξυλοδαρμούς
χριστιανών και τονίζει ότι "το περιβάλλον της Καβά-
λας είναι πολύ επικίνδυνο". Πληροφορεί επίσης ότι λό­
γω της κακόβουλης επιρροής των Δραμινών μπέηδων
οι ευνοϊκές για τους χριστιανούς μεταρρυθμίσεις του
1839 κατέληγαν εδώ να θεωρούνται "κενό γράμμα"1819201.
18. Λ.Κ. Δημιμριάδη, "Ιστορικά σημειώματα. Ο,τι μα; εκλ.ηρο-
δότησεν η παράόοσι; όιά την Επαιάστασιν τον 1821". εφ. Κήριξ
Καβάλα; (24-10-1930).
19. ΑΥΕ, 1835/111. Κωνσταντι \xnaoi. ij 12-3-1835, 1840/36/2,
Καβάλα 22-6-1840. 1844/36/2, θεοοαλχηίκη 27-6-1844.
20. Αισφέροιμε ενδεικτικά τις ενέργειες Αιγυπτίων πρακτόρων
τον Μεχμετ Αλ.ή, πον κατά την περίοδο τη; Τοιρκοαιγνπτιακή;
κρίση; (1839-1841) προσπαθούσαν με ορμητήριο την Καβάλα και
τη Θάσο \·α ξεσηκώοοιν χριστιανούς και μοιοοιλμάιοις κατά τον
αοί'ΑΓάυη·, τι; απόπειρες τω\· παλαίμαχων αγωιτστών Γιάννη \ία -
κριγιάννη και τον Καβαλεώτη ν.αρίω\ο Καρατζ&μαν \ο δτχιιονρ-
vijoot·»' εινοϊκε; σινΟήκε; για την εξέγερση τον μακεδονικού Ελ -
λ.ηηομού κλπ. (Λνκονρίιον, Υποπροξενείο Καβάλας, a 71-72/
21. FO 78/1526/305, θεο/νίχή 31-12-1844, 195/240/271. ό.7_
31-12-1844.195/401/692. ά-τ, 28-10-1846. Αισφέρονμε ένα χαρα­
κτηριστικό περιστατικό: Χριστιανός βαρκάρη; ξνλοκοπήθηκε ά­
γρια, επειδή δεν επέτρεψε σε Τούρκο να τον κλέψει λίγα πορτο­
κάλια πον φύλαγε στη βάρκα τον!
Υπό τις συνθήκες αυτές αποκτά ακόμη μεγαλ.ύτερη α­
ξία η παράτολμη πρωτοβουλία του Μάρκου Φώσκο-
λ.ου να αγνοήσει τις αντιδράσεις και να υψώσει (Πρω­
τοχρονιά του 1847) την ελληνική σημαία στο προξε­
νικό κατάστημα της Ελλάδας, το οποίο βριοκόταν μέ­
σα στα τείχη, κοντά στη θάλασσα, σύμφωνα με τις δι­
κές του ασαφείς πληροφορίες22*.
Στις παραμονές του Κριμαϊκού πολέμου (1853-56)
όλη η περιοχή της Καβάλας γίνεται θέατρο απερίγρα­
πτων αγριοτήτων από τους διερχόμενους νεοσύλλε­
κτους που στρατολογεί ο Ταχήρ Ομέρ μπέης της Δρά­
μας. Στις αναφορές του ο προξενικός πράκτορας Σ.
Μανέας διεκτραγωδεί "τάς βιαιοπραγίας, αυθαιρεσίας,
άρπαγάς... όοας νπέοτησαν οί κάτοικοι χριστιανοί τής
πόλεως ταύτΐ(ς... τάς άφορήτοις θηριωδίας, ήτοι φό­
νους, ατιμώσεις ύπάνδρων γυναικών, βιαίας παρθενο­
φθορίας" κλ_π. Ενημερώνει επίσης τον προϊστάμενό του
ότι δολοφονήθηκαν άνανδρα δύο χριστιανοί οτο άκρο
της πόλης και ότι "σήμερον έςετελέοθη ή κηδεία τών
νεκρών ενταύθα". Ο συντάκτης των εκθέσεων εικάζει
“ότι όλα ταντα πράττοιται συναινέσει τών αρχών
ενταύθα" και τονίζει με απόγνωση: "...όιατελονμεν εις
κίνδυνον καί υπό κράτος αναρχικόν"2’.
Υπό το κράτος του φόβου συνέχισαν να ζουν οι
χριστιανοί της πόλης ακόμη και μετά το τέλος του
Κριμαϊκού πολέμου και την έκδοση του Χάττι Χου-
μαγιούν (1856):\ Οι διακηρύξεις του διατάγματος πε­
ρί ισότητος όλων των υπηκόων του σουλτάνου θεω­
ρήθηκαν από τις τουρκικές αρχές της πόλης ως νε­
κρό γράμμα, οι μεταρρυθμίσεις άργησαν να εφαρμο­
στούν και οι χριστιανοί είχαν τυπική μόνο συμμετο­
χή στα μικτά συμβούλια και δικαστήρια. Αντίθετα, το
διάταγμα αυτό αποτέλεσε πρόκληση για τους Τούρ­
κους, που ένιωσαν ταπεινωμένοι από τη νομοθετική
εξίσωσή τους με τους ραγιάδες, αύξησε τη μισαλλοδο­
ξία τους και τους έκανε πιο καταπιεστικούς έναντι
του ελληνικού στοιχείου. Οχι τυχαία λοιπόν τα επό­
μενα χρόνια παρατηρείται σ' όλη την περιοχή, κυρί­
ως δε στην Καβάλα, το φαινόμενο των “εκούσιων” ε-
ξισλαμισμών. Σε τέτοια ευρεία κλίμακα μάλιστα, ώ­
στε ο Αγγλ.ος πρόξενος της πόλης να κάνει λόγο για
ηθική κατωτερότητα του χριστιανικού στοιχείου25.
22. Για το γεγονός και τις αντιδράσεις, Λνχουρίνον, Υιο.ιροξε-
νείο Καδά).ας, ο. 72-73.
23. ΛΥΕ, 1835/99/1. Καόάλ.α 10-10-1853, out, Θεσσαλονίκη
22-10-1853.
24. Το Χάττι Χοιραγιούν, ε\τσχνοντας την χροηγούμε\7/ μεταρ-
ρνθμιστιχή προσπάθεια τον 1839 (Χάττι Σερίφ), περίιλάμβανε εγ­
γυήσεις για τη ζωή, την τιμή και την περιουσία όλων των νπηκό-
οων τον οονλτάνσν και υποσχέσεις για ισότιμη μεταχείριση τους
στη φορολογία, την απονομή της δικαιοσύνης και τη συμμετοχή
τους στη διοίκηση. Ενδεικτικά Θ. Βερέμη, Οι οθωμαννκές μεταρ­
ρυθμίσεις (Τανζιμάτ)", ΙΕΕ, τ. ΙΓ, σ. 168-171.
25. FO 295/2/f 28, Καδάλ.α 26-8-1858, FO 295/2/f. 70, Καβάλα
17-2-1859.
 ΚΑΒΑΛΛΑΣ.
To χριστιανικό νεκροταφείο πλησίον της εκκλησίας του Ay. Ιωάννη (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. του κ. Ν. Ρονόομέτωφ). Στα 1866-69 και
1875-78 η εκφορά των νεκρών της Παναγίας, διά μέοου των τούρκικων μαχαλ,άόων, ήταν μαρτυρική
Η αντίδραση και ο φανατισμός των Τούρκων εκ­
δηλώθηκαν τότε και με μαζικές πράξεις βίας (κυρίως
στις Σέρρες). Στην Καβάλα ιδιαίτερα ανησυχητική έ­
γινε η κατάσταση τον Αύγουστο του 1858, καθώς
διαδίδονταν φήμες για μαζική σφαγή των Ελλήνων
από τους 200 σοφτάδες του Ιμαρέτ. Τον πανικό ε-
πέτεινε η είδηση ότι δύο υψηλόβαθμοι Τούρκοι έ­
φτασαν για το σκοπό αυτό από τις Σέρρες. Ο Άγ­
γλος πρόξενος, παρότι δεν συμμερίζεται τις ανησυχί­
ες αυτές και θεωρεί πιθανές μόνο κάποιες μεμονω­
μένες πράξεις εκδίκησης, ζητεί να έρθει στην Καβά­
λα ένα βρετανικό πολεμικό πλοίο, ώστε οι χριστια­
νοί να νιώθουν ασφαλείς.26
26. FO 295/2/ff.28-29, Καβάλ.α 26-8-1858, FO 295/2/ff.iO-il.
Καόάλ.α 2-9-1858.
Τούρκοι νιζάμηδες (πεζικάριοι) (αρχείο Γρ. Τρονφάκου, από: Η
Μακεδονική θύελλα... 1903-1907, εκδ. Τροχαλ.ία, Αθήνα 1994).
Cavalla.
Δραματικές στιγμές έζησε ο Ελληνισμός της Πα­
ναγίας το καλοκαίρι του 1866. Έναυσμα για την εκ­
δήλωση ανθελληνικών ενεργειών αποτέλεσε η άδεια
της Πύλης για την ανέγερση της εκκλησίας του Τί­
μιου Προδρόμου στη νέα χριστιανική συνοικία. Αυτό
όμως που πυροδότησε τις αγριότητες ήταν το ξέσπα­
σμα της Κρητικής Επανάστασης (1866-1869) και οι
υπόνοιες για επέκταση των επαναστατικών κινήσεων
και στη Μακεδονία27.
Απερίγραπτες ασχήμιες σημειώθηκαν κατά την
εκφορά της σωρού του Εμμανουήλ Σταυράκη, επι­
φανούς Καβαλιώτη, παρουσία πλ.ήθους χριστιανών
και όλων των προξενικών αντιπροσώπων της πόλης
(μέσα Μαΐου 1866). Μετά τις καθ' οδόν ύβρεις, προ-
πηλ.ακισμούς και κατάρες (“όλοι οι γκιαούρηδες να
ψοφήσουν2’), τριακόσιοι Οθωμανοί έφραξαν την κε­
ντρική πύλη του τείχους, μην αφήνοντας την πομπή
να κατευθυνθεί προς τα νεκροταφεία (που βρίσκο­
νταν περίπου στο χώρο του σημερινού δημοτικού
σχολείου του Αγίου Ιωάννη)...
Λίγες μέρες αργότερα οι σοφτάδες χάραξαν σταυ­
ρό στο πλ.ακόστρωτο έξω από το Ιμαρέτ και τον πα­
τούσαν, ανάγκαζαν μάλιστα και τους διερχόμενους
χριστιανούς να κάνουν το ίδιο. Τις ίδιες μέρες ελλη­
νικές περιουσίες καταστρέφονται και όσοι χριστιανοί
τολμούν να περάσουν από την κεντρική οδό της χερ­
σονήσου κακοποιούνται. Μεταξύ αυτών, ο Μιχαήλ
Σπόντης, ο Έλληνας προξενικός πράκτορας Π. Κρη­
τικός και η σύζυγος του Μάρκου Φώσκολ.ου, που λι-
θοβολήθηκε πηγαίνοντας στην εκκλησία
27. Η Κρητική Επανάστασί] προκέύχοε επιδείνωση και τε).ικά
διακοπή των εϊΛηνοτονρκικών σχέσεων. Το I860 εμφανίστηκαν και
ελληχτκά σώματα υπό τον Λεωηόα Βούλγαρη στα παράλ.ια τΐ]ς
Χαλκιδικής.
 Η απόπειρα δολοφονίας του Κ. Χατζηκώστα, ε­
μπορικού πράκτορα των αδελφών Abbot, από αστυ­
νομικό όργανο (αρχές Ιουλίου) και οι φήμες για επι­
κείμενες μαζικές σφαγές πανικόβαλλαν τους χριστια­
νούς, που προσέφευγαν στα ξένα προξενεία ζητώντας
προστασία. Ηταν τέτοια η κρισιμότητα της κατάστα­
σης, ώστε οι εδώ προξενικοί αντιπρόσωποι συσκέπτο­
νται και υποβάλλουν από κοινού αίτηση προστασίας
προς τις προξενικές αρχές των Μεγάλων Δυνάμεων
στη Θεσσαλονίκη!
Ο Ταχήρ Ομέρ μπέης, που διενήργησε ανακρίσεις
για την απόπειρα δολοφονίας κατά του Χατζηκώστα,
όχι μόνο απάλλαξε το δράστη, αλλά και ανάγκασε ε­
πί απειλή θανάτωσης τον εφημέριο της Παναγίας και
αρχιερατικό επίτροπο παπα-Ανθιμο και ορισμένους
χριστιανούς προκρίτους να διαβεβαιώσουν εγγράφως
ότι οι χριστιανοί χαίρουν πάσης ασφαλείας, ότι είναι
ευχαριστημένοι από την τοπική διοίκηση και ότι οι
πρόξενοι της πόλης, που διεκτραγωδούσαν την κατά­
σταση στις προϊστάμενες αρχές τους, ήταν ψεύτες και
συκοφάντες.
Κατά το διάστημα αυτό ο μόνος που τολμά να υ­
ψώσει φωνή διαμαρτυρίας και εργάζεται για την προ­
στασία των τρομοκρατημένων Ελλήνων είναι ο Αγ­
Αξιωματικοί τον οθωμανικού ιππικού (οοΐ'όαρήόες).
(αρχείο Γρ. Τρονφάκου, από: Η Μ ακεόοηκή Θύε/ J . a 1903-1907, εκό. Τροχα/.ία, Αθτ)να 1994).
γλος πρόξενος της πόλης J. Maling (για το λόγο αυ­
τό προτείνεται αργότερα να τιμηθεί από το ελληνικό
κράτος). Κατοικώντας κοντά στο Ιμαρέτ, είχε άμεση
αντίληψ’η για τα δεινοπαθήματα των χριστιανών3.
Την ειρηνική συνύπαρξη των ετών 1870-1875 όιέ-
κοψε η "Ανατολική Κρίση" (1875-1878)'*. Κατά την
τριετία αυτή δέχθηκε ισχυρά πλήγματα και ο μου­
σουλμανικός πληθυσμός (βίαιη στρατολόγηση, όυσβά-
οταχτη φορολόγησή του κ.ά.), με αποτέλεσμα να α-
φυπνιστούν και πάλι τα ανθελληνικά του αντανακλα­
στικά. Τα ελάχιστα που ιστορούμε είναι ενδεικτικά:
Στη Θεσσαλονίκη στις 24 Απριλίου 1876 ένα έ­
ξαλλο τουρκικό πλήθος κατέσφαξε τους προξένους
της Γερμανίας και της Γαλλίας, Abbot και Moulin.
28. Λ \Έ . 1866/36/2, Καόαλ.α 22-7 και 28-7-1866 . ο_τ.. θεοοα-
λ ο η χη 3-8-1S66, 1868/36/2, Καόά/.α 11-10-1S6S.
29. Arxovotwv. Υποπροξητιο Καόαλ.ας. α 81-99. Κατά τη\ πε­
ρίοδο αντί) ("Ανατολική κρίσΐ]", 1875-1878) η Βα).χα\νκή σ ι-ν τ α -
ράοοεται από εξεγεροειζ ra n · χρισηαηκών πλΐ]θιχτμών rr/c κατά
της οθωμανιχΐ]ς κυριαρχίας. Η αλ.ιΧΛύωτή α ιτη α ν τ ί όραση οόήγη-
οε στο ρωοοτοιρκικο τ ό/εμο (1877-78) και τη Σιν-Θηκη γ ο γ Αγι­
όν Στεφάνου (\Ιαρτ. 1878). Για τα πολεμικά και όιπ/.ωματιχα γε­
γονότα. Χ Α . . Y o / .r o a Η συνθήκη του A'fiov Στεφάνου και ο Ελ-
ληνισμός, Θεοοα).ο\νκη 1953, a 11-63. Για τοις όροις της Σ ιύ -
θήκης. 6/- κεφ 3.4.2. σΐ]μ. 144.
 Η είδηση έδωσε φτερά στους 400-500 σοφτάδες του
Ιμαρέτ, που με συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις και προ­
κλήσεις καλλιεργούσαν το έδαφος για δυναμικές ε­
νέργειες. Τη φήμη για επικείμενες σφαγές ενίσχυαν
και οι προετοιμασίες των Τούρκων: αγόραζαν σφαί­
ρες και μολύβι, τρόχιζαν τα ξίφη τους και διόρθω­
ναν τα όπλα τους. Στα μέσα Μαΐου οι χριστιανοί
της Παναγίας πανικόβλητοι μεταφέρουν τις οικογέ-
νειές τους σε ασφαλέστερες κατοικίες, εκτός της χερ­
σονήσου, αποφεύγουν να κυκλοφορούν μετά τη δύ­
ση του ηλίου και με απεγνωσμένες εκκλήσεις τους
προς τα προξενεία της πόλης ζητούν προστασία. Με­
τά από πιέσεις των ξένων προξένων εστάλησαν 200
στρατιώτες από τη Θεσ/νίκη και ανέλαβαν περιπο­
λίες στους δρόμους της Καβάλας.
Νέα μάστιγα εμφανίζεται προς τα τέλη του 1876:
οι βασιβουζούκοι (δηλ. άτακτα σώματα) που στρατο-
λογούνταν από τον Ταχήρ Ομέρ για να σταλούν στο
σερβοτουρκικό μέτωπο. Μετά από αλλεπάλληλες λη­
στείες, λεηλασίες, βιασμούς, απαγωγές για λύτρα και
καταστροφές ελληνικών καταστημάτων (“...όπου
είσήρχοντο μετά τυμπάνων πνροβολοϋντες...’) οι
τουρκικές αρχές συνέλαβαν έναν, “για τα μάτια του
κόσμου". Αναγκάστηκαν όμως να τον αποφυλακίσουν
αυθημερόν, καθώς οι υπόλοιποι κατέκλυσαν την χερ­
σόνησο της Παναγίας, απειλώντας να την πυρπολή­
σουν.
Στα τέλη του 1876 και το 1877 η κατάσταση ε­
πιδεινώνεται. Ο αρχιερατικός επίτροπος και οι πρό­
κριτοι της ελληνικής κοινότητας υποβάλλουν τις πα­
ραιτήσεις τους, διαμαρτυρόμενοι για τις αναίτιες συλ­
λήψεις και φυλακίσεις Ελλήνων. Οι φήμες για δολο­
φονίες επώνυμων Ελλήνων φαίνονται περισσότερο α­
πό ποτέ βάσιμες (δύο απόπειρες σημειώνονται κατά
του Ιωάννη Κωνσταντινίδη). Η σχεδιαζόμενη θανάτω­
ση των Ελλήνων προκρίτων αποσοβείται τη τελευταί­
α στιγμή με ενέργειες των ξένων προξένων και του
συνετού Χατζή Εσάτ, αδελφού του Ταχήρ Ομέρ (!)
κλπ. Ήταν τέτοιος ο τρόμος των χριστιανών, που δεν
τόλμησαν να διαμαρτυρηθούν καν για τη βεβήλωση
των ιερών συμβόλων και την κακοποίηση των ιερέων
από τους σοφτάδες, κατά την εκφορά της σωρού του
Επαμ. Κωνσταντίνου στην Παναγία (Δεκ. 1876).
Στα τέλη της δραματικής αυτής περιόδου νέα δει­
νά περιμένουν τους Έλληνες της Καβάλας. Λόγω της
ραγδαίας προέλασης του ρωσικού στρατού στα Βαλ­
κάνια, χιλιάδες Οθωμανοί, κυρίως Κιρκάσιοι, εγκατα­
λείπουν έντρομοι τις βουλγαρικές περιοχές και κατευ-
θύνονται νότια. Στα τέλη Ιανουάριου 1878 όλη η πό­
λη της Καβάλας έχει κατακλυστεί από 17.000 οπλι­
σμένους πρόσφυγες! Πέρα από την ανεπάρκεια των
τροφίμων, τη δυσωδία και τις θανατηφόρες επιδημί­
ες, η παραμονή τους εγκυμονούσε τεράστιους κινδύ­
νους για την ασφάλεια των κατοίκων, κυρίως της
Παναγίας, αφού καθημερινά πολιορκούσαν το διοικη­
τήριο και τα προξενεία για να εκβιάσουν την απο­
στολή πλοίων που θα τους περνούσαν στη Μ. Ασία30.
Αν βασιστούμε μόνο στα περιστατικά που ιστορή­
σαμε, θα οδηγηθούμε ίσως σε βεβιασμένα συμπερά­
σματα για τις σχέσεις των εθνοθρησκευτικών ομάδων
της πόλης. Οφείλουμε λοιπόν ορισμένες εξηγήσεις:
Εξετάζοντας προσεκτικά τα γεγονότα, θα διαπι­
στώσουμε ότι η καταπίεση των Ελλήνων δεν προερ­
χόταν τόσο από το σύνοικο μουσουλμανικό πληθυσμό,
όσο κυρίως από τις μικρές δυναμικές ομάδες (τους
σοφτάδες του Ιμαρέτ και τους διερχόμενους επίτα-
κτους) ή από ισχυρούς παράγοντες (τις οθωμανικές
αρχές της πόλης και τους μπέηδες της Δράμας) που
ανέχονταν ή και υπέθαλπαν τη δράση των πρώτων.
Δεν πρέπει επίσης να παραβλέψουμε και αυτό: Οι
πληροφορίες μας για τα γεγονότα του 1830-1878 α­
ντλούνται κατά βάση από προξενικές πηγές, κυρίως
ελληνικές, οι οποίες, όπως είναι φυσικό, εστιάζονται
σε ακραία συμβάντα και αγνοούν τη συνήθη καθη­
μερινή πραγματικότητα. Οι φιλικές λ.χ., κοινωνικές ή
επαγγελματικές σχέσεις ανάμεσα σε Έλληνες και
Τούρκους σπανίως αποτυπώνονται σ' ένα επίσημο
έγγραφο. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι δεν υπήρχαν,
ακόμη και κατά τις περιόδους που οι σχέσεις των ε­
θνοθρησκευτικών ομάδων ήταν τεταμένες. Οι κώδι­
κες της ελληνικής κοινότητας περιέχουν πράξεις
(διαθήκες, καταγραφές και διανομές περιουσίας κ.ά.)
που αποδεικνύουν ότι οι Έλληνες της πόλης είχαν
επαγγελματικές σχέσεις με Τούρκους, Εβραίους και
Γύφτους και πολλές συναλλαγές (ομόλογα, βερεσέδια,
συμβόλαια), οι οποίες μάλιστα διέπονταν από πνεύ­
μα απόλυτης εμπιστοσύνης. Από την ίδια πηγή μαρ-
τυρείται ότι ορισμένοι Τούρκοι της πόλης έτρεφαν α­
γαθά αισθήματα για τους χριστιανούς αυμπολίτες
τους, όπως π.χ. ο Σαλή εφέντης που το 1879 δώρι­
σε οικόπεδό του για την ανέγερση της εκκλησίας του
Αγίου Αθανασίου31.
Είναι φανερό λοιπόν ότι η εικόνα που σχηματί­
ζουμε για τις σχέσεις των δύο κοινοτήτων (μέσα α­
πό τα γεγονότα που ιστορήσαμε) δεν είναι ολοκλη­
ρωμένη, ίσως ούτε και πραγματική. Θα ήταν ορθό­
τερο να πούμε πως όσα προηγήθηκαν δεν απεικονί­
ζουν τόσο τις σχέσεις των σύνοικων πληθυσμών, ό­
σο κυρίως το πλαίσιο και τις συνθήκες μέσα στις ο­
ποίες καλούνται αυτές να αναπτυχθούν.
30. Για τα συμβάντα στην Καβάλα κατά την περίοδο 1875-
1878, υπάρχει μια πληθώρα προξενικών εκθέσεων (ανά εβδομάδα
ή 15\ϋι)μερο), του Ελληνικού, κυρίως, και του Αγγλικού Υποπρο­
ξενείου της πόλης. Δεν υποσημειώνομαι για πρακτικούς λόγους
(6λ. Λυκουρίνου, Υποπροξενείο Καβάλας, ο. 82-99).
31. Κώδικας 1864-1889, ο. 205.

Α τό πρακτικό καταγραφή; περιουσίας Έλληνα
κατοίκου της Παναγία; (1885).
Δεν θα ισχυριστούμε βέβαια ότι οι συνθήκες αυ­
τές δεν έριχναν βαριά τη σκιά τους και στις σχέσεις
των απλών ανθρώπων. Οι διαθέσιμες πηγές της επο­
χής -οι προξενικές εκθέσεις και τα περιηγητικά κεί­
μενα- αποκαλύπτουν περισσότερα από όσα δηλώ­
νουν. Πολλοί από τους προξένους, κυρίως οι Έλλη­
νες, δε φείδονται υποτιμητικών εκφράσεων για τους
Τούρκους. Αναφέρονται ο' αυτούς με αφοριστικούς
χαρακτηρισμούς, όπως “βάρβαροι”, “φανατικοί”,
“διεφθαρμένοι" κλπ. Ειρωνεύονται συνήθειές τους,
λ.χ. τό “μπαξίσι", που το θεωρούσαν μέρος “ τον συ­
στήματος ε ύ γ ε ν ε ία ς τ ώ ν 'Ο θω μα νώ ν”. Αναπαράγουν
διάφορα στερεότυπα, όπως για τα “ α ια χ ισ τα (σε­
ξουαλικά) π ά θ η τ ο ύ ο θ ω μ α ν ικ ο ύ δ α ρ β α ρ ισ μ ο ν '. Γε­
νικεύουν μεμονωμένα περιστατικά, λ.χ. ότι “κ α τ ά τ ά ς
έ ο ρ τ ά ς τ ο ύ Β α ϊρ α μ ϊο ν , ό θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ό ς ν ό μ ο ς των...
ώ θ ε ϊ π ά ν τ ο τ ε ε ις τ ή ν ό ιά π ρ α ξ ιν φ ό ν ω ν κ α τ ά χ ρ ι ­
σ τ ια ν ώ ν .”^ κλπ. Κι όλα αυτά, για να αποδώσουν
στους Τούρκους γνωρίσματα κατώτερης και απολίτι­
στης ράτσας.
Παρόμοιες διαθέσεις έχουν και ορισμένοι από
τους περιηγητές, που δεν παραλείπουν να καταγρά­
ψουν ο,τιδήποτε χαρακτηρίζει, κατά την άποψή
τους, “τον Τούρκο”: πνευματική υστέρηση, σκοταδι­
σμός, κουτοπονηριά, οκνηρία, ναυτική ασχετοσύνη
κλπ. Από τα κείμενά τους πληροφορούμαστε διάφο­
ρες ιστορίες που κυκλοφορούσαν τότε στην πόλη,32*
32. ΑΥΕ, 1840/36/2, Κα6ά).α 22-6-1940, 1876/36/2, ό π , 12-
9-1876, 1877/Εγκ,-Αναφ., ά , τ , 16-9-1877.
συχνά υπό μορφή ανέκδοτων. Ενδεικτικές είναι οι ε­
ξής: Όταν ο Μεχμέτ Αλή αποφάσισε να ευεργετήσει
τη γενέτειρά του, αρχική του πρόθεση ήταν να χα­
ρίσει στους συμπολίτες του ένα σχολείο για να φω­
τίσει τα μυαλά τους και ένα καλό λιμάνι για να αν­
θήσει το εμπόριο. Όμως οι Τούρκοι της πόλης θεώ­
ρησαν το πρώτο περιττό, αφού όλες οι χρήσιμες
γνώσεις περιέχονταν στο Κοράνι, και το δεύτερο
βλαπτικό, επειδή τα πολλά καράβια θα έδιωχναν τα
καλά ψάρια στα βαθιά! Έτσι, λέει, παρακάλεσαν το
συντοπίτη τους να τους κτίσει ένα ηιαρέτ (πτωχοκο-
μείο)... Επίσης: Ο γερμανοσπουδασμένος Έλληνας
γιατρός έπρεπε να ξεχάσει όσα του δίδαξε η επιστή­
μη του και να θεραπεύει τις γυναίκες των Τούρκων
εξ αποστάσεως. Στην καλύτερη περίπτωση, κι αφού
είχε προηγηθεί ευρύ οικογενειακό συμβούλιο, του ε­
πιτρεπόταν να πάρει το σφυγμό ενός πλάσματος που
ήταν αόρατο από το κουκούλωμα και εντελώς αμί­
λητο. Η λογική των Τούρκων ήταν ακλόνητη: Γιατί
θα πρέπει η ασθενής να εξηγήσει από τι πάσχει; Ού­
τε οι αγελάδες μπορούν να πουν στο γιατρό από τι
υποφέρουν... Ακόμη: Ενα τουρκικό ατμόπλοιο απέ­
πλευσε από την Κωνσταντινούπολη με προορισμό τη
Θεσσαλονίκη και μετά από τρεις μέρες αγκυροβόλη­
σε στην Καβάλα. Ο καπετάνιος δεν κατάλαβε το λά­
θος του παρά μόνο αφού πάτησε στην ξηρά..."
Θα υποστηρίξει βέβαια κάποιος ότι τα κείμενα
αυτά απηχούν τις προσωπικές αντιλήψεις (ενίοτε και
τα συμφέροντα) των περιηγητών και των προξένων,
αρκετοί από τους οποίους δεν υστερούσαν σε φυλε­
τική προκατάληψη έναντι των φανατικών της άλλης
πλευράς. Από την άλλη όμως δεν υπάρχει αμφιβολί­
α ότι οι πρόξενοι εξέφραζαν απόψεις και αισθήμα­
τα και πολλών ντόπιων ομοεθνών τους και ότι οι
περιηγητές δεν κατέγραφαν μόνον τις δικές τους ε­
μπειρίες, αλλά κυρίως διηγήσεις που άκουγαν από
τους Έλληνες της πόλης. Συνεπώς πίσω απ’ όλα αυ­
τά (που είχαν κάποια βάση αλήθειας) μπορεί κανείς
να διακρίνει καθαρά τα συλλογικά τραύματα, τους
συλλογικούς φόβους αλλά και τα συλλογικά απωθη-
μένα των Ελλήνων της Καβάλας, επιγενόμενα της
μακράς και δύσκολης συνύπαρξης των δύο κοινοτή­
των στο χώρο της Παναγίας, μέχρι περίπου το 1880.
Φαινόμενα καταπίεσης και μισαλλοδοξίας, τουλά­
χιστον σε τέτοιο βαθμό, δεν παρατηρούνται μετά το
1878. Αυτό παραξενεύει τους Έλληνες προξένους
της δεκαετίας του 1880, που έρχονταν στην Καβά­
λα προετοιμασμένοι για διαφορετικές καταστάσεις.
Γράφει ένας απ' αυτούς το 1885: “ Ο ο θ ω μ α ν ικ ό ς
33. Μαρτυρίες των Loher και Abbott. Διάφορες τέτοιες ιστορί­
ες, 6λ Λνκονρίνον, 'Ή Καδά).α της τουρκοκρατίας (1391-1912)
οτα κείμενα των ξένων περιιγγι^τών", Υπόοτεγο, 8-9 (φΘιν. 1997),
166-206.
144
Το ΑΣ. της " Κ ομεροιά)στα 1897 (στη μέση με την άσπρη γενειάδα ο Λάζαρος A /λ α τ ίν ι) . Η οιχοεςένεια Α λ λ α τ ίν ι ξτχίτ-ηοε τη
συστηματική εκμετάλλευση των χοανών στην Καόά).α γύρω στα 1850 (a-τό: Μετοχές & Ομό/crraz. 1870-1940, εχό. KaacnJ l
πληθυσμός τής Καβάλλας μέχρι του τελευταίου ρω-
σοτουρκικοϋ πολέμου (δη),. 18 77-1878) έιπετέλει μι-
κρόκοσμον ιδιαίτερον, μεμονωμένου, άπροσπέλαστον
και τόν φανατικότατου ίσως πασών των πόλεων τής
εύρωπαΐκής Τουρκίας... Έκτοτε ό φανατισμός ούτος
εξηαθένιαέ πως...”Η.
Βέβαια κατά διαστήματα παρατηρείται κάποια έ­
νταση στις σχέσεις των δύο κοινοτήτων (όπως λ.χ.
το 1897 και σποραδικά μεταξύ 1906-1910). Γενικά
όμως μετά το 1880 (σημειωτέον ότι τότε πεθαίνει ο
Ταχήρ Ομέρ μπέης) η συνύπαρξη είναι ειρηνική και
επικρατεί πνεύμα ανεκτικότητας. Δεν υπάρχουν άλ­
λωστε μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους γεγονότα ι­
κανά να πυροδοτήσουν τη φυλετική και θρησκευτι­
κή προκατάληψη. Αντίθετα, καταγραμμένες αναμνή­
σεις από τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατί­
ας βεβαιώνουν ότι ακόμη και οι θρησκευτικές εορ­
τές δε χώριζαν τις αλλόθρησκες κοινότητες. Στα γλέ-
ντια λ.χ. των μουσουλμάνων κατά το Μπαϊράμ και
το Κουρμπάν Μπαϊράμ έπαιρναν μέρος και οι χρι­
στιανοί. Κατά το δεύτερο οι Τούρκοι έσφαζαν αρνιά
που τα μοίραζαν σε όλους τους φτωχούς της πόλης,
ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Γλέντια γίνονταν τότε34
34. ΑΥΕ, 1885/A/5-Ποι.ιτ. ειδήσεις, Kfirnv.fi 7-2-1885.
και σε ελληνικά και σε τουρκικά σπίτια3’. Επίσης εί­
ναι γνωστό ότι σε αρκετές περιπτώσεις οι μουσουλ­
μάνοι βοήθησαν την ελληνική κοινότητα, λ.χ. '.τα την
ανέγερση ναών ή σχολείων ή γ ια φιλανθρωπικούς
σκοπούς της. Ακόμη και η εθνική γιορτή των Ελλή­
νων (του Αγίου Γεωργίου, ονομαστική εορτή του βα-
σιλ.ιά της Ελλάδας) τελ.ούνταν με λαμπρότητα, πα­
ρουσία και Τούρκων.
Το ίδιο ισχύει και για τις σχέσεις του ελληνικού
με το εβραϊκό στοιχείο, οι οποίες άλλωστε δεν είχαν
κάποιο παρελ.θόν μισαλλόδοξης αντιπαράθεσης. Στην
Καβάλ.α, όπως και σε όλ.η την οθωμανική επικρά­
τεια, οι Εβραίοι δε ζούσαν σε γκέτο, αλλά ήταν αρ­
μονικά ενσωματωμένοι στην τοπική κοινωνία και
συμβίωναν ειρηνικά και με τους χριστιανούς συμπο-
λ,ίτες τους. Το κλίμα συνεργασίας και συναδελφικό­
τητας δεν μπορούσαν να διασαλεύσουν ούτε οι θρη­
σκευτικής προέλευσης λ.αΐκές δοξασίες (λ.χ. ότι οι Ε­
βραίοι θυσίαζαν χριστιανόπουλ.α για να φτιάξουν με
το αίμα τους τα άζυμα του Πάσχα), ούτε οι προ­
αιώνιες προκαταλήψεις, που ωστόσο σκίαζαν κάπως
τις σχέσεις κατά την περίοδο της Μεγάλης Εβδομά-
35. Α Νησιώτη. “Το Ραμαζάνι των Τούρκων της Καβάλας Η φ ι­
λ ίατων όνο λαών”, Έρεινα, 7 (Ιούνιος 1952X 22.
 Τ'? 1 > ,

A .* · - ' •v *r *: +tt*- Xfi.+·''u~~f *■*-*?'-** 2-~-f-'t *1

%i / / — • - t f 7 · * W V v i - ’t 0 ^ t r - φΖ r * ”» - * t f . i v < '. 'i/ · i ' u '- f i v "
Λ ’* " * ' -5-~ > i r * T W ac/* * t 'U * - ^ ..’ £i f+·. l't- .' vt - r « 7 l t ^ 0 ? , ’v v -K.;
^ * ^ · " 7 *·«· , V * ^ V fc »?><*■ I, t - ' **-c τ # / · ^ ►f # ^ ·2 t i r \ - ·+ ___ _ - «*Γ «* V » ' —- « . ^ 4'

<·*♦*·' -t«Wu,w, -rv r - .w ^ *'Jv yz~f '?*

*t ? # ·<· * ^ 1 * « y < /S -w , w j. * ^ 4 ,' * ΐ4 ,-Γ * » ν · * .# /- Jfsym, — ■» v * J

7 "Τ' ' * **· > · / " ^ a - · f * - «*/ *-» ^* " » m *T ^ ^ *.* * r j > #-> *e * r % ' f·^» ( m /<» 7 - r *» »_
Ευχαριστήριο τον μητροπο­ ^ “ 1 ^~ *b*'V*«T /-S***“**,·£?-i'v . A·**, *C-*W~T*. « V» f.***·*■t*-V».
λίτη προς τ ο ν Εβραίο Φρ. *"**^N t *)^'V/*w*v»··^ -Wt -*<*.f,'^%- ^ “ A. Έ-S, *V%'^, “=>, >--
Σαρνώ, διευθυντή τον καπντ- *\ c-y * ■.^7S Λ
^T~4 <,/ -a·—
7 , “ .

μπορικού οίκοι· Αλλχπίνι, τ ο υ >r* j—2 [)ίΎί· X·*· · ·*? *Jt..

χορηγούσε 100 λίρες ετηοίακ
υπέρ των σχολε ίων της ·*»'*t - “W·. -r — r\4 - ^
ελληνικής κοινότητας.
?* V ^ w— ^ Z l
δας. Κατά προφορικές μαρτνρίες. οι Εδραίοι συμβού­ πρώτοι στήριξαν αρκετές φορές το εκπαιδευτικό έρ­
λευαν τότε τα παιδιά τους να μη βγαίνουν από το γο της ελληνικής κοινότητας, με σοβαρές οικονομι­
σπίτι, κυρίως τη Μ. Παρασκευή. κές ενισχύσεις, ορισμένοι μάλιστα διακρίθηκαν -μα
Σύμφωνα με τις πηγές της εποχής, μια φορά μό­ την α/λ.ηλεγγύη τους προς το ελληνικό στοιχείο, σε
νο διαταράχθηκαν οι σχέσας του ελληνικού με το ε­ δύσκολες για τον Ελληνισμό της πόλης στιγμές.* Οι
βραϊκό στοιχείο: Τον Απρίλιο του 1894 διαδόθηκε ό­ δεύτεροι, πρωτοπόροι στην υιοθέτηση και διάδοση
τι οι Εβραίοι απήγαγαν ένα κοριτσάκι χριστιανικής σοσιαλ-ΐστικών και διεθντστικών ιδεών, συνέβαλαν α­
οικογένειας με σκοπό να το θυσιάσουν·. Η ανυπόστα­ ποφασιστικά στην ταξική συνειόητοποίηση της εργα­
τη φήμη προκάλεσε αναστάτωση στην πόλη και κρί­ τικής τάξης της πόλ.ης.
145
ση στην οποία ενεπλάκησαν όλοι σχεδόν οι φορείς: Η αλλαγή στις σχέσεις των εθνοθρησκευτικών ο­
η οθωμανική διοίκηση, οι ελληνικές και εβραϊκές μάδων οφείλεται σε διάφορους: λ.όγους. Κατά πρώτον
κοινοτικές αρχές, η Μητρόπολη και τα προξενεία*. στις πολ.ιτικές εξελίξεις της εποχής. Μετά το τέλος
Αντιδράσεις εβραιοφοβίας εκδηλώνονται στις αρ­ της Κρητικής Επανάστασης (1866-1869) το ελληνι­
χές του 20ού αίωνα, όταν ο εβραϊκός πληθυσμός της κό κράτος προσανατολίζεται στην πολιτική της ειρη­
πόλης αυξάνεται θεαματικά. Η συρροή Εβραίων ο­ νικής συνύπαρξης με την Τουρκία, ώστε να συγκε­
φείλεται στα μεγάλα καπνεργοστάσια των Allatini, ντρώσει την προσοχή του στην αντιμετώπιση της
Vix (Herzog) και Schinasi, που, κατά τον πρόξενο βουλγαρικής διείσδυσης στη Μακεδονία Δεν είναι
Σουίδα, αντικαθιστούν χριστιανούς καπνεργάτες με λοιπόν τυχαίο ότι στην Καβάλα τα πρώτα σημάδια
ομόθρησκούς τους. Ο Ελληνας υποπρόξενος ανησυ­ θεαματικής βελτίωσης στις σχέσεις του ελληνικού με
χεί μήπως η Καβάλα γίνει δεύτερη Θεσσαλονίκη το τουρκικό στοιχείο παρατηρούνται στα 1870-
(δηλ. εβραϊκή πόλη) και για την ανακοπή του εβρα­ 1875, περίοδο κατά την οποία οι σχέσεις των δύο
ϊκού ρεύματος προτείνει "τήν εφαρμογήν άτοκώφον εθνοτήτων είναι "περισσότερο από ποτέ άλλ.οτε φι­
καί συστηματικοί· εναντίον των Εδραίων οικονομι­ λικές”, σύμφωνα με τις προξενικές εκθέσεις. Το ίδιο
κού πολέμου". Τις αντιλήψεις του δε συμμερίζονται παρατηρείται και αμέσως μετά το ρωσοτουρκικό πό-
όμως οι Έλληνες της πόλης3637*.
λ.εμο, που επέφερε ισχυρό πλ.ήγμα στο ηθικό των
Η εβραϊκή κοινότητα δε διέφερε, από άποψη κοι­ Τούρκων. Η υπσ/ραφ ή της Συνθήκης του Αγίου Στε­
νωνικής διαστρωμάτωσης, από την ελληνική. Οι ι­ φάνου (3-3-1878) με την οποία το σύνολο σχεδόν
σχυροί έμποροι αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά της α­ των μακεδονικών εδαφών περιέρχεται στους Βουλ­
στικής τάξης της Καβάλας, η μεγάλη όμως μάζα των
γάρους”, όχι μόνο μέτριασε την παραδοσιακή φυλε­
Εβραίων ανήκε στην τάξη των καπνεργατών. Οι
τική προκατάλ.ηψη αλλά γέννησε και αισθήματα συ-
36. Το θέμα πραγματεύεται ο Βαο. Ριτζαλέος, "Η ιπόθεοη τον 38. Για δωρεές τοις προς τα ελληνικά σχολεία, Κώδικας 1S64-
εβοαίον πρα'γματσ'γνώμονα -καπνών Ραζόν-. σ υ κ ο φ α ν τ ία αίματος 1889, ο. 315. Κώδικας 1895-1908. α 149, 18 7. Σημαντική r/ τ α ν
και διαχείριση κρίσεων στην Καβάλα τον 1894”, Πρακτικά ΚΔ ακόμη η όοήβεια των Εδραίων κατά την Κατοχή 1910-18 και κα­
Πανελλήνιοι· Ιστορικού Σινεδριοι^ θεοοαλ.ονίκ.η 2004. ο. 318-332 τά την περίοδο της οικοννμικι)ς κρίσης (1929 /-£. ι Λ εχγγιΧ είναι
Α τ ό την εισήγηση πληροφορούμαστε ότι παρόμοια περιστατικά λχ. ο ηΰ-ε^ά ψισμός των αδελφών Μιοραχή Σ τολ PaiuovOo \ίισ-
σννέβησαν στη· Καβάλα το 1926 και το 1932. ραχή απσ\τμήθτρίε το 1930, από τον πρόεδρο της Ε/3. ψικης Δη­
37. Λ ίΈ . 1907/αακΔ’, Καβάλα 29-9-1907. Βλ. και Λνκονρίνον, μοκρατίας, ο Χρναονς Σταιρός τον Σωτήρος Σχετικό όημοοίειμα,
"Το καπνεμπόρto της Καβάλας και το εθνικό ζή τψ α στις παρα­ εφ. Κήρνξ Καόά/.ας (1-3-19303
μονές τον Μακεδονικού α-γώνα”, Υπόστε-γο, 8-9 (φθιν. 1997), 119. 39. Για τη ΣπΟήχη του Αγιον Στεφά\ον. &L χεφ. 3.42-, σημ. 144
 ρωπαίοι, Έλληνες, Εβραίοι αλλά και Τούρκοι) είναι
φορείς μοντέρνων αντιλήψεων και αναπτύσσουν α­
νάλογες συμπεριφορές: Ενισχύουν οικονομικά τα
θρησκευτικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα των άλλων
κοινοτήτων, συμμετέχουν στις εκδηλώσεις τους, συ­
νυπάρχουν σε κοινές κοινωνικές και ψυχαγωγικές
εκδηλώσεις κλπ. Υιοθετούν, με δύο λόγια, μορφές
κοινωνικότητας που σπάζουν τα στεγανά των εθνο-
θρησκευτικών ομάδων και επιβάλλουν νέα πρότυπα
συμπεριφοράς. Επιπλέον στις νέες εκτός τειχών πε­
ριοχές της πόλης, όπου δεν ισχύουν οι απόλυτοι ε-
θνοθρησκευτικοί διαχωρισμοί των παλιών συνοικιών,
οι κάτοικοι συμβιώνουν και επικοινωνούν ακώλυτα, με α­
ποτέλεσμα να υποχωρεί η παραδοσιακή προκατάληψη
Η άμβλυνση των εθνικιστικών αντανακλαστικών
οφείλεται επίσης στη συγκρότηση της πολυπληθούς
και πολυεθνικής καπνεργατικής τάξης της πόλης,
προς τα τέλη του 19ου αι. Ο Εγγλέζος Abbott, που
στα 1900 επισκέπτεται τα καπνεργοστάσια της πό­
λης, μαρτυρεί ότι “το μαστίγιο του επιστάτη δεν κά­
νει διακρίσεις σε χριστιανούς και μουσουλμάνους,
άνδρες και γυναίκες κάθε ηλικίας?\ εικονογραφώ­
ντας έτσι την κοινή μοίρα των κατώτερων στρωμά­
των και υπονοώντας ίσως τα αισθήματα συντροφι­
κότητας και αλληλεγγύης που αναπτύσσονται στις
τάξεις τους. Το πνεύμα ομοψυχίας των καπνεργατών
της Καβάλας εκδηλώθηκε κατά τη μαζική απεργία
του 1895-1896.
Μουσουλμάνο από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα (αρχείο
Ι.Λ.Α.Κ. τοιι x. Ν. Ρονδομέτωφ).

μπάθειας προς τους Έλληνες, αφού τους ένωνε πια

η κοινή μοίρα". Αλλωστε από τα γεγονότα του
1875-1878 έγινε φανερό ότι ο κίνδυνος δεν προερ­
χόταν από τη σύνοικη κοινότητα, αλλά ήταν κοινός
και εκπορευόταν από την αλυτρωτική πολιτική του
σλαβικού παράγοντα.
Η βελτίωση των σχέσεων ήταν επίσης φυσικό ε­
πακόλουθο της ανάπτυξης της πόλης. Η Καβάλα οτα Καπναποθήκες τον οίκον Herzog (αρχείο ΔΜΚ).
τέλη του 19ου αιώνα δεν είναι πια ένας καθυστερη­
μένος μικρόκοσμος, αλλά μια κοινωνία ανεπτυγμένη
και ανοικτή σε φιλελεύθερες ιδέες. Τα μέλη του α­
νώτερου στρώματος της πόλης (καπνέμποροι και α­
ντιπρόσωποι μεγάλων ξένων εμπορικών οίκων, Ευ-04

40. Παραλίγο να αποσταλεί τότε προς τις μεγάλες ευρωπαϊκές

δυνάμεις κοινή “όιαμαρτύρησις" κατά της ενσωμάτωσης της περιο­
χής οτο βουλγαρικό κράτος, με την οποία Έλληνες και Τούρκοι
της Καβάλας θα όιεκήρυσοαν ότι η περιοχή ανι)κει δικαιωματικά
οτους Έλληνες και ότι προτιμούν όλοι να τεθούν “υπό το οκή-
πτρον του βαοιλέως των Ελλήνων” και όχι υπό βουλγαρική κυριαρ­
χία. Το κείμενο δεν υπεγρόφη τελικά, ούτε από τους Έλληνες, κα­
θώς επικρεμόταν η δαμόκλειος σπάθη του ιοχύοντος τότε στρατιω­
τικού νόμου (ΑΥΕ, 1878/αακΖ', Καβάλα, 14-3 και 1-4-1878). Βλ. Στην Καβάλα νπήρχε ιοχνρή κοινότητα καθολικών
Λυκουρίνου, Υποπροξενείο Καβάλας, ο. 114-116. οργανωμένι/ απο τα μέσα της δεκ. τον 1880
(φωτ. από το ναό των Λαζαριστών).
“ Τούρκοι, Εβραίοι, Χριστιανοί καί Γύφτοι καί Αρμένοι,
'οαν νά τούς είχε όλοννούς, μιά μάννα γεννημένοι",
γράφει ο Πραβινός Ανδρικός Βέττας, καπνεργάτης ο
ίδιος στην Καβάλα41.
Απόδειξη του πνεύματος φιλίας και αλληλεγγύης
ήταν η ουμπαράσταοη των Ελλήνων της Καβάλας
προς τους δοκιμαζόμενους Τούρκους συμπολίτες τους
κατά τη βουλγαρική κατοχή 1912-1913. Τη βοήθεια
ανταπέδωσαν οι Τούρκοι κατά τη δεύτερη κατοχή,
1916-1918, όταν οι Βούλγαροι επέβαλαν οτο ελληνι­
κό στοιχείο της πόλης εξοντωτικά μέτρα.
3.2.3. Η οικονομική ανάπτυξη και ο κοινωνι­
κός μετασχηματισμός
Στα μέσα του 19ου αιώνα το ελληνικό στοιχείο
της Καβάλας διακρίνεται από δυσανάλογο για το μέ­
γεθος του δυναμισμό. Αντιλαμβάνεται έγκαιρα τα μη­
νύματα των καιρών και αγωνίζεται να αξιοποιήσει
προς όφελος του τις ευνοϊκές οικονομικές και πολιτι­
κές συγκυρίες42. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, καρ­
πός των πρωτοβουλιών του ήταν η ραγδαία αύξηση
41. Abbott, Macedonia, ο. 297, ΑΛ.Β. (Ανό. Βέττα), Σένα τά
λέγω πεθερά γιά ν ά τ ’ άκονη ή νέφη, Κωνσταντινούπολη 1899, ο.
15. To 6i6uo, μας πλ.ΐ)ροφορεί ο Abbott (ό~τ., ο. 299), εκδόθηκε με
έρα\Ό που έκαναν ot καπνεργάτες της πόλι/ς.
42. Με την αγγλιστονρκική σύμβαση Balta Liman (1838), και ό­
σες ακολ.ούθιρσν, παραχωροιΗ τα ι ειδικά προνόμια στις εισωπαϊ-
κές χώρες. Με τις μεταρριθμίσεις -Χάττι Σερίφ (1839) και Χάτ-
τι Χοιμα'/ιοΐΎ (1856)- ανα'γνχορίζονπαι ίσα δικαιώματα ό όλονς
τους υπηκόους τον σουλτάνου Α τό τις ευνοϊκές αιπες σιγκισίες
επωηελύ]θησαν οι μειονότητες, κισίως η ελέηνική και η εβραϊκή,
οι οποίες αποτέλεοαν το δίαυλο για ttjv οικονχνμική διείσδυση των
Ευρωπαίων στον οθωμανικό χώρο. Συγκρότιμχιν έτσι, οι Ελέ.ηνες
και οι Εδραίοι, μία αξιόλο'γη μεταπρατική - αστική τάξη, που σι·-
νπομα κιριάρχησε στα αστικά - εμπορικά κέντρα. Για τις οικονο­
μικές και κοινωνικές εξελέξεις, ΛΓκοισίνσυ. Υποπροξενείο Καβά­
λας, ο. 20-29, όπου και διδ/ΛΟ'/ραψία.
Τμήμα τον λιμανιού στα τέλη του 19ον αιώνα (ΓΑ.Κ. - Αρχεία Ν. Καδάλ.ας).
Εργασία σε καπναποθήκη (αρχείο Αιμ. Στεφανίόου).
του πληθυσμού της ελληνικής κοινότητας, η οικονομι­
κή ενδυνάμωσή της, ο κοινωνικός μετασχηματισμός
της και οι νέοι ιδεολογικοί προσανατολισμοί της.
Κατά την εποχή αυτή δεν ήταν όλα ρόδινα για
τους Έλληνες. Πέρα από την καχυποψία και τις α­
ντιδράσεις των Τούρκων, στις οποίες αναφερθήκαμε,
είχαν να αντιμετωπίσουν και δυσμενείς συγκυρίες. Τα
γεγονότα της περιόδου 1868-1878, κατά την οποία
παρατηρείται συρροή Ελλήνων εμπόρων στην πόλη,
είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία της περιο­
147
χές και οι Ελληνες δέχθηκαν ισχυρά πλήγματα41. Α-
43. Σοβαρές επιπτώσεις στο εξαγωγικό εμπόριο της πόλης εί­
χαν η διακοπή τιγς απευθείας ακτοπλοϊκής σύνδεσης Καδάλ.ας -
Μασσαλίας (1868-1873). ο γαλέο'/ερμανικός πόλεμος (1870-
1871), που παρέλισε το ευρωπαϊκό εμπόριο, και η καταστρεπτι­
κή οικονομική πολ.ιτική του οθωμανικού κρατοις, που είχε ως α­
ποτέλεσμα την πτώχεισή τον (1876). Μεγάλες ζημιές νπέστη το
καπνεμπόριο της Καδάλ.ας και κατά t ij v περίοδο της Ανατολικής
κρίσιγς (1875-1878), αηού λ.ό'/ω των αλάεπάλληλων επιστρατεύσε­
ων των χωρικών και της δράσης ληστρικών συμμοριών μειώθηκε
δραστικά η παραγωγΐ) και η διακίνηση του καπνού (Λυκουρίνου,
Υποπροξενείο Καδάλ.ας. ο. 23, 28-29, όπου και βιβλιογραφία).
 ια ιο μ υ ιι u c
πό τις πηγές της εποχής πληροφορούμαστε ότι πολλοί
τότε πτώχευσαν “ένεκα τής φοράς τών καιρικών πε­
ριστάσεων' (δηλ. των συγκυριών) και ότι η ελληνική
κοινότητα αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις οικονομι­
κές της υποχρεώσεις “ένεκα τής έπικρατούαης γενικής
δυστυχίας"*4. Και αυτά όμως ξεπεράστηκαν και τα τε­
ράστια χρέη (κυρίως από την ανέγερση της εκκλησίας
του Αγ. Ιωάννη) αντιμετωπίστηκαν.
Κατά την περίοδο αυτή, που το οθωμανικό κράτος
βρισκόταν οε καλπάζουσα πορεία εσωτερικής αποσύν­
148 θεσης, οι φορείς της προόδου έπρεπε επίσης να ανα­
μετρηθούν και με δυνάμεις ισχυρές: τις δομές ενός α­
παρχαιωμένου συστήματος και τις παγιωμένες και α­
ναχρονιστικές νοοτροπίες της κυρίαρχης εθνοθρησκευ-
τικής ομάδας.
44. Κώδικας 1864-1889, σ. 146 και 154 (του 1874 και 1875),
α\Ίίστοιχα.
Τμήμα του λιμανιού της Καβάλας (προς το μέρος του Τελωνείου) στα τέλη του 19ου αι. (αρχείο Ι.Α.Α.Κ. κ. Ν. Ρουόομέτωφ).
ια υ α υ
Μεταφορά καπνών στην Καβάλα (αρχείο ΔΜΚ).
Σύμφωνα με πηγές της εποχής, κάθε Απρίλιο και
Σεπτέμβριο ο καπνός, συσκευασμένος σε μπάλες,
μεταφερόταν με κάρα, άλογα, μουλάρια, καμήλες
και βουβάλια. Αμαξιτοί οι δρόμοι προς την Καβάλ.α
έγιναν γύρω στα 1880.
Τροχοπέδη στην πρόοδο αποτελούσαν κατ’ αρχήν
οι οθωμανικές αρχές και οι ισχυροί μπέηδες της πε­
ριοχής. Οι πρώτοι, αμόρφωτοι, απαθείς και μοιρολά­
τρες (“ο θεός να δώσει”), αδιαφορούσαν εντελώς για
τα προβλήματα της πόλης. Οι δεύτεροι, δυνάστες της
περιοχής, αντιδρούσαν σε κάθε μέτρο εκσυγχρονι­
σμού, καθώς ένιωθαν να απειλείται η κυρίαρχη θέση
τους και το αναχρονιστικό τους οικοδόμημα45. Η πιο
πειστική απόδειξη της διοικητικής ανεπάρκειας ήταν
η παντελής έλλειψη έργων υποδομής για την εξυπη­
ρέτηση του ραγδαία αναπτυσσόμενου και ζωτικού
για την πόλη τομέα του εμπορίου. Μέχρι το 1890
στις ετήσιες βρετανικές εκθέσεις επαναλαμβάνεται
στερεότυπα η φράση “τίποτε δε γίνεται στον τομέα
45. Για τους μπέηδες της Δράμας, FO 295/2/ff.70-71, Καβάλ.α
17-2-1859, 78/1256/f 261, ό.π. 12-3-1960. 295/2/ff.246-259, όπ. 20-
6-1864. Βλ. και Αυκουρίνου, Υποπροξενείο Καβάλας, ο. 6.
 των δημόσιων έργων στην περιοχή Καβάλας'. Οι πη­
γές τονίζουν κυρίως την “αξιοθρήνητη κατάσταση”
των δρόμων (ήταν “ακατάλληλοι ακόμη και για αρα­
μπάδες”), την έλλειψη χώρων κατάλληλων για την α­
ποθήκευση των καπνών (στιβάζονταν σε σταύλους ή
χάνια και η πρώτη άδεια για την ανέγερση καπνα­
ποθήκης δόθηκε το 1859-60) και την ακαταλληλότη-
τα του λιμανιού (η κατασκευή του αποφασίστηκε μό­
λις στα 1912Γ.
Ομως και οι απλοί μουσουλμάνοι αποτελούσαν α-
νασχετικό παράγοντα για την πρόοδο της πόλης. Ή ­
ταν διαφορετικό το σύστημα αξιών τους και η αντί-
ληψη για τη ζωή. Στην οθωμανική κοινωνία (κοινωνί­
α θεοκρατικού τύπου, δομημένη με βάση τις αρχές του
ιερού ισλαμικού νόμου, του σεριάτ) δεν ήταν κυρίαρ­
χο το πρότυπου του δραστήριου πολίτη, που θέτει
στόχους ατομικής προόδου και κοινωνικής καταξίω­
σης. Το αντίθετο μάλιστα: Ο “πιστός" (καί όχι "πολί­
της") όφειλε να είναι ολιγαρκής και ελεήμων. Η επι­
κερδής τοποθέτηση κεφαλαίων, ο τοκισμός του χρήμα­
τος, ο τυχοδιωκτισμός, η τοκογλυφία, το εμπόριο εν
τέλει, αποόοκ.ιμάζονται ως εκμετάλλευση ανθρώπου α­
πό άνθρωπο.
Όλα αυτά μας βοηθούν να κατανοήσουμε γιατί α­
πό την οικονομική ανάπτυξη της Καβάλας επωφελού­
νται κυρίως οι εθνικές - θρησκευτικές μειονότητες.
Π.χ. οι περισσότεροι καπνέμποροι της πόλης ήταν Έ λ­
ληνες, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, λί­
γοι ήταν Εβραίοι και ελάχιστοι Τούρκοι. Αντίθετα,
στη μουσουλμανική κοινότητα βρίσκονται οι φτωχότε­
ροι κάτοικοι της πόλης464748, πολλοί από τους οποίους
στερούνταν και των απολύτως αναγκαίων4*, ενώ οι λί­
γοι πλούσιοι ήταν κυρίως γαιοκτήμονες και εισοδημα-
τίες. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι οι μουσουλμάνοι, βλέ­
46. Ενδεικτικά: FO 295/2/f.4. Καβάλ.α 28-1-1858. 295/2//19. ά .τ,
8-7-1858. 295/21/35. όζπ. 4-10-1858. 295/2///.63-64. ά χ 17-2-1859.
Tozer. The Islands o f the Aegean, Oxford 1890. a 310-312. Η διοι­
κητική αποδιοργάνωση φανερώνεται και οτα θέματα της καθημε­
ρινότητας. Π.χ. οτα μέοα τον 19ον at., η μόνη ενέργεια των τ ο υ ρ ­
κ ι κ ώ ν αρχών για τα θέματα υγιεινέ]; τΐ]ς πάλι]; ήταν η δνθ]ΐενέ]ς
μετάθεση ntk. υγειονομικού υπαλλήλου που έκανε κ α λ ά τη δουλειά
τον.’ Ακόμη, μεταξύ 1855-1860 νέγροι χαμό/.ΐ]δες του λιμανιού
σ κ α ρ φ ά λ ω ν α ν τα βράδια στα τείχη με σκάλες, έμπαιναν στην πό­
λη, έκλεβαν μαγαζιά και αποθήκες και πουλούσαν τα κλοπιμαία σε
μερικούς Τούρκους κλεπταποδόχους. Παρότι αυτό γινόταν για 4-5
χρόνια στη μικρή πόλη, δε συνελ.ήφθηοαν, παρά μόνο αφού άρχι­
σαν να μαλώνουν για τη μοιρασιά! Τα ελ.άχιστα έργα της εποχής
χαρακτηρίζονται από προχειρότητα Π.χ. από τις ετήσιε; βρετανι­
κές εκθέσεις πληροφορούμαστε ότι το 1885 κατασκευάστηκε χωρίς
ιδιαίτερη μελέτη ο κυματοθραύστης του λιμανιού, για τον οποίο έ­
γραφε μετά από δύο χρόνια ο υποπρόξενος Pecchioli: "ο κατ' ό­
νομα κυματοθραύστη; συντελεί στο να φράζει με λάσπη ο χώρος
που προορίζεται για τα πλ.οία ‘κι έτσι σύντομα δε θα υπάρχει κα­
θόλου λιμάνι!" (Diplomatic and Consular Reports. 1885 μέχρι και
1890).
47. H E Tozer, Researches in the Highlands o f Turkey ... London
1869, a. 51.
48. Αρχείο Λαζαριστών, Anciennes Lettres 1888-1892, o. 21.
ποντας κοντόθωρα το συμφέρον τους, αντιδρούσαν
στην οικιστική ανάπτυξη της Καβάλας, αν και ήταν
φανερό ότι αυτό αποτελούσε αναγκαίο όρο για την α­
νάπτυξή της. “Οι γείτονες ημών Οθωμανοί έχοντες
ενρυχωτέρας οικίας καί πάντα τά εργαστήρια καί
ένοικιάζοντες ύπερτίμως ταύτας, έμποόίζουσι ημάς τον
κτίσαι εκτός τον φρονρίον, ίνα μή τυχόν αύξανομέ-
νων τών οικιών καί τών εργαστηρίων ζημιωθώαι τάς
άπό ενοίκια ώφελείας”, παραπονούνται οτα 1864 οι
Έλληνες της πόλης4’.
Γενικά ο φυσικός νόμος της αδράνειας ήταν αρκε­
τά ισχυρός στην κοινωνία των Τούρκων της Καβάλας.
Την εποχή αυτή, οτα μέσα προς τέλη του 19ου αι., οι
μουσουλμάνοι παρακολουθούν αμήχανα τις αλλαγές
που συντελούνται στην πόλη. Συνηθισμένοι να βλέπουν
τους χριστιανούς να ζουν σε συνθήκες ταπείνωσης, δυ­
σκολεύονται να συνειδητοποιήσουν ότι οι ραγιάδες
αρχίζουν να παίρνουν τη μοίρα τους στα χέρια τους.
Οι πηγές της εποχής δεν παραλείπουν να τονίσουν ό­
τι η πρόοδος των Ελλήνων προκαλεί την οργή των
Τούρκων και ότι ο φθόνος για την ευημερία τους εκ­
φράζεται συχνά με βάναυση συμπεριφορά50.
Στα 1864 οι Έλληνες της Καβάλας προκειμένου να
βελτιώσουν την οικονομική τους θέση και το περιβάλ­
λον κατοικίας και εργασίας τους, αναλαμβάνουν μια
σημαντική πρωτοβουλία: Ζητούν να τους επιτραπεί η
εγκατάσταση εκτός της περιτειχισμένης πόλης, σε "τό­
πον κατοικίας εκτός τού φρονρίον, τόπον οικοπέδων,
όσης είναι πετρώδης, κρημνώδης καί αμμώδης, μή δυ-
νάμενος νά παρέςη ούδέ χόρτον πρός τροφήν ζώων,
ούτε δνναται χρηαιμενσαι εις έτερόν τι, είμή δέ οίκί-
ας”. Από το έγγραφο πληροφορούμαστε ότι ανάλογο
αίτημα είχε υποβληθεί και άλλες φορές στο παρελθόν,
αλλά προοέκρουοε στις αντιδράσεις των μουσουλμά­
νων της πόλης. Αυτή τη φορά για να κάμψουν τη μα­
κάρια αδιαφορία των τοπικών τουρκικών αρχών απευ­
θύνονται στην οθωμανική κυβέρνηση. Εκθέτους τους
λόγους που καθιστούν αναγκαία την οικιστική επέκτα­
ση της πόλης: "... διά τής προσεγγίσεως τών ατμόπλοι­
ων όσημέραι αύξανομένου τοΰ εμπορίου, σνναυξάνει
καί ό άριθμός τών εμπόρων...'' και επικαλούνται τα ο­
φέλη που θα προκύψουν: "Θά ανξηθή ή πολιτεία, θά
καλλωπισθή, θά ώφεληθή ή Κνβέρνησις, πωλονσα τά
οικόπεδα τών ήδη αχρήστων μερών, θά πολλαπλασια-
αθή τό προϊόν τον καπνού, όν έργαζόμεθα, καί θά
έκατονταπλαοιααθή τό τελώνειον'''. Μετά την έκδοση
του σουλτανικού διατάγματος που επέτρεπε την επέ­
κταση της πόλης (1864), δημιουργούνται οι απαραί-
49. Κώδικας 1864-1889, ο. 21.
50. ΑΥΕ. 1864/36/2, Καβάλα 11-8-1864 και 23-8-1864.
51. Κώδικας 1864-1889, ο. 21. Το έγγραφο της 3-11-1864 απο-
στέλλεται λίγο μετά τη θέσπιση νόμον πον αναφέρεται και οε ε­
πεκτάσεις πόλεων (Καραό ι)μον-Γερολ νμπο ν, Βορει οε)3.αόικ.ές πό-
λεις, ο. 68, 112).
 clWImmc
• Ι Κ Μ ίΜ Ι !

