You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers

Source: Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości

Theoretical Journal of Accounting

Location: Poland
Author(s): Małgorzata Kutera
Title: Audyt finansowy a przestępstwa gospodarcze
Financial audit and corporate crime
Issue: 49/2009
Citation Małgorzata Kutera. "Audyt finansowy a przestępstwa gospodarcze". Zeszyty Teoretyczne
style: Rachunkowości 49:109-121.

https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=191315
CEEOL copyright 2024

ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 49 (105), Warszawa 2009 r.

Audyt finansowy a przestępstwa gospodarcze

Małgorzata Kutera *

Wprowadzenie

Przestępstwa gospodarcze stanowią poważne zagrożenie dla prawidłowego roz-

woju rynków kapitałowych. Wpływają one negatywnie na właściwą alokację zaso-
bów finansowych posiadanych przez inwestorów. W każdym nadużyciu gospo-
darczym dochodzi do naruszenia praw jakiejś grupy finansującej bezpośrednio lub
pośrednio działalność podmiotu gospodarczego, przede wszystkim właścicieli
przedsiębiorstw (akcjonariuszy, udziałowców), czyli inwestorów angażujących
własne wolne środki pieniężne w dane przedsięwzięcie gospodarcze. Działalność
firm jest też finansowana kapitałami obcymi. W takim przypadku ryzyko pono-
szą głównie kredytodawcy (banki) oraz inne grupy – kontrahenci, pracownicy,
instytucje publiczno-prawne (Kutera, 2008).
Obecnie walka z przestępczością gospodarczą stała się niezwykle trudna.
W wielu przypadkach dochodzi do skomplikowanych oszustw, które przekracza-
ją granice jednego kraju, a nawet kontynentu. Są one popełniane najczęściej przy
użyciu rozbudowanych struktur powiązanych jednostek. Sprzyja temu globaliza-
cja gospodarki światowej związana z liberalizacją przepływu kapitałów, towa-
rów i usług oraz siły roboczej, jak również rozwój technologii informatycznych.
Duże znaczenie mają też zbyt powolne i często nietrafne zmiany prawa, które
nie są w stanie zapobiegać nowym formom nadużyć.
Wydaje się, że w obliczu obecnego kryzysu gospodarczego skala nadużyć fi-
nansowych będzie jeszcze większa. Dlatego walka z nimi nabiera coraz więk-
szego znaczenia. Szczególną rolę w tym względzie odgrywają biegli rewidenci,
którzy już podczas standardowego badania rocznych sprawozdań finansowych
czy przeglądów ksiąg rachunkowych mogą zidentyfikować pewne symptomy
świadczące o możliwości popełnienia przestępstwa gospodarczego.

*
Dr Małgorzata Kutera, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Ekonomii i Zarządzania,
Katedra Rachunkowości Międzynarodowej.
1 Zesz. 33(89)
109

