‫د افغانستان اسالمي جمهوریت‬

‫د لـــــوړو زده کـــــړووزارت‬

‫ننــګرهار اسالمـــي پـوهنـتون‬
‫ښــوونـــې او روزنې پـوهنځـی‬
‫پــــښـتو ادبــــــیاتــــــو څانګـــه‬

‫موضوع‬

‫د پښتو داوسني او پخواني شعر تر منځ توپیرونه‬

‫»ترتیب کوونکی ‪ ......................... :‬عباس خان «سالم خیل‬

‫»الرښود استاد ‪ ......................... :‬شفیق هللا « رحمــانـــي‬

‫کال ‪ ۱۳۹۱ ............................................................ :‬ه ش‬

‫د شعر ماهیت‬
 ‫د شعر پر ماهیت باندې فلسفي تامالت اوږده سابقه لري دا خبره اوس‬
‫څرګـنده شوې ده چې شعر د نورو هنرونو‪ ،‬لکه موسیقۍ‪ ،‬معمارۍ‪ ،‬نقاشۍ ‪،‬‬
‫‪.‬مجسمه جوړول‪ ،‬نڅا او سینما په څنګ کې یوهنر دی‬
‫د هرې پديدې علمي تحقیق لږ تر لږه دووعمده او بنسټـــیزو عناصرو ته‬
‫‪.‬اړتـیا لري چې یو یې د څیړنې میتود دی‬
‫په دې دوو عناصرو کې نظریه اصلي او میتود فرعي توکونه دي یعنې تر‬
‫‪.‬څــو پورې چې نظریه ثابته نه شي میتود رامنځ ته کیدای نه شي‬

‫شعر پېژندنه‬
‫ځنې ا دیبان وایې چې شعر څوک نه شي تعریفوالی‪ ،‬لکه څرنګه چې ښکـال‬
‫او حقیقت د پېژند لو وړ نه دی هماغه سي چې خوند‪ ،‬رنګ او د کیفیت جهان د‬
‫تعریف په تنګ چو کاټ کې نه ځا یېږي شعر هم د ښکال او احساس له جهانه‬
‫سره اړه لري‪ ،‬د فرمول قالب ته ځان نه سپاري نو ویالی شو چې هر شعر د یو‬
‫‪.‬شاعر د تخـــیــل زیږنده دی‪ ،‬د چا لپاره شعر وسیله ده او د چا په نظر هدف دی‬

‫‪:‬لکه چې رحمان بابا د شعرپه اړه داسې وایې‬

‫د ا د ستور دی چې له درده زږیروي خیژي‬

‫کـــه نې څه وه د رحــــــمان له شاعــــریــه‬

‫‪:‬الفت صا حب بیا د شعر په هکله داسې وایې‬

‫یو پټ غوندې ا حساس دی چې ارام مې نه پرېږدي‬

‫پــه اور مې کــړو ي لکه چې خـــام مې نه پرېږدي‬
‫جرات مې زیاتــوي دومره په ځــان یمه پــوه شوی‬
 ‫غافــــل لـه خــپله حقه او غـــالم مـــې نه پرېـــږدي‬

‫د پښتو پخواني ادب ته یوه لنډه کتنه‬

‫په پخوانــــي ادب کې چې محــسوس پر مختګ نه وو‪ ،‬شاعر ته او بل هر‬
‫چاته هرڅه ثابت او تکرار یدونکي معـــلومـــیدل له بلې خوا پخواني انسان خپل‬
‫ایډیال په ماضي کې لید د شــــاعر په نظر د هــغو خبرو په تکرارولو کې خیر‬
‫وو چې له پخوا راهیسې کیدلې سترګې نرګس په کار وې‪ ،‬مال د وېښته غــوندې‬
‫نرۍ او زلفـې ښاماران یوازې د تصویرونو له اړخه نه بلکې د موضــــوع له‬
‫اړخه هم پخــــوانۍ شاعري نسبتا محدوده‪ ،‬تکراریدونکې اویکنواخته وه پخوانی‬
‫ادب تر ډېره حده بنــد او اوسنی پرانستی دی ‪،‬د پخواني شــــــاعر هڅه دا وه چې‬
‫د محدودو موضــوعاتو‪ ،‬محدودو کلمو او محدودو سبکونو په چــــــوکاټ کې تر‬
‫نورو ښه خـــبره وکړي د پخوانو په نظر مینه‪ ،‬وصال‪ ،‬بیلتون‪ ،‬اخالقي پندونه‪ ،‬د‬
‫ژوند په اړه څو حکیــــــمانه خبرې او کله نا کله هجوه‪ ،‬مدحه‪ ،‬ویرنه یا د ا‬
‫بجدوپه حساب د یوې نیمې پیــښــــې کال ته اشاره او د اسې څو نور ټکې د‬
‫شاعرۍ موضوعات وو پخواني شـــــاعر په فوق العاده پېښه شاعري خوښوله‬
‫خو اوسنی شاعر د ژوند عادي پېښه هم د شــــعر لپاره مناسبه موضوع ګڼي‬
‫ومان نیازی په دې درېیزه کې د واورو په موســـم کې د ایماندارو سپین ږېرو د‬
‫‪.‬عادي ژوند ننداره کوو‬

