Inhoud

DEEL 1: Gender en feministische theorie...........................................................................................................7

H1: Sleutelconcepten en historiek.....................................................................................................................7
1.1 Inleiding: ontstaan en impact van vrouwen- en genderstudies..............................................................7
1.1.1 Gender?.............................................................................................................................................7
1.1.2 Genderstudies....................................................................................................................................8
1.2 Sleutelconcepten....................................................................................................................................10
1.2.1 Feminisme........................................................................................................................................10
1.2.2 Het onderscheid sekse/gender........................................................................................................12
1.2.3 Patriarchaat of sex/gender-systeem...................................................................................................15
H2: Stromingen, grondleggers en thema’s......................................................................................................16
2.1 Voorlopers..............................................................................................................................................16
2.1.1 Proto-feminisme..............................................................................................................................17
2.1.2 De Verlichting: gelijkheid van geest?..............................................................................................17
2.2 Stromingen en thema’s..........................................................................................................................19
2.2.1 Liberaal feminisme..........................................................................................................................19
2.2.2 Marxistisch/socialistisch feminisme................................................................................................22
2.2.3 De Beauvoir: de vrouw als ‘ander’..................................................................................................24
2.2.4 Radicaal feminisme.........................................................................................................................25
2.2.5 Lesbisch feminisme..........................................................................................................................28
2.2.6 Black/Chicana feminism..................................................................................................................28
2.3 Conclusie.................................................................................................................................................29
H3: Feminisme en verschil...............................................................................................................................29
3.1 Feminisme en verschil............................................................................................................................29
3.2 Wat is intersectionaliteit?......................................................................................................................29
3.2.1 Context en achtergrond...................................................................................................................30
3.3 Voorlopers..............................................................................................................................................30
3.3.1 Ain’t I a woman?.............................................................................................................................30
3.3.2 The Combahee River Collective Statement, 1977...........................................................................31
3.3.3 Patricia Hill Collins: The Matrix of Domination...............................................................................31
3.3 Intersectionele onzichtbaarheid en antidiscriminatiebeleid.................................................................31
3.3.1 Intersectionaliteit als kruispunt......................................................................................................32
3.4 Intersectionaliteit: uitgangspunten.......................................................................................................33
3.4.1 Complexe systemen van privilegiëring en onderdrukking..............................................................33
3.4.2 Analyse van macht..........................................................................................................................33
3.4.3 Standpunttheorie.............................................................................................................................34
3.4.4 Verwevenheid van deelstrijden.......................................................................................................34
3.4.5 Activistisch en emancipatorisch......................................................................................................35
 3.5 Impact op feministische beweging.........................................................................................................35
3.6 Beperkingen en kritiek...........................................................................................................................35
H4: Gender en wetenschap..............................................................................................................................35
4.1 Androcentrische wetenschap.................................................................................................................35
4.1.1 Wetenschap voor en door vrouwen: andere wetenschap?............................................................36
4.2 Andere wetenschap? Feministische wetenschapskritiek......................................................................36
4.2.1 Wat is wetenschap? Wie is een wetenschapper?...........................................................................37
4.2.2 Feministisch onderzoek...................................................................................................................37
4.2.3 Context, reflexiviteit en objectiviteit...............................................................................................37
4.3 Andere morele kaders? De zorgethiek...................................................................................................38
4.4 Vrouwen en de universiteit: is de universiteit genderneutraal?...........................................................38
4.4.1 Benoemingscommissies: de praktijk van de beoordeling...............................................................40
4.4.2 Implicit bias.....................................................................................................................................40
4.4.3 Stereotype threat............................................................................................................................40
4.4.4 De ‘leaky pipeline’: uitvallen van vrouwen.....................................................................................41
4.5 Hoe veranderen?....................................................................................................................................41
4.6 Conclusie: belang feministische wetenschapskritiek.............................................................................41
DEEL 2: Multiculturalisme, superdiversiteit, racisme en discriminatie...........................................................42
H1: Ras, religie en etniciteit – historiek van racisme(n)..................................................................................42
1.1 Intro: zijn er nog racisten.......................................................................................................................42
1.1.1 Reële achterstelling.........................................................................................................................42
1.1.2 Wat is racisme? Wat is ‘ras’?..........................................................................................................43
1.2 Historiek van ‘ras’ en racisme................................................................................................................44
1.2.1 Voorlopers?......................................................................................................................................45
1.2.2 Proto-racisme in de middeleeuwen.................................................................................................45
1.2.3 1492: religie en menselijkheid.........................................................................................................45
1.2.4 De ambigue erfenis van de Verlichting...........................................................................................46
1.2.5 Sociaal Darwinisme en eugenetica.................................................................................................47
1.3 Nieuw racisme........................................................................................................................................47
1.3.1 Racisme zonder ras..........................................................................................................................48
1.3.2 Racisme zonder racisten..................................................................................................................48
1.3.3 Racisme zonder racisme..................................................................................................................49
1.3.4 Hoe racisme begrijpen?...................................................................................................................49
1.4 Conclusie.................................................................................................................................................49
H2: Theorieën van multiculturalisme en superdiversiteit...............................................................................49
2.1 Multiculturalisme...................................................................................................................................49
2.1.1 Uitgangspunten en de multiculturele paradox...............................................................................49
2.1.2 Feministische kritiek: “Is multiculturalism bad for woman?”.........................................................51
 2.1.3 De dialogische benaderingen van Anne Philips en Monique Deveaux...........................................52
2.1.4 The retreat from multiculturalism...................................................................................................54
2.1.5 Is multiculturalisme dood?..............................................................................................................54
2.2 Van multiculturalisme naar happy diversity....................................................................................55
2.2.1 De shift naar superdiversiteit..........................................................................................................55
2.2.2 Case: diversiteit in het hoger onderwijs..........................................................................................56
2.2.3 Nieuwe stemmen: “Decolonize the university”...............................................................................57
2.3 Conclusie.................................................................................................................................................58
DEEL 3: Queer en sexuality studies..................................................................................................................58
H1: Inleiding Queer studies – representatie en beeldvorming........................................................................58
1.1 Queer?....................................................................................................................................................58
1.1.1 Foucault: macht, kennis, taal..........................................................................................................58
1.1.2 Seksualiteit, identiteit en macht.....................................................................................................59
1.2 Queer theory: Uitgangspunten..............................................................................................................59
1.3 The gender bread person.......................................................................................................................59
1.3.1 Sekse................................................................................................................................................60
1.3.2 (Seksuele/romantische) aantrekking..............................................................................................60
1.3.3 Genderidentiteit..............................................................................................................................60
1.3.4 Genderexpressie..............................................................................................................................60
1.4 Twee seksen?..........................................................................................................................................60
1.5.1 Hetero versus homo?.......................................................................................................................61
1.5.2 (Hetero)seksualiteit heeft een geschiedenis...................................................................................61
1.5.3 Performativiteit van gender............................................................................................................62
1.6 Een Westers model?...............................................................................................................................62
1.6.1 ‘Queering’ kinderprogramma’s…....................................................................................................62
1.7 Enkele belangrijke concepten................................................................................................................63
H2: Holebi en trans op het kleine scherm - lezing Florian Vanlee...................................................................63
2.1 Theorie....................................................................................................................................................63
2.2 Heteronormativiteit in Vlaamse TV.......................................................................................................64
2.2.1 Historische ontwikkeling.................................................................................................................64
2.2.2 Heteronormativiteit.........................................................................................................................64
2.2.3 Metronormativiteit..........................................................................................................................65
2.2.4 Homonormativiteit..........................................................................................................................65
2.2.5 Transnormativiteit...........................................................................................................................65
2.3 Achter de schermen...............................................................................................................................66
2.3.1 De visie van makers.........................................................................................................................66
2.4 Conclusie.................................................................................................................................................66
2.4.1 Holebi en trans in Vlaamse TV........................................................................................................66
 2.4.2 Queer analyse & TV in Vlaanderen.................................................................................................67
H3: Transgender: concepten, evoluties en observaties – lezing door Joz Motmans......................................67
3.1 Historisch overzicht: concepten en kaders............................................................................................67
3.1.1 Fenomeen ‘transgender’ is niet nieuw............................................................................................67
3.1.2 20ste eeuw: ontstaan van ‘transseksualiteit’...................................................................................67
3.1.3 Pathologisering van ‘transseksualiteit’...........................................................................................68
3.1.4 Trans als illustratie van sociale constructie....................................................................................68
3.1.5 1990s: queer studies & gender studies............................................................................................68
3.1.6 Trans feminism & trans* studies.....................................................................................................68
3.1.7 Seksuele identiteit...........................................................................................................................69
3.1.8 Genderidentiteitontwikkeling.........................................................................................................69
3.1.9 Transgender?...................................................................................................................................70
3.1.10 Genderidentiteit: toegenomen zichtbaarheid M/V voorbij..........................................................70
3.1.11 Genderidentiteit: nieuwe aandacht nodig voor non-binariteit....................................................70
3.1.12 Gendernormatief – cisgender........................................................................................................71
3.2 Transgenderzorg vandaag......................................................................................................................71
3.2.1 Medische evolutie............................................................................................................................71
3.2.2 De weg naar de-pathologisering.....................................................................................................71
3.2.3 Medische realiteit............................................................................................................................71
3.2.4 Huidige praktijk...............................................................................................................................71
3.2.5 Problemen in de zorg: wachttijden.................................................................................................72
3.3 Juridische verankering & institutionalisering........................................................................................72
3.3.1 Geslachtsregistratie of genderregistratie?.....................................................................................72
3.3.2 Europa: Verandering geslachtsregistratie......................................................................................72
3.3.3 Verandering voornaam & geslachtsregistratie...............................................................................73
3.3.4 Data uit het rijksregister.................................................................................................................73
3.3.5 Effect?..............................................................................................................................................73
3.3.6 !! Geen erkenning GNB personen....................................................................................................73
3.3.7 Non-discriminatie: gender...............................................................................................................74
3.4 Socio-politiek onderzoek........................................................................................................................74
3.4.1 Terminologie....................................................................................................................................74
3.4.2 Het belang van taal.........................................................................................................................74
3.4.3 Het belang van meten.....................................................................................................................74
3.4.4 Epidemologie...................................................................................................................................75
3.4.5 Onbekend maakt onbemind............................................................................................................75
3.4.6 Sociale attitudes: impact.................................................................................................................75
3.4.7 Risico- en beschermende factoren voor ontwikkelen van psychopathologie bij jongeren met
genderdysforie..........................................................................................................................................76
3.4.8 Sociale attitudes: Sterk juridisch kader helpt maar….....................................................................76
 3.5 Conclusie: wat is gekend, beschermd, aanvaard?.................................................................................76
3.6 Conclusie: nood aan educatie................................................................................................................77
DEEL 4: Thema’s...............................................................................................................................................78
H1: Gender en geweld – lezing Eva Vergaert...................................................................................................78
1.1 Inleiding..................................................................................................................................................78
1.1.1 Hoe kunnen we geweld definiëren?................................................................................................78
1.2 ‘Gender-based violence’/gendergerelateerd geweld............................................................................78
1.2.1 Gender-based violence against women..........................................................................................78
1.2.2 Prevalentie.......................................................................................................................................79
1.2.3 Geweld tegen vrouwen heeft verschillende vormen en gebeurt in verschillende sferen...............79
1.2.4 Geweld tegen vrouwen doorheen de geschiedenis........................................................................79
1.2.5 ‘Violence aganst women’: controverse...........................................................................................79
1.2.6 En geweld tegen mannen dan?.......................................................................................................80
1.3 Partnergeweld........................................................................................................................................80
1.3.1 Verschillende perspectieven............................................................................................................81
1.3.2 Partnergeweld in kruispuntperspectief...........................................................................................82
1.3.3 Partnergeweld als GBV....................................................................................................................82
1.4 Media......................................................................................................................................................83
1.4.1 Rol van sociale media......................................................................................................................83
1.5 Beleid en wetgeving...............................................................................................................................83
1.5.1 Internationaal..................................................................................................................................83
1.5.2 Verdrag van de raad van Europa ter bestrijding van gendergerelateerd geweld en huiselijk
geweld (2011)...........................................................................................................................................83
1.5.3 Voorbeeld: Rusland.........................................................................................................................84
1.5.4 Beleid en wetgeving in België.........................................................................................................84
1.6 Conclusie.................................................................................................................................................84
DEEL 1: Gender en feministische theorie

H1: Sleutelconcepten en historiek

1.1 Inleiding: ontstaan en impact van vrouwen- en
genderstudies
- Geen genderstudies zonder vrouwenstudies, geen vrouwenstudies
zonder FEMINISME
- Vrouwenstudies heeft een activistisch kantje  iets doen om te
begrijpen, onderwerp onder aandacht brengen, verandering
aanbrengen
- Gender?
 Niet synoniem voor vrouwen  in het begin gestart door wel een
focus te leggen op vrouwen, maar je kan vrouwelijkheid niet
begrijpen zonder mannelijkheid
 Mannelijkheid én vrouwelijkheid als sociale constructie + in vraag stellen van deze categorieën
- Feminisme?
 Vrouwenbeweging, emancipatie
 Gelijke rechten, gelijke behandeling, gelijke kansen, diversiteit,…

1.1.1 Gender?
Jaren ’60-’70: sekse/geslacht vs gender = biologisch vs socio-culturele verschillen tussen mannen en
vrouwen. Maar:
- Wat is biologie/cultuur?
- Alleen mannen en vrouwen?
- Relevant, andere vormen van diversiteit?

Gender als sociaal ordeningsprincipes: ordent en structureert (alle) samenlevingen, op uiteenlopende wijze
& mbt diverse dimensies en niveaus:
- Persoonlijke identiteit
- Gedrag en sociale interactie
- Maatschappelijke structuren en instellingen
- Symbolische en normatieve betekenissen die worden gegeven aan de begrippen en concepten

Gender als machtsstructuur

- Verschillende appreciaties van mannelijkheid/vrouwelijkheid  connotaties van superioriteit/
inferioriteit
- Verdeling van middelen, sociale posities, op basis van gender

Vrouwen- en genderstudies als academische discipline

- Ontstaan uit feminisme, vrouwenbeweging
- VS, jaren ’70 – women’s studies
- Kennis = noodzakelijk voor emancipatie: intense link met de vrouwenbeweging & 2 de golf feminisme
- Democratisering  intrede van vrouwen in hoger academisch onderwijs, maar onzichtbaar in curricula
- Wetenschap is politiek:
 Wetenschap is niet objectief en neutraal, maar centraliseert bepaalde gezichtspunten en reflecteert
 bepaalde machtsverhoudingen
 Androcentrische bias in bestaande kennis deconstrueren
 Ongelijkheid bestrijden en maatschappelijke positie veranderen op basis van onderzoek naar
ervaringen van vrouwen

Androcentrische kennis
- Wetenschappelijke kennis = door, over en voor vrouwen
 - Eén perspectief (mannelijk, wit, hoogopgeleid,…) als standaard/neutraal/universaliseerbaar
- Wetenschap als ondersteuning voor uitsluiting van vrouwen in onderwijs, beroepsleven,
wetenschappelijk onderzoek …
- Afwezigheid en onzichtbaarheid van vrouwelijke auteurs, thema’s enz. in de canons van de literatuur,
geschiedschrijving, filosofie, wetenschappen …
- Algemeenheidsmythen: mannelijke standaarden als algemeen geldend
- Seksistische beeldvorming: vrouwen als afwijkend, minder, inferieur
 In vraag stellen van vrouwenperspectieven

Vrouwenstudies
- Onderzoek door, over en voor vrouwen
- Vrouwen zichtbaar maken en integreren in diverse disciplines en onderzoek
 Ervaringen en perspectieven van vrouwen als centraal uitgangspunt
 Emancipatorische kennis: ongelijkheid en machtsverschillen aankaarten en analyseren – streven
naar gelijkheid en inclusie
- Nieuwe thema’s en domeinen: vb. huishoudelijke arbeid, seksueel en huiselijk geweld, zorgarbeid,
loonkloof, seksualiteit,…
- Nieuwe methodologische perspectieven: gesitueerdheid, relationaliteit, belichaming  veel (maar
geen exclusief) gebruik van kwalitatief onderzoek,
- diepteinterviews, biografisch onderzoek …
- Nieuwe verklaringen, perspectieven, theorieën
- Interdisciplinariteit: noodzakelijk om samenhang te begrijpen tussen diverse domeinen

1.1.2 Genderstudies
1. Vrouwenstudies (’70): oorsprong in feministische beweging  mensen begonnen zich vragen te stellen
2. Jaren ’80: studie van ‘men & masculinities’  ‘critical masculinity studies’
3. Genderstudies (’90): focus op gender en diversiteit  verwevenheid met seksualiteit, klasse etniciteit,
leeftijd, religie, ‘ability’,…

Genderstudies: uitgangspunten
- Sociaal constructivisme:
 Geen ontkenning van biologie maar biologie als ‘kader’ en niet als allesbepalend
 Geen biologische ‘essentie’ van mannelijkheid/vrouwelijkheid maar belang van socialisatie en
veranderlijkheid
 Gender verschilt doorheen de tijd, volgens cultuur, context
- Genderdichotomie (m/v) = niet neutraal, maar machtshiërarchie: “gender matters because it denotes a
- hierarchy” (Marchbank, p. 11)
- Vanaf jaren ’80-’90:
 Aandacht voor interactie van gender met andere verschillen (klasse, ‘race’/etniciteit, seksualiteit,
leeftijd, … ) en verwevenheid van seksisme, racisme, homofobie, ‘ageïsm, enz.
 Aandacht voor de contextualiteit en variabiliteit van gender
 Masculinity studies: studie van (hegemonische) mannelijkheid/mannelijkheden
- Einde 20ste eeuw  invloed postmodernisme/poststructuralisme: discours – kennisconstructie - agency
 ‘Doing gender’  gender is wat e doen  PERFORMATIEF
 In vraag stellen van binaire opdeling m/v en van concept ”sekse” zelf (cf. Judith Butler)
 Voorbij M/V - transgender, cross-dressing, intersex, androgyn, queer, non-binair gender …

Genderstudies vandaag
- Voornamelijk humane en sociale wetenschappen
- Diverse thema’s, disciplines:
 Gelijke kansenbeleid
 Sekse/gender/transgender
 Geschiedenis van de vrouw
  Wetenschapsfilosofie, ethiek
 Discours & taal
 Gendergerelateerd geweld
 Media en representatie
 Mensenrechten, vrouwenrechten, ontwikkeling
 Mannelijkheid
 Politieke representatie
 Arbeidsmarkt (gendersegregatie, glazen plafond, …)
 Wetenschapsbeoefening en universiteit
 Lichamelijkheid en seksualiteit
 Criminaliteit
 Gezondheid(szorg)
 Migratie, diversiteit, multiculturaliteit
 Urban studies & sociale geografie

Genderstudies onder vuur

Anti-gender campagnes:
- ‘ideologisch’ en ‘niet-wetenschappelijk’
- ‘linkse propaganda’
- ‘negeren van biologie’
- Pleidooi voor binaire seksemodellen en/of ‘traditionele’ familiewaarden, ‘objectiviteit’, of ‘neutraliteit’

Vrouwen- en genderstudies in België

Academische institutionalisering veel later & veel moeilijker dan in buurlanden:
- Nederland: snelle & sterke integratie in universiteiten via tweesporenbeleid (integratie & autonomie)
- België: vrouwenstudies = aanvankelijk initiatief van individuele, vooral vrouwelijke profs

Vlaanderen:
- 1994-2007: GAS (VAO) Vrouwenstudies UIA: interuniversitair initiatief UIA, RUG, VUB, KUL
- 1998: keuzevak Vrouwenstudies VUB, sinds 1999 ook cursussen aan KUL, RUG…
- NL-talige Interuniversitaire Master Gender en Diversiteit gestart academiejaar 2014-2015
- FR-talige Master de spécialisation en études de genre sinds 2017-2018

Onderzoek
Onderwijs gegroeid vanuit onderzoek:
- 1987: VUB: Centrum voor Vrouwenstudies (CVRS)
- 1989: KUL: Vrouw-man-universiteit
- 1991: RUG: Centrum voor Genderstudies
- 1987-1994: NFWO- Contactgroep
- 1990-1994: UA: Steunpunt Women's Studies
Buiten uniefs: ROSA (1978), AMAZONE (1995), SOPHIA – netwerk vrouwenstudies

Brussel & Wallonië:

Ontwikkeling buiten universiteiten, sterkere vervlechting met vrouwenbeweging, vb. Université des femmes (1979)
Sinds 2017-2018: Master de Spécialisation en Etudes de Genre

Meer informatie
- Rosa, documentatiecentrum gelijke kansen m/v, feminisme en gender
http://www.rosadoc.be/
- Sophia – Belgisch netwerk vrouwenstudies: http://www.sophia.be
- Archiefcentrum voor Vrouwengeschiedenis: http://www.avgcarhif.be/
- Rhea, Expertisecentrum Gender, Diversiteit en Intersectionaliteit:
https://rhea.research.vub.be
- Interuniversitaire Master Gender en Diversiteit:
http://www.mastergenderendiversiteit.be
1.2 Sleutelconcepten
1.2.1 Feminisme
Ontstaan?
- Oorsprong begrip féminisme – féministe: ca. 1882, FR, Hubertine Auclert (foto)
- Strijd voor vrouwenstemrecht: “féminisme vs masculinisme”
- Ca. 1900 in gebruik in West-Europa, VS, Latijns- Amerika, later in 20 ste eeuw ook in niet-
Westerse talen (Arabisch, Japans)
- Voordien geen feministen/feminisme?
 Begrip dateert van 19de eeuw, maar ideeëngoed is ouder
 Later: negatieve connotatie, evolutie

Meer dan streven naar gelijke rechten

- Modern feminisme als streven naar gelijke rechten: ideeëngoed (paradoxale) basis in (kritiek van de)
Verlichting, beweging vanaf midden 19de eeuw maar andere funderingen mogelijk
- Geen éénduidige betekenis, diverse invullingen, onderhevig aan evoluties
- Hoe definiëren?
 “Het streven naar gelijke rechten voor vrouwen en mannen” (Van Dale on-line woordenboek)
 “Feminism or the feminist movement, is characterized by the fight for equal rights and/or activities
aimed at ending male domination and privileging, a struggle for which arguments of women’s and
men’s ‘equality’ as human beings, or of women’s ‘difference’ could be used.”(Annemieke van Drenth
& Francisca de Haan, The Rise of Caring Power. Elisabeth Fry and Josephine Butler in Britain and the
Netherlands, Amsterdam: Amsterdam UP, 1999)
 “Feminism is a movement to end sexism, sexist exploitation and oppression.” (bell hooks, from
Feminist Theory: From Margin to Center & Feminism is for everybody)
 “Míjn definitie van een feminist is een man of vrouw die zegt: ‘Ja, gender zoals het vandaag de dag
functioneert is een probleem en wij moeten dat oplossen, wij moeten dat corrigeren.’ (Chimamande
Ngozi Adichie, We should all be feminists)

Betekenis?
Karen Offen, ‘Thinking about feminism in European history’:
- Zowel theorie als beweging
- Gender als centrale analytische focus: betekenissen gehecht aan lichamelijke (reproductieve)
verschillen
- Belang van machtsverschillen: problematiseren van ongelijkheid en ondergeschiktheid
- Pro-vrouw maar niet anti-man: niet man versus vrouw; er zijn zowel vrouwelijke en mannelijk
feministen als vrouwelijke en mannelijke anti-feministen
- Samenhang en interactie met liberalisme, nationalisme, marxisme/socialisme, anarchisme…
“Feminism is the name given to a comprehensive critical response to the deliberate and systematic subordination of women as a
group within a given cultural setting” (Karen Offen, p. 20)

“The concept of feminism (viewed historically and comparatively) can be said to encompass both a system of ideas and a movement
for sociopolitical change based on a refusal of male privilege and women’s subordination in any given society.”

Waarom?
Aanleidingen voor 1e golf-feminisme: Positie van de vrouw in de 19de- 20 ste eeuw
 streven naar gelijke rechten
- Geen politieke rechten
- Huwelijk als slavernij:
 Wettelijke verplichting tot gehoorzaamheid aan echtgenoot
 Geen zeggenschap over eigen eigendommen of eigen lichaam
 Juridische handelingsonbekwaamheid
 Geen ouderlijke macht
 Dubbele seksuele moraal
 - Prostitutie
- Onderwijs
 Gebrekkig: gericht op opvoeden van onderdanige echtgenotes
 Geen toegang tot universiteiten
- Arbeidsmarkt
 Mannelijk kostwinnersmodel
 Lagere vrouwenlonen
 Geen toegang tot vrije beroepen

Van alle tijden?

- Feminisme als beweging: dikwijls omschreven met metafoor van ‘golven’
 1ste golf = eind 19de-begin 20ste eeuw – strijd voor politieke en sociale rechten (stemrecht,
arbeid, reproductieve rechten…)
 2de golf = jaren 1970-1980 – strijd voor seksuele en reproductieve rechten (abortus, anticonceptie,
(seksueel) geweld, pornografie/prostitutie…)
 3de golf = jaren 1990-2000 – keuzevrijheid, diversiteit, ‘girl power’…
 4e golf? Repolitisering, Women’s Marches, #metoo…
- ‘Golven’-metafoor geeft zowel continuïteit als discontinuïteit weer
 Idee van opeenvolgende golven  continuïteit, 1 feministische beweging die komt en gaat
 Maar ook onderbreking door breuk met het voorgaande, evolutie in ideeën  nieuwe golven met
nieuwe accenten, thema’s, strategieën…
- Beperkingen:
 Onzichtbaarheid van realisaties, bewegingen, sleutelfiguren… die buiten de gekende ‘golven’
opereerden
 Lokaal en eurocentrisch perspectief: niet toepasbaar op alle landen en contexten

Van alle plaatsen

- Feminisme: gecontesteerd begrip in niet-Westerse landen – geassocieerd met (neo)kolonisatie,
racisme, onderdrukking
- Niet-Westerse feministes:
 Soms voorkeur aan andere concepten, bvb. Alice Walker: womanism
 Maar: verzet tegen mannelijke dominantie overal waar te nemen
 Dikwijls verweven met verzet tegen racisme en (neo)kolonisatie
Bvb. tekst Dosekun: feminisme als variëteit van strategieën gebruikt door vrouwen om onderdrukking te weerstaan = ook
authentiek Afrikaans

Thema’s in feministisch onderzoek

“Noticing gender” (Connell): verband tussen genderverschillen en ongelijkheid op diverse terreinen:
- Politiek
- Onderwijs
- Recht
- Arbeidsmarkt
- Gezin en seksualiteit
- Kennis – wetenschap
- Cultuur – religie
- (Symbolische) representatie – taal – media ...
- Aandacht voor veranderende contexten (bijv. globalisering, technologische ontwikkelingen ), nieuwe
thema’s (bijv. migratie, multiculturalisme, ecologie...) perspectieven (postkoloniale theorie,
- intersectionaliteit)

‘To notice the existence of the gender order is easy; to understand it is not.’ (Connell, p. 5)
Hoe de ‘genderorde’ verklaren?
“These arrangements are so familiar that they can seem part of the order of nature. The belief that gender distinction is 'natural'
makes it scandalous when people don't follow the pattern - for instance, when people of the same gender fall in love with each other.
So homosexuality is frequently declared 'unnatural’ and bad. But if having sex with a fellow woman or a fellow-man is unnatural, why
have a law against it? We don't provide penalties for violating the third law of thermodynamics. Anti-gay ordinances in United States'
cities, police harassment of gay men in Senegal, the criminalization of women's adultery in Islamic Sharia law, the imprisonment of
transsexual women for violating public order - such things only make sense because these matters are not fixed by nature. These
events are part of an enormous social effort to channel people's behaviour.” (Connell, p. 5)

1.2.2 Het onderscheid sekse/gender

Sekse vs gender
Ann Oakley, Seks, gender & society (1972):
'Sex' is a word that refers to the biological differences between male and female: the
visible difference in genitalia, the related difference in procreative function. 'Gender'
however is a matter of culture: it refers to the social classification into 'masculine' and
'feminine'. (...) That people are male or female can usually be judged by referring to
the biological evidence. That they are masculine or feminine cannot be judged in the
same way: the criteria are cultural, differing with time and place. (…) The constancy of
sex must be admitted, but so also must the variability of gender.

