ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η ΣΕΛΙΔΑ ΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ..................................................................... 1

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ......................................................... 2
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΟ ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ
ΕΝΔΟΔΟΝΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Γιώργος Σίσκος: Ο άνθρωπος, επιστήμονας και μαχητής
Το ξεπροβόδισμα ενός φίλου
ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ Φοίβος Προύντζος ...................................................................................... 3-6
Ελληνική Ενδοδοντική Εταιρεία
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ Η διαχείριση της θραύσης μικροεργαλείου. Διάγνωση, αντιμετώπιση,
Μαρία Γεωργοπούλου πρόγνωση: ανασκόπηση της σύγχρονης βιβλιογραφίας
Β. Κονδυλίδου, Γ. Νικολουδάκη, Φ. Παλαμιδάκης,
ΕΚΔΟΤΗΣ Μ. Γεωργοπούλου..................................................................................... 7-18
Οδοντιατρικό Βήμα ΜΕΠΕ Η σημασία των βιοϋμενίων στην ενδοδοντία
Κ. Χαΐνη, Π. Ταμιωλάκης ...................................................................... 19-38
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
Παναγιώτης Μπελτές Ρ. Τζουρμανάς, Α. Πάσιου, Μ. Γεωργοπούλου.................................. 39-53

ΑΝAΠΛΗΡΩΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΛΙΝΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

ΣΥΝΤΑΞΗΣ
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων με τη χρήση των μηχανοκίνητων συστημάτων
Νίκος Οικονομίδης
νικελίου-τιτανίου WaveOne, Reciproc και OneShape
Λ. Ιντζές, Π. Μπελτές ............................................................................. 55-66
ΜΕΛΗ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ
Ελισάβετ Κουλαουζίδου
Κλεονίκη Λυρούδια ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων με τα συστήματα ProTaper Next®
ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ και TF™ Adaptive από προπτυχιακούς φοιτητές
Nίκος Κουμπιάς Φ. Σπυράκη, Χ. Μπότσης, Α. Μπατσούκα, Α. Στύλας, Χ. Μπελτές . 67-72
Αδαμαντινικά μαργαριτάρια: μελέτη της εξωτερικής μορφολογίας
Eτήσια συνδρομή: σε ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης
Μέλη ΕΕΕ: 35€ Μη μέλη: 40€ Κ. Δερβένης, Χ. Μπελτές, Λ. Βασιλειάδης.......................................... 73-76
Φοιτητές: 25€­
Τιμή τεύχους: 25­€ ΚΛΙΝΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ
Συνδρομή εξωτερικού: 60€­ Χειρουργική ενδοδοντική θεραπεία σε ενασβεστιωμένο άνω κεντρικό τομέα,
ύστερα από ανεπιτυχή προσπάθεια συντηρητικής ενδοδοντικής
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ θεραπείας και ενδορριζικής λεύκανσης
Β. & Σ. KOΤΣΑΤΟΣ Ο.Ε. Χ. Μπελτές................................................................................................77-81
Tηλ: 210 6620 476
ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ Δ. ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ - ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Συγκριτική αξιολόγηση της πρόσφυσης νέων υλικών
ανάστροφης έμφραξης. Ex vivo μελέτη
Ε. Ζάχου....................................................................................................83-92
Θηβών 2 Γουδή, 115 27 Αθήνα Επίδραση του βαθμού κωνικότητας παρασκευής στη μείωση
Tηλ.: 210 7213669, Fax: 210 7251055 του μικροβιακού φορτίου των ριζικών σωλήνων
www.endodontics.gr Μ. Θ. Παρασκευοπούλου .......................................................................93-99

ΕΔΡΑ ΕΚΔΟΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΩΝ ..................... 100-101

Σκουφά 64
106 80 Αθήνα ΑΡΘΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................ 102-103
Τηλ.: 210 3814939, Fax: 210 3803327
e-mail: odvima@otenet.gr ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΕΕΕ ............................................................................. 104-105

ISSN 1790-837X

Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 2015
 CONTENTS
EDITORIAL ....................................................................................................1
OFFICIAL JOURNAL
OF H.S.E. INSTRUCTIONS TO AUTHORS.................................................................2
(HELLENIC SOCIETy OF
INVITED ARTICLE
ENDODONTICS)
George Siskos: the man, the scientist, the fighter.
Seen-off a friend
PROPRIETOR Ph. Prountzos ............................................................................................... 3-6
Hellenic Society of Endodontics
REVIEW ARTICLES
EXECUTIVE DIRECTOR The broken instrument challenge. Prognosis, treatment plan,
Maria Georgopoulou modern concepts - a literature review
V. Kondylidou, G. Nikoloudaki, F. Palamidakis,
PUBLISHER M. Georgopoulou...................................................................................... 7-18
Odontiatriko Vima MEPE The role of biofilms in Endodontics
K. Chaini, P. Tamiolakis ......................................................................... 19-38
EDITOR IN CHIEF Chemical agents for the removal of smear layer
Panagiotis Beltes R. Tzourmanas, A. Pasiou, M. Georgopoulou ..................................... 39-53

ASSOCIATE EDITOR LITERATURE WORK CLINICAL INTEREST

Nikolaos Economides Root canal preparation with the use of WaveOne,
Reciproc and OneShape rotary Ni-Ti systems
EDITORIAL BOARD L. Intzes, P. Beltes................................................................................... 55-66
Elisavet Koulaouzidou
Kleoniki Lyroudia RESEARCH WORK
Preparation of root canals using ProTaper Next® and TF™
EDITOR
Adaptive systems by undergraduate students
Νikos Koumpias F. Spyraki, Ch. Botsis, A. Batsouka, A. Stylas, Ch. Beltes .................. 67-72
Enamel pearls: scanning electron microscope study
Annual fee (domestic): 40­€ of their morphology
Annual fee (international): 60­€ K. Dervenis, Ch. Beltes, L. Vassiliadis .................................................. 73-76
Students: 25­€
CASE REPORTS
PRINTERS
Surgical endodontic treatment of a calcified maxillary central incisor following
B. & S. ΚΟTSATOS
failed conservative treatment and intracoronal bleaching
Tel: +00 210 6620 476 Ch. Beltes ..................................................................................................77-81

SUMMARY OF Ph.D AND MASTER’S THESIS

2 Thivon str., 115 27 Athens, Greece
Tel: +00 210 7213669
Fax: +00 210 7251055
www.endodontics.gr
OFFICES
64 Skoufa str.
106 80 Athens Greece
Tel: +00 210 3814939
Fax: +00 210 3803327
e-mail: odvima@otenet.gr
Push out bond strength of new retrograde filling materials.
Ex vivo study
Ε. Zachou..................................................................................................83-92
Influence of taper of root canal shape
on the intracanal bacterial reduction
M. Th. Paraskevopoulou..........................................................................93-99
ANSWERS TO FREQUENTLY ASKED QUESTIONS (FAQ) ......... 100-101
SELECTIONS FROM THE INTERNATIONAL LITERATURE .102-103
NEWS FROM THE HELLENIC SOCIETY OF ENDODONTICS ... 104-105

ISSN 1790-837X

E N D O D O N T O L O G I A 9: 2015
Editorial Η σελίδα του Διευθυντή

Η ΣΕΛΙΔΑ ΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ

Αγαπητοί φίλοι,
Το τεύχος της Ενδοδοντολογίας που κρατάτε στα χέρια σας είναι το τελευταίο που εκ-
δίδεται.
Η προσπάθεια για έκδοση ενός επιστημονικού περιοδικού υψηλού επιπέδου, το οποίο
θα έπαιζε τον ρόλο της επίσημης «φωνής» της ΕΕΕ γεννήθηκε στο μυαλό του αείμνηστου
Γιώργου Σίσκου και πήρε σάρκα και οστά με την πολύτιμη αρωγή του εκδότη Γιάννη
Καρκατζούλη, ο οποίος, δυστυχώς, μας άφησε και εκείνος νωρίς…
Η Ενδοδοντολογία όλα αυτά τα χρόνια αποτέλεσε, κατά γενική ομολογία, σημείο ανα-
φοράς για τα οδοντιατρικά επιστημονικά περιοδικά της πατρίδας μας. Φιλοξένησε
άρθρα αξιόλογα, προσεγμένα, άρτια τεκμηριωμένα, τα οποία προσέφεραν γνώσεις και
προβληματισμούς στον ειδικό επιστήμονα αλλά και στον γενικό οδοντίατρο.
Δυστυχώς, ένα περιοδικό το οποίο, λόγω γλώσσας κυρίως, απευθύνεται σε πολύ περιο-
ρισμένο κοινό δεν μπορεί να διατηρηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα στο επίπεδο που
η ΕΕΕ θα ήθελε. Ο ολοένα συρρικνούμενος αριθμός συνδρομητών, σε συνδυασμό με
την αυξανόμενη δυσκολία εξασφάλισης άρθρων που να παρουσιάζουν ενδιαφέρον, οδή-
γησε τον διευθυντή του περιοδικού και το ΔΣ της ΕΕΕ στη δύσκολη –ομολογουμένως–
απόφαση για αναστολή της έκδοσης.
Η ΕΕΕ θεωρεί ότι από το να συνεχιστεί η έκδοση ενός επιστημονικού περιοδικού που
δεν θα ανταποκρίνεται στις προσδοκίες και στην ποιότητα στις οποίες είχε συνηθίσει
το κοινό στο οποίο απευθύνεται, είναι προτιμότερη η διακοπή της κυκλοφορίας του.
Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους συνοδοιπόρους επί δεκαετίες,
αλλά και καλούς φίλους, Θεόδωρο Λαμπριανίδη και Παναγιώτη Μπελτέ, οι οποίοι με
προσωπικές θυσίες και κόπους διετέλεσαν διευθυντές σύνταξης της Ενδοδοντολογίας,
όλους τους συγγραφείς που τίμησαν με τις εργασίες τους το περιοδικό, όλους τους συν-
δρομητές, που σε δύσκολους καιρούς υποστήριξαν με τις συνδρομές τους την προσπά-
θειά μας και φυσικά τον εκδοτικό οίκο «Οδοντιατρικό Βήμα», που μέχρι την τελευταία
στιγμή, και παρά την συνεχή οικονομική αιμορραγία που υφίστατο από το όλο εγχεί-
ρημα, συνέχισε να εκδίδει το περιοδικό, δίχως κανέναν ενδοιασμό και παράπονο…
Τέλος, θα ήθελα να αποτίσω και από το βήμα αυτό έναν τελευταίο φόρο τιμής στον πρό-
ωρα χαμένο φίλο και συνάδελφο Γιώργο Σίσκο, στο όραμα του οποίου οφείλει το ξεκί-
νημα και τη διαδρομή που διέγραψε η Ενδοδοντολογία.

Αγαπητοί συνάδελφοι,
θέλω να σας διαβεβαιώσω ότι η Ελληνική Ενδοδοντική Εταιρεία θα συνεχίσει τις προ-
σπάθειές της να προσφέρει γνώσεις και εμπειρίες στον Έλληνα οδοντίατρο με κάθε
τρόπο που θα θεωρεί πλέον κατάλληλο και πρόσφορο.
Να είστε καλά και καλή δύναμη!

Μαρία Γεωργοπούλου

Πρόεδρος ΕΕΕ

Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 1, 2015 1
 Οδηγίες για τους συγγραφείς
Α. Γενικές πληροφορίες
Το περιοδικό ΕΝΔΟΔΟΝΤΟΛΟΓΙΑ είναι η επίσημη
επιστημονική έκδοση της Ελληνικής Ενδοδοντικής
Εταιρείας και έχει ως στόχο την ενημέρωση του Έλ-
ληνα οδοντιάτρου σε θέματα ενδοδοντολογίας.
Στο περιοδικό δημοσιεύονται:
1. Κύριο κατευθυνόμενο άρθρο
Αφορά επίκαιρο και ιδιαίτερης κλινικής σημασίας
θέμα, η συγγραφή του οποίου ανατίθεται από τη συν-
τακτική επιτροπή σε έναν από τους, κατά την κρίση
της, πλέον ειδικούς συναδέλφους.
2. Επιστημονικά άρθρα
Μπορεί να ανήκουν σε μία από τις παρακάτω κατη-
γορίες: α) Ανασκοπήσεις, β) Ερευνητικές εργασίες
(Πειραματικές μελέτες, Κλινικές μελέτες, Εργαστη-
ριακές μελέτες, Επιδημιολογικές μελέτες, Κλινικο-
στατιστικές μελέτες, Κλινικοπαθολογικές μελέτες), γ)
Ενδιαφέρουσες περιπτώσεις (case reports) και
δ) Παρουσιάσεις τεχνικών.
3. Περιλήψεις
Αφορούν τα πλέον ενδιαφέροντα άρθρα από τη διε-
θνή βιβλιογραφία, καθώς και περιλήψεις διδακτορι-
κών διατριβών και διπλωματικών εργασιών των
μεταπτυχιακών φοιτητών των Οδοντιατρικών Τμημά-
των ΕΚΠΑ και ΑΠΘ.
4. Άρθρα γενικού ενδιαφέροντος
Αφορούν εξαιρετικής σημασίας κοινωνικά και γενι-
κού ενδιαφέροντος θέματα τα οποία ανατίθενται,
κατά την κρίση του Διευθυντή ή της Συντακτικής Επι-
τροπής, στα πλέον κατάλληλα άτομα.
5. Απαντήσεις σε ερωτήματα γενικών οδοντιάτρων,
τα οποία αφορούν θέματα κλινικής ενδοδοντολογίας
Η συντακτική επιτροπή αναθέτει την απάντηση κάθε
ερωτήματος σε έναν από τους πλέον ειδικούς, κατά
τη γνώμη της.
6. Εικόνες χωρίς σχόλια
Αφορούν εικόνες με ιδιαίτερο κλινικό ενδιαφέρον
κατά την κρίση της Συντακτικής Επιτροπής.
7. Βιβλιοπαρουσίαση
Ανατίθεται, κατά την κρίση της συντακτικής επιτροπής,
η παρουσίαση των νέων επιστημονικών εκδόσεων.
8. Επιστολές προς τη Συντακτική Επιτροπή
Δημοσιεύονται έπειτα από έγκριση της Συντακτικής
Επιτροπής και μπορεί να αφορούν: α) κρίσεις για δη-
μοσιευμένα άρθρα και β) απόψεις για επίκαιρα θέ-
ματα ή γεγονότα στον χώρο της ενδοδοντολογίας. Οι
επιστολές δημοσιεύονται ενυπόγραφα.
9. Ημερολόγιο επιστημονικών δραστηριοτήτων
Αφορά κυρίως τις επιστημονικές δραστηριότητες της
ΕΕΕ, της ESE, της IFEA και της ΕΟΟ.
Β. Ειδικές επισημάνσεις
― Άρθρα που υποβάλλονται για δημοσίευση. Τα
άρθρα πρέπει να είναι γραμμένα στη νεοελληνική δη-
μοτική γλώσσακαι να αποστέλλονται ηλεκτρονικά στην
ηλεκτρονική διεύθυνση: endodontologiaeee@gmail.com
Αποδεκτοί τύποι αρχείων α) κείμενο: doc, docx, β) πί-
νακες: doc, docx, γ) εικόνες: jpg, tiff, pdf (όχι ppt ή
pptx). Όλα τα αρχεία πρέπει να είναι μέχρι 25 ΜΒ.
2 E N D O D O N T O L O G I A 9: 2, 2015
H ανάλυση των εικόνων πρέπει να είναι τουλάχιστον
600 dpi.
Οι ερευνητικές εργασίες δεν θα πρέπει να ξεπερνούν
τις 15 σελίδες και οι ανασκοπήσεις τις 30. Ξεχωριστή
σελίδα αποτελούν οι εξής ενότητες: 1) η σελίδα τίτλου
και λέξεις κλειδιά, 2) η περίληψη στα ελληνικά, 3) η
περίληψη στα αγγλικά, 4) το κείμενο της εργασίας, 5)
οι βιβλιογραφικές παραπομπές και 6) οι πίνακες, οι
εικόνες και οι λεζάντες.
― Σελίδα τίτλου. Περιλαμβάνει: α) τον τίτλο της ερ-
γασίας, β) το όνομα και τον τίτλο του/των συγγρα-
φέα(ων), γ) το ίδρυμα στο οποίο υπηρετούν οι
συγγραφείς και τους ακαδημαϊκούς τίτλους σε υπο-
σημείωση, δ) την ανακοίνωση της εργασίας σε προ-
ηγούμενη συνεδριακή εκδήλωση, ε) το όνομα,
επώνυμο και τα στοιχεία επικοινωνίας με τον συγγρα-
φέα (ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύθυνση, στα-
θερό και κινητό τηλέφωνο), στ) την κατηγορία στην
οποία ανήκει η εργασία, ζ) την πηγή χρηματοδότησης,
εφόσον υφίσταται, και η) τη σύντμηση του τίτλου.
― Περίληψη και λέξεις κλειδιά. Η περίληψη θα πρέ-
πει να έχει έκταση μέχρι 200 λέξεις.
Στις ερευνητικές εργασίες, η περίληψη θα πρέπει να
περιλαμβάνει: σκοπό, υλικό και μέθοδο, αποτελέ-
σματα και συμπεράσματα, ως διακριτές ενότητες.
Οι λέξεις-κλειδιά θα πρέπει να είναι 3-5 μεμονωμένοι
όροι ή μικρές φράσεις και θα πρέπει να αντιστοιχούν
στους διεθνείς όρους λεξικογράφησης που αναφέ-
ρονται στο Index Medicus και Dental Index. Η αγγλό-
φωνη περίληψη είναι απαραίτητο να περιλαμβάνει τα
ονόματα των συγγραφέων τους ακαδημαϊκούς τους
τίτλους, το ίδρυμα στο οποίο υπηρετούν και τον τίτλο
της εργασίας, ενώ θα πρέπει να είναι εκτενέστερη της
ελληνικής και να κυμαίνεται μεταξύ 250 – 300 λέξεων.
― Βιβλιογραφικές παραπομπές. Οι βιβλιογραφικές
παραπομπές στο κείμενο, στους πίνακες και στις λε-
ζάντες των εικόνων προσδιορίζονται με αραβικούς
αριθμούς. Η αναφορά των βιβλιογραφικών παραπομ-
πών γίνεται κατ’ αύξοντα αριθμό. Όλες οι βιβλιογρα-
φικές παραπομπές που αναφέρονται στο κείμενο
καταχωρούνται στον πίνακα βιβλιογραφικών παρα-
πομπών με τον αντίστοιχο αριθμό που σημειώνεται
στο κείμενο.
Οι συντμήσεις των τίτλων των περιοδικών αναγράφον-
ται σύμφωνα με το Dental Index και το Index Medicus
(βλ. χαρακτηριστικά παραδείγματα που ακολουθούν).
Για τις συντμήσεις των ελληνικών περιοδικών υπάρχει
σχετικός κατάλογος του ΙΑΤΡΟΤΕΚ.
• Άρθρο σε περιοδικό: Bender IB, Seltzer S: Ro-
entgenographic and direct observation of experi-
mental lesions in bone. II. J Endod 2003; 29:707-12.
• Κεφάλαιο σε σύγγραμμα: Reiskin AB, Lurie AG:
Specialized radiographic techniques. In: Oral Radi-
ology. Principles and interpretation, Goaz PW,
White SC, Eds, St Louis, CV Mosby Co 1987, p.
362-6.
• Σύγγραμμα: Grossman LI: Endodontic practice, Ph-
iladelphia, Lea and Febiger, 1974 p. 51-9.
• Άρθρο στο Διαδίκτυο: Ansari SR, Oayyaum Z,
Khitab U: A comparison of sealing capabilities of
amalgam and zinc oxide eugenol cement when used
as retrograde filling materials (in vitro study)
http://www.ayubmed.edu.pk/JAMC/PAST/15-
3/shuja.htm
― Πίνακες. Παρατίθενται σε χωριστή σελίδα και συ-
νοδεύονται από λεζάντα.
― Εικόνες. Τα σχήματα, τα διαγράμματα και οι φω-
τογραφίες πρέπει να είναι πρωτότυπες και άριστης
ποιότητας. Οι λεζάντες των εικόνων γράφονται με
τον αύξοντα αριθμό τους σε ξεχωριστή σελίδα. Oι
έγχρωμες εικόνες εκτυπώνονται χωρίς επιβά-
ρυνση του συγγραφέα. Οι φωτογραφίες, τα σχή-
ματα, τα διαγράμματα και τα ιστογράμματα
αναφέρονται στο κείμενο ως εικόνες και αριθ-
μούνται ενιαία.
Οι ψηφιακές απεικονήσεις θα πρέπει να έχουν
ανάλυση 600 dpi και διάσταση μιας πλευράς του-
λάχιστον 7 cm.
Χρήση ήδη δημοσιευμένου φωτογραφικού υλικού
επιβάλλεται να επισημαίνεται με σαφή αναφορά της
πηγής προέλευσης στη λεζάντα, και όχι με δείκτη, ενώ
παράλληλα θα πρέπει να υπάρχει η σχετική έγγραφη
άδεια.
― Επιστημονική ορολογία. Θα πρέπει να είναι σύμ-
φωνη με το Λεξικό Ενδοδοντικών όρων της ΕΕΕ, Εκ-
δόσεις Κισσός, Αθήνα 2004.
• Ιδιαίτερη επισήμανση: Κάθε επιστημονική εργασία
πρέπει να συνοδεύεται από βεβαίωση, υπογεγραμ-
μένη από τους συγγραφείς, ότι δεν έχει κατατεθεί
σε άλλο επιστημονικό έντυπο περιοδικό, δεν περιέ-
χονται αυτούσιες προτάσεις από άλλες επιστημονι-
κές δημοσιεύσεις –πλην των ορισμών, νόμων,
κανόνων και διατάξεων– και ότι το φωτογραφικό
υλικό ανήκει στους ίδιους ή προέρχεται ή είναι με-
τασχεδιασμένο από άλλους συγγραφείς στους οποί-
ους υπάρχει σαφής αναφορά. Επιπρόσθετα, εφόσον
περιλαμβάνεται ανθρώπινο ή υλικό πειραματοζώων,
θα πρέπει να κατατίθεται βεβαίωση από την αρμό-
δια επιτροπή δεοντολογίας του εκάστοτε εργαστη-
ρίου ότι το πειραματικό πρωτόκολλο είχε εγκριθεί
ή ότι υπάρχουν υπογεγραμμένες δηλώσεις των
ασθενών ότι δέχθηκαν να συμμετάσχουν στη συγκε-
κριμένη πειραματική μελέτη. Η σχετική βεβαίωση
αποστέλλεται σε μορφή pdf.
• Ανάτυπα: Οι συγγραφείς έχουν τη δυνατότητα πα-
ραγγελίας ανατύπων ύστερα από απευθείας συνεν-
νόηση με τον εκδότη Ι. Καρκατζούλη (τηλ.: 210
3814 939).
Γ. Κρίση εργασιών
Η κρίση των εργασιών γίνεται από δύο κριτές που
επιλέγονται από τη Συντακτική Επιτροπή. Η Συντα-
κτική Επιτροπή του Περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα
να προτείνει τροποποιήσεις ή να απορρίπτει τα
άρθρα που δεν είναι γραμμένα σύμφωνα με τις οδη-
γίες για τους συγγραφείς. Ο χρόνος δημοσίευσης μιας
εργασίας είναι στην αποκλειστική ευθύνη της Συντα-
κτικής Επιτροπής.
Τα δημοσιευμένα άρθρα, εικόνες και διαγράμματα
αποτελούν ιδιοκτησία του περιοδικού. Για την ανα-
δημοσίευσή τους είναι απαραίτητη η άδεια της Συν-
τακτικής Επιτροπής και του συγγραφέα.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Καθηγητής Π. Μπελτές
Οδοντιατρική Σχολή ΑΠΘ
Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας
Θεσσαλονίκη 54 124, Τηλ. 2310-233829
e-mail: beltes@otenet.gr
 Το ξεπροβόδισμα ενός φίλου

ΚΥΡΙΟ ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΜΕΝΟ ΑΡΘΡΟ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΣΚΟΣ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΚΑΙ ΜΑΧΗΤΗΣ

Το ξεπροβόδισμα ενός φίλου

Φοίβος Προύντζος*

Κυρίες και κύριοι,

αγαπητοί συνάδελφοι,
Θα έχετε ίσως ακούσει να λένε ότι το πο-
τάμι όσο πλατύτερο είναι τόσο λιγότερο
θόρυβο κάνουν τα νερά του.
Με την έννοια αυτή, στη ζωή έρχονται
στιγμές που η σιωπή γίνεται πιο έυγλωτη
όταν η γλώσσα δυσκολεύεται να πει τα
ανείπωτα. Μια τέτοια οδυνηρή στιγμή
που άφησε άναυδο τον οδοντιατρικό κό-
σμο και ο απόηχός της κάνει μελαγχολική
την ατμόσφαιρα της σημερινής εκδήλω-
σης ήταν ο πρόωρος θάνατος του συνα-
δέλφου μας Γιώργου Σίσκου.
Τώρα όμως που έχει κοπάσει ο θρήνος
των πρώτων ημερών, τα μάτια των δικών
του έπαψαν να είναι υγρά και η ζωή ξα-
ναμπήκε σε ρυθμούς καθημερινότητας,
είναι πιστεύω κατάλληλος χρόνος για να
αρθρωθεί ένας αλλιώτικος λόγος.
Αλλιώτικος, γιατί πέρα από επιμνημόσυ-
νος θα είναι και απολογιστικός με συλλο-
γισμούς για τη ζωή.
Δεν ανήκω εγώ σε κείνους που περιμέ-
νουν πρώτα να πεθάνει κάποιος για να
τον «αγιοποιήσουν», όπως εθιμοτυπικά
υπαγορεύει το πνεύμα «δεδικαίωσης».
Ανήκε ο τιμώμενος στην κατηγορία εκεί-
νων που στο χώρο τους άφησαν δικά τους
χνάρια και είναι χρήσιμο η διαδρομή
τους να μη σβήνει με το θάνατό τους.
Στη ζωή, βέβαια, κανένας μας δεν είναι
άμεμπτος. Τα ψηλά βουνά έχουν τους
απότομους γκρεμούς και οι πραγματικά
μεγάλοι κρύβουν τις μικρές τους στιγμές.
Ανεξάρτητα όμως από το αν κάποιος
συμφωνούσε ή διαφωνούσε με επιλογές
του Γιώργου, δεν μπορεί να αρνηθεί την
εντυπωσιακή, μεθοδική και πολυεπίπεδη
εργατικότητά του. Την καταδεκτικότητα
και την υποδειγματική του ευπρέπεια.
Η τελετή έναρξης του 20ού Πανελλήνιου Συμποσίου της ΕΕΕ σφραγίστηκε από την
ομιλία του Επίκουρου Καθηγητή Οδοντιατρικής, κ. Φοίβου Προύντζου στη μνήμη του
Γιώργου Σίσκου.
Την εντιμότητα και το ήθος του.
Σήμερα, λοιπόν, στα πλαίσια του 20ού
Συμποσίου της Ε.Ε.Ε. και του 1ου χωρίς
δική του παρουσία, θα προσπαθήσω, σαν
ένα είδος σπονδής στη μνήμη του, να ανα-
συνθέσω προσωπικές του στιγμές, απα-
θανατίζοντας γεγονότα που δεν τα έμαθα
από αφηγήσεις παρατυχόντων. Τα παρα-
κολούθησα από κοντά, όταν, τελειώνον-
τας το πανεπιστήμιο, έψαχνε να βρει τη
δική του θέση στη ζωή. Είχα καταλάβει
την αξία του όταν ακόμη οι μετέπειτα
υμνητές του διατηρούσαν επιφυλάξεις.
Τα βίωσα στη συνέχεια όταν το οδοιπο-
ρικό μας είχε κοινό βηματισμό και όταν
αργότερα δεν έστερξε να συνεχίσουμε,
έτσι τα «παράχωσα» νοερά μέσα μου, όχι
για να τα θάψω, αλλά για να διατηρηθεί
ατόφια η ανάμνησή τους.
Αρχίζω την ανάσυρσή τους απ’ τον πανε-
πιστημιακό χώρο όπου σαν μέλος του δι-
δακτικού προσωπικού αφιέρωσε (σπατά-
λησε ίσως ήταν καταλληλότερος όρος)
ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής του.
Στο σημείο αυτό θα μου επιτρέψετε μια
παρένθεση. Μένω με την εντύπωση ότι η
Οδοντιατρική Σχολή επίσημα, σε βαθμό
παράλειψης, είχε αγνοήσει το ξεπροβό-
δισμά του.
Χάρηκα με τη σημερινή θεσμική παρου-
σία της Προέδρου της εδώ κι ελπίζω να
μεταφέρει το κλίμα συγκίνησης που επι-
κρατεί στην αίθουσα αυτή και στο ίδρυ-
μα. Ίσως έτσι κατανοήσουν οι κλειδο-
κράτορες «ένοικοί» του την μικρότητα να
παραμένουν ανάλγητοι ακόμη και μπρο-
στά στο θάνατο συνανθρώπων που δεν
τους έχουν κατατάξει στους δικούς τους.
Κλείνει η παρένθεση και συνεχίζω με την
πανεπιστημιακή παρουσία του Γιώργου
στη Σχολή.
Όσοι είχαμε το προνόμιο να υπηρετή-
σουμε στον ίδιο χώρο, στα νεανικά μας
χρόνια είχαμε κάνει το λάθος να θεωρή-

*Επίκουρος καθηγητής Ενδοδοντίας Οδοντιατρικό Τμήμα ΕΚΠΑ

Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 3-6, 2015 3
Φ. Προύντζος

σουμε την εκπαιδευτική διαδικασία σαν

ένα είδος «στρόφιγγας» για μετάγγιση
σοφίας.
Ναρκισσευτήκαμε, ίσως, απ’ τη γνωστική
υπεροχή έναντι των φοιτητών. Μας κολά-
κευε ο εξουσιαστικός χαρακτήρας των
σχέσεών μας μαζί τους και αυτάρεσκα
περιμέναμε το χειροκρότημά τους στο τέ-
λος της παράδοσης.
Χρειάστηκε χρόνος «ωρίμανσης» για να
αντιληφθούμε ότι καλός δάσκαλος δεν
ήταν όποιος με βάση την αρχή των συγ-
κοινωνούντων δοχείων «στούμπωνε» τον
εκπαιδευόμενο με αναμασημένη γνώση.
Ήταν εκείνος που είχε το χάρισμα να
ακονίζει την κρίση και να καλλιεργεί στη
σκέψη του διδασκόμενου διάθεση γνω-
στικής αυτοδυναμίας που προοδευτικά
οδηγεί σε δική του αυτοκατάργηση, συν-
δυάζοντας εκπαίδευση και παιδεία.
Με την πρώτη, ο νέος επιστήμονας απο-
κτάει ικανότητα να κάνει πράγματα που
δεν θα μπορούσε να κάνει δίχως αυτήν
και με τη δεύτερη αποκτάει ικανότητα να
δημιουργεί κλίμακα αξιών. Στιγμιότυπο από παλαιότερο συνέδριο της ΕΕΕ. Διακρίνονται από αριστερά: Ο Επί-
Στη ζωή, πέρα απ’ την αξία των χρημάτων, κουρος Καθηγητής Οδοντιατρικής, κ. Φ. Προύντζος, ο πρώην Πρύτανης του Πανεπι-
υπάρχουν και οικουμενικές αξίες που δί- στημίου Αθηνών, κ. Φ. Μήτσης, ο Γ. Σίσκος και ο Ομότιμος Καθηγητής Οδοντιατρικής
νουν στον κάτοχό τους ανθρώπινη πληρό- Σχολής του ΕΚΠΑ, κ. Σ. Συκαράς.
τητα. Προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι ο
Γιώργος, απ’ τον πρώτο καιρό, ήταν «ώρι- αυθεντίας, κέρδιζε τη συμπάθειά τους. να τα διασχίσει κολυμπώντας, με ανα-
μος» για διδασκαλία με πρότυπο έναν τέ- Τους κατακτούσε ή καταδεκτικότητά του πνευστήρα την αυτοπεποίθησή του.
τοιο δάσκαλο και δεν αρκέστηκε στο και πάσχιζε να δημιουργεί γύρω του ένα Είναι, ξέρετε, σημαντικό να εμπιστεύεσαι
«ωρολόγιο πρόγραμμα του Ιδρύματος». φυτώριο νέων με επιστημονική επάρκεια, τον εαυτό σου –έχει πει ο Κίπλιγκ– σε
Ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, όταν λειτουρ- αλλά και βούληση ελεύθερη για αναζητή- στιγμές που οι άλλοι τον αμφισβητούν.
γεί με το μαράζι των διδασκόμενων για σεις πέρα απ’ τον κόσμο της γνωστικής • Διεκδίκησε, έτσι, θέση Πρόεδρου στην
βαθμοθηρία και με τον καημό των διδα- τους «γυάλας». Οδοντιατρική Σχολή, Πρύτανη στο Πα-
σκόντων για τιτλοαπονομή, γίνεται μηχα- Σαν οδοντίατρος ήξερε ότι το γνωστικό νεπιστήμιο της Αθήνας και εκπροσώ-
νισμός παραγωγής ανολοκλήρωτων αν- του αντικείμενο δεν αποτελούσε μόνο που στο Κοινοβούλιο με το ψηφοδέλτιο
θρώπων. «είσοδο τροφής», αποτελούσε και «έξοδο του Κ.Κ.Ε.
Ο Γιώργος με δική του φιλοσοφία αγάπη- φωνής». Φωνής που, σαν πολίτες, είχαν • Αρθρογράφησε σε εφημερίδες και πε-
σε το χώρο, υπηρέτησε με πείσμα το γνω- χρέος να την υψώνουν προασπίζοντας ριοδικά εκθέτοντας δημόσια ιδεολογι-
στικό του αντικείμενο και δεν μεταφυτεύ- την αξιοπρέπειά τους. κές σκέψεις για θέματα παιδείας και
τηκε σε όμορα χώματα για προσφορότε- Χωρίς να είναι ο προχειρολόγος που τσα- ζητήματα κοινωνικά.
ρη βλάστηση. λαβουτάει σε πολλά, είχε τρόπο να • Στο χώρο του συνδικαλισμού τιμήθηκε
Δε χρειάστηκε «προθάλαμο» στο γρα- αφουγκράζεται τους καιρούς και να οσμί- απ’ τους ομότεχνούς του όπου και όταν
φείο του για να διογκώσει το κύρος του. ζεται τα μηνύματά τους. τους ζητήθηκε η ψήφος τους. Μ’ αυτήν
Η πόρτα του ήταν ανοιχτή και δεν έγινε Αξεπέραστος σε αντοχές, ξανοίχτηκε και υπήρξε πρόεδρος στο Πειθαρχικό της
στους φοιτητές αγαπητός μοιράζοντας σε νερά απλησίαστα για εμάς τους άλ- Ε.Ο.Ο. και στη διάρκεια της δικής του
απλόχερα βαθμούς. λους. Δε λογάριασε αν ήταν ήρεμα ή ορ- προεδρίας δεν κουκουλώθηκαν ατοπή-
«Ένας ανθρώπινος άνθρωπος», χωρίς το μητικά, διάφανα ή θολά, με υπόγειες δια- ματα για χάρη της συναδελφικής αλλη-
δασκαλίστικο συνοφρυωμένο ύφος της δρομές και ρεύματα αθέατα. Είχε βαλθεί λεγγύης.

4 E N D O D O N T O L O G I A 9: 3-6, 2015

• Θεσμικά λειτούργησε με κανόνες ευ-
πρέπειας και δεν επέτρεψε τραμπουκι-
σμούς ή καπελώματα κομματικά.
• Για πολλά χρόνια διετέλεσε πρόεδρος
της Ελληνικής Ενδοδοντικής Εταιρείας,
με προσωπική συμβολή στη δραστηριό-
τητά της στην Ελλάδα και το εξωτερικό,
σε βαθμό που άσπονδοι φίλοι τού κα-
ταλογίζουν «προσωποποίησή» της.
• Μετείχε σε εκδηλώσεις πολιτιστικών
συλλόγων σαν ομιλητής εκλαϊκευμένων
επιστημονικών θεμάτων.
• Έγραψε ποιήματα για πουλιά, λουλού-
δια και παιδικά διηγήματα με συμβολι-
σμούς για να κοιμούνται –έλεγε– οι μι-
κροί και να… ξυπνάνε οι μεγάλοι.
• Θα κουτσούρευα, κατά συνέπεια, όχι
μόνο τη συνολική του δραστηριότητα αν
περιόριζα την αναφορά μου μόνο στην
Ενδοδοντία, όπου κατά κοινή παραδο-
χή διέπρεψε: θα είχα μετατρέψει και το
ριζικό σωλήνα σε «νηπενθές».
Αρέσκομαι στην προσομοίωση αυτή, για-
τί συχνά παγιδευόμαστε στην πολφική
κοιλότητα, όπως τα έντομα που κατα-
βροχθίζονται στο σωληνοειδές ασκίδιο
των νηπενθών.
Θα θυμάστε απ’ τον Όμηρο ότι οι πρόγο-
νοί μας από το σαρκοφάγο αυτό φυτό
έφτιαχναν φάρμακο για να κατευνάζουν
τον πόνο και να διώχνουν τις στενοχώ-
ριες. Μ’ αυτό η Ελένη είχε ποτίσει τον
Τηλέμαχο και «Νηπενθή» ο Καρυωτάκης
είχε ονομάσει τα πεισιθανάτια ποιήματα
μιας συλλογής του.
Θα σας φανεί αξιοπερίεργο, είναι όμως
γεγονός ότι πολλά σπουδαία ονόματα
που έγιναν στο χώρο τους γνωστά απ’ το
κύριο έργο τους, τα ίδια είχαν θεωρήσει
υπέρτερο το πάρεργό τους. Ένα τέτοιο
όνομα στον κόσμο της τέχνης είναι ο κα-
ταξιωμένος στη ζωγραφική Ενγκρ, που
τον κολάκευε ν’ ακούει ότι έπαιξε σπου-
δαίο… βιολί.
Πιο χαρακτηριστικό, όμως, παράδειγμα
απ’ την αρχαιότητα παραμένει ο Αισχύ-
λος, που είχε ζητήσει το επίγραμμα του
τάφου του να μην αναφέρεται στα δραμα-
τουργικά του αριστουργήματα, αλλά στη
συμμετοχή του στη μάχη του Μαραθώνα.
Ο μεγάλος δραματουργός να επισκιασθεί
απ’ τον απλό πολεμιστή!!!
Ο Σίσκος δεν αρκέστηκε να βλέπει όσα
του έδειχναν, ακούγοντας όσα του λένε.
Δεν υπήρξε αμέτοχος θεατής.
Δίνοντας το αγωνιστικό του παρών σε κά-
θε προσκλητήριο, υπήρξε πολεμιστής.
Πολέμησε και πολεμήθηκε.
Δεν ξέρω αν πέφτω σε λάθος, έχω όμως
ξαναπεί ότι η πολεμική που δεχόμαστε,
καθώς και τα πρόσωπα που την εξαπο-
λύουν, δίνουν και το μέτρο της αξίας μας,
αφού κατά κανόνα στη ζωή το «κοντό χέ-
ρι κρατάει μακρύ ραβδί».
Και είναι αλήθεια –πικρή μάλιστα– ότι τέ-
τοιο χέρι είχαν πολλοί απ’ τους «ραβδού-
χους» που άργασαν το πετσί του Γιώργου,
επιβεβαιώνοντας τον αφορισμό «ουδείς
αγνωμονέστερος του ευεργετηθέντος».
Θυμάμαι κάποιους απ’ αυτούς, στα πρώ-
τα επιστημονικά τους βήματα, να τους
νοιάζεται από δίπλα κι αν κάποτε έδινε
την εντύπωση πως βρισκόταν από πάνω
τους ήταν για να τους δίνει το χέρι του να
στηριχθούν.
Αν, λοιπόν, είναι αλήθεια ότι η αγνωμο-
σύνη φέρνει πίκρα, που αφήνει επίγευση
αποκαρδίωσης, θα μπορούσε κάποιος να
ερμηνεύσει το μαραγκιασμένο στερνό
χαμόγελό του.
Η ζωή τα έφερε να μη το δούμε πριν την
ύστατη αναχώρησή του. Δεν ήταν «ο πλή-
ρης ημερών απερχόμενος» που έχοντας
δώσει και πάρει χαρές απ’ τη ζωή δεχό-
ταν στο σπίτι του φίλους για να τον απο-
χαιρετήσουν πριν τη θεία μετάληψη.
Χτυπημένος πρόωρα απ’ την αρρώστια,
δίχως ελπίδα ιατρικής παράτασης, βίωνε
στο νοσοκομείο τον επερχόμενο θάνατό
του. Άκουγε το τσιτσίρισμα του καντηλιού
κι έβλεπε τη φλόγα της ζωής προειδοποι-
ητικά να τρεμοσβήνει. Η αξιοπρέπεια,
όμως, του υπαγόρευε να μη δέχεται φί-
λους εκθέτοντας σε ξένα και αδιάκριτα
μάτια το κουρασμένο του κορμί.
Η επιθυμία του αυτή –έλεγε ο δάσκαλός
μας Φώτης Μήτσης– έπρεπε να γίνει σε-
βαστή. Να προσευχόμαστε για να μην
υποφέρει, κουνώντας από μακριά τα μαν-
τήλια του αποχωρισμού.
***
Θα ζητήσω τώρα την άδειά σας να ανα-
Το ξεπροβόδισμα ενός φίλου
φερθώ και σε μια μπουρινιασμένη εποχή
που το τρικύμισμά της πέρασε από 40 κύ-
ματα τα πανεπιστημιακά πράγματα.
Σημάδεψε διαπροσωπικές σχέσεις και σε
μεγάλο βαθμό σηματοδότησε μετέπειτα
διαδρομές.
Από τότε έχουν τρέξει πολλά. Σκόρπισε
ο κουρνιαχτός του νεανικού ενθουσια-
σμού, ξεθάμπωσαν ερωτηματικά, και ο
χρόνος απάμβλυνε την οξύτητα προσέγ-
γισης γεγονότων.
Τα γεγονότα σ’ όλες τις εποχές κρύβουν
πίσω τους πρόσωπα που τα διαμορφώ-
νουν σε μικρές, μεγάλες ή και σε ουτοπι-
κές τους στιγμές.
Κανένα απ’ αυτά δεν έχει την αποκλειστι-
κή ευθύνη, κανένα δεν είναι τελείως αμέ-
τοχο, και η μεταχρονολογημένη εξιστό-
ρησή τους, για πολλούς από σας, θα ήταν
ίσως βαρετή.
Αν στέκομαι σ’ αυτά είναι γιατί σε μεγά-
λο βαθμό παραποιήθηκαν.
Υψηλόβαθμες ακαδημαϊκές επωμίδες με
θεσμικό ανάστημα δυσανάλογα ψηλότε-
ρο του φυσικού τους, χρέωσαν το μπάχα-
λο εκείνης της εποχής στους Διόσκου-
ρους –Προύντζο και Σίσκο–, ζητώντας
επίμονα την προσκόμιση της κεφαλής
τους.
Οι φίλοι και ομόφρονές τους, σαν τα σκυ-
λιά του Παβλώφ, στο άκουσμα και μόνο
των ονομάτων τους ενεργοποιούσαν αδέ-
νες για έκκριση χολής.
Επειδή δεν είναι στον χαρακτήρα μου –
δεν ήταν και στον χαρακτήρα του Γιώρ-
γου, που σήμερα δεν με ακούει– η χρήση
ενικού σε πρώτο πρόσωπο, θα καταφύγω
στη μυθολογία και σε πρόσωπα με συμ-
βολισμούς.
Έχοντας λογοδοτήσει στη συνείδησή
μου, θέλω να δηλώσω σε όσους δεν πα-
ροικούν την οδοντιατρική Ιερουσαλήμ,
αλλά και στα παιδιά του, που μεγαλώνον-
τας έχουν γίνει όπως κάθε γονιός θα επι-
θυμούσε να δει τα δικά του, ότι:
• Οι Διόσκουροι δεν ήταν «μπαχαλάκη-
δες» που αστόχαστα είχαν ονειρευτεί
τον εαυτό τους Ροβεσπιέρο.
Γνώριζαν καλά ότι το καλάμι παραμένει
επικίνδυνο άτι για τον αναβάτη του, και
είχαν διδαχθεί ότι ο Ίκαρος έκαψε τα
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 3-6, 2015 5
Φ. Προύντζος
φτερά του πλησιάζοντας όσο δεν έπρεπε
τον Ήλιο. Κράταγαν αποστάσεις.
Έχοντας όμως την τιμή –ο ένας Πρό-
εδρος, ο άλλος Γραμματέας– να εκπρο-
σωπούν τον «φορέα διδασκόντων», δεν
είχαν ξεχάσει ότι ο Προμηθέας, για να
χαρίσει τη φωτιά στους ανθρώπους, έπρε-
πε να την πάρει από τους θεούς, «αψη-
φώντας» την θέληση του Δία.
Χωρίς να λειτουργούν συντεχνιακά, με
ενδοπανεπιστημιακούς αγώνες, προάσπι-
ζαν θεσμικές θέσεις του χώρου που τους
είχε εκλέξει, αψηφώντας την θέληση του
εκάστοτε «Δία» που ασκούσε εξουσία.
Η «εξουσία» όμως, σε όλες τις εποχές,
διαθέτει αθέατους μηχανισμούς και βρί-
σκει τρόπους να νομιμοποιεί παράνομες
και άδικες αποφάσεις της.
Το δίκιο, έχει πει ο Θουκυδίδης, μπορεί
να επιβληθεί μόνο όταν και οι δυο πλευ-
ρές έχουν την ίδια δύναμη επιβολής του.
Όταν αυτό δεν συμβαίνει, ο ισχυρός το
ρυθμίζει με βάση την δύναμή του και η
ζωή έχει διδάξει ότι ο Δαυίδ μόνο αν
αποτελειώσει τον Γολιάθ βρίσκει πρόθυ-
μους να ανεμίσουν τη σημαία του.
Αν η σφεντονιά του αστοχήσει, οι «συμ-
μαχητές» του, με αυτομολία, μεταμορφώ-
νονται σε… Γολιαθάκια.
***
Είναι σημαντικό να μη ψέγεις τους άλ-
λους για επιλογές που ήταν δικές σου και
παραμένει έντιμο να αναγνωρίζεις τα λά-
θη και τις ευθύνες που σου αναλογούν.
Είναι όμως αποκαρδιωτικό, και πέρα
από κάθε εντιμότητα, να μένεις μόνος
έχοντας ματώσει για τους άλλους. Να
αφήνεσαι υπόλογος γιατί έλεγες φωνα-
χτά όσα οι άλλοι έλεγαν χαμηλόφωνα.
Είναι οι στιγμές που ασυναίσθητα ανα-
ρωτιέσαι: Έχουν νόημα οι αγώνες, όταν
οι μάχες που δίνονται γι’ αυτούς μένουν
ατελέσφορες; Και ποιο το κέρδος κάποι-
ου να αντιταχθεί, όταν κερδισμένος βγαί-
νει ο υποταγμένος;
Δεν είναι ώρα να αποφανθούμε γι’ αυτό.
Παρετυμολογώντας κατά το δοκούν τον
όρο «κερδίζω», μπορεί ο καθένας μας να
δώσει απάντηση που συνάδει με τη φιλο-
σοφία του.
6 E N D O D O N T O L O G I A 9: 3-6, 2015
Στην δική μου αντίληψη, ο πανεπιστημια-
κός μικρόκοσμος –και για να μην παρε-
ξηγηθώ, το «μικρόκοσμος» έχει την έν-
νοια της μικρογραφίας– δεν διαφέρει
από την ευρύτερη κοινωνία.
Εμπεριέχει τα προτερήματα και τις παθο-
γένειες όλων των κοινωνικών στρωμά-
των.
Δεν αποτελείται από «κόσμο αγγέλων» που
το γένος και τα φτερά της συνομοταξίας
τους δεν επιτρέπουν στους κατεργάρηδες
να ευημερούν και στους κολλητούς να ανε-
βαίνουν παραμερίζοντας τους αξιόλογους.
• Πέρα από λίγες εκλεκτές εξαιρέσεις
παίζονται στημένα παιχνίδια με τρά-
πουλες σημαδεμένες και μοιράζονται
ρόλοι σε πρόθυμους να τους παίζουν με
το αζημίωτο.
• Υπάρχουν συναδελφικά μαχαιρώματα,
διατηρούνται άβατα για τον μη προστα-
τευόμενο και παραμένουν στεγανά για
τον μη επιτήδειο.
Ακόμη και πραγματικά άξιοι, με τη φοβία
του ακαδημαϊκού αφανισμού, άλαλοι εθί-
ζονται στο θέαμα εκποίησης πολλών ακα-
δημαϊκών πραγμάτων, μεταξύ των οποί-
ων και συνειδήσεις.
Αναρωτιέμαι συχνά πόσο καλύτερα θα
ήταν τα πανεπιστημιακά μας πράγματα
και πόσο πιο ανθρώπινες οι διαπροσωπι-
κές μας σχέσεις αν είχαμε κατανοήσει ότι
η τιτλοαπονομή –στο πρότυπο του Καλι-
γούλα που αναγορεύει ύπατο το άλογό
του– δεν δίνει αξία στο άτομο.
Το ακριβό κόσμημα στο λαιμό άσχημης
γυναίκας, έχουν πει, κάνει τις άλλες και
ζηλεύουν, αλλά δεν μετριάζει –υπογραμ-
μίζει– την ασχήμια της.
***
Μα η παρακμή ακμάζει, θα μου πείτε, και
αποτελεί γενικότερο φαινόμενο των ημε-
ρών που διανύουμε.
Δεν θα διαφωνήσω μαζί σας – ας μη ξε-
χνάμε όμως ότι αναφερόμαστε σε έναν
χώρο που, πέρα από τη μαζική παραγωγή
διπλωματούχων, διαμορφώνει τον χαρα-
κτήρα νέων ανθρώπων που διδάσκονται
περισσότερο από αυτό που βλέπουν παρά
από αυτό που ακούνε να τους λέμε.
Και δυστυχώς, όποιος αποφασίζει μέσα σε
έναν τέτοιο «κόσμο» να πορευτεί «απόκο-
σμα», βαφτίζεται αιρετικός, θεωρείται απο-
συνάγωγος, αντιμετωπίζεται σαν παρέμ-
βλητος και, πολλές φορές, απ’ όσους κρα-
τάνε στα χέρια τους την ακαδημαϊκή του
μοίρα κρίνεται «ανεπαρκής» για εξέλιξη.
Για να επιβιώσει χρειάζεται χαρακτήρα
με αρχές σφυρηλατημένες σε αμόνια αυ-
ταπάρνησης.
Ο Γιώργος είχε αυτά τα χαρακτηριστικά.
Η πανεπιστημιακή σταδιοδρομία, και γι’
αυτόν, ήταν όνειρο ζωής που το έβλεπε
όμως ξύπνιος.
Είμαι σε θέση να γνωρίζω ότι, από το πα-
ρασκήνιο που δεν έφτανε στη σκηνή, δε-
χόταν νουθεσίες να αποστασιοποιηθεί
από συντροφικότητες-βαρίδια στην «εξέ-
λιξή» του.
Ήταν ανθρώπινο να ταλαντευτεί η αλή-
θεια, είναι όμως ότι δεν ξέχασε την όρθια
στάση. Δεν γονάτισε. Δεν υιοθέτησε πρα-
κτικές που για δεκαετίες είχε αντιπαλέ-
ψει. Δεν αρνήθηκε την ιδεολογική του
ταυτότητα. Δεν αποκήρυξε φίλους. Δεν
γοητεύθηκε από τις σειρήνες του «μικρό-
κοσμου».
Παρέμενε γοητευμένος από το όραμα
ενός δικού του αριστερού κόσμου με πα-
νανθρώπινες αξίες, που ήταν να ’ρθει, αλ-
λά μέχρι που έκλεισε ειρηνικά τα μάτια
του δεν είχε φτάσει.
Κι έτσι γι’ αυτόν ήταν ίσως καλύτερα:
Έφυγε γελαστός με την προσμονή του
ερχομού του, σ’ αντίθεση με μας που ακο-
λουθούμε με την απογοήτευση του γελα-
σμένου.
***
Ευχαριστώ που με κατάνυξη ακούσατε
όσα είπα για τον Γιώργο και θα μου επι-
τρέψετε να κλείσω την ελεγειακή αναφο-
ρά μου στο πρόσωπό του με τα λόγια που
ο ίδιος είχε αποχαιρετήσει τον κοινό μας
φίλο Γιάννη Καρκατζούλη: «Να ’σαι κα-
λά εκεί που αναπαύεται η ψυχή σου. Σε
ευχαριστούμε, όλοι για όλα», και να προ-
σθέσω: Ακριβέ μας φίλε, αισθανόμαστε
τυχεροί που σε γνωρίσαμε και νιώθουμε
ορφανεμένοι που σε χάσαμε τόσο νω-
ρίς…

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Η διαχείριση της θραύσης μικροεργαλείου.
Διάγνωση, αντιμετώπιση, πρόγνωση:
ανασκόπηση της σύγχρονης βιβλιογραφίας
Β. Κονδυλίδου*, Γ. Νικολουδάκη*, Φ. Παλαμιδάκης**, Μ. Γεωργοπούλου***
Περίληψη
Σκοπός: Η παρούσα ανασκόπηση στοχεύει στη συγκέντρωση βι-
βλιογραφικών δεδομένων και στην παροχή πληροφοριών σχε-
τικά με το σχεδιασμό της ενδοδοντικής θεραπείας, όταν κατά τη
διάρκειά της συμβεί θραύση μικροεργαλείου στο ριζικό σωλήνα,
τους τρόπους αντιμετώπισης και την επίδραση της θραύσης στην
πρόγνωση της συντηρητικής ενδοδοντικής θεραπείας.
Υλικά και μέθοδος: Χρησιμοποιήθηκε η βάση βιβλιογραφικών
δεδομένων PubMed για την αναζήτηση ερευνητικών εργασιών
γραμμένων στα αγγλικά με όρους αναζήτησης: ενδοδοντική θε-
ραπεία, θραύση, σπασμένο ενδοδοντικό μικροεργαλείο, σύμ-
βαμα. Από την αρχική επιλογή άρθρων εξετάστηκαν επίσης οι
λίστες των βιβλιογραφικών αναφορών τους για πρόσθετες ερ-
γασίες σχετικές με το θέμα.
Αποτελέσματα: Συγκεντρωτικά, συμπεριελήφθησαν 65 κλινικές
και εργαστηριακές εργασίες με κριτήρια το σύμβαμα του σπα-
σμένου μικροεργαλείου κατά τη συντηρητική ενδοδοντική θε-
ραπεία, το σχεδιασμό της, τους τρόπους αντιμετώπισης του
συμβάματος κλινικά, καθώς και την πρόγνωση των δοντιών αυ-
τών μακροπρόθεσμα.
Συμπεράσματα: Συνιστάται η πρόληψη της θραύσης ενδοδοντι-
κού μικροεργαλείου. Σε περίπτωση συμβάματος, η συντηρητική
αντιμετώπιση του αποτελεί μια προβλέψιμη διαδικασία η οποία
χρήζει υψηλού βαθμού κατάρτισης και τεχνογνωσίας. Η πρό-
γνωση του δοντιού δεν επηρεάζεται από το ίδιο το σύμβαμα.
Ενδοδοντολογία 9: 7-18, 2015
Λέξεις-κλειδιά
ενδοδοντική θεραπεία, θραύση, σπασμένο ενδοδοντικό μικρο-
εργαλείο, σύμβαμα.
*Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια, Εργαστήριο Ενδοδοντίας, Οδοντιατρικό Τμή-
μα ΕΚΠΑ.
**Μεταπτυχιακός Φοιτητής, Εργαστήριο Ενδοδοντίας, Οδοντιατρικό
Τμήμα ΕΚΠΑ.
***Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Εργαστήριο Ενδοδοντίας, Οδοντιατρικό
Τμήμα ΕΚΠΑ.
Η διαχείριση της θραύσης μικροεργαλείου
Summary
The separated instrument challenge. Prognosis, treatment
plan, modern concepts - a literature review
V. Kondylidou*, G. Nikoloudaki*, F. Palamidakis*,
M. Georgopoulou**
The Aim: The purpose of this literature review is to discuss the eti-
ology, incidence, anatomic features, diagnosis, prognosis and man-
agement of instrument’s fracture during endodontic treatment.
Material and methods: Manual and electronic searches of liter-
ature were performed in Pub Med database by crossing the key-
words: root canal treatment, fracture, separated endodontic in-
strument, complication. Only papers written in English were in-
cluded. Furthermore, the bibliography of all relevant articles and
textbooks were manually searched.
Results: Overall, 65 scientific papers were included, based on
the management of separated instruments, treatment options, in-
fluencing factors and complications. Furthermore, the potential
impact on the outcome of treatment is discussed.
Conclusions: Although its prevention is advised, instrument's
separation during root canal treatment is quite common and re-
quires specific armamentarium and skills in order to be managed.
Decisions on management should consider specific influencing
factors. Prognosis of the tooth is not affected by instrument's sep-
aration per se.
Endodontologia 9: 7-18, 2015
Key words
complication, fracture, root canal treatment, separated endodon-
tic instrument.
* Postgraduate Student, Dept of Endodontics, Dental School of Athens
University.
** Associate Professor, Dept of Endodontics, Dental School of Athens
University.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 7-18, 2015 7
Κονδυλίδου και συν.
Εισαγωγή
Η θραύση μικροεργαλείου κατά την επε-
ξεργασία ενός ΡΣ συγκαταλέγεται στα
σοβαρά συμβάματα που μπορεί να αντι-
μετωπίσει ένας κλινικός όταν πραγματο-
ποιεί ΕΘ1. Ως ΣΜ στο εσωτερικό ενός ΡΣ
είναι δυνατόν να ανευρεθεί τμήμα ενδο-
δοντικού μικροεργαλείου οποιουδήποτε
τύπου (χειρός ή μηχανοκινούμενου, κα-
τασκευασμένου από ανοξείδωτο χάλυβα
ή από κράμα νικελίου-τιτανίου) που χρη-
σιμοποιείται κατά τη μηχανική επεξεργα-
σία, τμήμα μιας βελόνας διακλυσμών ή
και μέρος ενός περιστρεφόμενου μικρο-
εργαλείου τύπου lentulo σπιράλ2-4. Η συ-
χνότητα μιας τέτοιας θραύσης αντικατο-
πτρίζει την αυξημένη ενασχόληση των
κλινικών με την ενδοδοντία και την επι-
θυμία να διατηρηθεί ολοένα μεγαλύτερος
αριθμός δοντιών στον οδοντικό φραγμό
κάθε ασθενούς. Ο Grossman έχει επιση-
μάνει πως: «Ο οδοντίατρος που δεν έχει
σπάσει το άκρο ενός διευρυντήρα, μιας
ρίνης ή ενός πολφουλκού δεν έχει θερα-
πεύσει πολλούς ριζικούς σωλήνες… Ποι-
ος δεν έχει νιώσει τον πόνο, την αγωνία,
την ταπείνωση που προκαλεί το σπάσιμο
ενός εργαλείου; Αυτή η στιγμή, που σου
δημιουργεί τύψεις, ζει για μέρες μέχρι να
εξασθενήσει με το χρόνο»5.
Το σύμβαμα αυτό, λοιπόν, μπορεί από τη
μια να δημιουργεί σοβαρές δυσκολίες δια-
χείρησης, ταλαιπωρία και άγχος στον
επεμβαίνοντα και στον ασθενή5, όμως από
την άλλη κάθε κλινικός, έχοντας στο νου
του την αυξημένη πιθανότητα να συμβεί
κάτι τέτοιο, θα πρέπει να είναι σε θέση να
καταστρώσει ένα σχέδιο αντιμετώπισής
του και να ενημερώσει τον ασθενή για την
πρόγνωση του συγκεκριμένου δοντιού6.
Οι Strindberg και συν.7 αναφέρουν ότι η
παραμονή ενός ΣΜ στο ΡΣ μπορεί να μει-
ώσει την πιθανότητα επούλωσης των πε-
ριακρορριζικών ιστών, ενώ άλλοι συγγρα-
φείς αναφέρουν πως το σύμβαμα αυτό δεν
έχει καμία επίδραση στην πρόγνωση της
ΕΘ4,8. Σε ανασκόπησή τους, οι Parashos
Συντομογραφίες: σπασμένο μικροεργαλείο – ΣΜ, Gates Glidden – GG, ενδοδοντική θεραπεία – ΕΘ, ριζικός σωλήνας – ΡΣ, χημικομηχανική
επεξεργασία – ΧΜΕ.
8 E N D O D O N T O L O G I A 9: 7-18, 2015
και Messer2 καταλήγουν πως στις μισές
μελέτες δεν φαίνεται κάποια επίδραση
στα ποσοστά επιτυχίας ή αποτυχίας της
ΕΘ, ενώ σε 5 από τις 11 μελέτες παρατη-
ρήθηκε μειωμένο ποσοστό επιτυχίας.
Ένα σπασμένο εργαλείο που παραμένει
στο ΡΣ μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο
στη μηχανική και χημική απομάκρυνση
του μικροβιακού παράγοντα, κάτι που εί-
ναι πιθανόν να έχει αρνητική επίδραση
στο αποτέλεσμα της θεραπείας9. Η πρό-
γνωση είναι πιθανόν να επηρεάζεται όχι
από το σπασμένο εργαλείο αυτό καθαυ-
τό, αλλά από το στάδιο της επεξεργασίας
και το βαθμό της απολύμανσης που έχει
ήδη επιτευχθεί τη στιγμή της θραύσης2,4,
με κυριότερο προγνωστικό παράγοντα
την ύπαρξη ή μη περιακρορριζικής παθο-
λογίας προεπεμβατικά3,4.
Η ίδια η διαδικασία της αφαίρεσης ενός
σπασμένου εργαλείου δεν είναι άμοιρη
κινδύνων. Ανάλογα με την τεχνική που θα
χρησιμοποιηθεί, μπορεί να προκύψουν
πρόσθετα ανεπιθύμητα συμβάματα ή
ακόμα και να αδυνατίσει η ρίζα λόγω της
υπέρμετρης αφαίρεσης οδοντικής ουσίας
ή να συμβεί νέα θραύση εργαλείου3,10-14.
Γι’ αυτό το λόγο, ο σχεδιασμός της θερα-
πείας θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει την
εκτίμηση των κινδύνων, δεδομένου ότι η
πιθανότητα επιτυχούς αφαίρεσης ενός
σπασμένου εργαλείου είναι πολυπαρα-
γοντική10,13.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, σκο-
πός της παρούσας ανασκόπησης είναι να
συγκεντρώσει βιβλιογραφικά δεδομένα
και να αποτελέσει πηγή πληροφοριών
όσον αφορά το σχεδιασμό της ΕΘ όταν
κατά τη διάρκειά της συμβεί θραύση μι-
κροεργαλείου μέσα στο ΡΣ, την επίδραση
που αυτή έχει στην πρόγνωση της συντη-
ρητικής ΕΘ και τους τρόπους αντιμετώ-
πισης του περιστατικού.
Διάγνωση
Η διαγνωστική διαδικασία που ακολου-
θείται αφορά την αξιολόγηση ορισμένων
παραγόντων που σχετίζονται με το ΣΜ.
Αμέσως μετά τη διαπίστωση του συμβά-
ματος, η ακτινογραφική εξέταση κρίνεται
απαραίτητη. Ανάλογα με το περιστατικό,
η λήψη και οπισθοφατνιακής ακτινογρα-
φίας με διαφορετική οριζόντια γωνία λή-
ψης μπορεί να προσφέρει πρόσθετες πλη-
ροφορίες για τον προσδιορισμό της γω-
νίας κάμψης του ΡΣ όπου συνέβη η θραύ-
ση, την εκτίμηση του επιπέδου επί του ΡΣ
όπου εντοπίζεται το θραύσμα και την κα-
τά προσέγγιση εκτίμηση του μήκους του
ΣΜ6. Σε περίπτωση επανάληψης μιας
αποτυχημένης ή ατελούς ΕΘ απαιτείται
υψηλός βαθμός επαγρύπνησης προκειμέ-
νου να διαγνωστεί εκ των προτέρων η
ύπαρξη θραύσματος ή θραυσμάτων και
να εκτιμηθεί επαρκώς ο βαθμός δυσκο-
λίας του περιστατικού (Εικ. 1)10.
Η επισκόπηση της κορυφής του θραύσμα-
τος μέσω συστήματος μεγέθυνσης, εφό-
σον αυτό εντοπίζεται σε θέση οπτικά
προσβάσιμη, προσφέρει σημαντικές πλη-
ροφορίες όσον αφορά την ύπαρξη χώρου
περιμετρικά, απ’ όπου θα επιχειρηθεί η
προσπέλαση του μικροεργαλείου15. Ο
έλεγχος του βαθμού κινητικότητας και η
εκτίμηση του τύπου του ΣΜ με γνώμονα
τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της κορυ-
φής του είναι δυνατόν να καθορίσουν σε
μεγάλο βαθμό το σχεδιασμό διαχείρισης
του περιστατικού15.
Πρόγνωση
Η πρόγνωση ενός ενδοδοντικά θεραπευ-
μένου δοντιού κατά τη διάρκεια της θε-
ραπείας του οποίου έχει συμβεί θραύση
ενδοδοντικού μικροεργαλείου επηρεάζε-
ται από κάποιους σημαντικούς παράγον-
τες. Στην παρούσα ανασκόπηση διερευ-
νώνται οι παράγοντες εκείνοι που κυρίως
τονίζονται και αναλύονται στην πιο πρό-
σφατη βιβλιογραφία.
Σύμφωνα με την παλαιότερη βιβλιογρα-
φία, όσον αφορά την κατάσταση του πολ-
φού, προεπεμβατικά, ενός δοντιού στο
οποίο συμβαίνει θραύση μικροεργαλείου,
 Θραύση μικροεργαλείου. Διάγνωση, αντιμετώπιση, πρόγνωση

A Β Γ Δ

Εικ. 1: Σειρά ακτινογραφιών περιστατικού από την μεταπτυχιακή Κλινική Ενδοδοντίας στο Οδοντιατρικό Τμήμα του ΕΚΠΑ.
Α. Αρχική ακτινογραφία περιστατικού με 2 σπασμένα μικροεργαλεία στους 2 παρειακούς ΡΣ, αντίστοιχα, και άξονα αμαλγάματος
στον υπερώιο ΡΣ. Β. Ακτινογραφία ελέγχου μετά την αφαίρεση του άξονα αμαλγάματος, του ΣΜ από τον εγγύς παρειακό ΡΣ και την
αποτυχημένη προσπάθεια αφαίρεση του ΣΜ από τον άπω παρειακό ΡΣ. Οι χειρισμοί έγιναν υπό οπτικό μικροσκόπιο (Protégé Plus,
Global Surgical, Inc., St. Louis, MO, ΗΠΑ· μεγεθύνσεις 6,8×, 10,9× και 17×) και με χρήση συσκευής υπερήχων και ρύγχη λεπτών
άκρων υπερήχων. Κατά τη δόνηση του ΣΜ στον άπω παρειακό ΡΣ, αυτό έσπασε αντίστοιχα με το σημείο έναρξης της κάμψης του ΡΣ,
καταλείποντας τμήμα του ΣΜ ακρορριζικά. Εν συνεχεία προσπελάθηκε με τη χρήση ρινών χειρός. Γ. Τελική ακτινογραφία του περι-
στατικού. Δ. Επανεξέταση σε 1 έτος.

διαπιστώνονται σημαντικά μεγαλύτερα
ποσοστά αποτυχίας δοντιών με νεκρό
πολφό7,9,16. Αντίθετα, οι Seltzer et al.17,
όπως και ο Grossman18, έχουν αναφέρει
ότι σε περιπτώσεις θεραπείας δοντιών με
ζωντανό πολφό, όπου συνέβη θραύση ερ-
γαλείου η πρόγνωση ήταν καλύτερη απ’
ότι σε αντίστοιχες θεραπείες δοντιών με
νεκρό πολφό.
Πολύ αργότερα, οι Spili et al.4 επιχειρούν
στη μελέτη τους να καθορίσουν τη συχνό-
τητα θραύσης ενδοδοντικών εργαλείων
και την επίδραση αυτού του συμβάματος
στην πρόγνωση της ΕΘ. Δίνοντας έμφαση
στο πώς επηρεάζεται η πρόγνωση όταν το
ΣΜ παραμένει μέσα στο ΡΣ και δεν
αφαιρείται, και στο γεγονός ότι οι θερα-
πείες πραγματοποιήθηκαν από ενδοδον-
τολόγους, η μελέτη καταλήγει στο συμπέ-
ρασμα πως η εμπειρία του επεμβαίνοντος
παίζει μεγάλο ρόλο στη διαχείριση ενός
τέτοιου περιστατικού. Στα χέρια έμπει-
ρων ειδικών, η πρόγνωση της συντηρητι-
κής ΕΘ και η επανάληψή της δεν επηρε-
άστηκε από τη θραύση του εργαλείου και
την παραμονή του μέσα στο ΡΣ, καθώς τα
ποσοστά επιτυχίας ήταν 98,4% σε δόντια
χωρίς ΣΜ και 96,8% σε δόντια όπου είχε
συμβεί θραύση.
Η ύπαρξη περιακρορριζικής αλλοίωσης
προεπεμβατικά, και όχι τόσο το ίδιο το
ΣΜ, φαίνεται τελικά από τη βιβλιογραφία
ότι σχετίζεται με μειωμένη πιθανότητα
επούλωσης κλινικά. Αυτό συμβαίνει διότι
το ΣΜ δεν είναι αυτό καθαυτό που επη-
ρεάζει την πρόγνωση, αλλά απλώς εμπο-
δίζει την πρόσβαση στο ακρορριζικό τρι-
τημόριο του ΡΣ κατά τη διάρκεια του μη-
χανικού και χημικού καθαρισμού, με απο-
τέλεσμα να παραμένει μικροβιακός παρά-
γοντας σε αυτή τη δύσκολη, από πλευράς
προσπέλασης και καθαρισμού, περιοχή.
Το παραπάνω συμπέρασμα επιβεβαιώνε-
ται και από τη μελέτη των Spili et al.4 που
αναφέρεται παραπάνω, αλλά και από τη
συστηματική ανασκόπηση και μετα-ανάλυ-
ση των Panitvisai et al.19, στην οποία συμ-
περιλαμβάνεται η μέλετη των Spili et al.4.
Πιο αναλυτικά, σκοπός γενικά της ανα-
σκόπησης αυτής είναι ο καθορισμός της
επίδρασης ενός ΣΜ που παραμένει στο
ΡΣ στην πρόγνωση της ΕΘ. Από την ανα-
ζήτηση της βιβλιογραφίας μεταξύ 1966
και 2009, με συγκεκριμένα κριτήρια επι-
λογής, προέκυψαν κυρίως μελέτες case-
Πίνακας 1
Παράγοντες που επηρεάζουν
την πρόγνωση
● Παρουσία περιακρορριζικής
αλλοίωσης
● Στάδιο ΧΜΕ
● Αξιολόγηση πάχους διαθέσιµης
οδοντικής ουσίας
● Αξιολόγηση κινδύνου ιατρογενούς
συµβάµατος
control με επανεξέταση τουλάχιστον ένα
έτος μετά την ΕΘ, καθώς και με κλινικά
και ακτινογραφικά στοιχεία και κριτήρια
ως προς την πρόγνωση. Η μετα-ανάλυση
κατέληξε σε δύο μελέτες case-control που
είχαν όμως διαφορές στον αριθμό των
δειγμάτων και στο χρόνο επανεξέτασης,
εκείνες των Spili et al.4, που αναφέρεται
παραπάνω, και των Crump και Natkin8.
Συγκεντρωτικά, από τις δύο παραπάνω
μελέτες προκύπτουν ποσοστά επιτυχίας
95% χωρίς την ύπαρξη περιακρορριζικής
αλλοίωσης προεπεμβατικά και 88% με
την ύπαρξη τέτοιας αλλοίωσης όταν έχει
συμβεί θραύση εργαλείου μέσα στο ΡΣ.
Πρέπει βέβαια να λάβουμε υπόψη ότι τα
ποσοστά είναι υψηλά και στις δύο περι-
πτώσεις, καθώς η θεραπεία γίνεται από
ειδικούς με υψηλού επιπέδου τεχνικές
και πρωτόκολλα και στις δύο εργασίες,
οπότε, δεδομένης της εμπειρίας του επεμ-
βαίνοντος και του τρόπου διαχείρισης του
συμβάματος, η πρόγνωση, ακόμα και
στην περίπτωση της ύπαρξης αλλοίωσης,
φαίνεται να επηρεάζεται ελάχιστα.
Συμπερασματικά, η πρόγνωση είναι δυ-
νατόν να επηρεαστεί από διάφορους πα-
ράγοντες, με κυριότερο ίσως αυτόν της
ύπαρξης ή μη περιακρορριζικής αλλοί-
ωσης προεπεμβατικά (Πίνακας 1). Η εμ-
πειρία του επεμβαίνοντος, που ξεκινάει
από το αν έχει τη γνώση και τα μέσα να
διαχειριστεί το σύμβαμα αυτό και εκτεί-

Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 7-18, 2015 9
Κονδυλίδου και συν.
νεται μέχρι την ικανότητά του να κρίνει
αν θα παραπέμψει το περιστατικό σε κά-
ποιον ειδικό, μπορεί να παίξει σημαντικό
ρόλο. Σε κάθε περίπτωση, ο συχνός επα-
νέλεγχος τέτοιων περιστατικών κρίνεται
απαραίτητος ώστε, αν χρειαστεί, να συμ-
πληρωθεί η θεραπεία χειρουργικά.
Προσέγγιση
Έτσι λοιπόν, με βάση τα όσα προαναφέρ-
θηκαν, το ερώτημα που προκύπτει είναι
πότε και αν επιχειρείται η αφαίρεση των
μικροεργαλείων. Τα δεδομένα που οφείλει
ο κλινικός να συναξιολογήσει σε μια τέτοια
περίπτωση είναι: α) η δυνατότητα απομά-
κρυνσης του θραύσματος, β) η επίδραση
που υπάρξει στην πρόγνωση της θεραπεί-
ας, και γ) η σχέση κινδύνου-οφέλους.
Οι Hülsmann και Schinkel10 πραγματο-
ποίησαν μια αναδρομική μελέτη με σκο-
πό την εκτίμηση της επίδρασης διαφόρων
παραγόντων στην επιτυχία ή αποτυχία
των προσπαθειών αφαίρεσης ΣΜ από
τους ΡΣ. Οι παράγοντες που διερευνήθη-
καν σε αυτή την εργασία ήταν το είδος
του δοντιού και η θέση του στο φραγμό
(πρόσθια, οπίσθια, άνω ή κάτω γνάθου),
το τριτημόριο του ΡΣ στο οποίο είχε συμ-
βεί η θραύση (αυχενικό, μέσο, ακρορρι-
ζικό), η σχέση του θραύσματος με το επί-
πεδο της κάμψης του ΡΣ, ο βαθμός της
κάμψης, το είδος του ΣΜ και το μήκος
του. Το ποσοστό επιτυχούς αφαίρεσης
των μικροεργαλείων ήταν 48,7%, το πο-
σοστό προσπέλασης τους 19,4%, ενώ στο
31,8% των περιπτώσεων δεν ήταν δυνατό
τίποτα από τα παραπάνω. αντίθετα, σε
ένα μεγάλο ποσοστό (11,5%), η προσπά-
θεια αφαίρεσής τους οδήγησε σε διάτρη-
ση της ρίζας.
Σε πιο πρόσφατη μελέτη, οι Shen et al.6
μελέτησαν μερικούς από τους παράγον-
τες που προαναφέρθηκαν και το πώς αυ-
τοί επηρεάζουν την επιτυχή αντιμετώπιση
των σπασμένων μικροεργαλείων.
Συγκεντρωτικά, οι παράγοντες θα μπο-
ρούσαν να καταταχθούν σε 4 βασικές κα-
τηγορίες: α) ανατομικοί, β) μορφολογία
θραύσματος. γ) ο παράγοντας «ασθενής»
και δ) ο επεμβαίνων (Πίνακας 2).
10 E N D O D O N T O L O G I A 9: 7-18, 2015
Α. ΑΝΑΤΟΜΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Συνοπτικά, από τις παραπάνω μελέτες
φάνηκε ότι τα οπίσθια δόντια της άνω και
κάτω γνάθου εμφανίζουν μικρότερα πο-
σοστά επιτυχούς αφαίρεσης ή παράκαμ-
ψης των θραυσμάτων, συμπεριλαμβανο-
μένων των προγομφίων. Όλα τα θραύ-
σματα που βρίσκονταν στο αυχενικό τρι-
τημόριο αντιμετωπίστηκαν με επιτυχία,
ενώ τα μικρότερα ποσοστά επιτυχίας εί-
χαν οι περιπτώσεις εκείνες στις οποίες τα
θραύσματα εντοπιζόνται στο μέσο και κυ-
ρίως στο ακρορριζικό τριτημόριο, ιδίως
σε κεκαμμένους ΡΣ. Στις περιπτώσεις αυ-
τές η επιτυχής αφαίρεση των εργαλείων
ήταν εφικτή μόνο στο 58% των περιπτώ-
σεων όταν αυτά βρίσκονταν ακριβώς
στην κάμψη και στο 52% όταν βρίσκον-
ταν μετά την κάμψη10. Τα ποσοστά ήταν
ακόμη μικρότερα στη μελέτη των Shen et
al.6 – μόλις 31% για θραύσματα που εντο-
πίζονταν μετά την κάμψη του ΡΣ. Σε ό,τι
αφορά το βαθμό της κάμψης, αυτός φαί-
νεται ότι επιδρά αρνητικά στην επιτυχή
αφαίρεση και έτσι όσο μεγαλύτερη είναι
η γωνία της κάμψης τόσο μειώνονται τα
ποσοστά επιτυχίας. Άλλοι παράγοντες
που αφορούν τη μορφολογία του δοντιού
είναι η ύπαρξη ρίζας πολύ μεγάλου μή-
κους, καθώς και το σχήμα της, αφού μια
λεπτή ρίζα ενέχει μεγάλο κίνδυνο ιατρο-
Πίνακας 2
Παράµετροι που καθορίζουν
το σχέδιο θεραπείας
● Ανατοµικοί παράγοντες
● Μήκος ρίζας, κάµψη, πάχος
οδοντικής ουσίας
● Θέση δοντιού στο φραγµό
● Μήκος θραύσµατος
● Εντόπιση θραύσµατος µέσα
στο ριζικό σωλήνα
● Παρουσία ή όχι περιακρορριζικής
αλλοίωσης
● Δυνατότητα ή µη παράκαµψης
του εργαλείου
● Φάση ΧΜΕ κατά την οποία συνέβη
η θραύση/καθαρότητα ριζικού
σωλήνα τη στιγµή της θραύσης
● Τεχνική Αφαίρεσης – δυνατότητες
επεµβαίνοντος
γενούς διάτρησης. Ακόμη, η κλινική προ-
σέγγιση της υπαίτιας ρίζας μπορεί να δυ-
σχεραίνεται από εκτεταμένο τερηδονι-
σμό της μύλης, εκτεταμένες επανορθωτι-
κές αποκαταστάσεις της μύλης, στροφή
του δοντιού ή θέση του εκτός τόξου, κα-
θώς εμποδίζουν την απρόσκοπτη προσπέ-
λαση του επεμβαίνοντος στην προβλημα-
τική περιοχή της ρίζας6.
Β. ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΘΡΑΥΣΜΑΤΟΣ
Εκτός όμως από την επιμέρους σχέση
μορφολογίας ΡΣ και θραύσματος, σημαν-
τικό ρόλο φαίνεται ότι διαδραματίζουν
και παράγοντες που αφορούν το θραύ-
σμα αυτό καθαυτό. Έτσι, τα μικροεργα-
λεία τύπου Hedstrom φαίνεται ότι παρου-
σιάζουν τη μεγαλύτερη δυσκολία αφαίρε-
σης ή παράκαμψης, πιθανόν λόγω της
μορφολογίας τους και του μεγαλύτερου
βαθμού εμπλοκής των σπειρών τους στα
οδοντινικά τοιχώματα του ΡΣ. Τέλος, και
οι δύο παραπάνω μελέτες συμφωνούν στο
ότι όσο μεγαλύτερο είναι το μήκος του
θραύσματος τόσο μεγαλύτερα είναι και
τα ποσοστά επιτυχίας, με εκείνα άνω των
10 mm να έχουν επιτυχία 89-100%.
Γ. Ο ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ «ΑΣΘΕΝΗΣ»
Η παράμετρος αυτή συχνά υποεκτιμάται
από τον κλινικό όταν αυτός βρίσκεται στη
φάση σχεδιασμού της θεραπείας για το
υπαίτιο δόντι. Σε αυτή την κατηγορία
συμπεριλαμβάνονται παράγοντες που
έχουν να κάνουν με μειωμένη διάνοιξη
στόματος (παιδιά, προβλήματα από την
κροταφογναθική διάρθρωση, σκληροδερ-
μία κ.ά.), όπως και παράγοντες ψυχολο-
γίας του ασθενούς. Πιο συγκεκριμένα,
ένας ιδιαίτερα νευρικός ή/και αγχώδης
ασθενής θα δυσκολευτεί να παραμείνει,
κατά το δυνατόν, ακίνητος το χρονικό
διάστημα κατά το οποίο ο επεμβαίνων
εργάζεται με το μικροσκόπιο και διενερ-
γεί λεπτές κινήσεις ακριβείας.
Δ. Ο ΕΠΕΜΒΑΙΝΩΝ
Για να φέρει σε πέρας ο οδοντίατρος τη
δύσκολη αποστολή της αντιμετώπισης
ενός ΣΜ θα πρέπει όχι μόνο να έχει τη

Πίνακας 3
Ενδεδειγµένη αντιµετώπιση του ΣΜ
και σχεδιασµός θεραπευτικού πρωτοκόλλου
Εντόπιση θραύσµατος
Ι. Στο αυχενικό τριτηµόριο του ΡΣ
Σε κάθε περίπτωση
ΙΙ. Στο µέσο τριτηµόριο του ΡΣ
ΙΙα. Δυνατότητα προσπέλασης
ΙΙβ. Αδυναµία προσπέλασης,
ζωντανός πολφός
ΙΙγ. Αδυναµία προσπέλασης,
µολυσµένος ΡΣ
ΙΙΙ. Στο ακρορριζικό τριτηµόριο του ΡΣ
ΙΙΙα. Δυνατότητα προσπέλασης
ΙΙΙβ. Αδυναµία προσπέλασης.
Ζωντανός πολφός
ΙΙΙγ. Αδυναµία προσπέλασης,
µολυσµένος ΡΣ
ΙΙΙδ. ΣΜ προεξέχον του ακρορριζίου:
– Ζωντανός πολφός
– Μολυσµένος ΡΣ
θεωρητική κατάρτιση και την αντίστοιχη
εμπειρία, αλλά και να διαθέτει τον απα-
ραίτητο οδοντιατρικό εξοπλισμό (μεγέ-
θυνση, συστήματα αφαίρεσης κ.ά.). Καλό
θα ήταν να συναξιολογούνται όλοι αυτοί
οι παράγοντες πριν από τη λήψη της από-
φασης για παρέμβαση στο υπαίτιο δόντι,
καθώς ο κίνδυνος πρόσθετων ιατρογενών
συμβαμάτων είναι μεγάλος.
Αντιμετώπιση
Η αντιμετώπιση ενός περιστατικού στο
οποίο εμπλέκεται θραύση μικροεργαλεί-
ου αποτελεί οδοντιατρική πράξη υψη-
λών απαιτήσεων από πλευράς επεμβαί-
νοντος και συνάμα υψηλού κινδύνου
πρόκλησης ιατρογενών συμβαμάτων,
εάν δεν χρησιμοποιηθούν κατάλληλα μέ-
σα και συστήματα. Σημαντική αρωγή
προσφέρουν τα διάφορα συστήματα
Θραύση μικροεργαλείου. Διάγνωση, αντιμετώπιση, πρόγνωση
Ενδεδειγµένη διαδικασία
Αφαίρεση ακολουθώντας κάποια
από τις προτεινόµενες τεχνικές
Προσπέλαση κι αφαίρεση σε δεύτερο
χρόνο ή ενταφιασµός του εντός της
µάζας των εµφρακτικών υλικών
Ενδοδοντική θεραπεία άνωθεν
της κορυφής του ΣΜ
Αφαίρεση ακολουθώντας κάποια από
τις προτεινόµενες τεχνικές
Προσπέλαση και ενταφιασµός του µέσα
στη µάζα των εµφρακτικών υλικών
ΕΘ άνωθεν της κορυφής του ΣΜ
ΕΘ άνωθεν της κορυφής του ΣΜ και
αυστηρό πρωτόκολλο επανεξετάσεων
έως 1 έτος. Χειρουργική διευθέτηση
σε δεύτερο χρόνο, εφόσον χρειαστεί
ΕΘ άνωθεν της κορυφής του ΣΜ και
αυστηρό πρωτόκολλο επανεξετάσεων
έως 1 έτος. Χειρουργική διευθέτηση
σε δεύτερο χρόνο, εφόσον χρειαστεί
ΕΘ άνωθεν της κορυφής του ΣΜ και
χειρουργική διευθέτηση άµεσα
οπτικής μεγέθυνσης, η χρήση συσκευών
και κατάλληλων ρυγχών υπερήχων, πε-
ριστρεφόμενα μικροεργαλεία καταλλή-
λως τροποποιημένα, εξειδικευμένα μέσα
αφαίρεσης, και φυσικά η κατάρτιση και
οι γνώσεις του επεμβαίνοντος. Υπό τις
προϋποθέσεις αυτές, τα ποσοστά επιτυ-
χούς διεκπεραίωσης του περιστατικού
φτάνουν τα επίπεδα του 87-95%13,20,21.
Αντιθέτως, προγενέστερες κλινικές με-
λέτες χωρίς τη χρήση νεότερων τεχνι-
κών, υπό οπτική μεγέθυνση, κατέγρα-
ψαν πολύ χαμηλότερα ποσοστά επιτυ-
χούς αφαίρεσης ή τουλάχιστον προσπέ-
λασης του μικροεργαλείου και επιτυχούς
ολοκλήρωσης του περιστατικού, της τά-
ξης του 48,7%-79,5%10,22. Μεγάλη σημα-
σία δίνεται στη διεθνή βιβλιογραφία και
στην επιλογή του κατάλληλου πρωτοκόλ-
λου αντιμετώπισης, το οποίο καλείται να
γνωρίζει και να εφαρμόζει εν πολλοίς ο
κλινικός23 (Πίνακας 3).
α. Μέσα και υλικά
Ακολουθεί αναφορά στα μέσα και τις
εξειδικευμένες συσκευές που πρέπει να
διαθέτει και να ξέρει να χειρίζεται ο κλι-
νικός ώστε να διαχειριστεί με υψηλή πι-
θανότητα επιτυχίας το σύμβαμα της θραύ-
σης ενδοδοντικού μικροεργαλείου εντός
του ΡΣ.
α1. Συστήματα οπτικής μεγέθυνσης
Στην κατηγορία αυτή κατατάσσονται τα
μεγεθυντικά γυαλιά (loupes), το ενδοσκο-
πικό σύστημα με κεφαλές μικροκάμερας
και το οπτικό μικροσκόπιο21,24,25.
Τα μεγεθυντικά γυαλιά (σε συνδυασμό ή
μη με κατάλληλο σύστημα φωτισμού) εί-
ναι δυνατόν να εξασφαλίσουν οπτική με-
γέθυνση του παρατηρούμενου αντικειμέ-
νου 2πλάσια έως 8πλάσια, με ευνοϊκότε-
ρη εκείνη μεταξύ 2,5-3,5×24,26. Βασικό μει-
ονέκτημα αυτού του τύπου συστήματος
μεγέθυνσης αποτελεί το γεγονός ότι όσο
υψηλότερη μεγέθυνση μπορεί να προ-
σφέρει τόσο αυξάνεται το βάρος του,
επηρεάζοντας δυσμενώς την άνεση του
επεμβαίνοντος. Παράλληλα, η εστίαση
προϋποθέτει προσαρμογή θέσης και στά-
σης της κεφαλής του επεμβαίνοντος, γε-
γονός που προκαλεί κόπωση και δυσανε-
ξία πολύ ταχύτερα απ’ ό,τι το οπτικό μι-
κροσκόπιο. Η συνήθης απόσταση εργα-
σίας με χρήση μεγεθυντικών γυαλιών κυ-
μαίνεται μεταξύ 35 και 42 cm25.
Το ενδοσκοπικό σύστημα με ειδική εν-
δορριζική κάμερα ποικίλης διαμέτρου
(700-1800 μm) αποτελείται από μια πηγή
φωτός υψηλής έντασης και από μια οθόνη
παρατήρησης. Για την προσπάθεια δια-
χείρισης περιστατικών με ΣΜ, η χρήση
ενδοσκοπίου δεν έχει αποκτήσει ευρεία
χρήση. Περιορίζεται κυρίως στην επισκό-
πηση των περιφερικών οδοντινικών τοι-
χωμάτων μετά την αφαίρεση του ΣΜ27.
Στο αυχενικό τριτημόριο του ΡΣ, η παρα-
τήρηση διαμέσου μεγεθυντικών γυαλιών
(loopes) κρίνεται ικανοποιητική, ιδίως
όταν αυτές συνοδεύονται από κατάλληλο
σύστημα φωτισμού. Ωστόσο, η προσέγγι-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 7-18, 2015 11
Κονδυλίδου και συν.
ση σε χαμηλότερα διατόμια εντός του ΡΣ
απαιτεί τη χρήση οπτικού μικροσκοπίου
με μεγαλύτερη ικανότητα μεγέθυνσης
(2,7×, 4,1×, 6,8×, 10,9×, 17×, 30× έως και
άνω του 40×) και ισχυρότερη πηγή φωτι-
σμού20,25,26,28. Το οπτικό μικροσκόπιο,
εκτός από τις υπόλοιπες χρήσεις του στη
σύγχρονη ενδοδοντία, αποτελεί επίσης
αναπόσπαστο εργαλείο στην προσπάθεια
διαχείρισης περιστατικών με ΣΜ. Η χρή-
ση του οπτικού μικροσκοπίου προτείνεται
σαφώς στη διεθνή βιβλιογραφία, συνεπι-
κουρώντας στην επίτευξη υψηλών ποσο-
στών επιτυχίας13,20,26. Σημαντική παράμε-
τρο αποτελεί η εξοικείωση με το μέσο και
η ορθή χρήση του, ενώ υψίστης σημασίας
κρίνεται η δυνατότητα τεκμηρίωσης του
περιστατικού διαμέσου καταγραφής της
διαδικασίας (βιντεοσκόπηση)25.
Ανεξαρτήτως του μέσου οπτικής μεγέ-
θυνσης που επιλέγεται, κατά την παρατή-
ρηση διαμέσου αυτού, δίνεται έμφαση
στον καθορισμό της ύπαρξης ή μη χώρων
περιφερικά του σπασμένου τμήματος του
εργαλείου, γεγονός που θα ενισχύσει εν-
δεχομένως την προσπάθεια προσπέλασης
πριν από την οριστική αφαίρεση29. Επι-
πλέον, τα περισσότερα από τα στάδια και
τις τεχνικές που αναφέρονται παρακάτω,
στην προσπάθεια αντιμετώπισης του ΣΜ,
ενδείκνυται να πραγματοποιούνται κυ-
ρίως με τη χρήση συστήματος οπτικής με-
γέθυνσης. Χαρακτηριστικά παραδείγμα-
τα αποτελούν ο έλεγχος της ύπαρξης κι-
νητικότητας του θραύσματος, η τεχνητή
δημιουργία πλατφόρμας περιμετρικά του
εργαλείου, η προσπάθεια δόνησης και
απεγκλωβισμού του από τα τοιχώματα
της οδοντίνης με τη χρήση ειδικών ρυγ-
χών υπερήχων και ο έλεγχος των τοιχω-
μάτων του ΡΣ που έχουν απομείνει μετά
από όλες τις κλινικές διαδικασίες που
αναφέρθηκαν20,26.
α2. Δημιουργία πλατφόρμας περιφερικά
του αυχενικού τμήματος του θραύσματος,
με τη χρήση τροποποιημένων περιστρεφό-
μενων μικροεργαλείων (staging platform)
Πρωταρχικό στάδιο αποτελεί η εξασφά-
λιση ευθείας πρόσβασης προς την κορυ-
φή του ΣΜ. Αυτό προτείνεται να γίνεται
12 E N D O D O N T O L O G I A 9: 7-18, 2015
ηση του κοπτικού άκρου εγγλυφίδων GG
No 1 – No 3, η χρήση μικροεργαλείου
Profile κατάλληλα τροποποιημένου κο-
πτικού άκρου, ή και μικροεργαλείων
LightSpeed (No 50 - No 90) σε διαδοχική
σειρά χρήσης με τροποποίηση του κοπτι-
κού άκρου.
Στο τεχνικό σκέλος, οι GG No1, No2 και
Νο 3 επιδέχονται τροποποίηση στο κοπτι-
κό τους άκρο μέσω αποκοπής με κατάλ-
ληλο διαμάντι σε χειρολαβή υψίσυχνων
ταχυτήτων στο σημείο της μεγίστης περι-
Εικ. 2: Μεταβολή της γεωμετρίας της κε-
φαλής τροποποιημένης εγγλυφίδας GG. μέτρου του μικροεργαλείου (Εικ. 2). Η εί-
σοδος των GG γίνεται διαδοχικά από το
μικρότερο προς το μεγαλύτερο μέγεθος,
με χρήση κατάλληλα τροποποιημένων εγ-
στο μήκος εργασίας που έχει επιλεχθεί,
γλυφίδων ή περιστρεφόμενων μικροερ- σύμφωνα με τις οδηγίες χρήσης τους.
γαλείων. Αποτελεί μια τεχνική επαρκώς Αποτέλεσμα είναι η δημιουργία μιας
μελετημένη, με στόχο τη δημιουργία χώ- πλατφόρμας στο ύψος της κορυφής του
ρου για την απρόσκοπτη προσέγγιση του ΣΜ διαμέτρου 900 μm.
αυχενικού τμήματος του μικροεργαλείου, Εναλλακτικά, έχει προταθεί η χρήση Pro-
που όμως δεν είναι άμοιρη αρνητικών συ- file No7, κωνικότητας 6% και μήκους 31
νεπειών ως προς τη μηχανική αντοχή των mm, με κατάλληλα τροποποιημένο κοπτι-
τοιχωμάτων του ΡΣ που καταλείπει30. κό άκρο31. Συγκεκριμένα, με χρήση δια-
Απαιτείται προσδιορισμός του ακριβούς μαντιού προσαρμοσμένου σε χειρολαβή
μήκους εντός του ΡΣ, όπου έχει συμβεί η υψίσυχνων ταχυτήτων γίνεται αποκοπή
θραύση του μικροεργαλείου, και η κατα- του άκρου του μικροεργαλείου ανά 1 mm
σκευή και χρήση τροποποιημένων περι- για 6 διαδοχικά στάδια, σύμφωνα με τις
στρεφόμενων-μηχανοκινούμενων μικρο- οδηγίες του κατασκευαστή. Κάθε φορά,
εργαλείων. Για το σκοπό αυτό προτάθηκε το τροποποιημένο Profile εισέρχεται στο
και άρχισε να εφαρμόζεται η τροποποί- μήκος εργασίας που έχει επιλεχθεί. Με
Πίνακας 4
Τεχνικές και συστήµατα αφαίρεσης του ΣΜ
Μεθοδολογία Ένδειξη χρήσης Σύστηµα
Ρύγχη υπερήχων µε Σε κάθε περίπτωση, CT/UT/SJ series
κατάλληλο σχεδιασµό για υπό την προϋπόθεση ότι (SybronEndo),
χρήση στην ενδοδοντία η διάµετρος του ΡΣ είναι ET series (Satelec),
επαρκής για το µέγεθος
του εργαλείου CPR tips (Spartan),
του υπερήχου ProUltra Endo tips
(Dentsply),
RT series (EMS)
Ρίνες υπερήχων Σε κάθε περίπτωση Διάφοροι κατασκευαστές
Συστήµατα µε χρήση Σε ευθείς και ευρείς ΡΣ Endo Extractor (Brasseler),
σωληνίσκων Cancellier kit (SybronEndo),
iRS (Dentsply),
Masserann kit (Micro-Mega)
Λαβίδες ΣΜ που προεξέχουν Λαβίδες τύπου Stieglitz
από το στόµιο του ΡΣ Αιµοστατικές λαβίδες

