Vrijdenker 2020-09 November TOTAAL LoRes

jaargang 51
2020-09 nummer 09
november 2020
Maandblad van
Vrĳdenkersvereniging
De Vrĳe Gedachte
Sinds 1856
IN DIT NUMMER ONDER MEER

De logica van geloven De eerste internetheilige
Onzichtbaarheid en geloof Debatteren in plaats van framen
Australië mag niet capituleren voor R.K. kruistocht Beelden niet delgen maar omvormen
De Haagse Verlichtingsborrel
is een maandelĳks feestje over helder denken, de
moraal en het goede leven. Voor vrĳdenkers, atheïsten,
humanisten, sceptici en andere belangstellenden.
s b o r r e ls
Café Van Beek, Turfmarkt 6, 2511 c hCA g Haag
tinDen
e r l i
elke tweede maandag
g e n V van dermaand
einloop e g e le n
s
elaa kosten
20:00-22:00 u.,
maa
vanaf t 19:30 u.
l ĳ k h r o n a
Tĳ de o € 3,00
. m . d e cvoor
drankjes eigen rekening
i.v
Kĳk altĳd op de website
http://verlichtingsborrel.org
voor de actuele informatie
Contact: redactie@verlichtingsborrel.org
COVER
Voor: In Minsk (Belarus) staat Lenin nog overeind; foto
van Artem Podrez op Pexels
Achter: Standbeeld van Jan Pietersz. Coen in Hoorn (op
Bezoek onze Bezoek onze de achtergrond het Westfries Museum), foto van René
website Facebook-pagina
devrĳegedachte.nl De Vrĳe Gedachte van Elst (2002)
De Vrĳe Gedachte 1 De Vrĳdenker 2020-09
De Vrĳdenker
jaargang 51 ● nummer 09 ● november 2020
INHOUD
Titel Auteur(s) Pag.
Colofon De Vrĳdenker/Informatie De Vrĳe Gedachte Redactie/Bestuur 2

Voorwoord Sicco Polders 3
Coronamaatregelen, massa en vrĳheid Sicco Polders 4
Nogmaals opium Jan Willem Nienhuys 7
Australië mag niet capituleren voor de katholieke kruistocht Dana Forrest 9
Crypto-ongelovigen kom te voorschĳn! (2) Anton Mullink 12
Debatteren in plaats van framen Enno Nuy 15
De logica van geloven Rik Min 17
Het ene standbeeld is het andere niet Maarten Gorter 18
Onzichtbaarheid en geloof Jan Willem Nienhuys 20
De eerste internetheilige Sicco Polders 23
Over Ruttens Contra Kant - raakt het kant of wal? René van Elst 24
Een reactie op Zeven ‚atheïstische argumenten’ Frans Couwenbergh 28
Beelden niet delgen, maar omvormen Anton van Hooff 29
Waarom bĳ De Vrĳe Gedachte aan de bestuurstafel? Jaap van Dĳk 30
Religies zĳn anti-homo Anton Mullink 31
Terzĳde: Antisemitisme Sicco Polders 31
De auteurs van dit nummer/Aanwĳzingen voor auteurs Redactie 32
De Vrĳdenker 2020-09 2 De Vrĳe Gedachte
COLOFON
De Vrĳdenker
De Vrĳdenker is een tien maal per jaar
verschĳnend tĳdschrift, uitgegeven door de
vrĳdenkersvereniging De Vrĳe Gedachte.
Redactie:
René van Elst – eindredacteur
Raymond van Es
Maarten Gorter – coördinator
Anton van Hooff
Sicco Polders – hoofdredacteur
Thomas Spickmann
Opmaak:
Jaap van Dĳk
Postadres:
De Vrĳe Gedachte,
Kerkstraat 64A, 1687 AS Wognum
tel. 06-18295049
E-mail: redactie@devrĳegedachte.nl
Website: devrĳegedachte.nl
IBAN: NL15INGB0000274551
(Leden- en) abonnementenadministratie:

ledenadministratie@devrĳegedachte.nl
Postadres: Heetakker 59, 3762 AZ Soest
tel. 085 401 6874
Kosten (ingegaan 2018):

▪ Lidmaatschap met abonnement € 62,— p.j.
▪ Lidmaatschap zonder abonnement € 30,— p.j.
▪ Abonnement € 36,— p.j.
▪ Student-lidmaatschap (t/m 25 jaar)
met abonnement € 30,— p.j.
Zie ook de aanbieding onderaan!
▪ Prĳs losse nummers € 3,50
Kopĳ:
Reacties en nieuwe bĳdragen, die betrekking hebben op
het vrĳdenken, worden zeer op prĳs gesteld. A.u.b.
digitaal aanleveren.
Druk:
Drukkerĳ Image Team Eemnes
ISSN: 1872-1478
Disclaimer:
De Redactie van De Vrĳdenker wĳst erop dat door
auteurs verkondigde meningen niet per se geheel of
gedeeltelĳk de mening van de Vrĳdenkersvereniging
De Vrĳe Gedachte en/of de Redactie weergeven.
De inhoud van het geschrevene blĳft te allen tĳde de
verantwoordelĳkheid van de desbetreffende auteur.
VOORDEELAANBIEDING VOOR JONGEREN

Ben je atheïst (of denk je erover om het te worden) en jonger dan 25 jaar, profiteer dan van ons aanbod.
Als je je aanmeldt als nieuw lid dan krĳg je een heel jaar lang 50% korting op De Vrĳdenker. Je betaalt dan dus geen
€ 30,- maar slechts € 15,- voor 10 nummers!
Meld je aan op de site www.devrĳegedachte.nl of via info@devrĳegedachte.nl en vergeet niet je geboortedatum te
vermelden.
Voor tĳdens deze tweede gedeeltelĳke lockdown, die wel eens lang kan gaan du‐
ren, weer een interessant nummer. Enno Nuy verwĳt ondergetekende niet te de‐
batteren, maar te framen. Hĳ zet nogmaals zĳn standpunten uiteen met betrekking
tot de discussie over het verwĳderen van standbeelden. Ook de redacteuren Anton
van Hooff en Maarten Gorter laten hun licht schĳnen op deze discussie. Van Hooff
stelt dat aanvechtbare beelden aanzetten tot denken, Gorter wil kĳken naar de in‐
tentie waarmee ze zĳn geplaatst. Jan-Willem Nienhuys richt zĳn pĳlen op de ver‐
kopers van gebakken lucht geheten religie en heeft tevens een reactie op Ignace Demaerels al eerder bespro‐
ken zeven atheïstische argumenten.
Ook hebben we een stuk van Dana Forest uit Australië die waarschuwt voor het protest van de Katholieke
Kerk tegen het besluit van de Australische regering om de COVID-19 vaccinontwikkeling van de Universiteit
van Oxford te steunen. Deze proeven worden gedaan met een geaborteerde foetus uit de jaren zeventig. Indien
de kerk haar zin krĳgt zal het ontwikkelen van een bruikbaar en veilig vaccin tegen COVID-19 worden be‐
moeilĳkt. Waaruit maar weer blĳkt dat de standpunten van de kerk niet altĳd verenigbaar zĳn met ons welzĳn.
Daarnaast hebben we deel 2 van Anton Mullinks werk over de twĳfelende gelovige, schrĳft Rik Min over
de logica van het geloof en René van Elst over Emanuel Ruttens kritiek op Kant. Over het geweld dat geloof
kan veroorzaken, zoals in Frankrĳk met de onthoofding van een leraar door een achttienjarige terrorist, wel‐
licht volgende keer. Deze afgrĳselĳke gebeurtenis zal helaas gevolgen hebben voor de vrĳe uitwisseling van
gedachten en ideeën op scholen, en ook daarbuiten. Een sterkere legitimatie voor ons tĳdschrift is er niet.
hoofdredacteur
Prĳs voor beste artikel 2020

Vrĳdenken doen we niet alleen. Zonder structurele dialoog geen kritisch denken, geen structureel denken zonder
kritische dialoog. Wĳ roepen u op mee te praten en te denken door middel van het geschreven woord. Heeft u zich
geërgerd aan of verwonderd over iets; of zit u iets dwars en wilt u er vanaf: klim in de ‘pen’.
Schrĳf een artikel dat des vrĳdenkers is en verbaas ons met uw inzichten. Het beste artikel van 2020 wordt beloond
met een eervolle vermelding, eeuwige roem en een waardebon van € 100,- . Voor de goede orde: de redacteuren
komen niet voor de prĳs in aanmerking.
Stuur uw bĳdrage naar de redactie via het e-mailadres: redactie@devrĳegedachte.nl
Coronamaatregelen, massa en vrĳheid

Sicco Polders
Wĳ zoeken allen die vrĳheid die ons ontslaat van ontstaan van een compacte massa, waardoor we ons nog
onze plichten jegens de naaste, terwĳl nu juist het besef steeds weinig beschermd voelen. Sterker, het maximale
van deze plichten ons tot mensen heeft gemaakt; zonder aantal toegestane personen voorkomt überhaupt het ont‐
dit besef zouden wĳ leven als dieren. staan van een massa.
- Tolstoj - [1] Zelf betreur ik het festivalloze leven allerminst, heb
ik er geen verdriet van dat de wekelĳkse voetbalhorden
Elias Canetti (1905-1994) schreef in gedwongen thuis zitten, of dat de‐
zĳn onvolprezen Massa en Macht[2] monstraties, van veelal door sociale
over de menselĳke aanrakingsvrees. media opgejutte mensen, voorlopig
Zodra wĳ onze grenzen als persoon tot het verleden behoren. Maar wie
hebben vastgesteld, zĳn we kwets‐ ben ik? Mĳn particuliere bezwaren
baar en bang te worden aangeraakt daargelaten, toont Canetti’s werk ons
door het onbekende, zoals onbekende de gevaren van de massa. Gevaren
mensen. Hiermee verklaart Canetti die we allen kunnen onderkennen.
het ontstaan van een massa, want als Kort gezegd: waar een massa ont‐
onderdeel van een massa worden wĳ staat, verdwĳnt het individu. En dat
verlost van onze angst. Lichaam te‐ het individu verdwĳnt, betekent mee‐
gen lichaam vrezen we de aanraking stal slecht nieuws. Want elke politiek
niet meer. Hoe compacter de massa, die het individuele knecht tot meer‐
hoe veiliger we ons voelen. Canetti dere eer en glorie van een leider, be‐
overtuigt en biedt met zĳn originele vindt zich op een hellend vlak. Een
kĳk op het menselĳk gedrag een al‐ leider heeft voor zĳn macht de massa
ternatief perspectief op de sociale en nodig. Niet de mogelĳkheid geweld
psychische gevolgen van de ander‐ uit te kunnen oefenen tegen de massa
halve meter afstand en het verbod op - eerder een vorm van machteloos‐
groepsvorming, naast de bekende heid - maar de grootte van de massa,
‘huidhonger’ - wat eerder klinkt als bepaalt de kracht van de macht. Poli‐
het nieuwste boek van Saskia Noort. Want dat we lĳden tieke macht zonder massa, is geen macht. Dat geldt voor
aan een gebrek aan affectie doordat ons biologisch ver‐ Trump, voor Xi-Jinping, en helaas, ook voor Rutte, die
langen de ander aan te raken wordt gefrustreerd, is niet maanden lang tandeloos dwingende adviezen gaf aan in‐
het enige verhaal. En dit lĳden mag geen reden zĳn ons dividuele burgers, die slecht luisterden. Dat is meteen de
te onttrekken aan de plicht ons te houden aan de corona‐ paradox waarin we ons bevinden. Het vormen van een
maatregelen. Een plicht, die in tegenstelling tot wat ve‐ massa kan zeer onwenselĳke gevolgen hebben, Canetti
len denken, niet tegen onze vrĳheid ingaat, maar er juist poogde te begrĳpen hoe Nazi-Duitsland kon ontstaan.
uitdrukking aan geeft. Maar het bestaan van een massa is ook nodig om een
noodzakelĳk te voeren beleid te laten slagen. Leiders
Massavorming hebben massa’s nodig, in levende lĳve of digitaal, mas‐
De mens heeft een natuurlĳke behoefte aan lichaams‐ sa’s die hen aanhoren, die hen steunen en legitimatie ver‐
warmte. Abel Herzberg (1893-1989) noemde de warmte schaffen voor hun handelen. En in een land als Neder‐
van een dierbare fundamenteel om te overleven in erbar‐ land, waar autonomie en individuele vrĳheid belangrĳke
melĳke omstandigheden, zoals toen hĳ samen met zĳn waarden zĳn, is het lastig de massa in beweging te krĳ‐
vrouw gevangen zat in concentratiekamp Bergen-Belsen. gen, omdat we geen massa vormen, hoogstens massa’s
Tegen elkaar aan liggen, dat was nog de enige mogelĳk‐ die van elkaar verschillen. In normale tĳden een deugd,
heid om het immense verdriet en de gruwelĳkheden te maar tĳdens een pandemie ineffectief. Groepsimmuniteit
kunnen doorstaan.[3] En Herzberg heb ik hoog zitten. Als en het besmettingsrisico doen het kabinet telkens weer
je Bergen-Belsen overleeft, en de dodenmars, die wel‐ hameren op het woordje ‘samen’, maar… klinkt daarin
licht nog vreselĳker was, en achteraf geen wraakgevoe‐ ook niet het verlangen door naar een massa? Tenslotte
lens koestert en niet wil oordelen, omdat het “makkelĳk vormen we samen een massa, niet alleen. En alleen als
is over de Duitsers te oordelen omdat ikzelf als Jood massa, waarbĳ we allemaal gelĳk zĳn en gericht op het‐
nooit in de verleiding heb kunnen komen”, dan is je in‐ zelfde doel, kunnen we momenteel iets bewerkstelligen.
zicht in de menselĳke psyche groot en wars van senti‐ Ons aanspreken op onze individuele verantwoordelĳk‐
mentaliteit. heid, doet recht aan de verlichtingsidealen, maar is on‐
Maar naast het verlangen aan te raken en aangeraakt praktisch gebleken.
te worden, is er meer. Volgens Canetti bestaat er, zoals
gezegd, een universele vrees voor de aanraking van het Overheidsdwang
onbekende en een verlangen ons daartegen te bescher‐ Hoe zit het dan met onze vrĳheid, hoor ik u knarsetan‐
men. Dit is reden dat de mens graag massa’s vormt. Te‐ dend denken. We worden toch gedwongen om afstand te
genwoordig een lastige opgave. De anderhalve meter af‐ houden en bĳ voorkeur binnenshuis de dag door te ko‐
stand die we moeten houden van elkaar belemmert het men? Gedwongen door een overheid, die op haar beurt
gedwongen wordt door de omstandigheden (waar ze dat soms wens. Desondanks voel ik mĳ nog steeds vrĳ.
nauwelĳks invloed op kan uitoefenen) een beleid te kie‐ Niet omdat ik inzie dat het slecht zou zĳn iemand dood
zen. Het is indirect het virus dat dwingt tot maatregelen te slaan, dat is immers nooit een waarheid gebeiteld in
ter voorkoming van een ramp, als die zich niet al aan het steen, hoe graag Mozes dat ook zou willen. Het gebod
voltrekken is. Het is goed dit in het achterhoofd te hou‐ tot naastenliefde is een farce. We zĳn, vrĳ naar Sigmund
den, zeker alle Willem Engel aanhangers: de overheid Freud, vol van agressie die we graag uitleven op ande‐
dwingt ons afstand te houden, omdat een reëel bestaand, ren. Er zĳn goede redenen denkbaar om iemand dood te
gevaarlĳk virus hen daartoe dwingt. willen slaan, maar niet om het te mogen. Al is het alleen
Kritiek op overheidsbeleid is wenselĳk en een be‐ maar dat een ander mĳ dan ongestraft dood mag slaan.
langrĳk kenmerk van een democratie. Het credo ‘het Het is in mĳn belang en ook in het belang van mĳn vrĳ‐
volk bepaalt’ is niet het kenmerk van een democratie - heid, dat we elkaar niet te pas en te onpas doodmeppen.
gelukkig maar - maar dat is de mogelĳkheid een macht‐ Zou dat wel geoorloofd zĳn, dan werd onze vrĳheid te‐
hebber te kunnen bekritiseren en af te kunnen zetten, niet gedaan door onze permanente angst voor de ander.
zonder bloedvergieten. Maar het is onredelĳk onze over‐ Zo is het ook met de huidige regels, zoals afstand
heid af te rekenen op het rondwaren van een virus. Na‐ houden en groepsverboden. Wĳ kunnen niet ongestraft
tuurlĳk, het virus bepaalt niet dat de horeca moet sluiten aanraken, niet achteloos nabĳkomen en evenmin met
of dat er een mondkapje moet worden gedragen. En de‐ meerderen tegelĳk vertoeven. Maar dit alles is nodig om
monstreren tegen een virus is gekkenwerk, evenals het
ontkennen van het bestaan ervan, maar weigeren te ge‐
loven dat de overheid in ons belang en met goede in‐
tentie een passende afweging probeert te maken, is
kwade onwil. En deze onwil heeft verregaande conse‐
quenties, zoals meer maatregelen ter voorkoming van
nog meer ellende. Laat het besef doordringen dat de
overheid niet de huidige sociale en economische gevol‐
gen beoogde. Er was weinig kennis over het virus - ho‐
pelĳk nu wat meer - en de verspreiding ervan, en elk
beleid kent verliezers. Dat Amsterdam nagenoeg leeg
is, dat horeca-ondernemers - ik ben er zelf een van -
met lege handen komen te staan, dat verpleeghuizen
moeten worden afgegrendeld, en dat jongeren geen
kant op kunnen, is niet de wens van de overheid, maar
de te betreuren doch onvermĳdelĳke uitkomst van een
te kiezen beleid. Welk beleid stelt Willem Engel zich
eigenlĳk voor? Er is geen perfect antwoord, er zĳn wel
goede en minder goede antwoorden, maar inherent aan
een pandemie is er onzekerheid over de toekomst. Wat onze vrĳheid te garanderen. Om niet alleen ons eigen le‐
Engel en consorten ook zouden voorstellen, de kans dat ven, maar ook dat van de ander te beschermen. Naast
het beter uitpakt dan nu, is ĳdele hoop. Slechts de door deze vorm van het schadebeginsel, dat stelt dat iemands
hun gemaakte afweging kan anders liggen, maar ook die vrĳheid alleen mag worden ingeperkt om te verhinderen
zal geen garantie bieden op een snelle oplossing. Al he‐ dat hĳ of zĳ anderen schaadt, is er nog een reden waar‐
lemaal niet als we dan weer in groten getale in elkaars om dwang of plicht niet automatisch een beperking van
nabĳheid mogen vertoeven. Want als er nu één ding ze‐ de vrĳheid is. Namelĳk, dat onszelf onderwerpen aan
ker lĳkt, is dat afstand houden, goede hygiëne en venti‐ een regel juist de uitdrukking is van onze vrĳheid. Nie‐
latie, weinig mobiliteit, en geen groepsvorming nog eni‐ mand die dit zo helder uiteen heeft gezet als de Duitse fi‐
ge bescherming bieden. Zouden we ten faveure van de losoof Immanuel Kant (1724-1804).
economie en de geestelĳke en lichamelĳke gezondheid Volgens Kant moeten we twee dingen doen: ten eer‐
de maatregelen versoepelen of geheel opheffen, en weer ste moeten we handelen met in ons achterhoofd dat we
en masse in elkaars gezicht mogen spetteren, elkaar mo‐ tegelĳkertĳd zouden kunnen willen dat onze handeling
gen knuffelen, en opeengehoopt in slecht geventileerde een algemene wet is. En we moeten onszelf en ieder an‐
ruimtes weer ongegeneerd mogen brullen en zingen, dan der nooit louter als middel beschouwen, maar altĳd tege‐
liggen binnen de kortste keren de ziekenhuizen vol, is er lĳkertĳd als een persoon met eigen doelen. Dat wĳ ons‐
geen zorgpersoneel meer dat ons verzorgen kan, en zul‐ zelf moeten onderwerpen aan een algemene wet, teza‐
len er zoveel patiënten met ernstige complicaties zĳn, men met de idee dat wĳ tegelĳkertĳd altĳd een doel-op-
dat we zowel de economie als onze gezondheidszorg zich zĳn, betekent dat er maar één wet kan zĳn waaraan
voor een onafzienbare tĳd naar de gallemiezen hebben wĳ ons als doelen-op-zich kunnen onderwerpen: de door
geholpen. onszelf opgelegde wet. Voilà, de rechtvaardiging van de
autonomie (zelfwetgeving) van de mens in een noten‐
Vrĳheid dop. Wĳ zĳn vrĳ als rationeel handelende morele we‐
Maar, nogmaals, de door het virus afgedwongen nood‐ zens, juist door ons te onderwerpen aan wetten die vol‐
zaak van ingrĳpende maatregelen, beperkt wel onze vrĳ‐ doen aan de door Kant gestelde criteria. Vrĳheid zit in de
heid. Of toch niet? Er zĳn tal van wetten waaraan we ons plicht de noodzakelĳke wet te volgen. Iemand die vrĳ
houden, zonder dat we ons direct in onze vrĳheid beknot denkt te zĳn door zich niet te houden aan de plicht om
voelen. Het is strafbaar iemand dood te slaan, hoewel ik afstand te houden, miskent de menselĳke vrĳheid. Die‐
gene denkt dat vrĳ zĳn synoniem is aan mogen doen (en praktische voordelen, zoals een meer afstandelĳk be‐
vaak ook zeggen) wat je wil. Kant zou zeggen dat ie‐ groetingsritueel in plaats van dat ongemakkelĳke zoenen
mand dan niet handelt in vrĳheid als autonoom wezen, van elkaar en het schudden van slappe zweethandjes, is
maar slechts als slaaf van zĳn of haar neigingen. Die er sprake van letterlĳk meer ruimte. De medemens op af‐
houding heeft, zoals we dagelĳks kunnen constateren, stand ervaar ik als aangenaam. Voorheen volgepak‐
funeste gevolgen. Al is het alleen maar omdat sommige te ruimtes, bĳvoorbeeld het openbaar vervoer of musea,
politici deze opvatting van vrĳheid propageren en de zĳn verfrissend leeg en overzichtelĳk. En zoals Canetti
burgers aanzetten om te handelen naar het aantoonde, het voorkomen van groepsvor‐
misplaatste idee van zeggen wat je denkt en ming heeft zo zĳn voordelen.
doen wat je wilt. Bovendien kunnen we volgens Kant als
rationeel denkende wezens niet anders dan
Afstand inzien dat we de plicht hebben de maatrege‐
Neem de maatregel afstand houden: als ik af‐ len te volgen. Een inzicht dat uitdrukking
stand houd, kan ik tegelĳkertĳd willen, zon‐ geeft aan onze vrĳheid en de verspreiding
der tegenstrĳdigheid, dat iedereen afstand van het virus beperkt. Zodat hopelĳk op de
houdt. Een voorbeeld van Kant stelt dat ik lange termĳn de teugels kunnen worden ge‐
niet kan beloven om geleend geld terug te be‐ vierd. Let wel, dat we dan zonder mondkap‐
talen, terwĳl ik van plan ben dat niet te doen. je, in groepen, dicht op elkaar, ons vrĳ kun‐
De reden hiervoor is, dat indien het een algemene wet nen bewegen, betekent niet dat het gevaar is geweken.
zou zĳn om beloftes te breken, mĳn eigen valse belofte Het bestrĳden van dit virus is iets anders dan het aanpak‐
wordt ondermĳnd. Want in een wereld waar iedereen ken van de oorzaak. En omdat die ligt in ons destructie‐
lukraak beloftes mag breken, vertrouwt niemand meer ve gedrag ten opzichte van de natuur, blĳft wat we nu
op elkaar en is mĳn belofte dus niets meer waard. Kĳken gedwongen worden te doen, gewoon een lapmiddel.
we door Kants ogen naar iemand die zich niet houdt aan Maar dat is stof voor een ander artikel.
de coronamaatregel ‘afstand houden’, dan gebeurt het ------------------
volgende: de maatregel niet opvolgen omdat je dat niet [1] Gorki, M,. Portretten, Uitgeverĳ De Arbeiderspers, 1982. p.
wil, is tegenstrĳdig, omdat bĳ universalisering van de 32.
[2] Canetti, E., Massa en Macht, Athenaeum-Polak&Van Gen-
handeling, met andere woorden, niemand die zich eraan nep, Amsterdam, 2017.
houdt, de kans dat je ziek wordt, enorm is. En ik neem [3] Bergen Belsen was een KZ lager waar echtparen en soms
aan dat je liever afstand houdt dan ziek wordt. Indien je gehele families samen mochten blĳven. Dit neemt niet weg dat
dat risico wel op de koop toeneemt - dat kan - dan ge‐ zeker in de laatste oorlogsjaren, de periode dat Herzberg en
zĳn vrouw er gevangen zaten, de omstandigheden niet veel
bruik je misschien wel jezelf als middel én doel op zich, anders waren dan in meer beruchte kampen, zoals in
maar níet de ander, die gezond wenst te blĳven. Auschwitz-Birkenau.
De vrĳheidsbeperkende maatregelen hebben zo be‐
zien niet alleen negatieve gevolgen. Afgezien van de
Cartoon van Giel Campo