- Sekse = biologisch verschil

- Gender = sociale culturele betekenissen - verwachtingen –
rolpatronen – basiselement van sociale verhoudingen = is
gevormd, aangeleerd – sociale constructie
- Biologisch verschil is op zichzelf niet betekenisvol en determinerend, maar krijgt pas betekenis in
maatschappelijke context

Gender als sociale constructie

- Voorlopers in ‘sex role theory’: studie van verschillende rollen, eigenschappen, karakteristieken van
mannen en vrouwen
 Op basis van biologische aanleg vervullen mannen/vrouwen bepaalde ‘rollen’, wijken hiervan af
(‘deviancy’) of worden geconfronteerd met conflicten tgv botsende rollen en verwachtingen (bvb.
werkende moeders)
 Rollen gezien als ‘functioneel’ in sociale systemen Bvb. Talcott Parsons’ functionalisme: mannen hebben
‘instrumentele’ rol (voorzien inkomen voor het gezin) en vrouwen een ‘expressieve’ rol (verzorgend en ondersteunend)
 Nature/nurture-debat: gevolg van biologische verschillen of opgelegd door cultuur?
-Social learning theory
 Gezinssociologie: onderzoek naar rolpatronen door Mirra Komarovsky (1905-1999)
 Antropologie: Margaret Mead – Male and Female (1949) - culturele verschillen in functies,
posities, macht tussen vrouwen en mannen
 Medische context: Robert Stoller (psychiater) Sex and Gender: on the Development of Masculinity
and Feminity (1968): verschil tussen geslacht en genderidentiteit (transseksualiteit)
 Biology’ is geen ‘destiny,: bestaan van sociale en culturele verschillen
 Geslacht niet bepalend voor genderidentiteit/genderrol

Kritiek op ‘sex role theorists’

- Categorisering obv biologische sekse niet in vraag gesteld: er bestaat zoiets als ‘man’ en ‘vrouw’
waaraan bepaalde rollen worden gehecht
- Mogelijkheid tot verandering?
 Verandering vooral gezien als kwestie van individuele keuze
 Geen oog voor gender als sociale/institutionele structuur
- Weinig aandacht voor machtsverschillen
- Geen verklaring voor hoe deze ‘scripts’ tot stand komen
- Holebiseksualiteit enkel begrepen in termen van afwjking van de normatieve heteroseksuele sekserol
- Nood aan: analyse van materiële machtsstructuren
 Bijvoorbeeld: Problematiek van werk/gezinsbalans
- ‘Sex role theory’: rollen kunnen veranderen
 Vrouwen kunnen ‘mannelijke’ rol aannemen en gaan werken
 Mannen kunnen ‘vrouwelijke’ rol aannemen en meer huishoudelijk werk doen
- Maar structuur van de arbeidsmarkt is ook gegenderd:
 Afgestemd op tweeverdieners met huishoudhulp
 ‘mannelijke’ bedrijfsculturen (competitief, individualistisch…)
 Individuele keuzes beïnvloed door bredere structuur

GENDER = MACHT
- Gender is hiërarchisch ordeningsprincipe: leidt tot asymmetrische machtsverhoudingen
- Cf. Simone de Beauvoir, Le deuxième sexe (1949) - On ne naît pas femme, on le devient’
 ‘vrouw-zijn’ is niet natuurlijk, maar een proces, een ‘worden’, aangeleerd
 Vrouw is 'eeuwige Andere' omdat vrouwen het aanleren (socialisatie) en interioriseren
(psychologisering) vrouw (= de ander, afwijkende, mindere) te zijn
- Genderongelijkheid = sociale ongelijkheid = sociologische verklaring, geen biologische
- Verschillende ideologische benaderingen ==> ongelijkheid op verschillende manieren verklaard:
 Door het ontzeggen van gelijke rechten (liberaal feminisme)
 Door ongelijke verdeling van materiële, financiële, economische middelen (marxistisch &
socialistisch feminisme, materialistisch feminisme)
 Door opvoeding en impact op menselijke psyche – culturele en symbolische betekenisgeving
(differentiefeminisme, psycho-analytisch feminisme)
 Door het cultiveren van (traditionele) ideeën en opvattingen m.b.t. mannelijke/vrouwelijke
(heteronormative) seksualiteit (radicaal femininisme)

Joan Scott (Gender: a useful category of historical analysis, 1986)

- Gender = ‘A constitutive element of relationships based on perceived differences between the sexes’
 Gender als structurerend /ordenend principe= bepalend voor iemands positie en mogelijkheden
in de maatschappij
 “A primary way of signifying relationships of power’: gender is bouwsteen van machtsrelaties
(steeds gerelateerd aan klasse, etniciteit, leeftijd...)

- Bijvoorbeeld: Ongelijke verdeling van huishoudelijk werk is geen rolverdeling obv biologische
geschiktheid of een kwestie van individuele keuzes, maar uiting van een gegenderd systeem waarin aan
mannen en vrouwen andere eigenschappen en posities worden toegekend:
 Ontzeggen van het recht om te werken (liberaal feminisme)
 Exploitatie van vrouwelijke (huishoud)arbeid door mannen (marxistisch feminisme)
 Ontwikkelen van bepaalde karakteristieken/identeiten bij vrouwen (psychoanalytisch feminisme)
 Onderdrukking door (seksueel) geweld en ‘harassment’ (radicaal feminisme)

GENDER = AANGELEERD
- Gender is aangeleerd via socialisatie  ’genderscripten’ worden aangeleerd doorheen verschillende
instituties: opvoeding, media, beleid, dagelijks leven, gewoonten… maken mannen en vrouwen
- Cf. Connell: gender is ‘channeling behaviour’
- ‘doing gender’ (West & Zimmerman, 1987): gender is iets dat we ‘doen’
 Doorheen ons gedrag en interacties construeren we en reproduceren we gender
 Mannelijkheid/vrouwelijkheid lijkt natuurlijk maar is het product van sociale structuren: ‘an
organized social performance’
- Maar: socialisatie is geen passief proces  individuen aanvaarden, verwerpen of (proberen te)
veranderen
GENDER = PERFORMANCE
- Judith Butler (1991): ‘performing gender’
 Er is niet zoiets als een essentiële, vaste genderidentiteit
 Gender = handelen volgens een script; gestileerde herhaling van daden die de dominante norm
herhalen, bevestigen, naturaliseren
 Voorbeeld ‘drag queens’:
 Subvesief: daagt het idee uit dat gender moet overeenkomen met sekse
 Maar ook bewijs dat wat natuurlijk lijkt, het resultaat is van ‘performance’
 Dus: als gender geproduceerd is, veranderlijk is, kunnen we het ook veranderen.
 Maar: gender steeds ‘performed’ binnen bestaand kader van machtsverhoudingen è wil dus niet
zeggen dat we sekse/gender volledig zelf vorm kunnen geven

Sekse: biologisch gegeven of sociale constructie?

- Biologisch onderscheid man/vrouw op basis van:
 Uiterlijke geslachtsorganen
 Gonaden (geslachtsorganen)
 Hormonen
 Chromosomen (XX versus XY)
- Maar geen volledige seksuele dimorfie!
 Interseksualiteit: kinderen geboren met ambiguë genitaliën
 Variatie in chromosomale samenstelling, bvb.
 Klinefelter syndroom (XXY): uiterlijk/anatomisch vrouw, inwendig mannelijke kenmerken
(testikelweefsel, testoteron….)
 syndroom van Turner (XO): volledige of gedeeltelijke afwezigheid van tweede X-chromosoom
 XY chromosome insensitivity: lichaam reageert niet op testosteronproductie en ontwikkelt
‘vrouwelijk’
 Grote variatie in hormoongehaltes tussen individuen
 Mannelijkheid/vrouwelijkheid als uitersten van een continuüm
 Sekse als (medische) constructie: lichamen dikwijls ‘gecorrigeerd’ tot ‘jongen/meisje’

Mensen zijn niet seksueel dimorf  er is een grijze zone waarin mannelijke en vrouwelijke kenmerken
kunnen variëren

Sekse als constructie

Judith Butler (GenderTrouble, 1990): gender creëert sekse

Gender: gedefinieerd als betekenisgeving van sekse  veronderstelt natuurlijkheid/binariteit van gender
- Butler: sekse gaat niet vooraf aan gender  gender creëert sekse  Wij kijken al met bepaalde ogen
naar een lichaam en kunnen niet anders dan dat lichaam op voorhand al gaan categoriseren =
“performativity of gender”
- Gender is het (discursieve/culturele) instrument dat het idee van sekse binariteit creëert en dit
voorstelt als natuurlijk, prediscursief, voorafgaand aan cultuur
- De genaturaliseerde opvatting van gender die we hanteren (ook in feministische theorie) is één die een
bepaalde normativiteit oplegt, die bepaald hoe lichamen eruit moeten zien, hoe ze zich moeten
gedragen, naar welke lichamen we verlangen en die andere lichamen en manieren van zijn uitsluit als
‘vals, onecht, onkenbaar’
“It would make no sense, then, to define gender as the cultural interpretation of sex, if sex itself is a gendered category. Gender
ought not to be conceived merely as the cultural inscription of meaning on a pregiven sex (a juridical conception); gender must also
designate the very apparatus of production whereby the sexes themselves are established. As a result, gender is not to culture as
sex is to nature; gender is also the discursive/cultural means by which “sexed nature” or “a natural sex” is produced and established
as “prediscursive,” prior to culture, a politically neutral surface on which culture acts.” (GT, p. 11)

“Sex, by definition, will be shown to have been gender all along.”

GENDER = COMPLEX & GELAAGD
Joan Scott: gender omvat verschillende dimensies:

1. Symbolische systemen: de betekenissen die we toekennen aan mannelijkheid en vrouwelijkheid –

geordend in dichotomieën (mannelijkheid is wat vrouwelijkheid niet is)
2. Normatieve concepten: normen voor hoe een man of vrouw behoort te zijn
3. Sociale instituties en organisaties: instituties zijn gegenderd omdat ze
- een bepaalde genderidentiteit hebben (bvb. het leger)
- georganiseerd zijn op basis van tweedeling op basis van gender (bvb. het gezin)
- op een verschillende manier ingrijpen in het leven van mannen en vrouwen (bvb. sociale zekerheid)
4. Subjectieve identiteit: zelfidentificatie en identificering door anderen – mate waarin men zich
man/vrouw voelt, zo herkend wordt
 vier lagen die samen opereren
Samengevat
- Gender vs sekse?
 Oakley: sekse (biologische verschillen) ≠ gender (betekenissen gehecht aan biologische verschillen)
 Gender =
 Sociale constructie: bepaalt rollen en normatieve ideeën mbt mannelijkheid/vrouwelijkheid
 Macht  hiërarchisch ordeningsprincipe dat ongelijkheid in stand houdt
 Aangeleerd en geïnstitutionaliseerd  mensen worden gesocialiseerd adhv gender, maar
kunnen ook weerstand bieden
 Wat we doen  “performance” die natuurlijk lijkt
 Complex en gelaagd: werkzaam in verschillende dimensies
- Sekse
 Combinatie van biologische verschillen en socio-culturele betekenisgeving
 Complex: niet te reduceren tot lichamelijke binariteit
 Zelf een effect van gender (“performativity of gender”)

1.2.3 Patriarchaat of sex/gender-systeem

- Patriarchaat = letterlijk “de macht van de vader”
 Socioloog Max Weber: een bestuursvorm waarbij mannen regeren vanuit hun positie als
gezinshoofden (pater familias)
 Controle over vrouwen, maar ook over kinderen en jonge mannen (cf. pastorale nomaden Oude
Testament – Abraham)
- Feminisme: patriarchaat = sociaal systeem dat wordt gekenmerkt door mannelijke dominantie over
vrouwen (en ouderen over jongeren) = machtsverhouding
- Patriarchaat werkt via directe controle en via onpersoonlijke structuren (staat, organisaties, wetten,
normen ….)
- Basis gesitueerd in seksualiteit/reproductie, vroege socialisatie èdaarom‘gebiologiseerd’, oogt
’natuurlijk’
- Patriarchale structuur als verklaring voor verschillende fenomenen van onderdrukking, geweld en
uitbuiting wereldwijd: bijv. huiselijk geweld, heksenvervolging, Chinese voetbinden, suttee
verbrandingen in India, genitale verminking, verkrachting, huisvrouwenbestaan, loonkloof, …

Patriarchaat: van alle tijden?

Kritiek:
- Populair concept in 2de golf-feminisme: universele verklaring voor onderdrukking van vrouwen
- Maar: concept ‘patriarchaat’ is veralgemenend (altijd en overal, negeert sociohistorische verschillen),
reductionistisch (onderdrukking basis in seksualiteit/biologie, geen aandacht voor klasse, etniciteit, …),
dichotomiserend (mannen vs vrouwen)
- Heel veralgemenend
Gayle Rubin, ‘The Traffic in Women. Notes on the Political Economy of Sex’ (1976): belangrijk om
onderscheid te maken tussen:
- Organisatie van een samenleving op basis van sekse/gender = niet noodzakelijk patriarchaal
- Een onderdrukkende manier om een samenleving te organiseren op basis van sekse/gender =
patriarchaal (of matriarchaal)
“(…) it is important – even in the face of a depressing history – to maintain a distinction between the human capacity and necessity
to create a sexual world, and the empirically oppressive ways in which sexual worlds have been organized. “Patriarchy” subsumes
both meanings into the same term.”

Sex/gender system
Iedere samenleving heeft een ‘sex/gender system’ maar dat kan verschillende vormen aannemen:
patriarchaal, matriarchaal, egalitair ... + interageert met andere evoluties
“Sex/gender system (…) is a neutral term that refers to the domain and indicates that oppression is not inevitable in that domain but
is the product of the specific social relations that organize it.” (Gayle Rubin, The Traffic in Women, p. 81)

- Bvb. “capitalist-patriarchy”: sex/gender-system intrinsiek verbonden aan 20ste eeuwse westerse

samenleving, niet te projecteren op andere tijden, samenlevingen…
- Bvb. onderscheid patrilineair (namen en bezittingen wordt doorgegeven via mannen en de
mannelijkheid)/matrilineair (namen en bezittingen worden via vrouwelijke lijn doorgegeven en is er
een grote appreciatie voor vrouwelijkheid en hebben meer vrijheid, vaak komt het in zo’n samenleving
nog steeds voor dat de mannen nog steeds meer economische macht hebben)  andere relaties en
machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen
- Matriarchale samenlevingen? Wel bepaalde groepen waar (meer) gelijkheid is – maar geen totale
dominantie van vrouwen over mannen
- Bvb. Mosuo (China), Minangkabau (Indonesië): gelijkere rolverdeling maar geen dominantie van 1
groep over de andere

H2: Stromingen, grondleggers en thema’s

2.1 Voorlopers
Wanneer begon het ‘feminisme’?

In het Westen: ontstaan van modern feminisme als bredere maatschappelijke beweging vanaf 18 de eeuw
(Verlichting)
- Beperkte impact tot midden 19de eeuw  eerste golf (mid 19de eeuw tot jaren ’20) – ontstaan van
georganiseerde vrouwenbeweging
- Tweede golf: 1960-1970
- Derde golf: vanaf jaren ‘90
- Vandaag: vierde golf?

Over beperking van ‘golvenmetafoor’: zie les 1

2.1.1 Proto-feminisme
Proto-feminisme
- Voorlopers van het (moderne) feminisme: bvb. Christine de Pizan (15de eeuw)
- Kritiek op onderdrukking, pleidooi voor meer vrijheid, gelijkwaardigheid…: van alle tijden?
- Maar (nog) geen georganiseerd activisme

Oudheid, Middeleeuwen, Renaissance,…: diverse ‘sporen’ van vrijgevichten, geleerde en befaamde vrouwen,
maar vaak bespot, vervolgd, gezien al incapabel of als grote uitzonderingen (vandaag de dag worden
vrouwen nog steeds hetzelfde behandeld)

Bvb. Aristoteles: de vrouw als ‘misbaksel’

- Reproductie: mannen produceren zaad dat de ziel bevat, vrouwen voorzien enkel in vorm/materie
 - Vrouwelijke foetus: onvolkomen, niet volledig ontwikkeld  een ‘misbaksel’: fysiek, mentaal en moreel
zwak en gebrekkig
- Niet alle mannen (bvb. slaven) maar alleen mannen zijn ‘ware mensen’
- Basis van dichotomie man/vrouw  zuiver/onzuiver, cultuur/natuur, geest/lichaam…
- Sterke invloed op latere filosofie, wetenschap en religie

Vergeten vrouwen
1. Aspasia van Milete (ca 450 v. Chr.): ‘hetaire’ – geleerde, autonome vrouw, maar ook ‘bedenkelijke
reputatie’
2. Hypathia (355-415 na Chr.): hoofd van filosofische school in Alexandrië – befaamde wiskundige en
astronoom
3. Rabi’a Van Basra (720-801): Eerste islamitische mystica (soefi-traditie)
4. Hildegard von Bingen (1098 -1179): kennis via ‘visioenen’ – talrijke geschriften, ook over het vrouwelijk
lichaam (bv. menstruatie) en seksualiteit (bv. orgasme), stichteres kloosterorde, maar profilering als
nederige spreekbuis van God
5. Christine de Pizan: Livre de la cité des dames (1405)
 Boek « Stad der vrouwen »: toevluchtsoord dat bescherming biedt tegen de vrouwvijandige
aanvallen van schrijvers en filosofen en waar waardige dames (= recht, rede en rechtvaardigheid)
samen een nieuwe maatschappij opbouwen (= actieve rol publieke leven)
 Pleidooi voor onderwijs en gelijkheid  niet alleen kritiek, ook concrete strategieën om situatie te
veranderen = protofeminisme

2.1.2 De Verlichting: gelijkheid van geest?

Zie tekst Lloyd: “The man of reason: chapter three”

Filosofie van Descartes – 17de eeuw:

- Cartesiaans dualisme: geest (ratio) staat los van het lichaam  gelijkheid mogelijk, los van lichamelijke
verschillen
- Cartesiaanse twijfel: methode om heersende opvattingen over mannen en vrouwen kritisch te
benaderen  steeds via rationale weg onderzoeken waarom dingen zijn zoals ze zijn – verandering is
mogelijk (>< door God gegeven orde)

Opportuniteiten:
- Mogelijkheid tot kritisch benaderen en onderzoeken van man/vrouw verhoudingen
- Formele gelijkheid mogelijk obv ‘gelijke geest’: ‘even women might understand something’ (Descartes,
quoted in Lloyd, p.45)

The man of reason…

Maar: “The man of reason is not gender neutral” (Tuana, 1992)
- Redelijke’ eigenschappen zijn ‘mannelijke’ eigenschappen: abstractie, neutraliteit,
- objectiviteit, onthechting…
- Strikte scheiding tussen lichaam (emotie) en geest (rede) ==> ‘emotionaliteit’ en ‘lichamelijkheid’ van
vrouwen verhindert redelijk denken?
- Vrouwelijke plichten en taken gezien als hindernis voor ontwikkeling van intellectuele
- Capaciteiten
 In de praktijk: twijfels aan de vrouwelijke capaciteit tot redelijk denken – blijvende uitsluiting uit (hoger)
onderwijs, politiek, openbare amten…
 Verscherping ipv verdwijning van binaire man/vrouw-tegenstelling

Bvb:
- Elena-Lucrezia Cornara: voor het eerst doctoraat in filosofie aan Universiteit van Padua (1678) maar
mocht niet doceren
- Anna-Maria Van Schurman (1607 – 1678): een van de eerste vrouwelijke universiteitsstudenten, maar
moest colleges volgen vanachter houten schot
Pleiten voor radicale gelijkheid
François Poulain de la Barre, ‘De l’égalité des deux sexes’ (1673)
- Cartesiaanse verdediging van gelijkheid: ‘l’esprit n’a pas de sexe’
- “Les femmes sont aussi nobles, aussi parfaites et aussi capables que les
hommes.”
- Man/vrouw ongelijkheid als gevolg van gebruiken en tradities, niet van natuur –
heersende opvattingen over vrouwen berusten op vooroordelen
- Pleidooi voor gelijk onderwijs en gelijke rechten

Mary Astell (1666 – 1731)

- Geïnspireerd door Descartes’ rationalisme
- Denkende ‘ik’ (rede) aanwezig in elk menselijk wezen
- Pleitte voor opleidingsinstituut voor vrouwen – verbetering rechtspositie van
vrouwen in het huwelijk
- “If God had not intended that women shou’d use their reason, he wou’d not have
given them any, for he does nothing in vain.”

De paradoxale erfenis van het Verlichtingsdenken

Enerzijds: radicale gelijkheidsgedachte
- Rede basis van universele menselijke natuur
- Eénieder van nature vrij en gelijk

Anderzijds: bekrachting van het ‘seksuele verschil’ in strijd voor gelijkheid

- Nood aan erkenning van verschillende posities, ervaringen, eigenschappen… van vrouwen
- Focus op ‘anders-zijn’ van vrouwen om rechten en participatie te verkrijgen
 Dubbelzinnige impact rationalisme en individualisme
 Verlichting - basis voor de ontwikkeling van het moderne feminisme, maar niet begin (of eind) punt

Complementariteit en wetenschap
- Impact complementariteitsdenken:
 Bvb. Rousseau Emile, ou de l’éducation (1762): complementariteit op basis van ‘natuurlijke’
ongelijkheid tussen de seksen  de vrouw ‘geschapen om de man te behagen’, onderworpen,
zwak, beperkt
 Natuurlijk determinisme: natuur bepaalt rol, positie van man/vrouw

“De vrouwelijke rede is er één die op de praktijk gericht is, en heel handige manieren weet te vinden om een
al bekend doel te bereiken, maar die niet in staat is zo’n doel te ontdekken.”

- Vanaf 18de eeuw: toenemende basis voor ongelijkheid in de wetenschap  ‘lichamelijke verschillen’ als
legitimatie voor ongelijkheid/complementariteit
- Vrouwelijke rol: opvoeden burgers, ‘moeders van de republiek/natie’

Mary Wollstonecraft
- “A Vindication of the Rights of Women” (1792): basis van het moderne feminism

- “Rousseau declares that a woman should never, for a moment, feel herself independent,
that she should be governed by fear to exercise her natural cunning, and made a
coquettish slave in order to render her a more alluring object of desire, a sweeter
companion to man, whenever he chooses to relax himself. He carries the arguments,
which he pretends to draw from the indications of nature, still further, and insinuates that
truth and fortitude, the corner stornes of all human virtue, should be cultivated with
certain restrictions, because, with respect to the female character, obedience is the grand
lesson which ought to be impressed with unrelenting rigor. What nonsense!”
- Scherpe kritiek op Rousseau: ‘rede’ als basis voor gelijkheid
- Kritiek op burgerlijk vrouwelijkheidsideaal
 - Nieuwe opvatting van burgerschap voor zowel mannen als vrouwen, op basis van coeducatie, gedeeld
ouderschap, actieve bijdrage van vrouwen aan het publieke leven
- Maar: bespot en gedenigreerd (“a hyena in petticoats”) – pas eeuw later herontdekt

Het verschildenken van Josephine Butler

- Tegenover radicaal gelijkheidsdenken: perspectieven die specifiek vrouwelijke waarden net
valoriseerden
- Bijv. Josephine Butler (Engeland, 1828 - 1906): voortrekster van de strijd voor de afschaffing van
prostitutie
- Vrouwen moeten mannen niet imiteren, zijn in morele zin ‘beter’ dan mannen: minder zelfzuchtig,
meer bekommerd om het welzijn van anderen, minder machtswellustig, meer coöperatief, …
- Net daarom moeten vrouwen gelijke rechten en stemrecht krijgen: zal leiden tot een beter beleid, een
betere samenleving, minder corruptie, meer in functie van algemeen welzijn …
- Kritiek op mannelijke heerschappij & dubbele seksuele moraal
- Maar: evengoed binair en reductionistisch denken (vrouwen als ‘goed’ en deugdzaam – geen oog voor
verschillen tussen vrouwen)

Only paradoxes to offer

- Doorheen geschiedenis vrouwenbeweging: tegenstelling tussen enerzijds, eis voor gelijkheid en
gelijkwaardigheid; en anderzijds, benadrukken van specifiteit van positie en eigenheid van vrouwen
- Historica Joan Scott (n.a.v. analyse van vrouwenbeweging in Franse Revolutie):
“Feminists argued in the same breath for the irrelevance and the relevance of their sex, for the identity of all
individuals and the difference of women. They refused to be women in the terms their society dictated, and at
the same time they spoke in the name of those women. The ambiguities of the republican notion of the individual
(its universal definition and masculine embodiment) were thus carried into and exposed by feminist arguments.
Indeed feminists’ agency consisted exactly in this: they were women who had “only paradoxes to offer”.” (Joan
Scott , Only Paradoxes to Offer, French Feminists and the Rights of Man, 1996, p. 11)
- Paradox gelijkheid/verschil: keert ook terug in latere feministische golven en bewegingen

2.2 Stromingen en thema’s

2.2.1 Liberaal feminisme
- 19de eeuws liberalisme:
 Belang van ‘rede’ als basis voor menselijkheid en gelijkheid
 Waarden van autonomie, keuzevrijheid en zelfvervulling
 Nadruk op het realiseren van individuele rechten
 Rol van de staat: garanderen van burgerlijke rechten (eigendom, stemrecht, vrije meningsuiting)
en/of sociale rechten (gelijke kansen, welzijn)
- Belangrijke thema’s:
 Recht op onderwijs, politieke rechten, gelijke rechten binnen het huwelijk, economische
zelfstandigheid
 Strijd voor stemrecht (US, UK)
- Inspiratie: Verlichting – Amerikaanse revolutie (1766, Declaration of Independence) – Franse Revolutie
(1789, Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen) (– Haïtiaanse Revolutie (1791))

Inspiratie revolutionaire gelijkheid

De Mills: liberaal pleidooi voor gelijkheid
- Harriet Hardy Taylor-Mill, The enfranchisement of women (1851)
 Gelijkheid = gelijke politieke rechten toekennen aan vrouwen
 Moederschap kan gecombineerd worden met politieke rol én werk
“We do not imagine that any American democrat will evade the force of these expressions by the dishonest or
ignorant subterfuge that “men'' in this memorable document (= American Declaration of Independence), does
not stand for human beings, but for one sex only; that “life, liberty, and the pursuit of happiness,'' are
“inalienable rights‘’ of only one moiety of the human species.”
 - John Stuart Mill, The subjection of women (1869)
 Ongelijkheid is het gevolg van onderdrukking: we kunnen niet oordelen of vrouwen al dan niet
minder geschikt zijn dan mannen, omdat ze nooit de kans hebben gekregen zich te ontplooien zoals
mannen
 Pleidooi voor gelijke rechten binnen het huwelijk
“What is now called the nature of women is an eminently artificial thing — the result of forced repression in some directions,
unnatural simulation in others.”

Pleidooi voor:
- Actieve bijdrage van vrouwen aan maatschappelijk leven ten voordele van algemeen belang
- Stemrecht voor vrouwen
- Gelijkheid in huwelijk – mogelijkheid tot scheiding
- Combinatie van werk met moederschap
- Keuzevrijheid van vrouwen en wegnemen van drempels

Maar:
- Geprivilegieerd standpunt: servants’ moesten taken van werkende moeder overnemen (Taylor)èenkel
mogelijk voor rijke vrouwen!
- Hervormend maar niet revolutionair: bvb. geloof dat vrouwen toch voor ‘carrière’ van moederschap
zouden kiezen (Mill) – geen pleidooi voor bijdrage van mannen aan huishouden en opvoeding (Taylor)

De strijd voor stemrecht

- Verschil passief/actief kiesrecht:
 Passief: recht om zich kandidaat te stellen bij verkiezingen
 Actief: recht om te stemmen bij verkiezingen (= stemrecht)
 Verschil lokaal/nationaal…
- Vaticaanstad = enige land zonder stemrecht voor vrouwen
- Eerste Europees land dat volwaardig stemrecht toekende aan vrouwen: Finland (1906)
- Volwaardig stemrecht VS in 1920, in UK 1928
- Equador (1929), Brazilië, Urugay (1932), Turkije (1934)
- Na WOII: Frankrijk en Bulgarije (1944), Hongarije en Italië (1945), Roemenië (1946)
- Na Universele Verklaring Rechten van de Mens (1948): België (1948), Zwitserland (1971), Saoedi-Arabië
(2015), Vaticaanstad (?)

