Przykłady zależności przyczynowo-skutkowych,

funkcjonalnych i czasowych między elementami

przestrzeni geograficznej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Przykłady zależności przyczynowo-skutkowych,
funkcjonalnych i czasowych między elementami
przestrzeni geograficznej

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com.

W 1816 roku na półkuli północnej odnotowano zaskakujące anomalie klimatyczne. Średnia

temperatura powietrza obniżyła się o około 3–4 °C, co spowodowało, że czas ten przeszedł
do historii jako „rok bez lata”. Z różnych regionów świata spływały wieści o niespotykanych
zjawiskach: w czerwcu w Kanadzie wystąpiły burze śnieżne, a w Europie w sierpniu
notowano silne mrozy. Obserwowano również osobliwe zjawiska meteorologiczne, jak
padający śnieg w kolorze brązowym czy czerwonym. Skutkiem tych anomalii było
zniszczenie plonów oraz niedobór żywności, a w wielu regionach świata nawet klęski
głodu. Konsekwencje odczuwane w Europie i Ameryce Północnej zostały szczegółowo
opisane. Nie wiedziano jednak, co było przyczyną tych zjawisk. Współcześnie naukowcy
wiążą te następstwa z silną erupcją wulkaniczną na wyspie Sumbawa, należącej dziś do
Indonezji. Wybuch znajdującego się tam wulkanu Tambora uważany jest za jedną
z najpotężniejszych erupcji wulkanicznych w historii.

Dzisiaj już nie dziwimy się, że wybuch wulkanu na odległej wyspie może mieć wpływ na
pogodę w Polsce, a wycinanie lasów w górach może być przyczyną wzrostu zagrożenia
powodziowego na nizinach. Od kiedy mamy coraz większą wiedzę na temat
funkcjonowania środowiska przyrodniczego, zauważamy, że te z pozoru odległe zjawiska
i procesy są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują.

Twoje cele
Wyjaśnisz, na czym polega postrzeganie środowiska geograficznego jako systemu.
Wskażesz przykłady relacji przyczynowo‐skutkowych między elementami
przestrzeni geograficznej.
Podasz przykład zależności funkcjonalnych i czasowych między elementami
przestrzeni geograficznej.
Przeczytaj

Środowisko geograficzne jako system

Wiesz już z wcześniejszych tematów, że środowisko przyrodnicze składa się z elementów

przyrody ożywionej, które tworzą sfery powłoki ziemskiej. Już w starożytności zauważano,
że jedne sfery wpływają na inne, jednak naukowym prekursorem dostrzegania tych
związków był niemiecki uczony Aleksander von Humboldt (1769–1859). Zwrócił on uwagę
na zależność między roślinnością a klimatem i wysokością, wprowadzając pojęcie
strefowości i piętrowości. Twierdził, że „w tym wielkim ciągu przyczynowo‐skutkowym
żaden element nie może być rozważany w oderwaniu od innych”. To, co zasugerował
Humboldt, zostało ujęte w naukową koncepcję dopiero w latach 30. XX wieku. Powstała
wówczas ogólna teoria systemów. Chociaż wywodzi się ona z nauk biologicznych, zyskała
propagatorów również w innych dziedzinach wiedzy, w tym naukach geograficznych.

Idea postrzegania środowiska przyrodniczego jako systemu oznacza, że poszczególne sfery

Ziemi są wzajemnie powiązane, a ich interakcje i stan każdej z nich decyduje o aktualnym
charakterze środowiska naszej planety. Wynika z tego, że zmiany zachodzące
w którejkolwiek ze sfer wpływają na stan pozostałych. W tak określonym systemie coraz
silniej zaznacza się udział człowieka, który jest równocześnie zależny od przyrody, ale też
wpływa na nią. Narastająca antropopresja uwidacznia kolejne konsekwencje tych działań,
choćby w zmianach klimatycznych odczuwalnych na całym świecie. Uwzględniając
działalność człowieka, lepiej jest więc obecnie używać określenia: system środowiska
geograficznego.
Zależności między elementami środowiska geograficznego
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Zależności przyczynowo-skutkowe w środowisku

geograficznym

W systemowym ujęciu środowiska geograficznego poszczególne jego komponenty

połączone są zależnościami i relacjami, tworząc związki przyczynowo‐skutkowe.
Przyczynami określa się cechy, zjawiska lub procesy sprawcze, które inicjują działania, zaś
ich rezultatem są skutki, inaczej konsekwencje czy następstwa.