‫اذان وشو‬
‫سپین ګیري ښوېیږي‬
‫جومات ته په منډه کې‬
 ‫د طبیعت د اجزاووتر منځ دایمي کشمکش ته پخوانو شاعرانو هم پام کړی‬
‫وو‪ ،‬مګر د غسې عادې حالت چې د ښاغلي نیازي په درېیزه کې وینو د هغو‬
‫‪:‬توجه نه جلبوله‬
‫باران اوري‬
‫مرغیو خونې ته پناه راوړه‬
‫د تار کښ ځاله شوه ړنګه‬
‫د انسان لپاره د فوق العاده پېښې ځانګړنه داده چې دده په ژوند ژور اغېز‬
‫وکړي‪ ،‬لکه عشق‪ ،‬وبا‪ ،‬کاختي داوالد مرګ خو اوسنی شاعر د هغه څه په باره‬
‫کې هم شعرونه وایې چې د انسان په ژوند ظاهر اثر نه لري‬
‫اس راتېرشو‬
‫اوبه وششنېدې‬
‫ګاټي ښکاره شول‬
‫پخوانو شاعرانو په مدرسو کې سبقونه لوستي وو ددرس دوخت خاطرې د‬
‫هېچا نه هېرېږي خو پخوانو چې په ارادي یا غیر ارادي ډول د شعر‬
‫موضوعات د ځان لپاره محدود کړي وو د مدرسې خاطره د شعر موضوع ونه‬
‫‪:‬ګرځوله‪ ،‬مګر شاه سعود وایې‬
‫کالج هم هاغه رنګې سره سره د یوالونه لري‬
‫خلک هم هماغسي ورځې او رخصتېږي ترینه‬
‫هم هاغه شانته پکې خلک سبقونه لولي‬
‫هم هاغه علم دی چې ورځ په ورځ خپرېږي ترینه‬
‫خوزه او ته ترینه جانانه څومره لرې راغلو‬
‫لکه د شمعې د وجود نه چې رڼا لرې شي‬
‫لکه شپیلۍ نه چې نغمې د غرونو مخه وکړي‬
‫لکه مرګي سره چې شونډو نه موسکا لرې شي‬
 ‫دپښتوژبې دلرغوني او اوسنۍ دورې دشعرترمنځ توپېر‬
‫دپښتو ژبې دادبیاتو دوره دلومړي ځل لپاره په نظم شروع شوه‪ ،‬هغه په دې مانا‬
‫چې په دوهمه هجري پیړۍ کې د امیر کروړ نظمي ویاړنه په الس راغله‪ ،‬خو د‬
‫پښتو ژبې لومړی شعر نه دی‪ ،‬ځکه چې دا شعر په هر لحاظ ډېر پوخ دی‪ ،‬په‬
‫‪.‬حقيقت کې ابتدائي شعر‌ډېر کمزوری وي‬
‫په هر حال خپلې اصلي موضوع ته راځو‪ ،‬خو د موضوع د ښه روښانتیا لپاره‬
‫لومړی د لرغوني دورې شعري ځانګړتیاوې او څو شعري بېلګې راوړو او‬
‫‪.‬ورپسې دمعاصرې دورې شعري ځانګړتیاو او شعري بېلګو باندې بحث کوو‬
‫الف‪ :‬دلرغوني دورې شعري ځانګړتیاوې‪ :‬د پښتو ژبې لومړنی موندل شوی شعر‬
‫چې اوس په الس کې شته په اسالمي دورې پورې اړه لري که څه هم د یو شمېر‬
‫ادبپوهانو په اند تر اسالم د مخه هم په پښتو اثار ليکل شوي وه خو دا چې پښتو متن‬
‫یې زمونږ په واک او الس کې نه شته او څېړونکو التراوسه نه دي کتلي او نه یې‬
‫څېړلي دي نو ځکه موږ تر اسالمي عصر د مخه پر پښتو اثارو څه نه شو ویلې‬
‫‪:‬او خپل بحث د پښتو په موجودو تر السه شوو اثارو پیل کوو‬
‫دپښتو ادبیاتو په لرغوني دوره کې چې له دوهمې هجري پېړۍ څخه پیل او تر‬
‫‪ ۹۰۰‬او ‪ ۱۰۰۰‬هجري پورې رارسېږي د پښتو ژبې اشعار او اثار ډېر لږ تر‬
‫سترګو کېږي المل یې دادی چې له یوې خوا پښتانه په وسله والو جګړو اخته وو‬
‫او د څه لیکلو وخت یې نه درلوده او له بلې له خوا زموږ ټوله معنوي پانګه د‬
‫پردیو په الس کې لوېدلې وه‪ ،‬همدارنګه ددې دورې شاعران او اثار ټول په یوه‬
‫وخت پورې اړه نه لري یعنې هم عصره او په منظم ډول د یوې مفکورې خاوندان‬
‫نه معلومېږي نو ځکه په یوه یا دوو شعري نمونه د دوی د اشعارو په ځانګړتیاوو‬
‫‪.‬څه ویل مشکل کار برېښي‬
‫خو بیا هم کله چې څوک د موجودو او السته راغلو پښتو ادبي اثارو پخواني اسناد‬
‫ترغور او پاملرنې الندې ونيسي نو دا ځینې راڅرګندېږي چې هلته د پښتو خپل‬
 ‫محلي حکومتونه او قبیله یې نظامونه وه او پښتانه هلته دخپل ملي هویت او سیاسي‬
‫‪.‬اقتدار خاوندان و‬
‫تر ټولو پخواني او زاړه اشعار چې اوس شته د غوري او غزنوي پاچاهانو په‬
‫زمانو پورې اړه لري ددغې دورې شاعرانو دشعر یو خاص سبک درلود چې د‬
‫دوی دټولنیزو اوضاعو او چاپېریال سره سم و او بې االیشه افکار پکې له ورایه‬
‫‪.‬ځلېږي‬
‫د پښتو ادبیاتو د لرغوني دورې ژبو ویونکي د لویو غرو په لمنو کې اوسېدل او‬
‫دپښتونخوا غرونه د اټک له غاړو څخه تر هراته او غوره په دوی ډک وو نو له‬
‫‪.‬دې امله د دوی په اشعارو کې غرني افکار او متانت لیدل کېږي‬
‫کوم اشعار چې ددغې دورې له شاعرانو راپاتې دي او هغه هم په ډېر زیار او لټنه‬
‫د پوهانو او څېړونکو الس ته ورغلي دي ډېر یې د هغو نومیالیو دي چې د پښتنو‬
‫نیکونه ګڼل کېږي‪ .‬نو له دې څخه دا خبره ښه څرګندېږي چې زموږ پښتنو‬
‫پخوانیو ننګیالیو نیکونو او د قام مشرانو شعر او ادب ته په درنه سترګه کتل او هغه‬
‫لوی پلرونه چې د ډېرو قومونو شجره دوي ته رسېږي‪ ،‬شعر ویونکي ادب‬
‫پالونکي او ژبه ور خلک هم و او په خپلو زامنو کې یې همد غه روحیه ښه روزلې‬
‫‪.‬وه چې اوس هم په خپلو زامنو کې د دوی اشعار او نیک نوم ډېر ښه شهرت لري‬
‫موږ چې کله ددې دورې شعرونه لولو سلیم افکار‪ ،‬راڼه او متین احساسات پکې‬
‫‪.‬وینو چې د دوی سپېڅلي اخالق اوښکلي روحیاتو ورڅخه ښه څرګندېږي‬
‫د شعر ویلو کوم روش او طریقه چې د پښتو ادبیاتو په لرغوني دوره کې دود وه‬
‫ښایي چې تر اسالم د مخه هم دا سبک بیخي ملي دی او اوزان یې هم ملي دي نو د‬
‫خلکو ډېر خوښ و او تراوسه پورې یې زموږ خلک پیروي کوي‪ .‬په اغلب ګمان‬
‫چې دغه سبک د ژبې سره یو ځای پېدا شوی او له هغو سندرو څخه مرکب دی‬
‫چې پخوانیواریایانو کومې سندرې درلودې د پښتنو نیکونو به هر کله دغه سندرې‬
‫‪.‬په روغه‪ ،‬جنګ‪ ،‬سفر او هستوګنه کې ویلې‬
 ‫دغه سندرې ډېرې سپېڅلې او ساده ښکاري‪ ،‬خالص الفاظ او کلمات لري په وزن‬
‫او بحر کې د عربي او پاړسو عروضو تابع نه دي یعنې ځانته مخصوص اوزان‬
‫لري چې موږ یې ملي بحور او غروض بولو‪ ،‬ددغې دورې ژبه ډېره خالصه وه‬
‫ځکه چې ددې دورې په اثارو کې پردي کلمات دومره نه شته‪ ،‬خوتر دې وروسته‬
‫‪.‬په پښتو ژبه کې پردي کلمات ګډ شوي دي‬
‫دغه اشعار د فکر له پلوه زړو اریایي سندرو ته ورته دي‪ ،‬مثًال‪ :‬بیټ نیکه چې‬
‫دپښتنوریو نومیالی نيکه دی‪ ،‬داسې اشعار لري چې پورته یادې شوې ښېګڼې‬
‫ټولې لري او مضمون یې کټ مټ لکه د آریایانو زاړه کتاب ریګویدا او فکر کې‬
‫‪.‬هم هغو زړو اریایي اشعارو ته ورته دی‬
‫دلرغوني دورې په اشعارو کې دیني احساسات او دخدای(ج) د محبت مظاهر‬
‫‪.‬ښکاره دي‪ ،‬دعاوې او مناجاتونه لري‬
‫دغه سبک پېچلی بیان نه لري‪ ،‬تشبیهات یې له طبیعته لرې نه دي‪ ،‬طبیعي مناظر‬
‫‪.‬په ساده او بې تکلفه ډول ترسیموي چې حقیقي او طبیعي ډول ته نږدې وي‬
‫په دغه سبک کې حماسي او جنګي احساسات هم ډېر دي‪ ،‬او دا ځکه چې پښتون‬
‫ننګیالی ټبر دی او شاعر هم دخپل وخت دمحیط دهندارې په توګه څه چې ویني‬
‫بېرته یې منعکسوي نو مونږ یې په سبک کې حماسي برخې هم وینو‪ ،‬دیني‬
‫مواعظې او نصایح هم په دغه سبک او دوره کې لیدل کېږي‪ ،‬چې دیني او اخالقي‬
‫تبلیغ کوي او د خپل ولس د اصالحي‪ ،‬معاشرتي او قبیلوي اصالحاتو لپاره یې ښه‬
‫ښه اشعار ویلي دي‪ ،‬سوزنده عشقي جذبات او تازه احساسات ددې سبک یوبل مهم‬
‫‪.‬خصوصیت دی‬
‫ددې دورې عمده موضوعات سندرې‪ ،‬ویاړنې‪ ،‬قومي مفاخر‪ ،‬ویرنې‪ ،‬مینه‪،‬‬
‫بېلتون او اخالقي ښوونې دي چې په هغو کې پېچلي تحصیالت او لفظي صنایع‬
‫دومره نه لیدل کېږي‪ .‬د غوریانو د واکمنۍ په دوره کې د بوللې جوړونه یوه نوی‬
‫‪.‬پړاو ګڼل کیده‬
 ‫که څه هم قصیده د هغه وخت د عربي او فارسي بوللو سره پرتله شي نو د هغو‬
‫ترمنځ د شکل او محتوی له پلوه جوت توپېرونه لیدل کېږي او هغه دا چې د‬
‫پښتنو واکمنان د قومي یووالي د سمبولونو او خواخوږي دوستانو په توګه ستایل‬
‫شوي دي‪ ،‬شاعر دبخشش او انعام د اخیستو د پاره شعرونه نه ویل او په ستاینه کې‬
‫یې له اغراق څخه کارنه اخلي‪ ،‬په داسې حال کې چې د فارسي ژبې شعر د عربي‬
‫شعر پېروي کوي یعنې که څه هم چې قصیده دود شوې وه خو سره ددې یې هم‬
‫‪.‬خپل متانت او سوچه والی له السه نه و ورکړی‬
‫همدارنګه د مضمون له پلوه حماسي او عشقي اثار پکې ډېر دي‪ ،‬د ستاینې روح‪،‬‬
‫ویرنې‪ ،‬پند او نصیحت او اخالقي تبلیغاتو ځینې شعري ټوټې هم لري‪ ،‬دغه اشعار‬
‫د مختلفو ادبي تمایالتو او جذباتو استازیتوب کوي او اکثره د پښتو ژبې د‬
‫‪.‬مخصوصو اوازونو په ډول ویل شوي دي‬
‫د پورتنیو یادونو په نتیجه کې ویلی شو چې د پښتو ادبیاتولرغوني دوره چې تر‬
‫‪ ۱۰۰۰‬هـ ق پورې رارسېږي په دې دوره کې د پښتو ژبې شعر ډېر بدلونونه‬
‫لیدلي دي او ډول ډول رنګونه یې اختیار کړي دي خو بیا هم یو ډول ځانګړتیاوې‬
‫‪:‬لري چې پورته يې یادونه وشوه چې یو ځل بیا ورڅخه په لنډ ډول یادونه کوو‬
‫ددې دورې په اشعارو کې یو ډول سپېڅلتوب او ساده والی څرګند دی سوچه ‪۱-‬‬
‫پښتو کلمې لري چې ځینې کلمې او الفاظ یې تر اوسه پورې په ځینو ځایونو کې‬
‫‪...‬رواج لري‪ ،‬لکه‪ :‬ژوي‪ ،‬هسک‪ ،‬دریځ‪ ،‬جنډې او نور‬
‫دغه اشعار ملي او د عربي او پارسي عروضو تر اغېزې الندې نه دي را ‪۲-‬‬
‫‪.‬غلي‬
‫ددې دورې په زیاتو اشعارو کې پردۍ کلمې نه شته او یا بیخي لږې او د نشت ‪۳-‬‬
‫‪.‬په حساب دي او ژبه یې سوچه ده‬
‫دفکر له پلوه دغه شعرونه زړو اریایي سندرو ته دي او د ریګویدا د کتاب د ‪۴-‬‬
‫اشعارو مفکوره پکې له ورایه لیدل کېږي چې د بیټ نیکه مناجات ددې خبرې‬
‫‪.‬پوره ثبوت دی‬
 ‫‪.‬دلرغوني دورې په سبک کې د شعر مضمون مسلسل راغلی دی ‪۵-‬‬
‫ددې دورې په دشعارو کې دیني احساسات هم څرګند او روحي جذبات هم ځینې ‪۶-‬‬
‫‪.‬ښکاري‬
‫د پښتو ادبیاتو ددې دورې په اشعارو کې طبیعي مناظر او ساده تشبیهات لکه‪۷- :‬‬
‫دبڼ تازګي‪ ،‬درڼو اوبو شرهار‪ ،‬د پسرلي ښکلې او په زړه پورې نندارې په حقیقي‬
‫‪.‬ډول انځور شوي دي‬
‫حماسي او جنګي احساسات په طبیعي توګه د پښتون ننګیالي ټبر د چاپېریال ‪۸-‬‬
‫څخه د شاعرانو د ننګیالتوب ویناوې څرګندې دي‪ ،‬لکه د تایمني او ملکیار په‬
‫‪.‬سندرو کې دغه برخه ښه روښانه ده‬
‫تبلیغي برخه هم په دې دوره کې په پوره ډول تر سترګو کېږي چې غوره ‪۹-‬‬
‫‪.‬نمونې یې د شیخ اسماعیل‪ ،‬سړبن او ځینو نورو اشعار دي‬
‫د عشق سوزوونکي جذبات او احساسات چې د انسان له نامه سره جوخت ‪۱۰-‬‬
‫تړلي دي په دې اشعارو کې په سادګۍ او په ډاګه په طبیعي رنګ کې د قطب الدین‬
‫‪.‬بختیار او اکبر زمینداوري په اشعارو کې ښودل شوي دي‬
‫ددې دورې د شعر یوه بله ښېګڼه داده چې دغه شعرونه په یوه مخصوص ‪۱۱-‬‬
‫لحن او اواز سره ویل شوي دي او ځانګړي آهنګونه لري چې له ملي موسقۍ سره‬
‫‪.‬مرسته کوي‬
‫‪:‬اوس دلرغوني دروې د نظم څو ېیلګې راوړو‬
‫د امیر کروړ ویاړنه‬
‫زه یم زمری په دې نړۍ له ما اتل نسته‬
‫په هند او سند پر تخاار او پرکابل نسته‬
‫له ما اتل نسته‬ ‫بل په زابل نسته‬
‫غشی د من مې ځي بریښنا په میرڅمنو باندې‬
‫په ژوبله یونم یرغالم پر تښتید نو باندې‬
‫په ماتیدنو باندې له ما اتل نسته‬
 ‫‪..................‬‬
‫دامير کروړ د غه ویاړنه یو ه حماسي ویاړنه ده چې د خپل رزمې یا جنګي‬
‫کارکردګۍ ستاینه او یادونه يې په کې کړې ده په دغه ویاړنه کې امیر کړوړ خپل‬
‫‪.‬ځان پر دښمن غالب ګڼلی دی‪ .‬او وایي چې هېڅ څوک زما د مقابلې توان نه لري‬
‫خو بیټ نیکه د حماسو څخه بخث نه کوي د ریګویدا د سردونو په څېرسندرې‬
‫وايي او په دغه سندره کې د لویه خدای(ج) څخه د خپل قوم د زیاتیدو غوښتنه‬
‫‪.‬کوي‬
‫د بیټ نیکه مناجات‬
‫ستا په مینه په هر څایه‬ ‫لویه خدایه لویه خدایه‬
‫ټوله ژوي په زارۍ کې‬ ‫غر والړ دی درناوۍ کې‬
‫زموږ کېږدۍ دي پکې پلنې‬ ‫دلته دي دغرو لمنې‬
‫!دا وګړي ډېر کړې خدایه‬
‫!لویه خدایه لویه خدایه‬
‫‪.....................‬‬
‫اکبر زمینداور خپل عشقي افکار د غزل په فورم کې ځاي کړي او د خپلې محبوبې‬
‫‪.‬هر رقم امر ته غاړه ږدي خو د بیلتون زور نه لري او ډېر سخت زیات سر ټکوي‬
‫غزل‬
‫د بیلتون له بېرې زړه ته زیر وزبر‬ ‫چې مدام د ستا و مخ و ته نظر وړم‬
‫وړم‬
‫دغه ستا د نغري سور انګار په سر‬ ‫په ما دې حکم وشي چې خادم شه‬
‫وړم‬
‫شین طوطي شم په هوا د مینې پر وړم‬ ‫چې جمال په مهر مینه راښکاره کې‬
‫په بډای سم کوټې کوټې در ګوهر وړم‬ ‫چې ګفتار دي په ښه مینه راته وسي‬
‫ستا وغشي ته مدام موخه ځیګر وړم‬ ‫که مې وژنې که مې پیرې رضا ستا ده‬
‫هغه دم په تصور شمس و قمر وړم‬ ‫چې جمال دې په هجران کې راپه یاد شي‬
 ‫ستا د تورو څڼو خیال هسې طویل دی‬
‫تل په زړه کې دغه فکر زه اکبر وړم‬

