Charakterystyka stref klimatycznych i typów klimatu

na Ziemi oraz ich zasięg

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Charakterystyka stref klimatycznych i typów klimatu na
Ziemi oraz ich zasięg

Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: pixabay.com.

Warunki klimatyczne są jednym z najważniejszych czynników warunkujących jakość życia

i możliwość zagospodarowania przestrzeni. Nic więc dziwnego, że od czasów
prehistorycznych człowiek próbował je rozpoznać i dostosować do nich swoją aktywność.
Pomagały mu w tym relacje wędrowców i podróżników donoszących o warunkach
zmieniających się wraz ze zmianami szerokości geograficznej. Prawdopodobnie pierwsze
propozycje podziału na strefy klimatyczne pojawiły się już w starożytnej Grecji. Ich podstawą
był kąt padania promieni słonecznych na powierzchnię Ziemi. W ten sposób wyznaczano
pięć stref klimatycznych odpowiadających pięciu strefom oświetlenia –
międzyzwrotnikowej, dwóm umiarkowanym i dwóm polarnym. Mimo upływu czasu dziś
stosujemy to samo kryterium przy wydzielaniu stref klimatycznych. Zobacz, czym
charakteryzują się poszczególne strefy i jaki mają zasięg przestrzenny.

Twoje cele

Wskażesz na mapie świata strefy klimatyczne Ziemi.

Wskażesz na mapie świata poszczególne typy klimatów.
Wymienisz cechy charakterystyczne poszczególnych typów klimatu.
Przeczytaj

Strefowość klimatyczna
Strefy klimatyczne to największe jednostki w podziale klimatycznym świata, stanowiące
obszary, w których panują podobne warunki makroklimatyczne. Ich układ przestrzenny na
kuli ziemskiej jest zbliżony do rozkładu stref oświetlenia Ziemi – międzyzwrotnikowej,
dwóch umiarkowanych i dwóch polarnych.

Wynika to z faktu, że o rozkładzie stref klimatycznych decydują głównie czynniki

astronomiczne, w tym przede wszystkim kulisty kształt Ziemi i jej położenie w stosunku do
Słońca wpływające na zróżnicowanie kąta padania promieni słonecznych i dostawę energii.
Jej bezpośrednim wyrazem jest zróżnicowanie temperatury powietrza, a pośrednim także
intensywność wymiany wilgoci między powierzchnią Ziemi i atmosferą. Konsekwencją
nierównomiernego dopływu promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi jest
występowanie na kuli ziemskiej stref klimatycznych o równoleżnikowym (w przybliżeniu)
układzie. 

Strefy klimatyczne świata

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, oprac. na podstawie:
h ps://tyflomapy.pl/11__Strefy_klimatyczne.html.

W obrębie strefy klimatycznej elementy klimatu, zwłaszcza te, które bezpośrednio zależą od
dopływu energii promieniowania słonecznego, wykazują pewne podobieństwo. Nie oznacza
to jednak, że w granicach całej strefy panują jednorodne warunki klimatyczne. Elementy
klimatu (np. intensywność insolacji, temperatura powietrza, wilgotność, zachmurzenie,
suma opadów, globalna cyrkulacja powietrza, ciśnienie atmosferyczne i in.) są bowiem
modyfikowane przez czynniki astrefowe, do których należą m.in. rozmieszczenie dużych
obszarów morskich i lądowych, występowanie zimnych i ciepłych prądów morskich, pasma
górskie, zwłaszcza o przebiegu południkowym, wysokości bezwzględne, regionalna
cyrkulacja atmosferyczna (np. monsuny) i inne. W poszczególnych strefach klimatycznych
Ziemi występują klimaty z przewagą cech morskich (oceanicznych), kontynentalnych
i przejściowych, klimaty bardziej wilgotne lub bardziej suche. Dlatego w obrębie stref
klimatycznych wyróżnia się odrębne typy klimatów, zależnie od cech rocznego przebiegu
temperatury i opadów.

Mimo ścisłych związków między intensywnością dopływu energii promieniowania

słonecznego a procesami zachodzącymi w atmosferze, granice stref klimatycznych nie
pokrywają się w pełni z granicami stref oświetlenia Ziemi. Ich przebieg także jest
modyfikowany przez wspomniane czynniki lokalne, astrefowe. Powodują one, zwłaszcza
układ lądów i mórz oraz przebieg pasm górskich, m.in. odmienny przebieg stref na półkuli
północnej i południowej.