^ K a u a K s in u iiiiw a im e iu iK n
Σήμα και μετοχή της εταιρείας TURMAK (Turkish
Stakedonian Tobacco Company). Η TURMAK είχε έδρα την ■*" K « n t* U H χ ι ν ι π
« ΊΙΙΧ SV O LU V dK U td -J H U J i v . i e
Καβάλ.α και ανήκε μάλλον σε Έλληνα της πόλης. Περί το
1930 εξαγοράστηκε από ξένη εταιρεία, μόύλον ελβετική
( 'α τ ό : Η ιστορία τον ελληνικού τσιγάρου, έκό. Ελληνικοί ’ ·■
3 V * U fl
f...
Λογοτεχνικοί και Ιστορικοί Αρχείου, Ε.Λ.ΙΛ.).
r' r“

τητες προϋποθέσεις για τη διεύρυνση της πόλης και
150
τη ραγδαία οικονομική της ανάπτυξη, από την οποί­
α επωφελείται αρχικά κυρίως το ελληνικό στοιχείο.
Τα αποτελέσματα της οικονομικής ανάπτυξης απο-
τυπώνονται στον κοινωνικό μετασχηματισμό του ελ­
ληνικού πληθυσμού της Καβάλας, ο οποίος μέχρι τις
αρχές του 19ου αιώνα ήταν, όπως φαίνεται, κοινωνι­
κά και ταξικά αδιαμόρφωτος. Από έκθεση του Άγ­
γλου προξένου της Θεσσαλονίκης γνωρίζουμε ότι στα
1838 μόνο 3 ραγιάδες της Καβάλας είχαν εμπορικούς
οίκους. Σύντομα όμως το εμπόριο του καπνού περιέρ­
χεται σε ελληνικά χέρια: Το 1860 ο εδώ υποπρόξενος

οεΤΑΒΑΟ

n .v u :» o i« * K
A V A L L A
IX W ktTVM TIAXI

jcas^u j BE CAV.VUAYVnEMB:
V G .C O C S lS .fc
i v m i n x roun
Σήματα του εργοστασίου σιγαρέτων “ Μακεδονία ” τον Α. Κονζη (από: Η ιστορία τον ελληνικού
τσιγάρου, έκό. Ε.Λ.Ι.Α.). Ο Αναστάσιος Γ. Κοίζΐ}ς καταγόταν από το Άργος, εγκαταστάθηκε στην
Καβάλ.α τη όεκ. τον I860 και το 1868 διορίστηκε υποπρόξενος της Ελλάδος. Στην Καβάλ.α
ασχολήθηκε με το καπνεμπόριο και από απλός “καπνοπώλης" αναδείχθιγκε σε ισχυρό οικονομικό
.l.'i-TllvaBMWKY
παράγοντα. Ήταν ιδιοκτήτης τον μόνου την εποχή αυτή εργοστασίου τσιγάρων στην Καβάλ.α,
με την επωννμία “Μακεδονία ” Το 1878 εγκαινιάζει εργοστάσιο στο Κάιρο και το 1887
μεταφέρει την επιχείρησή τον στη Μάλ.τα.

Ατομο τη; αστικής rairp στα τέ/j] roi- /<λχ· at (oo^ab £. \2Ai
της Αγγλίας σημειώνει ότι οι Έλληνες μεσίτες, ενώ α­
νήκαν αρχικά στην τάξη των μικρεμπόρων, λόγω της
μεγάλης ανάπτυξης του εξαγωγικού εμπορίου έχουν ε­
ξελιχθεί σε ισχυροέ'ς αντιπροσώπους των καπνεμπορι­
κών οίκων.
Σε στατιστικό πίνακα που συνέταξε το 1876 ο μη­
τροπολίτης Ξάνθης51, οι 213 άνόρες, αρχηγοί οικογε­
νειών, μόνιμοι κάτοικοι της πόλης, παρουσιάζονται
"υπό βιοποριστικήν έποψιν” ως εξτής: 10 καπνέ μπο-
ροι, 23 έμπορου, 99 επιτηόευματίες, 68 γεωργοί, 11
"υπομίσθιοι'’ και 2 μαθητευόμενοι. Οι καπνεργάτες, η
πολυπληθέστερη, από τότε ακόμη, επαγγελματική κα­
τηγορία της Καβάλας, προφανώς σνμπεριλαμβάνονται
στους επιτηόευματίες, ενώ οι “υπομίσθιοι” πρέπει να
είναι οι μισθωτοί υπάλληλοι που εργάζονταν σε επι­
χειρήσεις, μικρομάγαζα, ίσως και σε σπίτια Από τον
παραπάνω πίνακα υποδηλώνεται ότι οι περισσότερες
θέσεις των κατώτερων επαγγελμάτων, ανειδίκευτων
εργατών, αχθοφόρων, βαρκάρηδων, υπηρετών κλπ.,
5 2 Κ. Βακεϋότονλοι·, “Το εμτόοιο τη; θ εο ο εύο νίχη ς 1796-
1840~ Μ α χεέο η χά , 16 (1976), 153, FO 7 8 /1 5 2 6 /f.2 7 2 , Καόάέα
12-3-1860, ΑΥΕ, 1 8 7 6 /7 8 /1 , Ξάνθη 22-10-1877, αντίστοιχα.
περνούν σιγά-σιγά σε άλλες ομάδες (Τούρκους, Τσιγ­
γάνους, Βουλγάρους).
Η κοινωνική διαστρωμάτωση του ελληνικού πληθυ­
σμού -με κριτήρια την περιουσιακή κατάσταση και
την φοροόοτική ικανότητα, άρα, ως ένα βαθμό του­
λάχιστον, και με το είδος της επαγγελματικής απα­
σχόλησης- φαίνεται και σε έγγραφα της Κοινότητας.
Σε ονομαστικό κατάλογο του 1874 η Κοινότητα κα­
τατάσσει τους υποχρεούμενους να πληρώσουν αρχιε­
ρατική επιχορήγηση σε τέσσερις τάξεις, “άνα/.όγως
τής κοινωνικής έκαστον καταοτάστως", ορίζοντας και
τα ανάλογα ποσά: 100 γρόσια (1 λίρα), 50, 25 και
18 αντιατοίχως”.
Στις αρχές του 20ού αυ η Αντιπροσωπεία της Κοι-
νότητος, προκειμένου να καθορίσει το ύφ-ος των "ει­
σιτηρίων" (δη), της εγγραφής των παιδιών στα σχο­
λεία), κατατάσσει τους μαθητές "άνα/.όγως τής κοι­
νωνικής τάξεως αϊτών". Το 1902 σε τέσσερις τάξεις,
ορίζοντας τα αντίστοιχα ποσά από 20 γρόσια μέχρι
2 λίρες. Το 1908 σε έξι τάξεις, με ποσά που κυμαί­
νονται από 1/4 της λίρας μέχρι 5 λίρες. Το 1911 σε
πέντε τάξεις, με ποσά που αρχίζουν από μισή λίρα.
Τα διαθέσιμα στοιχεία μαρτυρούν τη σταδιακή ανύ-
φνυση του οικονομικού επιπέδου των Ελλήνων, δεί­
χνουν όμως και μία αξιόλογη κοινωνική και επαγγελ­
ματική κινητικότητα: άνοδο ορισμένων ατόμων σε α­
νώτερη τάξη, αλλαγές επαγγέλματος κλπ.52*54
Η κοινωνική διαστρωμάτωση αντανακλάται και
στην χωροταξική κατανομή του ελληνικού πληθυσμού.
Μετά την επέκταση της πόλης εκτός των τειχών, οι
πλουσιότεροι από τους παλιούς κατοίκους της χερσο­
νήσου εγκαταλείπουν σταδιακά τη στενόχωρη συνοι­
κία της Παναγίας και μετακομίζουν στις νέες χριστια­
νικές συνοικίες, κυρίως του Αγίου Ιωάννου και την
Κεντρική (μετέπειτα Αγίου Παύλου). Σ' αυτές εγκαθί­
στανται και οι πιο εύποροι από τους νέους κατοίκους
της πόλης. Οι υπόλοιποι διαμένουν είτε στην Πανα­
γία, συχνά ως ενοικιαστές, είτε στις περιφερειακές
συνοικίες. Τα Ποταμούδια /.;/. προτιμιόνται από τους
καπνεργάτες που έρχονται στην πόλη κατά τις πε­
ριόδους επεξερ/ασίας του καπνού (από την άνοιξη
μέχρι το φθινόπωρο), ενώ οι συνοικίες του Αγίου Α­
θανασίου - Καρά Ορμάν και του Κιουτσούκ Ορμάν
από τους απασχολούμενους σε αγροτικές εργασίες,
κυρίως τους "καπνοφυτευτάς”.
Ωστόσο μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα εξα­
κολουθούν να διαμένουν ή διατηρούν οικίες στην
Παναγία αρκετά από τα παλιότερα και διακεκριμέ-
53. Κ,ισόικα; 1864-1889, ο. 147-150.
54. Π ροκοτίον. μητρατολίτη Φ Ο Ιττων, Χ ε α τ ό /ε ω ς και Θάσον,
"Η εκταίύεναις εις την Ka6a/xxv και η ανέγεραις τοι· Παρθενα­
γω γείου α ι-πη. 1890-1915", Η Καόάέ.α και η τεοισχή της, ο. 80-
81 (στο εξ ή ς Π οοκότιον, "Η εκ ταίόί ukC-
 να μέλη της ελληνικής κοινότητας της πόλης, λ.χ. των
οικογενειών Πουλίδη, Αγαπητού, Τερμεντζή, Πατρική,
Φέοσα, Βουλγαρίδη, Σεκερτζή, Χρυσοχόου, Κωνστα­
ντίνου, Θεοδωρίδη, Μπογιάρη κ.ά.55
Από κοινωνική και οικονομική άποψη οι κάτοικοι
του Μαχαλά ανήκουν στα μεσαία και κατώτερα
στρώματα. Δε θα συναντήσει κανείς στη συνοικία της
Παναγίας καπνεμπόρους, τραπεζίτες, αντιπροσώπους
μεγάλων οίκων ή ασφαλιστές. Θα βρει όμως αρκετούς
να ασκούν ελεύθερα επαγγέλματα (χρυσοχόους, ωρο-
λογοποιούς, ράφτες, παντοπώλες, ζαχαροπλάστες, υ­
ποδηματοποιούς, κρεοπώλες, αρτοποιούς κ.ά.), σχεδόν
ισάριθμους να δραστηριοποιούνται στον εμπορικό το­
μέα (εμπόρους, εμπορομεσίτες, υφασματεμπόρους, α-
λευρεμπόρους, οινεμπόρους κλπ.) και λιγότερους έμμι­
σθους (γραμματείς, πραγματογνώμονες, υπαλλήλους
καπνεμπορικών εταιριών, δασκάλους, λιθογράφους
κ.ά.).
Αριθμητικά υπερτερούσαν βέβαια οι καπνεργάτες,
οι οποίοι από τα τέλη του 19ου αι. αποτελούσαν,
σύμφωνα με τις καταγραφές των κωδίκων56, περίπου
το 1/3 του συνολικού εργατικού δυναμικού της Πα­
ναγίας. Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι το πο­
σοστό αυτό μπορεί να είναι πλασματικό (στην πραγ-

5 5 . Τα στοιχεία προέρχονται από τους κώδικες της Ελ).ηνικής

Οικογένεια των ανώτερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων,
τέλη 19ον αι (αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.)
Κοινότητας, κυρίως προικοσυμφώνων και διαθηκών.
56. Σύμφωνα μ' αυτές (το επάγγελμα δεν αναφέρεται πάντα), η
επαγγελματική απασχόληση των κατοίκων της Παναγίας κατανέ-
μεται ως εξής: Καπνεργασία, 35,5% - Ελεύθερα επαγγέλματα, 28,5%
- Εμπόριο, 23,5% - Υπόλοιπα επαγγέλματα, 12% (τα στατιστικά
στοιχεία δικά μας).

Καπνεργάτες, καπνεργάτριες, επιστάτες και αντίπερα νπάλλΐ)λα σε καπναποΘέρα], τέλη του 19ου αιώνα (Γ Α Χ - Αρχεία Ν. Καβάλας).

Ου'χτ/ήηα yxvr. αεχυύΐίρρμών τι/ς ,τεαοχΐ): Ιύηχι/εις, αρχές 20ού αε
(Γ Λ Κ - Αρχεία Ν. Καβάλας).
ματικότητα ίοως να είναι μεγαλύτερο), καθώς πολ­
λοί καπνεργάτες δεν εμφανίζονται στα αρχεία της
Κοινότητας, αφού δε συνέτασσαν προικοσύμφωνα ή
διαθήκες. Αυτό οφείλεται στην περιουσιακή τους κα­
τάσταση αλλά και σ' άλλο λόγο: Πολλοί καπνεργά­
Ο χώρος τον Κιουτοούκ Ορμά\’ (σημερ Βχψάνης) είχε στα τέλη του 19ον aiunu κυρίως αγροτικί) χρίρΐ] (αρχείο Δημοτικού Μοιοείον Καοά/χαςλ
τες δεν ήταν μόνιμοι κάτοικοι της πόλης (έμεναν
στην Καβάλα μόνο κατά το διάστημα επεξεργασίας
των καπνών) και γι' αυτό προτιμούσαν να ρυθμίζουν
τις υποθέσεις τους στον τόπο τους, που κατά κανό­
να ήταν κοντινός.
Η επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων της
Παναγίας (και γενικά της Καβάλας) φαίνεται να έ­
χει, σε μεγάλο βαθμό, σχέση με την προέλευσή τους.
Οι καταγόμενοι από την Ήπειρο, τη δυτική Μακε­
δονία, τα νησιά του βορείου Αιγαίου και τα αστικά
κέντρα δραστηροποιούνταν επί το πλείστον στον ε­
μπορικό τομέα ή σε ελεύθερα επαγγέλματα, ενώ α­
ντίθετα οι καπνεργάτες προέρχονταν στην πλειονό­
τητά τους από την αγροτική ενδοχώρα της Ανατο­
λικής Μακεδονίας, κυρίως τις περιοχές Πραβίου,
Δράμας και Ζίχνης, και από τη Θάσο5.
Αυτοί, παρά τη διαδεδομένη εντύπωση, κάθε άλ­
λο παρά προνομιούχοι ήταν. Αν και το καπνεργατι­
κό ημερομίσθιο ήταν (ιδίως στην Καβάλα) υψηλότε­
ρο από το αντίστοιχο άλλων εργατών (βιομηχανικών,
αγροτικών, των οικοδομών), εν τούτοις λόγω της ε­
ποχιακής απασχόλησης οι οικογένειες με μοναδική ή
κύρια εισοδηματική πηγή την καπνεργασία δύσκολα
εξασφάλιζαν ένα ανεκτό επίπεδο ζωής και μόνο με
την πρόσθετη εργασία της γυναίκας και ενός τουλά­
χιστον παιδιού”. Έτσι κατά το διάστημα που στα­
ματούσε η καπνεργασία, πολλοί απασχολούνταν και
σε άλλες εργασίες, κυρίως ως αγροτικοί εργάτες, που
ήταν και οι χαμηλότερα αμειβόμενοι.
57. Τα στοιχεία προέσχσπεα ατό τοις κώδικες n jc Ε)λη\νομ Κοοότημας
58. Οι γυναίκες χαι τα παιδιά είχαν πολύ χαμψ.ότερες αμοιβές,
περίπου το 1/3 ενός τεχνίτη. Για τα ημερομίσθια των καπ\τργα-
τών, ΣτεφαΛίόον. Η πόλη - λ ιμ ά ν ι, ο. 209-210.

154
N e s t o r G i a n a c u s Lt d
C a ip e G e n e v e Ca va lla
Η μεγαλύτερη ελληνική καπνεμπορική εταιρεία της Καβάλας ή­
ταν του Νέοτορα Τοανακλή, τον οποίο αντιπροοώπενοε στη
Καβάλα ο Χαρίτος Τοάκος. Ο Ν.Τ. καταγόταν από τη Κομο­
τηνή, διετέλεσε πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας του Κάιρου
και υπήρξε μύγας ευεργέτης της (από: Η ιστορία του ελληνικού
τσιγάρου, έκό. Ε.Λ.Ι.Α.).
Οι περισσότεροι καπνεργάτες δε διέθεταν δικό
τους σπίτι, ενώ τα προικοσύμφωνά τους, όταν υπάρ­
χουν, συνήθως περιορίζονται σε ρουχισμό και οικια­
κά σκεύη αξίας λίγων χιλιάδων γροσίων, κατά κανό­
να 2-3.000. Για λόγους σύγκρισης σημειώνουμε ότι
μια ευπρόσωπη προίκα ξεπερνούσε τις 20.000 γρό-
σια και των ιδιαίτερα εύπορων έφτανε τις 50-
100.000 γρόσια για κάθε κορίτσι. Αντίθετα, αρκετοί
από τους εμπόρους ή τους ελεύθερους επαγγελματί-
ες της Παναγίας ήταν κάτοχοι σημαντικής κινητής
(μετρητών, ομολόγων κλπ.) και ακίνητης περιουσίας
(οικιών ή και χωραφιών στο Καρά Ορμάν), όπως
φαίνεται από τα προικοσύμφωνα, τις διαθήκες τους
ή από έγγραφα διανομής των περιουσιών τους.
3.2.4. Οι νοοτροπίες και οι ιδεολογίες
Η ανύψωση του οικονομικού και βιοτικού επιπέ­
δου συνεπάγεται και την αλλαγή των συνειδήσεων.
Οι μαρτυρίες και καταγγελίες αφθονούν: Στα 1870
εγκαθίσταται στην Καβάλα ο εκ Κρήτης Ιωάννης
Κωνσταντινίδης, ο γνωστός ποιητής της πόλης. Οι
πρώτες εντυπώσεις του για τον εδώ Ελληνισμό δεν
ήταν θετικές, αν κρίνουμε από το λακωνικό του τη­
λεγράφημα: “Βόλος δόλος, Θεσσαλονίκη φρίκη, Κα­
βάλα όλα τά κακά τ' άλλα"\ Σαφέστερος ήταν λίγα
χρόνια αργότερα ο Πέτρος Βουλγαρίδης, εξέχον μέ­
λος της ελληνορθόδοξης κοινότητας της πόλης, που
έγραφε αγανακτισμένος στα τέλη του 1878: “ "Απας
ό έν Καβάλλα καί ταίς πέριξ ελληνικός κόσμος είναι
έμπορικός, μόνο περί τών συμφερόντων του -τό λέ­
γω μετά λύπΐ]ς- ακεπτόμενος έν ταίς παρούσαις χα-
λεπαϊς περιστάοεσι'™.
Η ιδεολογία του κέρδους και του συμφέροντος, ο
τυχοδιωκτισμός και η αδιαφορία για τα κοινά ζητή­
ματα ήταν το τίμημα της προόδου και του “εξευρω-
παϊσμού”. “Το κακό παράδειγμα -έγραφε στα 1888
ο πατήρ C. Hypert, επικεφαλής της αποστολής των
Λαζαριστών της Καβάλας- δόθηκε από εμάς τους
Ευρωπαίους, που λειτουργήσαμε ως κακό πρότυπο.
Οι Έλληνες δεν ήταν καθόλου προετοιμασμένοι και
η δυτική πολυτέλεια διείσόυσε σαν καταιγίδα ανάμε­
σα τους”60.
Το αποτέλεσμα ήταν όμως νομοτελειακό. Ο τρό­
πος ζωής, οι αντιλήψεις και οι νοοτροπίες επηρεά­
ζονται καταλυτικά από τον άνεμο του εκσυγχρονι­
σμού που φυσά στην πόλη, ολοένα και πιο δυνατά
προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Τα ευρωπαϊκά πρό­
τυπα υιοθετούνται χωρίς αντιστάσεις, συνυπάρχουν
59. Κ. Χιόνη, Ο ποιητής Ιωάινης Κωνσταντινίδης και το έργο
του (1848-1917), Καβάλα 1978, ο. 33-34, Ε. Κωφού, Η επανάστα-
σις της Μακεδονίας κατά το 1878..., Θεοσαλονίκη 1969, ο. 290-291,
αντίστοιχα
60. Αρχείο Λαζαριστών, Documents Officiels 1887-1922, a. 23.
 Ο ποιητής Ιωάννης Κωνοταιπι\ίόΐ]ς, 1848-1917
(αρχείο ΙΛ.Α.Κ. τον χ. Λ . Ρονόομέτωφ)
όμως με τη νοσταλγία για τα πατροπαράδοτα και το
παράπονο για την απώλεια τους. Ο γνωστός διχα­
σμός της νεοελληνικής ταυτότητας. Δεν είναι τυχαί­
ο ότι δύο τόσο ανόμοιοι ποιητές, ο εθνικός βάρδος
I. Κωνσταντινίδης και ο λαϊκός στιχοπλόκος Α. Βέτ-
τας, εκφράζουν σχεδόν πανομοιότυπα το παράπονό
τους για την επικράτηση των “φράγκικων συρμών"
και τον κλονισμό των ελληνικών ηθών και εθίμων:
“κι ή φλόγα τού Ελληνισμού λίγο νά οάς ζεστάνει,
προτού ό φραγκικός συρμός όλους να σάς μαράνει...
Τά έθιμα τού γένους μας γιατί τά παραι τούμεν,
τό φώς τού ήλ.ιου έχομε, πού μάς γλυχοφωτίζει,
κι εμείς τό παραιτήσαμεν καί μέ κεριά ζητούμεν
νά δούμε φώς. πού τρέχομεν κανένας όέν γνωρίζει",
γράφει ο πρώτος. Κι ο δεύτερος:
“...οντω κι οί φρότγκικα συρμοί 'ς τα τωρψά τά χοόηα,
μάς διαφθείρου\' ηθικώς, μάς δίδουν καταφρόνια.
Κι' όλ.α μας έκλονίστηκαν, ήθη καί έθιμά μας,
κοντεύει που νά χάσουμε τό κάθε αίσθημά μας”61.
Ο τρόπος ζωής των ανώτερων στρωμάτων ήταν
συχνά προκλητικός: Σπατάλες διασκεδάσεις, επίδειξη
πλούτου, χαρτοπαιξία, αδιαφορία για τα κοινά προ­
βλήματα κλπ., συμπεριφορές που συχνά στηλιτεύο­
νται από τον I. Κωνσταντινίδη. Κι ο Α. Βέττας όμως
δε χαρίζεται στους συντρόφους του καπνεργάτες:
6 1 . Χ ιό ν η , Ο ποιητή; Ιωάννη; Κωνοτανπινίόης, ο . 3 0 9 ,
Σένα τά λέγω πεθερά χ ι ά ν ά τ ' άχονη ή νύφη, ο . 7 .
Ο λαϊκός ποιητή; Ανδρικός Βέττας, 1860-1928
(Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλ.ας).
155
" Ακούσατε τί γίνεται, δώ μέσα στην Καβάλλα,
μεθύσια, κακοριζικιαϊς καί μπικριλιά μεγάλα.
Καβάλλα, πώς κατήντηαες, μέ τά καπνά πού βρήκες!
καί ώς μαγνήτης έμασες τού κόσμου ταίς άντί-
κες...”*1.
Κατά την περίοδο αυτή δημιουργούνται και οι
προϋποθέσεις για τα πρώτα βήματα χειραφέτησης
της γυναίκας, που είναι ορατά στην Καβάλα προς τα
τέλη του 19ου αιώνα. Βέβαια στην ελληνική κοινό­
τητα η θέση της γυναίκας ήταν και πριν ασυγκρί-
τως ανώτερη απ' ό,τι στη μουσουλμανική. Οι πηγές
της εποχής λ.χ. μαρτυρούν ότι η χριστιανική συνοι­
κία της Παναγίας ήταν θορυβώδης και ζωντανή, α­
φού στα στενά της σοκάκια οι πόρτες των απιτιών
έμεναν πάντα ανοιχτές και ομάδες φλύαρων γυναι­
κών κάθονταν στο κατώφλι και συζητούσαν ή σχο­
λίαζαν τους περαστικούς. Αντίθετα οι μουσουλμανι­
κές συνοικίες παρουσίαζαν όψη ασυνήθιστης ερήμω-
σης, αφού οι μουσουλμάνες κρύβονταν επιμελώς στα
άδυτα των ιδιωτικών χώρων, μακριά από αδιάκριτα
βλέμματα. Ο Γερμανός Franz von Loher και οι συνο­
δοί του, που στα 1873 διαβαίνουν τα σοκάκια ενός
τούρκικου μαχαλά στην Παναγία, γίνονται μάρτυρες
των μουσουλμανικών ηθών και διαπιστώνουν ότι "σε
μερικά χαρέμια της Καβάλας δεν είχε εισχωρήσει α­
κόμη ούτε μια πολύ μικρή αχτίδα φράγ/.ικου όιαφω-
Β έττα, 62. Στεφανίόον, Η πόλη - λιμάνι, α 213-214, Χιόνι], ό.π, α
258, 309, 315, 340, 343, Βέττα, ό.π, ο. 12-13.
 τιαμου”’’.
Ωστόσο στα μέσα του 19ου αιώνα δε λείπουν και
από την ελληνική κοινότητα νοοτροπίες και συμπερι­
φορές άκρως συντηρητικές. Π.χ. γύρω στα 1860 οι
συγγενείς της κοπέλας την κρατούν έγκλειστη για να
την πειθαναγκάσουν να επιστρέφει στον αγροίκο και
ανήθικο άντρα της (που την κακοποιούσε και την ε­
ξέδιδε επί χρήμασι), τη διώχνουν από το σπίτι και
την παραδίδουν στον ιερέα, επειδή “ήτον είσακουομέ-
νη μέ ένα τοπτζήν”, κι ο μητροπολίτης διατάσσει τον
κοτζάμπαση “νά 6άλη αύτήν εις τήρησιν καί μήν
άφήνη τινά είσελθεϊν εις τήν οικίαν της”64. Την ίδια
εποχή αρκετές γυναίκες προσδιορίζονται ακόμη, όπως
συνηθιζόταν στις παραδοσιακές κοινωνίες, από το ό­
νομα του άντρα τους (Αθανάσαινα, Πολυχρόνινα). Τέ­
τοια περιστατικά αντιμετώπισης της γυναίκας είναι ό­
μως μεμονωμένα και δεν παρατηρούνται αργότερα.
Η θέση της γυναίκας επηρεάζεται, όπως είναι φυ­
σικό, από τις ανανεωτικές αστικές ιδέες της σύγχρο­
νης πόλης. Βέβαια η γυναίκα παρέμενε αποκλεισμένη
από τις βασικές διαδικασίες της κοινοτικής ζωής: δεν
είχε, όπως και πουθενά αλλού, δικαιώματα εκλέγειν
και εκλέγεσθαι, συμμετοχής στις γενικές συνελεύσεις
της κοινότητας κλπ.65. Όμως στα θέματα προσωπι­
κών σχέσεων οι αντιλήψεις σταδιακά αλλάζουν. Ό-
63. Abbott, Macedonia, ο. 294, Ενεπεκίδη, Μακεδονία και Τουρ­
κία 1798-1912, ο. 80, 82-83. Οι Τουρκάλες, γράφει ο Loher, μό­
λις αντίκρισαν αυτόν και τους συνοδούς του, γύρισαν τις πλάτες,
κουκουλώθηκαν, άρχισαν να φωνάζουν και να πετούν πέτρες...
64. Κώδικας 1864-1889, ο. 12.
65. Όπως θα δούμε αλλού (κεφ. 3.4.1.), υπάρχει μια εξαίρεση:
στα μέσα της δεκ. του 1860 μία γυναίκα συμμετέχει στη Γενικέ]
Συνέλευση των κατοίκων και υπογράφει το σχετικό πρακτικό στον
κώδικα της κοινότητας.
πως θα δούμε σε άλλα σημεία της εργασίας, πολλές
νεαρές κοπέλες εναντιώνονται στις επιλογές των γο­
νιών τους, προασπίζουν τα δίκαια ή τις επιλογές
τους, αψηφούν τον κοινωνικό έλεγχο και τις πιέσεις,
ακόμη και του μητροπολίτη, δηλώνουν ευθαρσώς ό­
τι δεν πρόκειται ποτέ να παντρευτούν το μνηστήρα
τους ή ότι δεν ανέχονται το σύζυγό τους και διαλύ­
ουν έτσι τον αρραβώνα ή το γάμο τους. Και η κοι­
νωνία όμως, όπως θα δούμε, αρχίζει να αντιμετωπί­
ζει τα ζητήματα “τιμής” ή “ηθικής τάξης” με πολύ
μεγαλύτερη ανεκτικότητα.66
Ενδείξεις μιας στοιχειώδους αναγνώρισης του γυ­
ναικείου αυτοδύναμου μπορούν να θεωρηθούν και τα
εξής: Ότι σε προικοσύμφωνα και διαθήκες υπογρά­
φουν και γυναίκες ως μάρτυρες (σπανίως βέβαια),
κάποιες φορές μάλιστα παρουσιάζονται ως εκπρόσω­
ποι άλλων, αντρών ή γυναικών, και υπογράφουν γι'
αυτούς (π.χ. “κατεντωλλήν Νικολάου Iωάννου υπο­
γράφω εγώ, Αγλαΐα Λαζάρου"). Ακόμη ότι οι ορφα­
νές ή από ξένα μέρη κοπέλες σε ηλικία γάμου δεν
κηδεμονεύονται, αλλά “αυτοπροικίζονται” και υπο­
γράφουν οι ίδιες τα απαραίτητα έγγραφα (π.χ. "... ή
υποφαινόμενη Μαρία Γεωργίου, Σερρέα... υπανδρεύ­
ομαι σήμερον μετά νομίμου άνδρός κυρ. Μαργαρίτου
Χριστοδούλου και προκοόοτούμε έκ τής πατρικής
καί μητρικής μου περιουσίας...”). Επίσης ότι στα τέ­
λη του 19ου αιώνα δηλώνεται ρητά στα προικοσύμ­
φωνα πως ο γάμος γίνεται με τη συναίνεση της κο­
πέλας, που το βεβαιώνει εγγράφως, ότι ορισμένα έγ­
γραφα υιοθεσίας υπογράφονται από γυναίκες, ενώ ο
66. BL κεφ. 3.6.1. και 3.6.2.
Επιοτολι) κοπέλας α σ τ ι κ ή ς οικογέ­
νειας της Καβάλας, 1891. Στην άλ­
λη όψη του φακέλου και στο φύλλο
υπάρχουν χρυσά ανάγλυφα του αρ­
χικού γράμματος του επωνύμου
της. Η οικογένεια ουνέβαλε στην
ανέγερση του Παρθεναγωγείου της
πόλης (Γ.Α.Κ.-Αρχεία Ν. Καβάλας).
Τουρκάλες οε πόλη της Μακεδονίας (αχό: Ενεπεκίόη, Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912, εκδ. Εστίας).
σύζυγός τους υπογράφει ως μάρτυς κ>j i .67
Ισχυρότερη ένδειξη για τη βελτίωση της θέσης της
γυναίκας είναι η σημαντική συμμετοχή των κορι-
τσιών στην εκπαίδευση: 68 μαθήτριες φοιτούσαν στα
σχολεία της Καβάλας το 1877, έναντι 100 μαθητών,
600 μαθήτριες το 1912, έναντι 700 μαθητών68. Επί­
σης η αξιοσημείωτη παρουσία γυναικείων συλλόγων
στην πόλη: Στην Καβάλα συστάθηκε ο πρώτος γυ­
ναικείος σύλλογος της Μακεδονίας, ο "Φιλεκπαιδευ­
τικός Σύλλογος Κυριών Καβάλας "Αθηνά"” (1879),
και το 1902 η “Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών Κα­
βάλας”, με μακρόχρονη και σημαντική κοινωνική
προσφορά.69
Η κοινωνική δραστηριότητα μέσω των συλλόγων
αποτελούσε προνομιακό πεδίο για τις γυναίκες των
ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Για τις γυναίκες
των κατώτερων τάξεων τα πρώτα βήματα χειραφέ-
τησης γίνονται με την ένταξή τους στην παραγωγι­
κή διαδικασία, πολύ νωρίτερα από αλλού. Ήδη στα
τέλη του 19ου αιώνα, όπως επιβεβαιώνεται από λί­
γες πράξεις των κωδίκων (π.χ. “... Χρυαάνθην, έπαγ-
γελομένην τήν καπνεργαοίαν", 189970), οι γυναίκες
εργάζονται στα καπνεργοστάσια, όπου και έρχονται
67. Κώδικας 1864-1889, ο. 103, 186, 237, 330, 311.
68. ΑΥΕ 1876/78/1, Ξάνθη 22-10-1877, ΑΥΕ, 1912/αακΒ',
Καβάλα 11-1-1912, αντίστοιχα.
69. Κ. Χιόνι}. Η Παιδεία στην Καβάλα 1864-1912, Καβάλ.α
1990, ο. 126-127, Αγγ. Κιούρτοι) - Μιχα/.οχούλον, Φιλόπτωχος
Αδελφότης Κυριών Καβάλ.ας 1902-1922. Από το Μακεδονικό
Αγώνα μέχρι σήμερα, Καινό.a 1993, ο. 268, αντίστοιχα.
70. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1896-1904, ο. 109.
σε επαφή με τις πρωτοποριακές ιδέες για ισότητα 157
και κοινωνική δικαιοσύνη.
Η συσσώρευση πλούτου στην εμπορική πόλη αλλά­
ζει και τις συνήθειες των γυναικών, τις προτεραιότη­
τες τους και τους τρόπους ζωής. Στα 1873 ο Loher
ειρωνεύεται τις κυρίες της Καβάλας: πριν ακόμη απο-
πλεύσει το καράβι της γραμμής, γράφει, αυτές προβά­
ρουν τα νέα τους φορέματα που “φυσικά έρχονται κα­
τευθείαν από το Παρίσι". Το όνειρο της κοινωνικής α­
νόδου και της ευημερίας τροφοδοτεί τη “γυναικεία μα-
ταιοδοξία”, που δε γνωρίζει κοινωνικά και ταξικά σύ­
νορα:
"Μιά ώμορφη π τόν μαχαλά,
μιά καλοκαμωμένη,
μά ή καρδιά μου πόνεσε,
μέ τήν άφωριαμένη...
"Αμα τήν πούνε για τενκτσή,
νά τήν άοραοωνιάσονν,
κρεμνά εύθύς τά μούτρα της,
θαρρείς θά τήν κρεμάσουν...",
γράφει ο Αντρικός Βέττας, που από τον κύκλο
των συντρόφων του καπνεργατών και από τα δικά
του βιώματα βρίσκει αφορμές να διακωμωδήσει τις
“γυναικείες απαιτήσεις”:
"Αύριο θέλω μενταλιό, μεταξωτό ριπίδι,
καί φέρε και τόν κουντουρά, νά πάρη τό μετρίδι"
ή ακόμη:
 “Παναγιώτη, νά σοΰ πώ
δέν τό έβαλες σκοπό;
σοΰ γκρινιάζω ένα μήνα
θά μου πάρεις μπελεοίνα;"
Οι απαιτήσεις της γυναίκας δεν περιορίζονται μό­
νο στην εμφάνιση:
“Κάθε γιορτή περίπατον καί έξοδα μεγάλα,
γιατί τό θέλει ό συρμός κι' ή μόδα ς τήν Καβάλ.λ.α",
μονολογεί ο καπνεργάτης ποιητής, που στα ποιή-
ματά του απεικονίζονται αυθεντικά και χωρίς ω-
ραιοποίηση -συχνά με διάθεση σατιρική και περιπαι-
χτική, κάποτε και αυτοσαρκαστική- όψεις της καθη­
μερινής ζωής των κατώτερων στρωμάτων, κατά τις
τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα71.
Κατά την περίοδο που ιστορούμε (ακριβέστερα, α­
πό τη δεκαετία του 1870) συντελείται στην Καβάλα
Μ ΙΑΑΕΓΰΠ
ΕΘΕΡΑ
ΓΙΑ ΝΑ ΓΑΚΟΤΗ, Η ΝΤΦΗ
Η Τ Ο Ι
Πρ^ΗΤΙΚΑ ΠΑΙΓΝΙΑ
rno
1, δ Ο , 4 , ΙΟ Ο , 1 0 , 2 0 , 7 0 , 4 0 0
2, 6, 300, 300,, .c
ΕΝΊ01ΝΓΤΑ ΝΤΙΝΟΓΠΟΛΕΙ
• ΤΤΠΟΙΙ Κ ΖΙΒ1Α0Τ
Έν Γαλατά, όδώ ΧπρατόΛ, άριθ. 12.
1899
Τα ποιήματα τον Πραβινού Ανδρικού Βέττα εχόόθηχαν με
έ ρ α ν ο που έκαναν οι καπνεργάτες τη; Καβάλας.
και μια ουσιώδης ιδεολογική στροφή: ο “αποοθωμα-
νισμός” και η “ελληνοποίηση” της Ελληνορθόδοξης
Κοινότητας και της ρωμαίικης κοινωνίας της πόλης.
Οι νέοι ιδεολογικοί προσανατολισμοί εκφράζονται,
όπως θα δούμε στη συνέχεια, με αντίστοιχες εξελί­
ξεις στους τομείς της διοίκησης και της εκπαίδευσης
της κοινότητας. Περιοριζόμαστε εδώ να σκιαγραφή-
71. Ενεπεκίδη, Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912, ο. 79,
Βέττα, ά . τ , σ. 24, 64, 28 και 63, αντίστοιχα.
σουμε τις αλλαγές αυτές και να τις εντάξουμε στο ι­
στορικό πλαίσιο που τις υπαγόρευσε.
Ο Έλληνας υποπρόξενος Ηλίας Βασιλειάδης κα­
τά τις πρώτες ημέρες του στην Καβάλα (1867) εκ­
φράζεται με τα χειρότερα λόγια για τον Ελληνισμό
της πόλης: “Οι ενταύθα χριστιανοί ουδόλως διαφέ-
ρουοι άπό τούς παντοδυνάμους οπαδούς τού Ό-
σμάν... Δέν λέγω ότι δέν εύρίοκονται εις τόν τόπον
μας καί χριστιανοί τινες ηθικής τινός αξίας, άλλ ’
αυτοί είναι τοσοϋτον ό/ίγοι, ώστε ουδέ καν όρώνται εις
τόν έκτεταμένον κύκλον των καλοθελητών τού Υψηλού
Δοβλετιού"'2.
Φιλοοθωμανοί λοιπόν και χωρίς ελληνικό φρόνη­
μα οι Έλληνες της Καβάλας; Όχι ακριβώς. Απλώς
νομιμόφρονες υπήκοοι του κραταιού σουλτάνου. Ο
εξ Αθηνών κύριος υποπρόξενος φανταζόταν ότι θα
βρει εδώ (σε εποχή, μάλιστα, έξαρσης του τουρκικού
φανατισμού) πατριώτες που να ομολογούν πίστη
στην “πατρίδα”, να φλέγονται από τα εθνικά ιδανι­
κά της Μεγάλης Ιδέας και να διατρανώνουν την ελ­
ληνική αυτοσυνειδησία τους. Ήθελε να αγνοεί ότι
για τη μικρή ελληνική κοινότητα, που ζούσε τότε υ­
πό καθεστώς τρόμου στην άκρη της χερσονήσου, η
αποφυγή οποιοσδήποτε πρόκλησης και η πάση θυ­
σία ομαλή συνύπαρξη με το τουρκικό στοιχείο, ήταν
όροι επιβίωσης.
Είναι αλήθεια βέβαια ότι κατά την πρώιμη αυτή
περίοδο (μέχρι τη δεκαετία του 1870) οι ελληνικές
κοινότητες ήταν ακόμη πλήρως ενσωματωμένες στον
οθωμανικό χώρο. Αυτό ισχύει και για την Καβάλα.
Κατά την επόμενη όμως περίοδο οτις αστικές ελλη­
νικές κοινότητες της οθωμανικής επικράτειας ανα­
πτύσσονται φυγόκεντρες τάσεις, που τις απομακρύ­
νουν από το οθωμανικό πλαίσιο. Στην Καβάλα από
τη δεκαετία του 1870 η κοινότητα περνά υπό τον
έλεγχο του ανώτερου κοινωνικοοικονομικού στρώμα­
τός της, που είναι εκφραστής της πολιτικής του ελ­
ληνικού κράτους και φορέας της εθνικής ιδεολογίας.
Το νέο αυτό ηγετικό σώμα των ισχυρών εμπόρων πε­
ριορίζει σταδιακά την εξουσία της Εκκλησίας και
της Δημογεροντίας (που εκφράζουν την παραδοσια­
κή λειτουργία της κοινότητας μέσα στο οθωμανικό
πλαίσιο εξουσίας), αναγνωρίζει το ελληνικό κράτος
(κι όχι το Οικουμενικό Πατριαρχείο) ως εθνική αρ­
χή των Ρωμιών και συμβάλλει στην ελληνοποίηση
των θεσμών της κοινότητας και κατ' επέκταση της
ίδιας της κοινότητας73.
Όντως η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα της Κα­
βάλας από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα
δεν είναι πια ρωμαίικη (ορθόδοξη οθωμανική), αλλά
72. ΑΥΕ, 1867/36/2, Καβάλ.α 14-8-1867.
73. Βλ. παρακάτω, οτις ενότητες για την εκπαίδευση και τη
διοίκηση της κοινότητας (κεφ. 3.4.2. και 3.5.2.).

'f'.jdj;nn. ίζ ί
Σ τις καπναποθήκες τω ν αρχώ ν του 20ού αι. η εργασία
γυναικώ ν α π όλες τις εθνοθρησκευτικές ομάδες της πόλ ης,
είναι πια μαζική (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. κ. Ν. Ρουδομέτωφ)
ελληνική κοινότητα. Οι κατηγορίες περί “καλοθελη­
τών του υψηλού δοβλετιού" του 1867 φαντάζουν τό­
σο μακρινές και αβάσιμες, μόλις λίγα χρόνια αργό­
Ιία λλα ικη διαδήλωσή των t -λ/,ηνων της ιναοα/.ας μπροστά στο Αιοικητύ]ριο (οημερ. Αικαστύ]ρια), πιθανότατα το 1904, όταν οι
οθωμανικές αρχές επέτρεψ αν την εγκ ατά σταση βουλγαρικού προξενείου στην πόλη. Η απόφα ση ανακλήθηκε (αρχείο ΔΜ Κ).
τερα. Στα 1878-1879 οι Έλληνες της πόλης ιδρύουν
φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους που φέρουν τα ονόμα­
τα “Αριστοτέλης", “Αθηνά”, “Ξενοφών” και παραπέ­
μπουν στην Αθήνα και τον Παρθενώνα και όχι στην
Πόλη και την Αγιό Σόφιά.
Η ιδεολογική αυτή μεταστροφή της Ελληνικής
Κοινότητας ουναρτάται με τη νέα πολιτική του επί­
σημου ελληνικού κράτους έναντι των υπόδουλων ο­
μοεθνών. Μετά το 1870 το ελληνικό κράτος εργάζε­
ται ουοτηματικά για την ενίσχυση της εθνικής συνεί­
δησης του μακεδονικού Ελληνισμού, προκειμένου να
αποτρέψει τη βουλγαρική προπαγανδιστική διείσδυση
στη Μακεδονία. Μέχρι τότε το επίσημο ελληνικό
κράτος δεν είχε επιδιώξει να αναμειχθεί οτα εσωτε­
ρικά ζητήματα του υπόδουλου Ελληνισμού ούτε είχε
διεκδικήσει πρωτεύοντα ρόλο στην ιδεολογική καθο­
δήγηση των Ρωμιών. Κατά φυσική συνέπεια, οι αλύ­
τρωτοι Έλληνες όχι μόνο είχαν συνδέσει τα συμφέ-
ροντά τους με τη διατήρηση του οθωμανικού κρά­
τους και ήταν εφεκτικοί οε κάθε ιδέα εθνικής απο­
κατάστασης, αλλά και δεν είχαν εδραιώσει τους ανα­
γκαίους ψυχικούς δεσμούς με τη “μητέρα πατρίδα" 4.
Ομως η ελληνικότητά τους ήταν αδιαμφισβήτητη.
Αποδείχθηκε περίτρανα και έμπρακτα όχι μόνο στις
δεκαετίες που ακολούθησαν αλλά και τότε, όταν
74. Σύμφωνα με την πολιτική τον ελληινκού κράτοις, οι υπόδουλοι
έπρεπε απλώς να βελτιωοοίΎ την οικονομική και εκπαιδευτική
τους κατάσταση, ιυστε να εμπεδώσουν την κυρίαρχη θέση τους στο
οθωμα\νκό κράτος. Ακόμη πιο οΐ’ντηρητική, α)λά σύμφίοΜ) με τις
απόψεις των α). ύτρωτων, ήταν η ιδέα της σιr/κυριαρχίας Ελλήνων
- Τούρκων οτα Βαλκάνια (“ε/ληνοθωμαησμός”). Σχετικά, Λυκου-
ρίνου, Υποπροξε\τίο Καβαλ.ας, ο. 65-67, όπου και βιβλιογραφία.
160
Η Φιλαρμονική στην αυλή τον Αρρεναγωγείον (ΓΛ.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας).

χρειάστηκε να εκδηλωθεί. Π.χ. το 1878 με την πάν­ κού πυρήνα στην Καβάλα συντελεί στη βαθμιαία εν­
δημη διαμαρτυρία τους ενάντια στην ενσωμάτωση της δυνάμωση του εθνικού φρονήματος όλου του ελληνι­
Καβάλας στο υπό ίδρυση βουλγαρικό κράτος. Επίσης κού πληθυσμού της πόλης. Πρώτα-πρώτα, επειδή το
με την παράτολμη συμμετοχή τους στις εκδηλώσεις ανώτερο αυτό στρώμα κατέχει ηγετική θέση στην κοι­
του Ελληνικού Υποπροξενείου για την ονομαστική ε­ νότητα και συνεπώς μπορεί να καθορίσει τους ιδεο­
ορτή του Έλληνα βασιλιά (ανήμερα Αγίου Γεωργίου). λογικούς της προσανατολισμούς. Επιπλέον όμως, επει­
Οι εκδηλώσεις αυτές εξελίχθηκαν σε παλλαϊκή διαδή­ δή η ίδια η κοινότητα αποτελεί σημείο ιδεολογικής α­
λωση του Ελληνισμού της πόλης “νπέρ τής ένώαεως ναφοράς: Με τα θαυμάσια σχολικά κτίρια, τα περί­
τών δούλων έλληνιχών έπαρχιών μετά τής έλενθέρας φημα αρχοντικά, τα επιβλητικά καπνεργοστάσια, τους
Ελλάδος και' υπέρ τής έλληνικωτάτης Μακεδονίας συλλόγους, τις αδελφότητες, τις λέσχες και τα σωμα­
Από την πρώιμη αυτή περίοδο φορέας της εθνικής τεία, το γυμναστήριο και το γυμναστικό σύλλογο, το
ιδεολογίας είναι κατά κύριο λόγο η εύπορη εμπορική κοινοτικό νοσοκομείο, τη βιβλιοθήκη, τον τύπο και
τάξη της πόλης. Η ύπαρξη αυτού του ισχυρού αστι-75 την φιλαρμονική, μ' όλες γενικά τις αστικές πολιτι-
75. Σ τ ι ς 20 Μαρτίου 1878 -δύο εβδομάδες μετά την υπογραφή
της Συνθήκης τον Αγίου Στεφάνου (6λ κεφ. 3.4.2., οημ. 144), με
την ο.τοί'α η Καβά).α παραχωρείται στη Βουλγαρία- σύσσωμη η ελ­
ληνική κοινότητα συγκεντρώνεται στο Ε/ά.ηνικό Υποπροξενείο για
να εκδηλώσει, ενώπιον εκπροσώπου της αγγλικής κυβέρνησης, "τά
αισθήματα λύπης καί άγανακτήσεως νφ' ών κατέχεται έπί τώ
άκούσματι ότι καί ή πόλις αΰτη ύπαχθήοεται υπό τήν βουλγαρι­
κήν ηγεμονίαν”. Τονίζει ότι είναι έτοιμη “ ν α ύποστή πάσαν θισί-
αν καί αυτόν άκόμη τόν Θάνατον ή (=παρά) νά άνεχθή τήν έξαν-
όραπόδισιν τόπων, έν οίς πάσα σπιθαμή γης καί πάς λίθος μαρτυ-
ροϋοι ότι είναι έ/ά.ηνικώτατοι". Κάνει τέλος έκκληση στους ισχυ­
ρούς της Ευρώπης νά “άναγνωρίσωσι τό προκαλούμενον τούτο μέ-
γα αδίκημα τώ Έ/ά.ηνισμώ καί παρεμποδίσωσι τόν έκβουλγαριομόν
τών μερών τούτων καί ένώσωσι ταΰτα μετά τής πολύπαθους μη-
τρός α ϊ τ ώ ν Ελλάδος” (Κωφού, Η επανάοτασις της Μακεδονίας
κατά το 1878..., ο. 281). Για τη διαδήλωση, ΑΥΕ 1878/27/1, Κα- Ο "Ευαγγελισμός", νοσοκομείο τη; ελληηκής κοινότητας
βάλ.α 26-4-1878. (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας)

ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΝ
T O Y ΕΝ ΚΑΒΑΛΛΑ
ΓΥ Μ Ν Α ΣΤΙΚ Ο Υ Σ Υ Λ Λ Ο ΓΟ Υ
“Ο Ι Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Ι,.
ΕΤΟΣ ΙΔ ΡΥ Σ6Ω Σ 1906
Ο Γυμναστικός Σϋλλ.ογος "Οι Φ ίλιπποι” υπήρξε το πρώ το
αθλητικό σωματείο της πόλης (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλ.ας).
σμικές λειτουργίες, κι ακόμη με την οικονομική δύ­
ναμη, την επιρροή και τα προξενικά αξιώματα των
μελών της, η Ελληνική Κοινότητα δεν ανύψωνε μό­
νο το εθνικό γόητρο (στο πλαίσιο μάλιστα της συ­
νύπαρξης με το υποδεέστερο, οε όλα αυτά, τουρκι­
κό στοιχείο), αλλά επιπλέον ασκούσε συνολική ιδεο­
λογική ομίλευοη και εμπέδωνε την εθνική συνοχή.
Έτσι η εθνική ιδεολογία απλωνόταν σταδιακά ο' ό­
λα τα κοινωνικά στρώματα. Είναι χαρακτηριστικό ό­
τι και στην Καβάλα (όπου βρίσκουν, μετά το 1910,
σημαντική απήχηση οι σοσιαλιστικές και διεθνιστικές
ιδέες της Φεντερασιόν) η εσωτερική αλληλεγγύη οτις
τάξεις των χιλιάδων Ελλήνων καπνεργατών δεν
Η “Μ εγάλη Λ έσ χη " και πίσω το Παρθεναγωγείο, στις αρχές του 20ού αι. (αρχείο
προσδιορίζεται τόοο από την ταξική τους κατάστα­
ση, όοο κυρίως από την εθνική τους ταυτότητα’6.
Η αποτυχία της πανσλαβιστικής, ρουμανικής και
αυστριακής προπαγάνδας” να δημιουργήσουν, με ι­
σχυρά οικονομικά κίνητρα, θύλακες προσηλυτισμού
στην πόλη (στα τέλη της δεκαετίας του 1870, αλλά
και αργότερα, μέχρι την περίοδο του Μακεδονικού
αγώνα) είναι μια επιπλέον απόδειξη του ακμαίου ελ­
ληνικού φρονήματος των κατοίκων.
Αυτό ισχύει και για το σύνολο των Βλάχων της
Καβάλας. Κανένα στοιχείο δεν έχουμε βέβαια για
την “εθνοτική” ταυτότητα της ομάδας αυτής πριν α­
πό το 1860, αλλά και καμία ένδειξη ότι διαφορο­
ποιούνται μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής κοινό­
τητας [ΐετά το 1860. Μία μόνο κατηγορία για “ρου-
μανοφροσύνη" αναφέρεται, οτα 1905-1906, για τον
“ήμέτερον πρόκριτον Ζήση Σ..., βλαχόφωνον, ... όσης
άποπειράται καί έν Καβάλλα νά ύψωση μεταξύ τών
Ήπειρωτών τήν ασθενή φωνήν του υπέρ τής Ρουμα­
νικής ιδέας", σύμφωνα με τον Έλληνα υποπρόξενο
76. Γα την ανάπτιξη της εθνικής ιόεολ.ογίας. Κ. Λυκουρίνον, "Το
χοπνιμποριο της Καόάλ.ας και το εθνικό ζήτημα οτις παραμονές
του Μακεδονικού αγώνα". )'πάστεγο, 8-9 (φθιν. 1997). 110-114
77. Για το Πανσλαόιστικό Κομιτάτο Καβάλας, Λυχοιρίνοι·, " Ο
βουλγαρικός εθνικισμός μετά τη Συνθήκη του Αγιου Στεηάνου
(1878): Προπαγάνδα και βλέψεις των Βουλγάρων στην περιοχή Κα-
όάλ,ας". Εθνικισμός και Εθνική συνείδηση στα Βαλ.κ.άνια σήμερα,
Διεπιοτ. Συνέδριο. Καβάλ.α 17/18-10-1922 (δεν εκδόθηκαν Πρακτι­
κά). Στο εξής: Λυκονρίνου, "Ο βουλγαρικός εθνικισμός...". Για τη
ρουμανική και αιατριακή προπαγάνδα στην περιοχή μας, του ίδιου.
Υποπροξενείο Καόάλ.ας, ο. 121. 118-119, αντίστοιχα.
Ι.Λ.Α.Κ. τον κ. Ν. Ρουόομέτωφ)
της πόλης. Δεν αποκλείεται όμως μέρος τουλάχιστον
των Βλάχων της Καβάλας να είχε αρχικά συνείδηση
ιδιαίτερης εθνοτικής ομάδας, την οποία απώλεσε λό­
γω των επιδράσεων του αστικού χώρου. Τι μας οδη­
γεί σ' αυτήν την εικασία; Οι 300 “Ελληνοβλάχοι”
του Σαρή Σαμπάν (στις στατιστικές διαχωρίζονται
από τους 30 Έλληνες), οι οποίοι προέρχονταν από
τις ίδιες περιοχές (από τα Ζαγοροχώρια), διατήρη­
σαν επί πολύ την εθνοπολιτισμική - εθνογλωσσική ι-
διαιτερότητά τους, εξαιτίας της απομόνωσής τους
και της απουσίας ελληνικής παιδείας στο χώρο εκεί­
νο, και θεωρείται ότι εντάχθησαν πλήρως στον “ε­
θνικό κορμό” στις αρχές του 20ού αιώνα.78
Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι στα πρακτικά της ελ­
ληνικής κοινότητας η πόλη αναφέρεται συχνά με το
αρχαίο της όνομα (“έν Νεαπόλει”, “οί κάτοικοι τής
μακεδονικής Νεαπόλεως” κ.ά), περήφανη υποδήλω­
ση της ελληνικής της ταυτότητας και της “ιστορικής
της συνέχειας”.
3.3. Ο Ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεο­
τόκου και η Εκκλησία
3.3.1. Η εκκλησία και η ενορία της Παναγίας
Μέχρι το 1866 η μόνη εκκλησία της Καβάλας ή­
ταν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Παναγία. Δυ­
στυχώς οι γνώσεις μας για το ιερό αυτό μνημείο εί­
ναι ελάχιστες και προέρχονται κυρίως από τις θα­
μπές αναμνήσεις των πρεσβυτερών. Η εκκλησία κα­ Βλάχοι από την Κλεισούρα, έποικοι στην Καβάλα, τέλη του
τεδαφίστηκε λίγο πριν από το 1960, σαν οποιοδή- 19ου αι. (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας, φωτ. Θ. Νάτσιου).
ποτε άχρηστο κτίσμα, με πρωτοβουλία της εκκλησια­
στικής ηγεσίας και τη συνενοχή των πολιτικών και
δημοτικών αρχών του τόπου. Δυστυχώς, το παλαιό-
78. ΑΥΕ, 1906/αακΒ', ΥΚ - Περί Μαχεό. Αγώνος, Καβάλα 16-
6-1906. Για τους Βλάχους της Χρυσούπολης έγραφε ο υποπρόξε­
νος: “μεταξύ τών Ρούμ (των Ρωμιών) συγκαταριΟμοΰνται 130 Έλ-
ληνοβλάχοι, ών ή έθνική συνείόησις ούτε διαυγής ούτε σταθερά
είναι έπί τού παρόντος. Επ' αυτών -έκ Λαΐοτης τής Ηπείρου κα­
ταγόμενων καί ών πολλοί κτηματίαι έν τή έόρρ τού καζά- έξα-
οκεϊται έπιτηόείως Ρουμανική έπίδρασις ύπό τίνος έν Καβάλλςζ
έμπορευομένου συμπατριώτου των...”. Οι (ρόβοι του υπήρξαν αβά-
οιμοι, όπως απέδειξε άλλωστε η παρακολούθησή τους από πρά­
κτορες του Ελληνικού Υποπροξενείου. Στα χρόνια του Μακεδονι­
κού αγώνα (1906-1907) ο πληθυσμός αυτός έγινε στόχος και της
βουλγαρικής προπαγάνδας. Στην επαρχία Νέστου οι Βούλγαροι
(της ομάδας του Βισούλτεφ) δρούσαν σχεδόν ανενόχλητοι, σε βαθ­
μό που να επιβάλλουν την Κυριακή του Πάσχα του 1906 την α-
νάγνωοη του Ευαγγελίου στη βουλγαρική γλώσσα. Τότε το Ελλη­
νικό Υποπροξενείο Καβάλας ενέτεινε τις προσπάθειες για τον
“πλήρη εξελληνιομό των 130 Ελληνοβλάχων” αλλά και για την πύ-
κνωση του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής, με την εγκατάστα­
ση 25 οικογενειών Ελλήνων προσφύγων από την Κερασούντα, που
διέμεναν προσωρινά στην Καβάλα. (Λυκουρίνου, “Ο βουλγαρικός
εθνικισμός...”). Γενικά πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι Βλάχοι του
Σαρή Σαμπάν όχι μόνο αντιστάθηκαν στις ξένες προπαγάνδες, αλ­
λά και υπήρξαν για περίπου μισόν αιώνα, μέχρι την εγκατάσταση
των μικρασιατών προσφύγων, σχεδόν η μόνη ελληνική νησίδα στον Η Εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκον
εκτεταμένο τουρκοκρατούμενο χώρο της επαρχίας Νέστου. σε πίνακα του Κ. Δελημπάση.
τερο χριστιανικό μνημείο της Καβάλας, στοιχείο της
συλλογικής μας ταυτότητας, εξαφανίστηκε σχεδόν σα
να μην υπήρξε: Ούτε μιας δημοσίευσης δεν αξιώθη­
κε, ούτε μιας αποτύπωσης, ούτε καν σε φωτογραφί­
ες δεν αποθανατίστηκε ολόκληρο το μνημείο (παρά
μόνο, τυχαία, ένα μέρος του7’). Αυτό που σε καιρούς
χαλεπούς, κρατούσε υπό τη σκέπη του τους κατα­
τρεγμένους Ρωμιούς, τους στήριζε για να μην τουρ­
κέψουν, και ανταποκρινόταν στην απεγνωσμένη ικε­
σία τους: "Σώσον, Κύριε, τόν λαόν Σου...”
Η εκκλησία της Παναγίας ήταν μια τυπική “με­
ταβυζαντινή" εκκλησία της ύστερης τουρκοκρατίας
(πιθανότατα του 18 ου αιώνα), της εποχής δηλ. όπου
κυριαρχούν όχι πια τα βυζαντινά, αλλά τα στοιχεία
της λαϊκής αρχιτεκτονικής7980. Ή ταν τρίκλιτη βασιλική
χωρίς τρούλο, ξυλόστεγη, με δίκλινη στέγη, καλυμμέ­
νη στο μέρος του κυρίως ναού με σχιστόπλακες και
στο μέρος του νάρθηκα με κεραμοσκεπή. Στην ανα­
τολική πλευρά η στέγη κατέληγε σε συνηθισμένη α-
πότμηση, ενώ στη δυτική ήταν ελαφρώς υπερυψωμέ­
79. Οσο και αν αναζητήσαμε, δε βρήκαμε φωτογραφία τη; ε­
μπρόσθια; όψης τον ναού! Η πίσω όψη έχει αποτυπωθεί, τις πε-
ριοαότερες φορές τυχαία, οε φωτογραφίες τ ο υ ετγάλματος του
Μεχμέτ Αλ.ή! Η περιγραφή τον ν α ο ύ , πον ακολουθεί, στηρίχθηκε
θ' αυτές τις φωτογραφίες (6λ. ρελ. ΙΟΙ), καθώς και στις περιγρα­
φές ανθρώπων που θυμοίππαι την παλιά εκκλ.ηοία.
80. Χαρ. \ίπονρα, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική
στην Ε1λ.άόα, Αθέρα 2001, ο. 267-282. Για τ ο ν Π '.τ ο τι/ς τρίκλι-
της βασιλική;, Λ ία ν , λύιτζηόάκη, Αρχιτεκτονική (1669-1821)",
ΙΕΕ, τ. ΙΑ ', ο. 266-269.
νη, προφανώς για να στεγάσει τον όροφο του γυναι-
κωνίτη. Εκεί υψωνόταν και μικρός φανός (φεγγίτης)
για το φωτισμό του γυναικωνίτη. Το ψηλό καμπανα­
ριό, το μόνο που διασώθηκε από την εκκλησία αυ­
τή, πρέπει να είναι των τελευταίων δεκαετιών της
τουρκοκρατίας (πιθανότατα μεταξύ 1850-1880).
Ο τετράπλευρος όγκος του ναού απλωνόταν σε ε­
πίπεδο χαμηλότερο απ' αυτό του περιβάλλοντος χώ­
ρου (μισό με ένα μέτρο), γι’ αυτό και η εκκλησία ει-
κονίζεται χθαμαλή. Υπολογίζοντας τις διαστάσεις της
(20 μέτρα μήκος και 12,5 πλάτος) διαπιστώνουμε ό­
τι πρόκειται για μια αρκετά μεγάλη εκκλησία, του­
λάχιστον για τα δεδομένα της χριστιανικής κοινότη­
τας του 18ου αιώνα. Πιθανολογούμε όμως ότι η αρ­
χική εκκλησία ήταν αρκετά μικρότερη και επεκτάθη­
κε αργότερα, με την προσθήκη του νάρθηκα (και του
παρεκκλησιού)8'.
Το μεσαίο από τα τρία κλίτη του ναού πρέπει να
ήταν ελαφρώς υπερυψωμένο, χωρίς όμως φωταγωγό.
Είναι και το μόνο που έφερε κόγχη η οποία εξείχε
από το σώμα του κτιρίου (αψίδα του Ιερού). Στα άλ­
λα δύο κλίτη, το διακονικό και την πρόθεση, η κόγ­
χη πρέπει να σχηματιζόταν στο πλάτος του τοίχου.
Στην ορατή, ανεπίχριστη (χωρίς σοβά) λιθοδομή, οι
81. Οι υπολογισμοί, βάσει κυρίως τον τοπογραφικον διαγράμ­
ματος γ ο γ 1939, έγιναν από την κ Σαπφώ Αγγελούδι], αρχιτέκτο­
να με μελέτες, αποτυπώσεις και διροοιεέοεις για εκκλησίες της
τουρκοκρατίας (κυρίως της Θάσον). Την ειχαριστοέμε.
Εικόνα από την παλιά εκκλησία της Παναγίας. Οι Άγιοι Γεώργιος και Λημήτριος (τέλη 15ου - αρχές 16ου
αι.). Κάτω αριστερά, μικρογράμματη επιγραφή: “όέ(ησ)ης του δούλου τ(ο)ϋ θ(εο)ϋ στεφάνου". Προέρχεται από
εργαστήριο της Μακεδονίας (από τον Κατάλογο της Έκθεσης για τα 100 χρόνια της ΧΑΕ, του Βυζαντινού
και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών).
 λίθοι φαίνονται ακατέργαοτοι και τοποθετημένοι α­
κανόνιστα, γενικά δε η όλη κατασκευή δεν παρου­
σιάζεται ιδιαίτερα επιμελημένη.
Στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας υπήρχε το
μονόχωρο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου, διαστά­
σεων 12,5 μ. μήκους (20 μ. με την προέκτασή του)
και 5,5 μ. πλάτους. Πρόκειται πιθανότατα για μετα­
γενέστερο πρόσκτισμα. Το παρεκκλήσι αυτό αφιερώ­
θηκε το 1956 στον Άγιο Φανούριο, επειδή υπήρχε
ήδη στην πόλη εκκλησία που τιμούσε τη μνήμη του
προστάτη των θαλασσινών.
Το εσωτερικό του ναού παρουσιάζεται, στη μονα­
δική σωζόμενη φωτογραφία του (περίπου του 1900)8:,
εξαιρετικά πλούσιο και φροντισμένο. Σε προηγούμε­
νες περιόδους πρέπει βέβαια να ήταν πολύ ταπεινό­
τερο. Το εικονιζόμενο λευκό τέμπλο είναι μάλλον
κτιστό, καλύπτει όλο το πλάτος του ναού, είναι τρι­
μερές καθ' ύψος και φέρει ανεπτυγμένο δωδεκάορτο.
Το τέμπλο αυτό πρέπει να αντικαταστάθηκε κατά το
πρώτο μισό του 20ού αιώνα, αφού οι παλιοί Καβα-
λιώτες θυμούνται ότι γύρω στα 1950 ήταν ξύλινο
και στο φυσικό χρώμα του ξύλου. Αυτό που πραγ­
ματικά ξεχωρίζει στο εσωτερικό του ναού είναι ο πε­
ρίτεχνος ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος, όπως και
τα παραθρόνια. Διακρίνονται επίσης οι δύο κιονο-
στοιχίες, που χωρίζουν το ναό σε τρία κλίτη και
στηρίζουν, συνδεόμενοι μάλλον με ημικυκλικά τόξα,
την οριζόντια ξύλινη οροφή. Μεταξύ των κυκλικής
διατομής κιόνων, στην κατά μήκος κεραία του σταυ­
ρού, υπάρχουν διατεταγμένα στασίδια.
Στους τοίχους του ναού μαρτυρείται πλούσια ει­
κονογράφηση, με παραστάσεις του παραδείσου, της
κόλασης κλπ. (άγνωστο ποιας περιόδου). Μεγάλος ε­
πίσης πρέπει να ήταν ο αριθμός των φορητών εικό­
νων και πλούσιος ο λοιπός λατρευτικός διάκοσμος
της εκκλησίας, ανόιλογος της επί αιώνες φροντίδας
και προσφοράς των χριστιανών, ιδιωτών ή επαγγελ­
ματικών ομάδων, σ' αυτόν το χώρο πνευματικής κα­
ταφυγής τους8283. Σε πρόχειρο κατάλογο της εκκλησί­
ας, μάλλον της δεκαετίας του 1930, καταγράφονται
αναλυτικά 165 εικόνες, 54 κανδήλες (οι περισσότε­
ρες ασημένιες) και 7 πολυέλαιοι (5 υάλινοι και 2
μπρούτζινοι). Εκ των ανωτέρω, 20 εικόνες βρίσκο­
νταν στο γυναικωνίτη, ενώ 61 εικόνες, 6 κανδήλες
και 3 πολυέλαιοι στο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικο­
λάου. Τρεις από τις εικόνες του ναού (του 15ου-
16ου αι., σύμφωνα με εγκυρότατες εκτιμήσεις) θεω­
82. Ν. Ρουόομέτωφ, Η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Καβάλας από
έναν Κώδικα των ετών 1895-1908, Καβάλα 1998, ο. 236 (η ερ­
γασία περιέχει περιλήψεις και μεταγραφές των πράξεων του Διοι­
κητικού Κώδικα Αντιπροσωπείας και Δημογεροντίας, 1895-1908).
83. Ορισμένα από τα αφιερώματα σώζονται στη σημερινή εκ­
κλησία, π.χ. εικόνα που προοέφεραν οι υποδηματοποιοί της Καβά­
λας το 1895.
ρούνται σημαντικά δείγματα βυζαντινής τέχνης και
υψηλής καλλιτεχνικής αξίας: Μία εικόνα του Αγίου
Ιωάννου του Χρυσοστόμου (διαστάσεων 0,60x0,90
μ.), μία του Ιωάννου Προδρόμου (0,75x1, ΙΟμ.) και
μία των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου (0,85x1,20
μ., μοναδική στο είδος της)84.
Μετά την επέκταση της πόλης και τη δημιουργί­
α των νέων χριστιανικών συνοικιών, η εκκλησία της
Παναγίας εξυπηρετεί τις ανάγκες όχι μόνο των κα­
τοίκων της χερσονήσου, αλλά και άλλων περιοχών
της πόλης που δεν είχαν δικό τους θρησκευτικό χώ­
ρο: του Καρά Ορμάν, μέχρι την ανέγερση του Αγίου
Αθανασίου (1888), και του συνοικισμού Τηλεγράφου,
μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας.
Ατό τις αρχές του 20ού αιώνα στην ενορία της
Παναγίας ανήκουν και άλλες περιοχές της πόλης.
Διαβάζουμε από τον 2ο Κώδικα Προικοσυμφώνων:
“κατά τήν συνοικίαν Μικρά ΓΙοταμούόια (ή “Τσαϊλί
Μ αχαλεοΓ ή “ Τσαϊλάρ Γενή Μαχαλεοι') τής ένορί-
ας τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου...”, “έν τή συνοικία
Αγίου Παύλου καί Τσαϊλάρ Μαχαλεοί, υπαγόμενο)ν
εις τήν ενορίαν τής Παναγίας...”, ”... έν τή νέα συ­
νοικία Καοάλλας παρά τή Συναγωγή (ή “χάβρα σο­
κάκι") πέμπτου τμήματος ενορίας Παναγίας?', “...συ­
νοικία Αγίου Παύλου, ένορία Παναγίας, όόός Τηλε­
γράφου...”, “έν τή ένορία τής Παναγίας καί συνοικί­
αν Τηλεγράφου”, “...κατά τήν συνοικίαν Γενή Μαχα-
λέ τής ένορίας τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου...” κλπ.85
Ατό όλα αυτά συνάγεται ότι στη δικαιοδοσία του
ιερέα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου υπάγονται οι
χριστιανοί της γειτονικής προς τη χερσόνησο περιο­
χής του Υδραγωγείου (“Καμάρες”), του Διοικητηρί­
ου (σημερινών Δικαστηρίων) και τα χαμηλά μέρη
των σημερινών οδών Γαλλικής και Ελληνικής Δημο­
κρατίας (το υψηλότερο μέρος, δηλ. η περιοχή του
Σούγιολου, υπάγεται στην εκκλησία του Αγίου Αθα­
νασίου). Επίσης μέρος της συνοικίας των Ποταμου-
δίων, (το υπόλοιπο υπάγεται στην ενορία του Αγίου
Ιωάννου) και ένα τμήμα της Κεντρικής Συνοικίας
84. Α τ ό τις εικόνες, οι 28 αναφερονται ως “μεγόύ.αι ”, οριομέ-
νες χαρακτηρίζονται “πολύ παλαιοί" ή “παλαιαί", ενώ σ' άλλες ση-
μειώνεταα “ ραγισμένη ”, “ σπασμένη", "ρωσσική", “χαλκογραφία Αγ.
Ορους" κλπ. Δε χωρίζουμε πόσες και ποιες από αυτές κοσμούν
και τη σημεριπ) εκκλησία και πόσες “χάθηκαν" κατά την κατεδά­
φιση του παλιού ναού. Οι 3 εικόνες του 15ου αι. κλάπηκαν από
σπείρα αρχαιοκαπήλων το 1975, βρέθηκαν όνο χρόνια αργότερα
και εκτέθηκαν στο Βυζαντι νό Μουσείο Αθηνών μέχρι το 1990. Ε-
κτοτε φυλάσσομαι στην Ιερά Μητρόπολη Φιλίππων, Νεαπόλεως
και Θάσον. Φάκελος με δημοσιεύματα εφημερίόιυν για την κλοπή
και την ανεύρεσή τους υπάρχει στο αρχείο τον ναού της Πανα'/ί-
ας (απ' όπου και ο κατάλογος των εικόνων). Το νεότερο αρχείο
της εκκλησίας μελέτησε ο Ν. Καραγια\νακίόης, όμως θερμές ευχα­
ριστίες προς τον πατέρα Παναγιώτη Ζαχαριάδη, εφημέριο της Πα­
ναγίας, οφείλουμε και εμείς.
85. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1904-1914, ο. 199, 211, 214,
219, 237, 247, 419.
 Ca valla. E ^Iis e G rccq u e S t. A thanase
'Eukijifa A|. 'Afavaai\v*
Η εκκλησία τον Αγίου Αθανασίου (1888) στις αρχές τον
20ού at. (αρχείο Ι.Α.Α.Κ. του κ. Ν. Ρουδομέτωφ).
(το υπόλοιπο στην ενορία του Αγίου Παύλου). Η
ρύθμιση αυτή πρέπει να έγινε στα τέλη του 1907,
προφανώς για λόγους ισοκατανομής του πληθυσμού
κατά ενορία.
Στην Καβάλα των μεσαίων δεκαετιών του 19ου αι.
η Εκκλησία δεν υπηρετεί απλώς τις ανάγκες της θρη­
σκευτικής πίστης. Αποτελεί επιπλέον (περισσότερο ί­
σως από άλλες περιοχές του υπόδουλου Ελληνισμού)
και ενοποιητικό παράγοντα, πυρήνα και οδηγό της
ζωής. Για δύο κυρίως λόγους: Πρώτον, επειδή ο πλη­
θυσμός της πόλης είναι, από άποψη προέλευσης και
καταβολών, ανομοιογενής και συνεπώς η θρησκεία α­
ποτελεί την κοινή συνισταμένη του. Δεύτερον, επειδή
εδώ αποκλειστικός ρυθμιστής των κανόνων της κοι­
νωνικής ζωής και της ηθικής τάξης, δημιουργός και
θεματοφύλακάς τους, είναι η Εκκλησία.
Θεοφάνεια οτο χώρο του Φαλήρου, 1910 (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας)
Η κοινωνία των Ελλήνων της Καβάλας δεν είχε
κάποια ιστορική συνέχεια στο χώρο αυτό ούτε ρίζες
παράδοσης, που να διαμορφώσουν ένα εθιμικό πλαί­
σιο ζωής (λ.χ. ένα εθιμικό δίκαιο). Οι δεσμοί με το
παρελθόν έχουν προ πολλού διακοπεί. Μέχρι και το
17ο αιώνα ο πληθυσμός της περιοχής πρέπει να δια­
τηρούσε αμυδρά μνήμες από το αρχαίο ένδοξο πα­
ρελθόν86. Η συρρίκνωση όμως του ντόπιου πληθυ­
σμού (όχι μόνο της πόλης αλλά και των χωριών της
περιοχής Καβάλας) επέφερε και την εξαφάνιση των
παραδόσεών του.
Οι νέοι κάτοικοι είναι φορείς των δικών τους πα­
ραδόσεων, που κι αυτές όμως, ξεκομμένες από το
ανθρώπινο και φυσικό περιβάλλον που τις γέννησε
και μεταφυτευμένες σε χώρο αστικό, δεν ευδοκιμούν
για πολύ. Δεν είναι τυχαίο ότι δεν έχουν διασωθεί,
από την εποχή αυτή, τραγούδια, θρύλοι, δοξασίες,
παραμύθια κλπ.
Τα μόνα έθιμα που διατηρούνται είναι όσα συν­
δέονται με τη θρησκεία, κοινό σημείο αναφοράς για
τον ετερόκλητο πληθυσμό. Ο αγιασμός των υδάτων
στα Θεοφάνεια, η περιφορά του Επιταφίου, τα κόκ­
κινα αυγά του Πάσχα, στέρεες και κοινές παραδό­
σεις, είναι από τα λίγα για τα οποία έχουν διασω­
θεί γραπτές μαρτυρίες (οι περισσότερες μάλιστα από
μη ορθοδόξους)87.
86. Λυκονρίνου, "Καβάλα - Περιηγητές" σ. 170, 174-175, 202,
οημ. 23, όπου βιβλιογραφία για τις περί Μ Αλεξάνδρου παραδό­
σεις, που επιβίωναν οτην ευρύτερη περιοχή μας μέχρι χαι τις αρ­
χές τον 20ού αι. Βλ. επίσης κεφ. 2.3.4.
87. Περιγράφονται στις επιστολές των Λαζαριοτών της Καβάλας.
 Με ξεχωριστή λαμπρότητα και πάνδημη συμμετο­ τριαρχείου, σύμφωνα με τα οποία οι Ρωμιοί αποτε­
χή τελούνταν η θεία λειτουργία στην εκκλησία της λούσαν ιδιαίτερη κοινότητα (μιλΧέτ), αυτοδιοικούμε-
Παναγίας, όταν χοροστατούσε ο εκάστοτε μητροπο­ νη βάσει του θρησκευτικού της νόμου90. Η δικαιοδο­
λίτης Ξάνθης”. Όχι μόνο κατά την εορτή της Κοι­ σία της Εκκλησίας εκτείνεται σ' όλο το πλάτος του
μήσεως της Θεοτόκου αλλά και σε άλλες σημαντικές, δημόσιου και ιδιωτικού βίου των ορθόδοξων ραγιά­
όπως των Τριών Ιεραρχών, του Αγίου Νικολάου, του δων, αφού της αναγνωρίζονται εξουσίες νομοθετικές,
Αγίου Ανδρέα, ορισμένες φορές στα Θεοφάνεια κ.ά. διοικητικές, δικαστικές και αστυνομικές.
Οι κώδικες της κοινότητας έχουν αποθανατίσει λί­ Σε τοπική κλίμακα φορέας αυτών των εξουσιαστι­
γες από τις λαμπρές αυτές εκδηλώσεις, που αποτε­ κών αρμοδιοτήτων ήταν ο μητροπολίτης. Ο μητροπο­
λούσαν για τον Ελληνισμό της πόλης ευκαιρία να λίτης, που διοριζόταν από το Οικουμενικό Πατριαρ­
διατρανώσει την εθνική - θρησκευτική του ενότητα χείο και αναλάμβανε καθήκοντα μετά την έκδοση διο­
και να κάνει αισθητή την παρουσία του στην μου­ ριστήριου (μπεράτ) από την Υψηλή Πύλη, ήταν απο­
σουλμανική χερσόνησο. λύτως υπεύθυνος για τον χώρο της δικαιοδοσίας του
Επιλέγουμε ενδεικτικά δύο μαρτυρίες από το έναντι της οθωμανικής εξουσίας, εθεωρείτο προϊστα-
1875: Κατά τον εορτασμό των Θεοφανείων, μετά τη μένη αρχή των κοινοτήτων - ενοριών και του κλήρου
θεία λειτουργία ο μητροπολίτης μετέβη, “έν .τάσι/ τι) της επαρχίας του και αναγνωριζόταν ως θρησκευτι­
αρχιερατική στολή καί μετά φανών καί λαμπάδων κός και “πολιτικός” ηγέτης των Ρωμιών που υπάγο­
καί τάσης ιερατικής ταρατάξεως καί τα \τό ς του λα­ νταν στη θρησκευτική δικαιοδοσία του.
ού' καί στην παραλία του Αγίου Ιωάννη για τον α­
γιασμό των υδάτων. Γύρω από το “ευτρεπισμένον
κουβούκλιον” είχε συγκεντρωθεί όλος ο Ελληνισμός
της πόλης, ενώ στις βάρκες περίμεναν οι νέοι για να
πιάσουν το σταυρό, “όν περ τοολαυών τις τούς έν
τοίς λεμόοις αναμένοντας, έκ. τής ξηοάς μετ' ενδυμά­
των όομήσας, άνείλκνσενΊ Στα τέλη του ίδιου μήνα
(Ιαν. 1875) “τήν επέτειον έορτήν τών Τριών 'Ιεραρ­
χών λειτουργήσαοα ή αύτού σεδ[ασμιότης] έν τώ
Ίερώ ναώ τής Κοιμήσεως τής Ύπεραγίας Θεοτόκου
έν τή άνω συνοικία, έμχτ/μόνευσεν απάντων τών
έφορων, συνδρομητών, δωρητών καί ευεργετών, ζώ-
ιτων τε καί τεθνεώτων, τών έκπαιόευτικών τής κοι-
Απόσπασμα πρακτικού από την πρώτη επίσκεψη το υ
νότητος καταστημάτων. Μ ετά τήν θείαν λειτουργίαν
μητροπολίτη Φιλόθεου στην Καόά/.α (1885)
άναβάντος τή αρχιερατική αυτού στολ.ή έπί τής με­
γάλης αίθούσι/ς τής "Αλληλοδιδακτικής σχολής, έγέ- Από τις αρχές του 18ου αιώνα η Καβάλα ανήκε
νετο ή συνήθης τελετή, εις ήν έκτος πολλών φιλο- εκκλησιαστικούς στη Μητρόπολη Ξάνθης και Περιθω­
μούσων ομογενών παρευρέθη καί ό φιλέλλην διοικη­ ρίου, έδρα της οποίας ήταν η Ξάνθη. Από τότε προ-
τής τής Θάσου καί ούτω έληξεν ή χαρμόσυνος αύτη ϊαταμένη αρχή της χριστιανικής κοινότητας Καβάλας
τελετή έν κοινή απαιτώ ν χαρά καί αγαλλιάσει " ήταν ο μητροπολίτης Ξάνθης, που έφερε τον τίτλο
του “υπερτίμου"91. Στην Καβάλα εκπροσωπούνταν α­
3.3.2. Ο ρόλος της Εκκλησίας στα κοινοτικά πό τον αρχιερατικό του επίτροπο, που μέχρι περίπου
ζητήματα το 1880 ήταν ο ιερέας της Παναγίας.
Η εκκλησία της Παναγίας δεν ήταν μόνο χώρος Με τις νομοθετικές ρυθμίσεις της δεκαετίας του
ιεροτελεστιών ή τόπος πνευματικής καταφυγής. Ή ­ 1860 αλλάζει (όπως θα δούμε στη συνέχεια) το κα­
ταν επί αιώνες και κέντρο οργάνωσης και διοίκησης θεστώς των κοινοτήτων και οι διοικητικές αρμόδιό-
των χριστιανών της πόλης. 90. Ν. Ε/^υθεριάόη, Ανατολιχαί Μελέται. Τα προνόμια τον Οι-
Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η Εκκλησία είναι χουμε\νχού Πατριαρχείου, τ. 1, Σμύρ\Ί] 1909, ο. 199-232.
ο μόνος επίσημα αναγνωρισμένος από το οθωμανικό 91. Για την εχχλησιαστιχή ιστορία r ;/ c περιοχή από το 16ο
αιώνα, Αγγελόπονλου, “Η όιαμόρφωοις των ορίων της Μητροπό-
κράτος φορέας διοίκησης και εκπροσώπησης των λεως Φΰ.ίππων, Νεαπόλεως χαι Θάσον", Η Καδά).α χαι η περιο­
χριστιανών. Η διακεκριμένη αυτή θέση της Εκκλησί­ χή της, ο. 169-211. Με δάση τις μέχρι τώρα γχωστές πηγές, η υ­
ας απορρέει από τα προνόμια του Οικουμενικού Πα-89 παγωγή της Καδάλ.ας στη Μητρόπολη Easfhfg χρονολογούνταν
στα 1721. Σύμφωνα όμως με ανέχόοτες γαλλικές πιγγές που πρό­
88. Οπως θα δούμε παρακάτω, η Καβόύ.α ανήκε (μέχρι το σφατα έφερε στο φως ο Γ. Κουτζαχιώτης ("Ο πληθυσμός της Κα-
1924) στη μητρόπολη Ξάνθης και Περιθωρίου. 6ά).ας το 18ο αιώνα-', σ. 277), η Καδά/.α ανήχε στη όιχαιοόοοί-
89. Κώδικας 1864-1889, ο. 154-155. α τον μητροπολίτη Ξά\·θιγς τουλάχιστον από τ ο 1710.

Πιστοποιητικό εκκλησίας της Καβάλας, 1912.
τητες της Εκκλησίας περιορίζονται. Η Εκκλησία όμως
εξακολουθεί να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο μέσα
στις ελληνικές κοινότητες. Στην Καβάλα λ.χ. ο μητρο­
πολίτης Ξάνθης ήταν πρόεδρος της Δημογεροντίας,
της Εφορείας των Σχολών, των Επιτροπών των Ιε­
ρών Ναών, φυσικά του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου
και αργότερα της Κεντρικής Επιτροπής, της Αντιπρο­
σωπείας και της Εφορείας του Νοσοκομείου. Θα μπο­
ρούσε βέβαια να υποστηριχθεί ότι αυτές οι προεδρίες
ήταν εθιμικά επιβεβλημένες και τυπικές και ότι δεν
αντιστοιχούσαν σε πραγματικές εξουσίες. Δεν παύουν
όμως να αποτελούν αναγνώριση του καθοριστικού ρό­
λου της Εκκλησίας στον κοινοτικό βίο και φυσικά έκ­
φραση της εκτίμησης και της εμπιστοσύνης με την ο­
ποία περιέβαλλαν οι χριστιανοί τον εκάστοτε εκπρό­
σωπο της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας.
Ανεξαρτήτως όλων αυτών, στην Καβάλα η Εκκλη­
σία είχε αρχικά ρόλο κυρίαρχο και καθοδηγητικό. Ό ­
πως προκύπτει αδιαμφισβήτητα από τις πράξεις του
παλιότερου κώδικα της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινό-
τητος της πόλης, η όποια οργάνωση της κοινότητας
και όλες σχεδόν οι διεργασίες που συντελούνται στο
εσωτερικό της μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1870,
φέρουν τη “σφραγίδα” των μητροπολιτών. Αλλωστε
μέχρι τότε η πόλη δε διέθετε άτομα με διοικητικές ι­
κανότητες, η προηγούμενη εμπειρία για τα κοινοτικά
ζητήματα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη στην Καβάλα και,
κυρίως, το ανώτερο στρώμα των ισχυρών εμπόρων
δεν ήταν ακόμη σε θέση να όιεκδικήσει τον απόλυτο
έλεγχο των κοινοτικών πραγμάτων.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1870 η διοίκηση
και η εκπαίδευση της κοινότητας περιέρχονται υπό
τον έλεγχο των ανώτερων αστικών στρωμάτων της
πόλης και η Εκκλησία αναλαμβάνει ρόλο ρυθμιστικό.
Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι αποδυναμώνεται ο πνευ­
ματικός της ρόλος, ούτε ακόμη ότι υποχωρεί η “πο­
λιτική” επιρροή της στα λαϊκά στρώματα. Μόνο που
η επιρροή αυτή δεν μπορεί να εκφραστεί στο επίπε­
δο των κοινοτικών αποφάσεων, αφού η διοίκηση της
κοινότητας έχει ταξικό χαρακτήρα και οι κατώτερες
τάξεις δε μετέχουν στις διαδικασίες της πολιτικιάς ζω­
ής της κοινότητας”.
Όμως η επιρροή της εκκλησίας στον κοινοτικό βί­
ο δεν πρέπει να αποτιμηθεί με κριτήριο το βαθμό
συμμετοχής της στα διοικητικά ζητήματα της κοινό­
τητας. Κατά την περίοδο που ιστορούμε όλες οι εκ­
δηλώσεις της κοινωνικής ζωής είναι διαποτισμένες με
βαθύ θρησκευτικό αίσθημα και οι δεσμοί κυρίως των
λαϊκών στρωμάτων με την Εκκλησία είναι στενοί και
αδιατάρακτοι, ακόμη και κατά τις περιόδους που αυ­
τή βρίσκεται στη δίνη των ενδοκοινοτικών συγκρού­
σεων (δεκαετίες 1870 και 1880).
Επιπλέον η Εκκλησία έχει την εποπτεία όλων των
πτυχών της κοινοτικής ζωής. Δεν πρέπει να αγνοού­
με ότι τα κοινοτικά ζητήματα ρυθμίζονται βάσει του
παραδοσιακού θρησκευτικού νόμου, από τον οποίο
άλλωστε απορρέουν και οι κανόνες της κοινωνικής
ζωής και τα ηθικά κριτήρια. Για παράδειγμα, οι προ­
σωπικές σχέσεις (αρραβώνες, γάμοι, χωρισμοί, υιοθε­
σίες κλπ.), μια από τις σημαντικότερες πτυχές του
κοινοτικού βίου, υπάγονται στην αποκλειστική δικαιο­
δοσία της Εκκλησίας και ρυθμίζονται με βάση το θρη­
σκευτικό δίκαιο. Ακόμη και οι περί υλικών πραγμά­
των συμβάσεις των μελών της κοινότητας χρειάζονται
την επικύρωση των εκκλησιαστικών αρχών, οι οποίες
έτσι εγγυώνται τη νομιμότητα τους και διασφαλίζουν
την εκτέλεσή τους.
Με το ευρύτατο φάσμα των αρμοδιοτήτων της η
Εκκλησία συντελεί (και πειθαναγκαστικά, όταν χρειά­
ζεται), ώστε το σύνολο σχεδόν των υποθέσεων των
χριστιανών να ρυθμίζεται και να διεκπεραιώνεται μέ­
σα στους κόλπους της κοινότητας και να μην υπάγε­
ται στη δικαιοδοσία των οθωμανικών αρχών. Κρατώ­
ντας όμως η Εκκλησία την κοινοτική ζωή στο απυ­
ρόβλητο της οθωμανικής εξουσίας, διασφαλίζει την
αυτοτέλεια της κοινότητας και εδραιώνει την ηθική
και θρησκευτική ενότητα και συνοχή των μελών της.
Κατά το χρονικό διάστημα που καλύπτουν οι αρ­
χειακές πηγές της κοινότητας, μητροπολίτες Ξάνθης
διετέλεσαν ο Διονύσιος (Μπίστης), από Φεβρουάριο
1861, ο Ιλαρίων, από Μάρτιο 1867, ο Καλλίνικος
(Θωμαϊδης), από Οκτώβριο 1872, ο Καλλίνικος (Ευ-
τυχίδης), από Μάρτιο 1875, ο Φιλόθεος, από Δεκέμ-
92. Βλ. στο χεφ. 3.5.4.
 βριο 1877, ο Διονύσιος, από Σεπτέμβριο 1885, ο Ιω­ γενικός αρχιερατικός επίτροπος, 1896 -1898. Οικονό­
ακείμ (Σγουρός), από Αύγουστο 1891, και ο Ανθιμος μος π. Χριστόδουλος, 1897-1898, 1908 και 1911. Αρ­
(Αναστασιάδης), από Δεκέμβριο 1910 μέχρι το 1922“'. χιμανδρίτης Νικόλαος (Κουροπέτρογλου), 1898-1899.
Από τις πράξεις του παλαιότερου Κώδικα πληρο­ Σακελλάριος (Οικονόμος από το 1900) π. Ευθύμιος,
φορούμαστε ότι γύρω στα 1860 υπήρχε στην Καβά­ 1899-1900. Αρχιμανδρίτης Σπυρίδων (Βλάχος), 1901-
λα ένας λαϊκός (μη κληρικός) επίτροπος του μητρο­ 1906. Αρχιμανδρίτης Νεόφυτος, 1906-1907. Αρχιμαν­
πολίτη Ξάνθης. Αρμοδιότητά του ήταν να εκπροσω­ δρίτης Σωφρόνιος (Σταμούλης), 1908-1909. Πνευματι­
πεί τον ιεράρχη στις οθωμανικές αρχές της πόλης για κός π. Αγγελος, 1909. Επίσκοπος Πέτρας Αιμιλιανός
κάθε υπόθεση των ραγιάδων και “να προστατεύει (Λαζαρίδης), 1909-1910. Αρχιμανδρίτης Αλέξανδρος
τους χριστιανούς”. Το 1862 “ό χαήρ όονατζής Σκέ- (Παπαδόπουλος), 1910-1911. Επίσκοπος Μυρέων Α­
τζε (ο μητροπολίτης της Ισκετζέ, όηλ. της Ξάνθης), θανάσιος (Λάσκαρης), 1911-1913“'.
έόίώρηαεν βεκίλην του (όηλ. αντιπρόσωπό του έναντι Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1880 (και αρ­
των οθωμανικών αρχών της Καβάλας) τόν Μαύρου- γότερα όμως, κατά διαστήματα, λ,χ. το 1898-1899)
δήν Ελευθερίου Μ πογιάροϋ*4. αρχιερατικός επίτροπος ήταν κα­
Από το 1864 το μητροπολίτη Ξάνθης εκπροσωπεί τά κανόνα ένας από τους
στην Καβάλα ο αρχιερατικός του επίτροπος. Μέχρι φημέριους της Κοιμήαεω
το τέλος της τουρκοκρατίας αρχιερατικοί επίτροποι της Θεοτόκου. Γι' αυτό
χρημάτισαν οι εξής: Αρχιμανδρίτης Ανθιμος, 1864- το λόγο άλλωστε οι
1868. Αρχιμανδρίτης Δανιήλ, 1868-1874 και 1878- πράξεις του κώδικα
1879. Σακελλάριος (Οικονόμος, από το 1886) π. Α­ φέρουν μέχρι το 1882
λέξιος (Ιωάννου), 1875-1876 και 1881-1888. Α ρ χι­ τη σφραγίδα της εκ­
μανδρίτης;] Γεώργιος, 1877. Οικονόμος π. Δημήτριος κλησίας, ενώ οι κατοπι­
(Κυράτξης ή Κυράτσης ή Κηράτσης, 1880. π. Στέριος νές φέρουν τη σφραγίδα
(Δημητρίου), 1889 (-;). Πρωτοαύγγελος Κωνστάντιος, της Μητρόπολης.
93. Βιογραφικά τονς, 11 Γεωργαντζή. Συμβολή εις την ιστορίαν vjy L/vt νι tyti c
Ttjz Ξά\·Θΐ}ς, Ξά\·Θη 1976, ο. 224-242. 256.
94. Κώδικας 1864-1889, ο. 12. 95. Α τό τις πράςεις των πείτε κωδίκων της Ε/ά.ιμνχής Κοινότητας,

** ιI ι /Ί/ *<ν, r - Υρ- y — } C jy'—

'°
:·> ’ & V A 7’
. \U __

S
V A i-
Ί <rxfiVo c j u, J. 0// ^
,
^
^ ■ >
u -.
^
^ ( a<-VS c-—-

y f e . h r i 'C .
ΛΛ. /υ * Λ'
tt£ .u r r
jW 7 ^
t *■ry J
•V
------_ <ΣΑ*·—&>ι
C->Jj1
Ευχαριστήριο έγγραφ ο της Ελληνιχής Κοινότητας Καβάλας π ρ ο ς το σουλτάνο. Σ το ελ/.ηνιχό rw n m ro Τ η
τριάρχη αναφέρεται: "ανέχφραοτον χαρα ν ησθάνθημεν λαβόντες παρά του Αρχιερέιος ημών το t o o a η ) ) ο ό ~ ■ ° ' ,y'ol)‘e'ly·0 α
νον αντοχρατοριχόν υψ η λόν) φιρμάιτον προς ανέγεροιν εκκλησίας εις Καραορμάνιον... η δε λ \ ι .. ..., ■, to? α ια μειομε-
ημων Ά ναξ Σουλτάν Απτού). Χ αμή τ Χαν, αυθέντης ημών, ηυόόχηοε να όωρήοη τέοοαρας περίπου νιλιάδασ τ ό ν ‘ ' - η

βριου 1886). Υπογράφουν 33 άτομα. Η εκκλησία τον Α γίου Αθανάσιον ανεγέρθηχε το 1888 (από τον Κώδικα 1 8 6 4 ^8 8 9 ) ^

Κατά το διάστημα α π ό , η Μητρόπολη, έδρα του
αρχιερατικού επιτρόπου, βρισκόταν στην Παναγία
Αρχικά πρέπει να στεγαζόταν σ' ένα ταπεινό κτίριο
στο προαύλιο της εκκλησίας, το οποίο αναφέρεται
σε πρακτικά του κώδικα ως "προσωρινή Μητρόπο-
λις" (“σννελθόπες εν τη προσωρινή Μητροπόλει"*).
Αργότερα μεταφέρθηκε σε άλλο κτίριο, πλησίον της
εκκλησίας’7, και εκεί διατηρήθηκε πιθανότατα μέχρι
το 1883. Αυτό τουλάχιστον εικάζεται από έγγραφο
του κώδικα, στο οποίο η θέση μιας οικίας στην Πα­
ναγία προσδιορίζεται ως εξής; “„οννορευομένη νπό
των οικιών Αθανασίου Αγαπητού, Αποστόλου Δη-
μητρίον και Μ ητροπό/.εως' \
Εκεί λοιπόν έπρεπε να επικυρωθούν, με την “τε-
τραμελήν Σφραγίδα τής Κοιμήσεως Θεοτόκον Κα-
δύύΐας... πά\πα τά έγγραφα οίασόήποτε κοινής καί
μερικής ύποθέσεως", διαφορετικά θεωρούνταν άκυ­
ρα, "ώς άγραφος χ ά ρ τ η ^ . Εκεί επίσης έπρεπε να
παρουσιαστούν οι χριστιανοί της πόλης για να επι­
λύσουν, ενώπιον του μητροπολίτη ή του εκπροσώπου
του, ποικίλες διαφορές τους: διαζύγια, διαλύσεις αρ­
ραβώνων, διανομές περιουσίας κλπ. Εκεί τέλος ο αρ­
χιερέας και οι πρόκριτοι της κοινότητας συζητούσαν
96. Κώδικας 1864-1889, ο. 9 (έγγραφο τον 1864).
97. Σε φν/3.ο τΐ£ εφ. Κήρνξ (14-7-1932) γίιτται λόγος για το
"όπισθεν τι/ς εκκλ.ηοίας της Πανοεγίας νπερύψηλ,ον κτίριον, το ο­
ποίον απεκαλπίτο ΧΙητρόπολις, καίτοι επί των ημερών μας δεν ε-
χρηοιμοποιείτο ως τοιούτον". Όπως θα δούμε οτη οινέχεια (κεφ.
3.4.1.Χ οτις αρχές τοι* 20ού αι. -και το οχολΛχό κτίριο αναφέρεται
ως "άλλοτε Λ ίητρόπολ,ις".
98. Κώδικας 1864-1889, ο. 272 και 1, αιπίοτοιχα.
Απόσπασμα από πρακτικό της
"ΤεδΊκής Συνελείνεως των
Προκρίτων” (1874Χ Η
συνέλευση καθορίζει τα ποσά
τις αρχιερατικής επ^χορήγησης,
α ν ά λ ο γ α με την οικοδομική
δυνατότητα των μελών της
κοινότητας, σε 100, 50, 25 και
18 γρόαια ετησίως. Ακολουθεί
κατάσταση 178 ονομάτων
(αρχη'/ών των οικογενειών ποι·
ήτα\· μο\ίμως Γςκατεστημέδες
στηδ’ Καδά/.α) με αδπίστοιχα
ποσά.
τα σημαντικότερα κοινοτικά ζητήματα (για την εκ­
κλησία, το σχολείο, τα οικονομικά της κοινότητας,
την ίδρυση συλλόγων κλπ.), ώστε να υποβάλ.ουν τις
προτάσεις τους στη συνέλευση των κατοίκων.
Από την άποψη της συμμετοχής των εκκλησιαστι­
κών αρχών στα κοινοτικά ζητήματα, ευτυχής περίο­
δος για την πόλη υπήρξε η τριετία 1864-1866. Τό­
τε, εξαιτίας σύγκρουσής του με ισχυρούς παράγοντες
της Ξάνθης, ο μητροπολίτης Διονύσιος μένει για με­
γάλα διαστήματα στην Καβάλ.α και η συμβολή του
στα επιτεύγματα της πόλης είναι καθοριστική. Όταν
λ.οιπόν η μερίδα αυτή των κατοίκων της Ξάνθης ζη­
τεί την παύση του, οι λίγοι χριστιανοί της Καβάλας
με έγγραφό τους προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο
(Δεκ. 1866) απειλούν ότι δεν θα αναγνωρίσουν τον
αντικαταστάτη του και ότι θα διατηρήσουν τον αρ­
χιερέα τους στην Καβάλα ισοβίως”! Α πό βέβαια δεν
έγινε. Ήταν όμως τέτοια η δυσαρέσκεια των Καβα-
λαωτών για την έκπτωση του Διονυσίου (Μάρτ.
1867), ώστε ο διάδοχός του, Ιλαρίων, δεν τόλμησε,
όπως φαίνεται, να έρθει στην Καβάλ.α ούτε μια φο­
ρά, αν και παρέμεινε στο θρόνο της Ξάνθης για πε-
ντέμισι χρόνια!
Κατά την πρώτη επίσκεψη του Καλλίνικου στην
Καβάλα, τον Μάιο του 1874, ενάμισι χρόνο μετά
την τοποθέτησή του στην Ξάνθη, τα μέλη της κοι­
νότητας εξέφρασαν την επιθυμία “όπως ό σεβαστός
ημών Αρχιερείς όιαμένη τήν μιαν έξαμηνίαν έν τή9
99. On., ο. 54-53.
 ήμετέρα πόλει .τρός ό*ενθτπ]οιν χαι έξομάλνναν τών
«3«αφήοων αναγκών και ϋτσβέσεων τής κοινότητας
ημών". Ο Μητροπολίτης αναγνώρισε το δίκαιο του
αιτήματος. αντέτεινε όμως ότι “δεν ήόώχττο νά ά α -
τΐ]ρή Μητράταλιν καί έν Ξαν&ι καί έν Νεα-τάλει"
για τον πρόσθετο λόγο ότι "έιεκα τής άποσκιρτήοε-
ι χ τών Βουλγάρων τά εισοδήματα τής έ.ταρχίας
ταντης ήκρωττ/ριάσθτ/σαι· ΰτέρ τό ήμισν". Το αίτιιμα
των Καβαλτωτών δεν ικανοποιήθηκε. παρότι για την
υλοποίησή του η Κοινότητα αποφάσισε να εισπράξει
αρχιερατική επιχορήγηση και από αυτούς που είχαν
εγκατασταθεί στην Καβάλα προ ολίγου καιρού"0.
Ολα αυτά αποκαλύπτουν τον πόθο και την ανά­
γκη των κατοίκων της πόλης, μας επιτρέπουν όμως
παράλληλα να εικάσουμε ότι ένιωθαν και παραμελη-
μένοι από τον εκάστοτε θρησκευτικό ηγέτη τους. Λεν
είναι τυχαίο ότι για μεγάλο διάστημα οι Καόαλιώτες
δέ φαίνονταν διατεθειμένοι να καταβάλουν την αρ­
χιερατική επιχορήγηση. Ατό α ς πράξεις του παλιό-
τερου κώδικα μαθαίνουμε ότι δεν είχαν πληρώσει
καθόλου από τα τέλη του 1S72 μέχρι τις αρχές του
1875 (δε γνωρίζουμε τι είχε γίνει κατά την περίοδο
του "ανεπιθύμητου" Ιλαρίωνα, 1867-1872) και τα έ­
τη 1878 και 1S79 . Υπήρχαν βέβαια και αντικειμε­
νικές δυσκολίες κατά τη δεκαετία του 1870 \ ωστό­
σο το αναλογούν στον καθένα ποσό ήταν τόσο μι­
κρό. ώστε η επίκληση οικονομικών λόγων να αποτε­
λεί. κατά τη γνώμη μας, πρόφαση.
Σφραγίδες α τό τονς χώόιχες της Ελλψχχής Κοι*ντητας.
Ατό το 18S5 στα έγγραφα της Κοινότητας τίθε­
ται η σφραγίδα “Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης καί Κα-
βάλλας" (καί όχι "Ξάνθης καί Περιθωρίου", όπως ή­
ταν η επίσημη επωνυμία της Μητρόπολης) και από
το 1910 η σφραγίδα "Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης καί
Νεαπόλεως". Επίσης το 1913 ο μητροπολίτης Ανθι­
μος υπογράφει "ό Ξάνθης καί Καόάλλας_" και όχι
μόνα "ό Ξάνθης_", όπως υπέγραφαν μέχρι τότε όλοι
οι μητροπολίτες. Αυτά πιθανόν αποσκοπούοαν στο*102
I0Q. Κώδιχας IS64-ISS9. a 140-150 (όαον χαι χατάλοηνς ITS
μελών της χοοότητας. με τα αντίστοιχα ,τοαά| Προτρανυχ ο μη­
τροπολίτης σ*χιςεροταν στην επαρχία Αχη Τοελεμτή της R& xnjc,
ci xgum anoi της οποίας της είχα* προσχωρήσει στη Βουλγαριχή
Εξαρχία (ΛοΒουρένοκ, Υποπροξενείο Κανάλαζ. a 103-Ι04Χ
ΙΟΙ. Καδσαζς IS64-IS89. a 154 χαι 227. αντίστοτχα.
102 Βλ. σχετικά στο χ ες. 3 2 3 .
να μετριαστεί κάπως το αίσθημα αδικίας των Ελλή­
νων της Καβάλας. Η πόλη τους είχε δαρύνουσα θέ­
ση στην ευρύτερη περιοχή, αποτελούσε όμως απλή ε­
παρχία της μητροπολιτικής περιφέρειας της Ξάνθης.
3.3.3. Η Επιτροπή του Ιερού Ναού Κοιμήσεως
της Θεοτόκου και τα οικονομικά της εκκλησίας
Οι επιτροπές των εκκλησιών ήταν διοικητικά
“σωματεία" της κοινότητας, με αρμοδιότητα τη διεύ­
θυνση και διαχείριση των ναών. Οι επίτροποι, πέντε
τον αριθμό, με θητεία αρχικά ετήσια και αργότερα
διετή, εκλέγονταν με μυστική ψηφοφορία από την
κοινότητα; μέχρι το 1900 από τη γενική συνέλευση
των κατοίκων ή τη συνέλευση των προκρίτων και έ-
κτοτε από τους αιρετούς "αντιπροσώπους" της κοι­
νότητας '. Η διαδικασία αυτή προσέδιόε δημοκρατι­
κό χαρακτήρα στη διοίκηση των εκκλησιών.
Καθήκον των επιτρόπων ήταν να διατηρούν σε
καλή κατάσταση το ναό, τα άμφια και τα ιερά σκεύ­
η. να διορίζουν, να παύουν και να ρυθμίζουν τη μι­
σθοδοσία του βοηθητικού προσωπικού ττγς εκκλησί­
ας, κυρίως όμως να διαχειρίζονται τα οικονομικά
του ναού (έσοδα - έξοδα, δάνεια, εκποιήσεις, μισθώ­
σεις κλπ.), υπό τον έλεγχο της κοινότητας '*. Το κα­
θήκον αυτό ήταν ιδιαίτερης σημασίας μέχρι περίπου
το 1880, αφού μέχρι τότε τα έσοδα των εκκλησιών
ήταν ο πιο σημαντικός πόρος της κοινότητας για τη
συντηρηση της Μητρόπολης, των εκκλησιών και των
σχολείων. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι κατά τη
δεκαετία του 1S90 η Επιτροπή της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου έκοβε και "μάρκες" όηλ_ μικρής αξίας κέρ­
ματα. για χρήση εντός της εκκλησίας1λ
Οι επίτροποι έχαιραν της καθολικής εκτίμησης
των ενοριτών και του συνόλου των χριστιανών της
πόλ.ιγς (άλλωστε για λίγα χρόνια, μεταξύ 1866-1880,
ήταν κοινοί στις δύο εκκλησίες της πόλης). Στις κα­
τά καιρούς επιτροπές της Κοιμήσεως τιγ: Θεοτόκου
συναντούμε πολλά διακεκριμένα μέλη τιις ελληνικής
κοινότητας της Καβαλ.ας. Αναφέρουμε τα ονόματά
τους, με τη σειρά που εμφανίζονται κατά την πρώ­
τη θητεία τους;
Μιχαήλ Σπόντης, Μάρκος Φώσκολος, Πέτρος
Βάρδας, Παναγιώτης Θεοδωρίδι^ς, Γιαννάκης Σ.
Φέσσας, Αγγελής Σούλου (Σολ.ού), Γεώργιος Ναούμ,
103. Για τα διοικητικά αυτά c y v tr v a . δλ. χεφ. 3-5.3.
104. Κώδικας IS64-ISS9. ο. 143-145 (όπου “Κανονισμός τών
δύο ιερών έχχληοιών, τής Ύπεοα'/ίας Θεοτόκον χαί τού Τιμίοι·
Προφήτου Προδρόμου χαι Βαπτιοτοϋ Ίω όπου” του IS 74), Κα-
νονχαμός τής έν Καδόύλ.α Ελληνικής ‘Ορθοδόξου Κοινότητος, εν
Σμύρνη 1900. a I I - 13 χαι (ομοίωςΧ Καόάλ.α I90S, ο. 20-23 ( σ τ ο
εξής: ΚαχχΜομός IS99 χαι Κανονισμός 1907)L
105. Κώδιχας IS95-190S. a IS -19. X. Πηόομέτωφ. Τοπιχα
Χομίοματα στψ Λνχιτ. Μακεδονία ISS0-19I0. Κα6ά/.α 1991. a
11-24.
Ο ναός του Αγίου Ιωάννου (1866), γύρω στα 1900 (αρχείο Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας κ. Ν. Ρουδομέτωφ).
Παρασκευάς Παρίσσης, Φώτιος Κωνσταντίνου, Αθα­
νάσιος Παπά, Ιωάννης Ναλμπάντης, Γεώργιος Στά-
νου (Στάνης), Αθανάσιος Παραδέλης, Κωνσταντίνος
Μεσσίδης, Μαργαρίτης Ιωάννου, Μιχαήλ Κωνστα­
ντίνου και Γιαννάκης Δεϊρμεντζής, από το 1864 μέ­
χρι το 1875.
Κωνσταντίνος Γεωργίου, Γεώργιος Νικολαΐδης, Α­
ναστάσιος Χαρούσης (Χαρουσιάδης - Χαρισιάδης),
Χρηστάκης Αθανασίου, Νικόλαος Παύλου, Παρα-
σκευάς Σταύρου (Σταυρίδης), Θεόδωρος Μπέλλας
(Μπέλλου), Απόστολος Δημητρίου, Ιωάννης Αναστα­
σίου, Στέργιος Χαρισιάδης, Νικόλαος Γεωργιάδης,
Ιωάννης Κοντουμουσόπουλος (Κοντομισόπουλος),
Χριστόφορος Χριστοδούλου, Πέτρος Αντωνίου (ή
Χρυσοχόος) και Βασίλειος Αντωνιάδης, από το 1876
μέχρι το 1890.
Σ. Βαλάκος, Εμμανουήλ Γεωργίου, Σπύρος Σεκερ-
τζής, Ιωάννης Βασιλείου, Δημήτριος Δ. Φέσσας, Γε­
ώργιος Θεοδωρούδης, Απόστολος Σιώτας, Αριστείδης
Στεργίου, Χρήστος Τζιάτας, Ηλίας Θεοόώρου, Νικό­
λαος Ωρολογάς, Κλεάνθης Τερμεντζής, Στέργιος I.
Φέσσας, Δ. I. Φέσσας, Ζαχαριάς Θεοδώρου, Χρήστος
Τζάρας, Γεώργιος Αντωνιάδης, Δημήτριος Γκόγκας,
Χρήστος Βλαχογιάννης, Πανάγος Στεργίου, Δημ. Τέ-
γος, Δημήτριος Νικολής, Γ.Ν. Γεωργιάόης, Φίλιππος
Δημητρίου και Γ. Τερμεντζής, από το 1895 μέχρι το
τέλος της τουρκοκρατίας1".
Τα οικονομικά του ναού της Παναγίας ποτέ όεν
ήταν ικανοποιητικά. Τα έοοδα'07 (από κεριά, δίσκους,
γάμους, βαπτίσεις, κηδείες, μνημόσυνα, μισθώσεις α­
κινήτων, δωρεές κλπ.) ήταν χαμηλά, λόγω του μι­
κρού αριθμού των ενοριτών και της περιορισμένης
οικονομικής τους δυνατότητας. Τα έξοδα όμως, κυ­
ρίως για τη λειτουργία του ναού και των σχολείων,
δύσκολα μπορούσαν να περιοριστούν. Π.χ. στον προ­
ϋπολογισμό του 1907 τα έσοδα της εκκλησίας ανέρ­
χονταν σε 28.000 γρόσια (έναντι 106.000 του Τίμι­
ου Προδρόμου και 27.000 του Αγίου Αθανασίου), ε­
νώ τα έξοδα σε 30.000'°*.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα η εκκλησία της Πα­
ναγίας χορηγούσε στην Εφορεία των Σχολών 50 και
μετά 60 λίρες ετησίως (έναντι 200 του Αγίου Ιωάν­
νη και 40 του Αγίου Αθανασίου) καθώς και τις ει­
σπράξεις των δίσκων κατά τις εορτές των Θεοφανεί-
ων και των Τριών Ιεραρχών. Ακόμη κάθε Κυριακή
και εορτή στην εκκλησία περιφερόταν δίσκος υπέρ
του νοσοκομείου “ο Ευαγγελισμός”. Μεγάλες ήταν ε­
πίσης οι έκτακτες δαπάνες. Ενδεικτικά, το 1905 η
106. Α τ ό τις ,τράξεις των κωδίκων τι/ς ΕΜηνιχί/ς Κοινότητας.
107. Για τα έσοδα των εκκλησιών, Κανονισμός 1899, ο. 13,
Κανονιομός 1907, ο. 23-24.
108. Κώόιχας 1895-1908, ο. 211.
Στη οννοιχια τον Αγιον Ιωάννου διέμεναν τα πιο εύπορα μέλη της ελληνικής κοινότητας. Στη φωτ.
Βενιξέλον (αρχείο Ιστορικόν και Λογοτεχνικού Αρχείου Καόάλας τον χ. JV. Ρονόομέτωφ).
εκκλησία της Παναγίας συνεισέφερε 100 λίρες για
την ανέγερση του Αγίου Παύλου, ποσό που ξεπερ-
νούοε το 1/3 του ετήσιου προϋπολογισμού της"”.
Γι' αυτούς τους λόγους η εκκλησία αντιμετώπιζε
συχνά οξύ οικονομικό πρόβλημα και οι επίτροποι α­
ναζητούσαν λύσεις για τη θεραπεία του. Το 1874 λ.χ.
ο Γ. Στάνου (Στάνης) καλεί τους ενορίτες της Πα­
ναγίας να εξοφλήσουν τα χρέη τους ή “νά όώσωσι
έπί προθεσμία ομόλογα". Παράλληλα όμως προτείνει
να διαγραφούν από τον κατάλογο των οφειλετών ό­
σοι “έπτώχευσαν ένεκα τής φοράς τών καιρικών πε­
ριστάσεων”. Επίσης το 1898, παρά τις συνεχείς ο­
χλήσεις της Δημογεροντίας, η εκκλησία αδυνατεί να
καταβάλει το ποσό των 700 γροσίων που της ανα­
λογούσαν για αποπληρωμή χρεών της κοινότητας"0.
Η Επιτροπή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αξιο-
ποιούσε κάθε ευκαιρία για αγορά ακινήτων, οικοπέ­
δων και σπιτιών, τα οποία οικοδομούσε ή ενοίκιαζε,
με σκοπό την αύξηση των τακτικών εσόδων της εκ­
κλησίας: Το 1902 αγοράζει από τους αδελφούς Αγ-
γελή οικόπεδό τους πού συνόρευε με το ναό, το σχο­
λείο και τις οικίες Καϊτζή, Φωτίου-Χασάπη, Πατρι­
κή και Μπόζογλου, αντί 4 οθωμ. λιρών. Το 1903 α­
γοράζει την οικία της Αθανασίας Μπόζογλου, που
συνόρευε με οικόπεδο της εκκλησίας και την οικία
Ν. Πούλιου, αντί 35 λιρών. Το 1904 μετά από πρό-
109. 0 . 7 . σ. 6 χαι 173, Κανονισμός 1899, ο. 10, 12-13, Κανο­
νισμός 1907, ο. 19, 23.
110. Κώόιχας 1864-1889, ο. 146. Κώόιχας 1895-1908. ο. 22,
αντίστοιχα.
τμ ήμ α της σ η μ ε ρ ιν ή ς οδού
 μήσεως τής Θεοτόκου...""3. Ανάλογα κληροδοτήματα
πρέπει να είχε η εκκλησία της Παναγίας και από πα-
λιότερες εποχές. Από τον Κώδικα πληροφορούμαστε
λ.χ. ότι το 1876 οι επίτροποι του ναού ενοικιάζουν
στον Ιωάννη Αν. Τερμεντζή “τό όσπήτιον τής εκκλη­
σίας” που βρισκόταν στο Μυσοχώρι (πρόκειται μάλ­
λον για το Μεσοχώρι, θέση της Μεσορόπης), αντί
300 γρ. ετησίως1'4.
3.3.4. Οι ιερείς και οι αρχιερατικοί επίτροποι
Οι Κώδικες της Κοινότητος και τα βιβλία της
Μητροπόλεως έχουν αποθανατίσει τα ονόματα των
κατά καιρούς εφημέριων της Παναγίας (υπήρχαν ό­
μως πιθανότατα και άλλοι εφημέριοι που δεν ανα-
Πρακτικό εκλογιίς επιτρόπων των όύο εκκλησιών, 1887
φέρονται στις παραπάνω πηγές): π. Αλέξιος Ιωάννου
τάση 19 ενοριτών εξασφαλίζει την άδεια της Αντι­ Σακελλάριος (1864-1886), Αρχιμανδρίτης Ανθιμος
προσωπείας να αγοράσει, αντί 100-107 λιρών, την (1864-1866), Αρχιμανδρίτης Δανιήλ (1867-1879), π.
οικία ενός Τούρκου (πρώην ιδιοκτησία Φ. Παλάβρα- Δημήτριος Κυράτσης (Κυράτζης) Οικονόμος (1879-
τζη), που συνόρευε με τα χτίσματα Εμμ. Χασάπη και 1882), π. Ζήσης (Ζήσος) Ευθυμίου Σακελλάριος
Σεβαστής χήρας. Το 1905 ζητεί να ανεγείρει, με δα­ (1881-1888), π. Αλέξιος Οικονόμος (1886-1889), π.
πάνη 50 λιρών, “προσοδοφόρον οικίαν” στο “παρα-
πλεύρως τής νέας εισόδου” οικόπεδο, όμως με από­ 113. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, ο. 8, 24, 46, 80 και 159,
φαση της Αντιπροσωπείας το έργο αναβάλλεται για 174, 196, αντίστοιχα.
114. Κώδικας 1864-1889, α. 182.
αργότερα1". Όπως διαπιστώνεται, στόχος της επι­
τροπής ήταν και η επέκταση του ζωτικού χώρου του
ναού, με την απόκτηση των οικοπέδων που τον πε­
ριέβαλλαν.
Για την κάλυψη των ελλειμμάτων η εκκλησία στη­
ρίζεται και στις προαιρετικές εισφορές και στα κλη­
ροδοτήματα των πιστών. Αναφέρουμε τα πιο σημαντι­
κά: Το 1869 η Σουλτάνα Αγαπητού διατάσσει “νά
όοθώσι εις τά εκπαιδευτικά καταστήματα Καβάλλας
καί εις τάς εκκλησίας αυτής τό όαπήτιόν της καί ό,τι
άλλο εύρεθή έν τώ κιβωτίω της’1"2. Το 1896 η Ελι­
σάβετ Ιωάννου, σύζυγος Αθ. Αντωνίου, καταλείπει
στην εκκλησία 1 λίρα, το 1897 ο Ιωάννης Στεργίου,
ράφτης, 5 λίρες, ενώ το 1900 η Βασιλική Αναστασί­
ου Τερμεντζή 2 λίρες. Το 1903 η εκ Σερρών καταγό­
μενη Μαρία Νικολάου, κάτοχος πολλών ακινήτων
στην Καβάλα, αφήνει στην εκκλησία της Παναγίας
μια από τις οικίες της στη συνοικία αυτή. Το 1907 η
Μήτρω, χήρα Στοϊμένου Καραφύλλη, κληροδοτεί στην
ίδια εκκλησία “μίαν κοπάναν εκ χαλκού ζυγίζουσιν
περί τάς δεκαπέντε όκάδας”. Το 1909 ο Σπυρίδων
Σεκερτζής, “Αρχών Λογοθέτης της επαρχίας Ξάνθης”
και μέγας ευεργέτης της Ελληνορθόδοξης Κοινότητος,
κληροδοτεί “... τό εν Σταμπούλ τσάροι (σημ. οδός Βε-
νιζέλου) ιδιόκτητόν του καφεϊον (καφενείο), αξίας λι­
ρών τουρκ. όιακοσίων... υπέρ τής έν τή Άνω Συνοι­
κία (Μαχαλά) Καβάλλας Ελληνικής Εκκλησίας Κοι-12

111. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, α. 63-64, Κώδικας 1895- Ο αρχιερατικός επίτροπος Καβάλας Αιμιλιανός (Λαζαρίδης),
1908, ο. 133, 152-153, 173, αντίστοιχα. 1909, μετέπειτα μητροπολίτης Γρεβεν ώ ν (αρχείο Β. Παπαδάκη,
112. Κώδικας 1864-1889, ο. 104. από: Η Μακεδονική Θύελλα... 1903-1904, εκδ. Τροχαλία)
 Παναγιώτης Πνευματικός (1886-1888), π. Χριστό­
δουλος Οικονόμος (1888-1897), π. Απόστολος Σα-
κελλάριος (1896-1898), π. Ευθύμιος Σακελλάριος
(1899-1902), Πρωτοπρεσβύτερος Ευγένιος (1900-
1904), π. Γεώργιος Ιωαννίδης (1900-1909), π. Πα­
ναγιώτης (1909-1913), π. Χρυσόστομος (1910-
1912), π. Ευφρόσυνος (1911-1912), π. Άγγελος
Πνευματικός (1913).
Ελάχιστες είναι οι πληροφορίες που έχουμε για
τους ταπεινούς αυτούς λευίτες και οι περισσότερες
αφορούν τη μόνιμη πενία τους. Οι ιερείς δεν είχαν
τακτική μισθοδοσία (εκτός του αρχιερατικού επιτρό­
που και, για ένα διάστημα, του ιερέα του Αγ. Αθα­
νασίου)"5. Περιορίζονταν έτσι στα “τυχηρά” (τις
προαιρετικές προσφορές των πιστών) και στα δι-
καιώματά τους από τις ιεροτελεστίες, που όμως δεν
επαρκούσαν για αξιοπρεπή διαβίωση. Είναι χαρακτη­
ριστικό ότι το 1909 ο Σπ. Σεκερτζής κληροδότησε
στην εκκλησία της Παναγίας το καφενείο του, με
τον όρο " ό π ω ς τ ό ή μ ισ υ τ ο ύ ε ισ ο δ ή μ α τ ο ς α υ τ ο ύ δ ια ­
τίθ ετα ι υ π έρ τ ο ν κ α τ ά κ α ιρ ό ν ε φ η μ ε ρ ίο υ α υ τή ς , τω ν
τυχη ρ ώ ν α υ το ύ α πο λα βώ ν μ ή έπ α ρ κ ο υσ ώ ν π ρ ό ς
ά ξ ιο π ρ ε π ή α υ τ ο ύ σ ν ν τ ή ρ η σ ι\;’“*.
Η κοινότητα χορηγούσε στους ιερείς δωρεάν κα­
τοικία στην ενορία τους, εν προκειμένω στην Πανα­
γία, ενίοτε και ένα μικρό ποσό για καύσιμη ύλη, τί­
ποτε όμως περισσότερο. Στα τέλη του 19ου αιώνα
οι ιερείς ζητούν από την κοινότητα να εγκρίνει μια
συμπληρωματική μισθοδοσία τους. Το αίτημά τους,
παρότι είχε και την υποστήριξη του μητροπολίτη,
δεν ικανοποιήθηκε. Και σ' ( ύ λ ε ς περιπτώσεις η κοι­
νότητα δε φάνηκε στοργική: Στα 1898 μετά το θά­
νατο του παπα-Απόστολου, εφημέριου της Παναγί­
ας, η οικογένειά του αντιμετωπίζει οικονομικό πρό­
βλημα Η Δημογεροντία “νίπτει τας χείρας της” και
απλώς παρακαλεί τους τρεις άλλους ιερείς της πό­
λης να χορηγούν στην οικογένεια του θανόντος " έ κ
τώ ν ο ν λ λ ε γ ο μ έ ν ω ν δ ικ α ιω μ ά τω ν _. τό ά ν α λ .ο γο ύ ν μ ε - 156
115. Κώδικας 1895-1908, α. 84, 121.
116. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, ο. 196.
ι * TdjXf· ίζεπ τΰρετν,
iL T f τ * β y . / γ n y
" 0 C i p 'X i L ^ i x t i u . o / t n t T p o r T o J
·γ Σ. au.tX .
Υποφραψίς αρχιερατικών επιτρόπων: Επισκόπου Πέτρας Αιμύτανού, Ευθύμιου Σακεώ.άριον, Επισκόπου Μυρέων Αθανάσιου
Αρχιμανδρίτη Σπυρίδωνος (μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πόσης Εώ.άδος) και Αρχιμανδρίτη Δανιήλ
ρ ίό ιο τού Α ο ιδ ίμ ο υ π α π ά - Ά π ο σ τ ό λ ο υ , ώ ο εί ο ϋ τ ο ς
ζ ώ ν υ π ή ρ χ ε " " 7.
Τα οικονομικά των ιερέων εξαρτώνταν και από
την ενορία που διακονούσαν, αφού δεν ήταν ίδιας
οικονομικής δυνατότητας οι ενορίτες λ.χ. του Αγίου
Ιωάννου και του Αγίου Αθανασίου. Γι αυτό κατά
καιρούς άλλαζαν περιφέρεια, κάποτε μάλιστα αυτό
γινόταν με κλήρωση (μόνο η εκκλησία του Αγ. Αθα­
νασίου είχε, για μεγάλο διάστημα, σταθερό εφημέ­
ριο). Η ρύθμιση αυτή επιβλήθηκε, στα τέλη του 19ου
αι., και γι' άλλο λόγο: ορισμένες από τις “εκκλησια­
στικές περιφέρειες" της πόλης, όπως καθορίστηκαν
τότε από την κοινότητα, δεν είχαν δικό τους ναό.
Π.χ. ο ιερέας της περιφέρειας Τηλεγράφου λειτουρ­
γούσε στην Παναγία1".
Οι ιερείς διορίζονταν και παύονταν από το μη­
τροπολίτη. Ωστόσο λόγο για τη διατήρηση ή την α­
ντικατάστασή τους είχε και η κοινότητα. Στα πρώ­
τα βήματα της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας, όταν οι
περισσότεροι χριστιανοί ζούσαν ακόμη στη χερσόνη­
σο, τίποτε δε φαίνεται να σκιάζει τις σχέσεις των ιε­
ρέων με το ποίμνιό τους. Ο εφημέριος της Παναγί­
ας (ο παπα-Δανιήλ, ο παπα-Άνθιμος, ο παπα-Αλέ-
ξιος), δεν είναι μόνο πνευματικός ποιμένας. Είναι
αυτός που μεσολαβεί στη διαμάχη δύο οικογενειών,
αυτός που θα συμφιλιώσει ένα ζευγάρι, που θα φέ­
ρει στον ίσιο δρόμο τον παραστρατημένο, είναι ο έ­
μπιστος μάρτυς για το προικοσύμφωνο, τη διαθήκη,
το συμβόλαιο, αυτός που θα βοηθήσει τον αγράμμα­
το, θα υπογράψει το έγγραφο εκ μέρους του και θα
προστατεύσει τα συμφέροντά του και τόσα άλλα,
που δεν τα αποκαλύπτουν οι τυπικές διατυπώσεις
των αρχειακών πηγών. Σπάνιες, μεμονωμένες και για
επουσιώδη ζητήματα ήταν οι κατηγορίες εναντίον
τους (για αμφιοβητήσιμες ενέργειες τους σε θέματα
διαζυγίων και συνοικεσίων), ορισμένες μάλιστα αβά-
σιμες (για υψηλά τέλη αδειών γάμου)"9.
117. Κώδικας 1895-1908, α. 69, 78 και α. 31, αντίστοιχα
118. Κώδικας 1864-1889, σ. 227, Κώδικας 1895-1908, α. 79.
119. Κώδικας 1864-1889, σ. 225-226.
C T T o 2 i ltJ 7 ί a ? a ’J J a j Ό ^ V £ * • V · '* *
@vjx ί o j .
 Καθώς όμως πορευόμαστε προς τα τέλη του 19ου ξεως καταλλήλου αρχιερατικόν επιτρόπου”123. Η αλή­
αιώνα, φαίνεται πως οι απλοϊκοί και με ελλιπή μόρ­ θεια είναι ότι το έργο του εκάστοτε αρχιερατικού ε­
φωση παπάδες δυσκολεύονται να ανταποκριθούν πιτρόπου δεν ήταν εύκολο. Επειδή ο μητροπολίτης
στα πιο σύνθετα καθήκοντα τους και στις αυξημένες Ξάνθης δεν μπορούσε να παραμένει επί μακρόν στην
απαιτήσεις της κοινότητας. Το 1879 η υπολειτουρ­ Καβάλα, ούτε καν να έρχεται συχνά εδώ (αρκεί να
γούσα Δημογεροντία αδυνατεί να συγκεντρώσει την σκεφτούμε ότι τότε η Ξάνθη απείχε από την Καβά­
αρχιερατική επιχορήγηση του επόμενου έτους και α­ λα, δρόμο δέκα ωρών!) οι ευθύνες για την αποτελε­
ναθέτει το έργο αυτό στους τέσσερις ιερείς της πό­ σματική λειτουργία των κοινοτικών οργάνων έπε­
λης. Τους καλεί να προκαταβάλουν το ποσόν και με­ φταν στους αδύναμους ώμους του εκπροσώπου του.
τά να το εισπράξουν από τους ενορίτες τους. Για το Τα πράγματα αλλάζουν από τις αρχές του 20ού
σκοπό αυτό χωρίζει την πόλη σε τέσσερα τμήματα. αιώνα. Οι αρχιερατικοί επίτροποι των τελευταίων
Η απόφαση -τονίζεται- είναι υποχρεωτική για τους χρόνων της τουρκοκρατίας δεν είναι οι απλοϊκοί πα­
ιερείς, οι οποίοι διαφορετικά οφείλουν να παραιτη­ πάδες της πρώτης περιόδου, αλλά ιερωμένοι με γνώ­
θούν. Το 1898 πάλι η Δημογεροντία λαμβάνει “τήν σεις, ικανότητες και κύρος. Ορισμένοι μάλιστα ανα-
όικαίαν καί άμετάκλητον έχπόφασιν περί οριστικής δείχθηκαν σε ξεχωριστές μορφές της Εκκλησίας μας:
παύσεως των ιερέωνr και ζητεί πιεστικά από το μη­
τροπολίτη να τους αντικαταστήσει “όι' άλλων εύπαι-
δεύτων καί καταλλήλων". Στην απόφαση υποκρύπτε-
ται η απειλή της δικαστικής λύσης, αν ο μητροπολί­
της αγνοήσει την κοινή γνώμη και αναδιορίσει τους
ίδιους ιερείς1'0.
Όπως είναι φυσικό, τέτοια θέματα θίγονται στους
κώδικες της κοινότητας με μεγάλη λεπτότητα και γι'
αυτό δεν μπορούμε να γνωρίζουμε λεπτομέρειες ή τις
ακριβείς αιτίες αυτών των ενεργειών120121. Από την αλ­
ληλογραφία όμως των καθολικών της Καβάλας (των
Λαζαριστών) πληροφορούμαστε, το 1888, ότι οι ορ­
θόδοξοι ιερείς είναι λιγότερο μορφωμένοι από το
ποίμνιό τους, ότι η αγραμματοσύνη τους μειώνει την
εκτίμηση των πιστών προς το πρόσωπό τους, ότι οι
Έλληνες ντρέπονται γι' αυτούς και τους σχολιάζουν
αρνητικά κλπ. Ωστόσο ακόμη και στα 1912 από
τους επτά ιερείς της Καβάλας μόνον δύο ήταν “πε­
παιδευμένοι” ενώ οι πέντε δεν είχαν κάποια ιδιαίτε­
ρη μόρφωση (ήταν “απαίδευτοι”)122.
Στην έλλειψη ικανών ιερέων πρέπει κυρίως να ο­ Βλάχος, αρχιερατ. επίτροπος Καβάλχις (1901-1906),
Σ π υ ρ ίδ ω ν
φείλεται και η προβληματική, για μεγάλο διάστημα, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πόσης Ελλ.άδος (1949-1956).
λειτουργία των κοινοτικών οργάνων, κυρίως της Δη­
μογεροντίας. Αυτό αναφέρεται και ρητά δύο φορές: Ο αρχιμανδρίτης Σπυρίδων Βλάχος (1901-1906),
το 1878 η Γενική Συνέλευση ομολογεί ενώπιον του μετέπειτα μητροπολίτης Βελλάς και Κονίτσης
μητροπολίτη ότι “σννησθάνετσ τάς πο/λ.άς καί ποι­ (1906), Ιωαννίνων (1916) και από το 1949 Αρχιε­
κίλας αυτή ελλείψεις, άλλα δυστυχώς δέν είχεν τόν πίσκοπος Αθηνών. Ο αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Στα-
κατάλληλο ν' άναλάβη τήν πρωτοβουλίαν καί την μούλης (1908), από τους πλέον λόγιους ιεράρχες της
διαρρύθμισιν τών κατ' αυτήν”. Το 1880, μετά από Εκκλησίας μας, αργότερα Μητροπολίτης Μυριοφύ-
μια άστοχη ενέργειά της, η Δημογεροντία “απολογεί­ του και Περιστάσεως (1917), Βέροιας και Ναούσης
ται": “τούτο προήλθεν κατά συνέπειαν τής μή ύπάρ- (1924) και Ελευθερουπόλεως (1927-1958). Ο Επί­
σκοπος Πέτρας Αιμιλιανός (1909), μητροπολίτης
120. Κώδικας 1864-1889, α. 227-229, Κώδικας 1895-1908, ο.
40-11, αντίστοιχα. Γρεβενών μέχρι το μαρτυρικό θάνατό του το 1911.
121. Οι ιερείς δεν είχαν ανταποκριθεί, όπως φαίνεται, στην πα­ Ο Επίσκοπος Μυρέων Αθανάσιος (1911), όμηρος
ράκληση της κοινότητας να αναλάβονν χωρίς αμοιβή τις ιεροτελε­ στη Βουλγαρία το 1913, μητροπολίτης Αργολίδος το
στίες του θανόιπος πατα-Απόστολον (Κώδικας 1895-1908, ο. 31,
1914.
40), αυτό όμως πρέπει να ήταν η αφορμή της παύσης τους.
122. Αρχείο Λαζαριστών, Documents Officiels 1887-1922, a.
23 και AYE, 1912/αακ.Β', Καβάλ.α 11-1-1912, αντίστοιχα. 123. Κώδικας 1864-1889, ο. 200 και 228-229, απίστοιχα.
 Το ελλψικο Παρθεναγωγείο (σιρερ. Wo Δημοτικό Σχο).ειο), 1991-93. Παρθεναγωγείο λειτούργησε στην Καβάλα (οτο όιόακτήριο
της Παναγίας) από το 1867-68, νωρίτερα από άλλες μεγάλες πόλεις τι/ς Μ ακεόοηας (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. κ. Ν. ΡΟνόομέτωφ).
177
3.4. Το Σχολείο της Παναγίας και η Εκπαίδευση ζονται πρός ωφέλειαν των πτωχών τής πολιτείας
Καβά/.λας"'1'. Από τη δήλωση μπορούμε να εικάσου­
3.4.1. Τα σχολεία της Π αναγίας και οι πρώ­ με ότι η αναφερόμενη σχολή λειτουργούσε και προ
τες εκπαιδευτικές δομές (δεκαετία 1860) του 1860. Πιθανότατα όχι συνεχώς, αν κρίνουμε α­
Μέχρι το 1879 όλα τα σχολεία της Καβάλας στε­ πό την υπόσχεση των δημογερόντων “εις τό εξής νά
γάζονταν στο διδακτήριο της Παναγίας. Το σχολικό μήν άφήοωοι τό κοινόν σχολεϊον άνευ διδασκάλου"
κτίριο βρισκόταν μέσα στην αυλή της εκκλησίας, πε­ (1864).
ρίπου στη θέση του σημερινού σχολείου, και κατά το Ο Κανονισμός της νεοσύστατης Δημογεροντίας
19ο αιώνα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε και ως έδρα (7-11-1864) -απ' όπου και η παραπάνω “υπόσχεση"-
του αρχιερατικού επιτρόπου ή να φιλοξένησε υπηρε­ φανερώνει ότι μια από τις πρώτες φροντίδες της Ελ­
σίες της Μητρόπολης. Αυτό τουλάχιστον υποδηλώ­ ληνικής Κοινότητας ήταν η οργάνωση μιας στοιχειώ­
νουν κάποιες αναφορές στους κώδικες της κοινότη­ δους εκπαιδευτικής δομής. Το 2ο άρθρο του αναφέ-
τας, όπως: (οικόπεδο) “κείμενον εν τι) συνοικία Μ α­ ρεται στην υποχρέωση των δημογερόντων “ Τνα άπό
χαλά καί συνορεΰον άφ' ενός μέ τόν ιερόν ναόν τής τής αι)μερον καί εις τό έξής νά μήν άφήοωοι τό Κοι­
Κοιμήσεως τής Θεοτόκου... έκ τρίτου μέ Δημοτικήν νόν σχολεϊον άνευ διδασκάλου, είτε ένός είτε δύω,
Σχολήν (άλλοτε Μητρόπολιν)" ( 1902)':4. Κατεδαφί­ άναλόγως τών μέσων ότι να ήθελε χορηγηθώαιν
στηκε γύρω στα 1920 για να επεκταθεί η αυλή της αύτοϊς ύπό τής Κοινότητας, φυλ.άττοντες αύτώ έν
εκκλησίας. καλή καταστάσει καί αρμονία καί μιοθώνοντες όιδα-
Δε γνωρίζουμε αν η μικρή χριστιανική κοινότητα ακάλους όσον ένεση έπί τό συμφερότερον". Με το
της Καβάλας διατηρούσε σχολείο πριν από τη δεκα­ ίδιο άρθρο οι δημογέροντες “ ύποχρεοϋνται νά προα-
ετία του 1860. Η παλιότερη σχετική πληροφορία εί­ ύιορίζωσι καί Έφορον, είτε έκ τών μελών τής Δη­
ναι μια δήλωση του Μ. Σπόντη: “ 1862, Νοεμβρίου μογεροντίας είτε έκ τών έξω συμπολιτών, ϊνα προ-
20. Ό υποφαινόμενος όηλοποιώ ότι καθ' όλην τήν βλέπη καί προμηθενη άπαντα τά άφορώντα τήν κα­
διάρκειαν τής προεδρίας καί έπιστασίας μου μέχρι λήν όιατήρηαιν, τήν εσωτερικήν ευταξίαν διά τήν
τοϋδε εις τήν ενταύθα δημοσίαν σχολήν, έλληνικήν προόδον τής νεολαίας". Ο Κανονισμός μεριμνά και
καί άλληλοδιδακτικήν, άν καί άπέραοαν χρήματά για την εξεύρεση πρόσθετων πόρων "διά τά σχολεία
μου, εις άντιμισθίαν διδασκάλου όσα δήποτε, χαρί-124 τής πολιτείας μας", επιβάλλοντας τέλη σε κάθε ιδιω-

124. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, ο. 63. 125. Κώδικας 1864-1889, ο. 12.