Dostrzeganie przyczyn i następstw to podstawowe zadanie stawiane przed geografami.

Spróbujmy zatem znaleźć takie zależności w przyrodzie. Jednym z najłatwiejszych
przykładów ilustrujących te relacje jest wpływ klimatu na roślinność. Można to
zaobserwować już podczas kilkugodzinnej wycieczki w góry, np. w Tatry. Wybierając się na
wędrówkę, najpierw przechodzić będziemy przez las mieszany. W miarę wzrostu
wysokości, a co za tym idzie zmian klimatu, udział drzew liściastych będzie malał.
W wyższych partiach gór las iglasty przejdzie w piętro kosodrzewiny. Tam, gdzie warunki
klimatyczne będą jeszcze surowsze, pojawi się piętro łąk górskich zwanych halami, a ponad
nimi piętro turni, z ubogą roślinnością. Co ciekawe, poszczególne piętra roślinne po
polskiej stronie Tatr zaczynają się na innej wysokości niż po stronie słowackiej. Zaznacza się
tu bowiem wpływ ekspozycji stoków wobec stron świata i Słońca.
Piętra klimatyczno-roślinne w Karpatach Zachodnich jako zależność między elementami
środowiska geograficznego
Nazwa piętra klimatycznego Średnia roczna Dni z pokrywą Roczne opady
i roślinnego temperatura w °C śnieżną w mm
max. min. max. min.

Zimne – turni od -4° do -2°C 310 270 2050 1250

Umiarkowanie zimne – hal od -2° do 0°C 280 230 2050 1350

Bardzo chłodne –
od 0° do 2°C 240 195 2100 150
kosodrzewina

Chłodne – regla górnego od 2° do 4°C 210 160 2300 1300

Umiarkowanie chłodne –
od 4° do 6°C 175 125 1800 1200
regla dolnego

Umiarkowanie ciepłe –
od 6° do 8°C 140 80 1350 950
lasów pogórza

Polecenie 1

Przykład relacji między klimatem a roślinnością w górach jest jedną, ale nie jedyną zależnością,
którą można zaobserwować podczas górskiej wędrówki. Sformułuj inne rodzaje zależności
między elementami przyrody, jakie można by badać podczas tej samej wycieczki. Wykorzystaj
zamieszczony schemat ilustrujący system środowiska geograficznego.
 Polecenie 2

Na podstawie rysunku podaj przynajmniej dwa przykłady wpływu warunków klimatycznych

na występowanie różnych formacji roślinnych w Azji.

Warunki klimatyczne w różnych strefach krajobrazowych

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Specyficznym rodzajem zależności są sprzężenia zwrotne. Ten rodzaj oddziaływania może

mieć charakter sprzężeń zwrotnych dodatnich lub ujemnych. O sprzężeniach dodatnich
mówimy, kiedy skutek podtrzymuje, wzmacnia lub przyspiesza przyczynę, powodując
dalsze narastanie skutku. Zjawisko można porównać do efektu „kuli śnieżnej”. Przykładem
może być powstawanie i rozwój wydm parabolicznych. Ten rodzaj wydm charakteryzuje się
wygiętym, łukowatym kształtem, w którym część centralna wysunięta jest do przodu,
natomiast wyciągnięte ramiona wydmy skierowane są pod wiatr. Wydmy tego rodzaju
powstają w klimatach wilgotnych, gdzie występuje roślinność. To za jej przyczyną ramiona
wydmy parabolicznej są przytrzymywane i hamowane, skutkiem czego poruszają się wolniej
niż grzbiet i ulegają wydłużeniu. Wolniejsza prędkość ruchu ramion powoduje jeszcze
łatwiejsze porastanie roślinnością i dalsze spowalnianie ramion wydmy.
Schemat powstawania wydm parabolicznych
Źródło: Po ke jung, Own work, CC BY 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/3.0, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org.