‫د پښتو ژبې د معاصر ا د ب پیل‬

‫د پښتو ا د ب مورخانو ددې ژبې د معاصر ادب پیل‪ ،‬ا فغاني خاورو ته د‬
‫شلمې پیړۍ په لومړیو دوو لسیزو کې د اروپایې تمدن د وږمو له رارسیدو سره‬
‫هم زمانه بللي دی د ځېنو صاحب نظرو په اند د لویدیځ اوسني جهانشمو له تمدن‬
‫د انسانانو تر منځ د برابرۍ د فکر د عامید لو او په طبیعت باندې د انسان د غلبې‬
‫دوه ډیرې لویې بریاوې لرلې دي مونږ کوالی شو ددغو بریاوو په رڼا کې د خپل‬
‫‪.‬اوسني او پخواني ادب تر منځ د توپېرونو مطالعه پیل کړو‬
‫په پخوانو تمدونونو کې د انسانانو تر منځ د برابرۍ تصور موجود نه وو د‬
‫جنس ‪،‬طبقې ‪،‬وینې او عقیدې بیلوالی ‪،‬په تېره زمانه کې ددې سبب ګرځیده چې‬
‫خلک دوګړیو په انساني حیثیت کې فرق راولي افالطون چې د زړې زمانې د‬
‫عقل او حکمت اعلی مثال دی په دې شکر کوي چې ښځه نه دی نردی او بربر نه‬
‫دی یونانی دی د پښتو په پخواني ادب کې هم چې په فکرې لحاظ د زاړه تمدن‬
‫‪.‬پیداوار دی د انسانانو ترمنځ د تبعیض کولو ډېر مثالونه موند لی شو‬
 ‫رحمان بابا زمونږ د کالسیک ادب تر ګردو لوی اخالقي شاعر بلل کېږي‬
‫خو ان دده په شعرونو کې هم ښځې او نارینه ته برابر مقام نه دی ورکړ شوی دده‬
‫په د یوان کې لولو‬
‫که سل ځله زویه غوره وي تر لوڼو‬
‫صدقه شه نا قابل زویه تر لوره‬
‫چې په ننګ او په نا موس تر ټولو کم وي‬
‫خدای دې مور کاندي په هسي زویو بوره‬
‫ننګیالي ترینه ښه دي اوکه نه وي‬
‫ننګیالۍ تر له هم ښه ده تر تر بوره‬
‫په اوسنۍ زمانه کې چې طبقاتي تبعیض ته په ښه سترګه نه کتل کېږي د‬
‫رحمان بابا د ا بیت ډیره مشهور شوی دی‬

‫نه شي د ملنګو د خانانو سره کلي‬

‫چېرته عزیز خان چېرته ملنګ عبدالرحمن‬
‫خو رحمان بابا د ا الندې بیتونه نه په اوسنو خلکو کې مشهور دي اونه اوسني‬
‫شاعران ددا رنګه تشبیهاتو او تمثیلولو له راوړلو سره د لچسپي ښايي‬
‫د هر چا حرمت پخپله اندازه وي‬
‫نه چې مومي نفر ځای دامرا‬
‫نه رسیږي ستا و حسن وته حوره‬
‫څه به رسي ومیرمنې ته مزدوره‬
‫او نن سبا هرې متاهلې ته میرمن وایو خو پخوایې معموال بادارې ته ویل پخوا‬
‫چې د انسان اصالت د هغه له طبقاتي موقف سره غوټه ګڼل کیده اصیل هغه څوک‬
‫وو چې مریې نه وو‬
‫قادر خان خټک وایې‬
‫وینځه که اصیله وي که توره وي که سپینه‬
 ‫ښکلې شي تر حورو چې پرې راشي د زړه مینه‬
‫عبدالقادر خټک د خپلو غزلونو په مقطعو کې ځان عبدالقادر بولي خو د رحمان‬
‫بابا یو بیت ته د ځواب ورکولو په وخت خټک یادوي او رحمان بابا غوریه خیل‬
‫رحمان دی وایې‬
‫زه خټک د یار په غم تازه تازه شم‬
‫غوریه خیل رحمان که شو ورځنۍ ستړی‬
‫د پخوا ادب د د یوانونو مطالعه راښايې چې زمونږ شاعرانو د تعلی یا بل شاعر‬
‫ته د ځواب ورکولو په وخت د خپلې قبیلې د نوم له اخیستلو سره نسبتا ډېره د‬
‫لچسپي ښودلې ده دا ځکه چې موږ پخوا تر اوس هم ډیر قبایلي وو د بل شاعر‬
‫شعر ته د ځواب ورکولو په مقصد تلمیح په اوسني ادب کې تر پخوا کمه ده خو په‬
‫شلمه پیړۍ کې یې یوه جالبه بېلګه د قلند ر مومند یو بیت ته د حمزه شینواري او‬
‫عبدالرحیم مجذوب ځوابونه دي چې البته دوې د لته د خپلو قبیلو د یادولو‬
‫ضرورت نه احساسوي‬
‫قلندر مومند‬
‫یاره قلند ر ته دعا ګاني کړه‬
‫اوس ګنې پښتو کې غزل چرته دی‬
‫حمزه شینواری‬
‫الخو تخیل د حمزه تت نه دی‬
‫چا وی پښتو کې غزل چرته دی‬
‫عبدالرحیم محذوب‬
‫وایې قلندر چې غزل چرته ده‬
‫ښه وایې محذوب ته غزل پاته ده‬
‫په اوسنۍ زمانه کې د قبایلي احساس کمبود د وینې په بنیاد د تبعیض او تعصب د‬
‫کمیدو نتیجه له ځان سره لرالی شي‬
 ‫داوسني او پخواني تمدن فرقونه‬
‫د اوسني او پخواني شعر په کلیمو سمبولونو او تصویرونو کي ډېر فرق‬
‫راوستی دی پخوا چې لوږه ډېره وه په تشبیهاتو او تمثیلونو کې د ډوډۍ د انواعو‬
‫ذ کر د جدې کالم موضوع وه حمید مومند وایې‬
‫قناعت یې اشتها کړه هسې صافه‬
‫چې اوګره راکوي خوند لکه ښوروا‬
‫خو اوس ممکن د غیر جدي انداز د خپلولو لپاره د خوراکونو نومونه واخلو پخوا‬
‫چې قند ګرانیبیه او کمیابه وه د معشوق د شونډو خوږ لت له قندو سره تشبیه شوی‬
‫دی چې اوس دغه تشبیه توجه نه جلبوي‬
‫خو رحمان بابا ویلي وو‬
‫یابه شهد یابه قند یابه نبات وي‬
‫هر کالم چې له رحمانه شنیده شي‬