Mimo że na mapach granice stref klimatycznych są zaznaczane liniami, w rzeczywistości

mają one charakter szerokich, przejściowych pasów, w których cechy charakterystyczne dla
jednej strefy stopniowo zanikają, przy jednoczesnym wzroście udziału cech drugiej strefy.
Tylko w miejscach, gdzie pojawiają się wielkie pasma górskie o przebiegu równoleżnikowym,
granice między strefami klimatycznymi są bardziej ostre, pozbawione szerokiej strefy
przejściowej.

Klasyfikacje stref klimatycznych

Strefy klimatyczne wydzielane są na podstawie zróżnicowania elementów klimatu
w odniesieniu do szerokości geograficznej. Autorzy poszczególnych klasyfikacji biorą jednak
pod uwagę różne elementy klimatu – średnie miesięczne temperatury powietrza oraz
wielkość i rozkład opadów rocznych (klasyfikacja Köppena – 5 stref klimatycznych),
występowanie określonych mas powietrza w poszczególnych półroczach (klasyfikacja
Alisowa – 7 stref klimatycznych), wielkość i rozkład opadów atmosferycznych oraz zmian
temperatury powietrza w roku (klasyfikacja Okołowicza – 5 stref klimatycznych), globalne
systemy cyrkulacji powietrza (klasyfikacja Flohna – 7 stref klimatycznych), bilans
energetyczny (klasyfikacja Terjunga i Louiego – 7 stref klimatycznych).

Klasyfikacja Köppena
Najpowszechniej stosowanym na świecie podziałem stref klimatycznych jest klasyfikacja
Köppena. Oparta jest ona na średnich miesięcznych temperaturach powietrza oraz
wielkości i rozkładzie opadów rocznych. Zawiera 5 stref, w obrębie których wyróżniono
kilkanaście typów klimatów.
Podstawowymi kategoriami utożsamianymi ze strefami klimatycznymi są:

A. klimaty tropikalne, w tym: klimat tropikalny lasów deszczowych (Af), klimat tropikalny
monsunowy (Am), klimat sawann (Aw),

B. klimaty suche, w tym: klimat stepów (BSh, BSk), klimat pustyń (BWk, BWh),

C. klimaty umiarkowane ciepłe, w tym: klimat śródziemnomorski (Csa, Csb), klimat

subtropikalny (Cfa, Cwa), klimat oceaniczny (Cfb), klimat umiarkowany z suchą zimą (Cwb),
klimat subarktyczny oceaniczny (Cfc),

D. klimaty kontynentalne, w tym: klimat kontynentalny z gorącym latem (Dfa, Dwa, Dsa),
klimat kontynentalny z ciepłym latem (Dfb, Dwb, Dsb), klimat kontynentalny
subarktyczny/borealny (Dfc, Dwc, Dsc), klimat kontynentalny subarktyczny z nadzwyczaj
mroźną zimą (Dfd, Dwd),

E. klimat polarny, w tym: klimat tundry (ET), klimat lądolodu (EF).

Klasyfikacja klimatyczna Köppena

Źródło: M.C. Peel, B.L. Finlayson, T.A. McMahon, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w
internecie: commons.wikimedia.org.

Klasyfikacja Okołowicza
W Polsce jednym z najpowszechniej stosowanych podziałów stref klimatycznych jest
klasyfikacja Okołowicza sporządzona na podstawie wartości i rozkładu typowych elementów
klimatycznych – średniej temperatury powietrza w najcieplejszym i najchłodniejszym
miesiącu oraz sumy opadów atmosferycznych i jej rocznego przebiegu. Oprócz tego przy jej
sporządzaniu brano pod uwagę rozmieszczenie naturalnych zbiorowisk roślinnych oraz
rozkład prądów morskich i zasolenia wód. Klasyfikacja Okołowicza zawiera 5 stref
klimatycznych i kilkanaście typów klimatu:

1. klimaty równikowe – równikowy wybitnie wilgotny, podrównikowy wilgotny,

podrównikowy suchy,
2. klimaty zwrotnikowe – wilgotny, pośredni, kontynentalny suchy, wybitnie i skrajnie
suchy,
3. klimaty podzwrotnikowe – morski, pośredni, kontynentalny, kontynentalny suchy,
4. klimaty umiarkowane:

ciepłe – wybitnie morski, morski, przejściowy, kontynentalny, wybitnie kontynentalny,

kontynentalny suchy, kontynentalny wybitnie suchy, kontynentalny skrajnie suchy;
chłodne – morski, przejściowy, kontynentalny, wybitnie kontynentalny, skrajnie
kontynentalny),

5. klimaty okołobiegunowe – subpolarny, polarny.