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

1. Główne rodzaje przestępstw gospodarczych

W literaturze przedmiotu znajduje się wiele różnorodnych klasyfikacji nadużyć

finansowych. Jedne z nich za główne kryterium podziału przyjmują rodzaj po-
pełnianego nadużycia, inne – stopień wykrywalności, osoby uczestniczące w proce-
derze czy też charakter szkody. Zdecydowanie najbardziej użyteczna jest klasy-
fikacja oparta na kryterium przedmiotowym. Ma ona również wiodące znaczenie
przy identyfikowaniu danego nadużycia jako przestępstwo gospodarcze.
Należy bowiem wyraźnie stwierdzić, że nie każde oszustwo jest przestęp-
stwem gospodarczym. Staje się nim dopiero wówczas, gdy można przyporząd-
kować do niego konkretny przepis prawa karnego. Jeżeli nie można dokonać
takiego powiązania, nie ma mowy o przestępstwie gospodarczym i możliwości
pociągnięcia sprawców do odpowiedzialności karnej.
Zaproponowana poniżej klasyfikacja przestępstw gospodarczych łączy różne
rodzaje nadużyć finansowych wyodrębniane w literaturze światowej z aktualnymi
przepisami prawa karnego gospodarczego obowiązującego w Polsce. Zalicza się do
nich przede wszystkim uregulowania Kodeksu karnego (k.k.) – rozdział XXXVI
„Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu” oraz XXXVII „Przestęp-
stwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi”. W wyniku
tych porównań wyodrębniono cztery podstawowe grupy oszustw finansowych:
defraudacja majątku, fałszowanie sprawozdawczości finansowej, korupcja oraz
„pranie brudnych pieniędzy” (rysunek 1).
W dokonanej klasyfikacji wyodrębniono też pewne elementy wspólne, tzn. takie
przestępstwa, których popełnienie może się wiązać zarówno z defraudacją majątku,
korupcją, jak i oszukańczą sprawozdawczością finansową, czy też praniem brud-
nych pieniędzy. Przy każdym z tych czterech głównych typów oszustw może być
podniesiony zarzut działania zarządu na niekorzyść spółki oraz zarzut nierzetelnego
prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej.
Stosownie do przepisów Kodeksu karnego poszczególne przestępstwa oznaczają:
• przekupstwo/łapówkarstwo – przyjmowanie korzyści majątkowych, osobistych
lub ich obietnicy w zamian za podejmowanie konkretnych decyzji związanych
z działalnością gospodarczą podmiotu,
• oszustwo przetargowe – utrudnianie lub działanie w porozumieniu przy prze-
targach publicznych,
• przestępstwa na szkodę wierzycieli – działania w celu udaremnienia lub ogra-
niczenia zaspokojenia należności przez wierzycieli, np. sprzedaż majątku,
doprowadzanie do upadłości, tworzenie nowej spółki,
• oszustwo kredytowe – przedkładanie fałszywych lub nierzetelnych dokumen-
tów w celu wyłudzenia kredytu lub innej pomocy finansowej,
• oszustwa informacyjne emitentów papierów wartościowych – rozpowszech-
nianie nieprawdziwych informacji lub ich ukrywanie przez emitentów papie-
rów wartościowych,
• „pranie pieniędzy” – obrót składnikami majątku uzyskanymi w wyniku po-
pełnienia czynów zabronionych.
1 Zesz. 33(89)
110

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

Rysunek 1. Główne typy przestępstw gospodarczych

KORUPCJA FAŁSZOWANIE SPRAWOZ-

• Przekupstwo / łapówkarstwo DAWCZOŚCI FINANSOWEJ
(art. 296a k.k.) • Oszustwo kredytowe (art. 297 k.k.)
• Oszustwo przetargowe (art. 305 k.k.) • Oszustwa informacyjne emitentów
papierów wartościowych
(art. 311 k.k.)

• Nadużycie zaufania, niegospodarność

działanie na niekorzyść spółki, nadużycie
uprawnień lub niedopełnienie obowiązków
przez kierownictwo (art. 296 k.k.)
• Nierzetelne prowadzenie dokumentacji
działalności gospodarczej
nieprowadzenie dokumentacji, jej nierzetel-
ność lub niezgodność z prawdą (art. 303 k.k.)

DEFRAUDACJA AKTYWÓW PRANIE BRUDNYCH PIENIĘDZY

• Przestępstwa na szkodę wierzycieli • „Pranie pieniędzy” (art. 299 k.k.)
(art. 300, 301, 302 k.k.)

Źródło: opracowanie własne.

2. Istota rewizji finansowej w świetle nadużyć gospodarczych

Na tle problemów przedstawionych powyżej szczególne znaczenie ma nowe

spojrzenie na istotę rewizji finansowej. Obecnie jej podstawowym celem jest za-
pewnienie wiarygodności i prawidłowości prezentowanych sprawozdań finanso-
wych przedsiębiorstw. Wydaje się więc, że powinna ona skutecznie zapobiegać
choćby tylko temu jednemu nadużyciu, czyli publikowaniu fałszywych wyników
finansowych. Niestety, aktualne uregulowania prawne oraz praktyka audytingu
tylko częściowo spełniają oczekiwania środowiska gospodarczego w zakresie sku-
tecznej ochrony dawców kapitału oraz zbyt wolno dostosowują się do jego dy-
namicznych zmian i reagują na pojawiające się kryzysy.
Uchwalanie kolejnych zasad w zakresie badania sprawozdań finansowych zaw-
sze ściśle wiązało się z rozwojem środowiska gospodarczo-ekonomicznego. Za-
chodzące zmiany w otoczeniu stawiały nowe wyzwania przed rewizją finansową
1 Zesz. 33(89)
111

