ԹԵՄԱ 7.

Բացարձակ մենաշնորհային մոդելը

Ոչ կատարյալ մրցակցության մոդելի բովանդակությունը,
առանձնահատկությունները և տեսակները

7.1. Բացարձակ մենաշնորհային մոդելը

7.1.1 Բացարձակ մենաշնորհային իշխանության ակունքները: Մոնոպոլիաների
տեսակները
7.1.2 Մոնոպոլիաների առաջարկը կարճաժամկետում և երկարաժամկետում
7.2 Մոնոպոլիաների տնտեսական հետևանքները
7.4 Մոնոպոլիաների տնտեսական հետևանքները և դրանց գործունեության կարգավորումը
7.4 Գնագոյացումը մենաշնորհ մրցակցության պայմաններում կարճաժամկետ և
երկարաժամկետ հատվածներում
7.5 Մոնոպոլ մրցակցության անարդյունավետությունը
7.6 Օլիգոպոլ շուկայի հիմնական բնութագրիչներն ու տեսակները

7.1 Բացարձակ մենաշնորհային մոդելը

7.1.1 Բացարձակ մենաշնորհային իշխանության ակունքները: Մոնոպոլիաների
տեսակները
Բացարձակ մենաշնորհը տնտեսության մեջ որպես կանոն բացառիկ երևույթ է, թեև
տեսականորեն վերջինիս գոյությունը հնարավոր է: Ավելի հաճախ մենաշնորհը
դրսևորվում է երկու-երեք ֆիրմաների կողմից կամ ողջ առաջարկը ներկայացնում է մեկ
վաճառող մեկ առանձին վերցված շուկայում:
Բացարձակ մենաշնորհ տեղի ունի այն դեպքում, երբ ճյուղի ողջ առաջարկը
ներկայացվում է մեկ վաճառողի կողմից, իսկ այլ ֆիրմաների մուտքը շուկա
արգելափակված է: Մենաշնորհի գոյության պատճառը շուկա մուտք գործելու թե՛
տեսականորեն, թե՛ պրակտիկորեն անհաղթահարելի արգելքների առկայությունն է, որոնք,
ըստ էության, միևնույն ժամանակ հանդիսանում են մոնոպոլ իշխանության ակունքները:
Մենաշնորհ իշխանության աղբյուրների շարքում առաջինը հարկ է նշել բացառիկ
իրավունքները, որ տրամադրվում են արտադրողին գործունեության կոնկրետ տեսակով
զբաղվելու համար: Այդպիսի իրավունքները, որպես կանոն, տրամադրվում են պետական
կառավարման մարմինների կողմից, ինչպես օրինակ՝ փոստային ծառայությունների
(ջրամատակարարում, գազամատակարարում) մատուցում և այլն: Բացառիկ իրավունքի
տրամադրման սուբյեկտի դերում կարող է հանդես գալ նաև ֆիրման, որը այլ ֆիրմայի որևէ
տարածքում կոնկրետ տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու համար տրամադրում է
այդ իրավունքը, օրինակ՝ արտասահմանյան որևէ ֆիրմայի բացառիկ ներկայացուցիչը
տվյալ երկրում, որն ունի մայր ֆիրմայի արտադրանքն իրացնելու կամ նրա անունից
հանդես գալու բացառիկ իրավունք:

