Atmosfera ziemska,

najbardziej zewnętrzna, gazowa część naszej planety;

składa się z mieszaniny gazów zwanej powietrzem; jej masa wynosi ok. 5,29 · 1018 kg,
co stanowi ok. 0,0009% masy całej Ziemi. Oprócz mieszaniny gazów, atmosfera
ziemska zawiera unoszącą się w niej zawiesinę cząstek stałych i ciekłych
zwaną aerozolem atmosferycznym. Wśród składników powietrza rozróżnia się
składniki trwałe i wolnozmienne (ich zawartość w mieszaninie nie zmienia się do
wysokości kilkudziesięciu km) oraz składniki zmienne (zawartość zależy od procesów
zachodzących lokalnie w pewnych rejonach atmosfery ziemskiej). Podstawowymi
składnikami atmosfery ziemskiej są: azot N2, tlen O2 i argon Ar oraz woda H2O,
najbardziej zmienny składnik, występujący tu we wszystkich 3 stanach skupienia.
Głównymi źródłami związków siarki, azotu i węgla w atmosferze są procesy spalania i
procesy biologiczne (rozkład materii organicznej, oddychanie). Związki te są usuwane
z atmosfery ziemskiej wskutek wymywania przez opady oraz procesów chemicznych
i biologicznych (pochłanianie przez rośliny, fotosynteza), zachodzących na
powierzchni Ziemi. Ich koncentracja w atmosferze jest wynikiem równowagi między
procesami wytwarzania, transportu oraz usuwania. Przyczyny zmian koncentracji
mogą być naturalne (pożary lasów, erupcje wulkaniczne) bądź związane z
działalnością człowieka; np. szacuje się, że zawartość dwutlenku węgla (CO 2),
przedostającego się do atmosfery w wyniku spalania paliw kopalnych i
odgrywającego istotną rolę w powstawaniu efektu cieplarnianego, wzrosła (mimo
rozpuszczania znacznych ilości CO 2 w oceanach) w ciągu ostatnich stu lat o ok. 20% i
ciągle (coraz szybciej) rośnie.
Pionowa struktura atmosfery jest niejednorodna. Ciśnienie atmosferyczne, które na
poziomie morza wynosi średnio 1013 hPa, wraz ze wzrostem wysokości szybko, w
przybliżeniu wykładniczo, spada; na wysokości ok. 5 km wynosi już tylko połowę
wartości osiąganej na poziomie morza, na wysokości ok. 20 km jest równe 0,05, a na
wysokości 100 km — ok. 0,000002 tej wartości. Podobnie maleje z wysokością
gęstość powietrza atmosferycznego, która na poziomie morza wynosi ok. 1,2 kg/m 3;
75% masy atmosfery ziemskiej mieści się w warstwie sięgającej od powierzchni Ziemi
do wysokości 10 km, a 99% — w warstwie sięgającej wysokości 50 km. W stosunku
do promienia całej planety grubość atmosfery jest bardzo mała, ale nawet tak cienka
i delikatna warstwa gazu wystarcza do stworzenia na powierzchni planety warunków
korzystnych do rozwoju życia.
Atmosferę ziemską można podzielić na sferyczne powłoki (warstwy) otaczające
Ziemię. Powszechnie jest przyjęty podział atmosfery ziemskiej w zależności od
pionowego rozkładu temperatury na: troposferę (temperatura maleje w niej niemal
jednostajnie ze wzrostem wysokości do wartości od ok. −50 do −70°C), rozciągającą
się od powierzchni Ziemi do wysokości 7–10 km nad obszarami podbiegunowymi,
10–12 km nad umiarkowanymi szerokościami geograficznymi i 16–18 km nad
równikiem; stratosferę (w dolnej jej części temperatura prawie nie zmienia się z
wysokością, w górnej — rośnie aż do 0°C), rozciągającą się na wysokości od 10–18 do
45–50 km; mezosferę (temperatura ponownie maleje w niej ze wzrostem wysokości
do ok. −100°C); termosferę (temperatura rośnie w niej ze wzrostem wysokości do
400–1400°C), znajdującą się na wysokości od 80–85 do 500–600 km. Powierzchnie
rozgraniczające te warstwy noszą odpowiednio nazwy: tropopauza, stratopauza i
mezopauza. W zależności od składu chemicznego stosuje się podział atmosfery
ziemskiej na: homosferę — warstwę sięgającą wysokości 100 km, w której zachodzą
procesy mieszania i skład chemiczny nie zmienia się, z wyjątkiem pary wodnej,
zawartej głównie w warstwie do 10 km, i ozonu, koncentrującego się na wysokości
ok. 25–30 km, i heterosferę — występującą na wysokości 100–500 km, w której
procesy mieszania odgrywają niewielką rolę i pod wpływem sortowania w polu
grawitacyjnym Ziemi następuje zmiana proporcji składników gazowych powietrza
(rośnie udział gazów lekkich: H2, H, He). Rozróżnia się też warstwy związane z
pewnymi specyficznymi właściwościami fizycznymi lub chemicznymi atmosfery,
tj.: ozonosferę, jonosferę i magnetosferę. Najbardziej zewnętrzna część atmosfery
ziemskiej jest niekiedy zwana egzosferą. Wyodrębnia się też tzw. warstwę
graniczną (zwaną również warstwą planetarną lub warstwą tarcia), rozciągającą się
od powierzchni Ziemi do wysokości 0,5–1,5 km, w której ruch powietrza jest
zakłócony przez tarcie o powierzchnię Ziemi. Część atmosfery powyżej warstwy
granicznej jest zwana atmosferą swobodną. Grubość i struktura wszystkich tych
warstw są zmienne w czasie i przestrzeni. Zależą od zachodzących w nich procesów
radiacyjnych, hydrodynamicznych i termodynamicznych oraz reakcji chemicznych.