την τεχνική αυτή, τελικά δημιουργείται
χώρος διαμέτρου 825 μm κατά προσέγγι-
ση, στο ύψος της κεφαλής του ΣΜ.
Έχει επίσης αναφερθεί μια τρίτη τεχνική
για τη δημιουργία πλατφόρμας περιμετρι-
κά του αυχενικού τμήματος του ΣΜ, με τη
χρήση μηχανοκινούμενων μικροεργαλεί-
ων LightSpeed. Τα μικροεργαλεία Νο 50
έως Νο 90 τροποποιούνται κατά τρόπο
παρόμοιο με τις GG. Η διαδικασία ξεκι-
νά με τη χρήση του μικροεργαλείου Νο 50
και ολοκληρώνεται με το Νο 90, σύμφωνα
με τις οδηγίες του κατασκευαστή31.
β. Τεχνικές αφαίρεσης του ΣΜ (Πίνακας 4)
β1. Συστήματα υπερήχων
Ειδικά ρύγχη υπερήχων λεπτού άκρου,
κατασκευασμένα από ανοξείδωτο χάλυ-
βα ή και επικαλυμμένα με διάφορα κρά-
ματα μετάλλων, χρησιμοποιούνται μεταυ-
τόχρονη χρήση οπτικού μικροσκοπίου, με
σκοπό να δονήσουν και να απεμπλέξουν
το ΣΜ20,29,32-34. Πριν από οποιαδήποτε
προσπάθεια αφαίρεσης ΣΜ με τη χρήση
ρυγχών υπερήχων από ΡΣ πολύρριζου
δοντιού, κρίνεται σκόπιμη η τοποθέτηση
σφαιριδίων βάμβακος αντίστοιχα με τα
στόμια των υπόλοιπων ΡΣ, προς αποφυγή
εισόδου του ΣΜ σε άλλο ΡΣ κατά την
αφαίρεσή του32.
Η εξασφάλιση ευθείας πρόσβασης στο
κορυφαίο τμήμα του θραύσματος αποτε-
λεί προϋπόθεση. Η εντόπιση του θραύ-
σματος στο αυχενικό ή στο μέσο τριτημό-
ριο, και μυλικότερα από την πιθανή κάμ-
ψη του ΡΣ, αποτελούν προϋποθέσεις για
την επιτυχή έκβαση της διαδικασίας. Η
δημιουργία με το άκρο του ρύγχους του
υπερήχου χώρου βάθους 2-3 mm περιφε-
ρικά του ΣΜ και εν συνεχεία η δόνησή
του διαμέσου του ίδιου ρύγχους υπερή-
χου, ή και της ίδιας ρίνης υπερήχων, με
φορά αντίθετη εκείνης των δεικτών του
ρολογιού, προκαλούν τη σταδιακή απο-
δέσμευσή του. Η ένταση της συσκευής
υπερήχου προτείνεται να ρυθμιστεί στο
χαμηλότερο δυνατό επίπεδο32.
Η συσκευή υπερήχων ρυθμίζεται σε λει-
τουργία δίχως παροχή νερού, έτσι ώστε
να είναι δυνατή η παρατήρηση της διαδι-
κασίας διαμέσου του συστήματος μεγέ-
Θραύση μικροεργαλείου. Διάγνωση, αντιμετώπιση, πρόγνωση
θυνσης. Η επακόλουθη αύξηση της θερ-
μοκρασίας μέσα στο ΡΣ και οι πιθανές
αρνητικές της επιπτώσεις ελαχιστοποι-
ούνται αν προβαίνουμε σε συχνές παύ-
σεις λειτουργίας του υπέρηχου, απομα-
κρύνοντας το ρύγχος από το ΡΣ κάθε 15-
20 δευτερόλεπτα, προκειμένου να ακο-
λουθήσουν διακλυσμοί με φυσιολογικό
ορό ή άλλο υγρό μέσο35.
Σε περιπτώσεις στις οποίες η διάμετρος
του άκρου του ρύγχους υπερήχων αδυνα-
τεί να εισχωρήσει περιμετρικά του ΣΜ σε
επαρκές βάθος 2-3 mm, η δόνηση του ΣΜ
επιχειρείται διαμέσου κατάλληλης ρίνης
υπερήχων ISO No20-No30 κατασκευα-
σμένης από ανοξείδωτο χάλυβα ή κι εμ-
μέσως διαμέσου βελόνας ISO 27g-25g3.
β2. Χρήση εξειδικευμένων συστημάτων
και τεχνικών (tube extraction techniques)
Πριν από την ευρεία αποδοχή του οπτι-
κού μικροσκοπίου στην άσκηση της ενδο-
δοντίας και την κατασκευή άκρου ρυγχών
υπερήχων ειδικού σχεδιασμού για την
αφαίρεση θραυσμάτων από το ΡΣ, η χρή-
ση εξειδικευμένων συστημάτων και μι-
κροσυσκευών κατείχε σημαντική θέση
στην φαρέτρα του κλινικού για το σκοπό
αυτό. Αρκετά από τα εν λόγω συστήματα,
ή και κάποιες νεότερες εξελίξεις τους,
συνεχίζουν να προτείνονται και να βρί-
σκουν χρήση και στις μέρες μας, σε συν-
δυασμένη χρήση πλέον με κάποιο σύστη-
μα οπτικής μεγέθυνσης.
– Instrument Removal System, iRS
(Dentsply Tulsa Dental; Tulsa, OK,
ΗΠΑ)
Το iRS είναι ένα εξειδικευμένο σύστημα
αφαίρεσης ΣΜ, αποτελούμενο από σω-
ληνίσκους εξωτερικής διαμέτρου 1000
μm (μαύρου χρώματος), 800 μm (κόκκι-
νου χρώματος) και 600 μm (κίτρινου
χρώματος). Μετά την επίτευξη ευθείας
πρόσβασης στην κορυφή του ΣΜ και τη
δημιουργία χώρου περιμετρικά του μι-
κροεργαλείου σε βάθος 2-3 mm με τις
μεθόδους που προαναφέρθηκαν, επιλέ-
γεται ο κατάλληλης διαμέτρου μικροσω-
ληνίσκος για την περίπτωση. Διαμέσου
του λοξοτομημένου κατά 45° άκρου του
μικροσωληνίσκου συλλαμβάνεται η κο-
ρυφή του ΣΜ. Ακολούθως επιλέγεται,
προωθείται με ήπιες κινήσεις και δοκι-
μάζεται εντός του μικροσωληνίσκου η
αντιστοίχου χρώματος βίδα ενσφήνωσης.
Με κίνηση βιδώματος αντίθετη της φορά
των δεικτών του ρολογιού, το ΣΜ αποκο-
χλιώνεται και έλκεται εκτός του ΡΣ32. Σε
περίπτωση που η συγκεκριμένου χρώμα-
τος βίδα αδυνατεί να «συλλάβει» το ΣΜ,
δοκιμάζεται η αμέσως μεγαλύτερης δια-
μέτρου. Όσο για τη φορά της αποσυσπεί-
ρωσης, επιλέγεται ενίοτε και εκείνη σύμ-
φωνα με τους δείκτες του ρολογιού, σε
περιπτώσεις που ο σχεδιασμός του θραύ-
σματος το υπαγορεύει, λ.χ. σε περίπτωση
εργαλείου lentulo3,32.
– Masserann kit (Micro-Mega, Besançon,
Γαλλία)
Το σετ Masseran, το οποίο εμφανίζει κά-
ποιες ομοιότητες με το iRS, έχει περιγρα-
φεί και χρησιμοποιείται εκτεταμένα εδώ
και τουλάχιστον 40 χρόνια36. Η βασική
αρχή της τεχνικής αυτής περιλαμβάνει τη
μηχανική σύλληψη του θραύσματος περι-
φερικά της κορυφής του και τελικά την
αφαίρεσή του. Το σύστημα αποτελείται
από μια πλήρη σειρά 14 τρυπάνων αυξα-
νόμενης διαμέτρου, λαβή και εργαλείο
σύλληψης του τρυπάνου, ειδικές λαβίδες,
κλειδιά, μικροσωληνίσκους ποικίλης δια-
μέτρου, 2 εξολκείς, 2 εγγλυφίδες GG και
ένα πρωτόκολλο χρήσεως36. Ως κύριο μει-
ονέκτημα της τεχνικής λογίζεται η σχετι-
κά μεγάλη διάμετρος των σωληνίσκων
που χρησιμοποιούνται (εξωτερική διάμε-
τρος 1,20 mm και 1.50 mm), γεγονός που
περιορίζει τη χρήση της αποκλειστικά σε
ευθείς και ευρείς ΡΣ32.
– Endo extractor (Roydent Dental Prod-
ucts, ΗΠΑ.), Meisinger Meitrac (Hager
& Meisinger GmbH; Neuss, Γερμανία),
Cancelier (Sybronendo, ΗΠΑ)
Όλα αποτελούν συστήματα χρήσης μικρο-
σωληνίσκων, οι οποίοι επιτυγχάνουν ισχυ-
ρή μηχανική δύναμη έλξης του ΣΜ εκτός
του ΡΣ με χρήση κυανοακρυλικής κόλλας
ή μη3,32. Σε περίπτωση χρήσης ρητινώδους
κονίας για τη σύλληψη και μηχανική έλξη
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 7-18, 2015 13
Κονδυλίδου και συν.

A Β Γ Δ Ε Στ

Εικ. 3: Σειρά ακτινογραφιών περιστατικού από τη μεταπτυχιακή Κλινική Ενδοδοντίας του Οδοντιατρικού Τμήματος του ΕΚΠΑ. Α.
Αρχική ακτινογραφία περιστατικού πλάγιου τομέα άνω που χρήζει επανάληψης ΕΘ. Β. Διάτρηση πλάγιου τοιχώματος της ρίζας ακρορ-
ριζικά με εγγλυφίδα GG κατά την αφαίρεση του παλιού εμφρακτικού υλικού. Γ. Θραύση μικροεργαλείου στο ακρορριζικό τριτημόριο. Δ.
Αφαίρεση μικροεργαλείου και τοποθέτηση MTA στη θέση της διάτρησης. Ε. Ακτινογραφία δοκιμής κύριου κώνου. ΣΤ. Τελική ακτινο-
γραφία του περιστατικού.

του ΣΜ, καλό είναι να αποφεύγεται η
χρήση μεγάλης ποσότητας ρητινώδους
υλικού, ώστε να μην κινδυνεύει να απο-
κλειστεί η δίοδος στο ΡΣ σε δεύτερο χρό-
νο3. Βασικό περιορισμό της χρήσης του
σχετικά νεότερου συστήματος Meisinger
Meitrac αποτελεί η μεγάλη εξωτερική
διάμετρος του σωληνίσκου, 1,50 mm3,32.
– Τεχνική σύρματος και βρόχου
Πρόκειται για τεχνική ιδιαιτέρως απαι-
τητική σε λεπτούς χειρισμούς, κατά την
οποία λεπτό σύρμα περνά εσωτερικά του
εφαρμοζόμενου μικροσωληνίσκου, έτσι
ώστε να αγκαλιάσει δίκην λάσου το ΣΜ
και να το οδηγήσει μηχανικά σε έλξη αυ-
χενικά3,32.
– Canal Finder System (S.E.T., Olching,
Γερμανία)
Πρόκειται για μηχανοκινούμενο σύστημα
που αρχικά κατασκευάστηκε για τη ΧΜΕ
των ΡΣ3. Έχει αναφερθεί επιτυχής χρήση
του για την αφαίρεση ΣΜ, με την προϋπό-
θεση ότι το ΣΜ έχει προηγουμένως προ-
σπελαστεί περιφερικά από μικρού μεγέ-
θους κατά ISO ρίνες χειρός K-Files.
– Χρήση χειροκίνητων εργαλείων και μι-
κροεργαλείων
Ρίνες χειρός (κυρίως Hedstrom Files), λε-
πτά κοχλιάρια οδοντίνης τροποποιημένα
με τη δημιουργία εγκοπής, λεπτές αιμοστα-
τικές λαβίδες και ειδικές λαβίδες τύπου
Steiglitz έχουν προταθεί και χρησιμοποι-
ηθεί στην προσπάθεια σύλληψης και αφαί-
ρεσης ΣΜ, κυρίως όταν η κορυφή τους
φτάνει κοντά στο στόμιο του ΡΣ3 (Εικ. 3).
γ. Προσπέλαση του μικροεργαλείου και
αφαίρεσή του σε δεύτερο χρόνο
Πρόκειται για παραλλαγή της προανα-
φερθείσας τεχνικής αφαίρεσης ΣΜ με
χρήση συσκευών και ρυγχών υπερήχων.
Μεσολαβεί απλώς ένα στάδιο επιτυχούς
προσπέλασης του ΣΜ παραπλεύρως, από
ρίνες ανοξείδωτου χάλυβα Νο 10-20. Με
τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται «χαλάρω-
ση» του θραύσματος, το οποίο εν συνε-
χεία, με τη βοήθεια της οπτικής μεγέθυν-
σης, δονείται περιφερικά με ρύγχος ή ρί-
νη υπερήχων και τελικά αφαιρείται37,38.
δ. Προσπέλαση του μικροεργαλείου και
ολοκλήρωση της ενδοδοντικής θεραπείας
με παραμονή του θραύσματος εντός του
ΡΣ («ενταφιασμός») (Εικ. 4)
Σε περίπτωση επιτυχούς προσπέλασης
παραπλεύρως του ΣΜ, αλλά αδυναμίας
αφαίρεσής του, λ.χ. εξαιτίας της θέσης
θραύσης του κάτω από την κορυφή της
κάμψης του ΡΣ, προτείνεται η συνέχιση
της ΧΜΕ από την πλευρά του «νεοσχη-

A Β Γ Δ

Εικ. 4: Σειρά ακτινογραφιών περιστατικού από τη μεταπτυχιακή Κλινική Ενδοδοντίας του Οδοντιατρικού Τμήματος του ΕΚΠΑ. Α.
Αρχική ακτινογραφία περιστατικού δεύτερου κάτω δεξιά γομφίου με θραύσμα εργαλείου στην εγγύς ρίζα ακρορριζικά. Β. Παράκαμψη
θραύσματος με ρίνη Νο 15 και ΧΜΕ του ΡΣ. Γ. Ακτινογραφία δοκιμής κύριου κώνου. Δ. Τελική ακτινογραφία του περιστατικού, όπου
το θραύσμα εργαλείου έχει «ενταφιαστεί» μέσα στο εμφρακτικό υλικό.

14 E N D O D O N T O L O G I A 9: 7-18, 2015

ματισθέντος» ΡΣ. Έμφαση δίνεται στο
χημικό καθαρισμό του ΡΣ, ιδίως επί πε-
ριστατικού με μολυσμένο ΡΣ. Η χρήση
μηχανοκινούμενου συστήματος επεξερ-
γασίας αντενδείκνυται, το ίδιο και οι με-
γάλες διευρύνσεις όσον αφορά το κύριο
ακρορριζικό εργαλείο ή την τελική κωνι-
κότητα που δίνεται στο «νέο» ΡΣ39. Αυτό
προτείνεται προς αποφυγήν δημιουργίας
πρόσθετων ιατρογενών συμβαμάτων,
όπως μετατόπιση ΡΣ ή και διάτρηση πλά-
γιου τοιχώματός του.
ε. Χειρουργική διευθέτηση (αμέσως ή σε
δεύτερο χρόνο)
Όταν οι επιμέρους παράμετροι οδηγούν
σε αδυναμία επιτυχούς αντιμετώπισης
του περιστατικού στο οποίο ενέχεται ΣΜ,
η μικροχειρουργική ενδοδοντολογία δί-
νει ένα εναλλακτικό πλάνο αντιμετώπι-
σης, με υψηλά καταγραφόμενα ποσοστά
επιτυχίας40,41. Χαρακτηριστικό παράδειγ-
μα αποτελεί η αδυναμία αφαίρεσης ή και
προσπέλασης ΣΜ από το ακρορριζικό
τριτημόριο ΡΣ με παρούσα περιακρορρι-
ζική αλλοίωση και η ταυτόχρονη ύπαρξη
επιμένοντος συριγγίου ή και συμπτωμα-
τολογίας. Σε κάθε περίπτωση, εφόσον
κατά την παρακολούθηση του περιστατι-
κού οι συνθήκες το απαιτήσουν, η χει-
ρουργική διευθέτηση είναι δυνατόν να
συμβάλει στην επιτυχία του περιστατικού.
Πρόληψη ή ελαχιστοποί-
ηση της πιθανότητας
θραύσης μικροεργαλείου
Η αποφυγή της θραύσης ενδοδοντικού μι-
κροεργαλείου που χρησιμοποιείται για τη
μορφοποίηση ΡΣ είναι μια διαδικασία σε
μεγάλο βαθμό εφικτή και προβλέψιμη. Οι
βασικές κατευθυντήριες γραμμές θα μπο-
ρούσαν να συνοψιστούν στις ακόλουθες:
α) Προσεκτική παρατήρηση κάθε ρίνης
πριν από την είσοδό της στο ΡΣ, κατά
προτίμηση με χρήση συστήματος οπτικής
μεγέθυνσης. Στις ρίνες από ανοξείδωτο
χάλυβα η οπτική παρατήρηση φθοράς και
η παραμόρφωση των σπειρών τους γίνε-
ται ευκολότερα αντιληπτή σε σχέση με
αυτές από Ni-Ti42,43. Οι τελευταίες, βεβαί-
Θραύση μικροεργαλείου. Διάγνωση, αντιμετώπιση, πρόγνωση
ως, είναι δυνατόν να οδηγηθούν σε θραύ-
ση ακόμη και χωρίς την αποτύπωση ση-
μείων φθοράς εξωτερικά, ακόμη και κα-
τά την αρχική τους χρήση44,45.
β) Σημαντική παράμετρος που θεωρείται
ότι επιδρά με αρνητικό τρόπο στο φαινό-
μενο της καταπόνησης του μετάλλου του
μικροεργαλείου είναι ο αριθμός χρήσης
που αυτό λαμβάνει. Συστήνεται η χρήση
των μικρού μεγέθους ρινών (ISO No 06 –
No 15) έως ένα μόνο ΡΣ. Παράλληλα, ο
συνολικός αριθμός χρήσης των περιστρε-
φόμενων ρινών Ni-Ti εξαρτάται σε μεγά-
λο βαθμό από την καταπόνηση που προ-
καλεί η ανατομία του ΡΣ3,34,46. Λόγου χά-
ριν, συστήνεται η αποφυγή περαιτέρω
χρήσης περιστρεφόμενης ρίνης μετά από
επεξεργασία στενού ΡΣ με μεγάλη ακτί-
να κάμψης ή και γωνία κάμψης κατά
Schneider47,48. Αντίθετα, ο αριθμός των
κύκλων αποστείρωσης που υφίστανται οι
ρίνες δεν φαίνεται να επιδρά αρνητικά
στη μηχανική αντοχή τους49.
γ) Συστήνεται χρήση περιστρεφόμενων
ρινών μόνον εφόσον έχει εξασφαλιστεί
ευθεία πρόσβαση στο αυχενικό τριτημό-
ριο του ΡΣ, μετά την αφαίρεση οδοντι-
νικών προσεκβολών50. Επιπροσθέτως,
σημαντική κρίνεται η παρασκευή του
αυχενικού και μέσου τριτημορίου του
ΡΣ (μυλικορριζική κατεύθυνση) και η
εξασφάλιση απρόσκοπτης προώθησης
των περιστρεφόμενων ρινών πριν από
τη χρήση των περιστρεφόμενων μικρο-
εργαλείων σε ολόκληρο το μήκος εργα-
σίας του ΡΣ51,52. Τούτο επιτυγχάνεται
όταν προηγηθεί παρασκευή στο ακρορ-
ριζικό τριτημόριο με ρίνες χειρός No 15
ή και No 20.
δ) Ο τρόπος χρήσης του περιστρεφόμε-
νου μικροεργαλείου και η ασκούμενη δύ-
ναμη προώθησής του εντός του ΡΣ απο-
τελούν εξίσου καθοριστικό παράγοντα.
Για τα περισσότερα μηχανοκινούμενα
συστήματα παρασκευής των ΡΣ προτείνε-
ται η χρήση μοτέρ με δυνατότητα ελέγχου
της ροπής στρέψης και της ταχύτητας πε-
ριστροφής, η δε κίνηση να γίνεται με τη
μικρότερη δυνατή εφαρμοζόμενη πίεση
ακρορριζικά. Μάλιστα, συστήνεται η κί-
νηση δίκην ραμφίσματος ή και βουρτσί-
σματος των περιφερικών τοιχωμάτων53,54.
Ο χαρακτηριστικός ήχος «κλειδώματος»
του εργαλείου εντός του ΡΣ είναι κρίσιμο
να αποφεύγεται, αποτελεί ένδειξη υπέρ-
μετρης τάσης στρέψης του και προδιαθέ-
τει σε κόπωση του κράματος, με κίνδυνο
άμεσης ή μελλοντικής θραύσης55.
ε) Η ροπή και η ταχύτητα περιστροφής
επιλέγονται σύμφωνα με τις προδιαγρα-
φές που προτείνει ο κατασκευαστής, ενώ
η ρύθμιση επί του μοτέρ της λειτουργίας
της αντίστροφης κίνησης σε περίπτωση
εμπλοκής του μικροεργαλείου θεωρείται
μη ευνοϊκή όσον αφορά την κόπωση του
μικροεργαλείου56. Η ταχύτητα περιστρο-
φής του μικροεργαλείου δεν φαίνεται να
επηρεάζει το ενδεχόμενο ή το μηχανι-
σμό θραύσης του μικροεργαλείου. Η αυ-
ξημένη ταχύτατα περιστροφής, μολαταύ-
τα, μειώνει το χρόνο που απαιτείται για
να φτάσει μια συγκεκριμένη ρίνη Ni-Ti
στο ασφαλές όριο κύκλων της πριν τη
θραύση54,57.
στ) Το μέγεθος κατά ISO και η κωνικό-
τητα της προς χρήση περιστρεφόμενης ρί-
νης Ni-Ti, η ακτίνα της κάμψης του ΡΣ
και η ύπαρξη διπλής ή πολλαπλής κάμψης
αποτελούν παραμέτρους που είναι ση-
μαντικό να εκτιμώνται προεπεμβατικά.
Εν γένει, η χρήση περιστρεφόμενων ρι-
νών μεγάλου μεγέθους και κωνικότητας
6% και άνω καλό είναι να αποφεύγεται
σε ΡΣ με έντονη ή απότομη κάμψη58-60.
ζ) Η εξασφάλιση υγρού περιβάλλοντος
εντός του ΡΣ αποτρέπει την υπέρμετρη
τριβή του περιστρεφόμενου μικροεργα-
λείου με τα τοιχώματα του ΡΣ και την
επακόλουθη μη επιθυμητή αύξηση της
θερμοκρασίας του κράματος του μετάλ-
λου, ενώ συμβάλλει και στην ομαλή διο-
λίσθηση της ρίνης3.
η) Ορισμένα κατασκευαστικά χαρακτη-
ριστικά του μικροεργαλείου τείνουν να
ασκούν μεγάλη θετική ή αρνητική επί-
δραση στην πιθανότητα θραύσης του κα-
τά τη χρήση του εντός του ΡΣ. Η μεγάλη
διάμετρος του πυρήνα του μικροεργαλεί-
ου, η κατασκευή του με ανενεργό κοπτικό
άκρο και η διαμόρφωση αρνητικών κο-
πτικών γωνιών, έντονων αυλάκων διαφυ-
γής και κοπτικών επιφανειών αντί για κο-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 7-18, 2015 15
Κονδυλίδου και συν.
πτικές γωνίες δείχνουν να ομαλοποιούν
την κίνησή του εντός του ΡΣ, αποφεύγον-
τας έκκεντρες κινήσεις και μειώνοντας
την πιθανότητα θραύσης του58,60. Επιπρο-
σθέτως, η μεταβολή της ακριβούς σύστα-
σης του κράματος κατασκευής και η ηλε-
κτροχημική, φυσική ή άλλη κατεργασία
του μικροεργαλείου στην εξωτερική του
επιφάνεια έχουν ενοχοποιηθεί για δια-
φοροποιήσεις στη μηχανική αντοχή συγ-
κεκριμένων τύπων περιστρεφόμενων ρι-
νών Ni-Ti61,61.
θ) Οι γνώσεις, η εξοικείωση και η εμπει-
ρία του επεμβαίνοντος όσον αφορά το
χρησιμοποιούμενο σύστημα και η τεχνική
ΧΜΕ είναι παράγοντες που συμβάλλουν
στη μείωση της συχνότητας θραύσης του
μικροεργαλείου. Πρόκειται για μια πα-
ράμετρο καθόλα αστάθμητη αλλά ιδιαι-
τέρως καθοριστική63,64,65.
Συζήτηση
Η θραύση ενδοδοντικού μικροεργαλείου
κατά την εκτέλεση ΕΘ αποτελεί ιατρο-
γενές σύμβαμα το οποίο έχει αντιμετω-
πίσει ή τουλάχιστον πρόκειται να συναν-
τήσει κάθε κλινικός στη διάρκεια της κα-
ριέρας του, και μάλιστα περισσότερες
από μία φορές3,5. Με δεδομένο μάλιστα
το διαρκώς αυξανόμενο βιοτικό επιπέδο
των χωρών που ανήκουν στον ανεπτυγ-
μένο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, η
ανάγκη για πρωτογενή ΕΘ, αλλά και για
επανάληψη παλαιότερης αποτυχημένης
ΕΘ αναμένεται να σημειώσει περαιτέρω
αύξηση32. Το γεγονός αυτό θα έχει φυσι-
κά επίπτωση και στη συχνότητα εμφάνι-
σης του συμβάματος της θραύσης μικρο-
εργαλείου.
Στην κατηγορία των θραυσμάτων που εί-
ναι δυνατόν να βρεθούν εντός ΡΣ περι-
λαμβάνονται εκτός των άλλων οι πολ-
φουλκοί, οι διευρυντήρες και οι ρίνες
παντός τύπου, μηχανοκινούμενα μικροερ-
γαλεία όπως οι ρίνες Ni-Ti, οι εγγλυφίδες
GG και οι lentulo, οι συμπυκνωτήρες χει-
ρός κ.ά.2. Ως γενικά αίτια θραύσης αυτών
των μικροεργαλείων λογίζονται η μη ορ-
θή ή και αλόγιστη χρήση αυτών, ενώ συ-
χνά η θραύση ενδέχεται να αποτελεί και
16 E N D O D O N T O L O G I A 9: 7-18, 2015
τυχαίο συμβάν. Πιθανότερη θέση για τέ-
τοιου είδους σύμβαμα αποτελεί το
ακρορριζικό τριτημόριο και μάλιστα κε-
καμμένων ΡΣ2,3,32.
Κάθε ενδοδοντικό μικροεργαλείο κατα-
σκευασμένο είτε από ανοξείδωτο χάλυβα
είτε από κράμα Ni-Ti δεν παύει να είναι
«αλάνθαστο» λειτουργικά ανεξαρτήτως
του σχεδιασμού και των γεωμετρικών χα-
ρακτηριστικών του. Εφόσον η μέγιστη τά-
ση που εφαρμόζεται επί του σπειρώματος
του μικροεργαλείου σε κάποιο διατόμιο
ξεπεράσει το ασφαλές όριο, το μικροερ-
γαλείο είναι καταδικασμένο να οδηγηθεί
σε θραύση3. Το ίδιο αναμένεται να συμ-
βεί οποτεδήποτε οι τάσεις που έχουν συγ-
κεντρωθεί στη μάζα του μικροεργαλείου,
οι οποίες εκδηλώνονται ως μικρορωγμές
του υλικού κατασκευής εξαιτίας της προ-
ηγηθείσας χρήσης, ξεπεράσουν σε έκτα-
ση ένα κρίσιμο όριο.
Στους παράγοντες που καθορίζουν εν
πολλοίς την «ασφάλεια» χρήσης κάθε εν-
δοδοντικού μικροεργαλείου, και δη των
περιστρεφόμενων, συμπεριλαμβάνεται η
εφαρμοζόμενη τεχνική ΧΜΕ, με πλέον
ενδεδειγμένη την επεξεργασία με κατεύ-
θυνση από το αυχενικό προς το ακρορρι-
ζικό τριτημόριο του ΡΣ. Άλλοι παράγον-
τες είναι η χρήση κατάλληλου μοτέρ με
δυνατότητα μεταβολής της ροπής, η γεω-
μετρία, οι διαστάσεις και η κατάσταση
της εξωτερικής επιφάνειας του μικροερ-
γαλείου, η ταχύτητα περιστροφής του μι-
κροεργαλείου, η ακτίνα και η γωνία της
κάμψης του ΡΣ, η επίτευξη ευθείας πρό-
σβασης των μικροεργαλείων προς το
ακρορριζικό τριτημόριο του ΡΣ και η δη-
μιουργία μονοπατιού διολίσθησης των
περιστρεφόμενων μικροεργαλείων3,32. Η
ελαχιστοποίηση της πιθανότητας θραύ-
σης ενδοδοντικού μικροεργαλείου αποτε-
λεί υποχρέωση του κλινικού, και μειώνει
το χρόνο και το κόστος της εφαρμοζόμε-
νης θεραπείας.
Η ίδια η θραύση του μικροεργαλείου
αποτελεί γεγονός που είναι δυνατόν να
αυξήσει τη δυσκολία του περιστατικού σε
άλλοτε άλλο βαθμό, να προκαλέσει, έστω
και περιστασιακά, πρόσθετο άγχος στον
επεμβαίνοντα και να επηρεάσει σε κά-
ποιες περιπτώσεις την πρόγνωση. Οι βα-
σικές παράμετροι που τελικά καθορίζουν
τόσο την πρόληψη όσο και τη διαχείριση
του συμβάματος αυτού είναι η γνώση και
οι ικανότητες του κλινικού, ενώ τα δεδο-
μένα που καλείται ο ίδιος να συναξιολο-
γήσει σε μια τέτοια περίπτωση αφορούν
τη δυνατότητα απομάκρυνσης του θραύ-
σματος, την επίδραση που αυτό έχει στην
πρόγνωση της θεραπείας καθώς και τη
σχέση κινδύνου-οφέλους3. Όσον αφορά
την επίδραση του συμβάματος της θραύ-
σης του μικροεργαλείου στην πρόγνωση
του περιστατικού, καθοριστικοί παράγον-
τες είναι η παρουσία περιακρορριζικής
αλλοίωσης, το στάδιο της ΧΜΕ στο οποίο
συνέβη η θραύση και η αξιολόγηση του
πάχους της διαθέσιμης οδοντικής ουσίας
και του κινδύνου πρόκλησης ιατρογενούς
συμβάματος σε δεύτερο χρόνο. Αξίζει να
σημειωθεί ότι το ΣΜ καθαυτό δεν είναι
σε θέση να επηρεάσει την πρόγνωση και
την επιτυχία της ΕΘ.
Ο κλινικός που θα πάρει την απόφαση να
ασχοληθεί με την αντιμετώπιση του ΣΜ,
οφείλει να διαθέτει υψηλή κατάρτιση και
μια σειρά από μέσα και εξειδικευμένα
υλικά. Κάποιο σύστημα οπτικής μεγέθυν-
σης, με πλέον κατάλληλο το οπτικό μικρο-
σκόπιο, μια σειρά από ειδικά εργαλεία και
ρίνες υπερήχων, αλλά και ορισμένα ειδικά
συστήματα για την αφαίρεση θραυσμάτων
από το εσωτερικό των ΡΣ, αποτελούν τα
πλέον απαραίτητα εφόδια για μια προβλέ-
ψιμη προσέγγιση και αντιμετώπιση του
συμβάματος3,23,32. Η παραπομπή του περι-
στατικού στον ειδικό ενδοδοντολόγο δεν
συνιστά σε καμιά περίπτωση πράξη ανι-
κανότητας, αλλά μάλλον θα μπορούσε να
χαρακτηριστεί ως πράξη ευσυνειδησίας
και υψηλού επαγγελματισμού.
Η ενημέρωση του ασθενούς για το σύμβα-
μα κρίνεται σημαντική και θα πρέπει να
περιλαμβάνει τα δεδομένα για την περαι-
τέρω διαχείριση και πορεία εξέλιξης της
θεραπείας του δοντιού του. Θεωρείται
απαραίτητο η ενυπόγραφη λήψη συγκα-
τάθεσης πριν από την έναρξη οποιασδή-
ποτε θεραπευτικής παρέμβασης στον
ασθενή να περιλαμβάνει εκ των προτέρων
την πιθανότητα θραύσης μικροεργαλείου.

Συμπεράσματα
• Η θραύση ενδοδοντικού μικροεργαλεί-
ου αποτελεί σύμβαμα κατά την εκτέλε-
ση της ΧΜΕ με μικρή συχνότητα εμφά-
νισης.
• Το καλύτερο «αντίδοτο» στη θραύση
ενδοδοντικού μικροεργαλείου αποτελεί
η πρόληψη του συμβάματος, η οποία εί-
ναι εφικτή εφόσον ακολουθούνται οι
βασικές αρχές της ΧΜΕ.
• Ο κλινικός οφείλει να γνωρίζει τις τε-
χνικές και τα εργαλεία που χρησιμοποι-
εί κατά τη ΧΜΕ, να διαθέτει υψηλό
βαθμό επαγρύπνησης, διορατικότητα
και να έχει μελετήσει επαρκώς το περι-
στατικό που πρόκειται να διαχειριστεί.
• Σε περίπτωση θραύσης μικροεργαλείου
απαιτείται επανεκτίμηση του βαθμού
δυσκολίας και της πρόγνωσης του περι-
στατικού. Η πρόγνωση δεν επηρεάζε-
ται από το ΣΜ αυτό καθαυτό, αλλά εί-
ναι αποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων
που συνυπάρχουν.
• Η συχνότητα θραύσης είναι υψηλότερη
στο ακρορριζικό τριτημόριο του ΡΣ,
οπότε η προσπάθεια προσπέλασής του
θεωρείται περισσότερο ενδεδειγμένη
σε σχέση με την πραγματοποίηση χειρι-
σμών αφαίρεσής του.
• Η συντηρητική αντιμετώπιση του συμ-
βάματος είναι προβλέψιμη διαδικασία,
αλλά απαιτεί εκπαίδευση, υψηλό βαθμό
κατάρτισης και χρήση συγκεκριμένων
μέσων και τεχνικών.
• Σε περίπτωση αποτυχίας διαχείρησης
του συμβάματος, εναλλακτική επιλογή
αποτελεί η χειρουργική διευθέτηση με-
τά την ολοκλήρωση της συντηρητικής
ΕΘ, άμεσα ή σε δεύτερο χρόνο.
• Η παραπομπή στον ενδοδοντολόγο δεν
αποτελεί ένδειξη ανικανότητας, αλλά
απόφαση υψηλού βαθμού υπευθυνότη-
τας και ευσυνειδησίας, αυξάνει δε την
πιθανότητα επιτυχίας του περιστατικού.
• Η επανεξέταση σε τακτά χρονικά δια-
στήματα κρίνεται επιβεβλημένη.
Θραύση μικροεργαλείου. Διάγνωση, αντιμετώπιση, πρόγνωση
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Torabinejad M, Lemon RR: Procedural accidents.
In: Principles and Practice of Endodontics, Wal-
ton R, Torabinejad M, Eds, Philadelphia: W.B.
Saunders Co 2002, pp. 310-30.
2. Parashos P, Messer HH: Rotary NiTi instrument
fracture and its consequences. J Endod 2006;
32:1031-43.
3. Cheung GSP: Instrument fracture: mechanisms,
removal of fragments, and clinical outcomes.
Endod Topics 2009; 16:1-26.
4. Spili P, Parashos P, Messer H: The impact of in-
strument fracture on outcome of endodontic
treatment. J Endod 2005; 31: 845-50.
5. Grossman LI: Guidelines for the prevention of
fracture of root canal instruments. Oral Surg
Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1969;
28:746-52.
6. Shen Y, Peng B, Cheung GS: Factors associated
with the removal of fractures Niti instruments
from root canal systems. Oral Syrg Oral Med
Oral Pathol oral Radiol Endod 2004; 98:605-10.
7. Strindberg LZ: The dependence of the results of
pulp therapy on certain factors. An analytic study
based on radiographic and clinical follow-up ex-
aminations. Acta Odontol Scand 1956; 14:1-175.
8. Crump MC, Natkin E: Relationship of broken
root canal instruments to endodontic case prog-
nosis: a clinical investigation. J Am Dent Assoc
1970; 80:1341-7.
9.
Sjogren U, Haggeland B, Sundqvist G, Wing K:
Factors affecting long-term results of endodontic
treatment. J Endod 1990; 16:498-504.
10. Hülsmann M, Schinkel I: Influence of several fac-
tors on the success or failure of removal of frac-
tured instruments from root canal. Endod Dent
Traumatol 1999; 15:252-8.
11. Ward JR, Parashos P, Messer HH: Evaluation of
an ultrasonic technique to remove fractured ro-
tary nickel–titanium endodontic instruments
from root canals: clinical cases. J Endod 2003;
29:764-7.
12. Souter NJ, Messer HH: Complications associated
with fractured file removal using an ultrasonic
technique. J Endod 2005; 31:450-2.
13. Suter B, Lussi A, Sequeira P: Probability of re-
moving fractured instruments from root canals.
Int Endod J 2005; 38:112-23.
14. Rhodes JS: Essential elements of endodontic
treatment: removal of fractured instruments. En-
dodontic Practice 2007; 9:6-12.
15. Cohen S, Glassman G, Mounce R: Rips, Strips
and Broken Tips: Handling the Endodontic
Mishap PART I: THE SEPARATED INSTRU-
MENT. http://www.oralhealthgroup.com/news
/rips-strips-and-broken-tips-handling-the-en-
dodontic-mishap/1000203884/?&er=NA
16. Kerekes K, Tronstad L: Long-term results of en-
dodontic treatment performed with standardized
technique. J Endod 1979; 5:83-90.
17. Seltzer S, Bender IB, Smith J, Freedman I, Nazi-
mov H: Endodontic failures – an analysis based
on clinical, roentgenographic, and histologic
findings. I and II. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol 1967; 23:500-30.
18. Grossman LI: Fate of endodontically treated
teeth with fractured root canal instruments. J Br
Endod Soc 1968; 2:35-7.
19. Panitvisai P, Parunnit P, Sathorn C, Messer H: Im-
pact of a retained instrument on treatment out-
come: a systematic review and meta-analysis. J
Endod 2010; 36:775-80.
20. Cujé J, Bargholz C, Hülsmann M: The outcome
of retained instrument removal in a specialist
practice. Int Endod J 2010; 43:545-54.
21. Del Fabbro M, Taschieri S, Lodi G, Banfi G, We-
instein RL: Magnification devices for endodontic
therapy. Aust Dent J 2009; 54:394-5.
22. Nagai O, Yani N, Kayaba Y, Kodama S, Osada T:
Ultrasonic removal of broken instruments in root
canals. Int Endod J 1986; 19:298-304.
23. Fors UG, Berg JO: Endodontic treatment of root
canals obstructed by foreign objects. Int Endod
J 1986; 19:2-10.
24. Eichenberger M, Perrin P, Neuhaus KW, Bringolf
U, Lussi A: Influence of loupes and age on the
near visual acuity of practicing dentists. J Biomed
Opt. 2011; 16:035003.
25. Rubinstein R: Magnification and illumination in
apical surgery. Endod Topics 2005; 11:56-77.
26. Perrin P, Neuhaus KW, Lussi A: The impact of
loupes and microscopes on vision in endodontics.
Int Endod J 2014; 47:425-9.
27. Moshonov J, Nahlieli O: Endoscopy in endodon-
tics. Alpha Omegan 2011; 104:26-34.
28. Bowers DJ, Glickman GN, Solomon ES, He J:
Magnification's effect on endodontic fine motor
skills. J Endod 2010; 36:1135-8.
29. Carr GB, Murgel CA: The use of the operating
microscope in endodontics. Dent Clin North Am
2010; 54:191-214.
30. Gerek M, Başer ED, Kayahan MB, Sunay H, Kap-
tan RF, Bayirli G: Comparison of the force re-
quired to fracture roots vertically after ultrasonic
and Masserann removal of broken instruments.
Int Endod J 2012; 45:429-34.
31. Iqbal KM, Kohli RM, Kim SJ: A retrospective clin-
ical study of incidence of root canal instrument
separation in an endodontics graduate program:
a PennEndo database study. J Endod 2006;
32:1048-52.
32. Ruddle C: Nonsurgical retreatment. J Endod
2004; 30:827-45.
33. Clark D: The operating microscope and ultrason-
ics; a perfect marriage. Dent Today 2004; 23:74-
6, 78-81.
34. Plotino G, Grande NM, Sorci E, Malagnino VA,
Somma F: A comparison of cyclic fatigue be-
tween used and new Mtwo Ni-Ti rotary instru-
ments. Int Endod J 2006; 39:716-23.
35. Gluskin AH, Ruddle CJ, Zinman EJ: Thermal in-
jury through intraradicular heat transfer using ul-
trasonic devices: precautions and practical pre-
ventive strategies. J Am Dent Assoc 2005;
136:1286-93.
36. Masserann J: Removal of metallic fragments from
the root canal. J Br Endod Soc. 1971; 5:55-9.
37. D’Arcangelo C, Varvara G, De Fazio P: Broken
instrument removal, two cases. J Endod 2000;
26:368-70.
38. Faramarzi F, Fakhri H, Javaheri HH: Endodontic
treatment of a mandibular first molar with three
mesial canals and broken instrument removal.
Aust Endod J 2010; 36:39-41.
39. Bahcall JK, Carp S, Miner M, Skidmore L: The
causes, prevention, and clinical management of
broken endodontic rotary files. Dent Today 2005;
24:74, 76, 78-80; quiz 80.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 7-18, 2015 17
Κονδυλίδου και συν.
40. Tsesis I, Rosen E, Schwartz-Arad D, Fuss Z: Ret-
rospective evaluation of surgical endodontic
treatment: traditional versus modern technique.
J Endod 2006; 32:412-6.
41. Kahler B: Microsurgical endodontic retreatment
of a maxillary molar with a separated file: a case
report. Aust Dent J 2011; 56:76-81.
42. Gutmann Elsevier 2006, International Organiza-
tion for Standardization. Dentistry – Root-canal
instruments – Part 1: General requirements and
test methods. In: ISO 3630-1, 2008.
43. Zuolo ML, Walton RE, Imura N: Histologic eval-
uation of three instrument/preparation tech-
niques. Endod and Dent Traumat 1992; 8:125-9.
44. Sattapan B, Nervo GJ, Palamara JE, Messer HH:
Defects in rotary nickel-titanium files after clin-
ical use. J Endod 2000; 26:161-5.
45. Ankrum MT, Hartwell GR, Truitt JE: K3 Endo,
ProTaper, and ProFile systems: breakage and
distortion in severely curved roots of molars. J
Endod 2004; 30:234-7.
46. Vieira EP, França EC, Martins RC, Buono VT,
Bahia MG: Influence of multiple clinical use on
fatigue resistance of ProTaper rotary nickel-tita-
nium instruments. Int Endod J 2008; 41:163-72.
47. Lopes HP, Moreira EJ, Elias CN, de Almeida RA,
Neves MS: Cyclic fatigue of ProTaper instru-
ments. J Endod 2007; 33:55-7.
48. Yared G: In vitro study of the torsional properties
of new and used ProFile nickel titanium rotary
files. J Endod 2004; 30:410-2.
49. Viana AC, Gonzalez BM, Buono VT, Bahia MG:
Influence of sterilization on mechanical proper-
ties and fatigue resistance of nickel-titanium ro-
tary endodontic instruments. Int Endod J 2006;
39:709-15.
50. Roland DD, Andelin WE, Browning DF, Hsu GH,
Torabinejad M: The effect of preflaring on the
rates of separation for 0.04 taper nickel titanium
rotary instruments. J Endod 2002; 28:543-5.
18 E N D O D O N T O L O G I A 9: 7-18, 2015
51. Blum J-Y, Machtou P, Ruddle C, Micallef JP:
Analysis of mechanical preparations in extracted
teeth using Protaper rotary instruments: value of
safety quotient. J Endod 2003; 29:567-75.
52. Patiño PV, Biedma BM, Liébana CR, Cantatore
G, Bahillo JG: The influence of a manual glide
path on the separation rate of NiTi rotary instru-
ments. J Endod 2005; 31:114-6.
53. Yao JH, Schwartz SA, Beeson TJ: Cyclic fatigue of
three types of rotary nickel-titanium files in a dy-
namic model. J Endod 2006; 32:55-7.
54. Li UM, Lee BS, Shih CT, Lan WH, Lin CP: Cyclic
fatigue of endodontic nickel titanium rotary in-
struments: static and dynamic tests. J Endod
2002; 28:448-51.
55. Peters OA, Peters CL, Schönenberger K, Bar-
bakow F: ProTaper rotary root canal prepara-
tion: assessment of torque and force in relation
to canal anatomy. Int Endod J 2003; 36:93-9.
56. Collins JA: Failure of materials in mechanical de-
sign: analysis, prediction, prevention, 2nd ed.,
New York, NY: John Wiley & Sons 1993; pp. 1-
664.
57. Zelada G, Varela P, Martín B, Bahíllo JG, Magán
F, Ahn S: The effect of rotational speed and the
curvature of root canals on the breakage of ro-
tary endodontic instruments. J Endod 2002;
28:540-2.
58. Pruett JP, Clement DJ, Carnes DL: Cyclic fatique
testing of nickel-titanium endodontic instru-
ments. J Endod 1997; 23:77-85.
59. Bahia MG, Buono VT: Decrease in the fatigue re-
sistance of nickel-titanium rotary instruments
after clinical use in curved root canals. Oral Surg
Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2005;
100:249-55.
60. Haikel Y, Serfaty R, Bateman G, Senger B, Alle-
mann C: Dynamic and cyclic fatigue of engine-
driven rotary nickel-titanium endodontic instru-
ments. J Endod 1999; 25:434-40.
61. Miyai K, Ebihara A, Hayashi Y, Doi H, Suda H,
Yoneyama T: Influence of phase transformation
on the torsional and bending properties of
nickel-titanium rotary endodontic instruments.
Int Endod J 2006; 39:119-26.
62. Schäfer E, Dzepina A, Danesh G: Bending prop-
erties of rotary nickel-titanium instruments. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod
2003; 96:757-63.
63. Yared G, Bou Dagher F, Machtou P: Influence of
rotational speed, torque, and operator’s profi-
ciency on ProFile failures. Int Endod J 2001;
34:47-53.
64. Mandel E, Adib-Yazdi M, Benhamou L-M,
Lachkar T, Mesgouez C, Sobel M: Rotary Ni-Ti
profile systems for preparing curved canals in
resin blocks: influence of operator on instrument
breakage. Int Endod J 1999; 32:436-43.
65. Mesgouez C, Rilliard F, Matossian L, Nassiri K,
Mandel E: Influence of operator experience on
canal preparation time when using the rotary Ni-
Ti ProFile system in simulated curved canals. Int
Endod J 2003; 36:161-5.
Παρελήφθη 22/11/2014 - Ενεκρίθη 10/10/2015
Διεύθυνση για επικοινωνία:
Βασιλική Κονδυλίδου
Διστόμου 7
141 21 Νέο Ηράκλειο
Τηλ.: 210 2810684, 6984 862643
e-mail: vickykondilidou@yahoo.gr

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Η σημασία των βιοϋμενίων
στην ενδοδοντία
Κ. Χαΐνη*, Π. Ταμιωλάκης**
Περίληψη
Είναι γνωστό ότι τα μικρόβια συνιστούν τον κύριο αιτιολογικό
παράγοντα της περιακρορριζικής φλεγμονής, τόσο της πρωτο-
παθούς όσο και της εμμένουσας. Τα τελευταία χρόνια, η έρευ-
να έχει αποκαλύψει ότι τα μικρόβια οργανώνονται σε βιοϋμέ-
νια, που αποικίζουν τα τοιχώματα του ριζικού σωλήνα αλλά και
την εξωτερική επιφάνεια της ρίζας. Η οργάνωση των μικρο-
βίων σε βιοϋμένια στο σύστημα των ριζικών σωλήνων, προσφέ-
ρει πολλά πλεονεκτήματα για την διατήρηση, ανάπτυξη και
εξάπλωσή τους. Αξιοσημείωτη είναι η αντίσταση που παρου-
σιάζουν στους αμυντικούς μηχανισμούς του ξενιστή, αλλά και
στα τοπικά εφαρμοζόμενα και συστηματικά χορηγούμενα αν-
τιμικροβιακά φάρμακα. Σκοπός της βιβλιογραφικής αυτής
ανασκόπησης είναι η σύντομη αναφορά των χαρακτηριστικών
των βιοϋμενίων, ειδικά στην ενδοδοντία, η παράθεση των δε-
δομένων από τη σύγχρονη βιβλιογραφία για τα χαρακτηριστι-
κά των μικροβίων στις ενδοδοντικές λοιμώξεις και την αποτε-
λεσματικότητα των διαφόρων μηχανικών και χημικών μέσων
που χρησιμοποιούνται κατά την ενδοδοντική θεραπεία έναντι
των βιοϋμενίων και, τέλος, η ανάλυση του ρόλου των βιοϋμε-
νίων στην αποτυχία της ενδοδοντικής θεραπείας.
Ενδοδοντολογία 9: 19-38, 2015
Λέξεις-κλειδιά
αποτυχία ενδοδοντικής θεραπείας, βιοϋμένιο, βιοϋμένιο στην
ενδοδοντία, εμμένουσα περιακρροριζική φλεγμονή
* Οδοντίατρος.
** Μεταπτυχιακός Φοιτητής Στοματολογίας, Οδοντιατρικό Τμήμα
ΕΚΠΑ.
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
Summary
The role of biofilms in Endodontics
K. Chaini*, P. Tamiolakis**
It is well established that bacteria are the main etiological factor
of primary and persistent apical periodontitis. What we didn’t
know until recently is that bacteria are organized in biofilms both
in the root canal system and in the apical root surface. By doing
so they are protected from local and systematic antimicrobials
as well as the host defense systems and they can continue to
grow, spread and infect the periapical and periradicular tissues.
Thus the eradication of bacteria becomes very difficult and the
success of treatment is at stake. The purpose of this review is to
lay emphasis on the general characteristics of biofilms and es-
pecially on endodontic biofilms, present the new data about en-
dodontic microbiota based on molecular studies and the effec-
tiveness of mechanical instruments and irrigation against
biofilms, and finally discuss the role of biofilms in endodontic
treatment failure.
Endodontologia 9: 19-38, 2015
Key words
biofilm, biofilm in Endodontics, endodontic treatment failure,
persistent apical periodontitis
* Dentist.
**PostgraduateStudentofOralPathology,DentalSchoolofAthens
University.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 19
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
Εισαγωγή
Είναι πλέον καλά τεκμηριωμένο ότι τα μι-
κρόβια συνιστούν τον κύριο αιτιολογικό
παράγοντα της περιακρορριζικής φλεγ-
μονής1. Το πρώτο βήμα για τη γνώση αυτή
προήλθε από τη μελέτη-ορόσημο του
Miller2, η οποία ανέφερε τη συσχέτιση
μεταξύ των μικροβίων και της περια-
κρορριζικής φλεγμονής, μετά από ανάλυ-
ση δειγμάτων που συλλέχθηκαν από ριζι-
κούς σωλήνες (ρ.σ.). Περίπου 70 χρόνια
μετά την κλασική μελέτη του Miller, οι
παραδοχές αυτές επιβεβαιώθηκαν από
τους Kakehashi και συν.3. Αυτοί οι συγ-
γραφείς ερεύνησαν την αντίδραση του
πολφού σε κανονικούς αρουραίους και σε
αρουραίους ελεύθερους μικροβίων μετά
από έκθεση στη στοματική κοιλότητα.
Πραγματοποιήθηκε ιστολογική αξιολόγη-
ση που αποκάλυψε ότι ενώ σε όλους τους
κανονικούς αρουραίους αναπτύχθηκε νέ-
κρωση του πολφού και περιακρορριζική
αλλοίωση, ο πολφός στους αρουραίους
ελεύθερους μικροβίων όχι μόνο παρέμει-
νε ζωντανός, αλλά και αυτο-επισκευάστη-
κε με σχηματισμό σκληρού ιστού. Ιστός
που ομοίαζε με οδοντίνη σφράγισε την
εκτεθειμένη περιοχή και απομόνωσε τον
πολφό εκ νέου από τη στοματική κοιλότη-
τα. Ο σημαντικός ρόλος των μικροβίων
στην αιτιολογία της περιακρορριζικής
φλεγμονήςεπιβεβαιώθηκε περαιτέρω με
τη μελέτη του Sundqvist4. Ο συγγραφέας
εφάρμοσε εξελιγμένες τεχνικές αναερό-
βιας καλλιέργειας για την αξιολόγηση των
μικροβίων που υπήρχαν στους ρ.σ. δον-
τιών που νεκρώθηκαν μετά από τραύμα.
Μικρόβια βρέθηκαν μόνο στους ρ.σ. των
δοντιών που εμφάνισαν ακτινογραφική
ένδειξη περιακρορριζικής φλεγμονής,
επιβεβαιώνοντας τη λοιμώδη αιτιολογία
της νόσου.
Η τρέχουσα τάση στην ιατρική μικροβιο-
λογία, όταν πρόκειται για ενδογενή λοί-
μωξη, είναι να ξεφύγουμε από την αντί-
ληψη ότι ένα μόνο είδος προκαλεί μια
νόσο και να κατανοήσουμε την έννοια
της μικροβιακής κοινότητας ως παθογό-
νου δύναμης. Αυτό προκύπτει κυρίως
από μελέτες που αποκαλύπτουν ότι σχε-
20 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
δόν όλες οι ανθρώπινες ενδογενείς ανα-
ερόβιες λοιμώξεις είναι μεικτές λοιμώ-
ξεις. Μια κριτική αξιολόγηση των δεδο-
μένων που προέκυψαν από μελέτες πάνω
στην παθογένεια των μεικτών μολύνσε-
ων, σε συνδυασμό με τις ανερχόμενες
πληροφορίες για τη φυσιολογική συμπε-
ριφορά των πολυμικροβιακών βιοϋμε-
νίων (multispecies biofilms), τις μικρο-
βιακές αλληλεπιδράσεις και τα συστήμα-
τα αίσθησης απαρτίας (quorum sensing
systems), αποκαλύπτει ότι η μικροβιακή
κοινότητα είναι σε πολλές ασθένειες η
μονάδα όχι μόνο της επιβίωσης, αλλά και
της παθογένειας. Σε τούτο το πλαίσιο,
για την πρόκληση της νόσου απαιτούνται
πολλαπλοί μικροοργανισμοί που σχημα-
τίζουν μια οργανωμένη κοινότητα. Η πε-
ριακρορριζική φλεγμονή είναι παρόμοια
με τις περισσότερες από τις άλλες ενδο-
γενείς λοιμώξεις του ανθρώπου στις
οποίες η πρόκληση της νόσου δεν έχει να
κάνει με ένα και μόνο παθογόνο, αλλά
με ένα σύνολο από είδη που συνήθως ορ-
γανώνονται σε βιοϋμένιο5.
Βιοϋμένιο
Ιστορικά, πολλές μελέτες έχουν κάνει την
παραδοχή ότι τα μικρόβια ζουν «μοναχι-
κή αντικοινωνική ζωή». Τα μικρόβια,
ωστόσο, ζουν κατά κύριο λόγο σε πυ-
κνούς πληθυσμούς βιοϋμενίων και αλλη-
λεπιδρούν εκτεταμένα μεταξύ τους.
Πράγματι, τα περισσότερα μικρόβια στη
φύση δεν υπάρχουν ανεξάρτητα, αλλά
παραμένουν σε συντονισμένες, χωροτα-
ξικά οργανωμένες και μεταβολικά ολο-
κληρωμένες κοινότητες βιοϋμενίων6,7. Τα
βιοϋμένια είναι η κύρια αιτία των λοιμώ-
ξεων8 στον άνθρωπο, και μάλιστα είναι
υπεύθυνα για το 65-80% των λοιμώξεων
στον ανεπτυγμένο κόσμο9.
Το βιοϋμένιο μπορεί να οριστεί ως μια
άμισχη πολυκύτταρη μικροβιακή κοινό-
τητα χαρακτηριζόμενη από κύτταρα που
είναι σταθερά συνδεδεμένα σε μια επι-
φάνεια και καλύπτονται από μια μήτρα η
οποία παράγεται από τα ίδια και αποτε-
λείται από εξωκυττάριες πολυμερείς ου-
σίες (EPS matrix)5,10,11. Θα πρέπει να το-
νιστεί ότι κατά την επεξεργασία των βι-
οϋμενίων για μελέτη χάνεται όλο το νερό,
οπότε αυτό που βλέπουμε στο μικροσκό-
πιο δεν αντικατοπτρίζει την οργάνωση,
την πολυπλοκότητα και τη μορφολογία
των μικροβιακών κοινοτήτων, καθώς και
το πώς αυτές ενώνονται12.
Το πρώτο βήμα για το σχηματισμό τους
είναι η προσκόλληση των μικροβίων σε
μια επιλεγμένη αβιοτική ή βιοτική επιφά-
νεια13,14 (Eικ. 1). Σε γενικές γραμμές, τα
μικρόβια δεν σχηματίζουν ισχυρές συνδέ-
σεις με μεταλλικοποιημένο ιστό και απαι-
τούν ένα επίστρωμα για να προσκολλη-
θούν15. Αυτό το επίστρωμα συνήθως απο-
τελείται από οργανικά μόρια (π.χ. θρεπτι-
κά συστατικά, σιαλικές πρωτεΐνες, μεγά-
λα μακρομόρια) και προωθεί την προ-
σκόλληση των μικροβίων στη μεταλλικο-
ποιημένη επιφάνεια16. Πολλοί μικροορ-
γανισμοί στην πλαγκτονική κατάσταση
θα μεταφερθούν στην επιφάνεια, αλλά οι
ιδιότητες του επιστρώματος είναι εκείνες
που καθορίζουν ποιοι θα προσκολλη-
θούν, άρα εμμέσως καθορίζουν και τη
σύνθεση του βιοϋμενίου17. Η ενδοβακτη-
ριακή συσσωμάτωση (inter–bacteria co–
aggregation) είναι μια διακυτταρική αν-
τίδραση που λαμβάνει χώρα μεταξύ δια-
κριτών μικροβιακών κυττάρων και απο-
τελεί σημαντική πτυχή στην πρώιμη ανά-
πτυξη του βιοϋμενίου. Πλαγκτονικά μι-
κροβιακά κύτταρα που δεν μπορούν να
αλληλεπιδράσουν άμεσα με την επιφά-
νεια του επιστρώματος είναι σε θέση να
αποικίσουν με σύνδεση σε μικρόβια που
έχουν ήδη συνδεθεί με το επίστρωμα15. Οι
Kolenbrander και συν. έχουν προτείνει
ένα χωροχρονικό μοντέλο, το οποίο ξεκι-
νά με τον σχηματισμό του κατώτερου
στρώματος από τους πρώιμους αποικι-
στές, που στη συνέχεια υποβάλλονται σε
αντιδράσεις συσσωμάτωσης με δευτερο-
γενείς αποικιστές. Επακόλουθες αντι-
δράσεις σύνδεσης στις αναπτυσσόμενες
επιφάνειες του βιοϋμενίου χρησιμεύουν
για τη γεφύρωση γειτονικών συσσωματω-
μένων μικροβίων15,18. Η αρχική προσκόλ-
ληση των μικροβίων στην επιφάνεια προ-
καλείται μέσω ασθενών αναστρέψιμων
δυνάμεων Van der Waals μεταξύ της κυτ-

Αποίκηση από
Προσκόλληση διάφορους
µικροοργανισµούς
Ροή υγρού
Πλαγκτονικοί
µικροοργανισµοί
Προσκολλη-
µένοι µικρο-
οργανισµοί
Μικροαποικίες
Οδοντίνη τοιχώµατος ριζικού σωλήνα
Εικ. 1: Στάδια σχηµατισµού βιοϋµενίου. (Από Baumann MΑ, Beer R: Endodontology
[ελλ. µτφ. Θ.Α. Μαντάς, επιµ. Γ.Ι. Σίσκος], Thieme 2010, σελ. 190.)
ταρικής επιφανείας και του επιστρώμα-
τος. Διάφορες δομές της μικροβιακής
κυτταρικής επιφάνειας, όπως μαστίγια,
βλεφαρίδες, λιποπολυσακχαρίτες και
εξωπολυσακχαρίτες, συμμετέχουν σε μη
αναστρέψιμες αλληλεπιδράσεις. Αυτές
μπορεί να είναι διπολικές, υδρογόνου,
ιοντικές ή υδρόφοβες13.
Το δεύτερο βήμα αντιστοιχεί στην ανά-
πτυξη των μικροαποικιών που προωθούν-
ται από την ανάπτυξη και τη διαίρεση των
πρώτων συνδεδεμένων κυττάρων (πρώτοι
αποικιστές). Οι μικροαποικίες προοδευ-
τικά διευρύνονται και συνενώνονται για
να σχηματίσουν το πρώτο στρώμα των
κυττάρων που καλύπτουν την επιφάνεια.
Όταν πολλαπλά στρώματα κυττάρων
συσσωρευθούν στην επιφάνεια, συντελεί-
ται το τρίτο στάδιο του σχηματισμού, που
υποδεικνύεται από την παρουσία ενός
ώριμου βιοϋμενίου το οποίο χαρακτηρί-
ζεται από την παρουσία μικροαποικιών
που περιβάλλονται από διαύλους νερού
οι οποίοι βοηθούν στη διανομή των θρε-
πτικών συστατικών και των μορίων σημα-
τοδότησης13. Τέλος, για να επιβιώσουν
όταν τα θρεπτικά συστατικά περιορίζον-
ται, ή απλώς για να εξαπλωθούν και να
αποικίσουν και σε άλλες θέσεις, μερικά
κύτταρα του βιοϋμενίου μπορεί να απο-
σπαστούν μεμονωμένα ή μαζικά13,19,20. Η
απόσπαση των μικροβίων πρέπει να θε-
Ωρίµανση Διάλυση
ωρηθεί ως μια συνεχής διαδικασία κατά
τη διάρκεια της ανάπτυξης. Είναι πιθανό
ότι η εντοπισμένη αποκόλλησή τους ξεκι-
νά μετά την αρχική προσκόλληση και αυ-
ξάνεται με το χρόνο, δεδομένου ότι σχε-
τίζεται με τον αριθμό των μικροβίων που
υπάρχουν στο βιοϋμένιο. Τα μικρόβια
αποσπώνται από ένα εγκατεστημένο βι-
οϋμένιο και μπορεί να αποικίσουν νέες
περιοχές. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει εί-
τε με μια σχεδόν συνεχή αποκόλληση με-
μονωμένων κυττάρων είτε με σποραδικές
αποκολλήσεις μεγάλων ομάδων κυττά-
ρων είτε με αποβολή μεγάλων τμημάτων
του βιοϋμενίου. Αυτό που θα μπορούσε
να έχει μεγάλη κλινική σημασία είναι ότι,
σε αντίθεση με τα πλαγκτονικά μικρόβια,
εκείνα που είναι οργανωμένα σε τμήμα
βιοϋμενίου το οποίο έχει αποκολληθεί
από τη μάζα του μπορεί να προστατεύον-
ται από τα συστήματα άμυνας του ξενιστή
όσο και το βιοϋμένιο από το οποίο προ-
ήλθαν21,22.
Τα βιοϋμένια δεν είναι απλώς παθητικά
σύνολα μικροβιακών κυττάρων που
έχουν προσκολληθεί σε επιφάνειες, αλλά
είναι δομικά και δυναμικά οργανωμένα
συγκροτήματα βιολογικών συστημάτων5.
Ανεξάρτητοι πληθυσμοί μπορεί να απο-
τελούνται από ένα μόνο είδος μικροβίων,
αλλά συνηθέστερα αποτελούνται από
διαφορετικά είδη που συλλογικά δίνουν
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
μορφή σε μια μικτή κοινότητα. Κάθε πλη-
θυσμός αναλαμβάνει ένα λειτουργικό ρό-
λο (niche), που συμβάλλει στη συνολική
κοινότητα και διατηρεί την οικολογική
ισορροπία του οικοσυστήματος5,22,23. Αυ-
τές οι μικροαποικίες είναι εγκλεισμένες
και όχι τυχαία κατανεμημένες στην εξω-
κυττάρια πολυμερή μήτρα και διαχωρί-
ζονται από κανάλια ύδατος10. Η ζωτικό-
τητα των μικροοργανισμών ποικίλλει κα-
τά μήκος του βιοϋμενίου, ενώ το μεγαλύ-
τερο ποσοστό ζωντανών κυττάρων είναι
εκείνα που επενδύουν τα κανάλια. Αυτή
η ανοιχτή δομή έχει συνέπειες στη διείσ-
δυση και τη διανομή των θρεπτικών ου-
σιών και των τελικών μεταβολικών προ-
ϊόντων εντός του βιοϋμενίου17. Το υγρό
σε τούτα τα κανάλια μεταφέρει θρεπτικά
συστατικά, τα τελικά προϊόντα του μετα-
βολισμού και τα σηματοδοτικά μόρια που
εμπλέκονται στις μικροβιακές αλληλεπι-
δράσεις. Έτσι, μέσω αυτών των κανα-
λιών, οι ζωτικής σημασίας θρεπτικές ου-
σίες και τα μόρια επικοινωνίας μπορεί να
διαχυθούν και τα απόβλητα να απομα-
κρυνθούν24. Στα περισσότερα βιοϋμένια,
αν και οι μικροβιακοί πληθυσμοί των μι-
κροαποικιών αντιπροσωπεύουν λιγότερο
από το 10-20% της ξηρής μάζας, η εξω-
κυττάρια πολυμερής μήτρα μπορεί να αν-
τιπροσωπεύει πάνω από το 80-90%5,10,13.
Οι μοριακοί μηχανισμοί που ρυθμίζουν
τα διακριτά αναπτυξιακά στάδια στο σχη-
ματισμό βιοϋμενίων ποικίλλουν σημαντι-
κά μεταξύ των διαφόρων μικροβιακών ει-
δών και, επιπλέον, εξαρτώνται από τις
συνθήκες του περιβάλλοντος για το συγ-
κεκριμένο είδος. Παρ’ όλα αυτά, τα βιοϋ-
μένια εμφανίζουν ένα κοινό χαρακτηρι-
στικό, την εξωκυττάρια πολυμερή μήτρα,
που τα κρατά ενωμένα. Μολονότι οι εξω-
κυττάριες πολυμερείς μήτρες μπορεί να
έχουν διαφορετικές χημικές και φυσικές
ιδιότητες, τα κύρια συστατικά τους είναι
πολυσακχαρίτες (ομο- και ετεροπολυ-
σακχαρίτες), πρωτεΐνες, λιπίδια και εξω-
κυττάριο DNA25. Η εξωκυττάρια πολυμε-
ρής μήτρα εξυπηρετεί τις παρακάτω ση-
μαντικές λειτουργίες στη μικροβιακή κοι-
νότητα:
1. Μεσολαβεί στην πρόσφυση του βιοϋ-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 21
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
μενίου σε επιφάνειες και πολύ συχνά
ενεργεί ως «βιολογική κόλλα».
2. Παρέχει μηχανική σταθερότητα στο βι-
οϋμένιο.
3. Επιτρέπει σε εξωκυτταρικά ένζυμα να
συσσωρεύονται και να ασκούν σημαν-
τικές δράσεις, που περιλαμβάνουν την
απόκτηση θρεπτικών συστατικών και
τη συν-λειτουργική διάσπαση των σύν-
θετων μακρομορίων.
4. Διατηρεί τα κύτταρα του βιοϋμενίου σε
κοντινή απόσταση, επιτρέποντας έτσι
αλληλεπιδράσεις, συμπεριλαμβανομέ-
νων της αίσθησης απαρτίας, γενετικών
ανταλλαγών και συνέργεια παθογό-
νων.
5. Σε περιόδους στέρησης θρεπτικών συ-
στατικών, μπορεί να χρησιμεύσει ως
πηγή θρεπτικών ουσιών, αν και ορισμέ-
να συστατικά της μήτρας μπορεί να εί-
ναι μόνο ή εν μέρει αποικοδομήσιμα.
6. Συγκρατεί το νερό και διατηρεί ένα ιδι-
αίτερα ενυδατωμένο μικροπεριβάλλον
για τους πληθυσμούς του βιοϋμενίου.
7. Έχει προστατευτικό ρόλο έναντι των
κυττάρων άμυνας του ξενιστή και μο-
ρίων όπως είναι οι αντιμικροβιακοί πα-
ράγοντες25.
Ως κοινότητα μικροβίων, τα βιοϋμένια
έχουν συλλογική φυσιολογία και αποκρί-
νονται συντονισμένα στις περιβαλλοντι-
κές προκλήσεις. Πολλά βιοϋμένια σχημα-
τίζονται από μεγάλη ποικιλία μικροοργα-
νισμών. Οι ιδιότητες που εμφανίζει ένα
μικτό βιοϋμένιο υπαγορεύονται ως επί το
πλείστον από τις αλληλεπιδράσεις ανάμε-
σα στους πληθυσμούς που δημιουργούν
νέες φυσιολογικές λειτουργίες οι οποίες
δεν μπορούν να παρατηρηθούν στα μεμο-
νωμένα στελέχη. Οι πληθυσμοί είναι
στρατηγικά τοποθετημένοι για τη βέλτι-
στη μεταβολική αλληλεπίδραση και η
προκύπτουσα αρχιτεκτονική ευνοεί τον
οικολογικό ρόλο της κοινότητας στο οικο-
σύστημα10,26.
Η οργάνωση σε βιοϋμένια προσφέρει αρ-
κετά πλεονεκτήματα στα μικρόβια:
1. Δημιουργία ενός ευρύτερου περιβάλ-
λοντος κατάλληλου για ανάπτυξη
Η συσσώρευση των μικροοργανισμών
22 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
στο αναπτυσσόμενο βιοϋμένιο εξαρτάται
σε μεγάλο βαθμό από τη διαθεσιμότητα
θρεπτικών ουσιών και οξυγόνου στο πε-
ριβάλλον του ξενιστή και τη μεταβολική
δραστηριότητα των πρώτων αποικιστών.
Ο μεταβολισμός των πρώτων αποικιστών
μεταβάλλει το τοπικό περιβάλλον θέτον-
τας τις βάσεις για την προσκόλληση, ανά-
πτυξη και λειτουργία των επόμενων μι-
κροβίων. Αυτός μπορεί να περιλαμβάνει
αυξημένη διαθεσιμότητα ορισμένων τύ-
πων θρεπτικών ουσιών, απομάκρυνση
βλαβερών μεταβολικών τελικών προϊόν-
των και ανάπτυξη κατάλληλων φυσικοχη-
μικών συνθηκών. Οι αρχικοί αποικιστές
είναι συνήθως αερόβια είδη και δημιουρ-
γούν τις κατάλληλες περιβαλλοντικές
συνθήκες στα βιοϋμένια για τον αποικι-
σμό τους από υποχρεωτικά αναερόβια.
Επιπλέον, η ετερογένεια του pH στο βι-
οϋμένιο, η τάση οξυγόνου και το οξειδο-
αναγωγικό δυναμικό επιτρέπουν σε είδη
με ευρύ φάσμα απαιτήσεων ανάπτυξης
να συνυπάρξουν. Από εκεί και πέρα, η
ανάπτυξη του βιοϋμενίου γίνεται με δια-
δικασίες που περιλαμβάνουν την ανα-
γνώριση και προσκόλληση άλλων ειδών,
και εξαρτάται επίσης από τη διαθεσιμό-
τητα σε θρεπτικά συστατικά, τα υποστρώ-
ματα που μπορούν να προσκολληθούν
και τα μόρια του ξενιστή. Κατά συνέπεια,
η ποικιλομορφία της μικροχλωρίδας αυ-
ξάνεται με την πάροδο του χρόνου, λόγω
της μικροβιακής διαδοχής15.
2. Συνεργασία σε επίπεδο μεταβολισμού
Τα θρεπτικά συστατικά είναι περιορισμέ-
να στα περισσότερα οικοσυστήματα, οπό-
τε οι κοινότητες που μπορούν να καθορί-
ζουν και να επεξεργάζονται τους πόρους
τους πιο αποτελεσματικά θα ευδοκιμή-
σουν και θα διαιωνιστούν. Τα μικρόβια
που ζουν σε μικτές κοινότητες συμμετέ-
χουν σε μια σειρά από διατροφικές αλλη-
λεξαρτήσεις και αναπτύσσουν τροφικά
πλέγματα. Για παράδειγμα, τα προϊόντα
του μεταβολισμού ενός είδους μπορεί να
γίνουν η κύρια πηγή θρεπτικών συστατι-
κών για άλλα είδη. Η μεταβολική επικοι-
νωνία μεταξύ των μικροβίων μπορεί να
προκύψει μέσω της απέκκρισης ενός με-
ταβολίτη από ένα είδος, ο οποίος μπορεί
να χρησιμοποιηθεί ως θρεπτική ουσία
από ένα άλλο είδος, ή μέσω του καταβο-
λισμού ενός υποστρώματος από έναν ορ-
γανισμό, παράγοντας συστατικά τα οποία
μπορούν να χρησιμοποιηθούν από άλ-
λους οργανισμούς27. Πολλές μελέτες δεί-
χνουν ότι μεταξύ μικροβίων μπορεί να
υπάρχουν συμπληρωματικές-συμβιωτικές
σχέσεις όσον αφορά στη διατροφή. Η
επιβίωση πολλών μικροβίων απαιτεί συγ-
κεκριμένα θρεπτικά συστατικά που πρέ-
πει να αποκτηθούν είτε από άλλα μικρό-
βια είτε από τον ξενιστή. Τα παραπροϊόν-
τα της αποδόμησης των σύνθετων θρεπτι-
κών ουσιών παγιδεύονται στη μήτρα του
βιοϋμενίου και διανέμονται στα άλλα μέ-
λη της κοινότητας15. Η ωρίμανση ενός βι-
οϋμενίου απαιτεί αναμφίβολα συνεργα-
τικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μικρο-
βίων για την απόκτηση των απαραίτητων
θρεπτικών συστατικών. Ωστόσο, ο αντα-
γωνισμός μεταξύ των μικροβίων για δια-
θέσιμους πόρους παίζει επίσης ρόλο στη
μικροβιακή κοινότητα. Έχουν ταυτοποι-
ηθεί πολυάριθμες βακτηριοσίνες, οι οποί-
ες παράγονται από τα μικρόβια ώστε να
αναστέλλουν την ανάπτυξη στενά συνδε-
δεμένων μικροβιακών στελεχών. Τα στοι-
χεία δείχνουν ότι η παραγωγή βακτηριο-
σινών ρυθμίζεται από ένα σύνθετο μονο-
πάτι που περιλαμβάνει γενετικούς παρά-
γοντες και περιβαλλοντικές συνθήκες
όπως η πυκνότητα των κυττάρων και το
pΗ. Άρα οι βακτηριοσίνες παράγονται
από μια αντιδραστική διαδικασία, προ-
κειμένου να επιβιώσουν τα μικρόβια.
Επιτελούν και άλλες λειτουργίες, όπως
είναι η επιλογή των γειτονικών μικροβίων
και η διατήρηση της οικολογικής ισορρο-
πίας15,28,29.
3. Προστασία από ανταγωνιστικά μικρό-
βια, αμυντικούς μηχανισμούς του ξε-
νιστή, αντιμικροβιακούς παράγοντες
και το περιβαλλοντικό στρες
Γειτονικά μικροβιακά κύτταρα, διαφορε-
τικού είδους, μπορούν να παράγουν έν-
ζυμα όπως β-λακταμάσες, καταλάση και
πρωτεϊνάσες, που διατηρούνται στη μή-
τρα του βιοϋμενίου και προστατεύουν άλ-

λα μικρόβια από τους αντιμικροβιακούς
και τους αμυντικούς μηχανισμούς του ξε-
νιστή. Το ίδιο ισχύει επίσης για τους με-
ταβολίτες και τις βακτηριοσίνες, που μπο-
ρούν να αναστέλλουν ανταγωνιστικά εί-
δη. Η μήτρα του βιοϋμενίου παρέχει επι-
πλέον φυσική προστασία από τη φαγο-
κυττάρωση27.
4. Διευκόλυνση της διακυτταρικής επι-
κοινωνίας (συστήματα αίσθησης απαρ-
τίας)
Χρησιμοποιώντας διαφορετικές χημικές
«γλώσσες», τα μικρόβια αντιλαμβάνονται
τον τρέχοντα κυτταρικό πληθυσμό τους
και καθορίζουν πότε έχουν φθάσει σε μια
κρίσιμη μάζα. Χρησιμοποιώντας τις πλη-
ροφορίες αυτές μπορούν να τροποποι-
ήσουν τη συμπεριφορά τους και να εκτε-
λέσουν λειτουργίες οι οποίες, για να είναι
αποτελεσματικές, χρειάζεται πολλά κύτ-
ταρα να δρουν συνεργιστικά. Η διακυτ-
ταρική επικοινωνία διεξάγεται εν γένει
από διαχεόμενα σηματοδοτικά μόρια που
παράγονται και απελευθερώνονται από
τα μικρόβια. Όταν τα μικρόβια αναπτύσ-
σονται μέσα σε ένα βιοϋμένιο, εκκρίνουν
σηματοδοτικά μόρια (αυτοεπαγωγείς)
που αυξάνονται συναρτήσει της μικρο-
βιακής κυτταρικής πυκνότητας. Σε μια
διαδικασία που ονομάζεται αίσθηση
απαρτίας, τα μικρόβια επικοινωνούν με-
ταξύ τους με τη χρήση αυτοεπαγωγέων,
οι οποίοι ρυθμίζουν την έκφραση γονι-
δίων τους αποκρινόμενοι στις διακυμάν-
σεις της πυκνότητας του πληθυσμού των
κυττάρων. Διαφορετική έκφραση γονιδί-
ου οδηγεί σε ετερογένεια εντός του βιοϋ-
μενίου. Δύο τύποι συστημάτων αίσθησης
της απαρτίας αναγνωρίζονται στα μικρό-
βια: η ενδοεπικοινωνία μεταξύ μικροβίων
του ίδιου είδους και η επικοινωνία μετα-
ξύ μικροβίων διαφορετικών ειδών30,31.
Τα συστήματα αίσθησης απαρτίας είναι
γνωστό ότι ρυθμίζουν τη λοιμογόνο δύνα-
μη, την ικανότητα για την πρόσληψη του
DNA, την μετάβαση στη στάσιμη φάση (s-
tationary phase) και το σχηματισμό βιοϋ-
μενίου. Όσον αφορά τη λοιμογόνο δύνα-
μη, η αίσθηση απαρτίας επιτρέπει στην
κοινότητα να ρυθμίζει την έκφραση των
γονιδίων της λοιμογόνου δύναμης σύμ-
φωνα με την πυκνότητα των κυττάρων.
Χρησιμοποιώντας την αίσθηση απαρτίας,
τα μικρόβια μπορούν να δημιουργήσουν
μια υψηλή πυκνότητα κυττάρων πριν εκ-
φράσουν λοιμογόνους παράγοντες. Φαί-
νεται ότι τα μικρόβια είναι σε θέση να πε-
ριμένουν στρατηγικά να επιτευχθεί ένας
κρίσιμος αριθμός κυττάρων και στη συνέ-
χεια να ξεκινήσουν την πρόκληση βλά-
βης, κάτι που δεν δίνει στον ξενιστή
επαρκή χρόνο για μια αποτελεσματική
αμυντική απάντηση. Στην πραγματικότη-
τα, όσον αφορά την ενεργειακή απόδοση,
θα ήταν δύσκολο για τα μικρόβια να πα-
ραγάγουν κάποιους λοιμογόνους παρά-
γοντες πριν επιτευχθεί μια κρίσιμη πυ-
κνότητα της κοινότητας. Λόγου χάρη, η
παραγωγή πρωτεασών από λίγα κύτταρα
δεν αναμένεται να έχει σημαντική επί-
δραση στον ξενιστή, αντιπροσωπεύοντας
μια «σπατάλη ενέργειας» για τον αυξα-
νόμενο πληθυσμό27. Η διαδικασία σχημα-
τισμού του βιοϋμενίου, συμπεριλαμβανο-
μένης της προσκόλλησης στην επιφάνεια,
ο πολλαπλασιασμός, η παραγωγή της μή-
τρας και η αποκόλληση, εν μέρει ελέγ-
χονται επίσης από την αίσθηση απαρ-
τίας27,31. Επιπλέον, τα μικρόβια μπορούν
να παρακολουθούν το συνωστισμό ως μέ-
τρο του ανταγωνισμού για θρεπτικά συ-
στατικά. Σε υψηλή πυκνότητα κυττάρων,
μπορεί να υπάρχει πολύ υψηλός ανταγω-
νισμός όσον αφορά τη χρήση των διαθέ-
σιμων θρεπτικών ουσιών για την ανάπτυ-
ξη, και η «πείνα» είναι αναμενόμενη. Αν
τα μικρόβια έχουν ανάγκη για περισσό-
τερα θρεπτικά συστατικά και είναι συνω-
στισμένα, όπως συμβαίνει συχνά κατά
την αύξηση του βιοϋμενίου, το να εισέλ-
θουν στη στάσιμη φάση αποτελεί πλεονέ-
κτημα. Η έναρξη της στάσιμης φάσης με-
ταβάλλει δραστικά τα πρότυπα της γονι-
διακής έκφρασης για να είναι εφικτή η
εκτεταμένη κυτταρική επιβίωση απουσία
θρεπτικών ουσιών. Στο βιοϋμένιο είναι
επίσης σημαντικός ο έλεγχος της κυττα-
ρικής πυκνότητας ώστε να αποτραπεί η
απόφραξη των καναλιών ύδατος που εί-
ναι απαραίτητα στη φυσιολογία του βιοϋ-
μενίου27.
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
5. Γενετικές ανταλλαγές-μεταβολές
Οι διακυτταρικές συνδέσεις και η αρχιτε-
κτονική του βιοϋμενίου διευκολύνουν την
οριζόντια μεταφορά γονιδίων στην κοινό-
τητα. Στους πιθανούς μηχανισμούς που
μεσολαβούν στη γενετική ανταλλαγή στα
βιοϋμένια ανήκουν η σύζευξη, η μετατρο-
πή και η μεταγωγή. Οι κύριες συνέπειες
των γενετικών ανταλλαγών μεταξύ των
μελών της κοινότητας σχετίζονται με την
απόκτηση γονιδίων σχετικών με την πα-
θογονικότητα και την αντίσταση στα αν-
τιβιοτικά27. Μεμονωμένοι μικροοργανι-
σμοί μπορούν να αισθάνονται και να επε-
ξεργάζονται τις χημικές πληροφορίες
από το περιβάλλον, και επομένως να ρυθ-
μίζουν τις φαινοτυπικές τους ιδιότητες.
Αναλογιζόμενοι την περιβαλλοντική ετε-
ρογένεια εντός του βιοϋμενίου, είναι πι-
θανό ένα συγκεκριμένο βιοϋμένιο να φι-
λοξενεί έναν αριθμό διαφορετικών φαι-
νοτύπων32. Το πιο εκπληκτικό είναι το γε-
γονός ότι ακόμη και σε ένα βιοϋμένιο
αποτελούμενο από μικρόβια ενός μόνο
είδους (monospecies biofilm) υπάρχει
φαινοτυπική ετερογένεια. Κύτταρα του
ίδιου είδους μικροβίων μπορούν να επι-
δεικνύουν διαφορετικούς φαινοτύπους
σε ένα βιοϋμένιο, ακόμη κι αν απέχουν
μόνο 10 nm22. Τούτη η φαινοτυπική ετε-
ρογένεια, πέρα από την ποικιλία σε περι-
βαλλοντικές και θρεπτικές συνθήκες που
επικρατούν στο εσωτερικό του βιοϋμενί-
ου32, μπορεί να οφείλεται σε έναν κλωνι-
κό πληθυσμό που έχει δύο ή περισσότε-
ρους διακριτούς υποπληθυσμούς με δια-
φορετικές φαινοτυπικές ιδιότητες, οι
οποίες προκύπτουν λόγω «θορύβου» στο
πρότυπο γονιδιακής έκφρασης ή λόγω γε-
νετικών μεταλλάξεων οι οποίες, αν και
αυθόρμητες, δίνουν φαινοτυπικές παραλ-
λαγές που προωθούν την επιβίωση του
πληθυσμού σε συνθήκες στρες13. Έχει
αποδειχθεί όσα γονίδια εκφράζονται από
τα κύτταρα που οργανώνονται σε βιοϋμέ-
νιο διαφέρουν κατά 20-70% από όσα εκ-
φράζονται από τα ίδια κύτταρα που ανα-
πτύσσονται σε πλαγκτονικούς πληθυ-
σμούς. Κατά συνέπεια, τα κύτταρα σε βι-
οϋμένια εμφανίζουν διαφορετικούς φαι-
νοτύπους και έχει βρεθεί ότι είναι πιο αν-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 23
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
θεκτικά σε αντιμικροβιακούς παράγον-
τες, στο στρες και στους αμυντικούς μη-
χανισμούς του ξενιστή, σε σύγκριση με τα
πλαγκτονικά ομόλογά τους10.
6. Ενισχυμένη παθογονικότητα
Για να προκαλέσουν τη νόσο, τα μικρόβια
πρέπει να προσκολληθούν στις επιφάνει-
ες του ξενιστή, να αποκτήσουν θρεπτικά
συστατικά από αυτόν, να πολλαπλασια-
στούν, να αποικίσουν ιστούς και να ξεπε-
ράσουν ή να αποφύγουν τις άμυνες του
ξενιστή. Για τα συγκεκριμένα στάδια της
διαδικασίας της νόσου απαιτείται ένα ευ-
ρύ φάσμα μολυσματικών χαρακτηριστι-
κών και είναι πολύ πιθανό ότι το καθένα
απαιτεί τη συντονισμένη δράση των μι-
κροβίων σε μια κοινότητα. Ομοίως, είναι
πιθανό ότι ορισμένα είδη μπορούν να
επιτελούν πάνω από ένα ρόλο στην ασθέ-
νεια, καθώς διάφορα είδη μπορούν να
εκτελούν παραπλήσιες λειτουργίες5. Αυ-
τό εξηγεί γιατί κοινότητες με διαφορετική
σύνθεση μπορεί να βρεθούν σε διαφορε-
τικά άτομα με παρόμοια ασθένεια. Σε μι-
κτές κοινότητες, μπορεί να προκύψει ένα
ευρύ φάσμα σχέσεων μεταξύ των ειδών
που τις αποτελούν, οι οποίες κυμαίνονται
από καμία δράση ή μειωμένη παθογένεια
έως αθροιστικές ή συνεργικές παθογόνες
επιπτώσεις27.
Τα βιοϋμένια αντιπροσωπεύουν μια προ-
στατευμένη λειτουργία της ανάπτυξης, η
οποία επιτρέπει στα μικρόβια να επιβιώ-
σουν από την ανοσολογική άμυνα του ξε-
νιστή. Άλλο ένα σημαντικό χαρακτηριστι-
κό των μικροβιακών βιοϋμενίων είναι η
υψηλού επιπέδου ανοχή τους στα φάρμα-
κα. Ίσως το πρώτο πείραμα που δείχνει
ότι τα κύτταρα του βιοϋμενίου ήταν πιο
ανθεκτικά σε φάρμακα απ’ ότι τα πλαγ-
κτονικά να έγινε από τον Leewenhoek
όταν αυτό απέτυχε να σκοτώσει τα μικρό-
βια της πλάκας in situ στα δόντια του με
παρατεταμένη έκπλυση με ξύδι, ενώ τα
μικρόβια σκοτώθηκαν αν είχαν πρώτα
αφαιρεθεί από τα δόντια και αναμειχθεί
με ξύδι στο εργαστήριο13. Τα μικροβιακά
βιοϋμένια έχει φανεί ότι εμφανίζουν 100
έως 1000 φορές μεγαλύτερη αντοχή στα
αντιβιοτικά σε σύγκριση με τα πλαγκτο-
24 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
νικής μορφής μικρόβια33,34,35. Παρά το γε-
γονός ότι τα αντιβιοτικά μπορούν να μει-
ώσουν την ποσότητα των μικροβίων σε
ένα βιοϋμένιο, η αντιμικροβιακή θερα-
πεία δεν εξαλείφει εντελώς τους παθογό-
νους μικροοργανισμούς, και ως εκ τούτου
οδηγεί σε ανθεκτικές/υποτροπιάζουσες
λοιμώξεις. Η ανοχή των μικροβιακών βι-
οϋμενίων στα αντιβιοτικά δεν εξαρτάται
μόνο από το είδος των μικροβίων, αλλά
και από πολλούς παράγοντες που συμ-
βάλλουν στην αύξηση της ανοχής13.
Υπάρχουν διάφοροι πιθανοί μηχανισμοί
που εμπλέκονται με την αντοχή των βιοϋ-
μενίων στα αντιμικροβιακά φάρμακα36:
1. Η εξωκυττάρια πολυμερής μήτρα
Η εξωκυττάρια πολυμερής μήτρα του βι-
οϋμενίου μπορεί να δεσμεύσει και να
διατηρήσει εξουδετερωτικά ένζυμα σε
συγκεντρώσεις ικανές να αδρανοποι-
ήσουν τον αντιμικροβιακό παράγοντα36.
Ακόμη, παρέχει προστασία που μπορεί
να οφείλεται είτε σε φυσική παρεμπόδιση
της διάχυσης του αντιμικροβιακού είτε σε
κατευθυνόμενη δέσμευση των αντιβιοτι-
κών, με το πρώτο να είναι και το πιο πι-
θανό, δεδομένου ότι για πολλά αντιβιοτι-
κά η εξωκυττάρια πολυμερής μήτρα συνι-
στά μικρό ή ανύπαρκτο φραγμό στη δι-
είσδυσή τους13.
2. Τροποποιημένη ανάπτυξη των μικρο-
βίων σε βιοϋμένιο
Τα κύτταρα που εντοπίζονται στις κατώ-
τερες στιβάδες του βιοϋμενίου συνήθως
βρίσκονται σε στάδιο ανάπτυξης ανάλο-
γο με τα πλαγκτονικά κύτταρα στάσιμης
φάσης, ενώ η φυσιολογία των κυττάρων
που εντοπίζονται στα ανώτερα στρώματα
της επιφάνειας είναι παρόμοια με την εκ-
θετική αύξηση των πλαγκτονικών κυττά-
ρων. Αυτή η μειωμένη μεταβολική δρα-
στηριότητα θα μπορούσε να ευθύνεται
για την αυξημένη ανοχή προς τα αντιβιο-
τικά που στοχεύουν σε μικροβιακές κυτ-
ταρικές διεργασίες, όπως είναι η αντι-
γραφή του DNA ή η μετάφραση. Τα συμ-
βατικά αντιβιοτικά που χρησιμοποιούν-
ται για τη θεραπεία λοιμώξεων είναι ως
επί το πλείστον αποτελεσματικά στη θα-
νάτωση ταχέως αναπτυσσόμενων κυττά-
ρων. Η μειωμένη μεταβολική δραστηριό-
τητα των κυττάρων που βρίσκονται στα
βαθύτερα στρώματα του βιοϋμενίου μπο-
ρεί έτσι να συμβάλει στην αντοχή στα αν-
τιβιοτικά και στον εμμένοντα χαρακτήρα
των λοιμώξεων από βιοϋμένια. Τα μικρό-
βια σε βιοϋμένια και σε πλαγκτονικές
καλλιέργειες μπορούν επίσης να εκφρά-
σουν γονίδια που αποκρίνονται στο στρες
και να στραφούν σε πιο ανθεκτικούς φαι-
νοτύπους σε περιβαλλοντικούς στρεσογό-
νους παράγοντες (π.χ. πείνα, ζέστη ή
κρύο θερμικό σοκ, κυτταρική πυκνότητα,
pH, ωσμωτικότητα)13. Πολλά είδη μικρο-
βίων κωδικοποιούν μηχανισμούς αντοχής
στα αντιβιοτικά και επίσης μεταφέρουν
οριζόντια, σε άλλα μικρόβια, τα γονίδια
για τους μηχανισμούς που ενισχύουν την
κυτταρική επιβίωση. Ένας μηχανισμός
που πρόσφατα διερευνήθηκε είναι ο ρό-
λος των αντλιών αποβολής του φαρμάκου
(drug efflux pumps). Υπάρχει απόδειξη
ότι πολλές αντλίες αποβολής που βρέθη-
καν δεσμευμένες στην κυτταρική μεμβρά-
νη τόσο σε Gram-αρνητικά και όσο και
Gram - θετικά μικρόβια επάγονται από
έκθεση σε υποθανατηφόρες συγκεντρώ-
σεις διαφόρων αντιβιοτικών. Αρχικά, αυ-
τές οι αντλίες απομάκρυναν τους μεταβο-
λίτες και τα υποπροϊόντα από τα μικρο-
βιακά κύτταρα και με την πάροδο του
χρόνου εξελίχθηκαν έτσι ώστε να απομα-
κρύνουν άλλα επιβλαβή μόρια, όπως π.χ.
αντιμικροβιακούς παράγοντες. Αυτές οι
αντλίες μπορεί να ποικίλλουν από το να
έχουν εξειδίκευση για έναν ενιαίο αντι-
μικροβιακό παράγοντα έως το να είναι
αντλίες για πολλά φάρμακα, με ευρεία ει-
δικότητα υποστρώματος ικανή να απομα-
κρύνει δομικώς άσχετα μεταξύ τους αντι-
μικροβιακά.13,36 Όσον αφορά την αντιμι-
κροβιακή ανοχή των βιοϋμενίων έχει επί-
σης διερευνηθεί ο ρόλος της αίσθησης
απαρτίας και των ενδοκυτταρικών μο-
ρίων σηματοδότησης. Επειδή η σηματο-
δότηση μορίων και η διακυτταρική επι-
κοινωνία, σε σχέση με την ανοχή σε πολ-
λά φάρμακα, ακόμη δεν είναι πλήρως κα-
τανοητές, απαιτείται περαιτέρω διερεύ-
νηση13,37.