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

oraz znacząco wpływały na określenie jej celu, który wyznaczał kierunki organi-
zacji całego systemu. Obecnie uważa się, że istotą rewizji finansowej jest oce-
na, czy sprawozdanie finansowe prezentuje rzeczywisty obraz sytuacji ma-
jątkowo-finansowej oraz wyniku finansowego przedsiębiorstwa. Rola audy-
tora zewnętrznego polega więc głównie na potwierdzeniu wiarygodności spra-
wozdań finansowych, co powinno prowadzić do podwyższenia jakości prezen-
towanych w nich informacji oraz zwiększenia społecznego zaufania do mechani-
zmów działania rynku kapitałowego. Czy jednak to sformułowanie pozwala sku-
tecznie przeciwstawić się celowym nadużyciom, których skala z pewnością będzie
jeszcze rosnąć?
Opinia publiczna wymaga jednak od audytora właśnie teraz zwrócenia
szczególnej uwagi na możliwość występowania nadużyć i zapobiegania ich ne-
gatywnym skutkom. Z kolei audytorzy argumentują, że celem audytu finanso-
wego wcale nie jest wykrywanie oszustw gospodarczych. Problem ten od kilku lat
budzi szereg wątpliwości również w polskim środowisku gospodarczym. Pogłę-
biona analiza obowiązujących przepisów prawnych wskazuje jednak, że biegli
rewidenci nie mogą się całkowicie „odciąć” od kwestii nadużyć gospodarczych.
Świadczą o tym zarówno krajowe uregulowania, jak też zapisy MSRF (szcze-
gólnie MSRF 240), które również obowiązują polskie środowisko audytorskie.

Rysunek 2. Cel rewizji finansowej a wykrywanie nadużyć według MSRF 240

MSRF 240

„Badanie przeprowadzone zgodnie z MSRF ma na celu dostarczenie wy-

starczającej pewności, że sprawozdanie finansowe jako całość nie zawiera
istotnych nieprawidłowości, niezależnie od tego, czy są one spowodowane
oszustwami czy błędami. Sam fakt przeprowadzania badania może działać
prewencyjnie (odstraszająco), ale biegły rewident nie jest i nie może być od-
powiedzialny za zapobieganie oszustwom i błędom.”
„Planując i przeprowadzając procedury badania oraz oceniając i informu-
jąc o wynikach ich zastosowania biegły rewident powinien uwzględnić ryzy-
ko, że sprawozdanie finansowe zawiera istotne nieprawidłowości spowo-
dowane oszustwami i błędami.”
„Chociaż w rozumieniu prawa pojęcie oszustwa ma szerokie znaczenie, to
biegły rewident zajmuje się tymi oszustwami, które powodują istotne
nieprawidłowości sprawozdania finansowego”

Źródło: opracowanie własne na podstawie MSRF 240.

1 Zesz. 33(89)
112

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

Rysunek 3. Cel rewizji finansowej a wykrywanie nadużyć według Normy nr 1

NORMA NR 1
„Zadaniem biegłego rewidenta jest (...) wyrażenie opinii (...) o tym, czy spra-
wozdanie finansowe jest prawidłowe oraz rzetelnie i jasno przedstawia, we wszyst-
kich istotnych aspektach, sytuację majątkową i finansową, jak też wynik finansowy
jednostki (...) Biegły rewident ma zatem stwierdzić, czy sprawozdanie jako całość,
i stanowiące podstawę jego sporządzenia księgi rachunkowe (system księgowości) są
wolne od uchybień polegających na pominięciu lub zniekształceniu informacji waż-
nych (istotnych) dla czytelnika, i czy można uznać za wiarygodne (rzetelne, prawi-
dłowe) i jasne informacje zawarte w tym sprawozdaniu”.
„Zadaniem biegłego rewidenta przeprowadzającego badanie sprawozdania fi-
nansowego (…) nie jest poszukiwanie możliwych nadużyć, błędów lub naruszeń
prawa. Niemniej zawodowy sceptycyzm powinien mu ułatwić rozpoznanie i wła-
ściwą ocenę prawdopodobieństwa popełniania takich czynów w jednostce”.
„Biegły rewident (...) powinien jednak zasięgnąć u kierownika jednostki in-
formacji o ujawnionych przez jednostkę przypadkach nadużyć, istotnych błędów
lub naruszeń prawa i sam ocenić ryzyko dokonywania w jednostce nadużyć, wystę-
powania błędów bądź naruszania przepisów prawa, gdyż mogą one istotnie ujemnie
wpływać na wiarygodność sprawozdania finansowego.”