Nogmaals opium
Jan-Willem Nienhuys
Is religie nou opium van of voor het niet te weten hoe de handel in ver‐ los zien van de gerichte pogingen
volk? Volgens mĳ geen van beide. slavende middelen werkt. De drugs‐ van de verkoper om de omzet te
Het gaat niet om de substantie, maar dealer doet zĳn best om het spul te vergroten en volgens mĳ is dat bĳ
om de verkopers. verkopen, en daarna blĳft een een‐ religie niet anders.
Anton van Hooff behandelde maal geworven klant terugkomen Anton lĳkt een lans te breken
deze vraag in het juli/augustus-num‐ voor meer. De klant komt terug om‐ voor Marx en hĳ suggereert dat ik
mer van 2020. De aanstichter van de dat hĳ verslaafd is. Dokters geven meer de kant van Oeljanov kies:
opiummetafoor voor religie is na‐ morfine als pĳnstilling, maar drugs‐ religie is een instituut dat priesters
tuurlĳk de jonge (26) jurist en filo‐ dealers willen geld verdienen. De ‘met veel poespas … in stand hou‐
soof Karl Marx, die haar (1844) klant koest houden, dat interesseert den om macht uit te oefenen’, zo vat
waarschĳnlĳk van Heine had. Opi‐ ze niks. Anton mĳn hypothese samen. Ver‐
um stond toen in het middelpunt Een nadeel van de Marx-Oelja‐ gun mĳ om het nog eens uit te leg‐
van de belangstelling, want kort te‐ novtheorie van religie is dat daar‐ gen. Heel kort: het gaat niet om
voren (1839-1842) hadden de Brit‐ mee tal van religieuze verschĳnse‐ macht uitoefenen, maar om het ei‐
ten een immorele oorlog in China len raadselachtig blĳven. Wat heeft gen beroep te laten voortbestaan,
het hoofd boven water te houden
zogezegd. Ik ben evenmin als Marx
en Oeljanov geschoold als gods‐
dienstdeskundige, en ik gaf aan dat
ik me beroep op antropologen die
ervoor gestudeerd hebben, er onder‐
zoek naar gedaan hebben en er boe‐
ken over geschreven hebben, te we‐
ten Pascal Boyer en Scott Atran.
Waar M&O hun inzichten van‐
daan hadden, weet ik niet. Ik denk
dat religie (het ernstig geloof in te‐
genintuïtieve onbewezen zaken zo‐
als onzichtbare mensen en levende
doden) actief aan het publiek wordt
opgedrongen. Religie is dus geen
opium maar gebakken lucht. Omdat
de gebakkenlucht-verkopers een
waardeloos product hebben, verbin‐
den ze hun handeltje aan dingen
waar het publiek belangstelling voor
heeft, bĳvoorbeeld mooie muziek of
diverse oplossingen voor de proble‐
men van het bestaan, en ze maken
misbruik van algemene psychologi‐
sche mechanismen. Deel van die
gevoerd om de opiumhandel van het de opkomst en ontwikkeling van is‐ oplossingen is doorgaans dat de
Britse imperium veilig te stellen en lam en boeddhisme, van het creatio‐ priester of de sjamaan er beter van
de handelsbalans tussen Brits-Indië nisme, het spiritisme, de Christian wordt. Telkens spelen ze in op in‐
en China recht te trekken. (1) Science, de mormonen, Scientology, derdaad bestaande behoeften: troost,
Marx zag religie als een activi‐ de reformatie en tal van andere reli‐ groepsgevoel, geruststelling bĳ on‐
teit van mensen die het moeilĳk gies te maken met de noden van het zekerheid. Anton noemt deze drie
hebben. Ruim een halve eeuw later kapitalisme? Hoe past het doopsel en geeft er nog twee. Ikzelf begon
(1905) zag de wiskundeleraar Vladi‐ of de transsubstantiatie of het dog‐ met angst voor tegenspoed, uiter‐
mir Iljitsj Oeljanov (die toen al een ma van de Drievuldigheid, de filio‐ aard als die tegenspoed er al is, en
jaar of vier de schuilnaam Lenin ge‐ que-kwestie of de Onbevlekte Ont‐ daarna nog een stuk of tien andere.
bruikte) het ietwat anders: religie is vangenis of de Jeruzalemreis van Er zĳn er nog meer. Het is niet al‐
een onderdrukkingsmiddel en fun‐ Mohammed in de theorie dat religie leen ‘u vraagt wĳ draaien’, want als
geert als zoethouder, net als opium spontaan ontspringt aan de behoef‐ het zo uitkomt, probeert een religie
of slechte sterke drank (‘foezel’). ten van geknechte massa’s? zich van de politieke macht meester
Beiden zien religie als een radertje te maken, of anders laat ze zich vol‐
in de kapitalistische uitbuiting. (2) Gebakken lucht gaarne voor het karretje van de poli‐
Beiden waren natuurlĳk geen gods‐ Bĳ opium kun je de consumptie niet tiek of het kapitalisme spannen – als
dienstdeskundigen en beiden leken ze er zelf beter van wordt. Daar had
Oeljanov wel een punt, behalve dat Onfeilbaarheid diging van de eigen functies vond in
de reli-leiders hun eigen belang, niet De evolutie die leidde van toverdok‐ de r.-k. kerk zĳn voorlopig hoogte‐
dat van de machthebbers voorop ters van primitieve kleine bevol‐ punt in de afkondiging in 1871 van
stellen. kingsgroepen tot de christelĳke ker‐ de pauselĳke onfeilbaarheid, niet
ken van nu had ook een motor, en ik ontoevallig pal nadat de Italiaanse
Stroomlĳn wil suggereren dat die motor inko‐ regering het grondgebied van de
Het is echter niet zo dat onzekerheid mensbehoud van de kerkelĳke over‐ paus had afgepakt.
en behoefte aan troost automatisch heid was en niet de penibele om‐ In de loop der eeuwen kreeg de
tot het geloof in goden of andere re‐ standigheden van de gelovigen. Al rooms-katholieke kerk gedaan dat
ligieuze verschĳnselen leidt. Onze‐ in de vroege kerk trokken de mana‐ priesters zo’n hoge status hadden
kerheid kan net zo goed leiden tot gers (opzichters, episkopoi) het be‐ dat ze min of meer boven de wet
het oprichten van organisaties zoals stuur naar zich toe en zetten de ‘le‐ stonden. De grote grief van de
verzekeringsmaatschappĳen of poli‐ raren’ en ‘profeten’ buitenspel, dele‐ roomse kerk tegen de Franse revolu‐
tie en brandweer. Voor troost zĳn er geerden de armenzorg naar onderge‐ tie was dat die een eind aan maakte
schikten (diakens), deel‐ aan dat voorrecht. In zekere zin
den zich steeds meer ta‐ denkt de r.-k. kerk er nog steeds zo
ken toe en lang voordat over. Als een priester een scheve
Constantĳn in 325 be‐ schaats rĳdt, doet de bisschop geen
dacht dat het toen al aangifte bĳ de politie, maar probeert
wĳd verbreide christen‐ het intern te regelen. Schandalen
dom het meest geschikt moeten tot elke prĳs vermeden wor‐
was om de staat te hel‐ den.
pen met de belastingin‐ Ik noemde heel veel methoden
ning, was het ambt van om te zorgen dat de gelovigen blĳ‐
bisschop al zo lucratief ven geloven. Die methoden spreken
geworden dat er fel ge‐ de emoties aan, en niet het intellect
streden werd om bis‐ want de kern van het geloof is een
schopszetels. Vanaf toen waardeloze fictie. Het christendom,
was het lange tĳd ge‐ begonnen als een obscure joodse
naast het verzinnen van een moeder‐ bruik dat de gelovigen een tiende eindtĳdsekte, heeft in zĳn eerste
maagd echt nog wel nog andere mo‐ van hun oogst of omzet moesten af‐ eeuwen in snel tempo allerlei ideeën
gelĳkheden. Ben je bang voor over‐ dragen aan de kerk. Dat ging op aan en praktĳken van andere religies in
stromingen – nadat er een geweest het onderhoud van de plaatselĳke het Romeinse rĳk overgenomen.
is – dan organiseer je dĳkonderhoud geestelĳkheid, de kerk en de armen‐ Wat het best werkte, bleef behou‐
en -bouw. Ben je bang dat morgen zorg, maar zeker een kwart ging den, en de rest – die vaak het kerke‐
de zon niet op zal gaan, dan zĳn er naar de bisschop, die doorgaans een lĳk gezag in twĳfel trok – werd tot
nog andere mogelĳkheden dan da‐ vorstelĳke staat voerde. Later droe‐ ketters verklaard en hardhandig uit‐
gelĳkse mensenoffers voor de zon‐ gen alle bisdommen weer geld (de geroeid. Zo geloofde men aanvan‐
negod, zoals de Azteekse priesters Pieterspenning) af aan de paus van kelĳk alleen in de opstanding der
deden. Rome. Ik breng in herinnering dat doden, namelĳk als binnenkort Je‐
de reformatie begon met een protest zus zou wederkeren. Daar is later de
De huidige georganiseerde religies tegen een geldverdienschema ge‐ postume hemel naast bedacht plus
zĳn het product van vele eeuwen naamd aflatenhandel. De rechtvaar‐ nog later een vagevuur voor de klei‐
evolutie, dus stapsgewĳze aanpas‐ ne zondaren en een limbo voor on‐
sing naar wat het beste werkt. Bĳ de gedoopte baby’s.
biologische evolutie is de motor
overleving. Kĳken we even naar de Drugsdealer
vissen. Het is niet zo dat een of an‐ Een klantenbindingsmethode die ik
dere oervis heeft bedacht dat je voor graag noem, misschien tegenwoor‐
effectief zwemmen een goede dig wel de belangrĳkste, is dat men
stroomlĳn nodig hebt. Welnee. Zon‐ uitdraagt dat religie mensen stimu‐
der dat de oervis en al zĳn in het leert tot het goede en dat de op‐
water levende afstammelingen enig dracht het goede te doen regelrecht
benul hadden van stromingsleer en van God komt. Dat men erop ha‐
genetische manipulatie, ontwikkelde mert dat de ‘Tien Geboden’ de basis
zich die stroomlĳn, en precies het‐ van onze wetgeving zĳn.
zelfde gebeurde later bĳ de zoogdie‐
ren die weer in het water gingen le‐ Alsof Hammurabi (ca. 1780 voj)
ven. De individuen met de beste nooit bestaan heeft (die was trou‐
stroomlĳn hadden in elk van een wens niet de enige: Han Fei schreef
miljoen opeenvolgende generaties ca. 250 voj een uitvoerige uiteenzet‐
telkens iets betere overlevingskan‐ ting over het supreme belang van
sen. goede wetten voor het landsbestuur,
en draconische wetten heten naar
Draco die in Athene in 721 voj een helemaal van de nevenproducten en strĳd tegen de natuur het geloof in go-
stelsel wetten op schrift vastlegde). hun merkbekendheid moeten heb‐ den, duivels, wonderen e.d. voort-
brengt.’ Hier lĳkt Lenin dus op de hand
De christelĳke kerken zĳn zo goed ben en dat ze enorme moeite moe‐ van Anton: zelfs de oervormen van reli-
in geslaagd in hun goedheidspropa‐ ten doen om hun gebakkenluchtwin‐ gie zĳn het onvermĳdelĳk gevolg van de
ganda dat velen denken dat de es‐ kels draaiende te houden. behoeften van mensen die zoiets nodig
sentie van elke religie is dat men het Dat is toch wezenlĳk wat anders hebben. Lenin heeft geen aandacht
voor de toverdokters die hun bestaans-
goede doet, dat de kerken dus bĳ dan een drugsdealer die het niet recht ontlenen aan het verzinsel dat ze
uitstek geschikt zĳn om het verschil voor het geld doet, maar alleen de weten hoe de goden gunstig te stem-
tussen goed en slecht uit te leggen, klant koest wil houden – de Oelja‐ men. Die wonderen zĳn doorgaans ook
en derhalve goddelozen min of meer novtheorie van religie. En anders niet verzonnen door de benarde ‘wil-
per definitie gevaarlĳk wetteloos dan de ongelukkige die opium den’, maar door hun toverdokters, met
klantenbinding als doel. En dat de uitge-
tuig zĳn, en ‘christelĳk’ synoniem is wenst om zĳn zorgen te vergeten, buite klasse zelf op het idee van een
met fatsoenlĳk (kĳk maar in Van en het betrekt van een bron die ver‐ hiernamaals komt, zonder dat ze dat
Dale). der onbelangrĳk is – de Marxtheorie door religieuze leiders eerst is voorge-
Priesters en bisschoppen en do‐ van religie. Als ik mĳn opvatting in zegd, lĳkt me een grove versimpeling.
Zo hoopten veel door de Romeinen on-
minees zullen zelf wel geloven dat de opiummetafoor zou wringen, dan derdrukte Joden omstreeks het jaar 1
hun religie de moraal heeft uitge‐ zou dat zĳn: de drugsdealer die helemaal niet op een hiernamaals, maar
vonden, en deze fictie draagt natuur‐ moeite moet doen om zĳn eigen op een glorieuze opstand onder leiding
lĳk bĳ tot hun status. In islamitische verslaving te bekostigen, en in van een Gezalfde (Masjiach, Christus)
en daarna herstel van de oude glorie
landen hebben islamitische geeste‐ plaats van een fatsoenlĳk vak te le‐ van het Joodse theocratische koninkrĳk,
lĳken uiteraard een enorm gezag. In ren, het nefaste spul aan anderen een soort herhaling van de strĳd der
circa een dozĳn islamitische landen probeert te slĳten. Makkabeeën. Het gevolg was een ware
staat er de doodstraf op afvalligheid. horde van would-be-messiassen waar-
Noten mee het onveranderlĳk slecht afliep. En
Een onvoorzichtig woord kan je 1. De Britten importeerden enorme hoe- in grote delen van de wereld gelooft
daar het leven kosten. ‘Bĳ ons’ was veelheden thee uit China, en konden men in reïncarnatie totdat de ziel na
er vroeger heel wat meer nodig om niets verkopen aan China. China had vele malen hergebruik uiteindelĳk be-
je op de brandstapel wegens ketterĳ genoeg van alles. vrĳd is van dit tranendal en opgaat in
te brengen. 2. Ook Lenin sprak van ‘opium van het het niets. Er is geen automatisme ‘ellen-
volk’, zie https://www.marxists.org/ne- de geeft geloof in hiernamaals’. En dat-
De activiteiten van dokters, derlands/lenin/1905/1905socgods- zelfde hiernamaalsgeloof wordt in de is-
dansleraren, dakdekkers en dia‐ dienst.htm lam helemaal niet gebruikt om onder-
mantslĳpers worden beloond omdat In die redevoering stelt Lenin ook: ‘De drukte massa’s koest te houden, maar
ze iets kunnen. Het hoofdproduct machteloosheid van de uitgebuite klas- om strĳders te motiveren om martelaars
se in de strĳd tegen de uitbuiters brengt te worden. En het zĳn ook die strĳders
van priesters, goeroes, imams en do‐ even onvermĳdelĳk het geloof in een be- niet die dat paradĳs bedenken!
minees, namelĳk contact met God ter leven in het hiernamaals voort als de
of goden, is van dien aard dat ze het machteloosheid van de wilde in zĳn
Australië mag niet capituleren voor de katholieke kruistocht