- http://www.gendergeschiedenis.nl/index.php/gendergeschiedenis/dossiers/205-
tijdbalkvrouwenkiesrecht
= Link van tijdbalk

Stemrecht en abolitionisme
- Liberale strijd voor vrijheid van elk individu: verwevenheid met strijd tegen slavernij (abolutionisme) en
voor stemrecht (voor arbeiders, Afro- Amerikanen, vrouwen)
- Spanningen
 Vrouwenstemrecht ondergeschikt aan abolitionistische strijd en stemrecht voor mannen
 1840: World Anti Slavery Convention (Londen): vrouwelijke activisten niet toegelaten om te
spreken
 1848 – Seneca Falls Conventon: vrouwenrechtenconventie
o Unanimiteit tenzij over resolutie 9 – stemrecht voor vrouwen
o Aanvaard na pleidooi van E. Cady Stanton & Frederick Douglass
o Sleutelmoment voor georganiseerde vrouwen naar stemrecht in VS pas toegekend in
1920
 ‘Mainstream-vrouwenbeweging’ versus noden en ervaringen van zwarte vrouwen (cf. speech
Sojourner Truth in 1851: ‘Ain’t I a women’
Filmpje: Meet the Suffragettes: https://www.youtube.com/watch?v=5rvty0tsEts

Na WOII: mensenrechten maar (nog) geen gelijkheid…

- Ontwikkeling vrouwenrechten binnen UN
 UN-Commission on the “Status of Women” (1947)
 Universele Verklaring voor Rechten van de Mens (1948): “a magnificent feminist victory”
 1979: CEDAW (Convention on the Elimination of Discrimination against Women)
 UN Decade for Women (1976-1985)
 UN World Conferences for Women (Mexico City, 1975 – Copenhagen, 1980 – Nairobi, 1985 –
Beijing, 1995)
- Maar hoe implementeren?
 Na de oorlog: wederopbouw en andere prioriteiten  vertraging vrouwenbeweging
 Koude oorlog: liberaal individualisme vs communisme
 Communistische landen: deelname onderwijs, arbeidsmarkt, politiek – maar geen gendergelijkheid
 Westerse landen: ideaal van de perfecte huisvrouw en moeder

Liberaal feminisme in de tweede golf

- Liberaal feminisme
 Recht(en) als cruciaal instrument (gelijkerechten- feminisme)
 Bvb. In de Verenigde Staten: NOW (National Organization of Women) - 1966
 Geïnspireerd door Civil Rights Movement en strijd voor ‘racial equality’
 Antidiscriminatiewetgeving, quota, …
 Gelijke toegang tot onderwijs, sociale zekerheid, gezondheidszorg, gelijk loon …
- Ook in België
 Strijd voor toegang tot onderwijs, stemrecht, werk…
 Gelijk loon voor gelijk werk, cf. staking FN-Herstal
 Aanpassing wetten:
 Bvb. 1976: gehuwde vrouwen mogen zichtrekening openen zonder toestemming echtgenoot
 Vanaf 1985: uitbouw Gelijke Kansen beleid
 1994: invoering quota op kieslijsten
 1998: partnergeweld erkend als misdrijf

Zie http://www.gendergeschiedenis.be/jongens-meisjes/extras/extra07.pdf en tekst Carlier

The happy housewife

Betty Friedan – “The feminine Mystique” (1963)
- Onderzoek naar gevoelens van onbehagen onder Amerikaanse huisvrouwen
- (Ideaal)beeld van vrouwelijkheid: ‘the feminine mystique’ versus: realiteit van vrouwen
 verveling, frustratie, gevoelens van leegte en onvervuldheid, depressive, “frigiditeit”
= “the problem that has no name”
- Pleidooi voor incorporatie van vrouwen in de arbeidsmarkt
“Gradually, without seeing it clearly for quite a while, I came to realize that something is very wrong with the way American women
are trying to live their lives today (…) There was a strange discrepancy between the reality of our lives as women and the image to
which we were trying to conform, the image that I call the feminine mystique. I wondered if other women faced this schizophrenic
split, and what it meant. And so I began to hunt down the origins of the feminine mystique and its effects on women who lived by it,
or grew up under it.”

Kritieken op liberalism
- Rede, autonomie, vrijheid = mannelijke idealen
>< relationaliteit, zorg, emotie, lichamelijkheid
- Te sterke focus op bepaalde geprivilegieerde groep van vrouwen: middenklasse, wit, heteroseksueel,
elitair…
 - Focus op rechten verwaarloost belang van materiële exploitatie en klassentegenstellingen
(marxistische/socialistische feminisme) en rol van patriarchaat, ideologie, seksualiteit (radicaal
feminisme)

2.2.2 Marxistisch/socialistisch feminisme

Onderscheid?
- Marxistisch feminisme: volgen kader uiteengezet door Marx, Engels, Lenin e.a. –
klassisme, en niet seksisme, als belangrijkste vorm van onderdrukking
- Socialistisch feminisme: kritischer t.a.v. communisme – naast klasse, integratie van
sekse, ‘ras’/etniciteit, seksuele oriëntatie en andere markeerders van verschil

Uitgangspunten Marxisme: (boven- en onderbouw)

- Niet rede maar onze productiewijze bepaalt wie we zijn als mens
- Historisch materialisme:
 Productiewijze bepaalt het sociale, politieke en intellectuele leven
 Kapitalisme =
 Gebaseerd op exploitatie van arbeiders door eigenaars van
productiemiddelen
 Leidt tot vervreemding en ‘vals bewustzijn’: onderdrukte
klassen denken dat ze vrije keuzes maken maar worden uitgebuit
 Conflict en klassenstrijd: ‘voorhoede’ van arbeiders zal tot bewustzijn komen en klasseloze,
communistische samenleving stichten

Marxisme en feminisme?
- Economische verhoudingen bepalen de maatschappelijke structuren
 Onderdrukking van vrouwen heeft in de eerste plaats een economische basis
 Werk van vrouwen in private sfeer (huishouden, zorg, opvoeding, koken, schoonmaken…) cruciaal
onderdeel van kapitalistische uitbuiting
 Vrouwen als onderdrukte ‘klasse’, collectief uitgebuit door mannen?
- Vals bewustzijn: zorg, moederschap… voorgesteld als ‘natuurlijk’ en niet gezien als werk
- Gespannen verhouding met (burgerlijk/liberaal) feminisme:
 Feminisme: geassocieerd met burgerlijke waarden  feministische beweging gezien als
‘bourgeois’ en elitair
 Vrouwen verdeeld volgens klasse dus geen collectiviteit: bourgeois-vrouwen ook schuldig aan
uitbuiting van arbeidersklasse
 Vrouwenemancipatie dient gerealiseerd te worden via economische veranderingen  eerst
klassenstrijd: overwinning van arbeiders zal leiden tot gelijkwaardige man/vrouw-relaties

Friedrich Engels: “De oorsprong van het gezin, de private eigendom en de staat” (1884)
- Aard van het gezin en genderverhoudingen veranderen tgv materiële/economische
omstandigheden
- Oorsprong van het gezin:
 Van primitieve staat met ‘promiscuous intercourse’ tot monogamie (vrouw als
bezit van individuele man)
 Van matrilineaire samenlevingen naar patrilineaire samenlevingen
 Overgang naar sedentaire landbouw leidde tot ‘overthrow of mother right’
- Emancipatie van vrouwen door volwaardige deelname aan productie en verminderen
van huishoudelijke belasting

“The overthrow of the mother right was the world historic defeat of the female sex. The man seized the
reins in the house also, the woman was degraded, enthralled, the slave of the man’s lust, a mere instrument
for breeding children.”
“The emancipation of women becomes possible only when women are enabled to take part in production
on a large, social, scale and where domestic duties require their attention only to a minor degree.”

Alexandra Kollontai: feminisme onder het communisme

- Volkscommissaris van sociale zaken onder Lenin (1917-1921)
- Realisaties Kollontai: zeer progressieve familiale wetgeving en vrouwenrechten
 Instellingen en voorzieningen voor zwangerschap en moederschap (crèches,
zorgcentra, onbetaald verlof…)
 Huwelijk en gezin: erkenning buitenechtelijke kinderen, echtscheiding, gelijke
rechten en loon, kiezen van achternaam…
 Collectivisering van huishoudelijke arbeid: publieke keukens, wasserijen,
gemeenschappelijke woningen…
 1920: legalisering (en medicalisering) van abortus
- Maar: sterke weerstand + onmogelijkheid om plannen te realiseren wegens politieke en economische
chaos
 Toenemende kritiek: progressieve wetgeving teruggeschroefd

Een moeilijk huwelijk…

- Russische Revolutie toonaangevend voor internationaal feminisme, meest progressieve
verwezenlijkingen op gebied vrouwenrechten
- Maar gespannen verhouding tussen klassestrijd (socialisme) en vrouwenemancipatie (feminisme):
 Strijd tegen het kapitalisme primeert, mannelijke hegemonie wordt niet in vraag gesteld
 ‘Vrouwenthema’s’ worden van secundair belang
 Stalins totalitarisme: ‘stabiel gezin’ en conservatieve heteronormatieve idealen als hoeksteen
van de Sovjet samenleving
 ‘mannelijk socialisme’ – cf. Westerse arbeidersbeweging, vakbonden … gedomineerd door
mannen en mannelijke eisen (bvb. ‘gezinsloon’, uitsluiting van vrouwen uit ‘gevaarlijke’
beroepen…)

Actuele analyses en thema’s

- Onderdrukking van vrouwen = meer dan klassenstrijd  ook in socialistische en communistische staten
blijvende impact van seksisme en patriarchaat
- Recente socialistisch-feministische analyses: erkenning van interactie tussen klasse en verschillende
vormen van patriarchale onderdrukking (“capitalist patriarchy”)
- Thema’s: valoriseren van zorgarbeid – “gender pay gap” – globalisering en uitbuiting op internationale
schaal – verband tussen migratie, kapitalisme en neoliberalisme…
bvb. “sweatshops” in het Globale Zuiden – “global care chain”
- Blijvende relevantie van materialistische analyses:
“A materialist analysis is as relevant now as it ever was. While accepting that traditional Marxism had little to say about
gender divisions, that one theory cannot explain the whole of human life, the method of analysis Marx left us remains useful.
There are good reasons why materialist perspectives remain necessary to grapple with the complexities of a postcolonial
world, with the intersections of gender, ethnicity and nationality. It seems evident that the material foundations and
consequences of institutionalized racism, the heritage of centuries of slavery, colonialism and imperialism and the continued
international division of labour are at least as important as culturally constituted difference.” (Stevi Jackson, 1999, ”Marxism
and Feminism”)

2.2.3 De Beauvoir: de vrouw als ‘ander’

- Onderdrukking = meer dan materialistische uitbuiting en ongelijke rechten  impact van
filosofisch-existentialistisch perspectief van Simone De Beauvoir (1908 – 1986)
- “Le Deuxième Sexe » – geschreven in 1949, maar standaardreferentie tweede golf (‘70)
“On ne naît pas femme, on le devient. Aucun destin biologique, psychique, économique ne définit la figure que revêt au
sein de la société la femelle humaine: c’est l’ensemble de la civilisation qui élabore ce produit intermédiaire entre le
mâle et le castrat qu’on qualifie de feminin.”
 Baanbrekend boek - belangrijke inspiratie tweede golf feminisme & vrouwen- en
genderstudies
 Sociaal constructivisme: constructie van “de vrouw” als idee, als ideaal versus hoe
‘vrouwelijkheid’ als ervaring geleefd wordt door vrouwen
 Voorloper van concept ‘gender’: culturele opvattingen en ongelijkheid op basis van
betekenisgeving van biologische verschillen

Een existentialistisch perspectief

- cf. Sartre: relaties tussen mensen zijn inherent conflictueus
- Subject versus object: ofwel aanvaarding een object te zijn (onderwerping) ofwel de ander tot object
maken (overheersing)
- De Beauvoir: in man/vrouw-relaties is de man steeds subject, de vrouw object (= vrij pessimistisch
beeld van de man/vrouw relatie)
 Mannen (als subject) maken zich vrij door vrouwen (als object) te onderwerpen
 Vrouwen internalizeren dit perspectief, zien zichzelf als machteloos en zwak
 Maar dit is niet onvermijdelijk – er is geen vaststaande ‘vrouwelijke’ essentie
 Vrouwen moeten hun verantwoordelijkheid nemen en keuzevrijheid opeisen, zelf hun bestaan
vormgeven, weigeren om object/de ander te zijn
 Maar nood aan collectieve actie om de voorwaarden hiertoe te creëren
- Feministisch engagement: cf. 1971 - “Manifeste des 343” – recht op abortus
 1972: SdB op eerste vrouwendag in België

Differentiatiefeminisme: de vrouw als anders/inferieur/onrepresenteerbaar

- Franse differentiefeminisme (vnl. Luce Irigaray, Helene Cixous en Julia Kristeva):
 geïnspireerd door psycho-analyse (Freud & Lacan) en post-modernistische perspectieven (in vraag
stellen van vaststaande identiteiten, analyse van macht doorheen taal en discours)
 Feminisme niet alleen een sociale maar ook een theoretische/symbolische strijd
- Concepten/taal niet neutraal, maar gegenderd: vrouw/vrouwelijk gerepresenteerd als afgeleide van
man/mannelijk
- Patriarchale orde diep verankerd in taal- en denkstructuren

Hélène Cixous
- Literatuurwetenschapper/filosofe (°1937)
- Man/vrouw dyade als basis van Westers denken:
 Vrouw = passief, natuurlijk, donker
 Vrouw als afgeleide van de man: man is zelf/vrouw is ander
 Vrouw steeds de ander van de man of ‘ondenkbaar’: “either the woman is
passive or she doesn’t exist”
- Pleidooi voor vrouwelijk schrijven (‘schrijven in witte inkt’) gekenmerkt door fluïditeit, variëteit,
openheid) geïnspireerd door specifiek vrouwelijke seksualiteit
“Thought has always worked (…) by dual, hierarchized oppositions. Superior/inferior. Myths, legends, books. Philosophical systems.
Where ever an ordening intervenes, a law organizes the thinkable by (dual, irreconcilable; or mitigable, dialectical) oppositions. And
all the couples of oppositions are couples. Does this mean something? Is the fact that logocentrism subjects thought - all the concepts,
the codes, the values – to a two-term system, related to “the” couple man/woman?”

Luce Iragaray
- °1930, geboren in Belgie; filosofie, psychoanalyse (Lacan), linguiste
- Het vrouwelijke is verdrongen in heersende (mannelijke) vertogen (filosofie,
wetenschap, religie):
 Probleem van ‘sameness’: vrouw is steeds spiegelbeeld van man  niet de ‘ander’
maar (gebrekkige) reflectie van de man
 Onmogelijkheid voor vrouwen om zich uit te drukken, te bestaan: vrouw is steeds ‘masculine-
feminine’ – het ware ‘feminine feminine’ heeft (nog) geen plaats
 - Hoe een subjectpositie creëren voor vrouwen?
1. Ontwikkelen van ’vrouwelijke’ taal (‘parler femme’): niet systematiseren, vergelijken, analyseren,
kritiseren – maar open en meervoudig, gevarieerd en ritmisch, vol van mogelijkheden - ‘niet lineair’
maar ‘vloeiend’, ‘meerduidig’
2. Valoriseren van eigen vrouwelijke seksualiteit: singulariteit van mannelijke seksueel orgaan versus
multipliciteit van vrouwelijke seksueel orgaan (“two lips”: de vrouw is noch één, noch twee)
3. Mimetische strategie: mannelijke definities, representaties… overnemen maar ze hervormen
 bvb. de ‘hysterica’: gepathologiseerd gedrag valorizeren als uiting van kracht

2.2.4 Radicaal feminisme

- Vanaf 2de golf (1960 – 1970): radicaal feminisme  niet hervormen, maar volledig omverwerpen van
het systeem  afzetten tegen patriarchisme en ‘té braaf’ feminisme
- “Het persoonlijke is politiek”
 Individuele ervaringen zijn niet ‘toevallig’ maar gevolg van structurele, ‘politieke’ ongelijkheden
 Politiek bepaalt ongelijkheid in de private sfeer (gezin, seksualiteit, opvoeding…)
 Herdefiniëring van het ‘politieke’: “Politics” = “power-structured relationships, arrangements
whereby one group of persons is controlled by another” (Kate Millett)
 Patriarchaat als verklaringsbasis
 Collectieve actie nodig – belang van solidariteit (sisterhood)

Radicaal feminisme: cultureel en libertair

- Niet ijveren voor plaats i/h systeem (reformisme), maar systeem in vraag stellen, verwerpen
(revolutie)
 Aanpassing wetgeving en/of economisch systeem onvoldoende: nood
aan radicale hervorming (revolutie)
 Belang van seksualiteit en (patriarchale) ideologie
 Samenhang tussen verschillende vormen van onderdrukking: politiek,
economisch, seksueel, psychologisch…
- Radicaal-cultureel feminisme: ‘cultureel’ en ‘libertair’  tegengestelde
visies over gender, seksualiteit, reproductie, moederschap
 Valoriseren van vrouwelijke waarden  beter dan mannelijke (cf.
verschilfeminisme)
 Vrouwelijkheid als basis van macht: biologische eigenschappen van vrouwen (moederschap,
zwangerschap,
 gevoel voor emotie…) geven vrouwen macht
 Analyses van (seksueel) geweld als uitingen van patriarchale onderdrukking
 Heteroseksuele relaties als potentieel gewelddadig – lesbianisme als superieure relatievorm
- Radicaal-libertair feminisme
 Afwijzen van biologisch determinisme – androgynie als ideaal
 Kritisch t.o.v. biologische reproductie (bvb. zwangerschap/moederschap als vorm van onderdrukking)
 Problematiseren van heteronormativiteit  belang van seksuele (keuze)vrijheid
 Vrije beleving van seksualiteit, ook zgn. ‘afwijkende’ praktijken (BDSM
 “Sex wars”: compleet tegenovergestelde visie op relatie van vrouwen/vrouwelijkheid ten aanzien van
seksualiteit, pornografie, prostitutie

Abortus en anticonceptie
- Reproductieve rechten: ook al een thema in de eerste golf
- Voorlopers:
 Aletta Jacobs (1854-1929), NL: eerste vrouwelijk arts in Nederland – pleitte voor gebruik van
voorbehoedsmiddelen en voorstander van geboortebeperking
 Margaret Sanger (1879-1966), VS
  Verspreidde informatie over anticonceptie – oprichting “birth control clinics” (later Planned
Parenthood)
 Meerdere malen gearresteerd – ook nu nog gediaboliseerd door anti-abortuslobby
- Intensifiëring van strijd in de tweede golf
- Jaren 1970: reproductieve rechten als mensenrechten  recht van vrouwen om vrij en zelfstandig te
beslissen over seksualiteit, kinderwens, anticonceptie

Strijd voor abortus en anticonceptie in België

- Pil beschikbaar sinds 1961, maar reclame ervoor bij wet verboden
- Abortus:
 in de praktijk enkel toegankelijk voor rijke vrouwen
 clandestiene hulpverlening, aanhoudingen en vervolging
- 1973: arrestatie dokter Peers
 Gaf openlijk toe dat hij abortussen uitvoerde
 Betogingen en mobilisatie van progressief en feministisch België
 Liberalisering anticonceptiva
- Abortus zowel splijtzwam (christelijke vrouwenbeweging) als bindmiddel
(radicale, socialistische en liberale feministen)
 https://www.youtube.com/watch?v=tCJ5P89JclE (filmpje anticonceptie in België)

- Abortuswetten als uiting van patriarchale dominantie & moederschapsideologie

 Anti-abortus: dikwijls gekoppeld aan conservatieve, paternalistische en
(fundamentalistisch-)religieuze agenda
 ‘pro life’ versus ‘pro choice’?
 Leven van foetus versus leven van de vrouw?
 ‘keuze’ van vrouwen: zelden vrijblijvende, onverantwoorde keuze maar resultaat van
complexe morele besluitvorming
 Cf. Sanger, Simone De Beauvoir: vrijheid = seksuele en reproductieve vrijheid

- 1990: wet Lallemand-Michielsen

 Heftige politieke strijd – ‘koningskwestie’ (Boudewijn tijdelijk afgezet, wet ondertekend door
regering)
 Abortus tot 14 weken toegelaten onder strikte voorwaarden (noodsituatie – vaste wil – maar nog
steeds in strafwet)

De ‘sex wars’: pornografie en prostitutie

- De ‘sex wars’ - jaren ’80, VS: tegenstelling tussen ‘radicale’ en ‘libertaire’ feministen over pornografie
en prostitutie
- Context - tweede feministische golf:
 Enerzijds seksuele bevrijding, opeisen van vrouwelijke lustbeleving, toegang tot anticonceptie,
lesbische seksualiteit
 Anderzijds seksueel geweld op de agenda: verkrachting (cf. Susan Brownmiller), seksueel misbruik,
intimidatie, seksuele objectivering van vrouwen …
- Bvb. Andrea Dworkin “Men possessing women”: aanklagen van geweld en seksuele
objectivering van vrouwen (1981)
- Pornografie = androcentrisch = gericht op mannelijke lustbeleving
- Stereotiepe beeldvorming: mannen worden voorgesteld als seksueel dominant en
agressief, vrouwen als passieve en onderdanige lustobjecten
- Pornografie = patriarchale propaganda over de geschikte rol van vrouwen als huisslaaf,
verzorger, speelgoed, object …
 Commercialisering van het vrouwelijk lichaam
 Dehumaniserend – vernietiging van de persoonlijkheid
  Zet aan tot geweld en vernedering
 Bekrachtigt minderwaardigheid en tweederangsstatus in de samenleving

Botsende visies:
- Radicaal-cultureel feministen (bvb. Andrea Dworkin, Catherine MacKinnon, Susan Brownmiller…)
 Pornografie en prostitutie als vormen van geweld tegen vrouwen: uitingen van patriarchale
dominantie – vernederend en gewelddadig
 ‘vrije’ keuze is illusoir
- Radicaal-libertaire feministen (bvb. Gayle Rubin, Pat Califia…)
 Belang van individuele keuzevrijheid en toestemming
 Pleidooi voor acceptatie van zgn. ‘deviante’ vormen van seksualiteitsbeleving (holebiseksualiteit,
BDSM…)

Vrouwen, zorg en moederschap

Libertair feminisme: kritische visies op moederschap
Ann Oakley – “ Becoming a mother” (1974):
- Biologisch moederschap is een mythe gebaseerd op het drievoudige geloof dat: “all
women need to be mothers, all mothers need their children, all children need their mothers”
- Ideaal van moederschap als ultieme lotsbestemming is gevolg van socialisatie (wordt
meisjes ingelepeld)
- ‘Mothering’ is aangeleerd – nemen we over van anderen (= sociale praktijk, geen
instinct)
- Biologische moeder niet per se de beste, onvervangbare en enige verzorger is
- Sociale ‘moeders’ zijn even goed in staat om te zorgen, kunnen ook vaders zijn
- One-on-one opvoeding niet noodzakelijk beter dan zorg in collectieve voorzieningen

Moederschap als onderdrukkend instituut…

Elizabeth Badinter: stelde moederschap in vraag en ging hiervoor naar het verleden kijken
- L'Amour en plus: histoire de l'amour maternel (1981)
 Moederschap is historisch, sociaal en cultureel variabel
 cf. vondelingen, uitbesteding door hogere klassen aan ‘minnen’, werkende
vrouwen uit de arbeidersklasse geen tijd voor ‘moederen’ …
 Ideologie van het moederinstinct = specifiek cultureel en religieus ideaal
(gebaseerd op situatie van witte middenklasse, niet veralgemeenbaar doorheen
tijd en plaats)
- “Le conflict: La femme et la mère”: kritiek op nieuwe reactionaire moedermoraal
 Naturalisme: alles moet zo ‘natuurlijk’ of ‘bio’ mogelijk: anticonceptie, zwangerschap, bevallen,
borstvoeding, hechting, babyvoeding,verzorging …
 Kind staat centraal, wensen/ambities van vrouwen staan op de achtergrond – moederschap
voltijdse bezigheid
 Vrouwen hebben zich bevrijd van de mannelijke heerschappij, maar zijn – in naam van de natuur –
slaaf geworden van het kind

Of moederschap als kracht?

Cultureel feminisme: valoriseren van moederschap

Adrienne Rich – “Of woman born” (1976)

- Ieder mens wordt uit een vrouw geboren – is niet negatief, maar juist positief
 kracht van het vrouwelijk lichaam
- Moederlijke macht herwaarderen = erkenning en respect voor anders-zijn
- Maar wel kritiek op moederschap als instituut en idee van “de goede moeder”
“good mothers are not supposed to have any personal friends or plans unrelated to those of their families.
They are supposed to be on the job twenty-four hours a day and love every minute of it”

 Maar bevrijding van ‘motherhood’ (als onderdrukkende institutie) hoeft geen afstand te betekenen van
‘mothering’ als praktijk en positieve waarde

Verschil en identity politics: ‘ras’, gender, klasse, seksualiteit

- Streven naar eenheid of acceptatie van verschil?
- Idee van “universal sisterhood”: verhult machtsverhoudingen en ongelijkheden binnen categorie van
vrouwen/feministische beweging
- Vanaf jaren ‘70: ‘identity politics’ èorganisatie en activisme op basis van (gemarginaliseerde)
identiteitskenmerken
 Bvb. zwarte burgerrechtenbeweging, gay/lesbian-bewegingen, patiëntenrechten, Disabled People’s Movement…
 Ook binnen feministische beweging: kritiek op normativiteit en dominantie van één perspectief
(witte heteroseksuele middenklassevrouwen)

2.2.5 Lesbisch feminisme

= lesbische vrouwen gingen binnen de feministische strijd ook een eigen strijd te voeren voor erkenning

- Van uitsluiting naar inclusie

 Bvb. “the lavendar menace”: lesbische vrouwen aanvankelijk ‘doodgezwegen’ binnen Amerikaanse National
Organization for Women – gezien als bedreiging voor geloofwaardigheid feministische beweging
 1970: Statement “The woman-identified woman” voorgelezen op congres als protest tegen
uitsluiting
 Vanaf jaren ‘80: meer ruimte voor andere seksuele identiteiten, etnische verschillen, disability…
binnen NOW
- Analyse van heteroseksualiteit als instituut en opgelegde norm
 Adrienne Rich - ‘Compulsory heterosexuality and lesbian existence’ (1980)
 Heteroseksualiteit geen ‘natuurlijk’ gegeven, maar opgelegd sociaal regime (cf.
psychoanalyse: moeder/primaire verzorger eerste liefdesobject)
 Nood aan erkenning van lesbianisme als (natuurlijke) seksuele voorkeur (“lesbian existence”)
+ belang van solidariteit en vriendschap tussen vrouwen (“lesbian continuum”)

2.2.6 Black/Chicana feminism

- Onzichtbaarheid en uitsluiting van zwarte, chicana, ‘native american’ vrouwen door :
 Amerikaanse vrouwenbeweging (elitair, racistisch)
 Civil Rights en antiracistische bewegingen (masculien, seksistisch)
 Arbeidersbeweging(wit, masculien)
- Combahee River Collective Statement (1977): Verwevenheid van discriminatiegronden obv ‘ras’,
seksualiteit, klasse – basis intersectionaliteitstheorie
“We also often find it difficult to separate race from class from sex oppression because in our lives they are most often experienced
simultaneously. (…) We are actively committed to struggling against racial, sexual, heterosexual, and class oppression, and see as
our particular task the development of integrated analysis and practice based upon the fact that the major systems of oppression are
interlocking. The synthesis of these oppressions creates the conditions of our lives. As Black women we see Black feminism as the
logical political movement to combat the manifold and simultaneous oppressions that all women of color face.”