‫د اوسني او پخواني تمدن وسایلو د فرق په بنیاد د ادب د تحول مطالعه جلب او‬
‫پراخه موضوع ده د لته به د مثال لپاره هنداره ذ کر کړو پخوانۍ هنداري د اوسنو‬
‫هغو غوندې روښانه نه وي اکثره وخت یې له یو ډول اوسپنې جوړولې کله چې به‬
‫د هندارې اوسپنه زنګینه یا تاریکه شوه نو د روښانه کیدو لپاره به یې ایرې‬
‫ورباندې مښلې یابه یې هنداره په ایرو کې ږدوله چې جال پیدا کړي پخوانو‬
‫شاعرانو هماغو خصوصیاتو ته په پام سره شاعرانه مضامین جوړ کړي دي‬
‫معذهللا مومند هغه یو شاعر دی چې اینه یې نسبتا‌‌ډېره یاده کړ ې دی وایې‬
‫اینې غوندې که مخ په ایرو تور کړې‬
‫مګر وویني په سترګو د د لبر مخ‬
‫د ا هم د معزهللا وینا ده‬
‫اینې غوندې به صافه سینه کینې‬
‫که په تورو ایرو وکړي کفایت‬
 ‫تر معزهللا پخوا حمید مومند ویلي وو‬
‫چې ایرې د بې قدرۍ شي پرې مښودې‬
‫اینه د هغو زړونو وي رڼه‬
‫اوس د اینې صنعت تحول کړی دی اوس هېندارې له شیشو او شیشې له اهکه او‬
‫د تیږو له ذرو یعنې شګو جوړېږي ځکه خو پیر محمد کاروان د استاد روهي په‬
‫مرثیه کې وایې‬
‫تورکاڼي دي وتر اشل هیندارې دې ترې جوړې کړې‬
‫مړې د تصویر سترګې وې خمارې دي ترې جوړې کړې‬
‫پخوانو شاعران چې په مدرسو کې سبق لوستی وو او اکثره مخاطبانو یې په دیني‬
‫لږو ډېر خبر وو نوله د یني کلچر او د هغه وخت له تدریسي نظام سره اړوند‬
‫اصالحات او تلمیحات یې ډېر کارول خو اوس تدریسي نظام بدل شوی او سواد‬
‫عام شوی دی اوس شاعر په مختلفو اقشارو کې مخاطبان لري د د نیا له بېلو‬
‫بېلو کلچرونو سره رابطې د پښتو اوسني شعر ته نوي تلمیحات او موضوعات‬
‫ور بخښلي دي قلندر مومند وایې‬
‫شاعري غم د وطن مینې د ښکلو‬
‫قلندره د با یرن غوندې بدنام کړې‬
‫د انګلیسي ژبې ستر شاعر بایرن چې دوه سوه کاله پخوا یې د نولسمې پیړۍ په‬
‫سرکینو وختونو کې ژوند کاوه د خپلو هڅو په برکت روماتیک ادب ته نوی روح‬
‫ورکړد ا دبیاتو تاریخونو لرد بایرن د اجتماعي مقرراتو او د ود ونو په مقابل کې‬
‫بې پروا د مظلومان مل د ننګ او جنګ په میدان کې والړ د ښکلو نجونو بې حده‬
‫شوقي او په یو ژورخو جالب روحي مړاویتوب کې ایسار شاعر معرفي کړی دی‬
‫شاوخوا د وه سوه کاله پخوا چې په اروپا کې د نوی تمدن په برکت فردي ازادي‬
‫زیاته شوه شاعرانو ته د خپل مافي ضمیر او احساس په بیان کې د کالسیک‬
‫مکتب قواعد محدود کوونکي ښکاره شول او په دې ډول د کالسیک مکتب ځای‬
‫وار په وار رومانتیسم ونیوه رومانتیکو شاعرانو ا حساس ته ډېر اهمیت ورکړ‬
 ‫کالسیک مکتب زموږ په پخوانې ادب په څېر له شعر سره احساسي نه بلکې‬
‫افالنې چلند کوي که څه هم زموږ په پخوني ادب کې د عقل په مقابل کې د جنون‬
‫د مال تړ ډېر بیتونه پیدا کوالی شو خو دغه مالتړ معموال د شاعري د د ودونو د‬
‫پیروۍ په لړ کې وي د د رې سوه کاله پخوا شاعر سید خټک دغه الندې بیت د‬
‫ټولې ښکال سره سره د پسرلي په موسم کې صحرا ته د وتلو د مکررمضمو ن‬
‫ادامه او د فکر په مرسته غوره شویو صنعتونو ( جنون او عاقل) جنون او صحرا‬
‫‪.‬او صحرا او بهار تر منځ تناسبات شته بېلګه يې ده سعید وایې‬
‫د جنون سیر ونکړ عاقالنو‬
‫د بهار په وخت ونه وتل صحراته‬
‫خو د اشرف مفتون دا الندې غزل چې د شاعر له یادونې سره یې لولي د خاص‬
‫‪ .‬احساس پیداوار ښکاري‬
‫مور مې چې ژوندۍ وه پېښور کې زما خپل کور نه وو چې ما دجنوري په‬
‫دیرشم تاریخ ‪ ۱۹۷۶‬خپل کور خیبر روډ ته کډه راوړ نو مور مې هم په دغه‬
‫تاریخ ګورته کډه یووړه غاښونه سپین سپیڅلي وېښته تک تور مزه که شور‬
‫هنګامه د کور او چوپتیا د ګور مزه که د زلفو ګوره وریځې ‪،‬د شونډو سرې لمبې‬
‫د اوړې یخې شومړې د ژمي اور مزه که ژبه خوږه او پسته ‪،‬زړګی ملنګ او قانع‬
‫غصه د یار د خولې ‪،‬چې مینه د مور مزه که د حسن ناز او غرور د مینې سوز‬
‫‪ .‬او مستي د ا حساس جوش او خروش د پوهې زور مزه که‬
‫د انسان عقالني قوت په ارزوګانو کې انسجام او هماهنګې راوړي خو کله‬
‫چې دا د ارزوګانو ملونې د احساس په الس کې وي بیا نو ممکن تیت و پرک او‬
‫متضادې غوښتنې ولرو د جرمني د رومانتیسم د مکتب مخ کښ شلګل لیکلي دي‪:‬‬
‫رومانتیک ذوق د ډېرو متضادو خوا وو په نژدې کیدو پسې ګرځي په رومانتیک‬
‫طرز کې طبیعت وهنر ‪،‬شعر ونثر ‪،‬ټوکه او جد یت ‪ ،‬خاطره او پیش ګویې‬
‫‪،‬ژوندي احساسات او مبهم عقاید ‪،‬هغه څه چې اسمانې دي او هغه څه چې مځکنې‬
‫دي او بااالخره مرګ او ژوند سره یو ځای کېږي او سره ګډیږي د اشرف مفتون‬
‫غزل د خالص رومانتیسم یو ښه مثال دی رومانتیسم د اجتماعي او انتقادي ریالیزم‬
‫په څېر د پښتو د معاصر ادب مهمه برخه جوړوي د خپوانو په دیوانونو کې تر‬
‫ګردو عامه او یوازینۍ فلسفه عرفان وه البته که فلسفې ته پراخه معنا ورکړو نو‬
‫عرفان ‪،‬فلسفه بللی شو عرفان تر دې زیات چې د فلسفی یو مکتب او فکري نظام‬
‫وي ‪،‬ذوقي او شهوادي تجربه ده خو داوسنیو شاعرانو په اشعارو کې د اوس‬
‫‪.‬وخت د بېلو بېلو فلسفو او علمي نظریو یو اغیز میندلی شو‬
‫په پښتو ادب باندې د مارک سیزم اغیز د مثال راوړلو محتاج نه دی د او‬
‫سنۍ زمانې د علم او فکر د لوی مخ کښ زیګمونډ فروید د نظریاتو د اغیز مثال‬
‫‪.‬به راوړو‬
‫اشرف مفتون وایی‬
‫په فطرت او شرافت کې خدایه څومره تفاوت دی‬
‫چې بیداره وه نیکې وه چې واده شوله ګناه شوه‬
‫د فروید په نظر ‪،‬بنیادم که څه هم د شرافت او اخالقو پلوی ښکاري خو د ذهن تر‬
‫ټولو لویه برخه یعنې الشعوري ‪،‬چې په خوب کې یې فعالیت لیدلی شو ‪،‬د ړندو‬
‫‪.‬هوسونو او ګناهونو ځاله ده‬
‫هاشم بابر وایې‬
‫یار مې ته یې چې ته نه یې‬
‫یار د ځان یم چې زه نه یم‬
‫نو بیا هر یو لټومه‬
‫له بیلتون نه ځان ساتمه‬
‫پخونې شاعر دغه ډول تنهایې نه پیژندله‪.‬ده ته په کایناتو کې خپل موقیعت معلوم‬
‫وو ځان یې په طبیعت کې شپږمه ګوته نه احساساوه‪ .‬په خال کې نه اوسیده‪ .‬د‬
‫هاشم بابر فکر او احساس له اوسنۍ زمانې سره تعلق لري او پوهانو دده په شعر‬
‫باندې د وجودې فلسفي سویري لیدلې دي ‪ .‬په هاشم بابر سربیره د ځینو نورو‬
‫شاعرانو په شعرونو کې هم د وجودي فلسفي نخش یې موندلی شو‪ .‬د د ې فلسفي د‬
 ‫لوی عالم بردار جان پل سارتر په نظر انسان په بې معنا او بې مقصده دنیا کې‬
‫پیدا دی‪2.‬‬
‫دی که هوښیار وي نو ځان بې معنا ورښکاره شي خو د ځان د حقیقت په‬
‫باره کې دغه پوهه ‪،‬ده ته ‪،‬له ځانه د یوه با معنا موجود د جوړولو اراده ورکولی‬
‫شي لکه د بابر د جملو ویناوال چې له خپل بیلتون نه خبر دی نو د وصال لپاره‬
‫هره هڅه کوي او یو په بله ژبه د خپل وجود په بې معنا توب پوهیږي او چي‬
‫‪ .‬پوهیږي نو هڅه کوي خپل وجود ته معنا ورکړي‬
‫مونږ تراوسه پورې تر ډیره حده د فکر او موضوع له اړخه د اوسني او‬
‫پخواني شعر په توپیر باندي وغږیدو‪ .‬اوس به دي فورم او تخنیکونو له اړخه د‬
‫اوسني او پخواني شعر مهم توپیرنو ته اشاره وکړو‬
‫قالبونه ‪ :‬په پخواني شعر کې د قالبونو په ثابت حالت باندې ټینګار کیږي خو‬
‫‪.‬په اوسني ادب کې د غسي ټینګار نشته‬

‫د پښتو د اوسني او پخوانې شعر تر منځ توپیرونه‬

‫د پښتو ادب مورخانو ددې ژبې د معاصر ادب پیل‪ ،‬افغاني خاورو ته د شلمی‬
‫پیړۍ په لومړیو دوو لسیزو کې د اروپایې تمدن د وږمو له رارسیدو سره هم‬
‫‪.‬زمانه بللې دي‬
‫د ځینو صاحب نظرو په اند‪ ،‬د لویدیز اوسني جهان شموله تمدن د انسانانو تر‬
‫منځ د برابرۍ د فکر د عامیدلو او په طبیعت باندي د انسان د غلبي دوه ډیري‬
‫لويي بریاوې لرلې دي مونږ کوالی شو ددغو بریاوو په رڼا کې د خپل اوسني او‬
‫‪.‬د پخواني ادب تر منځ د توپیرونو مطالعه پیل کړو‬
‫په پخوانو تمدونونو کې د انسانانو تر منځ د برابرۍ تصور موجود نه وو‪.‬د‬
‫جنس‪ ،‬طبقي‪ ،‬ویني او عقیدي بیلوالی‪ ،‬په تیره زمانه کې ددې سبب ګرځیده چې‬
‫خلک د وګړیو په انساني حیثیت کې فرق راولي‪ .‬افالطون چې د زړې زمانې د‬
‫عقل او حکمت اعلی مثال دی‪ ،‬په دي شکر کوي چې ښځه نه دی نر دی او بر بر‬
‫نه دی یوناني دی‪ .‬د پښتو په پخواني ادب کې هم چې په فکري لحاظ د زاړه تمدن‬
‫پیداوار دي‪ ،‬د انسانانو تر منځ د تبعیض کولو ډیر مثالونه موندلی شو‪ .‬رحمان بابا‬
‫زمونږ د کالسیک ادب تر ګردو لوی اخالقی شاعر بلل کیږي خوان دده په‬
‫شعرونو کې هم ښځی او نارینه ته برابر مقام نه دی ورکړ شوی دده په دیوان کې‬
‫‪.‬لولو‬
‫که سل ځله زویه غوره وي تر لوڼو صدقه شه ناقابله زویه تر لور چې په‬
‫ننګ او په ناموس تر لوڼو کم وي خدای دي مور کاندي په هسي زویو بوره‬
‫ننګیالی تربرونه ښه دي او که نه وي ننګیالۍ ترله هم ښه ده تر تربوره په اوسنی‬
‫زمانه کې چې طبقاتي تبعیض ته په ښه سترګه نه کتل کیږي رحمان بابا د ا بیت‬
‫‪.‬ډیر مشهور شوی دی‬
‫نه شي د ملنګو د خانانو سره کلی‬
‫چیرته عزیز خان چیرته ملنګ عبدالرحمان‬
‫خو د رحمان بابا دا الندې بیتونه نه په اوسنو خلکو کې مشهور دي او نه اوسني‬
‫‪.‬شاعران دا رنګه تشبیهاتو او تمثیلونو له راوړلو سره د لچسپي ښی‬
‫د هر چا حرمت په خپله اندازه وي‬
‫نه چې مومې نفر ځای د امرا‬
‫نه رسیږي ستا و حسن و ته حوره‬
‫څه به رسي و میرمني ته مزدوره‬
‫‪.‬نن سبا هرې متاهلي ته میرمن وایې خو پخوا یې معموال باداری ته ویل‬
‫پخو چې د انسان رسالت د هغه له طبقاتي موقوف سره غوټه ګڼل کیده اصیل‬
‫‪ .‬هغه څوک وو چې مریې نه وه‬
‫قادر خان خټک وایې‬
‫وینځه که اصیله وي‪،‬که توره وي که سپینه‬
‫ښکلې شي تر حورو چې پرې راشې د زړه مینه‬
 ‫عبدالقادر خټک د خپلو غزلونو په مقطعو کې ځان یعنی عبدالقادر بولې خو د‬
‫رحمان بابا یو بیت ته د ځواب ورکولو خان خټک یادوي او رحمان بابا ( غوریه‬
‫خیل رحمان) دی وایې‬