tegen anticonceptie in connectie met COVID-19
Dana Forrest
vertaling: René van Elst verantwoordelĳk was voor het massale misbruik van
kinderen. Maar om eerlĳk te zĳn, niet alle katholieke
De Katholieke Kerk heeft geprotesteerd tegen geestelĳken hebben kinderen verkracht, sommigen van
het besluit van de Australische regering om de hen stopten het slechts in de doofpot.
Ondertussen hebben andere religieuze leiders hun ei‐
COVID-19 vaccinontwikkeling van de Univer‐ gen 'ethische' zorgen geuit over het vaccin, hoewel som‐
siteit van Oxford te steunen. mige van hun organisaties een eigen duister verleden
hebben. Anglicaanse en Grieks-orthodoxe aartsbisschop‐
De katholieke aartsbisschop van Sydney heeft aan de pen hebben de brief mede-ondertekend. Vervolgens gaf
Australische premier geschreven om zĳn morele be‐ de voorzitter van de Australische Federatie van Islamiti‐
zorgdheid etover te uiten dat de proeven in Oxford wor‐ sche Raden (AFIC), Dr. Rateb Jneid, een verklaring uit
den gedaan met cellĳnen van een foetus die is geabor‐ die hen in wezen napraatte. Met een volledig gebrek aan
teerd in de jaren '70. Dit ondanks het feit dat andere ironie citeerde hĳ de Nationale Sharia Adviesraad van de
alom toegepaste vaccins, waaronder rubella, hepatitis A AFIC over het belang van "het recht van de foetus om
en rabiës vaccins, "oorspronkelĳk afkomstig zĳn van zĳn eigen lichamelĳke integriteit te behouden." Was het
menselĳk foetaal weefsel." maar zo dat de Sharia zulke rechten ook aan volwassen
Dus we krĳgen van een vertegenwoordiger van de vrouwen toekende, niet alleen aan foetussen.
katholieke kerk een preek over moraal? Een kerk die
Anti-anticon- Onthouding
ceptie Men kan de katholieke kerk zeker niet schuldig verkla‐
Het is niet onge‐ ren aan al deze sterfgevallen, gezien de belemmerende
woon dat dergelĳ‐ maatregelen van andere dominante religies, en zelfs re‐
ke clericale con‐ geringen, in de door HIV geteisterde regio's. Voorts zĳn
currenten hun sommige katholieke welzĳnswerkers het niet eens met
krachten bundelen de uitspraken van de kerk over anticonceptie, maar ge‐
wanneer het hen zien het officiële standpunt van de kerk moet zo'n verzet
uitkomt, vooral als vaak heimelĳk zĳn. Dit betekent dat het geen-con‐
het gaat om het be‐ dooms-beleid van de kerk heeft bĳgedragen tot een do‐
lemmeren van we‐ dental op genocideschaal.
Dr. Rateb Jneid tenschap en vrĳ‐ Natuurlĳk zouden sommige katholieken beweren dat
heid. de kerk niet verantwoordelĳk kan worden gehouden
Zo is het feit dat in de tweede helft van de jaren '90 voor de seksuele keuzes van mensen. De Afrikanen en
de toenmalige aartsbisschop van Nairobi, Maurice Mi‐ Latĳns-Amerikanen hadden immers onthouding kunn
chael Otunga, de krachten bundelde met Keniaanse toepassen. Net als katholieken in de eerste wereld doen?
imams om condooms en pamfletten over seksuele voor‐ Precies – dat doen ze niet. Toch blĳven deze eerste-we‐
lichting publiekelĳk te verbranden. reld-katholieken een kerk steunen waarvan het beleid
Niet alle godsdiensten of christelĳke denominaties arme mensen verder de armoede en ziekte in drĳft, ter‐
voeren een beleid dat gericht is op het uitbannen van wĳl katholieken in de westerse wereld van twee walle‐
contraceptie, maar de katholiek kerk wel. Daar komt bĳ tjes kunnen eten.
dat de helft van de christenen op de wereld katholiek is, Deze eerste-werelders hoeven niet te kiezen tussen
wat de kruistocht van het katholicisme tegen contracep‐ celibaat en veiligheid, ze kunnen gemakkelĳk toegang
tie extra gevaarlĳk maakt.. krĳgen tot condooms, de anticonceptiepil en andere vei‐
De katholieke kerk heeft nooit haar encycliek Huma‐ lige seksmethoden. En hoe komt dat? Doordat de meeste
nae Vitae uit 1968 ingetrokken, die kunstmatige anticon‐ regeringen in de westerse wereld zich hebben verzet te‐
ceptie verbood. Dit betekende dat elke vorm van be‐ gen de druk van de kerk om dergelĳke anticonceptie te
trouwbare anticonceptie, zoals condooms en de anticon‐ blokkeren.
ceptiepil, verboden was voor katholieken. Het Vaticaan Dus kunnen katholieken in de eerste wereld de pil
heeft dan ook herhaaldelĳk gelobbyd tegen voorlichting slikken en dan naar de kerk gaan voor een bruiloft in het
over veilige sex en de levering geblokkeerd van con‐ wit. Ze kunnen bepa‐
dooms en andere anticonceptiemiddelen. len wanneer en of ze
Soms vertellen ze onwaarheden die in hun agenda kinderen krĳgen, ter‐
van pas komen. In 2003 beweerde de president van de wĳl ze behoren tot
Pauselĳke Raad van het Vaticaan voor de Familie, een kerk die hun
kardinaal Alfonso Lopez Trujillo, dat "in condooms broeders in de derde
microscopische gaatjes zitten die het HIV-virus doorla‐ wereld verhindert
ten", hoewel deze bewering in strĳd was met de geves‐ hetzelfde te doen.
tigde wetenschap. Een dergelĳke
Dit is dezelfde kerk waarvan de huidige paus tot toegang tot betrouw‐
walgens toe preekt over het beëindigen van armoede in bare anticonceptie
de derde wereld, maar waarvan de praktĳken hebben tot geeft katholieke
de bestaande ellende hebben bĳgedragen. vrouwen in de eerste
De anti-anticonceptie-opstelling van de Katholieke wereld de vrĳheid
Kerk heeft gemaakt dat wanhopige vrouwen nauwelĳks om naar een carrière
een andere keus hebben dan om abortus te gebruiken als te streven. Als een
een de-facto anticonceptiemethode. Dit is ironisch ge‐ topfunctie hen wordt
zien het feit dat de kerk abortus ook verbiedt. In 2015 onthouden, kunnen
beviel in het katholiek overheerste Paraguay een 11-jarig ze een klacht indie‐
meisje, dat was verkracht door haar stiefvader, nadat ze nen over sekse-dis‐
van de autoriteiten (onder druk gezet door de kerk) geen kardinaal Alfonso Lopez Trujillo criminatie, terwĳl ze
toestemming had gekregen om een abortus te ondergaan. nog steeds actief en
Bedenk wel dat een dergelĳke bemoeienis met de ostentatief lid zĳn van een kerk die vrouwen verhindert
gezondheidsstelsels van landen niet alleen invloed heeft om kardinaal of paus te worden. Stel je de verontwaardi‐
op katholieken. Zo is bĳvoorbeeld iets meer dan 20% ging voor die zou opkomen als bedrĳven vrouwen ver‐
van de Kenianen katholiek, maar de katholieke kerk be‐ hinderden om algemeen directeur te worden. Bedenk dat
heert naar schatting ongeveer 40% van de gezondheids‐ het ook voor ons van belang is door wie de katholieke
zorg in dat land. kerk wordt geleid, aangezien religieuze organisaties di‐
In 2011 werd berekend dat van het wereldwĳde aan‐ verse belastingvrĳstellingen en financiering uit de staats‐
tal sterfgevallen door AIDS 70% zich had voorgedaan in kas ontvangen.
Afrika ten zuiden van de Sahara. Meer dan 15 miljoen Als een echtgenoot gewelddadig of ontrouw blĳkt te
Afrikanen waren al gestorven. zĳn, kunnen katholieken in de westerse wereld legaal
scheiden. Intussen leidt obstructie door de kerk in katho‐
liek overheerste bastions, zoals de Filippĳnen, er toe dat Katholieken in de westerse wereld zouden moeten
echtscheiding daar nog steeds niet legaal is. stoppen met het onderschrĳven van een geloof waarvan
Ook is het zo, dat toen de Filippĳnse regering pro‐ ze de regels weigeren te volgen. Een luxe die ze hebben
beerde om het aantal ongewenste zwangerschappen te gehad omdat secularisten hebben gevochten voor hun
verminderen, door het vaststellen van een wet om de ge‐ vrĳheden, terwĳl de religieuzen hebben gedeeld in de
zondheidscentra van de overheid gratis anticonceptie‐ buit. Maar erger is dat hun steun voor deze religie gevol‐
middelen te laten verspreiden, de katholieke kerk dat gen heeft voor degenen in de derde wereld die geen toe‐
probeerde te verhinderen. gang hebben tot levensreddende anticonceptiemiddelen -
De paus en de pers
Intussen stellen de als vrĳ beschouwde media paus Fran‐
ciscus nooit de moeilĳke vragen. Waarom verwĳt hĳ an‐
dere leiders dat zĳ niet genoeg doen om de armoede te
beëindigen, terwĳl zĳn eigen kerk beleid afdwingt dat
vrouwen blootsvoets en zwanger houdt?
Het meest schokkend is dat de pers meespeelt met
Franciscus' mediabewuste vermogen om de indruk te
wekken dat hĳ maatregelen voor veilige sex goedkeurt
terwĳl hĳ daar actief weerstand tegen biedt. Neem bĳ‐
voorbeeld deze kop uit Time: "Paus Franciscus vertelt
katholieken dat ze niet 'als konĳnen' moeten fokken;" dit
laat Franciscus klinken als een soort radicale anticoncep‐
tiehervormer. Maar in het feitelĳke verslag staat dat
Franciscus een Filipina een standje had gegeven "die
haar leven in gevaar had gebracht" om een groot gezin te
hebben. Hĳ adviseerde haar dat ze de door de kerk goed‐
gekeurde "natuurlĳke anticonceptiemethoden" had kun‐
nen gebruiken, een misleidende verwĳzing naar wat en dat is wat condooms zĳn in een door AIDS geteisterd
neerkomt op onthouding. Het is in wezen de oude ritme‐ land.
methode die inhoudt dat en vrouw zich onthoudt van Maar het is niet alleen de derde wereld waar het Va‐
seks gedurende de periode dat zĳ geacht wordt het meest ticaan macht uitoefent. Dit is de kerk die, ondanks mas‐
vruchtbaar te zĳn. sale misbruikschandalen, overheidssubsidies krĳgt om
Het blĳkt dat Franciscus zó tegen effectieve anticon‐ onze jongeren te onderwĳzen.
ceptie gekant is, dat hĳ de gratis anticonceptie wetge‐ Dit is de kerk die haar kudde met een permanent schuld‐
ving van de Filippĳnse regering "ideologische kolonisa‐ gevoel heeft opgezadeld, door ouders de bewakers van
tie" noemde. Er wordt geen melding gemaakt van het de moraal van hun kinderen te maken en door schande te
feit dat als de vrouw de door de kerk goedgekeurde me‐ spreken van degenen die toegeven aan hun natuurlĳke
thode had gebruikt, ze nog steeds zwanger had kunnen seksuele behoeften.
worden en had kunnen overlĳden, aangezien het manier Ondertussen propageert de kerk sluw het idee dat re‐
is om zwangerschap te vermĳden, die geen zekerheid ligie gerespecteerd moet worden, wat hen op slimme
biedt. wĳze beschermt tegen concrete uitdagingen.
Zelfs journalisten die zich anders niets wĳs laten ma‐ Maar het wordt tĳd dat we ons eigen morele standpunt
ken, lieten Franciscus doorkletsen, ook al zouden ze bepalen. Degenen die gedwongen worden om deze eligie
nooit zo toegeeflĳk zĳn voor een andere wereldleider. te volgen, kunnen verklaren dat ze niet langer een kerk
Zĳn dubbelzinnige toespraken zĳn slim opgesteld om kunnen steunen die kinderverkrachting heeft verdoezeld,
hem een man van mededogen te laten lĳken, maar hĳ die vrouwen blĳft discrimineren door geen leidende po‐
blĳft het kerkbeleid steunen dat tot lĳden en dood heeft sities in de kerk toe te staan, en waarvan het beleid in de
geleid. derde wereld heeft geleid tot een explosie van onge‐
Als paus Franciscus werkelĳk een einde wilde ma‐ wenste zwangerschappen en AIDS.
ken aan het wereldleed en de armoede, zou hĳ van het Bovendien zullen we ons niet langer tot beschaamde
intrekken van de encycliek van 1968 een dringende prio‐ stilte laten dwingen door een kerk die niet in praktĳk
riteit maken. brengt wat ze predikt.
Als onze regeringen capituleren voor hun religieuze ei‐
Niet capituleren! sen, is het mogelĳk dat religieuzen zowel als niet-religi‐
Natuurlĳk kunnen we kwaad zĳn op het Vaticaan, maar euzen geen effectief COVID-19 vaccin krĳgen, wat meer
ze zĳn niet de enige betrokkenen. De zich conformeren‐ doden en meer lockdowns betekent.
de media en zelfgenoegzame katholieken moeten enige Als we ons niet uitspreken kan het zĳn dat het lot
verantwoordelĳkheid dragen. Geen enkele leider kan im‐ van ons allen in hun handen ligt.
mers aan de macht blĳven zonder dat hĳ gesteund wordt.
Crypto-ongelovigen, kom te voorschĳn (2)

Anton Mullink
Onlangs verscheen een onderzoeks‐ die wezens te laten ontstaan. Ook ner. Gold dit gebod dan niet voor de
rapport van het Centraal Bureau wĳ mensen zĳn materiële wezens Allerhoogste zelf? Hĳ is een geest
voor de Statistiek met de vaststel‐ geëvolueerd uit complexe biologi‐ en toch kan hĳ een kind verwek‐
ling dat religie op zĳn retour is. sche processen. Het feit dat de we‐ ken? Zĳn zoon Jezus werd geboren
Meer dan de helft van de Nederlan‐ tenschap van de evolutie nog niet uit een maagd, de verloofde van Jo‐
ders zegt niet meer te geloven. Naar alles kan verklaren is geen reden het zef. De zoon sterft aan het kruis en
aanleiding daarvan klaagde de kers‐ bestaan van iets bovennatuurlĳks of zĳn almachtige algoede vader grĳpt
verse Theoloog des Vaderlands Ste‐ geestelĳks te veronderstellen. Wan‐ niet in? 'Mĳn God mĳn God, waar‐
fan Paas dat we de taal van de reli‐ neer we iets niet weten meteen roe‐ om hebt ge mĳ verlaten?', en hĳ is
gie kwĳt raken. [NRC 29 oktober pen: dan moet God er achter zitten, zelf God, wat moeten we daaarvan
2018, 'We raken de taal van de reli‐ heet dat in de atheïstische literatuur denken? Vader en zoon verheerlĳ‐
gie kwĳt'] Helaas is onze taal nog het aanroepen van 'the God of the ken menselĳk lĳden.
doordrenkt van onze christelĳke ge‐ gaps', de god van de hiaten, name‐ Jezus staat op uit zĳn graf en
schiedenis. Theologen en pastores lĳk in onze kennis. Dat is de kern stĳgt na een paar weken op naar de
mogen van geluk spreken dat veel van religie. hemel. Iets heel opmerkelĳks, maar
gelovigen weinig kennis hebben van Zelfs gelovigen die wel inzien de verrĳzenisverhalen in de bĳbel
de gruwelen van het Oude Testa‐ dat evolutie niet meer te ontkennen staan bol van de tegenstrĳdige de‐
ment. Ondanks schaarse barmharti‐ valt, menen nog dat God op een ge‐ tails. Dat maakt ze er niet geloof‐
ge teksten in het Nieuwe Testament geven moment heeft ingegrepen bĳ waardiger op. De evangelisten spre‐
is de strekking van de hele Bĳbel: het ontstaan van de mens en de ziel ken elkaar tegen wie en waar de eer‐
wĳ zĳn allen in zonde geboren en geïmplanteerd zou hebben. Er be‐ ste getuigen geweest zouden zĳn.
tot niets goeds in staat. De duidelĳ‐ staat geen ziel los van het lichaam. Geschiedschrĳvers van het begin
ke Bĳbelse opdracht luidt: Geloof in De ziel is geen ding; ziel, verstand van onze jaartelling vermelden niets
Jezus als de verlosser anders zal je of emoties zĳn functies van de ma‐ over zo'n opzienbarende gebeurtenis
eeuwig gemarteld worden. Hou van terie van het lichaam. Ons denkver‐ als een verrĳzenis. En wat die he‐
Mĳ of sterf. Dat lĳkt me een nogal mogen en onze gevoelens zĳn ver‐ melvaart betreft, overkomt zĳn
kromme uitnodiging tot aanhanke‐ gelĳkbaar met onze spĳsvertering, moeder Maria later hetzelfde feno‐
lĳkheid. Gelukkig dat de taal van de bloedsomloop, ademhaling. Zĳ be‐ menale en verbĳsterende wonder.
religie aan het verdwĳnen is. Ik zou staan niet los van ons lichaam. Het De hele katholieke gemeenschap
wensen dat we hierin een gidsland functioneren van de hersenen met neemt dit tenminste nog steeds als
konden zĳn. hun miljarden neuronen, neurotrans‐ een geloofswaarheid aan. Het werd
mitters en synapsen, is iets wat te‐ officieel pas in 1950 door Paus Pius
recht onze verwondering oproept, XII, de plaatsvervanger van God
maar geen reden om het bestaan van zelf, tot dogma verheven. Dit he‐
een niet-materiële god aan te ne‐ melvaartdogma is nog steeds niet
men. Er bestaat niets anders dan de herroepen, zoals wel gebeurde rond
materiële, natuurlĳke wereld, die tot de leerstelling van het voorgeborch‐
overdonderende en bedwelmende te, de plaats waar onschuldige niet
verbazing, bewondering en verwon‐ gedoopte kleine kinderen terecht
dering leidt. Nederlands grootste fi‐ zouden komen. Dat was een nuttig
losoof Spinoza, die zichzelf om op‐ verzinsel om te voorkomen dat die
portunistische redenen geen atheïst onschuldige kinderzieltjes in het va‐
noemde, sprak al van 'God ofwel de gevuur zouden moeten branden.
Natuur'. Waarom zĳn zoveel andere geloofs‐
waarheden nog steeds niet achter‐
Prof. Dr. Stefan Paas
Seks, zonde en sterke verha- haald verklaard?
len Er is geen enkele archeologische
Mens en materie In het Christendom verwekt God aanwĳzing dat er zoiets als een
De sterren zĳn niet aan het firma‐ een zoon bĳ een verloofde jonge zondvloed heeft plaats gevonden.
ment vastgemaakt nadat de wereld vrouw. Die mocht natuurlĳk niet ge‐ Mythes als de Ark van Noach zĳn er
door god geschapen was. Astrono‐ vreeën hebben, want dan zou haar in vele soorten o.a. het Gilgamesh
men hebben onomstotelĳk laten goddelĳke zoon ook met de erfzon‐ epos. Alle levende wezens op een
zien, dat de sterren er miljoenen ja‐ de belast zĳn. Seks, lichamelĳkheid stel na worden vernietigd. In zĳn
ren eerder waren dan de wereld. en genieten is slecht. Daarmee boek Magdalena [Magdalena,
Evolutiebiologen en paleontologen draag je de erfzonde over. 'U zult Maarten ’t Hart, hfdst. De Ark van
hebben aangetoond dat alle levende geen echtbreuk plegen.' Dit is een Noach, Uitg.Arbeiderspers Amster‐
wezens zĳn ontstaan uit minuscule gebod tegen seksuele relaties met dam 2015], het verhaal over zĳn ge‐
biologische organismen. Miljoenen iemand anders dan je huwelĳkspart‐ lovige moeder, vertelt Maarten 't
jaren had de evolutie nodig om al
Hart uitgebreid en hilarisch over het Moraal en geloof ken, hongerige mensen te eten ge‐
waanzinnige verzamelen van alle Dan Barker, een ex-dominee, stelt ven, zĳn goed op zichzelf en niet
dieren in die ark. Hoe redden de dat het wel erg merkwaardig is om pas door het feit dat een verzonnen
kangoeroes het om vanuit Australië God alwetend en algoed te noemen. profeet aan het begin van onze jaar‐
bĳtĳds bĳ de ark te zĳn in het Mid‐ In verschillende van zĳn YouTube- telling, of de profeet Mohammed
den Oosten? video's haalt hĳ het begrip van een zeshonderd jaar later, daar iets over
Geloof blĳkt onuitputtelĳk. Mĳ goede God wezenlĳk onderuit. Een gezegd zou hebben. Zulke profeten
viel het in mĳn roomse jaren steeds God die alwetend en algoed is, had hebben we gelukkig niet nodig om
moeilĳker nog een zinnige draai te aanslagen als die op de Twin Towers ons sociaal te gedragen. Mensen die
geven aan de katholieke leerstellin‐ of het Bataclan theater toch kunnen actief zĳn in Unicef, Vluchtelingen‐
gen, feesten en rituelen. Hoe kan die voorkomen. Ieder mens die deze werk of bĳ het Rode Kruis hebben
verlosser Jezus het klaarspelen do‐ zou hebben kunnen voorkomen, zou geen geloof in buitenaardse wezens
den weer tot leven te wekken? Waar dat gedaan hebben. Daarnaast is het nodig om hun barmhartige werk te
haalde hĳ de goochelaarstruc van‐ misselĳkmakend te bedenken dat de verrichten. Zo heeft ook de motiva‐
daan om water in wĳn te verande‐ Alwetende hier wel een bedoeling tie van bĳvoorbeeld Artsen Zonder
ren? Op deze laatste vaardigheid mee gehad zou hebben, of erger Grenzen om mensen te helpen niets
ben ik trouwens wel jaloers. Blĳven nog, dat het een straf zou zĳn voor te maken met een vermeend leven
leven na je dood? Vele godsdienst‐ de decadente stĳl van leven in de na dit ondermaanse. Zĳ voldoen aan
wetenschappers hebben duidelĳk Westerse wereld. Je kunt beter van de meest wezenlĳke morele op‐
gemaakt dat de angst voor de dood doen hebben met gewone sociaal dracht: lĳden verminderen of probe‐
de bron is van hemelse verhalen. De voelende mensen dan met zo'n God. ren te voorkomen. Het is harder no‐
wens niet dood te gaan is de vader Wie hier redelĳk over denkt kan dig je zorgen te maken over het le‐
van deze absurde gedachte van een toch geen andere conclusie trekken ven vóór de dood dan over dat ver‐
hiernamaals. Voor mĳ stond allang dan dat zo'n God niet bestaat. zonnen leven erna. Mensen troosten
als een paal boven water: als je Goede gelovigen hebben slechte dat er na dit tranendal een beter le‐
dood gaat, ben je er gewéést. Een redenen om goed te zĳn, terwĳl er ven volgt is simpelweg boerenbe‐
losse ziel overleeft niet. Al jaren voldoende redelĳke en goede motie‐ drog. Gelovigen wachten op iemand
blĳkt uit het islamitisch terrorisme ven zĳn om ons sociaal en solidair die de wereld nieuw en gelukkig zal
hoe rampzalig zo'n ongerĳmd ge‐ te gedragen. Natuurwetenschapper maken. Atheïsten, vrĳdenkers, scep‐
loof in een leven na de dood kan Steven Weinberg formuleerde ooit tici en humanisten werken er hier en
uitpakken. De Islam nam dat onzali‐ een regelmatig geciteerde stelling nu aan.
ge idee van schepping en paradĳs die te denken geeft: "Religie is een
trouwens over van de christenen. belediging van de menselĳke waar‐ Breken met geloof
Zelf had ik na verloop van tĳd het digheid. Met of zonder godsdienst Mĳn breuk met het geloof verwĳd‐
geloof niet meer, maar ik speelde zou je goede mensen hebben die de mĳn blik op het leven zelf en
het niettemin klaar om er op de goede dingen doen en slechte men‐ maakte mĳn bewondering en waar‐
preekstoel en in de jungle van Pak‐ sen die slechte dingen doen. Maar dering voor het feit van ons leven
istan, zĳ het vaak met kromme te‐ om goede mensen slechte dingen te alleen maar intenser. Er valt veel te
nen, over te spreken. Op de span‐ laten doen, daarvoor heb je religie winnen bĳ het afzweren van geloof.
ningen die deze situatie opleverde nodig." De fascinatie over de complexheid
kom ik later terug. Waanzinnig is het te stellen dat en schoonheid van de wereld is een
Met Seth Andrews, een voormalig alleen gelovigen beschikken over bron van intense levensvreugde.
christelĳke radioprogrammamaker een moraal. Er zĳn talrĳke redenen Mensen die zeggen wel in een God
in de VS, kan ik nu uit de grond van om het omgekeerde te beweren. Op‐ te geloven, maar hem Liefde noe‐
mĳn hart zeggen: Het christelĳke dracht van hogerhand, ofwel de zo‐ men of hem identificeren met het
geloof liet me spreken als waanzin‐ genaamde goddelĳke bevelstheorie, wonderlĳke universum, zĳn eigen‐
nige. [Youtube-video’s van Seth An‐ het verdienmodel, het lonkende idee lĳk gewoon atheïsten. Jammer dat
drews o.a.: https://www.youtube van beloning voor het goede en de ze dat zelf nog niet zo formuleren.
.com/watch?v=URr0O9aHW38 ] angst voor straf n.a.v. slecht gedrag Ze geloven niet in een God die een
in het hiernamaals lĳken slechte persoonlĳke relatie met hen zou
motieven. Naast de reële sociale be‐ hebben of tot wie ze hun gebeden
trokkenheid lĳkt er bĳ christelĳke kunnen richten. De motivatie volop
organisaties altĳd een verborgen van het leven te genieten en er iets
agenda te zĳn: bĳ de verklaring van van te maken wordt door de rimram
hun motieven komt steeds de ver‐ van het geloof terzĳde geschoven.
kondiging van het geloof in het Het leven is een ongeëvenaarde bui‐
christendom op de proppen. Een be‐ tenkans. Het is meer dan de moeite
denkelĳke vorm van koppelver‐ waard daar iets mee te doen. 'En wat
koop. Het gaat dan uiteindelĳk om komt er voor in de plaats bĳ het
de verkondiging van het geloof. vaarwel zeggen van het christelĳk
Er zĳn menselĳke en positieve geloof?,' vroeg een KRO-journalist
redenen genoeg om minderbedeel‐ die bĳ een Vrĳdenkersbĳeenkomst
den een perspectief op een beter le‐ zĳn licht wilde opsteken over athe‐
Seth Andrews ven te geven. Gevangenen bezoe‐ ïsme in Nederland. Mĳn antwoord
op die simplistische vraag was: Al‐ Ik kwam uit de geloofskast en Zonder rancune
les! Het leven, genieten van natuur, realiseerde me dat ik ruim dertig Graag wil ik twĳfelaars stimuleren
kunst, fietstochten, wandelingen of jaar in het geloof had vastgezeten. tot openlĳke afval van elk geloof in
een dagje oppassen op de kleinkin‐ Ik had er met de beste bedoelingen nog nooit aangetoonde bovenna‐
deren. Daarnaast is zĳn vraag na‐ veel in geïnvesteerd. De houdgreep tuurlĳke wezens. Uittrede uit kloos‐
tuurlĳk zinloos, als we serieus ne‐ van een gelovig milieu en de lang‐ ter, priesterschap en katholiek ge‐
men dat het bestaan van welke God durige indoctrinatie zĳn knellend. loof leidde in mĳn denken logi‐
dan ook gewoon niet waar is. Gevangen zitten in een geloofsbub‐ scherwĳze tot de conclusie dat geen
bel is m.i. funest enkel geloof waar kán zĳn m.b.t.
voor helder en pretenties over het bestaan van go‐
menselĳk den‐ den, engelen, duivels, of welk bui‐
ken. Ontsnappen tennatuurlĳk superwezen dan ook.
uit de kooi van Door de omstandigheid dat ik in
een religie biedt een katholiek nest uit het ei kwam
de kans om vrĳ en met warmte werd uitgebroed zal
in deze wereld ik in volgende bladzĳden mĳn kri‐
rond te vliegen. tiek voornamelĳk richten op de ka‐
'Uit de kast ko‐ tholieke kerk. De motivatie om
men' roept asso‐ atheïst te zĳn is vooral gelegen in de
ciaties op met absurditeit van de katholieke leer.
het naar buiten Daarnaast vormt de bedenkelĳke rol
komen van ho‐ die de katholieke kerk en het chris‐
moseksuelen. telĳke westen hebben gespeeld in de
Toch kies ik uit‐ geschiedenis een dwingende aanlei‐
drukkelĳk voor ding om bĳ anderen geloofstwĳfel
deze term van‐ aan te moedigen. De katholieke
wege de vele kerk is de machtigste en grootste
overeenkomsten. geloofsgemeenschap in de wereld
Ook homoseksu‐ met meer dan een miljard aanhan‐
Anton Mullink (links) en KRO-intervie- elen ervaren vaak spanning en onbe‐ gers. Historisch gezien heeft het
wer Wilfred Scholten van het program- grip bĳ hun familieleden of zelfs christendom zelf, ook de katholieke
ma "Kruispunt" bĳ de Vrĳdenkersbĳeen-
komst in Café Willem Slok in Utrecht op een breuk als ze voor hun geaard‐ kerk, meer ellende veroorzaakt dan
4 april 2016. Foto R. van Elst. heid uitkomen. Een ander aantrek‐ de islam. De seksschandalen van de
kelĳk facet van deze term 'uit de roomse moraalridders zĳn m.i. geen
Mĳn sprong om mĳn gezonde ver‐ kast komen' is het feit, dat de katho‐ ongelukkig toeval. Het door pausen
stand voorrang te geven en niets aan lieke kerk nog steeds de homosek‐ en bisschoppen onder de mĳter hou‐
te nemen omdat het in een zoge‐ suelen niet erkent. Zĳ worden zoge‐ den van dit omvangrĳke schandaal
naamd heilig boek staat is mĳ altĳd naamd liefdevol welkom geheten in is een veeg teken. Hoeveel mensen
goed blĳven bevallen. Ook mĳn af‐ kerkelĳke gemeenschappen. Ik ver‐ zĳn er niet door hen getraumati‐
hankelĳkheid van de opvoeders, die moed dat de onuitgesproken bedoe‐ seerd? Duizenden kinderen werden
ik vertrouwde en van wie ik afhan‐ ling is dat ze al biddend wel van slachtoffer van deze roomse zeden‐
kelĳk was, is niet langer meer een hun zondige leven bekeerd zullen predikers.
reden om te geloven in mythologi‐ worden en zich openstellen voor een Omdat mĳn ontdekking van de
sche verhalen. psychotherapeutische behandeling onwaarheid van het katholieke en
Voor denkers, mensen die ge‐ ter genezing. Zĳ mogen van de paus elk ander geloof veel met mĳn fa‐
woon de rede serieus nemen en we‐ homoseksueel zĳn, maar ze mogen milieachtergrond te maken heeft,
tenschappers, is geloof een on‐ het niet in de praktĳk vorm geven. bood ik mĳn boek Ongelofelĳk aan
deugd, voor gelovigen een deugd. Dat veel mensen homoseksueel ge‐ aan mĳn broers en zusters. Natuur‐
Worden veel mensen niet emotio‐ boren worden, wordt door de katho‐ lĳk wisten ze allang dat ik geen fa‐
neel wanneer tĳdens bĳvoorbeeld lieke kerk nog steeds krampachtig natiek aanhanger van de katholieke
de begrafenis van een gelovig fami‐ ontkend. Waarom gelovige homo‐ kerk meer was. Een zus gaf te ken‐
lielid keer op keer door de sprekers seksuelen toch zo graag erkenning nen dat ze al wel wist dat ik gekke
vermeld wordt: hĳ/zĳ was een diep‐ binnen hun kerkgemeenschap willen dingen deed. Ze had ingezonden
gelovig mens. Alsof dat een ver‐ blĳven ontvangen is mĳ een raad‐ brieven in de Volkskrant gelezen,
dienste is. Toen een zus van me, die sel. Voor sommigen is een tweede waarin ik voor het atheïsme op‐
al enige jaren weduwe was, over‐ keer uit de kast komen misschien kwam en stelde dat een seculiere
leed, merkte een gelovige kennis een bevrĳdende suggestie: laat de wereld het beste perspectief biedt op
op: 'nu is ze gelukkig weer bĳ haar kerk de kerk. Twĳfelende homosek‐ vrede en harmonie. Suggereerde
man.' Ik sta perplex bĳ zo'n opmer‐ suele gelovigen zou ik willen aanra‐ mĳn zus met haar bewering dat ik
king. Hoe kan een in andere opzich‐ den ook uit de geloofskast te ko‐ eigenlĳk gek ben door God te loo‐
ten gezond denkend mens dit in alle men. chenen? Ben ik een slechterik?
ernst en zonder te knipperen met Schĳnbaar krĳgt ze daarin steun van
zĳn ogen zeggen? het woord van God. In psalm 53:2-3
schrĳft David: 'De dwaas zegt bĳ
zichzelf: er is geen God. Slecht en Daar begint de indoctrinatie al. na zou willen geven. Het tegendeel
schandelĳk is zĳn gedrag; er is nie‐ Doorgaans gebeurt het met de no‐ is waar; op geen enkele manier voel
mand, die het goede wil doen.' Twee belste bedoelingen, veronderstel ik. ik rancune of boosheid naar mĳn
zussen en één broer stelden er geen Het is ingewikkeld jezelf te ontdoen achtergrond. Ik heb fijne en positie‐
prĳs op het boek te ontvangen. Het van deze hersenspoeling. ve herinneringen aan mĳn jeugd op
zou me niet verbazen, als ze toch het platteland in de Achterhoek.
via andere familieleden die het wel Iets goeds willen doen Dezelfde zus die ooit vroeg of het
accepteerden dit boek toch gelezen De broer die mĳn verhaal helemaal geloof op waarheid berustte, zei: 'Je
hebben. afwees, suggereerde dat ik met mĳn mag wel denken dat er geen God
Wat ik mĳn familieleden heb verhaal een mislukt leven zou wil‐ bestaat, maar het is toch niet nodig
willen verduidelĳken, is dat ik mĳn len goedpraten. Ook beweerde hĳ dat aan de grote klok te hangen.
ouders of andere familieleden geen dat er zonder geloof geen moraal Waarom moest je daar zo nodig een
enkel verwĳt maak. Ik heb geen he‐ boek over schrĳven?' Iets heel be‐
kel aan gelovigen, wel aan geloof. langrĳks ontdekken, en dat niet
Ik voel geen boosheid over mĳn ge‐ doorvertellen, dat was voor mĳ
loofsopvoeding door ouders en door geen optie. Hoe was dat toen ik nog
leraren tĳdens mĳn priesteroplei‐ geloofde? Ik kan van mezelf zeg‐
ding. Zĳ allen zĳn op hun beurt gen, dat ik niet zozeer priester wilde
door geloofsopvoeding geïndoctri‐ worden om het geloof te versprei‐
neerd en gehersenspoeld. Wel jam‐ den. Veeleer had ik vagelĳk iets
mer vind ik het dat ze mĳ nooit voor ogen als 'iets goeds voor men‐
deelgenoot gemaakt hebben van sen te willen doen'. In mĳn jeugdige
twĳfels, die m.i. ook bĳ hen soms fantasie kwam toen niets anders bĳ
de kop opgestoken moeten hebben. mogelĳk is. Ik ben me na mĳn afval me op dan pater te willen worden.
Erg vind ik het dat deze geloofsop‐ toch niet als een losgeslagen wilde‐ Pastoors en kapelaans kwamen thuis
voeding ofwel hersenspoeling nog bras of crimineel gaan gedragen. vaak over de vloer. Geestelĳken die
gewoon doorgaat. Deze opvoeders Ook van geen enkele andere ongelo‐ ik kende waren goed voor de men‐
zĳn zelf slachtoffer en onbewust vige is mĳ ooit gebleken, dat ze ge‐ sen en bezochten zieken, en hielpen
maken zĳ nieuwe slachtoffers. Athe‐ brek aan moraal hebben. Miljoenen mensen die het moeilĳk hadden.
ïstische auteurs spreken schande mensen leiden een gelukkig en mo‐ Ironisch is het dat vooral door de
van het feit, dat kinderen katholieke, raal hoogstaand leven zonder ook studie filosofie en theologie bĳ mĳ
protestantse of islamitische kinderen maar in welke god te geloven. Daar‐ het vermogen gegroeid is zelf kri‐
genoemd worden. Kinderen van ge‐ naast gaf diezelfde broer een beetje tisch te denken, en steeds minder op
lovige ouders zĳn door dit feit al‐ de indruk te vermoeden, dat ik mĳn gezag iets aan te nemen.
leen nog geen gelovige kinderen. katholieke familie eigenlĳk een trap
Wordt vervolgd.
Debatteren in plaats van framen