 τικό έγγραφο που επικυρώνει η κοινότητα: “...επί
τών προικοσυμφώνων τρία γρόοια εις τήν χιλιάδα,
έπί τών διαθηκών όσα ό διαθέτης άφήαει... ή ααρα-
νταλείτοργον τουλάχιστον... έπί δέ ίδιας τινός οίουδή-
ποτε ύποθέσεως... ούχί όλιγώτερον τών είκοσι γροσί-
ων’”26.
Αν και με τον κανονισμό του 1864 οι αρμοδιότη­
τες για τα εκπαιδευτικά ζητήματα της κοινότητας α­
νατίθενται στη Δημογεροντία, στην πράξη αυτή δεν
άοκηοε ποτέ τέτοια καθήκοντα. Σχεδόν αμέσως η εκ­
παίδευση ετέθη υπό τον έλεγχο της Γενικής Συνέλευ­
σης των κατοίκων, στην οποία κυρίαρχη ήταν η πα­
ρουσία και μεγάλη η επιρροή των πλούσιων εμπόρων.
Η μετάβαση αυτή των αρμοδιοτήτων φανερώνει ότι η
παιδεία της κοινότητας δεν ελέγχεται πλέον αποκλει­
στικά από την παραδοσιακή ηγεσία της (Μητρόπολη
καί Δημογεροντία), αλλά και από τη νέα ηγετική ο­
μάδα της, την ανερχόμενη αστική - εμπορική τάξη. Διορισμός σχολικών εφόρων από τη Γενική Συνέλευση, 1866
Καρπός των πρώτων ενεργειών της Κοινότητας ή­
ταν όντως η μόνιμη (αν και όχι κανονική, όπως θα
δούμε) λειτουργία του σχολείου της Παναγίας. Το ε­
νιαίο αυτό σχολείο, “κοινό” ή “δημόσιο”, ήταν μάλ­
λον επτατάξιο, αρρένων και θηλέων και είχε αρχικά
δύο εκπαιδευτικούς, δάσκαλο και δασκάλα. Περιλάμ­
βανε δε, τουλάχιστον από τις αρχές της δεκαετίας
του 1860, “ελληνική” και "αλληλοδιδακτική” σχολή.
Οι τέσσερις πρώτες τάξεις του, οτις οποίες τα παι­
διά φοιτούσαν από την ηλικία των 5-6 χρόνων, α­
ποτελούσαν το "δημοτικόν” σχολείον (ή “αλληλοδι­
δακτικόν”, κατά την εφαρμοζόμενη μέθοδο διδασκα­
λίας). Το τριτάξιο “ελληνικόν” δε λειτουργούσε αυ­
τοτελούς, αλλά ήταν προσαρτημένο στο δημοτικό ως
ανώτερο τμήμα του127.
Οι πρώτες πληροφορίες μας για το σχολείο της Συμφωνιμικό της Κοινότητας με το δάσκαλο Αθανααιάδη, 1866.
Παναγίας είναι των μέσων της δεκαετίας του 1860.
Τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1866 αντικαθίσταται ο όργανισμοϊς ένός Γυμνασίου τής Ελλάδος”, να διδά­
δάσκαλος Ιγνάτιος, που υπηρετούσε κατά το σχολικό σκει δηλ. στο “ελληνικό” σχολείο, ακολουθώντας πρό­
έτος 1865-66, και προσλαμβάνεται οτη θέση του άλ­ γραμμα της αντίστοιχης βαθμίδας του ελληνικού εκ­
λος128. Στο συμφωνητικό που υπογράφουν στις 25-9- παιδευτικού συστήματος. Παράλληλα όμως υποχρεού-
1866 “οί κάτοικοι τής πόλεως Καβάλλας”, και ο νέ­ ται “νά έχη καί τόν τύπον τού Άλληλοδιδάκτου”, να
ος δάσκαλος, “ό κύριος Δημήτριος Άθανασιάδης, έξ εφαρμόζει δηλ. την αλληλοδιδακτική μέθοδο, με τη
Ηπείρου όρμώμενος”'25, είναι φανερή η πρόθεση των ρητή μάλιστα δέσμευση να ακολουθεί κατά γράμμα το
Καβαλιωτών να βελτιώσουν την παρεχόμενη εκπαί­ σχετικό “Οδηγό”. Σύμφωνα με τη διδακτική αυτή μέ­
δευση, εφαρμόζοντας στο σχολείο τους εκπαιδευτικά θοδο, που ίσχυε τότε στα κατώτερα δημοτικά σχολεί­
πρότυπα που ίσχυαν στα αντίστοιχα σχολεία του ε­ α, οι μαθητές των ανώτερων τάξεων του “ελληνικού”
λεύθερου ελληνικού κράτους. Ο νέος δάσκαλος καλεί­ σχολείου ασκούσαν και καθήκοντα δασκάλου στις μι­
ται “νά παραδώαη έλληνικά μαθήματα, επόμενος τοΐς κρότερες τάξεις του δημοτικού130.
126. 0 .7.. α. 9-10.
127. Αυτός ο τύπος των σχολείων ήταν κοινός στις αστικές πε­ 130. Διατάγματα για την οργάνωση και τα προγράμματα των
ριοχές του αλύτρωτου Ελληνισμού. Όμως σε κάποιες πόλεις της δημοτικών (1834) και των “,ελληνικών” σχολείων (1836, 1857 και
Μακεδονίας και Θράκης το "ελληνικό" αποτελούσε προπαρα­ 1867), Aλ. Δημαρά, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια Ι­
σκευαστικό ή προκαταρκτικό τμήμα του γυμνασίου. στορίας), τ. Α ' (1821-1894), Αθήνα 1985, α. 45-50, 60-67, 155-
128. Κώδικας 1864-1889, ο. 40, 45. 160, 206. Το κείμενο του Αλληλοδιδακτικού Οδηγού" (ήταν γαλ­
129. Ο.π, α. 46. λικός, μεταφρασμένος το 1830 και 1842), ό.π., ο. 92-102.
 Η αντικατάσταση του Ιγνατίου από τον Δ. Αθα-
νασιάόη έγινε σχεδόν “πραξικοπηματικά”, χωρίς τη
συγκατάθεση της Εφορείας των Σχολείων. Είκοσι έ­
ξι μέλη της κοινότητας, αφού “έονμφώ\Ί]οαν διδά­
σκαλον τόν Α. Αθανασιάδη άντί τοϋ μέχρι τοΰόε 7-
γΐ'ατίου" (Ιούλ. 1866), συγκάλεσαν εκ των υστέρων
τη γενική συνέλευση των κατοίκων και επέβαλαν την
απόφασή τους. Οι έφοροι των σχολείων (Π. Βάρόας,
Μ. Σπόντης και Μ. Φώσκολος) αντιδρώντας σ' όλα
αυτά υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους'31.
Δυσεξήγητη και παράτολμη η ενέργεια των 26
αυτών Καβαλιωτών: Εκτός του ότι δίχασε την κοι­
νότητα για τρεις ολόκληρους μήνες, ενείχε και τον κίν­
δυνο να στερηθούν τα σχολεία τιις πόλης από τις σο­
βαρές οικονομικές ενισχύσεις των πλούσιων εφόρων'32.
Τα κίνητρά τους δεν πρέπει να ήταν οι τυχόν προσω­
πικές συμπάθειες ή αντιπάθειες. Αντίθετα, ρητά τονίζε­
ται η επιθυμία τους να προσλάβουν “διδάσκαλον έχο-
ντα όλα τά πρός όντα τον έπαγκέλματος τούτον, ήτι
ύθηκώς, κάτοχος μαθήσεως καί επιμελής..”. Επανειλημ­
μένες είναι επίσης οι δηλώσεις τους ότι αποσκοπούν
στη βελτίωση των εκπαιδευτικών πραγμάτων; “άποφα-
σίσταντες οι έν τη κομοπόλει Καβάλας κάτοικοι τήν
καλητέρενσιν τών ενταύθα κοινών κ α τ α σ τ η μ ά τ ω ν ή
“συνελεύσεως γενομένης.. περί όιοργανισμοΰ καί άπο-
καταστάσεως επί τά πρόσω τών σχολείων τής πολιτεί­
ας μ α ς κλπ131233.
131. Κώδικας 1864-1889, ο. 40, 45. Αξίζει να μνημονεύσουμε
αντούς τους 26 (ή 27;) Καβαλ.ιώτες, ανάμεσα ατούς οποίους βρί­
σκουμε και μια γυναίκα (!): Γιανιόπουλος Σωτηρίου, Γ. Ναλ,μπά-
ντης, Π. Θεοόωρίδης, Μαυρουδής Ελευθερίου, Αναστάσιος (;), Pij-
γας Αλεξίου, Αθανάσιος Χρήστου, Χριστόδουλος Ουζούν Φώτη, Α.
Χαρούαης, Φίλιππος Δημητρίου, Παράσχος Φώτη, Γεώργιος Πα-
ναγιώτου, [Χριστόδουλος Φώτη], Α ν τ ώ ν ης Σταύρου, Β. Σαμουήλ,
Θ. Αθαναοιάόης, Αγγελής Μ. Σουλού, Γεώργιος Ναούμ, Παρ.
Σταυρίόης, Νικόλαος Πούλιου, Αναστασία Δ. Αγαπητού, Δ. Νικο­
λάου, Σωτήριος Χριστοδούλου, Βασίλης Βογιατζής, Βασίλης Δημη­
τρίου, Αργυρής Φώτη, Ν. Δημιρρίοιι (ο Χριστόόουλ.ος Οζουν Φώ­
τη είναι μ ά λ λ ο ν το ίδιο πρόσωπο με τον Χριστόδουλο Φώτη).
132. Από τους εφόρους, μόνο ο Μ. Φώσκολος ανακάλεσε την
παραίτησή τον (Κώδικας 1864-1889, ο. 48).
133. Ό.π., α. 45, 47, 48.
Αυτά, σε συνδυασμό με τους προαναφερθέντες δε­
σμευτικούς όρους προς το νέο δάσκαλο, μας επιτρέπουν
να εικάσουμε ότι ο Ιγνάτιος αδυνατούσε να ανταποκρι-
θεί στα νέα εκπαιδευτικά πρότυπα που ήθελε να επι­
βάλει η κοινότητα Δε γνωρίζουμε αν διέθετε ή όχι τα
αναγκαία τυπικά προσόντα ή την απαραίτητη κατάρ­
τιση, αμόρφωτος πάντως δεν ήταν. Οι λίγες πράξεις
του κώδικα που φέρουν την υπογραφή “διδάσκαλος Ι ­
γνάτιος, ό γράψας" είναι συνταγμένες σε σωστά ελλη­
νικά, σε αντίθεση με το συμφωνητικό που συνέταξε ο
δάσκαλος Αθαναοιάόης. Ο λόγος της απόλυσής του ή­
ταν μάλλον ι] προσκόλλησή του στην παραδοσιακή εκ­
κλησιαστική παιδεία Την εικασία αυτή ενισχύει μια α­
πό τις υπογραφές του (1875): “Παπά Ιγνάτιος, διδά­
σκαλος"1Λ4.
Στα σχέδια της γενικής συνέλευσης ήταν και η ί­
δρυση παρθεναγωγείου (κατώτερου δημοτικού κορι-
τσιών). Για το σκοπό αυτό -αλλά και για να απαλ­
λάξουν κάπως την εκκλησία από το δυσβάσταχτο, ό­
πως φαίνεται, βάρος της οικονομικής συντήρησης
των σχολείων- υπόσχονται “συνδρομήν τινά έκαστος
κατά όύναμίν τον". Το Παρθεναγωγείο τιις Παναγίας
πρέπει να ιδρύθηκε σχεδόν αμέσως, αφού φαίνεται να
λειτουργεί κατά το σχολικό έτος 1867-1868, πολύ νω­
ρίτερα από άλλες πόλεις της Μακεδονίας, με ποσαπλά­
σιο μάλιστα ελληνικό πληθυσμό"5. Κορίτσια φοιτούσαν
και πριν στο δημοτικό σχολείο (“αρρένων και κορασί-
ων”) τιις Παναγίας. Υπήρχε μάλιστα και δασκάλα, του­
λάχιστον από το 1866. Ισως να ήταν από τότε η Ευ-
γενή Πολίτου, την οποία πρωτοσυναντούμε σε έγγραφο
του 187 Γ36.
134. Κώδικας 1864-1889, ο. 164. Στα “ελληνικά” σχολεία διδά­
σκονταν κλ.αοικά μαθήματα. Θετικές επιστήμες, ξένες γλώσσες κ,ά.,
ενώ η θρησκευτική παιδεία ήταν περιορισμένη]: μέχρι 2 ώρες επί
συνόλου 29-32 ωρών σε κάθε τάξη (Δημαρά, ό.π., ο. 66). Αντίθε-
τα, στην παραδοσιακή εκκλησιαστική παιδεία οι ιερείς ή γραμμα­
τοδιδάσκαλοι δίδασκαν τα λογόμενα "κοινά γράμματα", δΐ]λ.. ανά­
γνωση από τον Οκτάηχο και το Ψαλτήρι.
135. Κώδικας 1864 -1889, ο. 45, Δ. Αργί'ριάόη, Λεξικόν Γεω­
γραφικόν, Θεσσαλονίκη 1870, ο. 373, αντίστοιχα.
136. Κώδικας 1864-1889, ο. 111.
 Η εφαρμογή, στα σχολεία της Καβάλας, εκπαιδευτι­ μων πόρων διά τά έκπαιδεντικά καταστήματα...”. Ο
κών προτύπων του ελληνικού κράτους αποτελεί πρώιμη Νικόλαος Φιλιππίδης, που επισκέπτεται την Καβάλα
εκδήλωση της τάσης για ελληνοποίηση της παρεχόμενης το 1876, σημειώνει ότι οι Καβαλιώτες “όιατηροϋσι
παιδείας. Από την περίοδο αυτή η εκπαίδευση, διοχε­ έπαινετώς” τα σχολεία των αρρένων καί “έν ανθηρά
τεύοντας τις εκπορευόμενες από την Αθήνα αξίες, θα καταστάσει" τό παρθεναγωγείο.
αποτελέσει το σημαντικότερο μέσο για την ελληνοποίη­ Όμως ο επόμενος μητροπολίτης, Καλλίνικος Ευτυ-
ση της ρωμαίικης κοινότητας. χίδης, παρουσιάζει εντελώς διαφορετική την κατάατα-
ση139. Σε πολυσέλιδη έκθεσή του (Οκτ. 1877) αναφέ­
3.4.2. Οι εθνικοί στόχοι της παιδείας και ο αγώ­ρει ότι τα σχολεία της Παναγίας είναι εντελώς ανορ­
νας για τον έλεγχο της εκπαίδευσης (δεκαετία γάνωτα και λειτουργούν “μάλλον πρός τό θεαθήναι”.
1870) Στο “ελληνικό” σχολείο, δηλ. στις ανώτερες τάξεις
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1870, λόγω των του δημοτικού, οι ελάχιστοι μαθητές (17 όλοι κι όλοι
πολιτικών εξελίξεων που σηματοδοτεί η ίδρυση της κατά το σχολικό έτος 1877-78) φοιτούν μόνο 3-4 μή­
Βουλγαρικής Εξαρχίας137, είναι ορατή σ' όλο το μα­ νες το χρόνο, αφού τους υπόλοιπους απασχολούνται
κεδονικό χώρο, και στην Καβάλα, μια προσπάθεια σε αγροτικές κυρίως εργασίες. Σε χειρότερη κατάστα­
για τη βελτίωση και επέκταση της εκπαίδευσης. Νέ­ ση είναι το Παρθεναγωγείο, το οποίο ουσιαστικά έ­
α σχολεία ιδρύονται, τα υπάρχοντα αναβαθμίζονται, χει παύσει να λειτουργεί. Ο μητροπολίτης θεωρεί α­
αυξάνει ο αριθμός των μαθητών, προσλαμβάνονται ναγκαία τη μόρφωση των κοριτσιών, γι' αυτό και
περισσότεροι δάσκαλοι. Τότε αρχίζει και η σταδιακή προτείνει να φοιτούν μαζί με τα αγόρια στα δημοτι­
κατάργηση των αλληλοδιδακτικών σχολείων, τα ο­ κά σχολεία, “όπως γίνεται στην Αμερική”. Επισημαί­
ποία, όπως είναι ευνόητο, ελάχιστα μπορούσαν να νει επίσης ότι στα σχολεία αυτά υπηρετούν δάσκαλοι
συμβάλουν οτη μόρφωση των νέων. Το αλληλοδιδα­ ανεπαρκώς καταρτισμένοι, αφού η πρόσληψή τους α­
κτικό της Παναγίας καταργήθηκε το 1876. πό την κοινότητα γίνεται με κριτήριο όχι τα μορφω­
Στο πλαίσιο της προσπάθειας αυτής η μικρή χρι­ τικά τους προσόντα, αλλά τις μικρές οικονομικές τους
στιανική κοινότητα της Καβάλας κινητοποιεί τις ό­ απαιτήσεις και τη γνώση της εκκλησιαστικής μουσι­
ποιες δυνάμεις της. Στα τέλη Ιανουάριου 1875 με κής, ώστε να ασκούν παράλληλα και καθήκοντα ψάλ­
πρωτοβουλία του μητροπολίτη Καλλίνικου (Θωμαϊ- τη στην εκκλησία.
δη), “συνέστη Σύλλογος τών Φιλομονσων, σκοπός Την έκθεση του μητροπολίτη συνοδεύουν στατιστι­
προτιθέμενος τήν ύποοτήριξίν καί ένίσχυσιν τών φι­ κοί πίνακες, η επεξεργασία των οποίων παρέχει χρή­
λανθρωπικών καί έκπαιδευτικών τής κοινότητος κα- σιμες πληροφορίες για τη συμμετοχή των νέων στην
θιδριμάτων'. Η γενικότερη μέριμνα για την εκπαί­ εκπαίδευση: Από τους συνολικά 550 ανήλικους της
δευση αποτυπώνεται και στα αριθμητικά δεδομένα. Καβάλας, 306 αγόρια και 244 κορίτσια, στα σχολεία
Το 1877 στο διδακτήριο της Παναγίας λειτουργούν της Παναγίας φοιτούν τότε οι 168, 100 αγόρια και
4 σχολεία με 168 μαθητές και 4 δασκάλους. Συγκε­ 68 κορίτσια. Οι υπόλοιποι 382 κατατάσσονται στις ε­
κριμένα, ένα “ελληνικό” με 17 μαθητές και ένα δά­ ξής κατηγορίες: “ανήλικα” (προφανώς της προσχολι-
σκαλο, δύο δημοτικά με 83 μαθητές και δύο δασκά­ κής ηλικίας) 183, “οίκουροϋντα” 39, “άγαμοι” (νέοι)
λους, και ένα παρθεναγωγείο, με 68 μαθήτριες και 76, “ανύπαντροι” (νέες) 41 καί “νυμφευθέντα” 43140.
μία δασκάλα138. Τα στοιχεία δεν προσφέρονται για εξαγωγή συμπερα­
Οι γνώμες για τα σχολεία της Παναγίας των μέ­ σμάτων, αφού δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν κά­
σων της δεκαετίας του 1870 ποικίλουν: Το 1874 ο ποιοι από τους 160 των τριών τελευταίων κατηγο­
μητροπολίτης Καλλίνικος επισημαίνει απλώς ότι α­ ριών είχαν ήδη φοιτήσει στα σχολεία (πόσοι και για
παιτείται “ή έπί τά κρείττω προαγωγή καί έδραίω- πόσο διάστημα).
σις (των σχολείων), ή διόρθωσις καί βελτίωσις τών Από τους 168 μαθητές οι 68 προέρχονται από τη
τυχόν πλημμελώς διακειμένων... ή έξασφάλισις μονί- συνοικία του Μαχαλά (τη μεγαλύτερη ακόμη συνοικί­

137. Η ίδρυση ανεξάρτητης βουλγαρικής εκκλησίας το 1870 (το
Οικουμενικό Πατριαρχείο την κήρυξε σχισματική το 1872) αποτε­
λεί το έναυομα της σκληρής ελληνοβουλγαρικής διαμάχης στο χώ­
ρο της Μακεδονίας. Ο ανταγωνισμός δεν είχε θρησκευτική, αλλά
εθνική χροιά, αφού από τότε η εθνική ταυτότητα των πληθυσμών
προσδιοριζόταν με κριτήριο τη θρησκεία. Η προσχώρηση στη Βουλ­
γαρική Εξαρχία ή η παραμονή στο Πατριαρχείο αήμαινε αντίστοι­
χα την επιλογή της βουλγαρικής ή ελληνικής εθνικής μερίδας.
138. Κώδικας 1864-1889, ο. 154, ΑΥΕ, 1876/78/1, Ξάνθη 22-
10-1877.
139. Κώδικας 1864-1889, α. 141, Ν. Φιλιππίδη, "Περιήγηαις
των εν Μακεδονία επαρχιών Ζίχνης και Ελενθερονπόλεως”, Παρ­
νασσός, 1 (1877), 290, ΑΥΕ, 1876/78/1, Ξάνθη 22-10-1877 (την
έκθεση συνοδεύουν διάφοροι πίνακες), αντίστοιχα.
140. Για την κατανόηση των στοιχείων πρέπει να γνωρίζουμε ό­
τι ανήλικοι θεωρούνταν οι νέοι ηλικίας μέχρι 18 και οι νέες μέ­
χρι 16 ετών. Όμως, σύμφωνα με το ια χ ν ό ν δ ίκ α ιο της Εκκλησίας,
που ακολουθεί τη βυζαντινή νομοθεοία, γάμο μπορούσαν να συνά­
ψουν οι νέοι από την ηλικία των 14 και οι νέες από την ηλικία
των 12 ετών.
 α της Καβάλας), οι 82 από τη “Νέα συνοικία” (του
Αγίου Ιωάννη) και οι 18 από τα όύο προάστια της
πόλης (Αγιο Αθανάσιο-Καρά Ορμάν και Ποταμούδια).
Σε σχέση με το συνολικό αριθμό των ανηλίκων κάθε
συνοικίας (υπολογισμός ωστόσο επισφαλής, για λό­
γους που προαναφέραμε) μεγαλύτερη συμμετοχή έ­
χουν τα παιδιά του Αγίου Ιωάννη (1 μαθητής σε 2,3
ανηλίκους), μετά της Παναγίας (1 σε 3,4) και μικρό­
τερη των δύο προαστίων (1 σε 7,2). Τη μικρή συμμε­
τοχή των τελευταίων (προφανώς και για λόγους από­
στασης) δείχνει και το εξέ|ς: από τα 39 "οίκου-
ροΰντα” τα 30 είναι παιδιά των δύο προαστίων της
πόλης. Τα στοιχεία μας επιτρέπουν να εικάσουμε γε­
νικά ότι τα παιδιά των εύπορων συμμετέχουν πολύ
περισσότερο στην εκπαίδευση από τα παιδιά των κα­
τώτερων στρωμάτων (καπνεργατών και καπνοκαλ-
λιεργητών).

Τον Οκτώβριο του 1879 η Φιλεκπαιδευτική Αδελ­

.Στο ΣΔΕΓ οφείλεται η Γ/.-ταιάειτική και πολιτιστική άνθιγτΐ]
τι/; Καβάλας στα 1878-1881.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1870 εντείνεται η
εκπαιδευτική δραστηριότητα στην Καβάλα. Αρωγοί
στη νέα προσπάθεια, που διήρκεοε περίπου τέσσερα
χρόνια, είναι οι νεοσύστατοι φιλεκπαιδευτικοί σύλλο­
γοι της πόλης. Τον Απρίλιο του 1878 ιδρύεται από
πλούσιους εμπόρους της Καβάλας (οι περισσότεροι α­
πό τους οποίους ήταν Έλληνες υπήκοοι) η "Φιλεκπαι­
δευτική Αδελφότητα", ο Κανονισμός της οποίας προ-
έβλεπε ότι τα 2/5 των εσόδων της θα διατίθενται για
τα σχολεία της πόλης141. Μέσα στο 1878 η Αδελφότη­
τα ενισχύει οικονομικά τα σχολεία της Παναγίας -το
“ελληνικό”, το προκαταρκτικό (δημοτικό) και το παρ­
θεναγωγείο- ενώ ιδρύει και νηπιαγωγείο στην ίδια συ­
νοικία (μάλλον και στο ίδιο κτίριο). Τη μισθοδοσία της
νηπιαγωγού αναλαμβάνει ο "Σύλλογος προς Διάδοαιν
των Ελληνικών Γραμμάτων” της Αθήνας142.
141. Στ. Παπαδοπουλών, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστη­
ριότητα τον Ελληνισμόν της Μακεδονίας-, Θεσσαλονίκη 1970, ο.
26-27, Κ. Χίονη, Η Παιδεία στην Καβάέ.α, Καβάλα 1990, ο. 123
(στο εξής: Χιόνη, Παιδεία).
142. "Έκθεοις της εκπαιδευτικής επιτροπής Εκπαιδευτική κίνη-
σις εν ταις επαρχίαις του οθωμανικού κράτους", ΕΦΣΚ, ΙΓ’
(1878-79), 110.
φότητα μετασχηματίστηκε σε σύλλογο, με την προσω­
νυμία “Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος "Αριστοτέλης...
και επιόόθηκε στην ίδρυση νέων σχολείων (στο κέ­
ντρο της πόλης πια) και οικοτροφείου για μαθητές α­
πό τις γύρω περιοχές. Το 1879 ουστάθηκε επίσης ο
“Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κυριών Καβάλας Άθη-
νά"'”, η "Φιλόμουσος Αδελφότης "Μακεδονία"”καί η
"Φιλελεήμων Αδελφότης", για την ενίσχυση των άπο­
ρων μαθητών. Το ίδιο έτος ιδρύονται και ο “Φιλόμου­
σος Σύλλογος των κορασίων "Κόρινα"" και ο “Προο­
δευτικός Σύλλογος των σπουδαστών "Ξενοφών"”143.
Εκπλήσσει πραγματικά η έντονη αυτή πολιτιστική
- εκπαιδευτική δραστηριότητα στη μικρή ελληνική
κοινότητα των περίπου 1.000 μόνιμων κατοίκων, οι
οποίοι, όπως είδαμε, μέχρι τότε δεν ήταν καν οε θέ­
ση να διατηρήσουν αξιοπρεπώς τα σχολεία της Πα­
ναγίας. Δεν είναι όμως ανεξήγητη: Η βραχύβια πνευ­
ματική άνθηση της περιόδου 1878-1881 δεν είναι α­
ποτέλεσμα πρωτοβουλιών της ελληνικής κοινότητας
της πόλης. Εντάσσεται στους νέους προσανατολισμούς
της εξωτερικής πολιτικής του ελληνικού κράτους, σχε­
διάζεται από κύκλους των Αθηνών και υλοποιείται α­
πό το Ελληνικό Υποπροξενείο της Καβάλας και την
επηρεαζόμενη από αυτό μερίδα της ανώτερης τάξης,
κυρίως τους Έλληνες υπηκόους της πόλης.
143. ΧιόνΊ], Παιόεία, ο. 123-128. Για τα οχο)χία λ ον ίδρυσε ο
"Αριστοτέλης", "Εκθεοις..." ΕΦΣΚ, ΙΑ' (1879-80), 95-96.
 Κατά τη δεκαετία του 1870, κυρίως μετά τη Συν­
θήκη του Αγίου Στεφάνου (Μαρτ. 1878), το ελληνι­
κό κράτος συνειδητοποιεί ότι το πιο αποτελεσματικό
όπλο για την απόκρουση της εντεινόμενης σλαβικής
προπαγάνδας οτη Μακεδονία είναι η εκπαιδευτική
και πολιτιστική ανάπτυξη του μακεδονικού Ελληνι­
σμού1". Την υλοποίηση της πολιτικής αυτής αναθέτει
στο “Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμά­
των” (ΣΔΕΓ), με απόφαση του οποίου η Καβάλα κα­
θίσταται κέντρο οργάνωσης της παιδείας για τις πε­
ριοχές Καβάλας, Δράμας και Ξάνθης. Για το σκοπό
αυτό αποατέλλεται εδώ ο Νικόλαος Φιλιππίδης ως
συντονιστής του όλου εκπαιδευτικού προγράμματος:
επιθεωρητής των σχολείων της περιοχής και παράλ­
ληλα διευθυντής του νεοσύστατου ημιγυμνααίου της
πόλης145.
Στην όλη αυτή κίνηση πρωταγωνιστικός είναι ο ρό­
λος του Ελληνικού Υποπροξενείου της Καβάλας, σύμ­
φωνα άλλωστε με την πολιτική που είχαν χαράξει οι
ελληνικές κυβερνήσεις ήδη από τις αρχές της δεκαετί­
ας του 1870. Τον οργανωτικό και καθοδηγητικό ρόλο
των προξενείων καθόριζε το 1871 με εγκύκλιό του
“πρός τούς έν τή 'Ανατολή προξένους” ο υπ. εξωτερι­
κών Α. Κουμουνδούρος: “Ουσιώδης είναι ή ανάγκη
οργανικού τίνος δεσμού, σννέχοντος τά άρμόόια μέλη
τής κοινότητος καί ότι μέν τά κέντρα τού δεσμού τού­
του πρέπει να είναι ή σχολι) καί ό ναός, πρό πάντων
όέ τό προξενεϊον, τούτο είναι πρόδηλον...”. Σύμφωνα
με την εγκύκλιο, βασική μέριμνα των προξένων έπρε­
πε να είναι η ανάπτυξη της παιδείας: “Σύστασις όέ βι­
βλιοθηκών, αναγνωστηρίων, λέσχης μετ' άναγνωσμά-415*
144. Με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, την οποία επέβαλαν
οι Ρώσοι (νικητές οτο ρωσοτουρκικό πόλεμο, 1877-78), όλη σχε­
δόν η Μακεδονία, από τα Σκόπια και το Μοναστήρι μέχρι και το
Πόρτο Λάγο (εκτός Θεσσαλονίκης - Χαλκιδικής), περιερχόταν στο
τότε ιδρυόμενο βουλγαρικό κράτος. Υλοποιούσαν έτσι οι Ρώσοι τον
προαιώνιο στόχο της εξωτερικής τους πολιτικής για έξοδο στο Αι­
γαίο και τη Μεσόγειο (μέσω της βουλγαρικής Καβάλας) και οι
Βούλγαροι τα αλυτρωτικά τους σχέδια για δημιουργία εκτεταμέ­
νου κράτους από το Δούναβη μέχρι το Αιγαίο και από τη Μαύ­
ρη Θάλασσα μέχρι τις Πρέσπες και την Αχρίδα. Η συνθήκη υπήρ­
ξε Θνησιγενές. Υπό την πίεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων και των
ελληνικών αντιδράσεων αναθεωρήθηκε λίγο αργότερα με τη Συν­
θήκη του Βερολίνου (Ιούν.-Ιούλ. 1878). Με αυτέ]ν ιδρυόταν αυτό­
νομη βουλγαρικέ] ηγεμονία, αλλά όλη η Μακεδονία παρέμενε οτο
οθωμανικό κράτος. Τα χειρότερα για τον Ελληνισμό είχαν αποφευ­
χθεί, όμως το κακό προηγούμενο είχε γίνει: Το αυτόνομο βουλγα­
ρικό κράτος είχε έκτοτε έντονα αλυτρωτικούς προσανατολισμούς.
Γα να όημιουργι)οουν ευνοϊκές προϋποθέσεις για μία υπέρ αυτών
λύση του μακεδονικού ζητέψατος (σε ενδεχόμενη νέα κρίση), οι
Βούλγαροι εντείνουν την προπαγανδιστική διείσδυσή τους στη Μα­
κεδονία, κυρίως στις περιοχές που κατοικούνταν από πληθυσμούς
με ρευστή εθνική συνείδηση. Οι πληθυσμοί αυτοί αποτέλεοαν στό­
χο και της ελληνικές προπαγάνδας, με σκοπό την παγίωση ελλη­
νικού φρονέψατος, κυρίως μέσω της παιδείας. Κορύφωση της ελ-
ληνοβουλγαρικής διαπάλης υπήρξε η ένοπλη φάση του Μακεδονι­
κού Αγώνα, 1904-1908.
145. Για το ΣΔΕΓ, Αυκουρίνου, Υποπροξενείο Καβάλ.ας, ο. 120-
122. Για τον Ν. Φιλιππίδη, Χιόνη, Παιδεία, ο. 41-67.
των... τοπικού τίνος συλλόγου, συλλογή βιβλίων,
αρχαιολογικών έργων καί καλλιτεχνημάτων, ζωηρώς
άνακαλούντων την ιδέαν τής πατρίδος, ταύτα καί
τοιαϋτα πρέπει να είναι τό κυριώτερον υμών καί τών
περί υμάς μέλημα...”. Κι όλα αυτά σε συνεργασία με το
ΣΔΕΓ, ο οποίος ‘Ιδίαν έχει έντολήν νά μεριμνά υπέρ
τών έθνικών συμφερόντων"*6
Στην εθνική αυτή κινητοποίηση συστρατεύονται ε­
κείνες οι δυνάμεις του Ελληνισμού της περιοχής που
διαπνέονται πλέον από πιο φιλελεύθερες και εθνικιστι­
κές αντιλήψεις, υποστηρίζουν την εθνική πολιτική των
ελληνικών κυβερνήσεων (και όχι την πανορθόδοξη και
οικουμενική του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως)
και βλέπουν την παιδεία και ως μηχανισμό ανάπτυξης
των εθνικών συνειδήσεων. Αυτές οι δυνάμεις (οι “πε­
ρί υμάς” της εγκυκλίου) πρωτοστατούν πλέον στην
πνευματική κίνηση της περιόδου, κυρίως μέσω των
συλλόγων. Στην Καβάλα βρίσκονται συσπειρωμένες
στις τάξεις του “Αριστοτέλη”147.
Οι νέοι αυτοί παράγοντες (οι Έλληνες υπήκοοι, το
Ελληνικό Υποπροξενείο, οι φορείς, γενικότερα, της πο­
λιτικής του ελληνικού κράτους) αντιμετωπίζονται επι­
φυλακτικά από τους εκφραστές της πολιτικής του Οι­
κουμενικού Πατριαρχείου. Από ορισμένους μάλιστα
θεωρούνται “ξένοι” πρός την ρωμαίικη κοινότητα. Έ ­
τσι η εμπλοκή τους στην εκπαίδευση -πεδίο που πα­
ραδοσιακά ανήκε στην αποκλειστική αρμοδιότητα της
Εκκλησίας- και μάλιστα με στόχους που αντιτίθενται
στην πολιτική του Οικουμενικού Πατριαρχείου148 (κυ-
146. Σ.Δ.Ε.Γ., Η όράσις του Συλλόγου κατά την εκατο\παετίαν
1869-1969, Αθήναι 1970, ο. 77-81. Ευνόητο είναι ότι η Καβάλ.α
επιλέχθηκε ως κέντρο εκπαίδευσης της ευρύτερης περιοχές ( α ν τ ί
της Δράμας ή της Ξάνθης, οι οποίες και πολύ μεγαλύτερο ελληνι-
κό πληθυσμό είχαν και πολύ περισσότερα προβλήματα αντιμετώπι­
ζαν από τη διείσδυση της βουλγαρικής προπαγάνδας), επειδή ήταν
έδρα ελληνικού υποπροξενείου. Για τις σχετικές δραστηριότητες του
Υποπροξενείου Καβάλ.ας κατά τη δεκαετία του 1870, Αυκουρίνου,
Υποπροξενείο Καβάλας, ο. 121-124.
147. Για το ρόλο τους, Στ. Παπαόοπούλου, “Εισαγωγή στην ι­
στορία των ελληνικών φιλεκπαιδευτικών συλλόγων της Οθωμ. Αυ­
τοκρατορίας κατά τον 19ον και 20ό αιώνα”, Παρνασσός, περ. Β',
4 (1962), 247-258, όπου και βιβλιογραφία. Στην Καβάλ.α, την πρω­
τοβουλία για την ίδρυση των συλλόγων έχουν κυρίως οι Έλληνες
υπήκοοι της πόλης (Α. Παρτίόις, I. Κωνσταχπινίδις, Α. Κούζης, Δ.
Αεβίόης, Κ. Μεοίόης, Π. Βουλγαρίδης, Ν. Βουλγαρίόης, Στ. Βουλ-
γαρίόης, Μ. Φώσκολος, Ε. Γρηγοριάόης, Ν. Γρηγοριάόης, Ζ. Καλέ-
ντζης, Ηρ. Βουλαλάς, Κ. Τοουλακίδης, Δ. Καλέντζης, Γ. Ναλμπά-
ντης κ.ά.), οι οποίοι στελεχώνουν και τα διοικητικά τους συμβού­
λια. Για το έργο που επιτέλεσαν, Αυκουρίνου, Υποπροξενείο Καβά­
λας, ο. 124-126.
148. Το ελληνικό κράτος, εφαρμόζοντας εθνική πολιτικέ], επιχει­
ρούσε μέσω των προξενείων και των συλλόγων να χρησιμοποιέ]οει
τα σχολεία (αλλά και τις εκκλησίες) ως μοχλούς προπαγάνδας για
τον προσηλυτισμό των εθνικά ρευστών πληθυσμών. Το Οικουμενι­
κό Πατριαρχείο, ασκώχπας πολιτική οικουμενική και πανορθόδοξη,
ευνοούσε την πολιτική ίσων αποστάσεων έναχπι των ορθοδόξων
(Ελλήνων, Βουλγάρων, Σέρβων). Η σύγκρουση ανάμεσα στις ελλη­
νικές κυβερνήσεις (του Χαρ. Τρικούπη) και το Πατριαρχείο κορυ-
φώθηκε στις αρχές τΐ]ς δεκαετίας του 1880. Το Μάρτιο του 1884
ο πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ' εξαναγκάσθηκε σε παραίτηση!
Παραινέσεις τον μητροπολίτη Φιλόθεου π ρος τη Γ.Σ των ~πΖΖΖ·------ -------- -----:------------ ~------ --------------------
εκπαιδευτικούς προσανατολισμοί*; της κοινότητας 0° κριτών, 1879. Ο ιεράρχης εκφράζει τη δυσαρέσκεια τον
τον >για τονς

Η '- 4 7 ^ 7 ^ y .^ r j j - ci/ J ; Λ^ 1 ' · '

7 1 } ”’ 7 ο ~ J ‘a « -'■ » Π 4 - . y~i
7 n j& y f T r , * y ~ y ~ ^ ^ ~ » V < -7 7 ·

V ” 7 7 T ' r r r "77 ^ t 9 t , **“77 -

jl 2 3 ΤΓ ~ ^ y ~ r r, f r 7 ; - 7 '- 7 ^ 7 ^ '

/ ,‘^'^T *77 7 /7 V-7 /*■« ~v£7- *W^ V —- yy

Λ- 7 “7*^7 <7* 7*7 *7 *f£ 7 r ~ / 'w
7"^' 7 ‘^'V“* * 7 ^ 7 7 " ' 7 '7 '7 ' ^ ?">*?7> 0 ,< O y ,L }U j/ju ty r ·
x ,n ,‘T n"> 7*7’ "7' ^ />Λ
}* r J n j.* » y C ^ + * ltt* (u t + * tu , Z n ~ tA jH tiv
“***“7"· */#' ‘'■'xy*'?
U * Z a jj* ,y ^ V + jilo * ·
,/;, iy/rotU.'^·,', <γ“
7u ■ £ / , / , ..... ,<·χ . 4 ( ' , > ./:. . . ■ '.............. 7. <-./: , ' . > . /,.
Α τ ό π ρ α κ τ ικ ό Γενικής Συνέλευσης, 1878: έριόες και διχόνοια οτο εσωτερικό της Κοινότητας.
 ρίως γι’ αυτό), προκαλεί την αντίδραση της Μητρό­
πολης και γεννά αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις
στις τάξεις της κοινότητας. Παρά την ανεπάρκεια
και την ασάφεια των πληροφοριών, διαισθάνεται κα­
νείς το κλίμα αντιπαράθεσης που υπήρχε ανάμεσα
στις δύο "παρατάξεις” της πόλης, ήδη από το
1874'·"*. Σε πρακτικά του Κώδικα, των ετών 1878
και 1879, διαβάζουμε ότι η κοινότητα μαστίζεται α­
πό "φατριααμονς", “κομματικόν σάλον”, “νέκρωαιν
καί παραλυσίαν'’, για το "όλως έκρνθμον τών κοινο­
τικών πραγμάτων, ώς έξ αδιαφορίας καί ολιγωρίας
παραμεν.ο υμένων” κλπ. Τα ανωτέρω αποτελούν δια­
πιστώσεις του μητροπολίτη Φιλόθεου, ο οποίος πα­
ραπονιέται στη συνέχεια ότι “ή τοιαύτη αδιαφορία
παροά.ύει τήν καλήν αύτοϋ θέληοιν υπέρ τής τακτο-
ποιήοεως αυτών (των κοινοτικών πραγμάτων) καί
τόν ζήλον όν διατρέφει...”.
Οι τελευταίες παρατηρήσεις του Φιλόθεου (περί
αδιαφορίας κλπ.) αναφέρονται προφανώς στην “νέ-
κρωσιν” της Δημογεροντίας, φυσικής συμμάχου της
Εκκλησίας στα κοινοτικά ζητήματα. Η Δημογεροντί­
α βρισκόταν τότε, επί μακρόν, σε πλήρη αποδιοργά­
νωση και σχεδόν δε λειτουργούσε, παρά τις απέλπι-
δες προσπάθειες του ιεράρχη, που αναζητούσε σ' αυ­
τήν στήριγμα για να αντιταχθεί στην πολιτική των
νέων φορέων της εκπαίδευσης.
Η αντίθεση του μητροπολίτη στους εκπαιδευτι­
κούς προσανατολισμούς της κοινότητας εκφράζεται
ανοιχτά και με τρόπο σχεδόν δραματικό στη γενική
συνέλευση των προκρίτων της 28ης Μαΐου 1879. Ο
Φιλόθεος κάνει έκκληση στους Καβαλιώτες "... όπως
προκειμένου νά γένηται λόγος περί δημοσίων πραγ­
μάτων, μάλιστα δέ περί σχολών, όφείλονσι πάνπες νά
σκέπτονται υπό τήν επιρροήν τοϋ κοινού καλού τής
πατρίδος καί τής Εκκλησίας καί τής προόδου καί
τής έν τή Ορθοδοξία άνατροφής τών τέκνων αυτών
καί της εκπαιδεύοεως αυτών έν τή ύγιαινούαη όρθο-
δόξω πίατει, άποακορακίξοντες (=στέλνοντας στον
κόρακα, στο ανάθεμα) παν ό,τι όύναται νά παρακώ­
λυση ή παραμορφώση τήν τοιαύτην εκπαίδευση'"50.
Την αντίθεση του μητροπολίτη υποδηλώνουν μάλ­
λον και τα εξής: Ενώ κατά το 1878-79 ιδρύονται
στην Καβάλα επτά σύλλογοι, με σκοπό την προαγω­
γή της παιδείας, ιδρύονται και λειτουργούν αρκετά
149. Η πρόταση του Έλληνα υπηκόου Α. Κούζη (που όιηύθυνε
το Ελληνικό Υποπροξενείο από το 1868 μέχρι το 1873) να ανα-
λάβει η φιλόπτωχος αδελφότης “Προσδοκία” τη διεύθυνση των
κοινοτικών πραγμάτων, σχολείων και εκκλησιών (!), ίσως να υπο­
κρύπτει μια τέτοια αντίθεση (Κώδικας 1864-1889, ο. 143). Κρίση
οτις σχέσεις Μητρόπολης - Υποπροξενείου παρατηρείται κυρίως α­
πό τις αρχές του 1878, αφότον αναλαμβάνει ο μητροπολίτης Φι­
λόθεος και οι παρεμβάσεις των Ελλήνων υποπρόξενων στα κοινο­
τικά ζητήματα αρχίζουν να γίνονται απροκάλυπτες.
150. Τα αποσπάσματα, Κώδικας 1864-1889, ο. 200 (συνέλευση
της 26-10-1878), α. 204 (συνέλευση της 28-5-1879).
νέα σχολεία και θεμελιώνεται το Αρρεναγωγείο, στον
Κώδικα της Κοινότητας (ο οποίος μέχρι το 1882-
1883 φυλασσόταν στην εκκλησία της Παναγίας, έ­
δρα του αρχιερατικού επιτρόπου) δεν υπάρχει ούτε
μία αναφορά για όλα αυτά! Σημειωτέον επίσης ότι
ο μητροπολίτης δεν παρέστη στα εγκαίνια του Αρ-
ρεναγωγείου, ενώ αντίθετα παρέστη και προσφώνη­
σε ο υποπρόξενος της Ελλάδας Αρ. Παπαδόπου-
λος151!
Από όσα προηγήθηκαν καταλήγουμε συνοπτικά
στις ακόλουθες διαπιστώσεις. Στις αρχές της περιό­
δου 1860-1880, κατά την οποία κέντρο της εκπαί­
δευσης είναι το σχολείο της Παναγίας, αρχίζουν να
οικοδομούνται στην Καβάλα οι πρώτοι οργανωμένοι
σχολικοί μηχανισμοί. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια
της εικοσαετίας αυτής η εκπαίδευση έχει αποδεσμευ-
θεί από τον απόλυτο έλεγχο της Εκκλησίας (ο οποί­
ος είναι πλέον σε μεγάλο βαθμό τυπικός), προσαρ­
μόζεται στα εκπαιδευτικά πρότυπα του ελληνικού
κράτους, αποτελώντας έτσι δίαυλο διείσδυσης των α­
ξιών της ελληνικής παιδείας, και προσανατολίζεται
στην εξυπηρέτηση των αναγκών της ισχυρής εμπορι­
κής τάξης της πόλης. Τα σχολεία της περιόδου αυ­
τής αποσκοπούν σχεδόν αποκλειστικά στην παραγω­
γή του εγγράμματου δυναμικού που είναι αναγκαίο
για τη λειτουργία του ραγδαία αναπτυσσόμενου το­
μέα του εμπορίου. Συντηρούνται δε από την κοινό­
τητα, κυρίως τις εκκλησίες και τους πλούσιους εμπό­
ρους της, οι οποίοι άλλωστε πρωταγωνιστούν στην
ίδρυση, την οργάνωση και τη λειτουργία τους. Την
εποχή αυτή η συμμετοχή των κατώτερων στρωμάτων
στην εκπαίδευση πρέπει να είναι, σύμφωνα με τις
διαθέσιμες ενδείξεις, μικρή.
Στα τέλη της περιόδου 1860-1880 (αφότου το
Μακεδονικό Ζήτημα εισέρχεται σε εξαιρετικά κρίσι­
μη φάση, της εθνικιστικής διαπάλης των βαλκανικών
κρατών) η εκπαίδευση καλείται να υπηρετήσει και έ­
να νέο στόχο: Αυτόν της πολιτιστικής - ιδεολογικής
διείσδυσης οτις διαμφισβητούμενες περιοχές, κυρίως
μέσα από τη διάδοση της ελληνικής κουλτούρας και
γλώσσας. Οι νέοι προσανατολισμοί της παιδείας φέρ­
νουν σε αντιπαράθεση τους φορείς των εθνικών α­
ντιλήψεων με την παραδοσιακή κοινοτική ηγεσία
(Μητρόπολη), η οποία είχε μέχρι τότε βασικό ρόλο
στα εκπαιδευτικά ζητήματα. Η υλοποίηση της νέας
αυτής πολιτικής στην ευρύτερη περιοχή της ανατο­
λικής Μακεδονίας και δυτικής Θράκης ανατίθεται
στην Καβάλα, ως μόνη έδρα ελληνικού προξενείου
στο χώρο αυτό. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας
επιβάλλεται η επέκταση του σχολικού δικτύου της
πόλης, η αναβάθμιση των σχολείων της και η αυξη-
151. Χιό\ΐ], Παιδεία, ο. 46.
μέ\η συμμετοχή των κατώτερων στρωμάτων στην εκ­
παίδευση. Το μικρό διδακτήριο της Παναγίας αδυνα­
τεί ν' ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις. Έτσι τα
σχολεία της Καβάλας μεταφέρονται στο κέντρο της
πόλης, πλησίον των νέων ελληνικών συνοικιών152.
Τα φιλόδοξα σχέδια των νέων φορέων της εκπαί­
δευσης απαιτούσαν και τη δημιουργία της κατάλλη­
λης κτιριακής υποδομής. Έτσι κατά το διάστημα
1879-1881 ανεγείρεται το Αρρεναγωγείο (σημερινό
δημοτικό σχολείο της οδού Ομονοίας), στο οποίο
στεγάζονται από το φθινόπωρο του 1881 τα σχολεί­
α της πόλης. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1880
το παλιό σχολείο της Παναγίας παύει να αποτελεί
κέντρο της εκπαίδευσης στην Καβάλα και για δύο
δεκαετίες λειτουργεί μόνο ως νηπιαγωγείο.
Το νηπιαγωγείο αυτό ιδρύθηκε, όπως είδαμε, με
πρωτοβουλία της Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος το
1878 και πρέπει να λειτουργούσε ανελλιπώς μέχρι
το 1906. Οι πληροφορίες μας είναι βέβαια αποσπα­
σματικές: Έ να πρακτικό συνεδρίασης της Εφορείας
των Σχολών μας πληροφορεί ότι το Δεκέμβριο του
1880 υπάρχουν στην Καβάλα 2 νηπιαγωγοί, δε μας
διαφωτίζει όμως πού στεγάζεται το νηπιαγωγείο (ή
152. Στο “ελληνικό" προστίθενται τότε προχαταρχτιχές τάξεις
γυμνασίου, το δημοτικό μετατρέπεται σε αστική σχολή, ιόρνοιπαι
ΐ’ηπιαγωγεία και κτίζεται το Αρρεναγωγείο (Χιόνη, Παιδεία, ο.
44-53).
τα νηπιαγωγεία). Αντίθετα η πληροφορία του 1886
είναι σαφής: “Νηπιαγωγεΐον άρρένων καί θηλέων
άνω συνοικίας, μαθηταί 40'. Στατιστική του 1894
αναφέρει για την πόλη της Καβάλας 2 νηπιαγωγεί­
α με 190 μαθητές και 4 νηπιαγωγούς15’. Είναι βέ­
βαιο ότι το ένα παραμένει στον ίδιο χώρο, όπου το
ξαναβρίσκουμε από το 1899 μέχρι το 1906. Το έτος
αυτό τα νηπιαγωγεία καταργούνται.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα παρατηρείται στην
Καβάλα σημαντική αύξηση του αριθμού των μαθη­
τών, προφανώς λόγω της μεγαλύτερης, σε σχέση με
το παρελθόν, συμμετοχής των κατώτερων στρωμά­
των στην εκπαίδευση. Για την εξυπηρέτηση του αυ­
ξημένου μαθητικού δυναμικού δημιουργούνται δημο­
τικά σχολεία στις συνοικίες, ως παραρτήματα των
κεντρικών. Από το 1899 μέχρι το τέλος της τουρκο­
κρατίας στο σχολείο της Παναγίας στεγάζονται και
ορισμένες τάξεις αστικής σχολής. Μία μάλλον μέχρι
το 1906, και έκτοτε, μετά την κατάργηση του νη­
πιαγωγείου, δύο ή τρεις154.
153. Κώδικας 1864-1889, ο. 235, AYE, 1886/Α’ Καβάλα 8-11-
1886, ΑΥΕ, 1894/ααχΒ', Καβάλα 11-7-1894, απίοτοιχα.
154. Προκόπιον, “Η Εκπαίόενοις... ”, ο. 44, 50-51.
 3.4.3. Η λειτουργία του σχολείου της Παναγίας
Για τη λειτουργία του μικρού σχολείου της Πανα­
γίας, της περιόδου 1860-1880, ελάχιστα γνωρίζουμε.
Αγνοούμε λ.χ. παντελώς την καθημερινή πραγματικό­
τητα του σχολείου: τα διδασκόμενα μαθήματα, τις
προτιμήσεις ή τις δυσκολίες των μαθητών, τον τρό­
πο παράδοσης κι εξέτασης του μαθήματος, τη συ­
μπεριφορά των δασκάλων και τις τιμωρίες, τις επι­
δόσεις ή τις αντιδράσεις των μαθητών κλπ.
Οι λίγες ρητές πληροφορίες μας προέρχονται κυ­
ρίως από το συμφωνητικό του 1866'” . Κάποιες άλ­
λες ατελείς πληροφορίες ή ασαφείς αναφορές του
Κώδικα 1864-1889 συμπληρώνονται ή αποσαφηνί­
ζονται από τα πρακτικά του μεταγενέστερου Κώδι­
κα της Εφορείας των Σχολών (1890-1915)'“. Παρα­
λείπουμε τα εντελώς τυπικά (περίοδο εγγραφής,
διάρκεια σχολικού έτους και διακοπών κλπ., τα ο­
ποία άλλωστε δε διαφέρουν και πολύ από τα αντί­
στοιχα της εποχής μας) και περιοριζόμαστε στα ου­
σιώδη:
Το ωρολόγιο και το αναλυτικό πρόγραμμα των
μαθημάτων τα συνέτασσαν οι δάσκαλοι, σε συνεργα-
155. Κώδικας 1864-1889, ο. 46.
156. Για το περιεχόμενο τον κώδικα, 6λ. τη συστηματική εργα­
σία του Μητροπολίτη Φιλίππων, Νεαπόλεως και Θάσον κ. Προ­
κοπίου, 'Ή εκπαίδενσις εις την Καβάλαν και η ανέγερσις του
Παρθεναγωγείου αυτής 1890-1915", Η Καβάλα και η περιοχή
της, α. 9-92 και 26 εικόνες εκτός κειμένου.
Εκδήλωση σε σχολείο της πόλης ενώπιον κοινού (πιθανόν οι ετήσιες εξετάσεις των μαθητών).
Στο βάθρο και η Φιλαρμονική (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
σία με τους εφόρους ή σύμφωνα με τις οδηγίες αυ­
τών, καί έπρεπε να τα εγκρίνει και η Μητρόπολη157.
Διάφορες όμως ενδείξεις, όπως λ.χ. τα γεγονότα του
1866 και οι διαμαρτυρίες του μητροπολίτη Φιλόθε­
ου το 1879, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ε­
πικύρωση των προγραμμάτων από την εκκλησιαστι­
κή αρχή ήταν μάλλον τυπική διαδικασία.
Η παιδεία δεν ήταν “δωρεάν”. Οι μαθητές πλή­
ρωναν “εισιτήριο”, δηλ. την εγγραφή τους στο σχο­
λείο, το οποίο μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν
ίδιο για όλους και μάλλον συμβολικό, ενώ με τον
Κανονισμό του 1899 ορίστηκε “εις έν τουλάχιστον
άργυροϋν μετζίτιον'. Από το 1902 καθιερώθηκε δια­
φορετικό εισιτήριο για καθεμιά από “τας κοινωνικός
τάξεις”. Οι μαθητές ήταν επίσης υποχρεωμένοι να α­
γοράζουν τα διδακτικά βιβλία158.
Ενδιαφέρων ήταν ο τρόπος των εξετάσεων: Σύμ­
φωνα με το συμφωνητικό του 1866, ο δάσκαλος ο­
φείλε “κατά τήν εικοστήν Ιουλίου νά παρουσίαση
εις τό κοινόν τής πόλεως τάς έξετάσεις, καθ' ας θέ­
λει φανή ή πρόοδος τών μαθητών'. Ο τρόπος αυτός
των εξετάσεων, ενώπιον ειδικής εξεταστικής επιτρο­
πής και πολυπληθούς κοινού, σε ανοικτή, πανηγυρι­
κή εκδήλωση (αρχικά κοινή για όλα τα σχολεία και
αργότερα, μάλλον από το 1906, ιδιαίτερη για κάθε
157. Κανονισμός 1899, ο. 10, Κανονισμός 1907, ο. 19.
158. Προκοπίου, ό.π., ο. 76, 80-81. Περί εισιτηρίων, 6λ. και
Κανονισμός 1899, ο. 17
 σχολείο) ίσχυοε μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας.
Εξετάσεις έδιναν ακόμη και οι μαθητές των νηπια­
γωγείων, προφορικές βέβαια, ενώ οι ανώτερες τάξεις
και γραπτές159.
Με το ίδιο κείμενο ορίζονται και τα καθήκοντα
των μαθητών: Υποχρεούνται να είναι επιμελείς, να
συμμορφώνονται με τους νόμους της σχολέ|ς, να υ-
πακούουν “εις τάς όιαταγάς τον διδασκάλου" καί να
δέχονται "τάς ύπό τον διδασκάλου έπιβαλομένας
ποινάς άγογγήοτως καί άνεν άντιοτάοεως". Αν κά­
ποιος φανεί “κακοήθης, ανεπανόρθωτος αμελής καί
ηθικής βελτιώσεως ανεπίδεκτος, αποβάλλεται τής
σχολής αδυσώπητος".
Δε γνωρίζουμε αν οι παραπάνω φοβερές και μι-
ξοβάρβαρες εκφράσεις απηχούν τις παιδαγωγικές α­
ντιλήψεις του συντάκτη του εγγράφου (του δάσκα­
λου Αθανασιάδη) ή τις γενικότερες περί παιδαγωγι­
κής αντιλήψεις της τότε εποχής, ή αν αποτελούσαν
απλώς φόβητρο διά πάσαν χρήσιν. Πάντως κατά τα
επόμενα χρόνια τα σχολεία παρουσιάζονται λιγότερο
αυταρχικά. Βέβαια το μέτρο της αποβολής (μόνιμης
ή ορισμένου χρόνου) εξακολουθεί να ισχύει, συνήθως
όμως οι παρεκτροπές των μαθητών τιμωρούνται με
επιτίμηση ενώπιον των συμμαθητών τους, με πρόσθε­
τη εργασία ή με νηστεία! Ο “δαρμός" των μαθητών
απαγορεύεται και οι δάσκαλοι καλούνται να μην εί­
159. Προκόπιον, Ή Εκπαίδενοις.-", ο. 76, Χιό γη, Παιδεία
ο. 72-73
ναι πολύ αυστηροί. Ούτε όμως και υπερβολικά ανε­
κτικοί, καθώς η αδυναμία να “επιβληθούν” στους
μαθητές αποτελεί λόγο απόλυσής τους!160
Σύμφωνα με τους Κανονισμούς, η Εφορεία των
Σχολείων μπορούσε να απολύσει έναν εκπαιδευτικό,
και μάλιστα χωρίς καμία αποζημίωση, “όταν άποόει-
χθή ανίκανος ή όλιγωρών των καθηκόντων αυτού ή
φωραθή επί διαγωγή άπαόονση πρός τό δίδασκα?,ι-
κ.όν επάγγελμα". Περιπτώσεις απόλυσης δασκάλων
μαρτυρούνται (από τα τέλη του 19ου αι.), ελάχιστες
ωστόσο. Συνήθως για τους προαναφερθέντες λόγους
και επιπλέον λόγω διαφωνιών ή συγκρούσεών τους
με τους εφόρους. Ot τελευταίοι είχαν το δικαίωμα
να ελέγχουν τους εκπαιδευτικούς, ακόμη και τον
τρόπο διδασκαλίας τους, και να επιβάλλουν κυρώ­
σεις (λ.χ. πρόστιμο) ή να προβαίνουν σε παρατηρή­
σεις. Όπως λ.χ. προς τη δασκάλα της σχολής του
Μαχαλά, που καλείται να είναι “ ήττον (=λιγότερο)
αυστηρά έν ταϊς τιμωρίαις τών μαθητριών"'1’'.
Η κοινότητα έκρινε αυστηρά τους δασκάλους και
απαιτούσε να είναι άμεμπτοι. Τα παράπονα εναντί­
ον τους, δίκαια ή άδικα, φαίνεται πως δεν έλειπαν.
Ισως και οι υπερβολικές αντιδράσεις, αν κρίνουμε α­
πό την αυστηρή προειδοποίηση που εμπεριέχεται
στους Κανονισμούς της κοινότητας: “Ούδείς τών νο-
160. Προκόπιον, όπ„ ο. 56-57.
161. Κανονισμός 1899, ο. 9, Κανονισμός 1907. ο. 18 και
Προκοπίου, ο.π., ο. 61, αχπίοτοιχα.
 νέων ή κηδεμόνων δικαιούται νά ύορίση ή προαβάλ.η
τινά των διδασκάλων έπί άνοικείω αύτοϋ συμπερι­
φορά πρός τό τέκνον του, άλλ' οφείλει νά ύποβάλ-
λη παν παράπονον έγγράφως τή Εφορεία’’. Το 1880
οι δύο νηπιαγωγοί της πόλης υπέβαλαν τις παραιτή­
σεις τους, παραπονούμενες για όσα εναντίον τους
όημοσιεύθηκαν σε εφημερίδα της Κωνσταντινούπο­
λης. Η Εφορεία έκανε δεκτή την παραίτηση της Αι­
κατερίνης Β., “λαβούοα ύπ' όψιν τάς μεταξύ ενταύθα
έντιμων οικογενειών απερμολογηθείοας ραδιουργίας
καί παράλει ψι ν των διδασκαλικών καθηκόντων της”,
ενώ ζήτησε από την Ελένη Κ. να την αποσύρει. Την
παραίτηση της υπέβαλε επίσης το 1909 και η δα­
σκάλα του σχολείου του Μαχαλά, “συνέπεια τής κατ'
αυτής δυσαρέσκειας ενοριτών τινων”162.
Οι δάσκαλοι προσλαμβάνονταν από την κοινότη­
τα με ετήσιο συμβόλαιο, όπως υποδηλώνεται και στο
συμφωνητικό του 1866. Συνήθως αναζητούνταν ε­
κτός Καβάλας. Η πόλη δεν είχε κάποια πνευματική
παράδοση και γι' αυτό δε διέθετε άτομα που να πλη­
ρούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις, να έχουν δηλ. του­
λάχιστον γυμνασιακή μόρφωση. Το τυπικό αυτό προ­
σόν φαίνεται πως διέθετε ο δάσκαλος Αθανασιάδης
(ήταν “κάτοχος μαθήσεως καί έπιμελής”), αν κρίνου­
με από τον ικανοποιητικό, για το 1866, ετήσιο μι­
σθό του: 5.500 γρόσια, περίπου 55 λίρες. Οι απολα­
βές των εκπαιδευτικών ήταν ανάλογες με τα προσό­
ντα, την ειδικότητα, το επίπεδο της τάξης αλλά και
το φύλο τους. Π.χ. στις αρχές του 20ού αιώνα, η α­
μοιβή της νηπιαγωγού της Παναγίας ήταν 20-30 λί­
ρες το χρόνο, όταν ο ετήσιος μισθός της δασκάλας
ήταν 30-40 λίρες, του δασκάλου 50-70, του καθηγη­
τή 100-120163.
Για τους δασκάλους και νηπιαγωγούς που υπηρέ­
τησαν στα σχολεία της Παναγίας ελάχιστα γνωρί­
ζουμε. Όσα ονόματα μνημονεύουν οι πηγές του 19ου
αιώνα τα έχουμε ήδη αναφέρει. Ο Κώδικας της Ε­
φορείας των Σχολών μας πληροφορεί για τις δασκά­
λες και νηπιαγωγούς που δίδαξαν εκεί από το 1899
μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας: Αποστόλου Ερνέ-
στη (1899-1903), Βόντα Μαρία (1903-1914), Κλέ­
αρχου Ολυμπία (1903-1904), Κουτσουράδη Ολυμπί­
α (1907-1910), Μολυβάδα Ουρανία (1903-1907)
και Μολυβάδα Πολυξένη (1903-1907), ίσως όμως
και άλλες164.
162. Κανονισμός 1899, ο. 10, Κανονισμός 1907, ο. 18-19, Κώ­
δικας 1864-1889, ο. 235, Προκόπιον, ό.π, ο. 65, αντίστοιχα.
163. Προκόπιου, ά.τ, σ. 57, 88-89.
164. Από τον πίνακα που συνέταξε ο μητροπολίτης Προκόπιος,
ό.π, ο. 60-72 (η πηγή δεν αναφέρει πάντα το σχολείο όπου δίδα­
ξαν οι εκπαιδευτικοί).
3.4.4. Τα οικονομικά του σχολείου και η
Εφορεία των Σχολών
Το οικονομικό ήταν το μεγαλύτερο, μόνιμο και
πιεστικό πρόβλημα των σχολείων, κυρίως της πρώ­
της περιόδου, μέχρι περίπου το 1880. Για την εξεύ­
ρεση των αναγκαίων πόρων η κοινότητα επιστρατεύ­
ει κατά καιρούς διάφορα μέσα: Κρατήσεις από κά­
θε ιδιωτικό έγγραφο που επικυρώνει η κοινότητα,
π.χ. “... έπί τών προικοσυμφώνων τρία γρόσια τούς
χιλίοις...” (1864 κ.ε.). Φόρο επί των εξαγομένων ε­
μπορευμάτων: “τών δεσμάτων τού καπνού, τού 6α-
μπακίου καί τών λ.οιπών έξερχομένων εμπορευμά­
των’, τον οποίο κάθε έμπορος, “κάτοικός τε ή πα­
ρθικός” όφειλε να καταβάλει ανά εξάμηνο (1867).
Πρόστιμα υπέρ των σχολείων σε όσους δεν πειθαρ­
χούσαν στις αποφάσεις των κοινοτικών οργάνων
(1864 κ.ε.). Εκκλήσεις για συνδρομή προς εύπορους
ομογενείς, Εβραίους και Αιγύπτιους της Καβάλας, άλ­
λων πόλεων και του εξωτερικού (1866 κ.ε.)165. Περι­
φορά δίσκων στις εκκλησίες, λαχεία και, από τις αρ­
χές του 20ού au, θεατρικές παραστάσεις, χορούς κλπ.
Περί το 1880 (πρωτοαναφέρεται το 1881) η κοι­
νότητα θέσπισε την παρακράτηση ενός ημερομισθίου
το χρόνο από τους χριστιανούς εργάτες166. Αυτό ή­
ταν το σημαντικότερο έσοδο των σχολείων: 700 λί­
ρες ετησίως στα τέλη της τουρκοκρατίας. Σημαντική
πηγή εσόδων ήταν επίσης τα “εισιτήρια” (εγγραφές)
των μαθητών, που έφταναν μετά το 1908 μέχρι και
τις 500 λίρες ετησίως, και οι επιχορηγήσεις των εκ­
κλησιών: το 20% των καθαρών εσόδων τους (από­
φαση του 1888) και 300 λίρες ετησίως από τα τέ­
λη του 19ου αιώνα, εκ των οποίων 60 αναλογούσαν
στην εκκλησία της Παναγίας167.
Η οικονομική βοήθεια των εύπορων μελών της
Κοινότητας ήταν μεγάλη: Ο Μ. Σπόντης, πληρώνει
εξ ιδίων τους μισθούς των δασκάλων (προ του
1862), ο Εμμ. Σταυράκης κληροδοτεί στα σχολεία
10.000 γρόσια (1866), την ίδια χρονιά 12 Καβαλιώ-
τες συγκεντρώνουν και προσφέρουν 4.130 γρόσια
(1.500 ο Γ.Δ. Ναλμπάντης, 1.000 ο Αγγελής Μ. Σου-
λού, 600 τα ορφανά Αγαπητού κ.ά.), η Σουλτάνα Α­
γαπητού κληροδοτεί, όπως είδαμε, το σπίτι της
(1869) κλπ.168 Μετά το 1879 οι συνδρομές, δωρεές
και κληροδοτήματα αφορούν αρχικά την ανέγερση
των δύο σύγχρονων διδακτηρίων (του Αρρεναγωγεί-
ου, 1879-1881, και του Παρθεναγωγείου, 1891-
1893) και κατόπιν τη λειτουργία τους. Αλλωστε οι
ανάγκες του σχολείου της Παναγίας ήταν πολύ μι-
165. Κώδικας 1864-1889, ο. 10, 56, 11, 40, αντίστοιχα.
166. Ό.π, ο. 206.
167. Όπ., ο. 352 και Κανονισμός 1899, ο. 12-13.
168. Κώδικας 1864-1889, ο. 12, 49, 47, 104, αηίστοιχα.