‫زه خټک د یار په غم تازه تازه شم‬

‫غوریاخیل رحمان که شو ورځني ستړی‬
‫د پخواني ادب د د یوانونو مطالعه راښی چې زمونږ شاعرانو د تعلي یو بل شاعر‬
‫ته د ځواب ورکولو په وخت د خپلې قبیلې د نوم له اخستلو سره نسبتا د لچسپي‬
‫ښودلې ده دا ځکه چې مونږ پخوا تر اوس هم ډیر قبایلې وو د بل شاعر شعر ته د‬
‫ځواب ورکولو په مقصد تلمیح په اوسني ادب کې تر پخوا کمه ده خو په شلمه‬
‫پیړۍ کې یې یوه جالبه بیلګه د قلندر مومند یو بیت ته د حمزه شینوارې او‬
‫عبدالرحیم مجذوب ځوابونه دي چې البته دوی د لته د خپلو قبیلو د یا دولو‬
‫ضرورت نه احساسوي یاره قلندره دعا ګاني کړه اوس ګنې پښتو کې غزل چیرته‬
‫دی‬
‫‪:‬قلندر مومند‬
‫‪:‬او حمزه شینواری‬
‫ال خو تخیل د حمزه تیت نه دی‬
‫چا ویل چې پښتو کې غزب چیرته دی‬
‫‪:‬عبدالرحیم مجذوب‬
‫وایې قلندر چې غزل چیرته دی‬
‫ښه وایې مجذوب ته غزل پاته ده‬
‫په اوسنۍ زمانه کې د قبایلي احساس کمبود د ویني په بنیاد د تبعیض او تعصب د‬
‫‪.‬کمیدو نتیجه له ځانه سره لرلی شي‬
‫په عرفاني ادب کې چې د قوم ژبي مذهب یا طبقي له رنګونو ور ها خوا انسان‬
‫په باره کې خبرې کیږي‪ ،‬منظور ورونه د وحدت الوجود په سمندر کې د انسان‬
‫پناه کیدل او د تعلق له هر ډول رنګه د بنیادم بیلیدل دي‪.‬د عرفانونو په ذهن کې د‬
‫اجمل خټک دا خبره نه ګرځیده چې وایي‬
‫میښې منمه د نواب صا حب دي‬
‫ولې اې اې د انسانانو ربه‬
‫د ې کې خبره کول توان د چا دی‬
‫دغه ګوجر غریب انسان د چا دی‬
‫سیف الرحمان سلیم د ا خبره هم د اوسنۍ زمانې رنګ لرې‬
‫څومره جونګړ ته دې اور ورته کړ‬
‫چې خپل محل ته دې رڼا راوسته‬
‫که اجمل خټک او سیف الرحمان سلیم د انسانانو تر منځ د برارۍ د مفکورې په‬
‫پلوشو کې د شتمن په وړاندې د بې وزلۍ مالتړ کوي نو د شلمې پیړۍ یو بل‬
‫شاعر‪ ،‬ایوب صابر‪ ،‬لدې ویرې چې هسې نه برابرې په بل شکل بې تولې شي‬
‫‪.‬وایې‬
‫انسانان دې په سرشت کې واړه یو دي‬
‫خو په خان کې انصاف شته دی نه د هقان کې‬
‫د زړې زمانې شاعر او عارف د الفت په دغه احساس کې نه شریک کیده‬
‫یو پټ غوندې احساس دی چې ارام مې نه پریږدې‬
‫په اور مې کړوې لکه چې خام مې نه پریږدې‬
‫جرات مې زیاتوې دومره په ځان یمه پوه شوی‬
‫غافل له خپله حقه او غالم مې نه پریږدي‬
‫د انسانانو د یو شان والې مفکورې عام وګړې وهڅول چې په سیاسې اجتماعې‬
‫‪.‬ژوند کې فعاله برخه واخلې‬
‫کله چې وګړې د ټولنې د تقدیر په ټاکلو کې ځان د برخې څښتن وباله نو د‬
‫ټولنې د ژغورنې فکرونه هم ورپیدا شول په پخوانې ادب کې اخالقې مفکوره د‬
‫پردی ژغورنې په احساس والړه ده شاعر به مخاطب ته مثال ویل چې حریص مه‬
 ‫اوسه‪ ،‬سوالګر تش الس مه پریږده‪ ،‬وږې ته ډوډۍ ورکړه یا په کبر او غرور‬
‫‪.‬ګامونه مه اخله‬
‫د ا نیکې چارې ستا په خیر دې خو په اوسني ادب کې شاعر د اجتماعې‬
‫ژغورنې لپاره پیغامونه لرې د ده د شاعری محتوا تر ډیره حده له ټولنیزو چارو‬
‫لکه د ښځو له حقوقو د معارف له ترویج‪ ،‬د رایې له حق یا مثال د وطن له ابادولو‬
‫سره مربوطه ده په معاصر ادب کې د اجتماعې او انتقادې ریالیزم غوړیدل د نوې‬
‫تمدن له دغو مفکورو سره کلک تړاو لرې په اوسنې تمدن کې انسان او د انسان‬
‫شخصیت ته د اهمیت ورکولو مفکوره په معصر ادب ژور اغیز کړی دی نواب‬
‫محبت خان ویلې وو‬
‫زه بړیڅۍ کوټه خیل یم په نسب کې‬
‫د رسول د دروازې چې کوټه سپی یم‬
‫په پخوانې ادب کې د ځان د سپي ګڼلو خبره ممکن د هر شاعر په د یوان کې و‬
‫‪.‬مومو خو اوس داسې نه ده‬
‫په تیرو وختونو کې یې انسانان له حیواناتو سره تشبیه کول او د انسان په‬
‫مورد کې یې د زناورو مثال راوړل‪ ،‬عادې خبره ده‪ .‬د نن وخت شاعر حاضر نه‬
‫دی چې په جدې کالم کې‪ ،‬هوښیار بنیادم د عراقي ( اس) غوندې وبولې مګر‬
‫‪.‬ددوه سوه کاله پخوا شاعر نواب محبت خان ویلې وو‬
‫چې نیک ذات وي کار په رمز و اشارت کا‬
‫هر عراقي ته څه حاجت دی د چابکو‬
‫پخوانې انسان چې په خپل ځان‪ ،‬د څلورسوه کاله پخوا شاعر مرزا انصاري دا‬
‫بیت یې د زړه اوازوو‬
‫چې په هر زمان کې ویره شي له موجه‬
‫د امید الس مې نیولی په اوباز دی‬
‫‪:‬له اوبازه د میرزا منظور پیر دی دده بل هم مسلک علی محمد مخلص وایې‬
‫څه ولیان دې په جهان کې‬
 ‫چې ولی نه وې په دهر‬
‫کل عالم به وي امان کې‬
‫ملک به وران کا په زمان کې‬
‫دا یوازې روښانیان نه وو بلکې اکثره پخوانو شاعرانو د پیر د ضرورت په اړه‬
‫‪:‬خبرې کړې‪ ،‬حمید مومند وایې‬
‫د یندارې په خود دارې سره نه شې‬
‫په دا کار کې بې مرشده بې پیر مه شه‬
‫د پیر ذ کر که د پخوانی شاعری یو اصلې موتیف وو‪ ،‬اوس ضمني موتیف دی‪.‬‬
‫‪ :‬اوسنې شاعران داسي هم وایې‬
‫‪.‬ای پیر کامال رښتیا به سره وایو‪ ،‬ته ښه ورسیږي که مرید ښه دررسیږي‬
‫پخواني انسان چې د ساینس او ټیکنالوجی محسوس پرمختګ نه درلود‪ ،‬د نیا یې‬
‫والړه اوبل کې مخ په زوړ لیده‪ ،‬د بهتری امید ورسره نه وو نو چې په اخالقو به‬
‫یې غور کاوه نو صبر و قناعت وتسلیم وعزلت و د نفس خپل ورته ضرورې‬
‫ایسیدل‬
‫د حمید د ا خبره چې وایې‬
‫لږلږ ښه هم مناسب له نفسه نه دې‬
‫غال میرمن شې اموخته په څکه څکه‬
‫د تیرې زمانې د اخالقې نظام یوه بنیادې خبره وه ځکه پخواني انسان چې د‬
‫محصوالتو د زیاتیدو او په طبیعت باندې د الس برۍ توقع نه لرله خیر یې په دې‬
‫کې لید چې خپل نفس و ځپي او د خپلې خولې ګوله له وږې بنیادم سره نیمه‬
‫کړي‪.‬د لوږې د ایمې ویری د پخوانو خلکو په ارزښتونو کې له نفسه بال او اژدها‬
‫جوړه کړه‪ .‬مونږ اوس په لوږه کې ارزښت نه وینو او عزلت خورا ته شاید‬
‫‪.‬اخالقي نه بلکې د اخالقو مخالف ښکاره شي‬
 ‫پخوا چې د اخالقې ژوند اصلې مقصد د ځان ژغورنه وه او د بیان ازادې او‬
‫فردې حقونه خوندې نه وو نو په ګوښه کې اوسیدل او په مجلس کې پټه خوله‬
‫پاتېدل په ارزښت بدل شوي وو‬
‫نواب محبت خان وایې‬
‫په عزلت کې یې چې بیا موند فراغت‬
‫عنقا ځکه شه ساکن د کوه قاف‬
‫د طبیعت په مقابل کې مغلوب انسان د عقل او اخالقو تقاضا د ا بلله چې نصیب ته‬
‫تسلیم شي خو اوسني شاعران ډیر ځله‪ ،‬د علمې جبر د نظریې په پیروی‪ ،‬برخ‬
‫‪.‬لیک تر ډیره حده د ماحول او اجتماعې شرایطو پیداوار بولې‬
‫‪:‬شاه سعود وایې‬
‫زه که څه بد لرم زما خو نه دي‬
‫راته ولس راته ماحول راکړې‬
‫او که فطرت کې مې څه ښه پراته دې‬
‫چیرته ګالپ چیرته غاټول راکړي‬
‫چې تاسو قهر او غضب راولې‬
‫زما سندرو کې یې کافور ښکاره شي‬
‫چې امن راولې خوشحاله شمه‬
‫په خوله مې ټکې لکه نورخپاره شي‬
‫زه خو هم هغه څه پر تاسې ویشم‬
‫چې یې تحفه چې یې ډالۍ کړي راته‬
‫په هغو پیغلو باندې شعر لیکمه‬
‫چې یې په خپله ماللۍ کړې راته‬
‫کله چې نصیب د ټولنیز چاپیریال نتیجه وبلل شي بیا نو بد نصیب ته تسلیمیدل‬