W klasyfikacji uwzględniono również odmiany klimatu: monsunowe, wyżynne i górskie.

Klasyfikacja klimatyczna Okołowicza (uproszczona)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Słownik
insolacja, nasłonecznienie

wielkość fizyczna określająca średnią moc promieniowania słonecznego przypadającą na

jednostkę powierzchni poziomej
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Podaj, jakie są różnice między klimatem kontynentalnym a morskim.

Polecenie 2

Wskaż zależności między strefami klimatycznymi a szerokością geograficzną.

Strefy klimatyczne świata

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz czynniki powodujące zjawisko strefowości klimatycznej na Ziemi.

 wysokość nad poziomem morza

 kulistość Ziemi

 usytuowanie pasm górskich

 występowanie ciepłych i zimnych prądów morskich

 rozmieszczenie wielkich struktur geologicznych

 odległość od mórz i oceanów

 dopływ energii promieniowania słonecznego

Ćwiczenie 2 輸

Mapa przedstawia granice stref klimatycznych na świecie. Podpisz nazwy stref. Zaznacz
rejony występowania klimatów skrajnie suchych (kolorem czerwonym) i skrajnie wilgotnych
(kolorem niebieskim).

Strefy klimatyczne na świecie

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Nazwy stref klimatycznych:

I–

II –

III –

IV –
V–

Ćwiczenie 3 輸

Na podstawie charakterystyki strefy klimatycznej wskaż jej nazwę.

W strefie tej występuje gorące i suche lato oraz mroźna i wietrzna zima. Średnia temperatura
najzimniejszego miesiąca wynosi od 0°C do -20°C, najcieplejszego od 20°C do 25°C. Roczna
amplituda temperatury powietrza przekracza 30°C. Roczna suma opadów wynosi 140–550
mm, przy czym większość z nich pojawia się w 2–3 miesiącach letnich. W pozostałej część roku
występuje susza atmosferyczna.

 umiarkowany chłodny kontynentalny

 umiarkowany ciepły kontynentalny

 umiarkowany chłodny morski

 umiarkowany ciepły morski

Ćwiczenie 4 輸

Wskaż prawidłową sekwencję stref klimatycznych wzdłuż południka 10°E z północy na

południe (do równika):

polarny – subpolarny – umiarkowany chłodny pośredni – umiarkowany ciepły

 przejściowy – podzwrotnikowy wilgotny – zwrotnikowy suchy – podrównikowy
suchy – podrównikowy wilgotny – równikowy wilgotny

polarny – subpolarny – umiarkowany chłodny pośredni – umiarkowany chłodny

 kontynentalny – podzwrotnikowy wilgotny – zwrotnikowy wilgotny – podrównikowy
suchy – podrównikowy wilgotny – równikowy wilgotny

polarny – subpolarny – umiarkowany chłodny kontynentalny – umiarkowany ciepły

 wilgotny – podzwrotnikowy suchy – zwrotnikowy wilgotny – podrównikowy
wilgotny – podrównikowy suchy – równikowy wilgotny
Ćwiczenie 5 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Wraz z ociepleniem □ □
klimatu może nastąpić
przesuwanie się stref
krajobrazowych na północ
i południe od równika
poza granice wyznaczone
strefami oświetlenia
Ziemi.

Strefowość klimatyczna □ □
obserwowana na
powierzchni Ziemi
występuje w całej
atmosferze.

Strefowość klimatyczna □ □
jest uwarunkowana
zmianami kąta padania
promieni słonecznych na
powierzchnię Ziemi.

Temperatura powietrza □ □
w danej strefie
klimatycznej jest wprost
proporcjonalna do
wartości bilansu cieplnego
charakterystycznego dla
tej strefy.