3. Παρουσία «ανθεκτικών» κυττάρων
(persister cells)
Ο σχηματισμός ανθεκτικών κυττάρων εί-
ναι άλλος ένας μηχανισμός αντοχής στα
αντιβιοτικά38. Σε δεδομένο πληθυσμό μι-
κροβίων, είτε πλαγκτονικών είτε οργανω-
μένων σε βιοϋμένιο, υπάρχει ένας μικρός
μη αναπτυσσόμενος ανθεκτικός υποπλη-
θυσμός. Έχει προταθεί ότι αυτά τα εξει-
δικευμένα κύτταρα εισέρχονται σε μια
κατάσταση αδράνειας που τους επιτρέπει
να επιβιώσουν σε συνθήκες στρες και
αποτρέπει το θάνατο, επειδή τα αντιβιο-
τικά στοχεύουν στους μηχανισμούς ανά-
πτυξης των κυττάρων. Τα ανθεκτικά κύτ-
ταρα είναι εξαιρετικά ανεκτικά σε υψη-
λές συγκεντρώσεις αντιβιοτικών. Δεν
αποτελούν μεταλλάξεις ανθεκτικές στα
αντιβιοτικά, αλλά μάλλον φαινοτυπικές
παραλλαγές. Τα ανθεκτικά κύτταρα απο-
τελούν ένα μικρό κλάσμα των πολυμικρο-
βιακών βιοϋμενίων και όσο πιο αργά
αναπτύσσονται τα βιοϋμένια τόσο περισ-
σότερα ανθεκτικά κυττάρων παράγουν13.
Έχει προταθεί ένα μοντέλο αντοχής των
μικροβιακών βιοϋμενίων στα αντιβιοτικά
βασισμένο στην επιβίωση των ανθεκτι-
κών κυττάρων. Μια αρχική θεραπεία με
αντιβιοτικό σκοτώνει τα πλαγκτονικά
κύτταρα και τα περισσότερα κυττάρα του
βιοϋμενίου, αφήνοντας τα ανθεκτικά κύτ-
ταρα ανέπαφα. Το ανοσοποιητικό σύστη-
μα του ξενιστή στοχεύει και σκοτώνει τα
ανθεκτικά πλαγκτονικά κύτταρα, όχι
όμως και όσα βρίσκονται στο βιοϋμένιο.
Μετά τη διακοπή της θεραπείας με αντι-
βιοτικά, τα ανθεκτικά κύτταρα επαναποι-
κίζουν το βιοϋμένιο και η λοίμωξη υπο-
τροπιάζει. Με βάση αυτό το μοντέλο, τα
ανθεκτικά κύτταρα έχουν πολύ ευρύτερη
κλινική σημασία. Μάλιστα, αυτά τα εξει-
δικευμένα κύτταρα ενδέχεται να διαδρα-
ματίζουν κρίσιμο ρόλο στην υποτροπή της
θεραπείας όταν η ανοσολογική απάντηση
είναι περιορισμένη. Τέτοιες περιπτώσεις
θα περιλαμβάνουν διασπειρόμενες λοι-
μώξεις σε ανοσοκατασταλμένους ασθε-
νείς (π.χ. ασθενείς θετικούς στον HIV,
υπό χημειοθεραπεία για καρκίνο) ή ακό-
μα και σε ανοσοεπαρκείς ασθενείς, όταν
το παθογόνο βρίσκεται σε σημεία μη προ-
σβάσιμα για πολλούς από τους αμυντι-
κούς μηχανισμούς του ξενιστή13,39.
Μια οξεία λοίμωξη συνήθως προκαλείται
από μια ιδιαίτερα λοιμογόνο μικροβιακή
κοινότητα. Τέτοια υψηλή λοιμογόνος δύ-
ναμη μπορεί να οφείλεται είτε στην πα-
ρουσία ενός παθογόνου είδους ή στελέ-
χους ή/και στην εμφάνιση συνέργειας με-
ταξύ των ειδών. Οι οξείες λοιμώξεις συ-
νήθως σχετίζονται με μικροβιακά κύττα-
ρα σε πλαγκτονική κατάσταση, σε υψηλές
τιμές, και με κάποια ικανότητα εισβολής
στους ιστούς, που αντισταθμίζεται από
μειωμένη αντίσταση του ξενιστή5,40. Έχει
αποδειχθεί για ορισμένα παθογόνα ότι τα
γονίδια που κωδικοποιούν πολλούς λοιμο-
γόνους παράγοντες εκφράζονται πολύ πε-
ρισσότερο σε πλαγκτονικά κύτταρα απ’
ό,τι στα κύτταρα ενός βιοϋμενίου, γεγονός
που υποδηλώνει ότι είναι πιο πιθανό σε
οξείες λοιμώξεις να συμμετέχουν πλαγ-
κτονικά κύτταρα. Ο φαινότυπος των κυτ-
τάρων σε πλαγκτονική κατάσταση διαφέ-
ρει ριζικά από τον πολύ πιο διαφοροποι-
ημένο φαινότυπο σε βιοϋμένιο. Η μετατό-
πιση στη γονιδιακή έκφραση προς έναν
πλαγκτονικό φαινότυπο συνήθως ευνοεί
την ταχεία ανάπτυξη και την κινητικότητα.
Πολλά ένζυμα και γονίδια τοξινών απε-
νεργοποιούνται όταν τα μικρόβια ανα-
πτύσσουν φαινότυπο βιοϋμενίου, όμως η
παραγωγή αυτών των παραγόντων μπορεί
να ξαναρχίσει και να ενισχυθεί όταν με-
μονωμένα κύτταρα απελευθερώνονται
από το βιοϋμένιο και αποκτούν τον πλαγ-
κτονικό φαινότυπο. Ωστόσο, πρέπει να
υπενθυμίσουμε ότι η μετάβαση σε πλαγ-
κτονική κατάσταση καθιστά τα κύτταρα
πιο ευαίσθητα στις αντιμικροβιακές ου-
σίες και στη φαγοκυττάρωση. Μια χρόνια
νόσος με τη σειρά της συνήθως συνδέεται
με χαμηλή λοιμογόνο δύναμη της εμπλε-
κόμενης μικροβιακής κοινότητας, η οποία
όμως αντιπροσωπεύει γενικά μια επίμονη
πηγή επιθετικότητας στους ιστούς5. Οι εμ-
μένουσες χρόνιες λοιμώξεις συνήθως σχε-
τίζονται με την οργάνωση της κοινότητας
σε βιοϋμένια36 και με την αδυναμία πρό-
σβασης της άμυνας του ξενιστή, λόγω της
ανατομικής θέσης της λοίμωξης. Η εγγύ-
τητα της θέσης των μικροβιακών βιοϋμε-
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
νίων σε ιστούς που δεν μπορούν να προ-
σαρμοστούν σε αυτά προκαλεί καταστρο-
φικές φλεγμονώδεις αντιδράσεις. Σε χρό-
νιες λοιμώξεις, τα μικρόβια διατηρούν την
παρουσία τους δίπλα σε ευαίσθητους
ιστούς οι οποίοι υφίστανται βλάβη5.
Τα βιοϋμένια είναι εν γένει λιγότερο επι-
θετικά στην πρόκληση άμεσης βλάβης
των ιστών, αλλά δυνητικά επικίνδυνα για-
τί μπορεί να τονώσουν την εμμένουσα
φλεγμονή. Επίσης, χρησιμεύουν ως πιθα-
νές εστίες για οξείες παροξύνσεις, απε-
λευθερώνοντας αρκετά πλαγκτονικά κύτ-
ταρα ικανά να ξεκινήσουν μια οξεία λοί-
μωξη. Η βλάβη των ιστών και η προκύ-
πτουσα φλεγμονή είναι γενικά ανάλογες
με την κυτταρική πυκνότητα και τα είδη
που συνθέτουν το βιοϋμένιο5.
Μικροβιολογικά δεδομένα
στην ενδοδοντία
Όπως φαίνεται στην εισαγωγή, έχει πλέ-
ον αποδειχθεί ότι η περιακρορριζική
φλεγμονή προκαλείται κυρίως από μι-
κρόβια. Για την ανίχνευσή τους χρησιμο-
ποιούνταν εδώ και αρκετό καιρό τεχνικές
καλλιέργειας οι οποίες όμως παρουσιά-
ζουν αρκετούς περιορισμούς (μικρή ευαι-
σθησία, πολλά μικρόβια είναι μη καλ-
λιεργήσιμα, ανευρίσκονται τα μικρόβια
μόνο στο κυρίως σώμα των ριζικών σωλή-
νων (ρ.σ.), δεν μπορούμε να ξέρουμε από
πιο τριτημόριο των ρ.σ. προέρχονται τα
μικρόβια), με αποτέλεσμα να υποεκτιμά-
ται ο επιπολασμός των μικροβίων, καθώς
και η ποικιλία τους41,42. Με τη χρήση τε-
χνικών μοριακής μικροβιολογίας, υπάρ-
χουν τώρα νέα δεδομένα5,10 για την ενδο-
δοντική μικροβιακή χλωρίδα που μπο-
ρούν να συνοψιστούν στα εξής:
1. Οι διάφοροι τύποι ενδοδοντικών λοι-
μώξεων επιβεβαιώθηκε ότι αποτελούν-
ται από μικροβιακές κοινότητες πολ-
λών ειδών27,43,44,45. Αυτό ισχύει επίσης
για τις εμμένουσες/δευτερογενείς λοι-
μώξεις που σχετίζονται με ενδοδοντικά
θεραπευμένα δόντια, τα οποία παρα-
δοσιακά θεωρούνταν ότι αποτελούνται
από μόνο ένα ή δύο είδη, με βάση με-
λέτες καλλιέργειας27,46,47,48.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 25
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
2. Δεν υπάρχει ισχυρή τεκμηρίωση ότι
συγκεκριμένοι μικροοργανισμοί της μι-
κροβιακής χλωρίδας είναι περισσότε-
ρο παθογόνοι από άλλους ή ότι σχετί-
ζονται με συμπτωματικές λοιμώξεις49.
Με αυτό το σκεπτικό, οι Sundqvist και
Figdor50 υποστηρίζουν ότι ο ορισμός
«ενδοδοντικά παθογόνα μικρόβια»
πρέπει να περιλαμβάνει οποιονδήποτε
μικροοργανισμό είναι ικανός να προ-
καλέσει καταστροφή ιστού στην περια-
κρορριζική φλεγμονή. Στην πραγματι-
κότητα, οι περισσότερες ενδοδοντικές-
μικροβιολογικές μελέτες αναφέρονται
στα ενδοδοντικά παθογόνα μικρόβια
ως αυτά που απομονώνονται από συμ-
πτωματικά δόντια και καλλιεργούνται
στο εργαστήριο. Με αυτό το σκεπτικό,
τα είδη που απαντούν συχνότερα θα
επωμιστούν το ρόλο του κύριου ενδο-
δοντικού παθογόνου. Στην εμμένουσες
ενδοδοντικές λοιμώξεις, για παράδειγ-
μα, η συχνή εύρεση του E. Faecalis
έγειρε υποψίες ότι αυτό το μικρόβιο
μπορεί να είναι ο μοναδικός οργανι-
σμός που εμμένει στους ρ.σ. Αναλογι-
ζόμενοι όμως ότι λοιμώξεις από ένα
μόνο είδος σπάνια συμβαίνουν στη φύ-
ση, αν όχι ποτέ, είναι πιθανό ότι η
ανεύρεση μόνο E. Faecalis να είναι
σφάλμα της δειγματοληψίας και της
καλλιέργειας, οι οποίες δεν μπορούν
να εντοπίσουν μικρόβια που δεν βρί-
σκονται σε μεγάλες ποσότητες ή είναι
σε ανενεργή κατάσταση49.
3. Οι ενδοδοντικές λοιμώξεις αναπτύσ-
σονται σε ένα προηγουμένως στείρο
περιβάλλον το οποίο φυσιολογικά δεν
περιέχει μικρόβια. Επομένως, όποιο
μικρόβιο και να βρεθεί σε τούτο το
στείρο περιβάλλον μπορεί δυνητικά να
προκαλέσει λοίμωξη10. Παρότι έχουν
βρεθεί περίπου 400 διαφορετικά είδη
μικροβίων σε ενδοδοντικές λοιμώ-
ξεις51, από τις περισσότερες έρευνες
φαίνεται ότι κύριοι υποψήφιοι για εν-
δοδοντικά παθογόνα δεν μπορούν να
θεωρηθούν περισσότερα από 20-30 εί-
δη, με τα Gram αρνητικά αναερόβια
μικρόβια να κυριαρχούν στην πρωτο-
παθή περιακρορριζική φλεγμονή και
26 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
τα Gram θετικά δυνητικά αναερόβια
στην εμμένουσα52. Από την άλλη μεριά,
με τους περιορισμούς στις τεχνικές
καλλιέργειας, ακόμα και στις μορια-
κές, υπάρχουν αρκετά μικροβιακά είδη
που ακόμα δεν μπορούμε να τα καλ-
λιεργήσουμε ή να τα ανιχνεύσουμε27,53.
Ακόμη, θεωρώντας τη μικροβιακή κοι-
νότητα ως το υπεύθυνο παθογόνο, ακό-
μη και τα μικρά σε αριθμητική ποσότη-
τα μικρόβια μπορεί να είναι σημαντικά
στη δημιουργία της λοίμωξης. Ο χαμη-
λός αριθμός μελών θα μπορούσε
απλώς να είναι προϊόν οικολογικής αλ-
λαγής, με τη δυνατότητα να αποκτήσει
δεσπόζουσα θέση ως απόκριση στις με-
ταβολές των περιβαλλοντικών συνθη-
κών (π.χ. όταν οι τοπικές περιβαλλον-
τικές αλλαγές ευνοούν την ανάπτυξή
τους). Κατά συνέπεια, η χαμηλή αφθο-
νία των πληθυσμών σε μια περιοχή
δείγματος θα μπορούσε ενδεχομένως
να αποκτήσει δεσπόζουσα θέση ως
απόκριση στις περιβαλλοντικές αλλα-
γές5. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δεσπό-
ζουσα θέση των πληθυσμών σε ένα
άτομο μπορεί να αντιστοιχεί σε μι-
κρούς πληθυσμούς σε κάποιο άλλο5,54.
4. Υπάρχει μεγάλη διακύμανση από άτο-
μο σε άτομο στην ποικιλομορφία των
ενδοδοντικών μικροβιακών κοινοτή-
των που συνδέονται με την ίδια κλινική
νόσο. Με άλλα λόγια, κάθε άτομο φι-
λοξενεί μια μοναδική ενδοδοντική μι-
κροβιακή χλωρίδα, τόσο σε ποικιλία ει-
δών όσο και σε αφθονία. Το γεγονός
ότι η σύνθεση της ενδοδοντικής μικρο-
βιακής χλωρίδας διαφέρει σταθερά με-
ταξύ των ατόμων που πάσχουν από την
ίδια ασθένεια δείχνει μια ετερογενή
αιτιολογία της περιακρορριζικής φλεγ-
μονής, όπου συνδυασμοί πολλαπλών
ειδών μπορούν να οδηγήσουν σε παρό-
μοια αποτελέσματα1,27,55,56.
5. Οι μικροβιακές κοινότητες φαίνεται να
ακολουθούν ένα συγκεκριμένο μοτίβο-
πρότυπο, ανάλογα με την κλινική κατά-
σταση (ασυμπτωματική περιακρορριζι-
κή φλεγμονή, οξύ ακρορριζικό απόστη-
μα και περιακρορριζική φλεγμονή με-
τά τη θεραπεία). Ως εκ τούτου, η σοβα-
ρότητα της νόσου (ένταση των σημείων
και συμπτωμάτων) ή η ανταπόκριση
στη θεραπεία μπορεί να σχετίζεται με
τη σύνθεση της μικροβιακής κοινότη-
τας55,57. Η υψηλή διακύμανση μεταξύ
των ασθενών η οποία παρατηρήθηκε
για δείγματα από την ίδια κλινική νόσο
δείχνει ότι διαφορετικές συνθέσεις των
μικροβιακών κοινοτήτων μπορεί να
οδηγήσουν σε παρόμοια αποτελέσματα
της νόσου58. Είναι εύλογο να συνειδη-
τοποιήσουμε ότι τα διαφορετικά μεγέ-
θη της ασθένειας, με βάση την ένταση
των σημείων και συμπτωμάτων, μπορεί
να σχετίζονται με τη σύνθεση των ει-
δών της κοινότητας52. Μάλιστα, έχει
αποδειχθεί ότι παρά την μοναδικότητα
του καθενόςαπό εμάς οι μικροβιακές
κοινότητες που συνδέονται με οξέα
αποστήματα (έντονο πόνο και οίδημα)
μοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους σε
σύγκριση με μικροβιακές κοινότητες
που σχετίζονται με χρόνια περιακρορ-
ριζική φλεγμονή (κανένας πόνος). Κα-
τά συνέπεια, αν και δεν υπάρχουν συγ-
κεκριμένα είδη που συνδέονται με ορι-
σμένες μορφές της νόσου, η εξειδίκευ-
ση φαίνεται να σχετίζεται με το επίπε-
δο της κοινότητας, καθώς ορισμένες
κοινότητες σχετίζονται ειδικά με κά-
ποιες μορφές της περιακρορριζικής
φλεγμονής. Με άλλα λόγια, από τη
σκοπιά της έννοιας του «ενός παθογό-
νου», η περιακρορριζική φλεγμονή
μπορεί να θεωρηθεί ως μη ειδικής μι-
κροβιακής αιτιολογίας. Ωστόσο, με βά-
ση την έννοια της «κοινότητας παθογό-
νων», είναι δυνατόν σε αυτό το σημείο
να συμπεράνουμε ότι ορισμένες μικρο-
βιακές κοινότητες σχετίζονται περισ-
σότερο με ορισμένες μορφές της νόσου
απ’ ό,τι άλλες10.
6. Ακόμη και σε ενδοδοντικά θεραπευμέ-
να δόντια με φλεγμονή μετά τη θερα-
πεία, τα πρόσφατα στοιχεία που έφε-
ραν οι μοριακές μέθοδοι υποδηλώνουν
ότι στις περισσότερες περιπτώσεις εν-
τοπίστηκαν μικτές λοιμώξεις και ότι η
εμφάνιση λοίμωξης από ένα μικροβια-
κό είδος, όπως αναφερόταν στο παρελ-
θόν από μελέτες καλλιέργειας, θα μπο-

A B
Εικ. 2: Βιοϋμένιο σε ισθμό. Από: Ricucci D, Siqueira JF Jr: Biofilms and apical periodon-
titis: study of prevalence and association with clinical and histopathologic findings. J Endod
2010 Aug; 36:1277-88.
ρούσε να είναι ως επί το πλείστον ένα
σφάλμα προερχόμενο από ελλείψεις
στη μεθοδολογία. Ως εκ τούτου, οι μι-
κτές κοινότητες βιοϋμενίων έχουν επί-
σης ενοχοποιηθεί ως η κύρια αιτία της
αποτυχίας της θεραπείας42,48. Τα τελευ-
ταία χρόνια έχουν βρεθεί ακόμα πε-
ρισσότερα μικροβιακά ήδη στις εμμέ-
νουσες βλάβες. Μάλιστα, μια έρευνα
έδειξε ότι η μικροβιακή χλωρίδα στην
εμμένουσα περιακρορριζική φλεγμονή
είναι τόσο σύνθετη όσο και στην πρω-
τοπαθή περιακρορριζική φλεγμονή59.
Εκείνο που καθορίζει όμως τον εμμέ-
νοντα χαρακτήρα της φλεγμονής δεν
είναι κάποιο συγκεκριμένο μικροβιακό
στέλεχος, αλλά ο αριθμός και η αλλη-
λεπίδραση των διαφορετικών μικρο-
βίων μεταξύ τους60.
7. Φαίνεται ότι υπάρχει ένα γεωγραφικό
πρότυπο που σχετίζεται με τα προφίλ
των βιοϋμενίων. Η διακύμανση στη μι-
κροβιακή σύνθεση μεταξύ των ατόμων
είναι χαμηλότερη μεταξύ εκείνων που
κατοικούν στην ίδια γεωγραφική θέση,
σε σύγκριση με αυτήν που παρατηρεί-
ται σε όσα άτομα ζουν σε μακρινές χώ-
ρες46,61,62.
8. Το ακρορριζικό τμήμα του ρ.σ. περιέ-
χει μικροβιακή χλωρίδα που διαφέρει
σημαντικά ως προς τη σύνθεση από
εκείνη που υπάρχει στα μυλικότερα
τμήματα του ρ.σ. Οι ακρορριζικές μι-
κροβιακές κοινότητες είναι τόσο δια-
φορετικές και με εξίσου μεγάλη ποικι-
λότητα όσο εκείνες στο μέσο και αυχε-
νικό τριτημόριο. Παρατηρείται υψηλή
διακύμανση τόσο μεταξύ των ατόμων
(δείγματα από την ίδια περιοχή του
ρ.σ., αλλά από διαφορετικούς ασθε-
νείς) όσο και στο ίδιο το άτομο (δείγ-
ματα από διαφορετικές περιοχές των
ρ.σ. του ίδιου δοντιού). Πρέπει να γί-
νουν και άλλες έρευνες για τη σύνθεση
της μικροβιακής χλωρίδας στο ακρορ-
ριζικό τριτημόριο, καθώς μέχρι στιγμής
έχουν πραγματοποιηθεί ελάχιστες και
η χλωρίδα σε τούτο το τριτημόριο του
ρ.σ. είναι κυρίως υπεύθυνη για την
πρόκληση της περιακρορριζικής φλεγ-
μονής63,64.
Σύμφωνα με τους Siqueira και Rôças40,
παρότι δεν υπάρχει ένα χωριστό παθογό-
νο που να δρα ως αιτιολογικός παράγον-
τας για την περιακρορριζική φλεγμονή,
κάθε μέλος της κοινότητας θα πρέπει να
μελετηθεί και να αξιολογηθεί, όχι μεμο-
νωμένα, αλλά ως μια σημαντική ενσωμά-
τωση στο όλο σύστημα. Το ποιο τμήμα κα-
ταλαμβάνει κάθε είδος και το πώς αυτό
το είδος αλληλεπιδρά με άλλα μέλη και
με το περιβάλλον αντιπροσωπεύουν ση-
μαντικό κομμάτι των γνώσεών μας για
την κατανόηση της συμπεριφοράς της
κοινότητας και τη σχέση της με τον ξενι-
στή. Το γεγονός ότι η κοινότητα ως σύνο-
λο είναι αυτό που έχει σημασία δεν συνε-
πάγεται ότι κάθε μέλος της κοινότητας
και οι αντίστοιχες αρμοδιότητές του δεν
πρέπει να εντοπιστούν και να εκτιμη-
θούν. Για παράδειγμα, για την πλήρη κα-
τανόηση μιας ολόκληρης κοινότητας, πρέ-
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
πει να είναι γνωστά τα μέλη και ο λει-
τουργικός τους ρόλος, καθώς και η σχετι-
κή αναλογία τους στο σύνολο της κοινό-
τητας. Με αυτό τον τρόπο μπορεί κανείς
να προβλέψει το τελικό αποτέλεσμα. Με
άλλα λόγια, είναι σημαντικό να προσδιο-
ριστεί ποιος μικροοργανισμός είναι πα-
ρών, σε τι ποσοστό, και ποια θέση κατα-
λαμβάνει. Αυτό προϋποθέτει την εύρεση
όλων των μικροβιακών ειδών, ακόμα και
των πιο σπάνιων ή εκείνων που βρίσκον-
ται σε μικρές ποσότητες δεδομένου ότι
ακόμα και χαμηλός αριθμός μελών θα
μπορούσε να χρησιμεύσει ως θεμέλιος λί-
θος μέσα σε σύνθετες κοινότητες5.
Από την άλλη μεριά, οι Svensäter και
Bergenholtz17 υποστηρίζουν ότι η γνώση
της μικροβιακής χλωρίδας δεν είναι αρ-
κετή, αφού τα ίδια μικρόβια μπορούν σε
άλλες συνθήκες να εκφράσουν άλλο φαι-
νότυπο, και θέτουν υπό αμφισβήτηση την
ανάγκη εύρεσης όλων των μικροβίων που
αποικούν στους ρ.σ., τονίζοντας ότι πρέ-
πει να εξεταστούν η συμπεριφορά και οι
ιδιότητες των μικροβίων ως μελών του βι-
οϋμενίου. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλή-
γουν επίσης οι Zakaria και συν.65.
Το βιοϋμένιο
στην ενδοδοντία
H πρώτη αναγνώριση δομών βιοϋμενίων
σε μολυσμένους ρ.σ. πραγματοποιήθηκε
από τον Nair66. Ιn situ έρευνες με χρήση
οπτικού ή/και ηλεκτρονικού μικροσκοπί-
ου επέτρεψαν την παρατήρηση μικρο-
βίων που αποικίζουν το σύστημα των ρ.σ.
στην πρωτογενή ή εμμένουσα/δευτερογε-
νή λοίμωξη υπό μορφή άμισχων βιοϋμε-
νίων που καλύπτουν τα οδοντινικά τοιχώ-
ματα12,42,67,68. Έχει αποδειχθεί ότι οι
ακρορριζικές διακλαδώσεις, οι παρά-
πλευροι ρ.σ. και οι ισθμοί που συνδέουν
τους κύριους ρ.σ. φιλοξενούν μικροβιακά
κύτταρα τα οποία συχνά οργανώνονται
σε δομή βιοϋμενίου (Εικ. 2, 3, 4). Επιπλέ-
ον έχουν αναφερθεί βιοϋμένια που προ-
σφύονται στην ακρορριζική επιφάνεια
της ρίζας (extraradicular biofilm) και θε-
ωρούνται ως πιθανή αιτία για την περια-
κρορριζική φλεγμονή μετά τη θεραπεία67.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 27
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
Παρά το γεγονός ότι η έννοια της περια-
κρορριζικής φλεγμονής ως νόσου που
προκαλείται από βιοϋμένια έχει «χτιστεί»
πάνω σε τέτοιες παρατηρήσεις, ο επιπο-
λασμός των βιοϋμενίων και η συσχέτισή
τους με ποικίλες μορφές της περιακρορ-
ριζικής φλεγμονής ερευνήθηκαν μόλις
πρόσφατα από τους Riccucci και
Siqueira67. Πρώτα απ’ όλα, χρησιμοποί-
ησαν τα κριτήρια των Parsek και Singh69
που προσδιορίζουν τη μόλυνση η οποία
προκαλείται από βιοϋμένια:
1. Τα μολυσματικά μικρόβια προσκολ-
λώνται ή σχετίζονται με μια επιφάνεια
(με το «σχετίζονται με» εννοούν ότι τα
μικροβιακά συσσωματώματα, δεν χρει-
άζεται να είναι σταθερά συνδεδεμένα
με την επιφάνεια).
2. Η άμεση εξέταση των μολυσμένων
ιστών δείχνει ότι τα μικρόβια που σχη-
ματίζουν δέσμες ή μικρο-αποικίες πε-
ρικλείονται σε εξωκυττάρια μήτρα.
3. Η μόλυνση συνήθως περιορίζεται σε
μια συγκεκριμένη τοποθεσία και, πα-
ρότι μπορεί να προκληθεί διασπορά,
αυτό συνιστά ένα δευτερεύον γεγονός.
4. Η λοίμωξη είναι δύσκολο ή αδύνατο να
εξαλειφθεί με αντιβιοτικά, παρά το γε-
γονός ότι τα υπεύθυνα μικρόβια μπο-
ρούν να θανατωθούν όταν βρίσκονται
σε πλαγκτονική κατάσταση.
Ένα πέμπτο κριτήριο προστέθηκε αργό-
τερα από τους Hall-Stoodley και Stood-
ley70:
5. Αναποτελεσματική εκκαθάριση από
τον ξενιστή, που μπορεί να αποδει-
κνύεται με την εντόπιση των μικροβια-
κών αποικιών σε περιοχές των ιστών
του ξενιστή που συνδέονται με φλεγμο-
νώδη κύτταρα. Η συσσώρευση των ου-
δετερόφιλων πολυμορφοπύρηνων και
των μακροφάγων γύρω από μικροβια-
κά συσσωματώματα in situ εντείνει ση-
μαντικά την υποψία περί συμμετοχής
του βιοϋμενίου στο αίτιο της νόσου.
Οι Riccucci και Siqueira67 πρότειναν ένα
ακόμη κριτήριο:
6. Εξάλειψη ή σημαντική διατάραξη της
δομής του βιοϋμενίου και της οικολο-
γίας του οδηγεί σε ύφεση της εξέλιξης
της νόσου.
28 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
A Εικ. 3: Βιοϋμένιο σε παρά- B
πλευρο ριζικό σωλήνα. Από:
Siqueira, JF, Rôças, IN,
Ricucci D: Biofilms in en-
dodontic infection. Endodon-
tic Topics 2010; 22: 33-49.
Τα ευρήματα από τη μελέτη των Ricucci τάσταση. Η έλλειψη αποτελεσματικότη-
και Siqueira67, τα οποία δείχνουν δομές τας των συστηματικών αντιβιοτικών κατά
βιοϋμενίου στη μεγάλη πλειονότητα των την ενδορριζική λοίμωξη οφείλεται στο
περιπτώσεων της πρωτογενούς περια- γεγονός ότι το φάρμακο δεν μπορεί να
κρορριζικής φλεγμονής και της περια- φθάσει μέχρι τα μικροβιακά παθογόνα
κρροζικής φλεγμονής μετά τη θεραπεία, διότι αυτά βρίσκονται σε ένα νεκρωτικό
μαζί με τα παρατηρούμενα μορφολογικά χώρο άνευ αγγείων. Η αναγνώριση των
χαρακτηριστικά αυτών των βιοϋμενίων, βιοϋμενίων ως κύριου τρόπου μικροβια-
θεωρήθηκαν ότι πληρούν τέσσερα από κής εγκατάστασης στο σύστημα των ρ.σ.
τα έξι κριτήρια. Τα μικροβιακά συσσω- ενισχύει περαιτέρω τις εξηγήσεις για την
ματώματα παρατηρήθηκαν να προ- έλλειψη αποτελεσματικότητας των αντι-
σφύονται ή τουλάχιστον να σχετίζονται βιοτικών έναντι των ενδοδοντικών λοι-
με την οδοντινική επιφάνεια του ρ.σ. μώξεων. Όσον αφορά το κριτήριο 6, η
(κριτήριο 1). Στα περισσότερα δείγματα συχνή παρατήρηση των βιοϋμενίων σε
παρατηρήθηκαν μικροβιακές αποικίες θεραπευμένους ρ.σ. με φλεγμονή μετά τη
ενσωματωμένες σε άμορφη εξωκυττάρια θεραπεία μπορεί να δείχνει ότι τουλάχι-
μήτρα (κριτήριο 2). Τα ενδοδοντικά βι- στον υπάρχει πιθανότητα εκπλήρωσης
οϋμένια συχνά περιορίζονταν στο σύστη- αυτού του κριτηρίου.
μα των ρ.σ. και σε λίγες μόνο περιπτώ- Κάποια από τα σημαντικότερα ευρήματα
σεις εκτείνονταν προς την εξωτερική επι- της μελέτης τους είναι:
φάνεια της ρίζας, όμως διασπορά της 1. Ενδορριζικό βιοϋμένιο παρατηρήθηκε
βλάβης δεν συνέβη ποτέ (κριτήριο 3). σε γενικές γραμμές στο ακρορριζικό
Επίσης, στις περισσότερες περιπτώσεις τμήμα στο 77% των ρ.σ. των δοντιών με
τα βιοϋμένια αντιμετώπιζαν άμεσα τα περιακρορριζική φλεγμονή (80% σε μη
φλεγμονώδη κύτταρα που συσσωρεύον- θεραπευμένους και 74% σε θεραπευ-
ται στο ακρορριζικό τμήμα του ρ.σ., σε μένους ρ.σ.). Υπήρξαν περιπτώσεις
διακλαδώσεις και ισθμούς (κριτήριο 5). στις οποίες σχηματίστηκε βιοϋμένιο
Παρότι το κριτήριο 4 δεν εκτιμήθηκε στη ακόμη και πάνω στους φλεγμαίνοντες
μελέτη αυτή, είναι ευρέως γνωστό ότι εν- μαλακούς ιστούς κοντά στο ακρορριζι-
δορριζικές ενδοδοντικές λοιμώξεις δεν κό τρήμα.
μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελε- 2. Μορφολογικά, τα ενδορριζικά βιοϋμέ-
σματικά από τη συστηματική αντιβιοτική νια ήταν συνήθως παχιά και αποτε-
θεραπεία, αν και τα περισσότερα ενδο- λούνταν από αρκετά στρώματα μικρο-
δοντικά μικρόβια είναι ευαίσθητα στα βιακών κυττάρων. Συνήθως παρατη-
αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται σήμε- ρούνταν διαφορετικές μορφολογίες
ρα όταν βρίσκονται σε πλαγκτονική κα- ανά βιοϋμένιο. Σε υψηλή μεγέθυνση,

θα μπορούσαν να αναγνωριστούν τρεις
βασικές μορφολογίες κυττάρων στις
περισσότερες περιπτώσεις: κόκκοι, ρα-
βδία και νημάτια. Οι μορφολογίες αυ-
τές συχνά συνυπήρχαν σε ποικίλες
αναλογίες στο ίδιο βιοϋμένιο. Ωστόσο,
φάνηκε να κυριαρχεί μια ενιαία μορ-
φολογία σε κάθε βιοϋμένιο. Οι σχετι-
κές αναλογίες μεταξύ μικροβιακών
κυττάρων/πληθυσμού και της εξωκυτ-
τάριας μήτρας ήταν εξαιρετικά ευμετά-
βλητες. Ως εκ τούτου, η μορφολογία
των ενδοδοντικών βιοϋμενίων διέφερε
από άτομο σε άτομο και οι αιτίες χρή-
ζουν περαιτέρω έρευνας, αλλά μπορεί
θεωρητικά να σχετίζονται με τη διαφο-
ρετική μικροβιακή σύνθεση και τις αλ-
ληλεπιδράσεις που προκύπτουν, το εί-
δος και τη διαθεσιμότητα των θρεπτι-
κών ουσιών, και τη χρονική στιγμή της
μόλυνσης.
3. Σε πολλά δείγματα, πολύστιβα βιοϋμέ-
νια κάλυπταν ομοιόμορφα τα τοιχώμα-
τα των ρ.σ. σε μεγάλο ποσοστό τους. Σε
ορισμένες περιπτώσεις, τα απέναντι
τοιχώματα από αυτά καλύπτονταν με
νεκρωτικά υπολείμματα ή φλεγμονώδη
κύτταρα. Σε δόντια με σοβαρή τερηδο-
νική καταστροφή και μακροχρόνια
πολφική νέκρωση, δεν ήταν ασυνήθι-
A B
Εικ. 4: (Α) Μικρόβια σε ακρορριζικές διακλα-
δώσεις. (Β) Σε μεγέθυνση της (Α) φαίνεται
ότι τα μικρόβια είναι οργανωμένα σε βιοϋμέ-
νια. Από: Ricucci D, Siqueira JF Jr, Bate AL,
Pitt Ford TR: Histologic investigation of root
canal-treated teeth with apical periodontitis: a
retrospective study from twenty-four patients.
J Endod 2009; 35:493-502.
στο να παρατηρηθεί ότι όλο το ακρορ-
ριζικό τριτημόριο καλυπτόταν από ένα
πυκνό βιοϋμένιο. Σε ορισμένες περι-
πτώσεις όμως, αν και ορισμένες περιο-
χές του σωλήνα καλύπτονταν πλήρως
από βιοϋμένιο, άλλες ήταν απαλλαγμέ-
νες από μικροβιακό αποικισμό. Αυτό
το μοτίβο παρατηρήθηκε συχνότερα σε
θεραπευμένους ρ.σ., καθώς και σε με-
ρικώς ανεπεξέργαστα δείγματα.
4. Πολύ συχνά στα οδοντινοσωληνάρια
κάτω από τα βιοϋμένια που καλύπτουν
τα τοιχώματα του κύριου ρ.σ. εισέβαλ-
λαν μικρόβια από το κάτω μέρος των
βιοϋμενίων. Επιπλέον, συχνά φαινόταν
ότι τα βιοϋμένια καλύπτουν τα τοιχώ-
ματα των ακρορριζικών διαλαδώσεων,
των παράπλευων ρ.σ. και των ισθμών.
Όλες αυτές οι περιοχές αποτελούν συ-
νήθως μια πρόκληση για τη σωστή απο-
λύμανση λόγω της δύσκολης (ή και
αδύνατης) πρόσβασης σε εργαλεία και
διακλυσμούς.
5. Μικροβιακά βιοϋμένια μπόρεσαν να
απεικονιστούν στο 62% και στο 82%
των ρ.σ. των δοντιών με μικρές και με-
γάλες περιακρορριζικές αλλοιώσεις,
αντίστοιχα. Όλοι οι ρ.σ. που συνδέον-
ται με πολύ μεγάλες αλλοιώσεις (> 10
mm ακτινολογική διάμετρο) βρέθηκαν
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
να φιλοξενούν ενδορριζικά βιοϋμένια.
Επειδή χρειάζεται χρόνος για να ανα-
πτυχθεί και να γίνει ακτινογραφικά
ορατή η περιακρορριζική φλεγμονή,
φαίνεται λογικό να υποθέσει κανείς ότι
οι μεγάλες βλάβες αντιπροσωπεύουν
μια μακροχρόνια παθολογική διεργα-
σία που προκαλείται από μια ακόμα
πιο χρόνια ενδορριζική λοίμωξη. Σε
μια μακροχρόνια λοιμώδη διαδικασία,
τα εμπλεκόμενα μικρόβια μπορεί να εί-
χαν αρκετό χρόνο και τις κατάλληλες
συνθήκες για να προσαρμοστούν στο
περιβάλλον και να δημιουργήσουν ένα
ώριμο και οργανωμένο βιοϋμένιο. Το
γεγονός ότι οι μολυσμένοι ρ.σ. των δον-
τιών με μεγάλες βλάβες φιλοξενούν
έναν μεγάλο αριθμό κυττάρων και ει-
δών σχεδόν πάντοτε σε βιοϋμένια μπο-
ρεί να βοηθήσει στην ερμηνεία της ιδέ-
ας που υπάρχει από παλιά ότι το μέγε-
θος της βλάβης μπορεί να επηρεάσει
την έκβαση της θεραπείας.
6. Ο επιπολασμόςτων ενδορριζικών βιοϋ-
μενίων στα δόντια που συνδέονται με
ακρορριζικές κύστεις, αποστήματα και
κοκκιώματα ήταν 95%, 83% και 69,5%,
αντίστοιχα. Τα βιοϋμένια συσχετίστη-
καν σημαντικά με τις επιθηλιοποιημέ-
νες βλάβες. Επειδή οι ακρορριζικές
κύστεις αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα
επιθηλιακού πολλαπλασιασμού σε κά-
ποια κοκκιώματα, μπορεί να αναμένε-
ται ότι όσο πιο χρόνια είναι η περια-
κρορριζική βλάβη τόσο μεγαλύτερη πι-
θανότητα υπάρχει να καταλήξει σε κύ-
στη. Ομοίως, σε δόντια με μεγάλες
βλάβες, η ηλικία της παθολογικής δια-
δικασίας μπορεί επίσης να βοηθήσει
στην εξήγηση του υψηλού βαθμού επι-
κράτησης του βιοϋμενίου σε σχέση με
τις κύστεις.
7. Δεν βρέθηκε κανένας συσχετισμός με-
ταξύ των βιοϋμενίων και των κλινικών
συμπτωμάτων ή την παρουσία συριγ-
γίου.
8. Τα εξωρριζικά βιοϋμένια ήταν πολύ
σπάνια, και παρατηρήθηκαν μόνο στο
6% των περιστατικών. Εκτός από μία
περίπτωση, όλες οι άλλες πάντα σχετί-
ζονταν με ενδορριζικά βιοϋμένια.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 29
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
Όλες οι περιπτώσεις που είχαν εξωρ-
ριζικό βιοϋμένιο παρουσίασαν συμ-
πτώματα. Έτσι, φαίνεται ότι οι εξωρ-
ριζικές λοιμώξεις με τη μορφή βιοϋμε-
νίου ή πλαγκτονικών κυττάρων δεν
αποτελούν σύνηθες φαινόμενο, συνή-
θως εξαρτώνται από ενδορριζική λοί-
μωξη και είναι πιο συχνές σε συμπτω-
ματικά δόντια.
9. Μικρόβια παρατηρήθηκαν επίσης στον
αυλό του κύριου ρ.σ., σε διακλαδώσεις
και σε ισθμούς ως νιφάδες (flocs) και
ως πλαγκτονικά κύτταρα, είτε αναμειγ-
μένα με νεκρωτικό πολφικό ιστό ή εν-
δεχομένως ως εναιώρημα σε μια ρευ-
στή φάση. Οι μικροβιακές νιφάδες σε
κλινικά δείγματα μπορεί να προέρχον-
ται από την ανάπτυξη των κυτταρικών
συσσωματωμάτων σε ένα υγρό ή μπο-
ρεί να έχουν αποσπαστεί από κάποιο
βιοϋμένιο. Μπορεί να εμφανίζουν πολ-
λά ίδια χαρακτηριστικά με το βιοϋμέ-
νιο και μερικές φορές θεωρούνται
«πλαγκτονικά βιοϋμένια». Μαζί με
πλαγκτονικά μικροβιακά κύτταρα, οι
συναθροίσεις αυτές μπορεί να παίζουν
ρόλο στην παθογένεια των οξείων κλι-
νικών μορφών της περιακρορριζικής
φλεγμονής.
Παρά το γεγονός ότι παρατηρήθηκε πολύ
υψηλός επιπολασμός των βιοϋμενίων στα
δόντια με περιακρορριζική φλεγμονή,
υπάρχει πιθανότητα τα στοιχεία που ανα-
φέρονται σε τούτη τη μελέτη να εξακο-
λουθούν να υποεκτιμούν την παρουσία
τους67.
Οι Siqueira και συν.55 έχουν προτείνει μια
θεωρία για τη δυναμική σχηματισμού του
ενδοδοντικού βιοϋμενίου. Στην αρχή, θα
μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι τα ενδο-
δοντικά βιοϋμένια σχηματίζονται κατά
κάποιο τρόπο παρόμοια με πολλά άλλα
βιοϋμένια στη φύση, δηλαδή με τον αποι-
κισμό μιας στερεής επιφάνειας με πλαγ-
κτονικά μικροβιακά κύτταρα που επιπλέ-
ουν σε μια ρευστή φάση η οποία την πε-
ριλούζει. Στο ρ.σ., για να ακολουθήσει ο
σχηματισμός του βιοϋμενίου αυτή τη δυ-
ναμική, θα πρέπει ο πολφός να νεκρωθεί
και να ρευστοποιηθεί πριν από τη μικρο-
βιακή εισβολή. Ωστόσο, αν λάβει κανείς
30 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
υπόψη τη δυναμική της εισβολής μικρο-
βίων στο ρ.σ. σε τερηδονικές βλάβες που
αποκάλυψαν τον πολφό, μπορεί να φαν-
ταστεί μια διαφορετική δυναμική για το
σχηματισμό του βιοϋμενίου, η οποία υπο-
στηρίζουν ιστο-μικροβιολογικές παρατη-
ρήσεις. Η τερηδόνα είναι μια νόσος που
προκαλείται από βιοϋμένιο. Καθώς η τε-
ρηδονική βλάβη εξελίσσεται προς τον
πολφό, το ίδιο κάνει και το βιοϋμένιο που
την προκαλεί. Τελικά, όταν στις προχω-
ρημένες τερηδονικές βλάβες το τελευταίο
στρώμα της οδοντίνης καταστρέφεται, ο
πολφός εκτίθεται στο βιοϋμένιο της τερη-
δόνας (αλλά και σε πλαγκτονικά μικρό-
βια που επιπλέουν στο σάλιο). Λόγω της
έκθεσης, το τμήμα του πολφού κάτω από
την τερηδονική βλάβη φλεγμαίνει έντονα,
νεκρώνεται και τελικά η πρώτη γραμμή
της μόλυνσης εξελίσσεται, εμπλέκοντας
πρώτα τον ιστό στην πολφική κοιλότητα
και κατόπιν κινείται εντός του πολφού με
ακρορριζική κατεύθυνση. Εκείνο που εί-
ναι παρόν στην πρώτη γραμμή της λοίμω-
ξης είναι τούτο το βιοϋμένιο. Τα συμβάν-
τα της μικροβιακής επίθεσης, της φλεγμο-
νής, της νέκρωσης και της λοίμωξης μπο-
ρεί να συμβούν τμηματικά στον πολφό
και σταδιακά να προχωρήσουν προς το
ακρορρίζιο. Τελικά, το ακρορριζικό τμή-
μα θα μολυνθεί και θα νεκρωθεί. Ως εκ
τούτου, είναι λογικό να υποτεθεί ότι η
διαδικασία σχηματισμού του βιοϋμενίου
εμφανίζεται σταδιακά στο ρ.σ., καθώς η
μολυσματική διαδικασία μεταναστεύει με
ακρορριζική κατεύθυνση.
Στο προχωρημένο στάδιο μιας ενδορριζι-
κής λοίμωξης, το βιοϋμένιο έρχεται σε
επαφή με τον ιστό του ξενιστή, ο οποίος
φλεγμαίνει. Η φλεγμαίνουσα περιοχή
αναμένεται να έχει μεγάλες ποσότητες
εξιδρώματος, το οποίο είναι πλούσιο σε
πρωτεΐνες και γλυκοπρωτεΐνες που χρη-
σιμεύουν ως ιδανική πηγή θρεπτικών συ-
στατικών για την ανάπτυξη της μικροβια-
κής κοινότητας. Σε ιστο-μικροβιολογικές
τομές μπορούν να παρατηρηθούν βιοϋμέ-
νια όχι μόνο προσκολλημένα στα τοιχώ-
ματα του ρ.σ., αλλά και που καλύπτουν
την επιφάνεια του φλεγμαίνοντος ιστού
στην πρώτη γραμμή της μόλυνσης. Πέραν
των μικροσκοπικών παρατηρήσεων, μι-
κροβιολογικές μελέτες της σύνθεσης της
μικροβιακής χλωρίδας σε τερηδόνα οδον-
τίνης και σε πρωτογενείς ενδοδοντικές
λοιμώξεις φαίνεται ότι στηρίζουν έμμεσα
τη θεωρία ότι τα βιοϋμένια σχηματίζονται
στα τοιχώματα του ρ.σ., καθώς η μόλυνση
μετατοπίζεται ακρορριζικά. Πολλά είδη
μικροβίων που βρέθηκαν σε βιοϋμένια
από βαθιές τερηδονικές βλάβες της οδον-
τίνης είναι επίσης παρόντα σε πρωτογε-
νείς ενδορριζικές λοιμώξεις. Αυτό σημαί-
νει ότι τα συγκεκριμένα είδη συμμετέ-
χουν στις διαδικασίες φλεγμονής και νέ-
κρωσης του πολφού, και ότι είναι πρωτο-
πόροι αποικιστές του νεκρωτικού περιε-
χομένου του ρ.σ. Καθώς η διαδικασία
προχωρεί ακρορριζικά, είναι πολύ πιθα-
νό τα μικρόβια που προωθούνται να «ενι-
σχύονται» με νεοφερμένα μικρόβια από
το σάλιο. Αφού η μόλυνση φθάσει στο
ακρορριζικό τμήμα του ρ.σ., υπάρχει προ-
φανώς η δυνατότητα και τα υπόλοιπα μι-
κρόβια που βρίσκονται στη ρευστή φάση
στο νεκρωτικό ρ.σ. να μπορέσουν να ει-
σέλθουν στο βιοϋμένιο, υπό την προϋπό-
θεση να προσδίδουν οικολογικά πλεονε-
κτήματα στη φυσιολογία ολόκληρης της
κοινότητας. Με το πέρασμα του χρόνου,
η δομή του βιοϋμενίου γίνεται όλο και πιο
οργανωμένη και φτάνει σε μια κατάστα-
ση ομοιόστασης και ισορροπίας της κοι-
νότητας, δηλαδή στο αποκορύφωμα της
κοινότητας. Μόλις δημιουργηθεί αυτή η
κατάσταση, η σύνθεση του βιοϋμενίου
αναμένεται να παραμείνει σταθερή στην
πάροδο του χρόνου, εκτός εάν αναγκα-
στεί να μεταβληθεί εξαιτίας περιβαλλον-
τικών αλλαγών10.
Οι Svensäter και Bergenholtz17 προτεί-
νουν τη δική τους θεωρία. Είναι λογικό
να υποτεθεί ότι οι προϋποθέσεις για το
σχηματισμό βιοϋμενίου στο ρ.σ. ποικίλ-
λουν ανάλογα με την αιτία της βλάβης του
πολφού. Μια ισχαιμική βλάβη από τραύ-
μα, που οδηγεί σε νέκρωση του πολφού,
ενδεχομένως διαμορφώνει εντελώς δια-
φορετικές προϋποθέσεις για τη φάση του
αποικισμού απ’ ό,τι μια τερηδονική έκθε-
ση του πολφού. Στην τελευταία περίπτω-
ση, η φλεγμονώδης βλάβη μπορεί να κα-

τευθύνεται προς το ακρορρίζιο, πιθανώς
κατά ώσεις, και να παρέχει το ρευστό μέ-
σο με το οποίο οι πλαγκτονικοί οργανι-
σμοί που εισβάλλουν μπορούν να πολλα-
πλασιαστούν και να αρχίσουν να συνδέ-
ονται με τα τοιχώματα του ρ.σ. Τα συμ-
βάντα που ακολουθούν μια αρχική μικρο-
βιακή διείσδυση στον πολφό μετά από τε-
ρηδονική έκθεση, αλλά πριν από οποιον-
δήποτε σχηματισμό βιοϋμενίου, μπορού-
με μόνο να τα υποθέσουμε, δεδομένου ότι
είναι σχεδόν άγνωστος ο τρόπος με τον
οποίο οι οργανισμοί συνδέονται και εξα-
πλώνονται περαιτέρω κατά μήκος του
ρ.σ. Ίσως μόνο μετά το σχηματισμό του
βιοϋμενίου να αποκτά η μολυσματική
διεργασία επαρκή ένταση ώστε να προ-
καλέσει επακόλουθη καταστροφή του
πολφικού ιστού. Σε κάποιο σημείο της
διαδικασίας της βλάβης, ωστόσο, πρέπει
να υπάρχει μια σταθερή κατάσταση, κατά
την οποία η μικροβιακή μάζα απομονώ-
νεται από τους αμυντικούς μηχανισμούς
του ξενιστή. Η περιχαράκωση της βλάβης
μπορεί να είναι μέσα στο ρ.σ., κοντά στην
έξοδο του στο τρήμα, ή, όπως αποδεικνύε-
ται με SEM, στην εξωτερική επιφάνεια
της ρίζας, κοντά στην έξοδο του τρήματος
στο περιακρορριζικό περιβάλλον του
ιστού. Δεν είναι παράλογο να υποθέσου-
με ότι τα μικρόβια μπορούν να αποσπα-
στούν από τις θέσεις αυτές και ενίοτε να
συγκεντρώνονται στην αλλοίωση per se17.
O ρόλος των βιοϋμενίων
στην αποτυχία της
ενδοδοντικής θεραπείας
Η ενδοδοντική θεραπεία μπορεί να έχει
υψηλά ποσοστά μακροχρόνιας επιτυχίας,
όταν πραγματοποιείται υπό ελεγχόμενες
συνθήκες71. Η ατελής ενδοδοντική θερα-
πεία συνήθως αποτυγχάνει επειδή τα μι-
κρόβια παραμένουν ανεπηρέαστα λόγω
μη ικανοποιητικής χημικομηχανικής επε-
ξεργασίας ή/και έμφραξης των ρ.σ. Όμως
ένα μικρό ποσοστό θεραπειών, οι οποίες
θεωρείται ότι πληρούν όλα τα κριτήρια,
μπορεί να αποτύχουν. Η αποτυχία αυτή
μπορεί να εμφανιστεί ακόμη και σε διά-
στημα λίγων εβδομάδων ή μηνών από τη
θεραπεία, και χαρακτηρίζονται από την
ανάπτυξη ή υποτροπή σημείων και συμ-
πτωμάτων όπως πόνο, οίδημα ή/και συ-
ρίγγιο. Αυτά είναι ενδεικτικά ενεργής νό-
σου και αποδεικνύουν ότι η θεραπεία δεν
κατάφερε να ελέγξει την λοίμωξη των
ρ.σ.72. Ως πιθανοί αιτιολογικοί παράγον-
τες της αποτυχίας της θεραπείας έχουν
προταθεί μη μικροβιακοί παράγοντες
όπως αντίδραση ξένου σώματος, κρύ-
σταλλοι χοληστερόλης και ακρορριζικές
κύστεις, αλλά χωρίς να υπάρχει επαρκής
επιστημονική τεκμηρίωση73. Αν και υπο-
στηρίζεται ότι για την αποτυχία της ενδο-
δοντικής θεραπείας ευθύνεται κυρίως η
είσοδος μικροβίων από κακή μυλική απο-
κατάσταση, φαίνεται ότι κάτι τέτοιο δεν
ισχύει και ότι το κυριότερο αίτιο υποτρο-
πής της περιακρορριζικής φλεγμονής εί-
ναι τα μικρόβια που έχουν παραμείνει
στους ρ.σ., χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν
πρέπει να γίνεται καλή μυλική αποκατά-
σταση60,74,75. Ο κύριος αιτιολογικός παρά-
γοντας για την αποτυχία την ενδοδοντι-
κής θεραπείας, λοιπόν, θεωρείται η εμμέ-
νουσα ενδορριζική φλεγμονή72.
Παλαιότερες μελέτες έδειξαν ότι, ανε-
ξάρτητα από την τεχνική και τα εργαλεία
που χρησιμοποιούνταν, οι ρ.σ. δεν ήταν
δυνατόν να υποστούν πλήρη επεξεργα-
σία76 με αποτέλεσμα να παραμένουν μι-
κρόβια και νεκρωτικός ιστός ακόμη και
αν η έμφραξη ήταν, ακτινογραφικά, ερμη-
τική76,77. Πράγματι, παρότι μια έμφραξη
μπορεί να φαίνεται ερμητική στην ακτινο-
γραφία, αυτό δεν σημαίνει ότι έχει καθα-
ριστεί και εμφραχθεί πλήρως το σύστημα
των ρ.σ.78. Ακόμα και στις μέρες μας, που
έχουν εμφανισθεί καινούργια μηχανικά
μέσα79, συσκευές διακλυσμών με αρνητική
πίεση80 και τεχνικές για τη βελτίωση των
διακλυσμών (ήχοι, υπέρηχοι)81, που δεί-
χνουν ότι βελτιώνουν τη ΧΜΕ σε σύγκρι-
ση με τα κλασικά εργαλεία χειρός, και τη
χρήση σύριγγας και βελόνας για διακλυ-
σμούς, εντούτοις δεν φαίνεται να ισχύει
κάτι τέτοιο ή, εάν ισχύει, δεν είναι στατι-
στικά σημαντική η διαφορά τους, με απο-
τέλεσμα στο σύνθετο σύστημα των ρ.σ. να
παραμένου, τμήματα που δεν υφίστανται
επεξεργασία80,82-91.
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
Όσον αφορά τα υγρά διακλυσμού, οι πε-
ρισσότερες έρευνες είναι in vitro και
έχουν πραγματοποιηθεί σε πλαγκτονι-
κούς μικροοργανισμούς. Η γνώση όμως
ότι τα μικρόβια οργανώνονται σε βιοϋμέ-
νια καθιστά επιτακτική την ανάγκη να
εξεταστεί σε αυτά η αποτελεσματικότητα
των υγρών διακλυσμού. Έχουν ήδη πραγ-
ματοποιηθεί μελέτες για την αποτελεσμα-
τικότητα των υγρών διακλυσμού έναντι
των βιοϋμενίων, αλλά τα αποτελέσματα
δεν ανταποκρίνονται στις πραγματικές
συνθήκες, διότι στις περισσότερες έχουν
χρησιμοποιηθεί βιοϋμένια με ένα μόνο
μικρόβιο, κυρίως τον E. Faecalis92,93, επει-
δή παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι
είναι το μικρόβιο που κυρίως ευθύνεται
για την αποτυχία της ενδοδοντικής θερα-
πείας47,48,51,94,95, κάτι που με τα σύγχρονα
δεδομένα τίθεται υπό ισχυρή αμφισβήτη-
ση52,60, αφού έχει βρεθεί ότι η αιτιολογία
της περιακρορριζικής φλεγμονής (πρωτο-
παθούς και εμμένουσας) είναι πιο περί-
πλοκη96. Επίσης, επειδή δεν υπάρχει ομο-
φωνία στο πώς πρέπει να είναι τα μοντέ-
λα των βιοϋμενίων, τα αποτελέσματα των
διαφόρων ερευνών δεν μπορούν να συ-
σχετιστούν άμεσα με τις κλινικές συνθή-
κες, δεδομένου ότι ανά έρευνα διαφέρει
το υπόστρωμα όπου έχουν αναπτυχθεί τα
βιοϋμένια, η χρονική περίοδος ανάπτυξής
τους και η παροχή των απαραίτητων συ-
στατικών ανάπτυξης όπως οξυγόνο και
θρεπτικές ουσίες. Στις περισσότερες
έρευνες, τα βιοϋμένια αναπτύχθηκαν για
1-7 μέρες μόνο, ενώ πολύ σπάνια για διά-
στημα μηνών97. Η σημασία της ηλικίας
του βιοϋμενίου και της παροχής θρεπτι-
κών συστατικών στη συμπεριφορά του βι-
οϋμενίου παρουσιάστηκε πρόσφατα από
τους Shen και συν.99, οι οποίοι εξέτασαν
την αποτελεσματικότητα 2 διαφορετικών
συγκεντρώσεων χλωρεξιδίνης σε χρόνο
1, 3 και 10 λεπτών έναντι βιοϋμενίων ηλι-
κίας 2 ημερών έως 12 εβδομάδων. Τα
αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι τα
βιοϋμένια 2 εβδομάδων, ή λιγότερο, ήταν
πιο ευαίσθητα στη δράση και των 2 συγ-
κεντρώσεων χλωρεξιδίνης έναντι των βι-
οϋμενίων ηλικίας μεγαλύτερης των 3
εβδομάδων. Επομένως θα πρέπει να δη-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 31
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
μιουργηθούν πολυμικροβιακά μοντέλα
βιοϋμενίων, που να προσομοιάζουν όσο
το δυναστόν περισσότερο στις in vivo
συνθήκες, να αναπτύσσονται σε υπό-
στρωμα που να αναπαριστά όσο το δυνα-
τόν καλύτερα το σύνθετο σύστημα των
ρ.σ. και να χρησιμοποιούνται βιοϋμένια
μεγάλης ηλικίας, αφού τα βιοϋμένια
στους ρ.σ. ίσως να είναι αρκετών μηνών,
ή και ετών, όταν θα κληθούμε να τα αν-
τιμετωπίσουμε. Συνεπώς, θετικά αποτε-
λέσματα έναντι ηλικιακά νεαρών βιοϋμε-
νίων πρέπει να αντιμετωπίζονται με με-
γάλη επιφύλαξη97,98. Με τα υπάρχοντα
δεδομένα, μπορούμε να υποστηρίξουμε
ότι κανένα υγρό διακλυσμού δεν μπορεί
να εξαλείψει πλήρως τα βιοϋμένια και τα
μικρόβια που τα απαρτίζουν, με το NaO-
Cl όμως να εμφανίζει τα καλύτερα απο-
τελέσματα99-106, τα οποία εξαρτώνται, με
σχέση αναλογική, με τη συγκέντρωσή
του107, το χρόνο που εφαρμόζεται108 και
τη θερμοκρασία του109.
Ταυτόχρονα γίνονται έρευνες και για άλ-
λες μεθόδους αντιμετώπισης των ενδορ-
ριζικών βιοϋμενίων (όζον110-112, φωτοδυ-
ναμική θεραπεία113,114, νανοσωματίδια115-
118
, laser119-123, plasma124-126, φυτικοί παρά-
γοντες127-131, ένζυμα132,133 και πεπτί-
δια134,135), με τα μέχρις στιγμής αποτελέ-
σματα να δείχνουν ότι κάποια από αυτά
ίσως μπορέσουν να αποτελέσουν συμπλή-
ρωμα του υπάρχοντος πρωτοκόλλου χη-
μικομηχανικής επεξεργασίας, αλλά κανέ-
νας συνδυασμός δεν καταφέρνει να εξα-
λείψει πλήρως τα βιοϋμένια. Τέλος, προ-
άγονται και άλλοι τρόποι αντιμετώπισης
των βιοϋμενίων στη βιομηχανία και στην
ιατρική13. μένει να ελεγχθεί η αποτελε-
σματικότητά τους και το εάν μπορούν να
χρησιμοποιηθούν με ασφάλεια στην εν-
δοδοντία.
Τα υπάρχοντα μέσα –μηχανικά και χημι-
κά– δεν επαρκούν για τον πλήρη καθαρι-
σμό του πολύπλοκου συστήματος των
ρ.σ., με αποτέλεσμα να παραμένουν μι-
κρόβια. Αφού παραμένουν μικρόβια, θε-
ωρητικά, ακόμα και σε πλαγκτονική μορ-
φή, θα μπορούσαν να προκαλέσουν βλά-
βη. Πώς ενισχύει η οργάνωση σε βιοϋμέ-
νια τις πιθανότητες τα μικρόβια να προ-
32 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
καλέσουν βλάβη και να οδηγηθεί σε απο-
τυχία η ενδοδοντική θεραπεία;
1. Μετά τη χημικομηχανική επεξεργασία
και την έμφραξη των ρ.σ., τα μικρόβια
αντιμετωπίζουν μια κατάσταση στην
οποία προσπαθούν να επιβιώσουν,
ενώ υπάρχει έλλειψη των απαραίτη-
των θρεπτικών συστατικών. Κάποια
μικρόβια όμως είναι καλύτερα εξοπλι-
σμένα για να αντεπεξέλθουν σε περιό-
δους ασιτίας136. Σε αυτές τις περιπτώ-
σεις ενεργοποιούνται ρυθμιστικά συ-
στήματα που παράγονται από γονίδια,
η μεταγραφή των οποίων ξεκινάει σε
τέτοιες καταστάσεις «πείνας». Για πα-
ράδειγμα, σε καταστάσεις έλλειψης
αζώτου, η ενεργοποίηση του αντίστοι-
χο γονιδιακού ρυθμιστικού συστήμα-
τος (Ntrgene system) επιτρέπει στα μι-
κρόβια που χρειάζονται αμμωνία ως
πηγή αζώτου να αξιοποιούν ακόμη και
μικρά ίχνη αμμωνίας. Σε υψηλές συγ-
κεντρώσεις αμμωνίας, το ρυθμιστικό
αυτό σύστημα σταματά να λειτουρ-
γεί137. Σε συνθήκες έλλειψης φωσφό-
ρου που ξεκινούν από χαμηλές συγ-
κεντρώσεις ανόργανου φωσφόρου,
κύτταρα ενεργοποιούν γονίδια για τη
χρήση οργανικού φωσφόρου και για
την αξιοποίηση ακόμα και ιχνών ανόρ-
γανου φωσφόρου60. Κάποια δυνητικά
αναερόβια μικρόβια μπορεί να ενερ-
γοποιούσουν το σύστημα Arc σε συν-
θήκες χαμηλής συγκέντρωσης μορια-
κού οξυγόνου137. Αυτό δεν σημαίνει
ότι όλα τα μικρόβια έχουν όλα τα απα-
ραίτητα ρυθμιστικά συστήματα, και
εδώ έγκειται η σημασία της οργάνω-
σης σε βιοϋμένια. Κάποιος μικροορ-
γανισμός που μόνος του δεν θα μπο-
ρούσε να επιβιώσει ελλείψει των απα-
ραίτητων θρεπτικών συστατικών, σε
ένα βιοϋμένιο εκμεταλλεύεται138 τη δυ-
νατότητα των άλλων μικροοργανισμών
να χρησιμοποιούν και την παραμικρή
πηγή θρεπτικών συστατικών και να
τρέφεται από αυτά, ή και από τα προ-
ϊόντα του μεταβολισμού τους, και τελι-
κά να ασκεί την παθογόνο δράση του.
2. Τα κύτταρα σε ένα βιοϋμένιο, τόσο
κατά τη φάση ανάπτυξής του όσο και
στα διάφορα τμήματά του, βρίσκονται
σε διαφορετική κατάσταση. Λόγου χά-
ρη, τα κύτταρα στον πυθμένα του βιοϋ-
μενίου μπορεί να είναι νεκρά, ενώ
εκείνα κοντά στην εξωτερική επιφά-
νεια να αναπτύσσονται ενεργά. Παρ’
όλες τις διαφορές στην κατάσταση και
στη φάση ανάπτυξής τους, μπορεί να
υποστηριχτεί ότι τα περισσότερα κύτ-
ταρα σε ένα βιοϋμένιο βρίσκονται σε
μια στάσιμη φάση ανάπτυξης και ότι
σε αυτή τη φάση τα αντιμικροβιακά
φάρμακα, όπως αναφέρθηκε προ-
ηγουμένως, δεν ασκούν μεγάλη επί-
δραση. Επιπλέον, τα κύτταρα στη φά-
ση αυτή μπορούν να διατηρήσουν μια
μικρή αλλά ικανή μεταβολική δραστη-
ριότητα ώστε να προκαλέσουν περια-
κρορριζική φλεγμονή49. Έχει αποδειχ-
θεί ιστολογικά ότι τουλάχιστον τα μισά
θεραπευμένα δόντια εμφανίζουν πε-
ριακρορριζική φλεγμονή139 και γι’ αυ-
τό ίσως να ευθύνονται σε μεγάλο πο-
σοστό τα κύτταρα στη στάσιμη φάση.
Εξωγενή θρεπτικά συστατικά όπως οι
υδατάνθρακες μπορούν να επηρεά-
σουν τη μικροβιακή οικολογία του αυ-
χενικού τριτημορίου των ρ.σ., όμως τα
κύρια θρεπτικά συστατικά των μικρο-
βίων στους ρ.σ. είναι οι ενδογενείς
πρωτεΐνες και οι γλυκοπρωτεΐνες. Αυ-
τές παρέχονται από τον πολφικό ιστό
που έχει απομείνει, αλλά κυρίως από
τον εξίδρωμα που διέρχεται διά μέσου
του ακρορριζκού τρήματος και οφεί-
λεται στη φλεγμονή των περιακρορρι-
ζικών ιστών50,136. Τα κύτταρα στη στά-
σιμη φάση, προκαλώντας περιακρορ-
ριζική φλεγμονή, μπορούν να παρέ-
χουν, μέσω του εξιδρώματος, τα απα-
ραίτητα θρεπτικά συστατικά στο βιοϋ-
μένιο για την ανάπτυξή του και την
άσκηση της παθογόνου δράσης του,
επιτείνοντας έτσι την περιακρορριζική
φλεγμονή.
3. Τα βιοϋμένια που αναπτύσσονται για
μεγάλο χρονικό διάστημα, λειτουρ-
γούν σαν μια καλά οργανωμένη και
συντονισμένη ομάδα, διότι ο χρόνος
που χρειάστηκε για να αναπτυχθούν
επέτρεψε να οργανωθούν τα μικρόβια
 Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία

A B Δ Ε

Εικ. 5: Αν και μακροσκοπικά ο ριζικός σωλήνας φαίνεται καλά εμφραγμένος (Α), η ιστολογική
εξέταση αποκαλύπτει ότι έχει αναπτυχθεί βιοϋμένιο (Β και Γ), με χαρακτηριστικά πολυσύνθετης
κοινότητας (Δ και Ε). Από: Carr GB, Schwartz RS, Schaudinn C, Gorur A, Costerton JW: Ul-
trastructural examination of failed molar retreatment with secondary apical periodontitis: an ex-
amination of endodontic biofilms in an endodontic retreatment failure. J Endod 2009; 35:1303-9.

κατά τρόπο που να επιτυγχάνει τη μέ-
γιστη επιβίωση και ανθεκτικότητα.
Στους ρ.σ., τα βιοϋμένια μπορεί να
έχουν ηλικία αρκετών εβδομάδων
ή/και ετών, με αποτέλεσμα να αντιστέ-
κονται στα αντιβιοτικά και τα υγρά
διακλυσμού, διατηρώντας με αυτό τον
τρόπο μια πηγή μικροβίων στους ρ.σ.
που υπό κατάλληλες συνθήκες μπορεί
να προκαλέσει λοίμωξη97.
4. Έχει υποστηριχτεί ότι οι εξωρριζικές
λοιμώξεις οδηγούν σε αποτυχία της
ενδοδοντικής θεραπείας, δεδομένου
ότι τα μηχανικά και χημικά μέσα δεν
μπορούν να έχουν πρόσβαση σε όλα
τα σημεία στο εσωτερικό του ρ.σ., πό-
σω μάλλον στην εξωτερική επιφάνεια
της ρίζας140,141. Βέβαια, δεν έχει απο-
δειχτεί ότι είναι ανεξάρτητες της εν-
δορριζικής λοίμωξης, και νεώτερα δε-
δομένα συγκλείνουν στο ότι σχετίζον-
ται άμεσα με αυτή141,142. Ευρήματα από
την έρευνα των Subramanian και
Mickel αποδεικνύουν ότι οι περισσό-
τερες περιπτώσεις εξωρριζικών λοι-
μώξεων συντηρούνται από μια ενδορ-
ριζική ακρορριζική λοίμωξη143. Μια
θεωρία για τη δημιουργία των εξωρρι-
ζικών λοιμώξεων υποστηρίζει ότι τα
μικρόβια, οργανωμένα σε ώριμα βιοϋ-
μένια, αναπτύσσονται και επεκτείνον-
ται μέσω του τρήματος στην εξωτερική
επιφάνεια της ρίζας ή μεταφέρονται
από τους ρ.σ. στην ακρορριζική περιο-
χή, αφού όπως είδαμε τμήματα βιοϋ-
μενίου μπορούν να αποσπαστούν από
την κυρίως μάζα του. Αυτό μπορεί να
συμβεί και κατά τη χημικομηχανική
επεξεργασία144. Όμως και ο Kishen,
βασιζόμενος σε μετρήσεις μεταφοράς
υγρού στο ακρορριζικό τρήμα από τη
συγκλεισιακή δραστηριότητα, υποστη-
ρίζει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να επιτρέ-
ψει τη μεταφορά μικροβίων στους
ακρορριζικούς ιστούς145. Ανεξάρτητα
από τον τρόπο μεταφοράς, το βιοϋμέ-
νιο παρέχει προστασία στα μικρόβια
έναντι των μηχανισμών άμυνας του ορ-
γανισμού, επιτρέποντάς τους να αποι-
κίσουν την εξωτερική επιφάνεια της
ρίζας. Επομένως, η οργάνωση σε βιοϋ-
μένια επιτρέπει την επέκταση της λοί-
μωξης στην εξωτερική επιφάνεια της
ρίζας, καθιστώντας αδύνατη την εξά-
λειψή της με τα υπάρχοντα μέσα χημι-
κομηχανικής επεξεργασίας, με την
ακρορριζεκτομή να είναι η μοναδική
λύση.
5. Παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι
ακόμη και αν δεν εξαλείφονταν όλα τα
μικρόβια με τη χημικομηχανική επε-
ξεργασία, ο ενταφιασμός τους από το
κύριο εμφρακτικό υλικό, θα τα απομό-
νωνε από την όποια πηγή θρεπτικών
συστατικών. Γνωρίζοντας όμως ότι η
γουταπέρκα δεν μπορεί από μόνη της
να εμφράξει πλήρως τους ρ.σ. και ότι
τα φυράματα διαλύονται, με αποτέλε-
σμα να δημιουργούνται μικροκενά στη
μάζα τους, δεν είναι δυνατόν να υπο-
στηρίξουμε ότι αποκλείονται παντε-
λώς τα μικρόβια από το περιβάλλον
των ρ.σ. και τα θρεπτικά συστατι-
κά41,60,139 (Εικ. 5). Μια έρευνα, μάλι-
στα, έδειξε ότι η μικροδιείσδυση γύρω
από το υλικό έμφραξης ήταν ο κύριος
λόγος αποτυχίας της θεραπείας146. Η
οργάνωση σε βιοϋμένια, όπως είδαμε,
επιτρέπει στα μικρόβια να επιζούν
ακόμα και σε ακραίες καταστάσεις έλ-
λειψης θρεπτικών συστατικών. Αν μην
ξεχνάμε, επίσης, ότι τα μικρόβια του
βιοϋμενίου, έστω και στη στάσιμη φά-
ση, προκαλούν κάποιου βαθμού φλεγ-
μονή, επιτρέπουν στο εξίδρωμα να ει-
σέλθει διαμέσου των μικροκενών του
φυράματος, παρέχοντας θρεπτικά συ-

Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 33
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
στατικά, αλλά και να λειτουργήσει σαν
«όχημα» για τη μεταφορά τμημάτων
του βιοϋμενίου στην εξωτερική επιφά-
νεια της ρίζας144,147.
6. Κάποια μικρόβια έχουν μεγαλύτερη
ικανότητα προσκόλλησης στην οδοντί-
νη σε σχέση με άλλα148, επομένως η ορ-
γάνωση σε βιοϋμένια ευνοεί κάποιους
μικροοργανισμούς, που από μόνοι τους
δεν θα είχαν ικανότητα σύνδεσης με
την οδοντίνη, να συνδέονται με άλλους
που την έχουν και να ασκούν την παθο-
γόνο δράση τους. Ακόμα έχει αποδει-
χτεί σε έρευνα ότι μετά την απομεταλ-
λικοποίηση της οδοντίνης με τελικό
υγρό διακλυσμού το EDTA, o E. fae-
calis είχε μεγαλύτερη ικανότητα προ-
σκόλλησης σε αυτήν, κάτι που δεν ίσχυε
όταν ως τελικό υγρό χρησιμοποιήθηκε
NaOCl149. Πρέπει λοιπόν να δίνεται ιδι-
αίτερη προσοχή στην επίπτωση των
υγρών διακλυσμού στην επιφάνεια της
οδοντίνης, διότι μπορεί να επηρεάσουν
την ικανότητα των μικροβίων να προ-
σκολληθούν και κατά συνέπεια να ξε-
κινήσει η δημιουργία βιοϋμενίου.
7. Μέχρι στιγμής έχουν απομονωθεί του-
λάχιστον 400 μικροβιακά είδη σε δόν-
τια με περιακρορριζική φλεγμονή.
Όμως κάθε οργανισμός έχει διαφορε-
τικά μικρόβια και διαφορετικές αναλο-
γίες μεταξύ τους, οπότε μπορεί να προ-
κύψουν βιοϋμένια με πολλούς και ποι-
κίλους συνδυασμούς μικροβίων, ώστε
να υπάρχει μέγιστη προστασία και επι-
βίωση γι’ αυτά. Συνεπώς, μπορεί ένα
μικρόβιο σε δόντι ασθενούς να μην έχει
παθογονικότητα επειδή δεν έχει τους
κατάλληλους «συνεργάτες» στο βιοϋμέ-
νιο, ενώ σε δόντι άλλου ασθενούς να εί-
ναι ο κύριος παθογόνος μικροοργανι-
σμός. Αυτό δυσκολεύει την δημιουργία
ενός ιδεώδους υγρού διακλυσμού το
οποίο θα εξουδετερώνει τα βιοϋμένια
κάθε συνδυασμού μικροβίων αλλά ταυ-
τόχρονα θα είναι αβλαβές για τους πε-
ριακρορριζικούς ιστούς.
8. Τα βιοϋμένια αντιστέκονται στη δρά-
ση των αντιμικροβιακών. Επιπλέον,
για την αντίσταση αυτή λαμβάνει χώ-
ρα και οριζόντια μετάδοση γονιδίων
34 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
από το ένα μικρόβιο στο άλλο. Τα διά-
φορα μικρόβια έχουν αντίσταση σε
κάποιο ή κάποια αντιμικροβιακά φάρ-
μακα. Με την οργάνωση σε βιοϋμένια,
παρέχουν προστασία το ένα στο άλλο,
καθώς και γονίδια για την απόκτηση
αντίστασης που το καθένα μόνο του
δεν θα είχε150. Σε δόντι με νεκρό πολ-
φό, η συστηματική χορήγηση αντιμι-
κροβιακών ή αντιβιοτικών δεν θα έχει
επίδραση στα μικρόβια εντός των ρ.σ.,
γιατί δεν υπάρχει αιματική παροχή για
να μεταφερθούν οι ουσίες αυτές. Από
την άλλη μεριά, και τοπική εφαρμογή
να γίνει είναι δύσκολο να φθάσει το
φάρμακο σε όλες τις ανωμαλίες του
σύνθετου συστήματος των ρ.σ. Όμως
ακόμη κι αν τα αντιμικροβιακά κατα-
φέρουν να φτάσουν στα βιοϋμένια,
μπορεί να μην μπορέσουν να ασκή-
σουν τη δράση τους λόγω της υψηλής
αντίστασης των τελευταίων σε αυτά67.
9. Είναι πιθανό να διαταραχθεί με τη χη-
μικομηχανική επεξεργασία την οικο-
λογία κάποιον βιοϋμενίων και να εξα-
λειφθούν μικρόβια κλειδιά για τη λει-
τουργία του βιοϋμενίου. Αυτό θα προ-
καλέσει οικολογική καταστροφή στην
κοινότητα των μικροβίων η οποία μπο-
ρεί να οδηγήσει μέχρι και στην εξάλει-
ψη όλων των μικροβίων από τα βιοϋ-
μένια αυτά. Από την άλλη μεριά, η
εξάλειψη κάποιων μελών της κοινότη-
τας του βιοϋμενίου μπορεί να οδηγή-
σει στην κατάληψη της θέσης τους από
άλλους μικροοργανισμούς που μπορεί
να είναι ισχυρότερα παθογόνα ή/και
να συμβάλλουν περισσότερο στην επι-
βίωση και παθογόνο δύναμη της κοι-
νότητας5,151,152,153.
10. Τα βιοϋμένια έχουν ανθεκτικά κύττα-
ρα τα οποία έχει αναφερθεί ότι δημι-
ουργούνται μόνο μετά από έκθεση σε
υψηλές δόσεις ενός αντιμικροβιακού
παράγοντα. Στην ενδοδοντική θερα-
πεία, αυτό μπορεί να συμβεί μετά την
τοποθέτηση υδροξειδίου του ασβεστί-
ου και τη δημιουργία αλκαλικού pH,
που επιτρέπει στα κύτταρα να επιβιώ-
σουν μέχρι να απομακρυνθεί το βλα-
πτικό γι’ αυτά ερέθισμα35,153,154.
Όμως γιατί δεν αποτυγχάνει πάντα η θε-
ραπεία; Αυτή θα αποτύχει μόνο όταν οι
παραμένοντες μικροοργανισμοί μπορούν
να αντεπεξέλθουν σε συνθήκες έλλειψης
βασικών θρεπτικών συστατικών, αντιστέ-
κονται στις διαταράξεις της οικολογίας
του βιοϋμενίου, έχουν παθογονικότητα,
φτάνουν σε ικανοποιητική αριθμητική πυ-
κνότητα και αποκτούν πρόσβαση στους
περιακρορριζικούς ιστούς ώστε να προ-
καλέσουν ή να διατηρήσουν την περια-
κρορριζική φλεγμονή42,155. Αναλογιζόμε-
νοι τα υψηλά ποσοστά επιτυχίας της εν-
δοδοντικής θεραπείας, είναι λογικό να
υποτεθεί ότι αυτό είναι κάτι που μπορεί
να επιτευχθεί κλινικά και ότι πιθανόν να
αρκεί για ένα θετικό αποτέλεσμα η μεί-
ωση του μικροβιακού φορτίου σε επίπεδα
συμβατά με την υγεία των περιακρορρι-
ζικών ιστών.
Συμπεράσματα
1. Η περιακρορριζική φλεγμονή οφείλε-
ται σε μικρόβια οργανωμένα σε βιοϋ-
μένια και όχι σε μεμονωμένους μικρο-
οργανισμούς.
2. Με τα υπάρχοντα χημικά και μηχανικά
μέσα είναι αδύνατον να εξαλειφθεί
πλήρως το μικροβιακό φορτίο από το
σύνθετο και περίπλοκο σύστημα των
ριζικών σωλήνων.
3. Πρέπει να πραγματοποιηθούν τόσο in
vitro όσο και in vivo μελέτες για την
ικανότητα εξουδετέρωσης των βιοϋμε-
νίων σε μοντέλα που να αντικατοπτρί-
ζουν τις πραγματικές συνθήκες.
4. Ο οδοντίατρος (γενικός και εξειδικευ-
μένος) που ασχολείται με την ενδοδον-
τία, δεν πρέπει να παρασύρεται από τις
εκστρατείες προώθησης των εταιριών
ως προς την ικανότητα των προϊόντων
τους να απομακρύνουν πλήρως τα μι-
κρόβια, και να τα υιοθετεί άκριτα στην
κλινική πράξη. Θα πρέπει να τηρεί
στάση αναμονής και να περιμένει να
ολοκληρωθεί επαρκής αριθμός κλινι-
κών μελετών.
5. Το ότι δεν απομακρύνονται πλήρως τα
μικρόβια δεν προοικονομεί την αποτυ-
χία της ενδοδοντικής θεραπείας.