1
 Հաճախ մենաշնորհ իշխանության աղբյուր կարող են հանդիսանալ հեղինակային
իրավունքները, թեև դրանց գործառնությունը հնարավոր է ժամանակի սահմանափակ
հատվածում: Հեղինակային իրավունքի վրա հիմնված մենաշնորհ իշխանությունն
իրականացվում է արտոնագրերի և լիցենզիաների օգնությամբ, ինչը դրանք տնօրինողի
համար մենաշնորհ դիրք է ապահովում որևէ արտադրանքի թողարկման կամ
ծառայությունների մատուցման ոլորտում:
Մենաշնորհ իշխանության աղբյուր կարող է լինել արտադրական ռեսուրսի
սեփականությունը. Եթե որևէ ապրանքի արտադրության համար անհրաժեշտ ռեսուրսի
ողջ առաջարկը կենտրոնացված է որևէ կոնկրետ ֆիրմայի ձեռքում, ապա վերջինս
բնականաբար օժտվում է մենաշնորհ դիրքով տվյալ շուկայում:
Մենաշնորհ իշխանության անուղղակի աղբյուր կարող է դառնալ մասշտաբից էֆեկտը,
երբ մասշտաբից խնայողությունը աճում է արտադրության ծավալների ընդլայնմանը
զուգընթաց, ինչը հնարավորություն է տալիս տվյալ ֆիրմային առավել նվազ ծախսերով
բավարարել ողջ երկարաժամկետ պահանջարկը: Այս դեպքում գնի շուրջ ծավալվող
մրցակցությունը հանգեցնում է շուկայից մյուս ֆիրմաների դուրս մղմանն ու մենաշնորհի
հաստատմանը:
Զարգացող երկրներում որպես մենաշնորհ իշխանության աղբյուր առավել հաճախ
հանդիսանում է ոչ ազնիվ մրցակցությունը, երբ շուկայում մենաշնորհը հաստատվում է ոչ
օրինական գործողությունների արդյունքում (պետական չինովնիկների հովանավորչու-
թյուն, բիզնեսի և իշխանության սերտաճում, կոռուպցիա, բանդիտիզմ և այլն):
Մենաշնորհ իշխանության առաջացման պատճառների և չափորոշիչների օգնությամբ
կարելի է տարանջատել մենաշնորհի հիմնական տեսակները:
Փակ մենաշնորհն առկա է այն դեպքում, երբ ֆիրմայի մենաշնորհ դիրքը շուկայում
պաշտպանված է օրենսդրությամբ՝ օրենքով, կառավարության որոշմամբ, ինչն էլ վերջինիս
ազատում է մրցակցությունից: Փակ մենաշնորհը մոնոպոլ իշխանության առավել կայուն
ձևաչափն է, ինչը սակայն ամենևին չի նշանակում մենաշնորհ բարձր շահույթ տվյալ
ֆիրմայի համար, քանզի նման դեպքերում, այսինքն՝ բացառիկ մենաշնորհ իրավունքներ
տրամադրելուն զուգահեռ, պետությունը դնում է որոշակի սահմանափակումներ կա՛մ
գների մակարդակը, կա՛մ շահույթի նորման սահմանելու ճանապարհով:
Բաց մենաշնորհ կարող է առաջանալ այն դեպքում, երբ մոնոպոլ իշխանությունը
հեղինակային կամ նորամուծական ձեռքբերումների արդյունք է (նոր ապրանք,
տեխնոլոգիաներ, մարկետինգ և այլն): Մենաշնորհի այս տեսակի բնութագրիչ առանձնա-
հատկությունը վերջինիս ժամանակավոր բնույթն է, քանզի մենաշնորհի պատճառ
հանդիսացած նորամուծությունները կարող են կրկնօրինակվել կամ անգամ գերազանցվել
մրցակիցների կողմից: Ի տարբերություն նախորդ տեսակի, բաց մենաշնորհ վիճակը
հնարավորություն է տալիս ֆիրմային առավելագույնս արդյունավետ օգտագործել իր
մենաշնորհ իշխանությունն ու ստանալ մենաշնորհ բարձր շահույթ:

2
 Բնական մենաշնորհը շուկայական կառուցվածքի տեսակ է, որի դեպքում եզակի
արտադրողի առկայությունն ապահովում է տվյալ բարիքի ողջ առաջարկն ու
պահանջարկի բավարարումը արտադրության նվազագույն միջին ծախսերով: Այլ կերպ
ասած, գոյություն ունեցող մեկ առանձին ֆիրման գտնվելով պետության հսկողության
ներքո ապահովում է պահանջարկի բավարարման համար անհրաժեշտ ողջ առաջարկը
ավելի նվազ ծախսերով, քան այն ծախսը, որն անհրաժեշտ կլիներ մենաշնորհը վերացնելու
համար, օրինակ՝ ատոմակայանը, էլեկտրական բաշխիչ ցանցերը, կենդանաբանական
այգին, ալյումինի գործարանը և այլն:
Մոնոպսոնիան շուկայական կառուցվածքի տեսակ է, որի դեպքում շուկայական ողջ
մոնոպոլ իշխանությունը կենտրոնացված է սպառողի (գնորդի) մոտ: Մոնոպսոնիան
ծագում է այն ժամանակ, երբ տվյալ շուկայում որպես գնորդ հանդես է գալիս մեկ ֆիրմա և
վաճառողի համար արտադրանքի իրացման այլընտրանքային հնարավորությունները
բացառվում են: Մոնոպսոնիայի շուկայական իշխանության առանձնահատկությունը
գնորդի կողմից գնի վրա ազդելու կարողությունն է: Ընդ որում, եթե մոնոպոլիստը
օգտագործում է իր շուկայական իշխանությունը, որպեսզի արտադրի ավելի քիչ քանա-
կությամբ արտադրանք և իրացնի բարձր գնով, ապա մոնոպսոնիստն օգտագործում է իր
շուկայական իշխանությունը, որպեսզի գնի քիչ քանակությամբ արտադրանք ավելի ցածր
գնով: Մոնոպսոնիայի առավել ակնհայտ դրսևորումների կարելի է հանդիպել պետության
կողմից գնումներ կատարելու գործառույթներում (զենք, զինամթերք և այլն), կամ երբ որևէ
առանձնացված շուկայում գործում է եզակի գործատու, հետևաբար և՝ աշխատուժի եզակի
գնորդ:
Երկկողմանի մենաշնորհի դեպքում վաճառողի մոնոպոլ իշխանությունը բախվում է
գնորդի մոնոպոլ իշխանությանը: Երկու մենաշնորհ իշխանությունների հակադրության
շնորհիվ շուկայում ստեղծվում է կատարյալ մրցակցությանը բնորոշ իրավիճակ և
ապրանքի գինը որոշվում է առաջարկի ու պահանջարկի հավասարակշռության և
վաճառողի ու գնորդի փոխպայմանավորվածության արդյունքում:

7.1.2 Մոնոպոլիաների առաջարկը կարճաժամկետում և երկարաժամկետում

Զուտ մենաշնորհային շուկայի մոդելի առանձնահատկությունը նրանում է, որ ճյուղի
ողջ առաջարկը փաստացի մեկ առանձին վերցված ֆիրմայի առաջարկն է, հետևաբար և՝
տվյալ ֆիրմայի արտադրանքի պահանջարկի կորը միևնույն ժամանակ շուկայական
պահանջարկի կորն է: Այստեղից, ֆիրմայի միջին հասույթի կորը համընկնում է շուկայա-
կան պահանջարկի կորին, իսկ սահմանային հասույթի կորը կհայտնվի շուկայական գնի
կորից ներքև: Սա նշանակում է, որ մոնոպոլիայի պայմաններում սահմանային հասույթը չի
հավասարվում գնին և այս դեպքում չի գործում կատարյալ մրցակցության դեպքում
շահույթը առավելագույնի հասցնելու սկզբունքը՝ MC=MR=P: Լինելով եզակի վաճառող՝
մոնոպոլիստը ունակ է ազդելու արտադրանքի գնի վրա, ինչը սակայն չի կարող կատարվել
կամայական կերպով հետևյալ հանգամանքներով պայմանավորված.