Źródło: opracowanie własne na podstawie Normy nr 1 wykonywania zawodu biegłego

rewidenta.

Analiza powyższych zapisów wskazuje jednoznacznie, że cel badania sprawoz-

dania finansowego dotyczy również wykrywania przez biegłego rewidenta istot-
nych oszustw. Tak ewidentnej interpretacji nie widać w polskich przepisach, które
wprowadzają pewien chaos w tym zakresie. Stwierdzenie, że „zadaniem biegłe-
go rewidenta przeprowadzającego badanie sprawozdania finansowego – o ile nie
zobowiązuje go do tego umowa o badanie – nie jest poszukiwanie możliwych
nadużyć, błędów lub naruszeń prawa” wydaje się być sprzeczne z celem badania
sprawozdania finansowego. Jeżeli bowiem te nadużycia, błędy i naruszenia pra-
wa miałyby istotny wpływ na sytuację majątkowo-finansową lub na wynik fi-
nansowy jednostki prezentowany w sprawozdaniu, to jak najbardziej powinny
i muszą się znaleźć w kręgu zainteresowania audytora. Podane zaś określenie
stwarza iluzję, że biegły nie odpowiada za wykrywanie jakichkolwiek oszustw,
nawet tych, które są przyczyną istotnych nieprawidłowości w sprawozdaniu fi-
nansowym badanej firmy.
W świetle rozwiązań zarówno polskich, jak i światowych, na biegłym spo-
czywa przecież obowiązek wykrycia istotnych nieprawidłowości spowodowa-
nych oszustwami, dokonania analizy ryzyka możliwości wystąpienia oszustw
w jednostce i zaplanowanie na tej podstawie odpowiednich badań, które po-
twierdziłyby lub rozwiały podejrzenia o popełnieniu nadużycia1. Powyższa teza
1
Punkt 52 normy nr 1 nie mówi wprost o konieczności analizy ryzyka dokonania
oszustwa (nadużycia), lecz stwierdza konieczność zaplanowania odpowiednich badań,
jeżeli taka analiza wskazuje na prawdopodobieństwo popełnienia oszustwa (nadużycia).
1 Zesz. 33(89)
113

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

znajduje potwierdzenie w pkt. 53 normy nr 1, który mówi już o możliwym istot-

nym ujemnym wpływie nadużyć na wiarygodność sprawozdania finansowego
i uwzględnieniu tego faktu przez biegłego przy ocenie przez niego ryzyka wy-
stąpienia oszustw.

3. Rodzaje oszustw gospodarczych ujawnianych

podczas audytu finansowego

Rewizja finansowa łączy się ściśle z ujawnianiem przypadków oszukańczej

sprawozdawczości finansowej oraz defraudacji składników majątkowych. Są to
obecnie jedne z najpoważniejszych nadużyć gospodarczych. Badania wskazują
na następującą zależność: fałszowanie danych finansowych jest stosowane zde-
cydowanie rzadziej niż inne rodzaje nadużyć gospodarczych, ale przynosi ono
największy rozmiar strat2. Biorąc pod uwagę dane dotyczące rynku amerykań-
skiego oszukańcza sprawozdawczość finansowa w latach 2002–2008 dotyczyła
od 5 do ponad 10 % przypadków, przy czym średnia strata dla każdego przypad-
ku wynosiła odpowiednio: w 2002 roku – 4,25 mln $, w 2004 – 1 mln $ oraz
w 2006 i 2008 – 2 mln $. Z kolei najczęściej dochodzi do sprzeniewierzenia
aktywów, ale ich skutek finansowy jest stosunkowo niski.
Najważniejsze dane z tego zakresu przedstawiają rysunek 4 oraz rysunek 5.
W ramach defraudacji składników majątkowych oraz oszukańczej sprawoz-
dawczości finansowej można wyodrębnić kilka szczegółowych rodzajów nad-
użyć. Do najczęściej spotykanych przypadków z zakresu sprzeniewierzania ak-
tywów należy zaliczyć (Kutera, 2008)3:
• nieewidencjonowaną sprzedaż składników majątku,
• udzielanie fikcyjnych rabatów,
• „przechwytywanie” należności,
• kradzież gotówki z kasy,
• zakup fikcyjnych towarów i usług,
• zakupy na prywatne potrzeby,