Enno Nuy
Reactie op Sicco Polders Over Nationaal bewustzĳn
Mensen richten standbeelden op om de uitgebeelde per‐
het verwĳderen van standbeelden soon te eren. Kennelĳk staat die persoon voor iets waar wĳ
waarde aan hechten. Zoveel waarde dat die persoon ook
In de Vrĳdenker van oktober 2020 reageert Sicco Pol‐ onder de aandacht van generaties na ons moet worden ge‐
ders op mĳn artikel over slavernĳ van een maand eer‐ bracht. Kennelĳk vinden wĳ zulke personen tot onze natio‐
der. Dat hĳ het niet eens is met mĳn uitspraak dat het nale geschiedenis, ons cultureel erfgoed, onze identiteit be‐
verwĳderen van standbeelden een kwestie van bescha‐ horen.
ving is, is geen enkel probleem. Dan hebben we ten‐ Er kwam een standbeeld van J.P. Coen in 1893* ofwel
minste een discussie. Maar hĳ zet mĳ ook weg als een 264 jaar nadat de koopman en gouverneur-generaal was
gutmensch en lĳkt te suggereren dat ik met mĳn overleden. Reeds bĳ de onthulling van het standbeeld
standpunten mĳzelf moreel onfeilbaar acht. Ik ben wel maakten mensen er bezwaar tegen, vanwege de rol van
voor erger uitgemaakt hoor, dus ik lig er niet wakker Coen bĳ de slachting onder de bevolking van de Banda-ei‐
van. Maar volgens mĳ heeft dat framen met debat landen. Het standbeeld kwam er omdat er kennelĳk, zo
weinig van doen. Zĳn reactie kan ik niet onbeant‐ meende men, behoefte bestond aan het oppeppen van onze
woord laten. nationale trots nadat België zich van de Nederlanden had
afgesplitst.
Standbeelden komen vaak op een wat mistige wĳze tot
stand. Er heerst een gevoel, er ontstaat een particulier of
overheidsinitiatief, er wordt gelobbyd, er worden midde‐ gang, daar kan ik zoals gezegd niet van wakker liggen.
len vrĳgemaakt, er komt vast een of andere commissie Die nieuwkomers confronteren ons met een deel van
aan te pas en op zekere dag staat er dat standbeeld. onze geschiedenis waarvoor wĳ nooit belangstelling
Ik betwĳfel ten zeerste of standbeelden werkelĳk hadden of waar we bewust de ogen voor sloten. We tur‐
helpen als het erom gaat een nationaal bewustzĳn te cre‐ ned a blind eye. En hoe menselĳk het misschien ook is
ëren. Dat zou misschien het geval kunnen zĳn als zo’n om een verleden te koesteren dat ons het beste uitkomt,
standbeeld een centraal punt vertegenwoordigt rondom hoe menselĳk het misschien ook is om ons onwelgevalli‐
welk een cultus van bewieroking kan worden gekoes‐ ge episoden uit onze geschiedenis weg te retoucheren,
terd, compleet met jaarlĳkse herdenkingen en zo voort. we kunnen die geschiedenis niet ongedaan maken: niet
In de meeste gevallen echter lopen we allemaal achte‐ mét standbeelden, niet zónder standbeelden.
loos voorbĳ aan zo’n standbeeld en vaak heeft de argelo‐
ze passant geen flauw benul van wie er met dat stand‐ Zindelĳke discussie
beeld geëerd wordt. De publieke ruimte is er voor iedereen, voor alle Neder‐
Totdat er bewegingen ontstaan die van zo’n stand‐ landers inclusief rĳksgenoten en immigranten. De be‐
beeld af willen. Ha, dan komt onze nationale trots, onze doeling is toch echt dat iedereen zich in die publieke
identiteit opeens weer bovendrĳven. Vrĳwel altĳd opge‐ ruimte een beetje senang voelt. Natuurlĳk kun je een
jaagd en in beweging gebracht door politici die altoos standbeeld negeren of je kunt er met een grote boog om‐
behoefte hebben aan reuring en in zo’n standbeeld een heen lopen. Maar waarom zouden we dit fenomeen al‐
perfecte hefboom zien om hun gedachtegoed nog eens leen maar op kunnen lossen door een soort opgelegde
onder onze aandacht te brengen. Daar slaan mensen wel cognitieve dissonantie? Nee, laten we die ander, die hier
op aan. ook woont en leeft, nou eens serieus nemen. Men neemt
aanstoot aan een enkel standbeeld, men neemt aanstoot
aan zwarte piet. En daar zĳn goede gronden voor. En dus
moeten we het er met elkaar over hebben. Juist omdat
het om de openbare ruimte gaat, die er voor ons allemaal
is. En dat betekent geenszins dat elk tegengeluid, onge‐
acht de omvang ervan, maar gehonoreerd zou moeten
worden.
Er ligt inmiddels een advies om roofkunst terug te
Stand-
geven aan de oorspronkelĳke eigenaren. Moet ik uit zĳn
beeld J.P. reactie opmaken dat Sicco daar ook geen voorstander
Coen te van is? Hoe het ook zĳ, feit is dat het voor heel veel au‐
Hoorn. tochtone Nederlanders moeilĳk te verdragen is wanneer
Foto R. nieuwkomers ook om een beetje plek in de publieke
van Elst
(2002) ruimte vragen. En er zĳn altĳd politici te vinden die zul‐
ke vuurtjes graag opstoken.
Ik houd niet van geweld, ik heb er een hekel aan. Ik
Maatschappelĳk vraagstuk
ben er geen voorstander van standbeelden omver te trek‐
Nu zĳn we 127 jaar verder en de bevolkingssamenstel‐
ken. Er moet, inderdaad, eerst een zindelĳke discussie
ling van ons land is zeer aanzienlĳk gewĳzigd ten op‐
over plaats vinden. De politiek staat voorop met die gra‐
zichte van 1893, het jaar waarin het standbeeld voor J.P.
tuite kreet. Vervolgens blĳft het oorverdovend stil, voor
Coen werd opgericht. In 1900** telde Nederland ruim
de meeste politici is zo’n discussie glad ĳs die altĳd het
vĳftigduizend inwoners met een andere dan de Neder‐
risico van stemmenverlies met zich meebrengt. Laten
landse nationaliteit. Heden ten dage gaat het om ruim 9
we die discussie vooral wél met elkaar voeren. En mĳn
procent van de Nederlandse bevolking.
artikel over slavernĳ was mĳn bĳdrage aan deze discus‐
Honderdzevenentwintig jaar lang kon J.P. Coen kri‐
sie. En ik houd staande dat het verwĳderen van stand‐
tiekloos geëerd en bewonderd worden omdat de oprich‐
beelden die op discutabele wĳze tot stand zĳn gekomen,
ters van het standbeeld er doelbewust voor kozen een be‐
een kwestie van beschaving is. Wĳ moeten laten zien dat
langrĳk deel van diens geschiedenis niet te betrekken bĳ
wĳ nieuwkomers verwelkomen en hen een gelĳkwaardi‐
hun eindoordeel: dit is een held en daar moeten we trots
ge plaats in onze samenleving waardig vinden, gunnen.
op zĳn. Is dat netjes? Wel, ze kwamen er mee weg.
En nogmaals, als ik om dit standpunt een gutmensch
Terecht stelt Sicco Polders de vraag van de proporti‐
ben, dan maar een gutmensch.
onaliteit. Bĳ hoeveel commotie is een reactie gewenst of
te rechtvaardigen? Het gaat hier om een maatschappelĳk
en daarmee politiek vraagstuk. De wereldwĳde oproep Voor de zekerheid herhaal ik het nog maar een keer: met
van wat we hier gemakshalve maar de Black Lives Mat‐ alleen maar het verwĳderen van standbeelden, het ver‐
ter beweging noemen kan niet genegeerd worden. De di‐ mĳden van zwarte piet en teruggave van roofkunst wordt
recte relatie tussen rassendiscriminatie en slavernĳ even‐ er nog helemaal niets bereikt. Dat alles is slechts het
min. Aan de eis van proportionaliteit lĳkt mĳ in deze (noodzakelĳke) begin van een open en eerlĳk debat. La‐
kwestie wel voldaan. ten we dus debatteren met elkaar, niet framen.
Ik erger mĳ al decennia lang aan de onwil van veel
medeburgers een klein beetje ruimte te maken voor *Zie wikipedia Standbeeld van Jan Pieterszoon Coen
**Bevolkingsatlas van Nederland demografische ont-
nieuwkomers in ons land, of ze nu rĳksgenoten zĳn of wikkelingen van 1850 tot heden, Nederlands Interdis-
niet. Wilt u mĳ daarom een gutmensch noemen? Ga uw ciplinair Demografisch Instituut, pagina 148
De logica van geloven

Rik Min
Maar we hebben er
nog steeds niets
van geleerd.
Door de hele geschiedenis heen
hebben de mensen geprobeerd om
dat wat ze niet begrepen een vorm
te geven en een verklaring te zoe‐
ken. Voor donder en bliksem dach‐
ten ze in Europa aan iemand die met
‘een krĳgswagen over de wolken
reed’. Het geluid deed hen er nu
eenmaal aan denken en de persoon
die dit zomaar kon werd een god ge‐
noemd. Denk aan Wodan, die als hĳ
kwaad werd enorm te keer kon
gaan. In Indonesië dachten de men‐
sen dat na de dood van hun gelief‐
den hun geest ‘achter de bergen’ of
wel nog achter elk bosje of elke
woudreus moest zitten. De angst
voor nachtelĳke geluiden en de on‐ eten. Het is allemaal een vorm van ment bevatten veel nuttige verhalen.
kunde omtrent het doodgaan maak‐ cultuur. Net als klompendansen of Bĳvoorbeeld de tocht ‘door de
ten zo iets aannemelĳk. De natuur grote feesten geven. Later kwamen woestĳn’ naar ‘het beloofde land’
herbergde dan bepaalde goden; net dit soort lieden ook om de hoek kĳ‐ die 40 jaar duurde. Halverwege, na
als bĳ de indianen. Er zit een be‐ ken bĳ trouwerĳen en geboortes. 20 jaar, begon het volk te morren en
paalde logica in zo iets te geloven Een soort ceremoniemeesters. Vaak ‘een gouden kalf te aanbidden’ in
als je fenomenen niet snapt en uit gingen ze er ook nog bĳ filosoferen. plaats van nog even 20 jaar door te
kunt leggen aan je kinderen. En kreeg je prachtige rituelen. Velen zetten tot het einddoel bereikt was.
De Grieken en de Romeinen vinden dat prachtig. Het geeft het De geschiedenis zit vol met derge‐
hadden voor elk fenomeen wel een leven en werken van alledag een be‐ lĳke beloftes voor een betere we‐
soort verklaring en dus ook een be‐ paalde kleur en kleurigheid. Alle reld. Maar de bevolking pikt het nu
paalde ‘god’ die dergelĳke krachten soorten culturen zĳn door de eeu‐ eenmaal vaak niet. Denk aan de
kon opwekken. wen heen gekomen en gegaan. Tem‐ Oost-Europese volkeren die begon‐
pels zĳn ingestort en kerken zullen nen te morren toen in 1989 de ver‐
De christelĳke wereld kwam ook net als moskeeën ook instorten. wezenlĳking van de beloftes van het
niet veel verder. Bĳ het graf van een Sommige blĳven behouden – en socialisme wat te lang uitbleef.
overledene vertelde men de kinde‐ worden gerestaureerd ‒ omdat ze Denk ook aan de parabel van de
ren maar dat hun overleden vader een kostbare uiting zĳn van een ver‐ wĳngaard. De loonarbeider die in
‘nog ergens’ was en dat zĳn ideeën vlogen cultuur. Maar hun goden of de middag kwam werken kreeg
en zĳn werken ‘voort zouden le‐ hun god is dan al lang al weer ver‐ evenveel loon als de arbeider die al
ven’. Kinderen denken dan meteen dwenen en in het ergste geval ver‐ in de ochtend aan de gang was ge‐
aan ‘een plek’ in plaats van in de ge‐ vangen door een andere god. De weest. Dat zĳn verdelingsvraagstuk‐
dachte. Ouders vinden dat wel mak‐ god van het geld of de god van het ken die moeilĳk uit te leggen zĳn en
kelĳk om kinderen een dergelĳke funshoppen. dan maar in een fantasieverhaal
uitleg te geven. Dan zĳn ze even worden gegoten. Dan gaan de men‐
zoet. Bepaalde personen wierpen Levenslessen sen daar over nadenken. Vaak in de
zich op om die kronkelgedachtes De boeken van de Ilias en de Odys‐ goede richting. Denk ook aan de rol
verder op te poetsen. Je kunt ze dan see zĳn prachtig en bevatten stichte‐ van sprookjes. Er zitten levensles‐
mooi inhuren om mooie zalvende lĳke verhalen over macht, oorlog, sen in. Waarschuwingen om niet
verhalen te vertellen, bĳvoorbeeld strĳd en kwetsbaarheid. We halen met vreemde mannen mee te gaan
voor aan het doodsbed van een nog steeds wel sociologische wĳs‐ of het onrecht van heel veel ‘asse‐
overledene. heden uit die verhalen over groeps‐ poesters’ op te vrolĳken met ‘een
Het ene volk had voorkeur voor processen, machtsvorming en hoe prins op een wit paard’. Aanschou‐
begraven; het andere volk voor cre‐ men dient te overleven. De boeken welĳk onderwĳs voor de massa.
meren of door roofdieren laten op‐ van het oude en het nieuwe testa‐
De kleren van de keizer Want de achterlĳk‐