Strefowość jest wyłącznie □ □

zjawiskiem klimatycznym.

W Azji występują □ □
wszystkie strefy
klimatyczne.
Ćwiczenie 6 醙

Porównaj układ stref klimatycznych na obszarze Ameryki Północnej i Eurazji. Określ różnice
i uzasadnij je.

Ćwiczenie 7 醙

Zaznacz prawidłowe sformułowania w tekście.

Przyczyną występowania strefowości klimatycznej są czynniki endogeniczne/astronomiczne,

a przede wszystkim kulisty kształt/ukształtowanie powierzchni Ziemi i jej położenie w stosunku
do Słońca/innych planet wpływające na zróżnicowanie kąta nachylenia terenu/padania
promieni słonecznych. To z kolei decyduje o zróżnicowanej dostawie energii. Kąt ten zmienia się
w zależności od szerokości/długości geograficznej. Dopływ energii promieniowania
słonecznego nie rozkłada się równomiernie – największy jest w obszarze
okołobiegunowym/międzyzwrotnikowym, gdzie promienie słoneczne padają pod
największym/najmniejszym kątem, i stopniowo rośnie/maleje ku biegunom/równikowi,
wykazując dodatkowo sezonowe zmiany. Obszary równikowe otrzymują więc wielokrotnie
mniej/więcej energii cieplnej niż obszary okołobiegunowe. W strefie
równikowej/okołobiegunowej występuje ujemny/dodatni bilans cieplny, obszary te pochłaniają
bowiem więcej energii niż tracą wskutek wychłodzenia/odbicia i wypromieniowywania. Z kolei
w pobliżu równika/biegunów sytuacja jest odwrotna – bilans cieplny jest ujemny/dodatni,
ponieważ straty wody/ciepła są tu większe/mniejsze niż zatrzymywanie. Równowagę cieplną
osiągają rejony umiarkowane/zwrotnikowe i podzwrotnikowe/podrównikowe.
Ćwiczenie 8 難
Tabela zawiera dane z wielolecia 2000–2019 charakteryzujące temperaturę powietrza i opady
w pewnym miejscu na świecie. Przeanalizuj dane i określ:

a) strefę klimatyczną

 umiarkowana chłodna

 zwrotnikowa

 okołobiegunowa

 równikowa

 podzwrotnikowa

 umiarkowana ciepła

b) typ klimatu

 podzwrotnikowy wilgotny

 zwrotnikowy suchy

 umiarkowanie chłodny kontynentalny

 zwrotnikowy wilgotny

 umiarkowanie ciepły przejściowy

 podzwrotnikowy kontynentalny
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
 Ćwiczenie 9 難

W punktach zaznaczonych na mapie określ typ klimatu, wybierając jego nazwę z podanego
zestawu, oraz dopasuj klimatogram.
Litery i cyfry odpowiadające typom klimatu i klimatogramom wpisz do tabeli.

Nr Typ klimatu Klimatogram

10

11

12

13

14

15

16
Typy klimatu do wyboru (dany typ klimatu może wystąpić kilkakrotnie, nie wszystkie musisz
wykorzystać):

1. zwrotnikowy monsunowy

2. podrównikowy suchy

3. polarny

4. umiarkowany chłodny morski

5. równikowy wybitnie wilgotny

6. umiarkowany chłodny kontynentalny

7. umiarkowany chłodny przejściowy

8. zwrotnikowy wilgotny

9. podzwrotnikowy śródziemnomorski

10. umiarkowany ciepły kontynentalny

11. zwrotnikowy suchy

12. umiarkowany ciepły przejściowy

13. podzwrotnikowy monsunowy

14. podzwrotnikowy suchy

15. podrównikowy wilgotny

16. umiarkowany ciepły morski

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Bożena Kicińska, Ewa Malinowska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Charakterystyka stref klimatycznych i typów klimatu na Ziemi oraz ich zasięg

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa

III. Atmosfera: czynniki klimatotwórcze, rozkład temperatury powietrza, ciśnienia

atmosferycznego i opadów, ogólna cyrkulacja atmosferyczna, mapa synoptyczna, strefy
klimatyczne i typy klimatów.