2
Najprężniej działającą organizacją w tym zakresie jest Stowarzyszenie Biegłych ds.
Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych (Association of Certified Fraud Examiners ACFE),
które obecnie jest już międzynarodową organizacją. Początkowe badania zostały przez
nią przeprowadzone w 1996 roku, kiedy to został wydany po raz pierwszy Report to the
Nation of Occupational Fraud & Abuse. Począwszy od 2002 r. badania te przybrały
stały charakter i są powtarzane co dwa lata. Opierają się one na obszernych ankietach
wypełnianych przez członków organizacji, którzy w swej codziennej pracy zajmują się
kwestiami nadużyć gospodarczych.
3
W cytowanym opracowaniu wyszczególniono dla każdego z powyższych rodzajów
nadużyć symptomy świadczące o możliwości jego popełnienia (red flags), zestawy do-
kumentów źródłowych i wydruków z systemów FK, które powinny być objęte analizą,
oraz zaproponowano konkretne techniki weryfikacyjne służące ich wykryciu.
1 Zesz. 33(89)
114

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

• manipulowanie listą płac,

• zawyżanie wydatków służbowych (np. koszty delegacji),
• kradzież materialnych składników majątku (zapasów).

Rysunek 4. Skala fałszowania sprawozdań finansowych oraz defraudacji majątku

2008

2006

2004

2002

0 20 40 60 80 100 120 140

korupcja sprzeniewierzenie aktywów fałszowanie sprawozdań finansowych

Źródło: Report to the Nation of Occupational Fraud & Abuse, 2002, 2004, 2006, 2008.

Rysunek 5. Średni poziom strat głównych typów przestępstw gospodarczych

4500000
4000000
3500000
3000000
2500000
$
2000000
1500000
1000000
500000
0
2002 2004 2006 2008

korupcja sprzeniewierzenie aktywów fałszowanie sprawozdań finansowych

Źródło: Report to the Nation of Occupational Fraud & Abuse, 2002, 2004, 2006, 2008.

1 Zesz. 33(89)
115

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

Z kolei w ramach oszukańczej sprawozdawczości finansowej można wyod-

rębnić:
− zawyżanie wartości posiadanych udziałów i akcji,
− manipulowanie wartością zapasów,
− oszustwa w zakresie wyceny należności,
− zawyżanie wartości przeszacowanych środków trwałych,
− manipulowanie wyceną wartości niematerialnych i prawnych,
− zaniżanie rezerw na zobowiązania oraz poziomu zobowiązań,
− oszustwa w zakresie kapitałów własnych,
− manipulacje związane z niewłaściwym ujmowaniem przychodów i kosztów.

4. Przykłady nadużyć stosowane w polskiej praktyce

gospodarczej

W celu podkreślenia istoty omawianych zagadnień oraz zwrócenia szczególnej

uwagi na ich skomplikowany charakter przedstawiono poniżej dwa przypadki ilu-
strujące praktyczną stronę problemu: jeden przykład manipulacji z zakresu oszukań-
czej sprawozdawczości finansowej oraz jeden – z zakresu defraudacji aktywów4.

PRZYKŁAD 1
Oszustwa księgowe związane z wyceną udziałów i akcji posiadanych
w innych spółkach prawa handlowego

• SCHEMAT OSZUSTWA

A 28 mln zł B

AKTYWA PASYWA
Udziały w B Kapitał własny
28 mln zł 3 mln zł
(3% pasywów)

• OPIS PRZYPADKU
Firma A kupiła od osoby fizycznej 80 % udziałów w spółce B. Cena sprzedaży
wynosiła 28 mln zł i została w całości uregulowana środkami pieniężnymi, w poło-
wie pochodzącymi z kredytu inwestycyjnego. W dniu podpisania umowy wartość
4
W opracowaniu autorki (Kutera, 2007) przedstawiono szczegółowo kilkadziesiąt przy-
padków ilustrujących poszczególne rodzaje nadużyć gospodarczych, pochodzących z prak-
tyki audytorskiej.
1 Zesz. 33(89)
116