Naast mythen en sages heb‐ heid is nog steeds
ben ‘heilige boeken’, sprook‐ niet weg. We wor‐
jes en culturele gebruiken in den nog steeds elke
de tĳd van voor de Verlich‐ dag gehersen‐
ting en voordat de weten‐ spoeld. We geloven
schap opkwam soms wel een de media nog
soort nut gehad. Het heeft steeds. Vroeger zat
dus allemaal niets met goden je een uur per week
of een god te maken, maar – zondags – in de
met verklaringen voor onbe‐ kerk. En liet je je‐
grepen fenomenen en krach‐ zelf volgieten met
ten die men nog niet kende. pulp-gedachtes. Te‐
Nu wel! Nu denken we an‐ genwoordig zitten
ders. Nu zĳn we god-vrĳ. mensen uren per
We kĳken met belangstelling dag TV te kĳken en
naar oude dingen, oude filo‐ Hollywoodfilms vol
sofieën, oude theorieën en pulp te bekĳken.
oude verklaringen. We weten De Amerikaanse
dat ze achterhaald zĳn. Maar way-of-life wordt er in geramd. Men gelooft zelfs dat links en rechts
we hebben een bepaald soort Ook het nieuws klopt niet meer. We niet meer bestaan. Er staan ook val‐
respect voor oude gebouwen, worden klaargemaakt voor een consump‐ se profeten op. Als we niet uitkĳken
tempels, sprookjes, boeken tiemaatschappĳ. Voor een massa die nieu‐ wordt het wetenschappelĳk onder‐
met rare verhalen. We weten we goden krĳgt aangepraat. Er worden ons wĳs afgebroken en goede weten‐
nu: de mensen wisten in het oorlogen aangepraat. Er worden ons bezui‐ schappers worden roependen in de
verleden nu eenmaal niet be‐ nigingen door de strot geduwd. Er worden woestĳn. Er moet iemand komen
ter. Je moet alles in zĳn tĳd ons nieuwe vĳanden opgedrongen. We die roept dat de keizer geen kleren
zien. Je moet de evolutie er‐ werken maar en werken maar. Tweeverdie‐ meer aanheeft of een soort Jezus die
van zien. Ooit weten we hoe ners kunnen niet eens meer een gezin on‐ de tollenaars uit de tempel verjaagt.
dingen echt in elkaar zitten. derhouden; laat staan een betaalbaar huis
Maar we hebben nog een krĳgen. Men gelooft de economen. Men
lange weg voor de boeg. gelooft de politici. Men gelooft de media.
Het ene standbeeld is het andere niet

Maarten Gorter
Het weghalen van standbeelden is een breuk samenleving; dat geldt trouwens ook vaak voor de plaat‐
met het verleden sing van standbeelden.
In de laatste twee Vrĳdenkers was een discussie gaande Zo'n verandering deed zich voor toen de Amerikanen
tussen Enno Nuy en Sicco Polders over het wel of niet in 2003 het standbeeld van Saddam Hoessein omhaal‐
verwĳderen van controversiële standbeelden. Discussies den, nadat de soennitische minderheid in Irak, die het
over standbeelden zĳn erg gepolariseerd en zorgen voor land volledig bestuurde door middel van de Ba’ath par‐
verdeeldheid in de samenleving. Het neerhalen van tĳ, plaats moest maken voor de sjiitische meerderheid.
In Oekraïne werd in 2007 in de stad Lviv een stand‐
beeld neergezet van de Oekraïense nationalist Stepan
Bandera (1909-1959), die volgens Oekraïense nationalis‐
ten een held en vrĳheidsstrĳder is. Etnische Russen in
Oekraïne zien dat anders, hĳ is volgens hen een fascist,
een oorlogsmisdadiger en betrokken bĳ de holocaust. De
laatste jaren komen er steeds meer standbeelden van
Bandera in Oekraïne en dit door (burger)oorlog geteis‐
terde land is er alleen maar meer verdeeld door geraakt.
Ook in Oekraïne moet het plaatsen van standbeelden van
Bandera als een breuk gezien worden met het (Russi‐
sche) verleden. Standbeelden van Lenin en Stalin wor‐
den weggehaald en standbeelden van nationalisten ko‐
standbeelden
Neerhalen is ook een
standbeeld uiting
Saddam van het
Hoessein veranderen van de men er voor in de plaats. Nog verder in het verleden tĳ‐
dens de Beelden‐ schermen van de “Zuidelĳke levensstĳl”. De Noordelĳ‐

storm (1566) ke staten werden afgebeeld in deze propaganda als een
werd het funda‐ agressieve en marxistische[1] op macht beluste elite die
ment gelegd voor het slecht voor had met de Zuidelĳke Staten. Het neer‐
een calvinistisch zetten van deze standbeelden moet dan ook gezien wor‐
Nederland. Dat den als een verheerlĳking van de Geconfedereerde Sta‐
werd gebouwd ten en het daarmee verbonden idee van White Supremacy
op wat de katho‐ (Blanke Suprematie). Ook deze standbeelden zĳn op te
lieken eerst za‐ vatten als een breuk met het verleden, de Zuidelĳke Sta‐
gen als de Res ten stonden namelĳk na de burgeroorlog onder Federale
publica Christia‐ controle en moesten rassengelĳkheid accepteren. Dit
nia, een verenigd werd echter ingetrokken na de zeer controversiële presi‐
katholiek (west- dentsverkiezing van 1876. Deze verkiezing verliep ex‐
)Europa. treem chaotisch en zowel de Republikeinse Partĳ (die
Met het weg‐ toen nog links was en de macht had in het Noorden) als
halen van stand‐ de Democratische Partĳ (die toen nog rechts was en de
beelden is het macht had in het Zuiden) riepen zich als de winnaar van
probleem vaak de verkiezing uit. Na maanden van chaos werd er een
niet opgelost deal gesloten dat de Zuidelĳke Staten de Republikeinse
maar het verer‐ presidentskandidaat Rutherford B. Hayes (1822-1893)
gert nu juist de Standbeeld van Stepan Bandera in Lviv zouden erkennen als winnaar maar Hayes moest wel de
spanningen die Federale controle intrekken. Wie de werkelĳke winnaar
er zĳn in de samenleving. Deze standbeelden zĳn dan ei‐ is van deze beruchte verkiezing is nooit met zekerheid
genlĳk onderdeel van een groter probleem tussen groe‐ vastgesteld en blĳft een punt van discussie onder histori‐
pen in de samenleving zoals: soennieten tegen sjiieten, ci. De Standbeelden van Zuidelĳke generaals kwamen
Oekraïners tegen Russen, protestanten tegen katholie‐ als paddenstoelen uit de grond na de beruchte “deal” en
ken. In het ergste geval kunnen deze spanningen eindi‐ de Zuidelĳke Staten met hulp van de Ku Klux Klan be‐
gen in een (burger)oorlog, zoals we hebben gezien in gonnen weer met doordrukken van White Supremacy.
Irak, Oekraïne en Nederland na de Beeldenstorm (tach‐ Rassenscheiding werd weer ingevoerd onder de beruchte
tigjarige oorlog). Ik wil absoluut niet suggereren dat Ne‐ “Jim Crow Laws” en de geschiedvervalsing van de Lost
derland of de VS op de rand van een burgeroorlog staat Cause kwam tot het hoogtepunt. De Zuidelĳke Staten
door het weghalen van standbeelden. Ik vrees wel dat de braken met het verleden van Federale controle; zo willen
extreme polarisatie door de standbeeldendiscussie in een anti-racisme activisten nu ook breken met de Lost Cau‐
land als de VS een voedingsbodem voor terrorisme kan se. De standbeelden van de Zuidelĳke “helden” staan
zĳn. symbool voor een tĳd in Amerika die er niet meer is, niet
meer komt en ook niet meer mag terugkomen. De VS
Toch moeten sommige standbeelden of monu- heeft gebroken met het verleden van White Supremacy
menten weg en rassenscheiding, deze breuk kan echter niet volledig
Ondanks mĳn scepticisme inzake het weghalen van zĳn zonder de ideologische en symbolische weergaven
standbeelden moet ik toegeven dat sommige standbeel‐ daarvan ook weg te halen: de standbeelden van Zuidelĳ‐
den weg moeten. In de Zuidelĳke Staten in de VS staan ke generaals en politici.
duizenden standbeelden van Zuidelĳke generaals en po‐
litici die vochten tĳdens de Amerikaanse Burgeroorlog, De intentie achter standbeeld of monument
dit komt voort uit wat ze in de VS noemen de “Lost Cau‐ Ik wil graag opmerken dat het er voor mĳ niet toe doet
se of the Confederacy” (Verloren Zaak van de Geconfe‐ of een standbeeld kwetsend is – het punt waar het in de
dereerden). Deze pseudo-historische geschiedvervalsing discussie tussen Enno Nuy en Sicco Polders over gaat ‒
propageert dat de Amerikaanse burgeroorlog niet over maar wat de intentie was bĳ het plaatsen van een stand‐
slavernĳ ging maar over Statelĳke Rechten en het be‐ beeld. Als de intentie bĳ het plaatsen van het standbeeld
van Jan Pieterszoon Coen (1587-1629) was om eenheid
in het land te brengen en de trots van Nederland te ver‐
beelden hoeft dat beeld van mĳ niet weg. Als een stand‐
beeld echter is neergezet om kolonialisme, racisme en/of
imperialisme te verheerlĳken, lĳkt het mĳ beter als het
naar een museum gaat. Ook vind ik, om aan te sluiten bĳ
het standpunt van Sicco Polders, dat er een verschil is
tussen standbeelden van Coen en van Hitler. Coen bracht
Nederland veel welvaart terwĳl Hitler een totalitair re‐
gime stichtte dat zĳn land heeft geruïneerd. Zo'n verschil
zie ik ook als het gaat om de standbeelden van bĳvoor‐
beeld Christoffel Columbus (1451-1506) en de President
Monument uit 1891 dat openlĳk White Supremacy verheerlĳkt van de Geconfedereerde Staten Jefferson Davis (1808-
(lees inscriptie) en dat is neergezet om een extreem-rechtse 1889). Davis heeft landverraad gepleegd tegen de VS
staatsgreep uit 1874 te herdenken; 1876 verwĳst naar de be-
ruchte deal tussen het Noorden en het Zuiden. Het monu- door ongrondwettelĳk de leiding te geven aan de Gecon‐
ment is in 2017 weggehaald. federeerde Staten om zich af te scheiden van de VS en
daarmee een burgeroorlog ver‐ voor de Russen Bandera toch echt