2.3 Conclusie
- Feministische beweging: gekenmerkt door ‘golven’ – evoluties – gelijklopend uitgangspunt
(problematisering van ongelijkheid tussen man/vrouw) maar uiteenlopende visies, uitgangspunten,
strategieën
- Verwevenheid met andere ideologische bewegingen: religieus en niet-religieus – liberaal,
marxistisch/socialistisch…
- Spanning gelijkheid/verschil
 - Geleidelijke erkenning van verwevenheid seksisme met andere vormen van ongelijkheid (‘ras’, klasse,
religie, seksualiteit…)

H3: Feminisme en verschil

3.1 Feminisme en verschil
- De vrouw als ‘de ander’ (cf. De Beauvoir, Irigaray, Cixous; in liberal feminisme…) – of de vrouw als
‘onderdrukte klasse (marxistisch/socialistisch feminism) è belangrijk wegens
 Focus op specifieke positie van vrouwen en doorbreken van patriarchale onderdrukking
 Analyse van onderliggende en overkoepelende processen die vrouwen representeren en
positioneren als ‘anders’ en inferieur
- Maar: wie is ‘de vrouw’?
 Judith Butler: (postmoderne) kritiek op veronderstelde sekse-binariteit ==> categorie ‘vrouwen’ is
complexer dan ze lijkt  queer studies
 Wat met ‘de man’?  ’critical masculinity studies’
 Kritiek van vrouwen van kleur/post-koloniaal feminisme: categorie ‘vrouwen’ verwijst enkel naar
witte, geprivilegieerde, heteroseksuele… vrouwen è intersectionaliteit
- Vandaag:
1. Intersectionaliteit
2. (Post-koloniaal feminisme)

3.2 Wat is intersectionaliteit?

“Intersectionality is a way of understanding and analyzing the complexity in the world, in people, and in
human experiences. The events and conditions of social and political life and the self can seldom be
understood as shaped by one factor. They are generally shaped by many factors in diverse and mutually
influencing ways. When it comes to social inequality, people’s lives and the organization of power in a given
society are better understood as being shaped not by a single axis of social division, be it race or gender or
class, but by many axes that work together and influence each other. Intersectionality as an analytic tool
gives people better access to the complexity of the world and of themselves.” (Collins & Bilge,
Intersectionality, p. 2)

Respons op:
- ‘single-axis analyses’: ongelijkheid en discriminatie geproblematiseerd vanuit 1 as van discriminatie (of
‘ras’, of gender, of seksualiteit, of klasse…)
- Onzichtbaarheid van mensen die meerdere discriminatie-kenmerken combineren
- Veralgemenen van perspectief van 1 ‘typisch’ profiel binnen gemarginaliseerde groep als representatief
voor iedereen (bvb. zwart = zwarte man; vrouw = witte vrouw)

Kritische sociale theorie: combinatie van:

- “critical inquiry”: analyse van systemische en institutionele macht en onderdrukking (theorie)
- “praxis”: focus op emancipatorische actie en praktijk – realisatie van sociale rechtvaardigheid

Vertrekkend vanuit ervaringen van gemarginaliseerde groepen en gericht op sociale rechtvaardigheid en

emancipatorische verandering

Toepassingsgebieden: studie van sociale fenomenen en ongelijkheden in variëteit aan disciplines

- Sociaal werk, recht, onderwijs, gezondheid, geweld, seksualiteit, mensenrechten…

Woord ‘intersectionaliteit’ voor het eerst gehanteerd door Kimberlé Crenshaw (1989), maar uitgangspunten
zijn al ouder
“Intersectionality is not simply a method for doing research but is also a tool for empowering people.” (p. 37)

3.2.1 Context en achtergrond

Zie tekst Bilge & Collins « Getting the history straight?
 - Context: sociale bewegingen en protest van jaren 1960 – 1970 (anti-Vietnam-protesten, gay & lesbian
rights movement, Civil Rights Movement, Black Panthers, Red Power movement, Chicano liberation…)
- Vrouwen creëerden feministische bewegingen in en naast deze bewegingen:
 Verwevenheid gender - ‘race’ – seksualiteit – klasse  intersectionele ideeën
 Problemen van onzichtbaarheid en uitsluiting door:
 Amerikaanse vrouwenbeweging (elitair, racistisch)
 Anti-racistische bewegingen (masculien, seksistisch)
 Arbeidersbeweging (wit, masculien)

Bvb. Bell Hooks, “Ain’t I a woman?”: kritiek op wit feminisme

Kritiek op o.m. The Feminine Mystique (Betty Friedan, 1963) – ‘the problem that has no
name’ – vertolkt het perspectief van witte middenklasse huisvrouwen in de VS - verlangen
naar carrière: domineert feministisch vrouwbeeld/agenda
“Friedan’s famous phrase “the problem that has no name” often quoted to describe the confition of
women in this society, actually referred to the plight of a select group of college-educated, middle- and
upper-class, married white women – housewives bored with leisure, with the home, with children, with
buying products, who wanted more out of life. (…) She did not discuss who would be called in to take care of the
children and maintain the home if more women like herself were freed from their house labor and be given equal
access with white men to the professions. She did not speak of the needs of women without men, without children,
without homes. She ignored the existence of all non-white women and poor white women.”

3.3 Voorlopers
“There have always been Black women activists— some known, like Sojourner Truth, Harriet Tubman,
Frances E. W. Harper, Ida B. Wells Barnett, and Mary Church Terrell, and thousands upon thousands unknown
—who have had a shared awareness of how their sexual identity combined with their racial identity to make
their whole life situation and the focus of their political struggles unique. Contemporary Black feminism is the
outgrowth of countless generations of personal sacrifice, militancy, and work by our mothers and sisters.”
(Angela Davis "Reflections on the Black Woman's Role in the Community of Slaves”)

3.3.1 Ain’t I a woman?

Sojourner Truth (1851) Ohio’s Women’s Rights Convention: vrouwen te delicaat om aan politiek te doen?

“The man over there says women need to be helped into carriages, and lifted over
ditches, and to have the best place everywhere. Nobody ever helps me into carriages, or
over mud puddels, or gives me any best place! And ain’t I women? Look at me! Look at
my arm! I have ploughed, and planted, and gathered into barns, and no man could head
me! And ain’t I a woman? I could work as much and eat as much as a man – when I could
get it – and bear the lash as well!! And ain’t I a woman? I have borne thirteen children,
and seen them most all sold off to slavery, and when I cried out with my mother’s grief,
none but Jesus heard me! And ain’t I a woman?”

 Aanklagen van patriarchale opvattingen over vrouwen

 Aandacht vestigen op specifieke positie van zwarte vrouwen, genegeerd in wit feminisme

Interpretatie door Alice Walker:

https://www.youtube.com/watch?v=EsjdLL3MrKk&feature=related

3.3.2 The Combahee River Collective Statement, 1977

- Eerste invloedrijke ‘statement’ en voorloper van intersectionaliteit als theorie
- Combahee River Collective: kleine groep van socialistische zwarte lesbische feministes (jaren 1970)
- Reactie op homofobie binnen koepelorganisatie National Black Feminist Organization (NBFO)
- Verwevenheid van seksisme/racisme/klassisme/homofobie
- Idee van ‘identity politics’:
  Vertrekken vanuit eigen, geleefde, complexe ervaring: “the multilayered texture of black women’s
lives”
 >< essentialistische visie op identiteit: identiteit als complex, gelaagd, veranderlijk, gevormd
binnen sociopolitieke contexten
 Nood aan identificeren en aankaarten van structurele ongelijkheden

Oprichtster Barbara Smith: “Combahee was really so wonderful because it was the first time that I could be
all of who I was in the same place. I didn’t have to leave my feminism outside the door to be accepted, as I
would in a conservative Black political context. I didn’t have to leave my lesbianism outside. I didn’t have to
leave my race outside, as I might in all-whitewomen’s context where they didn’t want to know all that.” (in
Collins & Bilge, p. 68)

“As children we realized that we were different from boys and that we were treated differently. For example,
we were told in the same breath to be quiet both for the sake of being "ladylike" and to make us less
objectionable in the eyes of white people. (…)

We believe that sexual politics under patriarchy is as pervasive in Black women's lives as are the politics of
class and race. We also often find it difficult to separate race from class from sex oppression because in our
lives they are most often experienced simultaneously.

(…) we are actively committed to struggling against racial, sexual, heterosexual, and class oppression, and
see as our particular task the development of integrated analysis and practice based upon the fact that the
major systems of oppression are interlocking. The synthesis of these oppressions creates the conditions of
our lives. As Black women we see Black feminism as the logical political movement to combat the manifold
and simultaneous oppressions that all women of color face.”

3.3.3 Patricia Hill Collins: The Matrix of Domination

- Idee van “interlocking systems of oppressions”: racism/seksisme/klassisme… bestaan niet naast of
tegenover elkaar, maar beïnvloeden en versterken elkaar
 Bvb. Klasse-analyse vereist ook analyse van gender en ‘ras’: zwarte vrouwen (als slaven, huishoudelijk
personeel…) zijn niet zomaar ‘arbeider’ maar hebben specifieke positie in kapitalistische uitbuiting
- Geen binaire oppositie tussen ‘onderdrukker’ en ‘onderdrukte’: afhankelijk van je positionering op basis
van gender, ‘ras’, seksualiteit… kan je zowel onderdrukt als onderdrukker zijn, afhankelijk van context
en situatie
“the significance of seeing race, class and gender as interlocking systems of oppression is that such an approach fosters a
paradigmatic shift of thinking inclusively about other oppressions, such as age, sexual orientation, religion, ethnicity. (…) Placing
African-American women and other excluded groups in the center of analysis opens up possibilities for a both/and conceptual stance,
one in which all groups possess varying amounts of penalty and privilege in one historically created system. In this system, for
example, white women are penalized by their gender, but privileged by their race. Depending on the context, an individual may be an
oppressor, a member of an oppressed group, or simultaneously oppressor and oppressed.”

3.3 Intersectionele onzichtbaarheid en antidiscriminatiebeleid

“Onzichtbaarheid” van mensen met dubbele (of meerdere) gemarginaliseerde identiteitskenmerken in recht,
belangenverenigingen, culturele en politieke representatie…

- Focus op 1 prototypisch identiteitskenmerk (bvb. zwart, vrouw, homoseksueel…)

- Onzichtbaarheid van ‘afwijkingen’ (combinatie van meerdere onderdrukte identiteiten)

Intersectionele onzichtbaarheid = “the failure to recognize people with intersecting identities as members of
their constituent groups” (Purdie-Vaughns & Eibach 2008)

Crenshaw: anti-discriminatiewetten focussen of op ‘ras’ of op gender  geen erkenning van discriminatie op

basis van combinatie van beide

Zie artikel “Demarginalizing the intersection of race and sex” (1989)

Degraffenreid versus General Motors (1976)

 - Tot 1964 (Civil Rights Act): geen zwarte vrouwelijke werknemers  eerst zwarte mannen aangenomen,
later pas zwarte vrouwen
- 1970: recessie – “last in, first out”  zwarte vrouwen als eerste ontslagen
- Klacht: discriminatie op basis van gender én ‘ras’
- Rechter:
 Klacht mag niet gecombineerd worden
 Geen genderdiscriminatie (vrouwen niet gediscrimineerd)
 Geen ‘ras’-discriminatie (zwarten niet gediscrimineerd)
 Klacht verworpen
 probleem van ‘single-axis framework’ maakt specifieke ervaringen (combinatie van racisme en seksisme)
onzichtbaar

Moore vs Hughes Helicopters (1981)

- Aanklager Moore klaagde als zwarte vrouw discriminatie o.b.v. racisme en seksisme aan bij
benoemingen
- Moore niet erkend als vertegenwoordigster van alle vrouwen bij Hughes want “Moore had never
claimed that she was discriminated against as a female, but only as a Black female. This raises serious
doubts as to Moore's ability to adequately represent white female employees.”
 Zwarte vrouwen gezien als zo specifiek dat ze andere groepen (zwarte mannen, witte vrouwen) niet
kunnen vertegenwoordigen
 Seksisme bij zwarte vrouwen niet gezien als (algemeen) ‘seksisme’ terwijl seksisme bij witte vrouwen
veel sneller wordt gezien als (veralgemeenbaar) seksisme
 Dilemma: zwarte vrouwen moeten ofwel hun intersectionaliteit benadrukken (maar kunnen dan geen
andere groepen meer vertegenwoordigen) of één aspect van hun identiteit centraliseren (maar riskeren
dan onzichtbaar te worden)

3.3.1 Intersectionaliteit als kruispunt

“Consider an analogy to traffic in an intersection, coming and going in all four directions. Discrimination, like
traffic through an intersection, may flow in one direction, and it may flow in another. If an accident happens
in an intersection, it can be caused by cars traveling from any number of directions and, sometimes, from all
of them. Similarly, if a Black woman is harmed because she is in an intersection, her injury could result from
sex discrimination or race discrimination. . . . But it is not always easy to reconstruct an accident: Sometimes
the skid marks and the injuries simply indicate that they occurred simultaneously, frustrating efforts to
determine which driver caused the harm.” (Crenshaw, Demarginalizing the Intersection of Race and Sex”,
1989)

 Zwarte vrouwen ervaren soms gelijkaardige, soms heel verschillende vormen van discriminatie: moeilijk
te identificeren wàt nu juist de oorzaak is
 Énkel racisme of énkel seksisme aanpakken is niet voldoende
 Spreken vanuit één dominant/prototypisch perspectief sluit zwarte vrouwen uit

Conclusie intersectionele onzichtbaarheid en antidiscriminatiebeleid:

Impact van androcentrisme, etnocentrisme en heterocentrisme:
- “etnische minderheid” = ‘zwarte/gekleurde’ heteroseksuele man
- “seksuele minderheid” = witte homoseksuele man
- “vrouw” = witte heteroseksuele vrouw

Onzichtbaarheid van:
- ‘zwarte’ (lesbische) vrouw bij etnische minderheden
- ‘zwarte’ man en lesbische vrouw bij seksuele minderheden
- ‘gekleurde’/lesbische vrouw in vrouwenbeweging
- …

Voordelen: ‘ontsnappen’ aan discriminerende praktijken die prototypische groepsleden treffen

 - Bvb. homo’s meer dan lesbiennes doelwit van homofoob geweld
- Bvb. jonge vrouwen uit etnische minderheid minder doelwit van identiteitscontroles dan jonge mannen uit etnische minderheid

Nadelen:
- Marginalisering van ervaring en stemmen van ‘afwijkende’ groepsleden
- Moeilijker om leiderschap en invloed uit te oefenen binnen hun groepen
- Culturele onzichtbaarheid  ervaringen van dominante groep als cultureel model
- bvb. ‘uit de kast komen’ als standaardmodel:
 Maar is ervaring van witte hoogopgeleide holebi’s
 Moeilijker toepasbaar voor holebi’s met meerdere onderdrukte identiteitskenmerken
 Abnormaliseert ervaringen van holebi’s uit etnische minderheden
 Belangenvertegenwoordiging op basis van prototypisch identiteitskenmerk

3.4 Intersectionaliteit: uitgangspunten

3.4.1 Complexe systemen van privilegiëring en onderdrukking
Er zijn niet alleen verschillen en machtsongelijkheiden tussen groepen maar ook binnen groepen

Toepassing op twee niveaus:

1. Op maatschappelijk niveau: systemen van onderdrukking (racisme, seksisme, klassisme, validisme…)
opereren niet apart, maar gelijktijdig en versterken elkaar
2. Op individueel niveau: je ervaringen als man/vrouw/x zijn gelijktig gevormd met je ervaringen als lid van
etnische minderheid/meerderheid, als LGBTQI, als oudere/jongere, als christen/moslim/jood/atheïst, als
gezond/met een beperking…

Verschillende posities op deze assen creëren afwisselend privileges of achterstelling

- Je kan geprivilegieerd zijn op basis van 1 kenmerk, maar achtergesteld op basis
van andere
- Bvb. witte heteroseksuele man met een beperking – zwarte hoogopgeleide
lesbische vrouw

14 assen of meer/minder?
- Elke identiteitscategorie die basis wordt van onderdrukking, kan relevant zijn
(bvb. in India: kaste)
- Afhankelijk van de lokale plaats/tijd: relevantie van andere aspecten

3.4.2 Analyse van macht

Intersectionaliteit = meer dan optelsom van identiteiten
- Bvb. je bent én vrouw én moeder én heteroseksueel…

Intersectionaliteit = kritische analyse van hoe verschillende systemen van onderdrukking werken en elkaar
versterken
- Focus op analyse van macht: meer dan een vaststelling van identiteiten/sociale rollen  identificeren
van machtsstructuren die drempels opwerpen voor bepaalde categorieën van mensen
- Bvb. Hoe leidt moederschap tot bepaalde vormen van uitsluiting? Hoe en waarom verschilt de ervaring
van moederschap tussen vrouwen onderling op basis van etniciteit en/of seksualiteit? Welke effecten
heeft dit?

Kritische bevraging van de theorieën en concepten die we gebruiken om de wereld te beschrijven en te

onderzoeken
- Cf. Audre Lorde: “The master’s tools will never dismantle the master’s house”  we moeten de
werkwijzen van feministische (en andere) theorie kritisch benaderen zodat we niet dezelfde
machtsongelijkheden reproduceren
bvb. de categorie ‘vrouw’/’feminisme’
3.4.3 Standpunttheorie
“Because Black women’s ideas have been suppressed, this suppression has stimulated African-American
women to create knowledge that empowers people to resist domination. Thus Afrocentric feminist thought
represents a subjugated knowledge. A Black women’s standpoint may provide a preferred stance from
which to view the matrix of domination because, in principle, Black feminist though as specialized thought is
less likely than the specialized knowledge produced by dominant groups to deny the connection between
ideas and the vested interests of their creators. However, Black feminist thought as subjugated knowledge is
not exempt from critical analysis, because subjugation is not ground for an epistemology.” (P.H. Collins)

Onderdrukte groepen zijn beter geplaatst om de impact van macht en onderdrukking te beschrijven en te
begrijpen

- Niet alleen zwarte vrouwen, ook bvb. mensen met een beperking, holebi’s, kinderen, psychiatrische
patiënten

“Subjugated knowledge”: deze groepen beschikken over kennis die in dominante perspectieven onzichtbaar
blijft en niet wordt gevaloriseerd

In vraag stellen van ‘objectieve’ kennis  nood aan combinatie van verschillende perspectieven om tot
objectievere kennis te komen

3.4.4 Verwevenheid van deelstrijden

Feminisme = antiseksisme, antiracisme, antihomofobie…: je kan ongelijkheid niet bestrijden zonder àlle
vormen van ongelijkheid te erkennen

Bvb. “the global care chain”:

- Westerse vrouwen emanciperen zich door gebruik te maken van diensten van niet-Westerse/lager
opgeleide vrouwen die hun huishoudelijke taken opnemen
- Huishoudelijk werk/kinderzorg van deze nanny’s/poetshulpen wordt overgenomen door andere
vrouwen (vrouwelijke familieleden, nog armere vrouwen…)
 1 groep emancipeert zich door andere vormen van ongelijkheid (op basis van gender, klasse, etniciteit,
Noord-Zuid…) te versterken

Maar identiteit kan ook coalitioneel werken: bvb. ‘ras’ als vereniger van m/v/x van kleur; klasse als vereniger
van etnische meerderheid en minderheden…
“The reason racism is a feminist issue is easily explained by the inherent definition of feminism. Feminism is the political
theory and practice to free all women: women of color, working-class women, poor women, physically challenged
women, lesbians, old women, as well as white economically privileged heterosexual women. Anything less than this is
not feminism, but merely female self-aggrandizement” (Barbara Smith, 1983)

- Gedeelde ervaringen van onderdrukking als basis voor verzet, activisme en solidariteit
- Ook coalities met geprivilegieerde groepen mogelijk/nodig!
- cf. bell hooks (“Feminism is for everybody”):
“Feminist sisterhood is rooted in shared commitment to struggle against patriarchal injustice, no matter the form
that injustice takes. (…) As long as women are using class or race power to dominate other women, feminist
sisterhood cannot be fully realized.”

Mannen: ‘our comrades in our struggle and our allies”  problematiseren van patriarchaal systeem ipv
individuele mannen

3.4.5 Activistisch en emancipatorisch

- Intersectionaliteit: gegroeid uit emancipatorische strijd van zwarte vrouwen tegen onderdrukking
- Gericht op beschrijven en aankaarten van ongelijkheid – gericht op verandering
- Combinatie van theorievorming en activisme
- Bvb. Angela Davis:
  Kritische analyse: samenhang van racisme, seksisme en klassisme bij begrijpen van onderdrukking
 Zowel kritiek op racisme/seksisme in Verenigde Staten en op seksisme binnen Black Panther-
movement
 Nog steeds actief, bvb. in Occupy-beweging en Women’s Marches

https://www.youtube.com/watch?v=HuBqyBE1Ppw

3.5 Impact op feministische beweging

- Heel populair concept: ‘most important contribution that women’s studies has made so far’ (McCall,
2005: 1771).
- Kwestie ‘verschil’: belangrijk agendapunt – noodzaak van erkenning en bespreking van verschil en
machtsongelijkheden binnen het feminisme
- Maar biedt mogelijkheid tot vormen van solidariteit met andere groepen (zowel geprivilegieerde als
onderdrukte)
- Belangrijke input voor feministische theorievorming (notie standpuntdenken, ‘subjugated
knowledge’…)

3.6 Beperkingen en kritiek

- Verdelend of vernieuwend?
 Recent: weerstand tegen ‘intersectional feminisme als ‘racistisch’ en uitsluitend t.o.v. dominante
groepen
- ‘whitening’ & depolitisering: loskoppeling van activisme en van origine in ‘black feminism’
- ‘a buzzword’ maar soms verkeerd begrepen of (te) oppervlakkig toegepast
“intersectionality has had a ‘wide reach, but not [a] very deep’ one: it is both ‘over- and underused; sometimes I
can’t even recognize it in the literature anymore’ (Crenshaw, interview quoted in Berger and Guidroz 2009, The
intersectional approach, p. 76)
- Onzichtbaar worden van:
 Lange historiek van intersectioneel denken  soms gezien als ‘toevoeging’ aan feminisme, maar in
feite integraal deel van geschiedenis van feministische theorie en activisme
- Belangrijker dan het label is achterliggende analyse!
- Basisgedachte: inclusie van gemarginaliseerde groepen om sociale rechtvaardigheid voor allen te
bekomen  “When they enter, we all enter” (Crenshaw, 1989, p. 167)

H4: Gender en wetenschap

4.1 Androcentrische wetenschap
- Vrouwen geen formele toegang tot onderwijs, onderzoek, wetenschap tot eind 19de eeuw – 20 ste eeuw
- Tot halverwege 20ste eeuw quasi exclusieve masculiene kennisproductie: door, over en voor mannen
- Democratisering onderwijs jaren ‘60-’70 – toetreding van vrouwen hoger/academisch onderwijs:
 Vrouwen in specifieke en minder prestigieuze vakgebieden
 informele barrières in loopbaanontwikkeling
- Vandaag: meer dan 50% van globale studentenpopulatie, maar ondervertegenwoordiging in bepaalde
disciplines en academische loopbanen (cf. leaky pipeline, glazond plafond)
- ‘De professor’: beeld van mannelijke, rationele, objectieve … wetenschapper/wetenschap
- Wetenschap als ‘objectief’ maar: wetenschap produceerde ook stereotiepe beeldvorming over
vrouwen als lichamelijk zwak, mentaal minder ontwikkeld, overheerst door geslacht/hormonen,
voorbestemd tot voortplanting en moederschap …
- Bijvoorbeeld: ‘neurosekisme’ (cf. Cornelia Fine: Delusions of Gender. How our Minds, Society and Neurosexism
create Difference)
 Populariteit van neurologische verklaringen voor m/v stereotiepen: cf. “Mannen komen van mars, vrouwen
van venus”, “Why men don’t listen and women can’t read maps”
 Aangeboren verschil in hersenen zou verklaren waarom bijv. mannen beter geschiktzijn voor wiskunde en
‘exacte’ wetenschappen en vrouwen sterker zijn in taal & ‘zachte’ wetenschap
 Fine: meer variatie binnen dan tussen de seksen
  Impact van andere factoren, bvb. prestaties op gebied van wiskunde verschillen naar gelang leeftijd,
land waar men leeft enz. (in sommige landen presteren meisjes beter dan jongens, op bepaalde
leeftijden wel en op andere niet enz.)
 Hersenen zijn niet immuun voor ‘training’ en opvoeding

4.1.1 Wetenschap voor en door vrouwen: andere wetenschap?

Bijvoorbeeld: sekseverschillen in de medische wetenschap

Het vrouwelijk lichaam: van ‘afgeleide’ van de man naar totaal verschillend van de man  van ‘one-sex’ naar
‘two-sex model’ (Laqueur (1990)
- Tot in de 18de eeuw: ‘one-sex’ model
 Vrouw als omgekeerde man (zie afbeelding: baarmoeder als omgekeerde, interne penis)
 Bvb. Galenus (2e eeuw n.C., Griekse arts): "women have exactly the same organs as men, but in exactly the wrong places"
- Vanaf de 18de eeuw: ‘two-sex’ model
 Mannelijke en vrouwelijke lichamen gezien als sterk verschillend: man als fysiek en mentaal sterk,
vrouw als zwak, gevoelig, emotioneel, beheerst door lichaam…gebruikt als basis voor legitimering
voor (traditionele) genderrollen: vrouwen als ongeschikt voor politiek, wetenschap, werk, fysieke
activiteit…

Een andere visie: Aletta Jacobs - eerste vrouwelijke arts, Nederland (1878)
- Bijdrage tot kennis over en ten behoeve van vrouwen: bijv. voorlichtingsboek, introductie van
pessarium, aandacht voor arbeidsomstandigheden, taboe doorbrekenover prostitutie
- “De vrouw en haar inwendige organen”: aantonen dat vrouw ook fysiek geschikt was voor arbeid
 Wetenschap: neutraal en objectief?

4.2 Andere wetenschap? Feministische wetenschapskritiek

Vanaf jaren ‘70 – ontwikkeling vrouwenstudies
- Nood aan andere (unbiased, niet bevooroordeelde en emancipatorische) kennis
- invloed marxisme: rol van kennis in het legitimeren van onderdrukking van
bepaalde groepen (i.c. vrouwen)
 Identiteit/positie van onderzoeker beïnvloedt kennisverwerving
 >< ideaal van objectieve, neutrale wetenschapper
- Aandacht voor achterliggende context: Wat wordt onderzocht en waarom? Hoe
komen onderzoeksvragen tot stand?
- Aandacht voor het ‘hoe’ van onderzoek: concepten en methoden zijn niet
‘neutraal’!

4.2.1 Wat is wetenschap? Wie is een wetenschapper?

Cartesiaans rationalisme:
- “Je pense, donc je suis”  Cartesiaanse split tussen rede (geest) en lichaam,
tekst Lloyd
- Cf. les 2: “The man of reason is not gender neutral.” (Tuana, 1992)
 ‘Redelijke’ eigenschappen zijn ‘mannelijke’ eigenschappen: abstractie,
neutraliteit, objectiviteit, onthechting…
 Rede (man) versus emotie (vrouw) – geest (man) versus lichaam (vrouw) 
‘emotionaliteit’ en ‘lichamelijkheid’ van vrouwen verhindert redelijk
denken?

Criteria voor wetenschap: objectiviteit – neutraliteit – onthechting

- Wetenschapper als vrij van invloeden, emotie
- Overtuiging dat toepassing van gestandaardiseerde onderzoeksprocedures zal leiden tot
onbevooroordeelde, ‘zuivere’ resultaten
Gevolg: diskrediteren en zelfs vernietigen van ‘andere’ vormen van kennis en wetenschap
- Feministische kritieken: aantonen van seksistische bias in wetenschapsproductie
- Post-koloniale kritieken: ‘epistemicide’ van inheemse vormen van kennis

4.2.2 Feministisch onderzoek

Zie tekst Sandra Harding “Is there a feminist method?”

Drie kenmerken van feministisch onderzoek

1. Onderzoek naar de ervaringen, noden en perspectieven van (diverse) vrouwen (niet
van ‘de vrouw’)
2. Emancipatorisch: onderzoek en verklaringen voor problemen die vrouwen zelf relevant
en belangrijk vinden
3. Reflexiviteit: kritische reflectie over de positie, achtergrond, belangen van de
onderzoeker – onderzoeker is altijd deel van het onderzoek en beïnvloedt
dataverzameling en –interpretatie
 Geen specifieke methode: zowel kwantitatieve als kwalitatieve methodes – maar sterke
appreciatie van kwalitatief onderzoek
 Meer dan ‘add women & stir’: niet alle vrouwelijke onderzoekers zijn feministisch en ook mannen
kunnen feministisch onderzoek doen

4.2.3 Context, reflexiviteit en objectiviteit

Wetenschap is niet los te zien van maatschappelijke invloeden, maar is steeds contextueel:
- Donna Haraway: Er is geen ʻGodʼs eye viewʼ - er bestaat niet zoiets als een neutrale
positie, los van de wereld
- Kennis moet steeds gesitueerd worden: in de context waarin het geproduceerd
wordt, in de persoon die de kennis produceert  Wie is aan het woord? Voor wie
gelden de uitspraken?