6. Σκοπός είναι να μειωθεί το μικροβιακό
φορτίο σε επίπεδα που θα μπορούν να
τα αντιμετωπίσουν οι αμυντικοί μηχα-
νισμοί του ξενιστή. Ο κλινικός, λοιπόν,
οφείλει να τηρεί άσηπτες συνθήκες κα-
τά την ενδοδοντική θεραπεία και, με
την υποχρεωτική χρήση ελαστικού απο-
μονωτήρα και ισχυρής αναρρόφησης,
να προβαίνει σε πλήρη μηχανική και
χημική επεξεργασία των ριζικών σωλή-
νων, να τοποθετεί υδροξείδιο του ασβε-
στίου και τέλος να εμφράσει ερμητικά
το σύστημα των ριζικών σωλήνων.
Ανακοινώθηκε στο 15ο Παμπελοποννη-
σιακό Οδοντιατρικό Συνέδριο (Καλαμάτα
20-22 Ιουνίου 2014).
Υπόμνημα
Στη μεγαλύτερη διάρκεια της συγγραφής
της παρούσας εργασίας, είχαμε τη διαρκή
και ουσιαστική βοήθεια του εκλιπόντος
Αναπληρωτή Καθηγητή του Οδοντιατρικού
Τμήματος του ΕΚΠΑ, Γιώργου Σίσκου. Θα
τον θυμόμαστε πάντα ως τον ακούραστο
και χαμογελαστό Δάσκαλό μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Siqueira JF Jr: Microbiology of apical periodon-
titis. Στο Ørstavik D, Pitt Ford T: Essential En-
dodontology, 2nd ed., Blackwell Munksgaard
Ltd, Oxford, UK, 2008; pp. 135-96.
2. Miller WD: An introduction to the study of the
bacterio-pathology of the dental pulp. Dent Cos-
mos 1894; 36:505-28.
3. Kakehashi S, Stanley HR, Fitzgerald RJ: Τhe ef-
fects of surgical exposures of dental pulps in
germ-free and conventional laboratory rats. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol 1965; 20:340-9.
4. Sundqvist G: Bacteriological studies of necrotic
dental pulps. Umae Univ Odontological Disser-
tations 1976; 7:1-93.
5. SiqueiraJFJr,RôçasIN:Community as the unit
of pathogenicity: an emerging concept as to the
microbial pathogenesis of apical periodontitis.
Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol
Endod 2009; 107:870-8.
6. Nadell CD, Bassler BL, Levin SA: Observing bac-
teria through the lens of social evolution. J Biol
2008; 7:27.
7. Hall-Stoodley L, Costerton JW, Stoodley P: Bacte-
rial biofilms: from the natural environment to in-
fectious diseases. Nat Rev Microbiol 2004; 2:95-
108.
8. Costerton JW, Stewart PS, Greenberg EP: Bacterial
biofilms: a common cause of persistent infec-
tions. Science 1999; 284: 1318-22.
9. Costerton B: Microbial ecology comes of age and
joins the general ecology community. Proc Natl
Acad Sci USA 2004; 101:16983-4.
10. Siqueira,JF,Rôças,IN,RicucciD:Biofilms in
endodontic infection. Endodontic Topics 2010;
22:33-49.
11. Donlan RM, Costerton JW: Biofilms: survival
mechanisms of clinically relevant microorgan-
isms. Clin Microbiol Rev 2002; 15:167-93.
12. Carr GB, Schwartz RS, Schaudinn C, Gorur A,
Costerton JW: Ultrastructural examination of
failed molar retreatment with secondary apical
periodontitis: an examination of endodontic
biofilms in an endodontic retreatment failure. J
Endod 2009; 35:1303-9.
13. Dufour D, Leung V, Lévesque CM: Bacterial
biofilm: structure, function, and antimicrobial re-
sistance. Endodontic Topics 2010; 22:2-16.
14. Baumann MΑ, Beer R: Endodontology (ελλ. μτφ.
Θ.Α. Μαντάς, επιμ. Γ.Ι. Σίσκος), Thieme 2010.
σελ. 190.
15. Love RM: Biofilm–substrate interaction: from ini-
tial adhesion to complex interactions and biofilm
maturity. Endodontic Topics 2010; 22:50-7.
16. Donlan RM: Biofilms: microbial life on surfaces.
Emerg Infect Dis 2002; 8:881-90.
17. Svensäter G, Bergenholtz G: Biofilms in en-
dodontic infections. Endodontic Topics 2004;
9:27-36.
18. Kolenbrander PE, Andersen RN, Blehert DS, Eg-
land PG, Foster JS, Palmer RJ Jr: Communication
among oral bacteria. Microbiol Mol Biol Rev
2002; 66:486-505.
19. O'Toole G, Kaplan HB, Kolter R: Biofilm forma-
tion as microbial development. Annu Rev Micro-
biol 2000; 54:49-79.
20. Lee SF, Li YH, Bowden GH: Detachment of
Streptococcus mutans biofilm cells by an endoge-
nous enzymatic activity. Infect Immun 1996;
64:1035-8.
21. Tronstad L, Sunde PT: The evolving new under-
standing of endodontic infections. Endodontic
Topics 2003; 6:57-77.
22. Socransky SS, Haffajee AD: Dental biofilms: dif-
ficult therapeutic targets. Periodontology 2000
2002; 28:12-55.
23. Socransky SS, Haffajee AD: Periodontal microbial
ecology. Periodontology 2000 2005; 38:135-87.
24. Bowden GH: The microbial ecology of dental
caries. Microbial Ecol Health Dis 2000; 12:138-48.
25. Flemming HC, Wingender J: The biofilm matrix.
Nat Rev Microbiol 2010; 8:623-33.
26. Marsh PD: Dental plaque: biological significance
of a biofilm and community lifestyle. J Clin Peri-
odontol 2005; 32(Suppl 6):7-15.
27. SiqueiraJF,RôçasIN:Microbiology and Treat-
ment of Endodontic Infections. In: Cohen’s Path-
ways of the pulp, Hargreaves KM, Cohen S,
Berman LH, 10th ed. Mosby 2011; pp. 559-600.
28. Mota-Meira M, Lapointe G, Lacroix C, Lavoie
MC: MICs of mutacin B-Ny266, nisin A, van-
comycin, and oxacillin against bacterial patho-
gens. Antimicrob Agents Chemother 2000;
44:24-9.
29. Kreth J, Merritt J, Shi W, Qi F: Co-ordinated bac-
teriocin production and competence develop-
ment: a possible mechanism for taking up DNA
from neighbouring species. Mol Microbiol 2005;
57:392-404.
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
30. Jakubovics NS: Talk of the town: interspecies
communication in oral biofilms. Mol Oral Micro-
biol 2010; 25:4-14.
31. Davies DG, Parsek MR, Pearson JP, Iglewski BH,
Costerton JW, Greenberg EP: The involvement of
cell-to-cell signals in the development of a bac-
terial biofilm. Science 1998; 280:295-8.
32. Stewart PS, Franklin MJ: Physiological hetero-
geneity in biofilms. Nat Rev Microbiol 2008;
6:199-210.
33. Gilbert P, Das J, Foley I: Biofilm susceptibility to
antimicrobials. Adv Dent Res 1997; 11:160-7.
34. Johnson SA, Goddard PA, Iliffe C, Timmins B,
Rickard AH, Robson G, Handley PS: Compara-
tive susceptibility of resident and transient hand
bacteria to para-chloro-meta-xylenol and tri-
closan. J Appl Microbiol 2002; 93:336-44.
35. Chávez de Paz LE, Bergenholtz G, Dahlén G,
SvensäterG:Response to alkaline stress by root
canal bacteria in biofilms. International En-
dodontic Journal 2007; 40:344-55.
36. Stewart PS, Costerton JW: Antibiotic resistance of
bacteria in biofilms. Lancet 2001; 358:135-8.
37. Fux CA, Costerton JW, Stewart PS, Stoodley P:
Survival strategies of infectious biofilms. Trends
Microbiol 2005; 13:34-40.
38. Lewis K: Persister cells. Annu Rev Microbiol
2010; 64:357-72.
39. Lewis K: Multidrug tolerance of biofilms and per-
sister cells. Curr Top Microbiol Immunol 2008;
322:107-31.
40. SiqueiraJFJr,RôçasIN:Bacterial pathogenesis
and mediators in apical periodontitis. Braz Dent
J 2007; 18:267-80.
41. VeraJ,SiqueiraJFJr,RicucciD,LoghinS,Fer-
nándezN,FloresB,CruzAG:One- versus two-
visit endodontic treatment of teeth with apical
periodontitis: a histobacteriologic study. J Endod
2012; 38:1040-52.
42. Ricucci D, Siqueira JF Jr, Bate AL, Pitt Ford TR:
Histologic investigation of root canal-treated
teeth with apical periodontitis: a retrospective
study from twenty-four patients. J Endod 2009;
35:493-502.
43. MachadodeOliveiraJC,SiqueiraJFJr,Rôças
IN,BaumgartnerJC,XiaT,PeixotoRS,Rosado
AS:Bacterial community profiles of endodontic
abscesses from Brazilian and USA subjects as
compared by denaturing gradient gel elec-
trophoresis analysis. Oral Microbiol Immunol
2007; 22:14-8.
44. Chugal N, Wang JK, Wang R, He X, Kang M, Li J,
Zhou X, Shi W, Lux R: Molecular characteriza-
tion of the microbial flora residing at the apical
portion of infected root canals of human teeth. J
Endod 2011; 37:1359-64.
45. VengerfeldtV,ŠpilkaK,SaagM,PreemJK,Oop-
kaupK,TruuJ,MändarR:Highly diverse micro-
biota in dental root canals in cases of apical pe-
riodontitis (data of illumina sequencing). J
Endod 2014 Nov; 40:1778-83.
46. RôçasIN,HülsmannM,SiqueiraJFJr:Microor-
ganisms in root canal-treated teeth from a Ger-
man population. J Endod 2008; 34:926-31.
47. RôçasIN,SiqueiraJFJr,AboimMC,RosadoAS:
Denaturing gradient gel electrophoresis analysis
of bacterial communities associated with failed
endodontic treatment. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod 2004; 98:741-9.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 35
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
48. SiqueiraJFJr,RôçasIN:Polymerase chain reac-
tion-based analysis of microorganisms associated
with failed endodontic treatment. Oral Surg Oral
Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2004;
97:85-94.
49. Chavez de Paz LE: Redefining the persistent in-
fection in root canals: possible role of biofilm
communities. J Endod 2007; 33:652-62.
50. Sundqvist G, Figdor D: Life as an endodontic
pathogen. Endodontic Topics 2003; 6:3-28.
51. SiqueiraJFJr,RôçasIN:Diversity of endodontic
microbiota revisited. J Dent Res 2009; 88:969-81.
52. Siqueira JF, Rocas IN: Distinctive features of the
microbiota associated with different forms of api-
cal periodontitis. J Oral Microbiol 2009; 10:1-12.
53. SiqueiraJFJr,RôçasIN,CunhaCD,RosadoAS:
Novel bacterial phylotypes in endodontic infec-
tions. J Dent Res 2005; 84:565-9.
54. SiqueiraJFJr,RôçasIN,RosadoAS:Application
of denaturing gradient gel electrophoresis
(DGGE) to the analysis of endodontic infections.
J Endod 2005 Nov; 31:775-82.
55. SiqueiraJFJr,RôçasIN,RosadoAS:Investiga-
tion of bacterial communities associated with
asymptomatic and symptomatic endodontic in-
fections by denaturing gradient gel electrophore-
sis fingerprinting approach. Oral Microbiol Im-
munol 2004; 19:363-70.
56. RôçasIN,SiqueiraJFJr,AboimMC,RosadoAS:
Denaturing gradient gel electrophoresis analysis
of bacterial communities associated with failed
endodontic treatment. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod 2004: 98:741-9.
57. SakamotoM,RôçasIN,SiqueiraJFJr,BennoY:
Molecular analysis of bacteria in asymptomatic
and symptomatic endodontic infections. Oral Mi-
crobiol Immunol 2006; 21:112-22.
58. Tennert C, Fuhrmann M, Wittmer A, Karygianni
L, Altenburger MJ, Pelz K, Hellwig E, Al-Ahmad
A: New Bacterial Composition in Primary and
Persistent/Secondary Endodontic Infections with
Respect to Clinical and Radiographic Findings.
J Endod 2014; 40:670-7.
59. Hong BY, Lee TK, Lim SM, Chang SW, Park J,
Han SH, Zhu Q, Safavi KE, Fouad AF, Kum KY:
Microbial analysis in primary and persistent en-
dodontic infections by using pyrosequencing. J
Endod 2013; 39:1136-40.
60. SiqueiraJFJr,RôçasIN:Clinical implications and
microbiology of bacterial persistence after treat-
ment procedures. J Endod 2008; 34:1291-301.
61. RôçasIN,JungIY,LeeCY,SiqueiraJFJr:Poly-
merase chain reaction identification of microor-
ganisms in previously root-filled teeth in a South
Korean population. J Endod 2004; 30:504-8.
62. SiqueiraJFJr,RôçasIN,DebelianG,CarmoFL,
PaivaSS,AlvesFR,RosadoAS:Profiling of root
canal bacterial communities associated with
chronic apical periodontitis from Brazilian and
Norwegian subjects. J Endod 2008; 34:1457-61.
63. Rôças IN, Alves FR, Santos AL, Rosado AS,
SiqueiraJFJr:Apical root canal microbiota as
determined by reverse-capture checkerboard
analysis of cryogenically ground root samples
from teeth with apical periodontitis. J Endod
2010; 36:1617-21.
64. AlvesFR,SiqueiraJFJr,CarmoFL,SantosAL,
PeixotoRS,RôçasIN,RosadoAS:Bacterial com-
munity profiling of cryogenically ground samples
36 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
from the apical and coronal root segments of
teeth with apical periodontitis. J Endod 2009;
35:486-92.
65. Zakaria MN, Takeshita T, Shibata Y, Maeda H,
Wada N, Akamine A, Yamashita Y: Microbial
community in persistent apical periodontitis: a
16S rRNA gene clone library analysis. Int Endod
J 2015; 48:717-28.
66. Ramachandran Nair PN: Light and electron mi-
croscopic studies of root canal flora and periapi-
cal lesions. J Endod 1987 Jan; 13:29-39.
67. Ricucci D, Siqueira JF Jr: Biofilms and apical pe-
riodontitis: study of prevalence and association
with clinical and histopathologic findings. J
Endod 2010 Aug; 36:1277-88.
68. SiqueiraJFJr,RôçasIN,LopesHP:Patterns of
microbial colonization in primary root canal in-
fections. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral
Radiol Endod 2002; 93:174-8.
69. Parsek MR, Singh PK: Bacterial biofilms: an
emerging link to disease pathogenesis. Annu Rev
Microbiol 2003; 57:677-701.
70. Hall-Stoodley L, Stoodley P: Evolving concepts in
biofilm infections. Cell Microbiol 2009 Jul;
11:1034-43.
71. Friedman S: Expected outcomes in the preven-
tion and treatment of apical periodontitis. Ιn:
Ørstavik D, Pitt Ford T: Essential Endodontol-
ogy, 2nd ed, Oxford, UK, 2008, Blackwell
Munksgaard Ltd; pp. 408-69.
72. Ricucci D, Loghin S, Siqueira JF Jr: Exuberant
biofilm infection in a lateral canal as the cause of
short-term endodontic treatment failure: report
of a case. J Endod 2013; 39:712-8.
73. Nair PN: On the causes of persistent apical peri-
odontitis: a review. Int Endod J 2006; 39:249-81.
74. Ricucci D, Siqueira JF Jr: Recurrent apical peri-
odontitis and late endodontic treatment failure
related to coronal leakage: a case report. J
Endod 2011; 37:1171-5.
75. Craveiro MA, Fontana CE, de Martin AS, Bueno
CE: Influence of coronal restoration and root
canal filling quality on periapical status: clinical
and radiographic evaluation. J Endod 2015;
41:836-40.
76. LinLM,PasconEA,SkribnerJ,GänglerP,Lan-
gelandK:Clinical, radiographic, and histologic
study of endodontic treatment failures. Oral Surg
Oral Med Oral Pathol 1991; 71:603-11.
77. Nair PN, Sjögren U, Krey G, Kahnberg KE,
SundqvistG:Intraradicular bacteria and fungi in
root-filled, asymptomatic human teeth with ther-
apy-resistant periapical lesions: a long-term light
and electron microscopic follow-up study. J
Endod 1990; 16:580-8.
78. Kersten HW, Wesselink PR, Thoden Van Velzen
SK: The diagnostic reliability of the buccal radi-
ograph after root canal filling. Int Endod J 1987;
20:20–4.
79. Haapasalo M, Shen Y: Current therapeutic op-
tions for endodontic biofilms. Endodontic Topics
2010; 22:79-98.
80. Park E, Shen Y, Haapasalo M: Irrigation of the api-
cal root canal. Endodontic Topics 2012; 27:54-73.
81. Park E: Ultrasonics in endodontics. Endodontic
Topics 2013; 29:125-59.
82. Metzger Z, Solomonov M, Kfir A: The role of me-
chanical instrumentation in the cleaning of root
canals. Endodontic Topics 2013; 29:87-109.
83. Gründling GL, Zechin JG, Jardim WM, de
OliveiraSD,deFigueiredoJA:Effect of ultra-
sonics on Enterococcus faecalis biofilm in a
bovine tooth model. J Endod 2011; 37:1128-33.
84. PaivaSS,SiqueiraJFJr,RôçasIN,CarmoFL,
LeiteDC,FerreiraDC,RachidCT,RosadoAS:
Molecular microbiological evaluation of passive
ultrasonic activation as a supplementary disinfect-
ing step: a clinical study. J Endod 2013; 39:190-4.
85. Lin J, Shen Y, Haapasalo M: A comparative study
of biofilm removal with hand, rotary nickel-tita-
nium, and self-adjusting file instrumentation
using a novel in vitro biofilm model. J Endod
2013; 39:658-63.
86. Machado ME, Nabeshima CK, Leonardo MF,
Reis FA, Britto ML, Cai S: Influence of recipro-
cating single-file and rotary instrumentation on
bacterial reduction on infected root canals. Int
Endod J 2013; 46:1083-7.
87. MartinhoFC,GomesAP,FernandesAM,Fer-
reiraNS,EndoMS,FreitasLF,CamõesIC:Clin-
ical Comparison of the Effectiveness of Single-
file Reciprocating Systems and Rotary Systems
for Removal of Endotoxins and Cultivable Bac-
teria from Primarily Infected Root Canals. J
Endod 2014; 40:625-9.
88. Machado ME, Nabeshima CK, Leonardo MF,
Reis FA, Britto ML, Cai S: Influence of recipro-
cating single-file and rotary instrumentation on
bacterial reduction on infected root canals. Int
Endod J 2013; 46:1083-7.
89. SiqueiraJFJr,AlvesFR,VersianiMA,RôçasIN,
AlmeidaBM,NevesMA,Sousa-NetoMD:Correl-
ative bacteriologic and micro-computed tomo-
graphic analysis of mandibular molar mesial
canals prepared by self-adjusting file, reciproc, and
twisted file systems. J Endod 2013; 39:1044-50.
90. Martinho FC, Gomes BP: Quantification of en-
dotoxins and cultivable bacteria in root canal in-
fection before and after chemomechanical
preparation with 2.5% sodium hypochlorite. J
Endod 2008; 34:268-72.
91. AlvesFR,RôçasIN,AlmeidaBM,NevesMA,Zof-
foliJ,SiqueiraJFJr:Quantitative molecular and
culture analyses of bacterial elimination in oval-
shaped root canals by a single-file instrumenta-
tion technique. Int Endod J 2012; 45:871-7.
92. Dunavant TR, Regan JD, Glickman GN, Solomon
ES, Honeyman AL: Comparative evaluation of
endodontic irrigants against Enterococcus fae-
calis biofilms. J Endod 2006; 32:527-31.
93. Williamson AE, Cardon JW, Drake DR: Antimi-
crobial susceptibility of monoculture biofilms of
a clinical isolate of Enterococcus faecalis. J
Endod 2009; 35:95-7.
94. RôçasIN,SiqueiraJFJr,SantosKR:Association
of Enterococcus faecalis with different forms of
periradicular diseases. J Endod 2004; 30:315-20.
95. Sunde PT, Olsen I, Debelian GJ, Tronstad L: Mi-
crobiota of periapical lesions refractory to en-
dodontic therapy. J Endod 2002; 28:304-10.
96. SiqueiraJFJr,AlvesFR,RôçasIN:Pyrosequenc-
ing analysis of the apical root canal microbiota.
J Endod 2011; 37:1499-503.
97. Stojicic S, Shen Y, Haapasalo M: Effect of the
source of biofilm bacteria, level of biofilm matu-
ration, and type of disinfecting agent on the sus-
ceptibility of biofilm bacteria to antibacterial
agents. J Endod 2013; 39:473-7.

98. Chau NP, Chung NH, Jeon JG: Relationships be-
tween the antibacterial activity of sodium
hypochlorite and treatment time and biofilm age
in early Enterococcus faecalis biofilms. Int
Endod J 201; 48:782-9.
99. Shen Y, Stojicic S, Haapasalo M: Antimicrobial
efficacy of chlorhexidine against bacteria in
biofilms at different stages of development. J
Endod 2011; 37:657-61.
100. Kho P, Baumgartner JC: A comparison of the an-
timicrobial efficacy of NaOCl/Biopure MTAD
versus NaOCl/EDTA against Enterococcus fae-
calis. J Endod 2006; 32:652-5.
101. Johal S, Baumgartner JC, Marshall JG: Compari-
son of the antimicrobial efficacy of 1.3%
NaOCl/BioPure MTAD to 5.25% NaOCl/15%
EDTA for root canal irrigation. J Endod 2007;
33:48-51.
102. Sena NT, Gomes BP, Vianna ME, Berber VB,
Zaia AA, Ferraz CC, Souza-Filho FJ: In vitro an-
timicrobial activity of sodium hypochlorite and
chlorhexidine against selected single-species
biofilms. Int Endod J 2006; 39:878-85.
103. Dunavant TR, Regan JD, Glickman GN, Solomon
ES, Honeyman AL: Comparative evaluation of
endodontic irrigants against Enterococcus fae-
calis biofilms. J Endod 2006; 32:527-31.
104. Du T, Wang Z, Shen Y, Ma J, Cao Y, Haapasalo
M: Effect of long-term exposure to endodontic
disinfecting solutions on young and old Entero-
coccus faecalis biofilms in dentin canals. J Endod
2014; 40:509-14.
105. Giardino L, Ambu E, Savoldi E, Rimondini R,
Cassanelli C, Debbia EA: Comparative evaluation
of antimicrobial efficacy of sodium hypochlorite,
MTAD, and Tetraclean against Enterococcus
faecalis biofilm. J Endod 2007; 33:852-5.
106. Arias-MolizMT,Ferrer-LuqueCM,Espigares-
García M, Baca P: Enterococcus faecalis
biofilms eradication by root canal irrigants. J
Endod 2009; 35:711-4.
107. Wong DT, Cheung GS: Extension of bactericidal
effect of sodium hypochlorite into dentinal
tubules. J Endod 2014; 40:825-9.
108. Del Carpio-Perochena AE, Bramante CM, Duarte
MA, Cavenago BC, Villas-Boas MH, Graeff MS,
Bernardineli N, de Andrade FB, Ordinola-Zapata
R: Biofilm dissolution and cleaning ability of dif-
ferent irrigant solutions on intraorally infected
dentin. J Endod 2011; 37:1134-8.
109. Zou L, Shen Y, Li W, Haapasalo M: Penetration
of sodium hypochlorite into dentin. J Endod
2010 May; 36(5):793-6.
110. Huth KC, Quirling M, Maier S, Kamereck K,
Alkhayer M, Paschos E, Welsch U, Miethke T,
Brand K, Hickel R: Effectiveness of ozone against
endodontopathogenic microorganisms in a root
canal biofilm model. Int Endod J 2009; 42:3-13.
111. Estrela C, Estrela CR, Decurcio DA, Hollanda AC,
Silva JA: Antimicrobial efficacy of ozonated
water, gaseous ozone, sodium hypochlorite and
chlorhexidine in infected human root canals. Int
Endod J 2007; 40:85-93.
112. Hems RS, Gulabivala K, Ng YL, Ready D, Spratt
DA: An in vitro evaluation of the ability of ozone
to kill a strain of Enterococcus faecalis. Int
Endod J 2005; 38:22-9.
113. Stojicic S, Amorim H, Shen Y, Haapasalo M: Ex
vivo killing of Enterococcus faecalis and mixed
plaque bacteria in planktonic and biofilm culture
by modified photoactivated disinfection. Int
Endod J 2013; 46:649-59.
114. GarcezAS,NuñezSC,HamblimMR,SuzukiH,
RibeiroMS:Photodynamic therapy associated
with conventional endodontic treatment in pa-
tients with antibiotic-resistant microflora: a pre-
liminary report. J Endod 2010; 36:1463-6.
115. Wu D, Fan W, Kishen A, Gutmann JL, Fan B:
Evaluation of the antibacterial efficacy of silver
nanoparticles against Enterococcus faecalis
biofilm. J Endod 2014; 40:285-90.
116. Shrestha A, Shi Z, Neoh KG, Kishen A: Nanopar-
ticulates for antibiofilm treatment and effect of
aging on its antibacterial activity. J Endod 2010;
36:1030-5.
117. Shrestha A, Cordova M, Kishen A: Photoactivated
polycationic bioactive chitosan nanoparticles in-
activate bacterial endotoxins. J Endod 2015;
41(5):686-91.
118. Shrestha A, Kishen A: Antibiofilm efficacy of pho-
tosensitizer-functionalized bioactive nanoparti-
cles on multispecies biofilm. J Endod 2014;
40(10):1604-10.
119. Noiri Y, Katsumoto T, Azakami H, Ebisu S: Ef-
fects of Er:YAG laser irradiation on biofilm-
forming bacteria associated with endodontic
pathogens in vitro. J Endod 2008; 34:826-9.
120. Meire MA, Coenye T, Nelis HJ, De Moor RJ: Eval-
uation of Nd:YAG and Er:YAG irradiation, an-
tibacterial photodynamic therapy and sodium
hypochlorite treatment on Enterococcus faecalis
biofilms. Int Endod J 2012; 45:482-91.
121. LeonardoMR,Guillén-CaríasMG,PécoraJD,
ItoIY,SilvaLA:Er:YAG laser: antimicrobial ef-
fects in the root canals of dogs' teeth with pulp
necrosis and chronic periapical lesions. Pho-
tomed Laser Surg 2005; 23:295-9.
122. Christo JE, Zilm PS, Sullivan T, Cathro PR: Effi-
cacy of low concentrations of sodium hypochlo-
rite and low-powered Er,Cr:YSGG laser acti-
vated irrigation against an Enterococcus faecalis
biofilm. Int Endod J 2016; 49:279-86.
123. Neelakantan P, Cheng CQ, Mohanraj R, Sriraman
P, Subbarao C, Sharma S: Antibiofilm activity of
three irrigation protocols activated by ultrasonic,
diode laser or Er:YAG laser in vitro. Int Endod
J 2015; 48:602-10.
124. Du T, Shi Q, Shen Y, Cao Y, Ma J, Lu X, Xiong Z,
Haapasalo M: Effect of modified nonequilibrium
plasma with chlorhexidine digluconate against
endodontic biofilms in vitro. J Endod 2013;
39:1438-43.
125. Pan J, Sun K, Liang Y, Sun P, Yang X, Wang J,
Zhang J, Zhu W, Fang J, Becker KH: Cold plasma
therapy of a tooth root canal infected with ente-
rococcus faecalis biofilms in vitro. J Endod 2013;
39:105-10.
126. Du T, Ma J, Yang P, Xiong Z, Lu X, Cao Y: Eval-
uation of antibacterial effects by atmospheric
pressure nonequilibrium plasmas against Ente-
rococcus faecalis biofilms in vitro. J Endod 2012;
38:545-9.
127. Alves FR, Neves MA, Silva MG, Rôças IN,
SiqueiraJFJr:Antibiofilm and antibacterial ac-
tivities of farnesol and xylitol as potential en-
dodontic irrigants. Braz Dent J 2013; 24:224-9.
128. Koo H, Jeon JG: Naturally occurring molecules
as alternative therapeutic agents against cario-
genic biofilms. Adv Dent Res 2009; 21:63-8.
Το βιοϋμένιο στην ενδοδοντία
129. AlvesFR,SilvaMG,RôçasIN,SiqueiraJFJr:
Biofilm biomass disruption by natural substances
with potential for endodontic use. Braz Oral Res
2013; 27:20-5.
130. Gomes F, Teixeira P, Cerca N, Azeredo J, Oliveira
R: Effect of farnesol on structure and composi-
tion of Staphylococcus epidermidis biofilm ma-
trix. Curr Microbiol 2011; 63:354-9.
131. Xie Q, Johnson BR, Wenckus CS, Fayad MI, Wu
CD: Efficacy of berberine, an antimicrobial plant
alkaloid, as an endodontic irrigant against a
mixed-culture biofilm in an in vitro tooth model.
J Endod 2012; 38:1114-7.
132. Niazi SA, Clark D, Do T, Gilbert SC, Foschi F,
Mannocci F, Beighton D: The effectiveness of en-
zymic irrigation in removing a nutrient-stressed
endodontic multispecies biofilm. Int Endod J
2014; 47:756-68.
133. Niazi SA, Al-Ali WM, Patel S, Foschi F, Mannocci
F: Synergistic effect of 2% chlorhexidine com-
bined with proteolytic enzymes on biofilm dis-
ruption and killing. Int Endod J 2015; 48:1157-
67.
134. Lee JK, Chang SW, Perinpanayagam H, Lim SM,
Park YJ, Han SH, Baek SH, Zhu Q, Bae KS, Kum
KY: Antibacterial efficacy of a human β-defensin-
3 peptide on multispecies biofilms. J Endod 2013;
39:1625-9.
135. LeeJK,ParkYJ,KumKY,HanSH,ChangSW,
KaufmanB,JiangJ,ZhuQ,SafaviK,Spångberg
L: Antimicrobial efficacy of a human β-de-
fensin-3 peptide using an Enterococcus faecalis
dentine infection model. Int Endod J 2013;
46:406-12.
136. Figdor D, Gulabivala K: Survival against the odds:
microbiology of root canals associated with post-
treatment disease. Endodontic Topics 2008;
18:62-77.
137. Siqueira JF Jr: Aetiology of root canal treatment
failure: why well-treated teeth can fail. Int Endod
J 2001; 34:1-10.
138. Chávez de Paz LE: Development of a multi-
species biofilm community by four root canal
bacteria. J Endod 2012; 38:318-23.
139. Wu MK, Dummer PM, Wesselink PR: Conse-
quences of and strategies to deal with residual
post-treatment root canal infection. Int Endod J
2006; 39:343-56.
140. Ricucci D, Siqueira JF Jr: Fate of the tissue in lat-
eral canals and apical ramifications in response
to pathologic conditions and treatment proce-
dures. J Endod 2010; 36:1-15.
141. Ricucci D, Siqueira JF Jr: Apical actinomycosis as
a continuum of intraradicular and extraradicular
infection: case report and critical review on its in-
volvement with treatment failure. J Endod 2008;
34:1124-9.
142. Siqueira, JF: Periapical Actinomycosis and infec-
tion with Propionibacterium Propionicum. En-
dodontic Topics 2003; 6:78-95.
143. Subramanian K, Mickel AK: Molecular analysis
of persistent periradicular lesions and root ends
reveals a diverse microbial profile. J Endod 2009;
35:950-7.
144. Haapasalo M, Shen, Ricucci D: Reasons for per-
sistent and emerging post-treatment endodontic
disease. Endodontic Topics 2008; 18:31-50.
145. Kishen A: Periapical biomechanics and the role
of cyclic biting force in apical retrograde fluid
movement. Int Endod J 2005; 38:597-603.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 19-38, 2015 37
Χαΐνη & Ταμιωλάκης
146. Song M, Kim HC, Lee W, Kim E: Analysis of the
cause of failure in nonsurgical endodontic treat-
ment by microscopic inspection during endodon-
tic microsurgery. J Endod 2011; 37:1516-9.
147. Takemura N, Noiri Y, Ehara A, Kawahara T,
Noguchi N, Ebisu S: Single species biofilm-form-
ing ability of root canal isolates on gutta-percha
points. Eur J Oral Sci 2004; 112:523-9.
148. Moses PJ, Power DA, Jesionowski AM, Jenkinson
HF, Pantera EA Jr, Vickerman MM: Streptococcus
gordonii collagen-binding domain protein CbdA
may enhance bacterial survival in instrumented
root canals ex vivo. J Endod 2013; 39:39-43.
149. Kishen A, Sum CP, Mathew S, Lim CT: Influence
of irrigation regimens on the adherence of Ente-
rococcus faecalis to root canal dentin. J Endod
2008; 34:850-4.
150. Al-AhmadA,Ameen H, Pelz K, Karygianni L,
WittmerA,AndersonAC,SpitzmüllerB,Hellwig
38 E N D O D O N T O L O G I A 9: 19-38, 2015
E:Antibiotic resistance and capacity for biofilm
formation of different bacteria isolated from en-
dodontic infections associated with root-filled
teeth. J Endod 2014; 40:223-30.
151. PaquéF,BalmerM,AttinT,PetersOA:Prepara-
tion of oval-shaped root canals in mandibular
molars using nickel-titanium rotary instruments:
a micro-computed tomography study. J Endod
2010; 36:703-7.
152. Wolcott R, Dowd S: The role of biofilms: are we
hitting the right target? Plast Reconstr Surg 2011;
127:28-35.
153. Wilson CE, Cathro PC, Rogers AH, Briggs N, Zilm
PS: Clonal diversity in biofilm formation by En-
terococcus faecalis in response to environmental
stress associated with endodontic irrigants and
medicaments. Int Endod J 2015; 48:210-9.
154. Ran S, Wang J, Jiang W, Zhu C, Liang J: Assess-
ment of dentinal tubule invasion capacity of En-
terococcus faecalis under stress conditions ex
vivo. Int Endod J 2015; 48:362-72.
155. Nair PN: Endodontic biofilm, technology and
pulpal regenerative therapy: where do we go
from here? Int Endod J 2014; 47:1003-11.
Παρελήφθη 7/10/2015 - Ενεκρίθη 3/2/2016
Διεύθυνση για επικοινωνία:
Πάρις Ταμιωλάκης
Αμυκλών 41
11142 Λαμπρινή
Τηλ.: 210 2931472, 694 755 0504
e-mail: ptamiolakis@hotmail.com

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Υγρά μέσα αφαίρεσης
οδοντινικού επιχρίσματος
Ρ. Τζουρμανάς*, Α. Πάσιου*, Μ. Γεωργοπούλου**
Περίληψη
Οι σύγχρονες μέθοδοι επεξεργασίας και διαμόρφωσης του συ-
στήματος των ριζικών σωλήνων (ρ.σ.) οδηγούν στο σχηματισμό
ενός στρώματος οργανικού και ανόργανου υλικού στην επε-
ξεργασμένη οδοντινική επιφάνεια, που είναι γνωστό στη βι-
βλιογραφία ως οδοντινικό επίχρισμα (smear layer). Ιδιαίτερα
αμφιλεγόμενο ζήτημα αποτελεί ακόμη και σήμερα η παραμονή
ή όχι του επιχρίσματος αυτού. Στο πλαίσιο της προσπάθειας
για πλήρη καθαρισμό και τρισδιάστατη έμφραξη των ρ.σ., επι-
κρατέστερη και πιο τεκμηριωμένη φαίνεται να είναι η άποψη
που υποστηρίζει την απομάκρυνσή του. Για την αφαίρεση του
οδοντινικού επιχρίσματος έχουν κατά καιρούς προταθεί διά-
φορα μέσα, όπως χημικοί παράγοντες, υπέρηχοι, ακτινοβολία
λέιζερ, με πιο διαδεδομένα σήμερα στην κλινική πράξη τα χη-
μικά μέσα. Ωστόσο, παρά την πληθώρα των χημικών παραγόν-
των που διαθέτουμε σήμερα, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς
το χημικό μέσο που θα επιλεγεί και το πρωτόκολλο τελικού δια-
κλυσμού που θα εφαρμοσθεί. Σκοπός της παρούσας βιβλιογρα-
φικής ανασκόπησης είναι η καταγραφή και ανάλυση των
υγρών χημικών μέσων αφαίρεσης του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος, με ταυτόχρονη κριτική παρουσίαση των τελευταίων βιβλιο-
γραφικών δεδομένων.
Ενδοδοντολογία 9: 39-53, 2015
Λέξεις-κλειδιά
EDTA, οδοντινικό επίχρισμα, τελικός διακλυσμός, υγρά δια-
κλυσμών
* Οδοντίατρος.
** Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Εργαστήριο Ενδοδοντίας, Οδοντιατρικό
Τμήμα ΕΚΠΑ.
Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
Summary
Chemical agents for the removal of smear layer
R. Tzourmanas*, A. Pasiou*, M. Georgopoulou**
Current methods of instrumentation and shaping of the root canal
system produce a layer of organic and inorganic material on the
instrumented dentine surface called smear layer. The removal of
the smear layer remains a controversial issue in the field of en-
dodontics. Towards the effort to thorough cleaning and three-di-
mensional obturation of the root canals, most prevalent and well
documented seems to be the view that supports its removal. Var-
ious means, such as chemical agents, ultrasonics and laser radi-
ation, have been proposed in order to remove the smear layer.
Chemical agents appear to be the most popular in everyday clin-
ical practice. Researchers, in their effort to find a solution that
demonstrates all the required properties, have produced a big va-
riety of liquid chemical agents. Among them, EDTA, citric acid
and MTAD are the solutions that draw the most attention of both
researchers and clinicians. Their properties have been thoroughly
examined but only EDTA and citric acid are widely used in
everyday clinical practice. However, there is no consensus either
on the chemical agent that should be selected or the final irriga-
tion protocol that should be implemented. The purpose of this
literature review is the recording and analysis of the liquid chem-
ical agents that are used to remove smear layer and a critical pres-
entation of the latest literature data.
Endodontologia 9: 39-53, 2015
Key words
CA, EDTA, final irrigation, irrigants, MTAD, smear layer
* DDS.
** Associate Professor, Dept of Endodontics, Dental School of Athens
University.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 39
Τζουρμανάς και συν.
Εισαγωγή
Οι σύγχρονες μέθοδοι επεξεργασίας και
διαμόρφωσης του συστήματος των ριζι-
κών σωλήνων (ρ.σ.) σχηματίζουν στην
επεξεργασμένη οδοντική επιφάνεια ένα
στρώμα οργανικού και ανόργανου υλι-
κού, γνωστού στη διεθνή βιβλιογραφία
ως οδοντινικό επίχρισμα (smear layer)1-6.
Πρώτη αναφορά στη βιβλιογραφία γίνε-
ται από τους McComb και Smith το 19751,
τους οποίους ακολουθεί πληθώρα ερευ-
νητικών εργασιών με στόχο τη μελέτη των
χαρακτηριστικών και της κλινικής σημα-
σίας του οδοντινικού επιχρίσματος.
Το οδοντινικό επίχρισμα, λοιπόν, δημιουρ-
γείται μόνο στις περιοχές που έρχονται σε
επαφή με τα κοπτικά εργαλεία, τόσο από
εργαλεία χειρός όσο και από περιστρεφό-
μενα, ενώ δεν δημιουργείται από εργαλεία
μικρότερης σκληρότητας από εκείνη της
οδοντίνης. Οργανώνεται σε δύο στρώμα-
τα, ένα επιφανειακό και ένα μέσα στα
οδοντινοσωληνάρια2,4-5, παρουσιάζει άμο-
ρφη, κοκκώδη δομή7-9 και αποτελείται από
ξέσματα οδοντίνης, υγρά διακλυσμών,
υπολείμματα ζωντανού ή νεκρού πολφι-
κού ιστού, οδοντοβλαστικές αποφυάδες,
πρωτεΐνες τηγμένες λόγω υψηλής θερμο-
κρασίας, καθώς επίσης μικρόβια και πα-
ραπροϊόντα τους σε περιπτώσεις μολυσμέ-
νων ριζικών σωλήνων1,3-4.
Ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο ζήτημα αποτελεί
ακόμα και σήμερα στο χώρο της ενδοδον-
τίας η παραμονή ή όχι του οδοντινικού
επιχρίσματος πριν από την έμφραξη των
ρ.σ. Παρά τον διχασμό των απόψεων,
επικρατέστερη και περισσότερο τεκμη-
ριωμένη φαίνεται να είναι η άποψη που
τάσσεται υπέρ της αφαίρεσής του. Προς
αυτή την κατεύθυνση οδηγεί το γεγονός
ότι το οδοντινικό επίχρισμα:
• μπορεί να περιέχει μικρόβια ή προϊόν-
τα τους10-12 ικανά να επιβιώνουν και να
πολλαπλασιάζονται13-18,
• εμποδίζει τη διείσδυση, αναστέλλει ή
επιβραδύνει τη δράση των ενδορριζι-
κών φαρμάκων και απολυμαντικών πα-
ραγόντων1,8,10-11,19-26,
• μπορεί να επηρεάζει την πρόσφυση των
εμφρακτικών υλικών στα τοιχώματα
του ρ.σ.3-4,23,27-32.
40 E N D O D O N T O L O G I A 9: 39-53, 2015
Με τούτο λοιπόν το σκεπτικό, ιδιαίτερα
επιβεβλημένη κρίνεται η απομάκρυνσή
του σε περιπτώσεις δοντιών όπου το πε-
ριεχόμενο των ρ.σ. είναι μολυσμένο.
Έντονη ωστόσο συζήτηση υπάρχει και
ως προς τον ιδανικό τρόπο απομάκρυν-
σης του επιχρίσματος. Για την αφαίρεσή
του έχουν προταθεί κατά καιρούς πολλά
μέσα και τεχνικές, που συνοψίζονται σε
τρεις κατηγορίες:
1. χημικοί παράγοντες, μεμονωμένοι ή σε
συνδυαστικά πρωτόκολλα
2. υπέρηχοι (σε συνδυασμό συνήθως με
κάποιο διάλυμα διακλυσμών)
3. χρήση ακτινοβολίας laser
Τα χημικά μέσα φαίνεται να είναι αυτά
που έχουν τη μεγαλύτερη κλινική απο-
δοχή.
Σκοπός της παρούσας βιβλιογραφικής
ανασκόπησης είναι η καταγραφή και
ανάλυση των υγρών χημικών μέσων
αφαίρεσης του οδοντινικού επιχρίσματος
με ταυτόχρονη κριτική παρουσίαση των
τελευταίων βιβλιογραφικών δεδομένων.
Κύριο μέρος
Οι κυριότεροι χημικοί παράγοντες που
μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την
απομάκρυνση του οδοντινικού επιχρί-
σματος συνοψίζονται στον Πίνακα 1.
Έχοντας ως δεδομένο ότι το οδοντινικό
επίχρισμα αποτελείται τόσο από οργανι-
κά όσο και από ανόργανα συστατικά,
συμπεραίνουμε ότι οι χημικοί παράγον-
τες που θα χρησιμοποιηθούν θα πρέπει
να εμφανίζουν δυνατότητα δράσης έναντι
και των δύο υποστρωμάτων, ώστε να κα-
ταστεί δυνατή η διάλυσή τους. Επιπλέον
ένα ιδανικό υγρό διακλυσμών θα πρέπει
να εμφανίζει ιδιότητες όπως33-35:
• Ευρεία αντιμικροβιακή δράση έναντι
αναερόβιων και δυνητικά αναερόβιων
μικροβίων που οργανώνονται σε βιοϋ-
μένια.
• Διαλυτική ικανότητα έναντι οργανικών
και νεκρωτικών υπολειμμάτων ιστών.
• Ικανότητα αδρανοποίησης ενδοτοξινών.
• Πρόληψη σχηματισμού οδοντινικού
επιχρίσματος, αλλά και διάλυσή του
όπου αυτό σχηματίζεται.
• Καμιά ή μικρή επίδραση στο υπόστρω-
μα και στις μηχανικές ιδιότητες της
οδοντίνης.
• Βιοσυμβατότητα και χαμηλή συστημα-
τική τοξικότητα.
Μελέτες της μικροσκοπικής δομής του
οδοντινικού επιχρίσματος έδειξαν ότι αυ-
τό αποτελείται από πολύ μικρά μόρια, με
ιδιαίτερα μεγάλη αναλογία επιφάνειας
ως προς τη μάζα, γεγονός που το καθιστά
ευδιάλυτο σε οργανικά ή άλλα οξέα και
σε χηλικούς παράγοντες36. Η αποτελε-
σματικότητα όλων εξαρτάται από πληθώ-
ρα παραγόντων που σχετίζονται με:
• τα χαρακτηριστικά του διαλύματος
(συγκέντρωση, pH, επιφανειακή τάση),
• το πρωτόκολλο διακλυσμού (χρόνος
εφαρμογής, όγκος διαλύματος, ενεργο-
ποίηση διαλύματος διακλυσμού, μέγε-
θος βελόνας και βάθος διείσδυσης),
• τα ανατομικά χαρακτηριστικά του εκά-
στοτε δοντιού (σκληρότητα οδοντίνης,
μήκος ρίζας, μορφολογία ρ.σ.)37-40.
Η ικανότητα των διαφόρων παραγόντων
να απομακρύνουν το οδοντινικό επίχρι-
σμα ή να απομεταλλικοποιούν την οδον-
τίνη έχει εξετασθεί με διάφορα μέσα και
τεχνικές, όπως με 1) μελέτες μέτρησης
της μικροσκληρότητας, 2) μελέτες ανάλυ-
σης μέσω του ηλεκτρονικού μικροσκοπί-
ου (SEM), 3) μελέτες φασματογραφίας,
και άλλες. Ωστόσο, στο δρόμο προς την
αναζήτηση ενός ιδανικού υγρού διακλυ-
σμών, τα ερευνητικά μοντέλα αυτά κα-
θαυτά, αλλά και οι μεθοδολογίες αξιολό-
γησης των αποτελεσμάτων, παρουσιά-
ζουν σημαντικά προβλήματα, σε βαθμό
που δυσχεραίνουν την εξαγωγή συμπερα-
σμάτων ικανών να μεταφερθούν με
ασφάλεια στην κλινική πράξη. Έτσι μπο-
ρούν να αναφερθούν41-42.
• Ο μη επαναλήψιμος χαρακτήρας των
περισσότερων ερευνητικών μοντέλων.
• Οι πειραματικές συνθήκες, που διαφέ-
ρουν σημαντικά από τις κλινικές (εργα-
στηριακά είναι δυνατόν να γίνει εφαρ-
μογή μεγάλων ποσοτήτων των διαλυμά-
των σε στενή επαφή με τα οδοντινικά
τοιχώματα, κάτι αδύνατο να επιτευχθεί
στην κλινική πράξη, ιδίως σε στενούς
και κεκαμμένους ρ.σ.).
 Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος

Πίνακας 1 γανικού υλικού και εξιδρώματος αδρανο-

ποιείται: αδυνατεί να απομακρύνει το
EDTA και ΚΥΡΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ οδοντινικό επίχρισμα, διαλύει μόνο το
παράγωγά του
οργανικό του υπόστρωμα, ενώ δεν ασκεί
EDTA Αιθυλο-διαµινο-τετραοξικό οξύ καμία επίδραση στα ανόργανα συστατικά
REDTA EDTA 17% Cetyl-tri-methyl ammonium bromide του. Αυτό επιβάλλει τη συνεχή ανανέωση
EDTAC EDTA 15% Cetyl-tri-methyl ammonium bromide του45-50. Άλλα μειονεκτήματα είναι η τοξι-
EDTA-T EDTA 17% Sodium lauryl ether sulfate κότητά του51 και η πιθανότητα πρόκλησης
EGTA Αιθυλενογλυκολο-δις-(β-αµινο-αιθυλυ- αλλεργικών αντιδράσεων. Επιπλέον, έχει
λαιθερο)-N,N,N',N'- τετραοξικό οξύ
αποδειχθεί ότι το NaOCl μειώνει σημαν-
SmearClear EDTA 17% 2 επιφανειοδραστικοί παράγοντες
τικά τη μικροσκληρότητα της οδοντίνης,
Qmix EDTA 17% 2% CHX + 1 επιφανειοδραστικό παράγοντα
το μέτρο ελαστικότητας και την αντοχή
Calcinase Εδετικό νάτριο 17% Sodium hydroxide
της στην κάμψη, κατάσταση απόλυτα
CDTA trans-1,2-Διαµινο-κυκλοεξανο-
N,N,N',N'-τετραοξικό οξύ 1% εξαρτώμενη από τη συγκέντρωση και το
Tubulicid 3g Δινατρικό άλας EDTA 50% Citric Acid συνολικό χρόνο εφαρμογής του52-58. Επο-
Largal Ultra EDTA 15 % 0,75 % cetrimide + Sodium Hydroxide μένως, όσο αυξάνονται αυτές οι μεταβλη-
Hypaque EDTA 17 % 5% NaOCl + Hypaque τές τόσο πιο επιβλαβής είναι η επίδραση
Decal Οξικό οξύ 5,3% 0,06% cetrimide + 4,6% ammonium στις μηχανικές ιδιότητες της οδοντίνης.
oxyl-acetate Κρίνεται λοιπόν αναγκαία η χρήση υπο-
χλωριώδους νατρίου χαμηλότερης συγ-
ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΟΞΕΑ ΤΕΤΡΑΚΥΚΛΙΝΕΣ ΑΛΛΑ ΔΙΑΛΥΜΑΤΑ
κέντρωσης, ώστε οι τελικά συσσωρευμέ-
Κιτρικό οξύ MTAD BDA (Salvizol) νες επιδράσεις στο υπόστρωμα της οδον-
Πολυακρυλικό οξύ Μινοκυκλίνη HEBP τίνης να είναι κατά το δυνατόν περιορι-
Γαλακτικό οξύ Δοξυκυκλίνη OPW σμένες. Άλλωστε, έχει αποδειχθεί ερευ-
Ταννικό οξύ Υδροχλωρική τετρακυκλίνη Marticaria recutita νητικά ότι μικρότερες συγκεντρώσεις
Μαλεϊκό οξύ Tetraclean Melaleuca alternifolia NaOCl διατηρούν την αντιμικροβιακή
Φωσφορικό οξύ και καθαριστική ικανότητα του διαλύμα-
τος, με τις όποιες αμελητέες διαφορές να
μπορούν να εξισωθούν μέσα από μεταβο-
• Με τις μεγάλες μεγεθύνσεις που συνή- της (παρουσία σκληρωτικής οδοντίνης, λή του όγκου και του χρόνου διακλυσμού
θως χρησιμοποιούνται, αξιολογείται τε- περιοχές όπου δεν είχε εξαρχής σχηματι- κατά τη ΧΜΕ59-62.
λικά η κατάσταση μιας πολύ μικρής και στεί οδοντινικό επίχρισμα κ.ά.). Θα ακο- Έτσι, το ενδιαφέρον των ερευνητών
περιορισμένης περιοχής του ρ.σ., η λουθήσει η ανάλυση των κυριότερων στράφηκε προς άλλες κατευθύνσεις και
οποία δεν είναι πάντα αντιπροσωπευ- υγρών διακλυσμών. το 1957 παρουσιάζονται για πρώτη φορά
τική της κατάστασης που επικρατεί στο στο χώρο της ενδοδοντίας από τον Ny-
αντίστοιχο τριτημόριο. NaOCl gaard-Ostby63 οι χηλικοί παράγοντες, με
• Στην αξιολόγηση είναι ιδιαίτερα έντονο εκπρόσωπο το αιθυλο-διαμινο-τετρα-οξι-
το υποκειμενικό στοιχείο του ερευνητή, Στο χώρο της ενδοδοντίας χρησιμοποιεί- κό οξύ (EDTA) σε διάλυμα συγκέντρω-
αφού σε πολλές μεθοδολογίες αξιολό- ται από τις αρχές του 1920 ως βασικό σης 15% και pH 7,3. Αρχικός σκοπός
γησης το τελικό αποτέλεσμα εξαρτάται υγρό διακλυσμών το υποχλωριώδες νά- ήταν η χρήση του στην επεξεργασία στε-
από την προσωπική του κρίση. τριο. Χρησιμοποιείται τόσο κατά τη χημι- νών και ενασβεστιωμένων ρ.σ., στη βάση
Για τους λόγους αυτούς, παράλληλα με κομηχανική επεξεργασία όσο και κατά το αυτή όμως γεννήθηκε και το σκεπτικό ότι
την αναζήτηση του ιδανικού υγρού δια- τελικό πρωτόκολλο διακλυσμού, συμπλη- ένας χηλικός παράγοντας θα μπορούσε
κλυσμών, πρέπει να γίνει προσπάθεια για ρωματικά με άλλα διαλύματα, για την να πετύχει τη μαλάκυνση της ριζικής
ανεύρεση ενός καλύτερου πειραματικού απομάκρυνση του οδοντινικού επιχρί- οδοντίνης, να διαλύσει το οδοντινικό επί-
μοντέλου, ο χαρακτήρας του οποίου θα σματος σε συγκεντρώσεις που ποικίλλουν χρισμα και τέλος να αυξήσει τη διαπερα-
είναι αντικειμενικός, επαναλήψιμος, κον- από 0,5% έως 6%. Χαρακτηρίζεται από τότητα των οδοντινοσωληναρίων.
τά στις κλινικές συνθήκες και θα επιτρέ- ικανοποιητική αντιμικροβιακή δράση και Ο όρος χήληση αναφέρεται στη φυσικο-
πει την αξιολόγηση μεγαλύτερης επιφά- διαλυτική ικανότητα έναντι οργανικών χημική διαδικασία που προωθεί την
νειας της οδοντίνης, δίνοντας μεγαλύτερη ιστών, πολφικών υπολειμμάτων και νε- πρόσληψη πολυδύναμων κατιόντων από
έμφαση στα επιμέρους χαρακτηριστικά κρωτικών ιστών43-45. Όμως παρουσία ορ- συγκεκριμένες χημικές ουσίες. Όσον

Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 41
Τζουρμανάς και συν.
αφορά την οδοντίνη της ρίζας, ο παρά-
γοντας χήλησης αντιδρά με τα κατιόντα
ασβεστίου (Ca2+) στους κρυστάλλους
υδροξυαπατίτη και μπορεί να προκαλέ-
σει αλλαγές στη μικροδομή της οδοντίνης
και την αναλογία Ca: P. Πιο συγκεκριμέ-
να,οι χηλικοί παράγοντες διαταράσσουν
την ισορροπία ιόντων Ca:P μεταξύ οδον-
τίνης και υγρού περιβάλλοντος, εξαναγ-
κάζοντας την οδοντίνη να απελευθερώσει
περισσότερα Ca2+ προκειμένου να απο-
κατασταθεί ξανά η ισορροπία64-65.
EDTA
Το αιθυλο-διαμινο-τετρα-οξικό οξύ, ή
EDTA, αποτελεί τον πιο διαδεδομένο
παράγοντα χήλησης στο χώρο της ενδο-
δοντίας. Εισήχθη στην κλινική οδοντια-
τρική από τον Nygaard-Ostby το 1957, σε
διάλυμα με pH 7,3, αποτελούμενο από
άλας δινατρικού EDTA 15%, απεσταγμέ-
νο νερό και 5Μ υδροξείδιο του νατρίου.
Το EDTA αντιδρά με τα Ca2+ στους κρυ-
στάλλους υδροξυαπατίτη της οδοντίνης,
με αποτέλεσμα την απομεταλλικοποί-
ηση37,66 και κατ’ επέκταση τη μαλάκυνσή
της, τη διεύρυνση των στομίων των οδον-
τινοσωληναρίων και την αύξηση της
οδοντινικής διαπερατότητας10. Μπορεί να
χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά στην
αφαίρεση του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος1,37,45,48,66 που σχηματίζεται κατά την
προπαρασκευή των ρ.σ., αντιδρώντας και
διαλύοντας μόνο τα ανόργανα συστατικά
του, ενώ δεν ασκεί καμία επίδραση στο
οργανικό υπόστρωμα67. Εμφανίζει περιο-
ρισμένη αντιμικροβιακή δράση, που
οφείλεται στη χήληση των κατιόντων της
εξωτερικής μεμβράνης των βακτηρίων68-70
και διατηρείται μέχρι να αντιδράσει πλή-
ρως με τα μεταλλικά ιόντα.
Οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν
τη δράση του είναι το pH, η συγκέντρωση
και ο χρόνος εφαρμογής του71-72. Ο όγκος
του διαλύματος δεν φαίνεται να είναι εξί-
σου σημαντικός με τις υπόλοιπες παραμέ-
τρους, με τους προτεινόμενους όγκους να
ποικίλλουν από 1-10 mL. Οι Mello et al.39
έδειξαν το 2008 ότι η χρήση 5 ml EDTA
17 % δεν είχε στατιστικά σημαντικές δια-
42 E N D O D O N T O L O G I A 9: 39-53, 2015
φορές με τα 10 ml και τα 15 ml, και ότι
παρείχε ικανοποιητική αφαίρεση του
οδοντινικού επιχρίσματος. Τα αποτελέ-
σματα αυτά συμφωνούν με αντίστοιχη
έρευνα των Crumpton et al.73, που έδει-
ξαν ότι διάλυμα EDTA 17% είναι το ίδιο
αποτελεσματικό σε 1 ml, 3 ml ή 10 ml.
Το pH των διαλυμάτων παίζει καθοριστι-
κό ρόλο στην αποτελεσματικότητα, μέσω
μεταβολών που επιφέρει στη διαθεσιμό-
τητα Ca2+ στο διάλυμα. Σε υψηλές τιμές
pH, τα διαθέσιμα προς χήληση Ca2+ από
τον υδροξυαπατίτη μειώνονται, ενώ ταυ-
τόχρονα η ικανότητα χήλησης του EDTA
ενισχύεται λόγω της αυξημένης αναλο-
γίας ιοντισμένων και μη ιοντισμένων μο-
ρίων στο διάλυμα. Αντίστοιχα, σε χαμη-
λές τιμές pH, η χήληση είναι λιγότερο
αποτελεσματική λόγω του μειωμένου
αριθμού ιοντισμένων μόριων37,66. Οι βέλ-
τιστες τιμές pH κυμαίνονται μεταξύ 6-
1074, με τα περισσότερα εμπορικά σκευά-
σματα να έχουν μέσο pH = 7,3. Οι Serper
και Calt75 έδειξαν ότι αύξηση του pH από
7,5 σε 9 οδηγεί σε αυξημένη απομεταλλι-
κοποίηση της οδοντίνης, ενώ διαλύματα
EDTA με ουδέτερο pH φαίνεται ότι
έχουν πιο επιθυμητή δράση και ότι είναι
πιο ανεκτά από τους ιστούς76.
Δεν υπάρχει καθολικά αποδεκτή άποψη
όσον αφορά τη συγκέντρωση του διαλύ-
ματος, με τους περισσότερους ερευνητές
να προτείνουν τιμές 15-17%8,37,39,66,77,78. Σε
μελέτη τους. οι Sen et al. το 200979 δεν
βρήκαν στατιστικά σημαντική διαφορά
στην απομάκρυνση του οδοντινικού επι-
χρίσματος όταν συνέκριναν διαλύματα
5%, 10% και 15%, και πρότειναν τη χρή-
ση χαμηλότερων συγκεντρώσεων για την
αποφυγή εκτεταμένης διάβρωσης. Αντί-
θετα, άλλοι υποστηρίζουν ότι σε υψηλό-
τερες συγκεντρώσεις επιτυγχάνεται κα-
λύτερη απομάκρυνση του οδοντινικού
επιχρίσματος75, παράλληλα όμως η ποσό-
τητα του P που απελευθερώνεται από την
οδοντίνη είναι σημαντικά μεγαλύτερη,
εντείνοντας τη διάβρωση75,79,80. Η παρά-
μετρος της συγκέντρωσης, όμως, πρέπει
πάντοτε να εξετάζεται σε συνδυασμό με
τη μεταβλητή του χρόνου. Όπως έδειξαν
οι Perez και Rouqueyrol-Pourcel80, δια-
κλυσμοί με EDTA 8% για 3 min ήταν εξί-
σου αποτελεσματικοί με διάλυμα 15%
EDTA για 1 min, με τη συγκέντρωση 8%
να προκαλεί μικρότερης έκτασης διαβρω-
τικά φαινόμενα. Τη χρήση χαμηλότερων
συγκεντρώσεων υποστηρίζουν και άλλοι
ερευνητές, λόγω της χαμηλότερης κυττα-
ροτοξικότητας τους, ώστε να προλαμβά-
νονται κατά το δυνατόν οι βλαπτικές επι-
δράσεις στους περιακρορριζικούς ιστούς,
σε πιθανή έξοδο του υγρού πέρα από το
ακρορρίζιο81-84.
Ομοφωνία όμως δεν υπάρχει και ως προς
το χρόνο που ο παράγοντας χήλησης πρέ-
πει να μείνει σε επαφή με τα τοιχώματα
του ρ.σ. Οι αναφορές ποικίλλουν από 1 μέ-
χρι και 15 min85-88. Έτσι, οι Goldberg και
Spielberg υποστήριξαν το 198289 ότι για να
επιτευχθεί ικανοποιητική απομάκρυνση
απαιτείται χρόνος εφαρμογής περίπου 15
min. Ένα έτος μετά, οι Yamada et al.8
υποστηρίζουν ότι λίγα δευτερόλεπτα αρ-
κούν για να αφαιρεθεί επαρκώς το οδον-
τινικό επίχρισμα. Με τη διαπίστωση ότι η
μεταβλητή του χρόνου σχετίζεται άμεσα
τόσο με την καθαρότητα των τοιχωμάτων
όσο και με τις μεταβολές στο υπόστρωμα
της οδοντίνης, οι περισσότεροι ερευνητές
άρχισαν να προτείνουν χρόνους που κυ-
μαίνονταν μεταξύ 1 και 5 min28,90.
Με την αύξηση της χρονικής διάρκειας
των διακλυσμών, μπορεί να επιτυγχάνε-
ται πιο καθαρό αποτέλεσμα, αυξάνεται
όμως σημαντικά και ο βαθμός απομεταλ-
λικοποίησης της οδοντίνης75. Σε μελέτη
τους, οι Calt και Serper37 έδειξαν ότι αύ-
ξηση του χρόνου από 1 σε 10 λεπτά οδή-
γησε σε έντονη διάβρωση της περισωλη-
νώδους και μεσοσωληνώδους οδοντίνης,
και υποστήριξαν ότι χρόνος εφαρμογής
της τάξης του 1 min είναι αρκετός για να
αφαιρεθεί το οδοντινικό επίχρισμα. Πα-
ρομοίως, οι Sayin et al.91 έδειξαν ότι αύ-
ξηση του χρόνου από 1 σε 5 λεπτά προ-
καλεί σημαντικά μεγαλύτερη απομάκρυν-
ση Ca2+ από τη ριζική οδοντίνη με ό,τι συ-
νέπειες μπορεί αυτό να επιφέρει στη συγ-
κόλληση και πρόσφυση φυραμάτων και
κονιών, αλλά και στις μηχανικές ιδιότητες
της οδοντίνης. Όλα τα παραπάνω, σε
συνδυασμό με το γεγονός ότι οι υψηλότε-

ρες ποσότητες Ca2+ απελευθερώνονται
μόλις τα τρία πρώτα λεπτά της δράσης
του EDTA87,92, οδηγούν στο συμπέρασμα
ότι δεν απαιτείται μεγάλος χρόνος δια-
κλυσμών για να επιτευχθεί το επιθυμητό
αποτέλεσμα (απομάκρυνση οδοντινικού
επισχρίσματος και διάνοιξη οδοντινοσω-
ληναρίων). Με αυτό συμφωνεί και η
έρευνα των Scelza et al.77, που έδειξε ότι
αύξηση του χρόνου από 3 σε 15 min δεν
συνεπάγεται απαραίτητα και μεγαλύτερο
αριθμό ανοιχτών οδοντινοσωληναρίων.
Στην πιο πρόσφατη βιβλιογραφία λοιπόν,
οι επικρατέστεροι χρόνοι κυμαίνονται
μεταξύ 1 και 3 min39,73,77,78,88,93,94. Οι Kuah
et al.95 έδειξαν ότι δεν υπάρχει στατιστικά
σημαντική διαφορά στην απομάκρυνση
του επιχρίσματος όσον αφορά στη χρήση
17% EDTA για 1 και 3 λεπτά αντίστοιχα,
ενώ οι Teixeira et al.93 έδειξαν ότι το 1 λε-
πτό δεν είναι αρκετό για την απομάκρυν-
ση του οδοντινικού επιχρίσματος από το
ακρορριζικό τριτημόριο, προτείνοντας
χρόνους της τάξης των 2-3 λεπτών. Επί-
σης, σε μελέτη των Saito et al.96 φάνηκε
ότι σε χρόνους μικρότερους από 1 λεπτό
η απομάκρυνση του οδοντινικού επιχρί-
σματος ήταν σημαντικά μειωμένη. Γίνεται
λοιπόν αντιληπτό ότι στη λογική της μι-
κρότερης βλαπτικής επίδρασης στην
οδοντίνη, πιο αποδεκτή χρονική διάρκεια
διακλυσμών φαίνεται να είναι τα 2-3 λε-
πτά. Στις περισσότερες μελέτες από τις
οποίες εξάγονται αυτά τα συμπεράσματα
έγινε χρήση ουδέτερου διαλύματος ED-
TA συγκεντρώσεων 15-17%. Επειδή η
παράμετρος του χρόνου πρέπει να συνε-
ξετάζεται με αυτές της συγκέντρωσης και
του pH, είναι ευνόητο ότι ο χρόνος θα
πρέπει να προσαρμόζεται στις εκάστοτε
μεταβολές αυτών των μεταβλητών. Ιδιαί-
τερη προσοχή πρέπει επίσης να δίνεται
κατά τη χρήση του EDTA σε νεαρά άτο-
μα, όπου, λόγω διαφορών στο δομικό
υπόστρωμα της οδοντίνης, ο χρόνος θα
πρέπει να είναι σημαντικά μικρότερος
για να αποφευχθούν εκτεταμένα διαβρω-
τικά φαινόμενα37.
Το γεγονός ότι δεν υπάρχει υγρό διακλυ-
σμών που να αφαιρεί ταυτόχρονα και
αποτελεσματικά τα οργανικά και τα
Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
ανόργανα συστατικά οδήγησε πολλούς
ερευνητές στο να υποστηρίξουν τη συν-
δυαστική χρήση EDTA και υποχλωριώ-
δους νατρίου (NaOCl) (0,5-5,25%) στον
τελικό διακλυσμό, για την αποτελεσματι-
κότερη απομάκρυνση του οδοντινικού
επιχρίσματος5,8,27,33,37,39,45,48,54,57,66,67,78,79,93,97-104.
Με αυτό τον τρόπο, τόσο το αντιμικρο-
βιακό όσο και το καθαριστικό αποτέλε-
σμα που επιτυγχάνεται είναι καλύτερο
από εκείνο που θα παρείχε κάθε διάλυμα
μόνο του67,100,101. Ωστόσο, παρατηρήθηκε
πως τούτο το συνδυαστικό πρωτόκολλο
επιφέρει μεταβολές στις μηχανικές ιδιό-
τητες της οδοντίνης (ελαστικότητα, μικρο-
σκληρότητα, αντοχή στην κάμψη) και αυ-
ξημένα διαβρωτικά φαινόμενα στα τοι-
χώματα των ρ.σ.45,50,86,91,100,105.
Το EDTA δρα στα ανόργανα συστατικά
του οδοντινικού επιχρίσματος, προκαλών-
τας απασβεστίωση της μεσοσωληνώδους
και περισωληνώδους οδοντίνης, και αφή-
νει εκτεθειμένη την οργανική της μήτρα.
Η επακόλουθη χρήση του NaOCl διαλύει
το κολλαγόνο και αφήνει τα στόμια των
ρ.σ. ανοιχτά και εκτεθειμένα45,48,50,57. Στην
αλληλεπίδραση αυτή, καθοριστικό ρόλο,
πέρα από τις παραμέτρους του διαλύμα-
τος EDTA, παίζει και η συγκέντρωση του
NaOCl. Μελέτη των Rajasingham et al.106
έδειξε ότι τελικός διακλυσμός με NaOCl
5% μετά από EDTA 17% προκαλεί στα-
τιστικά σημαντική καταπόνηση της οδον-
τικής επιφάνειας σε σχέση με τη χρήση
NaOCl 3%, καταδεικνύοντας έτσι την
ανάγκη χρήσης NaOCl σε χαμηλότερη πε-
ριεκτικότητα. Παρομοίως, οι Niu et al.100
έδειξαν ότι χρήση NaOCl 6% σε συνδυα-
σμό με EDTA 15% επιταχύνει την αφαί-
ρεση του οδοντινικού επιχρίσματος αλλά
παράλληλα οδηγεί και σε αυξημένη διά-
βρωση της περισωληνώδους και μεσοσω-
ληνώδους οδοντίνης. Ιδιαίτερο ενδιαφέ-
ρον παρουσιάζει το γεγονός ότι δεν πα-
ρατηρήθηκε αντίστοιχα αξιοσημείωτη
επίδραση στην οδοντίνη όταν έγινε δια-
κλυσμός μόνο με EDTA 17%57-58, οδηγών-
τας στο συμπέρασμα ότι οι μεταβολές αυ-
τές δεν συσχετίζονται άμεσα με την απο-
μεταλλικοποίηση που προκαλεί το EDTA
κατά τον τελικό διακλυσμό.
Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να τονί-
σουμε και την αλληλεπίδραση των δυο
αυτών διαλυμάτων μεταξύ τους. Το ED-
TA διατηρεί την ικανότητα χήλησης όταν
αναμειχθεί με NaOCl, δηλαδή την ικανό-
τητα σύνδεσης με το Ca2+ των κρυστάλ-
λων υδροξυαπατίτη76. Ωστόσο, το EDTA
αντιδρά ισχυρά με το υποχλωριώδες νά-
τριο, μειώνοντας άμεσα το διαθέσιμο Cl¯
στο διάλυμα, με αποτέλεσμα να μειώνει
σημαντικά την αντιμικροβιακή και διαλυ-
τική του δράση έναντι βακτηρίων και νε-
κρωτικών ιστών33,45,76,107.
Εξάγεται λοιπόν το συμπέρασμα ότι τα
NaOCl και EDTA είναι προτιμότερο να
εφαρμόζονται χωριστά76. Όμως ποιο διά-
λυμα πρέπει να χρησιμοποιείται τελευ-
ταίο; Αν το τελικό υγρό διακλυσμών είναι
το EDTA τότε ένα στρώμα κολλαγόνου
παραμένει στα τοιχώματα του ρ.σ. και
στα στόμια των οδοντινοσωληναρίων48,100.
Ωστόσο, το κολλαγόνο είναι σημαντικό
για την προσκόλληση των βακτηρίων,
συμπεριλαμβανομένου του E. faecalis108-110.
Επίσης, το EDTA παραμένει ενεργό μέ-
σα στο ρ.σ. ακόμη και μετά το πέρας των
διακλυσμών, σε ελάχιστες βέβαια ποσό-
τητες. Σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς
των Pawlicka et al. ότι η δράση του διαρ-
κεί μέχρι και πέντε μέρες, είναι πλέον ευ-
ρέως αποδεκτό ότι η δράση του είναι αυ-
τοπεριοριζόμενη, δεν διαπερνά διάχυτα
την οδοντίνη63, αλλά αντιδρά με το 73%
περίπου των διαθέσιμων ανόργανων
στοιχείων της οδοντίνης και σχηματίζει
ισορροπία μέσα σε διάστημα 7 ωρών111.
Παρ’ όλα αυτά, δεν μπορεί να αποκλει-
στεί με βεβαιότητα το ενδεχόμενο πρό-
κλησης βλάβης στην οδοντίνη. Για να
προληφθεί αυτή η συνεχιζόμενη δραστη-
ριότητα, είναι απαραίτητο να εξασφαλι-
σθεί ότι η δράση του διαλύματος έχει ου-
δετεροποιηθεί πριν λάβει χώρα η τελική
έμφραξη των ρ.σ.76. Επομένως, καλό θα
ήταν το στάδιο αυτό να ολοκληρώνεται με
άφθονους διακλυσμούς με διάλυμα χαμη-
λής συγκέντρωσης NaOCl.
Όσον αφορά λοιπόν στην αποτελεσματι-
κότητα του EDTA, ενώ αρχικά υποστη-
ρίχθηκε ότι μετά τη χρήση του τα τοιχώ-
ματα του ρ.σ. ήταν καθαρά καθ’ όλο το
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 43
Τζουρμανάς και συν.
μήκος τους112, σήμερα είναι ευρέως απο-
δεκτό ότι η καθαριστική του δράση μει-
ώνεται όσο κατευθυνόμαστε προς το
ακρορριζικό τριτημόριο. Έτσι, η απομά-
κρυνση του οδοντινικού επιχρίσματος
κρίνεται μεν ικανοποιητική, αλλά δεν εί-
ναι ποτέ πλήρης, ανεξάρτητα από το αν
το EDTA θα χρησιμοποιηθεί μόνο του ή
σε συνδυασμό με NaOCl24,46,66,99,103,104,113-115.
Σε πρόσφατη έρευνα, οι Guo et al.116
έδειξαν ότι η συνδυαστική χρήση NaOCl
και EDTA, ανεξάρτητα από το πρωτό-
κολλο διακλυσμών και τον τρόπο ενεργο-
ποίησής τους, δεν πέτυχε ποτέ πλήρη
αφαίρεση του οδοντινικού επιχρίσματος.
Τούτα τα αποτελέσματα συμφωνούν και
με προγενέστερες μελέτες93,117,118. Αυτό
μάλλον οφείλεται στο ότι είναι δύσκολο
να φθάσει επαρκής ποσότητα του διαλύ-
ματος σε αυτές τις περιοχές, αλλά και σε
διαφορές που υπάρχουν στη δομή της
οδοντίνης του ακρορριζικού συγκριτικά
με το μέσο και αυχενικό τριτημόριο.
Παράγωγα EDTA
Το EDTA δρα μόνο μέσω άμεσης επα-
φής με το υπόστρωμα της οδοντίνης. Αυτό
οδήγησε πολλούς ερευνητές στην προ-
σθήκη διαφόρων παραγόντων διαβροχής
και επιφανειοδραστικών ουσιών σε δια-
λύματα EDTA, με σκοπό την ανεύρεση
ενός διαλύματος με βελτιωμένη κλινική
συμπεριφορά. Έτσι, εκτός από τη συνη-
θισμένη μορφή του EDTA έχουν κατά
καιρούς προταθεί και εξεταστεί πειραμα-
τικά διάφορες παραλλαγές του (Πίνακας
1), οι κυριότερες από τις οποίες θα ανα-
λυθούν στη συνέχεια.
REDTA
Το διάλυμα αυτό προκύπτει από την προ-
σθήκη 0,84 gr βρωμιούχου κετυλο-τριμε-
θυλο-αμμωνίου (Cetyltrimethylammoni-
umbromide, Cetrimide) ανά 100 ml δια-
λύματος EDTA 17%. Η συγκεκριμένη
ουσία μειώνει την επιφανειακή τάση του
διαλύματος, όμως η αποτελεσματικότητά
της φαίνεται ότι είναι παρόμοια με αυτήν
του EDTA47-49, όπως και η επίδρασή του
στη μικροσκληρότητα της οδοντίνης119.
44 E N D O D O N T O L O G I A 9: 39-53, 2015
EDTA-C
Το EDTA-C προκύπτει από τη μείξη 0,84
gr βρωμιούχου τεταρτοταγούς αμμωνίου
(Cetavlon) ανά 100ml διαλύματος EDTA
15%63. Η προσθήκη αυτή οδηγεί σε μεί-
ωση της επιφανειακής τάσης του διαλύ-
ματος, διευκολύνοντας έτσι τη διαβροχή
των οδοντινικών τοιχωμάτων και τη διείσ-
δυση του υγρού στα οδοντινοσωληνάρια.
Έχει μεγαλύτερη αντιμικροβιακή δράση
από το EDTA, ωστόσο είναι περισσότερο
τοξικό και προκαλεί εντονότερη φλεγμο-
νώδη αντίδραση στους περιακρορριζι-
κούς ιστούς68,88.
Όσον αφορά στη δράση του, είναι ιδιαί-
τερα αποτελεσματικό στην απομάκρυνση
του οδοντινικού επιχρίσματος, με τη μέ-
γιστη δράση να εκδηλώνεται στα πρώτα
15’ από την εφαρμογή του120. Μετά από
10 min όμως, παρατηρούνται εκτεταμένα
διαβρωτικά φαινόμενα στο υπόστρωμα
της οδοντίνης121. Η αποτελεσματικότητα
του εμφανίζεται παρόμοια ή μειωμένη
συγκριτικά με εκείνη του καθαρού ED-
TA33,41,68,87,91.
EDTA-T
Πρόκειται για διάλυμα EDTA 17% στο
οποίο έχει προστεθεί ο σαπωνοποιητικός
παράγοντας Tergentol (1,25% Sodium
laurylethersulfate)114. Αρχικά, οι Scelza et
al.114 υποστήριξαν ότι το EDTA-T είναι
αρκετά αποτελεσματικό στην απομάκρυν-
ση του οδοντινικού επιχρίσματος, στη συ-
νέχεια όμως οι ίδιοι ερευνητές αναθεώ-
ρησαν επισημαίνοντας ότι το EDTA-T
έχει σημαντικά μειωμένη αποτελεσματι-
κότητα σε σχέση με το EDTA 17%77.
EGTA
Το EGTA είναι αιθυλενογλυκολ-δις(βα-
μινοαιθυλαιθερ-),Ν,Ν,Ν’,Ν’-τετραοξικό
οξύ (ethyleneglycol-bis(b-amino-ethyl-
ether)-N,N,N’,N’-tetraaceticacid) με συγ-
κέντρωση 17% και pH 7,2. Το EGTA
σχηματίζει ευκολότερα χηλική ένωση με
τα Ca2+ απ’ ό,τι το EDTA, ενώ εμφανίζει
αποτελεσματικότητα παρόμοια με EDTA
17% όσον αφορά το αυχενικό και το μέσο
τριτημόριο και λίγο μικρότερη στο
ακρορριζικό86. Σε μελέτες φάνηκε ότι το
EGTA δεν προκαλεί διάβρωση της μεσο-
σωληνώδους και περισωληνώδους οδον-
τίνης κατά το χρόνο δράσης του122, με
αποτέλεσμα πολλοί ερευνητές να το προ-
τείνουν ως υγρό διακλυσμών εναλλακτι-
κό στο EDTA.
SmearClear
Πρόκειται για ένα σκεύασμα που παρου-
σιάστηκε σχετικά πρόσφατα με σκοπό
την απομάκρυνση του οδοντινικού επιχρί-
σματος. Αποτελείται από νερό, EDTA
17% και δύο επιφανειοδραστικούς παρά-
γοντες93. Η προσθήκη των παραγόντων
αυτών μειώνει την επιφανειακή τάση του
διαλύματος, αλλά το γεγονός αυτό δεν
συνεπάγεται αυτομάτως και ενίσχυση της
δραστικότητάς του. Όπως προκύπτει από
ερευνητικά δεδομένα ως προς την ικανό-
τητα χήλησης και αφαίρεσης του οδοντι-
νικού επιχρίσματος, το EDTA φαίνεται
να είναι ελαφρώς αποτελεσματικότερο
από το SmearClear93,123-125.
Qmix
Πρόκειται για ένα νέο ερευνητικό υγρό
διακλυσμών το οποίο είναι ενισχυμένο με
πρόσθετους αντιμικροβιακούς παράγον-
τες. Αποτελείται από EDTA, γλυκονική
χλωρεξιδίνη (CHX) και έναν πρόσθετο
επιφανειοδραστικό παράγοντα που μει-
ώνει την επιφανειακή τάση του διαλύμα-
τος και στοχεύει στην αύξηση της δραστι-
κότητάς του126,127. Με pH λίγο πάνω από
7, είναι αρκετά βιοσυμβατό, έχει ευρεία
αντιμικροβιακή δράση και είναι έτοιμο
προς χρήση χωρίς κάποια περαιτέρω επε-
ξεργασία126,127. Όμως είναι γνωστό πως η
μείξη τόσο του EDTA107,128,129 όσο και του
NaOCl107,129-131 με την CHX οδηγεί στη δη-
μιουργία ιζήματος. Μάλιστα, το καφέ-
κόκκινο ίζημα που προκύπτει από τη μεί-
ξη NaOCl-CHX έχει ενοχοποιηθεί για
την παρουσία του παράγοντα PCA, γνω-
στού για την τοξική και καρκινογενετική
δράση του132. Ωστόσο, η μείξη του Qmix
με το NaOCl δεν φαίνεται να οδηγεί στη
δημιουργία κάποιου ιζήματος, γεγονός
που μάλλον αποδίδεται στον τρόπο παρα-
σκευής του126,132. Όσον αφορά την αντιμι-
κροβιακή του δράση έναντι του E. faecalis

και άλλων βακτηριακών στελεχών, φαί-
νεται να είναι παρόμοια με εκείνη του
NaOCl 6% και σημαντικά ανώτερη των
διαλυμάτων CHX 2%, EDTA 17%, NaO-
Cl (1-5,25%) και MTAD126,133-135. Η προ-
σθήκη της CHX στο διάλυμα, λόγω της
χημικής της συγγένειας με τους σκληρούς
οδοντικούς ιστούς, συμβάλλει στην παρα-
τεταμένη αντιμικροβιακή δράση του
Qmix. Τώρα, όσον αφορά την ικανότητα
του υγρού αυτού να απομακρύνει το
οδοντινικό επίχρισμα, στις λίγες πειρα-
ματικές μελέτες που είναι σήμερα διαθέ-
σιμες, η δράση του παρουσιάζεται παρό-
μοια με αυτή του EDTA 17%136,137, ενώ
κάποιοι ερευνητές υποστήριξαν ότι είναι
ελαφρά αποτελεσματικότερο138. Όμως η
επίδραση του διαλύματος αυτού στο υπό-
στρωμα της οδοντίνης είναι σημαντικά μι-
κρότερη από εκείνη του EDTA 17%,
προκαλώντας λιγότερα διαβρωτικά φαι-
νόμενα και πιο μικρή μείωση της μικρο-
σκληρότητας της127,139. Αν ληφθεί λοιπόν
υπόψη και η μικρότερη κυτταροτοξικότη-
τα του σε σχέση με το EDTA140, το Qmix
μπορεί να αποτελεί υποψήφιο αντικατα-
στάτη του EDTA, αν και απαιτείται πε-
ραιτέρω έρευνα πριν αυτό εισαχθεί στην
καθημερινή κλινική πράξη.
Έτσι λοιπόν, γίνεται αντιληπτό ότι ο συν-
δυασμός του EDTA με διάφορους επιφα-
νειοδραστικούς παράγοντες παράγει δια-
λύματα με μειωμένη επιφανειακή τάση,
βελτιώνει την ικανότητα διαβροχής της
οδοντίνης141 και διευκολύνει τη ροή του
υγρού σε στενές ανατομικές περιοχές142.
Όμως η ικανότητα του EDTA να απομα-
κρύνει το οδοντινικό επίχρισμα δεν φαί-
νεται να ενισχύθηκε, δηλαδή η μείωση
της επιφανειακής τάσης του διαλύματος
δεν συνεπάγεται και αυξημένη ικανότητα
χήλησης91,93,123,141,143, ενώ η επίδραση των
διαλυμάτων αυτών στη μικροσκληρότητα
της οδοντίνης ήταν παρόμοια με εκείνη
του EDTA 17%119.
Οργανικά οξέα
Κιτρικό οξύ
Το κιτρικό οξύ (CA) ανήκει στην οικογέ-
νεια των οργανικών οξέων και έχει την
Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
ικανότητα να αφαιρεί τα ανόργανα συ-
στατικά του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος8,11,144-147. Πρόκειται για ένα φθηνό και
εύκολα παρασκευάσιμο διάλυμα, με καλή
χημική σταθερότητα146, το οποίο χρησιμο-
ποιείται συνήθως σε συγκεντρώσεις που
ποικίλλουν από 1% έως 50%123,147-150. Εμ-
φανίζει αντιμικροβιακή δράση έναντι
αναερόβιων και δυνητικά αναερόβιων μι-
κροοργανισμών145, η οποία είναι ισχυρό-
τερη από αυτήν του EDTA70,145,146, όχι
όμως και από εκείνη του NaOCl151. Το
διάλυμα παρουσιάζει μικρή κυτταροτοξι-
κότητα που καθορίζεται από τη συγκέν-
τρωσή του114 και είναι πολύ πιο βιοσυμβα-
τό από το EDTA και άλλα παράγωγά
του77,84,152-153. Οι κύριες μεταβλητές που κα-
θορίζουν τη δράση του CA είναι η συγκέν-
τρωση, το pH και ο χρόνος εφαρμογής.
Οι συνηθέστερα χρησιμοποιούμενες συγ-
κεντρώσεις του διαλύματος φαίνεται να
είναι οι 10%, 25% και, σπανιότερα, 50%.
Κάποιοι υποστήριξαν ότι απαιτούνται
αρκετά υψηλές συγκεντρώσεις, της τάξης
του 50%, για να εξασφαλισθεί ικανοποι-
ητικό αποτέλεσμα144,154, ενώ άλλοι ότι κα-
λύτερη απομάκρυνση του οδοντινικού
επιχρίσματος επιτυγχάνεται με χρήση μό-
λις 10% CA11. Σήμερα, φαίνεται μέσα
από μελέτες πως η ικανότητα του CA να
απομεταλλικοποιεί την οδοντίνη δεν αυ-
ξάνεται σε βαθμό στατιστικά σημαντικό
όσο αυξάνεται η συγκέντρωση του147,148,155.
Αντιθέτως, με την αύξηση της συγκέντρω-
σης αυξάνεται η κυτταροτοξικότητα του
διαλύματος και η εμφάνιση εκτεταμένων
διαβρωτικών φαινομένων148. Επομένως,
μικρότερες συγκεντρώσεις κρίνονται πιο
επιθυμητές για κλινική χρήση.
Το pH φαίνεται ότι διαδραματίζει σημαν-
τικότερο ρόλο από τη συγκέντρωση στην
ικανότητα του CA να απομακρύνει το
οδοντινικό επίχρισμα156. Το CA είναι γε-
νικά πιο αποτελεσματικό σε εύρος τιμών
pH 0,8-1,9148,156. Έτσι, χαμηλές τιμές pH
σε συνδυασμό με μικρές συγκεντρώσεις
είναι αποτελεσματικότερες στην απομά-
κρυνση του οδοντινικού επιχρίσματος148.
Ωστόσο, με το σκεπτικό ότι διαλύματα με
χαμηλό pH είναι ιδιαιτέρως ερεθιστικά
για τους περιακρορριζικούς ιστούς97,146,
είναι προτιμότερο να επιλέγονται διαλύ-
ματα με τιμές από 1,1 έως 1,9.
Όσον αφορά τη χρονική διάρκεια εφαρ-
μογής του διαλύματος, πρέπει σημειωθεί
ότι η δράση του CA είναι χρονοεξαρτώ-
μενη146. Οι Scelza et al.87 έδειξαν ότι η
ικανότητά του να προκαλεί απομεταλλι-
κοποίηση της οδοντίνης μειώνεται σημαν-
τικά 3 min μετά την εφαρμογή του, ενώ οι
Machado-Silveiro et al.150 διαπίστωσαν
ότι οι μεγαλύτερες ποσότητες Ca2+ απε-
λευθερώνονται κατά τα πρώτα 5 min από
την εφαρμογή διαλύματος CA 10%. Επί-
σης, οι Scelza et al.77 υποστήριξαν ότι η
αύξηση του χρόνου έκθεσης δεν αποτελεί
τόσο σημαντικό παράγοντα για τη διάνοι-
ξη των οδοντινοσωληναρίων, με το μεγα-
λύτερο αριθμό ανοιχτών οδοντινοσωλη-
ναρίων να παρατηρείται σε χρόνο εφαρ-
μογής 3 min διαλύματος CA 10%. Όλα
αυτά, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι με-
τά από χρόνο εφαρμογής 1 min αρχίζουν
να εμφανίζονται τα πρώτα διαβρωτικά
φαινόμενα στο αυχενικό και μέσο τριτη-
μόριο της οδοντίνης149, οδηγούν στο συμ-
πέρασμα ότι ο χρόνος εφαρμογής θα πρέ-
πει να είναι κατά το δυνατόν μικρότε-
ρος146, της τάξης των 1-3 min.
Σχετικά με την αποτελεσματικότητα του
CA να απομακρύνει το οδοντινικό επί-
χρισμα, οι περισσότεροι ερευνητές υπο-
στηρίζουν ότι η δράση του είναι παρα-
πλήσια με εκείνη του EDTA77,87,114,146,155,157,
άλλοι υποστηρίζουν ότι ελαφρώς υπερέ-
χει33,150,158 και άλλοι ότι είναι ελαφρά υπο-
δεέστερη, κυρίως στο ακρορριζικό τριτη-
μόριο123. Γενικά, το διάλυμα αυτό αφαιρεί
ικανοποιητικά το οδοντινικό επίχρισμα,
αλλά όχι πλήρως, με τη δράση του να πε-
ριορίζεται προς το ακρορριζικό τριτημό-
ριο11,123,129,146,154. Εδώ πρέπει να σημειωθεί
ότι και το CA αντιδρά ισχυρά με το NaO-
Cl, μειώνοντας τα διαθέσιμα Cl¯ σε πολύ
μικρό χρόνο, καθιστώντας έτσι το χλώριο
αναποτελεσματικό σε βακτήρια και νε-
κρωτικούς ιστούς33,107.
Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι το CA
προκαλεί σημαντικά μικρότερη μείωση
της μικροσκληρότητας της οδοντίνης σε
σχέση με το EDTA και τα παράγωγά
του41,159, ενώ μικρότερη έκταση έχουν και
τα διαβρωτικά φαινόμενα που προκύ-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 45
Τζουρμανάς και συν.
πτουν από την εφαρμογή του77. Έτσι, ο
διακλυσμός με CA δεν υποβαθμίζει ση-
μαντικά τις μηχανικές ιδιότητες της οδον-
τίνης77,160 και η χρήση του κρίνεται επιβε-
βλημένη στα νεαρά άτομα, λόγω των
ιστολογικών ιδιαιτεροτήτων της οδοντί-
νης τους. Επιπλέον, το CA αυξάνει την
επιφανειακή αδρότητα της ριζικής οδον-
τινικής επιφάνειας σε σημαντικά μεγαλύ-
τερο βαθμό από το EDTA, κατάσταση
που μπορεί να ενισχύσει τη μικρομηχανι-
κή συγκράτηση κονιών και φυραμάτων
εντός του ρ.σ.
Πολυακριλικό οξύ
Είναι ένα από τα πρώτα οργανικά οξέα
που εξετάσθηκαν ερευνητικά. Αρχικά, οι
McComb και Smith1 υποστήριξαν το 1975
ότι το πολυακρυλικό οξύ 20% είχε παρό-
μοια αποτελεσματικότητα με το REDTA,
ενώ σύμφωνα με άλλους ερευνητές πολύ
αποτελεσματικό στην αφαίρεση του οδον-
τινικού επιχρίσματος ήταν το διάλυμα πο-
λυακρυλικού οξέος 40%161. Σε χαμηλότε-
ρες συγκεντρώσεις όμως, της τάξης του 5-
10%, η δράση του ήταν υποδεέστερη από
αυτήν του EDTA και του CA90.
Γαλακτικό οξύ
Προτάθηκε από τους Wayman et al. το
197911, οι οποίοι όμως έδειξαν ότι διάλυμα
γαλακτικού οξέος 50% ήταν λιγότερο απο-
τελεσματικό από διάλυμα CA 50%, ενώ το
υψηλό του ιξώδες αποτελούσε βασικό μει-
ονέκτημα όσον αφορά τη χρήση του.
Ταννικό οξύ
Χρησιμοποιείται συνήθως σε συγκέντρω-
ση 25% και αρχικά υποστηρίχθηκε ότι εί-
ναι αρκετά αποτελεσματικό στην απομά-
κρυνση του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος162,163. Στη συνέχεια όμως, το γεγονός
αυτό αμφισβητήθηκε από τους Sabbak
και Hassanin164, οι οποίοι κατέδειξαν και
την έντονη συστολή που προκαλεί στα
στόμια των οδοντινοσωληναρίων, κάτι
που δυσχεραίνει την απομάκρυνση του
οδοντινικού επιχρίσματος.
Φωσφορικό οξύ
Είναι ένα ισχυρό οξύ που χρησιμοποιείται
46 E N D O D O N T O L O G I A 9: 39-53, 2015
καθημερινά στην επανορθωτική οδοντια-
τρική, έχει την δυνατότητα να αφαιρεί το
οδοντινικό επίχρισμα από την οδοντίνη165
και χρησιμοποιείται συνήθως σε συγκεν-
τρώσεις 5-37%149. Σε χαμηλές συγκεντρώ-
σεις δεν φαίνεται ότι εξασφαλίζει ικανο-
ποιητικό καθαρισμό των οδοντινικών τοι-
χωμάτων157,165, ενώ σε υψηλές, της τάξης
του 32-37%, εμφανίζεται ιδιαιτέρως απο-
τελεσματικό149,165. Μάλιστα, οι Prado et
al.149 υποστήριξαν ότι διάλυμα φωσφορι-
κού οξέος 37% ήταν αποτελεσματικότερο
από το CA και το EDTA στους χρόνους
30 sec, 1 min και 3 min, ενώ ήταν και το
μόνο που δεν προκάλεσε διάβρωση της
οδοντίνης στο ακρορριζικό τριτημόριο.
Ωστόσο, οι υψηλές αυτές συγκεντρώσεις
ενέχουν τον κίνδυνο αυξημένης κυτταρο-
τοξικότητας και σίγουρα απαιτείται πε-
ραιτέρω έρευνα όσον αφορά τις ιδιότητες
του συγκεκριμένου διαλύματος.
Μαλεϊκό οξύ
Είναι ένα μέτριας ισχύος οξύ που διαπι-
στώθηκε ότι έχει την ικανότητα να αφαι-
ρεί το οδοντινικό επίχρισμα όταν χρησι-
μοποιήθηκε ως αδροποιητικός παράγον-
τας στην επανορθωτική οδοντιατρική.
Έχει πολύ καλή δράση απομεταλλικο-
ποίησης σε μικρό χρόνο, ενώ οι Ballal et
al.166 υποστήριξαν ότι είναι αποτελεσμα-
τικότερο από το EDTA στην αφαίρεση
του οδοντινικού επιχρίσματος, κυρίως
από το ακρορριζικό τριτημόριο. Όταν
χρησιμοποιηθεί σε συγκεντρώσεις μεγα-
λύτερες από 7%, προκαλεί εκτεταμένη
καταστροφή της μεσοσωληνώδους οδον-
τίνης. Η κυτταροτοξικότητά του εξαρτά-
ται από τη συγκέντρωσή του και είναι μι-
κρότερη από αυτήν του EDTA. Ωστόσο,
απαιτείται περαιτέρω έρευνα για να
εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.
Τετρακυκλίνες
Οι τετρακυκλίνες (δοξυκυκλίνη, μινοκυ-
κλίνη, υδροχλωρική τετρακυκλίνη) απο-
τελούν μια μεγάλη κατηγορία αντιβιοτι-
κών, τα οποία λόγω του ιδιαίτερα όξινου
pH τους έχουν την ικανότητα να λειτουρ-
γούν ως παράγοντες χήλησης Ca2+ από τα
οδοντινικά τοιχώματα91. Για το λόγο αυ-
τό, πολλοί ερευνητές έχουν προτείνει τη
χρήση τους για την απομάκρυνση του.
Βρέθηκε, λοιπόν, ότι η δοξυκυκλίνη είναι
ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αφαίρεση
του οδοντινικού επιχρίσματος, με τους
Barkhordar et al.167 να υποστηρίζουν ότι
σε συγκεντρώσεις 25-100 mg/mL ήταν
αποτελεσματικότερη από διάλυμα EDTA
15%. Αντίστοιχα, διάλυμα υδροχλωρικής
τετρακυκλίνης 1% έχει βρεθεί εξίσου
αποτελεσματικό με διάλυμα CA 50%, με
το πρώτο να προκαλεί μικρότερου βαθ-
μού διάβρωση της περισωληναριακής
οδοντίνης και μικρότερη μείωση της μι-
κροσκληρότητας των οδοντικών ιστών σε
σχέση με άλλα διαλύματα73,91,147.
MTAD
Το MTAD αποτελεί ένα σχετικά πρό-
σφατο υγρό διακλυσμών, έχοντας βάση
μια τετρακυκλίνη που παρασκευάσθηκε
για την απομάκρυνση του οδοντινικού
επιχρίσματος. Παρουσιάστηκε από τους
Torabinejad et al.168 και πρόκειται για ένα
όξινο διάλυμα με pH 2,15, που αποτελεί-
ται από 3% δοξυκυκλίνη, 4,25% CA και
0,5% έναν σαπωνοποιητικό παράγοντα
(Tween 80). Έχει την ικανότητα να απο-
μακρύνει το οδοντινικό επίχρισμα από τα
τοιχώματα του ρ.σ.169, παρουσιάζει έντο-
νη αντιμικροβιακή δράση και έχει την
ικανότητα να εξαλείφει μικρόβια ανθε-
κτικά σε συνήθη υγρά διακλυσμών και
ενδορριζικά φάρμακα170-172, όπως ο E.
faecalis69,170,173. Επιπλέον, η αντιμικροβια-
κή του δράση έχει παρατεταμένη χρονική
διάρκεια, λόγω της χημικής συγγένειας
της δοξυκυκλίνης με τους σκληρούς οδον-
τικούς ιστούς. Οι Shabahang et al.170, μά-
λιστα, υποστήριξαν ότι 1 mL διαλύματος
Biopure MTAD ασκεί εντονότερη αντι-
μικροβιακή δράση από διάλυμα NaOCl
5,25%. Αργότερα, άλλοι ερευνητές υπο-
στήριξαν ότι δεν υπάρχει σημαντική δια-
φορά στην αντιμικροβιακή δράση που
παρέχει το MTAD σε σχέση με αυτήν του
πρωτοκόλλου EDTA-NaOCl174, κυρίως
στο ακρορριζικό τριτημόριο175, ενώ η
δράση του έναντι οργανωμένων βιοϋμε-
νίων του E. faecalis ήταν υποδεέστερη άλ-
λων διαλυμάτων176,177.