3
 Նախ, պահանջարկի օրենքին համապատասխան մոնոպոլիստի արտադրանքի գինը
կլինի ֆունկցիա նրա առաջարկի ծավալից:
Երկրորդ, բախվելով պահանջարկի նվազող կորին, մոնոպոլիստը կարգավորում է
առաջարկի ծավալն այնպես, որպեսզի մշտապես գտնվի պահանջարկի կորի էլաստիկ
հատվածում և դրանով իսկ կարողանա կարգավորել գինը իր առաջարկի ծավալը փոփո-
խելով: Առաջնորդվելով շահույթը առավելագույնի հասցնելու սկզբունքով, մոնոպոլիստն
ընտրում է առաջարկի (Qm) ծավալը, որի համար MR=MC, որի արդյունքում հաստատվում
է Pm գինը: Արտադրանքի համապատասխան պահանջարկի և թողարկման տվյալ ծավալի
միջին ծախսերի դեպքում մոնոպոլիստի շահույթը կկազմի՝ Շ=[AR(P)-AC(Qm)]Qm (7.1
գծապատկերի վրա ներկված ուղղանկյունը):
P
MC
AC
Pm
Pk

MR D

Qm Qk Q

Գծապատկեր 7.1

Թեև ինչպես կատարյալ մրցակցության մոդելում, այնպես էլ մոնոպոլ մոդելում

ֆիրմաները ղեկավարվում են առաջարկը օպտիմալացնելու (MR=MC) սկզբունքով,
այնուհանդերձ միջին ծախսերի միանման ֆունկցիայի դեպքում մոնոպոլ ճյուղում
առաջարկի (Qm) ծավալը ավելի փոքր կլինի կատարյալ մրցակցային ճյուղի առաջարկի (Qk)
ծավալից, ընդ որում միավոր արտադրանքի մոնոպոլ Pm գինը ավելի բարձր կլինի
մրցակցային Pk գնից: Քանի որ մոնոպոլիստի սահմանային հասույթը կախված է
պահանջարկի էլաստիկությունից, ապա վերջինս սահմանում է գին, որը գերազանցում է
արտադրության սահմանային ծախսերը պահանջարկի էլաստիկությանը հակադարձ
համեմատական մեծության չափով: Ըստ այդմ, որքան ոչ էլաստիկ է պահանջարկը,
այսինքն՝ որքան կտրուկ է պահանջարկի կորը, այնքան մեծ է մոնոպոլիստի շուկայական
իշխանությունը, հետևաբար և՝ վերջինս ավելի մեծ ազդեցություն ունի շուկայական գնի
վրա:
Խոսելով մոնոպոլիստի շուկայական իշխանության մասին, մշտապես հարկ է
խուսափել վերջինիս ոչ իրատեսական մեկնաբանություններից, քանզի, նախ, մեծ
շուկայական իշխանություն ունենալը դեռևս չի նշանակում, որ մոնոպոլիստը կարող է
սահմանել հնարավոր առավելագույն գինը, քանզի նվազող պահանջարկի դեպքում նման

