Jakie siły działają na pętlę z przewodnika z prądem

w jednorodnym polu magnetycznym?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jakie siły działają na pętlę z przewodnika z prądem
w jednorodnym polu magnetycznym?

Źródło: dostępny w internecie: h ps://pxhere.com/en/photo/1351845 [dostęp 15.05.2022].

Czy to nie ciekawe?

Tytułową „pętlę z przewodnika z prądem” zapewne wyobrażasz sobie tak, jak na Rys. a.
Gdyby taką pętlę umieścić w jednorodnym polu magnetycznym np. takim jak na rysunku, to
prawdopodobnie nic by się nie wydarzyło.
Rys. a. Pętla leży w płaszczyźnie rysunku
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Chociaż zauważ, że na lewą część pętli działałaby siła elektrodynamiczna skierowana

w głąb rysunku, od nas, a na prawą – przeciwnie. Pętla powinna wobec tego się obrócić.
Słusznie, ale nie pozwalają na to kable – doprowadzający i odprowadzający prąd. Gdzieś tam
jeszcze jest źródło prądu (ogniwo, zasilacz). Wszystko to trzyma pętlę nieruchomo. Trzeba
by zastosować specjalny sposób doprowadzenia prądu do pętli, aby umożliwić jej swobodę
ruchu i obrót.

O tym, jak się to robi i o konsekwencjach obrotu pętli możesz przeczytać w tym
e‐materiale.
Twoje cele

W tym e‐materiale:

sprawdzisz, jak zachowuje się pętla z prądem w jednorodnym polu magnetycznym,

dowiesz się, co należy zrobić, aby pętla obracała się jednym kierunku, czyli jak
zbudować silnik,
zastosujesz nabytą wiedzę do rozwiązywania jakościowych problemów związanych
z pętlą w jednorodnym polu magnetycznym.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Na początek uprościmy pętlę. Wyobrazimy ją sobie jako ramkę. Przecież to też rodzaj pętli.
I na razie nie przejmujmy się doprowadzeniem do ramki napięcia. Ten problem rozwiążemy
później.

Gdy umieścimy ramkę z prądem w jednorodnym polu magnetycznym tak, jak to zostało
przedstawione na Rys. 1., to w takim jej położeniu i przy takim kierunku prądu i kierunku
→B
wektorów indukcji , siły elektrodynamiczne działające na poszczególne boki ramki będą
skierowane tak, jak na rysunku. Pod wpływem tych sił ramka zacznie się obracać.

Rys. 1. Ramka z prądem znajdująca się w jednorodnym polu magnetycznym

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Zauważ, że na części ramki położone bliżej nas i dalej od nas siły nie działają (w tym
położeniu ramki). Tak jest dlatego, że w tych częściach ramki prądy płyną równolegle do
linii pola magnetycznego. Natomiast jeśli ramka się obróci, to siły będą już działać. Zostało
to przedstawione na Rys. 2.
Rys. 2. Ramka z prądem obracająca się w polu jednorodnym magnetycznym
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Teraz na części ramki położone bliżej nas i dalej od nas siły działają, ale ponieważ wektory
sił ustawione są w płaszczyźnie ramki, nie wpływają na jej obrót. Ramka będzie się dalej
obracała za sprawą sił przyłożonych do boków ramki równoległych do osi. W końcu ramka
osiągnie położenie przedstawione na Rys. 3.

Rys. 3. Szczególne położenie ramki z prądem obracającej się w jednorodnym polu magnetycznym
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

W tym położeniu mamy do czynienia ze stanem równowagi. Ramka, która ma z pewnością

jakąś bezwładność będzie się dalej obracała. „Przeleci” przez położenie równowagi. Jak
wtedy będą działały siły?

Rys. 4. Położenie ramki z prądem po osiągnięciu stanu równowagi

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Na Rys. 4. pokazana jest taka sytuacja. Wyróżniony ciemnoczerwonym kolorem bok ramki
znajdzie się teraz po lewej stronie od położenia równowagi. Tak jak przedtem, prąd w nim
płynie do nas. Wobec tego kierunki sił elektrodynamicznych nie zmienią się. Ale będą one
teraz hamowały ruch ramki aż do zatrzymania, po czym ramka będzie obracała się
przeciwnie – w prawą stronę, zgodnie z ruchem wskazówek zegara (do położenia
równowagi). Znowu „przeleci” przez położenie równowagi i sytuacja będzie się powtarzała.