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

kapitału własnego spółki B wynosiła 3 mln zł, a podmiot w 97% finansował się ka-
pitałami obcymi (głównie kredytami bankowymi). Najważniejsze składniki aktywów
podmiotu zależnego to środki trwałe, zapasy oraz należności. Spółka A prowa-
dziła księgi według MSR/MSSF i nabyte udziały w B prezentowała według ceny
nabycia, czyli w wysokości 28 mln zł. Przy tym modelu wyceny obowiązuje zasa-
da ostrożności wskazująca na konieczność dokonywania odpisów z tytułu trwałej
utraty wartości w sytuacji, gdy istnieje ryzyko zawyżenia wartości danego akty-
wu. Zarząd spółki A argumentował, że w tym przypadku nie ma mowy o koniecz-
ności dokonywania takiego odpisu, gdyż dysponuje wyceną spółki B dokonaną
przez zewnętrzną firmę consultingową, według której wartość podmiotu zależne-
go wynosi 32 mln zł. Była to wycena spółki sporządzona metodą dochodową,
która w głównej mierze opierała się na przewidywanych zyskach netto, jakie
podmiot B miał wypracowywać w ciągu najbliższych ośmiu lat.

• WNIOSKI
− Przy ustalaniu ceny sprzedaży udziałów jednym z podstawowych dokumen-
tów poddawanych analizie jest bilans. Sprawozdanie to pokazuje bowiem
wartość księgową spółki równą wartości jej aktywów netto, czyli kapita-
łowi własnemu. Wartość ta odpowiada różnicy między sumą przejmowanego
majątku spółki (aktywów) a jej zobowiązaniami. Prezentuje więc realną ko-
rzyść przejmowaną przez stronę kupującą, jeśli składniki majątku są
wycenione według zasad prezentujących przybliżone wartości rynkowe.
Obecnie największe różnice w tym zakresie mogą powstać na wartości nieru-
chomości, które według polskich zasad rachunkowości powinny być zapre-
zentowane w bilansie według historycznej ceny nabycia pomniejszonej o na-
rastające umorzenie5. Jest jednak możliwość ominięcia tego przepisu dla jed-
nostek stosujących MSR/MSSF. Stosownie do tych standardów środki trwałe
mogą być wyceniane według wartości godziwej. Przepis ten jest wykorzystywa-
ny przez bardzo dużą liczbę spółek stosujących międzynarodowe standardy,
które na podstawie zamówionych operatów szacunkowych rzeczoznawców
majątkowych podnoszą wartość nieruchomości prezentowaną w bilansie.
− Mając powyższe na uwadze należy wskazać, że w opisanym przypadku cena
sprzedaży wynosiła 28 mln zł, natomiast wartość przejmowanych aktywów
netto była równa 3 mln zł (spółka stosowała MSR/MSSF i wyceniała posia-
dane budynki według wartości godziwej). Oznacza to, że 25 mln zł spółka A
zapłaciła za „nienamacalne” korzyści przejmowane wraz ze spółką B, czyli
np. rozbudowaną sieć dystrybucji, pozycję rynkową, znaną markę. Jak udo-
wodnić faktyczną wartość takich aktywów niematerialnych?
− Na tle przedstawionego przypadku powstaje pytanie o realność wyceny ak-
tywów finansowych zaprezentowanych w kwocie 28 mln zł w bilansie spółki
A. Czy przy przedstawionym powyżej poziomie aktywów netto istnieje real-
na szansa na odzyskanie przekazanych 28 mln zł, a już tym bardziej na czer-

5
Czyli np. wartość bilansowa biurowca znajdującego się w centrum miasta zakupionego
w latach siedemdziesiątych wynosi obecnie zero, ze względu na dwudziestoletni okres
amortyzacji budynków, natomiast jego wartość rynkowa może dochodzić nawet do kilku
milionów złotych.
1 Zesz. 33(89)
117