4
գինը չի կարող ապահովել առավելագույն շահույթ: Երկրորդ, շուկայական իշխանություն
ունենալը դեռևս շահույթ ստանալու երաշխիք չէ, քանզի շահույթը կախված է ոչ միայն գնից,
այլև միջին ծախսերի մակարդակից, ինչը պահանջարկի անկման դեպքում կարող է
հանգեցնել անգամ վնասների: Երրորդ, անգամ շուկայում ունեցած մենաշնորհ դիրքը
շահույթ ստանալու երաշխիք չէ, քանզի փոքր պահանջարկն ու մեծ ծախսերը
սահմանափակում են մեծ շահույթներ ստանալու հնարավորությունը: Բացի այդ, հարկ է
մշտապես հիշել, որ գոյություն ունեն գործոններ, որոնք մշտապես սահմանափակում են
մոնոպոլիստի ունեցած շուկայական իշխանության անսահման իրականացումը և որոնք
բխում են պետության հակամենաշնորհային և տնտեսական ազատության պաշտպանու-
թյան քաղաքականությունից: Մյուս կողմից մենաշնորհ շուկա հնարավոր մրցակիցների
մոտք գործելու սպառնալիքը ստիպում է մոնոպոլիստին զերծ մնալ շուկայական
իշխանության չարաշահումից և դրսևորել հնարավորինս ողջամիտ տնտեսական վարք:
Քանի որ բացարձակ մենաշնորհի դեպքում մուտքը շուկա այլ ֆիրմաների համար
արգելափակված է, արտադրության մասշտաբի փոփոխության վերաբերյալ մոնոպոլիստի
որոշումը կախված է միայն շուկայական պահանջարկի և երկարաժամկետ միջին ծախսերի
կորերի հարաբերակցությունից: Ընդ որում, ի տարբերություն կատարյալ մրցակցային
շուկայի մոդելի, որտեղ շուկայական ուժերը ստիպում են ֆիրմային արտադրել
նվազագույն երկարաժամկետ միջին ծախսերով, մոնոպոլիստը կարող է ընտրել
թողարկման ցանկացած ծավալ՝ նվազագույնից բարձր և ցածր միջին երկարաժամկետ
ծախսերով, որը բոլոր դեպքերում թույլ կտա վերջինիս ստանալ առավելագույն շահույթ:
Նվազագույն ծախսերը գերազանցող միջին երկարաժամկետ ծախսերով թողարկումը,
որպես կանոն, խոսում է արտադրություն իրականացնելիս ռեսուրսները ոչ արդյունավետ
օգտագործելու մասին: Իսկ երբ մոնոպոլիստի կողմից առաջարկի ծավալն ապահովվում է
նվազագույնից ցածր միջին երկարաժամկետ ծախսերով, ապա այս դեպքում գործ ունենք
մասշտաբից բացասական էֆեկտի հետ, թեև ինչպես նախորդ, այնպես էլ այս դեպքում,
ֆիրման ստանում է հնարավոր առավելագույն շահույթը գների վրա ազդելու ունակության
շնորհիվ, չնայած արտադրության ոչ արդյունավետությունը շարունակում է մնալ ուժի մեջ:

7.2 Մոնոպոլիաների տնտեսական հետևանքները և դրանց գործունեության

կարգավորումը
Չնայած մոնոպոլիայի պայմաններում շուկան կարող է գտնվել հավասարակշռության
վիճակում, իսկ մոնոպոլիստը ունենալ արդյունավետ արտադրություն, այնուհանդերձ՝
մենաշնորհ շուկաները, որպես կանոն, ոչ արդյունավետ են: Մոնոպոլիայի դեպքում
միավոր արտադրանքի շուկայական գինը մշտապես բարձր է դրանց արտադրության
սահմանային ծախսերից, ինչն էլ ռեսուրսների ոչ արդյունավետ բաշխման լավագույն
վկայությունն է:
Մենաշնորհ թողարկումը մշտապես պակաս է այն ծավալից, որ կարող է ապահովել
մրցակցային մոդելը և ապահովվում է նվազագույն ծախսերը գերազանցող