Ramka wobec tego będzie wykonywała drgania wokół swojego położenia równowagi. Jej
zachowanie będzie przypominało zachowanie odchylonej od pionu i puszczonej swobodnie
huśtawki. Mamy też analogiczny przykład takiego zachowania w magnetyzmie – drgania
igły magnetycznej wychylonej z położenia równowagi w polu magnetycznym.

Czy gdzieś takie zachowanie ramki w polu magnetycznym ma swoje zastosowanie? Drgania
– raczej nie, ale sam obrót ma zastosowanie w mierniku natężenia prądu, czego tu nie
będziemy omawiać.

Natomiast interesujące byłoby uzyskanie ruchu obrotowego, ale nie zwrotnego, jak
w omówionym przypadku, ale zachodzącego cały czas w jedną stronę. Mielibyśmy do
czynienia wtedy z silnikiem elektrycznym!

Co zrobić, aby ramka obracała się cały czas w tę samą stronę?

Można zmienić kierunek prądu w ramce w odpowiednim momencie, kiedy już wejdzie
w położenie równowagi. No i tutaj wreszcie omówimy sprawę doprowadzenia zasilania do
ramki. Odbywa się to za pomocą komutatora. To sprytne urządzenie zapobiega skręcaniu
się kabli przy obrocie ramki i dodatkowo pozwala zmieniać kierunek prądu co pół okresu
obrotu, co sprawi, że ramka będzie poruszała się „na okrągło”.

Rys. 5. Schematyczne przedstawienie idei komutatora

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Na Rys. 5. przedstawiona jest idea komutatora. Komutator to dwa walcowate, oddzielone

izolatorem półpierścienie, których dotykają tzw. szczotki, na stałe połączone z biegunami
„+” i „-” źródła napięcia stałego. Pierścienie komutatora połączone są z obracającą się
ramką, a szczotki ślizgają się po nich zapewniając zmianę kierunku prądu w ramce co pół
okresu obrotu (na Rys. 5. zaznaczone jako ciemnoszare elementy dotykające półpierścieni).

Chodzi o to, żeby na przykład w lewej części ramki w stosunku do osi obrotu prąd płynął
cały czas w tę samą stronę. Widzimy, że w czasie obrotu, co pół okresu, części ramki (lewa,
prawa) zamieniają się miejscami. Trzeba wobec tego w tym samym rytmie zmieniać
w ramce prąd na przeciwny. I to zadanie wykonuje komutator.

Przedstawiliśmy tu z grubsza ideę silnika prądu stałego.

Obrót silnika z pojedynczą ramką byłby niejednostajny, dlatego stosuje się wiele ramek
ustawionych pod pewnym kątem w stosunku do siebie. Oczywiście komutator jest
odpowiednio podzielony, tak aby pojedynczej ramce zapewnić dwie części leżące
naprzeciw siebie. Widać to doskonale na zdjęciu na Rys. 6.
Rys. 6. Silnik odkurzacza. Zamiast pojedynczych ramek zastosowano uzwojenia zwiększając w ten sposób siłę
działającą na „ramkę”
Źródło: dostępny w internecie: h ps://unsplash.com/photos/SkUkZ2auN4E [dostęp 15.05.2022].

Słowniczek
Pole magnetyczne

(ang. magnetic field) – stan przestrzeni charakteryzujący się działaniem siły, zwanej siłą
magnetyczną (Lorentza) na poruszający się ładunek umieszczony w tej przestrzeni bądź
na obiekt obdarzony momentem magnetycznym; wielkością charakteryzującą pole
magnetyczne jest wektor indukcji magnetycznej
→
B.
Linie pola magnetycznego

(ang. magnetic line of induction) – poglądowy obraz tego pola. Przebieg linii
odzwierciedla układ wektorów indukcji magnetycznej
→
B w przestrzeni. W każdym,
dowolnym punkcie linii pola zaczepiony jest wektor
→
B , styczny do tej linii.
Pole jednorodne

(ang. uniform field) – pole elektryczne, magnetyczne bądź grawitacyjne o liniach

równoległych; w każdym punkcie przestrzeni wektory opisujące pole są takie same –
o tej samej wartości i kierunku.
Siła elektrodynamiczna

(ang. electromagnetic force) – siła, która działa na przewodnik z prądem umieszczony

w polu magnetycznym. Określa ją następujący wzór:

→ → →
F ed = I ⋅ ( l × B ), gdzie wektor
→l jest wektorem o długości przewodnika l i kierunku i zwrocie zgodnym z kierunkiem
prądu w przewodniku. Wartości siły elektrodynamicznej obliczymy posługując się
zależnością:

Fed IlB ∢( l B )
→ →
= ⋅ sin ,

F ed jest prostopadły zarówno do wektora l

→ →
Występujący w tej zależności wektor jak
i do wektora B.
→

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:

h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Zwrot siły elektrodynamicznej wyznaczamy za pomocą reguły śruby prawoskrętnej, co

pokazano na rysunku.
Animacja

Jakie siły działają na pętlę z przewodnika z prądem

w jednorodnym polu magnetycznym?
Zapoznaj się z animacją i zobacz, jak wygląda ruch ramki z prądem znajdującej się
w jednorodnym polu magnetycznym.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RvAAYlJhuVYDA

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Zapoznaj się z audiodeskrypcją animacji.

Polecenie 1

Na animacji widzisz zachodzące drgania ramki. Zauważ, że przewody doprowadzające prąd

krzyżują się (skręcają się) po przekroczeniu położenia równowagi i prostują, gdy układ wraca
do pierwotnego położenia. Te drgania mogłyby odbywać się w nieskończoność. Czy to jest
realistyczne?
Polecenie 2

Na amacji widzisz, że ramka obraca się stale w tę samą stronę. To za sprawą komutatora.
Zwróć uwagę, że teraz prąd np. po prawej stronie osi obrotu płynie cały czas w tym samym
kierunku. Czy ruch obrotowy ramki jest jednostajny?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wybierz poprawne uzupełnienie zdania.

Wtedy, gdy płaszczyzna ramki z prądem w polu magnetycznym jest równoległa  /

prostopadła  do linii pola magnetycznego, mamy do czynienia z położeniem równowagi

ramki.

Ćwiczenie 2 輸

Uzupełnij poprawnie luki w zdaniu wybierając odpowiedzi z niżej zamieszczonej listy rodzajów
energii.

W silniku elektrycznym zamieniana jest energia na energię .

mechaniczną elektryczną mechaniczna elektryczna

Ćwiczenie 3 輸

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:

h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.
Wybierz właściwą wersję uzupełnienia zdania.

Silnik, schematycznie pokazany na rysunku będzie obracał się zgodnie ze wskazówkami 

/ przeciwnie niż wskazówki  zegara.

Ćwiczenie 4 輸
Wskaż, wśród urządzeń z silnikiem wymienionych poniżej te, które zasilane są prądem stałym.

 Szczoteczka do zębów

 Hulajnoga elektryczna

 Kosiarka elektryczna

 Napęd dysku laptopa

 Wentylator

 Odkurzacz samochodowy, bezprzewodowy

 Pralka
Ćwiczenie 5 輸
Na rysunku przedstawiono kwadratową ramkę z drutu, którą umieszczono w jednorodnym
polu magnetycznym. W pewnym momencie w ramce popłynął prąd o kierunku jak na rysunku.
W jaki sposób zachowa się ramka? Wybierz poprawną odpowiedź z poniżej
wyszczególnionych możliwości:

 obróci się zgodnie z ruchem wskazówek zegara

 obróci się przeciwnie do ruchu wskazówek zegara

 obróci się tak, że fragment ramki znajdujący się z przodu poruszy się w górę

 obróci się tak, że fragment ramki znajdujący się z przodu poruszy się w dół

 pozostanie w spoczynku

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:

h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.
Ćwiczenie 6 輸
Rozważ dwa położenia ramki z prądem (Rys. „a” i „b”), która na obu rysunkach ustawiona jest
prostopadle do płaszczyzny rysunku. Symbole oznaczone literami I oznaczają kierunki prądu
w bokach ramki równoległych do osi obrotu. W którym przypadku efekt działania sił
elektrodynamicznych będzie większy? (W którym przypadku łatwiej będzie obrócić ramkę?)