‫اخالقي ارزښت نه لرې بلکې عقل او اخالق رانه غوښتنه کوي چې د نه مناسب‬
‫‪.‬اجتماعې شرایطو بدلولو ته بند ویست‬
 ‫‪.‬په کار دې‬
‫‪:‬اوس د ټولنې ستم څه چې د طبیعت ستم هم نه زغمل کیږي‬
‫قحط و با ته زلزلې ته چې مې پام شي‬
‫عفل مې باغې شي فلسفه مې عقیده شي‬
‫اشرف مفتون‬
‫پر مختګ ته د امید نه لرل له بله نتیجه د ا وه چې زمونږ د پخوانې شاعر‬
‫ایډیال په ماضې زمانه کې وو‪ ،‬زمونږ د خلکو دا خبره چې هغه څه کوه چې پالر‬
‫‪.‬نیکه دې کول‪ ،‬د ماضې پرستی یو څرګند مثال دی‬
‫رحمان بابا وایې‬
‫خدایه څه شول هغه ښکلې ښکې خلک‬
‫په ظاهر په باطن سپین سپیڅلې خلک‬
‫خو د معاصر شاعر ایډیال په راتلونکې زمانه کې دی‬
‫وخت به رازې چې غاښ د زهرو به ښامار نه لرې‬
‫منصور به ګرځې مستانه مال به دار نه لرې‬
‫کاروان‬
‫پخوانو شاعرانو که په اینده کې څه لیدل‪ ،‬هغه معموال مرګ وو‪ .‬په پخواني شعر‬
‫‪:‬کې مرګ څلور نقشه لرې‬
‫‪.‬الف ) له ژونده خوند اخله‪ ،‬د د نیا غم مه کوه چې ډیر فرصت نشته‬
‫‪.‬ب ) بد مه کوه چې مرګ ته مو مخه ده‬
‫ج ) له ژونده خوند اخیستل بې ګټې دي ځکه مرګ راروان دی‪.‬د د وه نیم سووه‬
‫‪:‬کاله پخوا شاعر ابوالقاسم وایې‬
‫چې اخر به یې بدل په سپین کفن شي نجوني څه لره کمیس ارغواني کا‬
‫‪:‬دال ) مرګ خطرناک او بوږ نوونکی دی‪ .‬رحمان بابا فرمایې‬
‫خان سلطان ددې جهان د قضا په ځیل تړلی‬
‫شیرین ځان ورڅخه درومې‬
‫که ښندې مال و ملک دواړه‬
‫نه یې مل نه یې حامې وي‬
‫درمانده ورته والړوي‬
‫هیڅ دارو یې کړلی نه شي‬
‫بادشاهي یې پاتې کیږي‬
‫چې یې روح له تنه بیل شي‬
‫یو ساعب ورباندې ژاړې‬
‫په جامو یې هوسیږي‬
‫بیا یې غسل لره واخلې‬
‫چې له قبره یې باز ګشت کا‬
‫په مسند یې د عوه کاندې‬
‫اخر د رومې خوار حیران‬
‫په مثال د بندیوان‬
‫نه یې زور شي نه توان‬
‫هیڅ رنګ نه مومې امان‬
‫د رد یې ویره شي په ځان‬
‫په زیران او و کیالن‬
‫کوزکوز ګورې حکیمان‬
‫زړه یې چوې په ډیر ارمان‬
‫نور پرژاړې پر زندان‬
‫اخر صبر کا خواران‬
‫په تخته باندې عریان‬
‫مورده شوي و غاسالن‬
‫مال یې یو څي میراسیان‬
‫هم دوستان‪ ،‬هم د ښمنان‬
 ‫په اوسني شعر کې د مرګ د اسان د انځورولو هڅه وینو‪ .‬راځی د مرګ په‬
‫‪:‬باره کې د غني خان نظم سره ولولو‬
‫مرګ دي راشي‬
‫ګل به مې الس کې وې‬
‫یابه توپک وې‬
‫ډوب به خندا کې‬
‫چې څه مو بخت وې‬
‫مرګ دي راشي‬
‫چې کله یې وس وي‬
‫اویا به اس وي‬
‫یابه قلم وي‬
‫د د نیا غم وي‬
‫د ومره به بس وي‬
‫چې کله یې وس وي‬
‫مرګ هماغه سي دی لکه رحمان بابا چې ویلې‪ ،‬خو اوسني شاعران ولي د هغه د‬
‫اسان کولو انځور باسي؟ ځکه چې نوی تمدن‪ ،‬په د ي د نیا کې اوسیدل او په‬
‫خوشحالی ژوند کول‪ ،‬په مقصد او هدف بدل کړل نو ددې لپاره چې د غه ژوند بې‬
‫‪.‬خونده او بې معنا نه شي‪ ،‬له مرګ د بال نه سازولو ضرورت احساس شو‬
‫په اوسني شعر کې د رحمان بابا د ا خبره ځکه نه اورو چې د نیا په خپله هم‬
‫‪:‬په هدف بدله شوي ده‬
‫چې عقبا د د ې د نیا په اجر مومې‬
‫خو همدا عمارت هلته عمارت کړه‬
‫پخوانو شاعرانو په دې سربیره چې دا جهان یې هدف نه باله‪ ،‬د افالطون د نظر‬
‫‪.‬یې تر اغیز الندې یې جهان ته د مجاز او د حقیقي د نیا د سیورې په سترګه کتل‬
‫‪:‬اشرف مفتون په خپل یو بیت کې د افالطون همدا نظریه راغونډه کړي ده‬
 ‫ماته افالطون نن غجیبه خبره وکړه‬
‫د ا د اصل نقل حقیقي د نیا خیالې ده‬
‫د غه افالطونې فکر د عرفانې نظریې په بڼه زموږ په پخوانې ادب ژور اغیز‬
‫کړي او په حقیقي او مجازې باندې یې د عشق او جهان د واړو د ویشلو سبب‬
‫‪.‬شوی دی‬
‫‪:‬رحمان بابا فرمایې‬
‫سالکان چې د جهان تماشه کاندې‬
‫له جهانه یې مطلب جهان ارای دی‬
‫کله چې په خپله د جهان لیدل‪ ،‬مطلب او مقصد نه وي نو بیا ممکن د قیق نظر‬
‫‪.‬ورته وه نه شي‬
‫موږ د هندارې د لید لو سره نه بلکې په هنداره کې د ځان له لیدلو سره د‬
‫لچسپي لرو‪ .‬په اوسنی شاعری کې چې د ځنګل‪ ،‬سین‪ ،‬ستورو‪ ،‬سپوږمۍ او د‬
‫طبیعت د نورو اجزاوو او حاالتو څومره د قیق او ژوندې ا نځورونه وینو‪ ،‬په‬
‫پخوانی شاعری کې یا نه شته او یا ډیر نادر دي دغه راز په پخوانی شاعری کې‬
‫که ژوې یاد شوي نو معموال تمثیلې نقش یې لرلی دی نعنې د انسان د خوی د‬
‫‪ :‬انځورولو لپاره یې یادونه شوي ده ( لکه خوشحال خان خټک چې فرمایې‬
‫که یې سر په لکۍ اړوې هغه دی – په هیڅ رنګه به بل نه شي خر مګس ) خو په‬
‫اوسني شعر کې ژویو ته په خپله د د وی لپاره هم توجه شوي ده‪ ( .‬د غني په‬
‫اشعارو کې یي ډیر مثالونه موند لی شو ) د اوسنو په شعر کې د طبیعت د د قیقي‬
‫او روښانې انځورونې د یو مثال په توګه به دي شپون ( د مهاجر خوب ) د نظم‬
‫‪:‬یوه برخه رانقل کړو‬
‫خوب وینمه عالمه که یې څوک راکړې مانا‬
‫پروت یم سر مې ایښۍ د خپل یار په زنګانه‬
‫سر به په بالښت ایښۍ تش کالبوت په واشنګټن کې وو‬
‫روح مې په مزه مزه روان په خپل وطن کې وو‬
 ‫واورې د سپین غره وې چې په ټنډه مې سر ویلي‬
‫خاورې د وطن وي چې په سر مې بادولې‬
‫مړې اوښکې روانې وي په مخ دانه دانه‬
‫خوب وینم عالمه که یې څوک راکړي مانا‬
‫ډ نډ د شمالي ته شوم مې میزان وهلې‬
‫تاک شینکی زیړ چکی‪ ،‬شو تاالن پرخو پریولی‬
‫کوز تګاو ته الړم د ا غوزو لویې ونې‬
‫پاس و ختم غره ته د څیړیو پاڼې پلنې‬
‫خلک وو‪ ،‬بازار وو‪ ،‬شورماشوروو‪ ،‬تله راتله وو‬
‫میږې وي‪ ،‬شپانه وو‪ ،‬های وهوی وو سره او شنه وو‬
‫نه د ویر وه نخښه نه دې غم وه نښانه‬
‫خوب وینم عالمه که یې څوک راکې مانه‬
‫په پخواني ا د ب کې چې محسوس پر مختګ نه وو‪ ،‬شاعر ته او بل هر چاته هر‬
‫څه ثابت او تکراریدونکې معلومیدل‪ .‬له بلې خوا‪ ،‬پخوانې انسان خپل ایډیال په‬
‫ماضې کې لید‪ .‬د شاعر په نظر د هغو خبرو په تکرارولو کې خیر وو چې له‬
‫پخوا راهیسې کیدلې‪ .‬سترګې نرګس په کار وې‪ ،‬مال د ویښته غوندې نرۍ او‬
‫زلفي ښاماران‪ .‬یوازې د تصویرونو له اړخه نه بلکې د موضوع له اړخه هم‬
‫پخوانی شاعرې نسبتا محدوده ده‪ ،‬تکراریدونکې او یکنواخته وه‪ .‬پخواني ادب‬
‫ترډیره حده بند او اوسنۍ پرانیستی دی‪ .‬د پخوانی شاعر هڅه د ا وه چې د‬
‫محدودو موضوعاتو‪ ،‬محدودو کلیمو او محدودو سبکونو په چوکاټ کې تر نورو‬
‫ښه خبره وکړي‪ .‬د پخوانو په نظر مینه‪ ،‬وصال‪ ،‬بیلتون‪ ،‬اخالقي پندونه‪ ،‬د ژوند په‬
‫اړه څو حکیمانه خبرې او کله نا کله هجوه‪ ،‬مدحه‪ ،‬ویرنه‪ ،‬یا د ابجدو په حساب و‬
‫یوې نیمې پیښې کال ته اشاره او د اسې څو نور ټکې د شاعری موضوعات‬
‫وو‪.‬پخوانی شاعر په فوق العاده پیښه شاعری خوښوله خواوسنی شاعر د ژوند‬
‫عادې پیښه هم د شعر لپاره مناسبه موضوع ګڼي‪.‬ومان نیازی په دې د ریېزه کې‬
‫‪.‬د واورو په موسم کې د ایماندارو سپین ګیرو د عادې ژوند ننداره کوو‬