Το MTAD είναι αρκετά βιοσυμβατό178
και λιγότερο κυτταροτοξικό από το ED-
TA179. Όσον αφορά την αποτελεσματικό-
τητά του, παρέχει ικανοποιητική απομά-
κρυνση του οδοντινικού επιχρίσματος,
ενώ είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό στο
ακρορριζικό τριτημόριο62,118,168,169. Οι
Torabinejad et al.169 υποστήριξαν ότι η
ικανότητά του να αφαιρεί το οδοντινικό
επίχρισμα ενισχύεται σημαντικά όταν κα-
τά τη χημικομηχανική επεξεργασία χρη-
σιμοποιηθούν χαμηλές συγκεντρώσεις
NaOCl, πριν από τη χρήση του στον τελι-
κό διακλυσμό. Συγκρινόμενο με το ED-
TA, κάποιοι υποστηρίζουν ότι έχουν πα-
ρόμοια αποτελεσματικότητα62,118,169, με το
MTAD να είναι ίσως λίγο πιο δραστικό
στο ακρορριζικό τριτημόριο, ενώ άλλοι
αμφισβητούν την υπεροχή του έναντι του
EDTA κυρίως στο αυχενικό και μέσο τρι-
τημόριο του ρ.σ.103,180,181.
Παράλληλα, υποστηρίζεται πως όταν το
MTAD χρησιμοποιείται στο τελικό πρω-
τόκολλο διακλυσμών, δεν προκαλεί ση-
μαντικές αλλαγές στη δομή των οδοντινο-
σωληναρίων168,174, ενώ η όποια διάβρωση
προκαλείται μάλλον ελαχιστοποιείται
όταν αυτό συνδυασθεί με NaOCl169. Τα
συμπεράσματα αυτά έρχονται να ενισχύ-
σουν τα ευρήματα άλλων ερευνητών, που
επισήμαναν ότι το MTAD είναι λιγότερο
καταστρεπτικό για την οδοντική δομή σε
σύγκριση με το EDTA37,182,183. Ωστόσο, οι
De-Deus et al.178 αμφισβήτησαν την υπε-
ροχή του MTAD έναντι του EDTA και
του CA ως προς τη διαβρωτική τους δρά-
ση επί της μεσοσωληνώδους οδοντίνης.
Το πρωτόκολλο χρήσης που προτάθηκε
από τους Torabinejad et al. ήταν το ακό-
λουθο:
• 20 min NaOCl 1,3% κατά την επεξερ-
γασία των ρ.σ.
• 5 min MTAD ως τελικό υγρό διακλυ-
σμών
Η χρονική διάρκεια των διακλυσμών
που συστήνεται για το MTAD κυμαίνε-
ται από 2 έως 10 min. Ο μικρότερος χρό-
νος, των 2 min, δεν φαίνεται να μεταβάλ-
λει σε σημαντικό βαθμό την ικανότητα
του διαλύματος να αφαιρεί αποτελεσμα-
τικά το οδοντινικό επίχρισμα, προκαλεί
Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
όμως μείωση του πάχους της απασβε-
στιωμένης οδοντίνης από τα 10-12 μm,
που παρατηρούνται στα 5 min, στα 5-6
μm, που παρατηρούνται στα 2min184,185.
Όσον αφορά τη μεγαλύτερη χρονική
διάρκεια, των 10 min, φαίνεται πως ούτε
αυτή επηρεάζει την ικανότητα αφαίρε-
σης του οδοντινικού επιχρίσματος και
επιπλέον δεν προκαλεί καμία περαιτέρω
διάβρωση180.
Tetraclean
Πρόκειται για ένα νέο υγρό διακλυσμών,
η σύνθεση του οποίου, όπως και στο M-
TAD, βασίζεται σε ένα αντιβιοτικό της
οικογένειας των τετρακυκλινών. Προορί-
ζεται για χρήση κατά τον τελικό διακλυ-
σμό των ρ.σ., στοχεύοντας στην απομά-
κρυνση του οδοντινικού επιχρίσματος και
την εξάλειψη των μικροβίων που εναπο-
μένουν στο ρ.σ. Οι διαφορές του από το
MTAD εντοπίζονται στη συγκέντρωση
του CA (10,5% στο αντί για 4,5% στο M-
TAD), στη συγκέντρωση της δοξυκυκλί-
νης (στο Tetraclean 50 mg/mL, στο M-
TAD 150 mg/mL) και στον τύπο του σα-
πωνοποιητικού παράγοντα (πολυπροπυ-
λενογλυκόλη αντί για Tween 80)177,186,187.
Το υγρό αυτό έχει την ικανότητα να απο-
μακρύνει το οδοντινικό επίχρισμα και εμ-
φανίζει έντονη αντιμικροβιακή δράση,
καλύτερη από αυτήν του MTAD177 και
συγκρίσιμη με εκείνη του NaOCl. Επίσης,
έχει μικρότερη επιφανειακή τάση από το
MTAD, με αποτέλεσμα να επιτυγχάνεται
καλύτερη επαφή με τα οδοντινικά τοιχώ-
ματα και να διεισδύει ευκολότερα στα
οδοντινοσωληνάρια του ρ.σ.186. Παρ’ όλα
αυτά, απαιτείται περαιτέρω έρευνα για
να προσδιορισθούν με ακρίβεια τα ιδιαί-
τερα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου
διαλύματος.
Άλλα διαλύματα
BDA
Είναι ένα διάλυμα τεταρτοταγούς αμμω-
νίας, το οποίο προτάθηκε από τους Kauf-
man et al. το 1978188 για την απομάκρυνση
του οδοντινικού επιχρίσματος. Έχει χα-
μηλή επιφανειακή τάση, ασκεί ευρεία αν-
τιμικροβιακή δράση και διαλύει τόσο το
οργανικό όσο και το ανόργανο υπόστρω-
μα του οδοντινικού επιχρίσματος188,189.
Επίσης, διαθέτει ουδέτερο pH, είναι ιδι-
αίτερα βιοσυμβατό και κυκλοφορεί με
την εμπορική ονομασία Salvizol (0,5% B-
DA). Οι Kaufman et al. αρχικά υποστή-
ριξαν ότι το διάλυμα Salvizol είναι απο-
τελεσματικότερο από το EDTAC, κυρίως
στο ακρορριζικό τριτημόριο188. Στη συνέ-
χεια όμως τα δεδομένα αυτά αμφισβητή-
θηκαν, με άλλους ερευνητές να υποστη-
ρίζουν τη σημαντικά μικρότερη αποτελε-
σματικότητα του Salvizol από το REDTA,
επισημαίνοντας παράλληλα τα μειονεκτή-
ματα του πειραματικού μοντέλου που
χρησιμοποιήθηκε από τον Kaufmanκαι
τους συνεργάτες του49.
Ετιδρονάτη (HEBP)
Ανήκει στην κατηγορία των διφωσφονι-
κών και έχει την ικανότητα να προκαλεί
απασβεστίωση της οδοντίνης. Έχει χαμη-
λή τοξικότητα και δεν επηρεάζει καθόλου
τη δραστικότητα του NaOCl33. Πρόσφατα
προτάθηκε για εναλλακτικό διάλυμα στο
EDTA και το CA33,34,190, αν και στις συγ-
κεντρώσεις που χρησιμοποιήθηκαν φάνη-
κε να έχει μικρότερη ικανότητα χήλησης
των Ca2+. Απαιτείται περαιτέρω έρευνα
για να προσδιοριστούν με ακρίβεια οι
ιδιότητες του διαλύματος.
Ηλεκτροχημικά ενεργοποιημένο νερό
(OPW)
Είναι ένα διάλυμα με αντιμικροβιακή
δράση που έχει προταθεί για την απομά-
κρυνση του οδοντινικού επιχρίσματος191.
Είναι λιγότερο κυτταροτοξικό από το
EDTA και το NaOCl83, και έχει την ικα-
νότητα να απομακρύνει το οδοντινικό
επίχρισμα από τα οδοντινικά τοιχώμα-
τα191. Η αποτελεσματικότητά του όμως εί-
ναι ιδιαίτερα περιορισμένη, ιδίως στο
ακρορριζικό τριτημόριο, και εμφανίζεται
λιγότερο δραστικό από το EDTA83. Ακό-
μα και μετά από την ενεργοποίηση του
διαλύματος με υπερήχους, η απομάκρυν-
ση του επιχρίσματος δεν είναι η επιθυμη-
τή και σίγουρα είναι υποδεέστερη εκεί-
νης του EDTA 15%192.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 47
Τζουρμανάς και συν.
Φυσικές ουσίες
Εκτός από τα παραπάνω διαλύματα, για
την αφαίρεση του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος έχουν κατά καιρούς προταθεί διάφο-
ρες φυσικές ουσίες, όπως αποστάγματα
φρούτων και φυτών. Σχετικά παραδείγμα-
τα αποτελούν το γερμανικό τσάι Marticaria
recutita και το ελαιώδες διάλυμα τσαγιού
Melaleuca alternifolia. Όμως η δράση τους
είναι περιορισμένη και αρκετά κατώτερη
των υπόλοιπων διαλυμάτων193.
Συζήτηση
Η ανεύρεση ενός ιδανικού υγρού για την
απομάκρυνση του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος, αλλά και η ένταξή του σε ένα αποτε-
λεσματικό και κλινικά εφαρμόσιμο πρω-
τόκολλο, αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα
ιδιαίτερα φλέγον ζήτημα στο πεδίο της εν-
δοδοντίας. Καθημερινά εμφανίζονται στο
προσκήνιο νέα υλικά, με αποτέλεσμα να
είναι σήμερα διαθέσιμη στο εμπόριο μια
πληθώρα υγρών διακλυσμού. Παρ’ όλα
αυτά, με βάση τα τελευταία ερευνητικά
δεδομένα, επικρατέστερα φαίνεται να εί-
ναι το EDTA, το CA και το MTAD, από
τα οποία το τελευταίο δεν είναι ακόμη ιδι-
αίτερα διαδεδομένο σε κλινικό επίπεδο.
Οι προσπάθειες βελτίωσης των διαλυμά-
των EDTA με την προσθήκη επιφανει-
οδραστικών ουσιών δεν πέτυχαν το επιθυ-
μητό αποτέλεσμα, αφού δεν κατόρθωσαν
να ενισχύσουν την ικανότητα τους να
αφαιρούν το οδοντινικό επίχρισμα. Επί-
σης, τα διάφορα υγρά που έχουν κατά
καιρούς προταθεί από την οικογένεια των
οργανικών οξέων και των τετρακυκλινών
είτε παρουσιάζουν σημαντικά μειωμένη
δράση σε σχέση με το CA και το MTAD
είτε απαιτείται αρκετή ακόμα έρευνα
προκειμένου να εξακριβωθούν με ακρί-
βεια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.
Οι περισσότερες μελέτες καταλήγουν στο
συμπέρασμα ότι δεν παρουσιάζουν ουσια-
στικές και στατιστικά σημαντικές διαφορές
ως προς την αποτελεσματικότητά τους στην
απομάκρυνση του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος62,77,97,102,103,114,118,123,146,168,169,182,184,194-196.
Κάποιοι ερευνητές όμως, συνεχίζουν να
υποστηρίζουν την υπεροχή του EDTA
48 E N D O D O N T O L O G I A
έναντι του CA158,194 και του MTAD103,180,181.
Αντιθέτως, κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται
πως το CA33,158,197 και το MTAD168,197,198 εί-
ναι εμφανώς αποτελεσματικότερα από το
EDTA, με το πρώτο να υπερέχει στο αυ-
χενικό και μέσο τριτημόριο και το τελευ-
ταίο στο ακρορριζικό. Η ικανότητα των
διαλυμάτων αυτών να απομακρύνουν το
οδοντινικό επίχρισμα δεν αρκεί για να
μας οδηγήσει σε μια ασφαλή επιλογή
ενός εκ των τριών διαλυμάτων. Παράγον-
τες όπως η διάβρωση και η απομεταλλι-
κοποίηση της οδοντίνης, αλλά και η επί-
δραση στη μικροσκληρότητά της, πρέπει
να συνυπολογισθούν.
Όσον αφορά την προκαλούμενη απομε-
ταλλικοποίηση της οδοντίνης υπό την επί-
δραση των διαλυμάτων αυτών, πολλοί
ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα τρία υγρά
έχουν παραπλήσια δράση87,92,157,178, ενώ
άλλοι καταλήγουν σε αντίθετα συμπερά-
σματα. Έτσι, αρκετοί υποστηρίζουν πως
το CA33,124,150,178,199 και το MTAD178,184
έχουν ισχυρότερη και ταχύτερη δράση
απομεταλλικοποίησης από το EDTA, ενώ
άλλοι ερευνητές αμφισβητούν την υπερο-
χή του CA έναντι του EDTA196,200. Μετα-
ξύ των διαλυμάτων αυτών, το EDTA εί-
ναι εκείνο που φαίνεται να προκαλεί τα
εντονότερα διαβρωτικά φαινόμενα, κυ-
ρίως όμως σε χρόνους μεγαλύτερους των
2-3 min, οι οποίοι δεν είναι κλινικά εφαρ-
μόσιμοι37,77,118,168,169,182,201. Αντίστοιχα εντο-
νότερη φαίνεται να είναι και η μείωση
της μικροσκληρότητας της οδοντίνης που
προκαλεί, σε σχέση με το CA41,159 και το
MTAD202, αν και κάποιοι ερευνητές δεν
βρίσκουν σημαντικές διαφορές μεταξύ
των διαλυμάτων203,204.
Παρά την πληθώρα των πρωτοκόλλων τε-
λικού διακλυσμού που έχουν προταθεί
και εφαρμοστεί, κανένα δεν καταφέρνει
να πετύχει πλήρη απομάκρυνση του
οδοντινικού επιχρίσματος, κυρίως στην
ακρορριζική περιοχή66,99,104,114-116,123,149,182,
περιοχή μείζονος σημασίας για την επι-
τυχία της θεραπείας. Η περιορισμένη
αποτελεσματικότητα των υγρών σε τούτη
την περιοχή του ρ.σ. οφείλεται στο γεγο-
νός ότι λόγω των στενότερων διαστάσεων
και της σύνθετης ανατομίας της είναι δύ-
9: 39-53, 2015
σκολο να φθάσει εκεί αρκετή ποσότητα
του υγρού και έτσι η επαφή του διαλύμα-
τος με τα οδοντινικά τοιχώματα είναι πε-
ριορισμένη88,95. Επιπλέον, η οδοντίνη του
ακρορριζικού τριτημορίου είναι περισσό-
τερο σκληρωτική σε σχέση με του αυχε-
νικού και του μέσου τριτημορίου, με απο-
τέλεσμα τη μειωμένη δράση των υγρών
διακλυσμού205-207.
Για την επίτευξη καλύτερου αποτελέσμα-
τος λοιπόν, έχει από πολλούς προταθεί η
ενεργοποίηση των υγρών διακλυσμού με
τη βοήθεια των υπερήχων. Ωστόσο, μόνο
τα πρωτόκολλα ενεργοποίησης που εφαρ-
μόζονται κατά το στάδιο του τελικού δια-
κλυσμού μπορούν να βελτιώσουν την απο-
μάκρυνση του οδοντινικού επιχρίσμα-
τος208,209. Μέσα από τη βιβλιογραφία γίνε-
ται φανερό ότι τα συστήματα ενεργοποί-
ησης των υγρών διακλυσμού οδηγούν σε
καλύτερα αποτελέσματα συγκριτικά με τη
συμβατική μέθοδο παθητικού διακλυ-
σμού93,95,117,118,208-214. Παρ’ όλα αυτά, ανε-
ξάρτητα από τα χημικά μέσα και τις τεχνι-
κές ενεργοποίησης που θα χρησιμοποι-
ηθούν, η αποτελεσματικότητά τους στην
ακρορριζική περιοχή είναι περιορισμένη
και η απομάκρυνση του οδοντινικού επι-
χρίσματος δεν είναι ποτέ πλήρης208,214-217.
Η εύλογη λοιπόν απάντηση στο καίριο
ερώτημα του αν υπάρχει ένα ιδανικό
υγρό διακλυσμών είναι ότι σήμερα δεν
υπάρχει, ενώ είναι εξαιρετικά αμφίβολο
αν θα μπορέσει να υπάρξει και στο άμε-
σο μέλλον ένα και μόνο υγρό που θα συγ-
κεντρώνει όλες τις επιθυμητές ιδιότητες.
Ένα πρωτόκολλο διακλυσμού σήμερα θα
πρέπει να βασίζεται στη συνδυαστική
χρήση δύο ή και περισσότερων υγρών με
συγκεκριμένες παραμέτρους και σε συγ-
κεκριμένη αλληλουχία, ώστε να διασφα-
λίζονται με ικανοποιητική προβλεψιμότη-
τα οι στόχοι της ενδοδοντικής θεραπείας.
Συμπεράσματα
• Σήμερα δεν υπάρχει ένα ιδανικό υγρό
διακλυσμών. Για να εξασφαλισθεί ο
επιθυμητός καθαρισμός των ρ.σ. απαι-
τείται η χρήση συνδυαστικών πρωτο-
κόλλων.

• Οι κυριότεροι παράγοντες που πρέπει
να καθορίζουν την επιλογή του υγρού
μέσου αφαίρεσης του οδοντινικού επι-
χρίσματος είναι:
– η ικανότητα απομάκρυνσης του οδον-
τινικού επιχρίσματος και απομεταλλι-
κοποίησης της οδοντίνης
– η επίδραση στο υπόστρωμα και στις
μηχανικές ιδιότητες της οδοντίνης
– η αντιμικροβιακή δράση
– η βιοσυμβατότητα (να μην είναι τοξι-
κό και να μην παρεμβαίνει στην αποκα-
τάσταση των περιακρορριζικών ιστών
μετά το πέρας της ενδοδοντικής θερα-
πείας)
– η πιθανή επίδραση στα συγκολλητικά
υλικά που θα χρησιμοποιηθούν αργότε-
ρα
• Κάποια πρωτόκολλα τελικού διακλυ-
σμού τα οποία έχουν αξιολογηθεί
επαρκώς στη βιβλιογραφία και μπο-
ρούν να χρησιμοποιηθούν με σχετική
ασφάλεια στην κλινική πράξη είναι:
5 mL EDTA 17%, pH =
7,3, 2-3 min + 10 mL NaOCl
(2,5 - 5,25%)
5 mL CA 10%, pH =
1,1-1,9, 2-3 min + 10 mL NaOCl
(2,5 - 5,25%)
Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. McComb D, Smith DC: A preliminary scanning
electron microscopic study of root canals after
endodontic procedures. J Endod 1975; 1:238-42.
2. Moodnik RM, Dorn SO, Feldman MJ, Levey M,
Borden BG: Efficacy of biomechanical instru-
mentation: a scanning electron microscopic
study. J Endod 1976; 2:261-6.
3. Lester KS, Boyde A: A Scanning electron mi-
croscopy of instrumented, irrigated and filled
root canals. Br Dent J 1977; 143:359-67.
4. Mader CL, Baumgartner JC, Peters DD: Scanning
electron microscopic investigation of the
smeared layer on root canal walls. J Endod 1984;
10:477-83.
5. Cengiz T, Aktener BO, Piskin B: Effect of dentinal
tubule orientation on the removal of smear layer
by root canal irrigants. A scanning electron mi-
croscopic study. Int Endod J 1990; 23:163-71.
6. Pashley DH: Smear layer: overview of structure
and function. Proc Finn Dent Soc 1992; 88:215-
24.
7. Brännström M, Nordenvall KJ, Glantz P-O: The
effect of EDTA-containing surface-active solu-
tions on the morphology of prepared dentin: an
in vivo study. J Dent Res 1980; 59:1127-31.
8. Yamada RS, Armas A, Goldman M, Lin PS: A
scanning electron microscopic comparison of a
high volume final flush with several irrigating so-
lutions: Part 3. J Endod 1983; 9:137-42.
9. Pashley DH, Tao L, Boyd L, King GE, Horner JA:
Scanning electron microscopy of the substructure
of smear layers in human dentine. Arch Oral Biol
1988; 33:265-70.
10. Goldberg F, Abramovich A: Analysis of the effect
of EDTAC on the dentinal walls of the root
canal. J Endod 1977; 3:101-5.
11. Wayman BE, Kopp WM, Pinero GJ, Lazzari EP:
Citric and lactic acids as root canal irrigants in
vitro. J Endod 1979; 5:258-65.
12. Cunningham WT, Martin H, Forrest WR: Evalua-
tion of root canal debridement by the endosonic
ultrasonic synergistic system. Oral Surg, Oral
Med Oral Pathol 1982; 53:401-4.
13. Brännström M, Nyborg H: Cavity treatment with
a microbicidal fluoride solution: growth of bac-
teria and effect on the pulp. J Prosthet Dent
1973; 30:303-10.
14. Olgart L, Brännström M, Johnson G: Invasion of
bacteria into dentinal tubules. Experiments in
vivo and in vitro. Acta Odontol Scand 1974;
32:61-70.
15. Akpata ES, Blechman H: Bacterial invasion of
pulpal dentin wall in vitro. J Dent Res 1982;
61:435-8.
16. Williams S, Goldman M: Penetrability of the
smeared layer by a strain of Proteus vulgaris. J
Endod 1985; 11:385-8.
17. Meryon SD, Jakeman KJ, Browne RM: Penetra-
tion in vitro of human and ferret dentine by three
bacterial species in relation to their potential role
in pulpal inflammation. Int Endod J 1986;
19:213-20.
18. Yang SE, Bae KS: Scanning electron microscopy
study of the adhesion of Prevotella nigrescens to
the dentin of prepared root canals. J Endod 2002;
28:433-7.
19. Outhwaite WC, Livingston MJ, Pashley DH: Ef-
fects of changes in surface area, thickness, tem-
perature and post extraction time on human
dentin permeability. Arch Oral Biol 1976;
21:599-603.
20. Haapasalo M, Ørstavik D: In vitro infection and
disinfection of dentinal tubules. J Dent Res 1987;
66:1375-9.
21. Ørstavik D, Haapasalo M: Disinfection by en-
dodontic irrigants and dressings of experimen-
tally infected dentinal tubules. Endod Dent
Traumatol 1990; 6:142-9.
22. Foster KH, Kulild JC, Weller RN: Effect of smear
layer removal on the diffusion of calcium hydrox-
ide through radicular dentin. J Endod 1993;
19:136-40.
23. Taylor JK, Jeansonne BG, Lemon RR: Coronal
leakage: effects of smear layer, obturation tech-
nique, and sealer. J Endod 1997; 23:508-12.
24. Sen BH, Wesselink PR, Türkün M: The smear
layer: a phenomenon in root canal therapy. Int
Endod J. 1995; 28(3):141-8.
25. Clark-Holke D, Drake D, Walton R, Rivera E,
Guthmiller JM: Bacterial penetration through
canals of endodontically treated teeth in the pres-
ence or absence of the smear layer. J Dent 2003;
31:275-81.
26. Shahravan A, Haghdoost AA, Adl A, Rahimi H,
Shadifar F: Effect of smear layer on sealing abil-
ity of canal obturation: a systematic review and
meta-analysis. J Endod 2007; 33:96-105.
27. White RR, Goldman M, Lin PS: The influence of
the smeared layer upon dentinal tubule penetra-
tion by plastic filling materials. J Endod 1984;
10:558-62.
28. Cergneux M, Ciucchi B, Dietschi JM, Holz J: The
influence of the smear layer on the sealing ability
of canal obturation. Int Endod J 1987; 20:228-32.
29. Czonstkowsky M, Wilson EG, Holstein FA: The
smear layer in endodontics. Dent Clin North Am
1990; 34:13-25.
30. Meryon SD, Brook AM: Penetration of dentine by
three oral bacteria in vitro and their associated
cytotoxicity. Int Endod J 1990; 23:196-202.
31. Oksan T, Sen BH, Aktener BO, Tezel H: The pen-
etration of root canal sealers into dentinal
tubules. A scanning electron microscopic study.
Int Endod J 1993; 26:301-5.
32. Kouvas V, Liolios E, Vassiliadis L, Parissis-Mes-
simeris S, Boutsioukis A: Influence of smear layer
depth of penetration of three endodontic sealers:
an SEM study. Endod Dent Traumatol 1998;
14:191-5.
33. Zehnder M, Schmidlin P, Sener B, Waltimo T:
Chelation in root canal therapy reconsidered. J
Endod 2005; 31:817‑20.
34. Zehnder M: Root Canal Irrigants. J Endod 2006;
32:389-98.
35. Haapasalo M, Qian W, Shen Y: Irrigation: beyond
the smear layer. Endodontic Topics 2012; 27:35-53.
36. Pashley DH: Smear layer: overview of structure
and function. Proc Finn Dent Soc 1992; 88:215-24.
37. Çalt S, Serper A: Time-Dependent Effects of
EDTA on Dentin Structures. J Endod 2002;
28(1):17-9.
38. Khademi A, Yazdizadeh M, Feizianfard M: Deter-
mination of the minimum instrumentation size
for penetration of irrigants to the apical third of
root canal systems. J Endod 2006; 32(5):417-20.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 49
Τζουρμανάς και συν.
39. Mello I, Robazza CR, Antoniazzi JH, Coil J: Influ-
ence of different volumes of EDTA for final rinse
on smear layer removal. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod 2008; 106(5):40-
3.
40. Gu LS, Kim JR, Ling J, Choi KK, Pashley DH, Tay
FR: Review of contemporary irrigant agitation
techniques and devices. J Endod 2009; 35(6):791-
804.
41. De-Deus G, Paciornik S, Mauricio MH: Evalua-
tion of the effect of EDTA, EDTAC and citric
acid on the microhardness of root dentine. Int
Endod J 2006; 39(5):401-7.
42. De-Deus G, Reis C, Paciornik S: Critical appraisal
of published smear layer-removal studies: metho-
dological issues. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
Oral Radiol Endod 2011; 112(4):531-43.
43. Rosenfeld EF, James GA, Burch BS: Vital pulp
tissue response to sodium hypochlorite. J Endod
1978; 4(5):140-6.
44. Byström A, Sundqvist G: Bacteriologic evaluation
of the effect of 0.5 percent sodium hypochlorite
in endodontic therapy. Oral Surgery, Oral Med-
icine and Oral Pathology 1983; 55:307-12.
45. Baumgartner JC, Mader CL: A scanning electron
microscopic evaluation of four root canal irriga-
tion regimens. J Endod 1987; 13:147-57.
46. Baker NA, Eleazer PD, Averbach RE, Seltzer S:
Scanning electron microscopic study of the effi-
cacy of various irrigating solutions. J Endod 1975;
1:127-35.
47. Goldman LB, Goldman M, Kronman JH, Lin PS:
The efficacy of several irrigating solutions for en-
dodontics: a scanning electron microscopic study.
Oral Surg, Oral Med Oral Pathol 1981; 52:197-
204.
48. Goldman M, Goldman LB, Cavaleri R, Bogis J,
Lin PS: The efficacy of several endodontic irri-
gating solutions: a scanning electron microscopic
study: Part 2. J Endod 1982; 8:487-92.
49. Berg MS, Jacobsen EL, BeGole EA, Remeikis NA:
A comparison of five irrigating solutions: a scan-
ning electron microscopic study. J Endod 1986;
12:192-7.
50. Torabinejad M, Handysides R, Khademi AA, Bak-
land LK: Clinical implications of the smear layer
in endodontics: a review. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod 2002; 94(6):658-
66.
51. Gernhardt CR, Eppendorf K, Kozlowski A, Brandt
M: Toxicity of concentrated sodium hypochlorite
used as an endodontic irrigant. Int Endod J 2004;
37(4):272-80.
52. Grigoratos D, Knowles J, Ng YL, Gulabivala K: Ef-
fect of exposing dentine to sodium hypochlorite
and calcium hydroxide on its flexural strength
and elastic modulus. Int Endod J 2001;
34(2):113-9.
53. Sim TP, Knowles JC, Ng YL, Shelton J, Gulabivala
K: Effect of sodium hypochlorite on mechanical
properties of dentine and tooth surface strain. Int
Endod J 2001; 34:120-32.
54. Slutzky-Goldberg I, Maree M, Liberman R, Heling
I: Effect of sodium hypochlorite on dentin micro-
hardness. J Endod 2004; 30:880-2.
55. Ari H, Erdemir A, Belli S: Evaluation of the effect
of endodontic irrigation solutions on the micro-
hardness and the roughness of root canal dentin.
J Endod 2004; 30:792-5.
50 E N D O D O N T O L O G I A 9: 39-53, 2015
56. Oliveira LD, Carvalho CA, Nunes W, Valera MC,
Camargo CH, Jorge AO: Effects of chlorhexidine
and sodium hypochlorite on the microhardness
of root canal dentin. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod 2007; 104:e125-8.
57. Marending M, Luder HU, Brunner TJ, Knecht S,
Stark WJ, Zehnder M: Effect of sodium hypochlo-
rite on human root dentine--mechanical, chemi-
cal and structural evaluation. Int Endod J 2007;
40:786-93.
58. Zhang K, Kim YK, Cadenaro M, Bryan TE, Sidow
SJ, Loushine RJ, Ling JQ, Pashley DH, Tay FR:
Effects of different exposure times and concen-
trations of sodium hypochlorite/ethylenedi-
aminetetraacetic acid on the structural integrity
of mineralized dentin. J Endod 2010; 36:105-9.
59. Baumgartner JC, Cuenin PR: Efficacy of several
concentrations of sodium hypochlorite for root
canal irrigation. J Endod 1992; 18:605-12.
60. Siqueira JF Jr, Rôças IN, Favieri A, Lima KC:
Chemomechanical reduction of the bacterial
population in the root canal after instrumenta-
tion and irrigation with 1%, 2.5%, and 5.25%
sodium hypochlorite. J Endod 2000; 26:331-4.
61. Naenni N, Thoma K, Zehnder M: Soft tissue dis-
solution capacity of currently used and potential
endodontic irrigants. J Endod 2004; 30:785-7.
62. Beltz RE, Torabinejad M, Pouresmail M: Quanti-
tative analysis of the solubilizing action of
MTAD, sodium hypochlorite, and EDTA on
bovine pulp and dentin. J Endod 2003; 29:334-7.
63. Nygaard-Ostby B: Chelation in root canal ther-
apy: ethylenediaminetetraacetic acid for cleans-
ing and widening of root canals. Odontol Tidskr
1957; 65:3‑11.
64. De-Deus G, Paciornik S, Mauricio MH: Evalua-
tion of the effect of EDTA, EDTAC and citric
acid on the microhardness of root dentine. Int
Endod J 2006; 39:401-7.
65. Violich DR, Chandler NP: The smear layer in en-
dodontics - a review. Int Endod J 2010; 43:2-15.
66. O'Connell MS, Morgan LA, Beeler WJ, Baumgart-
ner JC: A comparative study of smear layer re-
moval using different salts of EDTA. J Endod
2000; 26:739-43.
67. Byström A, Sundqvist G: The antibacterial action
of sodium hypochlorite and EDTA in 60 cases of
endodontic therapy. Int Endod J 1985; 18:35-40.
68. Paterson SS: In vivo and in vitro studies of the ef-
fect of the disodium salt of ethylenediamine
tetra-acetate on human dentine and its endodon-
tic implications. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
1963; 16:83-103.
69. Torabinejad M, Shabahang S, Aprecio RM, Ketter-
ing JD: The antimicrobial effect of MTAD: an in
vitro investigation. J Endod 2003; 29:400-3.
70. Arias-Moliz MT, Ferrer-Luque CM, Espigares-
Rodríguez E, Liébana-Ureña J, Espigares-García
M: Bactericidal activity of phosphoric acid, citric
acid, and EDTA solutions against Enterococcus
faecalis. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral
Radiol Endod 2008; 106:e84-9.
71. Cury JA, Bragotto C, Valdrighi L: The demineral-
izing efficiency of EDTA solutions on dentin. I.
Influence of pH. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol 1981; 52:446-8.
72. Morgan LA, Baumgartner JC: Demineralization
of resected root-ends with methylene blue dye.
Oral Surg, Oral Med, Oral Pathol, Oral Radiol
Endod 1997; 84:74-8.
73. Crumpton BJ, Goodell GG, McClanahan SB: Ef-
fects on smear layer and debris removal with
varying volumes of 17% REDTA after rotary in-
strumentation. J Endod 2005; 31:536-8.
74. Sreebny LM, Nikiforuk G: Demineralization of
hard tissues by organic chelating agents. Science
1951; 113:560.
75. Serper A, Calt S: The demineralizing effects of
EDTA at different concentrations and pH. J
Endod 2002; 28:501-2.
76. Grawehr M, Sener B, Waltimo T, Zehnder M: In-
teractions of ethylenediamine tetraacetic acid
with sodium hypochlorite in aqueous solutions.
Int Endod J 2003; 36:411-7.
77. Scelza MF, Pierro V, Scelza P, Pereira M: Effect
of three different time periods of irrigation with
EDTA-T, EDTA, and citric acid on smear layer
removal. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral
Radiol Endod 2004; 98:499-503.
78. Mello I, Kammerer BA, Yoshimoto D, Macedo
MC, Antoniazzi JH: Influence of final rinse tech-
nique on ability of ethylenediaminetetraacetic
acid of removing smear layer. J Endod 2010;
36:512-4.
79. Sen BH, Ertürk O, Pişkin B: The effect of differ-
ent concentrations of EDTA on instrumented
root canal walls. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
Oral Radiol Endod 2009 Oct; 108:622-7.
80. Perez F, Rouqueyrol-Pourcel N: Effect of a low-
concentration EDTA solution on root canal
walls: a scanning electron microscopic study.
Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol
Endod 2005; 99:383-7.
81. Koulaouzidou EA, Margelos J, Beltes P, Kortsaris
AH: Cytotoxic effects of different concentrations
of neutral and alkaline EDTA solutions used as
root canal irrigants. J Endod 1999; 25:21-3.
82. Segura JJ, Calvo JR, Guerrero JM, Sampedro C,
Jimenez A, Llamas R: The disodium salt of
EDTA inhibits the binding of vasoactive intes-
tinal peptide to macrophage membranes: en-
dodontic implications. J Endod 1996; 22:337-40.
83. Serper A, Calt S, Dogan AL, Guc D, Ozçelik B,
Kuraner T: Comparison of the cytotoxic effects
and smear layer removing capacity of oxidative
potential water, NaOCl and EDTA. J Oral Sci
2001; 43:233-8.
84. Scelza MF, Daniel RL, Santos EM, Jaeger MM:
Cytotoxic effects of 10% citric acid and EDTA-
T used as root canal irrigants: an in vitro analysis.
J Endod 2001; 27:741-3.
85. Goldberg F, Spielberg C: The effect of EDTAC
and the variation of its working time analyzed
with scanning electron microscopy. Oral Surg,
Oral Med Oral Pathol 1982; 53:74-7.
86. Çalt S, Serper A: Smear layer removal by EGTA.
J Endod 2000; 26:459-61.
87. Scelza MF, Teixeira AM, Scelza P: Decalcifying ef-
fect of EDTA-T, 10% citric acid, and 17%
EDTA on root canal dentin. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod 2003; 95:234-6.
88. Hülsmann M, Heckendorff M, Lennon A: Chelat-
ing agents in root canal treatment: mode of ac-
tion and indications for their use. Int Endod J
2003; 36:810-30.
89. Goldberg F, Spielberg C: The effect of EDTAC
and the variation of its working time analyzed
with scanning electron microscopy. Oral Surg,
Oral Med Oral Pathol 1982; 53:74-7.

90. Meryon SD, Tobias RS, Jakeman KJ: Smear re-
moval agents: a quantitative study in vivo and in
vitro. J Prosthet Dent 1987; 57:174-9.
91. Sayin TC, Serper A, Cehreli ZC, Kalayci S: Cal-
cium loss from root canal dentin following
EDTA, EGTA, EDTAC, and tetracycline-HCl
treatment with or without subsequent NaOCl ir-
rigation. J Endod 2007; 33:581-4.
92. González-López S, Camejo-Aguilar D, Sanchez-
Sanchez P, Bolaños-Carmona V: Effect of CHX
on the decalcifying effect of 10% citric acid, 20%
citric acid, or 17% EDTA. J Endod 2006; 32:781-
4.
93. Teixeira CS, Felippe MC, Felippe WT: The effect
of application time of EDTA and NaOCl on in-
tracanal smear layer removal: an SEM analysis.
Int Endod J 2005; 38:285-90.
94. Lui JN, Kuah HG, Chen NN: Effect of EDTA
with and without surfactants or ultrasonics on re-
moval of smear layer. J Endod 2007; 33:472-5.
95. Kuah HG, Lui JN, Tseng PS, Chen NN: The effect
of EDTA with and without ultrasonics on re-
moval of the smear layer. J Endod 2009; 35:393-
6.
96. Saito K, Webb TD, Imamura GM, Goodell GG:
Effect of shortened irrigation times with 17%
ethylene diamine tetra-acetic acid on smear layer
removal after rotary canal instrumentation. J
Endod 2008; 34:1011-4.
97. Garberoglio R, Becce C: Smear layer removal by
root canal irrigants. A comparative scanning
electron microscopic study. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol 1994; 78:359-67.
98. Liolios E, Economides N, Parissis-Messimeris S,
Boutsioukis A: The effectiveness of three irrigat-
ing solutions on root canal cleaning after hand
and mechanical preparation. Int Endod J 1997;
30:51-7.
99. Peters OA, Barbakow F: Effects of irrigation on
debris and smear layer on canal walls prepared
by two rotary techniques: a scanning electron mi-
croscopic study. J Endod 2000; 26:6-10.
100. Niu W, Yoshioka T, Kobayashi C, Suda H: A scan-
ning electron microscopic study of dentinal ero-
sion by final irrigation with EDTA and NaOCl
solutions. Int Endod J 2002; 35:934-9.
101. Yamashita JC, Tanomaru Filho M, Leonardo MR,
Rossi MA, Silva LA: Scanning electron micro-
scopic study of the cleaning ability of chlorhexi-
dine as a root-canal irrigant. Int Endod J 2003;
36:391-4.
102. Mello I, Coil J, Antoniazzi JH: Does a final rinse
to remove smear layer interfere on dentin per-
meability of root canals? Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod 2009; 107:e47-
51.
103. Wu L, Mu Y, Deng X, Zhang S, Zhou D: Compar-
ison of the effect of four decalcifying agents com-
bined with 60°C 3% sodium hypochlorite on
smear layer removal. J Endod 2012; 38:381-4.
104. Carvalho AS, Camargo CH, Valera MC, Camargo
SE, Mancini MN: Smear layer removal by auxil-
iary chemical substances in biomechanical prepa-
ration: a scanning electron microscope study. J
Endod 2008; 34:1396-400.
105. Doğan H, Qalt S: Effects of chelating agents and
sodium hypochlorite on mineral content of root
dentin. J Endod 2001; 27:578-80.
Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
106. Rajasingham R, Ng YL, Knowles JC, Gulabivala
K: The effect of sodium hypochlorite and ethyl-
enediaminetetraacetic acid irrigation, individu-
ally and in alternation, on tooth surface strain.
Int Endod J 2010; 43:31-40.
107. Rossi-Fedele G, Doğramaci EJ, Guastalli AR,
Steier L, de Figueiredo JA: Antagonistic interac-
tions between sodium hypochlorite, chlorhexi-
dine, EDTA, and citric acid. J Endod 2012;
38:426-31.
108. Love RM: Enterococcus faecalis--a mechanism
for its role in endodontic failure. Int Endod J
2001; 34:399-405.
109. Hubble TS, Hatton JF, Nallapareddy SR, Murray
BE, Gillespie MJ: Influence of Enterococcus fae-
calis proteases and the collagen-binding protein,
Ace, on adhesion to dentin. Oral Microbiol Im-
munol 2003; 18:121-6.
110. Sum CP, Neo J, Kishen A: What we leave behind
in root canals after endodontic treatment: some
issues and concerns. Aust Endod J 2005; 31:94-
100.
111. Seidberg BH, Schilder H: An evaluation of EDTA
in endodontics. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
1974; 37:609-20.
112. Pawlicka H, Piatkowska D, Hajdukiewicz G: Ef-
fectiveness of cleansing agents in root canal
preparation. A scanning electron microscopy
study. Stomatol DDR 1981; 31:684-8.
113. Abbott PV, Heijkoop PS, Cardaci SC, Hume WR,
Heithersay GS: An SEM study of the effects of
different irrigation sequences and ultrasonics. Int
Endod J 1991; 24:308-16.
114. Scelza MF, Antoniazzi JH, Scelza P: Efficacy of
final irrigation--a scanning electron microscopic
evaluation. J Endod 2000; 26:355-8.
115. Lim TS, Wee TY, Choi MY, Koh WC, Sae-Lim V:
Light and scanning electron microscopic evalua-
tion of Glyde File Prep in smear layer removal.
Int Endod J 2003; 36:336-43.
116. Guo X, Miao H, Li L, Zhang S, Zhou D, Lu Y, Wu
L: Efficacy of four different irrigation techniques
combined with 60°C 3% sodium hypochlorite
and 17% EDTA in smear layer removal. BMC
Oral Health 2014; 14:114.
117. Gutarts R, Nusstein J, Reader A, Beck M: In vivo
debridement efficacy of ultrasonic irrigation fol-
lowing hand-rotary instrumentation in human
mandibular molars. J Endod 2005; 31:166-70.
118. Dadresanfar B, Khalilak Z, Delvarani A,
Mehrvarzfar P, Vatanpour M, Pourassadollah M:
Effect of ultrasonication with EDTA or MTAD
on smear layer, debris and erosion scores. J Oral
Sci 2011; 53:31-6.
119. Aslantas EE, Buzoglu HD, Altundasar E, Serper
A: Effect of EDTA, sodium hypochlorite, and
chlorhexidine gluconate with or without surface
modifiers on dentin microhardness. J Endod
2014; 40:876-9.
120. Goldberg F, Abramovich A: Analysis of the effect
of EDTAC on the dentinal walls of the root
canal. J Endod 1977; 3:101-5.
121. Darda S, Madria K, Jamenis R, Heda A, Khanna
A, Sardar L: An in-vitro evaluation of effect of
EDTAC on root dentin with respect to time. J
Int Oral Health 2014; 6:22-7.
122. Viswanath D, Hegde AM, Munshi AK: The re-
moval of the smear layer using EGTA: a scan-
ning electron microscopic study. J Clin Pediatr
Dent 2003; 28:69-74.
123. Khedmat S, Shokouhinejad N: Comparison of the
efficacy of three chelating agents in smear layer
removal. J Endod 2008; 34:599-602.
124. De-Deus G, Reis C, Fidel S, Fidel RA, Paciornik
S: Longitudinal and quantitative evaluation of
dentin demineralization when subjected to
EDTA, EDTAC, and citric acid: a co-site digital
optical microscopy study. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod 2008; 105:391-7.
125. Da Silva LA, Sanguino AC, Rocha CT, Leonardo
MR, Silva RA: Scanning electron microscopic
preliminary study of the efficacy of SmearClear
and EDTA for smear layer removal after root
canal instrumentation in permanent teeth. J
Endod 2008; 34:1541-4.
126. Stojicic S, Shen Y, Qian W, Johnson B, Haapasalo
M: Antibacterial and smear layer removal ability
of a novel irrigant, QMiX. Int Endod J 2012;
45:363-71.
127. Das A, Kottoor J, Mathew J, Kumar S, George S:
Dentine microhardness changes following con-
ventional and alternate irrigation regimens: An
in vitro study. J Conserv Dent 2014; 17:546-9.
128. Rasimick BJ, Nekich M, Hladek MM, Musikant
BL, Deutsch AS: Interaction between chlorhexi-
dine digluconate and EDTA. J Endod 2008;
34:1521-3.
129. Prado M, Santos Júnior HM, Rezende CM, Pinto
AC, Faria RB, Simão RA, Gomes BP: Interac-
tions between irrigants commonly used in en-
dodontic practice: a chemical analysis. J Endod
2013; 39:505-10.
130. Basrani BR, Manek S, Sodhi RN, Fillery E,
Manzur A: Interaction between sodium
hypochlorite and chlorhexidine gluconate. J
Endod 2007; 33:966-9.
131. Bui TB, Baumgartner JC, Mitchell JC: Evaluation
of the interaction between sodium hypochlorite
and chlorhexidine gluconate and its effect on
root dentin. J Endod 2008; 34:181-5.
132. Kolosowski KP, Sodhi RN, Kishen A, Basrani BR:
Qualitative analysis of precipitate formation on
the surface and in the tubules of dentin irrigated
with sodium hypochlorite and a final rinse of
chlorhexidine or QMiX. J Endod 2014; 40:2036-
40.
133. Ma J, Wang Z, Shen Y, Haapasalo M: A new non-
invasive model to study the effectiveness of
dentin disinfection by using confocal laser scan-
ning microscopy. J Endod 2011; 37:1380-5.
134. Wang Z, Shen Y, Haapasalo M: Effect of smear
layer against disinfection protocols on Entero-
coccus faecalis-infected dentin. J Endod 2013;
39:1395-400.
135. Elakanti S, Cherukuri G, Rao VG, Chandrasekhar
V, Rao AS, Tummala M: Comparative evaluation
of antimicrobial efficacy of QMix™ 2 in 1,
sodium hypochlorite, and chlorhexidine against
Enterococcus faecalis and Candida albicans. J
Conserv Dent 2015; 18:128-31.
136. Dai L, Khechen K, Khan S, Gillen B, Loushine
BA, Wimmer CE, Gutmann JL, Pashley D, Tay
FR: The effect of QMix, an experimental antibac-
terial root canal irrigant, on removal of canal wall
smear layer and debris. J Endod 2011; 37:80-4.
137. Kara Tuncer A: Effect of QMix 2 in 1 on sealer
penetration into the dentinal tubules. J Endod
2015; 41:257-60.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 51
Τζουρμανάς και συν.
138. Eliot C, Hatton JF, Stewart GP, Hildebolt CF, Jane
Gillespie M, Gutmann JL: The effect of the irrig-
ant QMix on removal of canal wall smear layer:
an ex vivo study. Odontology 2014; 102:232-40.
139. Taneja S, Kumari M, Anand S: Effect of QMix,
peracetic acid and ethylenediaminetetraacetic
acid on calcium loss and microhardness of root
dentine. J Conserv Dent 2014; 17:155-8.
140. Chandrasekhar V, Amulya V, Rani VS, Prakash
TJ, Ranjani AS, Gayathri Ch: Evaluation of bio-
compatibility of a new root canal irrigant Q
MixTM 2 in 1 - An in vivo study. J Conserv Dent
2013; 16:36-40.
141. Yilmaz Z, Basbag B, Buzoglu HD, Gümüsdereli-
oglu M: Effect of low-surface-tension EDTA so-
lutions on the wettability of root canal dentin.
Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol
Endod 2011; 111:109-14.
142. Abou-Rass M, Patonai FJ Jr: The effects of de-
creasing surface tension on the flow of irrigating
solutions in narrow root canals. Oral Surg Oral
Med Oral Pathol 1982; 53:524-6.
143. Zehnder M, Schicht O, Sener B, Schmidlin P: Re-
ducing surface tension in endodontic chelator so-
lutions has no effect on their ability to remove
calcium from instrumented root canals. J Endod
2005; 31:590-2.
144. Tidmarsh BG: Acid-cleansed and resin-sealed
root canals. J Endod 1978; 4:117-21.
145. Yamaguchi M, Yoshida K, Suzuki R, Nakamura
H: Root canal irrigation with citric acid solution.
J Endod 1996; 22:27-9.
146. Di Lenarda R, Cadenaro M, Sbaizero O: Effec-
tiveness of 1 mol L-1 citric acid and 15% EDTA
irrigation on smear layer removal. Int Endod J
2000; 33:46-52.
147. Haznedaroğlu F, Ersev H: Tetracycline HCl so-
lution as a root canal irrigant. J Endod 2001;
27:738-40.
148. Haznedaroğlu F: Efficacy of various concentra-
tions of citric acid at different pH values for
smear layer removal. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod 2003; 96:340-4.
149. Prado M, Gusman H, Gomes BP, Simão RA:
Scanning electron microscopic investigation of
the effectiveness of phosphoric acid in smear
layer removal when compared with EDTA and
citric acid. J Endod 2011; 37:255-8.
150. Machado-Silveiro LF, González-López S,
González-Rodríguez MP: Decalcification of root
canal dentine by citric acid, EDTA and sodium
citrate. Int Endod J 2004; 37:365-9.
151. Georgopoulou M, Kontakiotis E, Nakou M: Eval-
uation of the antimicrobial effectiveness of citric
acid and sodium hypochlorite on the anaerobic
flora of the infected root canal. Int Endod J 1994;
27:139-43.
152. Scelza MF, da Silva Pierro VS, Chagas MA, da
Silva LE, Scelza P: Evaluation of inflammatory
response of EDTA, EDTA-T, and citric acid in
animal model. J Endod 2010; 36:515-9.
153. Malheiros CF, Marques MM, Gavini G: In vitro
evaluation of the cytotoxic effects of acid solu-
tions used as canal irrigants. J Endod 2005;
31:746-8.
154. Baumgartner JC, Brown CM, Mader CL, Peters
DD, Shulman JD: A scanning electron micro-
scopic evaluation of root canal debridement
using saline, sodium hypochlorite, and citric acid.
J Endod 1984; 10:525-31.
52 E N D O D O N T O L O G I A 9: 39-53, 2015
155. González-López S, Camejo-Aguilar D, Sanchez-
Sanchez P, Bolaños-Carmona V: Effect of CHX
on the decalcifying effect of 10% citric acid, 20%
citric acid, or 17% EDTA. J Endod 2006; 32:781-
4.
156. Hennequin M, Pajot J, Avignant D: Effects of dif-
ferent pH values of citric acid solutions on the
calcium and phosphorus contents of human root
dentin. J Endod 1994; 20:551-4.
157. Pérez-Heredia M, Ferrer-Luque CM, González-
Rodríguez MP, Martín-Peinado FJ, González-
López S: Decalcifying effect of 15% EDTA, 15%
citric acid, 5% phosphoric acid and 2.5% sodium
hypochlorite on root canal dentine. Int Endod J
2008; 41:418-23.
158. Pérez-Heredia M, Ferrer-Luque CM, González-
Rodríguez MP: The effectiveness of different
acid irrigating solutions in root canal cleaning
after hand and rotary instrumentation. J Endod
2006; 32:993-7.
159. Eldeniz AU, Erdemir A, Belli S: Effect of EDTA
and citric acid solutions on the microhardness
and the roughness of human root canal dentin. J
Endod 2005; 31:107-10.
160. Arslan H, Barutcigil C, Karatas E, Topcuoglu HS,
Yeter KY, Ersoy I, Ayrancı LB: Effect of citric acid
irrigation on the fracture resistance of endodon-
tically treated roots. Eur J Dent 2014; 8:74-8.
161. Berry EA, von der Lehr WN, Herrin HK: Dentin
surface treatments for the removal of the smear
layer: an SEM study. J Am Dent Assoc 1987;
115:65-7.
162. Bitter NC: Tannic acid for smear layer removal:
pilot study with scanning electron microscope. J
Prosthet Dent 1989; 61:503-7.
163. Bitter NC: A 25% tannic acid solution as a root
canal irrigant cleanser: a scanning electron mi-
croscope study. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
1989; 67:333-7.
164. Sabbak SA, Hassanin MB: A scanning electron
microscopic study of tooth surface changes in-
duced by tannic acid. J Prosthet Dent 1998;
79:169-74.
165. Ayad MF: Effects of rotary instrumentation and
different etchants on removal of smear layer on
human dentin. J Prosthet Dent 2001; 85:67-72.
166. Ballal NV, Kandian S, Mala K, Bhat KS, Acharya
S: Comparison of the efficacy of maleic acid and
ethylenediaminetetraacetic acid in smear layer
removal from instrumented human root canal: a
scanning electron microscopic study. J Endod
2009; 35:1573-6.
167. Barkhordar RA, Watanabe LG, Marshall GW,
Hussain MZ: Removal of intracanal smear by
doxycycline in vitro. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod 1997; 84:420-3.
168. Torabinejad M, Khademi AA, Babagoli J, Cho Y,
Johnson WB, Bozhilov K, Kim J, Shabahang S: A
new solution for the removal of the smear layer.
J Endod 2003; 29:170-5.
169. Torabinejad M, Cho Y, Khademi AA, Bakland LK,
Shabahang S: The effect of various concentra-
tions of sodium hypochlorite on the ability of
MTAD to remove the smear layer. J Endod
2003; 29:233-9.
170. Shabahang S, Pouresmail M, Torabinejad M: In
vitro antimicrobial efficacy of MTAD and
sodium hypochlorite. J Endod 2003; 29:450-2.
171. Shabahang S, Torabinejad M: Effect of MTAD
on Enterococcus faecalis-contaminated root
canals of extracted human teeth. J Endod 2003;
29:576-9.
172. Newberry BM, Shabahang S, Johnson N, Aprecio
RM, Torabinejad M: The antimicrobial effect of
biopure MTAD on eight strains of Enterococcus
faecalis: an in vitro investigation. J Endod 2007;
33:1352-4.
173. Davis JM, Maki J, Bahcall JK: An in vitro com-
parison of the antimicrobial effects of various en-
dodontic medicaments on Enterococcus faecalis.
J Endod 2007; 33:567-9.
174. Ghoddusi J, Rohani A, Rashed T, Ghaziani P, Ak-
bari M: An evaluation of microbial leakage after
using MTAD as a final irrigation. J Endod 2007;
33:173-6.
175. Kho P, Baumgartner JC: A comparison of the an-
timicrobial efficacy of NaOCl/Biopure MTAD
versus NaOCl/EDTA against Enterococcus fae-
calis. J Endod 2006; 32:652-5.
176. Dunavant TR, Regan JD, Glickman GN, Solomon
ES, Honeyman AL: Comparative evaluation of
endodontic irrigants against Enterococcus fae-
calis biofilms. J Endod 2006; 32:527-31.
177. Giardino L, Ambu E, Savoldi E, Rimondini R,
Cassanelli C, Debbia EA: Comparative evaluation
of antimicrobial efficacy of sodium hypochlorite,
MTAD, and Tetraclean against Enterococcus
faecalis biofilm. J Endod 2007; 33:852-5.
178. De-Deus G, Reis C, Fidel S, Fidel R, Paciornik S:
Dentin demineralization when subjected to
BioPure MTAD: a longitudinal and quantitative
assessment. J Endod 2007; 33:1364-8.
179. Zhang W, Torabinejad M, Li Y: Evaluation of cy-
totoxicity of MTAD using the MTT-tetrazolium
method. J Endod 2003; 29:654-7.
180. Lotfi M, Moghaddam N, Vosoughhosseini S, Zand
V, Saghiri MA: Effect of Duration of Irrigation
with Sodium Hypochlorite in Clinical Protocol of
MTAD on Removal of Smear Layer and Creat-
ing Dentinal Erosion. J Dent Res Dent Clin Dent
Prospects 2012; 6:79-84.
181. Lotfi M, Vosoughhosseini S, Saghiri MA, Zand V,
Ranjkesh B, Ghasemi N: Effect of MTAD as a
final rinse on removal of smear layer in ten-
minute preparation time. J Endod 2012; 38:1391-
4.
182. Mancini M, Armellin E, Casaglia A, Cerroni L,
Cianconi L: A comparative study of smear layer
removal and erosion in apical intraradicular den-
tine with three irrigating solutions: a scanning
electron microscopy evaluation. J Endod 2009;
35:900-3.
183. Saghiri MA, Delvarani A, Mehrvarzfar P, Malganji
G, Lotfi M, Dadresanfar B, Saghiri AM, Dadvand
S: A study of the relation between erosion and
microhardness of root canal dentin. Oral Surg
Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2009;
108:e29-34.
184. Tay FR, Hosoya Y, Loushine RJ, Pashley DH,
Weller RN, Low DC: Ultrastructure of intraradic-
ular dentin after irrigation with BioPure MTAD.
II. The consequence of obturation with an epoxy
resin-based sealer. J Endod 2006; 32:473-7.
185. Tay FR, Pashley DH, Loushine RJ, Doyle MD,
Gillespie WT, Weller RN, King NM: Ultrastructure
of smear layer-covered intraradicular dentin
after irrigation with BioPure MTAD. J Endod
2006; 32:218-21.

186. Giardino L, Ambu E, Becce C, Rimondini L,
Morra M: Surface tension comparison of four
common root canal irrigants and two new irrig-
ants containing antibiotic. J Endod 2006;
32:1091-3.
187. Poggio C, Dagna A, Colombo M, Rizzardi F,
Chiesa M, Scribante A, Alberti G: Decalcifying ef-
fect of different ethylenediaminetetraacetic acid
irrigating solutions and tetraclean on root canal
dentin. J Endod 2012; 38:1239-43.
188. Kaufman AY, Binderman I, Tal M, Gedalia I,
Peretz G: New chemotherapeutic agent for root
canal treatment. A preliminary electron micro-
scopic study on an in vivo and in vitro endodon-
tically treated tooth. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol 1978; 46:283-95.
189. Kaufman AY, Greenberg I: Comparative study of
the configuration and the cleanliness level of root
canals prepared with the aid of sodium hypochlo-
rite and bis-dequalinium-acetate solutions. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol 1986; 62:191-7.
190. Girard S, Paqué F, Badertscher M, Sener B,
Zehnder M: Assessment of a gel-type chelating
preparation containing 1-hydroxyethylidene-1, 1-
bisphosphonate. Int Endod J 2005; 38:810-6.
191. Hata G, Uemura M, Weine FS, Toda T: Removal
of smear layer in the root canal using oxidative
potential water. J Endod 1996; 22:643-5.
192. Hata G, Hayami S, Weine FS, Toda T: Effective-
ness of oxidative potential water as a root canal
irrigant. Int Endod J 2001; 34:308-17.
193. Lahijani MS, Kateb HR, Heady R, Yazdani D: The
effect of German chamomile (Marticaria recutita
L.) extract and tea tree (Melaleuca alternifolia
L.) oil used as irrigants on removal of smear
layer: a scanning electron microscopy study. Int
Endod J 2006; 39:190-5.
194. Khademi A, Feizianfard M: The Effect of EDTA
and Citric Acid on Smear Layer Removal of
Mesial Canals of First Mandibular Molars, A
Scanning Electron Microscopic Study. Journal of
Research in Medical Sciences 2004; 2:80-8.
195. Adigüzel O, Yiğit-Özer S, Kaya S, Uysal İ,
Ganidağli-Ayaz S, Akkuş Z: Effectiveness of eth-
ylenediaminetetraacetic acid (EDTA) and
MTAD on debris and smear layer removal using
a self-adjusting file. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod 2011; 112:803-8.
196. Silva PV, Guedes DF, Nakadi FV, Pécora JD,
Cruz-Filho AM: Chitosan: a new solution for re-
moval of smear layer after root canal instrumen-
tation. Int Endod J 2013; 46:332-8.
Υγρά μέσα αφαίρεσης οδοντινικού επιχρίσματος
197. Paul ML, Mazumdar D, Niyogi A, Baranwal AK:
Comparative evaluation of the efficacy of differ-
ent irrigants including MTAD under SEM. J
Conserv Dent 2013; 16:336-41.
198. Mozayeni MA, Javaheri GH, Poorroosta P, Ashari
MA, Javaheri HH: Effect of 17% EDTA and
MTAD on intracanal smear layer removal: a
scanning electron microscopic study. Aust Endod
J 2009; 35:13-7.
199. Cobankara FK, Erdogan H, Hamurcu M: Effects
of chelating agents on the mineral content of root
canal dentin. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
Oral Radiol Endod 2011; 112:e149-54.
200. Spanó JC, Silva RG, Guedes DF, Sousa-Neto MD,
Estrela C, Pécora JD: Atomic absorption spec-
trometry and scanning electron microscopy eval-
uation of concentration of calcium ions and
smear layer removal with root canal chelators. J
Endod 2009; 35:727-30.
201. Gupta PK, Mahajan UP, Gupta K, Sheela NV:
Comparative evaluation of a new endodontic ir-
rigant - mixture of a tetracycline isomer, an acid,
and a detergent to remove the intracanal smear
layer: a scanning electron microscopic study. J Int
Oral Health 2015; 7:1-6.
202. Kalluru RS, Kumar ND, Ahmed S, Sathish ES,
Jayaprakash T, Garlapati R, Sowmya B, Reddy
KN: Comparative Evaluation of the Effect of
EDTA, EDTAC, NaOCl and MTAD on Micro-
hardness of Human Dentin - An In-vitro Study.
J Clin Diagn Res 2014; 8:ZC39-41.
203. Cruz-Filho AM, Sousa-Neto MD, Savioli RN,
Silva RG, Vansan LP, Pécora JD: Effect of
chelating solutions on the microhardness of root
canal lumen dentin. J Endod 2011; 37:358-62.
204. Ulusoy Öİ, Görgül G: Effects of different irriga-
tion solutions on root dentine microhardness,
smear layer removal and erosion. Aust Endod J
2013; 39:66-72.
205. Vasiliadis L, Darling AI, Levers BG: The histology
of sclerotic human root dentine. Arch Oral Biol
1983; 28:693-700.
206. Paqué F, Luder HU, Sener B, Zehnder M: Tubu-
lar sclerosis rather than the smear layer impedes
dye penetration into the dentine of endodonti-
cally instrumented root canals. Int Endod J 2006;
39:18-25.
207. Mjör IA, Smith MR, Ferrari M, Mannocci F: The
structure of dentine in the apical region of
human teeth. Int Endod J 2001; 34:346-53.
208. Caron G, Nham K, Bronnec F, Machtou P: Effec-
tiveness of different final irrigant activation pro-
tocols on smear layer removal in curved canals.
J Endod 2010; 36:1361-6.
209. Herrera DR, Santos ZT, Tay LY, Silva EJ, Loguer-
cio AD, Gomes BP: Efficacy of different final ir-
rigant activation protocols on smear layer re-
moval by EDTA and citric acid. Microsc Res
Tech 2013 Apr; 76:364-9.
210. Cheung GS, Stock CJ: In vitro cleaning ability of
root canal irrigants with and without endosonics.
Int Endod J 1993; 26:334-43.
211. Cameron JA: Factors affecting the clinical effi-
ciency of ultrasonic endodontics: a scanning elec-
tron microscopy study. Int Endod J 1995; 28:47-
53.
212. Guerisoli DM, Marchesan MA, Walmsley AD,
Lumley PJ, Pecora JD: Evaluation of smear layer
removal by EDTAC and sodium hypochlorite
with ultrasonic agitation. Int Endod J 2002;
35:418-21.
213. Saber Sel-D, Hashem AA: Efficacy of different
final irrigation activation techniques on smear
layer removal. J Endod 2011; 37:1272-5.
214. Yeung W, Raldi DP, Cunha RS, Mello I: Assess-
ment of smear layer removal protocols in curved
root canals. Aust Endod J 2014; 40:66-71.
215. Van der Sluis LW, Gambarini G, Wu MK, Wes-
selink PR: The influence of volume, type of irrig-
ant and flushing method on removing artificially
placed dentine debris from the apical root canal
during passive ultrasonic irrigation. Int Endod J
2006; 39:472-6.
216. Zmener O, Pameijer CH, Serrano SA, Palo RM,
Iglesias EF: Efficacy of the NaviTip FX irrigation
needle in removing post instrumentation canal
smear layer and debris in curved root canals. J
Endod 2009; 35:1270-3.
217. Uroz-Torres D, González-Rodríguez MP, Ferrer-
Luque CM: Effectiveness of the EndoActivator
System in removing the smear layer after root
canal instrumentation. J Endod 2010; 36:308-11.
Παρελήφθη 15/10/2015 - Ενεκρίθη 2/2/2016
Διεύθυνση για επικοινωνία:
Ρίζος Τζουρμανάς
Ευρυτανίας 32
11523 Αθήνα
Τηλ.: 6982 495826
e-mail: r_tzour@hotmail.gr
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 39-53, 2015 53
 Επινεφρίνη, αδρεναλίνη – Epinephrine Αγγειοσυσπαστική ουσία, η προ-
σθήκη της οποίας στα τοπικά αναισθητικά αποσκοπεί στο να επιμη-
κύνει το χρόνο δράσης τους, προκαλώντας αγγειοσύσπαση στους γύρω
ιστούς. Πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν ότι η επινεφρίνη συνεισφέ-
ρει ενεργά στην επίτευξη της αναισθησίας.

Επούλωση τραύματος – Wound healing Αποκατάσταση, μερική ή ολική, στο

φυσιολογικό, μετά από κάποια βλάβη. Ο νεοσχηματιζόμενος ιστός
μπορεί να είναι όμοιος με τον φυσιολογικά προϋπάρχοντα, όπως π.χ.
μετά από τομή στα ούλα, ή διαφορετικός από αυτόν, όπως π.χ. κατά
την επούλωση περιακρορριζικής βλάβης με ουλώδη ιστό.

Εργαλεία χειρός – Hand instruments Εργαλεία που χρησιμοποιούνται με

το χέρι κατά τους ενδοδοντικούς χειρισμούς.

Λεξικό Ενδοδοντικών όρων της ΕΕΕ,

Εκδόσεις Κισσός, Αθήνα 2004.

54 E N D O D O N T O L O G I A 9: 2015

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΛΙΝΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων με τη χρήση
των μηχανοκίνητων συστημάτων νικελίου-
τιτανίου WaveOne, Reciproc και OneShape
Λ. Ιντζές*, Π. Μπελτές**
Περίληψη
Η μηχανική συνιστώσα της χημικομηχανικής προπαρασκευής
είναι εξαιρετικά σημαντική για την επιτυχία της ενδοδοντικής
θεραπείας και επιτυγχάνεται τόσο με μικροεργαλεία χειρός
όσο και με μηχανοκίνητα μικροεργαλεία. Τα τελευταία είναι
πλέον και τα πιο δημοφιλή, καθώς προσφέρουν το πλεονέκτη-
μα της άνετης και ταχύτερης προπαρασκευής του ριζικού σω-
λήνα. Σήμερα είναι διαθέσιμα αρκετά συστήματα με διαφορε-
τικό αριθμό και σχεδιασμό μηχανοκίνητων μικροεργαλείων,
με τη νεότερη τάση να περιλαμβάνει συστήματα που ολοκλη-
ρώνουν τη μηχανική προπαρασκευή του ριζικού σωλήνα ακόμη
και με ένα μόνο εργαλείο. Στα τελευταία ανήκουν το σύστημα
WaveOne της Dentsply Maillefer (Ballaigues, Ελβετία), το σύ-
στημα Reciproc της VDW (Μόναχο, Γερμανία) και το σύστημα
OneShape της Micromega (Besançon, Γαλλία). Σε αυτά τα τρία
νέα συστήματα οι κατασκευαστές υπόσχονται ολοκληρωμένη
προπαρασκευή και μορφοποίηση του ριζικού σωλήνα με ένα
τουλάχιστον κατά περίπτωση εργαλείο και ισχυρίζονται πως
τα συστήματά τους είναι κατάλληλα για την πλειονότητα των
ριζικών σωλήνων που θα συναντήσει ένας κλινικός. Σκοπός της
παρούσας ανασκόπησης είναι να περιγραφούν αναλυτικά και
να αξιολογηθούν τα συστήματα αυτά, με βάση τα έως σήμερα
βιβλιογραφικά δεδομένα.
Ενδοδοντολογία 9: 55-66, 2015
Λέξεις-κλειδιά
κίνηση παλινδρόμησης, μηχανοκίνητα μικροεργαλεία, One-
Shape, Reciproc, WaveOne.
* Μεταπτυχιακός φοιτητής, Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας, Οδοντιατρική
Σχολή ΑΠΘ. Απόφοιτος (PGCert) Advanced Program in Periodontics,
NYUCD.
** Καθηγητής, Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας, Οδοντιατρικό Τμήμα ΑΠΘ.
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
Summary
Root canal preparation with the use of WaveOne, Reciproc
and OneShape rotary Ni-Ti systems
L. Intzes*, P. Beltes**
The mechanical preparation of the root canal system is extremely
important for the success of endodontic treatment and can be ac-
complished with hand instrumentation and mechanical rotary in-
strumentation. The latter is now the most popular, as it offers the
advantage of more comfortable and faster preparation of the root
canal system. Today, several systems are available with different
numbers of files and file design, with the newest trend including
systems that complete the mechanical preparation of the root
canal with a single file. Such examples are the the WaveOne by
Dentsply Maillefer (Ballaigues, Switzerland), the Reciproc by
VDW (Munich, Germany) and the OneShape by Micromega
(Besançon, France). In these three new systems, each manufac-
turer promises complete mechanical preparation of the root canal
system with mostly a single file and they claim that their systems
are suitable for the majority of clinican cases that will occur in
practice. The purpose of this review is to present in extent these
three new file systems and attempt a first critical approach based
on the literature data available to date.
Endodontologia 9: 55-66, 2015
Key words
OneShape, Reciproc, reciprocation movement, rotary files,
WaveOne.
* Postgraduate Student, Dept of Endodontology, School of Dentistry,
Aristotle University of Thessaloniki. Graduate (PGCert), Advanced Pro-
gram in Periodontics, NYUCD.
** Professor, Dept of Endodontology, School of Dentistry, Aristotle U-
niversity of Thessaloniki.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 55-66, 2015 55
Ιντζές & Μπελτές
Εισαγωγή
Στόχος της ενδοδοντικής θεραπείας είναι
η πρόληψη ή η θεραπεία της ακρορριζι-
κής περιοδοντίτιδας1. Για να πραγματο-
ποιηθεί αυτό, είναι απαραίτητη η κατα το
δυνατόν εξάλειψη των μικροβίων και των
παθολογικών υπολειμμάτων που βρί-
σκονται στο σύστημα των ριζικών σωλή-
νων. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της χημι-
κομηχανικής προπαρασκευής, η οποία
συνίσταται στην απομάκρυνση όλου του
περιεχόμενου του ριζικού σωλήνα και
στη διαμόρφωσή του. Η μηχανική συνι-
στώσα της χημικομηχανικής προπαρα-
σκευής είναι εξαιρετικά σημαντική για
την επιτυχία της ενδοδοντικής θεραπεί-
ας2,3 και επιτυγχάνεται τόσο με μικροερ-
γαλεία χειρός όσο και με μηχανοκίνητα
μικροεργαλεία, τα οποία καθίστανται
ολοένα και πιο δημοφιλή, καθώς προσφέ-
ρουν το πλεονέκτημα της άνετης και τα-
χύτερης προπαρασκευής του ριζικού σω-
λήνα. Η πραγματική επανάσταση της μη-
χανοκίνητης προπαρασκευής πραγματο-
ποιήθηκε με την εισαγωγή του κράματος
νικελίου-τιτανίου (Ni-Ti), που αρχικά πε-
ριγράφηκε σε μικροεργαλεία χειρός από
τον Walia4 το 1988. Το κράμα Ni-Ti (πε-
ρίπου 45% κ.β. τιτάνιο και 55% κ.β. νικέ-
λιο) προσέδωσε στα εργαλεία ενδοδον-
τίας μνήμη σχήματος και υπερελαστικό-
τητα, και η εμφάνισή του ενθάρρυνε την
ανάπτυξη των πολλών περιστροφικών μη-
χανοκίνητων συστημάτων ενδοδοντικής
θεραπείας που είναι διαθέσιμα σήμερα.
Tα μηχανοκίνητα συστήματα Νi-Ti που
παρουσιάστηκαν έκτοτε, χρησιμοποιούν
ως επί το πλείστον περιστροφική κίνηση
360° σε συνδυασμό με χαμηλές στροφές,
λειτουργώντας σύμφωνα με τον τρόπο
που υποδείχθηκε από τον Rollins5, σχε-
δόν έναν αιώνα πριν.
Σήμερα υπάρχουν διαθέσιμα αρκετά συ-
στήματα με διαφορετικό αριθμό και σχε-
διασμό μηχανοκίνητων μικροεργαλείων,
αλλά και με διαφορετικό πρωτόκολλο
προπαρασκευής των ριζικών σωλήνων.
Γενικά, η νεότερη τάση αφορά συστήμα-
τα που ολοκληρώνουν τη μηχανική προ-
παρασκευή του ριζικού σωλήνα με ελάχι-
56 E N D O D O N T O L O G I A 9: 55-66, 2015
Εικ. 1: Η κίνηση περιστροφής (150°)
και αντιπεριστροφής (30°) του συστή-
ματος WaveOne. (Dentsply-Maillefer.)
στα μικροεργαλεία, ή ακόμη και με ένα
μόνο εργαλείο, αποσκοπώντας στην
απλότητα και την ταχύτητα. Στα τελευ-
ταία ανήκουν το σύστημα WaveOne της
Dentsply Maillefer (Ballaigues, Ελβετία),
το σύστημα Reciproc της VDW (Μόναχο,
Γερμανία) και το σύστημα OneShape της
Micromega (Besançon, Γαλλία).
Τα εργαλεία των δύο πρώτων συστημά-
των είναι κατασκευασμένα από κράμα
Ni-Ti με τη χρήση τεχνολογίας M-Wire,
ενώ του τρίτου από κράμα Ni-Ti συμβα-
τικής επεξεργασίας. Η τεχνολογία M-
Wire βελτιώνει τη δύναμη και την αντοχή
στην κυκλική κόπωση μέχρι και τέσσερις
φορές σε σχέση με τα χρησιμοποιούμενα
άλλα κράμματα Ni-Ti 6,7. Αυτό συμβαίνει
λόγω της ύπαρξης στο κράμα και μαρτεν-
σινικής φάσης εκτός της ωστενιτικής στη
θερμοκρασία στόματος, σε αντίθεση με
το συμβατικό κράμα Ni-Ti, γεγονός στο
οποίο οφείλονται οι ανώτερες μηχανικές
ιδιότητές του8. Επίσης, τα συστήματα
WaveOne και Reciproc λειτουργούν με
διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι τα προηγού-
μενα μηχανοκίνητα συστήματα Ni-Ti.
Ενώ τα τελευταία λειτουργούσαν με πε-
ριστροφή 360° κατά τη φορά των δεικτών
του ρολογιού, τα WaveOne και Reciproc
λειτουργούν με αντίθετη φορά κοπής και
με εναλλαγή περιστροφής και αντιπερι-
στροφής, που περιγράφεται αναλυτικά
παρακάτω. Αντιστοίχως, τα μικροεργα-
λεία του συστήματος OneShape λειτουρ-
γούν με απλή περιστροφική κίνηση 360°.
Επιπρόσθετα, σε αυτά τα τρία νέα συστή-
ματα οι κατασκευαστές υπόσχονται ολο-
κληρωμένη προπαρασκευή και μορφοποί-
ηση του ριζικού σωλήνα ακόμη και με ένα
κατά περίπτωση εργαλείο και ισχυρίζον-
ται πως τα συστήματά τους είναι κατάλλη-
λα για την πλειονότητα των ριζικών σωλή-
νων που θα συναντήσει ένας κλινικός.
Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης είναι
να περιγραφούν αναλυτικά και να αξιο-
λογηθούν τα συστήματα αυτά, με βάση τα
έως σήμερα βιβλιογραφικά δεδομένα.
Σύστημα WaveOne
Περιγραφή του συστήματος
Το σύστημα WaveOne παρουσιάστηκε το
2011 από την εταιρία Dentsply Maillefer
(Ballaigues, Ελβετία). Τα εργαλεία του
συστήματος είναι κατασκευασμένα από
κράμα Νi-Ti με τη χρήση τεχνολογίας M-
Wire, όπως προαναφέρθηκε. Το σύστημα
είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να λειτουρ-
γεί με τη βοήθεια ειδικού μοτέρ ενδοδον-
τίας, το οποίο εκτελεί την απαιτούμενη,
για τη χρήση των ρινών του συστήματος,
παλινδρομική κυκλική κίνηση (Eικ. 1). Η
κίνηση αυτή θυμίζει την ανάστροφη τεχνι-
κή “balanced force”9. Η ρίνη αρχικά
πραγματοποιεί μια περιστροφική κίνηση
μεγάλης γωνίας, 150°, προς την κατεύ-
θυνση κοπής (αντίστροφα της φοράς του
ρολογιού) και αμέσως μετά μια αντίθετη
κίνηση περιστροφής (προς τη φορά του
ρολογιού) μικρότερης γωνίας, 30°, ώστε
να απεγκλωβιστεί και να προχωρήσει βα-
θύτερα στο ριζικό σωλήνα10. Η αλληλου-
χία των δύο αυτών κινήσεων δίνει το τε-
λικό αποτέλεσμα της μηχανικής προπα-
ρασκευής.
Σχεδίαση
Οι ρίνες του συστήματος WaveOne έχουν
σχεδιαστεί για να λειτουργούν με αντί-
στροφη κοπτική κίνηση σε σχέση με τα
άλλα μηχανοκίνητα συστήματα Ni-Ti. Τα
τελευταία σχεδιάστηκαν έτσι ώστε η φο-
ρά αποκοπής να συμπίπτει με τη φορά
των δεικτών του ρολογιού, ενώ στο σύ-
 Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων

στημα WaveOne η κατεύθυνση κοπής εί-

A B
ναι αντίστροφη των δεικτών. Το άκρο των
μικροεργαλείων είναι μη κοπτικό. Έτσι,
ακολουθεί την πορεία του ριζικού σωλή-
να, αλλά ούτε εγκλωβίζεται ούτε σφηνώ-
νει στην οδοντίνη, περιορίζοντας τον κίν-
δυνο συμβαμάτων και θραύσης10. Κάθε
μικροεργαλείο χαρακτηρίζεται από μια
τροποποιημένη κυρτή τριγωνική διατομή
στην αιχμή και από μια κυρτή τριγωνική
διατομή στο στέλεχος (Εικ. 2A & 2B).
Σύμφωνα με τον κατασκευαστή, το σχέ-
διο βελτιώνει την ευκαμψία, ενώ η αιχμή
Εικ. 2: Η διατομή του μικροεργαλείου WaveOne στο στέλεχος (A) και στο άκρο (B). (Από ακολουθεί πιστά την κάμψη του ριζικού
Burklein et al., 201114.) σωλήνα. Η ελίκωση των ρινών διακρίνε-
ται από μεταβλητό σπείρωμα, γεγονός
που, σύμφωνα με την εταιρία κατα-
σκευής, βελτιώνει την ασφάλεια.
Προς το παρόν, στο σύστημα WaveOne
A
υπάρχουν τρία μικροεργαλεία διαφορε-
τικού μεγέθους, διαθέσιμα σε τρία μήκη
των 21, 25 και 31 mm. Όλα τα μικροερ-
Β γαλεία φέρουν εγκοπές υπολογισμού του
μήκους (Εικ. 3).
• To μικροεργαλείο WaveOne Small χρη-
σιμοποιείται σε στενούς ριζικούς σωλή-
Γ νες. Η αιχμή του έχει διάμετρο .21 κατά
ISO, με σταθερή κωνικότητα 6% σε όλο
το μήκος. Φέρει κίτρινη χρωματική κω-
Εικ.3: Τα μικροεργαλεία WaveOne Small (A), Primary (B) και Large (Γ). (Dentsply-
δικοποίηση στη λαβή του (Εικ. 3Α).
Maillefer.)
• Το μικροεργαλείο WaveOne Primary
χρησιμοποιείται στην πλειονότητα των
ριζικών σωλήνων. Η αιχμή του έχει διά-
μετρο .25 κατά ISO με κωνικότητα 8%
στα τέσσερα τελευταία mm, η οποία μει-
ώνεται σε 6% προς τη βάση του μικρο-
εργαλείου. Φέρει κόκκινη χρωματική
κωδικοποίηση στη λαβή του (Εικ. 3Β).
• Το μικροεργαλείο WaveOne Large
χρησιμοποιείται σε ευρείς ριζικούς σω-
λήνες. Η αιχμή του έχει διάμετρο .40
κατά ISO με κωνικότητα 8% στα τέσ-
σερα τελευταία mm, η οποία μειώνεται
σε 4,5% προς τη βάση του μικροεργα-
λείου. Φέρει μαύρη χρωματική κωδικο-
ποίηση στη λαβή του (Εικ. 3Γ).
Πρέπει να σημειωθεί πως όλες οι ρίνες
του συστήματος WaveOne είναι μίας χρή-
σης. Έρχονται συσκευασμένες σε ειδική
Εικ. 4: Το μοτέρ ρύθμισης ροπής και στροφών X-Smart plus. (Dentsply, Maillefer.) αποστειρωμένη συσκευασία και είναι
αδύνατον να κλιβανιστούν, καθώς με τον

Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 55-66, 2015 57
Ιντζές & Μπελτές
κλιβανισμό παραμορφώνεται σκόπιμα το
ειδικό χρωματισμένο κολλάρο, ώστε το
μικροεργαλείο να μην εφαρμόζει στη χει-
ρολαβή.
Πρωτόκολλο λειτουργίας του συστήματος
Για τη χρήση του συστήματος, η εταιρία
προτείνει τη χρήση του δικού του μοτέρ
ενδοδοντίας X-Smart Plus motor (Εικ. 4).
To μοτέρ αυτό είναι προγραμματισμένο
να πραγματοποιεί τις ακριβείς κινήσεις
παλιδρόμησης για τη λειτουργία του συ-
στήματος, με τις συγκεκριμένες για κάθε
κίνηση μοίρες περιστροφής.
Όπως προαναφέρθηκε, η κίνηση κοπής
των ρινών είναι αντίστροφη της φοράς
των δεικτών του ρολογιού. Στη συγκεκρι-
μένη κίνηση, το εργαλείο προωθείται και
αποκόπτει την οδοντίνη σε μια κίνηση
150°. Η επόμενη κίνηση είναι μικρότερη
(30°), ακολουθεί τη φορά του των δεικτών
του ρολογιού και αποσκοπεί στο να απε-
λευθερώνει τη ρίνη προτού αυτή εγκλωβι-
στεί στην οδοντίνη11. Με τούτο τον τρόπο,
τρεις κύκλοι παλινδρόμησης ολοκληρώ-
νουν μια πλήρη περιστροφή και έτσι το
εργαλείο προωθείται μέσα στο ριζικό σω-
λήνα. H παλινδρομική αυτή κίνηση έχει
αποδειχθεί ότι μειώνει το μηχανικό στρες
στο μικροεργαλείο και έτσι ελαττώνει την
κυκλική κόπωσή του, που προκαλείται
από κύκλους τάσης και συμπίεσης12,13.
Η τεχνική χρήσης του συστήματος Wave-
One, σύμφωνα με το πρωτόκολλο της εται-
ρίας, περιλαμβάνει τα παρακάτω στάδια:
Επιλογή του κατάλληλου μεγέθους ρίνης
• Ο κατασκευαστής προτείνει αρχικά την
ανίχνευση της διαβατότητας του ριζι-
κού σωλήνα με μια ρίνη Κ Νο 10.
• Eάν η ρίνη δυσκολεύεται να προχωρή-
σει στο ριζικό σωλήνα, τότε προτείνε-
ται να χρησιμοποιηθεί το μικροεργα-
λείο WaveOne Small.
• Εάν η ρίνη Κ προωθείται εύκολα στο
ριζικό σωλήνα, ακόμη κι αν είναι χαλα-
ρή, τότε θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί
το μικροεργαλείο WaveOne Primary.
• Σε περίπτωση που μια ρίνη Κ Νο 20
προωθείται αβίαστα εις βάθος, τότε θα
πρέπει να χρησιμοποιηθεί το μικροερ-
γαλείο WaveOne Large.
58 E N D O D O N T O L O G I A 9: 55-66, 2015
Εικ. 5: Κώνοι γουταπέρκας του συστή-
ματος WaveOne. (Dentsply, Maillefer.)
Eικ. 6: Κώνοι γουταπέρκας τύπου
Thermafill του συστήματος WaveOne.
(Dentsply, Maillefer.)
Στάδια προπαρασκευής του ριζικού
σωλήνα
• Eπιβεβαιώνεται ότι το αρχικό μικροερ-
γαλείο (ρίνη Κ Νο 10) κινείται αβίαστα
στα 2/3 περίπου του ριζικού σωλήνα.
• Χρησιμοποιείται το κατάλληλο μικρο-
εργαλείο WaveOne που επιλέχθηκε μέ-
χρις αυτό το μήκος.
• Διακλυσμός του ριζικού σωλήνα.
• Προώθηση του αρχικού μικροεργαλεί-
ου μέχρι το μήκος εργασίας εντός του
ριζικού σωλήνα, το οποίο και επιβεβαι-
ώνεται είτε με εντοπιστή ακρορριζίου
είτε με ακτινογραφία.
• Χρησιμοποιείται το αντίστοιχο μικρο-
εργαλείο WaveOne σε όλο το μήκος ερ-
γασίας.
• Επιβεβαιώνεται το μέγεθος της ακρορ-
ριζικής προπαρασκευής με μικροεργα-
λείο χειρός ίδιου μεγέθους. Σε περί-
πτωση που αδυνατεί το εργαλείο να
φτάσει στο μήκος εργασίας, η προπα-
ρασκευή επαναλαμβάνεται.
• Εάν το ακρορριζικό τμήμα του ριζικού
σωλήνα είναι ευρύτερο, για να ολοκλη-
ρώθεί η προπαρασκευή επιλέγεται το
αμέσως μεγαλύτερο μικροεργαλείο
WaveOne.
Σημεία ιδιαίτερης προσοχής
• Οι ρίνες του συστήματος θα πρέπει να
χρησιμοποιούνται με κίνηση πάνω-κά-
τω όχι παραπάνω από τρεις έως τέσσε-
ρις φορές, και με ελάχιστη δύναμη πίε-
σης.
• Τα εργαλεία επιβάλλεται να απομα-
κρύνονται από τους ριζικούς σωλήνες
σε τακτά διαστήματα, προκειμένου να
καθαρίζονται από ρινίσματα και να
πραγματοποιείται διακλυσμός του ριζι-
κού σωλήνα.
• Εάν κατά τη διάρκεια της προπαρα-
σκευής προκύψει δυσκολία προώθησης
εντός του ριζικού σωλήνα, συνιστάται η
χρήση μικροεργαλείου μικρότερου με-
γέθους.
• Η αρχική προπαρασκευή του ριζικού
σωλήνα με ρίνες χειρός ή μηχανοκίνη-
τα συστήματα μικρής διαμέτρου, όπως
τo PathFile (Dentsply, Maillefer), είναι
προαιρετική.
• Σε ριζικούς σωλήνες με σοβαρή κάμψη,
η προπαρασκευή του ακρορριζικού τρι-
τημορίου θα πρέπει να γίνεται με ρίνες
χειρός.
• Ο ριζικός σωλήνας θα πρέπει κατά τη
διάρκεια της προπαρασκευής να είναι
πάντοτε γεμάτος με υγρό διακλυσμού,
ενώ συμπληρωματικά μπορεί να χρησι-
μοποιηθεί και παράγοντας χήλησης,
όπως το EDTA σε μορφή γέλης.
Ακολουθεί η έμφραξη του ριζικού σωλή-
να με οποιαδήποτε από τις γνωστές μεθό-
δους. Ωστόσο, η εταιρία παρέχει κώνους
γουταπέρκας αντίστοιχης κωνικότητας με
τα εργαλεία του συστήματος (Εικ. 5), κα-
θώς και κώνους τύπου Thermafill, επίσης
αντίστοιχου μεγέθους και κωνικότητας
(Εικ. 6).
Συστημα Reciproc
To σύστημα Reciproc (VDW, Μόναχο,
Γερμανία) αποτελεί το δεύτερο καινούρ-
γιο σύστημα μηχανοκίνητων ρινών Νi-Ti
που είναι κατασκευασμένες και αυτές,
όπως και στο σύστημα WaveOne, με τη
χρήση της τεχνολογίας Μ-wire. Το σύστη-
μα ακολουθεί τη φιλοσοφία της ολοκλή-
ρωσης της προπαρασκευής ενός ριζικού

Εικ. 7: Η διατομή τύπου S των μικρο-
εργαλείων Reciproc (VDW).
σωλήνα με τη χρήση ενός μόνο μικροερ-
γαλείου. Η κίνηση των ρινών μέσα στο ρι-
ζικό σωλήνα είναι ανάλογη με εκείνη που
περιγράφηκε για το σύστημα WaveOne
(Eικ. 1). To μικροεργαλείο αρχικά εκτε-
λεί μια κίνηση κοπής αντίθετη της φοράς
των δεικτών του ρολογιού και κατόπιν
μια μικρότερη και αντίστροφη (προς τη
φορά των δεικτών) κίνηση απεγκλωβι-
σμού. Τρεις κινήσεις περιστροφής και αν-
τιπεριστροφής ολοκληρώνουν μια κίνηση
360° του μικροεργαλείου.
Περιγραφή του συστήματος
Δομή
Οι ρίνες του συστήματος έχουν διατομή
τύπου S (Εικ. 7) και είναι σχεδιασμένες
έτσι ώστε να λειτουργούν με την κίνηση
της παλίνδρομης περιστροφής που περι-
γράφηκε προηγουμένως. Σύμφωνα με τον
κατασκευαστή, το σχέδιο αυτό προσδίδει
αντοχή και ευκαμψία, αλλά και αρκετό
A
Β
Γ και προπαρασκευή του ριζικού σωλήνα,
Εικ. 8: Τα μικροεργαλεία R25 (Α), R40 (Β) και R50 (Γ), από πάνω προς τα κάτω (VDW).
χώρο στις αυλακώσεις του μικροεργαλεί-
ου, ώστε να προωθούνται τα ξέσματα
οδοντίνης μυλικά και να μη στομώνει το
εργαλείο. Το άκρο είναι σε όλες τις ρίνες
μη κοπτικό, ώστε να ακολουθεί την πο-
ρεία του ριζικού σωλήνα και να αποφεύ-
γονται τα συμβάματα.
Μικροεργαλεία του συστήματος Reciproc
Το σύστημα αποτελείται από τρία δια-
φορετικά εργαλεία, τα οποία η εταιρία
προσφέρει σε τρία διαφορετικά μήκη
των 21, 25 και 31 mm. Όλα τα μικροερ-
γαλεία φέρουν εγκοπές υπολογισμού
του μήκους, ανάλογα με το μήκος του ερ-
γαλείου.
• Το μικροεργαλείο R25 είναι για χρήση
σε στενούς ριζικούς σωλήνες. Η αιχμή
του αντιστοιχεί σε μέγεθος ISO 25 και
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
Εικ. 9: Το μοτέρ ρύθμισης
ροπής και στροφών VDW
Silver (VDW).
το εργαλείο έχει κωνικότητα 8% στα
πρώτα ακρορριζικά mm, η οποία στη
συνέχεια μειώνεται (Εικ. 8Α).
• Το μικροεργαλείο R40 είναι για χρήση
σε μέτριους ριζικούς σωλήνες. Η αιχμή
του αντιστοιχεί σε μέγεθος ISO 40 και
το εργαλείο έχει κωνικότητα 6% στα
πρώτα ακρορριζικά mm, η οποία στη
συνέχεια μειώνεται (Εικ. 8Β).
• Το μικροεργαλείο R50 είναι για χρήση
σε ευρείς ριζικούς σωλήνες. Η αιχμή
του αντιστοιχεί σε μέγεθος ISO 50 και
το εργαλείο έχει κωνικότητα 5% στα
πρώτα ακρορριζικά mm, η οποία στη
συνέχεια μειώνεται (Εικ. 8Γ).
Όπως και στο σύστημα WaveOne, έτσι
και εδώ τα μικροεργαλεία είναι μίας χρή-
σης και συσκευάζονται αποστειρωμένα.
Το κάθε μικροεργαλείο φέρει την αντί-
στοιχη χρωματική κωδικοποίηση κατά
ISO, με ειδικό ελαστικό δακτύλιο στη κε-
φαλή του εργαλείου. Ο δακτύλιος αυτός
παραμορφώνεται με τον κλιβανισμό, με
αποτέλεσμα το μικροεργαλείο να μην ει-
σέρχεται πια σε χειρολαβή.
Πρωτόκολλο λειτουργίας του συστήματος
Ο κατασκευαστής προτείνει τη χρήση των
ρινών Reciproc δίχως αρχική ανίχνευση
με μια αρχική ρίνη K μεγέθους 10 ή 15. Η
επιλογή του κατάλληλου εργαλείου Reci-
proc γίνεται μετά τη λήψη της αρχικής
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 55-66, 2015 59
Ιντζές & Μπελτές
ακτινογραφίας. Είναι προφανές ότι και
εδώ απαιτείται η χρήση ειδικού μοτέρ εν-
δοδοντίας που θα εκτελεί τη συγκεκριμένη
παλινδρομική περιστροφή (Εικ. 9). O κα-
τασκευαστής προτείνει το δικό του μοτέρ,
με το ονομά SilverReciproc, το οποίο είναι
προρυθμισμένο ώστε να εκτελεί τις ακρι-
βείς σε μοίρες κινήσεις, ανάλογες της σχε-
δίασης του σπειρώματος των εργαλείων.
• Αν ο ριζικός σωλήνας είναι μερικώς
ορατός ή πλήρως αόρατος στην ακτινο-
γραφία, τότε συστήνεται η χρήση του
μικροεργαλείου R25.
• Αν ο ριζικός σωλήνας είναι πλήρως
ορατός, τότε προτείνεται η ανίχνευση
του σωλήνα με μια ρίνη Κ Νο 30. Αν το
εργαλείο προωθείται αβίαστα στο μή-
κος εργασίας, τότε προχωρούμε στο μι-
κροεργαλείο R50.
• Αν η ρίνη Κ Νο 30 αδυνατεί να φτάσει
στο μήκος εργασίας τότε η δοκιμή επα-
ναλαμβάνεται με μια ρίνη Κ Νο 20. Εάν
η νέα ρίνη φτάσει στο επιθυμητό μήκος,
τότε το μικροεργαλείο εκλογής είναι το
R40. Εάν όχι, τότε χρησιμοποιείται το
R25.
Καθορισμός του μήκους εργασίας
• Πριν από την προπαρασκευή, επιβάλ-
λεται ο καθορισμός του ακριβούς μή-
κους εργασίας. Σε μέτριους και ευρείς
ριζικούς σωλήνες, ο προσδιορισμός γί-
νεται εξαρχής με ενδιάμεση ακτινογρα-
φία ή εντοπιστή ακρορριζίου.
• Σε στενούς ριζικούς σωλήνες, προτεί-
νεται η διέυρυνση των μυλικών 2/3 του
ριζικού σωλήνα και μετά ο έλεγχος του
μήκους, όπως παραπάνω.
Προπαρασκευή του ριζικού σωλήνα
• Σε υγρό περιβάλλον και με τη χρήση,
απαραιτήτως, του ειδικού μοτέρ με τις
συγκεκριμένες για το Reciproc ρυθμί-
σεις, εισάγεται το επιλεγμένο μικροερ-
γαλείο στο μυλικό στόμιο του ριζικού
σωλήνα, ξεκινώντας την προπαρασκευή.
• Το μικροεργαλείο πιέζεται από ελαφρά
έως καθόλου εντός του ριζικού σωλήνα,
με μια κίνηση πάνω-κάτω με εύρος όχι
μεγαλύτερο από 3 mm. Μια τέτοια κί-
νηση συνιστά έναν κύκλο λειτουργίας.
60 E N D O D O N T O L O G I A 9: 55-66, 2015
Εικ. 10: Κώνοι γουταπέρκας του συστή-
ματος Reciproc (VDW).
• Ανά τρεις κύκλους, το μικροεργαλείο
αφαιρείται από το ριζικό σωλήνα, κα-
θαρίζεται από τα ξέσματα και ακολου-
θεί διακλυσμός. Επίσης, επιβεβαιώνε-
ται η διαβατότητα των επόμενων 3 mm
του ριζικού σωλήνα με μια ρίνη ISO 10
C-pilot.
• Συνεχίζεται η προπαρασκευή του ριζι-
κού σωλήνα μέχρι το μήκος εργασίας.
Σημεία ιδιαίτερης προσοχής
• Εάν το μικροεργαλείο Reciproc δεν
προχωράει ή κινείται με δυσκολία, τότε
αφαιρείται από το ριζικό σωλήνα, οι
σπείρες του καθαρίζονται και γίνεται
διακλυσμός του παρασκευαζόμενου ρι-
ζικού σωλήνα.
• Στη συνέχεια, χρησιμοποιείται μικρο-
εργαλείο χειρός, ρίνη Κ Νο 10 ή 15,
προκειμένου να διασφαλισθεί η διαβα-
τότητα του ριζικού σωλήνα.
• Σε περίπτωση αρκετά κεκαμμένων ρι-
ζικών σωλήνων, ο κατασκευαστής προ-
τείνει τη μυλική κατά τα 2/3 προπαρα-
σκευή με Reciproc και την ολοκλήρωση
του ακρορριζικού τριτημορίου με μι-
κροεργαλεία χειρός.
Έμφραξη των ριζικών σωλήνων
Η έμφραξη ενός προπαρασκευασμένου
ριζικού σωλήνα με το μικροεργαλείο Rec-
iproc δεν παρουσιάζει ιδιαιτερότητες και
Εικ. 11: Η ρίνη του συστήματος OneShape (Micromega).
μπορεί να γίνει με όλους τους γνωστούς
τρόπους έμφραξης. Ωστόσο, για τη διευ-
κόλυνση των οδοντιάτρων, ο κατασκευα-
στής προσφέρει κώνους γουταπέρκας αν-
τίστοιχου μεγέθους και κωνικότητας με
αυτές των μικροεργαλείων (Εικ. 10).
Συστημα OneShape
Το σύστημα OneShape (Micromega, Be-
sançon, Γαλλία) είναι συμβατικό στη λει-
τουργεία του, καθώς εκτελεί απλή περι-
στροφή 360°, σε αντίθεση με τα δύο προ-
ηγούμενα συστήματα, που χαρακτηρίζον-
ται από την παλινδρομική κυκλική κίνησή
τους. Για το λόγο αυτό δεν απαιτείται η
αγορά εξειδικευμένου μοτέρ ενδοδοντίας
παρά μόνο μοτέρ με ρύθμιση στροφών
και ροπής. Ωστόσο, ο κατασκευαστής
προτείνει τη χρήση των δικών του μοτέρ
EndoAce και EndoAce Torque.
Περιγραφή του συστήματος
Δομή
Ως σύστημα, απαρτίζεται εξ ολοκλήρου
από μία και μόνο ρίνη μεγέθους Νο 25
κατά ISO και συνεχούς κωνικότητας 6%
(Εικ. 11), που είναι κατασκευασμένη από
συμβατικό κράμα Ni-Ti. Ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζει η διατομή της ρίνης, η οποία
εμφανίζει τρεις διαφορετικές διατομές:
μία τριγωνική με τρεις κοπτικές αιχμές
στο ακρορριζικό τμήμα, μία τροποποι-
ημένη τριγωνική στο μεσαίο τμήμα, η
οποία μεταπίπτει σε μια διατομή σχήμα-
τος S με δύο κοπτικές αιχμές στο μυλικό
άκρο του μικροεργαλείου14 (Εικ. 12).
Η σχεδίαση του μικροεργαλείου παρου-
σιάζει μεταβλητό σπείρωμα, που σύμφω-
να με τον κατασκευαστή ελαχιστοποιεί
τις πιθανότητες να εγκλωβιστεί το μικρο-
εργαλείο στην οδοντίνη, βελτιώνοντας

Εικ. 12: Από αριστερά προς τα δεξιά, η διατομή του μικροεργαλείου OneShape στο
ακρορριζικό, μεσαίο και μυλικό τμήμα, αντίστοιχα (Micromega).
έτσι την ασφάλεια. Επίσης, ο κατασκευα-
στής τονίζει ότι το εργαλείο έχει την τάση
να αποσυσπειρώνεται και να παραμορ-
φώνεται πριν σπάσει, γεγονός που διευ-
κολύνει τον έγκαιρο εντοπισμό και την
απόρριψή του.
Μικροεργαλεία του συστήματος OneShape
Η μοναδική ρίνη του συστήματος φέρει
χρωματική κωδικοποίηση με κόκκινο
ελαστικό δακτύλιο ενσωματωμένο στη
λαβή του μικροεργαλείου, για να παρα-
πέμπει στο μέγεθος Νο 25 κατά ISO. Το
μικροεργαλείο προσφέρεται σε τρία δια-
φορετικά μεγέθη: 21, 25 και 29 mm.
Από την εταιρία συστείνεται να χρησιμο-
ποιούνται τα μικροεργαλεία για ένα δόν-
τι κατά περίπτωση, και κατόπιν να απορ-
ρίπτονται. Η φιλοσοφία είναι παρόμοια
με των προηγούμενων συστημάτων, κα-
θώς με τον τρόπο αυτό μειώνεται ο κίν-
δυνος διασταυρούμενων μολύνσεων και
ο κίνδυνος θραύσης από κυκλική κόπω-
ση, κατά τις συστάσεις της εταιρίας.
Πρωτόκολλο χρήσης και λειτουργία του
συστήματος
Για την ορθή χρήση των μικροεργαλείων
του συστήματος OneShape, ο κατασκευα-
στής προτείνει τα παρακάτω στάδια:
Αρχική προετοιμασία του ριζικού σωλήνα
• Ευθεία πρόσβαση στους ριζικούς σω-
λήνες.
• Ανίχνευση του ριζικού σωλήνα με μι-
κροεργαλείο Κ μεγέθους 10 ή 15 κατά
ISO και υπολογισμός του μήκους εργα-
σίας με χρήση ενδιάμεσης ακτινογρα-
φίας ή εντοπιστή ακρορριζίου.
• Εάν η ρίνη Κ Νο 15 κατά ISO συναντά
αντίσταση στο να φτάσει στο μήκος ερ-
γασίας, προτείνεται διαχείριση του ρι-
ζικού σωλήνα με τις G-Files (G1 και
G2) της ίδιας εταιρίας, για την εξασφά-
λιση ακρορριζικής διαβατότητας.
• Προτείνεται επίσης μυλική προπαρα-
σκευή του ριζικού σωλήνα με τη χρήση
της ρίνης EndoFlare (Micromega) για
απρόσκοπτη πρόσβαση στο μεσαίο τρι-
τημόριό του.
Προπαρασκευή με τη χρήση OneShape
• Χρήση κίνησης ραμφίσματος μέχρι το
μικροεργαλείο να φτάσει στο μήκος ερ-
γασίας.
• Σε στενούς ριζικούς σωλήνες συστήνε-
ται κίνηση ραμφίσματος μεγαλύτερου
εύρους, ώστε να διευκολύνεται η έξο-
δος των ρινισμάτων μυλικά.
• Σε σημαντική αντίσταση ή σε μεγάλη
κάμψη του ριζικού σωλήνα, το εργα-
λείο πρέπει να εξέρχεται συχνά, να κα-
θαρίζονται οι σπείρες του και να ακο-
λουθεί διακλυσμός του ριζικού σωλήνα
και επανέλεγχος της διαβατότητάς του
με ρίνη χειρός μικρού μεγέθους.
• Σε ευρείς ριζικούς σωλήνες, συνιστών-
ται περιφερικές κινήσεις του μικροερ-
γαλείου προς τη μύλη για την προπαρα-
σκευή των τοιχωμάτων.
• Απαραίτητη θεωρείται η χρήση χηλικού
παράγοντα κατά τη χρήση του μικροερ-
γαλείου, καθώς και οι συχνοί διακλυ-
σμοί του ριζικού σωλήνα.
Συζήτηση
Η δυνατότητα προπαρασκευής ενός ριζι-
κού σωλήνα με όσο το δυνατόν λιγότερα
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
μικροεργαλεία εξασφαλίζει ευκολία και
άνεση στον κλινικό οδοντίατρο, και ταυ-
τοχρόνως μειωμένο χρόνο προπαρα-
σκευής και λιγότερη ταλαιπωρία για τον
ασθενή. Τα τρία συστήματα που αναφέ-
ρονται στην παρούσα εργασία συστήνον-
ται από τις εταιρίες για την επαρκή δια-
μόρφωση των περισσότερων περιπτώσε-
ων μορφολογίας ριζικών σωλήνων με τη
χρήση ενός και μόνο εργαλείου. Το εύλο-
γο ερώτημα που προκύπτει είναι αν ένα
μικροεργαλείο είναι ασφαλές ή όχι και
από την άλλη πλευρά το κατά πόσο η δια-
μόρφωση του ριζικού σωλήνα είναι προ-
βλέψιμη, ώστε να εξασφαλίζεται ο σω-
στός καθαρισμός και η ερμητική έμφραξή
του. Σύμφωνα με τους Hulsmann και
συν.5 υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια
για την αξιολόγηση των μέσων προπαρα-
σκευής των ριζικών σωλήνων. Αυτά είναι:
• Ο καθαρισμός και η απολύμανση του
ριζικού σωλήνα
• Το σχήμα προπαρασκευής
• Θέματα ασφάλειας
• Ο χρόνος εργασίας
• Η ευκολία χειρισμών
• Το κόστος
Τα βιβλιογραφικά δεδομένα που υπάρ-
χουν για τα τρία υπό εξέταση συστήματα
είναι περιορισμένα εξαιτίας της πρόσφα-
της εμφάνισής των συστημάτων αυτών
και δεν καλύπτουν επαρκώς όλες τις πα-
ραπάνω κατηγορίες. Παρ’ όλα αυτά, μια
πρώτη κριτική προσέγγιση είναι εφικτή.
Καθαρισμός και απολύμανση του ριζικού
σωλήνα
Σε μια in vitro μελέτη επί εξαχθέντων
δοντιών, οι Burklein και συν.15 συνέκρι-
ναν την ικανότητα καθαρισμού και δια-
μόρφωσης ριζικών σωλήνων με μέτριες
κάμψεις, καθώς και τον απαιτούμενο
χρόνο προπαρασκευής, μεταξύ των συ-
στημάτων Reciproc, WaveOne, Mtwo
(VDW) και Protaper (Dentsply-Maille-
fer). Στο προπαρασκευασμένο ακρορρι-
ζικό τριτημόριο των ριζικών σωλήνων, τα
συστήματα Mtwo και Reciproc αφήρεσαν
σημαντικά περισσότερα ξέσματα οδοντί-
νης απ’ ό,τι τα WaveOne και Protaper.
Πιθανή εξήγηση, από τους συγγραφείς,
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 55-66, 2015 61
Ιντζές & Μπελτές
για τα αποτελέσματα αυτά, φαίνεται να
αποτελεί το σχήμα διατομής των μικροερ-
γαλείων Mtwo και Reciproc, που μοιάζει
με S, αφήνοντας έτσι ευρείς χώρους με-
ταξύ των σπειρών για την απομάκρυνση
των ξεσμάτων. Εξετάζοντας συνολικά τα
αποτελέσματα, τα εργαλεία Protaper
άφηναν πίσω τα περισσότερα υπολείμμα-
τα, με τα τρία άλλα συστήματα να μην
έχουν στατιστικά σημαντική διαφορά με-
ταξύ τους. Σχετικά με την ικανότητα απο-
μάκρυνσης του οδοντινικού επιχρίσματος
(smear layer), οι επιδόσεις των τεσσάρων
συστημάτων δεν εμφάνιζαν σημαντικές
διαφορές. Την ικανότητα απομάκρυνσης
του οδοντινικού επιχρίσματος με τα συ-
στήματα Reciproc, WaveOne και Mtwo
κατέγραψαν επίσης οι Amaral και συν.16
κατά την προπαρασκευή άπω ριζικών
σωλήνων κάτω γομφίων μέχρι το μέγεθος
ακρορριζικής προπαρασκευής 40 κατά
ISO. Ωστόσο, δεν καταγράφηκαν στατι-
στικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των
τριών συστημάτων. Σε αυτό ίσως να συ-
νέβαλλε ο τελικός επί τρία λεπτά διακλυ-
σμός όλων των δειγμάτων με διάλυμα
EDTA 18%, που πιθανότατα εξάλειψε
τις τυχόν διαφορές μεταξύ τους. Σε πρό-
σθετη έρευνα από τους Machado και
συν.17 μελετήθηκε η μείωση του μικροβια-
κού φορτιού των ριζικών σωλήνων μετά
την προπαρασκευή με τα συστήματα Rec-
iproc, WaveOne, Mtwo και Protaper. Οι
συγγραφείς δεν παρατήρησαν στατιστικές
διαφορές μεταξύ των συστημάτων αυτών.
Οι Martinho και συν.18 διερεύνησαν in vi-
vo την ικανότητα απομάκρυνσης ενδοτο-
ξινών και καλλιεργήσιμων βακτηριών
από μολυσμένους ριζικούς σωλήνες μετά
την προπαρασκευή τους με τα συστήματα
Reciproc, WaveOne, Mtwo και Protaper.
Η κλινική μελέτη αφορούσε 48 νεκρω-
θέντα μονόριζα δόντια, κατανεμημένα σε
τέσσερις ομάδες, για τα αντίστοιχα εργα-
λεία, στα οποία πριν και μετά την προπα-
ρασκευή τους έγινε μέτρηση επιπέδων
ενδοτοξινών και καλλιεργήσιμων βακτη-
ρίων. Και εδώ δεν παρατηρήθηκαν στα-
τιστικά σημαντικές διαφορές των αποτε-
λεσμάτων μεταξύ των τεσσάρων συστη-
μάτων.
62 E N D O D O N T O L O G I A 9: 55-66, 2015
Διαμόρφωση σχήματος
Σε in vitro μελέτη, οι Berutti και συν.19 με-
λέτησαν τη μεταβολή του σχήματος τεχνη-
τών ριζικών σωλήνων σε πλαστικά μπλοκ,
χρησιμοποιώντας το σύστημα WaveOne
με και χωρίς αρχική επεξεργασία του
πλαστικού ριζικού σωλήνα με ρίνες Path-
file 1, 2 και 3 (Dentsply-Maillefer). Η χρή-
ση του συστήματος χωρίς αρχική επεξερ-
γασία με τα λεπτά μικροεργαλεία Pathfile
έδειξε σημαντική τροποποίηση του σχή-
ματος του σωλήνα, σε σχέση με τους σω-
λήνες όπου έγινε αρχική διάνοιξη με ρί-
νες Pathfile. Η ίδια ομάδα ερευνητών20,
σε άλλη έρευνα, έδειξε πως το σύστημα
WaveOne διατηρούσε καλύτερα την αρ-
χική ανατομική πορεία του ριζικού σωλή-
να σε πλαστικά μπλοκ, σε σχέση με το σύ-
στημα Protaper, στις περιπτώσεις που και
για τα δύο συστήματα η αρχική διάνοιξη
έγινε με ρίνες Pathfile. Τέλος, οι Yoo και
Cho21 εξέτασαν τη διατήρηση του σχήμα-
τος του ριζικού σωλήνα σε πειραματικά
μοντέλα (μπλοκ ρητίνης) κατά την προπα-
ρασκευή με συστήματα Reciproc, Wave-
One, Profile (Dentsply), Protaper και ρί-
νες Κ χειρός. Τα συστήματα Reciproc και
WaveOne απέδωσαν σημαντικά καλύτε-
ρα στη διατήρηση του σχήματος και της
κάμψης των ριζικών σωλήνων από τα
υπόλοιπα. Παρόμοια απόδοση είχαν τα
δύο παλινδρομικά συστήματα και σε με-
λέτη των Jeon και συν.22. Οι συγγραφείς
μελέτησαν την ακρορριζική διεύρυνση με
1, 2 ή 4 κινήσεις ραμφίσματος των εργα-
λείων στο μήκος εργασίας, σε πλαστικά
μπλοκ που προσομοίαζαν ριζικούς σωλή-
νες τύπου J. Δεν καταγράφηκαν σημαντι-
κές διαφορές μεταξύ των συστημάτων,
αλλά σημειώνεται η υπερβολική διεύρυν-
ση της προπαρασκευής σε πολλαπλές
επανειλημένες κινήσεις ραμφίσματος.
Στην προαναφερθείσα έρευνα των Burk-
lein και συν.15 μετρήθηκε και η μεταβολή
της γωνίας της κάμψης του ριζικού σωλή-
να, άρα και η αλλαγή του σχήματός του
κατά την προπαρασκευή με τα συστήματα
Reciproc, WaveOne, Mtwo και Protaper.
Το σύστημα Mtwo παρουσίασε τη μικρό-
τερη μεταβολή, αν και τα τέσσερα συστή-
ματα δεν παρουσίασαν στατιστικά ση-
μαντική διαφορά μεταξύ τους. Η διαμόρ-
φωση του σχήματος προπαρασκευής των
συστημάτων Reciproc και WaveOne, σε
σύγκριση με το σύστημα TF Adaptive
(Sybron Endo), μελετήθηκε και από τους
Gergi και συν.23 με τη βοήθεια μικροτο-
μογράφου (micro-CT). Δείγμα από 48 εγ-
γύς ρίζες γομφίων της κάτω γνάθου χω-
ρίστηκε σε τρείς ομάδες, για τα αντίστοι-
χα μικροεργαλεία, και η μορφολογία των
ριζικών σωλήνων αποτυπώθηκε με συ-
σκευή micro-CT πριν και μετά την προ-
παρασκευή τους. Το μικροεργαλείο Rec-
iproc R25 έδειξε την υψηλότερη αποκοπή
οδοντίνης κατά την προπαρασκευή, αλλά
και τη μεγαλύτερη μετατόπιση του άξονα
του ριζικού σωλήνα, σε σύγκριση με τα
άλλα δύο συστήματα. Η ίδια ομάδα ερευ-
νητών κατέγραψε παρόμοια αποτελέσμα-
τα σε αντίστοιχη μελέτη micro-CT24, όπου
εξετάστηκε η μεταβολή του σχήματος των
εγγύς ριζικών σωλήνων σε κάτω γομφί-
ους με μεγάλη κάμψη ριζών, οι οποίοι
προπαρασκευάστηκαν με συστήματα Re-
ciproc, WaveOne και TF Adaptive. Το
σύστημα TF Adaptive πέτυχε καλύτερη
διατήρηση του άξονα του ριζικού σωλή-
να, σε αντίθεση με τα άλλα δύο συστήμα-
τα που τον μετατόπισαν σημαντικά περισ-
σότερο, με πρoεξέχον το R25. Πρόσφα-
τα, οι Capar και συν.25 έδειξαν, σε μελέτη
προπαρασκευής εγγύς ριζών εξαχθέντων
κάτω γομφίων, τη μεγαλύτερη αποκοπή
οδοντίνης με το μικροεργαλείο Reciproc
R25 σε σύγκριση με τα OneShape, Prota-
per F2, Protaper Next X2 (Dentsply-
Maillefer), TF Adaptive SM2 και Wave-
One Primary. Παράλληλα, αναφέρουν μη
στατιστικά σημαντική διαφορά στη μετα-
τόπιση του κέντρου του ριζικού σωλήνα
μεταξύ όλων των συστημάτων που ανα-
φέρθηκαν. Σε άλλη εργασία, οι Saber και
συν.26 συνέκριναν ακτινογραφικά το σχή-
μα πριν και μετά την προπαρασκευή εγ-
γύς παρειακών ριζικών σωλήνων εξαχ-
θέντων γομφίων της κάτω γνάθου με τα
συστήματα Reciproc, WaveOne και One-
Shape. Το εργαλείο OneShape επέφερε
σημαντικά μεγαλύτερη μετατόπιση του
άξονα του ριζικού σωλήνα, σε σύγκριση
με τα άλλα δύο συστήματα (R25 και Wa-

veOne Primary), τα οποία δεν διέφεραν
στατιστικά μεταξύ τους.
Θέματα ασφάλειας
Μελετώντας σε εργαστηριακό μοντέλο
την αντίσταση στην κυκλική κόπωση των
εργαλείων Reciproc R25 και WaveOne
primary, οι Plotino και συν.27 κατέληξαν
στο ότι το R25 έδειξε σημαντικά μεγαλύ-
τερη αντοχή από το WaveOne primary.
Πιθανές εξηγήσεις που δίνονται από τους
συγγραφείς είναι η διαφορά στην παλιν-
δρομική κίνηση, τα χαρακτηριστικά της
οποίας δεν δίνονται από τους κατασκευα-
στές για κανένα σύστημα, αλλά και το
διαφορετικό σχήμα της διατομής των ερ-
γαλείων. Ωστόσο, και τα δύο αυτά ενδε-
χόμενα χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης.
Σε μελέτη επί εργαστηριακού μοντέλου,
στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν επίσης
οι Arias και συν.28. To μοντέλο αυτό πε-
ριελάμβανε την κάμψη των μικροεργα-
λείων υπό γωνία 600 και ακτίνα 3 mm σε
δύο χωριστά επίπεδα: των 5 mm και των
13 mm από τον αυχένα του μικροεργαλεί-
ου. To μικροεργαλείο R25 έδειξε και εδώ
μεγαλύτερη αντοχή μέχρι τη θραύση, σε
σύγκριση με το WaveOne Primary. Τα δε-
δομένα αυτά ισχύουν και για τη σύγκριση
των μικροεργαλείων Reciproc R40 και
WaveOne Large, όπως αναφέρεται και
σε πιο πρόσφατη εργασία των De-Deus
και συν.29. Παρομοίως, σε ανάλογο εργα-
στηριακό μοντέλο οι Pedulla και συν.30
δοκίμασαν την αντοχή των WaveOne Pri-
mary, Reciproc R25, Μtwo 25/.06 και
Twisted Files (TF) 25/.06 (Sybron Endo),
όταν λειτουργούν συνέχεια υπό κάμψη
γωνίας 600 και ακτίνα 5 mm, σε κανονική
περιστροφή και σε δύο είδη παλινδρομι-
κής κίνησης. Και τα τέσσερα μικροεργα-
λεία υπό παλινδρομική κίνηση εμφάνισαν
μεγαλύτερη αντοχή στην κυκλική κόπωση
απ’ ό,τι στην απλή περιστροφή. Ωστόσο,
όταν όλα τα μικροεργαλεία δοκιμάστη-
καν στην εργοστασιακά καθορισμένη κί-
νησή τους τα R25, Μtwo 25/.06 καιTF
25/.06 δεν εμφάνισαν στατιστικά σημαν-
τική διαφορά μεταξύ τους, ενώ το Wave-
One Primary είχε τα φτωχότερα αποτελέ-
σματα. Η ίδια επιστημονική ομάδα31, χρη-
σιμοποιώντας το ίδιο πειραματικό μοντέ-
λο, συνέκρινε την αντοχή στην κυκλική
κόπωση των μικροεργαλείων Reciproc
R25 και WaveOne Primary μετά από εμ-
βάπτιση σε διάλυμα υποχλωριώδους να-
τρίου 5% στους 37°C. Και πάλι το R25
εμφάνισε τη μεγαλύτερη αντοχή, αλλά
χωρίς η παρουσία του υποχλωριώδους
νατρίου να επηρεάσει το αποτέλεσμα.
Αντιθέτως, σε πρόσφατη εργασία των
Pedulla και συν.32, φαίνεται πως η αντί-
σταση στην κυκλική κόπωση τόσο του Re-
ciproc R25 όσο και του WaveOne Pri-
mary μειώνεται σημαντικά μετά από εμ-
βάπτυση σε διάλυμα EDTA 17% για τρία
λεπτά. Η κλινική σημασία του γεγονότος
αυτού μένει να διερευνηθεί, καθώς τα ερ-
γαλεία είναι σχεδιασμένα να χρησιμοποι-
ούνται μόνο για μία φορά, οπότε η κυκλι-
κή κόπωση μπορεί να συσσωρεύεται αλ-
λά να μην εκδηλώνεται. Σε αντίστοιχη in
vitro μελέτη, οι Kim και συν.33 συνέκριναν
τα Reciproc R25 και WaveOne Primary
στις παραμέτρους της κυκλικής κόπωσης
και της μέγιστης ροπής θραύσης. Ως μάρ-
τυρας χρησιμοποιήθηκε το εργαλείο F2
του συστήματος Protaper. Το R25 απο-
δείχθηκε ανώτερο από τα άλλα στην πα-
ράμετρο της κυκλικής κόπωσης, ενώ το
WaveOne Primary υπήρξε ανώτερο ως
προς την αντοχή θραύσης από ροπή περι-
στροφής. Εξετάζοντας τη μεταβολή του
μήκους εργασίας που προκαλείται από το
σύστημα WaveOne σε ριζικούς σωλήνες
εξαχθέντων δοντιών, οι Berutti και συν.34
διαπίστωσαν σημαντική μείωση του μή-
κους εργασίας κατά την προπαρασκευή
με το σύστημα WaveOne, σε βαθμό που
σε 24 από τους 32 ριζικούς σωλήνες του
πειράματος τα εργαλεία εξήλθαν του
ακρορριζικού τρήματος σε τιμές από 0,24
έως 0,76 mm. Αυτό σημαίνει ότι σε κλινι-
κές συνθήκες συστήνεται, όταν χρησιμο-
ποιείται το συγκεκριμένο σύστημα, να γί-
νεται επαλήθευση του μήκους εργασίας
πριν το εργαλείο προπαρασκευάσει τα
τελευταία ακρορριζικά χιλιοστόμετρα.
Αντίθετα, οι Burklein και συν.35 δεν κατέ-
γραψαν μεταβολές στο μήκος εργασίας
κατά την προπαρασκευή κεκαμμένων ρι-
ζικών σωλήνων με τα μικροεργαλεία
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
Reciproc R25, OneShape, F360 (Komet)
και την αλληλουχία των Mtwo έως το μι-
κροεργαλείο ISO 30.05.
Σχετικά με την έξοδο οδοντινικών ξεσμά-
των από το ακρορρίζιο κατά την μηχανι-
κή προπαρασκευή, οι Burklein και Scha-
fer36, συγκρίνοντας in vitro τα συστήματα
Reciproc, WaveOne, Protaper και Mtwo
παρατήρησαν ότι τα παλινδρομικά συ-
στήματα παρήγαγαν σημαντικά περισσό-
τερα ξέσματα απ’ ό,τι τα απλά περιστρο-
φικά, με πρώτο σε ποσότητα ξεσμάτων το
Reciproc. Η ερμηνεία που δίνεται από
τους συγγραφείς είναι ότι τα παλινδρομι-
κά συστήματα, εξαιτίας της αυξημένης
κοπτικής τους ικανότητας, παράγουν πε-
ρισσότερα ξέσματα τα οποία και ωθούν
ακρορριζικά. Αντιθέτως, τα περιστροφι-
κά συστήματα «σπρώχνουν» τα ξέσματα
μυλικά, λειτουργώντας ως κοχλίας. Ως
γνωστόν, η έξοδος ξεσμάτων οδοντίνης
από το ακρορριζικό τρήμα έχει μεταξύ
άλλων συνδεθεί με αναζωπύρωση φλεγ-
μονής και μεταθεραπευτικές επιπλοκές37.
Ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα ανα-
φέρουν οι De-Deus και συν.38, οι οποίοι
συνέκριναν την έξοδο οδοντινικών ξε-
σμάτων κατά την προπαρασκευή εγγύς
ριζών κάτω γομφίων με ρίνες χειρός, Pro-
taper F2, Reciproc R25 και WaveOne Pri-
mary. Τα αποτελέσματά τους έδειξαν ότι
τα παλινδρομικά συστήματα προκαλού-
σαν την έξοδο λιγότερων ξεσμάτων σε
σχέση με το σύστημα απλής περιστροφής
Protaper και την τεχνική χειρός. Τα ανα-
φερθέντα δεδομένα συμφωνούν με τα αν-
τίστοιχα σε πρόσφατη εργασία των Tino-
co και συν.39, οι οποίοι μελέτησαν την
ακρορριζική έξοδο βακτηρίων κατά την
προπαρασκευή τομέων της κάτω γνάθου
με συστήματα Reciproc R25, WaveOne
Primary και BioRace BR 0,1 και 2 (FKG).
Τα παλινδρομικά συστήματα συνέβαλαν
στη σημαντικά μικρότερη έξοδο μικρο-
βίων σε σύγκριση με το σύστημα BioRa-
ce. Σε αυτά τα στοιχεία έρχεται να προ-
στεθεί η έρευνα των Caviedes-Bucheli και
συν.40, οι οποίοι συνέκριναν τα επίδεδα
έκφρασης της ουσίας Ρ και του πεπτιδίου
που σχετίζεται με το γονίδιο της καλσιτο-
νίνης (CGRP) στον περιοδοντικό σύνδε-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 55-66, 2015 63
Ιντζές & Μπελτές
σμο δοντιών που είχαν προπαρασκευα-
σθεί με μικροεργαλεία WaveOne Large,
Reciproc R40 και εργαλεία χειρός ως
ομάδα ελέγχου. Η προπαρασκευή με ερ-
γαλεία χειρός και WaveOne Large οδή-
γησε σε σημαντική αύξηση των ουσιών
αυτών στον περιοδοντικό σύνδεσμο, προ-
φανώς λόγω της εξόδου προϊόντων της
χημικομηχανικής προπαρασκευής από το
ακρορριζικό τρήμα. Αντίθετα, η προπα-
ρασκευή με R40 είχε ως αποτέλεσμα επί-
πεδα ουσίας Ρ και CGRP αντίστοιχα των
φυσιολογικών. Ωστόσο, με τα αποτελέ-
σματα αυτά έρχεται να διαφωνήσει η ερ-
γασία των Xavier και συν.41, σύμφωνα με
την οποία η προπαρασκευή εξαχθέντων
προγομφίων της κάτω γνάθου με το μι-
κροεργαλείο Reciproc R40 οδήγησε σε
σημαντικά μεγαλύτερη έξοδο ξεσμάτων
από το ακρορριζικό τρήμα σε σύγκριση
με το WaveOne Large. Στο σημείο αυτο
έρχεται να προστεθεί η εργασία των
Burklein και συν.42, όπου οι ερευνητές κα-
τέγραψαν την ποσότητα των οδοντινικών
ξεσμάτων που εξέρχονται από το ακρορ-
ρίζιο εξαχθέντων τομέων της κάτω γνά-
θου κατά την προπαρασκευή τους με μι-
κροεργαλεία Reciproc R25, F360, One-
Shape και Μtwo. Και σε τούτη τη μελέτη,
η προπαρασκευή με το Reciproc R25
προώθησε περισσότερα ξέσματα ακρορ-
ριζικά απ’ ό,τι τα άλλα συστήματα. Tα
στοιχεία αυτά μένει να αξιολογηθούν και
κλινικά.
Χρόνος εργασίας
Ο χρόνος προπαρασκευής εξαρτάται από
την τεχνική, τον αριθμό των μικροεργα-
λείων που χρησιμοποιούνται, την εμπει-
ρία του επεμβαίνοντος και από τις εκά-
στοτε λεπτομέρειες του πρωτόκολλου που
χρησιμοποιείται5. Eίναι προφανές ότι ο
μικρότερος αριθμός μικροεργαλείων των
συστημάτων Reciproc και WaveOne συμ-
βάλλει στον σημαντικά μειωμένο χρόνο
προπαρασκευής. Στο συμπέρασμα αυτό
κατέληξε ο Yared43 όταν χρησιμοποιήσε
το κλασικό μικροεργαλείο F2 του συστή-
ματος Protaper με παλινδρομική κίνηση,
για να μελετήσει ολόκληρη τη μηχανική
προπαρασκευή ριζικών σωλήνων χωρίς
64 E N D O D O N T O L O G I A 9: 55-66, 2015
ενδιάμεσα εργαλεία. Στην προγενέστερη
έρευνα των Burklein και συν.35, επίσης
βρέθηκε ότι ο χρόνος ολοκλήρωσης της
προπαρασκευής ήταν σημαντικά μικρότε-
ρος για το σύστημα Reciproc και το Wa-
veOne σε σχέση με τα Mtwo και Prota-
per. Διαφορά υπήρξε και μεταξύ των συ-
στημάτων Reciproc και WaveOne, με το
πρώτο να παρουσιάζει μικρότερο χρόνο
προπαρασκευής. Παραπλήσια αποτελέ-
σματα προκύπτουν και από συγκριτική in
vitro μελέτη των Burklein και Schafer36
που αφορούσε τα ίδια τέσσερα συστήμα-
τα. Aντιθέτως, οι Park και συν.44 επέδει-
ξαν in vitro ταχύτερη προπαρασκευή από
το μικροεργαλείο WaveOne Primary σε
σύγκριση με το Reciproc R25. Ωστόσο,
ανέφεραν ότι, και για τα δύο μικροεργα-
λεία, ο χρόνος αυξάνονταν στα μεγαλύ-
τερα μήκη εργασίας και σε μεγαλύτερες
κάμψεις των ριζικών σωλήνων. Παράλλη-
λα, οι Burklein και συν.42, σε αντίστοιχη
μελέτη αναφέρουν σημαντικά ταχύτερη
προπαρασκευή κεκκαμένων ριζικών σω-
λήνων με τα μικροεργαλεία Reciproc R25
και OneShape σε σύγκριση με τα F360
και την αλληλουχία των Mtwo έως το μι-
κροεργαλείο ISO 30.05.
Ευκολία χειρισμών
Δεν βρέθηκαν βιβλιογραφικά δεδομένα
που να αναφέρονται σε παραμέτρους χει-
ρισμών και εργονομίας των τριών περι-
γραφόμενων συστήματων, αλλά ούτε και
αντίστοιχη κλινική εμπειρία χρήσης των
συστημάτων αυτών. Εντυπώσεις και συμ-
περάσματα θα πρέπει να αναζητηθούν σε
μελλοντικές μελέτες και αναφορές.
Κόστος
Το κόστος των συστημάτων Reciproc και
WaveOne, σε αντιδιαστολή με το One-
Shape, επιβαρύνεται από την ανάγκη
ύπαρξης ειδικού μοτέρ ενδοδοντίας που
θα αναπαράγει τη συγκεκριμένη για κά-
θε σύστημα ακολουθία παλινδρόμησης.
Όμως και οι ίδιες οι ρίνες έχουν σημαν-
τικό κόστος αν συνυπολογίσει κανείς ότι
είναι σχεδιασμένες για να χρησιμοποι-
ούνται μόνο μία φορά και κατόπιν να
απορρίπτονται. Ωστόσο, εάν η κλινική
χρησιμότητα αποδειχθεί υψηλή, το κό-
στος χρήσης κρίνεται δευτερεύων παρά-
γοντας.
Άλλες παρατηρήσεις
Τα έως τώρα βιβλιογραφικά δεδομένα
δείχνουν ότι είναι δύσκολο περιστροφικά
μικροεργαλεία Ni-Ti να προπαρασκευά-
σουν πλήρως ριζικούς σωλήνες οβάλ ή
σχήματος C45,46,47. Για τα συστήματα Rec-
iproc και WaveOne, οι Versiani και συν.48,
συγκρίνοντας την απόδοσή τους στην
προπαρασκευή οβάλ ριζικών σωλήνων με
τα SAF (ReDent Nova) και Protaper, κα-
τέληξαν στο ότι αν και το σύστημα SAF
εμφανίζει καλύτερα αποτελέσματα, ωστό-
σο κανένα από τα συστήματα δεν κατά-
φερε να προπαρασκευάσει πλήρως τα ρι-
ζικά τοιχώματα. Σε αντίστοιχη έρευνά
τους, οι Topcu και συν.49 συνέκριναν την
απόδοση των συστημάτων Reciproc, Wa-
veOne, SAF, Protaper και ρινών χειρός
ως προς την αφαίρεση ακτινοσκιερής ου-
σίας από τα τοιχώματα οβάλ σχήματος ρι-
ζικών σωλήνων κεντρικών τομέων της κά-
τω γνάθου. Το WaveOne έδωσε ικανο-
ποιητικότερα αποτελέσματα από τα άλλα
συστήματα, ακόμη και από το SAF. Πιθα-
νή ερμηνεία για το αποτέλεσμα αυτό εί-
ναι ότι η ομάδα δοντιών που χρησιμοποι-
ήθηκε δεν χαρακτηρίζεται από οβάλ σχή-
μα σε όλο το μήκος του ριζικού σωλήνα,
γεγονός που αναχαίτισε το πιθανό προ-
βάδισμα του SAF σε αντίστοιχες περι-
πτώσεις. Επίσης, σε περιστατικά ριζικών
σωλήνων με σοβαρή ή απότομη ακρορρι-
ζική κάμψη, και οι δύο κατασκευαστές
προτείνουν να περιορίζεται η μηχανοκί-
νητη διεύρυνση στα μυλικά 2/3 του ριζι-
κού σωλήνα και η ακρορριζική προπαρα-
σκευή να ολοκληρώνεται με ρίνες χειρός.
Η κοπτική ικανότητα των μικροεργαλεί-
ων Reciproc και WaveOne μελετήθηκε
από τους Plotino και συν.50, σε πρόσφατη
εργασία τους. Τα εργαλεία δοκιμάστη-
καν έναντι πλάκας από Plexi-glass πάχους
1 mm και μετρήθηκε το βάθος αποκοπής
σε χρόνο ενός λεπτού. Το μικροεργαλείο
Reciproc R25 εμφάνισε στατιστικά υψη-
λότερη κοπτική ικανότητα έναντι του Wa-
veOne Primary.

Οι Yoldaz και συν.51 μελέτησαν τον πιθα-
νό σχηματισμό μικρορωγμών στην οδον-
τίνη μετά τη χρήση τεσσάρων διαφορετι-
κών περιστροφικών συστημάτων Ni-Ti,
εργαλείων χειρός και του συστήματος
SAF για την προπαρασκευή εγγύς ριζι-
κών σωλήνων σε εξαχθέντες γομφίους της
κάτω γνάθου. Tα αποτελέσματα για την
ομάδα ελέγχου (άθικτα δόντια), την ομά-
δα μικροεργαλείων χειρός και την ομάδα
SAF ήταν ότι δεν εντοπίστηκαν μικρο-
ρωγμές στην οδοντίνη μετά την προπαρα-
σκευή των ριζικών σωλήνων. Αντίθετα,
στις ομάδες των συστημάτων HERO
Shaper (Micro-Mega), Revo-S (Micro-
Mega), Twisted File, ProTaper, το ποσο-
στό των δοντιών στα οποία παρουσιάστη-
καν μικρορωγμές είχε μεγάλη απόκλιση,
από 25% έως 60%, ανάλογα με το σύστη-
μα που χρησιμοποιήθηκε. Η παρουσία
των μικρορωγμών ήταν υπαρκτή παρά το
γεγονός ότι στα συστήματα που εξετάστη-
καν χρησιμοποιήθηκε όλη η ακολουθία
των εργαλείων του συστήματος, από τα μι-
κρότερα έως τα μεγαλύτερα. Το ενδεχό-
μενο δημιουργίας μικρορωγμών απο τα
συστήματα μικροεργαλείων Reciproc και
WaveOne σε σύγκριση με τα Μtwo και
Protaper μελετήθηκε επίσης από τους
Burklein και συν.35. Τα αποτελέσματα της
έρευνας ήταν ότι, ενώ όλα τα χρησιμοποι-
ηθέντα συστήματα μικροεργαλείων προ-
κάλεσαν μικρορωγμές εντός του ριζικού
σωλήνα, τα παλινδρομικά συστήματα
Reciproc και WaveOne προκάλεσαν ση-
μαντικά περισσότερα ατελή μικροκατάγ-
ματα στο ακρορριζικό τριτημόριο. Σε αν-
τίστοιχο συμπέρασμα κατέληξαν και οι
Liu και συν.52 μελετώντας τη δημιουργία
μικρορωγμών κατά την προπαρασκευή
τομέων της κάτω γνάθου ex vivo με τα συ-
στήματα Protaper, Reciproc, SAF και
OneShape. Όλα τα μικροεργαλεία, με
εξαίρεση το SAF, προκάλεσαν μικρορωγ-
μές στην επιφάνειας της προπαρασκευα-
σμένης ριζικής οδοντίνης, με το μικροερ-
γαλείο R25 να έχει προκαλέσει τις στατι-
στικά λιγότερες. Στα συστήματα Reciproc,
WaveOne και OneShape χρησιμοποιείται
ένα μικροεργαλείο από την αρχή μέχρι το
τέλος, σχετικά μεγάλου μεγέθους και κω-
νικότητας, για να παρασκευάσει όλο το
μήκος του ριζικού σωλήνα. Ειδικά στο σύ-
στημα Reciproc, όπου ο κατασκευαστής
δεν κρίνει την αρχική διεύρυνση με εργα-
λεία χειρός απαραίτητη, η προπαρασκευή
δείχνει επιθετική και επομένως η παρου-
σία τέτοιων μικρορωγμών θα μπορούσε
να είναι υπαρκτή. Ωστόσο, τούτο το δεδο-
μένο έρχεται να το αντικρούσει η μελέτη
των De-Deus και συν.53, κατά την οποία 30
εγγύς ρίζες εξαχθέντων κάτω γομφίων, με
διαμορφωση δύο διακριτών μεταξύ τους
ριζικών σωλήνων, υπέστησαν μικροτομο-
γραφική ανάλυση πριν και μετά την προ-
παρασκευή τους με μικροεργαλεία Reci-
proc R40, WaveOne Large και Biorace
BR5 40.04. Μετά την προπαρασκευή δεν
παρατηρήθηκαν καινούργιες ρωγμές και
μικροκατάγματα, γεγονός που επιβάλλει
περαιτέρω έρευνα στον τομέα αυτό προ-
κειμένου να εξαχθούν ασφαλέστερα συμ-
περάσματα.
Όπως προαναφέρθηκε στην περιγραφή
των συστημάτων, οι εταιρίες παρέχουν
τυποποιημένους κώνους γουταπέρκας αν-
τίστοιχους με τα μικροεργαλεία των συ-
στημάτων Reciproc και WaveOne, προς
διευκόλυνση της τελικής έμφραξης με τε-
χνική τύπου μονού κώνου. Εξετάζοντας
αυτή τη δυνατότητα, οι Schafer και συν.54
συνέκριναν εργαστηριακά τις τελικές εμ-
φράξεις μονού κώνου των συστημάτων
FlexMaster, Mtwo, ProTaper, Reciproc,
WaveOne και πλάγιας συμπύκνωσης με
τυποποιημένους κώνους κωνικότητας 2%
ως ομάδα ελέγχου. Κατέληξαν στο συμ-
πέρασμα πως, όταν χρησιμοποιούνται
κώνοι γουταπέρκας συνεχούς σταθερής
κωνικότητας (πλάγια συμπύκνωση – κώ-
νοι Mtwo – κώνοι Flexmaster), οι περιο-
χές δίχως γουταπέρκα στα τοιχώματα των
ριζικών σωλήνων είναι σημαντικά λιγότε-
ρες απ’ ό,τι στα συστήματα με κώνους με-
ταβαλλόμενης κωνικότητας (Reciproc –
WaveOne – Protaper).
Συμπεράσματα
Τα συστήματα μικροεργαλείων WaveOne,
Reciproc και OneShape προτείνονται από
τις αντίστοιχες εταιρίες για ταχύτερη προ-
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
παρασκευή των ριζικών σωλήνων και με-
γαλύτερη ευκολία και απλότητα.
Όσον αφορά την απόδοση των συστημά-
των, τα εργαστηριακά δεδομένα είναι
ενθαρρυντικά, όμως απαιτούνται κλινι-
κές έρευνες και επιπρόσθετη βιβλιογρα-
φική τεκμηρίωση, προκειμένου να προ-
ωθηθεί τεκμηριωμένα η χρήση τους στην
κλινική πράξη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ørstavik D, Pitt Ford TR: Essential Endodontol-
ogy: Prevention and treatment of Apical Peri-
odontitis. Oxford: Blackwell Science, 1998.
2. Grossman LI: Endodontic practice, 7th ed.
Philadelphia: Lea & Febiger, 1970.
3. Schilder H: Cleaning and shaping of the root
canal. Dent Clin North Am 1974; 18:269-96.
4. Walia H, Brantley WA, Gerstein H: An initial in-
vestigation of bending and torsional properties
of nitinol root canal files. J Endod 1988; 14:346-
51.
5. Hulsmann M, Peters OA, Dummer PMH: Me-
chanical preparation of root canals: shaping
goals, techniques and means. Endodontic Topics,
2005; 10:30-76.
6. Johnson E, Lloyd A, Kuttler S, Namerow K: Com-
parison between a novel nickel-titanium alloy
and 508 nitinol on the cyclic fatigue life of Pro-
File 25/.04 rotary instruments. J Endod 2008;
34:1406-9.
7. Gambarini G, Grande NM, Plotino G et al.: Fa-
tigue resistance of engine driven rotary nickel-ti-
tanium instruments produced by new manifac-
turing methods. J Endod 2008; 34:1003-5.
8. Alapati SB, Brantley WA, Iijima M, Clark WAT,
Kouarik L, Buie C, Liu J, Johnson WB: Metallur-
gical characterization of a new Nickel-Titanium
Wire for rotary endodontic instruments. J Endod
2009; 35:1589-93.
9. Roane JB, Sabala CL, Duncanson MG: The “bal-
anced force” concept for instrumentation of
curved canals. J Endod 1985; 11:203-11.
10. Webber J, Machtou P, Pertot W, Kuttler S, Ruddle
C, West J: The WaveOne single-file reciprocating
system. Roots 2011; 1:28-33.
11. Van der Vyrer P: WaveOne instruments: clinical
application guidelines. Endodontic Practice
2011; 14:(4):45-54.
12. De-Deus G, Branda MC, Barino B, Di Giorgi K,
Fidel RA, Luna AS: Assessment of apically ex-
truded debris produced by the single-file ProTa-
per F2 technique under reciprocating movement.
Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol &
Endod 2010b; 110:390-4.
13. Varela-Patino P, Ibanez-Parraga A, Rivas-Mund-
ina B, Cantatore G, Otero XL, Martin-Biedma B:
Alternating versus continuous rotation: a com-
parative study of the effecton instrument life. J
Endod 2010; 36:157-9.
14. Burklein S, Benton S, Schafer E: Shaping ability
of different single-file systems in severely curved
root canals of extracted teeth. Int Endod J 2013;
46:590-7.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 55-66, 2015 65
Ιντζές & Μπελτές
15. Burklein S, Hinschitza K, Dammaschke T, Schafer
E: Shaping ability and cleaning effectiveness of
two single-file systems in severely curved root
canals of extracted teeth: Reciproc and Wave-
One versus Mtwo and Protaper. Int Endod J
2012; 45:5:449-61.
16. Amaral P, Forner L, Llena C: Smear layer re-
moval in canals shaped with reciprocating rotary
systems. J Clin Exp Dent 2013; 5:e227-30.
17. Machado MEL, Nabeshima CK, Leonardo MFP,
Reis FAS, Britto MLB, Cai S: Influence of recip-
rocating singlefile and rotary instrumentation on
bacterial reduction on infected root canals. In-
ternational Endodontic Journal. Epub ahead of
print. doi:10.1111/iej.12108
18. Martinho FC, Gomes APM, Fernandes AMM, Fer-
reira NS, Endo MS, Freitas LF, Gamoes ICG:
Clinical Comparison of the Effectiveness of Sin-
gle-file Reciprocating Systems and Rotary Sys-
tems for Removal of Endotoxins and Cultivable
Bacteria from Primarily Infected Root Canals. J
Endod 2014; 40:625-9.
19. Berutti E, Paolino DS, Chiandussi G, Alovisi M,
Cantatore G, Castelucci A, Pasqualini D: Root
canal anatomy preservation of WaveOne recip-
rocating files with or without a glide path. J
Endod 2012; 38:1:101-4.
20. Berutti E, Chiandussi G, Paolino DS, Scotti N,
Cantatore G, Castelucci A, Pasqualini D: Canal
shaping with WaveOne primary reciprocating
files and Protaper system: a comparative study. J
Endod 2012; 38:4:505-9.
21. Yoo YS, Cho YB: A comparison of the shaping
ability of reciprocating NiTi instruments in sim-
ulated curved canals. Restor Dent Endod 2012;
37:220-7.
22. Jeon HJ, Paranjpe A, Ha JH, Kim E, Lee W, Kim
HC: Apical Enlargement According to Different
Pecking Times at Working Length Using Recip-
rocating Files. J Endod 2014; 40:281-4.
23. Gergi R, Arbab-Chirani R, Osta N, Naaman A:
Micro–Computed Tomographic Evaluation of
Canal Transportation Instrumented by Different
Kinematics Rotary Nickel-Titanium Instruments.
J Endod 2014; 40:1223-7.
24. Gergi R, Osta N, Bourbouze G, Zgheib C, Arbab-
Chirani R, Naaman A: Effects of three nickel ti-
tanium instrument systems on root canal geom-
etry assessed by micro-computed tomography.
doi:10.1111/iej.12296
25. Capar ID, Ertas H, Ok E, Arslan H, Ertas ET:
Comparative Study of Different Novel Nickel-Ti-
tanium Rotary Systems for Root Canal Prepara-
tion in Severely Curved Root Canals. J Endod
2014; 40:852-6.
26. Saber SEDM, Nagy MM, Schafer E: Comparative
evaluation of the shaping ability of WaveOne,
Reciproc and OneShape single-file systems in se-
verely curved root canals of extracted teeth.
doi:10.1111/iej.12289.
27. Plotino G, Grande NM, Testarelli L, Gambarini
G: Cyclic fatigue of Reciproc and WaveOne re-
ciprocating instruments. Int Endod J 2012; 2012
Jan 23. doi:10.1111/j.1365-2591.2012.02015.x.
[Epub ahead of print]
66 E N D O D O N T O L O G I A 9: 55-66, 2015
28. Arias Α, Perez-Higueras J, de la Macorra JC: Dif-
ferences in cyclic fatigue resistance at apical and
coronal levels of Reciproc and WaveOne new
files. J Endod 2012; 38:1244-8.
29. De-Deus G, Vieira VTL, da Silva EJN, Lopes H,
Elias CN, Moreira EJ: Bending Resistance and
Dynamic and Static Cyclic Fatigue Life of Reci-
proc and WaveOne Large Instruments. J Endod
2014; 40:575-9.
30. Pedulla E, Grade N, Plotino G, Gambarini G,
Rapisarda E: Influence of continuous or recipro-
cating motion on cyclic fatigue resistance of 4 dif-
ferent Nickel-Titanium rotary instruments.J
Endod 2013; 39:258-61.
31. Pedulla E, Grande NM, Plotino G, Palermo F,
Gambarini G, Rapisarda E: Cyclic fatigue resist-
ance of two reciprocating nickel–titanium instru-
ments after immersion in sodium hypochlorite.
Int Endod J 2013; 46:155-9.
32. Pedulla E, Franciosi G, Οunsi HF, Tricarico M,
Rapisarda E, Grandini S: Cyclic Fatigue Resist-
ance of Nickel-Titanium Instruments after Im-
mersion in Irrigant Solutions with or without Sur-
factants. J Endod 2014; 40:1245-9.
33. Kim HC, Kwak SW, Cheung GSP, Ko DH, Chung
SM, Lee WC: Cyclic fatigue and torsional resist-
ance of two new Nickel-Titanium instruments
used in reciprocation motion: Reciproc vs
WaveOne. J Endod 2012; 38:4:541-4.
34. Berutti E, Chiandussi G, Paolino DS, Scotti N,
Cantatore G, Castelucci A, Pasqualini D: Effect
of canal length and curvature on working length
alteration with WaveOne reciprocating files. J
Endod 2011; 37:12:1687-90.
35. Burkein S, Tsotsis P, Schafer E: Incidence of
dentinal defects after root canal preparation: Re-
ciprocating versus rotary instrumentation. J
Endod 2013; 39:501-4.
36. Burklein S, Schafer E: Apically extruded debris
with reciprocating single-file and full-sequence
rotary instrumentation systems. J Endod 2012;
38:6:850-2.
37. Seltzer S, Naidorf IJ: Flare-ups in endodontics: I.
Etiological factors. J Endod 1985; 11:472-8.
38. De-Deus G, Neves Α, Silva ΕJ, Mendonça TA,
Lourenço C, Calixto C, Lima EJM: Apically ex-
truded dentin debris by reciprocating single-file
and multi-file rotary system. Clin Oral Invest. doi
10.1007/s00784-014-1267-5
39. Tinoco JM, De-Deus G, Tinoco EMB, Saavedra F,
Fidel RAS, Sassone LM: Apical extrusion of bac-
teria when using reciprocating single-file and ro-
tary multifile instrumentation systems. Int Endod
J 2014; 47:560-6.
40. Caviedes-Bucheli J, Moreno JO, Carreno CP, Del-
gado R, Garcia DJ, Solano J, Diaz E, Munoz HR:
The effect of single-file reciprocating systems on
Substance P and Calcitonin gene-related peptide
expression in human periodontal ligament. Int
Endod J 2013; 46:419-26.
41. Xavier F, Nevares G, Romeiro MK, Gonçalves K,
Gominho L, Albuquerque D: Apical extrusion of
debris from root canals using reciprocating files
associated with two irrigation systems. doi:
10.1111/iej.12362
42. Burklein S, Benten S, Schafer E: Quantitative
evaluation of apically extruded debris with differ-
ent single-file systems: Reciproc, F360 and One-
Shape versus Mtwo. doi:10.1111/iej.12161
43. Yared G: Canal preparation using only one Ni-Ti
rotaty instrument: preliminary observations. Int
Endod J 2008; 41:339-44.
44. Park SK, Kim YG, Shon WJ, You SY, Moon YM, Kim
HC: Clinical Efficiency and Reusability of the Re-
ciprocating Nickel–Titanium Instruments Accord-
ing to the Root Canal Anatomy. Scanning, Epub
ahead of print, 1-6, 2013. doi: 10.1002/sca.21096
45. El Ayouti A, Chu A-L, Kimionis I, Klein C, Weiger
R, Lost C: Efficacy of rotary instruments with
greater taper in preparing oval root canals. Int
Endod J 2008; 41:1088-92.
46. De-Deus G, Miranda-Souza E, Barino B et al.:
The Self-Adjusting File optimizes debridement
quality in oval-shaped root canals. J Endod 2011;
37:701-5.
47. Solomonov M, Paque F, Fan B, Eilat Y, Berman
LH: The challenge of C shaped canal systems: a
comparative study of the Self-Adjusting File and
Protaper. J Endod 2012; 38:2:209-14
48. Versiani MA, Leoni GB, Steier L, De-Deus G, Tas-
sani S, Pecora JD, de Souza-Neto MD: Micro–
computed tomography study of oval-shaped
canals prepared with the Self-adjusting File, Rec-
iproc, WaveOne, and ProTaper Universal sys-
tems. J Endod 2013; 39:1060-6.
49. Topcu KM, Karatas E, Ozsu D, Ersoy I: Efficiency
of the Self Adjusting File, WaveOne, Reciproc,
ProTaper and hand files in root canal debride-
ment. Eur J Dent 2014; 8:326-9.
50. Plotino G, Rubini AG, Grande M, Testarelli L,
Gambarini G: Cutting Efficiency of Reciproc and
WaveOne Reciprocating Instruments. J Endod
2014; 40:1228-30.
51. Yoldaz O, Yilmaz S, Atakan G, Kuden C, Kasan
Z: Dentinal microcrack formation during root
canal preparations by different Ni-Ti rotary in-
struments and the Self-Adjusting File. J Endod
2012; 38:2:232-5.
52. Liu R, Xiang Hou B, Wesselink P, Wu M, Shemesh
H: The Incidence of Root Microcracks Caused
by 3 Different Single-file Systems versus the Pro-
Taper System. J Endod 2013; 39:1054-6.
53. De-Deus G, Silva E, Marins J, Souza E, Neves A,
Belladonna F, Alves H, Lopes R, Versiani M: Lack
of Causal Relationship between Dentinal Micro-
cracks and Root Canal Preparation with Recip-
rocation Systems. J Endod 2014; 40:1447-50.
54. Schafer E, Koster M, Burklein S: Percentage of
gutta-percha–filled areas in canals instrumented
with Nickel-Titanium systems and obturated with
matching single cones. J Endod 2013; 39:924-8.
Παρελήφθη 8/9/2015 - Ενεκρίθη 15/12/2015
Διεύθυνση για επικοινωνία:
Λάμπρος Ιντζές
Bασ. Γεωργίου 12
54640, Θεσσαλονίκη
Τηλ.: 6945 580 663
e-mail: intzes-l@hotmail.com

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
με τα συστήματα ProTaper Next® και TF™
Adaptive από προπτυχιακούς φοιτητές
Φ. Σπυράκη*, Χ. Μπότσης*, Α. Μπατσούκα*, Α. Στύλας*, Χ. Μπελτές**
Περίληψη
Εισαγωγή: Η μηχανοκίνητη προπαρασκευή των ριζικών σωλή-
νων (ρ.σ.) με περιστρεφόμενα μικροεργαλεία νικελίου-τιτανί-
ου (NiTi) είναι η πλέον βασική εξέλιξη από πλευράς τεχνολο-
γίας στο χώρο της ενδοδοντίας. Τα συστήματα ProTaper Next®
(Dentsply Maillefer, Ελβετία) και TF Adaptive (SybronEndo,
ΗΠΑ) θεωρούνται δύο από τα πλέον εξελιγμένα συστήματα
που έχουν στόχο, με λίγα μικροεργαλεία, να προπαρασκευά-
σουν το ρ.σ. εύκολα, γρήγορα και με ασφάλεια, συμβάλλοντας
σε ένα προβλέψιμο αποτέλεσμα.
Σκοπός: Η αξιολόγηση των συστημάτων ProTaper Next® (PTN)
και TF™ Adaptive (TFA) σε σχέση με μικροεργαλεία χειρός,
ως προς την διαμόρφωση του σχήματος κεκαμμένων ρ.σ. και τη
συχνότητα θραύσης των μικροεργαλείων κατά τη λειτουργία
τους. Η προπαρασκευή των ρ.σ. γίνεται από προπτυχιακούς
φοιτητές οι οποίοι έχουν εκπαιδευτεί στη χειροκίνητη προπα-
ρασκευή των ρ.σ. σε εργαστηριακό επίπεδο και δεν έχουν χρη-
σιμοποιήσει προηγουμένως κανένα μηχανοκίνητο σύστημα.
Υλικά και μέθοδος: Χρησιμοποιήθηκαν 120 ακρυλικά μπλοκ με
κεκαμμένους ρ.σ., τα οποία χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες. Η
ομάδα Α προπαρασκευάστηκε με χειροκίνητες ρίνες Κ με την
τεχνική step-down. Η ομάδα Β προπαρασκευάστηκε με το σύ-
στημα ProTaper Next® και η ομάδα Γ με το σύστημα TF™
Adaptive, σύμφωνα με το πρωτόκολλο των κατασκευαστών.
Αποτελέσματα: Οι ρ.σ. που προπαρασκευάστηκαν με το σύστημα
PTN εμφάνισαν εν γένει μεγαλύτερη κωνικότητα, σε σχέση με τους
ρ.σ. που προπαρασκευάστηκαν με το σύστημα TFA. Παρατηρήθη-
καν ελάχιστα συμβάματα ως προς τη διαμόρφωση του σχήματος με
τα δύο συστήματα, σε αντίθεση με τα χειροκίνητα μικροεργαλεία.
Συχνότερη θραύση μικροεργαλείων σημειώθηκε στο σύστημα TFA.
Ενδοδοντολογία 9: 67-72, 2015
Λέξεις-κλειδιά
διαμόρφωση σχήματος, θραύση μικροεργαλείου, προπτυχιακοί
φοιτητές, ProTaper Next, TF Adaptive.
*Προπτυχιακός/ή Φοιτητής/ήρια, Οδοντιατρική Σχολή ΑΠΘ.
**Οδοντίατρος, Ειδικευθείς στην Ενδοδοντολογία και Χειρουργική Στό-
ματος.
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
Summary
Preparation of root canals using ProTaper Next® and TF™
Adaptive systems by undergraduate students
F. Spyraki*, Ch. Botsis*, A. Batsouka*, A. Stylas*,
Ch. Beltes**
Introduction: The mechanical preparation of root canals by rotary
nickel-titanium (Ni-Ti) instruments is the most important pro-
gress in terms of technology. ProTaper Next® (Dentsply Maille-
fer, Switzerland) and TF ™ Adaptive (SybronEndo, USA) are
considered to be two of the most advanced systems which aim
to prepare the root canal with a few instruments easily, quickly
and predictably.
Purpose: The purpose of this study was to compare the shaping
performance and the frequency of instruments breakage in stim-
ulated curved canal resin blocks by the same novice dental stu-
dents using hand-prepared and engine-driven Ni-Ti rotary Pro-
Taper Next® (PTN) and TF™ Adaptive (TFA) instruments.
Methodology: One hundred and twenty (120) curved canals in
resin blocks are divided into three groups. Group A was prepared
by K files according to the step-down technique. Group B was
prepared by ProTaper Next® system and group C by TF™ Adap-
tive system, according to manufacturers’ instructions.
Results: Curved root canals prepared by the PTN system showed
greater taper than those prepared by the TFA system. Zips and
elbows occurred significantly less frequently with rotary than
with manual preparation. The instrument breakage was more fre-
quent in prepared root canals by TFA system.
Endodontologia 9: 67-72, 2015
Key words
breakage instrument, ProTaper Next, shaping performance, TF
Adaptive, undergraduate students.
*Undergraduate student, School of Dentistry, Aristotle University of Thes-
saloniki.
**Dentist, specialized in Endodontology and Dentoalveolar Surgery.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 67-72, 2015 67
Σπυράκη και συν.
Εισαγωγή
Βασικός σκοπός της ενδοδοντικής θερα-
πείας είναι ο καθαρισμός και η διαμόρ-
φωση σχήματος του ρ.σ., όπως και η ερ-
μητική του έμφραξη με ένα βιολογικά
συμβατό και ογκομετρικά σταθερό υλικό.
Το στάδιο της προπαρασκευής αποτελεί
το πλέον βασικό στάδιο της ενδοδοντικής
θεραπείας, γιατί ένας καθαρός και σω-
στά διαμορφωμένος ρ.σ. ανοίγει τον δρό-
μο για την ερμητική του έμφραξη.
Σύμφωνα με τις αρχές του Schilder1, η
διαμόρφωση του ρ.σ. έχει ως στόχο τα
λεία κωνικά τοιχώματά του, με το στενό-
τερο σημείο του ακρορριζικά, διατηρών-
τας την αρχική του πορεία. Οι διάφορες
τεχνικές προπαρασκευής με χειροκίνητα
μικροεργαλεία που προτάθηκαν και χρη-
σιμοποιούνται μέχρι σήμερα προσπαθούν
να ανταποκριθούν σε τούτες τις βασικές
αρχές. Επικρατέστερες θεωρούνται οι τε-
χνικές step-back, step-down και crown-
down, οι οποίες και διδάσκονται στα πε-
ρισσότερα πανεπιστήμια διεθνώς.
Στο Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας της
Οδοντιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, οι τεχνι-
κές που διδάσκονται και εφαρμόζονται
από τους προπτυχιακούς φοιτητές σε ερ-
γαστηριακό και κλινικό επίπεδο είναι οι
step-back και step-down. Τα μικροεργα-
λεία που χρησιμοποιούνται είναι ρίνες
τύπου Κ και Hedstroem.
Όπως όμως είναι γνωστό, εδώ και αρκε-
τά χρόνια υπάρχει ραγδαία εξέλιξη από
πλευράς επιστήμης και τεχνολογίας στο
χώρο της ενδοδοντίας. και ιδιαίτερα στην
προπαρασκευή των ρ.σ. με τη χρήση των
μηχανοκίνητων συστημάτων Ni-Ti. Σήμε-
ρα διατίθεται μεγάλος αριθμός τέτοιων
συστημάτων που επιδιώκουν εύκολα,
γρήγορα και με ασφάλεια να δώσουν ένα
προβλέψιμο αποτέλεσμα.
Οι περισσότερες μελέτες έχουν διερευνή-
σει την αποτελεσματικότητα της χρήσης
τους από εξειδικευμένους ενδοδοντιστές,
αν και σήμερα αρκετοί οδοντίατροι με
ελάχιστη κλινική εμπειρία κάνουν συχνά
χρήση αυτών των συστημάτων. Παρά την
ευρεία χρήση των μηχανοκίνητων συστη-
68 E N D O D O N T O L O G I A 9: 67-72, 2015
μάτων, ο αριθμός των πανεπιστημιακών
ιδρυμάτων που έχουν ενσωματώσει στα
προπτυχιακά τους προγράμματα την εκ-
παίδευση μέσω αυτών, κρίνεται αρκετά
μικρός. Το γεγονός αυτό πιθανώς να
οφείλεται στον ενδοιασμό ότι οι φοιτητές,
ως αρχάριοι, δεν είναι αρκετά ικανοί να
ελέγξουν την μηχανική κίνηση των μικρο-
εργαλείων, οπότε αυξάνεται η πιθανότη-
τα θραύσης τους και πρόκλησης συμβα-
μάτων ως προς την διαμόρφωση του σχή-
ματος. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν
μελέτες που δείχνουν ότι φοιτητές με μη-
δενική κλινική εμπειρία τείνουν να είναι
πιο προσεκτικοί κατά την προπαρασκευή
των ρ.σ. με τα μηχανοκίνητα συστήματα
Ni-Ti.2,3
Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να
διερευνήσει την ικανότητα προπτυχιακών
φοιτητών, χωρίς προηγούμενη κλινική εμ-
πειρία, να προπαρασκευάσουν ακρυλικά
μπλοκ με κεκαμμένους ρ.σ. με μηχανοκί-
νητα συστήματα Ni-Ti. Χρησιμοποιήθη-
καν δύο από τα πιο εξελιγμένα συστήμα-
τα, το ProTaper Next® και το TF™ Adap-
tive, και καταγράφηκαν τα τυχόν συμβά-
ματα ως προς τη διαμόρφωση σχήματος
και ως προς τη συχνότητα θραύσης των
μικροεργαλείων.
Περιγραφή συστημάτων
ProTaper Next®
Το σύστημα ProTaper Next® (PTN) περι-
λαμβάνει τρεις καινοτομίες: τεχνολογία
M-wire, εναλλασσόμενη κωνικότητα κα-
τά μήκος της ρίνης, και έκκεντρη σχεδία-
ση του άξονα κίνησης του μικροεργαλεί-
ου λόγω της ιδιόμορφης εγκάρσιας δια-
τομής του, σχήματος παραλληλογράμμου.
Υπάρχουν 5 διαθέσιμες ρίνες του συστή-
ματος PTN, σε ποικίλα μήκη και κωνικό-
τητες. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιούνται
για τη διαμόρφωση ρ.σ. οι εξής ρίνες: Χ1
(17/04), Χ2 (25/06), Χ3 (30/07), Χ4
(40/06) και Χ5 (50/06). Οι κωνικότητες
που αναφέρονται δεν είναι σταθερές σε
όλη την κοπτική επιφάνεια των ρινών. Οι
ρίνες Χ1 και Χ2 έχουν περιοχές αυξανό-
μενης και μειούμενης κωνικότητας στο
κάθε μικροεργαλείο, ενώ οι ρίνες Χ3, Χ4
και Χ5 έχουν μία συγκεκριμένη κωνικό-
τητα, από D1 μέχρι D3, η οποία μειώνε-
ται κατά μήκος του μικροεργαλείου. Το
σύστημα PTN λειτουργεί με συνεχή περι-
στροφική κίνηση στις 300 στροφές/λεπτό
και ροπή στα 4.0-5.2 Ncm.4
TF™ Adaptive
Το σύστημα TF™ Adaptive (TFA) περι-
λαμβάνει 3 μικροεργαλεία που επαρκούν
για τις περισσότερες κλινικές περιπτώ-
σεις. Είναι διαθέσιμα σε 2 μεγέθη, ένα μι-
κρό για τους στενούς ρ.σ. και ένα μεγα-
λύτερο για συνηθισμένους και ευρείς ρ.σ.
Τα μικροεργαλεία για τους στενούς ρ.σ.
είναι τα SM1 (20/04), SM2 (25/06) και
SM3 (35/04), ενώ εκείνα για τους ευρείς
ρ.σ. είναι τα ML1 (25/08), ML2 (35/06)
και ML3 (50/04). Ο αριθμός των μικρο-
εργαλείων που χρησιμοποιούνται σε κά-
θε περίπτωση ποικίλλει, και συγκεκριμέ-
να το τελευταίο μικροεργαλείο κάθε σει-
ράς χρησιμοποιείται μόνον όταν απαιτεί-
ται μεγαλύτερη διεύρυνση του ακρορρι-
ζικού τμήματος. Το μεγαλύτερου μεγέ-
θους σετ αποτελεί μια τεχνική αμιγώς
crown-down, ενώ το μικρού μεγέθους σετ
χρησιμοποιεί μικρότερο μικροεργαλείο
(20/04) για να προετοιμάσει τον ρ.σ. για
τη χρήση των υπόλοιπων ρινών. Το σύ-
στημα TFA βασίζεται σε μια τεχνολογία
που επιτρέπει στο μικροεργαλείο να με-
ταβάλλει την κίνησή του κατά την ενδορ-
ριζική περιστροφή του, ανάλογα με το μέ-
γεθος της αντίστασης που δέχεται κατά
τη μηχανική διεύρυνση. Αυτό σημαίνει
ότι το εργαλείο κάνει είτε περιστροφική
κίνηση (600° δεξιόστροφα και 0° αριστε-
ρόστροφα), όταν δεν δέχεται αντιστά-
σεις, είτε ασύμμετρη παλίνδρομη κίνηση
(370° δεξιόστροφα και έως 50° αριστε-
ρόστροφα), όταν δεχθεί αντίσταση.5
Υλικά και Μέθοδος
Για την εργασία χρησιμοποιήθηκαν 120
ακρυλικά μπλοκ με κεκαμμένους ρ.σ. κω-
νικότητας 2% και μήκους 18 mm (Εικ. 1).
Πάνω σε κάθε ακρυλικό μπλοκ σημει-
ώθηκε ένας αριθμός, και κατόπιν τα
μπλοκ φωτογραφήθηκαν σε μια αναπα-

Εικ. 1: Ακρυλικό μπλοκ με κεκαμμένο
ρ.σ. μη προπαρασκευασμένο.
ραγώγιμη θέση με ψηφιακή φωτογραφι-
κή μηχανή DSLR πριν από την προπαρα-
σκευή. Τα ακρυλικά μπλοκ χωρίστηκαν
σε τρεις ομάδες (Α, Β, Γ) ανά 40 μπλοκ.
Καθένας από τους τέσσερις φοιτητές
προπαρασκεύασε 10 μπλοκ από την κάθε
ομάδα.
Η ομάδα Α προπαρασκευάστηκε με χει-
ροκίνητες ρίνες Κ σύμφωνα με την τεχνι-
κή step-down. Ως MAF ορίστηκε η ρίνη
Κ #25 και η μυλική διεύρυνση ολοκληρώ-
θηκε με τη ρίνη Κ #60. Ενδιάμεσα πραγ-
ματοποιήθηκαν συνεχείς διακλυσμοί με
Η2Ο και έλεγχοι διαβατότητας με τη ρίνη
MAF.
Η ομάδα Β προπαρασκευάστηκε με το
σύστημα PTN. Έγινε αρχικός έλεγχος
διαβατότητας με ρίνες Κ #10 και #15.
Χρησιμοποιήθηκε η συσκευή X-smart®
(Dentsply Maillefer) στη λειτουργία
απλής περιστροφικής κίνησης και στις
300 στροφές/λεπτό. Στη συνέχεια χρησι-
μοποιήθηκαν διαδοχικά τα μικροεργα-
λεία Χ1, Χ2 και Χ3 σε όλο το μήκος του
Εικ. 2: Τελική διαμόρφωση ρ.σ. με το
σύστημα PTN.
ρ.σ., σύμφωνα με το πρωτόκολλο του κα-
τασκευαστή. Ενδιάμεσα πραγματοποι-
ούνταν συνεχείς διακλυσμοί και έλεγχος
διαβατότητας με ρίνες Κ #10 και #15.
Η ομάδα Γ προπαρασκευάστηκε με το σύ-
στημα TFA. Έγινε αρχικός έλεγχος δια-
βατότητας με ρίνες Κ #10 και #15. Χρη-
σιμοποιήθηκε η συσκευή Elements Mo-
tor® (SybronEndo) στη λειτουργία συν-
δυασμένης περιστρεφόμενης και παλιν-
δρομικής κίνησης, οι οποίες κυμαίνονται
από 600ο δεξιά και 0ο αριστερά και έως
370ο και 50ο, αντίστοιχα. Κατόπιν χρησι-
μοποιήθηκαν διαδοχικά τα μικροεργα-
λεία SM1, SM2 και SM3 σε όλο το μήκος
του ρ.σ., σύμφωνα με το πρωτόκολλο του
κατασκευαστή. Ενδιάμεσα πραγματοποι-
ούνταν συνεχείς διακλυσμοί και έλεγχος
διαβατότητας με ρίνες Κ #10 και #15.
Όλοι οι προπαρασκευασμένοι ρ.σ. φωτο-
γραφήθηκαν σε καθορισμένη θέση, τα
ακρυλικά μπλοκ μελετήθηκαν σε στερεο-
σκοπικό μικροσκόπιο και καταγράφηκαν
τα συμβάματα που προέκυψαν.
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
Εικ. 3: Τελική διαμόρφωση ρ.σ. με το
σύστημα TFA.
Στατιστική ανάλυση
Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων που
συλλέχθηκαν πραγματοποιήθηκε με το λο-
γισμικό SPSS® 22.0 (SPSS, Inc, Chicago,
ΗΠΑ). Εφαρμόστηκε x 2 test για έλεγχο
ισοδυναμίας του κάθε συστήματος. Το επί-
πεδο σημαντικότητας ορίστηκε p<0.05.
Αποτελέσματα
Στους προπαρασκευασμένους ρ.σ. με το
σύστημα PTN παρατηρήθηκε μεγαλύτερη
κωνικότητα συγκριτικά με το σύστημα T-
FA (Εικ. 2, 3). Τα μικροεργαλεία χειρός
προκάλεσαν διεύρυνση ακρορριζίου σε 4
περιπτώσεις, δημιουργία βάθρου σε 13
και θραύση μικροεργαλείου σε 3 (Εικ. 4).
Κατά την προπαρασκευή με το σύστημα
PTN παρατηρήθηκε διεύρυνση ακρορρι-
ζίου σε 2 περιπτώσεις (Εικ. 5) και δημι-
ουργία βάθρου σε μία, ενώ με το σύστημα
TFA σημειώθηκε δημιουργία βάθρου σε
2 περιπτώσεις (Εικ. 6) και θραύση μικρο-
εργαλείου σε 4 (Πίν. 1).
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 67-72, 2015 69
Σπυράκη και συν.
Εικ. 4: Θραύση ρίνης Κ #20 κατά τη
χειροκίνητη προπαρασκευή.
Διεύρυνση ακρορριζίου
Η στατιστική ανάλυση έδειξε πως οι ρί-
νες Κ, το σύστημα PTN και το σύστημα T-
FA είναι ισοδύναμες για το σύμβαμα δι-
εύρυνσης ακρορριζίου (p=0.122>0.05).
Δημιουργία βάθρου
Η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι τα τρία
συστήματα δεν είναι ισοδύναμα (p<0.001
<0.05). Για να προσδιορισθεί η μέθοδος
που υπερέχει, γίνεται σύγκριση μέσω του
πίνακα συνάφειας. Σύμφωνα με τον πίνα-
κα, ο αριθμός των βάθρων στις ρίνες Κ εί-
ναι μεγαλύτερος από το αναμενόμενο
αποτέλεσμα υπό την υπόθεση ισοδυναμίας
(Adj. Residual=4.4). Η κατάταξη των συ-
στημάτων από το καλύτερο στο χειρότερο
για το σύμβαμα της δημιουργίας βάθρου
είναι: 1. PTN, 2. TFA, και 3. Ρίνες Κ.
Θραύση μικροεργαλείου
Η στατιστική ανάλυση έδειξε πως τα τρία
συστήματα είναι ισοδύναμα όσονα φορά τη
θραύση μικροεργαλείου (p=0.139>0.05).
70 E N D O D O N T O L O G I A 9: 67-72, 2015
Εικ. 5: Διεύρυνση ακρορριζίου κατά την Εικ. 6: Δημιουργία βάθρου κατά την
προπαρασκευή με το σύστημα PTN. προπαρασκευή με το σύστημα TFA.
Συζήτηση προβλήματα κατά την κλινική τους χρήση.
Λύση στο πρόβλημα έφερε η εισαγωγή
Στόχος της διαμόρφωσης του ρ.σ. κατά
της τεχνολογίας Ni-Ti με τα μηχανοκίνη-
την προπαρασκευή του είναι η διατήρηση
τα μικροεργαλεία7. Από τα μέσα του 1990
του αρχικού σχήματος και η επίτευξη
μέχρι σήμερα έχει κυκλοφορήσει στην
ομαλής κωνικότητας με τη μικρότερη διά-
αγορά πληθώρα νέων μηχανοκίνητων συ-
μετρο ακρορριζικά.1,6 Για πολλά χρόνια,
στημάτων Ni-Ti με διαρκώς βελτιούμενα
το στάδιο της προπαρασκευής στηριζόταν
χαρακτηριστικά. Για την παρούσα μελέτη
αποκλειστικά στις χειροκίνητες ρίνες
επιλέχθηκαν δύο από τα πιο εξελιγμένα
ανοξείδωτου χάλυβα και στις εγγλυφίδες
συστήματα προπαρασκευής, το PTN και
Gates-Glidden. Τα προβλήματα διαμόρ-
το TFA.
φωσης, ο μεγάλος αριθμός μικροεργαλεί-
Το σύστημα PTN συγκεντρώνει όλα τα
ων, καθώς και η μεγάλη διάρκεια της δια-
πλεονεκτήματα των προηγούμενων γενε-
δικασίας οδήγησαν στην ανάγκη χρήσης
ών μικροεργαλείων Ni-Ti, μαζί με ορι-
των μηχανοκίνητων συστημάτων. Τα
σμένα καινοτόμα χαρακτηριστικά. Πιο
πρώτα μηχανοκίνητα συστήματα που δη-
μιουργήθηκαν, προκαλούσαν αρκετά συγκεκριμένα, η εναλλασσόμενη κωνικό-
Πίνακας 1
Ιατρογενή συµβάµατα Ρίνες Κ ProTaper Next® TF Adaptive
Διεύρυνση ακρορριζίου(zip) 4 2 –
Δηµιουργία βάθρου 13 1 2
Θραύση µικροεργαλείου 3 – 4