Inaczej zachodzą sprzężenia zwrotne ujemne. Działają one stabilizująco, powodując, że

skutek zjawiska przeciwdziała jego przyczynie. Następstwa początkowej zmiany są
„tłumione” przez jej skutki, w wyniku czego system powraca do pierwotnego stanu.
Przykładem może być ocieplanie się klimatu w strefach okołobiegunowych półkuli
północnej. W miarę wzrostu temperatury Ziemi topnieją polarne czapy lodowe, na skutek
czego odrywają się góry lodowe. Dodatkowy dopływ słodkiej wody do oceanu powoduje
zakłócanie ciepłych prądów oceanicznych, takich jak Golfsztrom. Osłabienie ciepłego
prądu zmniejsza transfer ciepła w wysokie szerokości geograficzne, a to z kolei obniża
temperaturę powietrza w strefach okołobiegunowych, w związku z czym góry lodowce
topnieją wolniej.

Przykłady zależności funkcjonalnych i czasowych

w środowisku geograficznym

Obok prostych zależności przyczynowo‐skutkowych, między poszczególnymi

komponentami środowiska geograficznego mogą formować się również bardziej złożone
relacje, które obejmują procesy czy zjawiska z wielu powłok ziemskich. W takim przypadku
powstają zależności funkcjonalne i czasowe. Przy analizowaniu tego rodzaju zależności
konieczna jest wiedza z zakresu wielu dziedzin.
Czy wiesz, dlaczego biura podróży rekomendują wycieczki do Kenii od marca do grudnia,
natomiast do Nigerii od października do kwietnia? Ma to związek z występującym w tych
państwach podziałem roku na porę suchą i deszczową. Termin występowania tych pór
zależy natomiast od szeregu czynników. Żeby to wyjaśnić, musimy dokonać analizy i szukać
przyczyn zarówno w zjawiskach astronomicznych, jak i atmosferycznych.

Pory deszczowe w obu państwach przypadają na miesiące, w których Słońce góruje

najwyżej nad horyzontem. Dla położonej na półkuli południowej Kenii ten okres przypada
od stycznia do kwietnia, natomiast dla znajdującej się na półkuli północnej Nigerii od maja
do września. Związek między wysokością górującego Słońca a wielkością opadów wynika
z kolei z procesów atmosferycznych. Wysoka temperatura powietrza powoduje zwiększone
parowanie, co sprzyja powstawaniu prądów konwencyjnych powietrza i formowaniu się
deszczowych chmur. Zależności te ilustruje poniższy rysunek oraz schemat:

Związek między wysokością Słońca a wielkością opadów

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Zależności między wysokością Słońca a porą suchą i deszczową
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
 Polecenie 3

Na podstawie schematu podaj przykłady zależności funkcjonalnych między komponentami

środowiska przyrodniczego oraz ich wpływu na wielkość odpływu rzecznego i możliwość
powstawania powodzi.

Zależności między komponentami środowiska przyrodniczego

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Słownik
antropopresja

całokształt działań człowieka oddziałujących bezpośrednio lub pośrednio na środowisko

przyrodnicze, prowadzący do jego zmian

sprzężenia zwrotne

rodzaj zależności między dwoma obiektami polegającej na zwrotnym oddziaływaniu

skutku określonego zjawiska na jego przyczynę

system
termin pochodzi z języka greckiego (systema) i oznacza całość złożoną z mniejszych
części (podsystemów) współzależnych i funkcjonalnie lub strukturalnie ze sobą
powiązanych przez zachodzące między nimi relacje; np. organizm żywy, układ
planetarny czy system przyrodniczy Ziemi
Gra edukacyjna

Polecenie 1

Sprawdź swoją wiedzę, rozwiązując przygotowany test.

Test

Gra edukacyjna
Poziom trudności: Limit czasu: Twój ostatni wynik:

łatwy 14 min -
Uruchom
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Dobierz właściwy podpis odpowiadający zależności przedstawionej na ilustracji.

 Zależność kąta padania promieni słonecznych od pory dnia.

 Zależność kąta padania promieni słonecznych od szerokości geograficznej.