‫په اوسني او پخواني شعرونو کې ادبي صنعتونه‬

‫‪:‬بدیغ‬
‫په اوسني شعر کې ځینو صنعتونو ته تر پخوا توجه کمه شوې ده ددغو په سر‬
‫کې باید سجع یاده کړو زمونږ په پخوانۍ شاعري کې سجع ډیر مهم صنعت بلل‬
‫کېده د رحمان بابا په کالم کې تربل هر صنعت سجعي ته ډیره توجه شوې ده خو‬
‫اوسنې شاعران د پخوا هومره اهمیت نه ورکوي تجنیس ته هم چې څومره پخوا‬
‫‪.‬پام کیده اوس ورته هومره پام نه کیږي‬
‫ځینو بدیعي صنعتونو ته اوس برعکس تر پخوا ډیر پام کیږي چې د مثال‬
‫‪:‬لپاره به استثنای منقطع یاد کړو‪ .‬اوسنی شاعر بارکوال میا خیل وایې‬
‫کاڼې خوهم نه یووچې هیڅ به نه خورو‬
‫د خلوص وږي د وفا تږي یوو‬
‫د لته شاعر په خوراک اوڅښاک کې د اسې استثنا راوسته چې د خوراک او‬
‫څښاک له جنس څخه نه ده‪ .‬د غه ښکلې صنعت ته پخوانو توجه نه وه کړي خو په‬
‫‪.‬اوسني شعر کې یې مثالونه موندلی شو‬
‫له بلې خوا له ځینو بدیعي صنعتونو د اوس وخت نماینده شاعران منکر‬
‫غوندې دي‪ .‬پخوانو معماوته توشیح و بې غوندې صنعتونو ته توجه کړي وه چې‬
‫‪.‬اوس ورته د هنر په سترګه نه کتل کیږي‬
‫‪:‬علی خان وایې‬
‫د ا محراب دی که لینده ده‪ ،‬یاخو دال یا سر د جیم دی‬
‫یا د وړکې اختر میاشت ده‪ ،‬یا ابرو د د لربا ده دا‬
‫د االف دی که شمشاد دی‪ ،‬یاخو نخل د مراد دی‬
‫یا د ا قد یا ګلد سته ده‪ ،‬یا خو سروه ده باال دا‬
 ‫د اد ي خوله که سر چشمه ده د حیات‪ ،‬که ښکلی میم دی‬
‫یا د بلې دی د یاقوتو‪ ،‬یا طوطي دی شکر خوا دا‬
‫د علی خان هشنغري په د یوان کې او د پښتو په نورو پخوانو د یوانونو د الفبا له‬
‫تورو سره اړوند ګڼ تشبیهات موند لی شو چې که راټول شي نو شاید یو کتاب‬
‫ورنه جوړ شي‪ .‬مونږ د الفبا د تورو د شکل په مرسته انځوریدا چې وقعې تخیل نه‬
‫غواړې د بدیع یو بیل صنعت بللی شو چې د خوش نویسی له هنر او د خط له‬
‫ښکال سره د پخوانو لوستو کسانو د ډ یرې د لچسپي ښود نه مګر اوسني ذوق‬
‫‪.‬ورسره د لچسپي نه لرې‬
‫پاراډاکس ‪ paradox‬او هیڅ امیزي په هغو بدیعي صفتونو کې حساب دي‬
‫چې پخوانو نه پیژندل خو اوسني یې پیژنې او طبعا توجه ورته کوي که زه ووایم‬
‫چې (( خبرې دي څښم )) د ا هیڅ امیزي ده ځکه سامعه حس د کلیمي په ځای مې‬
‫د ذایقه حس کلیمه ( څښل) راوړي ده‪ .‬پاراډاکس دوو متناقضو خواوو د اسي یو‬
‫ځای کولو ته وایې چې نوی معنا وزیږوي پاراډاکس ته په نوي شعر پیژنده کې‬
‫ډیر اهمیت ورکول کیږي‪.‬‬
‫د اوسني او پخوانې ادب تر منځ یو مهم توپیر دا دی چې پخوانو شاعرانو ډیر‬
‫ځله د یو صنعت په خاطر یوه خبره کوله خو اوسني شاعران اول په صنعت نه‬
‫بلکې خپله خبره پسي ګرځي‪ .‬که صنعت په تداعي ډول راشي‪ ،‬ښه ترښه‪ ،‬او که‬
‫نه په لوی الس او مصنوعي طریقه صنعتونه نه راوړي‪.‬‬
‫مونږ دا حد س وهلی شو چې رحمان بابا دا خبره په اصل کې د تجنیس د‬
‫صنعت په خاطر کړي ده چې وایې‪:‬‬
‫په ا فسون او په جادو د تورو سترګو‬
‫خراب زړه مې له جمله عالمه توردی‬
‫او یا‪:‬‬
‫لرې لرې غم دي واړه را نژدې کړ‬
‫چې له مخه دي حجاب کړ راته لرې‬
 ‫خو د مجذ وب په بیت کې دغه صنعت په طبعي ډول راغلی دی‪:‬‬
‫اوس د شپي چې کله سترګې کړمه پټې‬
‫هغه سترګې راته راشي پټې پټې‬
‫بیان‪:‬‬
‫پخوانو د کلیشه شویو تشبیهاتو او استعارو د تکرارولو په مقابل کې ډیر‬
‫حساس نه وو خو په اوسني ادب کې دغه حساسیت زیات شوی دی په پخواني‬
‫ادب کې یوازې کاظم خان شیدا وغوښتل چې ټول خپل تشبیهاتو او تصویرونه‬
‫ولري خو اوس هیڅ لوی شاعر نه غواړي چې په پردو تشبیهاتو او تصویرونو‬
‫شخوند ووهي ( شمع) د پخواني ادب ډیره مشهوره تشبیه ده خو د پخوانو په یوه‬
‫لوی د یوان کې به هم د شمعې د ومره نوي تشبیهات ونه مومو لکه په دې اوسنۍ‬
‫غزل کې یې چې موندالی شو‪:‬‬
‫خیر دی که مې ویلې شي تن واړه لکه شمعه‬
‫ټیټه مې دي بل ته نه شي غاړه لکه شمعه‬
‫ښکلیو ته اظهار د مینې زړه اوبه کول دي‬
‫ګرانه ده ښکال ته د عشق ژباړه لکه شمعه‬
‫مینه کې چې وکړي څوک اودس په خپلو اوښکو‬
‫لمونځ یې ا دا کیږي په والړه لکه شمعه‬
‫یو محفل مې هم که نه کړو روڼ په واړه ژوند کې‬
‫ځان ته روڼم د قبر غاړه لکه شمعه‬
‫اوس جې مې د خپلو جلوو خوا کې لیدی نه شي‬
‫بیا مې د تیارو په زړه کې غواړه لکه شمعه‬
‫زه دي سره لمبه شم که یې ستا خونه روڼا کړه‬
‫خول به کوږ په سر وړمه له ویاړه لکه شمعه‬
‫نورو به دي ښایې تمشه کړي د ناز وی‬
‫زه او زړه مې اور اوبه شو داړه لکه شمعه‬
 ‫هغه چې بې مهرو ته په سر نیسي ( پسرلیه) اور‬
‫تل تل به په خپل مخ توکې ناړه لکه شمعه‬
‫د پخواني ادب په نسبت اوس تشبیهي ترکیبونو ته زیاته توجه شوي ده‪ .‬د نوی‬
‫تشبیهي او استعاري ترکیبونو جورړل د پیر محمد کاروان‪ ،‬مصطفی سالک‪،‬‬
‫جیالني جالن او ځینو نورو اوسنو شاعرانو سبکی ځانګړنه ده حال دا جې‬
‫پخواني یوه شاعر هم د نویو تشبیهی ترکیبونو جوړولو ته خاص پام نه ده کړی‬
‫مصطفی سالک وایي‪ :‬سرابی حسنه ته خبر یي په دې‬
‫چې جل وهلو ته اوبه ښکارې‬
‫پخوا د ځینو خاصو شیانو ( لکه ګل‪ ،‬سپوږمی یا باد د سبا ) ذیروح ګڼل رواج وو‬
‫خو اوس د پرسنفکیشن ساحه ډیره پراخه شوی ده‪ .‬اوسیي شاعران له غره‪ ،‬له‬
‫تیږي‪ ،‬له شپی‪ ،‬له کابو هرڅه سره خبری کوی‬
‫راځی د نور محمد الهو یو ازاد نظم سره ولولو چې په معاصر ادب کې‬
‫پرسنفکیشین ته د ډیرې توجه یو مثال هم دی‪:‬‬
‫څو اوښلن لړونه‬
‫‪ -‬چینې !‬
‫ته که شي مینه‪ ،‬خپل مین ته په سوغات کې به څه یو سي؟‬
‫یخې‪ ،‬یخې‪ ،‬شان سندري اورنې رنې هیندارې‬
‫شین ځنګله !‬
‫که مین شوي څه به یوسې؟‬
‫مازدیګر سره څو کریکې او چغارې‬
‫پسرلیه !‬
‫د ګالپو د رمندونه‬
‫شینکې ستوریه !‬
‫سترګکونه‪ ،‬سترګکونه‬
‫سپینو وریځو!‬
 ‫څو اوښلن اوښلن لړونه‬
‫سور غاټوله‬
‫خپل کنګل کلګل اورونه‬
‫او اسمانه؟‬
‫د بوډۍ رنګین ټالونه‬
‫تورې شپې ته به څه یوسي‬
‫په خپل پراخ وریښمین څادر کې شنه خوبونه‬
‫ښکلیه باده‬
‫خور اوربل ته یې نڅا وې‬
‫کاڼیه ته به څه یوسې‬
‫ګونګه ژبه او چوپتیا وي‬
‫اوس په اشیاوو سربیره مفاهیم هم ذیروح کیږي‬
‫شاه سعود وایې‬
‫جنګونو زغرې په ځوانانو باندي وویشلې‬
‫د امن پیغلې راته ووی چې څادر نه لرم‬
‫پخوانو شاعرانو سمبول نه پیژاند‪ ،‬اوسني چې پیژنې توجه یې ورته ډیره کړي‬
‫ده اوس د عمومې سمبولونو ساحه ډیره پراخه شوي او ځینو شاعرانو‬
‫خصوصې سمبولونو ته کامیابه توجه کړي ده شپه‪ ،‬شب پرست‪ ،‬رڼا‪ ،‬سحار‬
‫پسرلی‪ ،‬لمر او ځنیې نورې کلیمې په معاصر ادب کې د عمومې سمبولونو په‬
‫توګه کارول کیږي د ډاکتر اسرار په دې بیت کې ( شب پرست) او ( رڼا ) په‬
‫ظاهرې معنی سربیره نورې څو معناوې هم لرلی شي‪ ،‬یعنې د سمبولونو په‬
‫توګه راوړل شوي دي‬
‫په شب پرستو باندې زیری وکړی‬
‫چیرته که لرې هم رڼا نه ښکارې‬
‫یو کلمه چې په لیکنه کې غیر معمولې اهمیت پیداکړي‪ ،‬هغه ممکن سمبول وې‬
‫لکه د (جنید شریف) په دا الندې شعر کې چې د ( جورابې ) کلمه په ظاهرې‬
‫معنی سربیره د عصري ژوند‪ ،‬د فتري ژوند او نوې تمدن معنی هم شیندې په‬
‫دې شعر کې جورابې د خصوصې سمبول یوه بیلګه ده‬
‫د ا زما زړې جرابې‬
‫د ا زما د تورې نخښه‬
‫چې ماښام کوټې ته راشم‬
‫هره خوا یې غورځومه‬
‫چې سهار له خوبه پاڅم‬
‫تر غرمې یې لټومه‬

‫د ا زما زړې جرابې‬

‫ړومبۍ پښوته مې نژدې وي‬
‫تکې سپینې ښکلې‪ ،‬ښکلې‬
‫اوس یې هرڅه پاس راکاږم‬
‫بیرته ښکته راستنیږې‬