Wszystkie składniki atmosfery ziemskiej pochłaniają i emitują promieniowanie
elektromagnetyczne o ściśle określonych długościach fali; np. ozon (O 3) i tlen
cząsteczkowy (O2) pochłaniają z promieniowania słonecznego szkodliwe dla
organizmów żywych promieniowanie nadfioletowe, a CO 2, para wodna i metan (CH4)
— promieniowanie podczerwone emitowane przez powierzchnię Ziemi (podstawowa
przyczyna efektu cieplarnianego). Pochłanianie promieniowania słonecznego
powoduje także zmiany w składzie atmosfery wskutek procesów fotochemicznych i
jonizacji. Prowadzi to m.in. do powstania jonosfery.
Atmosfera ziemska nie ma wyraźnie zaznaczonej górnej granicy, lecz przechodzi
stopniowo w przestrzeń międzyplanetarną. Zachodzą w niej charakterystyczne
zjawiska optyczne (związane z odbiciem, załamaniem, ugięciem i interferencją
światła pochodzącego od Słońca i in. ciał niebieskich; np. halo, gloria, tęcza, zorza,
miraż) oraz zjawiska elektryczne (związane z istnieniem elektryczności w atmosferze
ziemskiej; np. błyskawica, grzmot, ognie świętego Elma).
Atmosfera ziemska jest układem dynamicznym; wskutek nierównomiernego
nasłonecznienia (zależnego od szerokości geograficznej, pory roku, pory dnia)
powstają w niej różnice temperatur powodujące cyrkulację w skali globalnej, tzw.
ogólną cyrkulację atmosfery, i w skali lokalnej. W wyniku wznoszenia się powietrza
ciepłego i opadania chłodnego powstają niże i wyże atmosferyczne oraz cyklony,
antycyklony, fronty atmosferyczne, a także inne zjawiska kształtujące pogodę.
Ogólna cyrkulacja atmosfery powoduje transport ciepła od równika w kierunku
biegunów. Rozróżnia się w niej tzw. komórki cyrkulacyjne. W komórce Hadleya silnie
nagrzane i wilgotne powietrze w strefie równikowej wznosi się, a następnie w
górnych warstwach troposfery wędruje ku wyższym szerokościom geograficznym i
osiada w okolicach zwrotników; prowadzi to do powstania równikowego pasa
niskiego ciśnienia i okołozwrotnikowych stref podwyższonego ciśnienia; z okolic
zwrotników część mas powietrza wraca dołem do równika (tzw. równikowa lub
międzyzwrotnikowa strefa zbieżności) w postaci wiatrów zwanych pasatami; wskutek
obrotowego ruchu Ziemi wiatry te nie wieją wzdłuż południków, ale mają dużą
składową równoleżnikową (ze wschodu na zachód). Cyrkulacja w komórce Hadleya
powoduje transport ciepła z okolicy równika w okolice zwrotników. Dalszy transport
ciepła w kierunku biegunów odbywa się w komórce Ferrela; część powietrza
osiadającego w wyżach zwrotnikowych przemieszcza się w dolnej troposferze ku
biegunom, tworząc strefę wiatrów o przeważającym kierunku zachodnim; zamiast
przepływu uporządkowanego w płaszczyźnie pionowej (górą ciepłe powietrze w
kierunku biegunów, dołem chłodniejsze w kierunku równika), występują tu
zawirowania o rozmiarach rzędu tysiąca km — antycyklony i cyklony, związane z
wyżami i niżami atmosferycznymi, kształtującymi pogodę w średnich szerokościach
geograficznych. Charakterystyczną cechą komórki Ferrera jest występowanie (na
wysokości 10 km, w tropopauzie, w pobliżu frontu polarnego) prądu strumieniowego
— silnego, skierowanego z zachodu na wschód, prądu powietrza, o szerokości od
kilkudziesięciu do kilkuset km i prędkości do 200 km/h. Ostatnia, najbliższa
biegunów komórka polarna, odznacza się ruchami zstępującymi w strefie
biegunowej i związaną z nimi biegunową strefą podwyższonego ciśnienia; podobnie
jak w obszarze pasatów, wieją tam najczęściej wiatry wschodnie. Cyrkulacja
atmosfery jest ściśle sprzężona z cyrkulacją w oceanach. Przykładem takiego
sprzężenia jest zjawisko El Niño.
Stan atmosfery ziemskiej, charakteryzowany przez zespół tzw. elementów
meteorologicznych (temperatura i wilgotność powietrza, ciśnienie atmosferyczne,
prędkość i kierunek wiatru, rodzaj i wielkość zachmurzenia, rodzaj i ilość opadu),
określa pogodę i klimat.