oorzaakt die aan 600.000 mensen meer fout dan goed was hebben ze
het leven heeft gekost[2]. Het zou wel heel duidelĳk gemaakt; Bandera
mĳ dan ook goed lĳken als we de is in 1959 door de KGB in München
standbeeldendiscussie gaan voe‐ vermoord.
ren niet op basis van gevoel (ge‐ ‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒
kwetst zĳn is immers een emotie) [1] Volgens de aanhangers van de Lost
maar kĳkend naar de intentie bĳ Cause mythe waren Abraham Lincoln
(1809-1865) en de Federale overheid be-
het plaatsen van een standbeeld ïnvloed of zelfs in het geheim bestuurd
en of iemand gehandeld heeft in door Karl Marx (1818-1883) en Friedrich
het landsbelang of juist een verra‐ Engels (1820-1895).
der is. Tot slot moet ik wel toege‐
[2] In 1869 besliste het Supreme Court
ven dat ook mĳn visie zĳn beper‐ van de VS met 6 tegen 3 stemmen in de
kingen heeft, zo is er al decennia rechtszaak Texas v. White dat de Zuidelĳ-
discussie of de in het begin van ke Staten in strĳd handelden met de
mĳn artikel genoemde Bandera grondwet door zonder toestemming van
het Congres de VS te verlaten. Hiermee
een held is, een collaborateur of is landverraad van de Zuidelĳke politici en
allebei. Wellicht is de discussie legerleiding vastgesteld.
omtrent Bandera niet neutraal te
voeren en is altĳd een politieke
stellingname vereist. Uiteindelĳk
is de discussie over hem een erfe‐
nis van de Tweede Wereldoorlog,
een oorlog waarin Bandera zowel
Standbeeld van Jefferson Davis uit New Or- aan de verkeerde kant stond als
leans, Louisiana 1911, weggehaald in 2017 een vrĳheidsstrĳder was. Dat
Onzichtbaarheid en geloof
Jan-Willem Nienhuys
Ongelovigen die zeggen dat God ders; snelheid is dan afstand gedeeld redenerend volgens Demaerel – een
onzichtbaar is, zouden met ongelĳ‐ door tĳd – exit Zeno. Hetzelfde kwestie van geloof zĳn. Je kunt na‐
ke maten meten, want ze geloven geldt voor andere natuurkundige be‐ tuurlĳk iemand vragen die achter
zelf in heel veel onzichtbaars. Dit grippen, zoals impuls, moment, dat object staat, maar dan moet je
theïstisch betoog mist een belang‐ energie, hoeveelheid draaiing en en‐ maar geloven dat die de waarheid
rĳk punt. Het is pas geloof als een tropie. Bestaan tĳd en temperatuur spreekt. Overdag is er maar één ster
bewĳs ontbreekt. Zo is er voor wel? Die kun je ook niet zien. Trou‐ zichtbaar (de zon) en als het be‐
zwaartekracht veel bewĳs. wens lucht kun je ook niet zien, wolkt is, zelfs die niet. Dan moeten
evenmin als luchtdruk. Van ondoor‐ we maar geloven dat al die sterren
Onzichtbare dingen zichtige objecten kun je de achter‐ bestaan. En als je je ogen dicht doet
Volgens René van Elst (De Vrĳden‐ kant niet zien als je geen spiegel of als het licht uitgaat zie je ook
ker, oktober 2020) onderscheidt de hebt. Heb je die wel, dan zie je toch niets – is de overtuiging dat de din‐
protestantse theoloog Ignace De‐ alleen maar een spiegelbeeld van de gen er dan nog zĳn een geloof?
maerel in zĳn boek Mag God nog achterkant, niet de achterkant zelf. Op die manier moet het geloof over‐
God zĳn? zeven atheïstische argu‐ Keer je het object om, of loop je uren maken. Zelfs eenvoudige re‐
menten. Eén daarvan is dat je God erom heen, dan zie je wat eerst de kenkunde wordt zo een kwestie van
niet kunt zien. Als je het bestaan achterkant was natuurlĳk wel, maar geloof. Immers, door naar vier ob‐
aanvaardt van iets dat je niet kunt de oorspronkelĳke voorkant zie je jecten te kĳken die in een vierkant
zien, dan noemen we dat geloven, dan weer niet. Dat die er nog is zou gerangschikt liggen, kan ik zien dat
zegt hĳ. Demaerel geeft als voor‐ – twee rĳen van elk twee objecten
beelden zwaartekracht en liefde. vier objecten geeft. Dus 2 x 2 = 4.
Misschien denkt hĳ aan Hebreeën Maar dat 12 x 12 = 144, dat kan ik
11 vers 1: ‘Het geloof … is het be‐ niet ‘zien’, dat moet ik narekenen,
wĳs (elegchos) van wat we niet en dan stapsgewĳs controleren dat
zien.’ mĳn berekening klopt. Ik kan het
Zo kan ik het ook. Van geen enkele ook natellen, dat gaat nog wel bĳ
kracht (zoals de natuurkunde kracht twaalf maal twaalf, maar hoe kan ik
opvat) kun je zeggen dat je die kunt er dan zeker van zĳn dat ik me niet
zien. Snelheid kun je trouwens ook vertel? En waarom zouden die re‐
niet zien: je ziet dat een object er‐ kenstappen eigenlĳk correct zĳn?
gens is, en een tĳdje later ergens an‐
En dan heb ik het maar niet over de beetje ingedrukt en daardoor oefent zwaartekracht uitoefent en zo ster‐
kassabon van de supermarkt. de grond op de steen een kracht uit renhopen bĳ elkaar lĳkt te houden.
Mĳn eerste reactie op de opmerking in tegengestelde richting aan de Ook Newton kon die zwaartekracht
dat je de zwaartekracht niet kunt zwaartekracht. De netto kracht is niet plaatsen in de natuurkunde van
zien, was: heeft die man dan nooit nul. zĳn tĳd, waarin krachten alleen
iets zien vallen? Hĳ en onze voor‐ Niet alleen objecten om ons heen door contact konden worden uitge‐
ouders weten allang dat als je iets kunnen vallen, in feite zĳn de bewe‐ oefend. Zĳn tĳdgenoten, die overi‐
wegwerpt, het een boog beschrĳft. gingen van de planeten ook dergelĳ‐ gens bekend waren met magnetis‐
Een heel klein beetje wiskunde leert ke valbewegingen. Uit de wetten me, vonden zo’n kracht-op-afstand
dat daaruit volgt dat de valbeweging van Kepler (Johannes Kepler maar raar. Misschien dacht Newton
versneld moet zĳn. (1571-1630); zĳn wetten waren ont‐ wel stiekem dat de zwaartekracht
Maar zo eenvoudig is het niet. Aris‐ dekt door heel goed kĳken, met het het gevolg was van duwende enge‐
toteles, niet de eerste de beste, snap‐ blote oog nog wel, en daarna einde‐ len, maar dat hield hĳ dan wĳselĳk
te niet veel van het verschĳnsel loos rekenen) kon Newton afleiden voor zich. Dat bĳ elke regenbui elke
zwaarte, en dacht dat dingen zwaar dat de versnellingen waaraan de pla‐ druppel door een engel zou worden
waren en vielen – met eenparige neten onderhevig zĳn altĳd op de aangestuurd, zou toch wel niemand
snelheid – omdat ze een natuurlĳke zon gericht zĳn en dat de grootte serieus genomen hebben. Hĳ ver‐
neiging hadden om naar het middel‐ schafte de wiskunde en over wat er
punt van het universum te gaan. Of eventueel achter zat, zei hĳ slechts
hĳ snapte waarom warme lucht op‐ ‘Ik verzin geen hypothesen’.
stĳgt, weet ik niet. Galileo Galilei
(1564–1642) zocht het beter uit en Dagelĳkse ervaring
die kwam erachter dat vallen een In wezen is dit niet anders dan hoe
eenparig versnelde beweging was, ons oordeel tot stand komt dat din‐
en dat zware dingen even snel val‐ gen een achterkant hebben,
len als lichte dingen, even afgezien zelfs al zien we die nooit. Onze da‐
van wrĳving. Als je denkt dat daar‐ gelĳkse ervaring verschaft ons aller‐
na iedereen dit ook wist, heb je het lei voorstellingen van de werkelĳk‐
mis. Francis Bacon (1561–1626), heid die voortdurend aan die werke‐
die zichzelf ten onrechte aanprees lĳkheid getoetst worden. Een be‐
als de eerste echte wetenschapper langrĳke ervaring is dat de dingen
(1), dacht dat bĳvoorbeeld een stuk om ons heen doorgaans stabiel zĳn
erts driemaal zo zwaar werd als het en niet zomaar verdwĳnen als we
uit een mĳn naar boven werd ge‐ even niet kĳken. Als je een deel van
haald, omdat het graag terug wilde een object of misschien wel het hele
naar waar het thuishoorde. Bacon omgekeerd evenredig was met het object even niet ziet, blĳft dat be‐
vond trouwens ook het idee dat de kwadraat van de afstand tot de zon. staan. Daardoor kunnen we ook tel‐
aarde draait een onzinnig bedenksel len: als je tweemaal dezelfde collec‐
van astronomen. Ook meende hĳ Uit de derde wet van Kepler volgt tie telt, komt er hetzelfde uit. We
dat een steentje dat op een kussentje dat de evenredigheidsfactor voor verkeren in de gelukkige toestand
ligt, minder weegt, in elk geval dat alle planeten hetzelfde was. Aange‐ dat duizenden of misschien wel mil‐
dat maar eens onderzocht moet wor‐ zien de afstand van de aarde tot de joenen geleerden in navolging van
den. maan al sinds de Griekse oudheid Kepler en Galilei en Newton en an‐
bekend was, kon de grootte van de deren een grote hoeveelheid nauw‐
Duwende engelen? aardzwaartekracht ter hoogte van de keurige voorstellingen hebben ge‐
Galilei kon die universele valbewe‐ maan goed geschat worden, en daar‐ produceerd over dingen die we zelf
ging niet in verband brengen met uit bleek dat ook de maan een der‐ niet direct ervaren hebben. Volgens
andere verschĳnselen. Dat deed pas gelĳke valbeweging rond de aarde mĳ moeten we daar ook de wiskun‐
Isaac Newton (1643–1727). Op bĳ‐ volvoert. De maanbeweging was de bĳ rekenen. Al die technieken
voorbeeld een steen werkt een niet veel anders dan de beweging om stap voor stap berekeningen en
kracht, en die kracht brengt de los‐ van een appel die uit een boom valt. redeneringen in elkaar te zetten
gelaten steen in versnelde bewe‐ Vele verschĳnselen, bĳvoorbeeld eb worden uiteindelĳk getoetst aan de
ging. Élke netto kracht op elk object en vloed en de precessie der equi‐ ervaring dat die technieken werken.
brengt een versnelling van dat ob‐ noxen konden ook goed verklaard Ze geven elke keer dezelfde uitkom‐
ject teweeg. Elke versnelling van worden, en zelfs de storing van de sten en op 0 = 1 kom je nooit uit als
een massief object is het gevolg van maanbaan door de zon leende zich je je aan de regels houdt. Dat al die
een kracht. Is er geen kracht, dan voor verklarende berekening. Te‐ wiskunde klopt, kun je niet bewĳ‐
volhardt elk object in de eenparige genwoordig weten we nog veel zen, dat is in laatste instantie ook
beweging die het heeft. meer van de zwaartekracht, allemaal een ervaringsfeit.
Je zou kunnen denken dat een verkregen uit een combinatie van We spreken niet van geloof als het
steen die op de grond ligt een tegen‐ theorie en experiment. Er zĳn trou‐ om kennis gaat die op allerlei ma‐
voorbeeld is: er werkt een kracht op, wens nog ernstige lacunes, ironisch nieren in de ervaring wortelt. Ik aar‐
en toch beweegt hĳ niet. Maar de genoeg het kennelĳke bestaan van zel om over bewezen kennis te spre‐
grond wordt een onzichtbaar klein echt onzichtbare massa die wel ken, omdat ik, ouderwets als ik ben,
‘bewĳs’ associeer met iets dat de fe‐ zoal deed, doet en wil, dat halen ze dan stapsgewĳs naar het idee van
nomenale zekerheid van een wis‐ uit de Bĳbel, maar zo gauw als je een machtige geest die de hele we‐
kundig bewĳs oplevert. Maar erva‐ wĳst op iets tegenstrĳdigs, geven ze reld gemaakt heeft en die allerlei
ring die in het laboratorium is opge‐ niet thuis met het argument van on‐ dingen laat gebeuren. Dat is mis‐
daan, en die betrouwbare producten doorgrondelĳkheid. schien wel een fijn gevoel, dat de
oplevert zoals vliegtuigen en tele‐ De wiskundige Gottfried Wilhelm Baas van het heelal voortdurend ook
foons en voorgespannen beton, is Leibniz (1646-1716) was tenminste aan jou denkt en curieus genoeg er
net zo goed als de eigen ervaring. Er nog zo dapper om een serieuze op‐ ook nog behoefte aan heeft, ja eist,
zĳn natuurlĳk verschillen tussen mĳ lossing te bedenken: God heeft een dat jĳ voortdurend bewonderend,
en een lab. Ik zou het slachtoffer dankbaar én liefdevol aan Hem
kunnen zĳn van allerlei illusies, al denkt, alsof de onophoudelĳk jube‐
was het maar dat ik me sommige lende koren engelen – die Hĳ óók
dingen niet goed herinner. Ervarin‐ met een vrĳe wil geschapen heeft –
gen uit het lab kunnen ook bedrog niet al genoeg zĳn. Maar het is on‐
of zelfbedrog zĳn als de onderzoe‐ zin, die alsmaar erger wordt als je
ker oneerlĳk of een sukkel of beide denkt aan alle erbĳ bedachte rim‐
is. Ik ga daar niet verder op in. ram. De verbĳsterde katholieke kin‐
Evenmin wil ik het hebben over dertjes die vroeger de catechismus
kunst en moraal en liefde en emo‐ moesten leren, probeerden er nog
ties, die ook allemaal in de dagelĳk‐ chocola van te maken: ‘Wĳ kunnen
se ervaring wortelen. God niet zien want Hĳ heeft geen
licht aan.’ (2) Heel verstandige kin‐
Candide dertjes, als je erover nadenkt.
Het geloof in goden is, kort gezegd, Hoe mensen zo enthousiast kunnen
het geloof in onzichtbare mensen. gecompliceerd minimumprobleem geloven en blĳven geloven in iets
Nou zĳn er tegenwoordig heel wat opgelost. Het totaal van al het lĳden dat indruist tegen ons begrip van
onzichtbare dingen die echt bestaan, is zo gering mogelĳk, en wĳ leven hoe de wereld in elkaar zit (name‐
en niet alleen lucht en achterkanten dus in de beste van alle mogelĳke lĳk dat mensen nu eenmaal niet on‐
van ondoorzichtige objecten, maar werelden. Voltaire heeft dat ‘Pan‐ zichtbaar zĳn en dat doden niet le‐
onnoemelĳk veel dingen die te klein glossisme’ met zĳn Candide (1759) ven) en waar bovendien geen enkel
of te ver zĳn om met het blote oog volkomen belachelĳk gemaakt. bewĳs voor is, kortom in religie, dat
te zien, verder het inwendige van de is een probleem apart. Het is echter
aarde en van sterren. En wie heeft er ‘Geen licht aan’ onjuist om dit geloof te rechtvaardi‐
nou de noordpool gezien? Toch be‐ Het is natuurlĳk wel invoelbaar hoe gen met een kinderachtige jĳ-bak
staat die: er is een plek waar de men op het idee kan komen van on‐ als ‘jullie geloven ook in onzichtba‐
draaiingsas van de aarde het noorde‐ zichtbare mensen. Als we in het re dingen zoals zwaartekracht’. Wat
lĳke ĳsoppervlak snĳdt. Bovendien rond kĳken zien we van alles en nog wĳ mensen weten van wiskunde en
weten we van alles en nog wat over wat, maar niet onze eigen ogen, en natuurwetenschap, en ook van kunst
het verleden en over uitgestorven al helemaal niet de hersengedeelten en moraal en emoties, wortelt uit‐
planten en dieren. Voor het bestaan waar de input van onze ogen en an‐ eindelĳk in vaak zeer alledaagse en
van onzichtbare mensen is echter dere zintuigen wordt samengesteld dagelĳkse ervaringen en is daarom
geen fatsoenlĳk bewĳs. tot een totaalbeeld van een stabiele geen geloof, en al helemaal geen re‐
Het type onzichtbare mens dat het omgeving waarvan we ons bewust ligieus geloof.
onderwerp is van religieus geloof zĳn. Terwĳl u deze woorden leest,
ritselt van de tegenspraken. De ern‐ wisselen de beelden op het centrale Noten
stigste daarvan is wel dat in de mo‐ 1. Ik overdrĳf niet. Bacon schrĳft in het
deel van uw netvlies in hoog tempo, voorwoord van zĳn Novum Organum
notheïstische variant van het goden‐ terwĳl de subjectieve ervaring zegt (1620) dat ‘eerdere onderzoekers …
geloof deze zogeheten ‘God’ al‐ dat noch het papier, noch de woor‐ grote schade hebben toegebracht aan
machtig, alwetend en algoed zou den op het papier bewegen. Heeft u de wetenschap. Ze hebben met succes
zĳn, wat in het geheel niet klopt met aangezet tot geloof, en hebben zo heel
wel eens stilgestaan bĳ wat er alle‐ effectief het onderzoek uitgeblust en ge-
het bestaan van heel veel ellende. maal moet gebeuren om dit waarne‐ stopt, en ze hebben meer schade ge-
Dit is bepaald geen nieuwe gedach‐ mingswonder tot stand te brengen? daan door de inspanning van anderen
te. Het voert te ver om hier te be‐ Evenzo kunnen wĳ wel denken en teniet te doen dan het goede dat ze zelf
spreken wie wellicht het eerst deze emoties ervaren en herinneringen hebben gedaan.’ Hĳ had het over hon-
derden voorgangers en tĳdgenoten, zo-
eeuwenoude aanval op het dictatori‐ ophalen, maar we zĳn ons er totaal als Copernicus, Kepler, Galilei en Gil-
aal monotheïsme bedacht heeft. De niet van bewust hoe onze pakweg bert (een nĳvere onderzoeker van elek-
klassieke uitvlucht luidt dan: God is 100 miljard hersencellen dit geza‐ trische en magnetische verschĳnselen,
ondoorgrondelĳk, wat een plechtige menlĳk klaarspelen. Zo ontstaat wiens werk zonder bronvermelding werd
gejat door Bacon).
manier is om te herhalen dat het wellicht de illusie dat onze geest 2. Vergelĳk vraag 8 in Johannes Kardi-
godsgeloof volstrekt onlogisch is. iets zelfstandigs is, dat onafhanke‐ naal de Jong, Katechismus of christelĳ-
Ook Demaerel bedient zich van dit lĳk van de stof functioneert. Het is ke leer, Van Rossum, Utrecht, 1948. htt-
laffe argument. Laf, want de gelovi‐ dan een kleine stap naar het idee dat ps://archive.org/details/Kate-
gen geven namelĳk voor, dat ze van chismusUtrecht1948/mode/2up
die onafhankelĳke geest voortleeft .
alles en nog wat weten van wat God na de dood en dan nog actief is, en
De eerste internetheilige
Sicco Polders
De katholieke kerk richt haar propaganda nu op een oorzakelĳk verband is tussen het gebed van de zieke
jongeren die graag achter een beeldscherm zit‐ gericht aan de heilige in spe, ditmaal Carlo, en de mira‐
culeuze genezing. Hoe dat verband valt te leggen, is al
ten. In een drang naar het winnen van jonge een wonder op zich. Hoe te bewĳzen dat het gebed daad‐
zieltjes heeft ze besloten de al in 2006 overle‐ werkelĳk de oorzaak was van de vermeende genezing?
den Italiaanse puber Carlo Acutis zalig te ver‐ Dat is nog aannemelĳk te maken in het geval van nabĳ‐
klaren. heid. Mĳn vinger die gaat bloeden nadat ik erin een
naald in heb gestoken, is van een heel andere bewĳsorde
Deze diepgelovige jongen was vĳftien toen hĳ stierf aan dan een gebed richten tot een dode, vĳftienjarige jongen
leukemie. Carlo ontwierp websites waarop hĳ weinig an‐ aan de andere kant van de wereld en vervolgens niet
ders deed dan kond doen van zĳn geloof en onder meer meer overgeven.
wonderen catalogiseerde. Hĳ bezocht elke dag de mis en Wederom Hume, die het als atheïst niet zo had op
leed een onberispelĳk leven volgens de kerkelĳke maat‐ religieuze wonderen, toonde het probleem van vermeen‐
staven. Zeven jaar na zĳn overlĳden heeft hĳ ook zelf de causaliteit al aan. Dat zaken na elkaar gebeuren, bete‐
een wonder verricht, en voldeed daarmee aan de eisen kent niet dat er een oorzakelĳk verband hoeft te zĳn.
voor een zaligverklaring. Nog één en hĳ kan heilig ver‐ Zelfs bĳ gebeurtenissen die áltĳd na elkaar plaatsvinden
klaard worden. mogen we niet per se een causale relatie veronderstellen.
Na de dag komt altĳd de nacht en vice versa, maar zĳ
Het wonder geschiedde aldus: een Braziliaans kind ge‐ veroorzaken elkaar niet. En ik vraag me af: indien voort‐
nas van een dodelĳke alvleesklierziekte, nadat hĳ met schrĳdend wetenschappelĳk inzicht de genezing later
zĳn familie tot Carlo had gebeden. Met recht een won‐ wel kan verklaren, wordt de heiligverklaring dan inge‐
der, want medisch onverklaarbaar en hoogst onwaar‐ trokken?
schĳnlĳk.
In Rome zetelt De Medische Raad van de
Congregatie voor Heiligenzaken. Zĳ noemt
een wonder een uitzonderlĳke gebeurtenis die
de wetten van de natuur overschrĳdt, en die te‐
vens een boodschap van God aan de mens is.
Wat de boodschap van dit wonder is, vraag ik
me af. De zieke Braziliaanse jongen bad tĳ‐
dens de dienst tot Carlo, opdat hĳ niet meer
zou hoeven over te geven. Al vrĳwel onmid‐
dellĳk werd zĳn gebed verhoord en na weer
normaal voedsel tot zich te kunnen nemen, ge‐
nas de jongen. Erg fijn voor hem, maar God
had ondertussen wel de vĳftienjarige Carlo la‐
ten lĳden en vroegtĳdig laten sterven, en met
hem miljoenen andere kinderen. Ook vraag ik
me af hoe betrouwbaar de getuigenissen zĳn.
Paus Urbanus II verklaarde eeuwen geleden al
dat er getuigen moeten zĳn die met hun eigen
ogen het wonder hebben aanschouwd. Maar volgens de Maar goed, al deze bedenkingen daargelaten, nadat een
Schotse filosoof David Hume (1711-1776) is een getui‐ groep bisschoppen en kardinalen nog hun wĳze licht
genis ter bevestiging van een wonder alleen voldoende heeft laten schĳnen op het wonder, is het uiteindelĳk de
als het bedrog van de getuigen nog wonderbaarlĳker is paus die beslist of er weer een heilige kan worden toege‐
dan de gebeurtenis zelf. En de kans is aanzienlĳk groot voegd aan de duizenden die er al zĳn. Het gaat de laatste
dat er door getuigen bedrog wordt gepleegd of dat ze tĳd namelĳk hard met het aantal heiligen. Voorheen
zĳn bedrogen. Sinds Paus Pius XII moet een wonder dan werd een heilige geacht vier wonderen te hebben ver‐
ook worden getoetst door een medische commissie. On‐ richt, nu kan hĳ, of heel soms zĳ, volstaan met twee.
geveer zestig artsen met uiteenlopende expertise zĳn Het zal niet lang meer duren of Carlo Acutis wordt de
voor vĳf jaar lid van de Congregatie voor Heiligenzaken eerste beschermheilige van het Internet.
en beoordelen, naast bĳvoorbeeld hun werk in een zie‐
kenhuis, de aan hen voorlegde wonderen. Van elke raad‐
selachtige genezing stelt een aantal specialisten vast of
de genezing medisch onverklaarbaar is.
Na hun oordeel dat er sprake is van een onverklaar‐
bare, volledige en permanente genezing, is het nog niet
gedaan. Dan komt er een stel theologen dat bepaalt of er
Over Ruttens Contra Kant,