τητα της κάθε ρίνης περιορίζει την επαφή
της με την οδοντίνη, γεγονός που μειώνει
το φαινόμενο “σφήνας’’ και έτσι περιορί-
ζει την πιθανότητα θραύσης του μικροερ-
γαλείου. Επιπλέον, η έκκεντρη σχεδίαση
του άξονα κίνησης του μικροεργαλείου
μειώνει τη συσσώρευση ρινισμάτων οδον-
τίνης ανάμεσα στις σπείρες των ρινών, η
οποία παρεμποδίζει την κίνηση τους μέσα
στον ρ.σ., αυξάνοντας έτσι την αντοχή
των μικροεργαλείων.4
Το σύστημα TFA στηρίζεται στον συν-
δυασμό απλής περιστροφικής και ασύμ-
μετρης παλινδρομικής κίνησης όταν
ασκούνται έντονες δυνάμεις μέσα στο
ρ.σ. Με την περιστροφή επιτυγχάνεται
αφαίρεση ρινισμάτων οδοντίνης, ενώ με
την ασύμμετρα παλίνδρομη ελαχιστοποι-
είται το φαινόμενο “βιδώματος’’, μει-
ώνοντας έτσι την κόπωση του μικροεργα-
λείου. Επιπλέον, τα μικροεργαλεία του
συστήματος αυτού είναι κατασκευασμένα
με τη διαδικασία συστροφής μετάλλου,
γεγονός που αυξάνει την αντοχή θραύ-
σης. Παρ’ όλα αυτά, μελέτες πάνω στην
ασύμμετρη παλινδρομική κίνηση κατα-
δεικνύουν ότι αυξάνεται η προώθηση ρι-
νισμάτων εκτός ακρορριζικού τρήματος,
με αποτέλεσμα της αύξηση της πιθανότη-
τας εμφάνισης μετεπεμβατικού πόνου.8
Από την άλλη πλευρά, σύγχρονες μελέτες
καταλήγουν στο ότι η τεχνική step-back
με εργαλεία χειρός προωθεί 207% περισ-
σότερα ρινίσματα οδοντίνης σε σχέση με
το μηχανοκίνητο σύστημα TFA, υπό την
προϋπόθεση ότι τα μικροεργαλεία του
συστήματος χρησιμοποιούνται σύμφωνα
με τις οδηγίες του κατασκευαστή.9
Παρ’ ότι η χρήση των μηχανοκίνητων συ-
στημάτων είναι πλέον ευρέως διαδεδομέ-
νη στην οδοντιατρική κοινότητα, η εισα-
γωγή τους στα προπτυχιακά προγράμμα-
τα σπουδών είναι ακόμη περιορισμένη.
Σκοπός αυτής της μελέτης ήταν να διε-
ρευνήσει εάν τα μηχανοκίνητα συστήμα-
τα είναι ασφαλή στα χέρια προπτυχιακών
φοιτητών δίχως προηγούμενη κλινική εμ-
πειρία. Οι συμμετέχοντες φοιτητές παρα-
κολούθησαν ένα θεωρητικό σεμινάριο
σχετικά με τη χρήση των συστημάτων, κα-
θώς και μια πρακτική επίδειξη των δύο
συστημάτων που χρησιμοποιήθηκαν πριν
από την έναρξη της μελέτης.
Για να διασφαλιστούν πανομοιότυπες
συνθήκες για όλους τους συμμετέχοντες
και για κάθε μέθοδο προπαρασκευής χω-
ριστά, επιλέχθηκαν ακρυλικά μπλοκ με
κεκαμμένους ρ.σ. Προηγούμενες μελέτες
έχουν αποδείξει ότι παρά τις διαφορές
της οδοντινικής ουσίας με το ακρυλικό, τα
πειράματα που πραγματοποιούνται σε
ακρυλικά μπλοκ είναι αρκούντως αντι-
προσωπευτικά της κλινικής πράξης.10,11
Ωστόσο, ορισμένοι ερευνητές υποστηρί-
ζουν πως η θερμοκρασία που αναπτύσσε-
ται μέσα στα ακρυλικά μπλοκ κατά την
περιστροφή των μικροεργαλείων αλλοι-
ώνει το ακρυλικό και αυξάνει την πιθα-
νότητα εμφάνισης του φαινομένου “σφή-
νας’’, και κατ’ επέκταση τον κίνδυνο
θραύσης του μικροεργαλείου.12 Παρ’ όλα
αυτά, τα ακρυλικά μπλοκ είναι τα μόνα
αναπαραγώγιμα μοντέλα, γι’ αυτό και
επιλέχθηκαν στην παρούσα έρευνα.
Ως προς τα αποτελέσματα, το σύστημα
PTN έδειξε ότι δημιουργεί μεγαλύτερη
κωνικότητα συγκριτικά με τις ρίνες Κ και
το σύστημα TFA. Το γεγονός αυτό φαί-
νεται να οφείλεται στη διαφορετική τυπο-
ποίηση των μικροεργαλείων του κάθε συ-
στήματος. Συγκεκριμένα, το X3 του συ-
στήματος PTN, που στην παρούσα έρευ-
να χρησιμοποιήθηκε ως το τελευταίο μι-
κροεργαλείο, εμφανίζει κωνικότητα 7%,
ενώ το αντίστοιχο του συστήματος TFA
εμφανίζει κωνικότητα 4%.
Σε σχετική εργασία των Leonardi και
συν. δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική
διαφορά ως προς την κωνικότητα μεταξύ
των χειροκίνητων ρινών .02 και των περι-
στρεφόμενων μικροεργαλείων .04, σε
έρευνα που πραγματοποιήθηκε επί εξαχ-
θέντων τομέων.13 Οι Steffen και συν., σε
μια άλλη μελέτη όπου συγκρίνουν τις χει-
ροκίνητες ρίνες Κ .02 και το σύστημα Pro-
file® .04/.06, οδηγούνται σε εκ διαμέτρου
αντίθετα αποτελέσματα, καταλήγοντας
ότι η χειροκίνητη προπαρασκευή οδηγεί
σε ρ.σ. μεγαλύτερης κωνικότητας.14 Η
διαφοροποίηση που προκύπτει και στις
δύο προαναφερθείσες έρευνες πιθανόν
να οφείλεται στη διαφορετική τεχνική
Προπαρασκευή ριζικών σωλήνων
προπαρασκευής που επιλέχθηκε, την
crown-down, η οποία περιλαμβάνει τη
χρήση εγγλυφίδων Gates-Glidden για μυ-
λική διεύρυνση.
Η διεύρυνση ακρορριζίου (zip) φαίνεται
να είναι λιγότερο συχνή σε ρ.σ. που προ-
παρασκευάστηκαν με μηχανοκίνητα συ-
στήματα, χωρίς όμως να παρουσιάζεται
στατιστικά σημαντική διαφορά (p>0.05).
Η μεγαλύτερη ελαστικότητα των μηχανο-
κίνητων ρινών Ni-Ti, συγκριτικά με τον
ανοξείδωτο χάλυβα των χειροκίνητων ρι-
νών, φαίνεται να επιδρά στο παραπάνω
αποτέλεσμα. Οι Sonntag και συν. κατα-
λήγουν σε κοινά συμπεράσματα, σε μια
έρευνα που συγκρίνει χειροκίνητες ρίνες
Ni-Ti με μηχανοκίνητα μικροεργαλεία
Ni-Ti. Αντίθετα όμως, ερμηνεύουν τα
αποτελέσματά τους ως συνέπεια της επι-
λεχθείσας τεχνικής προπαρασκευής,
συγκεκριμένα της balanced force, και όχι
της ελαστικότητας του κάθε μικροεργα-
λείου.15
Δημιουργία βάθρου παρατηρήθηκε με
μεγαλύτερη συχνότητα στις προπαρα-
σκευές με χειροκίνητες ρίνες Κ. Το γεγο-
νός αυτό ίσως να οφείλεται στη μεγαλύ-
τερη ελαστικότητα των μικροεργαλείων
Ni-Ti, καθώς και στο αποστρογγυλευμένο
τους άκρο. Οι χειροκίνητες ρίνες, ιδίως
τα μεγάλα μεγέθη, λόγω την ανελαστικό-
τητας του χάλυβα και της κοπτικής ικανό-
τητας του άκρου τους, προκαλούν συχνά
βάθρο στο ακρορριζικό τριτημόριο.
Ωστόσο, σε έρευνα των Sonntag και συν.
που συγκρίνει τις χειροκίνητες ρίνες ανο-
ξείδωτου χάλυβα με τα περιστρεφόμενα
μικροεργαλεία Ni-Ti ως προς τη διαμόρ-
φωση σχήματος φαίνεται να μην υπάρχει
στατιστικά σημαντική διαφορά στις δύο
μεθόδους προπαρασκευής.16 Η διαφορε-
τική μεθοδολογία της χειροκίνητης προ-
παρασκευής στην έρευνα των Sonntag
και συν., δηλαδή η αρχική μυλική διεύ-
ρυνση με εγγλυφίδες Gates-Glidden,
αποτελεί μια πιθανή αιτία της διαφορο-
ποίησης των αποτελεσμάτων.
Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να τονίσου-
με πως οι φοιτητές, έχοντας μικρή εμπει-
ρία στη χειροκίνητη προπαρασκευή, ανα-
μένεται να εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσο-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 67-72, 2015 71
Σπυράκη και συν.
στά δημιουργίας βάθρου από φοιτητές με
μεγαλύτερη εργαστηριακή και κλινική
εμπειρία, και ακόμη περισσότερο από
κλινικούς οδοντιάτρους. Λόγω ανελαστι-
κότητας του ανοξείδωτου χάλυβα, οι χει-
ροκίνητες ρίνες τείνουν να ευθειάζουν το
ρ.σ., με αποτέλεσμα να απαιτείται πρό-
καμψη των ρινών και πολύ μικρές κινή-
σεις ρινισμού, διαδικασία απαιτητική για
άπειρο επεμβαίνοντα.
Ο κυριότερος προβληματισμός των άπει-
ρων φοιτητών είναι η αυξημένη πιθανότη-
τα θραύσης των μηχανοκίνητων ρινών, η
οποία στην παρούσα μελέτη δεν φαίνεται
να παρουσιάζει στατιστικά σημαντική
διαφορά με τις χειροκίνητες ρίνες. Σε
έρευνα των Mandel και συν. καταγράφε-
ται μεγαλύτερο ποσοστό θραύσης από
ορισμένους επεμβαίνοντες και τονίζεται
ότι η κατάλληλη εκπαίδευση και εμπειρία
είναι απαραίτητες για να μειωθεί η πιθα-
νότητα θραύσης.17 Αξίζει να αναφερθεί
πως και στην παρούσα έρευνα, ένας στους
τέσσερις προπτυχιακούς φοιτητές προκά-
λεσε το μεγαλύτερο ποσοστό των ιατρο-
γενών συμβαμάτων, οδηγώντας μας στο
συμπέρασμα ότι η ικανότητα του επεμβαί-
νοντος επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το τε-
λικό αποτέλεσμα. Αντίθετα, οι Sonntag
και συν., σε μελέτη τους με σκοπό να κα-
θορίσουν τον ελάχιστο αριθμό των ρ.σ.
που απαιτείται να προπαρασκευάσει ο
κάθε επεμβαίνων ώστε να επιτύχει ποσο-
στό θραύσης κλινικά αποδεκτό, κατέλη-
ξαν ότι το ποσοστό θραύσης δεν μειώνε-
ται με την αύξηση της εμπειρίας αλλά μέ-
νει σταθερό σε χαμηλά επίπεδα.15
Συμπεράσματα
Από τα αποτελέσματα της έρευνας προκύ-
πτει το συμπέρασμα ότι οι προπτυχιακοί
φοιτητές κρίνονται αρκετά ικανοί να χει-
72 E N D O D O N T O L O G I A 9: 67-72, 2015
ριστούν τα μηχανοκίνητα συστήματα χω- 11. Lim KC, Webber J: The validity of simulated root
canals for investigation of the prepared root
ρίς να υπάρχει αυξημένος κίνδυνος πρό- canal shape. Int Endod J 1985; 18:240-6.
κλησης συμβαμάτων. Αντίθετα, φαίνεται 12. Baumann MA, Roth A: Effect of experience on
πως η προπαρασκευή με χειροκίνητες ρί- quality of canal preparation with rotary nickel-ti-
tanium files. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
νες εμφανίζει αυξημένα ποσοστά ιατρογε- Oral Radiol Endod 1999; 88:714-8.
νών συμβαμάτων, και κυρίως δημιουργίας 13. Leonardi DP, Haragushiku GA, Tomazinho FSF,
βάθρου. Δεδομένων των περιορισμών αυ- Furuse AY, Volpato L, Baratto-Filho F: Under-
graduate students introduction to manual and ro-
τής της μελέτης, η εισαγωγή των μηχανο- tary root canal instrumentation. Bull Tokyo Dent
κίνητων συστημάτων προπαρασκευής ρ.σ. Coll 2012; 53:155-9.
στα προπτυχιακά προγράμματα εκπαίδευ- 14. Steffen H, Low A, Rosin M, Welk A: Comparison
of K hand files and ProFiles 0.06/0.04 in simu-
σης μπορεί να θεωρηθεί ασφαλής. lated curved root canals prepared by students.
Quintessence Int 2006; 37:811-7.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 15. Sonntag D, Delschen S, Stachniss V: Root canal
shaping with manual and rotary NiTi files per-
formed by students. Int End J 2003; 36:716-23.
1. Schilder H: Cleaning and shaping the root canal.
Dent Clin North Am 1974, 18:269-96.
16. Sonntag D, Guntermann A, Kim SK, Stachniss V:
Root canal shaping with manual stainless steel
2. Gekelman D, Ramamurthy R, Mirfarsi S, Paque F,
files and rotary NiTi files performed by students.
Perers OA: Rotary nickel-titanium GT and Pro-
Int End J 2003; 36:246-55.
Taper files for root canal shaping by novice op-
17. Mandel E, Adib-Yazdi M, Benhamou LM,
erators: a radiographic and microcomputed to-
Lachkar T, Mesgouez C, Sobel M: Rotary NiTi
mography evaluation. J Endod 2009, 35:1584-8.
profile systems for preparing curved canals in
3. Tu MG, Chen SY, Huang HL, Tsai CC: Endodon-
resin blocks: influence of operator on instrument
tic shaping performance using nickel-titanium
breakage. Int End J 1999, 32:436-43.
hand and motor ProTaper systems by novice
dental students. J Formos Med Assoc 2008,
107:381-8. Η παρούσα εργασία έχει παρουσιασθεί
4. Ruddle CJ, Machtou P, West JD: The shaping ως αναρτημένη ανακοίνωση στο 19ο Πα-
movement 5th generation technology. Dent
νελλήνιο Συμπόσιο Ενδοδοντίας, Θεσσα-
Today 2013 Apr; 32:94, 96-9.
5. Gambarini G, Glassman G: TF Adaptive: A λονίκη 2015.
novel approach to nickel-titanium instrumenta-
tion “rotary when you want it, reciprocation Παρελήφθη 12/1/2015 - Ενεκρίθη 10/2/2016
when you need it”. www.oralhealthgroup.com
6. Cohen S, Burns RC: Pathways of the pulp, 8th
edition. St Louis, CV Mosby, 2000, pp. 231-91.
7. Peters OA: Current challenges and concepts in
the preparation of root canal systems: a review.
J Endod 2004; 30:559-67.
8. Gambarini G, Testarelli L, De Luca M, Milana V,
Plotino G, Grande NM, Rubini AG, Al Sudani D,
Sannino G: The influence of three different in-
strumentation techniques on the incidence of
postoperative pain after endodontic treatment.
Ann Stomatol 2013; 4:152-5.
9. Jaramillo DE, Aguilar E, Leon M, Aprecio R:
Comparison of the extrusion of dentin debris
using a new instrumentation concept. www.oral-
Διεύθυνση για επικοινωνία:
healthgroup.com
Φωτεινή Σπυράκη
10. Alodeh MH, Doller R, Dummer PM: Shaping of
simulated root canals in resin blocks using the Δαγκλή 15,
553 37 Τριανδρία, Θεσσαλονίκη
step-back technique with K-files manipulated in
a simple in/out filling motion. Int Endod J 1989; Τηλ.: 2310 902285, 6987 267940
22:107-17. e-mail: fspyraki@dent.auth.gr

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Αδαμαντινικά μαργαριτάρια: μελέτη
της εξωτερικής μορφολογίας σε ηλεκτρονικό
μικροσκόπιο σάρωσης
Κ. Δερβένης*, Χ. Μπελτές**, Λ. Βασιλειάδης***
Περίληψη
Σκοπός: Τα αδαμαντινικά μαργαριτάρια αποτελούν μορφή
έκτοπης αδαμαντίνης. Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η με-
λέτη των εξωτερικών μορφολογικών χαρακτηριστικών αδαμαν-
τινικών μαργαριταριών, τόσο μακροσκοπικά, όσο και με χρήση
ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης.
Υλικά και Μέθοδοι: Το υλικό αποτελείται από 9 εξωτερικά
αδαμαντινικά μαργαριτάρια σε 8 εξαχθέντες μόνιμους γομφί-
ους της άνω γνάθου. Τα δόντια εμβυθίστηκαν σε υδατικό διά-
λυμα NaOCl 5% για 24 ώρες, εκπλύθηκαν με απιονισμένο νερό
και πραγματοποιήθηκε φωτογράφιση της εξωτερικής τους επι-
φάνειας και ακτινογραφική εξέτασή τους. Στη συνέχεια συγ-
κολλήθηκαν σε στρόγγυλες βάσεις (stubs) αλουμινίου, επιμε-
ταλλώθηκαν με άνθρακα και παρατηρήθηκαν σε ηλεκτρονικό
μικροσκόπιο σάρωσης.
Αποτελέσματα: Βρέθηκαν 6 μονήρη αδαμαντινικά μαργαριτά-
ρια σε τρίτους γομφίους άνω γνάθου, 2 αδαμαντινικά μαργα-
ριτάρια ταυτόχρονα σε ένα τρίτο γομφίο άνω γνάθου, και 1
αδαμαντινικό μαργαριτάρι σε πρώτο γομφίο άνω γνάθου με
αδαμαντινική προσεκβολή. Η ακτινοσκιερότητά τους είναι
ανάλογη αυτής της αδαμαντίνης της μύλης. Προσφύονται στην
επιφάνεια της ρίζας με ευρεία βάση, η οποία συνήθως καλύ-
πτεται από στρώμα οστεΐνης. Στην επιφάνειά τους αρκετά συ-
χνά παρατηρούνται πόροι, που της προσδίδουν χαρακτηριστική
εικόνα κηρήθρας, όπως επίσης και περικύματα. Σε ορισμένες
περιπτώσεις εντοπίστηκαν εστιακές οπές.
Συμπεράσματα: Η επιφάνεια των αδαμαντινικών μαργαριτα-
ριών μακροσκοπικά και μικροσκοπικά προσομοιάζει αρκετά
στην επιφάνεια της αδαμαντίνης της μύλης.
Ενδοδοντολογία 9: 73-76, 2015
Λέξεις-κλειδιά
αδαμαντινικά μαργαριτάρια, εξωτερική μορφολογία, ηλεκτρο-
νικό μικροσκόπιο σάρωσης, SEM.
* Οδοντίατρος, Μεταπτυχιακός Φοιτητής, Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας,
Οδοντιατρικό Τμήμα ΑΠΘ.
** Οδοντίατρος, Ειδικευθείς στην Ενδοδοντολογία και Χειρουργική Στό-
ματος.
*** Αναπληρωτής Καθηγητής, Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας, Οδοντια-
τρικό Τμήμα ΑΠΘ.
Αδαμαντινικά μαργαριτάρια
Summary
Enamel pearls: scanning electron microscope study
of their morphology
K. Dervenis*, Ch. Beltes**, L. Vassiliadis***
Aim: The enamel pearl is defined as an ectopic globule of enamel
that is usually firmly adherent to the surface of tooth root. The
aim of this study was to assess the morphology and structure of
external enamel pearls macroscopically and by means of scan-
ning electron microscopy.
Materials and Methods: The material comprised of 9 external
enamel pearls on 8 extracted human permanent maxillary molars.
Dates of and reasons for extraction were unknown, and earlier his-
tory was not available. The teeth were immersed in a 5% aqueous
solution of sodium hypochlorite for 24 h, rinsed with distilled water
and air-dried, photographed, and radiographically examined,
mounted on aluminum stubs with a cyanoacrylate glue, sputter
coated with carbon, and observed in a scanning electron microscope.
Results: The enamel pearls where allocated as follows: 6 third
molars contained 6 solitary enamel pearls, 1 third molar con-
tained 2 enamel pearls (buccally and palatally) and 1 first molar
contained 1 enamel pearl accompanied with an enamel projec-
tion. Their radiographic density was equivalent to that of crown
enamel. Their bases are wide, and usually covered with cemen-
tum. Their surface enamel presents pores resulting in a honey-
comb-like appearance, perikymata, and focal holes.
Conclusions: The enamel pearl’s surface both macroscopically
and microscopically resembles that of the crown enamel.
Endodontologia 9: 73-76, 2015
Key words
enamel pearls, electronic scanning microscope, morphology.
*DDS, Postgraduate Student, Dept. of Endodontology, School of Den-
tistry, Aristotle University of Thessaloniki.
**MSc., MClinDent., PhD candidate, Dept. of Endodontology, School
of Dentistry, Aristotle University of Thessaloniki.
***Assistant Professor, Dept. of Endodontology, School of Dentistry,
Aristotle University of Thessaloniki.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 73-76, 2015 73
Δερβένης & συν.
Εισαγωγή
Η αδαμαντίνη στα ανθρώπινα δόντια,
υπό φυσιολογικές συνθήκες, περιβάλλει
την οδοντίνη της μύλης. Η έκτοπη σύνθε-
ση αδαμαντίνης στη ρίζα των δοντιών πε-
ριγράφεται στη βιβλιογραφία ως αδα-
μαντινικά μαργαριτάρια (enamel pearls)1
και αδαμαντινικές προσεκβολές (enamel
projections)2. Η πρώτη αναφορά αδαμαν-
τινικού μαργαριταριού στη διεθνή βιβλιο-
γραφία αποδίδεται στους Linderer και
Linderer3 το 1842, με τον όρο enamel
droplet. Έκτοτε πλήθος άλλων όρων
έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγρά-
ψουν τη συγκεκριμένη οντότητα, όπως e-
nameloma, enamel nodule, enamel globule,
enamel knot, και enamel exostosis.
Ως αδαμαντινικό μαργαριτάρι μπορεί να
οριστεί ένα έκτοπο σφαιρίδιο αδαμαντί-
νης προσπεφυμένο στην επιφάνεια της
ρίζας ενός δοντιού. Ιστολογικά, τα αδα-
μαντινικά μαργαριτάρια δεν αποτελούν-
ται πάντα εξ ολοκλήρου από αδαμαντίνη.
Τρεις τύποι αδαμαντινικών μαργαριτα-
ριών έχουν περιγραφεί4: τα αληθή ή απλά
αδαμαντινικά μαργαριτάρια, τα οποία
αποτελούνται αποκλειστικά από αδαμαν-
τίνη, τα μαργαριτάρια αδαμαντίνης-οδον-
τίνης ή σύνθετα μαργαριτάρια, τα οποία
αποτελούνται από έναν πυρήνα σωληνώ-
δους οδοντίνης περιβαλλόμενο από αδα-
μαντίνη, και που αποτελούν τον συχνότε-
ρο τύπο1, και τα μαργαριτάρια αδαμαντί-
νης-οδοντίνης-πολφού, τα οποία περιλαμ-
βάνουν και ένα πολφικό κέρας προερχό-
μενο από τον μυλικό ή ριζικό πολφό. Μο-
λονότι τα περισσότερα αδαμαντινικά
μαργαριτάρια είναι εξωτερικά, σε σπά-
νιες περιπτώσεις έχουν αναφερθεί και
εσωτερικά, στη μάζα της οδοντίνης της
μύλης ή της ρίζας.5 Επίσης, μορφώματα
δίκην αδαμαντινικών μαργαριταριών
έχουν περιγραφεί και μη προσκολλημένα
σε οδοντική επιφάνεια, αλλά ελεύθερα
στο χώρο του περιοδοντίου (Πίνακας 1).
Στην παρούσα εργασία, με τον όρο αδα-
μαντινικά μαργαριτάρια θα εννοούνται τα
εξωτερικά αδαμαντινικά μαργαριτάρια.
Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες σχε-
τικά με την ιστογένεση των αδαμαντινι-
74 E N D O D O N T O L O G I A 9: 73-76, 2015
κών μαργαριταριών. Σύμφωνα με μία βρήκε αδαμαντινικά μαργαριτάρια στους
από αυτές, η εσωτερική κυτταρική στιβά- γομφίους σε ποσοστό 2,28%. Ο Peder-
δα του επιθηλιακού ελύτρου του Hertwig sen12 αναφέρει διακυμάνσεις στη συχνό-
αποτυγχάνει να αποκολληθεί από τη νε- τητα εμφάνισης ανάλογα με τη φυλή, και
οσυντιθέμενη μήτρα οδοντίνης, με αποτέ- πιο μεγάλη συχνότητα στους Εσκιμώους
λεσμα τη διαφοροποίηση κυττάρων προς (9,7%). Από τις παραπάνω έρευνες προ-
αδαμαντινοβλάστες και τη σύνθεση έκτο- κύπτει ότι η συχνότερη θέση εμφάνισης
πης αδαμαντίνης στην επιφάνεια της ρί- αδαμαντινικών μαργαριταριών είναι ο δι-
ζας6-9. Σύμφωνα με τους Malassez και χασμός ή η αύλακα μεταξύ των ριζών,
Gallipe10, δεδομένου ότι τα περισσότερα ενώ τα δόντια με τη μεγαλύτερη συχνότη-
αδαμαντινικά μαργαριτάρια περιέχουν τα εμφάνισης είναι ο δεύτερος και τρίτος
και οδοντίνη, ο σχηματισμός τους δεν γομφίος της άνω και κάτω γνάθου13. Συ-
μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά στη νήθως είναι μονήρη, όμως έχουν αναφερ-
δράση του έσω επιθηλίου του οργάνου θεί έως και πέντε στο ίδιο δόντι4,14. Η μα-
της αδαμαντίνης, αλλά πρέπει να αναζη- κροσκοπική μελέτη υλικού νεογιλών δον-
τηθεί σε προγενέστερο στάδιο της οδον- τιών έδειξε ακόμα μικρότερες συχνότη-
τογένεσης. Θεωρούν ότι η αιτιολογία των τες15. Εντούτοις, σε μικροακτινογραφική
αδαμαντινικών μαργαριταριών πρέπει να μελέτη 40 νεογιλών δοντιών βρέθηκε
τοποθετείται χρονικά πριν την έναρξη της υψηλή συχνότητα εμφάνισης, 33%, στο
σύνθεσης οδοντίνης και προτείνουν μια διχασμό των νεογιλών γομφίων16.
θεωρία ανάλογη με εκείνη των υπεράριθ- Κλινικά είναι εφικτή η παρατήρηση μόνο
μων φυμάτων. Η ιστογένεση των εσωτε- των εξωτερικών αδαμαντινικών μαργαρι-
ρικών αδαμαντινικών μαργαριταριών ταριών. Συνήθως είναι σφαιρικού σχήμα-
σχετίζεται με τη λειτουργία των αδαμαν- τος, αν και έχουν παρατηρηθεί και κωνι-
τινοβλαστών. Συγκεκριμένα, θεωρείται κά, ωοειδή, σχήματος σταγόνας, κυλιν-
ότι εγκολεασμός αδαμαντινοβλαστών στη δρικά και ακανόνιστου σχήματος17. Το
νεοσυντιθέμενη οδοντίνη έχει ως αποτέ- μέγεθός τους μπορεί να είναι μικρότερο
λεσμα τη σύνθεση αδαμαντίνης μέσα στη από αυτό που διακρίνει ο ανθρώπινος
μάζα της οδοντίνης4,5. οφθαλμός (0,25 mm), με τη μέση διάμε-
Η συχνότητα εμφάνισης αδαμαντινικών τρο όμως να είναι 0,96±0,43 mm1. Η μέ-
μαργαριταριών είναι μικρή και εξαρτά- ση απόστασή τους από την αδαμαντινο-
ται από τη γνάθο, το δόντι, την οδοντική οστεϊνική ένωση είναι 2,8±1 mm. Ακτι-
επιφάνεια και τη φυλή. Οι Chrcanovic και νογραφικά, εμφανίζονται ως μάζες με
συν.11, εξετάζοντας μακροσκοπικά 20.218 σαφή όρια, ακτινοσκιερότητα ανάλογη με
εξαχθέντα μόνιμα δόντια βρήκαν συνολι- αυτήν της αδαμαντίνης της ρίζας, και εν-
κή συχνότητα εμφάνισης 0,82%, με πιο τοπιζόμενες στην επιφάνεια της μύλης ή
υψηλά ποσοστά στους γομφίους (1,71%), στο εσωτερικό της οδοντίνης14.
και ειδικά σε αυτούς της άνω γνάθου. Ο Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η μελέτη
Risnes1, με υλικό 8.854 εξαχθέντα δόντια, των εξωτερικών μορφολογικών χαρακτη-
Πίνακας 1
Ταξινόµηση αδαµαντινικών µαργαριταριών
ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ
Αληθή ή απλά αδαµαντινικά µαργαριτάρια
Προσκολληµένα Σύνθετα αδαµαντινικά µαργαριτάρια
Αδαµαντινικά Μαργαριτάρια αδαµαντίνης-οδοντίνης-πολφού
µαργαριτάρια Οζίδια αδαµαντίνης στο περιοδόντιο
Ελεύθερα
Οζίδια αδαµαντίνης-οστεΐνης στο περιοδόντιο
ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ
Μυλικά, αυχενικά, ριζικά

α β γ δ
Εικ. 1: Αδαμαντινικά μαργαριτάρια σε εξαχθέντα δόντια (α-ε). Ακτινογραφία δοντιού
με αδαμαντινικό μαργαριτάρι (στ).
ριστικών αδαμαντινικών μαργαριταριών,
τόσο μακροσκοπικά όσο και με τη χρήση
ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης
(scanning electron microscope, SEM).
Υλικό και μέθοδος
Το υλικό αποτελείται από 9 εξωτερικά
αδαμαντινικά μαργαριτάρια σε 8 εξαχ-
θέντες μόνιμους γομφίους της άνω γνά-
θου. Η ημερομηνία και η αιτιολογία της
εξαγωγής, όπως και το ιστορικό κάθε
δείγματος, δεν είναι διαθέσιμα.
Τα δόντια εμβυθίστηκαν σε υδατικό διά-
λυμα NaOCl 5% για 24 ώρες, προκειμέ-
νου να απομακρυνθούν τυχόν οργανικά
υπολείμματα, εκπλύθηκαν με απιονισμέ-
νο νερό, αφέθηκαν να στεγνώσουν, πραγ-
ματοποιήθηκε φωτογράφιση της εξωτερι-
κής τους επιφάνειας με φωτογραφική μη-
χανή τύπου Nikon D3200 και ακτινογρα-
φική εξέτασή τους με ψηφιακό αισθητή-
ρα τύπου Kodak RVG 6100. Στη συνέ-
χεια, συγκολλήθηκαν σε στρόγγυλες βά-
σεις (stubs) αλουμινίου, επιμεταλλώθη-
καν με άνθρακα και παρατηρήθηκαν σε
SEM (Jeol JMS-840).
Αποτελέσματα
Από τη μελέτη του υλικού διαπιστώθηκαν
6 μονήρη αδαμαντινικά μαργαριτάρια σε
τρίτους γομφίους της άνω γνάθου, 2 αδα-
μαντινικά μαργαριτάρια ταυτοχρόνως
(παρειακά και υπερώια) σε έναν τρίτο
γομφίο της άνω γνάθου (Eικ. 1α-ε) και
ένα αδαμαντινικό μαργαριτάρι σε πρώτο
γομφίο της άνω γνάθου με αδαμαντινική
προσεκβολή (Eικ. 1δ). Η ακτινοσκιερό-
τητά τους βρέθηκε ανάλογη εκείνης της
αδαμαντίνης της μύλης.
ε στ
Εικ. 2: Πρόσφυση αδαμαντινικού μαρ-
γαριταριού.
Εικ. 3: Πόροι στην αδαμαντίνη αδα-
μαντινικού μαργαριταριού.
Εικ. 4: Περικύματα και εικόνα κηρή-
θρας, λόγω της πορώδους αδαμαντίνης.
Τα αδαμαντινικά μαργαριτάρια προ-
σφύονται στην επιφάνεια της ρίζας με ευ-
ρεία βάση. Περιφερικά της πρόσφυσής
Αδαμαντινικά μαργαριτάρια
Εικ. 5: Πρόσφυση και εστιακές οπές
στην επιφάνεια αδαμαντινικού μαργα-
ριταριού.
Εικ. 6: Εστιακές οπές στην επιφάνεια
αδαμαντινικού μαργαριταριού.
τους συνήθως διακρίνεται στρώμα οστεΐ-
νης, το οποίο καλύπτει μερικώς την επι-
φάνειά τους (Eικ. 2). Στην επιφάνειά
τους αρκετά συχνά παρατηρούνται πόροι
(Eικ. 3), που της προσδίδουν χαρακτηρι-
στική εικόνα κηρήθρας, όπως επίσης και
περικύματα (Eικ. 4). Σε ορισμένες περι-
πτώσεις εντοπίστηκαν εστιακές οπές
(Eικ. 5 & 6).
Συζήτηση
Η επιφάνεια των αδαμαντινικών μαργαρι-
ταριών μακροσκοπικά προσομοιάζει στην
επιφάνεια της αδαμαντίνης της μύλης, αν
και μικροσκοπικά εμφανίζει κάποιες πα-
ραλλαγές ως προς τη συχνότητα και την
εντόπιση ορισμένων χαρακτηριστικών.
Πρέπει να γίνεται διαφορική διάγνωση
ανάμεσα στα αδαμαντινικά μαργαριτά-
ρια και τους πολφόλιθους και στις εναπο-
θέσεις τρυγίας. Στην πρώτη περίπτωση, η
λήψη διαγνωστικής περιακρορριζικής
ακτινογραφίας με αυξημένη οριζόντια
γωνίωση «μεταφέρει» την προβολή του
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 73-76, 2015 75
Δερβένης & συν.
αδαμαντινικού μαργαριταριού εκτός των
ορίων του πολφικού θαλάμου. Στη δεύτε-
ρη περίπτωση, η διαφοροδιάγνωση είναι
σχετικά εύκολη με βάση την κλινική και
ακτινογραφική εικόνα. Επίσης, θα πρέ-
πει να λαμβάνεται υπόψη ότι η αλληλεπι-
κάλυψη των ορίων των ριζών σε πολύρρι-
ζα δόντια συχνά έχει ως αποτέλεσμα την
εμφάνιση μιας στρόγγυλης ακτινοσκιερής
περιοχής στην περιοχή του διχασμού, η
οποία προσομοιάζει με την ακτινογραφι-
κή εικόνα των αδαμαντινικών μαργαρι-
ταριών. Και σε αυτή την περίπτωση, η σω-
στή διάγνωση τίθεται μετά από λήψη δεύ-
τερης διαγνωστικής περιακρορριζικής
ακτινογραφίας.18-20
Στη βιβλιογραφία δεν αναφέρεται κλινι-
κή συμπτωματολογία σχετική με τα αδα-
μαντινικά μαργαριτάρια. Εντούτοις, η
παρουσία έκτοπης αδαμαντίνης στην επι-
φάνεια της ρίζας καθιστά αδύνατη τη
συνδετικογενή πρόσφυση. Αντ’ αυτής,
πραγματοποιείται μακρά επιθηλιακή
πρόσφυση, η οποία όμως είναι λιγότερο
ανθεκτική στη μικροβιακή πλάκα. Εξάλ-
λου, η μορφολογία των αδαμαντινικών
μαργαριταριών ευνοεί το σχηματισμό μι-
κροβιακής πλάκας και τρυγίας, επειδή η
πρόσβαση κατά τη στοματική υγιεινή εί-
ναι περιορισμένη. Αν προσθέσουμε στα
παραπάνω και τη συχνή εντόπιση των
αδαμαντινικών μαργαριταριών στην πε-
ριοχή του διχασμού, γίνεται αντιληπτό ότι
η παρουσία τους αποτελεί προδιαθεσικό
παράγοντα για την εμφάνιση περιοδοντι-
κής βλάβης. Θεραπευτικά, σε αυτές τις
περιπτώσεις προτείνεται οδοντοπλαστική
για την εξάλειψη του αδαμαντινικού μαρ-
γαριταριού και την απόδοση επιφάνειας
με δυνατότητα καθαρισμού. Δεδομένου
όμως ότι σε αρκετές περιπτώσεις τα αδα-
μαντινικά μαργαριτάρια περιέχουν και
πολφικό ιστό, η αφαίρεσή τους μπορεί να
καταστήσει απαραίτητη την ενδοδοντική
θεραπεία του δοντιού που το φέρει.21-23
Προβλήματα σχετιζόμενα με την παρου-
σία αδαμαντινικών μαργαριταριών σε νε-
76 E N D O D O N T O L O G I A 9: 73-76, 2015
ογιλά δόντια αποτελούν η καθυστερημέ-
νη απορρόφηση της ρίζας τους, η καθυ-
στερημένη απόπτωση, και η έκτοπη ανα-
τολή του μόνιμου διάδοχου δοντιού.24 Η
έγκαιρη διαπίστωση της παρουσίας τους
είναι καθοριστική για την πρόληψη τόσο
της περιοδοντικής βλάβης, όσο και της
έκτοπης ανατολής.
Συμπεράσματα
Η επιφάνεια των αδαμαντινικών μαργα-
ριταριών μακροσκοπικά προσομοιάζει
στην επιφάνεια της αδαμαντίνης της μύ-
λης, αν και μικροσκοπικά εμφανίζει κά-
ποιες παραλλαγές ως προς τη συχνότητα
και την εντόπιση ορισμένων χαρακτηρι-
στικών.
Ευχαριστίες
Το υλικό προέρχεται από το προσωπικό
αρχείο του Καθηγητή κ. Παναγιώτη Μπελ-
τέ, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά για την
ευγενή παραχώρηση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Risnes S: The prevalence, location, and size of
enamel pearls on human molars. Scand J Dent
Res 1974; 82:403.
2. Risnes S: The prevalence and distribution of cer-
vical enamel projections reaching into the bifur-
cation on human molars. Scand J Dent Res 1974;
82:413-9.
3. Linderer J: Handbuch der Zahnheilkunde, 2nd
ed., Berlin, Schlesinger, 1842, pp. 117-20.
4. Cavanha AO: Enamel pearls. Oral Surg Oral
Med Oral Pathol 1965; 19:373-82.
5. Kaugars GE: Internal enamel pearls: report of
case. J Am Dent Assoc 1983; 107:941-3.
6. Pflüger H: Zur Entstehung der Schmelzperlen.
Deutsche Monatsschrift für Zahnheilkunde 1931;
49:993-1003.
7. Böhm G: Über Schmelztrophen unter besonderer
Berücksichtigung des histologischen Baues.
Deutsche Zahnärtzliche Wochenschrift 1938;
41:1013-20.
8. Fujita T, Nakayama A: Zur Morphologie des
Schmelzrandes am Zahnhals nebst ihner
Beziehung zur Halskaries. Deutsche Zahn-,
Mund- und Kieferheilkunde 1941; 8:146-57.
9. Pindborg J: Pathology of dental hard tissues,
Saunders, 1970, pp. 44-7.
10. Malassez L, Gallipe V: Notes on "enamel pearls".
Abstract, The dental cosmos 1908; 49:1286.
11. Chrcanovic BR, Abreu MH, Custodio AL: Preva-
lence of enamel pearls in teeth from a human
teeth bank. J Oral Sci 2010; 52:257-60.
12. Pedersen P: The East Greenland Eskimo denti-
tion. Medd Grönl 1949; 142:49-155.
13. Moskow BS, Canut PM: Studies on root enamel.
Enamel pearls. A review of their morphology, lo-
calization, nomenclature, occurrence, classifica-
tion, histogenesis and incidence. J Clin Periodon-
tol 1990; 17:275-81.
14. Darwazeh A, Hamasha AA: Radiographic evi-
dence of enamel pearls in jordanian dental pa-
tients. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Ra-
diol Endod 2000; 89:255-8.
15. Bernaba JM, Watanabe IS: Morphologic study of
enamel pearls in human teeth. Rev Fac Odontol
Aracatuba 1973; 2:45-53.
16. Arys A, Dourov N: Enamel pearls in the decidu-
ous teeth. J Biol Buccale 1987; 15:249-55.
17. Negra ES, Oliveira OL: Morphology and localiza-
tion of enamel pearls in human teeth. Arq Cent
Estud Fac Odontol UFMG (Belo Horiz) 1974;
11:195-215.
18. Worth H: Principles and practice of oral radio-
logic interpretation, 1963, 424-6.
19. Langlais R, Langland O, Nortje C: Diagnostic im-
aging of the jaws, 1995, pp. 124-6.
20. Saini T, Ogunleye A, Levering N, Norton NS, Ed-
wards P: Multiple enamel pearls in two siblings
detected by volumetric computed tomography.
Dentomaxillofac Radiol 2008; 37:240-4.
21. Hou GL, Tsai CC: Relationship between peri-
odontal furcation involvement and molar cervical
enamel projections. J Periodontol 1987; 58:715-
21.
22. Tabari ZA, Kadkhodazadeh M, Khademi M:
Enamel pearl as a predisposing factor to local-
ized severe attachment loss: a case report. Res J
Med Sci 2011; 5:141-4.
23. Goldstein AR: Enamel pearls as contributing fac-
tor in periodontal breakdown. J Am Dent Assoc
1979; 99:210-1.
24. Kupietzky A, Rozenfarb N: Enamel pearls in the
primary dentition: report of two cases. ASDC J
Dent Child 1993; 60:63-6.
Παρελήφθη 10/1/16 - Ενεκρίθη 20/2/16
Διεύθυνση για επικοινωνία:
Κωνσταντίνος Δερβένης
Λαρίσης 33
40100 Τύρναβος, Λάρισα
Τηλ.: +30 6945 993 223
e-mail: DervenisDDS@gmail.com

ΚΛΙΝΙΚO ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚO
Χειρουργική ενδοδοντική θεραπεία σε ενασβε-
στιωμένο άνω κεντρικό τομέα, ύστερα από ανε-
πιτυχή προσπάθεια συντηρητικής ενδοδοντικής
θεραπείας και ενδορριζικής λεύκανσης
Εισαγωγή
Η ενασβεστιώδης εκφύλιση του πολφι-
κού ιστού θεωρείται συχνό αντιδραστι-
κό φαινόμενο που συναντάται στην κλι-
νική πράξη και μπορεί να αποτελέσει
παράγοντα δυσκολίας στην διάγνωση
και θεραπεία του υπαίτιου δοντιού. Σε
περιπτώσεις οδοντικού τραύματος εί-
ναι δυνατόν να υπάρξει πλήρης εξάλει-
ψη του μυλικού θαλάμου και του ριζι-
κού σωλήνα (pulp canal obliteration),
λόγω εναπόθεσης αντιδραστικής τριτο-
γενούς οδοντίνης. Ανάλογα με το είδος
του τραύματος, τη σοβαρότητα και το
στάδιο διάπλασης, το ποσοστό μετα-
τραυματικής ενασβεστίωσης του πολ-
φού κυμαίνεται από 0,5% έως και
100%1. Αυτές οι μεταβολές οδηγούν τις
περισσότερες φορές σε απώλεια του
βαθμού ημιδιαφάνειας, καθώς αυξάνε-
ται το πάχος της οδοντίνης, η μύλη χά-
νει τη φωτεινότητά της και το δόντι φαί-
νεται δυσχρωματικό σε σχέση με τα
υπόλοιπα. Σε αυτές τις μορφές ενασβε-
στιώσεων, με παρουσία κλινικών και
ακτινογραφικών παθολογικών ευρημά-
των, η προσπάθεια συντηρητικής ενδο-
δοντικής θεραπείας αποτελεί την αρχι-
κή θεραπευτική προσέγγιση, ενώ η χει-
* Οδοντίατρος, Ειδικευθείς στην Ενδοδοντολογία, Οδοντιατρική Σχολή ΑΠΘ, και στη Χειρουργική Στόματος, Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου, Ην. Βασίλειο.
Χ. Μπελτές*
ρουργική ενδοδοντική θεραπεία εφαρ-
μόζεται σε περιπτώσεις στις οποίες οι
ριζικοί σωλήνες δεν μπορούν να προ-
σπελαστούν.
Το κλινικό περιστατικό στην παρούσα
εργασία αναφέρεται σε νεαρή ασθενή,
η οποία προσήλθε στο ιδιωτικό ιατρείο
για αισθητική αποκατάσταση του δεξιού
άνω κεντρικού τομέα, ο οποίος παρου-
σίαζε δυσχρωμία της μύλης.
Εικ. 1: Αρχική ακτινογραφία.
Κλινικά περιστατικά
Παρουσίαση περιστατικού
Η ασθενής Λ.Σ., ηλικίας 27 ετών με ελεύ-
θερο ιατρικό ιστορικό, προσήλθε στο
ιδιωτικό ιατρείο για αξιολόγηση και απο-
κατάσταση του δεξιού άνω κεντρικού το-
μέα (#11), λόγω δυσχρωμίας της μύλης
σε σχέση με τα υπόλοιπα δόντια. Κατά τη
λήψη του οδοντιατρικού ιστορικού η
ασθενής ανέφερε ότι πριν δύο εβδομά-
δες περίπου επισκέφθηκε άλλον οδοντία-
τρο, ο οποίος δεν πραγματοποίησε τη
λεύκανση, γιατί «το δόντι ήταν κλειστό».
Η ασθενής επίσης ανέφερε τραύμα στην
πρόσθια περιοχή σε μικρότερη ηλικία,
χωρίς κάποια κλινικά συμπτώματα.
Από την αρχική κλινική εξέταση προ-
έκυψαν τα παρακάτω ευρήματα:
– δυσχρωμία ήπιου βαθμού, κίτρινου
χρώματος στον #11, η οποία ήταν εν-
τονότερη στον αυχένα της μύλης
– έμφραξη ρητίνης υπερώια
– αρνητική αντίδραση στην ηλεκτρική
δοκιμασία, ψηλάφηση και επίκρουση
– απουσία κινητικότητας
– υψηλή γραμμή γέλωτος (ουλικό χαμό-
γελο)
Από τη λήψη οπισθοφατνιακού ακτινο-
γραφήματος παρατηρήθηκαν (Εικ. 1):
– διάχυτη ενασβεστίωση καθ’ όλο το μή-
κος του ριζικού σωλήνα του #11
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 77-81, 2015 77
Μπελτές
– υποψία εντοπισμένης περιακρορριζι-
κής διαύγασης στον #11
– εκτεταμένη διάνοιξη μυλικού θαλάμου
με εμφρακτικό υλικό
– φυσιολογική εικόνα και απουσία ευ-
ρημάτων στα παρακείμενα δόντια
Η διάγνωση ορίστηκε ως νέκρωση του
πολφού με ασυμπτωματική χρόνια πε-
ριακρορριζική φλεγμονή. Η προτεινόμε-
νη αντιμετώπιση του περιστατικού ήταν
να γίνει προσπάθεια συντηρητικής ενδο-
δοντικής θεραπείας του #11 και στη συ-
νέχεια λεύκανση της μύλης με τη μέθοδο
της περιπατητικής τεχνικής.
Έγινε αφαίρεση του εμφρακτικού υλι-
κού και απομάκρυνση της σκληρωτικής
οδοντίνης μυλικά με χειρολαβή υψηλών
ταχυτήτων και στρογγύλη εγγλυφίδα.
Στη συνέχεια τοποθετήθηκε απομονω-
τήρας και έγινε προσπάθεια ανίχνευσης
του μυλικού στομίου του ριζικού σωλήνα
με τη βοήθεια ανιχνευτήρα ενδοδοντίας
DG-16, Micro-Openers ανιχνευτήρων
(Dentsply, Maillefer, Ελβετία) και εν-
δορριζικών ρυγχών υπερήχων ανοξεί-
δωτου χάλυβα, Start-XTM #1, #2, #3
(Dentsply, Maillefer, Ελβετία), μέσω
οπτικού μικροσκοπίου (Ο.Μ.). Ύστερα
από αδυναμία ανίχνευσης και προσπέ-
λασης του ριζικού σωλήνα, το δόντι εμ-
φράχθηκε προσωρινά και αποφασίστη-
κε να γίνει λεύκανση της μύλης σε δεύ-
τερη συνεδρία, χωρίς ολοκλήρωση της
ενδοδοντικής θεραπείας.
Στη δεύτερη συνεδρία έγινε απομόνωση
του δοντιού, αφαίρεση της προσωρινής
έμφραξης, καθαρισμός της πολφικής
κοιλότητας και τοποθέτηση υαλοϊονομε-
ρούς κονίας ρητινωδώς τροποποιημένης
(Riva Luting Plus. DMG, Γερμανία) στο
«έδαφος» της διάνοιξης, ως φραγμός
για την αποφυγή διαρροής του λευκαν-
τικού παράγοντα. Κατόπιν τοποθετήθη-
κε στην κοιλότητα λευκαντικός παρά-
γοντας υπεροξειδίου του υδρογόνου
35% σε μορφή γέλης Opalescence® En-
do (Ultradent, UT) και ύστερα από επα-
ναξιολόγηση του βαθμού λεύκανσης, με-
τά από 3 ημέρες, έγινε δεύτερη τοποθέ-
τηση του ίδιου παράγοντα και νέος κύ-
κλος 3 ημερών. Παρατηρήθηκε αισθητή
78 E N D O D O N T O L O G I A 9: 77-81, 2015
Εικ. 2: Ακτινογραφία μετά την προσπά-
θεια ενδοδοντικής θεραπείας και ενδορ-
ριζικής λεύκανσης.
Εικ. 3: Αρχική κλινική εικόνα.
Εικ. 4: Περιακρορριζική αλλοίωση
μετά την εκπυρήνιση.
αλλαγή του χρώματος του δοντιού, σε
επιθυμητά πλαίσια, και στη συνέχεια
έγινε η μόνιμη μυλική αποκατάσταση με
έμφραξη ρητίνης. Ορίστηκε αρχικός
επανέλεγχος σε 3 και 6 μήνες.
Λίγο πριν από τον επανέλεγχο των
τριών μηνών, η ασθενής επανήλθε στο
ιατρείο με έντονη συμπτωματολογία και
αντιμετωπίστηκε στα πλαίσια επείγον-
τος περιστατικού. Κατά την κλινική εξέ-
ταση παρατηρήθηκε οδοντογενής λοί-
μωξη ενδοδοντικής αιτιολογίας με εμ-
πλοκή του τραχηλοπροσωπικού διαστή-
ματος της βάσεως του άνω χείλους και
οίδημα στην ουλοπαρειακή αύλακα στην
περιοχή των #12 με #21. Διαπιστώθηκε
θετική επώδυνη αντίδραση στην επί-
κρουση και ψηλάφηση ακρορριζικά στο
#11, καθώς και αντιδραστική ευσειστό-
τητά του. Κατά τη λήψη ενδοστοματικού
ακτινογραφήματος παρατηρήθηκε πε-
ριακρορριζική διαύγαση διαμέτρου 8-10
mm (Εικ. 2). Στην ασθενή χορηγήθηκε
φαρμακευτική αγωγή με ιβουπροφαίνη
400 mg και αμοξικιλλίνη 1gr. Μετά την
αποδρομή των έντονων συμπτωμάτων
και ύστερα από συνολική αξιολόγηση
του οδοντιατρικού ιστορικού και των
παραμέτρων, αποφασίστηκε η χειρουρ-
γική ενδοδοντική θεραπεία.
Κατά την προ-επεμβατική αξιολόγηση
έγινε λεπτομερής εξέταση των περιρρι-
ζικών ιστών και διαπιστώθηκε:
– βάθος θυλάκου 1 mm περιρριζικά,
που υποδηλώνει φυσιολογική ουλο-
δοντική σχισμή, χωρίς βαθμό φλεγμο-
νής κατά την εξέταση με περιοδοντική
μήλη
– λεπτός περιοδοντικός βιότυπος ούλων,
που χαρακτηρίζεται από κυματοειδή
πορεία των μαλακών και σκληρών
ιστών, επιμήκεις μεσοδόντιες θηλές,
στενή ζώνη προσπεφυκότων ούλων και
μεγαλύτερο επιπολασμό υφιζήσεων
– υψηλή γραμμή γέλωτος (ουλικό χαμό-
γελο) (Εικ. 3)
Με βάση τα παραπάνω, το περιστατικό
κρίνεται ως υψηλού αισθητικού ρίσκου
σε σχέση με τους χειρισμούς μαλακών
ιστών και επιλέχτηκε ολικού πάχους
βλεννογονοπεριοστικός κρημνός με δια-
τήρηση της μεσοδόντιας θηλής και δύο
κάθετες απελευθερωτικές τομές στις
άπω επιφάνειες των #12 και #21.
Τα περιεπεμβατικά στάδια που ακολου-
θήθηκαν, με την συμβολή Ο.Μ., ανα-
λύονται παρακάτω βήμα προς βήμα:
Έγινε αναισθητοποίηση της περιοχής
με υποπεριοστική έγχυση λιδοκαΐνης
2% με αδρεναλίνη 1:100.000, σε συνδυα-

Εικ. 5: Επισκόπηση της ρίζας μετά την
εκτομή του ακρορριζίου (μεγέθυνση
16×).
Εικ. 6: Ανάστροφα ρύγχη υπερήχων 6-
9 mm.
Εικ. 7: Ανάστροφη προπαρασκευή με το
ειδικό ρύγχος υπερήχων 6 mm.
σμό με ξυλοκαϊνη 2% με επινεφρίνη
1:50.000 (Dentsply, TULSA, ΗΠΑ) για
καλύτερη αιμόσταση, 15-20 λεπτά πριν
από την αναπέταση του κρημνού. Οι
απελευθερωτικές τομές έγιναν με νυστέ-
ρι μεγέθους 15C, ενώ για τις ενδοσυνδε-
σμικές τομές και τις τομές στις μεσοδόν-
τιες θηλές χρησιμοποιήθηκε μικροχει-
ρουργικό νυστέρι μονής κοπής, ΜΒ-64
(Hu-Friedy, ΗΠΑ).
Ύστερα από την αποκόλληση και συγ-
Κλινικά περιστατικά
κράτηση του κρημνού έγινε η επισκόπη-
ση των περιρριζικών ιστών και διαπι-
στώθηκε η ύπαρξη περιακρορριζικής
αλλοίωσης με απώλεια του παρειακού
πετάλου περιακρορριζικά, καλώς περι-
γεγραμμένη με ινώδη κάψα, προσομοι-
άζοντας σε περιρριζική κύστη. Έγινε
προσεκτική εκπυρήνιση της αλλοίωσης
(Εικ. 4), τοποθέτησή της σε φορμόλη Εικ. 8: Ανάστροφη προπαρασκευή με το
10% για περαιτέρω ιστοπαθολογική ειδικό ρύγχος υπερήχων 9 mm.
εξέταση, και νεαροποίηση της περιοχής.
Κατόπιν έγινε επισκόπηση του ακρορρι-
ζίου για την ανίχνευση ακρορριζικού
τρήματος και εκτομή 3 mm του ακρορ-
ριζίου με ειδική χειρολαβή οπίσθιας φο-
ράς του αέρα και γωνία κεφαλής 45°,
Ti-Max A450L impact air (NSK, Ιαπω-
νία) και χρήση εγγλυφίδας τύπου Lin-
dermann, Η161 (Dentsply, Tulsa, ΗΠΑ).
Η προσεκτική επισκόπηση της επιφάνει-
ας της ρίζας υπό το Ο.Μ. αποκάλυψε
την ύπαρξη ριζικού σωλήνα, ο οποίος
ανιχνεύθηκε με τη βοήθεια μικρο-ανι-
χνευτήρα και μικροχειρουργικού κατό-
πτρου (ObturaSpartan, SybronEndo, Εικ. 9: Επισκόπηση ανάστροφης κοιλό-
ΗΠΑ) (Hu-Friedy, ΗΠΑ) (Εικ. 5). τητας (μεγέθυνση 16×).
H προπαρασκευή της ανάστροφης κοι-
λότητας έγινε με ειδικά ρύγχη υπερήχων
για ανάστροφη κοιλότητα μήκους 6 και
9 mm, AS6D και AS9D (Endo Success
Kit, Satelec, Acteon Group, Γαλλία),
προσαρμοσμένα σε χειρουργική συ-
σκευή υπερήχων, Piezotome 2 (Satelec,
Acteon Group, Γαλλία) (Εικ. 6). Για την
αποφυγή εσφαλμένης πορείας εκτός ρι-
ζικού σωλήνα, έγινε με ιδιαίτερη προσο-
Εικ. 10: Επισκόπηση ανάστροφης κοι-
χή η αρχική ανάστροφη προπαρασκευή λότητας μετά την έμφραξη (μεγέθυνση
και διεύρυνση του ριζικού σωλήνα με 25×).
ρύγχος υπερήχου 3 mm, AS3D (Satelec,
Acteon Group, Γαλλία) και, ακολου-
ply, Tulsa, ΗΠΑ) με την βοήθεια ειδικών
θώντας πορεία παράλληλη με τον επιμή-
μεταφορέων, MAP System (Dentsply,
κη άξονα του δοντιού, συνεχίστηκε η
προπαρασκευή με τα άλλα δύο ρύγχη Tulsa, ΗΠΑ) και ανάστροφων μικρο-
υπερήχων (Εικ. 7, 8). συμπυκνωτήρων μήκους 3 και 6 mm.
Αφού έγινε η τελική επισκόπηση των τοι- Στη συνέχεια, μετά από απομάκρυνση
χωμάτων της κοιλότητας (Εικ. 9) και ο περίσσειας υλικών και τελική επισκόπη-
έλεγχος της αιμορραγίας στην οστική ση της ρίζας (Εικ. 10), έγινε προσεκτική
κρύπτη, με την τοποθέτηση εμποτισμέ- επανατοποθέτηση, επανασυμπλησια-
νων βυσμάτων βάμβακος με επινεφρίνη, σμός και επαναιμάτωση του κρημνού με
έγινε η ανάστροφη έμφραξη της κοιλό- άσκηση πίεσης μέσω υγρής γάζας για 5
τητας με ΜΤΑ, ProRoot MTA (Dents- λεπτά, και συρραφή του κρημνού. Χρη-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 77-81, 2015 79
Μπελτές
σιμοποιήθηκαν μονόκλωνα συνθετικά
ράμματα πολυπροπυλενίου μεγέθους 6.0
με βελόνα ανάστροφης κοπής τριγώνου
και διατομής 10 mm Prolene® (Ethicon,
ΗΠΑ). Με το πέρας της περιακρορριζι-
κής χειρουργικής έγινε λήψη τελικής
ακτινογραφίας για την αξιολόγηση της
επέμβασης και ως αρχική αναφορά μέ-
τρου σύγκρισης στους επανελέγχους
(Εικ. 11). Στα πλαίσια των προσεκτικών
χειρισμών των μαλακών ιστών και της
αποφυγής υφιζήσεων και δημιουργίας
ουλώδους ιστού, η αφαίρεση των ραμμά-
των ορίστηκε μετά από 4 ημέρες. Δόθη-
καν όλες οι μετεπεμβατικές οδηγίες
προφορικά και γραπτά, και συνταγο-
γραφήθηκαν ΜΣΑΦ (tabs. ιβουπροφαί-
νης 400 mg ανά 8 ώρες για 2-3 ημέρες),
αντιβιοτικό (caps. αμοξικιλλίνης 500mg
ανά 8 ώρες για 6 ημέρες) και αντιμικρο-
βιακό στοματικό διάλυμα (sol. χλωρεξι-
δίνης 0,2% για 7-10 ημέρες).
Η ιστοπαθολογική εξέταση επιβεβαίω-
σε την αρχική διάγνωση περιρριζικής
κύστης φλεγμονώδους αιτιολογίας. Η
ασθενής προσήλθε στο προγραμματι-
σμένο ραντεβού για την αφαίρεση των
ραμμάτων, όπου και δεν ανέφερε κά-
ποια έντονη ενόχληση στο μεσοδιάστη-
μα, ενώ παρατηρήθηκε αρχική επιθηλιο-
ποίηση και επουλωτική διεργασία των
μαλακών ιστών (Εικ. 12). Σε κλινικό
επανέλεγχο μετά από έναν μήνα η ασθε-
νής δεν αναφέρει κάποια ενόχληση, ενώ
κλινικά παρατηρείται πλήρης επούλωση
και ανάπλαση των μαλακών ιστών πε-
ριρριζικά, χωρίς εμφανή υφίζηση και
χωρίς δημιουργία ουλώδους συνδετικού
ιστού στις περιοχές των τομών (Εικ. 13).
Στον κλινικό και ακτινογραφικό επανέ-
λεγχο των 6 μηνών, η ασθενής δεν ανα-
φέρει κάποια συμπτωματολογία, η κλι-
νική εικόνα είναι φυσιολογική, ενώ
ακτινογραφικά παρατηρείται χαρακτη-
ριστική επουλωτική διεργασία με ενα-
πόθεση νέου οστίτη ιστού περιακρορρι-
ζικά, ένδειξη επιτυχίας της θεραπείας
(Εικ. 14).
Η ασθενής δεν προσήλθε στον επανέ-
λεγχο του ενός έτους, αλλά προσήλθε
μετά από 3 χρόνια, όπου η κλινική εικό-
80 Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 77-81, 2015
Εικ. 11: Τελική ακτινογραφία.
Εικ. 12: Κλινική εικόνα πριν από την
αφαίρεση των ραμμάτων.
Εικ. 13: Επανέλεγχος μετά από 1 μήνα.
να των μαλακών και σκληρών ιστών κρί-
θηκε φυσιολογική, ενώ ακτινογραφικά
παρατηρήθηκε πλήρης ίαση και αναγέν-
νηση των περιακρορριζικών ιστών (Εικ.
15). Δεν σημειώθηκε μεταβολή στο χρώ-
μα της μύλης.
Συζήτηση
Ο υψηλός βαθμός δυσκολίας στη διά-
γνωση και θεραπευτική προσέγγιση των
δοντιών με μεγάλου βαθμού διάχυτης
ενασβεστιώδους εκφύλισης στο ριζικό
σωλήνα ή πλήρη εξάλειψη του πολφικού
ιστού (pulp obliteration), θεωρείται τις
περισσότερες φορές ένα πολυπαραγον-
τικό κλινικό πρόβλημα για τον γενικό
οδοντίατρο, αλλά και για τον εξειδικευ-
μένο ενδοδοντολόγο. Η συντηρητική εν-
δοδοντική θεραπεία, ακόμα και με τη
βοήθεια μεγεθυντικών μέσων και ειδι-
κών εργαλείων και τεχνικών, δεν φέρνει
πάντοτε το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Το δίλημμα γίνεται μεγαλύτερο όταν η
ανίχνευση και προσπέλαση των ριζικών
σωλήνων δεν είναι εφικτή και το δόντι
χρήζει λεύκανσης λόγω δυσχρωμίας της
μύλης2. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται
μόνο ένα κλινικό περιστατικό, όπου έγι-
νε ενδορριζική λεύκανση με επιτυχία,
σε δόντι στο οποίο δεν είχε προηγηθεί
ενδοδοντική θεραπεία λόγω δυσκολίας
προσπέλασης και ενώ είχαν ληφθεί όλα
τα μέτρα προστασίας του ριζικού σωλή-
να και των περιακρορριζικών ιστών
από τον τοξικό λευκαντικό παράγοντα3.
Η παραπάνω αναφορά αξιολογήθηκε
από την επιστημονική κοινότητα με ιδι-
αίτερη επιφύλαξη και ως εναλλακτική
θεραπεία έχει προταθεί μόνο η περί-
πτωση της συντηρητικής εξωτερικής
λεύκανσης σε πλήρως ενασβεστιωμένα
δυσχρωματικά δόντια χωρίς συμπτωμα-
τολογία ή άλλα παθολογικά ευρήματα4.
Στο περιστατικό που περιγράφεται στο
παρόν άρθρο πιστεύεται ότι ήταν
εσφαλμένος ο σχεδιασμός αντιμετώπι-
σης της δυσχρωμίας της μύλης. Η αρχι-
κή κλινική και ακτινογραφική εκτίμηση,
η περιεπεμβατική δυσκολία κατά την
προσπάθεια συντηρητικής ενδοδοντι-
κής θεραπείας λόγω ενασβεστίωσης του
ριζικού σωλήνα και τα στάδια της εσω-
τερικής λεύκανσης ενδέχεται να συνε-
τέλεσαν στην αναζωπύρωση – ενεργο-
ποίηση της περιακρορριζικής φλεγμο-
νής. Πιο συγκεκριμένα, η ένδειξη ασυμ-
πτωματικής περιακρορριζικής αλλοί-
ωσης σε έδαφος μετατραυματικής ενα-
σβεστίωσης του πολφού υποδηλώνει αυ-
τόματα την ύπαρξη ριζικού σωλήνα που

Εικ. 14: Ακτινογραφία επανελέγχου
μετά από 6 μήνες.
δεν έγινε αντιληπτός ή δεν μπόρεσε να
ανιχνευθεί. Από τη στιγμή που υπάρχει
δίοδος μέσω του ριζικού σωλήνα και
επικοινωνία με τους περιακρορριζικούς
ιστούς, δυνητικά η μικροβιακή αποίκιση
ή η τοξική επίδραση ενός χημικού πα-
ράγοντα όπως του λευκαντικού παρά-
γοντα, είναι δυνατόν να δημιουργήσει
φλεγμονώδη διεργασία στους περια-
κρορριζικούς ιστούς, με αποτέλεσμα
την αναζωπύρωση προϋπάρχουσας αλ-
λοίωσης. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί
σε περίπτωση μη ερμητικής τοποθέτη-
σης του ουδέτερου στρώματος – φραγ-
μού πριν από την ενδορριζική λεύκαν-
ση, που ίσως ήταν και η κύρια αιτία
Κλινικά περιστατικά
αναζωπύρωσης της φλεγμονής στο πε-
ριστατικό της παρούσας εργασίας2.
Συμπερασματικά, το αίτιο αποτυχίας
της συντηρητικής ενδοδοντικής θερα-
πείας είναι, στο σύνολο σχεδόν των πε-
ριπτώσεων, η παραμονή φλεγμονής και
μικροβιακού φορτίου μέσα στο σύστημα
των ριζικών σωλήνων ή εξωρριζικά. Η
συμβολή της χειρουργικής ενδοδοντικής
θεραπείας έγκειται στη μείωση ή εξά-
λειψη αυτών των εστιών φλεγμονής και
η σύγχρονη μικροχειρουργική ενδοδον-
τία, μαζί με τη συνολική αναθεώρηση
όλων των παραμέτρων επιτυχίας και
αποτυχίας της θεραπείας, μπορούν να
οδηγήσουν σε νέα αντίληψη του πρωτο-
κόλλου διάγνωσης και θεραπευτικής
προσέγγισης των περιακρορριζικών αλ-
λοιώσεων, ακόμα και σε περιπτώσεις Εικ. 15: Ακτινογραφία επανελέγχου
ενασβεστιωμένων ριζικών σωλήνων μετά από 3 χρόνια.
όπου δεν ήταν εφικτή η μη χειρουργική
ενδοδοντική θεραπεία5. Συγκεκριμένες
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
παραλλαγές στα στάδια της περιακρορ-
ριζικής χειρουργικής, όπως η ανάστρο- 1. Andreasen FM: Transient root resorption after
φη προπαρασκευή και έμφραξη σε με-
dental trauma: the clinician's dilemma. J Esthet
Restor Dent 2003; 15:80-92.
γαλύτερο βάθος, μπορούν να συμβάλ- 2. Plotino G, Buono L, Grande NM, Pameijer CH,
λουν και αυτές σε αυξημένο ποσοστό Somma F: Nonvital tooth bleaching: a review of
the literature and clinical procedures. J Endod
προβλεψιμότητας και έτσι να αντιμετω- 2008; 34:394-407.
πιστούν με επιτυχία περιστατικά τα 3. Pedorella CA, Meyer RD, Woollard GW: Whiten-
οποία στο παρελθόν είχαν κριθεί ως μη ing of endodontically untreated calcified anterior
teeth. Gen Dent 2000; 48:252-5.
θεραπεύσιμα6. 4. McCabe PS, Dummer PM: Pulp canal obliteration:
an endodontic diagnosis and treatment chal-
lenge. Int Endod J 2012; 45:177-97.
5. Setzer FC, Shah SB, Kohli MR, Karabucak B, Kim
S: Outcome of endodontic surgery: a meta-analy-
sis of the literature--part 1: Comparison of tradi-
tional root-end surgery and endodontic micro-
surgery. J Endod 2010; 36:1757-65.
6. Gutmann J: Surgical Endodontics: past, present
and future. Endod Topics 2014; 30:29-43.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 77-81, 2015 81
 Εργαλείο ανεύρεσης στομίων ριζικών σωλήνων – Pathfinder Εργαλείο που
μοιάζει με λεπτό, οξύαιχμο ανιχνευτήρα, το οποίο χρησιμοποιείται για
την ανεύρεση και διάνοιξη στομίων ενασβεστιωμένων ριζικών σωλή-
νων.

Εργαλείο διεύρυνσης στομίων ριζικών σωλήνων – Orifice opener, Shaper

Ποικιλία από χειροκίνητα ή μηχανοκίνητα κωνικά εργαλεία που χρη-
σιμοποιούνται για τη διεύρυνση των πρώτων 3-4 mm των ριζικών σω-
λήνων προς διευκόλυνση της εισόδου των άλλων μικροεργαλείων
μέχρι το ακρορριζικό τριτημόριο, για τον καθαρισμό και τη διαμόρ-
φωση των ριζικών σωλήνων.

Εργαλείο θερμικής επαφής – Touch-n-heat instrument Ηλεκτρικά φορτι-

ζόμενος μεταλλικός φορέας θερμότητας για τη θέρμανση και πλαστι-
κοποίηση της γουταπέρκας κατά την τελική έμφραξη των ριζικών
σωλήνων με τη μέθοδο της κάθετης συμπύκνωσης. Εξέλιξη της συ-
σκευής αυτής, από την ίδια εταιρεία, αποτελεί η συσκευή System B.

Εργαλεία υπερήχων – Ultrasonic instruments Ειδικά εργαλεία που προ-

σαρμόζονται στις συσκευές υπερήχων για χρήση στην περιοδοντολο-
γία, την ενδοδοντολογία και την οδοντική χειρουργική.

Λεξικό Ενδοδοντικών όρων της ΕΕΕ,

Εκδόσεις Κισσός, Αθήνα 2004.

82 Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 2015

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ - ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Συγκριτική αξιολόγηση της πρόσφυσης νέων
υλικών ανάστροφης έμφραξης. Ex vivo μελέτη*
Εισαγωγή
Η χειρουργική ενδοδοντική θεραπεία
(ΧΕΘ) αποτελεί λύση σε περιπτώσεις
στις οποίες η συντηρητική θεραπεία δεν
είναι δυνατή ή αποτυγχάνει1. Στις περι-
πτώσεις αυτές ανήκουν εμμένουσες εν-
δορριζικές μολύνσεις, που μπορεί να
οφείλονται στην περίπλοκη μορφολογία
της πολφικής κοιλότητας (παράπλευροι
ριζικοί σωλήνες, ακρορριζικές διακλα-
δώσεις κ.ά.), ή η αδυναμία πρόσβασης
στο ακρορρίζιο, όπως όταν υπάρχουν
ιατρογενή συμβάματα (βάθρο, διάτρηση
κ.ά.), ενασβεστιωμένοι ριζικοί σωλήνες
(ρ.σ.), ενδορριζικοί άξονες κ.λπ.2-4. Σπα-
νιότερα, η αποτυχία οφείλεται σε εξωρ-
ριζικές λοιμώξεις, όπως είναι η έξοδος
μολυσμένου οδοντινικού επιχρίσματος,
οι αληθείς κύστεις και η αντίδραση ξέ-
νου σώματος5-7.
Οι Setzer και συν.8 διακρίνουν τη ΧΕΘ
σε κλασική περιακρορριζική χειρουργι-
κή και σε μικροχειρουργική ενδοδοντία,
η οποία προτάθηκε το 1997 από τον
Kim9 και αποτελεί μια πιο εκλεπτυσμένη
και μεγαλύτερης ευαισθησίας εκδοχή
της κλασικής τεχνικής. Οι δύο τεχνικές
διαφέρουν ως προς τον εξοπλισμό για
την πρόσβαση στο ακρορρίζιο και την
επεξεργασία του στη συνέχεια, το μέγε-
θος της οστεοτομίας, τη γωνία αποκοπής
του ακρορριζίου, το υλικό της ανάστρο-
φης έμφραξης και τη χρήση μεγέθυνσης,
κυρίως με οπτικό μικροσκόπιο8-11. Μαζί
με τον εξοπλισμό βελτιώνονται και τα
ποσοστά επιτυχίας. Οι εργασίες που με-
λετούν την κλασική τεχνική αναφέρουν
* Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας, Οδοντιατρική Σχολή ΑΠΘ.
** Οδοντίατρος, Ειδικευόμενη στην Ενδοδοντολογία, Εργαστήριο Ενδοδοντολογίας, Οδοντιατρική Σχολή ΑΠΘ.
Υπεύθυνοι στήλης: Μ. Γ. Χαμπάζ, Ν. Οικονομίδης
Ε. Ζάχου**
ποσοστά που κυμαίνονται από 43,5%
έως 75%, ενώ τα ποσοστά των εργασιών
που ασχολούνται με τη μικροχειρουργι-
κή ενδοδοντία ανέρχονται στο 89% έως
και 100%8. Στην αύξηση των ποσοστών
επιτυχίας της ΧΕΘ συνέβαλε και η εγ-
κατάλειψη του αμαλγάματος ως υλικού
ανάστροφης έμφραξης8,12,13.
Ένας από τους κύριους σκοπούς της
ΧΕΘ είναι η ερμητική έμφραξη του
ακρορριζίου, η οποία αποτρέπει τυχόν
φλεγμονώδη στοιχεία που παραμένουν,
όπως βακτήρια ή τοξίνες τους, να εξέλ-
θουν στους περιακρορριζικούς ιστούς ή
να εισέλθουν στο σύστημα των ρ.σ., προ-
άγοντας έτσι τη διαδικασία της επούλω-
σης14. Η δημιουργία ισχυρού προσφυτι-
κού δεσμού ανάμεσα στο υλικό της ανά-
στροφης έμφραξης και στη ριζική οδον-
τίνη αποτελεί βασικό παράγοντα για την
επίτευξη του φραγμού αυτού. Επίσης, το
υλικό δεν θα πρέπει να μετατοπίζεται
από τις δυνάμεις που μεταφέρονται στη
ρίζα του δοντιού κατά τη λειτουργία του
στοματογναθικού συστήματος15,16. Η πρό-
σφυση του υλικού με την οδοντίνη σε ερ-
γαστηριακό επίπεδο μπορεί να ελεγχθεί
με διάφορες δοκιμασίες. πλέον αξιόπι-
στη από αυτές είναι η δοκιμασία εξώθη-
σης (push out test), κατά την οποία
εφαρμόζεται κάθετη δύναμη εφελκυ-
σμού μέχρι την αποκόλληση του υλικού
από τα τοιχώματα της οδοντίνης17.
Για την επίτευξη του παραπάνω στόχου,
εκτός από την τεχνική προπαρασκευής
και έμφραξης της ανάστροφης κοιλότη-
τας, ουσιαστική είναι και η σωστή επι-
λογή του υλικού έμφραξης. Το αμάλγα-
Διπλωματική εργασία
μα που χρησιμοποιούνταν ως κύριο υλι-
κό ανάστροφης έμφραξης έχει αποσυρ-
θεί, δίνοντας τη θέση του σε πιο βιοσυμ-
βατά με τους περιακρορριζικούς ιστούς
υλικά, όπως είναι οι πάστες οξειδίου του
ψευδαργύρου με ευγενόλη (IRM, Super
EBA) και οι πάστες πυριτικού ασβεστί-
ου (ΜΤΑ, Biodentine, βιοκεραμικά)5.
Σήμερα, το ΜΤΑ έχει καταλάβει τη ση-
μαντικότερη θέση μεταξύ των υλικών
αυτών, διότι έχει πολλές επιθυμητές
ιδιότητες και δίνει πολύ καλά κλινικά
αποτελέσματα8. Ωστόσο, εμφανίζει και
κάποια μειονεκτήματα, όπως είναι η δυ-
σκολία χειρισμών και ο μεγάλος χρόνος
πήξης. Αποτέλεσμα είναι ότι παράγον-
ται νέα υλικά με παρόμοια σύνθεση και
βελτιωμένες ιδιότητες, μεταξύ αυτών
και το MTA CAPS (Acteon, Satelec) και
το Biodentine (Septodont, Saint Maur
des Fosses, Γαλλία).
Το Biodentine έχει μελετηθεί εκτενώς
ως προς τις διάφορες ιδιότητές του,
όπως την πρόσφυση στην οδοντίνη, αλλά
μέχρι σήμερα δεν έχει δημοσιευτεί κα-
νένα σχετικό άρθρο που να μελετάει τις
ιδιότητες του MTA CAPS.
Υλικά ανάστροφης
έμφραξης
Στη ΧΕΘ, ως υλικά ανάστροφης έμφρα-
ξης έχουν προταθεί τα περισσότερα υλι-
κά που χρησιμοποιούνται στην οδοντια-
τρική πράξη (χρυσός, αμάλγαμα, γουτα-
πέρκα, σύνθετη ρητίνη, υαλοϊονομερής
κονία, πολυμερή, IRM, SuperEBA, Cav-
it, ΜΤΑ, Biodentine, βιοκεραμικά)5.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 83-92, 2015 83
Ζάχου
Το ιδανικό υλικό ανάστροφης έμφρα-
ξης, σύμφωνα με τον Kim, θα πρέπει να
έχει τις εξής ιδιότητες9:
• Καλή συγκόλληση με τα τοιχώματα
της οδοντίνης-καλή αποφρακτική ικα-
νότητα.
• Να έχει σταθερή δομή και να μη δια-
λύεται όταν έρχεται σε επαφή με τους
περιακρορριζικούς ιστούς.
• Να είναι βακτηριοστατικό ή, κατά
προτίμηση, βακτηριοκτόνο.
• Να προάγει την αναγέννηση του πε-
ριοδοντικού συνδέσμου και κυρίως
την οστεϊνογένεση γύρω από το υλικό,
η οποία αποτελεί φυσικό φραγμό απέ-
ναντι στα βακτήρια και στα προϊόντα
τους.
• Να μην είναι τοξικό ή καρκινογόνο.
• Να είναι ακτινοσκιερό.
• Να μη διαβρώνεται.
• Να μην προκαλεί δυσχρωμία στους
ιστούς.
• Να είναι εύκολο στη χρήση, με ιδεώδη
χρόνο εργασίας και να μην έχει υψηλό
κόστος.
Το αμάλγαμα θεωρούνταν για πολλά
χρόνια το υλικό επιλογής για ανάστρο-
φη έμφραξη, όμως λόγω των πολλών
μειονεκτημάτων που παρουσιάζει, όπως
η τοξικότητα, η απελευθέρωση ιόντων
υδραργύρου και ψευδαργύρου, η δια-
στολή και διάβρωση της μάζας του, κα-
θώς και η διαρροή στα όρια, δεν προτεί-
νεται πλέον18,19.
Οι πάστες οξειδίου του ψευδαργύρου
και ευγενόλης (ZnOE), όπως είναι η su-
per-EBA και το IRM, σε πολλές εργα-
σίες εμφανίζουν καλύτερη συμπεριφορά
και δίνουν καλύτερα αποτελέσματα σε
εργαστηριακό αλλά και σε κλινικό επίπε-
δο συγκριτικά με το αμάλγαμα20. Κάποιοι
συγγραφείς αναφέρονται στην τοξικότη-
τα της ευγενόλης, που απελευθερώνεται
και προκαλεί ήπια φλεγμονώδη αντίδρα-
ση στους περιακρορριζικούς ιστούς απο-
τρέποντας τη γρήγορη επούλωσή τους.
Ωστόσο, η τοξικότητα αυτή μειώνεται με
την πάροδο του χρόνου18-20. Το IRM, για
να χρησιμοποιηθεί ως εμφρακτικό υλικό
ανάστροφων κοιλοτήτων, αναμειγνύεται
σε παχύρρευστη μορφή (μεγαλύτερη
84 E N D O D O N T O L O G I A 9: 83-92, 2015
Εικ. 1: Κάψουλες MTA Caps.
Εικ. 2: Κάψουλες Biodentine.
αναλογία σκόνης-υγρού), έχει μικρό χρό-
νο πήξης και παρουσιάζει μειωμένη το-
ξικότητα και διαλυτότητα21.
Οι πάστες πυριτικού ασβεστίου - ΠΠΑ
(Calcium Silicate Cements, CSC)22 εμ-
φανίστηκαν για πρώτη φορά με την ει-
σαγωγή του ΜΤΑ23 και έκτοτε αρκετές
εταιρίες προώθησαν σκευάσματα που
βασίζονται στην ίδια φιλοσοφία, με την
προσθήκη διαφόρων συστατικών που
υπόσχονται βελτιωμένες ιδιότητες, όπως
το ΜΤΑ Caps και το Biodentine.
Το ΜΤΑ αποτελείται από οξείδια με-
τάλλων, κυρίως από πυριτικό ασβέστιο
και τριοξείδιο του ασβεστίου, σε μορφή
σκόνης. Η ανάμειξη γίνεται με φυσιολο-
γικό ορό24. Προτάθηκε ως υλικό ανά-
στροφης έμφραξης στις αρχές της δε-
καετίας του ’90 από τον Torabinejad23
και έκτοτε χρησιμοποιείται με επιτυχία
λόγω των ιδιοτήτων που εμφανίζει, όπως
η βιοσυμβατότητα με τους περιακρορρι-
ζικούς ιστούς και η προαγωγή της οστεϊ-
νογένεσης, συμβάλλοντας έτσι σε μια
πιο γρήγορη επούλωση. Οι ιδιότητες αυ-
τές οφείλονται κυρίως στην απελευθέ-
ρωση ασβεστίου, το οποίο αντιδρά με
τον φωσφόρο που υπάρχει στους περια-
κρορριζικούς ιστούς και δημιουργεί
υδροξυαπατίτη19,25.
Επίσης, εμφανίζει καλή προσκόλληση με
την οδοντίνη και χαμηλή διαλυτότητα, γε-
γονός που συμβάλλει στη δημιουργία
ισχυρού φραγμού26. Μια πολύ χρήσιμη
ιδιότητά του ως υλικού ανάστροφης έμ-
φραξης είναι το γεγονός ότι απαιτεί
υγρασία για την πήξη του λόγω των υδρό-
φιλων μορίων που περιέχει19,26. Ωστόσο,
παρουσιάζει και κάποια μειονεκτήματα,
όπως είναι η δυσκολία χειρισμών, ο με-
γάλος χρόνος πήξης (περίπου 4 ώρες), η
πιθανότητα δυσχρωμίας, το υψηλό κό-
στος, η παρουσία τοξικών στοιχείων, η
δυσκολία αφαίρεσης και το γεγονός ότι
δεν υπάρχει συγκεκριμένος διαλύτης27.
To MTA Caps (Acteon, Satelec) εισήχ-
θη πρόσφατα ως βελτιωμένη έκδοση του
κλασικού ΜΤΑ. Διατίθεται σε κάψου-
λες με προκαθορισμένη δοσολογία σκό-
νης-υγρού και ενεργοποιείται σε δονητή
αμαλγάματος στα 30 δευτερόλεπτα, δη-
μιουργώντας πάστα έτοιμη προς χρήση
(Εικ. 1). Η σκόνη του περιέχει παρό-
μοια οξείδια μετάλλων με την προσθήκη
βολφραμικού. Θεωρείται εύκολο στους
χειρισμούς, έχει χρόνο εργασίας 2 λεπτά
και χρόνο πήξης 5 λεπτά (οδηγίες κατα-
σκευαστών). Εκτός από τη χρήση του ως
υλικού ανάστροφης έμφραξης, προτείνε-
ται από την εταιρία για αποκατάσταση
διατρήσεων, άμεση και έμμεση κάλυψη
πολφού, ακρορριζαπόφραξη κ.λπ.
Το Biodentine (Septodont, Saint Maur
des Fosses, Γαλλία) παρασκευάζεται
υπό μορφή σκόνης (πυριτικό ασβέστιο,
ανθρακικό ασβέστιο, με προσθήκη οξει-
δίου του ζιρκονίου για ακτινοσκιερότη-

Εικ. 3: Δόντι τοποθετημένο σε πλα-
στικό κύλινδρο γουταπέρκας.
τα) και υγρού (νερό και χλωριούχο
ασβέστιο ως παράγοντας πήξης)28. Δια-
τίθεται σε κάψουλες και αναμειγνύεται
σε δονητή αμαλγάματος για 30 δευτερό-
λεπτα (Εικ. 2).
Το Biodentine είναι βιοσυμβατό και θε-
ωρείται βιοενεργό υλικό, διότι έχει πα-
ρατηρηθεί σχηματισμός απατίτη ύστερα
από εμβύθισή του σε διάλυμα φωσφό-
ρου29. Μάλιστα, η απορρόφηση ασβεστί-
ου και πυριτίου από την οδοντίνη βρέ-
θηκε να είναι μεγαλύτερη σε σχέση με
το ΜΤΑ30.
Σύμφωνα με τους κατασκευαστές, προ-
τείνεται ως υποκατάστατο της οδοντίνης
σε μυλικές εμφράξεις, για έμμεση και
άμεση κάλυψη πολφού, πολφοτομή,
ακρορριζαπόφραξη, αποκατάσταση δια-
τρήσεων και απορροφήσεων, αλλά και
ως υλικό ανάστροφης έμφραξης. Έχει
μειωμένο χρόνο πήξης (12 λεπτά) και εί-
ναι εύκολο στους χειρισμούς με καλές
μηχανικές ιδιότητες.
Σκοπός
Σκοπός της παρούσας ex vivo εργαστη-
ριακής έρευνας είναι η αξιολόγηση του
Συγκριτική αξιολόγηση της πρόσφυσης νέων υλικών ανάστροφης έμφραξης
προσφυτικού δεσμού τον οποίο δημι-
ουργούν με τη ριζική οδοντίνη, δύο υλι-
κών που προτάθηκαν πρόσφατα για
ανάστροφη έμφραξη, του MTA Caps
(Acteon, Pierre Rolland, Satelec, Γαλ-
λία) και του Biodentine (Septodont,
Saint Maur des Fosses), και η σύγκρισή
τους με ένα πιο κλασικό υλικό που χρη-
σιμοποιείται αρκετές δεκαετίες, το IRM
(DENTSPLY de Trey, Konstanz, Γερμα-
νία). Ως μηδενική υπόθεση ορίστηκε ότι
η δύναμη πρόσφυσης των τριών υλικών
με τη ριζική οδοντίνη δεν παρουσιάζει
στατιστικά σημαντικές διαφορές
Η ερευνητική μελέτη εγκρίθηκε από την
επιτροπή δεοντολογίας της Οδοντιατρι-
κής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπι-
στημίου Θεσσαλονίκης. Το πειραματικό
μέρος πραγματοποιήθηκε στο Εργαστή-
ριο της Ενδοδοντολογίας της Οδοντια-
τρικής Σχολής του ΑΠΘ, ενώ η παρατή-
ρηση των δειγμάτων στη συνέχεια έγινε
με τη χρήση στερεομικροσκοπίου στο
Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Μικροσκό-
πησης του ΑΠΘ.
Μεθοδολογία
Συλλογή των δοντιών
Για την παρούσα έρευνα συλλέχτηκαν
75 μονόρριζα δόντια από ασθενείς ηλι-
κίας μεταξύ 30 και 50 ετών. Οι εξαγωγές
των δοντιών ήταν πρόσφατες (έως 6 μή-
νες) και η αιτία εξαγωγής τους ήταν πε-
ριοδοντικοί ή προσθετικοί λόγοι. Τυχόν
τρυγία ή εναπομείναντες μαλακοί ιστοί
απομακρύνθηκαν από τις ρίζες με πε-
ριοδοντικό εργαλείο απόξεσης. Τα δόν-
τια διατηρήθηκαν σε απεσταγμένο νερό
μέχρι τη χρήση τους.
Σε όλα τα δόντια λήφθηκαν περιακρορ-
ριζικές ακτινογραφίες με εγγύς και πα-
ρειακή κατεύθυνση. Ως κριτήρια επιλο-
γής των δοντιών ορίστηκαν τα εξής: πλή-
ρως διαπλασμένα ακρορρίζια, ύπαρξη
ενός ρ.σ., κάμψη ρίζας ίση ή μικρότερη
των 10°31. Τα κριτήρια απόρριψης των
δοντιών ήταν προηγούμενη ενδοδοντική
θεραπεία, ενασβεστίωση του ρ.σ., ανα-
τομικές ανωμαλίες, τερηδόνα, εσωτερι-
κή ή εξωτερική απορρόφηση ή κατάγμα-
τα ρίζας.
Προετοιμασία των δειγμάτων
Τα δόντια τοποθετήθηκαν σε πλαστι-
κούς κυλίνδρους γουταπέρκας (Εικ. 3)
και σταθεροποιήθηκαν με κερί οδοντο-
στοιχιών, έτσι ώστε ο κεντρικός άξονάς
τους να είναι κάθετος στον κύλινδρο. Οι
κύλινδροι πληρώθηκαν με αυτοπολυμε-
ριζόμενη εποξική ρητίνη. Μετά την πήξη
της ρητίνης, αποκόπηκαν ροδέλες οδον-
τίνης πάχους 2 mm (μία από κάθε δόντι)
με μικροτόμο σκληρών ιστών (πάχος δί-
σκου 0,3 mm· Isomet 1000, Buehler,
Lake Bluff, IL), υπό συνεχόμενο καται-
ονισμό νερού. Οι τομές ξεκινούσαν 3-5
mm από το ακρορρίζιο. Το πάχος των
τομών επιβεβαιώθηκε με ψηφιακό με-
τρητή πάχους (Mitutoyo, Tokyo, Ιαπω-
νία) με απόκλιση της τάξης του 0,001
mm. Η μυλική πλευρά κάθε τομής κωδι-
κοποιήθηκε με ανεξίτηλο στυλό για την
κατηγοριοποίηση των δειγμάτων.
Σε όλα τα δείγματα δημιουργήθηκαν τυ-
ποποιημένες κοιλότητες των ρ.σ. διαμέ-
τρου 1,3 mm με τη χρήση Peeso Reamers
(No 1 έως Νο 4). Για τον καθαρισμό των
κοιλοτήτων από ρινίσματα οδοντίνης
χρησιμοποιήθηκε απεσταγμένο νερό.
Στη συνέχεια, τα δείγματα χωρίστηκαν
με τυχαία επιλογή σε 3 ομάδες, ανάλογα
με το υλικό έμφραξης:
• Ομάδα Α (ν=25): IRM
• Ομάδα Β (ν=25): ΜΤΑ Caps
• Ομάδα Γ (ν=25): Biodentine
Όλα τα υλικά αναμείχθηκαν σύμφωνα
με τις οδηγίες των κατασκευαστών και
η συμπύκνωση στις κοιλότητες πραγμα-
τοποιήθηκε με κάθετους συμπυκνωτή-
ρες. Οι περίσσειες των υλικών από τις
επιφάνειες των κοιλοτήτων απομακρύν-
θηκαν με νυστέρι Νο 15.
Τα δείγματα τυλίχθηκαν σε γάζες εμπο-
τισμένες με υγρό ιστών32, με την εξής σύ-
σταση: 1,7 γρ. KH2PO4, 11,8 γρ. Na2H-
PO4, 80 γρ. NaCl και 2 γρ. KCl, σε 10 λί-
τρα H2O (pH = 7,4) και αποθηκεύτηκαν
σε 3 χωριστά πλαστικά δοχεία σε κλίβα-
νο επώασης για 7 μέρες, σε συνθήκες
100% υγρασίας και 37°C έως τη πήξη
των υλικών.
Μία εβδομάδα αργότερα, όλες οι τομές
σαρώθηκαν και από τις δύο πλευρές σε
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 83-92, 2015 85
Ζάχου
MTA caps
Εικ. 4: Τα δείγματα που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα, όπως φαίνονται μετά τη σάρωσή τους.
Εικ. 5: Μέτρηση της διαμέτρου της
κοιλότητας με το πρόγραμμα imageJ.
υψηλή ανάλυση (1200 dpi, 200% μεγέ-
θυνση) με ηλεκτρονικό σαρωτή (HP S-
canjet 4570C) (Εικ. 4). Η διάμετρος κά-
θε κοιλότητας (1,3 mm) από την ακρορ-
ριζική και τη μυλική πλευρά επιβεβαι-
ώθηκε με το λογισμικό imageJ (National
Institutes of Health, ΗΠΑ) (Εικ. 5).
Δοκιμασία εξώθησης
(push out test)
Για την αξιολόγηση του δεσμού πρόσφυ-
σης των υλικών με την οδοντίνη χρησι-
μοποιήθηκε το μηχάνημα δοκιμασίας
εξώθησης Ultratester (Ultradent Prod-
ucts) (Εικ.6), με την εφαρμογή συνεχό-
μενης κάθετης δύναμης μέσω ενός κά-
θετου κυλινδρικού συμπυκνωτήρα (εμ-
βόλου) προσαρμοσμένου στη συσκευή
86 E N D O D O N T O L O G I A 9: 83-92, 2015
Biodentine IRM
A Β
Εικ. 6:
Α. Το μηχάνημα Ultratester, Ultradent products.
Β. Το έμβολο και η μεταλλική βάση.
Γ. Η οπή της μεταλλικής βάσης μέσω της οποίας προωθείται το υλικό έμφραξης μετά
την αποκόλλησή του.
με διάμετρο 1 mm. Το έμβολο ερχόταν
σε επαφή μόνο με το υλικό έμφραξης,
αφήνοντας περιφερικά χώρο 0,30 mm
από τα οδοντινικά τοιχώματα. Η ταχύ-
τητα με την οποία κινούνταν το έμβολο
ήταν 1 mm/λεπτό.
Τα δείγματα στερεώνονταν με συγκολ-
λητικό κερί πάνω σε μεταλλικές βάσεις
με κεντρική οπή διαμέτρου 4 mm, ώστε
να είναι δυνατή η αβίαστη αποκόλληση
του υλικού (Εικ. 6Γ).
Η δύναμη φόρτισης μετρήθηκε σε κιλά
(Kg) και μετατράπηκε σε Newton (N).
Ακολούθως, η τιμή αυτή μετατράπηκε
σε ένταση (MPa), με βάση την ακόλουθη
εξίσωση: MPa=N/2prh, όπου p=3,14, r
η ακτίνα του κύκλου και h το ύψος που
καταλαμβάνει το υλικό μέσα στην κοι-
λότητα.
Γ
Αξιολόγηση τύπου
αποτυχίας δεσμού
Όλα τα δείγματα, μετά το πέρας της δο-
κιμασίας εξώθησης, αποκόπηκαν με κά-
θετες τομές και με τη βοήθεια σφήνας
σε δύο τμήματα. Η παρατήρηση των
δειγμάτων αυτών έγινε με τη λήψη φω-
τογραφιών από στερεοσκοπικό μικρο-
σκόπιο σε μεγέθυνση ×40 (Carl Zeiss,
Stemi 2000C, Γερμανία). Οι φωτογρα-
φίες εξετάστηκαν από δύο ανεξάρτη-
τους παρατηρητές. Τα δείγματα κατηγο-
ριοποιήθηκαν σε 3 ομάδες, ανάλογα με
την αποτυχία του δεσμού πρόσφυσης:
1. Αποτυχία στη διεπιφάνεια υλικού-
οδοντίνης (adhesive).
2. Αποτυχία στη μάζα του υλικού (cohe-
sive).
3. Μικτή αποτυχία (mixed).
 Συγκριτική αξιολόγηση της πρόσφυσης νέων υλικών ανάστροφης έμφραξης