Α τό το 1880 οι Έλληνες καπνεργάτες προσέφεραν ένα ημερο­
μίσθιο το χρόνο για τα σχολεία της πόλης (αρχείο ΔΜΚ).
κρότερες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ ο συνολικός
προϋπολογισμός των σχολείων μεταξύ 1906-1912 α­
νέρχεται στις 1.400-2.000 λίρες το χρόνο, οι δαπά­
νες για το σχολείο του Μαχαλά δεν ξεπερνούν τις
50-70 λίρες16*.
Η διαχείριση των εκπαιδευτικών θεμάτων της πό­
λης ανήκε στην Εφορεία των Σχολών, σωματείο ε­
κλεγμένο κάθε δύο χρόνια από τη Γενική Συνέλευση
των κατοίκων ή, από τα τέλη του 19ου αιώνα, από
τους αιρετούς αντιπροσώπους αυτών. Οι έφοροι -
τρεις αρχικά, πέντε από τη δεκαετία του 1880- με-
ριμνούσαν για τη συντήρηση και τη σωστή λειτουρ­
γία των σχολείων, χορηγώντας στο δάσκαλο όλα τα
απαραίτητα, κατανέμοντας μαθητές και δασκάλους
σε τάξεις ή εκπαιδευτήρια κλπ. Φρόντιζαν επίσης για
την πρόσληψη, τη μισθοδοσία και την αντικατάστα­
ση των δασκάλων και του υπόλοιπου προσωπικού
των σχολείων. Διαχειρίζονταν τέλος τα οικονομικά
169. Προκόπιον, Ή εχπαίδενας.", ο. 88-89, ΑΥΕ. 1912/αακ.Β'
Καβάλα 11-1-191Ζ
(έσοδα - έξοδα) των εκπαιδευτηρίων, συντάσσοντας
στην αρχή του σχολικού έτους προϋπολογισμό και
στο τέλος απολογισμό, που έπρεπε να εγκριθούν α­
πό την κοινότητα.
Οι αρμοδιότητές τους δεν περιορίζονταν σε τυπι­
κά θέματα. Αντίθετα, καθόριζαν τις κατευθυντήριες
γραμμές της εκπαίδευσης, σύμφωνα με τις αποφά­
σεις της κοινότητας, γνωμοδοτούσαν για το πρό­
γραμμα των μαθημάτων, ενέκριναν τον κατάλογο
των διδακτικών βιβλίων, είχαν λόγο για τον τρόπο
διδασκαλίας, τις διδακτικές μεθόδους και τη διεξα­
γωγή των εξετάσεων και ασκούσαν ουσιαστική επο-
πτεία στα σχολεία. Από το 1866 καλούνται από την
κοινότητα "να άνέρχωνται εις τά σχολεία καί νά
προτρέπουν τούς τε διδασκάλους καί μαθητάς εις
τήν έπψέλχιάν τε καί προόόον τών τέκνων, άρρένων
τε καί κορασίων’’. Η υποχρέωση αυτή επαναλαμβά­
νεται σχεδόν αυτούσια και στους κανονισμούς του
1899 και 1907.'70
Οι έφοροι των σχολών ήταν από τα πιο διακε­
κριμένα μέλη της κοινότητας. Κατά το διάστημα που
η Παναγία ήταν το κέντρο της εκπαίδευσης στην
πόλη (μέχρι δηλ. τις αρχές της δεκαετίας του 1880),
έφοροι χρημάτισαν οι Μ. Σπόντης, Π. Βάρδας, Μ.
Φώσκολος, Αγγ. Σολού, Παν. Θεοδωρίδης, Γ. Φέσ-
σας, Γ. Ναλμπάντης, Γ. Στάνου, Αθ. Παραδέλης, Αθ.
Παπά, ιατρός Λεοντίου, Κ. Πετμεζάς, (;) Φέσσας, ια­
τρός Τζολακίόης, Κ. Φέσσας, Χρ. Αθανασίου, Στ.
Πουλίδης, Αν. Παρτίδης, Λέων. Ευαγγελίδης, Νικ.
Γιάντσος και I. Κωνσταντινίδης171.
170. Κώδικας 1864-1889, ο. 46, 48, 275, Κανονισμός 1899,
ο. 8-10, Κανονισμός 1907, ο. 16-19.
171. Α τό τα πρακτικά εκλ.ογτ)ς τοις, στον Κώδικα 1864-1889.
ο Λ 1· ^
Υπογραφές των εφόρων Μιχαήλ Σπόντη και
Μάρκον Φιοσκολον
Από διαθήκη κατοίκου της Παναγίας, 1903:
Κλ,ηροδοτήματα προς την εκκλησία και τα σχολεία.
 3.4.5. Τα σχολεία και το μορφωτικό επίπεδο
των Ελλήνων της Καβάλας
Αναφερόμενοι στην εκπαίδευση, πρέπει να ση­
μειώσουμε ότι κατά τις πρώτες δεκαετίες της περιό­
δου που εξετάζουμε οι περισσότεροι Καβαλιώτες δε
γνώριζαν καν ανάγνωση και γραφή. Το 1877 σε
στατιστικό πίνακα του μητροπολίτη Ξάνθης αναφέ-
ρονται 200 “εγγράμματοι” και 89 “αγράμματοι” ε­
νήλικες άνδρες.172
Διευκρινίζουμε ότι ο μητροπολίτης θεωρούσε εγ­
γράμματους όσους μπορούσαν απλώς να χαράξουν
την υπογραφή τους, έστω και μηχανικά. Οι περισσό­
τεροι από αυτούς είχαν ελάχιστες γραμματικές •'γνώ­
σεις, όπως φαίνεται από τις υπογραφές τους (σε
προικοσύμφωνα, διαθήκες, πωλητήρια, συμφωνητικά Πολλοι αγράμματοι υπέγραφαν "διά οφραγίόος", που συνή­
κλπ): Γιανόπ[ου]λος Σοτηρήο[υ], Γεόριγηος Νηκολά- θως έφερε τα αρχικά του βαπτιστικού και του πατρωνύμου.
ου, Μαβροδίς Ελεφθερίου, Γυάνις Κυρυάκο[υ], Πα-
νων και Διαθηκών της περιόδου 1896-1914 πιστο­
ρασκηβάς Παρίσι, Γηόργιος Παναγιότο[υ], Αργίρις
ποιεί τη θεαματική βελτίωση των γραμματικών γνώ­
Φότι, Διμίτρις Γιουργίου, “ο αντιπρόσοπος το[υ]
σεων των Καβαλιωτών, όσο πορευόμαστε προς το
γανπρού Αντόνις Σταύρου” κλπ. Οι εξαιρέσεις στον
τέλος της τουρκοκρατίας. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι
κανόνα ήταν λίγες: οι δάσκαλοι, οι ιερείς, οι εκτε-
βέβαια άσχετη με την ανάπτυξη της εκπαίδευσης
λούντες χρέη υποπροξένου των ευρωπαϊκών χωρών,
στην πόλη και την όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή
ορισμένοι έμποροι, φυσικά και οι ελάχιστοι με ανώ­
των κατώτερων στρωμάτων.
τερες σπουδές. Ξεχωριστές περιπτώσεις ήταν βέβαια
οι μητροπολίτες, ορισμένα κείμενα των οποίων, σε
αρχαιοπρεπή εκκλησιαστική γλώσσα, είναι μνημεία
ελληνικού λόγου.
Οι αγράμματοι (αναλφάβητοι), στους οποίους α­
νήκε τότε και το σύνολο σχεδόν των γυναικών, υπέ­
γραφαν διά χειρός άλλου, κατά το πλείστον του ε­ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΝ **
φημέριου, και έβαζαν το σημείο του σταυρού (“σταυ- </ fytte/oS *</ ι~- mar*. C/C,
ροσημειούσαν”) ή “τον τύπον του δακτύλου τους”, ·" ** I/'Λ k * h w l^V M*C
_ κν
δηλ. το δακτυλικό τους αποτύπωμα (“δακτυλοποιού-
; ϊ ~ · ~ I— 7! ..
σαν” - “δακτυλοπατούσαν”). Π.χ. "διά τήν άγράμα-
τσν Κυρία 'Αναστασία 'Αγαπητού τήν υπογράφω έγώ - ,X -------- " " ' f 7
ό παπά-Αντώνιος όστης καί μαρτυρώ, αυτή δέ θέτη
τό σιμίον τού αταυροΰ' ή “...Βενιτιά Νέατορα βεβε-
ό διά χειρός του θείο[υ] μου Παρασκηβά Παρίση και
ως αγράματος βάζο το δάχτιλόν μο ϋ \ Σε σπάνιες Τίτλος σχολείου της Καβάλας, 1907 (ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Καβάλ.ας)
περιπτώσεις αγράμματοι “υπέγραφαν” για άλλους α­
γράμματους “... διά τόν αγράματον πατήρ του δα- Η ανάπτυξη αυτή περιορίζεται ωστόσο στη γενι­
κτυλοποιεί ο Στογιάνος Δημητρίου”. Πάντως μια σύ­ κή στοιχειώδη εκπαίδευση. Αισθητή ήταν πρώτα-
γκριση των υπογραφών στον Κώδικα των ετών πρώτα η έλλειψη κάποιας νυχτερινής σχολής, που να
1864-1889 με αυτές στους Κώδικες Προικοσυμφώ­ απευθύνεται στα κατώτερα στρώματα της πόλης (ι­
δρύθηκε μόλις το 1912)173. Επίσης μέχρι το τέλος της
172. ΑΥΕ, 1876/78/1, Ξάνθη 22-10-1877.
173. Προκόπιον, ό.π., ο. 92.

Υπογραφές σε
προικοσύμφωνο, 1876
τουρκοκρατίας όε λειτούργησε γυμνάσιο στην Καβά­
λα, αλλά μόνο ορισμένες τάξεις ημιγυμνααίου, κατά
καιρούς174. Έτσι η γυμνασιακή μόρφωση, όπως φυσι­
κά και η ανώτερη, αποτελούσε, σχεδόν αποκλειστι­
κά, προνόμιο των εύπορων. Αυτοί μπορούσαν να ε­
ξασφαλίσουν στα παιδιά τους την κοινωνική ανέλι­ ΚΑΝΘΝΙΞΜΘΞ
ξη, την κατάληψη τοπικών θέσεων εξουσίας και τη
συμμετοχή τους στην τοπική ελίτ, προσφέροντάς ΤΗΣ €Ν ΚΑΒΑΛΛΑ
τους γυμνασιακές και ανώτερες σπουδές εκτός Κα­
βάλας. Σημαντική βοήθεια για τα παιδιά των κα­
πνεργατών ήταν οι 3-4 υποτροφίες που χορηγούσε
κάθε χρόνο το ελληνικό τμήμα του Διεθνούς Συνδέ­
σμου Καπνεργατών Καβάλας ‘‘Η Ευδαιμονία”175.

3.5. Η οργάνωση και διοίκηση της κοινότητας

3.5.1. Ο θεσμός των κοινοτήτων και η οργά­

νωση της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας

Οι γνώσεις μας για τη συγκροτημένη κοινοτική

ζωή των χριστιανών της Καβάλας αρχίζουν μόλις τη
δεκαετία του 1860. Μέχρι τότε τίποτε δε γνωρίζου­
με για την οργάνωση και διοίκηση της κοινότητάς
τους. Υποθέτουμε ωστόοο ότι κάποιο κοινοτικό σύ­
στημα διοίκησης θα είχε διαμορφωθεί εθιμικά στην
κοινότητα των ελάχιστων ντόπιων χριστιανών, όπως
και σε όλο τον τουρκοκρατούμενο Ελληνισμό. Αυτό
άλλωστε υποδηλώνεται από τις ελάχιστες αποσπα­
σματικές πληροφορίες των αρχών της δεκαετίας του
1860. Σε πρακτικό του 1861 διαβάζουμε: "Ο Γ.Π.
παραοτάς έμπροσθεν ημών (του μητροπολίτη) καί
των τιμίων προεστώτων Καβάλας...” και παρακάτω:
"ήρωτήθη ό επίτροπος Ελευθέριος Πογιάρης...". Σε
έγγραφο του 1862: “...έρωτηθέντων τών τζορμπατζή-
όων...” και “...όιετάξαμεν αρχιερατικός τόν κοτζά-
μπαοιν Νικολήν (Πούλιου)...”. Την ίδια χρονιά, όπως
είδαμε, αναφέρεται σαφώς η ύπαρξη σχολικού εφό­
ρου στην πόλη: “Ό υποφαινόμενος (Μιχαήλ Σπό-
ντης)... κατά τήν διάρκειαν τής προεδρίας καί έπι-
174. Εκτός από τις δασικές αιτίες (την πα\πελή έλλειψη χρη­
ματοδότησή των σχολείων α .τ ό το οθωμαηκό κράτος, την ανά­
πτυξη της εκπαίδευσης σε ιδιωτική - κοινοτική δάση, την εξάρτη­
ση της λειτουργίας των σχολείων από τις οικονομικές συγκυρίες
κλπ.), αυτό μπορεί να αποδοθεί και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστι­
κά της Καδάλ.ας. Σε μια πόλη που το ανώτερο στρώμα της (το
μόνο που θα μπορούσε να χρηματοδοτεί σε μόνιμη δάση ένα τέ­
τοιο σχολείο) επιδίδεται σχεδόν αποκλειστικά στο εμπόριο και σε
παράλληλες δραστηριότητες (τοκογλ.υφία, α\πιπροσωπείες, ασφά­
λειες κλετ.), η αναπαραγωγι) του ανθρώπινου δυναμικού και η ε­
παγγελματική ενσωμάτωση στο κοινωνικό σώμα μπορούσε να γί­
νει κατά τρόπο σχεδόν αυτόνομο και ανεξάρτητο από μορφωτικά
προοόνπα. Ο γιος του εμπόρου λ,χ. όε χρειαζόταν απαραιτήτως τις
γυμνασιακές σπουδές, αν οι φΟ.οδοξίες του περιορίζονταν απλώς
στη συνέχιση των επαγγελματικών δραστηριοτήτων του πατέρα...
175. Γ. Πέγιου, Από την ιστορία του συνδικαλιστικού κινήμα­
τος της Καδάλ.ας (1922-1953), Αθήνα 1984, ο. 15, Γ.Θ. Βύζικα,
Χρονικό των εργατικών αγώνων, Καδάλα 1994, ο. 15.
ΕΝ ΚΑ ΒΑ Λ Λ Α ,
Ε Κ Τ Ο Υ Τ Υ Π Ο ΓΡ Α Φ Ε ΙΟ Υ Ο Ε Ρ Λ \ Η Σ . MIX A Τ Ο Κ Κ Ο Υ
1908.
Ο τρίτος Κανονισμός της Ελληνικής Κοινότητας, Λεκ. 1907
οταοίας μου εις τήν ενταύθα σχολήν...”176.
Με βάση τις ελάχιστες αυτές αναφορές εικάζου­
με ότι στα μέσα του 19ου αιώνα η χριστιανική κοι­
νότητα διοικείται από ένα σώμα προκρίτων (προε-
στώτων ή τσορμπατζήδων), επικεφαλής των οποίων
ήταν ο κοτζάμπασης της κοινότητας. Δε 'γνωρίζουμε
τον τρόπο εκλογής των προκρίτων ούτε τις αρμοδιό-
τητές τους. Υποθέτουμε όμως ότι ήταν υπεύθυνοι για
τη ρύθμιση διαφόρων εσωτερικών θεμάτων της κοινό­
τητας (π.χ. την κατανομή, είσπραξη και απόδοση φό­
ρων) ή ιδιωτικών υποθέσεων των μελών της (π.χ. την
επίλυση διαφορών), πάντα υπό την εποπτεία της εκ­
κλησιαστικής αρχής. Επικεφαλής της κοιλότητας ήταν
ο μητροπολίτης Ξάνθης (ο “χαήρ δουατζής της Ισκε-
τζέ"), τον οποίον εκπροσωπούσε τότε στην Καβάλα έ­
νας λαϊκός (μη κληρικός) α\'τιπρόσωπος (“βεκίλης”).
Τα δεδομένα αυτά μπορεί να απέχουν μόνο 2-3
χρόνια από το 1864 (τότε οργανώνεται ουσιαστικά
176. Κώδικας 1864-1889, ο. 11-12. Στον Κώδικα της Ελλ.ηνι-
κής Ορθοδόξου Κοινότητας Καδάλ.ας (1864-1889) έχουν καταχω­
ριστεί εκ των νοτερών και ορισμένες αράξεις των ετών 1861 και
1862, προφανώς επειδή οι σχετικές υποθέσεις δεν είχαν περατω-
θεί. Από τις σημειώσεις που φέρουν οι πράξεις αυτές υποδηλώνε­
ται σαφώς η ύπαρξη και προγενέστερου κώδικα. Ενελπιοτονμε ό­
τι θα ευρεθεί και αυτός (όπως ανέλπιστα βρέθηκαν οι 4 κώδικες
που απόκεινται σήμερα στα ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Καβάλας) για να φω­
τίσει την προ του 1860 περίοδο r i f f Ελληνορθόδοξης Κοινότητας
της πόλης μας, που παραμένει άγνωστη.
για πρώτη φορά η κοινότητα της Καβάλας), ανήκουν
όμως σε μιαν άλλη περίοδο της κοινοτικής αυτοδιοί­
κησης. Διευκρινίζουμε: Μέχρι τη δεκαετία του 1860
η όποια εσωτερική οργάνωση και διοίκηση των χρι­
στιανικών κοινοτήτων (από σώματα προυχόντων,
προκρίτων, προεστών, τσομπατζήδων, δημογερόντων,
κοτζαμπάσηδων, πρωτόγερων κλπ.) ήταν άτυπη. Οι
κοινότητες λειτουργούσαν χωρίς νομοθετική ρύθμιση,
αλλά υπό την κάλυψη των προνομίων της Εκκλησί­
ας και την εποπτεία των κατά τόπους εκκλησιαστι­
κών αρχών. Μόνο την Εκκλησία (στην ουσία τον
Πατριάρχη) αναγνώριζε το οθωμανικό κράτος ως
φορέα εκπροσώπησης των χριστιανών.
Ο θεσμός των κοινοτήτων αποκτά νομική υπό­
σταση και ενισχύεται από τις αρχές της δεκαετίας
του 1860. Με το νέο νομοθετικό πλαίσιο, οι κοινό­
τητες αποτελούν οργανικό συστατικό της οθωμανι­
κής τοπικής διοίκησης. Μέσω αυτών πραγματοποιεί­
ται η ένταξη και ενσωμάτωση των Ρωμιών στο οθω­
μανικό διοικητικό σύστημα177. Από τότε, βάσει της
177. Βάαει διατάξεων του “Χάττι Χουμαγιούν" (1856), το Οι­
κουμενικό Πατριαρχείο συνέταξε το 1860 τους “Γενικούς Κανονι­
σμούς" που καθόριζαν τον τρόπο αυτοδιοίκησης των Ορθοδόξων.
Οι Γενικοί Κανονισμοί, επικυρωμένοι το 1860 με αουλτανικό 6ε-
ράτι και δημοσιευμένοι το 1862 ως νόμοι του οθωμανικού κρά­
τους, αποτέλεααν για την ελληνική εθνική κοινότητα τον οργανι­
κό νόμο με τον οποίο πραγματοποιήθηκε η διοίκησή του μέχρι τη
Μικρασιατική καταστροφή. Το 1864 εκδόθηκε ο "Νόμος περί βι-
λαετίων", που καθόρισε τα καθήκοντα και τη δικαιοδοσία των
Δημογεροντιών (Ιχτιάρ μεδζλισή) και διαμόρφωσε οριστικά το νο­
μικό πλαίσιο με το οποίο έπρεπε να διοικούνται όλες οι κοινότη­
τες του οθωμανικού κράτους (Χαρ. Παπαατάθη, Οι Κανονισμοί
των Ορθοδόξων Ελληνικών Κοινοτήτων του οθωμανικού κράτους
και της διασποράς, Θεσσαλονίκη 1984, ο. 21-26, 78-110, 43-49,
οπού και τα προαναφερθέντα νομοθετικά κείμενα). Για το ρόλο
των κοινοτήτων, βλ. και Ν. Σαρρή, Οαμανική πραγματικότητα. II.
Η δοαιματική διοίκηση, Αθήνα χ.χ., ο. 319-333.
' W l j u ’W t w te y tty n y
y / ^ fffr * * * ,uti 'j r f S t o w w
**o *° l&miK0 έγΥ(,α<Ρ° T’K δημογεροντίας Καβάλας, 1864
νέας οθωμανικής νομοθεσίας, η διοίκηση των χρι­
στιανικών (και των άλλων) κοινοτήτων ασκείται α­
πό τη Δημογεροντία, μέλος της οποίας ήταν αυτοδι­
καίως και ο επιχώριος μητροπολίτης ή ιερέας. Δεν
είναι λοιπόν τυχαίο ότι το 1864 έχουμε στην Καβά­
λα τη σύσταση Δημογεροντίας. Η πολύ πρώιμη αυ­
τή προσαρμογή στις νέες οθωμανικές ρυθμίσεις (αλ­
λού έγινε πολύ αργότερα) οφείλεται και σ’ άλλο λό­
γο: Η όποια μέχρι τότε οργάνωση της αναπτυσσόμε­
νης ελληνικής κοινότητας δεν ανταποκρινόταν στις
ανάγκες και απαιτήσεις των μελών της. “Τά κοινά
ημών πράγματα διευθυνόμενα κατά τώ όοκοϋν έκα­
στοι εφθαααν εις έοχάτην παραλυσίαν', διαπιστώ­
νουν οι χριστιανοί της πόλης. Έτσι “λαβόντες ύπ'
όψιν τήν έλεηνήν κατάατασιν των πραγμάτων τής
Κοινότητάς μας, άπεφααίααμεν πρός όιόρθωσιν
αυτών ίνα άναθέσωμεν τήν όιεύθυναιν τούτων εις μί­
αν έξαμελή επιτροπήν, Δημογεροντίαν ονομαζόμε­
νη V'. Μέσα λοιπόν στο πλαίσιο της νέας οθωμανι­
κής νομοθεσίας προχωρούν στη σύσταση Δημογερο­
ντίας και εκλέγουν ως δημογέροντες, με τριετή θη­
τεία, τους Ελευθέριο Πογιάρη, Νικολή Πούλιου,
Γιαννόπουλο Σωτηρίου, Μαυρουδή Ελευθερίου, Πα­
ναγιώτη Θεοδώρου και Παρασκευά Παρίσση178.
Ο υποτυπώδης κανονισμός (“κοινόν συμφωνητι-
κόν καί υποσχετικόν γράμμα”) αποκαλύπτει τον πό­
θο των χριστιανών της πόλης να “προοδεύσωσι έπί
τά κρείτω”. Στα 6 άρθρα του περιγράφονται τα βα­
σικά καθήκοντα και οι υποχρεώσεις των δημογερό­
ντων: Να φροντίζουν για το “κοινόν σχολεΐον”, να
διαχειρίζονται συνετά τα οικονομικά της εκκλησίας
και να εκδικάζουν, μαζί με το μητροπολίτη, κάθε
“μερική ή κοινή” υπόθεση της κοινότητας. Όποιος
178. Κώδικας 1864-1889, ο. 9.
im
- / ----- 9
A . a . X o ') K ?
fctorstevj* JtiJtyiw , Jtfca 'rvciy l/fJJtf,
 δημογέροντας δεν εκπληρώνει στο ακέραιο τα καθή­
κοντα του "όχι μόνον θέλει παύεσθαι, άλλά καί θέ­
λει ειοθαι όιά παντός άτιμος τη πατρίόι". Και τα μέ­
λη της κοινότητας όμως υποχρεούνται να συμμορφώ­
νονται με τις αποφάσεις της Δημογεροντίας. Όποιος
εναντιώνεται σ' αυτές “θέλει κατατρέχηται ύπ' αύτής
...καί θέλ.ει παιδεύεται αυστηρότατα πρός σωφρονι­
σμόν".
3.5.2. Η Δημογεροντία και τα “σωματεία”
η ελληνοποίηση της ρωμαίικης κοινότητας
Σε αντίθεση με άλλες πόλεις (π.χ. τη γειτονική
Ξάνθη, όπου η Δημογεροντία ήταν για πολλά χρό­
νια το μόνο διοικητικό όργανο11’), στην Καβάλα η
Δημογεροντία δεν απέκτησε ουσιαστικές διοικητικές
αρμοδιότητες150. Από την αρχή αντιμετωπίστηκε όχι
ως θεσμός της κοινοτικής αυτοδιοίκησης, αλλά ως
μηχανισμός του οθωμανικού κράτους181, γι’ αυτό και
απογυμνώθηκε από διοικητικές εξουσίες. Ήδη ανα­
φέραμε ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1870 (την
περίοδο δηλ. που στις ελληνικές κοινότητες αντιπα-
ρατίθενται οι φορείς της εθνικής πολιτικής των ελ­
ληνικών κυβερνήσεων με τους φορείς της πανορθό­
δοξης πολιτικής του Οικουμενική Πατριαρχείου) η
179. Ο Κανονισμός τιις Δημογεροντίας Καδά),ας (.τον σνντάχθη-
χε και επικυρώθηκε απο το μητροπολίτη Ξάνθης Διονύσιο) εφαρ­
μοζόταν παράίΐψ,α και στην Ξάνθη, ίσως μέχρι το 1892 (Π. Γε-
ωργαντξι). Συμβολή εις την ιστορίαν της Ξάνθης, Ξάνθη 1980 ο
144-145).
180. Μόνο στα 1898-99 είχε προσωρινά διοικητικές εξοιοίες,
μετά την παραίτηση της Κεντρικέ]; Επιτροπής.
181. "Νόμος περί βύ.αετίων" του 1864, άρθρ. 54-62 (X. Πα-
παστάθη. Κανονισμοί, ο. 43-44).
— —Σ C'-rt-
r-c Zr- c /ri y - f x -j.
CXi-J x
j j
Εκλ°Τή ^ΐϋονϊχνόντΖν χπό τη Γενική Σ ιη ·έ λ ^ ^ ~ [ ^ ------- ------
Δημογεροντία έχει περιπέοει σε πλήρη ανυποληψία
και σχεδόν δε λειτουργεί. Γενικά στην Καβάλα ο ρό­
λος της περιορίζεται στη διαχείριση οικονομικών ζη­
τημάτων, στην επίλυση οικονομικών διαφορών και
στην τυπική εκπροσώπηση της κοινότητας προς τις
τουρκικές αρχές (π.χ. συλλογή και απόδοση φόρων),
σύμφωνα με την ισχύουσα οθωμανική νομοθεσία181.
Το αξίωμα του δημογέροντα έφεραν κατά καιρούς
πολλοί κάτοικοι της Παναγίας: Ελευθέριος Πογιά-
- ρης, Νικολής Πούλιου, Γιαννόπουλος Σωτηρίου,
Μαυρουδής Ελευθερίου, Παναγιώτης Θεοδώρου (Θε-
οδωρίδης), Παρασκευάς Παρίοση, Ελευθέριος Πού­
λιου, Παράσχος Φώτη, Βασιλικός Ελευθερίου, Παρα­
σκευάς Σταύρου (Σταυρίδης), Δ. Αποστολίδης, Ανα­
στάσιος Χαρουσίου (Χαρισιάδης), Αγγελής Μ. Σου-
λού (Σολού), Μιχαήλ Κωνσταντίνου, Αθανάσιος Πα­
πά, Σωτήριος Χριστοδούλου, Ιωάννης Ντερμεντζής,
Δημήτριος Φέσσας, Απόστολος Δημητρίου, Πέτρος
Αντωνίου ή Χρυοοχόος (συνεχώς από το 1883 μέχρι
το 1905), Στέργιος Α. Χαρουσιάδης (Χαρισιάδης),
Χριστόφορος Χριστοδούλου, Κλεάνθης Τερμεντζής
(μουχτάρης, δηλ. σφραγιδοφύλακας, 1901-1903), Α­
πόστολος Σιώτας (μουχτάρης, 1906), Χρήστος Βλα-
χογιάννης (μουχτάρης, 1907), Νικόλαος Γεωργιάόης
(μουχτάρης, 1904, 1907-1908), ίσως και άλλοι18’.
Από μια πρόχειρη εξέταση του καταλόγου των
δημογερόντων της Καβάλας οδηγούμαστε στην εν­
διαφέρουσα διαπίστωση ότι η Παναγία συγκριτικά
εκπροσωπείται στη Δημογεροντία περισσότερο από
τις άλλες συνοικίες της πόλης (ενώ, αντίθετα, από
182. Κανοησμός 1899, ο. 7-8. Κανονισμός 1907, ο. 7-8.
183. Τα στοιχεία από τ ο υ ς Κώδικες 1864-1899 και 1895-1908.
Σφραγίδες της Δημογεροντίας
τους συνολικά 48 που διετέλεσαν έφοροι των σχο­
λείων μετά το 1880, μόνο δύο -ίσως τρεις- ήταν κά­
τοικοι του Μαχαλά). Αυτό μάλλον δεν είναι τυχαίο:
Τα ανώτερα στρώματα, που διαμένουν κυρίως στις
κεντρικές περιοχές της πόλης, στην πλειονότητά
τους αντιμετωπίζουν απαξιωτικά το θεσμό της Δη­
μογεροντίας, ως έκφραση “οθωμανισμού”. Αντίθετα
τα μεσαία και κατώτερα στρώματα διάκεινται περισ­
σότερο ευνοϊκά στην παραδοσιακή ηγεσία της κοι­
νότητας, την Εκκλησία και τη Δημογεροντία.
Κι ενώ η Δημογεροντία περιορίζεται σε ρόλο τυ­
πικό και διεκπεραιωτικό, στην Καβάλα η διοίκηση α­
σκείται από άλλες κοινοτικές αρχές. Κάποιες από
αυτές έχουν συγκεκριμένες αρμοδιότητες, όπως οι ε­
φορείες των εκπαιδευτικών και ευαγών ιδρυμάτων
και οι επιτροπές των εκκλησιών. Κάποιες άλλες έ­
χουν ευρύτατες εξουσίες, όπως η “Κεντρική Επιτρο­
πή” και η “Αντιπροσωπεία”, που αποτελούν τα α­
νώτατα νομοθετικά και εκτελεστικά σώματα της κοι­
νότητας184.
Σε αντίθεση με τις εκκλησιαστικές αρχές και τις
δημογεροντίες που έχουν “δοτή” εξουσία και αποτε­
λούν μηχανισμούς σύνδεσης της κοινότητας με την
οθωμανική διοίκηση, οι τελευταίες είναι γνήσιοι θε­
σμοί της κοινοτικής αυτοδιοίκησης. Αντλούν την ε­
ξουσία τους όχι από το οθωμανικό κράτος, αλλά α­
πό την κοινότητα, λειτουργούν μέσα στα πλαίσια
που αυτή καθορίζει (λ.χ. με τους Κανονισμούς της)
και υλοποιούν τις αποφάσεις της. Αποτελούν, με δύ­
ο λόγια, έκφραση των επιλογών της κοινότητας και
184. Η δικαιοδοσία και οι εξουσίες των κοινοτικών αυτών ορ­
γάνων καθορίζονται αρχικά με αποφάσεις της κοινοτικής σννελεν-
οης και με ειδικούς κανονισμούς (λ.χ. τον "Κανονισμό των όνο ιε­
ρών εκκλησιών..." του 1874) και αργότερα με τους Κανονισμούς
της Κοινότητας του 1888 (δε σώζεται), του 1899 και του 1907.
του συσχετισμού των κοινωνικών - “πολιτικών” δυ-
νάμεών της. Οι κοινοτικές αυτές αρχές δεν έχουν νο­
μική αναγνώριση από την τουρκική διοίκηση, αφού
βρίσκονται έξω από το πλαίσιό της, και λειτουργούν
άτυπα, ως “σωματεία”.
Είναι φανερό ότι όλα αυτά συνιστούν μιαν υπέρ­
βαση: Με τις νέες αυτές κοινοτικές αρχές, η κοινό­
τητα ξεπερνά το ρόλο της ως συστατικού της οθω­
μανικής διοίκησης και ως μηχανισμού ενσωμάτωσης
των Ρωμιών στο οθωμανικό σύστημα και γίνεται
πραγματικά αυτοδιοικούμενος πολιτικός οργανισμός
των υπόδουλων και πυρήνας ελληνικής ζωής.
Τον έλεγχο των νέων αυτών κοινοτικών αρχών έ­
χει από τη δεκαετία του 1870 η εμπορική - αστική
τάξη της πόλης. Υπό την ηγεσία αυτής της τάξης, η
οποία, όπως προαναφέραμε, αναγνωρίζει το ελληνι­
κό κράτος ως εθνική αρχή των υπόδουλων, συντελεί-
ται η ελληνοποίηση της κοινότητας. Δεσπόζουσα θέ­
ση στα διοικητικά της πράγματα, και από την άπο­
ψη της επιρροής που ασκούν και από την άποψη
της κατοχής κοινοτικών θέσεων εξουσίας, έχουν οι
Έλληνες υπήκοοι της πόλης. Αυτοί, αν και υπήκοοι
ξένου κράτους (του Ελληνικού Βασιλείου), έχουν και
το καθεστώς του Ρωμιού, αφού είναι μέλη της Ελ­
ληνορθόδοξης Κοινότητας με πλήρη δικαιώματα.
Η Εκκλησία, που εξακολουθεί να είναι η τυπική
αρχή της κοινότητας, αποδέχεται την ύπαρξη και
τον εξουσιαστικό ρόλο των νέων αυτών κοινοτικών
αρχών (άλλωστε το ίδιο το Οικουμενικό Πατριαρχεί­
ο εγκρίνει τους κοινοτικούς κανονισμούς που ψηφί­
ζονται από την κάθε κοινότητα). Αποδέχεται δηλ. τη
μετεξέλιξη των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων και την
ελληνοποίησή τους. Όχι όμως χωρίς αντιδράσεις. Η
διελκυστίνδα με έπαθλο την ηγεσία της κοινότητας
φαίνεται πως καλά κρατούσε στην Καβάλα μέχρι το
τέλος της τουρκοκρατίας.
Τα "Σωματεία" της
Κοινότητας, σύμφωνα με
Κανονισμό του 1907
 Όπως προαναφέραμε, οτα τέλη της δεκαετίας του
1870 η κοινότητα ταράσοεται από “φατριαομούς”
και “κομματικόν σάλον", αποτέλεσμα της αντιπαρά­
θεσης ανάμεσα στους εκφραστές της εθνικής πολιτι­
κής των ελληνικών κυβερνήσεων και τους φορείς της
πανορθόδοξης πολιτικής του Οικουμενικού Πατριαρ­
χείου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1880 οι εκθέσεις
των Λαζαριστών της Καβάλας κάνουν λόγο για “γε­
νική σύρραξη”, για την οποία υπεύθυνο θεωρούν το
“λαϊκό στοιχείο". "Η ελληνική Εκκλησία -τονίζουν-
είναι διαχωρισμένη από το λαϊκό στοιχείο, γνωστό με
το όνομα "έφορος". Αετοί οι έφοροι κάνουν ό,τι θέ­
λουν... και ο επίσκοπος είναι υποχρεωμένος συχνά να
υφίσταται τις αποφύσεις τους:... κι έτσι είναι μια δύ­
ναμη απέναντι σε μια άλλ.η δύναμη". Λίγα χρόνια αρ­
γότερα, το 1902, οε συνεδρίαση της Εφορείας των
Σχολών, αμφισβητείται αν ο αρχιερατικός επίτροπος,
πρόεδρος της Εφορείας, έχει δικαίωμα ψήφου'®5!
Χαρακτηριστικό της αντιπαράθεσης των δύο πό­
λων εξουσίας, αλλά και της προσπάθειας να διατηρη­
θούν οι ισορροπίες είναι το έξης: Η επταμελής επι­
τροπή που συνέταξε το σχέδιο του Κανονισμού της
Κοινότητας Καβάλας του 1907 προτείνει για το άρ­
θρο 2: " Η Κοινότης διοικεί τά έαυτής Κυδεονητικάκ
3.5.3. Η διοίκηση της κοινότητας - τα διοι-
κητικιί όργανα
Στα πρώτα χρόνια του οργανωμένου βίου της (δε­
καετίες 1860 και 1870) η κοινότητα διοικείται από
τη Γενική Συνέλευση των κατοίκων, στην οποία κυ­
ρίαρχη παρουσία έχουν οι πλούσιοι έμποροι της πό­
λης. Οι κάτοικοι της Καβάλας συγκεντρώνονται τό­
τε “έν τή μεγάλη αιθούση τής αλληλοδιδακτικής
σχολής" ή “εν τή Μητροπόλει", στην Παναγία, και
από τη δεκαετία του 1880 στο Αρρεναγωγείο, και
αποφασίζουν για τα τρέχοντα ζητήματα της κοινό­
τητας ή εκλέγουν τους εφόρους των σχολείων και
τους επιτρόπους των εκκλησιών1851687. Οι αποφάσεις
λαμβάνονται αρχικά “διά βοής” και αργότερα με μυ­
στική ψηφοφορία. Αυτή πρωτοαναφέρεται το 1883
και πρέπει να καθιερώνεται με τον Κανονισμό του
1888, που δυστυχώς δεν έχει καταχωριστεί οτον
Κώδικα. Η Γενική Συνέλευση εξακολουθεί να αποτε­
λεί, τυπικά τουλάχιστον, το ανώτατο διοικητικό σώ­
μα της κοινότητας μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Η
λειτουργία όμως ενός τόσο πολυπρόσωπου οργάνου
187. Ενδεικτικά. Κώδικας 1864-1889, ο. 6, 56.

μέν διά τής Δημογεροντίας, ΚοινοτικάΚ δέ διά τών

έξης Σωματείων...". Η Συνέλευση των Πληρεξουσίων
της πόλης επιψηφίζει, προσθέτοντας μια λέξη: "... διά
τών εξής κοινοτικών Σωματείων". Στην τελική μορφή
του Κανονισμού, όπως “διορθώθηκε” και επικυρώθη­
κε από τον μητροπολίτη, το άρθρο 2 εμφανίζεται: “ Ή
Κοινότης διοικεί τά έαυτής διά τής Δημογεροντίας
καί τών έξης Κοινοτικών Σωματείων..Γ'**.
Όσον αφορά τη θέση της Εκκλησίας στην κοινό­
τητα, είναι αναγκαίο να αποσαφηνίσουμε το εξής, εν
πολλοίς αυτονόητο: Η σταδιακή μείωση της διοικητι­
κής ισχύος της Εκκλησίας δεν πρέπει να ερμηνευτεί
ως απώλεια του κύρους της, πολύ δε περισσότερο ως
αποδυνάμωση του πνευματικού της ρόλου. Ούτε όμως
και ως υπσχώρηση της επιρροής της. Αρκετές είναι οι
ενδείξεις ότι κατά την περίοδο των ενδοκοινοτικών
συγκρούσεων (δεκ. 1870 και 1880) τα λαϊκά στρώ­
ματα στην πλειονότητά τους δεν ανατίθενται οτις ε­
πιλογές της Εκκλησίας. Καθώς όμως οι κατώτερες τά­
ξεις μένουν· στο περιθώριο της πολιτικής ζωής της
κοινότητας, δεν μπορούν να επηρεάσουν αποφασιστι­
κά τις πολιτικές επιλογές και τους ιδεολογικούς προ­
σανατολισμούς της.

185. Αρχείο Λαζαριοτών, Documents OJJiciels 1887-1922, ο. 23

(Mr/. Εβδομάδα Καθολικών του 1899), Anciennes Lettres 1888-
1892, a 69 (24-2-1889) και Προκόπιον, "Η εκπαίόενοις", ο. 40,
αντίοτοιχα.
186. Κώδικας 1895-1908, ο. 221, 237, 253 (οι υπογραμμίσεις
δικές μας). Πρακτικό Γενικής Συνέλευσης, 1888 (ακολουθούν 77 ονόματα).
 (77 άτομα υπογράφουν σε πρακτικό του 1888) εί­
ναι δυσχερής. Έτσι καταργείται με τον Κανονισμό
του 1899 και έκτοτε συγκαλείται μόνο για την εκλο­
γή δημογερόντων, όπως επέβαλλαν οι οθωμανικοί
νόμοι.
Ήδη όμως από τις πρώτες αυτές δεκαετίες είναι
φανερή η τάση να περάσει και τυπικά ο έλεγχος των
κοινών πραγμάτων στο ανώτερο κοινωνικοοικονομι­
κό στρώμα της πόλης. Το 1874 εμφανίζεται η “Γε­
νική Συνέλευση των Προκρίτων”, που διατηρείται με
κάποιες αλλαγές μέχρι περίπου το 1890. Το όργανο
αυτό δεν είναι αντιπροσωπευτικό, αφού οι πρόκρι­
τοι, “το σεβαστόν κοινόν”, δεν είναι εκλεγμένοι. Α­
πλώς συγκαλούνται “εθιμικώ δικαίω” από τον μη­
τροπολίτη, με ονομαστικές μάλιστα προσκλήσεις
(“διά γραμματίων”), και συνεδριάζουν κάθε φορά
που ο ιεράρχης επισκέπτεται την Καβάλα. Αλλοτε
“εις τό κελλίον τού Αγίου Ίωάννου” άλλοτε “έν τή
Σχολή τής άνω συνοικίας”, ακόμη και σε ιδιωτικούς
χώρους, όπως στην οικία της οικογένειας Γρηγοριά-
δη'“. Ο αριθμός των εκάστοτε καλούμενων είναι με­
γάλος, όχι όμως και σταθερός (κυμαίνεται από 10
μέχρι 30). Σταθερή δεν είναι επίσης η σύνθεση του
σώματος. Στην πλήρη ανάπτυξή του αποτελείται α­
πό τους “έντιμοτάτους έμπορους, δημογέροντας,
έφορους τών σχολών καί έπιτρόπους των έκκληοι-
ών”. Σε κάποιες περιπτώσεις η σύνθεση του σώμα­
τος φαίνεται να εξαρτάται από τα θέματα που συ­
ζητιόνται (για τα οικονομικά μετέχουν οι δημογέρο­
ντες, για τα εκπαιδευτικά οι έφοροι κλπ.), πολλές
φορές όμως τα κριτήρια επιλογής των προσκαλούμε­
νων δεν είναι φανερά.
Πρόκειται μάλλον για μια πιο “ευέλικτη” μορφή
της Γενικής Συνέλευσης των κατοίκων, προς το “α­
ριστοκρατικότερο” βέβαια, αφού το σώμα αυτό συ-
γκροτείται από τους διακεκριμένους, “εΰυπολή-
188. Ο.π., ο. 143, 147.
πτους” και γενικής αποδοχής κατοίκους της κοινό­
τητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συνέλευση, ακό­
μη και με τη “νόμιμη απαρτία”, αποφεύγει να πά­
ρει οριστικές αποφάσεις, όταν απουσιάζουν συμπολί­
τες με “μεγάλην βαρύτητα εις τά κοινά πράγματα”,
και θεωρεί επιβεβλημένο να θέσει εκ των υστέρων
τις όποιες συζητήσεις και προσωρινές αποφάσεις υ­
πό την έγκρισή τους18’.
Οι Πρόκριτοι έχουν εκτεταμένες αρμοδιότητες: ε-
κλέγχουν κατά καιρούς τους εφόρους, τους επιτρό­
πους, ακόμη και τους δημογέροντες (σε επαναληπτι­
κές εκλογές, δηλ. μετά από παραίτηση των μελών
της Δημογεροντίας). Τείνουν δηλ. να υποκαταστή­
σουν και ίσως να θέσουν στο περιθώριο τη Γενική
Συνέλευση της Κοινότητας. Αυτή ωστόσο εξακολου­
θεί να συγκαλείται μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα
για κεφαλαιώδη θέματα (π.χ. για να αποφασίσει για
τον τρόπο χρηματοδότησης των σχολείων) και όχι
για ζητήματα απλής διαχείρισης. Πάντως με τη Συ­
νέλευση των Προκρίτων γίνεται το πρώτο βήμα για
τη μετάβαση από την “άμεση διοίκηση” της ολιγο­
μελούς κοινότητας οτην “αντιπροσωπευτική διοίκη­
ση" της μεγάλης πόλης.
Εξέλιξη του άτυπου, όπως όλα δείχνουν, σώματος
των Προκρίτων πρέπει να είναι η βραχύβια “Κεντρι­
κή Επιτροπή ’ (Ιούν.1894 - Ιούν.1896). Ο χαρακτη­
ρισμός της ως “ανωτάτου σωματείου” της Ελληνικής
Κοινότητας εκφράζει μάλλον τις προθέσεις ή τις ευ­
χές των εμπνευστών της κι όχι τις πραγματικές ε­
ξουσίες της. Υποθέτουμε ότι προορισμός της ήταν να
παίξει το ρόλο της μετέπειτα Αντιπροσωπείας. Αυτό
δεν έγινε, είτε γιατί θεωρήθηκε υπέρμετρα συγκε­
ντρωτική (στο 7μελές της Δ.Σ. δεν μπορούσαν να εκ­
προσωπούνται όλες οι συνοικίες - ενορίες της πό-
λης), είτε γιατί δεν υπήρχε ακόμη το θεσμικό πλαί­
σιο (Κανονισμός της Κοινότητας) που θα την εξόπλι-
189. Ό.π., σ. 142.
 Ιλ.vc*-V
w ·— ^ T s n r j u u - .w,:
cs-ζι,ΐ^
t-'wicy>/^T
^ KfiH
tJ C \* 4 . S * c .J ) 0 X ^ y fli'v χ/'r t' t y ' t v - ^ y
ί<^5~T'u^
^ 7 \ ^f r r Γ " r vr - *" a ' ^ aa -.rx/v-is^Jei
^ j .·'
u' w r ^ f w A - w > —

y j^ J .r o X u ^ * ^ J L v . i^ ji,
i'~7 ^ T T V f '-f 7 ^ CL/, Z ^ - t j u l
7 1 ----- - * * « /? ^ u X j L j . n
/ / , u > . . r// / % A r - f l » / * · * .* ', ·>*-
Καθορισμός αριθμόν αντιπροσώπων των (► Λ
7 ~7 0—^ ,-‘7
1 ^ "Ju<s/'.__
" 7 — λr_ <··..cVe* ./ V/ r ^ , , 7. '· ^.,
συνοικιών για τις εκλογές τον 1908 V “ ' *~‘ ri
7 /7 V * r^ V ^ u ' Z J f > lV
7 r f < * *67 ' V * y ^ ' S'

ζε με εξουσίες. Δε χωρίζουμε επίσης αν η σύστασή
της αποφασίστηκε από τη Γενική Συνέλευση των κα­
τοίκων, ούτε αν τα μέλη της εκλέχτηκαν απ' αυ­
τήν'90.
Τομή στα διοικητικά πράγματα της Ελληνικής
Ορθοδόξου Κοινότητος Καβάλας σημειώνεται στο
πέρασμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα. Τότε η κοι­
νότητα, προκειμένου να εκλέξει τα μέλη του νεοσύ­
στατου ανώτατου διοικητικού οργάνου της, της Α­
ντιπροσωπείας, διαιρεί την πόλη σε πέντε (5) εκλο­
γικές περιφέρειες. Μία από αυτές είναι του Μαχα­
λά. Τα όριά της καθορίζονται από τον Κανονισμό
του 1899: “ Ό Μαχαλάς περιλαμβάνει τάς εντός τού
φρουρίου οικίας ώς καί τάς έξωθι αύτοϋ από τής
κάτω πύλης, αριστερά τώ έξερχομένω, μέχρι τού Τε­
λωνείου”. Σύμφωνα με τον Κανονισμό, σε κάθε πε­
ριφέρεια συντάσσεται χωριστός εκλογικός κατάλο­
γος, στον οποίο περιλαμβάνονται οι έχοντες δικαίω­
μα ψήφου (εκλογείς) και οι υποψήφιοι αντιπρόσω­
ποι (εκλέξιμοι). Οι τελευταίοι μπορεί να προέρχονται
και από άλλη περιφέρεια της πόλης. Η εκλογική συ­
νέλευση συγκαλείται κάθε τέσσερα χρόνια την 1η
Νοεμβρίου σε καθορισμένο τόπο, εν προκειμένω στο
Νηπιαγωγείο της Παναγίας, και η εκλογή των αντι­
προσώπων γίνεται με μυστική ψηφοφορία. Ο αριθ­
μός των αντιπροσώπων που εκλέγει κάθε περιφέρεια
καθορίζεται οτο 5% των εκλογέων της191. Στις εκλο­
γές του 1899 η Παναγία είχε 135 εκλογείς και εξέ­
λεξε 6 αντιπροσώπους (από τους συνολικά 35). Στις
εκλογές του 1903 είχε 97 εκλογείς και εξέλεξε 5 α­
ντιπροσώπους, τους Απόστολο Σιώτα, Κλεάνθη Τερ-
μεντζή, Ιωάννη Βασιλείου, Δημήτριο Φέοοα και Νι­
κόλαο Γεωργιάδη. Επιλαχόντες ήταν οι Γεώργιος Α-
ντωνιάδης, Δημήτριος Θάνου, Θεόδωρος Φέοσας,
Χριστόφορος Χριστοδούλου και Χρήστος Τζιάτας192.
Ο Κανονισμός του 1907 μειώνει τις εκλογικές πε­
ριφέρειες σε τέσσερις, ώστε να ταυτίζονται με τις α­
ντίστοιχες εκκλησιαστικές (Παναγίας, Αγ. Ιωάννου,
Αγ. Αθανασίου και Αγ. Παύλου). Περιορίζει επίσης
τον αριθμό των αντιπροσώπων από 35 οε 21 και
αλλάζει τον τρόπο εκλογής τους: Κάθε περιφέρεια ε­
κλέγει τους “πληρεξουσίους” της (5% των εκλογέων
και εκλέξιμων της, συνολικά 75). Αυτοί συνέρχονται
και εκ των ιδίων εκλέγουν τους 21 αντιπροσώπους
της κοινότητας195.
Όπως γίνεται αντιληπτό, με την τελευταία αυτή
αλλαγή του 1907 καταργείται ουσιαστικά η μέχρι
τότε ισότιμη εκπροσώπηση όλων των περιφερειών -
συνοικιών στην Αντιπροσωπεία της Κοινότητας (θε­
ωρητικά ισότιμη, βέβαια, αφού, όπως είδαμε, οι υ­
ποψήφιοι αντιπρόσωποι κάθε περιφέρειας μπορού­
σαν να προέρχονται και από άλλες συνοικίες της πό­
λης). Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στα ονόματα των
21 αντιπροσώπων που αναδείχθηκαν από την εκλο­
γική διαδικασία του 1907-1908l9J, δύσκολα μπορού­
με να αναγνωρίσουμε πάνω από δύο αντιπροσώπους

190. Αναφέρεται ως “νεωοτί ουοταθείσα" οε επιστολή της 24- 192. Κώδικας 1895-1908, ο. 64 (1899) και 134, 137 (1903).
6- 1894, (Προκόπιον, ό.π., ο. 33) καί "έπαυσε ύφιοταμέτπ]" στις 193.
4- Κανονισμός 1907, ο. 6, 8-11.
7- 1896 (Κώδικας 1895-1908, Ότην πρώτη, χωρίς αρίθμηση σελί­ 194. Κώδικας 1895-1908, ο. 243 (ΙΟ. Τερμεντζής, θ. Καλ.αϊτζι'/ς,
δα). Στα λίγα πρακτικά οννεδριάοεών της νπογράφοιη' οι Λ. Μιχ. Αθαναοιάδης, Θεόδ. Ρακιτζής, Γ. Αόγης, Γ. Γοργίας, I. Κον-
Ευαγγελίόης, Κ Σπόντης, Η. Παπαηλιού, Ε. Βαλάκος, Α Αναστα- οονλίόης, Σ τ . /. Φέοσας, Γ. θεοδωρούδης, Κ. Βουλγαρίόης, 1. Ζω-
οιάδης, I. Κωνοταντινίδης και ο μητροπολίτης Ξάνθης Ιωακείμ, ίόης, Γρ. Γρηγοριάδης, I. Καλέντζης, Καρ. Σπόντης, Σ τ . Πονλίδης,
πρόεδρος (Κώδικας 1895-1908, ο. 3-6). Κ Χρ. Ιωάνναν, Ενοτ. Τζοάνον, Α).. Δημητρακόπουλος, Δημ. Μπα­
191. Κανονισμός 1899, ο. 4-5, Κώδικας 1895-1908, ο. 65. κιρτζής, Κ Βαλαόάνογλον και Γ. Πρωτόπαπας).
του Μαχαλά, ίσως τους Κλ. Τερμεντζή και Στ. Που- Κριτήρια για την εκλογή των κοινοτικών αρχό­
λίδη. Κι αυτό, παρότι από την εκλογική - εκκλησια­ ντων ήταν η τιμιότητα, η φρόνηση και οι ικανότη­
στική περιφέρεια της Παναγίας εκλέχτηκαν οι περισ­ τες τους, κυρίως όμως η οικονομική δύναμη και το
σότεροι πληρεξούσιοι (25 επί συνόλου 75)'95. Δεν ή­ κύρος τους. Αρκετά από τα μέλη της κοινότητας ή­
ταν βέβαια όλοι αυτοί κάτοικοι της Παναγίας, όπως ταν σχεδόν ιαόβια στα κοινοτικά “σωματεία” της (Ε­
άλλωστε και πολλοί από τους εκλογείς της, αφού, ό­ φορεία των Σχολών, Επιτροπές των Ιερών Ναών
πως ήδη αναφέραμε, στην ενορία -άρα και εκλογική κλπ.). Αναφέρουμε ως παράδειγμα τον Μιχαήλ Σπό-
περιφέρεια- της Παναγίας ανέ|καν τότε, στα 1907, ντη, μεγάλο ευεργέτη της κοινότητας. Ήταν τέτοια
και περιοχές εκτός της χερσονήσου: μέρος της συνοι­ η εκτίμηση που έτρεφε προς το πρόσωπό του η πό­
κίας των Ποταμουδίων (Τσάίλάρ), του Τηλέγραφου λη, ώστε απόντος αυτού κανένα όργανο δε συνεδρί­
και των κεντρικών περιοχών. αζε ή δεν έπαιρνε αποφάσεις.
Η Αντιπροσωπεία, γνήσιος θεσμός της κοινοτικής
αυτοδιοίκησης της Καβάλας, είναι μετά το 1899 το
ανώτατο "σωματείο” της κοινότητας. Οι εξουσίες
της είναι εκτεταμένες: αποφασίζει για τα ζητήματα
της κοινοτικής ζωής, εκλέγει τα υπόλοιπα “σωματεί­
α” και ελέγχει τη λειτουργία τους, έχοντας μέχρι και
τη δυνατότητα να τα παυσει.1,6
3.5.4. Η εκλογή των αρχόντων - ο ταξικός
και δημοκρατικός χαρακτήρας της κοινότητας
Οι κοινοτικές αρχές αναόεικνύονται, στις πλείστες
τουλάχιστον των περιπτώσεων, άμεσα ή έμμεσα με
την ψήφο των μελών της κοινότητας. Ισχύει έτσι, κατ'
επίφασιν έστω και βέβαια σε ατελή και προδρομική
μορφή, η αρχή της “λαϊκής κυριαρχίας”. Μέλη της
Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος της Καβάλας ήταν
όλοι οι ορθόδοξοι κάτοικοί της, ανεξαρτήτως υπηκο­
ότητας. Δικαίωμα όμως του εκλέγειν και εκλέγεσθαι
είχαν μόνο οι μόνιμοι κάτοικοι, όσοι δηλ. είχαν συ­
μπληρώσει πενταετή τουλάχιστον συνεχή διαμονή
στην Καβάλα (οι άνδρες εννοείται), ηλικίας άνω των
25 και 30 ετών, αντίστοιχα. Οι προσωρινοί κάτοικοι
θεωρούνταν κατά τα άλλα ισότιμοι με τους μόνιμους,
υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι εκπλήρωναν τις υπο-
χρώσεις τους προς την κοινότητα (π.χ. κατέβαλλαν
την αρχιερατική επιχορήγηση). Την υποχρέωση αυτή
φαίνεται πως την αναλάμβαναν με “υποσχετικό έγ­
γραφο”. Π.χ. “ Ό Αναστάσιος Άργυρόπουλος άπό τό
Δίβρυ, δήμου Λαμπίας τής Στερεός Ελλάδος, υπόσχο­
μαι νά φυλάξω πάντα όσα καί λοιποί κάτοικοι Κα-
βάλλας, νά δίδω κατ' έτος εκκλησιαστικά χρέη καί
λοιπά, όσα τής δυνάμεώς μου, ώς άποκαταοταθείς
ήδη ενταύθα εις Καβάλλαι?' (1864)1951697.