Belang van reflexiviteit:

- Kritische reflectie over positie, aannames van onderzoeker, invloed van onderzoeker, methode en
onderzoeksproces op eindresultaat…
- Hoe beïnvloedt positie, status… van de onderzoeker het onderzoek zelf en de onderzoeksresultaten?
 Bvb. een mannelijke onderzoeker die vrouwen bevraagt over seksueel geweld: mogelijk andere antwoorden dan bij
vrouwelijke onderzoeker

Objectiviteit: Is het wel mogelijk om objectief te zijn  Harding: “strong objectivity”

- Objectiviteit is niet gelijk aan neutraliteit, maar zichtbaar maken van de eigen positie en reflecteren op
de impact hiervan op onderzoek
- Sterkere objectiviteit door combineren van verschillende perspectieven (cf. les 4: standpunt-theorie)

4.3 Andere morele kaders? De zorgethiek

Carol Gilligan (1982) ‘In a different voice. Psychological Theory and Women’s Development’
- Kritiek op ‘male-bias’ in ontwikkelingspsychologie (Freud, Piaget), met name moraalpsychologie van
Lawrence Kohlberg en zijn onderzoek naar morele ontwikkeling van kinderen
 Zes stadia in morele oordeelsvorming (van egocentrisme naar universalisme
& toepassen van abstracte, morele principes)
 Meisjes scoren lager op model of regresseren  minder moreel ontwikkeld?
- Gilligan: Kohlberg’s model is gevormd op basis van onderzoek bij mannelijke
middenklasse-respondenten  biased
 Op basis van onderzoek bij vrouwen mbt oordeelsvorming bij abortus stelt
ze vast dat het moreel denken van deze vrouwen een andere logica volgt
  Naast een rechtvaardigheidsperspectief (Kohlberg) is er ook een zorgzaamheidspectief
 Rechtvaardigheidsperspectief: goed handelen is abstracte principes toepassen
 Zorgzaamheidsperspectief: goed handelen is verantwoordelijkheid opnemen voor noden van
anderen

Het Heinz-dilemma: mag Heinz een duur medicijn stelen om zijn vrouw te genezen?

Rechtvaardigheidsperspectief: antwoorden in termen

van plichten, rechten en overstijgende morele
principes

Zorgethisch perspectief: antwoorden in termen van

relationaliteit en consensus

Naar een zorgende samenleving….

Joan Tronto (‘Moral Boundaries’, 1993 - ‘Caring democracy’, 2013)
- Zorg is…
 Breder dan zorg voor kinderen – alles wat we doen om onze “wereld” in stand te
houden, te continueren, en te herstellen
 Een menselijke activiteit waarin het begrijpen van ‘noden’ centraal staat, het
vermogen en de bereidheid om noden te ‘zien’ en te ‘horen’ en
‘verantwoordelijkheid’ op te nemen
- Moreel goede persoon = persoon die antwoordt biedt op zorgvragen in zijn/haar omgeving
- Moreel goede samenleving = samenleving die zorg voorziet voor haar leden en grondgebied
- Van liberaal burgerschap (individuele rechten en plichten – zorg als private aangelegenheid) naar een
‘caring citizenship’ (zorg, welzijn, inclusie als integraal onderdeel van publieke domein …)

4.4 Vrouwen en de universiteit: is de universiteit genderneutraal?

Adrienne Rich: Toward a woman-centered university (1973):
- Niet alleen kennisinhouden en methodes kritische onderzoeken maar ook kennisinstellingen
(universiteiten) zijn gestructureerd op basis van gender, ‘ras’, klasse
- “the hidden assumptions on which the university is built”: scherpe kritiek op verborgen veronderstellingen waarop
universiteit is gebouwd, en de wijze waarop dit loopbanen structureert:

“The distinguished professor may understandably like comfort and even luxury and his ego requires not merely a wife
and secretary but an au pair girl, teaching assistant, programmer, and student mistress; but the justification for all this
service is the almost religious concept of ‘his work’.”

VUB Genderactieplan 2014-2016

Evolutie genderverhouding

M = bovenste lijn - V = onderste lijn

Vrij gelijke instroom – gelijk aantal predoc

en AAP – grote verschillen in postdoc en
steeds groter wordende verschillen bij
opklimmen in carrière…

% voltijds aangestelde vrouwen in

academische posities aan alle
Vlaamse universiteiten: vooral
aangesteld als predoc en AAP
(assisterend academisch personeel) –
minder als postdoc en het minst als
ZAP (zelfstandig academisch
personeel)

- Sinds enkele jaren meer vrouwelijk academisch personeel aan universiteiten, maar doorstroming zeer
traag + in precaire posities + hoe hoger, hoe minder
vrouwen
- Geen expliciete discriminatie, eerder impliciete
genderbias: (onbewuste stereotypen, vooroordelen)
- Maar ook gevolg van universitaire
arbeidsorganisatie en –cultuur: gebrek aan rolmodellen, informele netwerken en mentoren; slechte
work-life balance; gebrek aan steun en begeleiding

4.4.1 Benoemingscommissies: de praktijk van de beoordeling

Onderzoek (2010) van Marieke van den Brink Hoogleraar Gender en diversity Radboud Universiteit
Nijmegen naar benoemingspolitiek in universiteiten
- Geen vrouwen in de commissie  7% van de nieuw benoemde hoogleraren waren vrouw
- Eén vrouw in commissie  14% van de nieuwbenoemde hoogleraren waren vrouw
- Twee of meer vrouwen in commissie  22% van de nieuw benoemde hoogleraren waren vrouw
 Belang van netwerken – persoonlijke overwegingen – impliciete vooroordelen in schijnbaar ‘neutrale’
besluitvormingsprocessen
 Onderliggende mechanismen: implicit bias – stereotype threat

4.4.2 Implicit bias

- Mensen hebben onbewuste vooroordelen t.a.v. bepaalde groepen: dit beïnvloedt hoe men die
persoon beoordeelt
- Seksestereotiepen beïnvloeden evaluaties door zowel mannen als vrouwen:
  Het ‘Goldberg paradigma’: hetzelfde essay wordt positiever beoordeeld wanneer het
toegeschreven wordt aan een man dan aan een vrouw
 Onderzoek Wenneräs & Wold, Zweden, 1997, ‘Nepotism and sexism in peer review’: zelfde CV;
andere inschatting
 “…a female applicant had to be 2.5 times more productive than the average male applicant to receive the
same competence score as he”
 Potentieel en actief leiderschap positief gewaardeerd bij mannen, vrouwelijk leiderschap wordt
negatief beoordeeld
- Seksestereotiepen beïnvloeden evaluaties: vrouwen worden vaker geprezen maar uiteindelijk minder
beloond, aangenomen, gepromoveerd
- Succes wordt bij mannen toegeschreven aan competentie, bij vrouwen aan geluk, hard werk …
 Glazen plafond: vrouwen ‘botsen’ op onzichtbare drempels bij het opklimmen naar hogere posities
 https://wetenschapismvx.be/home: campagne tegen onbewuste vooroordelen

4.4.3 Stereotype threat

- Stereotype threat: effect van het bewustzijn van het
behoren tot een gestigmatiseerde groep  lagere prestaties
- Het effect van ‘ticking a box’
 Bvb. vrouwen doen het slechter op een wiskundetest als ze eerst hun
gender moeten aanduiden – Afro-Amerikanen doen het slechter als
ze hun etniciteit moeten aanduiden

“Researchers asked American university students to rate their mathematical and verbal abilities, but beforehand, some students
were asked to note down their gender in a short demographics section, and others to mark their ethnicity. The simple process of
ticking a box had surprising effects. European American women, for example, felt more confident about their verbal skills when
gender was salient (consistent with the prevailing belief that females have the edge when it comes to language skills) and rated
their math ability lower, compared with when they identified themselves as European American. In contract, European American
men rated their math ability higher when they were thinking of themselves as men (rather than as European Americans), but their
verbal ability better when their ethnicity had been made salient.” (Cordelia Fine, Delusions of gender, p. 11)

4.4.4 De ‘leaky pipeline’: uitvallen van vrouwen

4.5 Hoe veranderen?

- “Meer vrouwen” is niet genoeg!  nood aan kritische visies én structurele
veranderingen
- Londa Schiebinger, Has feminism changed science? (1999):
 Meer vrouwen is belangrijk maar enkel “toevoegen” van vrouwen is niet genoeg:
ook vrouwen kunnen ‘vrouwonvriendelijk’ zijn en genderongelijkheid
reproduceren
 Nood aan kritische (feministische) analyse: ‘Fix the numbers, knowledge ànd
institution’!
 Meer vrouwen maar ook…
 Andere kennis en epistemologische uitgangspunten
 Actief aanpakken van vooroordelen, erkennen van implicit bias & stereotype threat, invoeren
van (tijdelijke) quota, aanpassing recruteringsstrategieën en werkklimaat…
“This refusal to acknowledge politics has led to a simple—and incorrect— equating of women entering the profession with change in
science. Many women who enter science have no desire to rock the boat. Women who consider themselves ‘‘old boys’’ become the
darlings of conservatives.(I once heard a well-established physicist refer to herself—apparently without irony—as an ‘‘old boy.’’)
Institutions gain respectability by showcasing a few high-profile women while ensuring that fundamentals do not change. In some
instances these ‘‘queen bees’’ even resist nurturing the progress of other women.” (p. 9)

4.6 Conclusie: belang feministische wetenschapskritiek

Bijdrage tot kritische visie op wetenschap en impliciete veronderstellingen die kennisproductie vertekenen
- Demystificatie van ‘objectieve kennis’ en ‘waardenvrije wetenschap’, ‘neutrale onderzoeker’
- Erkenning van verscheidenheid en diverse ervaringen als bron van kennis, geleefde werkelijkheid,
lokale, contextuele kennis
- Belang van zelfreflectie en zelfkritiek: steeds op zoek naar verbetering en manieren om objectiviteit te
verbeteren

In lijn met andere kritieken en uitsluitingsprocessen t.a.v. gemarginaliseerde groepen (etniciteit, religie,
validiteit…)  homo-academicus: overwegend mannelijk, wit, westers
“the intersectionality debates confirm that while the category “women” can be a useful one in some contexts, it always
obscures the importance of the other local and global social relations in which any group of women is located and/or
consciously participates. Thus recognizing and engaging with diversity is an issue for maximizing objectivity within
feminism also, as it should be in every other progressive social movement.” (Sandra Harding)

DEEL 2: Multiculturalisme, superdiversiteit, racisme en discriminatie

H1: Ras, religie en etniciteit – historiek van racisme(n)

1.1 Intro: zijn er nog racisten
Racisme: leidt tot hevige debatten en roept sterke emoties op
 - Racisme of humor? Racisme of traditie?
- “Ik ben geen racist maar…”
- Onschuldige verkleedfeestjes of ‘cultural appropriation?
- Is het de intentie die telt?
- Hebben sommige mensen te lange tenen?

1.1.1 Reële achterstelling

Er is een reële achterstelling van mensen in minderheidsgroepen
Vb. Grafiek: werkgelegenheidsgraad ligt het hoogst voor ‘Belgen’, laagts voor “andere Europeanen”, Magrebijnen,
“andere Afrikanen”,”Nabije Midden-Oosten”

“Gekleurde armoede”
Onderzoek bij mensen van Turkse en Marokkaanse origine (Bea Van Robaeys, 2007)
- 1 op 3 heeft risicio om in armoede te leven
- 56% van mensen met Marokkaanse, en 59% van mensen met Turkse achtergrond hebben inkomen
onder Europese armoedegrens

Onderzoek Kind & Gezin (2018):

“De kansarmoede-index bij kinderen waarvan de moeder bij haar geboorte niet de Belgische nationaliteit
had, ligt met 33,5% veel hoger dan de kansarmoede-index van 6,1% bij kinderen met een moeder van
Belgische origine.”

Unia Diversiteitsbarometer Onderwijs (2018)

“Zeker blijkt dat leerlingen met een migratieachtergrond in een heel kwetsbare positie zitten, waarbij zij het
opvallend slecht doen op verschillende indicatoren van schoolsucces. Het feit dat deze leerlingen vaak het
hoofd moeten bieden aan verschillende uitdagingen, waarbij voornamelijk hun zwakkere socio-economische
achtergrond sterk doorweegt, kan hier deels een verklaring voor zijn.”

- Samenhang ‘ras’ en klasse: etnische minderheden vaker in precaire, slechter betaalde jobs  vaker in
armoede, precaire huisvesting…
- Feit: verschillen in socio-economische positie, opleiding, welzijn, armoede, macht… tussen etnische
minderheden en etnische meerderheid
- Hoe verklaren?
 Individueel: minderheden moeten harder werken, taal leren, juiste studiekeuzes maken…
 Cultureel: ‘culturen’ van minderheden niet aangepast aan Westerse samenleving
 Structureel: ‘racisme’ structureert onze samenleving en leidt tot achterstelling van bepaalde
groepen, los van individuele attitudes of culturele achtergrond

1.1.2 Wat is racisme? Wat is ‘ras’?

- Een natuurlijke, aangeboren angst voor “het vreemde”?  hierdoor automatische angstreacties
- Geloven dat er verschillende ”mensenrassen” bestaan?
- Is er een verschil tussen etniciteit en ‘ras’?
- Kan racisme ook gebeuren op basis van ‘cultuur’ en religie?
- Wat is ‘ras’?
 - …

Holocaust:
- Moord op 6 miljoen Joden tijdens WOII
- Anti-semitisme:
 Term voor het eerst geformuleerd in 1870 door Duitser Wilhem Marr (‘Anti-Semiten-Liga’) als
synoniem voor ‘jodenhaat’  hij vond dat een jood zijn job had gestolen en daardoor kwam hij op
met de term, Duitsers waren verzwakt geraakt en de joden vond hij listig en sluw en hieroor zouden
zij er in slagen om de Duitsers te overwinnen
 “The Victory of the Jews over the Germans”: Duitsers zouden, door hun verzwakte raciale
eigenschappen, niet op kunnen tegen de ‘sluwe’ Joden
- Was de Holocaust een uitzondering?
 Beschreven als symbool en uitdrukking van moderniteit (Zygmunt Bauman): efficiëntie,
technologisering, bureaucratisering… van genocide
 Ze wilden ze uit Duitsland, maar toen bleek dat dit niet mogelijk was, kwam het idee van de
gaskamers en werd al hun kennis, technologie op een efficiënte en structuralistische manier
ingezet om de Jodenbevolking te vernietigen
 In lijn met wijdverspreide, langdurige opvatting mbt Joden, ‘ras’ en raciale anderen in Westerse
samenleving

Maar: Wie is Joods?

- Volgens de Talmoed en wet van Israël: moeder moet joods zijn (biologisch criterium)
- Nazi-Duitsland: Joods bij drie Joodse grootouders  iemand die slechts 2 of 1 Joodse grootouder had,
kon Duits zijn op voorwaarde dat deze de Joodse godsdienst niet beleed  een cultureel/religieus
kenmerk (Jodendom belijden) functioneert als markeerder van ‘ras’
- In de VS: Joodse immigranten werden na verloop van tijd gezien als ‘wit’, net als andere groepen die
eerst gezien werden als ‘inferieure’ witten (Ieren, Italianen, Russen, Polen…)
- Bijvoorbeeld: beeldvorming Ierse immigranten in de VS eind 19de eeuw

Wie is zwart?
- VS: ‘one-drop rule’  1 zwarte voorouder (ongeacht het aantal generaties) is genoeg om iemand
‘zwart’ te verklaren
- Terminologie: mulatto – quarteron/quadroon – octoroon – hexadecaroon…
- Maar in België na kolonisatie: ’métisses’ (kinderen met zwarte moeder en witte vader) werden
weggehaald uit Afrika en in instellingen/pleeggezinnen geplaatst  moeders ongeschikt geacht om
kinderen met “Europees bloed” op te voeden
- Wat is ‘blackness’?
 Hoe bepalen? Biologisch, geografisch, cultureel…
 In Verenigd Koninkrijk: ‘political blackness’  gemeenschappelijke markeerder voor mensen met
achtergrond uit Caraïben, Afrika, Zuid-Oost-Azië (India, Pakistan, Bangladesh)…
 ‘ras’ is flexibele markeerder die zowel biologische, culturele als religieuze elementen kan omvatten

Maar wat is nu racistisch?

- Moeilijk om vast te stellen wat al of niet racistisch is
- Momenteel consensus dat ‘ras’ niet bestaat: weinig mensen noemen zich openlijk racistisch
- ‘Ras’ bestaat niet maar de effecten ervan wel:
 ‘racial stratification’: status in de samenleving sterk bepaald door kenmerken op basis van ‘ras’,
religie, nationaliteit…
 Structureel gegeven of te wijten aan ‘cultuur’, persoonlijke inzet, pech…?
- Moeilijk om vast te stellen wat ‘ras’ is:
  Bevat zowel biologische als culturele/religieuze elementen, die op verschillende manieren
gecombineerd kunnen worden
 Raciale status kan wijzigen naargelang politieke omstandigheden en context
 ‘ras’ interageert steeds met andere factoren van differentiatie obv klasse, gender, seksualiteit,
religie
“colour and racial categorization have a fluidity and instability very much at odds with the
conceptions of strict and obvious biological difference implied by the notion of race” (Rattansi, p. 42)
- Racisme gaat niet zozeer om het identificeren van essentiële (biologische) verschillen maar om macht,
vestigen van een bepaalde politieke, sociale en economische orde, bepalen hoe belangrijke
hulpbronnen (geld, werk, huisvesting…) worden verdeeld
 Racisme impliceert proces van ‘ontmenselijken’

1.2 Historiek van ‘ras’ en racisme

- Racisme: gewoonlijk geassocieerd met
 Het geloof in biologische te onderscheiden en hiëarchisch te ordenen rassen
 Het idee dat uiterlijke/biologische kenmerken bepalend zijn voor individuele en culturele
gedragskenmerken
- “the idea that human biological characteristics such as skin colour, shape of nose, type of hair and size
of skull were associated with ingrained cultural and behavioural traits” (Rattansi, p. 13)
- Dit idee van racisme: geleidelijk gediskrediteerd na WOII en vervangen door (onschuldigere?)
markeerders van verschil zoals etniciteit en cultuur
bvb. UNESCO: na WOII verklaringen over racisme en gelijkheid van alle mensen maar nog steeds sporen van
‘rassenwetenschap’: quotes uit “The Race Question”, 1951

"In its anthropological sense, the word ‘race’ should be reserved for groups of mankind possessing well-
developed and primarily heritable physical differences from other groups." These differences have been
caused in part by partial isolation preventing intermingling, geography an important explanation for the
major races, often cultural for the minor races. National, religious, geographical, linguistic and cultural groups
do not necessarily coincide with racial groups.

There is no evidence for the existence of so-called "pure races" and no scientific justification exists for
discouraging reproduction between persons of different races

1.2.1 Voorlopers?
- Griekse en Romeinse Oudheid
 Geen bewijs dat mensen werden opgedeeld in ‘rassen’ op basis van hun uiterlijk
 Bij de Grieken wel opdeling in Grieken en ‘barbaren’ (zij die barbaars
spraken) en bij Aristoteles het idee van politiek en
omgevingsdeterminisme: idee dat karakter en intelligentie bepaald
werden door klimaat (dus verandering van klimaat  verandering in
intelligentie (>< biologisch determinisme)
- Ook in andere beschavingen (Egypte, China, Midden-Oosten…): verschillen
werden wel gezien maar geen concept van onderscheiden ‘mensenrassen’

1.2.2 Proto-racisme in de middeleeuwen

- Representatie van de ‘ander’ in Middeleeuws symbolisme:
 Associatie van wildheid – zwartheid – monsterlijkheid met ‘otherness’, het kwade, het zondige
 Verstrengeling van ‘ras’ met klasse: ‘Wildness, often associated with the lower orders, came to be
seen as part of a more general issue of ‘breeding’, ‘stock’ and blood.’ (Rattansi, p. 17).
 De Moslim als barbaarse Andere versus het christelijke, beschaafde Europa: maar geen ‘raciale’
maar religieuze oppositie
- Vanaf 4de eeuw groeide Christelijke antipathie tegen joden: joden als ontuchtig, zondig, moordenaars
van God en compagnons van de duivel
 - vanaf 12de eeuw afbeelding van joden als ‘vijanden van het Christendom’

1.2.3 1492: religie en menselijkheid

Twee belangrijke gebeurtenissen: herovering van Al-Andalus + ‘ontdekking’ van Amerika
1. De verovering van Al-Andalus door katholieken
- Sinds 8ste eeuw: Iberisch schiereiland in Arabische handen
- 1492: verdrijving van Joden, Moslims en bekeerlingen uit Spanje na verovering door katholieken
Ferdinand & Isabella (einde islamitische aanwezigheid in Europa)
- Idee van ‘zuiverheid’ van bloed als ‘proto-racial notion’: bekeerde joden en moslims werden niet gezien
als ‘zuiver van bloed’ (te bewijzen op basis van certificaten) en daarom gestigmatiseerd
2. Columbus komt aan in Amerika: confrontatie met plaatselijke bevolking

Zijn de inheemsen mensen?

- Ambivalente houding t.a.v. lokale inwoners: zowel gezien als inherent goed als inherent slecht
- Mocht het land van de Indianen worden ingenomen? Mochten ze tot slaaf gemaakt worden? Waren ze
in staat zich te bekeren (en dus menselijk), of niet?
 Idee van ‘terra nullius’: onbewoond land mocht legitiem worden ingenomen
 ‘menselijkheid’ werd gezien in termen van religie: Christelijke Europeaan als norm versus de
religieuze ‘ander’ = vijand van God, ongelovige, ketter – degene die de Christelijke God ontkent
(Jood, Moslim…)
 Waren de Indianen ketters?
 Niet vergelijkbaar met andere ‘Anderen’: ongekende gebruiken (naaktheid, kannibalisme,
mensenoffers…)
 Maar: ze hadden het woord van God nooit gehoord en konden het dus ook niet ontkennen 
niet zomaar te categoriseren als ketters

Dispuut van Valladolid (1550-1551): mag de inheemse bevolking onderworpen worden?

Twee posities: Sepulveda vs Las Casas:
- Sepulveda:
 Indianen zijn niet-rationele wezens (zoals vrouwen, kinderen, dieren)
 Mogen legitiem onderworpen en tot slaaf gemaakt worden
- Las Casas:
 Indianen bezitten wel (een vorm van) rede want zijn te bekeren
 Hun land mocht niet bezet worden en ze mochten niet tot slaaf gemaakt worden
 Afrikanen daarentegen mochten wel als slaaf worden ingezet (later kwam hij terug op deze positie)
 Las Casas won, maar creatieve oplossing: de “Requerimiento”: verklaring die werd voorgelezen (in
het Spaans) aan de Indianen
 Keuze om zich te bekeren (en onderwerpen aan de Spaanse Koning) of niet (en als ‘ketter’
onderworpen te worden)
“the Indians were caught in a double bind built into the logic of this particular either/or. If they were indeed human, their fate was to
be converted to Christianity and be provided with an alternative civilization. If they were not fully human, they would be enslaved and
their own indigenous culture deemed worthless and expendable.” (Rattansi, p. 23). Beide opties betekenden dus het einde
van de inheemse beschaving en levenswijze.

1.2.4 De ambigue erfenis van de Verlichting

Verlichting:
- Overgang van religieus wereldbeeld naar secularisering: mens (en niet meer God/de clerus) als
standaard der dingen en ‘kenner’
- Belang van de ‘rede’ als markeerder van menselijkheid
 - Cf. Descartes (zie ook les 3, tekst Lloyd “The man of reason”):
 De mens is degene die rede bezit of dit kan cultiveren
 Bij Descartes zelf nog geen afwijzing van emoties en intuiïteit, maar latere scherpere tegenstelling
tussen rede (geest) en emotie (lichamelijkheid)
- Verlichtingsdenken: dubbelzinnige houding t.a.v. de Natuur en dat wat ermee geassocieerd werd
(vrouwen, niet-Westerlingen, de ‘wilden’)
 Enerzijds de Natuur en ‘de wilde’ als gevaarlijk, irrationeel, te onderwerpen en te temmen door
Verlichte Rede - de ‘wilde’ als beestachig, onbeschaafd en onderontwikkeld
 Anderzijds idee van ’de nobele wilde’: onschuldig, paradijselijk, inspiratie voor hervorming van de
‘decadente’ Westerse samenleving (bvb. bij Rousseau)

Classificatie van planten, dieren en… mensen

Fançois Bernier (arts, 1620-1688): eerste poging tot classificatie van mensen – alle mensen hebben een “ras”
- Verdeling op basis van huidskleur en woonplaats
- Vier ‘rassen’:
1. Europa + Noord-Afrika + deel van Azië + inheemse bevolking Noord-Amerika
2. De rest van Afrika
3. China + Japan + Oost-Azië
4. De ‘Lappen’ (inheemse bevolking Scandinavië)
Carl Linnaeus (Zweedse arts en plantkundige, 1707-1778)
- Hiërarchische classificatie van stenen, planten en dieren
- Onderscheid tussen soorten en ondersoorten (families, ‘genera’, ‘species’…)
- Maar onderscheid en hiërarchie binnen categorie ‘homo sapiens’ tussen verschillende ‘mensenrassen’,
op basis van plaats van origine en huidskleur - verband tussen uiterlijk en gedragskenmerken
 Americanus: rood, koppig, vrolijk, snel boos
 Asiaticus: bleek, hebzuchtig, snel afgeleid
 Africanus: zwart, ontspannen, handig, nonchalant
 Europeanus: wit, vriendelijk, inventief

Johann Blumenbach (1752-1840): Duitse antropoloog en arts

- Grondlegger van ’craniometrie’: meten van schedels
- Onderscheidde 5 rassen:
 Caucasian: Europa + Midden-Oosten + Noord-Afrika
 Mongools (of ‘geel’): Oost- en Centraal-Azië
 Maleisisch (of ‘bruin’): Zuid-Oost-Azië en Pacific
 Ethiopisch (of ‘zwart’): sub-Sahara Afrika
 Amerikaans (of ‘rood’): inheemse bevolking Amerika

Verschillende varianten maar gemeenschappelijke kenmerken:

- Classificatie van ‘mensenrassen’ gewoonlijk zonder direct contact met de mensen in kwestie
- ’rassen’ kunnen onderscheiden worden op basis van biologische (uiterlijke) kenmerken
- ‘ras’ is bepalend voor eigenschappen zoals karakter, intelligentie, cultuur, schoonheid…
- ‘rassen’ kunnen geschikt worden in een hiërarchie, met Europese/witte ras bovenaan en andere
inferieur
- Rassenhiërarchie als legitimering voor bepaalde sociale, politieke en economische wereldorde, voor
slavernij, imperialisme en kolonisatie
- Soms gecontesteerd, maar door velen gereproduceerd, ook door grote Verlichtingsdenkers:
“I am apt to suspect the Negroes, and in general all other species of men to be naturally inferior to the whites. There never was any
civilized nation of any other complection than white, nor even any individual eminent in action or speculation.” (Hume, 1753)

“The negroes of Africa have by nature no feeling that rises above the trifling” (Kant, 1764)

 Verdere ontwikkeling van “rassenwetenschap” in 18de en 19de eeuw

1.2.5 Sociaal Darwinisme en eugenetica
Eind 19de-begin 20ste eeuw: idee van ‘ras’ werd alomtegenwoordig als ‘key human division’
- Klasse en toekenning stemrecht werkten verenigend voor verschillende ‘soorten’ witte mensen
- Imperialisme en kolonisatie: reproductie van vertogen mbt superioriteit van Europa, beschavingsmissie
etc.

Darwin’s evolutietheorie: “The Origin of Species” (1859)

- Alle mensen behoren tot dezelfde soort >< idee van verschillende mensenrassen
- Sociaal Darwinisme (Herbert Spencer, Francis Galton): idee van evolutie als natuurlijke selectie van
‘sterkste’ of ‘meest’ geschikte mensensoorten – “survival of the fittest”
- “eugenetica”: idee dat selectieve voortplanting kan bijdragen tot verbetering van het ‘witte’ ras – sterk
verspreid, ook in politieke (o.a. liberale, socialistische…) middens en uiteraard ook in nazisme (maar:
eugeneticaa op zich leidt niet noodzakelijk tot genocide!)

“Dieren tuin van mensen”: exposities van verschillende ‘mensenrassen’ zowel in permanente opstellingen
(bvb. Bois de Boulogne in Parijs) als tijdens Wereldtentoonstellingen – vanaf eind 19 de eeuw tot midden 20ste
eeuw  https://www.youtube.com/watch?v=XnWmuHnMrHU

1.3 Nieuw racisme

Vandaag:
- Weinig mensen verklaren openlijk dat ze racistisch zijn
- Wetenschap heeft aangetoond dat idee van ‘ras’ niet houdbaar is
- Het woord ‘ras’ is grotendeels verdwenen uit ons taalgebruik maar er zijn wel wetten tegen racisme
 Kunnen we nog wel spreken van racisme?
 Is discriminatie op basis van etniciteit, religie, ‘cultuur’… anders dan racisme?
 Moeten mensen geloven in het bestaan van verschillende mensenrassen om als racistisch beschouwd te
worden?
 Racisme heeft andere vormen aangenomen: ‘nieuw racisme’, neo-racisme, cultureel racisme,
kleurenblind racisme…:
1. Racisme zonder ras
2. Racisme zonder racisten
3. Racisme zonder racisme

1.3.1 Racisme zonder ras

'Ras’ is gediskrediteerd maar: andere kenmerken dan biologische kunnen worden aangehaald om groepen af
te bakenen en hen bepaalde essentiële kenmerken toe te dichten: cultuur, religie, etniciteit.