Στατιστική ανάλυση
30 Η στατιστική ανάλυση πραγματοποιήθη-
* κε με το λογισμικό IBM SPSS Statistics
20.0 και η στατιστική σημαντικότητα τέ-
25
θηκε σε όλους τους ελέγχους για
p<0.05. Οι προϋποθέσεις α) της προ-
20 σαρμογής των δεδομένων σε κανονική
κατανομή ελέγχθηκαν με το Shapiro-
Wilk test (N<50 ανά υλικό) και β) της
Mpa

15 ομοιογένειας των διασπορών ελέγχθη-

καν με το Levene’s test for equality of
10
variances33.
Τα αποτελέσματα των ελέγχων έδειξαν
ότι αν και υπάρχει ομοιογένεια στις δια-
5 σπορές εντούτοις οι μετρήσεις από το
υλικό IRM, λόγω μιας πολύ υψηλής τι-
μής (outlier), δεν ικανοποίησαν την προ-
0
ϋπόθεση της προσαρμογής στην κανονι-
IRM MTA CAPS Biodentine κή κατανομή. Έτσι, η ανάλυση έγινε με
Υλικό το μοντέλο της ανάλυσης διασποράς με
Εικ. 7: Κατανοµή της Mpa ανά υλικό.
έναν παράγοντα (one-way anova), αρχι-
κά στο σύνολο των δεδομένων και στη
συνέχεια εξαιρώντας την πολύ υψηλή τι-
Πίνακας 1 μή του υλικού IRM. Τα αποτελέσματα
Περιγραφική στατιστική της Mpa ανά υλικό, τυπικό σφάλµα και στις δύο περιπτώσεις ήταν όμοια, με
και 95% διάστηµα εµπιστοσύνης της µέσης τιµής τη διαφορά ότι στη δεύτερη υπήρξε μεί-
ωση της μέσης τιμής και της τυπικής
95% CI
N Mean SD SE
Lower Bound Upper Bound
Minimum Maximum απόκλισης για το υλικό IRM. Έτσι, η
πρώτη ανάλυση με όλες τις τιμές θεωρεί-
IRM 25 10.99 5.39 1.08 8.77 13.22 3.24 27.62 ται αξιόπιστη.
MTA CAPS 25 5.58 3.93 0.79 3.95 7.20 0.12 13.20 Οι κατά ζεύγη συγκρίσεις μεταξύ των
Biodentine 25 9.32 5.35 1.07 7.11 11.52 1.32 20.17 υλικών έγιναν με τη μέθοδο Bonferroni
(κατάλληλη ως προς τον τρόπο υπολογι-
σμού του μεγέθους δείγματος).
Πίνακας 2
Αποτελέσµατα ελέγχου Bonferroni για τις κατά ζεύγη Αποτελέσματα
συγκρίσεις µεταξύ των υλικών
Η περιγραφική στατιστική των δεδομέ-
Mean Difference 95% Confidence Interval νων έγινε με τη στατιστικά ελάχιστη τιμή
(I) Υλικό (J) Υλικό Std. Error Sig.
(I-J) Lower Bound Upper Bound
(Minimum), τη στατιστικά μέγιστη τιμή
IRM MTA CAPS 5.42 1.40 0.001 2.00 8.84 (Maximum), τη μέση τιμή (Mean), την
τυπική απόκλιση (SD), με 95% διάστημα
Biodentine 1.68 1.40 0.701 -1.75 5.10
εμπιστοσύνης για τη μέση τιμή (95%
MTA CAPS IRM -5.42 1.40 0.001 -8.84 -2.00
Confidence Interval) και με το τυπικό
Biodentine -3.74 1.40 0.027 -7.16 -0.32 σφάλμα της μέσης τιμής (SE), ενώ για
Biodentine IRM -1.68 1.40 0.701 -5.10 1.75 την εικόνα της κατανομής των δεδομέ-
MTA CAPS 3.74 1.40 0.027 0.32 7.16 νων κατασκευάστηκε θηκόγραμμα (box-
plot).
Η περιγραφική στατιστική των δεδομέ-
νων, καθώς και το 95% διάστημα εμπι-
στοσύνης για τη μέση τιμή (το οποίο ερ-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 83-92, 2015 87
Ζάχου
μηνεύεται ως η εκτίμηση της μελέτης για
τον πληθυσμό των υλικών), δίνονται
στον Πίνακα 1. Στην Εικόνα 7 δίνεται η
κατανομή των μετρήσεων ανά υλικό με
τη μορφή του θηκογράμματος. Εκεί πα-
ρατηρείται η εξαιρετικά μεγάλη τιμή
που παρουσιάζεται στο υλικό IRM (ίση
με 27,62 Mpa, η αφαίρεση της οποίας
όμως διορθώνει την προσαρμογή στην
κανονική κατανομή).
Παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική
διαφορά μεταξύ των υλικών
F(2,72)=7.899, p=0.001 (Πίνακας 2).
Από το αποτέλεσμα των συγκρίσεων κα-
τά ζεύγη με τον έλεγχο Bonferroni βρέ-
θηκε ότι το προηγούμενο σημαντικό
αποτέλεσμα οφείλεται στο ότι κατά μέ-
σον όρο το υλικό MTA Caps (μέση τιμή
5.58±3.93) δίνει χαμηλότερες τιμές από
το IRM (μέση διαφορά 5.42, 95%ΔΕ:
2.00 – 8.84, p=0.001), όπως και από το
Biodentine (μέση διαφορά 3.74,
95%ΔΕ: 0.32 – 7.16, p=0.027). Περισσό-
τερα στοιχεία περιγραφικής στατιστικής
για το δείγμα περιέχει ο Πίνακας 1. Αν-
τίθετα, τα υλικά IRM (μέση τιμή
10.99±5.39) και Biodentine (μέση τιμή
9.32±5.35) δεν διαφέρουν μεταξύ τους,
p=0.701. Βλ. Πίνακα 2 και Εικ. 8.
Τα αποτελέσματα από την παρατήρηση
με το οπτικό μικροσκόπιο του τύπου της
αποτυχίας σύνδεσης παρουσιάζονται
στον Πίνακα 3. Σε όλα τα υλικά, το με-
γαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνει ο μι-
κτός τύπος αποτυχίας (Εικ. 9).
Συζήτηση
Ο ιδανικός τρόπος επούλωσης μετά από
μια ΧΕΘ είναι η πλήρης αναγέννηση
του περιοδοντικού συνδέσμου και του
περιβάλλοντος οστού20. Ένας από τους
πιο βασικούς παράγοντες για την επί-
τευξη του παραπάνω στόχου είναι η το-
ποθέτηση ενός υλικού ανάστροφης έμ-
φραξης το οποίο, εκτός από καλή βιο-
συμβατότητα και προαγωγή της οστεινο-
γένεσης, θα δημιουργεί ισχυρό προσφυ-
τικό δεσμό με την οδοντίνη. Αυτός ο
φραγμός υλικού-οδοντίνης πρέπει να
αποτρέπει τη δίοδο μικροοργανισμών
88 E N D O D O N T O L O G I A 9: 83-92, 2015
Πίνακας 3
Τύποι αποτυχίας δεσµού
Διεπιφάνεια Μάζα
υλικού-
οδοντίνης υλικού
IRM 10%
MTA CAPS 38%
Biodentine 14%
και παραγώγων τους από το σύστημα
των ρ.σ. προς τους περιβάλλοντες
ιστούς, ή αντιστρόφως, και να μην εκτο-
πίζεται από διάφορες δυνάμεις που με-
ταφέρονται σε αυτό κατά τους χειρι-
σμούς ή κατά τη μετέπειτα λειτουργία
του δοντιού26,34,35.
Η δοκιμασία εξώθησης (push-out test)
έχει αποδειχθεί μια αρκετά αξιόπιστη
μέθοδος για την αξιολόγηση του προ-
σφυτικού δεσμού μεταξύ υλικών και
οδοντίνης36-39. Χρησιμοποιείται στη βι-
οιατρική έρευνα εδώ και 4 δεκαετίες πε-
ρίπου, με πρώτη εφαρμογή την αξιολό-
γηση της πρόσφυσης των ορθοπεδικών
εμφυτευμάτων στο οστό40. Στην οδοντια-
τρική, εκτός από τα ενδοδοντικά υλικά,
όπως είναι τα φυράματα έμφραξης ρ.σ.,
τα υλικά ανάστροφης έμφραξης και επι-
διόρθωσης διατρήσεων17,39, χρησιμοπoι-
είται για την αξιολόγηση ενδορριζικών
αξόνων41, επανορθωτικών υλικών στην
οδοντική χειρουργική (π.χ. υαλοϊονομε-
Mpa
16
14
12
Μέση τιµή και 95% ΔΕ
10
8
6
4
2
0
IRM
Εικ. 8: Μέσες τιµές και 95% διάστηµα εµπιστοσύνης ανά υλικό.
ρείς κονίες) κ.λπ.42. Οι συνθήκες της δο-
κιμασίας είναι παρόμοιες με τις κλινικές
συνθήκες, είναι δυνατή η απόλυτη τυπο-
Μικτός ποίηση των δειγμάτων, εφαρμόζονται
καθαρές δυνάμεις διάτμησης και παρά-
24% 66%
γεται μικρότερη τριβή στη διεπιφάνεια
σε σχέση με παρεμφερείς δοκιμασίες,
18% 44%
όπως η δοκιμασία εφελκυσμού. Επίσης,
40% 46% η εφαρμοζόμενη δύναμη είναι κάθετη
προς τα οδοντινοσωληνάρια, γεγονός
που προσομοιάζει τις δυνάμεις που
εφαρμόζονται σε πραγματικές κλινικές
συνθήκες38,43-48.
Οι Chen και συν.17 μελέτησαν διάφορες
παραμέτρους, οι οποίες επηρεάζουν τα
αποτελέσματα της δοκιμασίας εξώθη-
σης μεταξύ των οποίων το πάχος των
δειγμάτων και η διάμετρος του εμβόλου.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματά τους, το
πάχος του δοκιμίου προτείνεται μεγαλύ-
τερο από 1,1 mm και μεγαλύτερο από το
60% της διαμέτρου της κοιλότητας.
Ωστόσο, σε πολύ μεγάλο πάχος δείγμα-
τος αυξάνονται κατά την εξώθηση του
υλικού οι δυνάμεις τριβής με τα τοιχώ-
ματα της οδοντίνης49. Λαμβάνοντας υπό-
ψη τα παραπάνω, οι ροδέλες που χρησι-
μοποιήθηκαν στη συγκεκριμένη μελέτη
είχαν πάχος 2 mm.
Όταν η διάμετρος του εμβόλου πλησιά-
ζει τη διάμετρο της κοιλότητας αυξάνον-
ται οι δυνάμεις τριβής, ενώ όταν είναι
πολύ μικρότερη οι δυνάμεις συγκεντρώ-
MTA CAPS Biodentine

Εικ. 9: Φωτογραφίες από το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο.
νονται στη διεπιφάνεια εμβόλου-υλικού
έμφραξης με αποτέλεσμα το έμβολο να
λειτουργεί ως σφήνα17. Εάν η αναλογία
διάμετρος εμβόλου/διάμετρος κοιλότη-
τας κυμαίνεται από 0,297 έως 0,849, οι
μέγιστες δυνάμεις τριβής που αναπτύσ-
σονται (von Misses stresses) δεν επηρε-
άζονται και τα αποτελέσματα είναι
αξιόπιστα. Σε παρόμοια αποτελέσματα
κατέληξαν οι Pane και συν.39, οι οποίοι
αναφέρουν ότι εάν η διάμετρος του εμ-
βόλου κυμαίνεται μεταξύ 70% και 90%
της διαμέτρου της κοιλότητας τα αποτε-
λέσματα της δοκιμασίας δεν επηρεάζον-
ται. Στο ίδιο κατέληξαν επίσης οι Nagas
και συν.50, οι οποίοι δεν βρίσκουν δια-
φορές με αναλογία εμβόλου/κοιλότητας
από 50% έως 83%. Η διάμετρος που
χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα ήταν 1
mm, δίνοντας έτσι μια αναλογία 0,77 σε
σχέση με τη διάμετρο της κοιλότητας
που θεωρείται ικανοποιητική ώστε το
έμβολο να μη λειτουργεί ως σφήνα αλλά
ούτε να αυξάνονται οι δυνάμεις τριβής.
Όσο αυξάνεται η ηλικία των ασθενών
τόσο μειώνονται η διάμετρος των οδον-
τινοσωληναρίων και η διαπερατότητα
της οδοντίνης. Η ηλικία των ασθενών
από τους οποίους συλλέχθηκαν τα δόν-
τια είναι μεταξύ 30 και 50 ετών, διότι τα
μεγέθη αυτά κυμαίνονται σε παρόμοιες
τιμές51,52. Επίσης, ο χρόνος αποθήκευσης
των δοντιών δεν θα πρέπει να υπερβαί-
νει τους 6 μήνες, ώστε να αποφεύγονται
τυχόν εκφυλιστικές μεταβολές της οδον-
τινικής πρωτεΐνης που συμβαίνουν σε
Συγκριτική αξιολόγηση της πρόσφυσης νέων υλικών ανάστροφης έμφραξης
χρονικό διάστημα μεγαλύτερο των 6 μη-
νών53. Τέλος, το μέσο αποθήκευσης έχει
μελετηθεί σε διάφορες έρευνες, από τις
οποίες συμπεραίνεται ότι το απεσταγμέ-
νο νερό δεν επηρεάζει τα αποτελέσματα
δοκιμασιών που μελετούν το δεσμό των
υλικών με την οδοντίνη, σε αντίθεση με
το υποχλωριώδες νάτριο, που οδηγεί σε
χαμηλότερες τιμές πρόσφυσης54.
Σύμφωνα με τον Kim9, η εκτομή 3 mm
από το ακρορρίζιο, με μηδενική γωνία
αποκοπής, μειώνει κατά 93% τους πα-
ράπλευρους ρ.σ. και κατά 98% τις
ακρορριζικές διακλαδώσεις, βελτιώνον-
τας έτσι το ποσοστό επιτυχίας της ΧΕΘ.
Για το λόγο αυτό, στα δοκίμια αποκόπη-
καν τα ακρορριζικά 3 mm.
Όπως και στη μηχανική προπαρασκευή
των ρ.σ. κατά την παρασκευή της ανά-
στροφης κοιλότητας δημιουργείται, είτε
με υπέρηχους είτε με ειδικές εγγλυφί-
δες, ένα στρώμα οδοντινικού επιχρίσμα-
τος (smear layer)55,56. Η αφαίρεση του
οδοντινικού επιχρίσματος στις κοιλότη-
τες ανάστροφης έμφραξης έχει αποδει-
χτεί ότι μειώνει την πρόσφυση των
ΠΠΑ, διότι το μέγεθος των σωματιδίων
τους είναι μεγαλύτερο από τη διάμετρο
των οδοντινοσωληναρίων, με αποτέλε-
σμα να μη μπορούν να διεισδύσουν στο
εσωτερικό τους (2,44-3,05 μm σωματίδια
ΠΠΑ έναντι 0,9-2,5 μm διάμετρος οδον-
τινοσωληναρίων)57-62. Οι ΠΠΑ απελευ-
θερώνουν κατά την πήξη τους υδροξεί-
διο του ασβεστίου, που ερχόμενο σε
επαφή με το υγρό των ιστών δημιουργεί
ένα στρώμα μεταξύ υλικού και οδοντί-
νης το οποίο μοιάζει με υδροξυαπατίτη
στη δομή και τη σύσταση63,64. Σε μια άλ-
λη έρευνα βρέθηκε ότι από το στρώμα
αυτό σχηματίζονται προεξοχές (tags) εν-
τός των οδοντινοσωληναρίων, οι οποίες
δημιουργούν μια μεταλλική ζώνη διήθη-
σης (mineral infiltration zone) μεταξύ
του υλικού και της οδοντίνης65. Όπως
φαίνεται, οι πάστες πυριτικού ασβεστί-
ου αναπτύσσουν χημικό δεσμό με την
οδοντίνη64 και ίσως το οδοντινικό επί-
χρισμα να συμβάλλει στη δημιουργία
του57. Για τους παραπάνω λόγους, στο
ερευνητικό πρωτόκολλο δεν χρησιμο-
ποιήθηκαν μέσα για την αφαίρεση του
οδοντινικού επιχρίσματος.
Στην παρούσα εργασία εξετάζεται για
πρώτη φορά η ικανότητα προσκόλλησης
του ΜΤΑ Caps (Acteon Satelec) με την
οδοντίνη. Σύμφωνα με τις μετρήσεις, η
μέση τιμή του δεσμού πρόσφυσης του
ΜΤΑ Caps είναι 5,58±3,93 MPa.
Η δύναμη πρόσφυσης ΜΤΑ διαφορετι-
κών εταιριών, όπως το ProRoot MTA
(Dentsply, Tulsa Dental, ΗΠΑ), το M-
TA Angelus (Angelus Dental Industry
Products, Londrina, Βραζιλία) κ.ά., έχει
μελετηθεί κατά καιρούς από πολλές
ομάδες ερευνητών32,35,57,66-83.
Οι τιμές για το ProRoot MTA κυμαίνον-
ται από 2,45±1,99 MPa70 έως
23,26±9,44 ΜPa77, ενώ για το MTA An-
gelus οι τιμές φτάνουν έως και τα
99,60±118,95 MPa35. Σε μία μόνο εργα-
σία χρησιμοποιήθηκε ΜΤΑ παρόμοιας
επεξεργασίας, το οποίο ονομάζεται
Harvard MTA Opticaps, με τιμή πρό-
σφυσης 6,47-7,65 MPa57. Έχουν μελετη-
θεί διάφοροι παράγοντες που ενδέχεται
να επηρεάζουν τον προσφυτικό δεσμό
του ΜΤΑ με την οδοντίνη, μεταξύ των
οποίων τα υγρά διακλυσμών66-69,70,73, τα
αντισηπτικά των ρ.σ.81, τα υλικά που
χρησιμοποιούνται στις αναγεννητικές
τεχνικές72, διάφοροι οξειδωτικοί παρά-
γοντες71, το pH32,83 και η προπαρασκευή
με υπερήχους15. Άλλοι συγγραφείς προ-
σπάθησαν να αυξήσουν την πρόσφυση
του ΜΤΑ στην οδοντίνη με την προσθή-
κη προπυλενογλυκόλης, PBS κ.ά.75,76,80.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 83-92, 2015 89
Ζάχου
Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι είναι
αδύνατη μια άμεση σύγκριση διαφόρων
ειδών ΜΤΑ με βάση τις τιμές από δημο-
σιευμένες ερευνητικές μελέτες, λόγω
των ποικίλων μεθοδολογιών που ακο-
λούθησαν οι εκάστοτε ερευνητές, αλλά
και των διαφορετικών τύπων ΜΤΑ που
χρησιμοποίησαν.
Η μέση τιμή της δύναμης πρόσφυσης του
Biodentine είναι 9,32±5,35 MPa. Στις
δημοσιευμένες έρευνες οι τιμές της πρό-
σφυσης κυμαίνονται από 7,18+-3,1169
έως 21,86±6,9 MPa77. Δεν επηρεάζεται
από τα υγρά διακλυσμών, όπως το υπο-
χλωριώδες νάτριο και η χλωρεξιδίνη69
ούτε από το όξινο περιβάλλον83, ενώ η
προσθήκη του υδροξειδίου του ασβεστί-
ου ως αντισηπτικού των ρ.σ. βελτιώνει
την πρόσφυση με την οδοντίνη81.
Συγκρίνοντας τις τιμές πρόσφυσης του
ΜΤΑ Caps με το Βiodentine και το
IRM, τα αποτελέσματα της έρευνας
έδειξαν ότι το ΜΤΑ Caps παρουσιάζει
μικρότερη πρόσφυση με στατιστικά ση-
μαντική διαφορά σε σχέση με το Bio-
dentine (μέση διαφορά 3,74 MPa
95%ΔΕ: 0,32-7,16, p=0.027) και το IRM
(μέση διαφορά 5,42 MPa 95%ΔΕ: 2,00-
8,84, p=0.001). Τα αποτελέσματα αυτά
συμφωνούν με παλαιότερες έρευ-
νες57,69,79,81,83, στις οποίες φαίνεται το Bio-
dentine να έχει αυξημένη ικανότητα
πρόσφυσης στην οδοντίνη σε σχέση με
το ΜΤΑ (ανεξάρτητα από τον τύπο
ΜΤΑ). Μόνο σε μία εργασία αναφέρε-
ται ότι η προσφυτική δύναμη των δύο
υλικών είναι παρόμοια77.
Το IRM έδειξε μεγαλύτερη ικανότητα
πρόσφυσης και στην εργασία των Loxley
και συν.71 σε σχέση με το ΜΤΑ, η οποία
δεν επηρεάστηκε από τους οξειδωτικούς
παράγοντες που χρησιμοποιήθηκαν.
Το Biodentine δεν είχε στατιστικά ση-
μαντική διαφορά ως προς την πρόσφυση
συγκρινόμενο με το IRM, γεγονός που
συμφωνεί και με τα αποτελέσματα της
έρευνας των Guneser και συν.69, στην
οποία τα δύο υλικά εμφάνισαν παρόμοι-
ες τιμές πρόσφυσης οι οποίες δεν επη-
ρεάστηκαν από το υγρό διακλυσμού που
χρησιμοποιήθηκε.
90 E N D O D O N T O L O G I A 9: 83-92, 2015
Από τη μελέτη των δειγμάτων με το οπτι-
κό μικροσκόπιο προκύπτει ότι και στα
τρία υλικά ο πλέον διαδεδομένος τύπος
της αποτυχίας του δεσμού είναι ο μικτός.
Όσον αφορά το ΜΤΑ Caps, το αποτέ-
λεσμα έρχεται σε αντίθεση με παλαιότε-
ρες έρευνες στις οποίες αναφέρεται ότι
ο συνηθέστερος τύπος αποτυχίας για τα
διάφορα είδη ΜΤΑ είναι στη διεπιφά-
νεια υλικού-οδοντίνης, γεγονός που οι
Guneser και συν.69 αποδίδουν στο μικρό
χρόνο πήξης των δειγμάτων πριν από τη
δοκιμασία εξώθησης (2 ημέρες). Αξίζει
όμως να αναφερθεί ότι η διαφορά μετα-
ξύ μικτού τύπου αποτυχίας (44%) και
αποτυχίας στη διεπιφάνεια ΜΤΑ Caps-
οδοντίνης (38%) δεν είναι μεγάλη (Πί-
νακας 3). Σε αντίστοιχες μελέτες, το
Biodentine εμφανίζει αποτυχία κυρίως
στη μάζα του υλικού69. Στην παρούσα
έρευνα, κύριος τύπος αποτυχίας για το
Biodentine βρέθηκε να είναι ο μικτός
(46%), με δεύτερη στην κατάταξη την
αποτυχία στη μάζα του υλικού (40%),
επίσης με μικρή διαφορά μεταξύ τους.
Συγκρίνοντας τις επιμέρους ομάδες δια-
πιστώνεται ότι το ΜΤΑ Caps εμφανίζει
σε μεγαλύτερο ποσοστό (38%) αποτυχία
στη διεπιφάνεια υλικού-οδοντίνης σε
σχέση με το IRM (10%) και το Bioden-
tine (14%). Το αποτέλεσμα αυτό ίσως
οφείλεται στο διαφορετικό μέγεθος των
σωματιδίων του ΜΤΑ σε σχέση με το
Biodentine, κάτι που επηρεάζει τη μι-
κροδιείσδυση στα οδοντινοσωληνάρια.
Το Biodentine έχει μικρότερο μέγεθος
σωματιδίων και δημιουργεί προεξοχές
(tag-like structures) στο εσωτερικό των
οδοντινοσωληναρίων, με αποτέλεσμα η
αποτυχία δεσμού να συμβαίνει κυρίως
στη μάζα του υλικού65.
Συμπεράσματα
Τα αποτελέσματα της παρούσας ερευνη-
τικής μελέτης απορρίπτουν τη μηδενική
υπόθεση, η οποία ανέφερε ότι τα τρία υλι-
κά δεν διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη
δύναμη πρόσφυσης με την οδοντίνη.
Το ΜΤΑ Caps εμφάνισε τη μικρότερη
προσφυτική ικανότητα, με στατιστικά
σημαντική διαφορά, συγκριτικά με το
Biodentine και το IRM.
To Biodentine και το IRM δεν είχαν με-
ταξύ τους στατιστικά σημαντική διαφο-
ρά στις τιμές πρόσφυσης.
Ο πλέον διαδεδομένος τύπος αποτυχίας
και στα τρία υλικά ήταν ο μικτός.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Gutmann JL, Harrison JW: Surgical Endodontics.
Oxford: Blackwell Scientific, 1991; pp. 338-84.
2. Gorni FG, Gagliani MM: The outcome of en-
dodontic retreatment: a 2-yr follow-up. J Endod
2004; 30:1-4.
3. Walton RE, Ardjmand K: Histological evaluation
of the presence of bacteria in induced periapical
lesions in monkeys. J Endod 1992; 18:216-27.
4. Siqueira JF Jr, Lopes HP: Bacteria on the apical
root surfaces of untreated teeth with periradicu-
lar lesions: a scanning electron microscopy study.
Int Endod J 2001; 34:216-20.
5. von Arx T: Apical surgery: A review of current tech-
niques and outcome. Saud Dent J 2011; 23:9-15.
6. Tronstad L, Barnett F, Cervone F: Periapical bac-
terial plaque in teeth refractory to endodontic
treatment. Endod Dent Traumatol 1990; 6:73-7.
7. Ramachandran Nair PN: Light and electron mi-
croscopic studies of root canal flora and periapi-
cal lesions. J Endod 1987; 13:29-39.
8. Setzer FC, Shah SB, Kohli MR et al.: Outcome of
endodontic surgery: a meta-analysis of the liter-
ature-part 1: comparison of traditional root-end
surgery and endodontic microsurgery. J Endod
2010; 36:1757-65.
9. Kim S: Principles of endodontic microsurgery.
Dental Clinics of North America 1997; 41:481-97.
10. Setzer FC, Shah SB, Kohli MR et al.: Outcome of
endodontic surgery: a meta-analysis of the liter-
ature-part 2: comparison of endodontic micro-
surgical techniques with and without the use of
higher magnification. J Endod 2012; 38:1-10.
11. Plotino G, Pameijer CH, Grande NM, Somma F:
Ultrasonics in endodontics: a review of the liter-
ature. J Endod. 2007; 33:81-95.
12. Caliskan MK, Tekin U, Kaval ME, Solmaz MC:
The outcome of apical microsurgery using MTA
as the root-end filling material: 2- to 6-year fol-
low-up study. Int Endod J 2015; EPUB.
13. Saunders WP: A prospective clinical study of peri-
radicular surgery using mineral trioxide aggregate
as a root-end filling. J Endod 2008; 34:660-5.
14. von Arx T, Jensen SS, Hänni S: Clinical and radi-
ographic assessment of various predictors for
healing outcome 1 year after periapical surgery.
J Endod 2007; 33: 123-8.
15. Shokouhinejad N, Razmi H, Fekrazad R, et al.:
Push out bond strength of two root end filling
materials in root end cavities prepared by Er, Cr:
YSGG laser or ultrasonic technique. Aust Endod
L 2012; 38:113-7.
16. Hashem AA, Wanees Amin SA: The effect of
acidity on dislodgment resistance of mineral tri-
oxide aggregate and bioaggregate in furcation
perforations: an in vitro comparative study. J
Endod 2012; 38:245-9.

17. Chen WP, Chen YY, Huang SH, Lin CP: Limita-
tions of push out test in bond strength measure-
ment. J Endod 2013; 39:283-7.
18. Saxena P, Gupta SK, Newaskar V: Biocompatibil-
ity of root end filling materials: recent update.
Rest Dent Endod 2013; 38:119-27.
19. Bodrumlu E: Biocompatibility of retrograde root
filling materials: a review. Aust Endod J 2008;
34:30-5.
20. Chong BS, Pitt Ford TR: Root end filling materi-
als: rationale and tissue response. Endod Topics
2005; 11:114-30.
21. Crooks WG, Anderson RW, Powell BJ, Kimbrough
WF: Longitudinal evaluation of the seal of IRM
root end fillings. J Endod 1994; 20:250-2.
22. Camilleri J: Hydration characteristics of calcium
silicate cements with alternative radiopacifiers
used as root-end filling materials. J Endod 2010;
36:502.
23. Torabinejad M, Watson TF, Pitt Ford TR: Sealing
ability of a mineral trioxide aggregate when used
as a root end filling material. J Endod 1993;
19:591-5.
24. Torabinejad M, Hong CU, McDonald F, Pitt
Ford TR: Physical and chemical properties of a
new root-end filling material. J Endod 1995;
21:349-53.
25. Torabinejad M, Parikosh M: Mineral Trioxide Ag-
gregate. A comprehensive literature review- Part
IΙ: Leakage and biocompatibility investigations.
J Endod 2010; 36:190-202.
26. Parikosh M, Torabinejad M: Mineral Trioxide Ag-
gregate. A comprehensive literature review- Part
I: chemical, physical and antibacterial properties.
J Endod 2010; 36:16-27.
27. Parikosh M, Torabinejad M: Mineral Trioxide Ag-
gregate. A comprehensive literature review- Part
III: Clinical Applications, Drawbacks, and Mech-
anism of Action J Endod 2010; 36:400-13.
28. Laurent P, Camps J, de Méo M, Déjou J: About
I. Induction of specific cell responses to a
Ca3SiO5-based posterior restorative material.
Dent Mater 2008; 24:1486-94.
29. Goldberg M, Pradelle- Plasse N, Tran X, et al.:
Emerging trends in (bio) material researches. In:
Goldberg M, ed.: Biocompatibility or cytotoxic
effects of dental composites. Oxford: Coxmoor
Publishing 2009; pp.181-203.
30. Han L, Okiji T: Uptake of calcium and silicon re-
leased from calcium silicate-based endodontic
materials into root canal dentine. Int Endod J
2011; 44:1081-7.
31. Schneider SW: A comparison of canal prepara-
tions in straight and curved root canals. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol 1971; 32:271-5.
32. Saghiri MA et al.: Push-out Bond Strength of
Mineral Trioxide Aggregate in the Presence of
Alkaline pH. J Endod 2010; 36:1856-9.
33. Ho R: Handbook of Univariate and Multivariate
Data Analysis and Interpretation with SPSS. Bo-
caRaton: ChapmanandHall/CRC, 2006.
34. Gancedo-Caravia L, Garcia-Barbero E: Influence
of humidity and setting time on the push-out
strength of mineral trioxide aggregate obtura-
tion. J Endod 2006; 32:894-6.
35. Shabi S, et al.: Effects of Various Mixing Tech-
niques on Push-out Bond Strengths of White
Mineral Trioxide Aggregate. J Endod 2012;
38:501-4.
Συγκριτική αξιολόγηση της πρόσφυσης νέων υλικών ανάστροφης έμφραξης
36. Goracci C, Tavares AU, Fabianelli A, et al.: The
adhesion between fiber posts and root canal
walls: comparison between micro tensile and
push-out bond strength measurements. Eur J
Oral Sci 2004; 112:353-61.
37. Ørstavik D, Eriksen HM, Beyer-Olsen EM: Ad-
hesive properties and leakage of four root canal
sealers in vitro. Int Endod J 1983; 16:59-63.
38. Lee KW, Williams MC, Camps JJ, et al.: Adhesion
of endodontic sealers to dentin and gutta-percha.
J Endod 2002; 28:684-8.
39. Pane EP, Palamara JEA, Messer HH: Critical
evaluation of the push out test for root canal fill-
ing materials. J Endod 2013; 39:669-73.
40. Nilles JL, Coletti LM, Wilson C: Biomechanical
evaluation of bone – porous material interfaces.
J Biomed Mater Res 1973; 7:231-51.
41. Altmann AS, Leitune VC, Collares FM: Influence
of Eugenol-based Sealers on Push-out Bond
Strength of Fiber Post Luted with Resin Cement:
Systematic Review and Meta-analysis. J
Endod. 2015; Epub.
42. Salz U, Bock T: Testing adhesion of direct
restoratives to dental hard tissue - a review. J
Adhes Dent. 2010 Oct; 12:343-71.
43. Sousa-Neto MD, Coelho FIS, Marchesan MA, et
al.: Ex vivo study of the adhesion of an epoxy-
based sealer to human dentine submitted to irra-
diation with Er:YAG and Nd:YAG lasers. Int
Endod J 2005; 38:866-70.
44. Huffman BP, Mai S, Pinna L, et al.: Dislocation
resistance of ProRoot Endo Sealer, a calcium sil-
icate-based root canal sealer, from radicular den-
tine. Int Endod J 2009; 42:34-46.
45. Teixeira CS, Alfredo E, Thomas LHC, et al.: Ad-
hesion of an endodontic sealer to dentin and
gutta-percha: shear and push-out bond strength
measurements and SEM analysis. J Appl Oral Sci
2009; 17:129-35.
46. Drummond JL, Sakaguchi RL, Racean DC, et al.:
Testing mode and surface treatment effects on
dentin bonding. J Biomed Mater Res 1996;
32:533-41.
47. Ungor M, Onay EO, Orucoglu H: Push-out bond
strengths: the Epiphany Resilon endodontic ob-
turation system compared with different pairings
of Epiphany, Resilon, AH Plus and gutta-percha.
Int Endod J 2006; 39:643-7.
48. Soares CJ, Santana FR, Castro CG, et al.: Finite
element analysis and bond strength of a glass
post to intraradicular dentin: comparison be-
tween microtensile and pushout tests. Dent
Mater 2008; 24:1405-11.
49. Collares FM, Portella FF, Rodriques SB, Celeste RK,
Leitune VC, Samuel SM: The influence of method-
ological variables on the push-out resistance to
dislodgement of rootfilling materials: a meta-re-
gression analysis. Int Endod J 2015; (Epub).
50. Nagas E, Uyanik MO, Durmaz V, et al.: Effect of
plunger diameter on the push out bond values of
different root filling materials. Int Endod J 2011;
44:950-5.
51. Murray PE, Stanley HR, Matthews JB, Sloan AJ,
Smith AJ: Age-related odontometric changes of
human teeth. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
Oral Radiol Endod 2002; 93:474-82.
52. Senawongse P, Otsuki M, Tagami J, Mjör I: Age-
related changes in hardness and modulus of elas-
ticity of dentine. Arch Oral Biol 2006; 51:457-63.
53. Perdigao J: Dentin bonding – Variables related
to the clinical situation and the substrate treat-
ment. Dent Mater 2010; 26:e24-37.
54. Sirisha K, Rambabu T, Ravishankar Y, Ravikumar
P: Validity of bond strength tests: a critical review
– Part II. J Conserv Dent 2014; 17:420-6.
55. Guttmann JL, Saunders WP, et al.: Ultrasonic
root-end preparation. Part 1. SEM analysis. Int
Endod J 1994 Nov; 27:318-24.
56. Gorman MC, Steiman HR, Gartner AH: Scanning
electron microscopic evaluation of root-end prepa-
rations. J Endod 1995 Mar; 21(3):113-7.
57. El Ma’aita AM, Qualtrough AJE, Watts DC: The
effect of smear layer on the push-out bond
strength of root canal calcium silicate cements.
Dent Mat 2013; 29:797-803.
58. Yildirim T, Er K, Tasdemir T, Tahan E, Buruk K,
Serper A: Effect of smear layer and root-end cav-
ity thickness on apical sealing ability of MTA as
a root-end filling material: a bacterial leakage
study. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Ra-
diol Endod 2010; 109:e67-72.
59. Yildirim T, Orucoglu H, Cobankara FK: Long-
term evaluation of the influence of smear layer
on the apical sealing ability of MTA. J Endod
2008; 34:1537-40.
60. Estrela C, Estrada-Bernabe PF, de Almeida-De-
curcio D, Almeida-Silva J, Rodrigues-Araujo-Es-
trela C, Poli-Figueiredo JA: Microbial leakage of
MTA, Portland cement. Sealapex and zinc oxide-
eugenol as root-end filling materials. Medicina
Oral Patologia Oral y Cirugia Bucal 2011; 16:
e418-24.
61. Bird DC, Komabayashi T, Guo L, Opperman LA,
Spears R: In vitro evaluation of dentinal tubule
penetration and biomineralization ability of a
new root-end filling material. J Endod 2012;
38:1093-6.
62. Garberoglio R, Brannstrom M: Scanning electron
microscopic investigation of human dentinal
tubule. Arch Oral Biol 1976; 21:355-62.
63. Sarkar NK, Saunders B, Moiseyeva R, Berzins D:
Interactions of mineral trioxide aggregare
(MTA) with a synthetic tissue fluid. J Dent Res
2002; 81:A-391.
64. Sarkar NK, Caicedo R, Ritwik P, et al.: Physico-
chemical basis of the biologic properties of min-
eral trioxide aggregate. J Endod 2005; 31:97-100.
65. Atmeh AR, Chong E, Richard G, et al.: Dentin-ce-
ment interfacial interaction: calcium silicates and
polyalkenoates. J Dent Res 2012; 91:454-9.
66. Nagas E, Cehreli ZC, Uyanik MO, et al.: Bond
strength of mineral trioxide aggregate to root
dentin after exposure to different irrigation solu-
tions. Dent Traumatol 2014; 30:246-9.
67. Celik D, Er K, Serpe A, Tasdemir T, Ceyhanli KT:
Push out bond strength of three calcium silicate
cements to root canal dentine after two different
irrigation regimes. Clin Oral Invest 2014;
18:1141-6.
68. Hong ST, Bae KS, Baek SH, et al.: Effects of root
canal irrigants on the push-out strength and hy-
dration behavior of accelerated mineral trioxide
aggregate in its early setting phase. J Endod
2010; 36:1995-9.
69. Guneser MB, Akbulut MB, Eldeniz AU: Effect of
various endodontic irrigants on the push out
bond strength of biodentine and conventional
root perforation repair materials. J Endod 2013;
39:380-4.
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 83-92, 2015 91
Ζάχου
70. Yan P, Peng B et al.: The effects of sodium
hypochlorite (5.25%), Chlorexidine (2%), and
Glyde file prep on the bond strength MTA-
dentin. J Endod 2006; 32:58-60.
71. Loxley EC, Liewehr FR, Buxton TB, McPerson JC:
The effect of various intracanal oxidizing agents
on the push out strength of various perforation
repair materials. Oral Surg Oral Med Oral
Pathol Oral Radiol Endod 2003; 95:490-4.
72. Topcuoglu HS, Arslan H, Akcay M, et al.: The ef-
fect of medicaments used in endodontic regen-
eration technique on the dislocation resistance
of mineral trioxide aggregate to root canal
dentin. J Endod 2014; 40:2041-4.
73. Saghiri MA, Garcia-Godoy F, Lofti M, et al.: Ef-
fects of diode laser and MTAD on the push out
bond strength of mineral trioxide aggregate-
dentin interface. Photomed Laser Surg 2012;
30:587-91.
74. Turker SA, Uzunoglu E: Effect of powder to water
ratio on the push out bond strength of white min-
eral trioxide aggregate. Dent Traumatol 2015;
epub.
75. Salem Milani A, Froughreyhani M, Charchi et al.:
Mixing with propylene glycol enhances the bond
strength of mineral trioxide aggregate to dentin.
J Endod 2013; 39:1452-5.
76. Reyes-Carmona JF, Felippe MS, Felippe WT: The
biomineralization ability of mineral trioxide ag-
gregate and Portland cement on dentin enhances
the push out strength. J Endod 2010; 36:286-91.
77. Alsubait SA, Hashem Q, AlHargan N, et al.: Com-
parative evaluation of push out bond strength of
ProRoot MTA, bioaggregate and biodentine. J
Contemp Dent Pract 2014; 15:336-40.
78. Amoroso-Silva PA, Marciano MA, Guimaraes
BM, et al.: Apical adaptation, sealimg ability and
push out bond strength of five root end filling
materials. Braz Oral Res 2014; 28:1-6.
79. Aggarwal V, Singla M, Miglani S, Kohli S: Com-
parative evaluation of push out bond strength of
ProrRoot MTA, Biodentine and MTA plus in
furcation perfortation repair. J Conserv Dent
2013; 16:42-5.
80. Formosa LM, Malli B, Camilleri J: Push out bond
strength of MTA with antiwashout gel or resins.
Int Endod J 2014; 47:454-62.
81. Nagas E, Cehreli ZC, Uyanik MO, et al.: Effect of
several intracanal medicaments on the push-
out bond strength of ProRoot MTA and Bioden-
tine. Int Endod J. 2015; Epub.
* DDS, MSc in Endodontology, School of Dentistry, Aristotle University of Thessaloniki.
** MSc Thesis, Dept of Endodontology, School of Dentistry, Aristotle University of Thessaloniki.
92 E N D O D O N T O L O G I A 9: 83-92, 2015
82. Ertas H, Kucukyilmaz E et al.: Push-out bond tine, Group C: IRM). After incubating for
strength of different mineral trioxide aggregate.
Eur J Dent; 8:348-52.
7 days at 37°C, a push out test was con-
83. Elnaghy AM: Influence of acidic environment on ducted on each sample using the Ultra-
properties of biodentine and white mineral triox- tester push out testing machine (Ultradent
ide aggregate: a comparative study. J
Endod 2014; 40:953-7. Products Inc). Finally, the specimens where
examined under a stereomicroscope at 40x
magnification to evaluate the mode of bond
SUMMARY
failure. One Way Anova model (IBM SPSS
Ε. Zachou* Statistics 20.0) and the post hoc Bonferroni
test were used for the statistical analysis,
Push out bond strength of new retro-
with the level of significance set at p<0.5.
grade filling materials. Ex vivo study**
Results: The samples filled with MTA caps
Aim: The purpose of the present ex vivo showed significantly lower push-out bond
study was to evaluate the bond strength of strength (mean 5.58±3.93) than IRM
two recently introduced retrograde filling
(mean difference 5.42, 95%CI: 2.00 – 8.84,
materials using the push-out test. The ma- p=0.001) and Biodentine (mean difference
terials examined were MTA Caps (Acteon, 3.74, 95%CI: 0.32 – 7.16, p=0.027). How-
Pierre Rolland, Satelec, France), Bioden-
ever, there was no significant difference be-
tine (Septodont Saint Maur des Fosses, tween Biodentine (mean 9.32±5.35) and
France) and a classic retrograde filling ma- IRM (mean 10.99±5.39).
terial, the Intermediate Restorative Mate-
Conclusions: MTA caps had the lowest
rial (IRM, DENTSPLY de Trey, Konstanz,
bond strength values as a retrograde filling
Germany).
material while Biodentine showed similar
Methodology: Seventy five recently extracted
results as IRM.
single-rooted human teeth were collected
for the study. In accordance with the guide-
lines for apicectomy, the apical 3 mm of
each root was resected. Each specimen was
then cut perpendicular to its long axis with
a diamond-coated slow-speed band saw
(Isomet, 1000, Buehler, Lake Bluff, IL) in
order to obtain a homogeneous dentine
slice of 2 mm width. Peeso–Reamers No’s
1-4 were used to prepare a cavity of 1.3 mm Διεύθυνση για επικοινωνία:
in diameter in each slice. The samples were Ευανθία Ζάχου
28ης Οκτωβριου 6
divided into three groups (n=25) and each 454 44 Ιωάννινα
group filled with one of the material listed Τηλ.: 6945 069318
(Group A: MTA caps, Group B: Bioden- e-mail: zachoueva@gmail.com

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ - ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
Επίδραση του βαθμού κωνικότητας
παρασκευής στη μείωση του μικροβιακού
φορτίου των ριζικών σωλήνων
Εισαγωγή
Η εισαγωγή στην κλινική πράξη των συ-
στημάτων περιστρεφόμενων εργαλείων
από Ni-Ti, στις αρχές της δεκαετίας του
’90, έφερε πραγματική επανάσταση στο
χώρο της μορφοποίησης των ριζικών
σωλήνων (ρ.σ.). Η εποχή της τυποποί-
ησης κατά ISO, με τις περιορισμένες
επιλογές μικροεργαλείων, έδωσε τη θέ-
ση της σε μια εποχή που ο κλινικός μπο-
ρεί να επιλέξει από μια μεγάλη ποικιλία
εργαλείων, περιστρεφόμενων ή χειρός,
με ποικίλες κωνικότητες, μεγέθη και
προτεινόμενα πρωτόκολλα χρήσης.
Το αποτέλεσμα αυτής της πληθώρας
επιλογών είναι ότι, για κάθε ομάδα ρ.σ.
υπάρχουν πολλοί πιθανοί τρόποι μορφο-
ποίησης, όπως με τη χρήση εργαλείων
χειρός ή κάποιου συστήματος περιστρε-
φόμενων εργαλείων Ni-Ti, μόνου του, ή
σε συνδυασμό με εργαλεία κάποιου άλ-
λου συστήματος, ή/και σε συνδυασμό με
τα πρώτα, με την τεχνική που προτείνει
ο κατασκευαστής. Έτσι, ανάλογα με την
κρίση του κλινικού σχετικά με την τεχνι-
κή που κάθε φορά θα ακολουθήσει,
προκύπτουν ρ.σ. με διαφορετικό εύρος
ακρορριζικής παρασκευής και με δια-
φορετικό βαθμό κωνικότητας.
Αυτή η ελευθερία των επιλογών ήταν
επόμενο να δημιουργήσει διάφορες
σχολές σχετικά με τη μορφοποίηση των
ρ.σ. Σήμερα, υπάρχουν διεθνώς δύο τά-
σεις για τη μορφοποίηση των σωλήνων.
Στόχος, και στις δύο περιπτώσεις, είναι
* Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Εργαστήριο Ενδοδοντίας, Οδοντιατρικό Τμήμα ΕΚΠΑ.
** Οδοντίατρος, Ειδικευθείσα στην Ενδοδοντία, Οδοντιατρικό Τμήμα ΕΚΠΑ.
Υπεύθυνοι στήλης: Μ. Γ. Χαμπάζ, Ν. Οικονομίδης
Μ. Θ. Παρασκευοπούλου**
να επιτευχθεί ο κατά το δυνατόν καλύ-
τερος καθαρισμός και μορφοποίηση του
ρ.σ., χωρίς την πρόκληση ιατρογενών
συμβαμάτων.
Σύμφωνα με την πρώτη τάση, το ακρορ-
ριζικό τριτημόριο θα πρέπει να παρα-
σκευάζεται μέχρι μεγάλα μεγέθη εργα-
λείων. Οι υπέρμαχοι της συγκεκριμένης
άποψης υποστηρίζουν ότι αυτός είναι ο
μοναδικός τρόπος για να γίνονται απο-
τελεσματικά οι διακλυσμοί και να μει-
ώνεται δραστικά, ή να εξαλείφεται, το
μικροβιακό φορτίο από αυτή την ‘κρίσι-
μη’, όπως έχει χαρακτηριστεί από τον Si-
mon, περιοχή του ρ.σ.1-9
Σύμφωνα με τη δεύτερη τάση, το ακρορ-
ριζικό πέρας της παρασκευής θα πρέπει
να διατηρείται κατά το δυνατόν μικρό-
τερο, αλλά θα πρέπει να δίνεται μεγάλη
κωνικότητα στο ρ.σ. Όπως υποστηρί-
ζουν οι υπέρμαχοι αυτής της τάσης, η
διατήρηση μικρού του άκρου της παρα-
σκευής ακολουθεί τις βασικές αρχές του
Schilder και προφυλάσσει από την πρό-
κληση συμβαμάτων. Ταυτοχρόνως, με το
μεγάλο βαθμό κωνικότητας γίνεται απο-
κοπή μεγάλου τμήματος οδοντίνης από
τα τοιχώματα στο αυχενικό και μέσο τρι-
τημόριο, οπότε μειώνεται το μικροβιακό
φορτίο και ταυτόχρονα δημιουργείται
μια δεξαμενή για τη δράση των υγρών
διακλυσμού10-11.
Η καθιέρωση στην κλινική πράξη των
συστημάτων περιστρεφόμενων εργαλεί-
ων Ni-Ti έχει δημιουργήσει μεγάλη
Διπλωματική εργασία
*
στροφή προς τη δεύτερη τάση, δηλαδή
προς την επεξεργασία ρ.σ. με μεγάλο
βαθμό κωνικότητας και μικρό εύρος
ακρορριζικής παρασκευής. Ωστόσο, δεν
έχει ακόμα αποδειχθεί αν η παρασκευή
των ρ.σ. με μεγάλους βαθμούς κωνικό-
τητας οδηγεί τελικά σε καθαρότερους
σωλήνες. Οι σχετικές έρευνες που υπάρ-
χουν στη διεθνή βιβλιογραφία είναι λί-
γες και με αντικρουόμενα αποτελέσμα-
τα, ενώ σε όλες η αύξηση της κωνικότη-
τας του ρ.σ. συνοδεύεται και από την αύ-
ξηση του εύρους της ακρορριζικής πα-
ρασκευής, οπότε δεν είναι δυνατόν να
εξαχθούν σαφή συμπεράσματα σχετικά
με τη σχέση του βαθμού κωνικότητας
αυτού καθαυτού με την καθαρότητα του
σωλήνα 9,11.
Σκοπός
Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν η
συγκριτική μελέτη της μεταβολής του μι-
κροβιακού φορτίου τομέων της κάτω
γνάθου, μετά την παρασκευή τους με
δύο διαφορετικούς βαθμούς κωνικότη-
τας. Υπόθεση της εργασίας ήταν η άπο-
ψη ότι ο βαθμός της κωνικής παρα-
σκευής του ρ.σ. δεν επηρεάζει το μικρο-
βιακό του φορτίο.
Μέθοδος και υλικά
Υλικό της μελέτης αυτής αποτέλεσαν 25
ακέραιοι τομείς της κάτω γνάθου, με
πλήρως διαπλασμένο ακρορρίζιο, πρό-
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 93-99, 2015 93
Παρασκευοπούλου

σφατα εξαχθέντες για περιοδοντικούς στους 37°C και σε ατμόσφαιρα 10%

λόγους. CO2. Τα φιαλίδια ελέγχθηκαν για να
διαπιστωθεί αν το υγρό γίνεται θολό, το
Κριτήρια επιλογής δοντιών οποίο θα δήλωνε ότι μικρόβια επέζησαν
Τα δόντια ήταν κατά το δυνατόν μορ- από τον κλιβανισμό. Μετά από κάθε πα-
φολογικά όμοια μεταξύ τους, είχαν μό- ρατήρηση, τα φιαλίδια ανακινήθηκαν
νο έναν ρ.σ., δεν ήταν τερηδονισμένα επί 30 δευτερόλεπτα και τοποθετήθηκαν
και, μετά από έλεγχο με οπτικό μικρο- στη θέση τους. Το διάλυμα σε όλα τα
σκόπιο σε μεγέθυνση 19×, δεν εμφάνι- φιαλίδια ήταν διαυγές.
ζαν ρωγμές, κατάγματα ή εξωτερική
απορρόφηση. Καλλιέργεια μικροβιακού στελέχους και
επιμόλυνση των ριζικών σωλήνων
Προετοιμασία δειγμάτων Τα αποστειρωμένα δείγματα συνελή-
Τα δόντια, μετά την εξαγωγή τους, το- φθηκαν με αποστειρωμένες γάζες, κα-
ποθετήθηκαν επί 24 ώρες σε διάλυμα λύφθηκαν εξωτερικά με 2 στρώματα
Εικ. 1: Δείγμα έτοιμο προς αποστεί-
0,5% NaOCl, με σκοπό την αφαίρεση βερνικιού νυχιών και τοποθετήθηκαν
ρωση.
των υπολειμμάτων των μαλθακών ιστών όρθια σε ειδική αποστειρωμένη θήκη
και την απολύμανση της εξωτερικής επι- από πλαστικό με πολλαπλά στόμια κα-
φάνειας της ρίζας. Οι περίσσειες των Αποστείρωση των δειγμάτων
Στη συνέχεια, τοποθετήθηκαν 5 ml απο- τάλληλης διαμέτρου (Terassaki wells,
ιστών αφαιρέθηκαν με εργαλεία περιο-
στειρωμένου θρεπτικού υγρού Tryptic E&K Scientific Products, Santa Clara,
δοντίου, ώστε η επιφάνεια των ριζών να
Soy Broth (TSB) μέσα σε κλειστά φιαλί- California). Περιμετρικά των δοντιών
είναι καθαρή. Στη συνέχεια, τα δείγμα-
δια, όπου τοποθετήθηκαν και τα δόντια τοποθετήθηκε αποστειρωμένος φυσιο-
τα φυλάχθηκαν σε διάλυμα θυμόλης
προς αποστείρωση, το καθένα μόνο του λογικός ορός, ώστε να αποτραπεί η αφυ-
0,1% μέχρι την έναρξη της έρευνας.
(Εικ. 2 και 3). Ακολούθως, ανακινήθη- δάτωσή τους, αφού πρώτα οι ρ.σ. στε-
Με την έναρξη της έρευνας, έγινε τομή
καν σε λουτρό υπερήχων για 15 λεπτά, γνώθηκαν με αποστειρωμένους κώνους
κάθετα στον επιμήκη άξονα του δοντιού,
προκειμένου το υγρό να εισέλθει εντός χάρτου και επιμολύνθηκαν, όπως περι-
για την αφαίρεση της μύλης του, ώστε το
συνολικό μήκος της ρίζας να είναι 10 των δοντιών. Τα φιαλίδια με τα δόντια γράφεται στη συνέχεια, με E. faecalis.
mm από την κορυφή της. Ακολούθως, και το υγρό τοποθετήθηκαν στο αυτό- Πέντε (5) αποστειρωμένα δόντια επιμο-
έγινε έλεγχος της διαβατότητας του ρ.σ. καυστο στους 121°C για 30 λεπτά. Μετά λύνθηκαν, αλλά δεν υπέστησαν επεξερ-
με μια ρίνη Κ #10, έως ότου έγινε εμφα- την αποστείρωση, τα δοχεία με τα δόν- γασία του ρ.σ. και έγινε κανονικά δειγ-
νής από το ακρορρίζιο και το μήκος ερ- τια επωάστηκαν σε κλίβανο για 48ώρες ματοληψία (positive control).
γασίας καθορίστηκε στα 9 mm για όλους
τους ρ.σ. Στο στάδιο αυτό, τα δόντια που
διαπιστώθηκε ότι είχαν δύο ρ.σ. απορρί-
φθηκαν. Αμέσως μετά, έγινε παρασκευή
του ρ.σ. ως το ακρορρίζιο, έως το #20,
και διακλυσμοί με φυσιολογικό ορό. Τα
επεξεργασμένα δόντια υπέστησαν δια-
δικασία αφαίρεσης του οδοντινικού επι-
χρίσματος με εμβάπτιση σε λουτρό υπε-
ρήχων με διάλυμα EDTA 17% (Vista
Dental Products, Racine, WI) επί 10 λε-
πτά και ακολούθως για άλλα 10 λεπτά σε
υδατικό διάλυμα NaOCl 2,5%. Ακολού-
θησε τελικός διακλυσμός με 3 ml απο-
στειρωμένο φυσιολογικό ορό. Τα α-
κρορρίζια έκλεισαν με εποξική ρητίνη,
για να μην συμβεί έξοδος ή μικροδιείσ-
δυση των υλικών κατά την παρασκευή Εικ. 2: Δείγματα 1-5 έτοιμα προς αποστείρωση.
και τη δειγματοληψία των ρ.σ. (Εικ. 1).
94 E N D O D O N T O L O G I A 9: 93-99, 2015

Μέρος από τον E. faecalis επωάστηκε
επί 48 ώρες στους 37°C, σε ατμόσφαιρα
10% CO2 και παρασκευάστηκε εναι-
ώρημα μέσα σε ζωμό TSB. Το εναιώρη-
μα προσαρμόστηκε σε θολερότητα 0,5
της κλίμακας McFarland (1,5 × 108 βα-
κτήρια/ml) και ενοφθαλμίστηκε σε κάθε
ρ.σ. με ειδική πιπέτα. Με αποστειρωμέ-
νη ρίνη Κ # 10 έγινε η ανάδευση του
εναιωρήματος εντός των ρ.σ. 5 φορές,
περιφερικά και στο μήκος εργασίας. Στη
συνέχεια, τα ενοφθαλμισμένα δόντια το-
ποθετήθηκαν σε ειδικό στατώ, μέσα σε
δοχείο με αντιδραστήρια και ακολούθη-
σε επώαση στους 37°C και σε ατμόσφαι-
ρα 10% CO2 επί 1 εβδομάδα. Κάθε δεύ-
τερη ημέρα επώασης γινόταν προσθήκη
0,1 ml ζωμού TSB σε κάθε δείγμα.
Πρώτη Δειγματοληψία
Έλεγχος της επιμόλυνσης των ρ.σ.
πραγματοποιήθηκε με λήψη δείγματος
από αυτούς, με 3 αποστειρωμένους κώ-
νους χάρτου για 30΄΄, οι οποίοι κατόπιν
τοποθετήθηκαν σε δοκιμαστικούς σωλή-
νες που περιείχαν 1 ml TSB. Στη συνέ-
χεια, έγινε περιδίνηση (vortex) για 1 λε-
πτό και ποσότητα 0,1 mL καλλιεργήθηκε
σε διπλό σετ τριβλίων με θρεπτικό υλικό
αιματούχου άγαρ στους 37°C και σε
ατμόσφαιρα 10% CO2 για 3 ημέρες. Με
Εικ. 3: Δείγμα έτοιμο προς αποστεί-
ρωση.
την περιγραφόμενη διαδικασία ελέγχ-
θηκε ο αποικισμός των ρ.σ. από το μι-
κροβιακό στέλεχος. Έπειτα πραγματο-
ποιήθηκε υπολογισμός του αριθμού των
αποικιών ανά ml-1 (CFU).
Διαχωρισμός δείγματος σε ομάδες
Στη συνέχεια το δείγμα χωρίστηκε τυ-
χαία σε 2 ομάδες. Στην πρώτη ομάδα (Α,
n=10) χρησιμοποιήθηκε για τους δια-
κλυσμούς των ρ.σ. φυσιολογικός ορός,
ενώ στη δεύτερη ομάδα (Β, n=10) χρη-
σιμοποιήθηκε NaOCl 2,5% και ΕDΤΑ
17% (Vista Dental Products, Racine,
WI), σύμφωνα με τις κλινικές συνθήκες.
Χημικομηχανική επεξεργασία των ριζι-
κών σωλήνων
Κατόπιν έγινε η χημικομηχανική επε-
ξεργασία των ρ.σ. με το σύστημα GT
σειράς 20 και 30. Τα περιστρεφόμενα
μικροεργαλεία του συστήματος αυτού
προσαρμόζονταν στη μειωτική χειρολα-
βή του μοτέρ Endo IT (Aseptico, Wood-
inville, WA) και περιστρέφονταν με βά-
ση τις οδηγίες του κατασκευαστή σχετι-
κά με τις στροφές και τη ροπή στρέψης
για καθένα από αυτά.
Στην ομάδα Α (φυσιολογικός ορός), το
πρωτόκολλο που ακολουθήθηκε ήταν το
εξής : τα εργαλεία #30/0.10, #30/0.08,
#30/0.06 και #30/0.04 προωθήθηκαν σε
μήκος 2 mm, 5 mm, 7 mm στο ρ.σ. και
μέχρι το μήκος εργασίας (9 mm), αντί-
στοιχα. Έτσι, ο βαθμός κωνικής παρα-
σκευής κάθε ρ.σ. στο στάδιο αυτό ήταν
–όπως και η κωνικότητα του τελευταίου
εργαλείου που χρησιμοποιήθηκε– 4%.
Αμέσως μετά ακολούθησε η δεύτερη
δειγματοληψία.
Κατόπιν συνεχίστηκε η χημικομηχανική
επεξεργασία με τα εργαλεία #20/0.08,
#30/0.06, #20/0.10 και #30/0.08, τα
οποία προωθήθηκαν στο μήκος εργασίας
(9 mm). Ο βαθμός κωνικής παρασκευής
των ρ.σ. στο τέλος της χημικομηχανικής
επεξεργασίας ήταν 8%. Αμέσως μετά
ακολούθησε η τρίτη δειγματοληψία.
Στην ομάδα Β (NaOCl 2,5% και ΕDΤΑ
17%), το πρωτόκολλο που ακολουθήθη-
κε ήταν το ίδιο με της ομάδας Α, με μο-
Διπλωματική εργασία
ναδική διαφορά το υγρό διακλυσμών,
που ήταν το NaOCl 2,5%.
Κατά τη διάρκεια της χημικομηχανικής
επεξεργασίας γινόταν έλεγχος διαβατό-
τητας μετά από κάθε εργαλείο με μια ρί-
νη Κ # 10 στο μήκος εργασίας. Οι δια-
κλυσμοί έγιναν με βελόνα 27 g τυφλού
άκρου (Hawe Max-I-probe; Kerr-Hawe,
Bioggio, Ελβετία) η οποία εισερχόταν
εντός του ρ.σ., έως ότου να μη σφηνώνει
στα τοιχώματά του. Η ποσότητα του
υγρού των διακλυσμών που πραγματο-
ποιήθηκαν, μεταξύ των εργαλείων, και
στις δυο ομάδες, ήταν 3 ml. Η ποσότητα
του τελικού διακλυσμού ήταν σταθερή
και στις δυο ομάδες (30 ml). Στην ομάδα
Α χρησιμοποιήθηκαν 30 ml φισιολογι-
κού ορού, ενώ στην ομάδα Β χρησιμο-
ποιήθηκαν 10 ml ΕDΤΑ 17% (Vista
Dental Products, Racine, WI) επί 3 λε-
πτά, 10 ml NaOCl 2,5% και 10 ml φυσιο-
λογικού ορού. Η τοποθέτηση της βελό-
νας ήταν στα 3 mm από το μήκος εργα-
σίας. Ο συνολικός όγκος υγρών διακλυ-
σμού ήταν 42 ml για όλα τα δείγματα.
Κατά τη διάρκεια του πειράματος, τα
δείγματα καλύπτονταν με υγρή αποστει-
ρωμένη γάζα, για να αποτραπεί η αφυ-
δάτωσή τους.
Δεύτερη και τρίτη δειγματοληψία
Για τη δεύτερη και την τρίτη δειγματο-
ληψία, όλοι οι ρ.σ. στεγνώθηκαν με απο-
στειρωμένους κώνους χάρτου. Κατόπιν,
στα δείγματα της ομάδας Β έγινε δια-
κλυσμός με 5 ml θειοθειικό νάτριο 5%
για την απενεργοποίηση του NaOCl.
Στην ομάδα Α όπου δεν χρησιμοποιήθη-
κε NaOCl, έγινε διακλυσμός ίδιας ποσό-
τητας (5 ml) φυσιολογικού ορού, για να
παραμένει ο όγκος των υγρών διακλυ-
σμού σταθερός και στέγνωμα με απο-
στειρωμένους κώνους χάρτου. Ακολού-
θησε η μεταφορά 1 ml TSB εντός του
ρ.σ. και ανάδευση του περιεχομένου του
με ρίνη Κ #10, 5 φορές, περιφερικά και
στο μήκος εργασίας. Το υγρό που περίσ-
σευε από τους ρ.σ. απομακρύνθηκε με
αποστειρωμένο βαμβάκι και στη συνέ-
χεια τοποθετήθηκαν διαδοχικά τρεις
αποστειρωμένοι κώνοι χάρτου επί 30΄΄ο
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 93-99, 2015 95
Παρασκευοπούλου

καθένας, οι οποίοι μεταφέρθηκαν αμέ-

σως σε δοκιμαστικούς σωλήνες που πε-
ριείχαν 1 ml διάλυμα TSB.

Καλλιέργεια
Οι δοκιμαστικοί σωλήνες, που περιείχαν
το TSB και τους κώνους χάρτου, ανα-
δεύτηκαν (vortex) για 1 λεπτό. Ύστερα
παρασκευάστηκαν υποδεκαπλάσιες α-
ραιώσεις του δείγματος. Διπλό σετ τρι-
βλίων με αιματούχο άγαρ επιμολύνθη-
καν με ποσότητα 0,1 ml από το αρχικό
δείγμα, καθώς και από καθεμία από τις
2 αραιώσεις. Εικ. 4: (Αριστερά) Τρυβλίο που αντιστοιχεί σε δειγματοληψία πριν από την επεξεργα-
σία του ρ.σ. (Δεξιά) Τρυβλίο που αντιστοιχεί σε δειγματοληψία μετά την επεξεργασία
Επώαση των τριβλίων του ρ.σ.
Ακολούθησε η επώαση των τριβλίων
στους 37°C και σε ατμόσφαιρα 10% προέκυψε στατιστικά σημαντική μείωση Συζήτηση
CO2 επί 3 ημέρες. του μικροβιακού φορτίου, μεταβαίνον-
τας από το αρχικό εύρος του ακρορριζι- Στόχος της παρούσας ερευνητικής εργα-
Καταμέτρηση των αποικιών και υπολογι- κού τριτημορίου #20 ISO σε #30/0.04 σίας ήταν η εκτίμηση της επίδρασης της
σμός των CFU ml-1 και ακολούθως σε κωνικότητα #30/0.08 αυξανόμενης κωνικότητας στη μείωση
Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε υπο- στην ίδια ομάδα. Επιπλέον, παρατηρή- του μικροβιακού φορτίου των μολυσμέ-
λογισμός του αριθμού των αποικιών ανά θηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές νων ρ.σ. Για το λόγο αυτό οι ρ.σ. παρα-
ml (CFU). Ακολούθησε η σύγκριση του στο μικροβιακό φορτίο μεταξύ των ομά- σκευάστηκαν σε μέγεθος #30/0.04 και
αριθμού των μικροβιακών αποικιών δων Α (φυσιολογικός ορός) και Β (NaO- ακολούθως σε #30/0.08. Ως διαλύματα
(Εικ. 4), που μετρήθηκαν προ και μετά Cl + EDTA), στις κωνικότητες 4% (δεύ- διακλυσμών χρησιμοποιήθηκαν φυσιο-
τη χημικομηχανική επεξεργασία κάθε τερη δειγματοληψία) και 8% (τρίτη δειγ- λογικός ορός και συνδιασμός NaOCl και
ρ.σ., και η στατιστική ανάλυση. ματοληψία). Η ομάδα θετικού ελέγχου EDTA σε δύο διαφορετικές πειραματι-
έδειξε τη φυσική φθορά του συγκεκριμέ- κές ομάδες. Το μέγεθος #30 επιλέχθηκε
Στατιστική ανάλυση νου μικροβίου (Πίνακας 1, Γράφημα 1). ως κύριο ακρορριζικό εργαλείο και στις
Η κανονικότητα των κατανομών εκτιμή-
θηκε με τον έλεγχο Kolmogorov-Smir- Πίνακας 1
nov και γραφικές μεθόδους. Οι συγκρί- Μέσος όρος και σταθερή απόκλιση των διαφόρων
σεις μεταξύ πολλαπλών ομάδων και οµάδων της έρευνας
πολλαπλών χρονικών στιγμών πραγμα-
Group Mean Std. Deviation N
τοποιήθηκαν με ανάλυση διακύμανσης
(ANOVA) και τον εκ των υστέρων έλεγ- CFU*** Control °✝ 43222.00 10297.423 5
χο False Discovery Rate (FDR) των Pre-op. sampling P. Saline ° 42916.00 13494.894 10
Benjamini & Hochberg. Όλοι οι πραγ- NaOCl + EDTA ° 41216.00 10199.904 10
ματοποιηθέντες έλεγχοι ήταν διπλής δι- Total 42297.20 11216.236 25
ευθύνσεως. Επίπεδο σημαντικότητας CFU*** Control * 36976.00 8355.048 5
επιλέχθηκε το p=0.05. Post-op. sampling P. Saline * 2455.00 1468.357 10
Taper 4% NaOCl+ EDTA * 512.00 268.361 10
Αποτελέσματα Total 8582.00 14940.196 25
CFU*** Control ** ✝ 30330.00 7619.403 5
Από τη στατιστική ανάλυση των αποτε- Post-op. sampling P. Saline ** 379.00 170.909 10
λεσμάτων παρατηρήθηκε ότι το αρχικό Taper 8% NaOCl + EDTA ** 67.00 24.967 10
μικροβιακό φορτίο όλων των ομάδων Total 6244.40 12679.876 25
δεν διέφερε σε βαθμό, στατιστικά, ση-
°p>0.05, *p<0.001, ** p<0.001, *** p<0.01, ✝ p<0.05.
μαντικό. Επίσης, από τα αποτελέσματα
96 E N D O D O N T O L O G I A 9: 93-99, 2015

50.000
40.000
Estimated Marginal Means
30.000
20.000
10.000
0
1 2
Pre-op.
taper 4%
SAMPLINGS
Γράφηµα 1. Comparisons between samplings for all groups.
δύο ομάδες, καθώς έχει αποδειχθεί ότι
είναι η μικρότερη ακρορριζική παρα-
σκευή που επιτρέπει στα υγρά διακλυ-
σμών να προσεγγίσουν την ακρορριζική
περιοχή12.
Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης
έδειξαν ότι υπήρχε στατιστικά σημαντι-
κή μείωση του μικροβιακού φορτίου, με-
ταβαίνοντας από #20 ISO σε #30/0.04
και περαιτέρω στατιστικά σημαντική
μείωση όταν αυξήθηκε η κωνικότητα
από 4% σε 8%, διατηρώντας σταθερό το
ακρορριζικό εύρος του ρ.σ., ανεξάρτητα
από το υγρό διακλυσμών που χρησιμο-
ποιήθηκε.
Τα ευρήματα αυτά μπορούν να ερμηνευ-
θούν με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι ότι
η αύξηση του βαθμού της κωνικότητας
αφενός επιφέρει αύξηση του όγκου του
ρ.σ. και επομένως και του όγκου των
υγρών που μπορούν να δράσουν σε αυ-
τόν, μειώνοντας το μικροβιακό του φορ-
τίο, και αφετέρου επιτρέπει την τοποθέ-
τηση της βελόνας διακλυσμού πιο κοντά
στο μήκος εργασίας. Ο δεύτερος τρόπος
είναι ότι μεγαλύτερη αφαίρεση μολυ-
GROUPS
Control
P. Saline
NaOCl +EDTA
3 αποτελέσματα κάποιων ερευνητών11,25-26,
Post-op. Post-op.
taper 8%
σμένης οδοντίνης, που πραγματοποιεί-
ται με την αύξηση του βαθμού κωνικό-
τητας του ρ.σ., επιφέρει μεγαλύτερη μεί-
ωση του αριθμού αυτών των μικρο-
βίων13-20.
Ωστόσο, έχει μελετηθεί ελάχιστα, και
όχι άμεσα και αμιγώς, η επίδραση της
κωνικότητας στη μείωση του μικροβια-
κού φορτίου του ρ.σ.4,11,20,22-26, με αντιφα-
τικά και αντικρουόμενα αποτελέσματα,
λόγω μη σταθεροποίησης των παραμέ-
τρων της χημικομηχανικής επεξεργα-
σίας των ρ.σ. στα δείγματα που χρησιμο-
ποιήθηκαν.
Επιπλέον, υπάρχουν πολλές εργασίες
που μελετούν τη μείωση του μικροβια-
κού φορτίου, ύστερα από μηχανική επε-
ξεργασία του ρ.σ. με διαφορετικά συ-
στήματα εργαλείων και διαφορετικές
τεχνικές, όπως και με τη χρήση διαφο-
ρετικών σχημάτων διακλυσμού και εν-
δορριζικών φαρμάκων. Αυτές οι εργα-
σίες όμως δεν μπορούν να συγκριθούν
με τη δική μας, καθώς αλλάζουν πολλοί
παράγοντες, όπως το μέγεθος της
ακρορριζικής διεύρυνσης, το υγρό δια-
Διπλωματική εργασία
κλυσμών ανά πειραματική ομάδα ή/και
η συγκέντρωσή του κ.ά. Τελευταίο, αλλά
εξίσου σημαντικό, είναι ότι η κωνικότη-
τα του ρ.σ., σχεδόν σε όλες τις εν λόγω
μελέτες, δεν ήταν σταθερή καθ’ όλο το
μήκος του ρ.σ., όπως έγινε στη δική μας
μελέτη.
Επομένως, από τη μελέτη της προσιτής
σε εμάς διεθνούς βιβλιογραφίας, δεν
βρέθηκε έρευνα που να έχει απόλυτη
ομοιότητα με τη δική μας. Έτσι, προκει-
μένου να γίνει η σύγκριση των δικών μας
αποτελεσμάτων με τα αποτελέσματα άλ-
λων ερευνητών, επιλέξαμε ερευνητικές
εργασίες που μελέτησαν τη δυνατότητα
εξάλειψης του μικροβιακού φορτίου, χω-
ρίς την άμεση συσχέτισή της με την κω-
νικότητα του ρ.σ. Τα αποτελέσματα της
δικής μας έρευνας συμφωνούν με τα
αλλά και έρχονται σε αντίθεση με τα
αποτελέσματα κάποιων άλλων4,21-24.
Η μελέτη που πλησιάζει περισσότερο σε
αυτό που κι εμείς ερευνήσαμε είναι αυ-
τή των Singla και συν.25. Ένας από τους
σκοπούς τους ήταν να εκτιμήσουν τη μεί-
ωση του E. faecalis με τη χρήση ProTa-
per, Profile και την κλασική κωνική τε-
χνική. Οι ομάδες που χρησιμοποίησαν
ήταν: α) #40/0.02, β) #40/0.04 profile, γ)
#40/0.06 profile και δ) F4 ProTaper. Κα-
τέληξαν στο συμπέρασμα ότι η μεγαλύ-
τερη μείωση του E. faecalis παρατηρήθη-
κε στις ομάδες με τη μεγαλύτερη κωνι-
κότητα, #40/0.06 profile και F4 ProTa-
per, γεγονός με το οποίο συμφωνεί και
η δική μας έρευνα.
Από τη δική μας έρευνα φάνηκε ότι ο
αριθμός των μικροβίων μειώθηκε ση-
μαντικά όταν το εύρος του ρ.σ. αυξήθη-
κε από #20 κατά ISO σε 30/0.04. Από το
εύρημα αυτό, και λαμβάνοντας υπόψη
ότι προχωρώντας σε μεγαλύτερες κωνι-
κότητες οδηγούμαστε σε αφαίρεση με-
γαλύτερης ποσότητας οδοντίνης από τα
τοιχώματα του ρ.σ., άρα και σε μεγαλύ-
τερη εξασθένηση του δοντιού, θα μπο-
ρούσαμε ίσως να υποθέσουμε ότι η κω-
νικότητα 8% δεν είναι απαραίτητη και
ότι καλό είναι να αποφεύγεται κατά την
κλινική πράξη. Πιστεύουμε όμως ότι η
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 93-99, 2015 97
Παρασκευοπούλου
χρυσή τομή βρίσκεται μάλλον κάπου
ανάμεσα σε αυτές τις δύο κωνικότητες.
Η κωνικότητα αυτή, εξάλλου, βρίσκεται
πολύ κοντά στην κωνικότητα 5% που
προκύπτει από την κλασική και ευρέως
χρησιμοποιούμενη εδώ και δεκαετίες,
βαθμιαία ανιούσα τεχνική (step-back), η
οποία αποτελεί και την τεχνική επεξερ-
γασίας των ρ.σ. στις περισσότερες, αν
όχι σε όλες, τις έρευνες που ασχολήθη-
καν με το ποσοστό επιτυχίας της ενδο-
δοντικής θεραπείας27,28.
Εν κατακλείδι, το παρόν ερευνητικό
πρωτόκολλο συστάθηκε με σκοπό να
καλύψει ένα βιβλιογραφικό κενό, ανα-
φορικά με το αν η αύξηση του βαθμού
κωνικότητας του ρ.σ. μπορεί να μειώσει
σημαντικά το μικροβιακό του φορτίο. Οι
ιδιαίτερες λεπτομέρειες του πρωτοκόλ-
λου σχεδιάστηκαν προσεκτικά, αφού με-
λετήθηκαν όλες οι προσιτές σε εμάς ερ-
γασίες και τα βιβλιογραφικά δεδομένα.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η αύξηση
της κωνικότητας μειώνει τον αριθμό των
μικροοργανισμών που αποικίζουν τον
ρ.σ. Ωστόσο, η εργαστηριακή αυτή έρευ-
να δεν μπορεί να αντανακλά την κλινική
πραγματικότητα και αυτός είναι ο λόγος
που συστήνουμε τη συνέχιση τούτης της
έρευνας και σε κλινικό επίπεδο.
Συμπεράσματα
Με βάση τα αποτελέσματα της παρού-
σας μελέτης, υπό τις συνθήκες που αυτή
έλαβε χώρα, προκύπτουν τα εξής συμπε-
ράσματα:
1. Η μετάβαση από το αρχικό εύρος του
ακρορριζικού τριτημορίου #20 κατά
ISO σε #30/0.04 κωνικότητα οδηγεί
σε σημαντική μείωση του μικροβια-
κού φορτίου.
2. Η περαιτέρω αύξηση του βαθμού κω-
νικότητας του ρ.σ. σε 8% μειώνει ση-
μαντικά και ακόμη περισσότερο το μι-
κροβιακό του φορτίο.
3. Το σχήμα διακλυσμών που χρησιμο-
ποιείται στην κλινική πράξη (NaOCl
+ EDTA) οδηγεί σε μεγαλύτερη μεί-
ωση του μικροβιακού φορτίου από το
φυσιολογικό ορό, ανεξαρτήτως κωνι-
κότητας του ρ.σ.
98 E N D O D O N T O L O G I A 9: 93-99, 2015
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 17. Brunson M, Heilborn C, Johnson J, Cohenca N:
Effect of apical preparation size and preparation
taper on irrigant volume delivered by using neg-
1. Nair P, Sjogren U, Krey G, Kahnberg K, Sundqvist
ative pressure irrigation system. J Endod 2010;
G: Intraradicular bacteria and fungi in root-filled
asymptomatic human teeth with therapy resistant
36:721-3.
18. Boutsioukis C, Gogos C, Verhaagen B, Versluis M,
periapical lesions: a long-term light and electron
Kastrinakis E, Van der Sluis LW: The effect of
microscopic follow up study. J Endod 1990;
root canal taper on the irrigant flow: evaluation
16:580-8.
2. Simon JH: The apex: how critical is it? Gen Dent
using an unsteady Computational Fluid Dynam-
ics model. Int Endod J 2010; 10:909-16.
1994; 42:330-4.
19. Arvaniti IS, Khabbaz MG: Influence of root canal
3. Siqueira J, Araujo M, Garcia P, Fraga R, Saboia
taper on its cleanliness: A scanning electron mi-
Dantas C: Histological evaluation of the effec-
croscopic study. J Endod 2011; 37:871-4.
tiveness of five instrumentation techniques for
20. de Gregorio C, Arias A, Navarrete N, Del Rio V,
cleaning the apical third of the root canals. J
Oltra E, Cohenca N: Effect of apical size and
Endod 1997; 23:499-502.
taper on volume of irrigant delivered at working
4. Siqueira JF Jr., Lima KC, Magalhaes FAC, Lopes
length with apical negative pressure at different
HP, De Uzeda M: Mechanical reduction of the bac-
root curvatures. J Endod 2013; 39:119-24.
terial population in the root canal by three instru-
21. Dalton BC, Ørstavik D, Phillips C, Pettiette M,
mentation techniques. J Endod 1999; 25:332-5.
Trope M: Bacterial reduction with nickel-tita-
5. Shuping GB, Ørstavik D, Sigurdsson A, Trope M:
nium rotary instrumentation. J Endod 1998;
Reduction of Intracanal Bacteria Using Nickel-
24:763-7.
Titanium Rotary Instrumentation and Various
22. Chuste-Guillot MP, Badet C, Peli JF, Perez F: Ef-
Medications. J Endod 2000; 26:751-4.
fect of three nickel-titanium rotary file tech-
6. Ørstavik D, Kerekes K, Molven O: Effects of ex-
niques on infected root dentin reduction. Oral
tensive apical reaming and calcium hydroxide
Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod.
dressing on bacterial infection during treatment
2006; 102:254-8.
of apical periodontitis: a pilot study. Int Endod J
23. Aydin C, Tunca YM, Senses Z, Baysallar M,
1991; 24:1-7.
Kayaoglu G, Ørstavik D: Bacterial reduction by
7. Wu MK, Wesselink PR: Efficacy of three tech-
extensive versus conservative root canal instru-
niques in cleaning the apical part of curved root
mentation in vitro. Acta Odontol Scand 2007;
canals. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Ra-
diol Endod 1995; 79:492-6.
65:167-70.
24. Hockett JL, Dommisch JK, Johnson JD, Cohenca
8. Rollinson S, Barnett F, Stevens R: Efficacy of bac-
N: Antimicrobial efficacy of two irrigation tech-
terial removal from instrumented root canals in
niques in tapered and nontapered canal prepara-
vitro related to instrumentation technique and
size. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Radiol
tions: an in vitro study. J Endod 2008; 34:1374-7.
25. Singla M, Aggarwal V, Logani A, Shah N: Com-
Endod 2002; 94:366-71.
parative evaluation of rotary ProTaper, Profile
9. Usman NJ, Baumgartner JC, Marshall JG: Influ-
and conventional step-back technique on reduc-
ence of instrument size on root canal debride-
ment. J Endod 2004; 30:110-2.
tion in Enterococcus faecalis colony-forming units
and vertical root fracture resistance of root
10. Buchanan LS: The standardized-taper root canal
preparation: part 1—concepts for variably ta-
canals. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Ra-
diol Endod 2010; e:105-10.
pered shaping instruments. Int Endod J 2000;
26. Gorduysus M, Emre Nagas, Ozgur Yildirim Torun,
33:516-29.
Omer Gorduysus: A comparison of three rotary
11. Coldero LG, McHugh S, MacKenzie D, Saunders
systems and hand instrumentation technique for
WP: Reduction in intracanal bacteria during root
canal preparation with and without apical en-
the elimination of Enterococcus faecalis from the
root canal. Aust Endod J 2011; 37:128-33.
largement. Int Endod J 2002; 35:437-46.
27. Sjögren U, Hagglund B, Sundqvist G, Wing K:
12. Khademi A, Yazdizadeb M, Feizianfard M: Deter-
Factors affecting the long-term results of en-
mination of the minimum instrumentation size
for penetration of irrigants to the apical third of
dodontic treatment. J Endod 1990; 16:498-504.
28. Molven O, Halse A, Fristad I, MacDonald-
root canal systems. J Endod 2006; 32:417-20.
Jankowski D: Periapical changes following root-
13. Lumley PJ: Cleaning efficacy of two apical prepa-
canal treatment observed 20-27 years postoper-
ration regimens following shaping with hand files
of greater taper. Int Endod J 2000; 33:262-5.
atively. Int Endod J. 2002 Sep; 35(9):784-90.
14. Albrecht LJ, Baumgartner JC, Marshal JG: Evalu-
ation of apical debris removal using various sizes
and tapers of ProFile GT files. J Endod 2004;
30:425-8.
15. Lee SJ, Wu MK, Wessalink PR: The efficacy of ul-
trasonic irrigation to remove artificially placed
debris from different-sized simulated plastic root
canals. Int Endod J 2004; 37:607-12.
16. Van der Sluis LWM, Wu MK, Wesselink PR: The
efficacy of ultrasonic irrigation to remove artifi-
cially placed dentine debris from human root
canals prepared using instruments of varying
taper. Int Endod J 2005; 38:764-8.

SUMMARY
M. Th. Paraskevopoulou*
Influence of taper of root canal shape
on the intracanal bacterial reduction**
Introduction: Taper is a factor that deter-
mines final root canal dimensions and, con-
sequently, the space available for the clean-
ing action of irrigants. Therefore, the aim
of this study was to investigate the influence
of taper on intracanal bacterial reduction.
Materials and methods: Sterilised root canals
of 25 mandibular incisors were inoculated
with E. faecalis and then divided into two
experimental groups and one control group
(A= saline, B= NaOCl + EDTA, and C=
control, not prepared). Groups A and B
were prepared to an apical size of #30/0.04,
a culture was obtained and then prepared
* DDS, MSc in Endodontics, Dental School of Athens University.
** Research adapted from thesis in partial fulfilment of requirements for MSc degree in Endodontics, Dept of Endodontics, Dental School of Athens University.
to #30/0.08 and cultured again. Final irri-
gation sequence was 30 ml of saline for
group A and 10 ml of 17% EDTA followed
by 10 ml of 2.5% NaOCl and 10 ml of saline
for group B. The CFU ml-1 of the pre- and
two post-operative samplings were re-
corded. Values were compared by perform-
ing ANOVA and FDR for multiple hypoth-
esis testing.
Results: No statistically significant differ-
ence between initial CFU ml-1 readings was
recorded, whereas significant differences
between group A and B at both 4% and 8%
tapers were noted. Furthermore, a linear-
dependent reduction of CFU ml-1 was
recorded in each group from non-instru-
mented root canals to #30/0.04 and subse-
quently to #30/0.08. The positive control
group shows the expected reduction of bac-
terial count.
Διπλωματική εργασία
Conclusions: NaOCl plus EDTA led to a
greater intracanal bacterial reduction than
saline, regardless of the taper achieved. Al-
though the reduction of CFU ml-1 that was
recorded in each group from non-instru-
mented root canals to #30/0.04 and subse-
quently to #30/0.08 was statistically signifi-
cant, the dramatic drop of the intracanal
bacterial count was observed from non-in-
strumented root canals to #30/0.04. There-
fore, #30/0.08 taper may should not be nec-
essary and should be avoided.
Διεύθυνση για επικοινωνία:
Μαίρη Θ. Παρασκευοπούλου
Χελιδωρέας 30
121 33 Περιστέρι, Αθήνα
Τηλ.: 210 5755574, 6978 279848
e-mail: mparaskevopoulou@gmail.com
Ε Ν Δ Ο Δ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ι Α 9: 93-99, 2015 99