Uczeń:

6. porównuje strefy klimatyczne i typy klimatów na Ziemi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

wskazuje na mapie świata strefy klimatyczne Ziemi,

wskazuje na mapie świata poszczególne typy klimatów,
wymienia cechy charakterystyczne poszczególnych typów klimatu.

Strategie nauczania: asocjacyjna, badawcza (problemowa)

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE, gamifikacja, pogadanka, burza mózgów

Formy zajęć: praca w grupach, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, tablety, zeszyt

przedmiotowy, atlas geograficzny,  mapa klimatyczna świata

Materiały pomocnicze
K. Kożuchowski (red.), Meteorologia i klimatologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2019.

A. Woś, Meteorologia dla geografów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Przedstawienie celów lekcji.

Wprowadzenie do tematu lekcji poprzez zdefiniowanie pojęć „klimat”, „strefa
klimatyczna”, „typ klimatu” oraz przypomnienie kształtujących go czynników –
pogadanka nauczyciela w interakcji z uczniami.

Faza realizacyjna

Omówienie zasad wykonania zadania; zadaniem uczniów jest udział w grze edukacyjnej
polegającej na dopasowaniu klimatogramów do strefy klimatycznej i typu klimatu.
Podział uczniów na grupy (liczebność określa nauczyciel), przydzielenie poszczególnym
grupom zestawu klimatogramów z grafiki interaktywnej (ewentualnie także
dodatkowych).
Wykonywanie poleceń polegających na dopasowaniu klimatogramów do strefy
klimatycznej i typu klimatu; uczniowie zgłaszają się do odpowiedzi, o wyniku decyduje
poprawność odpowiedzi, jej uzasadnienie i czas zgłoszenia; przykładowe polecenia:
wybierz klimatogramy przedstawiające warunki klimatyczne charakterystyczne
dla strefy klimatu [dowolna strefa],
ułóż sekwencję klimatogramów przedstawiającą zmienność warunków
klimatycznych na półkuli północnej wzdłuż południka 20° długości
geograficznej wschodniej,
ułóż sekwencję klimatogramów przedstawiającą zmienność warunków
klimatycznych w granicach strefy klimatu umiarkowanego ciepłego na półkuli
północnej,
wybierz klimatogramy prezentujące warunki stref klimatycznych, w których
średnia roczna amplituda temperatury powietrza przekracza 30°C,
wybierz klimatogramy prezentujące warunki stref klimatycznych, w których
występują wyraźnie wykształcone termiczne pory roku.
Podsumowanie wyników gry edukacyjnej przez nauczyciela, ewentualne uzupełnienie
informacji, wskazanie zwycięskiej grupy.
Kilkuminutowa burza mózgów w grupach i dyskusja z udziałem wszystkich uczniów
służąca sformułowaniu prawidłowości zróżnicowania cech klimatu na kuli ziemskiej na
podstawie map klimatycznych świata i atlasu geograficznego świata; nauczyciel
kontroluje poprawność wypowiedzi, wprowadza uzupełnienia, zadaje pytania
naprowadzające.
 Sporządzenie notatki w zeszycie przedmiotowym zawierającej syntetyczne
podsumowanie przeprowadzonej dyskusji.
Wykonanie wskazanych przez nauczyciela ćwiczeń z e‐materiału i przedstawienie
wyników na forum klasy.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań.

Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa

Zapoznanie się z pozostałymi informacjami z e‐materiału.

Wykonanie pozostałych ćwiczeń zawartych w e‐materiale.
Porównaj klasyfikację klimatyczną Okołowicza i Köppena (przede wszystkim zasady
wyróżniania typów klimatu i przestrzenny układ stref klimatycznych), określ
podobieństwa i różnice.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium:

Grafiki zawarte w e‐materiale (wraz z grafiką interaktywną) mogą zostać wykorzystane

podczas innych zróżnicowanych tematycznie lekcji dotyczących zjawiska strefowości na
kuli ziemskiej (np. zakres podstawowy: VI. 4; zakres rozszerzony: III. 4, III. 6; XVII. 1, XVII. 3)
Znajdą one zastosowanie także podczas samodzielnej pracy ucznia w domu i w czasie lekcji
mającej na celu powtórzenie materiału z bloku tematycznego dotyczącego atmosfery (zakres
podstawowy: III).