195. Δεν αναφέρεται ρητά, αλλά εξάγεται από τα πρακτικά του

Κώδικα 1895-1908, ο. 241, 243.
196. Κανονισμός 1899, ο. 5-7, Κανονισμός 1907, σ. 11-16. “Α ­
ντιπροσωπείες” υπήρχαν σε πολλές ελληνικές κοινότητες του οθω­
μανικού κράτους. Όμως η οργάνωση και διοίκηση των κοινοτήτων
και ο τρόπος εκλογής, η σύνθεση και οι αρμοδιότητες των κοινο­
τικών οργάνων όιέφεραν από κοινότητα σε κοινότητα (Παπαστά-
θη, Κανονισμοί, σ. 137 -394). Κλεάνθης Τερμεντζής: Δημογέροντας, έφορος των σχολείων
197. Κανονισμός 1899, σ. 3, Κανονισμός 1907, σ. 3-5, καί Κώ­ και "αντιπρόσωπος" της συνοικίας Π αναγίας στην
δικας 1864-1889, σ. 13, αντίστοιχα. Αντιπροσωπεία (Γ.Α.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).

Τη μ ιτο χή υπογράφει στα 1910 ο Γεώ ργιο; Πρωτοπαπάζ. Ο ex
Πελαπο\·\·ήαου "χροίοος" (τραπεζίτης, χρηαατιστήζ. ούχνρέμπο-
ρ<Κ, κα πνοπ αρα γω γός χ )π .) S iη ίθ ν ιτ χα τά ύιαστήιιατα το ε)Χ
π ρ ο ξειειο χαι το 1913 ivnjpjf ο πρ ώ το ; E/J. η να ; δήμαρχο;
τη; Καβάλ.ας (από: Μ έτο χ έ; χαι Ο μόλογα^, εχό. Καπόν).
Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα δεν υπήρχαν οι­
κονομικού χαρακτήρα περιορισμοί για την ανάληψη
κοινοτικών αξιωμάτων, παρά μόνο οι προαναφερθεί-
οες τυπικές προϋποθέσεις. Ο Κανονισμός όμως του
1907 ορίζει ότι δικαίωμα εκλογής στα κοινοτικά όρ­
γανα έχουν μόνο όσοι πληρώνουν· στο οθωμανικό
κράτος ετήσιο φόρο, κτηματικό και επιτηδεύματος
μαζί, τουλάχιστον 100 γρόσια, ειδικά δε για την Α­
ντιπροσωπεία, τουλάχιστον 250 γρόσια'1". Με τον
περιορισμό αυτό επισφραγίζεται πλέον και τυπικά ό­
τι η διανομή των αξιωμάτων αποτελεί εσωτερική υ­
πόθεση της οικονομικά ανώτερης τάξης. Ό πως είναι
ευνόητο, αποκλείονται έτσι από το ανώτερο κοινο­
τικό αξίωμα τα κατώτερα οικονομικά στρώματα Κυ­
ρίως η πολυπληθέστερη και γι' αυτό πιο υπολογίσι­
μη τάξη των καπνεργατών. Πολλοί από τους κα­
πνεργάτες δεν είχαν ούτε δικαίωμα ψήφου, αφού έ­
μεναν στην Καβάλα μόνο κατά τις περιόδους επεξερ­
γασίας των καπνών, δε συμπλήρωναν πενταετία συ­
νεχούς διαμονής στην πόλη και συνεπώς δε θεωρού­
νταν μόνιμοι κάτοικοί της1” .
198. Κανονισμός 1907, ο. 4.
199. Ενδεικτικά, στα 1906 απ ό τονς 11.241 Ελληνες της π ό ­
λης οι 5.861 ήταν “παρεπίόημοι ” και “διαβατικοί ” (ΑΥΕ 1906/α-
α κ Κ Α ', Θεσσαλονίκη 24-12-1906).
U (A » 0 I L ΡΙΚΙΤΖΗ
/• ο .^ , /y.,
Jf
Ε πιστολή περί τω ν διαθηκώ ν τον Σ π ιρ. Σεχερτζή, "Α ρχοντο;
Λ ογοθέτου τη ; επα ρχία ς Ξ άνθη;" χαι μεγάλ.ου ευεργέτη τη;
ελληνική; κοινότητα;. Η οημα\πιχότερη προσφορά του ήταν η
δα πάνη -για την ανέγερση τον νοσοκομείου "ο Ευαγγελ.ιομός"
Όμως αυτοί οι “ταξικοί φραγμοί" δεν αναιρούν
το δημοκρατικό χαρακτήρα της κοινότητας. Στην
Καβάλα δεν εδραιώθηκαν δομές ολιγαρχικές, αφού
δεν υπήρξε μια παραδοσιακή “αριστοκρατία", δηλ.
παλιά και μεγάλα "τζάκια" που να κατέχουν μονο­
πωλιακά την εξουσία της κοινότητας1981200. Σε αντίθεση
199
με πολλές άλλες περιοχές του υπόδουλου Ελληνισμού
(όπου τα ανώτερα στρώματα των γαιοκτημόνων,
πλοιοκτητών κ,ά. έβαζαν συχνά στο περιθώριο τις α­
σθενέστερες τάξεις και κυριαρχούσαν σχεδόν ισόβια
και κληρονομικά), εδώ όεν υπάρχει θεσμοθετημένος
αποκλεισμός των κατώτερων στρωμάτων από την
πολιτική ζωή της κοινότητας. Άλλωστε οι οικονομι­
κού χαρακτήρα περιορισμοί, που επιβάλλονται μόλις
το 1908, δεν αφαιρούν το δικαίωμα του εκλέγειν. Ε­
πιπλέον μπορούν σε ορισμένες περιπτώσεις να αρ­
θούν με απόφαση των κοινοτικών οργάνων. Δεν εί­
ναι λοιπόν τυχαίο ότι οι όποιοι κοινωνικοί αγώνες
των κατώτερων τάξεων στα τέλη του 19ου - αρχές
20ού αιώνα αποσκοπούν αποκλειστικά στην κατοχύ­
ρωση ή βελτίωση εργασιακών δικαιωμάτων και δεν
έχουν ευρύτερους κοινωνικούς στόχους201.
200. Δεν εννόησαν οι οικονομικές δομές τ ις πόλης και της πε­
ριοχές και οι γενικότερες ιστορικές σνγκιρίες: Στην περιοχή Καβά­
λας η γΐ] ανήκε κατά το πλείστον σε μικρούς ελεύθερους καλλιερ-
γητές και όχι σε μεγάλ.ονς γαιοκτήμονες. Αλλωστε, ό.τως προανα-
q έρεψε. μέχρι τις αρχές τον 19ον αιώ\α η μικρή χριστιανική κοινό-
τητα βρισκόταν στο περιθώριο τ ις οικονομικής και κοινωνικής ζω­
ής και ήταν, όπως εικάζεται, κοινωνικά και ταξικά αδιαμόρφωτη.
201. Για την αξιολόγηση, χρέριμη είναι μια σύγκριση με τη σΟ­
νοι κ η εβραϊκή κοινότητα: Εκεί και το δικαίωμα τον εκλέγειν εξαρ-
τιόταν από το ύψος τον καταβαλλόμενοι' κοινοτικού φόρον, με α­
ποτέλεσμα τα κατώτερα στρώματα να μην έχονν ούτε δικαίωμα ψή­
φον. Ετσι από τις αρχές τον 20ού αιώνα οι Εβραίοι καπνεργάτες
κινητοποιούνται όιεκ.δικ.ώντας σιμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες
τ ις κοινότητάς τοις. Την οργάνωση των εβραϊκών κοινοτήτων τις
περιοχής μελέτησε, στο πλαίσιο διδακτορικές διατριβής, ο Β. Ριιζα-
λέος, στον οποίο ανήκουν και οι ανωτέρω πλιροφορίες.
 Η Χερσόνησος της Παναγίας γύρω στα 1890.

200

Τμήμα των ανατολικών και κεντρικών περιοχών (περίπου 1900).

Τμήμα της Παναγίας από Β.Α., στις αρχές της δεκαετίας του 1930 (φωτ. του αρχαιολόγου Collart).
 3.5.5. Η αυτοτέλεια τη; κοινότητας ριουσίας, εξοφλητικά, χρεωστικά, συμβιβαστικά, συμ­
φωνητικά, ομόλογα, επιτροπικά, δωρητήρια και άλ­
Όοα αναφέραμε οτις προηγούμενες ενότητες αυ­
λα ιδιωτικά έγγραφα, συντάοσονται και ισχύουν υπό
τού του κεφαλαίου φανερώνουν ότι η ελληνική κοι­
την εγγύηση όχι της οθωμανικής διοίκησης, αλλά της
νότητα αποτελούοε έναν αυτοτελή οργανισμό με δι­
“παρακρατικής” εξουσίας της Κοινότητας. Στα ζητή­
κή του εσωτερική ζωή. Αυτή η αυτοτέλεια της κοι­
ματα αυτά ο ρόλος της Εκκλησίας είναι επικυρωτι­
νότητας εκτείνεται σ' όλες τις πτυχές του κοινοτικού
κός και νομιμοποιητικός.
βίου των χριστιανών, ακόμη και στις υποθέσεις της
Για να διασφαλίσει όμως η κοινότητα την αυτο­
προσωπικής τους ζωής: Οι προσωπικές σχέσεις, οι
τέλειά της (στην ουσία, την ηθική και θρησκευτική
οικονομικές υποθέσεις και οι πόσης φύσεως διαφο­
της αυθυπαρξία) έπρεπε να σφυρηλατήσει στα μέλη
ρές σ' αυτά τα πεδία ρυθμίζονται μέσα στο πλαίσιο
της δεσμούς ενότητας και αίσθημα κοινοτικής συνεί­
της κοινότητας και σύμφωνα με τους όρους που αυ­
δησης και ευθύνης. Θεμελιώδης και αυτονόητη ηθι­
τή καθορίζει.
κή υποχρέωση των μελών της κοινότητας ήταν να
Ειδικότερα: Τα ζητήματα προσωπικών σχέσεων
διαφυλάσσουν τα "στεγανά" της κοινοτικής ζωής,
(αρραβώνες, γόμοι, προσωρινοί χωρισμοί, λύσεις μνη­
μην επιτρέποντας ή προκαλώντας οθωμανικές πα­
στείας, συμβιβασμοί, διαζύγια, υιοθεσίες, αθετήσεις
ρεμβάσεις στα εσωτερικά της ζητήματα. Κάτι τέτοιο
υπόσχεσης γάμου κλπ.), υπάγονται στην αποκλειστι­
αποτελούσε ρήγμα στην αυτοτέλεια της κοινότητας
κή δικαιοδοσία της Εκκλησίας. Αυτή ορίζει τους κα­
και ο υπαίτιος τιμωρούνταν αμείλικτα20'.
νόνες που διέπουν τις προσωπικές σχέσεις, εγγυάται
Για να αποφευχθεί αυτός ο κίνδυνος έπρεπε τα
τη νομιμότητα των διαδικασιών, διεκπεραιώνει και
μέλη της κοινότητας να συμμορφώνονται με τις α­
επικυρώνει τις πράξεις. Αυτή επίσης εκδικάζει τις ό­
ποφάσεις των κοινοτικών οργάνων. Στον κανονισμό
ποιες διαφορές, σύμφωνα με το παραδοσιακό θρη­
της Δημογεροντίας (1864) καταγράφεται, όπως εί­
σκευτικό δίκαιο20’.
δαμε, η υποχρέωση κάθε μέλους της κοινότητας να
Στη δικαιοδοσία της κοινότητας υπάγονται οι οι­
αποδέχεται χωρίς αμφισβήτηση τις αποφάσεις της
κονομικού χαρακτήρα υποθέσεις των μελών της.
Δημογεροντίας, διαφορετικά "θέλει κατατρέχηται in
Προικοσύμφωνα, διαθήκες, πωλητήρια, διανομές πε-
αυτής είτε πρός τήν πολιτική αρχήν (δηλ. προς την
202. Για τα ισχνο\πα, βάσει τον Θρι^οκεντικού δίκαιον. σε θέ­
οθωμανική διοίκηση) είτε πρός τήν εκκλησίαν, κατά
ματα προσωπικών σχέσεων (γόμονς, αρραβ<υ\τς. λύσεις μ\ιγπεΐας, τήν φνοιν τής ύποθέαεως, καί οντω θέλει παιδεύε­
όιαζι·για κ)π.). Α. Λάμπρον, Ά ισ η μ\ΐ)οτειας. Υπομ\Ί)ματισμός ο ται αυστηρότατα πρός σωφρονισμόν’. Την ίδια απει-
απόφασΐ] τον έτονς 1895 τ ο ν Επισκοπικού Αικαστιχκον Ξά\Οης",
θρακικά λ ρονικά, 32 (1975-76), 71-76, όπον βιβλιογραφία και
παραπομπές σε κώδικες τον βιζαιπι νορωμαϊκον δίκαιον. 203. Για τη μοτυόική τέτοια '/ττυστή ηερί.ττωοη, 6Κ κεφ. 3.6.7.

S o u v e n ir d e C a v a 1la
*Ε ν ^ υ υ ΐ ' Λ V |\ 7 ζ

Τμι)μα της ατατολικής πλευράς τΐ)ς Παναγίας, περί το 1900 (αρχείο Λημοτικού Μ οισείον Καβόύ.ας).
 λή επισείει το 1880 η Γενική Συνέλευση για όποιον
με τη στάση του παρακωλύει τη λειτουργία των κοι­
νοτικών σωματείων: “ν’ άποβάλλεται καί καταγγελό-
μενος άρμοόίως νά τιμωρείται’™.
Όπως υποδηλώνεται στα ανώτερω αποσπάσματα,
οι κοινότητες δεν είχαν τη δυνατότητα να επιβάλλουν
τις αποφάσεις τους με δικά τους μέσα, παρά μόνο μέ­
σω της οθωμανικής διοίκησης και της Εκκλησίας.
Στην Καβάλα, σύμφωνα με τα περιεχόμενα των κω­
δίκων, μία μόνο φορά η Κοινότητα βρέθηκε οτη δύ­
σκολη θέση να παραπέμψει μέλος της προς την οθω­
μανική διοίκηση για να τιμωρηθεί: το 1889, για μια
υπόθεση παράνομου γάμου, “άπεφάαιοεν καί έφυλά-
κιοεν τόν παράνομον Χρηστόν Μπ... εις τό χουκημάτ
(=διοικητήριο)”204205. Σπάνιες ήταν όμως και οι περιπτώ­
σεις που χρειάστηκε να ζητήσει τη συνδρομή της Εκ­
κλησίας. Ο φόβος και μόνο της πνευματικής τιμωρί­
ας πειθανάγκαζε τους επίδοξους παραβάτες των κοι­
νοτικών αποφάσεων.
Προδοσία θεωρούσε η ελληνική κοινότητα την
προσφυγή κάποιου μέλους της στις τουρκικές αρχές
για την ικανοποίηση προσωπικού του συμφέροντος.
Κάθε ιδιωτική διαφορά έπρεπε να αντιμετωπιστεί στο
202
εσωτερικό της κοινότητας, από τα αρμόδια όργανά
της, το εκκλησιαστικό και το κοινοτικό δικαστήριο
(για τα οποία γίνεται λόγος παρακάτω).
Σε πολλές περιοχές του αλύτρωτου Ελληνισμού υ­
πήρχε διάσταση ανάμεσα στο επίσημο δίκαιο της Εκ­
κλησίας και το τοπικό εθιμικό δίκαιο. Το φαινόμενο
αυτό δεν παρατηρείται στην Καβάλα. Οι δυσμενείς ι­
στορικές συγκυρίες δεν επέτρεψαν να αναπτυχθεί εδώ
ένα ισχυρό εθιμικό δίκαιο, με αποτέλεσμα να μην πα­
ρουσιάζονται τέτοια προβλήματα στην απονομή της
δικαιοσύνης206. Πρώτα-πρώτα η δικαιοδοτική εξουσία
204. Κώδικας 1864-1889, ο. 10 και 238, αντίστοιχα
205. Ό.π. ο. 359.
206. Μ. Τουρτόγλου, “Το δίκαιον κατά την περίοδο της Τουρ­
κοκρατίας", ΙΕΕ, τ. ΙΑ', ο. 110-117.
Η /IX
^ //s p y .
q ’ '2 7 /~ V
S'& yv a vV pjo A v- /J-A - A j j
1
SS·'
f Pvr Ρνο—
Ευχές γονέων οε προικοούμφωνο, 1869.
των δύο δικαστηρίων είναι διακριτή: Το εκκλησιαστι­
κό δικαστήριο εκδικάζει ζητήματα προσωπικών σχέ­
σεων, ενώ το κοινοτικό δικαστήριο ζητήματα υλικών
διαφορών. Επιπλέον το δεύτερο ακολουθεί πιστά το
επίσημο δίκαιο της Εκκλησίας. Το επιβεβαιώνουν οι
ρητές αναφορές: “κατά τόν Άρμενόπουλοι/’, “κατά
τούς θρησκευτικούς μας νόμους” κλπ.
3.6. Όψεις του κοινοτικού βίου στην Παναγία207
3.6.1. Οι αρραβώνες, οι γάμοι και τα προικο­
σύμφωνα
Η ένωση δύο νέων αποτελεί θεμελιακή πράξη, α­
φού απ' αυτήν εξαρτάται όχι μόνο η προσωπική ευ­
τυχία του ζευγαριού αλλά και η κοινωνική σταθερό­
τητα. Προϋπόθεση για την εδραίωση της διά βίου έ­
νωσης δύο ανθρώπων είναι ο σεβασμός και η αφο­
σίωση του ενός προς τον άλλον, η αγνότητα της κο­
πέλας, η γονιμότητα του ζευγαριού, η αρμονική συμ­
βίωση με το στενό τους περιβάλλον και η καλή οι­
κονομική τους κατάσταση. Έτσι μόνο θα μπορέσουν
οι δύο νέοι να επιτελέσουν τον προορισμό τους, που
είναι η διαιώνιση της ζωής. “Εύτεκνία, αγάπη, ζωή
μακροχρόνιος καί ειρηνική” καί “νά τοϊς χαρίση ό
θεός άπαντα τά συζυγικά αύτοίς καθήκοντα” είναι
οι στερεότυπα επαναλαμβανόμενες (στα προικοσύμ­
φωνα) ευχές των γονέων τους.
207. Αντικείμενο της ενότητας δεν είναι όλες οι πτυχές της κοι­
νωνικής ζωής, αλλά μόνο εκείνες που αναπτύσσονται οτο πλαίσιο
του κοινοτικού βίου. Όσες δηλ. υπάγονται στη δικαιοδοσία των αρ­
χών της κοινότητας και ρυθμίζονται με αποφάσεις ή παρεμβάσεις
των κοινοτικών οργάνων (μέρος του κοινοτικού βίου αποτελούν βέ­
βαια και η θρησκευτική ζωή, η εκπαιδευτική - πολιτιστική δραστη­
ριότητα και οι πολιτικές διεργασίες, περί των οποίων έγινε λόγος
στις τρεις προηγούμενες ενότητες του κεφαλαίου). Η ενότητα αυ­
τή δεν έχει αξιώσεις πληρότητας. Οι διαθέσιμες πηγές της εποχής
δεν παρέχουν επαρκείς μαρτυρίες για όλες τις πτυχές του κοινο­
τικού βίου (π.χ. δεν έχουμε καμία πληροφορία για τις βαπτίσεις)
ούτε καλύπτουν ομοιόμορφα την περίοδο 1864-1912.
Α / ) Απ*β-τ/-.
X.', A . ' Λ Λ 's 'Q
y ta o '
' 1 a , t
Kf ' Λ νΑ Α
________________ £
 Η ένωση δύο νέων αποφασίζεται από τους γονείς,
κυρίως τον πατέρα. Η συγκατάθεση των νέων είναι
απαραίτητη, καθώς ο εξαναγκασμός σε γάμο θεωρεί­
ται, κατά τους θρησκευτικούς νόμους, αξιόποινη
πράξη και ο γάμος αυτός είναι αυτοδίκαια άκυρος**.
Σε αρκετές όμως περιπτώσεις φαίνεται ότι η συναί­
νεση της κοπέλας ήταν αποτέλεσμα πειθαναγκασμού.
Έτσι κάποιες νέες μετά την τέλεση του αρραβώνα
αρνούνται να παντρευτούν τον εκλεκτό των γονιών
τους, είτε αναιτιολόγητα (ο έρωτας προς άλλον δεν
ομολογείται, ούτε θεωρείται επαρκής αιτία για τη
διάλυση της μνηστείας), είτε κάνοντας λόγο για “βί­
α" των γονιών της. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι από
τα τέλη του 19ου αιώνα αναφέρεται πάντα στα
προικοσύμφωνα πως ο γάμος γίνεται "τή πλήρει καί
αυτής συγκαταθέσει” ή "τή αιτγκαταθέοει καί τής
ίόίας" και ότι από τις αρχές του 20ού αιώνα υπο­
γράφει το προικοσύμφωνο και η μελλόνυμφη20*.
Επειδή για τον αρραβώνα και τη μνηστεία ίσχυαν
διάφοροι εθιμικοί κανόνες, που δεν συμβάδιζαν πά­
ντα με το θρησκευτικό δίκαιο208291021*, συχνά η Εκκλησία
βρισκόταν στην ανάγκη να αποστέλλει “προνοητικός
συμδούλάς και διαταγάς". Σύμφωνα μ' αυτές, οι αρ­
ραβώνες πρέπει να τελούνται παρουσία (απλώς) ιε-
ρέως και δύο μαρτύρων, "έκ τών προκριτοτέρων τής
ένορίας", οι οποίοι και θα ελέγχουν αν οι μνηστευό-
μενοι έχουν τη νόμιμη ηλικία (των 14 ετών για τα
αγόρια, των 12 για τα κορίτσια, σύμφωνα με την ι-
σχύουσα τότε βυζαντινή νομοθεσία). Δώρο αρραβώ­
να θα θεωρείται μόνο το δαχτυλίδι που δίνει ο ένας
στον άλλον. Σε περίπτωση λύσης της μνηστείας, η υ­
παίτια πλευρά θα επιστρέφει διπλάσια την αξία του.
Αλλα δώρα δεν πρέπει να δίνονται κατά τη σύναψη
ή τη διάρκεια της μνηστείας και δεν θα επιστρέφο-
νται σε περίπτωση χωρισμού. Η προθεσμία για τη
σύναψη του γάμου δεν πρέπει να υπερβαίνει τους έ­
ξι μήνες, το πολύ ένα έτος. Κατά το διάστημα αυτό
οι μνηστήρες δεν έχουν το δικαίωμα της ελεύθερης
συναναστροφής (παρά μόνο των επίσημων επισκέψε­
ων στις γιορτές), για την αποφυγή δυσάρεστων συ­
νεπειών. Τη μέρα του αρραβώνα θα συντάσσεται και
το προικοσύμφωνο, που θα υπογράφεται από τα δύ­
ο μέρη και τους πάρευρισκομένους μάρτυρες2".
Για τον τρόπο τέλεσης και τα σχετικά έθιμα του
αρραβώνα στη μικρή κοινωνία των ντόπιων Καβα-
λιωτών μας διαφωτίζει αρκετά ένα από τα έ γρ α φ α
του Κώδικα: “...κατά Φεβρουάριον τού αύτοΰ έτους
(1861) ήρρεοωνίοθη τήν Βασιλικήν... καί κατά Άπρί-
208. Λάμπρον, ά , τ , α 73. t
209. Από τονς όίο Κώδικες Προικοσνμφώΐ'ων, 1896-1904 και
1904-1914.
210. Λάμπρον, o u t , a. 72.
211. Κώδικας 1864-1889, a. 3-4, όπον Πατριαρχική - Σιποδική
Επιστολή (12-6-1868X
λιον 23 έ.τοίηοαν κατά τήν τοπική συνήθειαν τόν μέ-
γαν άρρεβώνα". Σύμφωνα με το απόσπασμα, ο αρ­
ραβώνας γινόταν σε δύο φάσεις: Μετά την αρχική
συνεννόηση -είτε απευθείας μεταξύ των συμπέθερων
είτε διά μέσου προξενητή- η συμφωνία επισφραγιζό­
ταν με την αλλαγή των δακτυλιδιών και την προ­
σφορά δώρων από τις δύο πλευρές. Στην περίπτωση
αυτή ο γαμπρός πρόσφερε “έν μανόύλ[ι], δύο εικο­
σαριά, εν μαμουτέν καί έν δακτυλίδι”, ενώ η νύφη
“ένα τζεβρέ, έν δακτυλίδι, μία σακούλα, ένα πο-
χτζιάν, μέ τόν τζεβρέν, έτέρα σακούλα καί έτερον
τζεβρέν'.
Σε εύλογο χρονικό διάστημα τελείται ο “μέγας
αρραβών" ενώπιον ιερέως, ο οποίος ψάλλει “τήν Γε­
ρόν Ακολουθίαν τού άρραβώνος, τήν άλλως Ίερο/.ο-
γίαν /.εγομένην". Η κάπως ασαφής αναφορά για
“χαλ.βά 3 οκ[άδες], μία λαμπάδα, κουφέτα καί γλυ­
κό“ πιθανότατα έχει σχέση μ' αυτή τη δεύτερη φά­
ση, την ιερολογία του αρραβώνα. Τότε οι μελλόνυμ­
φοι της περίπτωσής μας ανταλλάσσουν εκ νέου δώ­
ρα: Ο γαμπρός δίνει “12 είκοοάρια, τξοράπια, κάλ-
τζες, έν φέσ[ι] μέ τήν φούτπα καί έν τεπέ άποστο-
λιάτικα”, ενώ η νύφη “έν ποχτζαλ.ίκ.ι, δώδεκα τζε-
όρέδες, δεκατρείς σακούλες, έν ύποκ.άμίσον...”1'2. Με
203
την ιερολογία, ο αρραβώνας παύει να αποτελεί μια
απλή ιδιωτική συμφωνία και γίνεται επίσημη εκκλη­
σιαστική πράξη.
Σημειωτέον ότι κατά την περίοδο αυτή, στα μέ­
σα του 19ου αι., η Εκκλησία απαγόρευε την ιερολο­
γία της μνηστείας. Όπως φαίνεται όμως, στην Κα­
βάλα εξακολουθούσε να διατηρείται η μακραίωνη (α­
πό το 15ο αι.) παράδοση, ίσως από τους λίγους ντό­
πιους κατοίκους (“κατά τήν τοπική συνήθειαν”), ί­
σως και από άλλους. Στα 1880 ο μητροπολίτης Φι­
λόθεος με γράμμα του προς τους ιερείς, δημογέρο­
ντες και προκρίτους της πόλης καταδικάζει αυτή την
“έπίμεμπτον καί άφρονα υπερβολήν' των Καβαλιω-
τών και απευθύνει αυστηρή προειδοποίηση προς
τους ιερείς της πόλης: “ούόείς έχει έπ ’ άδειας ϊνα τε-
λέση τοιούτον (ιερολογημένο αρραβώνα), τιμωρηθη-
σομένου τού παραβάτου κατά τούς ιερούς κανόνας
αύατηράκΓ. Στο ίδιο γράμμα ο μητροπολίτης στηλι­
τεύει την τακτική άλλων πιστών να τελούν τον αρ­
ραβώνα δέ απλής συμφωνίας, τονίζοντας ότι “ό κατ'
ίδιαν μή παρόιπος ιερέως τελούμενος άρραβών πρός
ούόέν λογίζεται, μή αναγνωριζόμενος2'213.
Ό πως φαίνεται, πολλές από τις οδηγίες της Εκ­
κλησίας δεν τηρούνταν. Αυτή που σχεδόν πάντα πα-
ραβιάζεται είναι η απαγόρευση των δώρων κατά τη
διάρκεια της μνηστείας. Βλέπουμε έτσι το γαμπρό
της προηγούμενης αναφοράς να ξοδεύει για την κα-
212. Ο - τ , ο. 11.
213. Ο.τ „ ο. 202.

Ϊ4 - II- Itfo ο
ΛοιΟ.
ΑΔΕΙΑ ΓΑΜΟΥ
------
Χωρίον ^ .
u«oc
N i'|i.j.n /- (\ ί-Z^y Ai-cr ^ / f y ^ scjs
j u k , νοικία της Παναγίας).219
rduoc
Ίερεΰς <s^ < ^ »S c ^ lJ-~c>'
Έν .τη ^ <,
Φύλλο αηό Βιβλίο Αόειών Γάμον της Μητρόπολης Καβάλας.
204
λή του, κατά τη δεκάμηνη μνηστεία τους, εκτός
“τών φλωρίω^ και αρκετά χρήματα για “μανόύλια
μεταξωτά, τσεμπέρια πολίτικα, βάλα, κουντοϋρες,
μακαρατέλια , όπως και για “ραχάτια, γλυκό και
καφέ'οτις γιορτές κλπ.214
Ο γάμος, αντίθετα με την εποχή μας, δε γινόταν
κατά κανόνα στην εκκλησία. Από το μοναδικό Βι­
βλίο Αδειών Γάμου που αναφέρει και τον τόπο τέ­
λεσης (της περιόδου 1906-1909), πληροφορούμαστε
ότι από τους 44 καταγεγραμμένους γάμους οι 18 τε-
λέστηκαν στο σπίτι του γαμπρού, οι 6 στο σπίτι της
νύφης, οι 4 σε συγγενικό ή φιλικό τους σπίτι και μό­
νο οι 7 στην εκκλησία, ενώ σε 9 γάμους δεν αναφέ-
ρεται ο τόπος τέλεσης215.
Για την ηλικία των νυμφευόμενων, εκτός από τα
διάσπαρτα στοιχεία της περιόδου 1864-1912, μας
διαφωτίζουν τα νεότερα Βιβλία Ληξιαρχικών Πράξε­
ων Γάμου του Δήμου Καβάλας (του 1916)216 και τα
Βιβλία Γάμων της εκκλησίας της Παναγίας (από το
1921 και μετά)217. Στα 1916 στην Παναγία ο μέσος
όρος ηλικίας του γαμπρού ήταν τα 30 χρόνια και
214. Ό.π., ο. 11.
215. Α τ ό τ ο αρχείο της Ιερός Μητρόπολης Φιλίππων, Νεαπόλε-
ως και Θάσου. Και από μεταγενέστερα όμως τεκμήρια, λ.χ. ληξιαρ­
χικές πράξεις γάμου του Δήμου Καβάλας (1916), φαίνεται ότι οι
περισσότεροι γόμοι γίνονταν οτο οπίτι του γαμπρού ή στο κοινό
σπίτι των όνο συζύγων, ενώ στην εκκλησία τελούνταν οι 15-20%.
216. ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Καβάλας, Αρχείο Τμήματος Δημοτικής Κα­
τάστασης Δήμου Καβάλας, 1914-1973.
217. Από το αρχείο της Ιερός Μητρόπολης Φιλίππων, Νεαπό-
λειιίς και Θάοου.
της νύφης τα 21,5 (το ίδιο περίπου και στην υπό­
λοιπη πόλη), ενώ την περίοδο 1921-1923 ήταν τα
32 και 21 αντιστοίχως. Πολλές κοπέλες παντρεύο­
νταν οτα 17-19 χρόνια τους, ενώ αντίθετα ελάχιστοι
ήταν οι άντρες που νυμφεύονταν σε ηλικία 18-21
χρόνων218. Πάντως κατά την περίοδο που εξετάζου­
με (μέχρι δηλ. το 1912/3) πολλοί πρέπει να έκαναν
οικογένεια σε μικρότερη ηλικία. Στα 1877 από τα
550 “ανήλικα” της Καβάλας τα 43 αναφέρονται ως
“νυμφευθέντα” (17 στη συνοικία της Παναγίας). Σε
πολλές περιπτώσεις, όπως φανερώνουν και οι παρα­
πάνω πηγές, η διαφορά ηλικίας μεταξύ γαμπρού και
νύφης ήταν μεγάλη. Δεν είναι ίσως άσχετο μ’ αυτό
ότι το 1877 υπήρχαν στην Καβάλα 65 χήρες έναντι
μόνο 2 χήρων (31 χήρες και κανένας χήρος στη συ­
Αυτό που πραγματικά εντυπωσιάζει είναι το με­
γάλο ποσοστό δεύτερων γάμων. Θα περίμενε κανείς
πριν από έναν και πλέον αιώνα η διά βίου ένωση
δύο ανθρώπων να αποτελεί κανόνα στέρεο. Κι όμως
τα διαθέσιμα στοιχεία μας διαβεβαιώνουν για το α­
ντίθετο. Στα Βιβλία Αδειών Γάμου της Ελληνορθό­
δοξης Κοινότητας Καβάλας των ετών 1897-1913 κα­
ταγράφονται 1.287 γάμου Απ’ αυτούς για τους άν-
δρες 187 είναι δεύτεροι γάμοι (ποσοστό 14,5%) και
18 τρίτοι (1,4%), ενώ για τις γυναίκες 176 είναι δεύ­
τεροι γάμοι (ποσοστό 13,7%) και 12 τρίτοι (0,9%)220!
Αν και δεν μπορεί να επαληθευτεί, πρέπει να θεω­
ρείται βέβαιο ότι στη συντριπτική πλειονότητα των
περιπτώσεων ο δεύτερος γάμος δεν ήταν επιγενόμε-
νο διαζυγίου, αλλά θανάτου ενός εκ των συζύγων. Η
ανάγκη της συντροφικότητας αλλά και της ανατρο­
φής των παιδιών σε οικογενειακό περιβάλλον δεν ή­
ταν βέβαια μικρότερη απ’ ό,τι στην εποχή μας.
Μέρος της διαδικασίας του αρραβώνα - γάμου ή­
ταν και η σύνταξη του προικοσυμφώνου. “Παρά Κυ­
ρίου άρμόζεται άνόρί γυνή...” ή “Γένοιτο Κύριε τό
έλεος σου έφ ημάς..." ή “Εις τό όνομα τής Αγίας
Τριάδος καί τού Αγίου Μεγαλομάρτυρος Προκοπί­
ου...". Μ’ αυτές τις φράσεις ή με άλλες παρόμοιες α­
πό εκκλησιαστικά κείμενα αρχίζουν τα παλιότερα
προικοσύμφωνα. Αργότερα, μετά το 1880, παίρνουν
την τυπική μορφή συμβολαιογραφικής πράξης.
Ακολουθεί το πρακτικό, με το οποίο δηλώνεται η
σύναψη του αρραβώνα. Οι συνηθέστερες μορφές του
είναι: “ Επειδή τοίνυν καί έγώ ό υποφαινόμενος... διά
τοιούτου νομίμου καί κανονικού γάμου μέλλω ουνά-
ψαι τήν θυγατέρα μου (ή τή δούλα, προγονή, ανε­
ψιά, γυναικαδέλφη κλπ.)... μετά τού κυρίου... καί τήν
218. Τα στατιστικά στοιχεία δικά μας.
219. ΑΥΕ, 1876/78/1, Ξάνθη 22-10-1877.
220. Από το Αρχείο της Ιεράς Μητρόπολης Φιλίππων, Νεαπό-
λεως και Θάσου (τα στατιστικά στοιχεία δικά μας).

Νεόνυμφοι ώριμης ηλικία; στα τέλη του 19ον αι. (Ε.Λ.Ι.Α.).
προικίζω...” ή “Τοϊς θείοις, ίεροϊς, άποστολικοϊς καί
σννοδικοϊς κανόοιν, ώς καί τοϊς πατροπαραόότοις
έθίμοις επόμενος, ό υποφαινόμενος... υπανδρεύω
τήν... μετά τού ... καί προικοδοτώ αυτήν...” ή “Σήμε­
ρον τή... παραστάντες ένώπιον ημών (ιερέως και
μαρτύρων) οί ... (πατέρας ή μητέρα ή αδελφός ή α­
φεντικό, ή άλλος, απανίως η ίδια η νύφη, από τη μί­
α και από την άλλη ο γαμπρός ή ο αντιπρόσωπός
του) ήτήσαντο τήν σύνταξιν τού παρόντος προικο­
συμφώνου...”. Σε αρκετά παλιά προικοσύμφωνα το
πρακτικό λείπει. Δηλώνεται απλώς στην αρχή του
εγγράφου το είδος της πράξης: ”Προικοούμφωνον
τής... (ή της... μετά του...)” ή “Καταγραφή προικός
τής... (ή της... μετά του...)” κ.ά.
u Ύι
V ·*"' ^
------
^ ~ '· · ^
-------------1_I_______________
Από εκκλησιαστικού τύπον προικοσύμφωνο, 1874
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, που τα προικοσύμ­
φωνα έχουν την τυπική μορφή συμβολαιογραφικής
πράξης, το πρακτικό είναι εκτενέστατο, καθώς πε­
ριέχει τα βασικά στοιχεία της “ταυτότητας" των
συμβαλλομένων και των παρισταμένων μαρτύρων.
Για παράδειγμα: “Σήμερον... ό υποφαινόμενος γραμ­
ματείς... μετέβην κατά πρόσκλησιν τού κυρίου Πέ­
τρου Βουλγαρίδου, κατοίκου Καβάλλας, χριστιανού
ορθοδόξου, υπηκόου Γάλλου καί ύποπροξένου τής
Γαλλίας, καί τής συζύγου αυτού Μαρίας Π. Βουλγα­
ρίδου καί του κυρίου Χρήστου Κο\ποϋ, κατοίκου Κα­
βάλλας, χριστιανού ορθοδόξου, υπηκόου όθωμανού
καί ιατρού τό επάγγελμα, έπιθυμούντων νά αυντά-
ξωσι προικοούμφωνον εις τήν έν τή συνοικία τής
Κοιμήσεως τής Θεοτόκου κειμένην οικίαν αυτών...
καί έπί παρουσία τών κάτωθι συνυπογεγραμμένων
άξιοπίατων μαρτύρων Στεφάνου Πουλίδου ιατρού...,
Παντελή Κολοκύθα, εμπόρου..., Π. Χρυσοχόου, χρυ-
σοχόου... Ό μεν... καί ή... έχοντες γνηαίαν θυγατέραν,
όνόματι Ελένην... έπιθυμούοι νά συνάψωσιν αύτήν...
μετά τού κυρίου Χρήστου Κοντού, έπί τούτοι όέ πα-
ρέόωκ.αν αύτώ λόγω προικός..." (24-1 -1987)” '.
Μετά το πρακτικό ακολουθεί η αναλυτική περι­
γραφή της προίκας, συνήθως σε τρεις στήλες: ποσό­
205
τητα, είδος, αξία οε γρόοια. Παράδειγμα από προι­
κοσύμφωνο του 188 1, με το οποίο ο Χριστόδουλος
Οζούν Φώτη προικίζει την κόρη του Αικατερίνη και
το γαμπρό του Στέφανο Χαρηοίου (Χαρισιάδη): “...
1 δακτυλίόιον αρραυώνος, 231 γρόοια - 1 υποκάμι­
σο ν καί 1 έσόόρακον, 60 γρ. - 3 σακούλες πλεκτές
και κεντητές, 500 γρ. - 2 τζυμπέρια και 3 μανόύλια
λυνά, 50 γρ. - 2 ζεύγη τζοράπια χύντικα, 30 γρ. -
15 έσόδρακα τού γαμβρού, 300 γρ. - 8 ποχτξιάδες
και βρακοζώνες κεντηταϊς, 160 γρ. - 1 εφάπλωμα
μεταξοτόν μέ τό ουνδόνι του, 300 γρ. - 1 ζεύγος
τζαρουχάκια, 110 γρ. - 5 σαχάνια καπακοτά και 1
τάση, 176 γρ. - 1 μαατραπάν τού γλυκού, 4 ποτύ-
ρια, 12 φιλτζάνια και πιάτα τραπεζιού, 70 γρ. - 2
σεντούκια, 260 γρόοια... έγινεν όλη ή προίξ 15.910
γροσια... Ακόμη τής παραχωρώ τό όοπήτιόν μου εις
τον Μαχαλά ν διά νά καθήοουν τέσσερα έτη ό?,άκλη­
ρα... . Ακολουθεί, με τον ίδιο τρόπο, η προγαμιαία
221. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1896-1904, ο. 23-24.
— 3 X iiL ,* . ^
‘ ΙΓ
 207

Σελίδα 2η (καταγραφή της προίκας).

 δωρεά του γαμπρού: 1 δακτυλίδιον άρραβώνος, Τα προικοσύμφωνα, αν και συνδέονται με μια ευ­
500 γρ. -1 ζεύγος σκουλαρίκια, 230 γρ. - 1 ζεύγος τυχισμένη στιγμή του ανθρώπου, δεν παύουν να διέ-
μπουτίνια, 160 γρ. - 1 ζεύγος κάλτζες καί καλτζοδέ- πονται και από άτεγκτους όρους και την ψυχρή λο­
ταις, 130 γρόσια... το σύνολον 2.419 γρόσιά”222. Σε γική μιας οικονομικής συμφωνίας. Σε περίπτωση που
πολλές περιπτώσεις μετά την καταγραφή της προί­ η κοπέλα πέθαινε πριν αποκτήσει παιδιά, η προίκα
κας ακολουθούν σημειώσεις του προικοδοτούντος: της επιστρεφόταν στους πιο κοντινούς συγγενείς της,
ευχές, όροι για παρακράτηση της επικαρπίας ή για συνήθως στους γονείς ή τα αδέλφια της. Βλέπουμε
γηροκόμηση κ.ά. λ.χ. οτα 1876 τον Κωνσταντίνο και την Ευαγγελή Δ.
Αρχικά τα προικοσύμφωνα συντάσσονταν, κατά να δηλώνουν σέ “εξοφλιστικό” έγγραφο: “...είχαμε
την επιταγή της εκκλησίας, την ημέρα του αρραβώ­ αδελφήν όνόματι Ελένην καί ύπανδρευμένην μετά
να. Από τα τέλη όμως του 19ου αιώνα (σχετικές τού κυρίου 'Αθανασίου Παρασκενά καί έπειδής άπό-
πληροφορίες υπάρχουν από το 1897) όλα φέρουν ί­ θανε άκληρος, τήν σήμερον παραλαμβάνωμεν παρά
δια ημερομηνία με αυτήν της τέλεσης του γάμου223. τού συζύγου της τήν άνοίκουοαν μερίδα μας...”. Σε
Στους κώδικες της κοινότητας (του 1864-1889 και ορισμένες όμως περιπτώσεις τα ανθρώπινα αισθήμα­
των προικοσυμφώνων, 1896-1914) περιλαμβάνονται τα υπερισχύουν του θρησκευτικού νόμου και του
466 προικοσύμφωνα. Όμως οτα Βιβλία Γάμων της συμφέροντος: Το 1887 ο Γεώργιος Νικολάου, πέντε
Μητρόπολης καταγράφονται 1.287 γάμοι μόνο κα­ ημέρες μετά το θάνατο της κόρης του Σουλτάνας,
τά την περίοδο 1897-1913. Αυτό σημαίνει ότι προι­ δηλώνει με επίσημο έγγραφο ότι παραιτείται του νο­
κοσύμφωνα δε συντάσσονταν σ’ όλες τις περιπτώσεις. μίμου δικαιώματος για επιστροφή της προίκας της
Υποθέτουμε ότι πολλοί από τα κατώτερα οικονομι­ και την παραχωρεί ευχαρίστως στο γαμπρό του Θω­
κά στρώματα δεν είχαν τη δυνατότητα να προικί­ μά Αλ[ι]μπέρτη, με τον οποίο η νεαρή θυγατέρα του
σουν τις θυγατέρες τους. έζησε μόλις τρία χρόνια “έν πλήρει αρμονία καί χρι­
Οι προίκες ήταν πολλές φορές γενναιόδωρες. Πε­ στιανική αγάπη... άγαπήαας αυτόν ώς ίδιον τέκνον
ριλάμβαναν κοσμήματα, ρουχισμό, συχνά πλήρη οι­ μου"221’.
κοσκευή, ενίοτε μετρητά και σπανιότερα ακίνητα
(σπίτια ή χωράφια). Αντίθετα οι προγαμιαίες δωρε­ 226. Κώδικας 1864-1889, σ. 181 και 329, αντίστοιχα.
ές του γαμπρού, όταν υπήρχαν (αρχικά ήταν κανό­
νας, όμως μετά το 1896 σπανίζουν), συνήθως περι­
λάμβαναν λίγα κοσμήματα και ρούχα της νύφης.
Σπανίως κάτι περισσότερο, όπως λ.χ. στην περίπτω­
ση του Μαυρουδή Δημητρίου, που παραχωρεί στη
μνηστή του Βενετία, κόρη του Γιαννάκη Μουσορο-
πινού, “εν δωμάτων χειμωνιάτικων εις τό κάτω πά­
τωμα τής εις μαχαλάν οικίας του’’ (1878)22425*. Η πε­
ρίπτωση αυτή είναι μια από τις 3-4 (στο σύνολο των
466 προικοσυμφώνων της περιόδου 1860-1914) που
η προγαμιαία δωρεά είναι μεγαλύτερης αξίας από
την προίκα: 1.500 έναντι 1.015 γροσίων.
Η αξία της προίκας είναι ευθέως ανάλογη της οι­
κονομικής δυνατότητας του προικοδοτούντος, αλλά
και της σχέσης αυτού με τη μελλόνυμφη. Διαφορετι­
κά προικοδοτείται η θυγατέρα από την υπηρετριού-
λα, η προίκα της οποίας περιορίζεται κατά κανόνα
σε ρουχισμό και οικιακά σκεύη, αξίας 1.000-2.000
γροοίων22'.

222. Κώδικας 1864-1889, σ. 249-251.

223. Αυτό φαίνεται από την αντιπαραβολή των Κωδίκων Προι­
κοσυμφώνων με τα Βιβλία Αδειών Γάμου. ΛΚΚΒβΚΒΛKSfe
224. Κώδικας 1864-1889, σ. 196.
225. Μια συγχρονική και διαχρονική (των ετών 1860-1913) ε­
ξέταση των προικοσυμφώνων της Καβάλας (αντικείμενο ωστόσο
άλλι]ς εργασίας) παρέχει χρήσιμα συμπεράσματα για την εξέλιξη
του βιοτικού επιπέδου και του τρόπου ζωής, για τις κοινωνικές Μετόχι) καπνεμπορικού οίκου. Στο πιοω μέρος φέρει υπογραφή)
και ταξικές διαφοροποιήσεις, τις αντιλήψεις κλπ. και σφραγίδα τράπεζας τι/ς Καβάλας (ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Καβάλας)
 3.6.2. Το Εκκλησιαστικό Δικαστήριο: Λύσεις στήριο. Στα τέλη όμως της τουρκοκρατίας εκπροσω­
μνηστείας και διαζύγια
Όπως προαναφέραμε, για ζητήματα προσωπικών
σχέσεων (αρραβώνες, γόμους, λύσεις μνηστείας, δια­ κλησιασμού (απαγόρευση εισόδου στην εκκλησία) και
ζύγια, υιοθεσίες κλπ.) αποκλειστική δικαιοδοσία είχε
η Εκκλησία Τις όποιες διαφορές στο πεδίο αυτό εκ-
δικάζουν τα εκκλησιαστικά (επισκοπικά, πνευματικά)
δικαστήρια, τα οποία εφαρμόζουν το βυζαντινό δί-
καιο ’ 27 .
Σύμφωνα με τα πρακτικά των Κωδίκων, στην Κα­
βάλα μέχρι το 1876 οι αποφάσεις λαμβάνονται από
μόνο το μητροπολίτη Ξάνθης. Από το 1878 συνε­
δριάζει το Εκκλησιαστικό Δικαστήριο με πρόεδρο το
μητροπολίτη (ή τον αρχιερατικό του επίτροπο στην
Καβάλα) και συνέδρους τρεις κληρικούς. Μόνο σε
τρεις συνεδριάσεις του 1889 οι σύνεδροι είναι και
λαϊκοί. Προς το τέλος της τουρκοκρατίας (για τα
έτη 1889-1909 δεν έχουμε πληροφορίες) το δικαστή­
ριο αυτό της Καβάλα επονομάζεται Πνευματικό Δι­
καστήριο και είναι αμιγώς εκκλησιαστικό. Δεν απο­
κλείεται όμως για κάποιο διάστημα (μεταξύ 1889-
1909) να ήταν και μικτό. Σε διαθήκη του 1903 υ-
πάρχει μια ασαφής αναφορά περί του “Μικτού Συμ­
βουλίου της I. Μητροπόλεως Καβάλλας”22728. Σημειω-
τέον ότι κατά το 19ο αιώνα απαιτείται η φυσική
παρουσία των αντιδίκων στο Εκκλησιαστικό Δικα­
227. Λάμπρον, ‘Λνοη μνηστείας", ο. 72. Στους κώδικες της κοι­ λαλών καί εκ τής μέθηc κάμνει τά χείοιοτα". Το 1877
νότητας Καβάλ.ας αναφέρεται ονχνά η Εξάβιβλ.ος τον Κ Αρμενό-
-Ίονλου.
228. Κώδικας 1864-1889, ο. 221-222, 3S9. Κώδικας Διαθηκών
1896-1913, ο. 78.
νικής Ορθοδόξου Κοινότητας Καβάλλας. 1910-1911.
πούνται συνήθως με πληρεξούσιο δικηγόρο22'.
Η Εκκλησία διασφάλιζε την αποδοχή των αποφά-
σεών της με την απειλή επιτίμων, όπως του εξωεκ-
σπανιότερα του αφορισμού. Βέβαια κατά κανόνα οι
αποφάσεις της γίνονταν σεβαστές. Το τρομερό μέτρο
του αφορισμού, που καθιστούσε τον παραβάτη από­
βλητο της χριστιανικής κοινότητας, μόνο σε μία περί­
πτωση επιβλήθηκε στην Καβάλα.
Οι υποθέσεις που απασχόλησαν το Εκκλησιαστικό
Δικαστήριο της Καβάλας ήσαν στο σύνολό τους λύ­
σεις μνηστείας και διαζύγια. Ο αρραβώνας του 1861
(στον οποίο αναφερθήκαμε εκτενώς) δεν ευτύχησε να
καταλήξει σε γάμο. Ο μητροπολίτης βλέποντας ότι
"τό κορίτζι όέν θέλει κατ' ούόένα τρόπον αυτόν καί
είναι άόύνατον νά τόν όεχθή ύ ί άνόρα της" προχω­
ρεί στη λύση της μνηστείας. Είναι αξιοσημείωτο ότι
σ' όλες τις (γνωστές) περιπτώσεις η πρωτοβουλία για
τη διάλυση του αρραβώνα είναι της κοπέλας ή των
γονιών της. Οι λόγοι που συνήθως προβάλλονται εί­
ναι η μεταμέλεια της κοπέλας, η κακή συμπεριφορά
του άνδρα και λόγοι υγείας. Π.χ. το 1862 η Μαλα-
μάτω Γ. ζητά τη διάλυση του αρραβώνα της κόρης
209
της Ελισάβετ με τον Νικόλαο Θ., γιατί κατά πληρο­
φορίες των γειτόνων, αυτός "έχει πάθος άνίατον, ήτοι
έρχεται έξω φρένων καί κτνπάται κοιμώμενος παρα-
ο Γ. Τζ„ πατέρας της Ελένης, ζητεί τη διάλυση του
229. ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Καβάλ.ας, Βιΰλίον Πληρεξουσίων Ελλη­

AO,
 αρραβώνα της με τον Βασίλειο Π., “έπί λόγφ ότι
ούτος πάσχει έξ αιμορροΐδων'. Όμως ο πραγματικός
λόγος ήταν άλλος και αποκαλύφθηκε με τις ανακρί­
σεις του μητροπολίτη: Η Ελένη, αφού αρχικά ενέδω-
οε στις πιέσεις των γονιών της, τώρα “έτι μάλλον
άπεχθάνεται τόν μνηστήρα της... καί ουδέποτε σέ­
γκατα τεθήαεται νά ύπανόρενθή αύτόν”2Χ>.
Πολύ σοβαρότερες ήταν βέβαια οι υποθέσεις των
διαζυγίων. Δεν ήταν απλή υπόθεση το διαζύγιο στην
εποχή που ιστορούμε. Οι εκκλησιαστικές αρχές εξα­
ντλούσαν κάθε περιθώριο συμβιβασμού και προσδο­
κώντας την αποκατάσταση των συζυγικών σχέσεων,
εφάρμοζαν την τακτική του “τοπικού (προσωρινού)
χωρισμού”. Ακόμη και σε ακραίες περιπτώσεις, όπως
λ.χ. της Ελένης Σ., που “όε'ν όύναται σνζήοαι μετά
τού άνδρός της Σωτηρίου... ένεκα τών αταξιών του,
προαφέρων αυτήν εις ατιμίαν μετά άλλοθρήσκων
πρός τό όράξαι χρήματα” (1862)! Στην περίπτωση
αυτή ο μητροπολίτης αποφάσισε “τοπικό χωρισμό”
τριών μηνών. Το 1864, μετά από δύο “τοπικούς χω­
ρισμούς”, η Ελένη και ο Σωτήριος επαναφέρουν, συ­
ναινετικά πλέον, το αίτημα του διαζυγίου: “... επειδή
ουδέτερος έξ ήμών άμφοτέρων ήλθεν εις συναίσθησιν
τών συζυγικών καθηκόντων αυτών καί επειδή θεω-
ροϋμεν άδύνατον τήν μεταξύ ήμών έν αμοιβαία
αγάπη συμβίωαιν, σάς παρακαλοϋμεν άμφότεροι
όμοφώνως καί μετ' αμοιβαίας εύχαριστήοεως νά
έκόώαητε τό πρός ημάς όιαζύγιον'. Σ' άλλες περι­
πτώσεις χρειάστηκαν ακόμη περισσότερες προσπά­
θειες. Π.χ. ο Δημήτριος Π. και η Κυριάκα Α. υπο­
230. Κώδικας 1864-1889, α. 11, 12 και 188, αντίστοιχα.
' „ I* Λ ΛΓ / “ ' ft 1 ,1
Διαζύγιο ('εκκλησιαστικόν της διαζεύξεως γράμμα"), 1866.
χρεώνονται να παρουσιαστούν τέσσερις φορές ενώ­
πιον του δικαστηρίου, συνοδεία μαρτύρων, και να
δηλώσουν ότι “ή Κυριάκα δέν είναι φυαικώς επιδε­
κτική άνδρός”, ώστε να εκδοθεί το “εκκλησιαστικόν
τής διαζεύξεως γράμμα” (1866) με το οποίο κηρύσ­
σονται οι δύο σύζυγοι, κατά τη συνήθη έκφραση,
“ξένοι καί άπαλλοτριονμενοι τού γαμικοϋ δεσμού καί
ανδρογύνου συνάφειας”2’1.
Από την πλευρά του άντρα ως λόγος διαζυγίου
προβάλλεται σχεδόν πάντα η μοιχεία. Αναφέρουμε
μία μόνο σχετική περίπτωση, αρκετά αποκαλυπτική
κι αυτή για τα ήθη ενός άλλου κόσμου, που σκαν­
δαλίζει, προκαλεί και διασαλεύει την ηθική τάξη. Το
1878 ο Ηλία X. διεκτραγωδεί ενώπιον των δικαστών
τη θλιβερή ιστορία του: Παντρεύτηκε προ τριών ε­
τών (1875) την Αικατερίνη X., υπηρέτρια του εμπό­
ρου Αθανασίου Γ., ενώ αυτή ήταν έγκυος από τον
κύριό της. Την επομένη κιόλας του γάμου η Αικατε­
ρίνη τον εγκατέλειψε για να επανελθεί στο αφεντι­
κό της, με το οποίο έκτοτε συζούσε (1875-1878), έ­
χοντας αποκτήσει εν τω μεταξύ και παιδιά. Οι επα­
νειλημμένες προσπάθειες του Ηλία να την επαναφέ­
ρει στη νομιμότητα απέβησαν άκαρπες, γι' αυτό και
ζητά διαζύγιο. Είχαν ήδη προηγηθεί τρεις “τοπικοί
χωρισμοί" επί των ημερών του προηγούμενου αρχιε­
ρέα. Η Αικατερίνη ανακρινόμενη δεν αρνήθηκε τίπο­
τε από τα παραπάνω, τόνισε ότι “ήσθάνετο κλίσιν'
προς τον Αθανάσιον Γ., που της εξασφάλιζε μια ά­
νετη ζωή, και ισχυρίσθηκε ότι ο μεν κύριός της την
πάντρεψε με τον Ηλία για να “απαλλαγή τής έπιβα-
231. Ο -τ., α. 12-13 καί 37, αντίστοιχα
έ /f^ ·
^ f r—γ , - '* n / (.
, * ’ ' ■“ '* · '
ρννονσης αϊτόν ϊβιχής χ.αταχρίοεακ τής κοινωνίας’’,
ο δε Ηλίας τη δέχθηκε ως σύζυγό του μόνο χάρη
στις 40 λίρες που του πρόσφερε ο Αθανάσιος.
Ο μητροπολίτης, αν και έβλεπε το μάταιο της
προσπάθειας, επιχείρησε να μεταπείθει τη γυναίκα
"χαταόεϊςας τήν άόνσαον τής άτομίας εις ήν αύτή
χατεύνθΐζετο χαί τό μέγεθος τον εγκλήματος έλτερ
όιε.τραττε". Επειδή όμως αυτή ήταν ανένδοτη, το δι­
καστήριο υπολογίζοντας "τό κοινωνικόν σκάνδαλο ν
όπερ παρείχε τή κοινωνία ή όιαγωγή τής γντχιιχός"
καί θέλοντας λα προλάβει "τήν παράπτωσιν τον
άνδρός εις όμαοτίστ·- έτ-όεχομέττγν διά τήν νεάζοι·-
οαν χαί οψαγώοαν αϊτού ηλικίαν. έιέκριιε τήν όιά-
ζειιςιν τοι· όηύρογννον τοιτου_”. Η Αικατερίνη τι­
μωρείται από το δικαστήριο με την απώλεια της
προίκας της και από τον μητροπολίτη με την ποινή
του "έ'ξιυχχ).ΐ]σιaofioί·. μέχρι σντχτισθήσεως τον όια-
πραχθέιτος έγχ/.ήματος". Δε 'στορίζουμε αν ήταν α­
ποτέλεσμα της κοινωλίκής κατακραυγής ή πραγματι­
κής αγάπης που άντεζε στο χρόνο και τις δοκιμασί­
ες, πάλπως μετά από πολλά χρόττα το 1889, σε
πρακτικό του Κώδικα συναντούμε την Αικατερίνη,
χήρα πια του πρώην εραστή της με πέντε παιδιά152.
Τα ανωτέρω είναι ενδεικτικά του τρόπου με τον-
οποίο η Εκκλησία αντιμετώπιζε τέτοια θέματα Πά­
για παράδοσή τιγς ήταν η τακτική του συμβιβασμού.
Εζ ου και οι συνεχείς "τοπικοί χωρισμοί", ακόμη και
σε περιπτώσεις συναινετικού αιτήματος ή και σε υ­
ποθέσεις σκανδαλώδεις, όπως αυτές που προαναφέ-
ραμε. Την ατελέσφορη, όπως φαίνεται, επιμονή της
Εκκλησίας στους τοπικούς χωρισμούς μάλλον δεν
μπορούσε να κατανοήσει η κοινή γνώμη
232 Ο-χ, α 197-J9S νχη 364. αντίστοιχα.
Α το νη της Πατχτ/ίας στα τέλη τον 19ον αιώνα, α τό cane postale τον 1894 (ΓAJC. - Αρχεία Ν. ΚαβάλαςΧ
Ο Πράσινός σατιρικός ποιητής Αντρικός Βέττας,
καπνεργάτης στην Καβάλα, τη διακωμωδεί. Αη:ού ε­
ξιστορεί με τους στίχους του μια περίπτωση ‘ καρα­
μπινάτης’* μοιχείας, μάλλον πραγματική, καταλήγει:
“Έ φ β α σ ε κ ι' α ν α φ ο ρ ά ,
π ο ο σ κ α λ .ο ΐ^ ε τ ή ν κ ν ρ ά ,
ό Δ ε σ π ό τ η ς τ η ν ζ ε τά ζει
κ α ί ό ά \π σ α ς τ η ς σ τ ε ν ά ζ ε ι _
Ά ν δ ρ α ή θ ελ α κα ι γώ
να π ο ύ π έ τ ν χ α έόώ .
π ή ρ α γ έ ρ ο ν σ τ ό π λ ε ν ρ ό μ ο ι\
δ ώ σ ε το χ ω ρ ισ τικ ό μου.
Κι ό δεσπότης έχ .τ).α γ ε ίς
δίδει τόπον τ ή ς ο ρ γ ή ς ,
επτά χ ρ ό τ τ α ο ρισμός,
το .τιχ ό ς σ α ς χ ω ρ ισ μ ό ς !''" .
Πολύ ευκολότερα αποφάσιζε το εκκλησιαστικό δι­
καστήριο να λύσει μια μνηστεία Λεν έχουμε βρει πε­
ρίπτωση άρνησης, ακόμη κι όταν εναντιωνόταν η
άλλη πλευρά. Κι όμως, σύμφωνα με το επίσημο δί­
καιο της Εκκλησίας, για τη λύση της ιερολσγημένης
μνηστείας ίαχυαν οι ίδιες ακριβώς προϋποθέσεις που
ίσχυαν και για τη λύση τον γάμου2**. Η διαφορετι­
κή, πιό "χαλαρή" και πιο ρεαλιστική αντιμετώπιση
υποθέτουμε πως οφείλεται στο εξής: Ως προς τη
μνηστεία είχε επικρατήσει σε πολλά μέρη ένα άγρα­
φο λαϊκό - εθιμικό δίκαιο, σύμφωνα με το οποίο ο
αρραβώνας ήταν μια απλή συμφωνία, που λυνόταν
είτε συναινετικά είτε με την αποχώρηση της μίας
πλευράς. Βλέπουμε λχ. το 1864 τον Νικόλαο Αγγέ­
λου και την Ελισάβετ Μαλαμάτου να δηλώνουν ε-
233. Βέττα. -IV νι; Γό λέγω .τεθεοά γιά ν ά τ' άχοίη ή ητςη.
a 46-47.
234. Λ ά μ ,τ gov, " Λ ύ σ η μνηστείας", a 72.
 Όψη της Παναγίας στις αρχές της δεκαετίας του 1920, μετά απο κατεδάφιση του σχολείου και πριν την κατασκευή του λιμανιού
(ΓΑ.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).
νώπιον του ιερέα και των προκρίτων ότι “διέλυσαν
ευχαρίστως... τόν πρό τεσσάρων ετών άρρεβώνα των,
λαβόντες άμφότεροι τά όσα εόοσαν”235.
Δε γνωρίζουμε τι ίσχυε παραδοσιακά στην Καβά­
λα. Το βέβαιο είναι ότι οι έποικοι από διαφορετικές
212
περιοχές μετέφεραν στη νέα πατρίδα τους τις ιδιαί­
τερες παραδόσεις τους, με αποτέλεσμα να συνυπάρ­
χουν στην αρχή διαφορετικά ήθη και πρακτικές. Πα­
ρατηρούμε λ.χ. άλλες μνηστείες να ιερολογούνται α­
πό την Εκκλησία, σε άλλες να παρίσταται απλώς ο
ιερέας ως μάρτυς και άλλες να συνάπτονται ερήμην
του. Αλλού να υπάρχει προξενητής, αλλού όχι. Βλέ­
πουμε επίσης ότι τα προικοσύμφωνα έχουν, μέχρι
περίπου το 1880, ποικίλες μορφές, μολονότι συντάσ-
σονται από τα ίδια πρόσωπα. Ακόμη σ' άλλες περι­
πτώσεις η μνηστεία δεν παρατείνεται πέραν του ε­
νός έτους, όπως συνιστούσε η Εκκλησία, σ' άλλες ό­
μως το ξεπερνά κατά πολύ, όπως στο παραπάνω πα­
ράδειγμα, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει πάντα και
την αυτοδίκαιη λύση της, όπως όριζε η Εκκλησία για
τις μνηστείες που συμπλήρωναν διετία.
Αυτή η συνύπαρξη εκκλησιαστικού και εθιμικού
δικαίου (ή δικαίων) στα θέματα της μνηστείας επη­
ρέαζε και την πρακτική του εδώ εκκλησιαστικού δι­
καστηρίου. Έτσι, ακόμη κι αν ο αρραβώνας γινόταν
διά ιερολογίας, αρκούσαν διαπιστώσεις του τύπου:
“ή αρχική τών μεμνηατευμένων ψυχρότης βαθμηδόν
ηύξηαεν' κ.ά. και δηλώσεις όπως “πάντοτε απέχ­
θειαν ήσθάνετο διά τόν μνηστήρα της3’ κ.ά. για να
λυθεί η μνηστεία.
Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε κάτι σχε­
τικό με το θέμα της ενότητας: Από τις σωζόμενες
235. Κώδικας 1864-1889, ο. 24.
πράξεις του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της Καβά­
λας διαπιστώνουμε ότι μετά τα μέσα του 19ου αιώνα
η κοινωνία της πόλης αρχίζει να αντιμετωπίζει τα ζη­
τήματα “τιμής” ή “ηθικής τάξης”, με αρκετά μεγάλη
ανεκτικότητα, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις και
με κάποια αδιαφορία (λ.χ. πολλοί αρνούνται να κατα­
θέσουν ως μάρτυρες σε υποθέσεις ηθικών παρεκτρο­
πών).
Ενδεικτικό των αντιλήψεων είναι ότι οι κοπέλες
που αποφάσισαν να διαλύσουν μια μνηστεία, συνά­
πτουν αργότερα νέον αρραβώνα. Αυτό δείχνει πως μια
τέτοια ενέργεια δεν αποτελούσε γι’ αυτές αιτία κοινω­
νικής κατακραυγής. Ακόμη και στη νέα που δεν ήταν
αγνή (αλλά “έφθαρμένι/ καί άπάρθενος”) αναγνωρίζε­
ται συνήθως το δικαίωμα της συγγνώμης. Πολύ δυσκο­
λότερα όμως οτην περίπτωση της μοιχείας, η οποία,
αν και δεν θεωρούνταν αυτομάτως αιτία διαζυγίου, α­
ποτελούσε για τη γυναίκα στίγμα σχεδόν ανεξίτηλο. Α-
παξιωτικοί χαρακτηρισμοί (των εκκλησιαστικών αρ­
χών) συνοδεύουν τη μοιχαλίδα και την πράξη της:
“ανήθικος καί ασελγής”, “έμίανε τήν κοίτην της?’,
“εύρίσκεται έν τή όόω τής διαφθοράς, έξακολουθη-
τικώς μοιχενομένη” κ.ά. Σε ορισμένες περιπτώσεις φαί­
νεται πως η αιτία του σκανδάλου δεν χωρούσε πια
στην Καβάλα. Εκτός και αν μπορούσε να αποκαταστα­
θεί κατά κάποιον τρόπο η ηθική τάξη, αν λ.χ. μετά το
διαζύγιο η γυναίκα παντρευόταν τον εραστή της. Πά­
ντως εγκλήματα τιμής δε μαρτυρούνται στην Καβάλα,
αν και οι αιτίες δεν έλειπαν216.
236. Ερωτικές σχέσεις Ελληνίδων με Τούρκους δεν αναφέρονται
σε αρχειακές πηγές της Καβάλας. Υποθέτουμε ότι τέτοιες σχέσεις
δύσκολα μπορούσαν να γίνουν ανεκτές. Στις αρχές του 20ού αιώ­
να οι Έλληνες του Πραβίου διαπόμπευσαν πάνω οε γάιδαρο μια
μοιχαλίδα, ερωμένι; Τούρκου.
 3.6.3. Τα γηρατειά, ο θάνατος και η διαθήκη
Ίήν εποχή που ιστορούμε για λίγους έγραφε η μοί­
ρα να φτάσουν στα γεράματα Ο θάνατος καραδοκού­
σε συνήθως πιο νωρίς. Και ήταν πιο αποτρόπαιος, όταν
έκοβε το νήμα της ζωέ|ς στα πρώτα βήματά ττ^ς ή στα
ωραιότερα χρόνια τΐ]ς. "Ή πλάξ αύτη καλύπτει άνθος
άρτίως μαρανθώ', νεάνιόα, παρθένον είκοοιόιετή, τήν
Φρα\τζεσκονλαν Μ Φοσκόλον έκ Σμύρνΐ]ς, άποθα-
νούσαν τήν Ιην Νοέμβριον 185Ζ'. Και στα γαλλικά:
“Τελευταία μαρτυρία αγάπιγς απ' την οικογένεια π/ς
που θρηνεί.”. Η μαρμάρινη αυτή επιτύμβια πλάκα είναι
το μόνο επιτάφιο μνημείο, από εκείνα τα χρόνια, που
αποθανατίζει τον αβάσταχτο πόνο για την απώλεια του
παιδιού2’7. Γεγονός όχι σπάνιο στις παλιές κοινωνίες, τίς
ανήμπορες απέναντι στην αρρώστια
“Ό θάνατος είναι ζωή, χαράς τούς πεθαμένους
καί ή ζωή 'ναι θάνατος γιά τούς χαροκαημένους.
Δεξου γλυκό καμάρι μου, τό υστερνό ψιλί μου,
αχ! νά μπορούσες νά παιρνες μαζί καί τήν ψιχή μου".
Η μοίρα θέλησε για τον ποιητή I. Κωνσταντινίδη να
διαβάσει πολλές φορές τέτοιους σπαρακτικούς στίχους
του πάνω στον τάφο των αγαπημένων των: της πρώ-
της γυναίκας του, που την έχασε από φυματίωση στα
20 χρόνια της, και των πέντε (από τα οκτώ) μικρών
παιδιών του2®.
Μια ιδέα για τη θνησιμότητα κατά την εποχή αυτή
μπορούμε να πάρουμε από πληροφορίες διάσπαρτες
στους κώδικες της ελληνικής κοινότητας. Σαφέστερη ει­
κόνα μας δίνουν τα "Βιβλία Θανάτων" της εκκλησίας
της Παναγίας, που όμως διατηρούνται από το 1921. Α­
πό τους 148 θανάτους που καταγράφονται στην ενορία
τΐ)ς Παναγίας το 1921, οι 39 σημειώνονται σε ηλικία μι­
κρότερη των 2 ετών (ποσοστό πάνω από 26%!), οι 72
σε ηλικίες 2-50 ετών (48,5%), οι 28 σε ηλικίες 50-70 ε­
τών (19%) και μόνον οι 9 σε ηλικία μεγαλύτερη των 70
ετών (ποσοστό 6%)! Θνησιμότητα μεγαλύτερη ακόμη και
από τη βρεφική - παιδική, παρουσιάζουν οι γυναίκες κα­
τά την ηλικία ττγς τεκνοποίησης. Πάνω από 35% των 'γυ­
ναικών πεθαίνουν μεταξύ 18-40 χρόνων! Ο μέσος όρος
ζωής, όπως εξάγεται από τις 148 αυτές περιπτώσεις, ή­
ταν 31 έτη! (35 έτη το 1926, 42 το 1933-)2”
Όσο ο άνθρωπος βαδίζει στο τέλος τιγς ζωής του, τό­
σο συμφιλιώνεται με την ιδέα του αναπόφευκτου και
προετοιμάζεται γι’ αυτό. Θέλει να εξασφαλίσει τη συγχώ-
ρεση για κάθε ανθρώπινη αμαρτία του με τη δική του
συγγνώμη προς τους άλλους, με εξομολόγηση, ελεημο-
213
238. Χιόνη. Ο ποιητής Ιωάννης Κωνοταντινίόΐ};.., ο. 36. 39-10.
214