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

panie z tej inwestycji jakichkolwiek korzyści ekonomicznych przez spółkę A

(czyli uzyskanie kwoty wyższej niż tylko przekazana)? W celu udowodnie-
nia, że nie ma konieczności zawiązywania odpisów z tytułu utraty wartości
tych udziałów, spółka A przedstawiła wycenę sporządzoną metodą dochodo-
wą. Biegły jednak podważył wiarygodność takiej metody wyceny spółki. Jak
można uznać za wiarygodne przyjęcie za podstawę wyceny przewidywa-
nego w ciągu najbliższych ośmiu lat zysku netto na bardzo wysokim po-
ziomie, gdy w rzeczywistości spółka B w ciągu ostatnich pięciu lat nigdy
zysku nie miała? Co więcej, uzyskiwana z roku na rok strata netto zmniej-
szała stopniowo wartość kapitału własnego. W przedstawionym przypadku
należało zrobić odpis z tytułu trwałej utraty wartości na wykazane aktywa.
− Przy wycenie wartości spółki istnieje bardzo duża swoboda zarówno w doborze
metod wyceny, jak i ocenie wyników. Praktycy finansowi od dawna wiedzą,
że w celu zaniżenia wartości stosuje się metody majątkowe (oparte na bi-
lansie), a w celu zawyżenia – metody dochodowe (oparte na przewidywanych
wynikach i przepływie środków pieniężnych w przyszłości – jak dalekiej?).
− Spółki niejednokrotnie dążą do zawyżania wartości prezentowanych w ra-
mach inwestycji długoterminowych udziałów i akcji innych spółek i nie
dokonują stosownych odpisów aktualizujących ich wartość. Jedyna nadzieja
pozostaje wówczas w prawidłowej weryfikacji tego sprawozdania przez au-
dytora. Ostateczny czytelnik sprawozdania finansowego ma już bowiem nie-
wielkie możliwości sprawdzenia realnej wartości aktywów, gdyż ma zdecy-
dowanie trudniejszy dostęp do stosownych dokumentów źródłowych6. Prak-
tyka wskazuje, że takie nadużycie jest dość często stosowane i niejednokrot-
nie dotyczy kilku- lub nawet kilkunastu milionów złotych zawyżonych akty-
wów i wyniku finansowego spółki.

PRZYKŁAD 2
Pożyczki udzielane osobom fizycznym ze środków obrotowych spółki

• SCHEMAT OSZUSTWA

STAN UDZIELONYCH POŻYCZEK:

• Pan X – 1 615 tys. zł
• Pan Y – 1 752 tys. zł
• Pan Z – 868 tys. zł

6
Jeżeli dany podmiot prezentuje w dodatkowych informacjach i objaśnieniach do
rocznego sprawozdania finansowego pakiet posiadanych udziałów i akcji w poszczegól-
nych spółkach inwestor może np. pokusić się o samodzielne odszukanie stosownych
sprawozdań finansowych w Monitorze Polskim B, jeśli dana spółka ma obowiązek ta-
kiej publikacji.
1 Zesz. 33(89)
118

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

• OPIS PRZYPADKU
Spółka A działała w branży chemicznej. Właścicielami podmiotu były trzy
osoby fizyczne, które nie wchodziły w skład zarządu, a posiadały zatrudnienie
jako pracownicy wyższego szczebla w dziale marketingu, produkcji i finanso-
wym. Działalność spółki prawie w 70 % była finansowana kredytami bankowy-
mi, z czego część z nich została udzielona na spłatę zobowiązań z tytułu wcze-
śniejszych kredytów. Na koniec 2006 r. spółka prezentowała w ewidencji księ-
gowej wysoki stan pożyczek udzielonych osobom fizycznym – wszystkim trzem
właścicielom. Na podstawie analizy zapisów na odpowiednich kontach rozra-
chunkowych dotyczących ww. pożyczek stwierdzono, że w ciągu badanego okre-
su nie dochodzi do spłat z tego tytułu, wręcz przeciwnie – podpisane zostały je-
dynie aneksy do wybranych umów wydłużające terminy spłat. Sytuacja taka mia-
ła miejsce w ciągu trzech ostatnich lat obrotowych.

• WNIOSKI
− W sytuacji, gdy działalność przedsiębiorstwa w większości jest finansowana
kapitałem obcym bardzo duże znaczenie ma sposób zarządzania jego akty-
wami. Składniki majątku tej jednostki powinny przede wszystkim służyć pokry-
ciu zobowiązań. Nie można więc dysponować nimi zupełnie swobodnie, na-
wet na rzecz właścicieli spółki.
− Stosunkowo duża swoboda w udzielaniu pożyczek ze środków obrotowych
spółek powoduje, że dochodzi do wielu nadużyć w tym zakresie. Zdarza się,
że pożyczki te są udzielane na minimalne oprocentowanie, nie są spłaca-
ne zgodnie z umownymi terminami bądź w ogóle nie są regulowane.
− W skrajnych przypadkach może nawet dojść do umorzenia pożyczki. Należy
tylko w tym zakresie kierować się przepisami kodeksu cywilnego dotyczą-
cymi zwolnienia z długu. W takich sytuacjach spółka udzielająca pożycz-
kę traci dwukrotnie. Z jednej strony, nie odzyskuje należnych środków
pieniężnych, z drugiej zaś – umorzenie pożyczki powoduje wyksięgowa-
nie jej salda w koszty działalności, które z reguły nie są kosztem podat-
kowym.