Etniciteit:
- Heeft veel gemeen met het idee van ‘natie’:
 Idee van ‘volk’ verenigd door gemeenschappelijke taal, cultuur, oorsprong, religie
 Verschil: een natie beschikt over een eigen grondgebied, een etnische groep gewoonlijk niet
- Eerder gebruikt voor minderheidsgroepen binnen een “natie”
- Maar even vaag, flexibel… als ‘ras’
- Mist biologische component maar kan evengoed geëssentialiseerd worden of gebruikt als basis voor
hiërarchische ordening
- Net als ‘ras’: geen essentie maar proces van identiteitsvorming en afbakening van identitaire grenzen
“In its modern usage, ethnicity assumes the possession of a relatively high degree of coherence and solidarity amongst a group of
people who have a conception of common origins, shared culture and experiences, common interests, and participate in some shared
activities in which common origin and culture are regarded as significant.(…) Ethnicity, like race, is above all a matter of drawing
boundaries around zones of belonging and non-belonging.” (Rattansi, p. 88)

Religie:
- Voor de ontwikkeling van wetenschappelijk racisme: de belangrijkste basis om mensen te categoriseren
 - Maar: dikwijls samenhang tussen religieuze, ‘biologische’, culturele en gedragskenmerken, bvb. Joden,
Moslims

Cultuur: idee dat verschillende ‘culturen’ of levenswijzen te identificeren zijn die niet compatibel zijn met
elkaar
- Verwant aan cultuurrelativisme (antropologie): eerder positieve houding t.a.v. idee dat ‘culturen’
evenwaardig zijn
- Gebruikt om uitsluiting en discriminatie te rechtvaardigen: ‘hun’ levenswijze past nu eenmaal niet bij
‘de onze’ = ‘cultureel racisme’
- Maar zeer essentialistisch beeld van cultuur (”1 volk – 1 cultuur”) >< huidige (antropologische) visies op
cultuur als dynamische processen van betekenisgeving
 ‘Ras’, ‘cultuur’ en religie zijn sociaal geconstrueerde categorieën: geen onveranderlijke, biologisch,
determinerende essenties maar processen van groepsvorming en identiteitsvorming in specifieke
politieke en socio-economische contexten
 Naargelang de omstandigheden kunnen bepaalde aspecten met elkaar gecombineerd worden en/of
minder of meer op de voorgrond treden
 Processen van “racialisering”: “the process by which some of these socially constructed categories are
transformed into tools of hierarcy, exclusion and privilege” (Topolski, p. 60)

1.3.2 Racisme zonder racisten

- Niemand geeft nog toe om racistisch te zijn
- Oorzaken voor ongelijkheid worden niet meer gezocht in effecten van ‘ras’ en racisme maar in:
 Individu zelf: pech, te weinig inzet, niet slim genoeg…
 Andere, dan ‘raciale’ kenmerken: klasse, levenswijze, ‘cultuur’
- Verantwoordelijkheid voor achterstelling wordt gelegd bij individu zelf, niet bij structurele ongelijkheid
of bij verantwoordelijkheid van geprivilegieerde groepen/individuen

1.3.3 Racisme zonder racisme

Theo Goldberg (2008), “Racisms without racism”
- Racisme wordt niet meer erkend of benoemd maar blijft wel op dezelfde manier functioneren
- Mensen die ooit slachtoffer werden van expliciet racisme (mensen van kleur, Joden, Moslims…) worden
nog steeds gediscrimineerd en uitgesloten
- Racisme wordt geprivatiseerd en geïndividualiseerd: gezien als uiting van individuele intenties eerder
dan structurele machtsongelijkheid
- Verbonden aan neoliberalisme en specifieke manier om ‘verschil’ te managen:
 ‘verschil’ is aanvaardbaar om internationale markten te voeden, bvb. diversiteit als manier om
beter te presteren; ‘cultural appropriation’ als verkoopstrategie
 ‘verschil’ wordt doodgezwegen, geprivatiseerd als het gaat om het aankaarten van ongelijkheid en
onderdrukking
“The concept of racisms withour racism then, is the peculiar expression of neoliberalizing globalization. It is the way of
governing distinction, in the global scheme of enduring freedom, considered too different and difficult to deal with. It is
the (re)institutionalizing of racism gone private, the privatizing of of institutionalized racisms. Racisms cut off from their
historical fertilizer. Racisms born again, renewed, but shorn of referential language. The inherited critical vocabulary
for identifying, articulating, and condemning them no longer fits.”

1.3.4 Hoe racisme begrijpen?

Zie tekst Bonilla-Silva
- Nieuw racisme, neo-racisme, ‘color-blind racism’…: verschillende termen om aan te geven hoe
’racisme’, ook zonder beroep te doen op een idee van ‘biologisch ras’, een blijvende impact heeft
- ‘Ras’ bestaat niet als essentie, maar wel als constructie en sociale realiteit
 - Racisme als sociale structuur (cf. Bonilla-Silva)
 Een sociale structuur die privileges toekent aan één bepaalde groep (‘witte’ Europeanen) ten
nadele van andere groepen (‘niet-witte’ mensen)
 Geheel van sociale relaties en praktijken die het privilege van de dominate groep versterken
 Ondersteund door ‘raciale ideologie’: “the racially based frameworks used by actors to explain and
justify (dominant race) or challenge (subordinate race or races) the racial status quo”
 bvb. racistische beeldvorming gebruikt door dominante groep – maar ook gebruik van ‘ras’ als analytische
categorie door onderdrukte groepen om racisme aan te klagen

1.4 Conclusie
- Racisme: meer dan individuele intenties!
 Lange geschiedenis: huidig racisme kan niet los gezien worden van wat voorafging
 Gepaard met ontwikkeling van beeldvorming die hiërarchieen, uitsluiting, discriminatie,
ontmenselijking… legitimeerde
- ‘Ras’:
 Grotendeelds gediskrediteerd als onwetenschappelijk
 Maar: flexible categorie, die nauw verwant is met andere vormen van categoriseren (religie,
cultuur, etniciteit) en interageert met andere vormen van differentiatie (gender, klasse…)
- De terugkeer van rassenwetenschap?

H2: Theorieën van multiculturalisme en superdiversiteit

2.1 Multiculturalisme
2.1.1 Uitgangspunten en de multiculturele paradox
Multiculturalisme ≠ multiculturaliteit:
- Geheel van ideeën/perspectieven versus feitelijke situatie
- Liberale politiek-filosofische stroming (jaren 1990-2000): ‘a body of thought in political philosophy
about the proper way to respond to cultural and religious diversity’ (Stanford Encyclopedia)

Uitgangspunten:
- Aanwezigheid van etnische en culturele minderheden in Westerse liberale democratieën: immigranten,
vluchtelingen, inheemse bevolkingen…
- Voordien: strategie van ‘benign neglect’ (onverschilligheid)
 Twee stromingen in het omgaan met multiculturaliteit
 Negeren/ontkennen van groepsverschillen  individuele rechten toekennen, ongeacht groep waartoe
men behoort
 Erkennen van groepsverschillen  toekennen van groepsrechten + actieve rol van staten bij het
scheppen van voorwaarden om culturele identiteit te beleven = multiculturalisme

Uitgangspunten
“A politics of recognition”:

1. Lidmaatschap van een groep/cultuur als voorwaarde voor zelfontplooiing, zelfrespect en burgerschap
- Taylor: miskennen van culturele identiteit leidt tot “crippling self-hatred”
- Kymlicka: “Our capacity to form and revise a conception of the good is intimately tied to our
membership in a culture, since the context of individual choice is the range of options passed down to us
by our language and culture. Deciding how to lead our lives is, in the first instance, a matter of
exploring the possiblities made available by our culture.” (Kymlicka, 1992, p. 18)

2. Correctie van ongelijke machtsverhoudingen

- Correctie op kolonisatie, onderdrukking en racisme
- Wetten zijn niet neutraal maar reflecteren belangen van meerderheid

* Toekennen van groepsrechten (Kukathas, Parekh, Taylor…)

 - Culturele identiteit = van inherent belang voor individueel welzijn en ontplooiing
- Culturele accommodatie (ipv assimilatie): liberale staat moet culturele eigenheid van
minderheidsgroepen respecteren
- Verschillende strategieën:
 Culturele uitzonderingen: toelaten van praktijken die in strijd zijn met de wet en/of
mensenrechten – non-interventie
 Enkel rechten voor groepen die ‘liberaal’ zijn
 Recht op ‘exit’ voor dissidenten
- Meest toegepast in Canada en VK: ‘community-based policies’
- Voorbeelden:
 (uitzonderlijk) toelaten van onverdoofd slachten voor religieuze redenen
 Toelating van Sharia ‘councils’ voor advies mbt (islamitisch) familierecht (in Verenigd Koninkrijk)
 Uitzonderingen op dragen van motorhelm voor Sikhs (VK)

Kymlicka’s model in “Multicultural Citizenship” (1995)

- Bescherming voor nationale minderheden
 Wie?
 Inheemse bewoners van VS, Canada, Australië  onvrijwillig deel van liberale staat
 Of “multination states”: federaties gevormd door verschillende nationale minderheden (bvb.
België)
 Wat?
 Zelfbestuur, taalrechten, gegarandeerde politieke representatie
- Bescherming voor immigranten
 Wie?
 Vluchtelingen, economische migranten, huwelijksmigranten…
 Maken vrijwillig deel uit van liberale staat
 Wat?
 In het algemeen: onderwerping aan geldende wetten van liberale staat
 ‘poly-ethnic rights’: beleving van culturele identiteit garanderen
 Antidiscriminatiewetten, subsidies voor culturele activiteiten, uitzonderingen op sommige
wetten…

De multiculturele paradox
Wat als deze beschermde groepen praktijken, tradities, gewoontes… hebben die eigenlijk ingaan tegen de
waarden van de liberale staat? Liberale bescherming van groepen die zelf onliberaal zijn?
Bvb. homofobie, uitsluiting van andersgelovigen, publieke educatie weigeren…

Verschilende antwoorden:
- Tolerantie van culturele groepen en vrijheid van associatie primeren op andere liberale rechten
Bvb. Kukathas: ‘Freedom of worship may not be respected, women may have opportunities closed
off to them; and the rights of individuals to express themselves may be severely restricted.’
(Kukathas, 1992, p. 133)
 Voorwaarde: recht op exit  dissidenten krijgen de mogeijkheid tot opzeggen van
lidmaatschap van hun culturele groep en kunnen aansluiten bij maintreamsamenleving (‘your
culture or your rights’)
- Of: Opleggen van beperkende voorwaarden, bvb. Kymlicka:
 Geen bescherming van claims die individuele rechten beperken
 Mogelijkheid tot interventie bij ernstige schendingen van mensenrechten
- Of: dialoog
 Begrip voor ‘andere’ of ‘vreemde’ praktijken en belang voor groepsidentiteit
 Parekh: Interculturele dialoog met ‘minority spokesmen’ over controversiële praktijken 
toelichting + al dan niet tolereren
2.1.2 Feministische kritiek: “Is multiculturalism bad for woman?”
“What should be done when the claims of minority cultures or religions clash with the norm of gender equality that is at
least formally endorsed by liberal states (however much they continue to violate it in their practices)?” (Okin, 1999)

Belangrijkste stelling: toekennen van groepsrechten aan culturele minderheden zal resulteren in het
bestendigen van praktijken die vrouwen onderdrukken

Haar argumenten
1. Groepsrechten hebben schadelijke effecten voor vrouwen want:
- Culturele groepen worden gehomogeniseerd: interne verschillen en met name machtsongelijkheid
tussen mannen en vrouwen, worden genegeerd
- Negeren van de privésfeer, waar genderongelijkheid wordt gereproduceerd en daarom verborgen blijft

2. Het beschermen van cultuur is problematisch want:

- Het doel van de meeste culturen is de controle van vrouwen door mannen, cf. religieuze mythes.
- De privésfeer en “traditionele” genderrollen dikwijls centraal gesteld in het overleven van een
“cultuur”, waardoor vrouwen en meisjes beperkt worden in hun emancipatieproces.

Voorbeelden: Sluieren – polygamie – vrouwenbesnijdenis – kindhuwelijken en gedwongen huwelijken –

moeten trouwen met een verkrachter

The women affected by polygamy regarded it as an inescapable and barely tolerable institution in their
African countries of origin, and an unbearable imposition in the French context. (10)

Okin: Deze praktijken worden verdedigd “als noodzakelijk voor het controleren van vrouwen” en blijven
voortbestaan “op aandringen van mannen” (14) terwijl vrouwen ze ervaren als onderdrukkend. (15)

Conclusie: verdwijnen of assimileren

They might be better off if the culture into which they were born were either to become extinct (so that its
members would become integrated into the less sexist surrounding culture) or, preferably, to be encouraged
to alter itself so as to reinforce the equality of women – at least to the degree to which this value is upheld in
the majority culture. (22-23)

Haar eisen
- Criterium voor het geven van groepsrechten: de mate waarin een cultuur patriarchaal is, en diens
bereidheid om minder patriarchaal te worden
- Nagaan van gevolgen van beleid in de privé-sfeer
- Erkennen van ongelijkheid binnen groepen, vooral ongelijkheid tussen mannen en vrouwen since they
are likely to be less public, and thus less easily discernible.
- Beleidsinitiatieven moeten minder machtige leden van de groepen betrekken: there can be no
justification for assuming that the groups’ self-proclaimed leaders – invariably composed of their older
and their male members – represent the interests of all the groups’ members.

Zijn Okin’s argumenten controversieel?

Nee, want:
- Toekennen van groepsrechten, ongeacht de inhoud van “culturele” praktijken, kan inderdaad interne
machtsongelijkheid ten nadele van vrouwen versterken
- Aanvaarden van één versie van cultuur – deze van mannelijke ‘gemeenschapsleiders’ – leidt tot het
bevestigen van conservatieve versies als de ‘authentieke’ cultuur, wat verandering en interne
dissidentie bemoeilijkt.
- Vrouwen uit minderheden verdienen dezelfde bescherming als vrouwen uit de meerderheid.

Ja, want:
- Niet-Westerse “culturen” eenzijdig geportretteerd als patriarchaal en onderdrukkend
- Alle genoemde praktijken eenzijdig omschreven als uitdrukking van patriarchaal geweld
- Heel negatieve visie op religie
 - Vrouwen worden voorgesteld als slachtoffers van hun cultuur, maar krijgen zelf geen stem

Kritieken op Okin
- Negeren van machtsverschillen en (neo)koloniale context – praktijken voorgesteld als uiting van
onveranderlijke, essentiële culturen die worden geïmporteerd in het Westen
- Ontkennen van beleving en visie van vrouwen uit minderheidsgroepen zelf
- Beschuldigd van etnocentrisme: assumptie dat ‘anderen’ zich moeten beschaven om zoals ‘ons’ te
worden
All people can become happy and well-adjusted once they abandon those pesky rituals of difference that I
don’t like (Gilman, p. 54)

- Zelf beschuldigd van ‘illiberalisme’:

To insist that they must abide by our fundamentals is to expose ourselves to the same charge of
fundamentalism that we make against them. (Parekh, 71)
 Besluit: Okin’s fundamentele bezwaar is verdedigbaar, maar nood aan nuancering en concretere
oplossingen
 Multiculturalisme en feminisme hoeven niet tegengesteld te zijn, want beiden zijn gericht op het
beschermen van kwetsbare en gemarginaliseerde groepen
Multiculturalism and feminism as allies engaged in related struggles for a more inclusive conception of justice
(Kymlicka, p. 34)

2.1.3 De dialogische benaderingen van Anne Philips en Monique Deveaux

Een dialogische benadering
Deveaux, M. (2006). Gender And Justice In Multicultural Liberal states. Oxford: Oxford University Press.

Phillips, A. (2007a). Multiculturalism Without culture. Princeton: Princeton University Press.

Centrale vraag: Hoe tussenkomen in gecontesteerde praktijken zonder te stereotyperen en te discrimineren?

Hun uitgangspunten:
- Feministische visie: gendergelijkheid – zelfde kansen voor vrouwen en mannen – recht op keuzevrijheid
en zelfbeschikking voor vrouwen en meisjes
- Streven naar gelijkheid tussen andere sociale groepen: gelijkheid tussen meerderheid en minderheden
– erkenning van het belang van culturele en religieuze identiteit voor individuen

Welke oplossing voor deze spanning?

Deveaux & Phillips identificerden vier mogelijke strategieën in het multiculturalisme-debat:
1. Aanvaarden van verschillende jurisdicties  cultuur-relativisme (alle ‘culturen’ zijn gelijk en moeten
beschermd worden’) – non-interventie (niet tussenkomen bij illiberale praktijken)
2. Grenzen stellen aan culturele accommodatie a.h.v. fundamentele principes van gendergelijkheid (Okin)
3. In vraag stellen van de notie van “cultuur” in het MC-debat: stereotyperend, ‘evolutionair’ denken
4. Democratische deliberatie: verhogen van wederzijds begrip tussen culturele groepen,
gemeenschappelijke doelen identificeren en streven naar wederzijds aanvaardbare oplossingen
 Phillips & Deveaux: combinatie van 2-3-4

Vier stappen:
1. Herdefiniëren van cultuur
- Cultuur als proces van betekenisgeving versus “cultuur” als samenvallend met etnische/nationale groep
Cultures are not monolithic, are always in the process of interpretation and re-interpretation, and
never immune to change. (Phillips, p. 22)

- Mensen worden niet gedetermineerd door cultuur, maar creëren zelf cultuur.
Describing something as a cultural practice misrepresents what is frequently a contested activity as
if it were slavishly followed by all those associated with particular cultural groups. (Phillips, p. 5)
 - Kruispuntdenken als theoretische basis: individueel gedrag beïnvloed door samenspel van verschillende
factoren en sociale categorisering, inclusief machtsongelijkheid tussen groepen

2. Verhogen van inzicht in de achtergrond van zogenaamde “culture clashes”

- Is “cultuur” de oorzaak van conflict?
Deep value conflict is more rare than is sometimes suggested. (Phillips, p. 45)

- Culturele conflicten of politieke conflicten: inzet is eerder macht, controle over middelen, behoud van
autoriteit van de enen over de anderen
I argue that cultural conflicts involving cultural minorities are primarily political in character, and while they
include normative dimensions, they do not necessarily entail deep disputes of moral value. (Deveaux, p. 6)
Bvb. gedwongen huwelijken, eremoorden…

3. Vooropstellen van moreel minimum op basis van mensenrechtenparadigma

- Mensenrechten eerder dan “liberale waarden” om schadelijke praktijken te verhinderen  MR
moeten door iedereen nagestreefd worden
 Vermijden van beschuldigen van “westers imperialisme”
 Aandacht voor alle vormen van ongelijkheid, ook deze in de liberale Westerse staten
- Mensenrechten als neokoloniaal Westers imperialisme?
 Dikwijls excuus voor niet-Westerse elites om seksistische praktijken te bestendigen (Narayan)
 Kritiek door “outsiders” moet mogelijk zijn o.b.v. substantieel moreel kader aangezien “insiders”
ten gevolgen van socialisatie, interiorisering en naturalisering onrecht mogelijk niet (h)erkennen
 Maar: openheid voor contestatie en re-interpretatie met betrokkenheid van zoveel mogelijk
groepen (“a politics of presence”)
 Consensus voor veroordelen van ernstige vormen van geweld

4. Proces van democratische deliberatie

- Onderwerp:
 Gecontesteerde socialisatiepraktijken (bvb. “traditionele” vrouwelijke rol, gearrangeerde huwelijken,
schoonheidspraktijken)
 Overleg eerder dan (onmiddellijk) criminaliseren of verbieden
- Voorwaarden voor overleg - Phillips:
 Aanwezigheid van “minorities within minorities”
Such deliberations must involve women equally with men, young alongside old, cultural dissenters
as well as cultural conservatives, so as to avoid the ‘communities talking to communities’
syndrome that tends to empower established – mainly older, usually male – leaders. (Phillips, p, 4)
 Streven naar een “good-enough democracy”
 Onzekerheden zullen blijven: verschil tussen onderschrijven van basisprincipes en hun praktische
uitwerking (bvb. “gendergelijkheid”)
 Deliberatie is een proces met open einde: volledige morele consensus is onrealistisch

Anne Phillips over gender & multiculturalism: https://www.youtube.com/watch?v=T6QRk7Jhc8k

2.1.4 The retreat from multiculturalism

Kritieken (bvb. Bryan Barry: multiculturalisme als onliberaal)
- Pluralisme >< multiculturalisme
 Pluralisme = vrijwillig lidmaatschap van groepen, meervoudige affiliaties, wederzijdse erkenning
 Multiculturalisme = onvrijwillig lidmaatschap, enkelvoudige affiliaties, eenzijdige erkenning
- Herbevestigen van universeel burgerschap (op basis van individuele rechten) en scheiding publiek/privé
- Neutraliteit en ‘sociale cohesie’ als nieuwe doctrines
 Cf. ‘parallellgesellschaften’: naast elkaar leven van cultureel/religieuze-groepen als oorzaak van
geweld
 ‘headscarf affairs’: since jaren 1980 in Frankrijk – uitbreiding en verscherping na 9/11
(hoofddoeken & boerka-verboden)
2.1.5 Is multiculturalisme dood?
Joppke (2004): JA! – ‘policy retreat’ in Australië, Nederland en VK
- Australië
 Shift vanaf jaren 1980: nadruk op Australische nationale identiteit – Australische meerderheid als
minderheid
 Economische efficiëntie: ‘productive diversity’
‘stressing the positive market value of diversity rather than attempting to define and right
wrongs, and dealing with diversity as a central management issue rather than as a kind of
remedial action to incorporate marginalized groups’ (p. 247)
- Nederland
 Midden jaren 1990: shift van multiculturalisme naar ‘civic integration’
 Nadruk op (verplichte) individuele inburgeringstrajecten en integratie (assimilatie) in Nederlandse
samenleving
- Verenigd Koninkrijk:
 Shift rond 2000: ‘move beyond multiculturalism’
 Nadruk op gedeelde waarden en ‘nationhood’
 Strengere immigratiewetgeving en bewaking van grenzen

Multiculturalism is not (yet) dead?

- Modood (2006): NEE – wel aanpassingen, maar niet verdwenen
- Banting & Kymlicka (2013):
 “retreat”: eerder discours dan reële praktijk: in realiteit voortbestaan van multiculturele
beleidspraktijken
 Multicultural Policy Index op basis van 8 indicatoren:
1. Constitutional, legislative or parliamentary affirmation of multiculturalism, at the central
and/or regional and municipal levels
2. The adoption of multiculturalism in school curriculum
3. The inclusion of ethnic representation/sensitivity in the mandate of public media or media
licensing

Accommodation:
4. Exemptions from dress codes, either by statute or by court cases
5. Allowing of dual citizenship

Support:
6. The funding of ethnic group organizations to support cultural activities
7. The funding of bilingual education or mother-tongue instruction
8. Affirmative action for disadvantaged immigrant groups
 Besluit: verzwakking in sommige landen maar versterking in vele andere

Ondertussen in Vlaanderen
- Multiculturalisme in Vlaanderen - ‘alive and kicking’? (Dirk Jacobs, 2004)
 Communautaire wetgeving
 Integratiebeleid gericht op verschillende groepen (allochtonen, vluchtelingen, ‘non-Dutch speaking
immigrants’, mensen zonder wettig verblijf, woonwagenbewoners)
 Adam (2006): complexiteit van beleidskaders in Vlaanderen, Wallonië en Brussel – onderscheid
tussen
 Wallonië: “laissez-faire assimilationism”
 Vlaanderen: “interventionist multiculturalism”
- Retreat from multiculturalism?
 Nadruk op ‘neutraliteit’
 Hoofddoekendebat- en verboden
 Burka-verbod
  Verbod op onverdoofd slachten
- Vlaams Regeerakkoord (2019)
 Dwingende verplichtingen en boetes op vlak van inburgering, taaltesten…
 Geen subsidies voor ”segrererende” verenigingen…

2.2 Van multiculturalisme naar happy diversity

Nieuwe paradigma’s: van multiculturalisme naar
- “civic integration”: normatief kader obv sociale cohesie en neutraliteit
 Nadruk op eenheid – (homogeen) burgerschap – universaliteit – integratie/assimiliatie
 Negatieve visie op verschil

- Van normatief politiek-filosofisch kader naar sociologische conceptuele ontwikkeling van

(super)diversiteit
 Benoemen van verschillen maar geen ‘erkenning’/positieve appreciatie
 Beschrijvend, geen normatief paradigma

2.2.1 De shift naar superdiversiteit

Vertovec – superdiversity (2007)
- Term gelanceerd door Steven Vertovec (2007) (in België en Nederland: Dirk Geldof, Jan Blommaert,
Maurice Crul)
- “diversificatie van de diversiteit”
 Meer dan etnische diversiteit: samenhang en wisselwerking met andere identiteitskenmerken
(taal, religie, sociale klasse, verblijfsstatuten…)
 Nood aan multidimensioneel perspectief op diversiteit (beleidsimplicaties)
- Kwantitatieve dimensie: toename in aantallen
 Toename van mensen met migratie-achtergrond - Toename van verschillen op cultureel,
linguïstisch, religieus, etnisch… vlak
 Grootste toename in de steden: “majority-minority-cities” (Crul) – meerderheid gevormd door
etnische minderheden
- Kwalitatieve dimensie:
 Verandering van basispatroon van migratie
“van mensen uit een beperkt aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden” naar “mensen
uit een groot aantal landen van herkomst naar een groot aantal gastlanden” (Blommaert, 2011)
 Grotere versnippering in achtergronden: o..a. verblijfsstatuten, etnische achtergronden,
opleidingsniveaus, religieus, sociale klasse

Diversiteit = depolitisering
(Super)diversiteit versus multiculturalisme
- Eerder beschrijvend (sociologie) – geen normatieve/prescriptieve theorie
- Geen analyse van machtsongelijkheden of processen van minoritisering
- Geen/weinig genderanalyse/commentaar op interne machtsongelijkheden
- Eerder ‘catchy’ slogan dan kritische analyse?