Διαθήκες κατοίκων της Παναγίας, 1900

σύνες και ευεργεσίες. Ζητά επίσης από τους ζωντανούς
να μη\’ παραλειψουν το χρέος τους απέναντι του; το
θρήνο, την κηδεία, τα μνημόσυνα. Mow έτσι η ψυχή
του θα είναι γαλήνια στον άλλο κόσμο. Διαβέιζουμε στη
διαθήκη της Σουλτάνας Αγαπητού (1869): "Καί πρώτον
άφίημι πάα τοϊς άδελ.φοις μου χριστιανούς καί αύτοϊς
τοΐς μιοοΰα καί άίχκί/οαα, τήν από καρδίας συγχώρη-
αν, έκζητοίσα κάγώ αυτήν παρ' αϊτών". Η Σταμάτα
Πατρικίου (1874) ζιιτα από τα θετά παιδιά της "οπό­
τε έπέλ.θη ή άψυκτος τελεντι), νά τελ.ώα όι' ίδιων εξό­
δων τήν κηδείαν καί τα λοιπά ίπό τής έκκληοίας ντνο-
μισμένα μνημόσυνα". Και η Αφροδίτη Πολίτου (1876)
δεσμεύει τα ανήψια τιγς να κάνουν "μετά τόν θάνατόν
της· τά κατά δύναμή* των μνημόσυνά της καί τούς
προσδιορισμένους κι/ροίς τής ορθοδόξου ημών έκκλ.η-
σίας":Μ.
Η διαθήκη αποτελούσε βασικό μέλημα του αν­
θρώπου. Μ’ αυτήν εκπλήρωνε τις όποιες εν ζωή υ­
ποχρεώσεις του, ρύθμιζε τις εκκρεμότητές του και
φρόντιζε να μήν “ανακύψουν φιλονικίες και έριδες”
μετά το θάνατό του. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώ­
να οι διαθήκες έχουν ποικίλες μορφές, πιθανόν αυ­
τές που είχαν παγιωθεί στον τόπο προέλευσης του
καθενός ή του συντάκτη τους. Από τότε έχουν την
τυπική μορφή συμβολαιογραφικού κειμένου.
Προηγείται το πρακτικό: "Σήμερον τή 27η Αύ­
γουστου τού έτους 1906... κατά πρόσκλησιν τής κ.
Αικατερίνης Σωτηρίου, τό γένος Στεργίου Μπα-
χτσιαόανπζή, υπηκόου οθωμανής, κατοίκου Καβάλλας
καί τά οικιακά έταγγελσμενης_ μετέυην εις τήν έν τή
συνοικία Μαχαλά τής ενορίας τής Κοιμήσεως τής Θε­
οτάκον κειμένην οικίαν της καί εϋρον αίπήν καθημέ-
νην_ επί παροιοία καί των κάτωθι ί·ποφαινομένων καί
επί τούτω ύπ' αυτής προσκληθένπων μαρτύρων κ.κ.
Αημ. Φέσαα, Χρήστου Βλαχογιάννη, Χρήστου Τξιά-
τα, Μιχαήλ. Γορ'/ία, έμπορων, Κων/νου Θεοδώρου,
ύπαλλήλ.ον, Νικ. Γεωργιάδου, ώρολογοποιον καί Αημ.
Αημητριάδου, καπνεργάτου, απάντων υπηκόων Οθω­
μανών, κατοίκων Καβάλλας... Ήρώτησα δέ αυτήν...
μοί άπήνπηαεν δέ τά εξής, άτινα καί άντιγράφω...-”41.
Ακολουθεί το κείμενο της διαθήκης. Η έκταση του
εξαρτάται από το είδος και το πλήθος των κληροδο­
τούμενων πραγμάτων, τον τρόπο καταγραφής τους,
αναλυτικό ή συγκεντρωτικό, και τον αριθμό των κλη­
ρονόμων. Αναλυτικά καταγράφονται τα ακίνητα (συ­
νήθως αναφέρεται η θέση, τα γειτονικά ακίνητα, το
εμβαδόν, η αξία τους κλπ.), τα μετρητά, τα ομόλογα,
κάποτε και τα κοσμήματα Μια σχετικά συνοπτική
διαθήκη (όπως αυτή της ,Σεμιρούδας, χήρας Μαυρου-
δή Μπογιάρη, το γένος Μίρτσιου, 1905) έχει την ε-2401
240. Κώδικας 1864-1889, a 104, 140, 168, αντίστοιχα.
241. Κώδικας Διαθιριών 1896-1913, ο. 149.
ξής μορφή: " 1. Γενικόν κλ.ηρονόμον μου έπί πάσης τής
κινητής καί ακινήτου περιουσίας μου εγκαθιστώ τήν
άνύπανόρον θυγατέρα μου Ελισάβετ, εις ήν κληροδοτώ:
α) τό αναλογούν μοι μερίόιον κληρονομικά) δικαιώματι,
έκ τον έν' Κιοντοούκ Ορμάν κειμένου χαγιατιού, συνο-
ρεύοντος- 6) τό κληρονομικά; δικαιώματι αναλογούν μοι
μερίόιον έκ τής ενταύθα καί έν τή συνοικία Μαχαλά
κείμενης οικίας, συνορευούσης άφ ενός μέν μέ οικίαν
Γαρουφαλιάς Νικολάου Πονλίόον... γ) άπαντα τά ενρε-
θηαόμενα σκεύη) καί έπιπλα τής οικίας μου. 2) Εις τάς
διό θυγατέρας μου Μαγόαληνήγ, χήραν Δημψρίου Βα-
αιλειάόον, καί Σουλτάναν Αναστασίου Πατρική, επει­
δή τάς έχω προικοδοτήση ήδη τό κατά όύναμιν, κλη­
ροδοτώ εις έκατέραν έφ άπαξ άνά μίαν λέραν...”242
Στη συνέχεια ο διαθέτης ορίζει εκτελεστή (ή εκτε­
λεστές) της διαθήκης, τον οποίο παρακαλεί να φρο­
ντίσει "περί τής άκριδοΰς καί άνελλιποΰς έκτελέσε-
ως" της επιθυμίας του: "Α ύτη είναι ή τελευταία καί
οριστική μου θέλησις καί έπιθνμώ νά έκτελεσθή κα­
τά γράμμα καί άνελλ.ιπώς. Εκτελεστήν δέ τής πα-
ρούαης Διαθήκης μον διορίζω τόν κύριον Θεόδωρον
Δ. Φέσαα, κάτοικον Καβάλλας, χριστιανόν ορθόδο­
ξον, υπήκοον όθωμανόν, γραμματέα τό επάγγελμα"
(από διαθήκη του Νικολάου Αγαπητού, 1897);4\
215
Οι διαθήκες δεν αποτελούν απλώς πράξεις διανο­
μέας περιουσίας. Είναι και πράξεις ανταπόδοσης, μέ­
σα από τις οποίες αποκαλύπτεται όλο το φάσμα των
ανθρώπινων σχέσεων και αισθημάτων. Με τη διαθή­
κη ο άνθρωπος τιμά την αγάπη, τιμωρεί την αδια­
φορία, εκφράζει την ευγνωμοσύνη ή τη δυσαρέσκεια
προς τους συγγενείς του. Μπορούμε έτσι να δούμε
ότι η στοργή και η μέριμνα για τους απόμαχους της
ζωής συχνά εκτιμάται και μετρά περισσότερο από
κάθε άλλη γονείκή, αδελφική κ.ά. σχέση. Λ.χ. ο Ιω­
άννης Σ„ ράφτης, κάτοικος Μαχαλά, παραμερίζο­
ντας σύζυγο, παιδιά και λοιπούς συγγενείς κληροδο­
τεί το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στον α­
νεψιό του Απόστολο Σιώτα, "καθότι οντος έμερίμνη-
αε περί γηροκομ ύ)οεως καί σνντηρήσειός του έπί δε­
καετίαν ολόκληρον καί επέκεινα" (1897). Η γερό-
ντισσα Βασιλική Αναστασίου Τ., πικραμένη από τον
αδελφό της Ιωάννη, "διότι έν τή παρατεταμένη
άσθενεία της μεγάλην αδιαφορία έπεόείξατο", του α­
φήνει μόνο μία λίρα, ενώ καταλείπει το σπίτι της
στην Παναγία και όλη τη λοιπή περιουσία της στον
από 12ετίας θετό γιο της Χρήοτο Α. Συμεωνίδη, ε­
πειδή “έμεινε πολύ ευχαριστημένη διά τάς πρός
αύτήν ΰλικάς καί ήθικάς περιποιήσεις του" (1900)244.
Κάποιες φορές οι διαθήκες ξεφεύγουν από τις τυ-
242. Ο π , ο. 125-126.
243. Ό .τ, σ. 22.
244. Ο . τ , 24, 46.
πικές διατυπώσεις και αποκαλύπτουν (όσο επιτρέπε­
ται) και τρυφερές ανθρώπινες σχέσεις. Π.χ. το 1868
ο Γεώργιος Ν. Πολίτης κληροδοτεί όλη την περιου­
σία του στη σύζυγό του Αφροδίτη, "διότι συνέζηαε
μετ' αύτής τριάκοντα περίπου έτη εύχάριοτον ζωήν',
προσθέτοντας ότι "κανείς τών αδελφών καί συγ­
γενών του δέν έχει νά τήν ένοχλήαη εις τό παραμι­
κρόν"215. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η ανθρώπινη
αγάπη προλαμβάνει και αποτρέπει την εφαρμογή
του θρησκευτικού νόμου. Σύμφωνα μ' αυτόν, όταν έ­
να ζευγάρι δεν είχε αποκτήσει παιδιά, τα περιουσια­
κά στοιχεία του πρώτου θανόντος δε μεταβιβάζο­
νταν στον ή στην εν ζωή σύζυγο, αλλά επιστρέφο-
νταν στους συγγενείς του, εκτός κι αν είχε προηγη-
θεί διαθήκη, όπως εδώ.
Για όσους δεν είχαν παιδιά να τους γηροκομήσουν,
η ανασφάλεια των γηρατειών και της αρρώστιας ή­
ταν ακόμη μεγαλύτερη. Το ίδιο και η αγωνία τους να
εξασφαλίσουν “καλά στερνά”. Όσοι ήταν ιδιοκτήτες
ακινήτων συνήθως τα παραχωρούσαν εν ζωή ή μετά
θάνατον σε συγγενείς, υπό τον όρο της γηροκόμησης.
Στις περιπτώσεις αυτές οι εκκλησιαστικές αρχές (ο
μητροπολίτης ή ο αρχιερατικός επίτροπος) συνέτασ­
σαν ένα συνυποσχετικό έγγραφο, όπου αναφέρονταν
αναλυτικά οι υποχρεώσεις των δύο πλευρών και οι
λοιποί όροι της συμφωνίας, την εκπλήρωση των οποί­
ων εγγυώνταν οι μάρτυρες. Π.χ. το 1876 η Αφροδί­
τη, που συναντήσαμε παραπάνω, χήρα πια του Γ. Πο­
λίτη, παραχωρεί “τό ήμηση όσπήτιόν της” στην ανε­
ψιά της Βασιλική και στο μέλλοντα γαμπρό της, Πέ­
τρο Αντωνίου, υπό τον όρο “όπως διατηρήσωαι καί
περιθάλψωαι αυτήν κατά τήν δύναμίν των ώς γνήσι­
α μήτηρ των μέχρι το τέλος τής ζωής της", χωρίς να
έχουν "τήν άδεια νά τήν έκβάλωσι έξω τής οικίας
των'. Και η ίδια όμως "δέν έχει ούδέν δικαίωμα νά
καταταράττη αυτούς ή νά τούς άποκάμη αποσυναγώ­
γους τής οικίας των’ ούτε “νά κάμη τήν παρατήρη-
σιν τά πρός ζωωτροφίαν (=διατροφή) των'. Σε περί­
πτωση που τα ανήψια της θελήσουν να μετοικίσουν,
η Αφροδίτη έχει το δικαίωμα να δώσει το σπίτι “εις
τό ένοικων πρός διατήρησίν της”216.
Το ίδιο και η Σταμάτα I. Πατρικίου δωρίζει μετά
θάνατον στη θετή θυγατέρα της Φωτεινή και στο γα­
μπρό της Απόστολο Δημητρίου τό μισό σπίτι της, με
το δεσμευτικό όρο "όπως διατρέφωσιν αυτήν έφ ' όρου
ζωής καί χορηγώσι πάντα τά λοιπά άναγκαΐα καί
χρειώδη καί πληρώσωοι τό πρός τήν Πανταζούδα
χρέος της... καί περιποιώνται αυτήν καί περιθάλπωσι
καί έπιμελώνται έν γένει περί τής θεραπείας αύτής
καθ' ήν περίπτωσιν ήθελε καταβάλει αυτήν άσθένειά
245. Κώδικας 1864-1889, ο. 88.
246. Ό.π., σ. 168.
τις”. Ορίζει επίσης ότι σε περίπτωση φιλονικίας δεν
έχουν το δικαίωμα να τη βγάλουν από το σπίτι, αλ­
λά υποχρεώνονται να της παραχωρήσουν ένα ιδιαίτε­
ρο δωμάτιο εντός του σπιτιού και μηνιαία σύνταξη
100 γροσίων (1874)247248.
3.6.4. Οι υιοθεσίες και η πρόνοια για τα άπο­
ρα και τα ορφανά
Ο μελετητής των κωδίκων της Ελληνικής Κοινότη­
τας εκπλήσσεται από το πλήθος των παιδιών που με­
γάλωναν έξω από τους κόλπους της φυσικής τους οι­
κογένειας. Η ορφάνια και η ανέχεια (και πολύ λιγό­
τερο οι εξωσυζυγικές σχέσεις) οδηγούσαν πολλά από
αυτά σε θετές οικογένειες. Τα περισσότερα ήταν παι­
διά από γειτονικές αγροτικές περιοχές και από τη
Θάσο218.
Η διαδικασία της υιοθεσίας ήταν πολύ απλή. Οι
πλησιέστεροι συγγενείς του παιδιού δήλωναν εγγρά-
φως ότι το παραχωρούν στους θετούς γονείς και πα­
ραιτούνται από κάθε γονεϊκό δικαίωμα επ' αυτού.
Π.χ. "Ή ύποφαινομένη Μαρία έκ Θάσου, έκ τού χω­
ρίου Καζαβίτι, μήτηρ τού εξαετούς τέκνου μου Στυ­
λιανού, μή δυναμένη νά όιαθρέψω αυτό ώς χήρα καί
εις τό άκρον ένδεής, χαρίζω αυτό σήμερον πρός τόν
άόμματον Λημήτριον Ε., ϊνα τό υίοθετήαη καί τό άνα-
θρέψη ώς ίδιάν του τέκνον...” (1874). Ο θετός γονιός
από την άλλη υπόσχεται εγγράφως ότι αναλαμβάνει
όλα τα γονεϊκά καθήκοντα. Π.χ. ο Κυριάκός Δ. πα-
ραλαμβάνοντας τον ορφανό Αντώνιο I., 5 ετών, από
τους θείους του, δηλώνει: "...υιοθετώ αύτόν καί θεωρώ
τού λοιπού γνήσιον καί κανονικό κληρονόμον μου,
φροντίζων περί τής άναπτύξεως καί μορφώσεως
αυτού καί έκπληρών πρός αύτόν άπαντα τά πατρικά
καθήκοντα, μή δυνάμενος κατ' ούδένα τρόπον όπως
αποκληρώσω αύτόν (1882)249.
Τα δύο έγγραφα, το πρώτο του φυσικού γονιού (ή
των συγγενών του) και το δεύτερο του θετού, υπο­
γράφονται και από τους παρευρισκόμενους μάρτυρες,
επικυρώνονται από το μητροπολίτη ή τον αρχιερατι­
κό του επίτροπο στην Καβάλα και καταχωρίζονται
στον κώδικα της κοινότητας. Η παράδοση του παι­
διού πρέπει να γινόταν στην εκκλησία ή στη Μητρό­
πολη, αν κρίνουμε από τη φράση "παραλαμβάνων
τόν... έκ τής είκόνος τού Χριστού”. Τα υιοθετημένα
παιδιά, όπως επιβεβαιώνεται απο τους κώδικες, δια­
τηρούσαν το όνομα του φυσικού τους πατέρα.
247. Ό.π., ο. 140.
248. Στα θέματα αυτής της ενότητας αναφέρεται η ειαι}γηω)
μας "Θάαιες (υιοθετημένα κορίτσια, ψυχοκόρες, υπηρέτριες και
δευτερόγαμες γυναίκες, χήρες ή διαζευγμένες) στην Καβάλα,
1862-1913. Πτυχές της μετανάστευσης των Θασίων οτα τέλη του
19ου - αρχές 20ού αιώνα” στο Α ' Συμπόσιο Θαοιακών Μελετών,
Θάσος 6-9 Σεπτ. 2003 (πρακτικά υπό έκδοση).
249. Κώδικας 1864-1889, σ. 151, 260.
 Ο.
t, &?
■
. UJ
%'ov
SvO- £«- vZ>Mo9ijl£h,
'} - A u M u * . J j / J 2 , . x 7 y j J, sl , e £ Z j £ £ l ~ ■
t> m m — ' 1y ? L ·.
&^ ,/* ” — 14-*yO y y x., „
O' V /*> ^ 9' / Λ'“
. <- . / - _
f
C
»/ ( i
Μ ί/Λ Κ ΐ* '
/ , , ^ f C<' Λ > i Ox/ y e V / ) ( / , /«>M ^ ' 7 w a y ^ o/ru <4*>t«C
J~n^S''rUTt{7U x
^£uyt/>
■— * 'v ( < y * ' / ^
ι λ ια γ γ1 JJC £ .
/ίί^ρa «*. v>i^/***.- Χ7**χ±
_ 7
L r c y £-v 't> Y ^jt* ^> T j· JJU rtyi*- ><“ 7' y"7,f“A 7T ^ y y &l , £ ά ί . Ζ γ
£ * /if £ * ^ U > 0 ■

0 t / i' fii* -t/* T U 4 A » J i~ > 4» & W )J *

£ ~ ^ <
7<£>
^ > K *'

Έ γγραφα υιοθεσίας,
1874

Εκτός όμως από τις επίοημες υιοθεσίες, οικογέ­
νειες της Καβάλας αναλάμβαναν πολύ συχνά την κη­
δεμονία άπορων ή ορφανών μικρών κοριτσιών. Τα κο­
ρίτσια έπρεπε να υπηρετούν την οικογένεια μέχρι την
ενηλικίωση τους, ενώ η οικογένεια είχε την υποχρέω­
ση της αποκατάστασής τους. Π.χ. “ Ό κ. Θεμ. Βαλ,οα-
μίόης λαβών πρό έπτά ετών ύπό τήν εαυτόν κηδεμο­
νίαν τήν κόρην Σταματίναν Κων/νου, κάτοικον Θά­
σου, όπως υπηρέτη εις τήν οικίαν του, μέ τόν όρον
ινα άργότερον άποκαταστήαη αύτι/ν...”(1902). Αν τα
ορφανά είχαν κάποια περιουσία από τους γονείς
τους, οι κηδεμόνες ήταν υποχρεωμένοι να την απο­
δώσουν στο παιδί, όταν θα ενηλικιωνόταν: “... ,ταρε-
λαβον σήμερον τήν άπορφανισθεΐσαν Βασιλικήν Μαρ­
γαρίτου Χριστοδούλου, έτών 12, καί τό άνήκ.ον αυτή
πατρικόν κληρονομικόν μερίόιον συνιστάμενον εις
γρόσια αργυρά 1.234 καί τά εξής κοσμήματα: Τέσοα-
ρα φλωρία μεγάλα άντίκες... εν όμοιον Κωναατ-
ντινάτον„. Ε πί τώ δρω νά αναθρέψω τήν... καί φυλά­
ξω παρ' έμοί ώς παρακαταθήκην τό έμπιστευθέν μοι...
υποσχόμενος νά αποδώσω αυτή τούτο έν καιρώ ένη-
λικιότητος όμοϋ μετά των τόκων αύτοΰ..." (Θωμάς Α-
λι[μ]πέρτης, 1897):5°.250
250. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1896-1904, ο. 203 και 29-30,
αντίστοιχα.
Δικαίωμα στην προστασία και την αποκατάσταση
είχαν και οι υπηρέτριες (“δούλες") που απλώς εργά­
ζονταν σε σπίτια η καταστήματα για ένα μικρό διά­
στημα. Π.χ. ο Παναγιώτης Θεοδώρου (Θεοόωρίδης),
από τους πρώτους δημογέροντες, προικίζει την υπη-
ρέτριά του Μαρία με διάφορα είδη ρουχισμού, αξίας
1.450 γροσιών, διευκρινίζοντας ότι τα τριακόσια εί­
ναι για την ενός έτους δούλεψή της, ενώ τα υπόλοι­
πα "τά έπρόοφερε ό κύριος Παναγιώτης Θεοδώρου
διά ψυχικόν τής 'γυναικός του” (1870). Επίσης οι συ­
νεταίροι Αδάμ και Μαργαρίτης παντρεύουν την υπη­
ρέτρια του καταστήματος τους, Αρετή, και την προι­
κίζουν από κοινού με είδη ρουχισμού αξίας 2.238
γροσίων (18 72)’51. Σε τέτοιες περιπτώσεις η υπηρέ­
τρια συνήθως δηλώνει γραπτώς ότι έχει εξοφληθεί και
δεν έχει από τον κύριό της καμία άλλη απαίτηση.
Η σχέση με την “ψυχοκόρη" ήταν βέβαια διαφο­
ρετική. Σε διαθήκη του 1900 διαβάζουμε ότι η Βασι­
λική Τερμεντζή “εις τήν ύπηρέτριάν της, πραότατευο-
μένην ύπ' αύτής Ελένην Νικολάου άπό χωρίον Μα-
ριές τής Θάσου άφίνει... 5 όθωμανικάς λίρας”. Από
προικοσύμφωνο του 1906 πληροφορούμαστε ότι η
Βασιλική Τ., είχε προσλάβει την Ελένη το 1897, με
τον όρο να την αποκαταστήσει. Μετά το θάνατο της
251. Ο π., ο. 110-111, 122-123.
 γερόντισσας ΐ) υποχρέωση αυτή μεταβιβάζεται στο θε­
τό γιο της: “Ό κ. Χρ. Συμεωνίδης προσλαβών άπό
εννέα ήδη ετών τήν δεσποινίδα Ελένην... επί σκοπώ
όπως αποκαταατήση αυτήν έν καιρώ τώ δεόντι... σύν
τή πατρική αύτοϋ εύχή καί εύλογία δίόωαιν αυτή λό­
γω προικός... έν όλω γρόαια 2.370’
Μ' αυτούς τους αγαθοεργούς αλλά καί επωφελείς
τρόπους καλύπτεται το κενό “κοινωνικής πρόνοιας”
του επισήμου οθωμανικού κράτους. Όχι όμως μόνο
από τους ιδιώτες. Η πρόνοια λ.χ. για τα ανήλικα ορ­
φανά ήταν καθήκον και της Κοινότητας. Αυτή ανέ­
θετε τη διαχείριση της περιουσίας τους σε “επιτρό­
218 πους" καί ενίοτε διόριζε και κηδεμόνα των ανηλίκων
(ακόμη και σε περιπτώσεις που η μητέρα τους βρι­
σκόταν στη ζωή). Οι διαχειριστές αναλάμβαναν συνή­
θως να απογράψουν την κινητή και ακίνητη περιου­
σία του μακαρίτη (ενίοτε το έργο αυτό επωμίζονταν
οι δημογέροντες), να εισπράξουν όσα είχε λαμβάνειν
o v u L ^ Z i ^ κώνο1 896-1913· “ 46· Κώό™ ς Προιχο-
αυμφωνων 1904-1914, ο. 93, αντίστοιχα.
από τρίτους και να πληρώσουν τα χρέη του. Επίσης
να διαχειρίζονται σωστά την περιουσία των ορφανών
(“νά καταστήσωσι τήν χρηματικήν περιουσίαν των
παραγωγόν”) και να καταβάλλουν σ' αυτά και τη χή­
ρα ένα μηνιαίο επίδομα, π.χ. “λίρας Τουρκίας πέντε
λόγω έξόδων διατροφής έαυτής τε καί τών τέκνων,
αυξανόμενου ή έλατομένον εκ τών κερικών περιστά­
σεων’. Οι επίτροποι είχαν περιθώρια πρωτοβουλιών,
λ.χ. να εκποιούν κάθε περιττό στοιχείο της κινητής
περιουσίας, έπρεπε όμως να κρατούν ακριβείς και τα­
κτικούς λογαριασμούς της διαχείρισής τους. Κατά τα­
κτά διαστήματα, συνήθως άπαξ του έτους, οι λογα­
ριασμοί αυτοί ελέγχονταν από τον παρεπίτροπο και
τους συγγενείς των ορφανών. Για το σκοπό αυτό συ-
νερχόταν το λεγόμενο “συγγενικόν συμβούλισν”253.
Αναφέρουμε μία ενδεικτική περίπτωση: Το 1885
κατόπιν αιτήσεως της Αικατερίνης, χήρας του Ιωάν­
νη Εμμανουήλ, οι δημογέροντες Γ. Χατζηλαμπρίδης,
253. Κώδικας ,864-1889, ο. 364-365, όπου Πρακτικό Συγγτ-
Συμβουλίου του 1889.
ν ικ ο ιί
 Μ. Κωνσταντίνου και Α. Δημητρίου προβαίνουν σε α­ Διαβάζουμε λ.χ. σε “παραχωρητήριο έγγραφο” του
ναλυτική καταγραφή της κινητής και ακίνητης περιου­ 1887: “ Ο κάτωθεν ύπογραφόμενος... δηλοποιώ διά
σίας των ορφανών του: “1 οικία συνορεύουσα ανατο­ τον παρόντος ιδιωτικόν μου εγγράφου, ισχνόντος ώς
λικά έκ τού κάστρου... 1 ταψί ,τήτας... 2 μαγκάλ,ια λα­ νά έγένετο έπί δημοσίας τινός αρχής... ότι... (αναφέ-
μαρίνα. 12 καθέκλ.αι μεταχειρισμένοι πράσινοι... 2 γε­ ρονται αναλυτικά και αιτιολογημένα το ποοό και τα
λέκια μεταχειρισμένα..." και όλα τα άλλα πράγματα πράγματα που παραχωρούνται). Προς πίατωαιν όέ
του σπιτιού. Στη συνέχεια, "τό όσον πράγμα εύρέθη έν τής άλ ηθείας συνετάχθη τό παρόν μου παραχωρητή­
τώ μαγαζίω, ήτοι 150 ταμπάνια καατανίσια, γρόοια ριου ιόιοτικόν έγγραφον... καί ύπογραφέν πα ρ’ εμού
1.500. 345 ρε\πί\ες... 142 πινάρια άγιορίσια... 240 σα- ένώπιον τών ύποφενομένων αξιόπιστων μαρτύρων
ιιδια χονδρά... 105 τ ο ν ό λ α τό όλον γρόοια 10.929'. καί έπικνρομένον παρά τής Σεβαστής Δημογεροντί­
Ακολουθούν τα "όερεαέόια: Άχμέτ έφέιπης Δήμαρχος, ας τής πόλε ως Καβάλ,λας καί τού αρχιερατικού επι­
γρόοια 1.505... Χαόούζ τον Σαλίόεη νίός, γρ. 690... τρόπου...".
Μαστρο-Γεώργης όρβανίτης... Δημητράκης άόοκ.άτος... Επίσης σέ “πωλητήριο έγγραφο” του 1888: "Διά
Μιρτζάνης άράπης... Σόφιαλ.ης Μεμέτης... Ήλίας τού παρόντος έ\·γράφου πονλητηρίου όοιλοποιώ ό
έβραίος- φαναρτζής τον Βονλγαρίόη... Πικιόλης ια­ ύποφενόμενος... ότι έπονλησα εις τήν άδελφήν μου...
τρός... Χαμάλης γίφτος... Μαχμοντ έφφέτπης τον Ίμα- τά άναλογούντα μοι δένδρα... διά λίρας... τά όποια
ρέτ- Χασάν έφφέιπης καμπούρης- γρόοια 13.231". εύρίσκονται... νά τά έχη εις τήν έξοναίαν της, ώς
Κατόπιν συνέρχονται οι δημογέροντες και ο αρχιε­ ίδιάν της κτήμα, νά τό κάμη ό,τι βούλεται καί θέ­
ρατικός επίτροπος και αποφασίζουν: Διαχειριστής της λει, καθώς έλαβον έξ αύτής τό άνω ποοόν μέχρι οβο­
περιουσίας ορίζεται ο Απόστολος Σιώτας, ο οποίος υ- λού... Διό έγένετο τό παρόν καί νπεγράφη παρ εμού
ποχρεούται να "όώση χρεωστική των 10.929 γροσίων καί τών συγχωριανών μου... καί οφραγιοθέν παρά
σύν τώ τόκω αυτών 12%, νά πλ.ηρώνη ένοίκιον τον μα­ τής Μητροπόλεως καί τής Δημογεροντίας Καβάλλας
γαζιού 20 όθωμ. λίρας κατ' έτος... νά πληρώνη εις τά καί τών ύποφενομένων αξιόπιστων μαρτύρων...'"'6.
ορφανά πρός όιατήρησίν των ώς έξής: ένοίκιον... τό­
Όπως φαίνεται και στα ανωτέρω ιδιωτικά έγγρα­ 219
κος- διά τροφήν καί πληατικ.ά... ήτοι κατά μήνα θά
φα, για τις υλικές υποθέσεις των μελών της κοινό­
μετρά γρόοια τετρακόσια-". Ο ίδιος υποχρεούται να
τητας αρμόδια ήταν κατά κύριο λόγο η Δημογερο­
συγκεντρώσει τα βερεσέδια: “_.έκ τών οερεαεόίων... όσα
ντία. Το σώμα αυτό είχε πρώτα πρώτα επικυρωτική
σιταχθώσΐ- αφού άφαιρεθώσι τό χρέος... καί τά έξοδα
λειτουργία: Κάθε ιδιωτική συμφωνία, για να θεωρη­
θανής, ιατρών καί φαρμακοποιών, τό υπόλοιπον θά
θεί νόμιμη και έγκυρη, έπρεπε να φέρει την υπογρα-
προστίθεται εις τό κεφόύ.αιον τών ορφανών". Κηδεμό­
φή των δημογερόντων και την επικύρωση της εκκλη­
νας των ορφανών διορίστηκε από τη Μητρόπολη ο
σιαστικής αρχής.
Μιχαήλ Κωνσταντίνου*'·1.
Η Δημογεροντία είχε όμως και αρμοδιότητες λα­
3.6.5. Το Κοινοτικό Δικαστήριο: υλικές διαφο­ ϊκού (μη εκκλησιαστικού) δικαστηρίου, που εκδίκαζε
ρές και περιουσιακά υποθέσεις υλικών διαφορών157. Το κοινοτικό αυτό δι­
καστήριο λειτουργούσε σχεδόν πάντοτε διαμεσολαβη-
Στη δικαιοδοσία της κοινότητας υπάγονται, όπως τικά και διαιτητικά, γι' αυτό και οι αποφάσεις του
ήδη αναφέραμε, και οι δικαιοπρακτικές σχέσεις των γίνονταν στις πλείστες των περιπτώσεων σεβαστές.
μελών της. Όλες οι περί υλικών πραγμάτων ιδιωτικές Οι αντίδικοι συνομολογούσαν εγγράφω; ότι αποδέ­
συμβάσεις (πωλητήρια, εξοφλητικά, συμφωνητικά χονται την απόφαση και υπόσχονταν την τήρησή
κλπ.) συντάσσονται και ισχύουν υπό την εγγύηση της της: " Ταύτα πάντα καθυποβάλοντες εις τά ενδιαφε­
Κοινότητας. ρόμενο μέρη... καί έκτελέααντες χρέη ειρηνοδικείου
Τα κάθε είδους συμβόλαια, που αποτελούν κατά καί έρωτηθέντες άπαντες... καί παραδεχθέντες τήν
βάση εφαρμογές του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου, εκ­ άπόφασιν ταύτην... φαίνεται όέ ή παραδοχή τών ανμ-
φράζουν το πνεύμα απλότητας και εμπιστοσύνης που βαλομένων τών μερών έκ τής καταθέσεως τών υπο­
διέπει τις τότε συναλλακτικές σχέσεις, με την εφαρ­ γραφών των'"".
μογή της γενικής ρήτρας της καλής πίστης. Σ' αυτά Πολλές φορές το δικαστήριο επέβαλλε και ποινι­
περιγράφονται αναλυτικά και με ακρίβεια οι όροι της κή ρήτρα για να διασφαλίσει την εκτέλεση της από­
συμφωνίας καί οι υποχρεώσεις των συναλλασσομένων,
φασης Λ.χ. το 1883, αφού τροποποιεί την αρχική
τήν εκπλήρωση των οποίων εγγυώνται οι μάρτυρες155. του απόφαση (διανομής περιουσίας), κατόπιν αιτή-25678

254. Ό - τ , α 298-301.
255. Περί των κάθε είόοΐ'ς ονμΰνλαίων, Α Τοιάτρα, Οι αγορα­ 256. Κώδικας 1864-1889, ο. 329 και 355, αντίστοιχα.
πωλησίες ακινήτων στην τονρκοκρατοί·με\ΐ] Ελίάδα, Αθήνα 1992, 257. Β). και Κανονισμός 1899, ο. 8, Κανονισμός 1907, ο. 7.
ο. 21-27 (στον πιπίλαγα του NJ. Πανταζόπονλου), 81-98. 258. Κώδικας 1864-1889, ο. 138.
 ματος όλων των ενδιαφερομένων, τονίζει αυστηρά σ'
αυτούς ότι “δεν εχουσι τοϋ λοιπού ούόέν ν’ άντιλέ-
ξωοι” καί απειλεί την πλευρά εκείνη που θα εγείρει
ενστάσεις: “καταδικάζεται εις πρόοτψον πεντήκοντα
λιρών οθωμανικών... αϊτινες Θά δίόωνται εις τά
εκπαιδευτικά καταστήματα”™.
Θα επιμείνουμε κάπως στην τελευταία αυτή υπό­
θεση, επειδή αποκαλύπτει τον τρόπο λειτουργίας του
κοινοτικού δικαστηρίου, φανερώνει τη οοφή αίσθηση
του δικαίου από την οποία διέπονταν οι αποφάσεις
του και δίνει μια ιδέα για τη διαδικασία με την ο­
ποία καταρτίζονταν γενικά οι περί υλικών υποθέσε­
ων συμβάσεις και ειδικότερα οι επί ακινήτων.
Στις αρχές Μαίου 1883 οι θυγατέρες του μακαρί­
τη Φώτιου Κωνσταντίνου -Βασιλική, Σταυρινή και
Ευαγγελίτζα- συμφωνούν και αποφασίζουν να χωρί­
σουν την πατρική περιουσία τους. Για το σκοπό αυ­
τό συσκέπτονται στις 10 Μαΐου ο αρχιερατικός επί­
τροπος, οι δημογέροντες και οι αντιπρόσωποι - επί­
τροποι των τριών αδελφών. Εκτιμούν την αξία των
ακινήτων τους και χωρίζουν αυτά οε τρία κατά το
δυνατόν ίοα μέρη: 1. Το μεγάλο χαγιάτι στο Καρά
Ορμάν (αξίας 200 οθ. λιρών), 2. Το μικρό χαγιάτι στο
220 Καρά Ορμάν (100 λιρών) και το σπίτι στην Παναγί­
α (100 λιρών) και 3. Το φούρνο και το 1/5 οικίας
Μαρίας Καμπακούς οτο “βαρούσι”, δηλ. στην Πανα­
γία260 (180 λιρών). Με κλήρωση διανέμονται το πρώ­
το στη Βαγγελίτσα, το δεύτερο στην Σταυρινή, το τρί­
το στη Βασιλική. Οι δύο πρώτες θα πληρώσουν από
επτά λίρες στη Βασιλική, ώστε η διανομή να είναι α­
πολύτως δίκαιη. Η Σταυρινή, στην οποία κληρώθηκε
το σπίτι της Παναγίας, υπόσχεται να αφήσει τη Βαγ­
γελίτσα να μένει εκεί χωρίς ενοίκιο, μέχρι την απο­
κατάστασή της.
Η περιουσία του μακαρίτη περιλάμβανε επίσης χρε­
ωστικά ομόλογα (2 Ελλήνων και ενός Τούρκου), συ­
νολικής αξίας 9.383 γροοίων και, επίσης σε ομόλογο,
1,5 στρέμμα γης στο Μπερεκετλή (Δάτο). Το δικαστή­
ριο αποφασίζει ότι μετά την πώληση του χωραφιού το
συνολικό ποσό θα μοιραστεί σε τρία ίσα μέρη.
Από τη διανομή εξαιρέθηκαν τα εξής: Ένα χρεω­
στικό ομόλογο αξίας 3.981 γροσίων και τα έπιπλα
του σπιτιού, τα οποία ο μακαρίτης είχε υποσχεθεί
στην Ευαγγελίτζα ως προίκα. Επίσης τρία χρεωστικά
ομόλογα του Ν. Δημητρίου (Μήτριτζικ), συζύγου της
Βασιλικής, τα οποία η Σταυρινή και η Βαγγελίτσα
συμφωνούν να τα χαρίσουν στο γαμπρό τους. Εξαιρέ­
θηκαν ακόμη “τά δύο μαξούλια καπνών (του θανό-
ντος) καί τό παρά τών όρτακτζήόων του λαβεΐν του”,
259. Ό.π., ο. 271.
260. Στην περίπτωση αυτή ο όρος “βαράς" χρησιμοποιείται για
να δηλώσει την χριστιανική συνοικία της Παναγίας (6λ. κεφ.
2.3.7).
δηλ. το μέρος της σοδειάς που έπρεπε να του παρα­
δώσουν οι επίμορτοι καλλιεργητές (ορτακτζήδες, κο­
λίγοι) που έσπερναν τα χωράφια του. Αυτά θα χρη­
σίμευαν για την εξόφληση των χρεών του μακαρίτη.
Αν το χρέος ήταν μεγαλύτερο, θα το εξοφλούσαν ι­
σόποσα οι τρεις αδελφές.
Η απόφαση αυτή τροποποιήθηκε εν μέρει, με τη
σύμφωνη γνώμη όλων των ενδιαφερομένων. Με τη νέ­
α πράξη, εγκεκριμένη και επικυρωμένη και από τον
μητροπολίτη, οι τρεις αδελφές κηρύσσονται τέλειες ι-
διοκτήτριες των κτημάτων και πραγμάτων που τους
δόθηκαν και δηλώνουν ότι δεν έχουν καμιά άλλη α­
παίτηση.
Στο τέλος του πρακτικού σημειώνεται ότι “ή δη­
μογεροντία θά δώση τήν άναγκαίαν μαρτυρίαν πρός
εκδοαιν τών αναγκαίων χουτζετίωά' (τίτλων ιδιοκτη­
σίας) καί ότι οι τρεις αδελφές θα πληρώσουν από μι-
σή λίρα για τα σχολεία της πόλης.
Ακολουθούν η τοποχρονολογία: “έν Καβάλλα τή
10 Μαΐου 188J’ (1 Ιουνίου 1883 στην έγκριση του
μητροπολίτη) και οι υπογραφές: “Οί άντιπρόσωποι
καί έπίτροποι τών Ορφανών... Οί παρευρεθέντες μάρ­
τυρες... Οί Δημογέροντες... Ό Αντιπρόσωπος τοϋ Α ­
γίου Ξάνθης 'Αλέξιος Σακελλάριος έπικυρεΐ τό γνή­
σιον τών υπογραφών'16'.
Η επικυρωτική παρέμβαση της οθωμανικής διοίκη­
σης ήταν αναγκαία μόνο στις αγοραπωλησίες ή δια­
νομές ακινήτων261262263. Τότε η πλευρά του πωλητή ή οι α­
ντιπρόσωποι των συμβαλλόμενων ή οι δημογέροντες
φροντίζουν για την έκδοση του “χοτζετίου” (τίτλου
κυριότητας), ή “τοπίου” (τίτλου δικαιώματος επικαρ­
πίας).
Ιδιαιτερότητα παρουσίαζαν οι δωρεές ακινήτων
προς τα ευαγή ιδρύματα (ναούς, σχολεία, νοσοκομεί­
α κ.ά.). Επειδή η οθωμανική νομοθεσία δεν αναγνώ­
ριζε νομικά πρόσωπα, παρά μόνο φυσικά, οι μεταγρα­
φές έπρεπε να γίνουν, εικονικά, στο όνομα μέλους της
κοινότητας. Π.χ. το 1909 ο Σπυρίδων Σεκερτζής, που
κληροδότησε ένα καφενείο του στην εκκλησία της
Παναγίας, παραγγέλλει στον Στέφανο Πουλίδη να
φροντίσει για τη μεταγραφή του καφενείου “έπ" όνό-
ματι έκείνου τόν όποιον ήθελεν υπόδειξη ή νόμιμος
προϊοταμένη αρχή τής Ελληνικής 'Ορθοδόξου Κοινό-
τητος Καβάλας”“3. Επίσης το 1908, μετά το θάνατο
της Μαρίας Νικολάου, που κατέλιπε διάφορα ακίνη­
τα στην Κοινότητα (μεταξύ αυτών και μια οικία της
στην εκκλησία της Παναγίας), η Αντιπροσωπεία εξε­
τάζει το θέμα και αποφασίζει “νά γραφώαι, εί δυνα­
τόν, άπ' ευθείας επ' όνόματι τής Κοινότητος, έν ένα-
261. Κώδικας 1864-1889, σ. 269-272.
262. Τοιάτρα, ό.π., ο. 125-126.
263. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, ο. 196.
'τ/α όέ περιπτώοει γενήοετα, οκέψις άργότερον"Μ
Η κοινότητα φρόντιζε βέβαια να διαοφαλίοει την
περιουσία της, λαμβάνοντας από τα μέλη της “έ γ ρ α ­
φα εικονικότητας”, δηλ. επίσημη δήλωση ότι δεν έχουν
την κυριότητα των κοινοτικών κτημάτων που είναι
γραμμένα στο όνομά τους:65.
Οι αρμοδιότητες της Δημογεροντίας εκτείνονται
και σε θέματα προσωπικών σχέσεων (για τα οποία α­
ποκλειστική δικαιοδοσία είχε η εκκλησία), όταν η δια­
φορά είναι οικονομικού χαρακτήρα. Εκεί, λ.χ. προ­
σφεύγει το 1887 η Ζωίτσα, την οποία εγκατέλειψε
προ 14 μηνών ο σύζυγός της Αντώνιος Α., ώστε να
αναγκάσει αυτόν αφενός μεν να καταβάλει τα έξοδα
ανατροφής της μικρής τους κόρης, "άπό τής όυτοχω-
ρήσεως αυτού μέχρι τής ενηλικιότητας τού θυγατρί-
οιΓ, αφετέρου δε να επιστρέφει την προίκα της. Οι
δημογέροντες τον υποχρεώνουν να υπογράψει χρεω­
στική ομολογία 60 λιρών προς την ανήλικη θυγατέρα
του Ευθυμία (40 για την προίκα της Ζωίτσας και 20
για τα μέχρι τότε έξοδαοτου παιδιού), “χρηοιμενου-
οαι ώς προίκα μέχρη τής ένηλικιότητος αύτής""’.
264. Κώδικας 1895-1908, a 282.
265. Όπ„ a 71, 134, 160, 277.
266. Κώδικας 1864-1889, ο. 324.
Οι περισσότερες από τις υποθέσεις που απασχόλη­
σαν το κοινοτικό δικαστήριο ήταν οικονομικές διαφο­
ρές που προέκυπταν από τη διάλυση αρραβώνων. Ό ­
πως είδαμε, σύμφωνα με το εκκλησιαστικό δίκαιο, η
υπαίτια πλευρά έπρεπε να επιστρέφει εις διπλούν τα
δώρα της άλλης. Όταν όμως καμία από τις δύο πλευ­
ρές δεν παραδεχόταν την υπαιτιότητα, το έργο του
δικαστηρίου γινόταν δυσχερές. Η επιβολή μιας από­
φασης δυσάρεστης για έναν από τους διαδίκους ε­
γκυμονούσε πάντα τον κίνδυνο της προσφυγής του
“αδικούμενου” σε οθωμανικό δικαστήριο, κάτι που έ­
πρεπε να αποφευχθεί πάοη θυοία. Έτσι το κοινοτι­
κό δικαστήριο εξαντλούσε όλα τα περιθώρια, ώστε
να βρεθεί λύση αποδεκτή κι απ' τις δύο πλευρές.
Αυτό έγινε λ.χ. το 1864 οτη μακροχρόνια διαμά­
χη των οικογενειών Φ. και Σχ. Η δεύτερη παραδέ­
χεται ότι αποχώρησε αρχικά από τη μνηστεία, ζητεί
όμως να καταλογιστεί η ευθύνη στην πρώτη, επειδή
προχώρησε σε νέον αρραβώνα και γάμο, πριν λυθεί
τυπικά και επίσημα η μνηστεία των παιδιών τους.
Μετά από αλλεπάλληλες άκαρπες συσκέψεις, το δι­
καστήριο με μια βολικά σοφή απόφαση (την οποία
αποδέχονται και οι δύο πλευρές) προσφέρει το δια-
 S o u v e n ir d e s B a lk a n s
222 Οθωμανικό δικαστήριο στη Μακεδονία (αρχείο Γρ. Τρονφάκον, εκδ. Τροχαλία). Η προσφυγή Έλληνα σε τουρκικό δικαστήριο
για ζητήματα προσωπικών σχέσεων και υλικών διαφορών (της αρμοδιότητας τον εκκλησιαστικού και του κοινοτικού
δικαστηρίου, αντίστοιχα) θεωρούνταν προδοσία
φιλονικούμενο ποσό “έλεημοσύνης χάριν εις τά σχο­
λεία"11'1. Αυτό έγινε και σέ άλλες παρόμοιες περιπτώ­
σεις “πρός σωφρονισμόν καί παράδειγμα άλλω ν'.
Σε μία μόνο περίπτωση “αστόχησε” το κοινοτικό
δικαστήριο. Περίπτωση που είναι βέβαιο ότι θα είχε
συγκλονίσει τη μικρή χριστιανική κοινωνία της Πα­
ναγίας. Το Νοέμβριο του 1861 διαλύεται ο αρραβώ­
νας της Βασιλικής Α. με το Γεώργιο Π., με ευθύνη
της κοπέλας. Σύμφωνα με τους νόμους, ο πατέρας
της, Αναστάσιος, υποχρεώνεται να επιστρέφει διπλά
τα δώρα αρραβώνα του γαμπρού: “...καί έπειδή ό
άρραβών έπιοτρέφεται διπλούς, ό Αναστάσιος ύπο-
χρεοϋται κατά τούς νόμους νά έπιατρέψη εις τόν Γε­
ώργιον Π. πάντα όσα έλαβε άρρεβ.[ώνα] διά τήν θυ­
γατέρα του Βασιλικήν διπλά καί ούτω νά εχη τήν
άδειαν άρραβωνήσαι τήν θυγατέραν του μετ' άλλου.
Εάν όέ δέν τά έπιατρέψη διπλά, μένει ό άρραβών
ώς έγένετο εις τά ίδια".
Ο Αναστάσιος δεν πειθαρχεί στην απόφαση της
Δημογεροντίας και προσφεύγει σε οθωμανικό δικα­
στήριο. Αυτό ακυρώνει την κοινοτική απόφαση και
εκδίδει νέα, ευνοϊκή για τον Αναστάσιο (Νοέμβρ.
1864).
Οι δημογέροντες θορυβημένοι ζητούν από τον αρ­
χιερέα τους να αντιδράσει, γιατί διαφορετικά “είναι
261. ~0.π., α. 13, 21-23.
1 3 . T rib u n a l T u r c e n in s ta n c e
επόμενον νά έπέμβη (ο Οθωμανός δικαστής) καί εις
άλλας πολλάς όίκας έκτελεαθείαας κατά τόν θρη­
σκευτικόν μας νόμον καί νά άνατρέψη πάντα τά κα­
θεστώτα”.
Η απάντηση του μητροπολίτη είναι αμείλικτη: Α-
φορίζει τον Αναστάσιο και καλεί τον αρχιερατικό ε­
πίτροπο και τους δημογέροντες να αναγνώσουν το
“αφοριστικόν” στην εκκλησία, “ώστε νά γνωρίζη πάς
έκαστος τόν τοιοϋτον άφορισμένον καί έξω τής Χρι­
στού εκκλησίας καί κανείς νά δίδη ή παίρνη τήν κα-
λημέραν του ή κάμνη άλισβερίσι μετ’ αύτοϋ”.
Δύο εβδομάδες αργότερα (Δεκ. 1864) ο αρχιερα­
τικός επίτροπος και οι δημογέροντες ζητούν από το
μητροπολίτη να δείξει επιείκεια και ευσπλαχνία προς
τον Αναστάσιο, “ό οποίος ύπέπεσε μέν εις έγκλημα
τό όποιον έπέφερεν ποινήν άποκλείοεως οστό τήν
κοινωνίαν τών πιστών', αλλά “έλθών εις εαυτόν
συνήκε (συνειδητοποίησε) n /ν κακόβουλον πράξιν
του καί προαπεαών άναβοά μετά αυντετριμένης καρ­
διάς τό ήμαρτον'1^.
268. Ό.π, α. 11, 23-24.
 Επίλογος
Η διετία 1912-1913 είναι για την Καβάλα, όπως
και για όλη τη Μακεδονία, περίοδος ραγδαίων και
καταλυτικών εξελίξεων: Βαλκανικοί πόλεμοι, κατάλυ­
ση της οθωμανικής κυριαρχίας πέντε αιώνων, οκτά­
μηνη οδυνηρή βουλγαρική κατοχή, απελευθέρωση α­
πό τα ελληνικά στρατεύματα, ενσωμάτωση της πε­
ριοχής μας στο ελληνικό κράτος. Με τη Συνθήκη του
Βουκουρεστίου (Αύγ. 1913) μια νέα περίοδος αρχί­
ζει για την Καβάλα.
Στις γραπτές πηγές της Ελληνορθόδοξης Κοινότη­
τας της Καβάλας, οι καταλυτικές αλλαγές της μετα­
βατικής αυτής διετίας είναι σχεδόν αδιόρατες. Τα
προικοσύμφωνα λ.χ. και οι διαθήκες εξακολουθούν
να συντάσσονται με τον ίδιο τρόπο και από τις ί­
διες αρχές, μόνο που δίπλα στα ονόματα διαβάζου­
με πλέον: "...ύπηκόοων τέως Οθωμανών', στα 1913,
υπηκόων Ελλήνων", στα 1914. Επίσης στα έγγρα­
φα βλέπουμε αρχικά πάνω στο οθωμανικό χαρτόση­
Χαρτόοιμια σ τ ο υ ς κώδικες μετά την Απεέενθέρωοη. Το ,τρώτο
από πράξη τον 1913, το όεέτερο από πράξη τον 1914.
Από την απελευθέρωση της Καόαν.ας τον Ιούνιο τον 1913. Είοοόος τμημάτων της 7ης Μεραρχίας στην πόλη
ι.Γ.Λ Κ -Αρχεία 1V. Καδάέ,ας).
μο με την ημισέληνο, τη σφραγίδα " Ελληνική Διοί-
κησις" και στη συνέχεια επικολλημένο το “Χαρτόση-
μον Ελληνικής Διοικήσεως, δραχμών 1 ή 2", με την
παράσταση της πτερωτής νίκης. Η καθημερινότητα,
στο περιθώριο των μεγάλων πολιτικών και διπλωμα­
τικών εξελίξεων, φαίνεται να κυλά πάνω-κάτω στους
ίδιους, γνώριμους ρυθμούς.
Η ιστορία δεν είχε πει όμως την τελευταία της
λέξη. Τα τραγικά γεγονότα που ακολουθούν (ο Α'
Παγκόσμιος Πόλεμος με τις επιπτώσεις του στην ευ­
ρύτερη περιοχή, ο Μικρασιατικός πόλεμος και η κα­
ταστροφή), είχαν ως αποτέλεσμα τις μαζικές μετακι­
νήσεις πληθυσμών στο βαλκανικό χώρο, την αλλαγή
της εθνολογικής σύνθεσης σε πολλές περιοχές του
και κατά συνέπεια τις ευρείας κλίμακας μεταβολές
και ανακατατάξεις.
Στις στατιστικές της τριετίας 1913-1915 ο μου­
σουλμανικός πληθυσμός της πόλης εμφανίζεται μειω­
μένος (7.000-9.000), αν και σ αυτόν έχουν προστε­
θεί οι μουσουλμάνοι πρόσφυγες εκ Βουλγαρίας. Α­
ντίθετα, οι Έλληνες υπερβαίνουν τις 31.500, αφού
στον ντόπιο πληθυσμό προστίθενται τώρα πάνω α­
πό 21.000 πρόσφυγες, κυρίως Θρακιώτες'.
Τις συνέπειες των εξελίξεων αυτών δέχθηκε και η
223
χερσόνησος της Παναγίας, στην οποία φιλοξενείται
ένα μεγάλο μέρος των προσφύγων. Ενδεικτικό είναι
το εξής: Από τους 35 γόμους που τελούνται το πρώ-
1. Επιτελικέ] Υπηρκιια Ε/ά.ηνικον Στρατού, Στατιστικοί πίνακες
τον πληθισμον κατ' εθιικότήτας των νομών Σερρών και Δράμας,
ΑΘιμηοι 1919, ο. 16
 Caval la. lvo$ άλλα. Ijes Otatres.
224 Ο αρχιερατικός επίτροπος, επίσκοπος Μνοέων Αθανάσιος (Λάσκαοης), και οι πρόκριτοι της ελληνικής κοινότητας, όμηροι στη
Βουλγαρία, 1912-13 (Γ.Α.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).
το οκτάμηνο του 1916 οτην εκκλησία της Παναγί­
ας, μόνο στους 14 οι σύζυγοι είναι Καβαλιώτες. Οι
υπόλοιποι είναι νέοι κάτοικοί της: Πρόσφυγες από
τη βουλγαροκρατούμενη, από το 1912, δυτική Θρά­
κη, εκτοπισμένοι από την ανατολική Θράκη και θύ­
ματα των ανθελληνικών διωγμών από τη Μικρά Α­
σία (από το 1914). Μόνο στους πρώτους η μοίρα ε­
πιφύλαξε την τύχη της επιστροφής στη γενέθλια γη.
Ο χώρος της ελληνικής συνοικίας μετά τις βουλγαρικές κατα­
στροφές του 1916-18 και πριν από τις παρεμβάσεις της δεκ.
του 1930 (από: Στεφανίόου, Το κονάκι του Μ . Αλή...).
0·. Ojuipo*.
Το σκηνικό στην Παναγία ανατρέπεται πλήρως α­
πό τις αρχές της δεκαετίας του 1920. Ξεριζωμένοι
Θρακιώτες, Μικρασιάτες και Πόντιοι πρόσφυγες
βρίσκουν καταφύγιο σε σπίτια, τζαμιά, σχολεία και
ιδρύματα των Τούρκων, που παίρνουν κι αυτοί με
τη σειρά τους τον πικρό δρόμο της προσφυγιάς.
Γάνος, Χώρα, Μυριόφυτο, Περίσταση, Σηλυβρία,
Καλλίπολη, Κεσσάνη, Ορτάκιοϊ, Αδριανούπολη, 40
Εκκλησίες, Επιβάτες, Μάλγαρα, Στράντζα, Στέρνα,
Δαρδανέλλια, Πέραμος, Μουδανιά, Αρτάκη, Πάνορ-
μος, Κίος, Σμύρνη, Αϊδίνιο, Κυδωνιές, Αγία Παρα­
σκευή του Τσεσμέ, Νικομήδεια, Νίγδη, Καισάρεια,
Σεβάστεια, Ικόνιο, Προύσα, Αδανα, Νικόπολη, Ινέ-
πολη, Σαμψούντα, Κερασούντα, Τραπεζούντα, είναι
κυρίως οι τόποι προέλευσης των νέων κατοίκων, που
ριζώνουν στη χερσόνησο της Παναγίας και σφραγί­
ζουν τη νέα ταυτότητά της.
Οι αλλαγές στο χώρο της χερσονήσου, που είχαν
αρχίσει από την πρώτη βουλγαρική κατοχή της πό­
λης (1912-13), γίνονται με βραδύτερους ρυθμούς.
Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τα νέα
ονόματα των συνοικιών και οδών της Παναγίας συ­
νυπάρχουν με τα παλιά. Διαβάζουμε λ.χ.: συνοικία
Χριστουπόλεως ή Ιβραήμ πασά, Ακροπόλεως ή Κα-
δή Αχμέτ, Αγίας Σοφίας ή Χουσεΐν βέη2. Επίσης: ο­
δός Ζαλόγγου, Ιμαρετίου, Φρουρίου, Χαλήλ βέη, Κα-
2. I. Πρώιου, Οδηγός της Καδάλλας, Καβάλα 1926, ο. 7.