raakt het kant of wal?
René van Elst
Het is moeilĳk om een boek van formatie dan een eenvoudige boek‐ de samenleving en de geschiedenis
Emanuel Rutten onbevangen te be‐ bespreking.[3] toe te schrĳven. Maar we moeten
spreken. Rutten heeft ons in zĳn niet afdwalen…
proefschrift[1] getracht te overtuigen Empirisme versus geloof
met een nieuw argument voor het Emanuel Rutten (1973) is een Ne‐ De grenzen van het kennen
bestaan van God en hĳ heeft oude derlandse wiskundige en filosoof Volgens Kant kan kennis uitsluitend
argumenten en beweerde bewĳzen aan de Vrĳe Universiteit te Amster‐ op zintuiglĳke ervaring berusten en
voor dat bestaan opgepoetst voor dam. Hĳ studeerde cum laude af in zĳn uitspraken over wat die erva‐
het boek En dus bestaat God (sa‐ zowel de wiskunde als de filosofie ring overstĳgt, over het transcen‐
men met Jeroen de Ridder; door mĳ en promoveerde in de systematische dente, onmogelĳk. Ruttens doelstel‐
besproken in De Vrĳdenker 2015- wĳsbegeerte (o.a. bĳ de ons welbe‐ ling in dit boek is om die kennisleer
08). En hĳ heeft in veel andere tek‐ kende Herman Philipse). Een van "opnieuw [te] doordenken en ver‐
sten, lezingen en debatten het theïs‐ zĳn aandachtsgebieden is de volgens een alternatieve kennisleer
retorica. [te] ontwikkelen volgens welke wĳ
In zĳn nieuwe boek Con‐ als mensen in tegenstelling tot
tra Kant behandelt Rutten de Kants epistemologie[5] wel degelĳk
scheiding die in de filosofie en kennis kunnen verwerven van het
daarbuiten gemaakt wordt tus‐ bovenzinnelĳke." (p. 9) De lat ligt
sen geloven en weten. Die dus hoog, ook voor de (geschoolde)
scheiding is volgens hem te ra‐ lezer. Ik veronderstel dat het Rutten
dicaal en dat wĳt hĳ aan het er vooral om te doen is het geloof in
werk van de Duitse filosoof de god van het christendom als
Immanuel Kant (1724-1804). vorm van kennis erkend te krĳgen.
Het radicale van die scheiding Essentieel in Ruttens alternatie‐
is, aldus Rutten, dat geen en‐ ve kennisleer is het onderscheid tus‐
kele geloofsclaim als kennis sen de door ons waargenomen en
wordt beschouwd. Kant onder‐ gedachte werkelĳkheid enerzĳds,
bouwde het empirisme – dat d.i. de wereld voor ons, en de we‐
ons leert dat kennis voorname‐ reld op zich, los van het menselĳk
lĳk of geheel voortkomt uit de perspectief. (p. 9) Dat wĳkt af van
zintuiglĳke ervaring – met zĳn het onderscheid dat Kant maakte;
kennisleer. "Elke vorm van die stelde in zĳn Kritik der reinen
traditionele speculatieve meta‐ Vernunft grenzen aan het toepas‐
fysica[4] of rationele theologie singsbereik van ons kenvermogen.
wordt door hem [Kant] (…) Al onze kennis vangt aan met de
volstrekt afgewezen." Rutten zintuiglĳke ervaring, maar de objec‐
stelt het zo voor dat het gro‐ ten – dus niet de wereld – op zich,
me verdedigd. Het is dus met enige tendeels de schuld is van Kant – hĳ die de ervaringen veroorzaken, zĳn,
aarzeling dat ik, als ongelovige, zĳn noemt ook Nietzsche nog – dat het ook al bestaan ze, voor ons onken‐
nieuwste werk, Contra Kant[2], heb geloof in de 20e eeuw steeds meer baar; wĳ kunnen alleen de fenome‐
opgepakt. Daarin neemt hĳ het op als onredelĳk en zelfs belachelĳk nale wereld van de uit de ervaringen
tegen één van de invloedrĳkste filo‐ werd beschouwd. (Dit zĳn Ruttens voortkomende mentale voorstellin‐
sofen ooit. Aarzeling ook, omdat ik woorden.) Maar de toename van het gen doorgronden. In ons kenvermo‐
nu zelf weer de neiging voel om het ongeloof had en heeft een eigen dy‐ gen speelt ons verstand, met een
op te nemen tegen Rutten, terwĳl ik namiek, die gedreven werd door de aantal 'verstandscategorieën', zoals
weet dat ik, als het om filosofie en toename van wetenschappelĳke causaliteit en tĳd, een belangrĳke
logica gaat, niet aan hem kan tip‐ kennis, opleidingsniveau, welvaart rol. Onze kennis is een samenstel‐
pen. Bovendien kan ik mĳ niet als en communicatiemogelĳkheden. ling van onze zintuiglĳke ervarin‐
Kant-kenner voordoen. Toch ver‐ Meer en meer groeiden en groeien gen en van wat ons kenvermogen
wacht ik iets te kunnen zeggen over mensen zonder geloof op. En wie inbrengt. Alleen het zintuiglĳk erva‐
Ruttens motieven en benadering. bewust niet gelooft, maakt vanzelf rene kan object van kennis zĳn.
Dit boek is alleen geschikt voor een scheiding tussen weten en gelo‐ Naast het kenvermogen onder‐
de geschoolde liefhebber; ik hoop ven, ook al heeft hĳ van Kant of scheidt Kant het redevermogen, dat
dat uit het volgende duidelĳk wordt Nietzsche nog nooit gehoord. Filo‐ regulatieve ideeën bevat, namelĳk
waarvan men dan liefhebber moet sofen hebben te veel de neiging om 'ziel', 'kosmos' en 'god'. Omdat dat
zĳn. Daarom bevat dit stuk méér in‐ aan de filosofie een grote invloed op geen objecten zĳn die zintuiglĳk er‐
varen kunnen worden, kunnen wĳ tjes, omdat hĳ er van uitgaat dat de sche waarneming." Wat moeten wĳ
er geen kennis van verwerven en het eerste oorzaak, God dus, buiten tĳd als vrĳdenkers hierbĳ denken? Het
bestaan van god niet bewĳzen en en ruimte bestond en bestaat. Het hangt er natuurlĳk van af om wat
kan het denken erover alleen tot in‐ roept enig wantrouwen bĳ mĳ op voor inzichten het gaat en wat je al‐
consistenties leiden. U begrĳpt dat met betrekking tot de passages die lemaal als wereld beschouwt. In de
ik hier slechts heel kort samenvat ik niet zo makkelĳk kan doorgron‐ sfeer van de wiskunde is nieuwe
wat Rutten er over vertelt; het valt den. kennis te verkrĳgen enkel door te
op dat hĳ god hier niet met een Een andere passage: Rutten
hoofdletter schrĳft. schrĳft (p. 27) dat Kant, net als
Hume, van het beginsel uitgaat dat
Bezwaren tegen Kant iets wat voor ons voorstelbaar is,
Rutten behandelt drie door Kant ge‐ ook mogelĳk is. Rutten spreekt dat
geven argumenten voor de beper‐ niet tegen, en maakt er gebruik van
king van het toepassingsbereik van om een stelling van Kant zelf te
het kenvermogen; telkens komt hĳ weerleggen. Dat Rutten het niet te‐
met volgens hem onoverkomelĳke genspreekt is vreemd, omdat een
bezwaren daartegen; een te om‐ kind snapt dat je dingen kunt ver‐
vangrĳke en moeilĳke materie om zinnen die niet mogelĳk zĳn. Ik zie
hier samen te vatten. Zĳn conclusie een verband met het feit dat hĳ in
is dat Kant niet heeft aangetoond zĳn theïstische argumentaties nog‐
dat denken, waarbĳ de zintuiglĳke al eens spreekt over 'mogelĳke we‐
ervaring wordt getranscendeerd, tot relden'.
onontkoombare inconsistenties
leidt. (p. 26) Het bovenzintuiglĳke
Rutten houdt zich niet in; hĳ "Er is eenvoudigweg geen dwin‐
heeft Kant al op verschillende ma‐ gende reden om ons denken louter
nieren, die ik hierboven niet heb op het zintuiglĳk waarneembare te
vermeld, in een ongunstig licht ge‐ richten," aldus Rutten. Zĳn alter‐
zet, maar hier komt dan het diepte‐ natieve kennisleer moet kennis van
punt: Kants kennisleer is volgens het bovenzintuiglĳke toelaten en
hem één omvangrĳke onbewezen daarbĳ "klassiek dogmatisme,
uitdrukking van een ongefundeerd scepticisme en positivisme vermĳ‐ denken. Maar daar gaat het Rutten
vooroordeel en een illegitieme over‐ den," vindt hĳ. (p. 37) Hĳ stelt dat niet om.
schrĳding van de door de kennisleer wĳ niet kunnen achterhalen hoe de Hĳ spreekt van oordelen over de
zelf ingestelde ervaringsgrens aan wereld in zichzelf is; wĳ kunnen 'wereld voor ons' die we wel moeten
ons kenvermogen. (p. 33). Hierop slechts "zoeken naar rechtvaardi‐ accepteren. Zo'n oordeel noemt hĳ
moet ik wel reageren met de voorlo‐ gingen voor oordelen uitgesproken 'beslissend gerechtvaardigd', omdat
pige inschatting, die aan het eind vanuit ons inherent beperkte mense‐ het logisch consistent is en we ons
wordt bevestigd, dat dit boek van lĳke perspectief op de wereld." De niet kunnen voorstellen dat het te‐
Rutten zelf een goed voorbeeld is epistemologie dient zich niet langer gengestelde het geval is. Bĳvoor‐
van een uitdrukking van een onge‐ bezig te houden met najagen van beeld omdat dat een rechtstreeks
fundeerd vooroordeel. kennis hoe de wereld op zichzelf is, voortvloeit uit onze natuurlĳke con‐
Ik pik een passage uit de behan‐ omdat die onbereikbaar is. Die laat‐ stitutie, of omdat het intuïtief zelf-
deling van de argumenten (p. 32- ste zin noem ik raadselachtig; lopen evident is.
33), waar Rutten er zelf een potje er epistemologen rond die kennis Een niet-beslissend gerechtvaar‐
van maakt: het gaat daar over Kants najagen hoe de wereld op (of in) digd oordeel over de 'wereld voor
bewĳs dat oorzaken – en dus ook de zichzelf is? Die zĳn dan toch kenne‐ ons' is een uitspraak over een waar‐
eerste oorzaak van alles – noodza‐ lĳk niet overtuigd door Kant! neming, die ook feitelĳk onjuist zou
kelĳkerwĳs in de tĳd bestaan, Wĳ zĳn volgens Rutten uitslui‐ kunnen zĳn.
m.a.w. dat er geen oorzaak was tend in staat om kennisclaims te
voordat er tĳd was. Dat was geen rechtvaardigen over de 'wereld voor De wereld voor ons
sterk bewĳs, maar Rutten geeft als ons', ons perspectief op de wereld. Ruttens 'wereld voor ons' is niet het‐
'bewĳs' dat causaliteit wel buiten de Maar we moeten waken voor een zelfde als Kants fenomenale wereld
tĳd kan staan het voorbeeld: "de eenzĳdige fetisjistische bevoorde‐ (de wereld van het ervarene). Kant
postulaten van de vlakke meetkunde ling van de zintuiglĳkheid boven plaatst de onkenbare dingen-op-zich
zĳn de oorzaak voor de juistheid het denken, zegt hĳ. (p. 41) Het buiten de fenomenale wereld. Dat er
van de stelling dat de som van de staat ons vrĳ gebruik te maken van objecten bestaan die onze waarne‐
hoeken van een vlakke driehoek ge‐ ons denkvermogen, zolang dat ver‐ mingen veroorzaken is echter vol‐
lĳk is aan twee rechte hoeken." Het mogen niet onbetrouwbaar blĳkt. gens Rutten een inzicht in de struc‐
lĳkt mĳ duidelĳk dat het woord Rutten laat er geen misverstand over tuur van de 'wereld voor ons'; daar‐
'oorzaak' hier iets heel anders bete‐ bestaan: "Ons denken kan tot inzich‐ mee behoren ze ook tot die 'wereld
kent dan in de natuurkunde of het ten in de wereld voor ons leiden voor ons'. Omdat denken en waar‐
normale spraakgebruik. Rutten zonder dat hierbĳ sprake hoeft te nemen gelĳkwaardig zĳn, zĳn de
komt volgens mĳ met zulke spelle‐ zĳn van enige fundering in empiri‐ objecten niet onkenbaar; we krĳgen
ze vanuit ons denkvermogen in het 4. Elke verandering heeft een oor‐ gereduceerd worden tot materie, dat
vizier. We zĳn beslissend gerecht‐ zaak. is voor ons totaal ondenkbaar, ver‐
vaardigd om te geloven dat er ob‐ 5. Er bestaan buiten het materiële en klaart hĳ met grote stelligheid. Met
jecten buiten onze geest bestaan die het mentale geen platoonse objec‐ "wĳ zĳn ons brein" moet je bĳ hem
onze ervaringen veroorzaken. De ten. niet aankomen. Het idee dat de
'wereld voor ons' is de door onze Mooie onderwerpen voor dis‐ geest iets op zichzelf staands is, is
waarneming en ons denken omvatte cussie, maar dit zĳn niet de onder‐ belangrĳk, omdat dat een voorwaar‐
wereld. werpen waarover Kant geen oordeel de is voor het kunnen geloven in
Rutten benadrukt de gelĳkwaar‐ mogelĳk achtte, namelĳk de ziel, de God als een geestelĳk wezen. De
digheid van de cognitieve vermo‐ kosmos en God. Ze hebben ook vraag rĳst in dit verband of Rutten
gens denken en zintuiglĳke erva‐ geen betrekking op bovennatuurlĳ‐ God ziet als iets in de 'wereld voor
ring. Ook als hĳ Kants onderscheid ke zaken (wat je zou denken als het ons' of als iets in de onkenbare we‐
afdoende heeft ontkracht – ik kan gaat over transcendentie) maar op reld.
het eerlĳk gezegd niet goed genoeg
beoordelen – dan volgt daar niet uit Eén wereld / Wat is kennis?
dat deze cognitieve vermogens ge‐ De alternatieve kennisleer gaat uit
lĳkwaardig zĳn. Ik zie Ruttens be‐ van één daadwerkelĳk bestaande
wering als een onderdeel van zĳn wereld, die echter vanuit twee ver‐
tactiek om ons te verkopen dat gelo‐ schillende invalshoeken kan worden
ven een vorm van kennis is. beschouwd, verduidelĳkt Rutten (p.
Transcendentie wordt door Rut‐ 66). Niet twee invalshoeken op af‐
ten omschreven als overgang van zonderlĳke objecten, maar op de
het zintuiglĳke naar het bovenzin‐ hele wereld. Wĳ kunnen echter on‐
tuiglĳke, en het bovenzintuiglĳke mogelĳk iets weten over hoe de we‐
als datgene "wat zich achter al onze reld – beschouwd op zichzelf – is;
zintuiglĳke ervaringen bevindt." (p. wĳ weten niet eens of die uit objec‐
51) Boven of achter, veel helderder ten bestaat.
wordt het zo niet, maar later volgen Dit roept bĳ mĳ de vraag op wat
er voorbeelden. Ruttens 'wereld de invalshoek op een wereld waar‐
voor ons' omvat ook het bovenzin‐ over wĳ niets kunnen weten, über‐
tuiglĳke en dat is dus voor ons ken‐ haupt inhoudt. Als we er niets over
vermogen toegankelĳk, zegt hĳ, ons kunnen weten, kunnen we er ook
denken hoeft zich niet aan Kants geen perspectief op hebben. En hoe
empirische ervaringsgrens te hou‐ weten we van het bestaan ervan als
den. Ons denkvermogen is een ge‐ we er niets over kunnen weten? Hoe
heel eigenstandige bron van inzicht weten we dat onze ervaringen terug
over de aard van de 'wereld voor te voeren zĳn op die onkenbare we‐
ons'. Wĳ kunnen daarmee bepaalde reld? En wat schiet de mensheid op
oordelen over het bovenzintuiglĳke met de conclusie dat we hermetisch
rechtvaardigen. We zĳn nu (Rutten opgesloten zitten in de 'wereld voor
bedoelt: nu ik Kant heb weerlegd) ons' (p. 69). In de geest van Ruttens
gerechtigd om onze vermogens op betoog mag ik me trouwens afvra‐
ieder immanent en transcendent ter‐ gen of dit voorstelbaar dan wel on‐
rein in te zetten. Epistemologisch voorstelbaar is.
rechtvaardigen van oordelen over hypothese-achtige uitspraken over In een kennisleer kan men moei‐
het transcendente doet ieder mens dingen die gedacht kunnen worden. lĳk zonder een omschrĳving van het
echter alleen voor zichzelf. Te recht‐ Hoe dan ook, Rutten rechtvaardigt begrip 'kennis'. Volgens Rutten is
vaardigen oordelen betreffen oorde‐ ze – vindt hĳ zelf – alle vĳf. Daarbĳ van kennis alleen sprake als een
len over de wereld zoals die door ie‐ doet hĳ herhaaldelĳk een beroep op oordeel beslissend gerechtvaardigd
der mens wordt begrepen; ieder wat – volgens hem – voor ons men‐ is als uitspraak over de 'wereld voor
mens kan daarmee alleen maar in‐ sen onvoorstelbaar is, zoals onein‐ ons'. Dus een oordeel is kennis als
stemmen. digheid van de tĳd als tegengestelde we ons niet kunnen voorstellen dat
van oordeel no. 1. Hĳ benadrukt dat het tegengestelde het geval is in de
Oordelen zulke oordelen alleen gerechtvaar‐ 'wereld voor ons'. Rutten stelt vast
Emanuel Rutten gaat er vervolgens digd zĳn als oordeel over hoe de dat het begrip kennis zo beschouwd
toe over een vĳftal oordelen over wereld ons in ons denken en ervaren niets toevoegt aan de notie van
het bovenzintuiglĳke te rechtvaardi‐ toeschĳnt. Het lĳkt er op alsof hĳ rechtvaardiging, zodat zĳn episte‐
gen. ruimte openlaat voor bĳvoorbeeld mologie eigenlĳk geen kennisleer
1. De tĳd had een begin. de mogelĳkheid dat de tĳd in de on‐ genoemd zou mogen worden. Even‐
2. Elk voorwerp bestaat uit enkel‐ kenbare wereld wel oneindig is. goed gaat hĳ daarmee door.
voudige delen. Belangrĳk is het vĳfde oordeel, Aan de traditionele opvatting
3. Er bestaat causaliteit veroorzaakt omdat Rutten daarin uitgaat van een van kennis kleven volgens Rutten
door vrĳe wil. gescheiden bestaan van materie en drie onoplosbare problemen. Hĳ
geest. Bewustzĳn kan niet herleid of wĳdt een hoofdstuk aan het aanto‐
ken of dat we ons van het tegendeel mer dat zo iemand zĳn formidabele
geen voorstelling kunnen maken en ken- en redevermogen niet voor iets
daar berust dan onze kennis op. Het beters inzet. Hĳ wil gewoon meer
is en blĳft in mĳn ogen gewoon een geloof en minder ongeloof, anders
ruimere opvatting van het begrip gaat onze christelĳke cultuur naar
kennis, met het steeds herhaalde de ratsmodee. Hĳ argumenteert dat
voorbehoud dat die kennis alleen argumenten voor het bestaan van
betrekking heeft op de 'wereld voor God beslissend gerechtvaardigd
ons'. Ik vraag me af wat de zin van kunnen worden. Kunnen wĳ nu heel
dat voorbehoud nog is, als de kennis originele nieuwe godsargumenten
à la Rutten de enig mogelĳke kennis en -bewĳzen verwachten? (Niet dat
is. daar behoefte aan is overigens.) Het
Tot slot laat Rutten zien hoe zĳn maakt daarvoor volgens mĳ geen
kennisleer fundamenteel afwĳkt van verschil of je je geloof als kennis
drie bestaande min of meer verge‐ beschouwt of niet en of je zegt dat
lĳkbare epistemologische posities. het in de 'wereld voor ons' is of
Daaruit citeer ik dat "uit de alterna‐ daarover zwĳgt. Ik blĳf intussen bĳ
tieve epistemologie volgt dat wĳ als mĳn oordeel dat het bestaan van ob‐
mens beslissend gerechtvaardigd jecten wel beargumenteerd, maar
zĳn om bepaalde morele oftewel niet bewezen kan worden met woor‐
ethische beginselen te geloven. (…) den, laat staan met woordenspelle‐
Let wel, ook dit soort morele claims tjes.
nen dat zĳn kennisleer die proble‐ zĳn uitsluitend gerechtvaardigd als
men vermĳdt; in details gaan zou claims over de wereld voor ons. (…)
hier te ver voeren. Dat het inderdaad Er bestaat voor de mens dus een ob‐ ------------------
zo blĳkt (of lĳkt) te zĳn, ligt vooral jectieve moraal gefundeerd in onze
aan het feit dat in zĳn kennisleer inherente menselĳke constitutie." (p. [1] A Critical Assessment of Contempo-
iets veel 'makkelĳker' als echte ken‐ 90) Voor mĳn gedachten contra de rary Cosmological Arguments: Towards
nis kan worden beschouwd. We objectiviteit van moraal verwĳs ik a Renewed Case for Theism. Rutten, G.
J. E., 2012, Amsterdam. 203 p.
hebben in het hoofdstukje "Oorde‐ naar mĳn artikel in De Vrĳdenker https://research.vu.nl/ws/portalfiles/por-
len" al vĳf voorbeelden gezien; hier 2019-02, p. 3. tal/42100590/complete+dissertation.pdf
komen die opnieuw aan bod, aange‐ Mĳn verwachting dat Rutten [2] Emanuel Rutten, Contra Kant. Her-
vuld met vĳftien andere. aandacht zou besteden aan het ver‐ wonnen ruimte voor transcendentie.
KokBoekencentrum Uitgevers • Utrecht,
onderstelde bestaan van God, wordt 2020. Deze uitgave is een bewerking
The best thing since sliced maar in heel geringe mate bewaar‐ van Emanuel Rutten van de in 2009 aan
bread heid; hĳ schrĳft op de laatste twee de Vrĳe Universiteit in Amsterdam door
Rutten doet vervolgens met com‐ pagina's: "Zo zal een werkelĳk rede‐ hem geschreven tekst Het kenbare nou-
lĳk argument voor het bestaan van menale: transcendentie binnen de-we-
plexe logica-scenario's moeite om reld-voor-ons.
aan te tonen dat zĳn kennisleer te‐ God een argument kunnen zĳn bin‐ ISBN 978 90 435 3 359 1 - ISBN e-book
gen allerlei sceptische kritiek be‐ nen de wereld voor ons oftewel van‐ 978 90 435 3360 7 - NUR 738
stand is. Zelfverzekerd zegt hĳ dan: uit het perspectief van de wereld zo‐ [3] Omdat ik het boek als e-book heb,
als wĳ haar denken en ervaren. (…) komen de paginanummers die ik noem
"Mĳn kennisleer is dus robuust. Zĳ niet overeen met de nummering in het
slaat harde sceptische aanvallen Zo wordt in onze tĳd opnieuw ruim‐ gedrukte boek; ik noem ze toch, om zelf
moeiteloos af. (…) [Zĳ is] het enige te gemaakt voor kennisclaims over de passages terug te kunnen vinden.
echt adequate antwoord op het fail‐ de grond en oorsprong van de wer‐ [4] Metafysica: het onderzoek naar enti-
liet van de traditionele kennisleer. kelĳkheid. Het is precies deze door teiten en toestanden die over de de
menselĳke ervaring heengaan (trans-
Zĳ dient dan ook haar opvolger te mĳ sinds lange tĳd gezochte en hier cenderen), bĳvoorbeeld het bestaan van
zĳn." (p. 87) Zoals ook eerdere de‐ herwonnen ruimte die het, contra God, de onsterfelĳkheid van de ziel en
len van dit boek (met name de weer‐ Kants kennisleer, weer mogelĳk de vrĳheid van de wil.
legging van Kants argumenten) zou maakt om redelĳke argumenten te [5] Epistemologie: tak van de filosofie
die de aard, oorsprong, voorwaarden
dit gedeelte meer aandacht vergen ontwikkelen voor het bestaan van voor en reikwĳdte van kennis en het we-
dan eraan gegeven kan worden voor God." ten onderzoekt.
en in deze boekbespreking. Het Ik beschouw mĳn oordeel als
komt er op neer dat we ons ergens gerechtvaardigd, dat het Rutten daar
geen voorstelling van kunnen ma‐ uiteindelĳk om te doen was. Jam‐
Een reactie op Zeven 'atheïstische argumenten'

Frans Couwenbergh
Ik wil graag reageren op René te verliezen en hun patriarchale ver‐ Net toen vanaf de jaren 70 de
van Elsts Zeven 'atheïstische sie van het Grote Verhaal ongeloof‐ genoemde wetenschappen aan hun
waardig werd -- terwĳl de mensen grote opbloei begonnen en hun ken‐
argumenten' en wel naar aan‐ vanaf hun vroegste tĳden hun leven nis op de markt begonnen te bren‐
leiding van zĳn opmerking bĳ altĳd beleefd hebben met dansen en gen in door wetenschapsschrĳvers
zĳn bespreking van het tweede zingen van het Scheppingsverhaal hapklaar gemaakte brokken.
argument: "We zĳn het er van hun wereld door 'De Grote Daar bleven de filosofen met de rug
trouwens toch wel over eens Voorouder". Die zit erfelĳk in hun naar toe zitten. Het postmodernisme
dat het niet bestaan van God
niet bewezen kan worden ... "
Daarover denk ik het mĳne. Be‐
wĳzen hoort thuis in de wis- en na‐
tuurkunde, niet in de mensweten‐
schappen. Daar spreken we liever
over aannemelĳk maken, met altĳd
de slag om de arm dat we iets voor
waar aannemen tot zich een aanne‐
melĳker aanname voordoet. Op de
vraag "Bestaat God?" kan ik ant‐
woorden: natuurlĳk bestaat God!
We hebben Hem nota bene zelf ge‐
concipieerd! Voor mensen bestaan
de dingen als en in zoverre ze er een
naam voor hebben. Maar je moet
het natuurlĳk niet gaan omdraaien:
alsof een concept óns geschapen
zou hebben.
Op het einde van het tweede ar‐
gument: "Dat de wetenschap op een
dag alle antwoorden zal geven is aanleg dus ze kunnen niet goed le‐ werd de VLOEK voor de mensheid.
gewoon een dom idee, dat hier als ven en samenleven zónder een Als humanosoof ben ik wél meteen
een stukje atheïstisch credo wordt 'Groot Verhaal'. En het is juist filo‐ met de opbloeiende relevante we‐
opgevoerd." sofenwerk om daar een op menswe‐ tenschappen aan het bouwen ge‐
Ook hierover denk ik het mĳne. tenschappen gebaseerd alternatief gaan, maar ik ben jammer genoeg
Ik heb mezelf de titel humanosoof voor in de plaats te doen komen. In niet zo'n groot licht. Ĳverig ploete‐
aangemeten, nadat mĳ duidelĳk was de vorm van een nimmer eindigend ren en af en toe wat posten op www
geworden dat de academische filo‐ project over ontstaan en wezen van .humanosofie.nl, verder kom ik in
sofie vanaf de jaren 70 postmodern het mens-zĳn, gebaseerd op antro‐ mĳn eentje niet.
begon te worden: twĳfel aan elke pologie, archeologie, paleoantropo‐ Kortom, de wetenschap kan wel
waarheidspretentie, zelfs aan die der logie en ethologie met al hun rele‐ degelĳk antwoorden geven op alle
wetenschappen; met bovendien een vante vertakkingen; nimmer eindi‐ 'grote vragen' waar alle mensen op
fobie voor elke vorm van 'Groot gend omdat die wetenschappen verstilde momenten mee zitten. Als
Verhaal'. maar door blĳven wroeten in het de filosofen nu eindelĳk eens gaan
Net toen de kerken, die altĳd nog ongewetene; maar het Grote doen waartoe hun aartsvader Kant
hadden mogen uitmaken hoe 'de Verhaal komt daardoor wel steeds hen aan het einde zĳner dagen toe
mens' van nature is (het was hun steviger te staan en wordt steeds opriep.
machtspositie), hun gezag begonnen aannemelĳker.
Beelden niet delgen, maar omvormen

Anton van Hooff
De discussie over pĳnlĳke standbeelden haar naziverleden – bĳ
heeft ook ons lĳfblad bereikt: Enno Nuy, eer‐ de zogeheten Vergan‐
tĳds hoofdredacteur, en Sicco Polders, het te‐ genheitsbewältigung –
genwoordige hoofd van de redactie, kruisen is in Rommels geboor‐
hun degens erover. Mĳn standpunt wordt be‐ teplaats Heidenheim
paald door de zorg dat het historisch besef een monument voor de
wordt ondermĳnd door schandelĳk verleden generaalveldmaar‐
uit te wissen. Zo’n damnatio memoriae, del‐ schalk opgericht. In de
ging der herinnering, werd in Rome toege‐ loop der jaren is de
past op slechte keizers zoals Nero, Domitia‐ weerzin tegen dit eer‐
nus en Commodus. De bekendste buste van betoon gegroeid; Erwin
deze laatste – bekend uit de film Gladiator ‒ Rommel was immers
is alleen bewaard gebleven doordat iemand niet alleen maar de rid‐
die indertĳd in zĳn kelder heeft verborgen, derlĳke woestĳnvos
zoals nazi’s hun Hitlerkoppen in het geniep van de Noord-Afri‐
koesteren. kaanse oorlog, maar
ook de generaal die
Aanvechtbare beelden doen denken Hitlers aanval op het Hitler en Rommel hadden een goede verstand-
Beelden van Coen of Van Heutsz roepen bĳ westen van mei 1940 houding
mĳ alleen verbazing op: hoe was het moge‐ mede ontwierp en ener‐
lĳk dat een vorige generatie deze lieden zo giek uitvoerde. Even dynamisch leidde Hitlers lievelingsgeneraal
kolossaal vereeuwigde? Zich verwonderen, vanaf november 1943 de perfectionering van de Atlantikwall. Zelfs
thaumazein, was volgens Aristoteles het be‐ als militair nam hĳ nooit afstand van Hitler. Hĳ lĳkt wel weet te
gin van het verlangen naar kennis, philosop‐ hebben gehad van de samenzwering tegen Hitler door Von Stauffen‐
hia – het Nederlands heeft hiervoor het eigen berg en de zĳnen, maar hĳ wachtte af wat ervan kwam. Op zĳn
prachtige woord wĳsbegeerte. Juist een be‐ minst is hĳ dus een zeer omstreden figuur.
denkelĳk standbeeld zet aan tot denken en Ten slotte heeft men een prachtige manier gevonden om zĳn
het is dat denken dat leidt tot historische be‐ monument te relativeren: voor de massieve gedenksteen is het plas‐
wustwording. Verwĳdering van een monu‐ tiek van een schriel mannetje met één been geplaatst, slachtoffer van
ment brengt alleen letterlĳk en figuurlĳk een landmĳn. Bĳ zon strĳkt zĳn schaduw hatelĳk over Rommels
leegte, in de ruimte en in de hoofden. Histo‐ monument.
Context voor foute beelden

Dit is de juiste weg om verleden context te geven. Zet bĳ
Van Heutsz een plastiek neer van de Atjeese vrouwen en
kinderen die hĳ liet neermaaien. Voorzie de Gouden Koets
met een extra paneel over de uitbuiting van het Cultuur‐
stelsel. Maar zet bĳ de slavernĳmonumenten ook reliëfs
van Afrikaanse stamhoofden die hun gevangen huidskleur‐
genoten naar de West-Afrikaanse kust drĳven om hen daar
te versjacheren aan West-Europese handelaars.
Maar Lenin dan?