Diversiteit als managementterm

- Van ‘gelijke kansen’ naar ‘diversiteit’
- Nadruk op diversiteit als eigenschap van individuen >< specifieke kenmerken gemarginaliseerde
groepen
- Diversiteit als voordeel in neoliberale marktlogica

“Diversiteit is het sleutelwoord voor de arbeidsmarkt van morgen”

“Diversiteit op de werkvloer draagt bij aan het succes van een onderneming”

2.2.2 Case: diversiteit in het hoger onderwijs

Sara Ahmed: “the non-performativity of diversity discourse”
 - Alomtegenwoordig verlangen naar diversiteit in hoger onderwijs

Versus
- Weerstand tegen verandering

“The more you persist, the more the signs of this resistance. The more resistance, the more persistence
required. The institution can be experienced by practicitioners as resistance. One expression that came up in a
number of my interviews was “banging your head against a brick wall.” (Ahmed, 2012, p. 26)

Ahmed (2007), ”Multiculturalism and the promise of happiness”

- Rol van ”affect” en emotie in construeren van discours en beleid rond multiculturalisme
- Belang van ‘happiness’ als ideaal: dwingend karakter en problematisering van mensen die dit beeld
verstoren
- Integratie en loyaliteit t.a.v. de natie als sociaal ideaal in ‘diversiteit’
Diversity becomes happy when it involves loyalty to what has already been given as a national
ideal. Or we could say that happiness is promised as a return for loyalty to the nation, where
loyalty is expressed as ‘giving’ diversity to the nation through playing its game. (p. 123)
- Swan (2010): analyse van visuele representaties van ‘diversiteit’:
Thus they are not constructed as being angry or frustrated but as happy with their lot. There are no
radicals or troublemakers (…) This means that the positivity of diversity can function to ‘conceal’
inequalities from view. And this is presented in the picture in the way difference is seen to be so
minute—just enough to ‘spice up’ the organization—and in the way it suggests that we all have so
much in common. As such, it shields white people from painful moral and psychological
introspection and responsibility for past and present inequalities. (Swan, 2010, pp. 93–94)

Ambivalentie en contradicties in diversiteitsbeleidsdocumenten

- Diversiteit als individuele eigenschap versus associatie met etnische
minderheden
- Schipperen tussen valorizeren en problematizeren van diversiteit
- Uitdrukkingen van verwarring en contradicties
 (lijsten van) vragen
 gelijktijdig poneren en twijfelen aan de meerwaarde van
diversiteit
Er zijn grenzen aan de mogelijkheid om met diversiteit
waarderend om te gaan. (KUL)
Deze diversiteit kan een meerwaarde zijn in de samenleving en in
hoger onderwijs. (VLOR)

- Diversiteit als meerwaarde:

 Als markeerder van excellentie
 ‘diverse’ studenten als ‘commodity’ en grondstof
- Versus: diversiteit als probleem
 ‘Deficiency discourse’ (cf. Essed, 2002): focus op gebreken van minderheidsstudenten en
remediëren hiervan aan de hand gepaste maatregelen

In order to be an innovative environment, the KUL needs diversely composed teams. A diversity policy aimed
at developing talent, connects seamlessly with the ambition of offering qualitative academic research and of
continuing to maintain a top position in the European research space. (KUL)

The University of Antwerp strives towards synergie through the stimulation, the deployment and the put to
use of all available competencies of students and staff, regardless of their background, personal
characteristics and convictions. (UA)
A succesful diversity policy does not only work top-down, but also bottom-up. ‘Sensibilisation’ aims at
guaranteeing the integrated aspect of our diversity policy and to make our organization increasingly diverse-
sensitive. In this way, we want to offer our students and staff handles enabling them to function in a global
open knowledge economy. (UA)

Bicultural individuals appear to be more creative in the examined situations, they process information more
thoroughly, take into account more perspectives and are less prone to interethnic tensions. (…) The 21st
century badly needs highly educated bicultural leaders, technicians, teachers, entrepreneurs and artists!!!
(Leiden University)

 Instrumentaliseren van diversiteit in neoliberaal, meritocratisch model

 ‘diverse’ studenten en personeelsleden als ‘resources’ om in te zetten (en te exploiteren)
 ‘non-performatief’?  cf. aantallen vrouwen na verschillende jaren van genderactieplannen

2.2.3 Nieuwe stemmen: “Decolonize the university”

- Diversiteitsdiscours:
 Nadruk op in-, door- en uitstroom van studenten met migratie-achtergrond
 ‘deficit discourse’: verhelpen van ‘gebrekkige’ achtergrondkenmerken (thuistaal, opleidingsniveau
ouders, culturele/religieuze kenmerken…)
- Versus: universiteit als gegenderde en geracialiseerde ruimte
 ‘homogeneity as normality’ (Gogolin, 2011)
 Universiteit als instituut met geschiedenis van uitsluiting, discriminatie en ‘epistemic genocide’
 Wat is kennis? Wie kan kennis produceren?
 Rationaliteit/onthechting/’objectiviteit’ versus belichaming/ervaring/subjectiviteit
 Implicatie van universiteiten in diskrediteren van niet-Westerse, lokale vormen van kennis

‘Decolonizing movements’
- in Zuid-Afrika, VK, Nederland, nu ook België?
- Aanklagen van racistische & imperialistische erfenis zichtbaar in universiteiten (bvb. Rhodes Must Fall)
- Wijzigen van curriculum en canon
- Overlap met, maar ook verschil met studentenprotesten mbt neoliberalisering van universiteit
- Streven naar inclusiviteit en toegankelijkheid voor alle groepen

2.3 Conclusie
- Multiculturalisme:
 Politieke filosofie – normatief project – vertrekkende van liberale waarden
 Erkenning van culturele/religieuze diversiteit en historisch gegroeide ongelijkheid
 Te deterministische visie op cultuur en identiteit
- (Super)diversiteit
 Sociologie – eerder descriptief dan prescriptief – geen (expliciete) articulatie van waardenkader
 Beperkte analyse van ongelijkheden en mechanismen van discriminatie (racisme, seksisme…)
- Dekolonisering
 Focus op historisch gegroeide ongelijkheden op basis van (primair) ‘ras’/etniciteit en (secundair)
gender, seksuele oriëntatie, ability
 Aanpassingen van dominante instituties versus remediëren van gebreken bij minderheden
- Nood aan nieuw ‘multiculturalisme’?
- Diversiteit als neutralisering en depolitisering?
- ‘Dekolonisatie’: nieuw buzzword of reële verandering?
DEEL 3: Queer en sexuality studies

H1: Inleiding Queer studies – representatie en beeldvorming

1.1 Queer?
- Initieel: ‘slang’ – scheldwoord voor ‘homo’
- Queer theory:
 Overkoepelende term voor ‘culturally marginal sexual self-identifications’ (Jagose, 1996)
 Theoretisch model dat gegroeid is uit, maar zich ook afzet tegen bepaalde standpunten uit
‘feminist’ en ‘gay & lesbian studies’
 Geen vastomlijnde definitie: vaagheid, fluïditeit, onbepaaldheid, verzet tegen definiëring… als
karakteristieken
- Founding texts:
 Michel Foucault
 Judith Butler
 Ook: Lauren Berlant, Michael Warner, Eve Kosofsky Sedgwick, Gloria Anzaldúa…

1.1.1 Foucault: macht, kennis, taal

- Foucault (1926 – 1984) – Franse filosoof
- Post-structuralisme/post-modernisme
 >< modernisme: subject als intentioneel, rationeel handelend – identiteit als vaststaande en
essentialistisch kern
 Post-structuralisme: subject krijgt vorm door vertogen (discours), binnen structuren van macht en
ongelijkheid (o.a. Foucault, Derrida) – anti-essentialistisch – sociaal-constructionisme
- Visie op macht
 Kan niet geïsoleerd worden of gereduceerd tot één machtscentrum dat mensen ‘onderwerpt’
(bvb. absolutische vorst)
 Macht is diffuus – overal aanwezig in de samenleving – en opereert via discours: via kennis,
waarheidsaanspraken, praktijken, ‘expertise’… die iedereen zich eigen maakt
- Sociale identiteiten zijn niet ‘natuurlijk’ of vanzelfsprekend, maar het gevolg van specifieke vertogen
 Geïnterioriseerd in zelfbeeld van individuen maar ook verspreid via wetenschap, media, politiek…
 Laat machtsuitoefening en controle toe
 Maar ook toe-eigening en formuleren van counter-vertogen , bvb. opeisen van rechten – organisatie op
basis van een gedeelde gemarginaliseerde identiteit

1.1.2 Seksualiteit, identiteit en macht

- Westers discours over seksualiteit vanaf 19de eeuw:
 constructie van een modern subject dat beantwoordt aan bepaalde eigenschappen (een stabiel
‘zelf’, gedisciplineerd, heteroseksueel…)
 Seksualiteit bepaalt wie je bent: seksuele verlangens, praktijken, ideeën… zijn een uitdrukking van
een ‘ware identiteit’
- Bvb. ‘de homoseksueel’
 ‘ontstond’ in de 19de eeuw: ontwikkeling van psychologie en seksuologie als wetenschappelijke
discipline – benoemen en identificeren van ‘afwijkende’ seksuele identiteiten ten opzichte van
‘normale’ identiteiten en lichamen
 ‘de homoseksueel’ als persoonlijkheid bestond niet voor hij geclassificeerd en benoemd werd
 Voorafgaand: wel ‘homoseksuele praktijken’ (bvb. sodomie)
- Bvb. ‘de hermafrodiet’:
 In de Middeleeuwen: erkend als mensen met mannelijke én vrouwelijke kenmerken – verplicht om
te kiezen voor leven als man of vrouw
 Herculine Barbin: opgegroeid als meisje maar verplicht om te leven als man – pleegde zelfmoord
  Vanaf 19de eeuw: idee van ‘the true sex’ – experts bepalen welke sekse een ‘hermafrodiet’ echt
heeft en voeren corrigerende chirurgie uit

1.2 Queer theory: Uitgangspunten

- In vraag stellen van binariteiten en essentialistische identiteiten
 Man versus vrouw
 Maar ook heteroseksueel versus homoseksueel
- Identiteit als fluïde en veranderlijk, niet als gefixeerd en onveranderlijk
- Focus op
 ‘mismatch’ tussen sekse, gender en verlangen
 De discursieve productie van homoseksuele subject-posities (studie van ‘afwijkende’ identiteiten
en subculturen)
 Maar ook de problematisering en productie van heteroseksualiteit als hegemonische identiteit
(heteroseksuele matrix): Hoe wordt heteroseksualiteit geconstrueerd als ‘normaal’? Welke
instituties, vertogen… reproduceren heteroseksualiteit?
- Hoe en waarom worden bepaalde seksuele praktijken, identiteiten… gecategoriseerd als ‘afwijkend’?
Hoe worden grenzen tussen ‘normaal’ en ‘abnormaal’ bepaald, gereguleerd, afgedwongen? Hoe
kunnen we ze in vraag stellen, veranderen…?
- Thema’s:
 Beleving en constructie van gay & lesbian identities, cross-dressing, hermaphroditisme, gender
ambiguity, gender-corrective surgery
 In vraag stellen van vaststaande, ‘evidente’ identiteiten zoals ‘man’ – ‘vrouw’

1.3 The gender bread person

https://www.genderbread.org
Figuurtje gecreëerd door Sam Killermann

Zie ook tekst “The Genderbread Person: Breaking through the binary” (op Canvas)

4 aspecten:
- Sekse (‘anatomical sex’)
- Genderidentiteit
- Genderexpressie
- Aantrekking

Deze aspecten zijn onafhankelijk van

elkaar: het ene is niet bepalend voor het
andere!
Bvb. Je sekse bepaalt niet welke genderidentiteit je
hebt, hoe ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ je je gedraagt,
of tot wie je je aangetrokken voelt.

1.3.1 Sekse
De fysieke eigenschappen waar je mee geboren wordt en die worden
geassocieerd met een bepaalde sekse (genitalia, chromosomen, hormonen,
lichaamshaar…)

1.3.2 (Seksuele/romantische) aantrekking

Tot wie je je fysiek, seksueel, emotioneel,
spiritueel… aangetrokken voelt
1.3.3 Genderidentiteit
Hoe je jezelf definieert (mannelijk, vrouwelijk, beide, queer…) op basis van
bestaande opvattingen over gender

1.3.4 Genderexpressie
Hoe je gender uitdrukt aan de hand van je gedrag, kleren, gevoelens… en hoe
deze worden geïnterpreteerd op basis van bestaande gendernormen

1.4 Twee seksen?

Anne Fausto-Sterling (1993) “The five sexes. Why male and female are not
enough”
- Westerse cultuur: centraliteit van ‘twee-seksen-model’
- Maar: biologische variatie veel groter dan XX en XY (zie les 1)
 Voor de geboorte: 5-lagen
 Chromosomal sex (XX/XY – maar ook hier variaties mogelijk)
 Indifferent (or bipotential) fetal sex = periode waarin foetus geen
innerlijke/uiterlijke geslachtskenmerken vertoont
 Differentiated fetal gonadal sex (testes, ovaries) =
geslachtsklieren
 Fetal hormonal sex = impact van hormonen
 Genital sex (penis, scrotum, vagina, clitoris) = uiterlijke geslachtskenmerken

 Na de geboorte:
 Genderidentificatie en socialisatie (cf. kleding, speelgoed, …)
 Sensorisch lichaamsbeeld
 Genderidentiteit
 Hormonale ontwikkelingen puberteit: secundaire geslachtskenmerken + seksueel verlangen
 Fausto-Sterling: “sex is a vast, malleable continuum that defies the constraints of even five categories”

Onze samenleving, taal, voorstellingvermogen… heeft moeite met ‘unruly bodies’

- ‘abjecte lichamen’ = lichamen die niet ins ons (binair) kader passen
- ‘afwijking’ ontstaat door dit binair kader
“But why should we care if a "woman," defined as one who has breasts, a vagina, a uterus and ovaries and who
menstruaces, also has a clitoris large enough to penetrate the vagina of another woman? Why should we care if there
are people whose biological equipment enables them co have sex "naturally" with both men and women? The answers
seem to lie in a cultural need to maintain clear distinctions between the sexes. Society mandates the control of
intersexual bodies because they blur and bridge the great divide. Inasmuch as hermaphrodites literally embody both
sexes, they challenge traditional beliefs about sexual difference: they possess the irritating ability to live sometimes as
one sex and sometimes the other, and they raise the specter of homosexuality.” (Fausto-Sterling 1993, p. 24)

1.5.1 Hetero versus homo?

LGBTQI+-beweging: lange strijd voor erkenning, accepatie en gelijkberechtiging
- VS: Gay Liberation Front/Gay Activist Alliance

Aanleiding: Stonewall Riots in 1969, NY: protest tegen regelmatige invallen van
politie in de ‘Stonewall Inn’ (ontmoetingsplaats voor homoseksuele mannen)
1979: eerste Gay and Lesbian March in de VS
- Strijd voor rechten (liberaal paradigma) in kader van strijd voor maatschappelijke verandering en
algemene sociale rechtvaardigheid
 Bvb. antidiscriminatiewetten, homohuwelijk (eerst in NL in 2001, in België in 2003), recht op
adoptie…
- Adoptie van homoseksuele/lesbische identiteit als basis voor emancipatorische beweging

Maar: focus op gelijke rechten reproduceert idee van scherp onderscheid tussen hetero- en homoseksualiteit
- Bevestigt centraliteit van heteroseksualiteit als (onzichtbare) norm
- Spanningen: focus op 1 issue of wijzen op intersecties van identiteiten?
- Reproduceert essentialisme:
 Soms stereotiep en reductionisch beeld van holebiseksualiteit (‘de’ homoseksuele identiteit?)
 Weinig oog voor identiteiten die niet binnen hetero/homo-opdeling passen (transgender,
biseksueel, interseksueel…)

- Bevestiging van holebiseksualiteit als ‘afwijking’ of ‘omkering’ van heteroseksualiteit

 Bvb. uitdrukking ‘uit de kast komen’:
 Gaat uit van de veronderstelling dat een bepaalde groep (hetero’s) onproblematisch aanwezig
is en een andere groep (holebi’s) onzichtbaar
 Stelt ‘natuurlijkheid’ van deze situatie niet in vraag  Waarom is heteroseksualiteit een
evidentie? Hoe wordt heteroseksualiteit zelf geproduceerd als ‘natuurlijk’?

1.5.2 (Hetero)seksualiteit heeft een geschiedenis

Homoseksualiteit niet altijd en overal strikt gescheiden van heteroseksualiteit, bvb.:
- Pederastie in het Oude Griekenland: sociaal geaccepteerde relaties tussen oudere
man en jongere jongen
- Pre-moderne Perzië: jonge mannen als voorwerp van verlangen voor oudere,
volwassen mannen
 Geen tegenstelling tussen hetero- en homoseksuele identiteit Pederastie in het Oude Griekenland,
 Maar: dit waren geen relaties tussen gelijken (= 2 volwassen mannen van 5de -4de eeuw v.C.
zelfde sociale status)

Queer theory: in vraag stellen van constructie van deze grenzen zelf
- Holebiseksualiteit staat niet buiten dominante concepties van seksualiteit maar maakt integraal deel uit
van breder discours rond seksualiteit en identiteit
 Cf. Foucault - macht: ‘afwijkende’ identiteiten zijn nodig om de dominante identiteit te bevestigen
 Heteroseksualiteit als norm kan niet bestaan zonder de productie van holebiseksualiteit als ‘ander’
- Vraag is niet: ‘Wat bestaat er buiten de grenzen’ of ‘Hoe doorbreken we de grenzen’ maar: ‘Hoe en
waarom komen deze grenzen tot stand? Hoe kunnen we ze verschuiven, in vraag stellen…? Waarom
worden er aparte categorieën gemaakt voor verschillende seksuele ‘identiteiten’? ’

1.5.3 Performativiteit van gender

- Judith Butler, Gender Trouble (1990)
- Cf. les 1: ‘sekse’ gaat niet vooraf aan gender: gender creëert sekse
- ‘Sekse’ is het resultaat van een disciplinerend discours dat betekenis geeft aan lichamen
 Er is geen essentiële mannelijke/vrouwelijke identiteit/lichaam dat bestaat voorafgaand aan het
discours errond
 Hoe komt deze identiteit tot stand? Hoe wordt een lichaam afgebakend tot mannelijk/vrouwelijk?
 Performativiteit: gender heeft het effect dat lichamen en identeiteiten natuurlijk lijken terwijl ze
eigenlijk het effect zijn van (ideeën, praktijken… m.b.t) gender

‘Performing gender’
Gender wordt reëel/natuurlijk omdat we het ‘performen’: uitbeelden, herhalen, ons eigenmaken
Als sekse/gender geen uitdrukkingen zijn van ‘natuurlijke’ identiteit
  Mogelijkheid tot andere manieren van ‘performen’
 In vraag stellen en herdefiniëren van lichaam/sekse/gender/identiteit/verlangen

‘Parodic identities’: bvb. butch/femme-identities of drag

- Niet zomaar imitaties maar aantonen van beperkingen en plasticiteit van gender
- Gebruik maken van dominante categorieën om ze in vraag te stellen
- Maar: nog steeds gebonden aan bestaande machtsstructuren en daarom niet automatisch subversief
The idea that butch and femme are in some sense “replicas” or “copies” of heterosexual exchange underestimates the erotic
significance of these identities as internally dissonant and complex in their resignification of the hegemonic categories by which they
are enabled. Lesbian femmes may recall the heterosexual scene, as it were, but also displace it at the same time. In both butch and
femme identities, the very notion of an original or natural identity is put into question; indeed, it is precisely that question as it is
embodied in these identities that becomes one source of their erotic significance. (p. 157)

1.6 Een Westers model?

- Idee van multiple genders in niet-Westerse samenlevingen: bijv. Hijra (India); Berdache (Noord-
Amerika); Calabai (‘valse vrouw’), Calalai (‘valse man’), Bissu (‘androgyn’) (Indonesië) …
- “the coloniality of gender” (Maria Lugones, 2008)
 Opleggen van strikte gendercategorieën als onderdeel van kolonisatieproject
 “indigenous queer studies”: onderzoeken en reclaimen van meervoudige genderidentiteiten en
lokale ‘same-sex practices’

1.6.1 ‘Queering’ kinderprogramma’s…

‘Queer’ analyses van mediarepresentaties
- Onderzoeken van representatie van queer personages, eigenschappen, kenmerken: bvb. ‘queers as
villains’
- Maar ook: wat zeggen afwezigheden over de manier waarop heteroseksualiteit wordt geproduceerd en
gesitueerd ten opzichte van een (schijnbaar afwezige) ander?

Voorbeelden:
- Disney villains & queer characteristics: https://www.youtube.com/watch?v=S8pDYbPSKlU
- >< normaliseren van queer identiteiten: Steven Universe & queer theory:
https://www.youtube.com/watch?v=7aQFmN-OfmU

1.7 Enkele belangrijke concepten

- cisgender: mensen van wie de genderidentiteit overeenkomt met het geslacht dat hen bij geboorte is
toegekend
- TERF: ‘trans-exclusionary radically feminist’ – feministen die transvrouwen uitsluiten omdat ze geen
‘echte’ vrouwen zijn
- Heteronormativiteit: idee dat heteroseksualiteit de norm, standaard, ‘natuurlijk’ is – inrichten van de
samenleving volgens deze norm (via vertogen, praktijken, wetten…) en problematiseren en uitsluiten
van ‘afwijkende’ seksuele identiteiten
- Homonormativiteit/transnormativiteit: aanvaarding van homoseksuele en transidentiteiten, op
voorwaarde dat deze de heteroseksuele standaard zoveel mogelijk benaderen (bvb. monogaam zijn,
trouwen, kinderen krijgen/adopteren, er ‘normaal’ uitzien…)

H2: Holebi en trans op het kleine scherm - lezing

Florian Vanlee
2.1 Theorie
Geslacht ≠ gender
Seksualiteit ≠ seksuele identiteit
- ‘Betekenis’ ipv ‘essentie’ (Foucault, 1978; Butler, 1990)
- ‘LGBT+’ (Sedgwick, 1990; Warner, 2000)
Hegemonische constructies
- Cultuur & popcultuur (Chambers, 2009)

Onzichtbaarheid  demonisering  stereotypering  normalisering

- Interactie met bredere sociale discoursen
- Commerciële logica

Maar geen lineair proces

- VOD v.s. traditionele TV
- “kill your queers”

Queer TV studies past ‘queer’ ideeën toe op televisierepresentaties

- Heteronormativiteit
- Homonormativiteit

Vanzelfsprekendheden in vraag stellen

- Kritische deconstructies & interpretaties

Queer TV studies gericht op activisme & sociale rechtvaardigheid

- Antinormativiteit’
 Onderzoek tegen het status quo
- ‘Queer methodes’
 Kwalitatief textueel onderzoek
 Oppositionaliteit & deconstructie

Queer theorie én TV-studies: gebaseerd op situatie in de VS

- Universalisering context
 Status quo?
 Televisie-industrie?
- Universalisering methodes
 Welke kennis is nodig?
 Verhouding onderzoek & productie?

2.2 Heteronormativiteit in Vlaamse TV

2.2.1 Historische ontwikkeling
Holebipersonages sinds de Jaren ‘90
- VRT series (Thuis, 1995; Heterdaad, 1997; W817, 1999)
- Parallelen met internationale trends (o.a. US)

Geen stereotypering/stigmatisering
- Democratische rol VRT (‘voor ALLE kijkers’)
- Parallelen met West-Europese trends

Generische innovatie (VTM) + sociale innovatie (VRT)

- ‘Open’ genres aangebracht door VTM
- Vanzelfsprekende aandacht voor socio-culturele diversiteit in VRT-tegenhangers

‘Queer normaliteit’
- Reflectie van maatschappelijke veranderingen
- Tonen, niet veroordelen

2.2.2 Heteronormativiteit
Seksualiteit of gender als één facet
- Holebipersonages niet gereduceerd tot hun ‘verschil’
- Focus op andere kenmerken
‘Normaal’ gedrag vs. ‘normale’ mensen
- Geen contrast tussen holebi’s en ‘normale’ hetero’s
- Aanvaardbare en onaanvaardbare omgangsvormen

Erkenning van homoseksuele verlangens

- Expliciete aandacht voor seksualiteit
- Vanzelfsprekende dimensie van het leven, geen voyeurisme

Expliciet verschil met US series

- Komt voor in alle genres
- Ook in kinderfictie aandacht voor holebikoppels

2.2.3 Metronormativiteit
‘Kerktorenfictie’
- ‘Kwaliteitsseries’ zijn een geval apart
- ‘Gewoon Vlaanderen’ als achterlijk en premodern

Distinctiemechanisme
- ‘Echte’ acceptatie van holebi’s als hip en stedelijk
- Ridiculisering van de attitudes van ‘gewone mensen’

2.2.4 Homonormativiteit
Heteroseksuele scripts & normen
- Seriële monogamie & huwelijk
- Voortplanting & adoptie

Geen stigmatisering maar onzichtbaarheid

- Vanzelfsprekendheid relaties & kinderen
- Rol heteroseksuele personages

Gendernormativiteit
 - Binaire genderrollen
- Vanzelfsprekendheid gendernormen

Holebi- en transpersonen ‘zoals iedereen’

- Weinig diversiteit in ‘seksuele en genderdiversiteit’
- Ontkenning subculturele dimensie van holebi- of trans-zijn

2.2.5 Transnormativiteit
Instandhouding genderbinariteit
- ‘Transgender’ = ‘post-operatieve trans vrouw’
- ‘Verkeerd lichaam’ & hypervrouwelijkheid

Trans mannen? Niet-binaire mensen?

- Voorwaardelijke aanvaarding van niet-cisgender zijn

2.3 Achter de schermen

2.3.1 De visie van makers
Nadruk op ‘sociaal realisme’
- ‘De maatschappij zoals ze is’ tonen maakt rollen nodig
- ‘Realistische representaties’

Persoonlijke omgeving als ‘realiteit’

- Gebrek aan kleur binnen holebi- en trans personages
- Genderconformiteit en klasseneigenschappen

Belang van holebi- en trans rollen

- “De meeste media stellen de gemeenschap verkeerd voor”
- Ingaan tegen dominante ideeën rond seksualiteit en gender

Angst voor stereotypes & cliches

- Enkel aandacht voor formele eigenschappen
- ‘Negatief voorbeeld’

Paradox van diversiteit op TV

- ‘we zijn allemaal uniek’ vs. ‘we zijn allemaal hetzelfde’
- Vooral het ‘maken’ van holebi of trans mensen ligt moeilijk

Potentieel om stereotypen tegen te gaan

- Ontwikkeling van personages vs. reductie
- Normalisering van kenmerken die als ‘cliché’ gezien worden

Actieve reflectie over representatie

- Bewust van de ‘macht’ van popcultuur
- Kritische omgang met representatie en haar impact

Complexiteit in diversiteit in beeld brengen

 - Veel meningen over ‘slechte’ representaties
- Weinig opinies over ‘goede’ representaties

Belang van het (internationale) publieke debat

- Weinig aandacht voor onderzoek
- Veel aandacht voor (ongenuanceerde) opinies

Discours wordt onttrokken van lokale realiteit

- “Héél weinig holebi en trans personages”
- Angst voor publieke veroordeling

2.4 Conclusie
2.4.1 Holebi en trans in Vlaamse TV
Structurele aandacht voor gender & seksualiteit in Vlaamse fictieseries
- Belang van ‘sociaal-realistische esthetiek’
- Maar ook erkenning van het belang van representatie
 Maar sociale zichtbaarheid = fictieve zichtbaarheid

Te weinig diversiteit in ‘seksuele en genderdiversiteit’

- Vanzelfsprekendheid van de eigen omgeving als ‘sociale realiteit’
- Angst voor stereotypering en hun relatie tot subculturele kenmerken van de holebi en trans
gemeenschap
 Gevestigde manieren om diversiteit te verbeelden moeten in vraag gesteld worden

2.4.2 Queer analyse & TV in Vlaanderen

Publieke debat reproduceert internationale/Amerikaanse trends
- Nadruk op deconstructie van ‘slechte’ of ‘problematische’ beelden en verhalen
- Factuele Vlaamse trends worden genegeerd
 Nood aan expliciet lokale discussies over het onderwerp

Queer activisme/onderzoek moet ook productieve bijdragen leveren

- Wat zijn goede representaties van seksuele en genderdiversiteit?
- Wat moet televisie bijdragen aan de samenleving?
 Problemen aankaarten én alternatieven bieden

Samenwerken met de TV-industrie ipv ze als tegenstander behandelen

- Bereikbaarheid van televisiemakers in een kleine industrie
- Bestaande impact en algemene potentieel van de publieke omroep
 Queer onderzoek én activisme heeft baat bij het erkennen van de eigenheid van de lokale context

H3: Transgender: concepten, evoluties en observaties – lezing door Joz

Motmans
- Mens = bundeling van identiteiten: klasse, seksuele voorkeur, etniciteit, leeftijd, sekse...
- Onderzoeker – klinische psychologie/sociale wetenschappen
 Sekse, gender en seksuele identiteiten
 Biseksuele, transgender, intersekse personen

3.1 Historisch overzicht: concepten en kaders

3.1.1 Fenomeen ‘transgender’ is niet nieuw
Cross-dressing in West-Europa doorheen de eeuwen
- Jeanne D’Arc
- Chevalier D’Eon
- Angélique Brulon
- …
Andere culturen: indicaties:
- Indianenstammen: two-spirits
- Zuid-Azië: Hijra’s
- Albanië: Sworn Virgins
- …

3.1.2 20ste eeuw: ontstaan van ‘transseksualiteit’

Hirschfeld: termen ‘travestiet’ (1910) en ‘transseksueel’ (1923)
- Cross-dressing, homoseksualiteit en transseksualiteit als distincte fenomenen

1930: eerste geslachtschirurgie: Lili Elbe (The Danish Girl – 2015)

1952: verhaal van Christine Jorgensen

- Heel veel media-aandacht, in tegenstelling tot dat van Michael Laurence Dillon
(1949)

Harry Benjamin: ‘The Transsexual Phenomenon’ (1966)

- Normalisering van transseksualiteit
- Gaat uit van de ‘geboren in het verkeerde lichaam’ metafoor
 Misconnectie tussen lichaam en geest
- Geslachtsaanpassende chirurgie als geschikte ‘behandeling’ voor ‘transseksuelen’
 “aanpassing van het lichaam aan de psyche” ipv omgekeerd!
 MAAR enkel voor de ‘echte transseksueel’: zijnde heteroseksueel na transitie, genderstereotiepe
expressie, etc.