‫لویه خدایه‪ ،‬لویه خدایه‬

‫د اسې ورځ به کله راشي‬
‫چې له خوبه را اوچت شم‬
‫د جرابو پته نه وې‬
‫تر بیګاه پورې رخصت شم‬
‫نه د فتر وي نه چوکۍ وي‬
‫ټوله ورځ په پولو ګرځم‬
‫او په پښو کې مې څپلۍ وي‬
 ‫په اوسني شعر کې نسبت پخواني شعر ته د پټې تشبیه ډیر او کامیاب مثالونه‬
‫په تیره بیا د درویش درانې په اشعارو کې موندلی شو‬
‫درویش درانی وایې‬
‫زخم که جوړ شي ته به بل ور باندې ولګوې‬
‫څراغ که مړ شي ته به بیرته هغه بل کړي اشنا‬
‫په اول بیت کې زخم او څراغ او په دویم کې د غزل توري او لعلونه سره په‬
‫داسي انداز تشبیه شوي لکه تشبیه چې نه لولو‬
‫او یا ‪:‬‬
‫زه ترې وغواړم لعلونه ای درویشه‬
‫دوی زما د غرل تورې راوړې راشي‬
‫ناڅاپي توب‪:‬‬
‫د پخوانو خبرې او جملي نسبتا د اټکل وړ دي‪ .‬د قادر خان خټک یو غزل د‬
‫مطلع لومړۍ مصرع دا ده ‪:‬‬
‫( ما هر ګز په درست جهان کې نورې سترګې )‬
‫له کالسیک ادب سره بلد لوستونکې اټکل کولی شي چې شاعر په بله مصرع‬
‫کې وایې چې نه مې دي لیدلې‪.‬دویمه مصرع د اټکل خالف نه ده‪ .‬قادر خان‬
‫وایې ( لکه ستا لیدلې نه دي تورې سترګې )‬
‫پخوانو په محدودو موضوعاتو شاعرې کوله‪ .‬تصویرونه یې تکرارول‪.‬‬
‫لفظي صنایعو ته یې ډیر اهمیت ورکاوه او د یو بل په څنګ کې یې هغه کلیمې‬
‫راوستلې چې سمد ستې به ذهن ته ورتلې‪.‬‬
‫له سترګو سره د ( تورې ) کلمه او له جهان سره د ( درست ) کلمه‬
‫سمدستې ذهن ته راځې‪ .‬د ا هغه علتونه دې چې د د وی د جملو کلمي یې د‬
‫اوسنو لویو شاعرانو د جملو په نسبت‪ ،‬د اټکل وړ ګرځولې دي‪.‬‬
‫غني خان وایې‪:‬‬
 ‫پالر مې ورک په خپل وطن‬
‫د هغه خوښ دی تعلیم‬
‫زه د خپل وطن نه ورک‬
‫زما خوښ ساګ د پا لک‬
‫د لته اټکل مشکل دی چې کومې کلمی به راځې ځکه د غني خان د شاعری‬
‫موضوع د هغه د ژوند د تجربو په اساس ټاکل کیږي نه د شاعری د د و‬
‫دونو‪ ،‬د وزن د اړتیاوو او یا د صنایعو د غوښتنو په اساس‪.‬‬
‫پخوانو د جملي په کوټه کې کلمی په اشنا ځایونو کې کښینولې خو اوس‬
‫ممکن یوه کلمه په چوکۍ نه بلکې په میز باندې کښینول شي او بله کلمه د‬
‫شوخې ماشومې غوندې په کړکۍ کې ودریږي د شاه سعود دا شعر که پخوانو‬
‫لوستلی څه به یې ویل؟‬
‫مزدور‬
‫رڼا ورو ورو خپریدله توتکۍ راویښیدلې‬
‫ټول امیل د انه د انه وو مرغلرې مې پییلې‬
‫زړه مې تاخ کې چیرته پروت وو سترګې میز الندې پرتې وي‬
‫بیا مې شونډي را پیدا کړي د بالښت الندې پرتې وي‬
‫د قلم په ځای مې ګوتې قلمدان کې ا مانت وې‬
‫د څرمنې دوه ټوټي مې موسلي د عبادت وې‬
‫رڼا ورو ورو خپریدله ما وجود راټولولو‬
‫یو اندام مې بل اندام سره تړلو راتړلو‬
‫اندامونه مې اغوستې وو څرمنه مې څنډ له‬
‫چې تر غوږه مې څه راغلل د روازه چا ډ بوله‬
‫ما وی څوک یې ویل یې شابه زه چې ځو ناوخته کیږي‬
‫چې په وخت باندې الړ نه شو بیا مالک راته قهریږي‬
 ‫د فورمالستو په نظر د توقع خالف خبره کول او د ژبې د عادت ماتول د‬
‫شعر د ژبې تر ګردو لوی خصوصیت دی‬
‫مستقیم بیان ‪:‬‬
‫پخوانو د مورخ او مقاله لیکونکې او ر پورټ ورکوونکې غوندې مستقیمه ژبه‬
‫په بې غمه زړه کاروله خو اوس د ا دبې ژبې غیر مستقیم او اشارې انداز‬
‫ټینګار کیږې د خو شحال بابا یوه قصیده داسي پیلیږې‪:‬‬
‫راشه واوره د ا د استان‬
‫هم عبرت هم نصیحت دی‬
‫زه خوشحال د شهبازخان یم‬
‫شهباز خان د یحی خان وو‬
‫یحی خان د اکوړي وو‬
‫نیک و بد په کې بیان‬
‫پرې دي پوه شي دا نایان‬
‫چې تورزن یم کان په کان‬
‫چې بل نه وو هسي ځوان‬
‫چې په توره شو سلطان‬
‫د ا مستقیمه ژبه ده خو غني خان په غیر مستقیم ډول راته وویل چې دده‬
‫او پالر تر منځ د ذوق او نظر ډیر تفاوت دی د تفاوت په زیاتوالې ځکه‬
‫پوهیږو چې تعلیم او پالک د بیخې بیلو د نیاوو کلمی دی‬
‫شخصی تجربه‪:‬‬
‫د پخوانو په نسبت اوسني شاعران شخصي تجربې ته ډیر پام کوي پخوانو‬
‫عمومي او مشترکو تجربو ته ډیر اهمیت ورکاوه البته خوشحال خان په دي‬
‫مورد کې اوسنو ته ورته دی او بلکې بهتره ده ووایو چې اوسني څه ناڅه دده‬
‫غوندې دي‬
‫میراث‪:‬‬
 ‫په پخواني شعر کې له نورو شاعرانو او له پخواني ادبي میراثه د بیلیدلو‬
‫تصور نشته شاعر د پخوانو شعرونو تضمین کوي ځواب یې وایې د نورو ژبه‬
‫تصویرونه او مضامین را اخلي له هغو الهام اخلې پخوانو ویلې وي چې د‬
‫معشوقي مال د لښتي غوندي نرۍ ده دی ممکن په کې مبالغه وکړي او د‬
‫معشوقي مال د ویښته غوندې نرۍ وبولې خو په اوسني ادب کې داسې‬
‫شاعران هم لرو چې له نوري شعري پانګې سره بالکل بې ارتباطه معلومیږي‬
‫غني خان او اشرف مفتون په داسي انداز شاعري کوي لکه د پښتو بل هیڅ‬
‫شاعر چې نه وي لوستی‬
‫د کلمو فنکشن‪:‬‬
‫ځمونږ ځیني صاحب نظر چې داسني او پخواني شعر په توپیرونو تبصره‬
‫کوي نو وایې چې اوسنی شاعري د خط و خال و زلفو شاعری نه ده اوسني‬
‫شاعری د ټولنیزو‪......‬‬
‫خو دا خبره د قیقه نه ده په دي خاطر نه چې په معاصر شعر کې د پخواني‬
‫شعر د عمومي سمبولونو مثالونه موندلی شو بلکې په دي خاطر چې د وخت په‬
‫تیریدو سره کلمووظیفه او فنکشن بدلیږي یو وخت زلفي همدا زلفي وي بیا چې‬
‫عرفاني افکار دود شول زلفو د کثرت او خال د وحدت معنی پیداکړه په معاصر‬
‫ادب کې زلفو له زولنو سره د شباهت په وجه له قیدوبند مبارزې سره مربوطي‬
‫معنا ګانې هم پیدا کړي دي نوراحبیب نثار وایې‬
‫زه چې د ا زلفي زلفي زلفي کوم‬
‫د زولنو د شرنګا شرنګ ورځې دي‬
‫پسرلی په عرفاني ادب کې د بیا ژوندي کیدو یا نوي روحانې ژوند په معنا‬
‫استعمال شو خو د نن سبا په ادبیاتو کې یي دازادۍ‪ .‬استقالل او اجتماعي‬
‫خوشحالی معادلې معناوې هم موندلې دي احمد شاه سایل وایې‬
‫راځی د ځان سره رڼا راولی‬
‫پسرلی قسم خورې چې تا راولې‬
‫د لته له پسرلي څخه د هغه اجتماعي نظام معنی اخیستل شوي چې خوشحالې‬
‫ورسره راځې داوسني او پخوانې شاعر تر منځ مقایسه نوره هم غځولی شو‬
‫پخوانی شعر داوسني په نسبت سوبجکتیف ( ذهني‪ ،‬انفسي ) وو پخوانی شاعر د‬
‫اسطورو په اهمیت نه وو خبره خو اوس درویش دراني او ځینې نورو شاعرانو د‬
‫اساطیري جوړښتونو‪ ،‬ارکیټاییونواو مضامینو په مرسته ډیر اغیز ناک شعرونه‬
‫ویلې دي پخوانی شاعر د ځوابونو شوقي وو پوښتنې یې تنها بالغې وي او تجاهل‬
‫به یې عارفانه وه هسي یې ځان ناخبره ښود خو اوسني شاعران واقعي پوښتني هم‬
‫کوي د اشرف مفتون دا پوښتنه بالغې نه بلکې واقعې ده‪:‬‬
‫چې الره څوک ښیي په شپه کې زاڼوته‬
‫وږمې بخښلې چا دي د ګلونو پاڼو ته‬

‫زه یي په راز او رموز تر اوسه پوه نه شومه‬

‫ښایست ورکړی چا دی‪ ،‬ستورو ته‪ ،‬کاڼو ته‬
‫پخواني شاعر د خپلو احساساتو له څرګندولو سره ډیره دلچسپي لرله خو اوس‬
‫داسي شعرونه هم لولو چې شاعر یې د خبرونو د ویاند غوندي په سړه سینه‬
‫غګیږي پخوانو استعاري د کالم د زینت لپاره کارولي خو اوس ممکن د شعر ټوله‬
‫محتوا استعاري وي لکه د شاه سعود د مزدور په نوم شعر چې د ژوند یا ورځني‬
‫ژوند استعاره یي بللی شو مونږ په ماشومتوب کې د مکتب او امتحان له غمونو‬
‫سره الس او ګریوان یوو روسته بیا د د فتر او کاروبار ستونزي د ارام فرصت نه‬
‫راکوي خو هڅه مو روانه وي چې په جسمي او ذهني لحاظ یو څه اسوده شو مګر‬
‫کله چې یو څه په پښو ودریږو او یو څه سکون احساس کړو بیا د عمر پای‬
‫رانژدې شوی وي او دروازه وټکیږي د غه راز کله چې ماښام دورځني ژوند د‬
‫پریشانیو د هیرولو په نیت کور ته ستانه شو نو ذهن مو پوره راټول شوی نه وي‬
‫چې راباندي سهار شي او کار ته د تلو وخت راورسیږي په تلو تلو کې باید د ا‬
‫خبره هیره نه کړو چې کابو ټول توپیرونه نسبي دي د شا اوسني پخواني شعر تر‬
‫منخ کرښه نشته د خوشحال خټک په شاعري کې ډیر هغه څه وینو چې د معاصر‬
‫ادب خصوصییت یې بولو د یویشتمی پیړۍ تر ګڼو شعرونو چې په مطبوعاتو کې‬
‫یې لولو یا یې په مشاعرو کې اورو ممکن د تیرو پیړیو د یوي کوچی ټپه‬
‫دمعاصر ادب روح ته ډیره ور نژدې وي مونږ چې معاصرشعر یادوو منظور مو‬
‫باید داوسني ادب د لوی استازو اشعاروي‬

‫پایله‬
‫لکه څنګه چې په هر راز علومو کې د تاریخ په مختلفو دورو کې تحول او‬
‫بدلون را منځته کیږي په همدې ډول په ادب کې د مختلفو دورو تحوالت او‬
‫بدلونونه لیدل کیږي او د شعر پر ماهیت باندي فلسفي تامالت اوږده سابقه لرې د ا‬
‫خبره اوس څرګنده شوي ده چې شعر د نورو هنرونو لکه د موسیقۍ‪ ،‬معمارۍ‪،‬‬
‫نقاشۍ‪ ،‬مجسمه جوړول‪ ،‬نڅا او سینما په څنګ کې یو هنر دی‬
‫په پخواني ادب کې چې محسوس پر مختګ نه وو‪ ،‬شاعر ته او بل هر چاته‬
‫هر څه ثابت او تکراریدونکې معلومیدل له بلې خوا پخواني انسان خپل ایډیال په‬
‫ماضې کې لید د شاعر په نظر د هغو په تکرارولو کې یې خیر وو چې‬
‫پخواراهیسي کید لې پخوانو تمدونونو کې د انسانانو تر منځ د برارۍ تصویر‬
‫موجود نه وو د جنس طبقي‪ ،‬ویني او عقیدې بیلوالۍ‪ ،‬په تیره زمانه کې د د ې‬
‫سبب وګرځیده چې خلک د وګړیو په انسانې حیثیت کې فرق راولې‪.‬‬
‫د پخواني ادب د د یوانونو مطالعه راښيي چې زموږ شاعرانو د تعلی یا بل‬
‫شاعر ته د ځواب ورکولو په وخت د خپلي قبیلې د نوم اخیستلو سره نسبتا ډیره‬
‫دلچسپي ښودلي ده‪ ،‬دا ځکه چې موږ پخوا تر اوس هم ډیر قبایلې وو‪.‬‬
 ‫په پخواني ادب کې اخالقې مفکوره د فردي ژغورنې په اساس والړه ده‬
‫شاعر به مخاطب ته مثال ویل چې حریص مه اوسه‪ ،‬سوالګر تش الس مه پریږده‪،‬‬
‫وږې ته ډوډۍ ورکړه یا په کبر او غرور ګامونه مه اخله دا نیکې چارې ستا په‬
‫خیر دي خو په اوسني ادب کې شاعر د اجتماعي ژغورنې لپاره پیغامونه لرې دده‬
‫د شاعرۍ محتوا تر ډیره حده له ټولنیزو چارو لکه د ښځو له حقونو‪ ،‬د معارف له‬
‫ترویج‪ ،‬د رایې له حق یا مثال د وطن له ابادولو سره مربوط ده په معاصر ادب‬
‫کې داجتماعې او اوانتقادې ریالیزم غوړیدل د نوي تمدن له دغو مفکورو سره‬
‫کلک تړاو لري‪.‬‬