ψάλη, Μεχμέτ Αλή, Ταχυδρομείου, Καδή Αχμέτ, Π α­
ναγίας, Ιμπραήμ πασά, Σφακτηρίας, Αράπ τσεσμέ,
Μεσολογγίου, Ντεβέ Τοεομέ, Ανθεμίου, Χατζή Αχ­
μέτ, Γραβιάς κλπ.
Από βιβλία ληξιαρχικών πράξεων τον Δήμον Καβάλ.ας, 1926
(ΓΑ.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).
225
Σταδιακά τα ονόματα των δρόμων και των τοπο­
θεσιών εξελληνίζονται πλήρως, κάποιοι μιναρέδες
γκρεμίζονται, ορισμένα κτίρια αλλάζουν χρήση κ.ά.3
Οι αλλαγές είναι όμως ακόμη ελάχιστες, κυρίως συμ­
βολικές. Οι μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις στη χερσό­
νησο (κυρίως στο χώρο της χριστιανικής συνοικίας)
σημειώνονται μετά το 1930\
Όμως από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 η
Παναγία είναι μια “νέα συνοικία". Το παλιό ιστορι­
κό κέντρο της οθωμανικής πόλης αλλάζει φυσιογνω­
μία μετά από πέντε αιώνες και μετεξελίσσεται σε μια
προσφυγογειτονιά. Η ζωή που αναπτύσσεται εδώ
διέπεται πλέον από τους “νόμους” που ορίζουν την
κοινή μοίρα του ξεριζωμένου προοφυγικού Ελληνι­
σμού:
"Εδώ ριζώσαμε βαθιά, με τους καημούς μας αρμαθιά
και μέσα στην αναποδιά κάναμε αγγόνια και παι­
διά...’*
3. Τα στοιχεία (τόπος προέλευσης των προσφύγων, ονόματα ο­
δών κλπ.) προέρχονται από τα Βιβλία Ληξιαρχικών Πράξεων Γεν-
νήσεων-Βαπτίσεων και Γόμων του Δήμου Καβάλας (1914-1926)
και από τα Βιβλία Γεν\Ί)σεων-Βαπτίσεων, Γόμων και Θανάτων
της Εκκλησίας της Παναγίας (1921-1934).
4. Β λ Στεφανίδου, Η πόλη - λιμάνι, σ. 331-336, και στην ερ­
γασία του Ν. Καραγιαννακίδη (στο 2ο τόμο).
5. Οι στίχοι είναι του Νίκον Γκάτσον από το τραγούδι "1922"
τον δίσκου “Δρομολόγιο" (σε μουσική του Δήμου Μούτση και ερ­
μηνεία του Μανώλη Μητσιά). Για την εγκατάσταση και τη ζωή
των προσφύγων στη συνοικία τΐ]ς Παναγίας, βλ στην εργασία τον
Ν. Καραγια\Ύακίδη (στο 2ο τόμο).
 Τα κείμενα των περιηγητών που επισκέφτηκαν την Καβάλα από το
16ο μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα και κατέγραψαν τις
εντυπώσεις και τις εμπειρίες τους, αποτελούν αυθεντικές πηγές
ιδιαίτερης αξίας. Μέσα από το πολυποίκιλο υλικό των περιηγητικών
κειμένων ο ερευνητής και ο αναγνώστης προσεγγίζουν το παρελθόν
με τα μάτια του αυτόπτη, χωρίς την καταλυτική απόσταση του
χρόνου, και ανακαλύτπουν πληροφορίες πολύτιμες για τη γνώση του
παρελθόντος της πόλης και της περιοχής.

26
 Π Η Γ Ε Σ - Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ II. Δ Η Μ Ο Σ ΙΕ Υ Μ Ε Ν Ε Σ ΙΙΗ Γ Ε Σ - ΒΟΗΘΗΜ ΑΤΑ

I. Α Ρ Χ Ε ΙΑ Κ Ε Σ Π Η Γ Ε Σ A b b o t t G .F .. The tale o f a tour in Macedonia, L o n d o n 1903.

A b b o t t G .F ., Macedonian Folklore, C h i c a g o 1 9 6 9 .
Γ ε ν ικ ά Α ρ χ ε ία τ ο υ Κ ρ ά τ ο υ ς - Α ρ χ ε ί α Ν . Κ α β ά λ α ς
Α γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς Α θ ., Ή δ ια μ ό ρ φ ω σ ις τ ω ν ο ρ ίω ν τ η ς Μ η τ ρ ο π ό -
Κ ώ δ ι κ α ς Ο ρ θ ο δ ό ξ ο υ Ε λ λ η ν ικ ή ς Κ ο ι ν ό τ η τ ο ς Κ α β ά λ α ς ( " Κ ώ δ ι κ α ς λ ε ω ς Φ ιλ ίπ π ω ν , Ν ε α π ό λ ε ω ς κ α ι Θ ά σ ο υ ", Π ρ α κ τ ικ ά Συμπο­
Ι ε ρ ό ς Μ η τ ρ ο π ό λ .ε ω ς " ) , 1 8 6 4 - 1 8 8 9 . σ ίο υ Η Καβάλα και η περιοχή της, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 0 , ο.
Κ ώ δ ικ ε ς Π ρ ο ικ ο σ υ μ φ ώ ν ω ν Ε λ λ η ν ικ ή ς Κ ο ι ν ό τ η τ α ς Κ α β ά λ α ς , 2 1 6 9 -2 1 1 .
τ ό μ ο ι, 1 8 9 6 -1 9 1 4 . Α γγελούδη Σ ., Ό Ν ε ο κ λ .α σ σ ικ ισ μ ό ς σ τη ν Κ α β ά λ α ", Π ρ α κ τ ικ ά
Κ ώ δ ικ α ς Δ ια θ η κ ώ ν Ε λ λ η ν ικ ή ς Κ ο ιν ό τ η τ α ς Κ α βά λ α ς, 1896- Σ υ ν ε δ ρ ίο υ Νεοκλαοσική πόλη και Α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή , θεαοα-
1913. λ .ο ν ίκ η 1 9 9 0 , σ. 3 9 -4 8 .
Δ ιο ικ η τ ικ ό ς Κ ώ δ ικ α ς Α ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε ία ς και Δ η μ ο γ ε ρ ο ν τ ία ς " Α φ ιέ ρ ω μ α σ τ ο Α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ό π α ρ ε λ θ ό ν τ η ς Κ α β ά λ .α ς . Κ α π ν ο ­
Ε λ λ η ν ικ ή ς Κ ο ι ν ό τ η τ α ς Κ α β ά λ α ς , 1 8 9 5 - 1 9 0 8 . ( φ ω τ ο α ν τ ί γ ρ ) . μ ά γ α ζ α - Ν ε ο κ λ .α σ σ ικ ισ μ ό ς - Κ α ρ ν ά γ ι ο ”, Δελτίο ΤΕΕ-ΑΜ, 7
Β ιβ λ ίο Π λ η ρ ε ξ ο υ σ ίω ν Ε λ λ η ν ικ ή ς Κ ο ιν ό τ η τ α ς Κ α β ά λ α ς, 1910- (Δ ε κ .1 9 9 0 ) , 8 -2 3 .
1911. A im e - M a rtin M .L ., Lettres edifianles et citrieuses concemant T
Β ιβ λ ία Ο θ ω μ α ν ι κ ο ύ Κ τ η μ α τ ο λ ο γ ί ο υ κ α ζ ά Κ α β ά λ α ς 1 3 τ ό μ ο ι , Ε Asie. T Afrique el T Amerique.... τ. 1, P a r i s 1 8 3 5 .
1 3 0 1 -1 3 2 8 (1 8 8 5 -1 9 1 2 ). Α ν ώ ν υ μ ο ς , " J a n i n a , S e r r e s , C a v a l l a " , Allgemeine Zeitung des
Λ η μ ο τ ο ) .ά γ ια Δ ή μ ο υ Κ α β ά λ α ς , έ τ ο ς σ ύ ν τ α ξ η ς 1 9 2 9 - 3 0 , 4 5 τ ό μ ο ι Judenthums, 4 ( 1 8 4 0 ) , 2 5 4 .
( γ ε ν ν η θ . 1 8 3 2 κ ,ε .). Α ν ώ ν υ μ ο ς . " Σ τ ο ι χ ε ί α ι σ τ ο ρ ί α ς τ ο υ κ α π ν ε μ π ο ρ ί ο υ " , ε φ . Κήρυξ
Μ η τρ ώ α Α ρ ρένω ν Δ ή μ ου Κ α β ά λ α ς, έτ ο ς σ ύ ντα ξη ς 1 9 2 9 -3 0 , 4 Κ α β ά λ α ς (3 0 -1 2 -1 9 2 7 έω ς 5 -1 -1 9 2 8 ).
τό μ ο ι (γεν ν η θ . 1 8 3 2 -1 9 2 9 ). Α νώ νυ μ ο ς, "Ο ι πρώ τοι καπνέμποροι σ τη ν Κ αβάλα εδώ και
Α ε ξ ικ ο γ ρ α φ ικ ά Ε υ ρ ε τ ή ρ ια Δ η μ ο τ ο λ .ο γ ίο υ Δήμου Κ α β ά λ .α ς , 11 Ταχνόρόμος Κ α β ά λ .α ς ( 1 8 , 1 9 - 1 0 - 1 9 4 9 ) .
ε κ α τ ό χ ρ ό ν ια " , ε φ .
τ ό μ ο ι. A y v e r d i Ε . Η ., Aurupa' da Osmanli Mimari Eserleri. IV.
Α ε ξ ι κ ο γ ρ α φ ι κ ά Ε υ ρ ε τ ή ρ ι α Μ η τ ρ ώ ο υ Α ρ ρ έ ν ω ν Δ ή μ ο υ Κ α β ά λ .α ς , Bulgaristan, Yunanistan, Amavudluk (Οομαινκά α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ά
2 7 τ ό μ ο ι. μνημεία της Ευρώπης, IV. Βουλγαρία, Ελλάόα, Αλ.όαη'α),
Β ιβ λ ία Λ η ξ ι α ρ χ ι κ ώ ν Π ρ ά ξ ε ω ν Γ ε ν ν ή σ ε ω ν - Β α π τ ί ο ε ω ν κ α ι Γ ό μ ω ν , Is ta n b u l 1982.
8 τ ό μ ο ι, 1 9 1 4 -1 9 2 6 . B a b i n g e r F r ., " K a v a l l a ( A n a t o l i e n ) " , Der Islam, 2 9 (1 9 5 0 ). 301 -
Σ υ λ λ ,ο γ ή α ρ χ ε ι α κ ο ύ υ λ ικ ο ύ Ι σ ρ α η λ .ιτ ικ ή ς Κ ο ι ν ό τ η τ α ς Κ α β ά λ .α ς , 302.
1 9 1 5 -1 9 4 4 . Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Α π ., Τ α δ ρ α μ α τ ι κ ά γ ε γ ο ν ό τ α τ η ς θ ε σ ο α λ .ο ν ίκ .η ς
κατά το Μ ά ιο 1 8 7 6 κ α ι ο ι ε π ι δ ρ ά σ ε ι ς τ ο υ ς σ τ ο Α ν α τ ο λ ικ ό 227
Ι σ τ ο ρ ικ ό Α ρ χ ε ίο τ ο υ Δ η μ ο τ ι κ ο ύ Μ ο υ σ ε ίο υ Κ α β ά λ .α ς
Ζ ή τ η μ α " , Λ /α κ ε ό ο ν τ κ ά , 2 ( 1 9 4 1 - 1 9 5 2 ) , 1 9 3 -2 6 2 .
F o r e i g n O f f i c e ( F O ) , G e n e r a l C o r r e s p o n d e n c e . T u r k e y , σ ε ιρ έ ς Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Α π ., Ό ι Δ υ τ ικ ο μ α κ ε δ ό ν ε ς απόδημοι επί
7 8 / 1 5 2 6 , 7 8 / 1 6 0 2 , 7 8 / 1 6 8 3 ( α ν τ ί γ ρ ) .. Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία ς " , Π α γ κ α ρ .τ ία Μ α κ ε δ ο ν ικ ή ς Γης, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η
F O , E m b a s s y a n d c o n s u l a r a r c h i v e s . T u r k e y , σ ε ιρ έ ς 1 9 5 /1 7 6 , 1 9 8 0 , σ. 4 0 3 - 4 4 7 .
1 9 5 / 2 4 0 , 2 9 4 / 2 . 2 9 4 / 7 , 2 9 5 / 2 ( α ν τ ί γ ρ .) . Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Α π ., " Ο ι Κ ο ιν ό τ η τ ε ς " , Ι.Ε.Ε., τ . 1 ( 1 4 5 3 - 1 6 6 9 ) , σ.
D ip lo m a tic a n d C o n s u la r R e p o rts o n T ra d e a n d F in a n c e . T u rk e y , 1 5 0 -1 5 6 .
1 8 8 5 - 1 8 9 0 ( α ν τ ί γ ρ .) . . Β α κ α λ .ό π ο υ λ ο ς Α π ., Ιστορία της βιάσου 1453-1912, Θ εσ σα-
λ .ο ν ίκ η 1984.
Ι σ τ ο ρ ικ ό Α ρ χ ε ίο Υ π ο υ ρ γ ε ίο υ τ ω ν Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν , Α θ ή ν α
Β α κ α λ .ό π ο υ λ ο ς Α ., Ιστορία της Μ α κ ε δ ο ν ία ς 1354-1833, Θ εσ -
Φ ά κ ε λ ο ι: AYE 1 8 3 5 /ΙΙΙ, 1 8 3 5 /V I , 1 8 3 6 /1 1 1 , 1 8 4 0 /3 6 /2 , σ α λ .ο ν ίκ η 1988.
1 8 4 7 /3 6 /2 , 1 8 5 3 /9 9 /1 , 1 8 6 2 /3 6 /2 , 1 8 6 6 /3 6 /2 , 1 8 6 7 /3 6 /2 , Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Α π „ Π η γ έ ς τη; Ιστορίας τΐ}ς Μ α κ ε δ ο ν ία ς 1354-
1 8 7 5 /9 9 /2 , 1 8 7 6 /Α Π Κ -Υ Κ , 1 8 7 6 /7 8 /1 , 1 8 7 6 /9 9 /1 , 1833, Θ ε σ σ α λ .ο ν ίκ η 1989.
1 8 7 6 /3 6 /2 , 1 8 7 7 /Ε γ κ .- Α ν α φ „ 1 8 7 8 /2 7 /1 , 1 8 7 8 / α α κ Ζ ', Β α κ α λ .ό π ο υ λ ο ς Α π ., "Α να τα ρα χή σ τη Μ α κ ε δ ο ν ία σ τ ις
1 8 7 8 / α α κ Η -, 1 8 7 8 /9 9 /2 , 1 8 8 5 / Α ', 1 8 8 6 /Α , 1 8 9 4 / α α κ Β ', π α ρ α μ ο ν έ ς τ ο υ Κ ρ ι μ α ϊ κ ο ύ π ο λ ,έ μ ο υ , 1 8 5 3 - 1 8 5 6 . ( Σ ύ μ φ ω ν α μ ε
1 9 0 6 / α α κ Β ’, 1 9 0 6 / α α κ Κ Α ', 1 9 0 8 / α α κ Β ', 1 9 1 2 /α α κ Β ' τ ις ε κ θ έ σ ε ις του Α υ σ τ ρ ια κ ο ύ π ροξένου J. N iz z o li)" ,
Μ α κ ε δ ο ν ικ ά , 2 7 (1 9 8 9 -9 0 ), 1 -1 0 .
Α ρ χ ε ίο Ι ε ρ ά ς Μ η τ ρ ο π ό λ τ ω ς Φ ι λ ί π π ω ν , Ν ε α π ό λ τ ω ς κ α ι Θ ά σ ο υ
Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Α π ., " Ο ι ά γ ν ω σ τ ο ι Μ α κ ε δ ό ν ε ς α γ ω ν ι σ τ έ ς τ ο υ Ί 1
Β ι β λ ί α Α δ ε ι ώ ν Γ ά μ ο υ Ι ε ρ ά ς Μ η τ ρ ο π ό λ ε ω ς Ξ ά ν θ η ς κ α ι Κ α β ά λ .α ς , και πρόδρομοι τω ν Μ ακεδονομ άχω ν Ιλ .α ρ ίω ν Κ α ρ α τ ζ ά γ λ .ο υ
1 6 β ιβ λ ία , 1 8 9 7 -1 9 1 4 . από τη ν Κ α β ά λ .α και Β α σ ίλ ε ιο ς Α θ α ν α σ ίο υ από τη ν
Β ιβ λ ία Γ ε ν ν ή σ ε ω ν - Β α π τ ί σ ε ω ν , Γ ό μ ω ν κ α ι Θ α ν ά τ ω ν τ ο υ Ι ε ρ ο ύ Π α λ ,α ι ο χ ώ ρ α Χ α λ κ ι δ ι κ ή ς ”, Π ρ α κ τ ι κ ά Β Σ υ μ π ο σ ίο υ Η Καβάλ.α
Ν αού Κ ο ιμ ή σ ε ω ς τ η ς Θ ε ο τ ό κ ο υ Κ α β ά λ .α ς , 15 β ιβ λ ία , 1921- και η περιοχή της, Κ α β ά λ .α 1 9 8 7 , σ. 6 7 -8 8 .
1931. Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Κ ., Τ ο ε μ π ό ρ ι ο τ η ς Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς 1 7 9 6 - 1 8 4 0 ”,
Μακεδονικά, 16 (1 9 7 6 ), 7 3 -1 7 3 .
Α ρ χ ε ίο Κ τ η μ α τ ι κ ή ς Υ π η ρ ε σ ία ς Κ α β ά λ .α ς
Β α κ α λ .ό π ο υ λ ο ς Κ ., Μακεδονία και Τουρκία 1830-1878,
Β ιβ λ ία Κ τ η μ α τ ο λ ,ο γ ί ο υ τ ο υ Τ μ ή μ α τ ο ς Δ ι α χ ε ί ρ ι σ η ς Α ν τ α λ λ ά ξ ι μ η ς Θ ε σ σ α λ .ο ν ίκ η 1978.

Π ε ρ ι ο υ σ ί α ς Κ α β ά λ .α ς , τ ό μ ο ι 1 - 1 4 , 1 9 2 7 κ .ε. Οικονομική λειτουργία τον μ α κ ε δ ο ν ι κ ο ύ και

Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Κ .,

Τ ο π ο γ ρ α φ ικ ά δ ια γ ρ ά μ μ α τ α ( α τ α ξ ιν ό μ η τ α ) , 1 9 2 7 κ .ε . θρακικού χώρου οτα μέσα του 19ου αιώνα στα πλαίσια τ ο υ

διεθνούς εμπορίου, Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1 9 8 0 .
Α ρ χ ε ίο Ι ε ρ ά ς Μ ο ν ή ς Λ α ζ α ρ ι σ τ ώ ν θ ε α α α λ .ο ν ί κ η ς Β α κ α λ ό π ο υ λ ,ο ς Κ ., " Π ώ ς ε ί δ α ν ο ι Ε υ ρ ω π α ί ο ι π ρ ό ξ ε ν ο ι τ η ς Θ ε σ -

D o c u m e n ts O f f ic ie ls c o n c e m a n t la M is s io n de L a z a ris te s de α α λ .ο ν ίκ η ς τη ν κα τάσ τα σ η σ τη Μ α κ ε δ ο ν ία του περα σμ ένου

C a v a lla , 1 8 8 7 -1 9 2 2 . α ιώ ν α " , Μακεδονικά, 2 0 (1 9 8 0 ), 4 8 -1 0 2 .

A n c ie n n e s L e ttre s , 1 8 8 8 -1 8 9 2 (τη ς 1. Μ ονής Λ α ζ α ρ ισ τ ώ ν Β α κ α λ ,ό π ο υ λ .ο ς Κ ., " Ο ι ε υ ρ ω π α ϊ κ έ ς σ υ γ κ υ ρ ί ε ς κ α ι ο ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς

Κ α β ά λ .α ς ). ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ ο υ ς σ τ η ν ε μ π ο ρ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς Θ ε σ α α λ .ο ν ίκ η ς κ α ι
τ η ς Κ α β ά λ α ς κ α τ ά τ η ν Α ν α τ ο λ ικ ή κ ρ ίσ η ( 1 8 7 5 - 1 8 7 8 ) κ α ι σ τ α
 μ ε τ έ π ε ιτ α χ ρ ό ν ια " , Βαλκανικά Σύμμεικτα, 2 ( 1 9 8 3 ) , 1 1 3 -1 2 3 . E y ic e S ., " Y u n a n is ta n ’ d a ti ir k m im a ri e s e rle ri ( Τ ο υ ρ κ ικ ά
Β ακαλόπουλος Κ ., Το Μακεδονικό Ζήτημα , τ. Α ' (Τ ο υ ρ ­ α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ά μ ν η μ ε ία σ τ η ν Ε λ λ ά δ α )" , Turkiyat Mecmuasi, 12
κ ο κ ρ α τ ία 1 8 5 6 - 1 9 1 2 ) , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 9 . (1 9 5 5 ), 2 0 5 -2 3 0 .
B a k ir tz is C h ., " B y z a n tin e K a v a la : A r c h e o lo g i c a l s u r v e y " , Π ρ α ­ F r a s e r J. F., Pictures from the Balkans, L o n d o n , P a r is , N e w Y o rk ,
κ τ ικ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Η Καβάλα και η περιοχή της , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η M e lb o u r n e 1 9 0 6 .
1 9 8 0 , ο. 5 2 7 - 5 2 8 . G a r a b c d y a n A g o p , " Μ ε ρ ικ ά έ γ γ ρ α φ α α ρ χ ε ίο υ γ ι α τ η ν ισ τ ο ρ ία
B a lta Ε ν ., Les Vakifs de Serres et de sa Region (XVe et XVIe s.), τ η ς Κ α β ά λ α ς κ α ι τ η ν π ε ρ ιο χ ή τη ς" , Π ρ α κ τ ικ ά Σ υ ν ε δ ρ ίο υ τ ο υ
A th e n e s 1 9 9 5 . Ισ τ ο ρ ικ ο ύ κ α ι Λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ο ύ Α ρ χ ε ίο υ Κ α β ά λ α ς , Η Καβάλα και
Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, A
Β α σ ό ρ α β έ λ λ η ς I.K ., Αρχείον τα Βαλκάνια, Κ α β ά λ α 2 0 0 4 , ο. 2 6 1 - 2 6 6 .
Θεσοαλονίκης 1695-1912 , Θ ε ο σ α λ ο ν ίκ η 1 9 5 2 . Γ α β ρ ιή λ Δ ιο ν υ ο ιά τ η ς , 'Έ ν α ς ά γνω σ τος ά γ ιο ς Κ α β α λ ιώ τ η ς " ,
Β ασόραβέλλης Ι.Κ ., "Η π ε ιρ α τ ε ία ε ις τα π α ρ ά λ ια τη ς Π ρα- κ τ ικ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Η Καβάλα και η περιοχή της,
Μ α κ ε δ ο ν ί α ς κ α τ ά τ η ν τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία ν " , Μακεδονικά , 5 (1 9 6 1 - Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 0 , σ. 1 0 1 - 1 0 4 .
6 3 ), 3 1 9 -3 6 2 . Γενικοί Κανονισμοί περί όιευθετήσεως των εκκλησιαστικών και
B c a u jo u r F. d e , Tableau du commerce de la Grece, τ . 1, P a r is 1 8 0 0 . εθνικών πραγμάτων των υπό τον Οικουμενικόν Θρόνον
B e a u jo u r F. d e , Voyage militaire dans T Empire Othoman..., τ. 1, διατελούντων Ορθοδόξων Χριστιανών, υπηκόων της Α.
P a r is 1 8 2 9 . Μ εγαλειότητος του Σουλτάνου, ε ν Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο υ π ό λ ε ι 1 9 0 8 .
Encyclopedic
B e l d ic e a n u - S t e in e r I. - G ia n n o p o u l o s J ., " K a w a la " , Γ ε ω ρ γ α ν τ ζ ή ς Π ., Σ υ μ β ο λ ή ε ις τ η ν ισ τ ο ρ ία ν τ η ς Ξ ά ν θ η ς , Ξ ά ν θ η
de T Islam, τ . 4 , L e id e n 1 9 7 8 , 7 7 6 - 7 7 7 . 1976.
B e lo n P., Les observations de plusieurs singularitez et choses Bdlgarite v Dramsko, Zahnensko,
G e o r g ie v J.P . - S is k o v S t.,
memorables trouvees en Grece..., P a r is 1 5 5 3 . Kavalsko, Pravisko i Sarasabansko. Izsledvanija i dokumenti
Β ε ρ έ μ η ς Θ ., "Ο ι ο θ ω μ α ν ικ έ ς μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ίσ ε ις ( Τ α ν ζ ιμ ά τ ) " , ΙΕΕ , τ. (Οι Βούλγαροι στις περιοχές Δράμας, Νέας Ζίχνης, Καβάλας,
Ι Γ ', ο. 1 6 8 -1 7 1 . Πραβίου και Χρυσούπολης. Έρευνες και ντοκουμέντα),
Β έ τ τ α ς Α ν ό ρ ., 'Σένα τα λέγω πεθερά για να τ' ακούη η νύφη, Φ ιλ ιπ π ο ύ π ο λ η 1 9 1 8 .
Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η 1 8 9 9 . G o g b ilg i n Τ ., " K a n u n i S u lta n S u le y m a n D e v r i b a s la r in d a R u m e li
B o u e A m i, La Turquie d' Europe, τ. 4 , P a r is 1 8 4 0 . e y a le ti li v a la r i, s e h i r v e k a s a b a l a r i" ( Ο ι λ ιβ ά δ ε ς , ο ι π ό λ ε ις κ α ι
B o u e A m i, Recueil d ' itineraires dans la Turquie d' Europe, ο ι κ ω μ ο π ό λ ε ις τ ο υ ε γ ι α λ ε τ ι ο ύ τ η ς Ρ ο ύ μ ε λ η ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ
V ie n n e 1 8 4 2 . σ ο υ λ τ ά ν ο υ Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν τ ο υ Ν ομοθέτη ) Belle ten, 20 (Ά γ κ υ ρ α
Β ύ ζ ικ α ς Γ ., Χρονικό των εργατικών αγώνων, Κ α β ά λ α 1 9 9 4 . 1 9 5 6 ), 2 4 7 -2 9 4 .

228 Χ α ρ ιτ ά τ ο ς Μ .- Γ ια κ ο υ μ ά κ η Π ., Η Ιστορία του Ελλΐ]νικού Τσιγά­ G o g b ilg in Τ , Rumeli' de Yiiriikler, Tatarlar ve Evldd-i Fdtihdn (Oi
ρου, έκδ. Ε λ λ η ν ικ ο ύ Λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ο ύ και Ι σ τ ο ρ ικ ο ύ Α ρ χ ε ίο υ , Γιουρούκοι, οι Τάταροι και οι απόγονοι των κατακτητών στη
Α θή να 1997. Ρούμελη), I s ta n b u l 1 9 5 7 .
Χ α τ ζ η ό ά κ η ς Μ α ν ., " Α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή ( 1 6 6 9 - 1 8 2 1 ) , ΙΕΕ, τ. Ι Α ', ο. G u e o r g u i e f Ι.Ρ. - C h i c h k o f S t. Ν ., La Macedoine orientale du Sud.
2 6 6 -2 6 9 . II. La region de Drama, Zeukhna, Cavala, Pravichta et Sareu -
Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά
Χ α τ ζ η κ υ ρ ια κ ο ύ Γ ., Sabane, Φ ιλ ιπ π ο ύ π ο λ η 1 9 1 8 .
την Μακεδονίαν (1905-1906), Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 6 2 . Ι γ γ λ έ σ η ς Ν . Γ ., Οδηγός της Ελλάδος 1910-11, τ . Α ', Α θ ή ν α ι
Χ ε ιλ α ό ά κ η ς Ν ., Εβλιά Τσελεμπί. Ταξίδι στην Ελλάδα, Α θ ή ν α [1 9 1 1 ].
1991. I li a d o u D .,Inventaire des documents des archives de la Chambre
Χ ιό ν η ς Κ ., Ιστορία της Καβάλας, Κ α β ά λ α 1 9 6 8 . de commerce de Marseille. Lemme Salonique (XVll-XVIll sie-
Χ ιό ν η ς Κ ., Ο ποιητής Ιωάννΐ]ς Κωνσταντινίόης και το έργο του, cles), Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 1 .
1848-1917, Κ α β ά λ α 1 9 7 8 . Iv a n o fT J ., La Region de Cavalla, Β έ ρ ν η 1 9 1 8 .
Χ ιό ν η ς Κ ., Η Παιδεία στην Καβάλα 1864-1912, Κ α β ά λ α 1 9 9 0 . J o r g a N ., Chronique de T expedition des Turcs en Moree 1715
C la r k e E d . D ., Travels in various countries o f Europe, Asia and attribuee a Constantin Dioiketes..., B u c a r e s t 1 9 1 3 .
Africa, τ. 2 , L o n d o n 1 8 1 2 . H a d s c h i C h a l f a M .B .A ., Rumeli und Bosna..., μ ε τ ά φ ρ . J . v o n
C o ll a r t P., Phillipes, ville de Macedoine, depuis ses origines H a m m e r , W ie n 1 8 1 2 .
ju sq u ' a la Jin de T epoque romaine, P a r is 1 9 3 7 . H a m m e r J., Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μ τφ ρ . Κ.
C o u s in e r y E .M ., Voyage dans la Macedoine..., x. 2, P a r is 1 8 3 1 . Σ . Κ ρ ο κ ιδ ά , τ. 1 -6 , Α θ ή ν α 1 8 7 0 -1 8 7 4 .
Δ η μ η τ ρ ιά δ η ς Δ .Κ ., " Α π ό τ α χ ρ ό ν ι α τ η ς δ ρ ά σ ε ω ς . Ο λ ίγ η ισ τ ο ρ ία H e u z e y L . - D a u m e t Η ., Mission archeologique de Macedoine...,
τ η ς Κ α β ά λ α ς " , εφ . Κι)ρυξ Κ αβάλας (2 1 -6 έω ς 2 0 -1 1 -1 9 2 7 ) P a r is 1 8 7 6 .
Δ η μ η τ ρ ιά δ η ς Δ .Κ ., " Ι σ τ ο ρ ικ ά σ η μ ε ιώ μ α τ α . Ό ,τ ι μας εκ λ η - Καβάλα. Intra
Κ α λ ο γ ή ρ ο υ Ν . - Ν ο μ ικ ο ύ Μ . - Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Τ .,
ρ ο ό ό τη σ εν η π α ρ ά δ ο σ ις δ ιά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ ιν τ ο υ 1 8 2 1 " εφ . Muros, Κ α β ά λ α 1 9 9 2 .
Κι)ρυξ Κ αβάλας (2 4 -1 0 -1 9 3 0 ). Κανονισμός της εν Καβάλλα Ορθοδόξου Ελληνικές Κοινότητος,
Έ κ θ ε σ ι ς τ η ς ε κ π α ι δ ε υ τ ικ ή ς ε π ιτ ρ ο π ή ς . Ε κ π α ι δ ε υ τ ικ ή κ ίν η σ ις ε ν εν Σ μ ύ ρνη 1900.
τ α ις ε π α ρ χ ία ις του ο θ ω μ α ν ικ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς " , Ελληνικός Φιλο­ Κανονισμός της εν Καβάλλα Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητος,
λογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, ΙΓ ' (1 8 7 8 -7 9 ), 106- Κ α βάλα 1908.
121, Ι Δ ' (1 9 7 9 -8 0 ), 9 2 -9 7 . Α ., Μ εταξύ Ανατολής και Δύσης.
Κ α ρ α δ ή μ ο υ -Γ ερ ο λ ύ μ π ο υ
Ελευθεριάόης Ν., Ανατολικοί Μελέται. Τα προνόμια του Βορει-οελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών
Οικουμενικού Πατριαρχείου, τ . 1, Σ μ ύ ρ ν η 1 9 0 9 . μεταρ-ρυθμίσεων, Α θ ή ν α 1 9 9 7 .
Ε ν ε π ε κ ί δ η ς Π . Κ ., Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912, K a r p a t Κ ., Ottoman Population 1830-1914. Demographic and
Α θή να 1982. Social Characteristics, T h e U n i v e r s i t y o f W i n s c o n s i n P r e s s
The ottoman Jewish Communities and their role in
E p s te in Μ . A ., 1985.
the fifteenth and sixteenth centuries, F r e ib u r g 1 9 8 0 . Κ αρύδης Δ ., Χωρο-γραφία Νεωτερική ή λόγος για τη συγ­
Ε ρ ε υ ν η τή ς, "Ρ α μ α ζά ν ι - Μ π α ϊρ ά μ ι τ ω ν Τ ο ύ ρ κ ω ν τ η ς Κ α β ά λ α ς", κρότηση και εξέλιξη των ελληνικών πόλεων από το 15ο στον
εφ . Έρευνα (2 2 -5 -1 9 6 7 ). 19ο ol, Α θ ή ν α 2 0 0 0 .
 Κ α ρ ύ δ η ς Δ . Μ , " Π ό λ η κ α ι χ ω ρ ιό σ τ η Ε λ λ ά δ α τ ω ν 1 5 ο υ -1 6 ο υ L u c a s P ., Voyage du sieur P.L. fa it p a r ordre du Roy dans la
α ι.”, σ τ ο τ ε ύ χ ο ς "Η μ ε σ α ι ω ν ικ ή π ό λ η " Ελευθεροτυπία- Ιστο­ Grece, I'A sie Mineure, la M acedoine . . . , τ . 1, A m s t e r d a m 1 7 1 4 .
ρικά 118 (1 7 -1 -2 0 0 2 ). L u c a s P., Voyage du sieur P.L. fa it en M DCCXIV (1714) p a r ordre
"Η Κ α β ά λ α χ θ ε ς κ α ι σ ή μ ερ α " ( α φ ιέ ρ ω μ α ) , Η Καθημερινή - Ε πτά de Louis X IV dans la Turquie..., τ . 1, A m s t e r d a m 1 7 2 0 .
Ημέρες (2 7 -6 -1 9 9 3 ). Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς K ., Ό β ο υ λ γ α ρ ι κ ό ς ε θ ν ικ ισ μ ό ς μ ε τ ά τ η Σ υ ν θ ή κ η τ ο υ
Κ α τοώ νη Π ο λ -, " Ο θ ω μ α ν ικ έ ς κ α τ α κ τ ή σ ε ις σ τη Β υ ζ α ν τ ιν ή Α γ ίο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ ( 1 8 7 8 ) . Π ρ ο π α γ ά ν δ α κ α ι β λ έ ψ ε ις τ ω ν Β ο υ λ ­
Μ α κ ε δ ο ν ία . Η π ε ρ ίπ τ ω σ η τη ς Χ ρ ιο τ ο ύ π ο λ η ς (Κ α 6 ά λ α )", γ ά ρ ω ν σ τ η ν π ε ρ ιο χ ή Κ α β ά λ α ς", α ν α κ ο ίν ω σ η σ τ ο Σ υ ν έ δ ρ ιο Ε θ­
Β υ ζ α ν τ ιν ά , 2 3 ( 2 0 0 2 - 2 0 0 3 ) , 1 8 1 -2 0 8 . νικισμός και Εθνική συνείδηση στα Βαλ.κάηα σήμερα (Κ α ­
Κ ιο υ ρ τ σ ή - Μ ι χ α λ ο π ο ύ λ ο υ Α ., Φ ι λ ό π τ ω χ ο ς Α δελφ ότης Κυριών βάλα 1 7 -1 8 Ο κ τ . 1 9 9 2 ).
Καβάλ.ας 1902-1992, Κ αβάλα 1993. Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ „ Τ α ξ έ ν α Π ρ ο ξ ε ν ε ία . Η π α ρ ο υ σ ία κ α ι ο ρ ό λ ο ς
K ie l Μ ., " O t t o m a n B u i l d i n g A c t i v i t y a l o n g t h e V ia E g n a t i a . T h e τ ο υ ς σ τη ν τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ο ύ μ ε ν η Κ α β ά λ α ", Η Καθημερινή) - Ε π τά
C a s e s o f P a z a rg a h . K a v a la a n d F e r e c ik " , Π ρ α κ τ ικ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Η μέρες (2 7 -6 -1 9 9 3 ).
The lla Egnatia under Ottoman Rule 1380-1699, Ρ έθυμνο Κ „ Το Ελλ.ηνικό Υποπροξενείο Καβάλ.ας (1835-
Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς
1 9 9 6 , σ. 1 4 5 -1 5 8 . 1878). Συμβολή στη ν ιστορία τον Ελληνισμού της ανατο/,ικής
K ie l M ., " R e m a r k s o n s o m e O tto m a n -T u rk is h a q u e d u c ts a n d Μ ακεδονίας και δυτικής Θράκης, δ ι π λ ω μ α τ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α μ ε τ α ­
w a t e r s u p p l y s y s t e m s in t h e B a l k a n s - K a v a l l a . L e v k a s a n d π τ υ χ ια κ ώ ν σ π ο υ δ ώ ν , έκ δ . φ ω τ ο α ν τ ιγ ρ α φ ικ ή . Κ α β ά λ α 1994.
F e ra i/F e re c ik " , D e Turkikis A liisque Rebus, C om m entarii Καβάλ.α 1391-1967. Βιβλ,ιογραφικός Ο δικό ς για
Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ .,
H enry Hofman. U t r e c h t 1 9 9 2 . ο . 1 0 5 - 1 3 9 . τη νεότερη και σ ύ γ χ ρ ο ν η ιστορία της πόλης και της περιοχής.
Γ . Ν , Τα Οικονομικά της Μ ακεδονίας,
Κ ο φ ιν ά ς εν Α θ ή ν α ις Κ αβάλα 1995.
1914. Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ ., Ή Κ α β ά λ α τ η ; Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία ; ο τ α κ ε ίμ ε ν α τ ω ν
K o le d a ro v Ρ „ " N a ro d n o s tn ija t s a s ta v n a D ra m s k o d o s re d a ta n a ξένω ν π ε ρ ιη γ η τ ώ ν " , Υ πό σ τεγο , 8 -9 (Κ α β ά λ α , φ θ ιν . 1 9 9 7 ),
X IX v e k (Η ε θ ν ο λ ο γ ικ ή σ ύ ν θ εσ η τ η ; π ε ρ ιο χ ή ς Δ ρ ά μ α ς μ έχ ρ ι 1 6 6 -2 0 6 .
τα μέσα του 19ου α ι." , Izvestija na Istitula :α Balgarska Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ ., Το κ α π ν ε μ π ό ρ ιο τη ς Κ αβάλας κα ι το ε θ ν ικ ό
Istirija. 10 (Σ ό φ ια 1 9 6 2 ), 1 4 7 -1 8 9 . ζ ή τ η μ α σ τ ι ς π α ρ α μ ο ν έ ς τ ο υ Μ α κ ε δ ο ν ι κ ο ύ Α γ ώ ν α ”, Υ π ό σ τ ε γ ο ,
Κ ω φ ό ; Ε υ ά γ γ ., Η Ε πανάστασις Tqe Μ ακεδονίας κα τά το 1878 8 - 9 (φ θ ιν . 1 9 9 7 ), 9 5 - 1 3 3 .
(Ανέκδοτα έγγρ α φ α μετά συντόμου ιοτ ο ρ ι κ ι / ς ε.τισκο.τήοεως), Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ ., Τ ο Ε λ λ η ν ικ ό Π ρ ο ξ ε ν ικ ό Π ρ α κ τ ο ρ ε ίο - Υ πο­
θ ε σ σ α λ .ο ν ίκ η 1969. π ρ ο ξ ε ν ε ίο τη ς Ε λ λ ά δ α ; σ τη ν Κ α β ά λ α ", Υπόστεγο, 1 0 ( φ θ ιν .
Κ ω φ ό ; Ε υ ά γ γ ., Ή Μ α κ ε δ ο ν ία κ α ι η Α ν α τ ο λ ικ ή κ ρ ίσ η ( 1 8 7 5 - 1 9 9 8 ), 1 4 5 -1 7 3 .
1 8 7 8 )" & "Α πό το Σ υ ν έ δ ρ ιο του Β ε ρ ο λ ίν ο υ ως το Λ υ κ ο υ ρ ί ν ο ς Κ ., " Θ ά σ ιε ς ( υ ι ο θ ε τ η μ έ ν α κ ο ρ ί τ σ ι α , ψ υ χ ο κ ό ρ ε ς , υ π η ­
Μ α κ ε δ ο ν ικ ό Α γώ να ", Μ ακεδονία, 4.000 χ ρ ό ν ια ελληνικής ρ έ τ ρ ιε ς κ α ι δ ε υ τ ε ρ ό γ α μ ε ς γ υ ν α ίκ ε ς , χ ή ρ ε ; κ α ι δ ια ζ ε υ γ μ έ ν ε ς )
ιστορίας.-, Α θήνα 1 9 8 2 , ο. 4 5 5 - 4 6 5 . σ τη ν Κ α β άλα , 1 8 6 0 -1 9 1 2 ", Δ Σ υ μ π ό σ ιο Θ α σ ια κ ώ ν Μ ε λ ε τ ώ ν
Κ ο υ κ ο ύ λ η - Χ ρ υ ο α ν θ ά κ η X ., Β υ ζ ά ν τ ιο κ α ι Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία " , Η (Θ ά σ ο ς 6 -9 Σ ε π τ . 2 0 0 3 ).
Καθημερινή) - Ε π τά Η μέρες ( 2 7 - 6 - 1 9 9 3 ) . Μ α λ ο ύ χ ο υ Φ . - T u f a n o S ., Ή Α κ ρ ό π ο λ η τ η ς Κ α β ά λ α ς . Ι σ τ ο ρ ικ ή
Κ ρ α ν τ ο ν έ λ λ η Α>_, Ιστορία της πειρα τεία ς τους πρώ τους χρόνους εξ έ λ ιξ η - Π ρ ο τ ά σ ε ι ς σ υ ν τ ή ρ η σ η ς κ α ι α ν α β ίω σ η ς " , Π ρ α κ τ ικ ά
της Τουρκοκρατίας 1390-1538, Α θ ή ν α 1 9 8 5 . Σ υ μ π ο σ ίο υ Η Καβάλ.α και η περιοχή τ η ς , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1980,
Κ ο υ κ ο ύ δ η ; Λ .Ι .. Οι μητροπόλεις και η διασπορά τ ω ν Βλάχων, ο. 3 4 1 - 3 5 9 .
Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1999. Μ έγα ς Γ. - Τάκας Δ ., Μ ετοχές και Ο μόλογα Μ ακεδονία -
Κ ο υ τ ζ α κ ι ώ τ η ς Γ ., Ό π λ η θ υ σ μ ό ; τ η ; Κ α β ά λ .α ς τ ο ν 1 8 ο α ιώ ν α : Θεσσαλονίκη, εκδ. Κ α πό ν, Α θή να 2 0 0 1 .
Α ρ ιθ μ η τ ικ ά δεδομ ένα, ε θ ν ο θ ρ η σ κ ε υ τ ικ έ ς ομάδες και δημο- Μ έ ρ τ ζ ιο ς Κ .Δ ., Μ νημεία Μ ακεδονικής Ιστορίας, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η
γ ρ α φ ικ έ ς ε κ τ ιμ ή σ ε ις " , Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ ν ε δ ρ ίο υ του Ι.Λ .Α .Κ ., Η 1947.
Κα6άλ.α και τα Βαλ.κάνια, Καβάλα 2 0 0 4 , ο . 2 7 5 - 2 8 6 . Μ έ ρ τ ζ ιο ς Κ. Δ -, Ό Φ ρ α γ κ ίσ κ ο ς Μ ο ρ ο ζ ίν τ , η Κ ασσάνδρα, η
Voyage d ‘ outre m er et retour de
L a B ro q u ie re B e r tr a n d o n d e . Κ α β ά λ λ α , η Θ ά σ ο ς , α ι δ ιε ν ε ρ γ η θ ε ί σ α ι κ α τ ' α υ τ ώ ν ε π ι δ ρ ο μ α ί ",
Jerusalem en F ra n ce...1432 et 1433, P a r i s 1 8 9 2 . Μ ακεδονικά, 3 ( 1 9 5 3 - 1 9 5 5 ) , 1 -7 .
Λ άμπρος Σ π ., Ε νθυμήσεω ν, ή το ι χ ρ ο ν ικ ώ ν σ η μ ε ιω μ ά τ ω ν " Μ ε σ α ι ω ν ι κ έ ς ο χ υ ρ ώ σ ε ις " , Η Κ α θ η μ ε ρ ιν ή - Ε π τά Η μέρες (5 -3 -
συλλογή πρώ τη" Ν έος Ελληνομνήμων, 7 (1 9 1 0 ), 1 1 3 -2 7 8 . 2000).
Λ ά μ π ρ ο υ Δ , " Λ ύ σ η μ ν η σ τ ε ία ς . Υ π ο μ ν η μ α τ ι σ μ ό ς σ ' α π ό φ α σ η τ ο υ Ή μ ε σ α ιω ν ικ ή πόλη", Ε λευθεροτυπία - Ιστορικά 118 (1 7 -1 -
έ τ ο υ ς 1 8 9 5 τ ο υ Ε π ισ κ ο π ικ ο ύ Δ ικ α σ τ η ρ ίο υ Ξ ά ν θ η ς" , θ ρ α κ ικ ά 2002).
Χρονικά, 3 2 (1 9 7 5 -7 6 ), 7 1 -7 6 . Μ εβοράχ Α β ρ ., Ή Ιο ρ α η λ ιτ ικ ή Κ ο ιν ό τ η ς " , Καβαλ.ιώτικο
L a s c a r i s Μ ., Salonique ά la fin du X V Ilie siecle. d ' apres les rap­ Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο , 4 7 (Φ εβ ρ . 1 9 6 8 ), 37.
p orts consulaires franqais, A t h e n e s 1 9 3 9 . " Μ ν η μ ε ία κ α ι α ξ ιο θ έ α τ α τ η ; Κ α β ά λ α ς" (σ υ λ λ ο γ ικ ό ). Υπόστεγο,
L a u n a y L . d e , Chez les Grecs de Turquie..., P a r i s 1 8 9 7 . 4 (Ν ο ε. 1 9 8 8 ), 4 -4 8 .
Λ α ζ α ρ ί δ η ; Δ . I., Νεάπολ,ις, Χριατούπολπς, Καβάλ.α Ο δ η γ ό ς Μ οσχόπουλος Ν , Ή Ελλάς κατά τον Ε β λ ιά Τ αελεμπή (μ ια
Μ ουσείου Καβάλας, Α θ ή ν α 1 9 6 9 . τ ο υ ρ κ ικ ή π ε ρ ιγ ρ α φ ή τη ς Ε λλάδος κατά τον ΙΖ " α ιώ ν α " ,
L e C a m u s Ε . , Voyage aux sept eglises de I' Apocalypse p a r Γ Ε πετηρίς Ε ταιρεία ς Β υζαντινώ ν Σπουδών, 14 (1 9 3 8 ), 4 8 6 -
A bbe..., P a r i s 1 8 9 6 . 514.
L e m e r l e P ., Philippes et la M acedoine Orientate ά / ' epoque chre- Μ ουσ τά κα ς Κ ., "Α πό τη β υ ζ α ν τ ιν ή Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ η σ τη
tienne et byzantine, P a r i s 1 9 4 5 . ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή Κ α β ά λ .α : δ ιε ρ ε ύ ν η σ η τη ς ισ τ ο ρ ία ς τη ς π ό / ,ε ω ς
Lettres edifianles et curieuses ecrites des M issions Etrangeres. κατά τη " σ κ ο τ ε ιν ή π ε ρ ίο δ ο ” από τα τέλη του 14ου έω ς
M emoires du Levant, t . 2, P a r i s 1 7 8 0 . τα μέσα του 1 6 ο υ α ι ώ ν α ", Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ τ ο υ Ι.Λ .Α .Κ .,
L o e n e r t z R ., " P o u r Γ h i s t o i r e d u P e l o p o n e s e a u X l V e s i e c l e , E tu­ Η Καβάλ.α και τα Βαλ.κάνια, Κ α β ά λ .α 2 0 0 4 , ο . 2 4 3 - 2 6 0 σ τ .
des Byzantines, 1 ( 1 9 4 3 ) , 1 5 2 - 1 9 6 . Μ π α κ α λ .ά κ η ς Γ ., " Ν ε ά π ο λ ις - Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ ις - Κ α β ά λ .α ", Α ρ­
L o h e r F r . v o n , Griechische Kiistenfahrten, B i e s e l f e l d u n d L e i p z i g χ α ιο λ ο γ ικ ή Ε φημερίς (1 9 3 6 ), 1 -4 8 .
1876. Μ π α κ α λ .ά κ η ς Γ ., "Α πό τη ζω ντα νή φυλλάδα του Μ.
 Α λ εξ ά ν δ ρ ο υ " , Μακεδονικό Ημερολόγιο, (1 9 3 6 ), 9 7 -9 8 . Σ α ρ ρ ή ς Ν ., Οσμανική πραγματικότητα. II. Η δοσψατική διοί­
Μ πακαλάκης Γ_ Το παρά τη ν Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ ιν τ ε ίχ ισ μ α " , κηση, Α θ ή ν α χ.χ .
Ελληνικά, 10 ( 1 9 3 8 ) , 3 0 7 - 3 1 8 . S e z g in H a lu k . " K av ala* d a M ehm ed A li P a s a K u lli y e s i ( τ ο
Μ π α κ α λ ά κ η ς ; Γ., 'Τ ο τ ο π ω ν ύ μ ιο Κ α β ά λ α " , Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ K u lli y e τ ο υ Μ ε χ μ ε τ Α . ή σ τ η ν Κ α β ά λ α )" , Arkitekt ( Mimarlik)
Η Καόάλ.α και η περιοχή της, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 0 , σ. 1 2 9 - 1 3 2 . Mec, 3 6 2 - 2 ( I s ta n b u l 1 9 7 6 ) , 6 5 - δ 9 .
Μ π ο ύ ρ α ς Χ α ρ .. Βυζαντινή και Μεταδιξαντινή αρχιτεκτονική Σ χ ιν ά ς Ν ., Οδοιπορικοί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας
στην Ελλάδα, Α θ ή ν α 2 0 0 1 . οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, τ. Β \ ε ν Α θ ή ν α ις 1 8 8 6 .
Ν ά λ τ σ α ς Χ ρ „ Η Σΐ'νθήκη τον Αγίου Στεφάνου και ο Ελλη­ S c h r e i n e r R . Die Byzantinichen Kleinchroniken (CFHB. XII),
νισμός, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 5 3 . τ. 1, Βιέννη 1975, τ. 2, Βιέννη 1977.
N ik o la id y Β .. Les Turcs et la Turquie contemporaine..., τ . 1. P a r is Σ κ α λ τ σ ά ς Κ-, Ιστορία της Καβάλος. Κ α βάλα 1930.
1859. * S o k o lo s k i Μ .. " A p e r ? u s u r Γ e v o l u tio n d e c e r t a in e s v il le s p lu s
Ν η σ ιώ τ η ς A , 'T o Ρ α μ α ζ ά ν ι τ ω ν Τ ο ύ ρ κ ω ν π α λ η ώ ν κ α τ ο ίκ ω ν τ η ς im p o r ta n t e s d e la p a r t ie m e r id io n a le d e s B a l k a n s a u X V e e t a u
Έρειτα, 7 ( Ιο ύ ν . 1 9 5 2 ) , 2 2 .
Κ α β ά λ α ς" , X V I e s ie c le s " . A s s o c i a ti o n I n te r n a tio n a le d ' E tu d e s d u S u d - E s t
Nouveaux Memoires des Missions de la Conipagnie se Jesus dans E u ro p e e n . Bulletin. X IL 1 ( 1 9 7 4 ) , 8 1 - 8 9 .
le Levant, τ. 1, I X . P a r is 1 7 1 5 . S o n n in i C .S ., Voyage en Grece et Turquie fait par ordre de Louis
O m o n t H ., Missions atxheologiques franqaises en Orient awe A T / . . . . P a r is 1 8 0 1 .
X TU etXTH Is.,x. 2 , P a r is 1 9 0 2 . Σ ω τ η ρ ιά δ η ς Γ ., Ή Κ αβάλα μ ετά τ η ν β ο υ λ γ α ρ ικ ή ν κ α τ ο χ ή ν " ,
Ο ρ φ α ν ΐδ η ς Κ ., Ιστορικά και Τοπωντμικά της Καδάλ.ας, Κ α β ά λ α Παναθήναια, 2 5 (1 9 1 2 -1 3 ) 1 6 3 -1 6 9 .
1997. Σ π υ ρ ίδ ά κ η ς Γ .Κ ., "Σ υμ βολή ε ις τη ν μ ελέτην τω ν δημω δώ ν
'Ο θ ω μ α ν ικ ά λ ο υ τ ρ ά '. Η Καθημερινή] - Επτά ημέρες ( 2 0 - 5 - 2 0 0 1 ) . Γέρας
π α ρ α δ ό σ ε ω ν κ α ι δ ο ξ α σ ιώ ν π ε ρ ί Μ ε γ ά λ ο υ A /ε ξ ά ν δ ρ ο υ " ,
Π α λη ό ς, "Π ώ ς δ εν έ γ ιν ε τ ο λ ιμ ά ν ι τ η ς Κ α β ά λ α ς " , Ερευνα, 9 Α Κεραμοπούλ.ου, Α θ ή ν α 1 9 5 3 , σ. 3 8 6 - 3 8 8 .
( Σ ε π τ . 1 9 5 2 ), 2 0 . Στατιστικοί πίνακες του πλ.ηθισμού κατ' εθνικότητας των
Π απαδόπουλος Σ τ ., Ε ισ α γ ω γ ή σ τη ν ισ τ ο ρ ία τω ν ε λ λ η ν ικ ώ ν νομών Σερρών και Δράμας, έ κ δ . Ε π ιτ ε λ ικ ή Υ π η ρ ε σ ία
φ ιλ ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ώ ν σ υ λ λ ό γ ω ν τ η ς Ο θ ω μ α ν ικ ή ς Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς Ε λ λ η ν ικ ο ύ Σ τ ρ α τ ο ύ , Α θ ή ν η σ ι 1 9 1 9 .
κ α τά το ν 1 9 ο ν κ α ι 2 0 ό αι_", Παρνασσός, π ερ . Β ’, 4 (1 9 6 2 ), Σ τ ε φ α ν ί δ ο υ - Φ ω τ ιά δ ο υ Α μ ^ 'Τ ο Ι μ α ρ έ τ τ η ς Κ α ο ά / α ς " , Μα­
2 4 7 -2 5 8 . κεδονικά, 25 (1 9 8 5 -8 6 ), 2 0 3 -2 6 5 .
Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστιριότητα
Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Σ τ ., A il , Η πόλη - λεμόνι της Καβάλας κατά την
Σ τ ε φ α ν ίδ ο υ
του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα περίοδο της τουρκοκρατίας (1391-1912). Πολεοδομική
230 της Τοιρκοκοατίας, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 7 0 . διεοεύνηση δ ιδ α κ τ ο ρ ικ ή δ ια τ ρ ιβ ή . Τ μ ή μ α Α ρ χ ιτ ε κ τ ό ν ω ν
Π α π α σ τ ά θ η Χ α ρ ., Οι Κανονισμοί των Ορθοδόξων Ελληνικών Π ο λ υ -τε χ ν ικ ή ς Σ χολής Α Π .Θ - , έκδοση φ ω τ ο α ν τ ιγ ρ α φ ικ ή ,
Κοινοτήτων του οθωμανικού κράτους και της διασποράς, Θ ε σ σ α - λ ο ν ίκ η 1 9 9 1 .
Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 4 . Σ τ ε φ α ν ίδ ο υ Α μ ^ Τ ο κ ο ν ά κ ι το υ Μ ο υ χ α μ ά ν τ Α λί Π α σ ά σ τη ν
Π α π α θ α ν ά σ η - Μ ο υ σ ιο π ο υ λ ο υ Κ ., Ή Κ α β ά λ α τ ο ν κ α ιρ ό το υ Καόάλ.α , Επώντμα αρχοντικά των χρόνων της Τουρκοκρα­
ρ ω σ ο τ ο υ ρ κ ικ ο ύ π ο λ έ μ ο υ τ ο υ 1 8 7 7 ”, Μακεδονική Ζωή, 192 τίας, έ κ δ . Ε Μ Π , Α θ ή ν α 1 9 8 6 , ο . 1 3 -2 8 .
( Μ ά ιο ς 1 9 8 2 ), 4 8 - 5 0 . Σ ύ λ λ ο γ ο ς π ρ ο ς Δ ιά δ ο σ ιν τ ω ν Ε λ λ η ν ικ ώ ν Γ ρ α μ μ ά τ ω ν , Η δοάας
την ιστορία του συνδικαλαστικού κινήματος π / ς
Π έ γ ιο ς Γ ., Α τ ό του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Α θ ή ν α ι
Κα6άλ.ας (1922-1953), Α θ ή ν α 1 9 8 4 . 1970.
P e m o t Η .. Τον age en Turquie et en Grece du R.P. Robert de S v o r o n o s N .G ., Salonique et Cavala 1686-1792. Inventaire des
Dreicx...(1665-1669), P a r is 1 9 2 5 . correspondances des consuls de France au Levant conservees
Φ ιλ ιπ π ίδ η ς N_, " Π ε ρ ιή γ η σ ις τ ω ν ε ν Μ α κ ε δ ο ν ί α ε π α ρ χ ι ώ ν Δ ρ ά ­ awe Archives Xationales, P a r is 1 9 5 1 .
μ α ς, Ζ ίχ ν η ς και Ε λ ευ θ ερ ο υ π ό λ εω ς", Παρνασσός, 1 (1 8 7 7 ), S v o r o n o s N .G ., Le commerce de Salonique au XVUIe siecle, P a r is
1 2 3 -1 3 4 , 2 8 6 -3 0 2 . 1956.
P iri R e i s . Bahriye. Κατακτητική ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο (1521), θ ε ο χ α ρ ίδ η ς ΓΑ , " Μ ό ρ ο ι-ν α τ ς , το δήθεν σ λ α β ικ ό όνομα τη ς
ε ισ α γ . Π . Χ ιό ίρ ο γ λ ο υ , μ τ φ ρ . - σ χ ό λ ια Μ . Φ α ρ ά ν τ ο υ , Α θ ή ν α Κ α β ά λ α ς", Μακεδονικά, 6 (1 9 6 4 -6 5 ), 7 5 -8 9 .
[1 9 8 4 ]. Turski izvori za balgarskata istorija,
T o d o r o v Ν . - N e d k o v A .,
Π ρ ο κ ό π ιο ς , μ η τ ρ ο π ο λ ίτ η ς Φ ιλ ίπ π ω ν , Ν εαπόλεω ς και Θ άσου, sen)a A T - A T /. Fontes Turcici Historiae Bulgaricae. Senes A T -
Η ε κ π α ί δ ε υ σ ις ε ι ς τ η ν Κ α β ά λ α ν κ α ι η α ν έ γ ε ρ σ ις τ ο υ Π α ρ - XVI, τ . 2, Σ ό φ ι α 1 9 6 6 .
θ ε ν α γ ω γ ε ί ο υ α υ τ ή ς , 1 8 9 0 - 1 9 1 5 , κ α τ ά τ ο ν Κ ώ δ ικ α τ η ς Ε φ ο ­ Τ ο ν τ ό ρ ω φ Ν ., Η Βαλκανική πόλη τον 15ου -19ου α/_, μ τ φ ρ .
Η Καόάλ.α και η
ρ ε ί α ς τ ω ν Σ χ ο λ ώ ν " , Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Ε . Α β δ ε λ ά - Γ . Π α π α γ ε ω ρ γ ίο υ , Α θ ή ν α 1986.
περιοχή της, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 0 , σ. 9 - 9 2 . Τ ο υ ρ τό γλο υ Μ _ Το δ ίκ α ιο ν κ α τ ά τ η ν π ε ρ ίο δ ο ν τ η ς Τ ο υ ρ κ ο ­
Π ρ ώ ιο ς I., Οδηγός τ η ς Καδάλ.ας, Καόάλ.α 1 9 2 6 . κ ρ α τ ία ς " , ΙΕΕ, τ . Ι Α ', ο . 1 1 0 - 1 1 7 .
R e i n a c h S .. "L a r e c o n s t r u c t i o n d e s m u r s d e C a v a l l a a u lO e s ie c le " , T o z e r H .F ., Researches in the Highlands o f Turkey', τ . 1, L o n d o n
BCH^ 6 ( 1 8 8 2 ) , 2 6 7 -2 7 6 . 1869.
Ρ ιτ ζ α λ έ ο ς Β ., Ή υπόθεση του ε β ρ α ίο υ πρα γμ α τογνώ μ ονα E ., Περί της Υγιεινής της πόλεως Καοάλλας, της
Τ σ ακαλώ τος A
κ α π ν ώ ν Ρ α ζ ό ν : σ υ κ ο φ α ν τ ία α ί μ α τ ο ς κ α ι δ ια χ ε ί ρ ισ η κ ρ ίσ ε ω ν κωμοπόλεως Ποαδίου καί περιχώρων τούτων, Α θ ή ν α 1 9 2 1 ,
σ τη ν Κ αβάλα το υ 1 8 9 4 " , Πρακτικά ΚΔ Πανελληνίου Ιστο­ Τ σ ε γ γ ε λ ίδ ο υ Μ α ρ ., Τ ο ζήτημ α τω ν β α κ ο ιφ ικ ώ ν ιδ ιο κ τ η σ ι ώ ν
ρικού Συνεδρίου, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 2 0 0 4 , σ. 3 1 8 - 3 3 2 . τη ς Κ αβάλας και τη ς Ν ήσ ο υ Θ ά σ ο υ " , θασιακά, 5 (1 9 8 8 ),
Ρ ο υ δ ο μ έ τ ω φ Ν ., Τοπικά νομίσματα σπρ· Ανατολική Μακεδονία σ. 1 3 4 - 1 5 1 .
1880-1910, Κ α β ά λ α 1 9 9 1 . Τ σ ιά τ ρ α ς Α Οι αγοοαπωλ.ΐ)σίες ακινήτων στην τοιρκο-
Ρ ο υ δ ο μ έτ ω φ · Ν ., Η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Καδάλ.ας από κρατούμενη Ελλάδα, Α θ ή ν α 1 9 9 2 .
έναν Κώδικα των ετών 1895-1908, Κ α β ά λ α 1 9 9 8 . Τ σ ο υ ρ ή ς Κ ., " Ν ε ά π ο λ ις - Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ ις - Καβάλα. Α ο ρ θ ώ σ ε ις -
Ρ ο ύ σ ο ς - Μ ε λ ιδ ώ ν η ς Μ _ Α π ο σ τ ο λ ή Ι η σ ο υ ιτ ώ ν σ τ η Μ α κ ε δ ο ν ί α π ρ ο σ θ ή κ ε ς - π α ρ α τ ι μ ή σ ε ι ς σ τ η ν ο χ ύ ρ ω σ η κ α ι τ η ν ύ δ ρ ευ σ η " .
τ ο 1 7 ο κ α ι 1 8 ο α ιώ ν α " , Μακεδονικά, 2 7 (1 9 8 9 -9 0 ), 3 2 -6 1 . Αρχαιολογικό Δελτίο, 5 3 (1 9 9 8 ), Μ ελέτες, α 3 8 7 -4 5 4 .
Τσούρκας Κ>_, Το χ ρ ο ν ικ ό ενός Ι η σ ο υ ίτ ο υ ιε ρ α π ο σ τ ό λ ο υ ε ις
τη ν Ε λ λ ά δ α " κ α τά το 1 7 1 2 -1 7 1 4 " , Μ α κ ε δ ο ν ικ ά , 8 (1 9 6 8 ),
3 6 5 -3 9 8 .
V a c a l o p o u l o s C ., " L e c o m m e r c e d e s p o r t s d e T h e s s a l o n i q u e e t
Balkan Studies, 2 2 ( 1 9 8 3 ) , 8 5 - 1 0 8 .
C a v a la (1 8 7 0 -1 8 7 5 )" ,
W a l k e r M .A ., Through Macedonia to the Albanian lakes, L o n d o n
1864.
W a l k e r M .A . , Old Tracks and new landmarks. Wayside sketches
in Crete, Macedonia. Mitylene etc.. L o n d o n 1 8 9 7 .
W e b e r S h . H . , Voyages and travels in the Near East, made during
the X IX century, P r i n c e t o n 1 9 5 2 .
W e b e r S h . H . , Voyages in Greece, the Near East and adjacent
regions, made previous to the year I SOI. P r i n c e t o n 1 9 5 2 .
Ζ α χ α ρ ι ά δ ο υ E L , Ιστορία και Θρύλοι των Παλαιών Σουλτάνων
(1330-1400), Α θ ή ν α 1 9 9 9 .
Ζ ε γ κ ίν η ς Ε ., Γενίτσαροι και Μ.τεκ. ταοϊσμός. Γενεσιουργοί
παράγοντες του Βαλκανικού Ισλάμ, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 2 0 0 2 .
Ζ ιώ γ α ς Π ., Παραδοσιακά κτίρια n / c νεότερης Καδάλ.ας,
Κ αβάλα 1982.

231
 φωτ. Αχιλλέας Σαββόπουλος

Copyright © 2005

ISBN 960-88715-0-6

ΕΞΠΡΑΪΣΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ “ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ”

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση καθώς και η ολική ή μερική αναπαραγωγή του περιεχομένου τ ο υ β ιβ λ ίο υ με οποιο-
δήποτε τρόπο χωρίς προηγούμενη άδεια του εκδότη, των συγγραφέων ή των φωτογράφων σύμφωνα με το νόμο
2121/1993 και τους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.
 .<Το Κ\'_Π’(' Λ
Γ0»·ΑιΓΤ«Λ ηΟΛίΠΙΓίκα» ; ι'ίΓ Ο ί ΠΑΝΑΓΙΑΣ