 Zależność kąta padania promieni słonecznych od długości geograficznej.

 Zależność kąta padania promieni słonecznych od wysokości n.p.m.

Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj skutkom przyczyny, które je wywołują.

spłaszczenie biegunowe planety ruch obrotowy Ziemi

zmiana pozycji Słońca na tle

nachylenie osi ziemskiej
gwiazdozbiorów zodiaku

zmiana kąta padania promieni

ruch obiegowy Księżyca
słonecznych w ciągu roku

zjawisko zaćmienia Księżyca i Słońca ruch obiegowy Ziemi

Ćwiczenie 3 輸

Przyporządkuj podanym strefom klimatycznym odpowiadające im formacje roślinne.

klimat umiarkowany ciepły morski las iglasty

klimat umiarkowany chłodny step

klimat subpolarny tundra

klimat umiarkowany ciepły

las liściasty
kontynentalny
Ćwiczenie 4 醙

Poniżej zamieszczono przekrój przez Górę Zamkową w Chęcinach. Na podstawie rysunku

wskaż zależność pomiędzy ukształtowaniem terenu a odpornością skał.

Przekrój Góry Zamkowej w Chęcinach

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Asymetria stoków Góry Zamkowej wskazuje, że najbardziej odporne na erozję są:

 dolomity

 wapienie i wapienie z rogowcami

 zlepieńce

 piaskowce i mułowce
Ćwiczenie 5 醙

Na podstawie zdjęcia granitu zaznacz, które zdanie zawiera prawdziwe określenie zależności
budowy skał od sposobu ich powstawania.

Granit posiada budowę skrytokrystaliczną, ponieważ powstaje w wyniku szybkiego


zastygania lawy na powierzchni Ziemi.

Granit posiada budowę jawnokrystaliczną, ponieważ powstaje w wyniku powolnego


zastygania lawy na powierzchni Ziemi.

Granit posiada budowę skrytokrystaliczną, ponieważ powstaje w wyniku szybkiego


zastygania magmy pod powierzchnią Ziemi.

Granit posiada budowę jawnokrystaliczną, ponieważ powstaje w wyniku powolnego


zastygania magmy pod powierzchnią Ziemi.

Granit
Źródło: Grafika – J.St. John, Granite 16, CC BY 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.0, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org, dostępny w internecie: By James St. John - Granite 16, CC BY 2.0,
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=84801737.
Ćwiczenie 6 醙

Opisz, jakie zależności muszą zachodzić w środowisku geograficznym, aby wystąpił cyklon.
Ćwiczenie 7 難

Ilustracja przedstawia maksymalny i minimalny zasięg lodu morskiego. Na podstawie

zamieszczonej ilustracji oraz własnej wiedzy podaj przyczyny wyjaśniające:

a) Dlaczego maksymalny zasięg zjawisk lodowych przypada na Ocenie Arktycznym na

kwiecień, a minimalny na sierpień?
b) Dlaczego u wybrzeży Ameryki Północnej zasięg pokrywy lodowej w kwietniu sięga dalej na
południe niż u wybrzeży Europy?

Minimalny i maksymalny zasięg zjawisk lodowych na półkuli północnej

Źródło: Atomicdryad, Own work, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/.
Ćwiczenie 8 難

Ilustracja przedstawia trasy przemieszczania się cyklonów tropikalnych w latach 1985–2005

wraz z informacją o częstotliwości ich występowania w ciągu roku. Wyjaśnij na podstawie
poniższego zasobu zależność funkcjonalno-czasową.

Występowanie cyklonów na świecie

Źródło: By Background image: NASAthis version: Nilfanion - Created using User:jdorje/Tracks by Nilfanion on 2006-08-05.
Background image from File:Whole_world_-_land_and_oceans.jpg (NASA).Tracking data for storms within the Atlan c and
Eastern Pacific basins is taken from the Na onal Hurricane Center and the Central Pacific Hurricane Center's Northeast and
North Central Pacific hurricane database, Public Domain, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1020577.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Przykłady zależności przyczynowo‐skutkowych, funkcjonalnych i czasowych

między elementami przestrzeni geograficznej

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa I

Podstawa programowa: Zakres rozszerzony: I. Metody badań geograficznych i technologie