Ik zit wel met de Hit‐
lers, Stalins en
Lenins? In de voorma‐
lige vazalstaten van de
Sovjet-Unie is Lenin
Het aangepast monument voor Erwin Rommel radicaal uit het straat‐
beeld verwĳderd. In
risch besef wordt juist gestimuleerd door een 1997 kon ik in Oost-Letland
aanvechtbaar standbeeld ‘in vraag te stellen’, nog de resten van een kolossal‐
zoals het Zuid-Nederlands zegt. eLenin met voeten treden.
In Zuid-Litouwen zĳn de Sov‐
Hoe Rommel is gerelativeerd jetsculpturen ironiserend in een
Een prachtig voorbeeld van hoe een monu‐ openluchtmuseum geplaatst, het
ment ‘in Frage’ gesteld wordt, laat Duitsland Grūtaspark.
zien. Begin jaren zestig, dus voordat de In Rusland staan de Lenins 3 januari 1996 op de resten van een
Bondsrepubliek begon klaar te komen met echter alom op hun voetstuk. Lenin in Balvi, Oost-Letland
exemplaar uit een grotere serie geleverd; die heeft men

maar vastgemaakt, want de Russische bureaucratie weet
een fout nooit te herstellen.
Hier valt dus wel te lachen, maar in Leninstad is
geen lol te beleven aan al die Leninmonumenten. Vol‐
gens mĳn Leningrad-Atlas uit 1989 zĳn het er niet min‐
der dan 273. Bĳ de volgende bezoeken die ik sinds 1990
aan Sanktpeterburg racht, was er geen verwĳderd of ‘ge‐
contextualiseerd’. Overal zie je nog de ĳzige beelden
van de landverrader, die zich door Duitsland als tĳdbom
in een verzegelde wagon van Zwitserland naar Rusland
liet vervoeren. De gewetenloze beroepsrevolutionair die
in november een staatsgreep pleegde, die werd opgehe‐
Lenin met linkerhand uit grotere serie in Virĳa meld als Oktoberrevolutie. Ja, hier zou een beeldenstorm
(foto uit oude video) voor gezondmaking van het historisch bewustzĳn zor‐
gen. Het bĳ elkaar plaatsen van alle 273 monumenten in
Heel anders dan Duitsland is Rusland niet in staat af te een park zou al belachelĳk genoeg zĳn.
rekenen met zĳn verleden. Op één plaats worden Lenin
en het Sovjetsysteem echter ongewild bespot. Toen ik
juni 1990 de toen nog Sovjet-Unie bezocht vroeg ik mĳn
collega-classicus me iets van het echte Rusland, buiten
Moskou te laten zien. Na aarzeling – mĳn visum was al‐
leen geldig voor Moskou en Leningrad – stemde hĳ toe
en bracht me naar het stadje Virĳa, waar de familie altĳd
de zomer doorbracht. Opeens bevond ik me in het 19de-
eeuwse Rusland, dat me uit de Russische romans ver‐
trouwd was: ongeplaveide wegen en rondscharrelende
dieren. Er waren echter ook tekenen van de nieuwe tĳd:
een cultuurgebouw en een kerk die was onttakeld: eerst
was er een elektriciteitscentrale in geweest. Daarna werd
het gebouw als sporthal in gebruik genomen. In de koe‐
pel had een zwartgeblakerde Christos Pantokrator dit al‐
les moeten aanzien. En op het stadsplein, nou ja, een
stoffige centrale ruimte, stond natuurlĳk een Lenin. Ooit
was een vrachtauto ertegenaan gereden en had de linker‐
hand afgerukt. Prompt bestelde het stadsbestuur bĳ de Stalin in het Litouwse Grūtaspark
Leninindustrie een nieuwe hand. Er werd echter een
Waarom bĳ de De Vrĳe Gedachte kent een groep

mensen die artikelen schrĳven voor
Onze maatschappĳ is vol van geloof
en religie. Binnen de nieuwe religi-
Vrĳe Gedachte het blad. Ook in de ‚nieuwe‘ media
proberen we onze ideeën zichtbaar
euze groeperingen, moskeeën en
oude kerken leven zowel goedgelo-
achter de te maken en zoeken we naar een
werkwĳze die vooral ook jongeren
vigen als fanatiek gelovigen. Zĳ
hebben heel veel invloed op de poli-
bestuurstafel? aanspreekt.
Ik voel mezelf een oudere jongere
tiek en media. Wat stellen wĳ daar
tegenover?
en wil graag op een nieuwe manier Sluit je aan om een gezamenlĳk
In mĳn ‚levensverhaal‘ eerder in de meewerken aan de verbreiding van front te vormen. Wĳ willen niet op-
Vrĳdenker van juli/augustus heb ik onze visie die juist nu hard nodig is. nieuw als bewoners van Nederland
al wat geschreven. Terug in Neder- geknecht worden door de vertellers
Vrĳdenken is niet als los zand dat je
land zocht ik gelĳkdenkende godde- van religieuze sprookjes. Wĳ willen
maar rondstrooit, vrĳdenken in een
lozen. Die vind je hoofdzakelĳk op vrĳheid van geest.
atheïstisch-humanistische beweging
het internet. Ze zĳn echter verre van betekent dat je ook lĳnen en struc- Je kunt ons vol-
gelĳkdenkend. Het is een waaier tuur wil volgen. gen op internet,
van groepjes die schĳnbaar liever maar ook lid
individueel opereren dan de krach- De leden van onze vereniging staan
worden en zelfs
ten willen bundelen. open voor mensen die het atheïs-
bestuurslid wor-
tisch humanistisch gedachtengoed
Dan ontmoet ik een beweging die den.
willen onderschrĳven. Kĳk op de
zĳn sporen heeft verdiend in het website wat wĳ daaronder verstaan. Jaap van Dĳk
verleden en het nu ook waard is om
mee aan de toekomst te werken. https://www.devrĳegedachte.nl/ma-
nifest
Antisemitisme
Sicco Polders
Volgens de New York Times neemt het antisemitisme
in Duitsland toe. Een zorgwekkende trend waar ook
bondskanselier Angela Merkel onlangs over sprak.
En het gebeurt niet alleen in Duitsland.
Het is te gemakkelĳk de oorzaak daarvan te leg-
gen bĳ moslims die antisemitisme importeren. Popu-
listische partĳen ageren tegen de anti-joodse senti-
menten van sommige moslimjongeren ter ondersteu-
ning van hun eigen anti-islam politiek. Partĳen zoals
de Alternative für Deutschland, maar ook het Belgi-
sche Vlaams Belang en het Rassemblement National
van Le Pen in Frankrĳk hebben een opmerkelĳke
draai gemaakt: van openlĳk antisemitisch naar be-
schermheer van joden die het slachtoffer zouden zĳn
van de toenemende islamisering. Maar nog steeds
komt een groot deel van het gerapporteerde geweld
tegen joden vanuit extreemrechtse hoek. Antipathie
tegen joden gedĳt goed in landen waar het demonise-
ren van joden van oudsher traditie is, bĳvoorbeeld in
veel Oost-Europese landen.
Antisemitisme is complex en heeft meerdere oor-
zaken. In Duitsland was er na de oorlog zelfs sprake
van antipathie tegen joden omdat hun aanwezigheid
de Duitsers aan hun schuld bleef herinneren. Ook in
Nederland valt soms te horen dat het ‘nu maar eens
afgelopen moet zĳn met die verwĳzingen naar de hor-
ror die de joden hebben moeten doorstaan’. Terwĳl ik
Brief van Anton Mullink in het Haarlems Dagblad van 20 oktober 2020
denk, dat zolang synagoges en joodse scholen in

Amsterdam moeten worden beveiligd, de voetbalwe-
reld anti-joodse spreekkoren accepteert in stadions
(wat dat betreft is corona haast een zegen), en er
steeds meer geluiden komen vanuit de joodse ge-
meenschap dat ze zich bedreigd voelen, de haat nog
latent aanwezig is. Vooral de Israël-Palestina kwestie
verhit de gemoederen. Idealiter zou kritiek op de poli-
tiek van Israël los moeten worden gezien van antise-
mitisme, ook door de joden zelf. Maar of dit ooit het
geval zal zĳn?
Het is verontrustend dat momenteel complottheo-
rieën als paddenstoelen uit de grond schieten, waar-
van sommige heel giftig. Zo wordt er gedacht dat jo-
den het coronavirus hebben gemaakt om er aan te
verdienen. En natuurlĳk ontbreekt niet de gedachte
dat ‘de joden’ uit zĳn op wereldheerschappĳ. Veront-
rustend, maar helaas niet verrassend: al in de Mid-
deleeuwen werden ze ervan beschuldigd de pest te
hebben veroorzaakt.
In Nederland zouden de cĳfers erop wĳzen dat
het antisemitisme toeneemt maar die cĳfers hangen
ook samen met de aangiftebereidheid en de definitie
van antisemitisme. Maar dat er in Nederland antise-
mitisme was en nog steeds is, behoeft geen betoog.
Volgens een oude joodse mop is een antisemiet ‘ie-
mand met een meer dan normale hekel aan jo-
den’. Geestig, maar zoals vaker met goede humor,
tevens een wrange waarheid.
DE AUTEURS VAN DIT NUMMER

Frans Couwenbergh (1933) is voormalig leraar Nederlands, nu schilder en portrettekenaar en humanosoof. http://
franscouwenbergh.nl
René van Elst (Amsterdam 1950) is gepensioneerd Human Resources-medewerker, heeft sociologie en (deels)
rechten gestudeerd, was hoofden eindredacteur en opmaker van De Vrĳdenker (2014-2018), thans eindredacteur;
donateur van Skepsis.
Dana Forrest is een Australische freelance schrĳver en schrĳft over kwesties van culturele en politieke betekenis.
Maarten Gorter (Amstelveen 1994) is redacteur van de Vrĳdenker, studeert Staatsrecht en is autodidactisch student
op het gebied van geschiedenis en politiek, is actief in de Vereniging Historisch Amstelveen en ondersteunt activiteiten
voor ouderen met dementie.
Anton van Hooff (Den Haag 1943) is klassiek historicus te Nĳmegen, redactielid van De Vrĳdenker en oud-voorzitter
van De Vrĳe Gedachte. Zĳn nieuwste boek heet Klassieke liefde, Eros en seks naar Ovidius.
Rik Min (Bergen 1946) is geïnteresseerd in het verval van de huidige kapitalistische maatschappĳ. Hĳ is links, maar
communist, en is nog steeds consequent bezig in Nederland het ideaal van (ooit) een socialistische maatschappĳ
levendig te houden. Hĳ schreef Socialisme 2.0 over wat er gaande is in China en Cuba en eerder 70 jaar leugens,
bedrog en regime changes over allerlei warme en koude oorlogen.
Anton Mullink (Vorden 1938) was ooit franciscaan, missionaris en kapelaan. Wil nu uitdragen hoe weids het
perspectief is van het seculiere denken. Is o.a. werkzaam geweest in de verslavingszorg.
Enno Nuy (Aerdt 1950) is ondernemer en oud-hoofdredacteur van De Vrĳdenker.
Jan Willem Nienhuys (Den Haag 1942) was universitair docent wiskunde (T.U. Eindhoven), is schrĳver en vertaler en
is secretaris van Skepsis en redacteur van Skepter.
Sicco Polders (1966) is filosoof en (sinds 2018) redacteur, thans ook hoofdredacteur, van De Vrĳdenker. Hĳ geeft
colleges, onder meer voor de Universiteit van Amsterdam, op het gebied van ethiek en wetenschapsfilosofie. Hĳ is
een bewonderaar van Montaigne, Kant, Schopenhauer en Nietzsche. In juni 2018 is zĳn essaybundel Met Montaigne
in het achterhoofd verschenen.
AANWĲZINGEN VOOR AUTEURS

Uw bĳdragen aan dit blad worden zeer gewaardeerd. ● Wĳ gaan ervan uit dat een artikel niet veel langer is
Wĳ verzoeken u om bĳ het aanleveren met de volgende dan 3000 woorden en een boekbespreking die niet
informatie en aanwĳzingen rekening te houden. diep op thema’s uit het boek ingaat niet veel langer
● Bĳdragen aan het blad worden – in verzorgd, dan 1500 woorden.
leesbaar Nederlands – in digitale vorm aangeboden ● Veronderstel niet te veel voorkennis bĳ de lezers;
aan de hoofdredacteur op het email-adres van de vermĳd technische/geleerde termen of leg ze uit.
Redactie. ● A.u.b. niet te veel noten; alleen eindnoten.
● Als auteur bent u zelf verantwoordelĳk voor de inhoud ● Vertaal niet-Nederlandstalige teksten/citaten.
van uw werk. Buiten die verantwoordelĳkheid vallen ● Zorg voor een sprekende titel, die te maken heeft met
door de Redactie in het werk aangebrachte het onderwerp, en voor bĳpassende sub-onderwerpen
correcties. met tussenkopjes.
● De Redactie noch de vereniging De Vrĳe Gedachte ● Een mini-samenvatting, waarin ook de belangrĳkste
(DVG) is aansprakelĳk voor plagiaat, auteurs- trefwoorden voorkomen, wordt op prĳs gesteld.
rechtenschending etc., gepleegd door auteurs. ● Noem het hoofdonderwerp in het begin en schrĳf de
● Het copyright op een geplaatste bĳdrage blĳft rest ter ondersteuning van dit onderwerp, zodat de
berusten bĳ de auteur; DVG is echter gerechtigd de lezer de argumentatie / illustratie en de weg naar de
bĳdrage geheel of gedeeltelĳk opnieuw te plaatsen, eventuele conclusie kan volgen.
hetzĳ in het blad hetzĳ in een bloemlezing in ● Spring niet via vrĳe associaties van de hak op de tak
boekvorm hetzĳ op de website of Faacebookpagina. en haal geen dingen erbĳ die niet met het hoofd-
● U verstrekt over/van uzelf enige personalia en een onderwerp te maken hebben, waardoor de lezer de
portretfoto die bĳ het werk kunnen worden afgedrukt weg kan kwĳtraken.
als het om een publicatie van enige omvang gaat. ● Vindt u dat een uitweiding belangrĳk is ter illustratie
● In overleg met de Redactie kan een bĳdrage van het hoofdthema, leg dan uit hoe.
desgewenst onder pseudoniem worden gepubliceerd; ● Lees uw stuk zelf goed na; controleer de zinsbouw en
anonieme bĳdragen worden echter niet geaccep- spelling, in het bĳzonder van de genoemde namen.
teerd. De auteur moet voor de hoofdredacteur Onze dank voor uw medewerking!
bereikbaar zĳn. De Redactie
Doelstelling van Steun
De Vrĳe Gedachte De Vrĳe Gedachte!
De vrĳdenkersvereniging ‘De Vrĳe Gedachte’ stelt Vindt u ook dat de vereniging op de kaart van
zich ten doel: het bevorderen van het vrĳdenken. levensbeschouwelĳk Nederland thuishoort? Wilt u
Het vrĳdenken is een atheïstisch-humanistische ook dat de vereniging nieuwe activiteiten organiseert?
levenshouding gekenmerkt door: Steun dan de vereniging!
• Rationeel denken en onderzoeken van de U kunt de vrĳdenkersvereniging ‘De Vrĳe Gedachte’

werkelĳkheid, daarbĳ strevend naar: steunen door:
• bevrĳding van dogmatisme, vooroordeel en • mee te doen bĳ activiteiten en uw mening te
onwetenschappelĳke houding, geven,
• vasthouden aan principes van toetsing en • als vrĳwilliger te helpen bĳ de organisatie van
bewĳsvoering. activiteiten, of door een plaatselĳke of regionale
kring te starten,
• ingezonden brieven te sturen aan kranten en uzelf
• Moreel handelen vanuit het besef van:
daarin expliciet als vrĳdenker te benoemen,
• eigen verantwoordelĳkheid voor gedachten
• geld te schenken aan de vereniging of een legaat
en daden,
na te laten. U kunt hierover vrĳblĳvend een
• menselĳke waarde, informatief gesprek voeren en u daarvoor
• solidariteit met de medemens, de natuur en aanmelden via ons mailadres (zie onder),
het milieu, • andere belangstellenden te attenderen op de
• de eindigheid en onherhaalbaarheid van elk activiteiten van de vereniging,
individueel leven. • te reageren op publicaties e.d. van ‘De Vrĳe
Gedachte’,
Een vereniging ontleent bestaansrecht aan haar • lid te worden van vrĳdenkersvereniging ‘De Vrĳe
doelstellingen en aan haar ledental. Veel Gedachte’ (zie het informatiekader in dit blad),
doelstellingen kunnen worden bereikt bĳ voldoende • abonnee te worden van het blad ‘De Vrĳdenker’
aantallen (actieve) leden. Opkomen voor de situatie (zie het Colofon van dit blad).
van mensen met een atheïstisch-humanistische
levenshouding is erg actueel. In de komende
periode wil ‘De Vrĳe Gedachte’ graag nieuwe Heeft u vragen of ideeën? Het bestuur hoort ze
activiteiten organiseren, ook in de regio’s, en meer graag! Of wilt u praten over nalaten of schenken?
voor het voetlicht treden. Dit vergt creativiteit, tĳd Neem contact op via info@devrijegedachte.nl;
en energie van het bestuur, meer vrĳwilligersinzet voor andere contactmogelĳkheden zie het informa-
en een financiële impuls. U kunt hierbĳ helpen. tiekader in dit blad.
Het driekleurig viooltje is sinds de 19de eeuw het internationale

symbool van de vrĳdenkerĳ. Dit bloempje heeft in het Frans de
naam pensée, die gedachte betekent. De bloem heeft deze naam
gekregen omdat de vorm ervan op die van een menselĳk gezicht zou
Bezoek onze website
lĳken en omdat de bloem in augustus vooroverbuigt alsof hĳ diep
devrĳegedachte.nl
in gedachten is. La libre pensée, een term die Victor Hugo in 1850
en onze Facebook-pagina
geïntroduceerd zou hebben, betekent letterlĳk de vrĳe gedachte en is
‘De Vrĳe Gedachte’
de Franse benaming voor het vrĳdenken. (Bron: wikipedia.org.)
De Vrĳdenker 2020-09
strikte scheiding tussen kerk en staat – weren van indoctrinatie uit opvoeding en onderwĳs –
bevorderen van een kritisch onderzoekende, wetenschappelĳke houding – ontmaskeren van
religie, pseudo-wetenschap en andere waanvoorstellingen – vrĳheid van expressie – respect voor
de waardigheid van de mens als wezen met een eindig en eenmalig bestaan – erkenning van het
volledige zelfbeschikkingsrecht van de mens over eigen lĳf en leden

Vrijdenker 2020-09 November TOTAAL LoRes

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vrijdenker 2020-09 November TOTAAL LoRes

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

jaargang 51

IN DIT NUMMER ONDER MEER

Titel Auteur(s) Pag.

Colofon De Vrĳdenker/Informatie De Vrĳe Gedachte Redactie/Bestuur 2

(Leden- en) abonnementenadministratie:

Kosten (ingegaan 2018):

VOORDEELAANBIEDING VOOR JONGEREN

Prĳs voor beste artikel 2020

Coronamaatregelen, massa en vrĳheid

Cartoon van Giel Campo

Australië mag niet capituleren voor de katholieke kruistocht

Crypto-ongelovigen, kom te voorschĳn (2)

Debatteren in plaats van framen

De logica van geloven

De kleren van de keizer Want de achterlĳk‐

Het ene standbeeld is het andere niet

dens de Beelden‐ schermen van de “Zuidelĳke levensstĳl”. De Noordelĳ‐

daarmee een burgeroorlog ver‐ voor de Russen Bandera toch echt

Over Ruttens Contra Kant,

Een reactie op Zeven 'atheïstische argumenten'

Beelden niet delgen, maar omvormen

Context voor foute beelden

Maar Lenin dan?

exemplaar uit een grotere serie geleverd; die heeft men

Waarom bĳ de De Vrĳe Gedachte kent een groep

denk, dat zolang synagoges en joodse scholen in

DE AUTEURS VAN DIT NUMMER

AANWĲZINGEN VOOR AUTEURS

• Rationeel denken en onderzoeken van de U kunt de vrĳdenkersvereniging ‘De Vrĳe Gedachte’

Het driekleurig viooltje is sinds de 19de eeuw het internationale

You might also like