 
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Ćwiczenie 7 輸

Wybierz właściwą odpowiedź. Ruch obrotowy wirnika silnika prądu stałego jest bardziej
jednostajny, gdy zastosujemy:

 silniejszy prąd w uzwojeniu

 więcej zwojów w uzwojeniu

 więcej uzwojeń pod różnymi kątami

 silniejsze pole magnetyczne

Ćwiczenie 8 醙
Wybierz właściwe odpowiedzi. Ruch obrotowy wirnika silnika prądu stałego będzie szybszy,
gdy zastosujemy:

 silniejszy prąd w uzwojeniu

 więcej zwojów w uzwojeniu

 więcej uzwojeń pod różnymi kątami

 silniejsze pole magnetyczne

Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Nina Tomaszewska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Jakie siły działają na pętlę z przewodnika z prądem

Temat zajęć:
w jednorodnym polu magnetycznym?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony
 Cele kształcenia – wymagania ogólne
II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.
III. Planowanie i przeprowadzanie obserwacji lub doświadczeń
oraz wnioskowanie na podstawie ich wyników.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje kluczowe
dla opisywanego zjawiska bądź problemu; przedstawia te
informacje w różnych postaciach;
10) przeprowadza wybrane obserwacje, pomiary i doświadczenia
korzystając z ich opisów; wyróżnia kluczowe kroki i sposób
postępowania oraz wskazuje rolę użytych przyrządów
i uwzględnia ich rozdzielczość;
15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
VIII. Magnetyzm. Uczeń:
Podstawa
2) opisuje jakościowo oddziaływanie pola magnetycznego na
programowa:
przewodniki z prądem i poruszające się cząstki naładowane;
omawia rolę pola magnetycznego Ziemi jako osłony przed
wiatrem słonecznym;

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje kluczowe
dla opisywanego zjawiska bądź problemu; przedstawia te
informacje w różnych postaciach;
11) opisuje przebieg doświadczenia lub pokazu; wyróżnia
kluczowe kroki i sposób postępowania oraz wskazuje rolę
użytych przyrządów i uwzględnia ich rozdzielczość;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
IX. Magnetyzm. Uczeń:
4) rysuje siły działające na pętlę z przewodnika w jednorodnym
polu magnetycznym; na podstawie tego rysunku omawia zasadę
działania silnika elektrycznego.
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

Kształtowane
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kompetencje
nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kluczowe: kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności
uczenia się,

Uczeń:

1. opisuje zachowanie się pętli z prądem w jednorodnym polu

magnetycznym,
Cele operacyjne: 2. tłumaczy, co należy zrobić, aby pętla obracała się w jednym
kierunku, czyli jak zbudować silnik,
3. stosuje nabytą wiedzę do rozwiązywania jakościowych
problemów związanych z pętlą w jednorodnym polu
magnetycznym.

Strategie
blended‐learning
nauczania:

Metody nauczania: wykład informacyjny wspomagany pokazem multimedialnym

Formy zajęć: praca w zespole klasowym

Środki niniejszy e‐materiał + komputer z rzutnikiem lub tablety do

dydaktyczne: dyspozycji każdego ucznia

Materiały
-
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel pyta uczniów o rozumienie tytułu e‐materiału. Uczniowie przypominają

pojęcie pola magnetycznego jednorodnego. Powinni również przypomnieć sobie
pojęcie siły elektrodynamicznej. Na tej podstawie uczniowie przewidują, co powinno
stać się z pętlą i rozważyć, czy możliwe jest, aby działanie pary sił elektrodynamicznych
było widoczne.

Faza realizacyjna:
Nauczyciel upraszcza pętlę do ramki z prądem i pokazuje możliwe drgania ramki w polu
jednorodnym. Pyta uczniów, co można by zrobić, żeby ruch ramki nie był ruchem
zwrotnym, ale obrotowym, zachodzącym cały czas w jednym kierunku. Wnioskiem
z dyskusji powinno być to, że należałoby w odpowiednim momencie (gdy ramka jest
w położeniu równowagi) zmienić kierunek pola magnetycznego albo kierunek prądu.
Następnie nauczyciel omawia zagadnienie podłączenia prądu do ramki poprzez
komutator. Podkreśla jego rolę jako elementu zapobiegającego skręceniu kabli oraz
zmieniającego kierunek prądu co pół okresu.
Uczniowie samodzielnie zapoznają się z animacją, która pokazuje zachowanie ramki
w polu jednorodnym bez zmiany kierunku prądu – czyli drgania zwrotne.

Faza podsumowująca:

W fazie podsumowującej uczniowie z pomocą nauczyciela powinni rozwiązać zadania:

4, 5, 6, 8 z zestawu ćwiczeń.

Praca domowa:

Następujące zadania z zestawu ćwiczeń: 1, 2, 3, 7.

Wskazówki
metodyczne Zagadnienie może być dla uczniów trudne i może wymagać
opisujące różne samodzielnego przestudiowania w domu z dostosowaniem do
zastosowania swojego tempa percepcji. Wtedy animacja może zostać
danego potraktowana jako cenna pomoc dydaktyczna do nauki w domu.
multimedium