geoinformacyjne: wywiady, badania ankietowe, analiza źródeł kartograficznych,
wykorzystanie technologii informacyjno‐komunikacyjnych i geoinformacyjnych do
pozyskania, tworzenia zbiorów, analizy i prezentacji danych przestrzennych. Uczeń: 7)
rozumie istotę identyfikowania zależności przyczynowo‐skutkowych, funkcjonalnych
i czasowych między elementami przestrzeni geograficznej, argumentowania,
wnioskowania i formułowania twierdzeń o prawidłowościach.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, na czym polega postrzeganie środowiska geograficznego jako systemu;

wskazuje przykłady relacji przyczynowo‐skutkowych między elementami przestrzeni
geograficznej;
podaje przykład zależności funkcjonalnych i czasowych między elementami
przestrzeni geograficznej.

Strategie nauczania: konstruktywizm, konektywizm

Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, mapa myśli, metody operatywne (praca z tekstem
e‐materiału, gra edukacyjna)
Formy zajęć: praca indywidualna, praca zbiorowa (na forum klasy), praca w grupach

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‐materiał,

podręcznik, arkusze papieru, pisaki

Materiały pomocnicze:
J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1978.

J. Heydel, F. de Doliwa Zieliński, I. Lewicki, Sudety Zachodnie – relacje między elementami

środowiska geograficznego, Społeczne Towarzystwo Oświatowe w Krakowie, Kraków 2014.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel inicjuje pogadankę na temat znaczenia terminów: środowisko geograficzne,

przyrodnicze, system, antropopresja.
Uczniowie wskazują elementy środowiska geograficznego.
Nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nawiązując do przypomnianych terminów, nauczyciel prosi uczniów o podanie

przykładów zależności między elementami środowiska przyrodniczego. Następuje
krótka pogadanka, nauczyciel uzupełnia informacje, których zabrakło w propozycjach
uczniów.
Następnie nauczyciel przedstawia uczniom schemat z e‐materiału Zależności między
elementami środowiska geograficznego – wskazani/chętni uczniowie omawiają
przykłady wpływu działalności człowieka na elementy środowiska przyrodniczego.
Korzystając z e‐materiału, nauczyciel zapoznaje uczniów ze specyficznymi
zależnościami – sprzężenia zwrotne dodatnie i ujemne.
Omówienie poznanych sprzężeń na wybranych przykładach (można wykorzystać tekst
e‐materiału).
Nauczyciel dzieli uczniów na grupy. Każda grupa ma przygotować mapę myśli
przedstawiającą wybrane zależności między elementami środowiska geograficznego
np. relacje między klimatem a roślinnością w górach, między strefą klimatyczną a strefą
roślinną i glebową, między wielkością opadów a użytkowaniem terenu, między budową
geologiczną a rzeźbą terenu.
Po upływie określonego przez nauczyciela czasu przedstawiciele grup prezentują
opracowane mapy myśli. Następuje krótkie podsumowanie pracy uczniów.
Następnie nauczyciel prosi uczniów, aby pracując indywidualnie, rozwiązali test
przygotowany w grze edukacyjnej (e‐materiał).
Podsumowanie pracy uczniów (wyniki gry edukacyjnej).
Faza podsumowująca

Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami. Prowadzący

ocenia zaangażowanie uczniów.
Następnie nauczyciel wprowadza do fazy ćwiczeń na podstawie poznanego materiału
– uczniowie indywidualnie wykonują wskazane ćwiczenia z e‐materiału.
Na koniec uczniowie wymieniają umiejętności, które utrwalili lub nabyli podczas lekcji,
które były łatwe, a które sprawiły im trudności.

Praca domowa

Scharakteryzuj wpływ ocieplania się klimatu na poziom oceanu światowego.

Odpowiedz na pytanie, czy ocieplanie się klimatu ma wpływ na ilość wody na lądach?
Swoją odpowiedź poprzyj argumentami.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium:

Grę edukacyjną można wykorzystać do samodzielnego sprawdzenia wiedzy ucznia lub na

lekcji powtórzeniowej z działu I (zakres rozszerzony).