3.1.3 Pathologisering van ‘transseksualiteit’

Transseksualiteit als stoornis in de DSM/ICD
- Travestie in DSM I (1952), DSM II (1968) en ICD-8 (1965), onder ‘sexual deviations’
- DSM III (1980): wegvallen van ‘homoseksualiteit’, opname van ‘genderidentiteitsstoornis’ (DSM) en
‘transseksualiteit’ (ICD)
- ICD-10 (1990): ‘genderidentiteitsstoornis’, ‘transseksualiteit’, ‘dual-role transvestism’

ICD = International Classification of Diseases van de World Health Organisation (WHO)

DSM = Diagnostic Statistic Manual of Mental Disorders van de American Psychological Association (APA)

3.1.4 Trans als illustratie van sociale constructie

- 1960-1970: idee dat geslacht en gender niet hetzelfde zijn, cfr. 'John/Joan' case (Money & Ehrhardt,
1972)
- Trans als ideale illustratie van gender als sociaal construct
- Geschiedenis van het feminisme: sterk verweven met gender-concept
- Transgender = uitdaging voor feminist identity politics
- Jaren 1980-1990: Trans-Exclusionary Radical Feminists (Janice Raymond, Sheila Jeffries, ..):
- E. Green: “anti-inclusion feminism: the feminist policy of deliberately and actively excluding trans
persons and trans-issues from feminist action, ideology and space”
- “the invasion of males in the female space”
 Sheila Jeffries: “Transmen are poor oppressed women pushed into selfmutulation by patriarchal
oppression”
 Janice Raymond (1979): “All transsexuals rape women's bodies by reducing the real female form
to an artifact, appropriating this body for themselves. Transsexuals merely cut off the most
obvious means of invading women, so that they seem non-invasive”
3.1.5 1990s: queer studies & gender studies
- Jaren ‘90: kritiek op medisch pathologisch model (sex/gender)
 Zowel geslacht als gender zijn sociaal construct
 In vraag stellen van binair systeem, zowel op vlak van gender
als seksuele identiteit
 Identiteiten = meervoudig en onstabiel
 Verbinding genderstudies, transstudie

- Criticizing medical pathological model of sex/gender & positivistic

framework as a reduction of reality
- Implies the convergence of sex, gender identity, sexual preference
and genitalia = ‘heterosexual matrix’ (Butler)
- Gender & sex = constructions
- Coining of the term transgender

3.1.6 Trans feminism & trans* studies

Eind jaren ‘90: trans* feminism
- Sandy Stone (1992): The "EMPIRE" strikes back: a posttranssexual manifesto
- Shift naar aandacht voor diversiteit binnen feminisme en LGBT bewegingen
- “Trans has been absent from feminist and from lesbian and gay theories of gender and sexuality”
(Hines)
 ‘trans studies’ als afzonderlijk discipline

FAQ:
- Who gets to talk?
 In the past: only attention for the classical transsexual, often only trans women (white, middle
class)
 Tension between both/neither and either/or discourses in political struggles: whose rights? whose
issues?
- Some trans people get rights at the expense of others
 “Not trans enough” blues (Eli R. Green)
 Cfr wet transseksualiteit in Belgium (2007) – transgender wet (2017)

3.1.7 Seksuele identiteit

The genderbread person
4 lagen, elk op een continuüm

Components of Sexual Identity

Michael G. Shively & John P. De Cecco
Journal of Homosexuality 1977

1. Geslacht = biologische toewijzing bij de geboorte door anderen

bepaald op basis van uiterlijke geslachtskenmerken: “is het een
jongen of meisje?”

2. Genderidentiteit = psychologische beleving: “ben je man of

vrouw?” = individuele beleving

3. Genderexpressie en genderrol (‘social sex role’) = sociaal-culturele context: uitingsvorm / wat je ziet
verandert in tijd en cultuur

4. Seksuele oriëntatie = aantrekking / op wie je (niet) valt, gedrag

en identiteit
 - Psychologische beleving: “ben je man of vrouw?”
 Gevoel man of vrouw te zijn (Stoller, 1968)
 Gevoel man en vrouw te zijn / gevoel noch man noch
vrouw te zijn (Vennix, 2001)
- Wordt verwacht samen te vallen met toegewezen
geboortgeslacht
- Bij transgenders valt het toegekende geboortegeslacht
niet (helemaal) samen met hun innerlijke genderidentiteit

3.1.8 Genderidentiteitontwikkeling
‘Gender identiteit’: cognitieve, sociale en psychologische factoren (Ref. Ruble, Martin & Berenbaum)
(biosociaalmedisch model)

Genderontwikkeling:
- 6-8 maand: verschil tussen mannelijke en vrouwelijke stemmen wordt herkend.
- 9 maanden: gezichtsherkenning
- 2-3 jaar: gender ‘labeling’
 Kinderen maken een onderscheid tussen meisjes en jongens maar niet gebaseerd op geslacht (‘ik
krijg nog een penis als ik groot ben’)
 Kleding en haardracht (cultuur en taal) zijn vaak referentiepunten
 Vnl. bij volwassenen
- 3-5 jaar: gender ‘stability’
 Meisjes worden zoals ‘mama’, jongens zoals ‘papa’
- 6-7 jaar: gender ‘constancy’
 Gender ligt ‘vast’ en ‘geslacht verandert niet’

Invloed omgeving = cruciaal  https://www.youtube.com/watch?v=nWu44AqF0iI

Een recent onderzoek bij tweelingen suggereert dat de ontwikkeling van de genderidentiteit meer een zaak is
van genetisch-biologische factoren dan dat het een keuze zou zijn van de persoon zelf. Het aandeel van
erfelijkheid werd in dit onderzoek geschat op 62%, en het aandeel van (ongedeelde) omgevingsfactoren op
38%. Net zoals bij vele zaken heerst hierover een nature (natuur)/nurture (opvoeding) debat. Meer
uitgebreid onderzoek is evenwel nodig om een eenduidige visie te krijgen over welke erfelijkheidsfactoren
welke rol spelen in het ontstaan van genderidentiteitsconflicten (Coolidge, Thede & Young, 2002).

3.1.9 Transgender?
- Inclusieve term
- Oog voor diversiteit in transgender groep = belangrijk
- Identiteit = hoogst persoonlijk aanvoelen
- Shift weg van pathologisering
- Geen eenduidige, vaststaande betekenis (Davidson, 2007)
- Vertaalt zich NIET 1 op 1 in medische keuzes / een medisch
traject
3.1.10 Genderidentiteit: toegenomen zichtbaarheid M/V voorbij
- Harrison, Grant & Herman (2012) US: 13% andere identiteit dan male/man, female/woman (N = 6436)
- pangender, third gender, hybrid, Two-Spirit (First- Nations), Mahuwahine (Hawaiian), en Aggressive
(Black or African American)
- Fundamental Rights Agency (2014) EU: 8.7% gender variant, 15.6% queer en 20.4% ‘other’ (N = 6771)
- agender, bigender, dual gender, fluid gender, gender neutral, gender fluid, gender non-conformist,
genderless, genderqueer, intergender, queer, neuter, no label, non-gender, pangender, polygender,
third gender
- Motmans et al. (2018) België: 21,9% genderqueer / non-binair / genderfluïde / polygender / agender (N
= 534)

3.1.11 Genderidentiteit: nieuwe aandacht nodig voor non-binariteit

- Beter of slechter gezondheid dan binaire trans personen?
- Nog weinig onderzoek
- Vaak misbegrepen door hulpverleners

3.1.12 Gendernormatief – cisgender

3.2 Transgenderzorg vandaag

3.2.1 Medische evolutie
- Vanaf jaren ‘70: Oprichting van de eerste gender clinics
- Harry Benjamin International Gender Dysphoria Foundation (HBIGDA)
 1979: eerste Standards of Care (SOC)
- 2006: World Professional Association for Transgender Health (WPATH)
- 2013: European Professional Association for Transgender Health (EPATH)

3.2.2 De weg naar de-pathologisering

- WPATH SOC 7: ‘Standards of care for transsexual, transgender and gender-nonconforming persons’
(2012)
 ‘behandeling’ van genderdysforie: evidence based > verbeteren van het welzijn van transpersonen
 ‘reparatieve therapieën’ = onethisch
 Nieuwe SOC-8 in de maak: bv hoofdstuk over gender non-binariteit
- DSM V (2013): GID vervangen door ‘genderdysforie’: nadruk op gevoel van onbehagen, niet op persoon
- ICD-11(2019): nieuw hoofdstuk 17 over “Conditions related to sexual health” bevat
genderincongruentie i.p.v. transseksualiteit
3.2.3 Medische realiteit
- Niet alle transgender personen willen zorg!
- België: 75% zocht ooit psychologische/medische hulp
 1/3 van de personen die geen hulp zochten vindt dit niet nodig
- Transitie als individueel proces
- MAAR ook: verschillende obstakels naar hulpverlening
 Financieel
 Negatieve attitudes van hulpverleners
 34% veranderde ooit van huisarts wegens negatieve reactie

3.2.4 Huidige praktijk

Gender-affirmerende behandeling volgens WPATH protocol (SOC7)
- Assessment-fase door psychiater/psycholoog/endocrinoloog
- Hormonale behandeling (min 1j)
- Chirurgie (18+)

Regret-analyse (2007)
- trans vrouwen: 1-1,5%,
- trans mannen: minder dan 1%

Redenen regret:
- Inadequate diagnose ( sterke comorbiditeit)
- Afwezigheid of teleurstellende sociale fase
- Teleurstellende chirurgische resultaten (functioneel en esthetisch)
- Twijfels gedurende de procedure, die niet werden medegedeeld aan behandelaar
- Combinatie van verschillende risicofactoren

Toegang tot zorg neemt toe:

- Met betere economische status en/of leeftijd (ouder)
- Indien gelijkekansenbeleid en mensenrechten toenemen
- Indien sociale acceptatie stijgt
- Wanneer zorgprotocollen verbeteren

3.2.5 Problemen in de zorg: wachttijden

3.3 Juridische verankering & institutionalisering
3.3.1 Geslachtsregistratie of genderregistratie?
Geslacht = geregistreerd bij de geboorte
- Staat van de persoon
- 2 opties (waarom?)

Wat bij intersekse personen?

- 3 mnd uitstel aangifte geslacht
- Wat bij transgender personen?

3.3.2 Europa: Verandering geslachtsregistratie

https://youtu.be/OZlpyDeu4jY

3.3.3 Verandering voornaam &

geslachtsregistratie
- Vanaf 1 januari 2018: wijziging van de geslachtsregistratie
- gebaseerd op zelfdeterminatie
- voornaamswijziging op 12 jaar
- Geslachtsregistratie wijzigen vanaf 16 jaar

Voornaamswijzigingen:
- 2014: 95
- 2015: 116
- 2016: 183
- 2017: 205
- Jan 2018: 97
- Voornaamswijziging vanaf 12 jaar (FOD justitie)
- Geslachtswijziging bij AB (enkel M/V) (16/17: psychiatrisch attest i.v.m. onderscheidingsvermogen

3.3.4 Data uit het rijksregister

3.3.5 Effect?
- In landen zonder sterilisatie-eis zien we een grote stijging in wijzigingen
van de geslachtsregistratie! (+1500%)
 - België: 1/2 van alle wijzigingen vond plaats na de wetswijziging van 2018!
- Veel mensen gewacht op verwijderen van sterilisatie eisen en andere medische criteria

3.3.6 !! Geen erkenning GNB personen

Uitspraak grondwettelijk hof: fluïditeit en non-binaire personen moeten erkend worden

Delen van de transgenderwet in strijd zijn met het recht op zelfbeschikking. Ook non-binaire en genderfluïde
mensen moeten hun geboorteakte in overeenstemming kunnen brengen met hun genderidentiteit. De wet
moet binnen redelijke termijn worden aangepast.

Twee opties:
Bijvoorbeeld door een derde optie X in te voeren of geslachtsregistratie volledig af te schaffen.

3.3.7 Non-discriminatie: gender

- Wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen, “genderwet”
genoemd, gewijzigd bij wetten van 22 mei 2014.
 Eerst: discriminatie o.b.v. geslachtsverandering = discriminatie o.b.v. geslacht: dekt enkel groep die
operaties heeft, of wil ondergaan, of aan het ondergaan is
 2014: genderidentiteit en genderexpressie= opgenomen als beschermende gronden
- Bevoegde instantie: Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen (federale materies) en
Genderkamer Ombudsdienst (Vlaamse materies)
- Let wel!
 Wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie,
“antidiscriminatiewet” genoemd
 Bevoegde instantie: Unia (federale & Vlaamse materies)
 Nieuw mensenrechteninstituut voor Vlaamse materies?

3.4 Socio-politiek onderzoek

3.4.1 Terminologie
Taal = ordening van de realiteit
- Voortdurende evolutie in terminologie
- Transseksueel – transgender
- Geslachtsaanpassende behandeling – genderaffirmerende behandeling
- Juridische geslachtswijziging - aanpassing van de geslachtsregistratie
- Ombouwen, transformatie – transitie
- Gendervariant, gendernon-conform, genderambivalent, genderincongruent
- Trans(gender) als bijvoeglijk naamwoord
- …

3.4.2 Het belang van taal

3.4.3 Het belang van meten

3.4.4 Epidemologie

3.4.5 Onbekend maakt onbemind

3.4.6 Sociale attitudes: impact
Zelfmoordgedachten (ooit gehad)
- 65,2% van de holebi’s
- 80,3% van de transgenderpersonen

Zelfmoordpogingen
- 22% bij holebi’s
- 39% bij transgenderpersonen

Impact zelfs na 10 jaar gelijkekansenbeleid

Impact: prevalentie geweld o.w.v. genderidentiteit

3.4.7 Risico- en beschermende factoren voor ontwikkelen van psychopathologie bij jongeren met
genderdysforie
- ‘Stigmatisering’ (discriminatie, negatieve opmerkingen in sociale interactie, pesten) resulteert in hoger
risico psychopathologie bij transgender jongeren – Watson et al.
- Afwezige relaties met leeftijdgenoten was de sterkste predictor voor gedrags- en emotionele
problemen (zowel internaliserend als externaliserend) bij transgender jongeren. - de Vries et al.
- Familie banden, verbondenheid op school, vriendschappen, zorg en steun door leeftijdgenoten gaf 5x
minder risico op psychopathologie bij transgender jongeren - Watson et al
3.4.8 Sociale attitudes: Sterk juridisch kader helpt maar…

3.5 Conclusie: wat is gekend, beschermd, aanvaard?

- Homoseksualiteit:
 Geen fundamentele omschakeling vd heteronormatieve idealen van bv. traditionele
gezinswaarden : huwelijk, adoptie, en niet: meeroudergezinnen, afstamming familierecht
 ‘deviant sexuality’  ‘good gay’
- Geslacht:
 Geslachtsverandering zolang past in M/V
 Genderidentiteit en –expressie in binair kader
 Uitspraak grondwettelijk hof = cruciaal
 Geen bescherming van variaties in geslachtskenmerken

“The sexual deviant has become mainstream as long as their gender identity and expression are within the
cisgender heteronormative norm” (Cannoot, 2019)

Toont hoe de recente veranderingen in de rechten van seksuele minderheden tot nu toe de
heteronormatieve idealen, zoals traditionele familiewaarden, niet fundamenteel hebben verstoord en hoe
‘afwijkende seksualiteit’ moest worden genormaliseerd door het accepteren van heteronormatieve
veronderstellingen in de samenleving.

3.6 Conclusie: nood aan educatie

“Humanity is divided in 2 categories: those who believe that it is possible for humanity to be classified in 2
categories, and those who believe that it is not. The majority of people, when discussing the distinction ‘men
vs. women’, belong to the first group.”
DEEL 4: Thema’s

H1: Gender en geweld – lezing Eva Vergaert

1.1 Inleiding
1.1.1 Hoe kunnen we geweld definiëren?
GEWELD = dit kan gaan van fysiek geweld tot verkrachting, oorlogsgeweld, symbolisch geweld, verbaal
geweld,… De definitie van geweld is afhankelijk vanuit welke discipline je naar het begrip kijkt

Deze les gaat voornamelijk over:

- Interpersoonlijk geweld
- Gendergerelateerd geweld
- Geweld tegen vrouwen
- Huiselijk geweld/intrafamiliaal geweld
- Seksueel geweld
- Partnergeweld

Dit zijn allemaal vormen die deels overlappen -------------------->

Is geweld een gender probleem?

1.2 ‘Gender-based violence’/gendergerelateerd geweld

Wat is GBV?
- Geweld gericht tegen eender wie op het gender spectrum (man, vrouw, nonbinair,…) op basis van
gender
- Omdat je man/vrouw/… bent
- Omdat je niet voldoet aan de verwachte gendernormen (vrouwelijkheid, mannelijkheid)
 Politiek en publiek probleem sinds jaren ’70 (>< privaat probleem)  hiervoor nooit erkend als publiek
probleem, maar eerder als een privaat probleem
 Mondiaal verschijnsel maar varieert naargelang de lokale context  normatieve en culturele denkkaders
over gender en genderrollen kunnen verschillen naargelang lokale contexten
 Voorkomen van gendergeweld en de hoeveelheid van het voorkomen er van hangt sterk samen met de
socio-economische ontwikkeling van een land – niet louter individueel, psychologisch of cultureel 
landen met een lager BNP, daar komt gendergerelateerd geweld vaker voor
“Gender-based violence is the general term used to capture violence that occurs as a result of the normative role
expectations associated with each gender, along with the unequal power relationships between the two genders, within
the context of a specific society” (Bloom, 2008)

1.2.1 Gender-based violence against women

GBV treft vrouwen meer:

 gender-based violence against women = ‘violence which is directed against a woman because she is a
woman or that affects women disproportionately’ CEDAW – Recommendation nr. 35

Als discriminatie en schending van de mensenrechten:

 “violence against women” is understood as a violation of human rights and a form of discrimination
against women’ (Istanbul Convention 2011)

 Vrouwen zijn het voornaamste doelwit van GBV

 Meer ernstig geweld en zwaardere gevolgen
 Als resultaat van ongelijke machtsverhoudingen tussen vrouwen en mannen
 Structureel geweld: passieve of actieve medeplichtigheid van overheden door wetgeving, non-
interventie

1.2.2 Prevalentie

1.2.3 Geweld tegen vrouwen heeft verschillende vormen en gebeurt in verschillende sferen
Veel verschillende vormen van geweld
1.2.4 Geweld tegen vrouwen doorheen de geschiedenis
“violence against women is a manifestation of historically unequal power relations between men and women, which
have led to domination over and discrimination against women by men and to the prevention of the full advancement of
women, and that violence against women is one of the crucial social mechanisms by which women are forced into a
subordinate position compared with men” - CEDAW

1.2.5 ‘Violence aganst women’: controverse

- Weerstand
- Gezien als ‘niet van deze tijd’
- Gezien als probleem van ‘niet-westerse landen’
- Normalisatie

Geligitimeerd door:
- Individualisme – “vrije keuze”
- Privézaak
- Cultuur/biologie/gewoonte/traditie

Feministisch perspectief:
- Gender analyse
- Situeren van VAW binnen maatschappelijk kader
(politiek,… >< individu)
- Ongelijke machtsverhoudingen
- Wisselwerking met andere vormen van ongelijkheid
(intersectionaliteit)

1.2.6 En geweld tegen mannen dan?

- Bij geweld algemeen zijn mannen het voornaamste
slachtoffer en de voornaamste dader
- GBV tegen mannen (bv. Gay bashing, bloedvetes)
- Maar geweld tegen mannen wordt meer
genormaliseerd: ”boys will be boys”
- Specifieke barrières voor mannen (bv. hulp zoeken)

1.3 Partnergeweld
“behavior by an intimate partner or ex-partner that causes physical, sexual or psychological harm, including
physical aggression, sexual coercion, psychological abuse and controlling behaviors” - WHO 2002

= Vorm van huiselijk geweld en intrafamiliaal geweld

Intieme partners uit huidige of vorige relaties:

- Gehuwd
- Samenwonend
- Vriend of vriendin
- Langdurige seksuele relaties
Vormen van partnergeweld

“Domestic violence revolution” in de VS

Sinds de jaren ‘70- ’80:
1. Toename in hulpverleningsdiensten en “counsciousness raising” via zelfhulpgroepen
2. Criminaliseren van partnergeweld en huiselijk geweld en het voorzien van budgetten om vrouwen te
beschermen/daders te vervolgen
3. Toegenomen aandacht voor de manieren waarop geweld kinderen en families tekent
4. Uitdagen van de normatieve waarden die geweld als een legitieme vorm van macht en controle zien
 Gelijkaardige veranderingen ook in België en andere Europese landen…
(Stark 2007)

Partnergeweld meten
Bemoeilijkt door:
- Methodologische verschillen
- Verschillende definities en perspectieven
- Het onderwerp van de studie (klinische samples vs.
buurt samples)
- Tijdspanne (levenspanne vs. Laatste 12 maanden)

“There is no regular and comparable data collection on

different types of violence against women in the EU, which
makes it difficult to ascertain the real extent of the
phenomenon or to find appropriate solutions to the
problem” (European Parliament Resolution of 26 November 2009)

 Moeilijkheden om het fenomeen, de extentie en de natuur ervan beter te begrijpen

 Moeilijkheden om gepaste wetgeving, beleidsinitiatieven en diensten op te richten

Partnermoord : een gegenderd probleem ?

1.3.1 Verschillende perspectieven

Familie geweld – genderneutrale definities
- “Gender-symmetrie”
- Systemische aanpak: Familie of koppel als sociaal systeem
- Escalerende conflicten
- Interagerende risicofactoren zoals alcoholmisbruik, familiestructuur, stress, socio-economische
moeilijkheden
- Oog voor ‘wie doet wat’ - minder voor gevolgen en intenties

Feministisch perspectief
In onderzoek:
- Initieel focus op mannelijke dominantie – vrouwelijk slachtofferschap en patriarchaat
- Huidig onderzoek focust op genderdynamieken in relaties, genderrol socialisatie, …  gender als meer
dan geslacht
- Kijkt ook naar vrouwelijke daders en mannelijke slachtoffers
- Structureel element van geweld tegen vrouwen

Johnson’s typologie - ‘gender symmetrie’

- CONTEXT is belangrijk
- Gender betekent meer dan geslacht
- Genderverschil in zelf-rapportage (Kimmel 2002)
- Combinatie van factoren

1.3.2 Partnergeweld in kruispuntperspectief

- Letten op de complexiteit van de impact van partnergeweld
“Not only do different patterns of domestic violence have different consequences for different families, intersectionality
asks us to integrate into theory and practice the simple recognition that, for many families, domestic violence is not the
only or primary violence shaping family life” (Bograd, 1999).

- Structurele barrières = Ingebed en genormaliseerd in organisaties, instituten, praktijken en vaak voorbij

de controle van slachtoffers verschillend voor specifieke groepen

Voorbeelden:
- Discriminerend en gewelddadig gedrag van de politie
- Onvoldoende training en gebrek aan kennis
- Wettelijke kaders
- Impliciete focus op heteroseksuele koppels
- Economische afhankelijkheid, gebrek aan betaalbare en kwaliteitsvolle huisvesting en kinderopvang

MINIMALISEREN, NEUTRALISEREN EN CULTURALISEREN

1.3.3 Partnergeweld als GBV

Genderongelijkheid = maatschappelijke ongelijkheid
- Betreft samenleving als geheel (niet “delen van”)
- Bv. mannelijke dominantie in politiek, economisch belangrijke sectoren, besluitvormingsprocessen…
 - Vrouwen: minder mogelijkheid om zich te onttrekken aan geweld, kwetsbaarheid alleenstaande
vrouwen…

Belang van Westerse socioculturele opvattingen mbt gender

- Intiem terrorisme: mannelijkheid = controle over vrouwen
- Achterliggend: ideeën m.b.t. vrouwelijk schoonheidsideaal, seksuele inschikkelijkheid, mannelijkheid en
vrouwelijkheid

Belang van wisselwerking met andere vormen van ongelijkheid

- Ervaringen als vrouw/man: getekend door sociale klasse, herkomst, religie, seksuele oriëntatie…
- Bv. geweld in lesbische relaties
- Bv. meer vrouwen met migratie-achtergrond in vluchthuizen

1.4 Media
- ‘blaming the victim’
- Faits divers met gebrek aan context, oorzaken OF sensationale
cases
- ‘Othering’: Gezinsdrama (individuele cases) vs. EGG-cultureel geweld (structureel)

1.4.1 Rol van sociale media

- Tool voor controle (Woodlock 2017)
- Tool voor empowerment (#metoo)
- Normaliseren, voorzetten en vergroten van seksistische cultuur,
misogyny en mannelijke agressie
- Bv. Snapchat Rihanna

1.5 Beleid en wetgeving

1.5.1 Internationaal
Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination Against Women (1979) = CEDAW
- UN General Assembly
- Geratificeerd door 187 landen
- Recommendation nr. 19: gender-based violence als discriminatie (1992)

UN Declaration on the Elimination of Violence Against Women (1993)

- Als schending van mensenrechten
- Definitie ‘geweld tegen vrouwen’
- Resolutie 1994/45: ‘Special Rapporteur’ violence against women

The Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic
violence (2011)
- Geratificeerd in 34 states
- Ondertekend door de EU in 2017

1.5.2 Verdrag van de raad van

Europa ter bestrijding van
gendergerelateerd geweld en
huiselijk geweld (2011)
- Monitoring: GREVIO
(expertengroep)
- 4 P’s: Prevention, Protection,
Prosecution, integrated Policies
- Gender gedefinieerd als sociaal
construct
 - Als discriminatie en schending van de mensenrechten:
“violence against women” is understood as a violation of human rights and a form of discrimination against women and shall mean
all acts of gender-based violence that result in, or are likely to result in, physical, sexual, psychological or economic harm or suffering
to women, including threats of such acts, coercion or arbitrary deprivation of liberty, whether occurring in public or in private life’
(Istanbul Convention 2011)

1.5.3 Voorbeeld: Rusland

DECRIMINILISEREN VAN HUISELIJK GEWELD IN 2017

"In Russian traditional family culture, parent-child relationships are built on

the authority of the parents' power... The laws should support that family
tradition.” – Yelena Mizulina

1.5.4 Beleid en wetgeving in België

Jaren 80: Eerste beleidsinitiatieven
- 1986-1987: federatie van vluchthuizen
- 1988: Eerste publieke survey over IPV
- 1989: Wet van 4 juli 1989 tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf verkrachting
(B.S. 18 juli 1989)
 Verkrachting binnen het huwelijk voor het eerst strafbaar

Jaren 90: Kaderontwikkeling beleid en justitie

- 1991: provinciale coördinatoren
- 1997: Wet Lizin = partnergeweld als verzwarende omstandigheid bij ‘slagen en verwondingen’

Vanaf 2000: Multilevel beleid en coördinatie

- 2001: Eerste Nationaal Actieplan ter bestrijding van partnergeweld
- 2002: oprichting IGVM
- 2003: Wet van 28 januari 2003 tot toewijzing van de gezinswoning aan de echtgenoot of aan de
wettelijk samenwonende die het slachtoffer is van fysieke gewelddaden vanwege zijn partner
- COL3/2006 – COL4/2006: omzendbrief politie & parket
 Nultolerantiebeleid

Vanaf 2010: Europese invloed, interdisciplinaire samenwerking

- 2013: Wet van 15 mei 2012 met betrekking tot het tijdelijk huisverbod
- 2016: Ratificatie Istanbulconventie
- 2017: multidisciplinaire ketensamenwerking

Belangrijke maatschappelijke evolutie:

- Erkenning van echtscheiding en wijziging in visie op bescherming van de familie
- Van privé naar publiek probleem
- Nultolerantie: partnergeweld als ernstig probleem

Maar ook:
- Genderneutrale visie
- Vragen bij de nultolerantie
- Moeilijke erkenning kwetsbare situaties (bv. gezinshereniging)

1.6 Conclusie
- Complex begrip van partnergeweld en GBV is nodig
- Feministische, intersectionele analyse:
 Ongelijke machtsverhoudingen op basis van gender, etniciteit, klasse, …
blootleggen
  Vormgeven aan onze ervaring en de impact
 In vraag stellen van genormaliseerde praktijken en structurele implicaties

De aanpak van partnergeweld en GBV is geen individuele maar maatschappelijke opgave.