Uwagi końcowe

Wraz z rozwojem rynków finansowych pojawiają się nowe potrzeby uczest-

ników życia gospodarczego. Dotyczy to również poszczególnych grup odbiorców
sprawozdań finansowych przedsiębiorstw. System audytingu powinien identyfi-
kować te sygnały i się do nich dostosowywać. Tylko wtedy będzie on mógł sku-
tecznie spełniać swoją rolę, czyli chronić interesy dawców kapitału.
Tymczasem skala zjawisk niepożądanych w gospodarce przybiera na sile. Doty-
czy to również szeregu oszustw finansowych, które pojawiają się coraz częściej,
są coraz bardziej skomplikowane (a zatem i trudniejsze do wykrycia) oraz przy-

1 Zesz. 33(89)
119

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

noszą coraz to większe straty. Sprzyja temu z pewnością ostra konkurencja ryn-
kowa i pojawiające się kryzysy gospodarcze. Wiadomo bowiem, że w ich obli-
czu skala nadużyć gospodarczych będzie większa, a przedsiębiorcy jeszcze chęt-
niej będą sięgać po skomplikowane narzędzia inżynierii księgowej pozwalające
„przykryć” negatywne wyniki finansowe rzeczywistych transakcji.

Literatura

Kutera M. (2008), Rola audytu finansowego w wykrywaniu przestępstw gospodarczych.

Difin, Warszawa.
Kutera M., Surdykowska S.T., Hołda A. (2006), Oszustwa księgowe – teoria i praktyka.
Difin, Warszawa.
Kutera M. (2007), Oszukańcza sprawozdawczość finansowa jako rodzaj przestępstwa
gospodarczego, [w:] Sprawozdawczość i rewizja finansowa w kształtowaniu wiary-
godności informacji ekonomicznej, red. B. Micherda, Kraków, Uniwersytet Ekono-
miczny w Krakowie.
Kutera M. (2005), Oszustwa księgowe w polskiej praktyce gospodarczej, „Problemy
Rachunkowości”, nr 3.
MSRF 240.
Norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta.
Report to the Nation of Occupational Fround & Abuse, 2002, 2004, 2006, 2008.
Surdykowska S.T. (2004), Rachunkowość kreatywna a MSR/MSSF, [w:] Polska Szkoła
Rachunkowości, red. M. Gmytrasiewicz i A. Karmańska, Warszawa, Szkoła Główna
Handlowa, 2004.

Streszczenie

Przestępstwa gospodarcze stanowią zagrożenie dla prawidłowego rozwoju rynków kapi-

tałowych. Walka z tymi przestępstwami jest prowadzona przede wszystkim w celu ochrony
interesów dawców kapitału, dlatego dotyczy ona fundamentów gospodarki rynkowej. W
tym zakresie szczególną rolę odgrywają biegli rewidenci, którzy podczas standardowego
audytu finansowego niejednokrotnie identyfikują symptomy popełnianych nadużyć.
Niniejsze opracowanie przedstawia istotę rewizji finansowej w świetle przestępczo-
ści gospodarczej. Zawiera charakterystykę głównych rodzajów oszustw finansowych, ze
szczególnym zwróceniem uwagi na te rodzaje nadużyć, które są wykrywane przez bie-
głych rewidentów. Ostatnia część opracowania prezentuje dwa wybrane przykłady
oszustw pochodzące z praktyki audytorskiej.

1 Zesz. 33(89)
120

12/2006

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

Summary

Financial audit and corporate crime

Corporate (white collar) crime poses a threat to the correct development of capital
markets. Combating it is mainly aimed at protecting the interests of capital providers, so
it concerns the foundations of the market economy. In this regard, a special role is
played by chartered accountants (auditors), who frequently detect the symptoms of fraud
during the standard financial audit.
This publication presents the essence of financial auditing in the light of corporate
crime. It characterises main types of financial fraud with particular emphasis on the
types detected by chartered accountants. The last part presents two selected examples of
fraud taken from auditing practice.

1 Zesz. 33(89)
121

12/2006

CEEOL copyright 2024