5
երկարաժամկետ միջին ծախսերով, ինչը վկայում է ռեսուրսների ոչ արդյունավետ
օգտագործման մասին: Չափազանց քիչ արտադրանք թողարկելով և վաճառելով այն
չափազանց բարձր գնով՝ մոնոպոլիան հանգեցնում է հասարակական բարեկեցության
կրճատմանը:
Ենթադրենք պահանջարկի D կորը գծային է, ֆիրմայի սահմանային ծախսերը հավա-
սար են MC (գծ. 7.2): Այս դեպքում մենաշնորհային թողարկումը կկազմի Qm, ի հակակշիռ
մրցակցային Qk թողարկման՝ համապատասխանաբար՝ Pm և Pk գներով: Մոնոպոլ գնի
գերազանցումը մրցակցային գնին նշանակում է, որ սպառողական ավելցուկի մի մասը
կորսվում է սպառողների համար: Սպառողի ավելցուկը կազմում է գնի և պահանջարկի
կորերով սահմանափակված դաշտը և երբ գինը Pk –ի փոխարեն կազմում է Pm, նախ,
սպառողական ավելցուկի մի մասը, որը հավասար է A ուղղանկյան մակերեսին
վերաբաշխվում է հօգուտ մոնոպոլիստի՝ մենաշնորհային շահույթի տեսքով: B եռանկյան
չափով սպառողական ավելցուկն ընդհանրապես կորսվում է, քանզի այն չի փոխանցվում
կամ չի անցնում որևէ մեկին: Հարկ է հաշվի առնել նաև, որ մոնոպոլիստը ևս կորցնում է
արտադրողի ավելցուկի մի մասը, որը գծապատկերում երկայացված է C պատկերով:
Արդյունքում ստացվում է, որ այսպիսի իրավիճակում հասարակության զուտ կորուստը
կազմում է (B+C) հատվածը՝ դա էլ հասարակության բարեկեցության կորուստն է:
Հետևաբար, մենաշնորհ շուկայի էությունը ոչ թե հանրային բարեկեցության
վերաբաշխումն է մոնոպոլիստի օգտին, այլ այն, որ դա հանգեցում է հանրային
բարեկեցության զուտ կորստի:

P
A

Pm
B MC
Pk
C

D
MR

Qm Qk Q

Գծապատկեր 7.2

Մենաշնորհը ոչ միայն բացասական հետևանքների է հանգեցնում, այլ նաև բերում է

որոշակի օգուտ: Նախ, ենթադրվում է որ մենաշնորհ շահույթի ստացումը հնարավորու-
թյուն է ստեղծում նորամուծական գործունեություն ծավալելու և գիտատեխնիկական
առաջընթացի համար, առավել ևս՝ երբ շուկա մուտք գործելու արգելքները անհաղթա-
հարելի չեն: Երկրորդ, մենաշնորհ իշխանությունը նպաստում է տեղեկատվական ծախսերի
կրճատմանը և՛ ֆիրմայի, և՛ սպառողների համար: Երրորդ, մենաշնորհի պայմաններում

6
գոյություն ունի մասշտաբից խնայողության, հետևաբար և՝ ավելի ցածր ծախսերով
արտադրություն կազմակերպելու հնարավորություն:

Մոնոպոլիաների գործունեության կարգավորումը: Մոնոպոլիաների գործունեության

կարգավորումն ուղղված է մենաշնորհային երևույթների սահմանափակմանը և իրակա-
նացվում է գները նվազեցնելու և արտադրանքի թողարկումը մեծացնելու նպատակով:
Հակամենաշնորհային կարգավորումն իրականացվում է օրենսդրական և տնտեսական
միջոցառումների օգնությամբ:
Մոնոպոլիաների գործունեության կարգավորման օրենսդրական միջոցառումները
պետական մարմինների կողմից ընդունված իրավական ակտեր են (օրենքներ, կառավա-
րության որոշումներ), որոնք ուղղված են երկրում տնտեսական ազատության պաշտպա-
նությանն ու մոնոպոլ շուկաներում մենաշնորհային գործունեության կարգավորմանը:
Ավելի հաճախ նման կարգավորումն ուղղված է շուկաներում առանձին ֆիրմաների
գերիշխող դիրքից բխող գնային չհիմնավորված քաղաքականության, ֆիրմաների միջև գնի
շուրջ կայացվող համաձայնությունների և շուկայի բաժանման դեմ, տնտեսական
մրցակցության պաշտպանությանը և այլն: Հայաստանի Հանրապետությունում հակամե-
նաշնորհային կարգավորման գործառույթներն իրականացնում է Տնտեսական մրցակ-
ցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովը:
Մոնոպոլիաների գործունեության կարգավորման տնտեսական միջոցառումները
տնտեսական քաղաքականության գործիքների համակազմ է, որոնց օգնությամբ պետական
կառավարման մարմինները սահմանափակում են վաճառողների շուկայական
իշխանության իրացումը առանձին ապրանքների և ծառայությունների շուկաներում: Այդ
գործիքների շարքում կարևորագույններից են գների և շահույթի ուղղակի և անուղղակի
կարգավորման միջոցառումները: Գների և շահույթի ուղղակի կարգավորման արդյու-
նավետ գործիքը <<առաստաղի գին>> և շահույթի նորմա սահմանելն է: <<Առաստաղի
գնի>> սահմանումը նպատակ ունի ապահովել արտադրանքի ավելի մեծ քանակության
թողարկումը ավելի ցածր գնով, թեև այն կիրառելի է միայն այնպիսի իրավիճակում, երբ
նման գինը ընդունելի է նաև մենաշնորհ ֆիրմայի համար և վերջինս տնտեսապես
շահագրգռված կլինի նման ծավալի առաջարկ ներկայացնելու մեջ: <<Առաստաղի գինն>>
առավել հաճախ կիրառվում է բնական մենաշնորհների դեպքում:
Գների և շահույթի կարգավորման անուղղակի միջոցառումներն իրականացվում են
կամ արտադրանքի, կամ շահույթի հարկման ձևով: Առաջին դեպքում հարկումը
բնականաբար կմեծացնի մոնոպոլիստի ծախսերը, ինչը նա կփոխհատուցի գինը
բարձրացնելով: Հետևաբար հարկը սահմանելուց առաջ չափազանց կարևոր է գնահատել
ապրանքի էլաստիկությունը: Եթե պահանջարկի էլաստիկությունը շատ բարձր է, ապա գնի
աճը միշտ ավելի ցածր կլինի հարկի չափից, ինչն էլ հնարավորություն կտա մոնոպոլիստի
եկամուտների մի մասը վերաբաշխել հօգուտ սպառողների: Համապատասխանաբար,
ցածր էլաստիկության դեպքում, հարկի սահմանումը կհանգեցնի միայն ընդհանուր
բարեկեցության կորստին, քանզի գինը մոնոպոլիստի կողմից կբարձրացվի հարկի չափով:

7
 Շահույթի լրացուցիչ հարկման նպատակը մոնոպոլիստի ավելցուկային շահույթի
գանձումն է պետության բյուջե` նրան թողնելով միայն ողջամիտ շահույթը, որի ներքո
հասկացվում է մոնոպոլիստի կողմից ստացված միջին շահույթի չափը: Շահույթի
հարկումը ի տարբերություն արտադրանքի հարկման, ուղղակիորեն չի ազդում գնի վրա և
իր ողջ ծանրությամբ բաժին է հասնում արտադրողին: Արտադրանքի և վաճառքի հարկման
դեպքում հարկի բեռը բաշխվում է արտադրողի և գնորդի միջև:

7.3 Մենաշնորհ մրցակցային շուկայի բովանդակությունը

Ոչ կատարյալ մրցակցային շուկաները, հատկապես, երբ խոսք է գնում զարգացող
տնտեսությունների մասին, բավականին հաճախ են հանդիպում պրակտիկ կյանքում: Ոչ
կատարյալ մրցակցությունը ֆիրմաների պայքարն է արտադրանքի իրացման ծավալների
համար, որի դիտարկումը հնարավորություն է տալիս պատկերացում կազմել, թե
շուկայում ինչպես են փոխգործակցում որոշակի շուկայական իշխանությամբ օժտված
ֆիրմաները:
Մենաշնորհային մրցակցությամբ շուկան շուկայական կառուցվածքի տեսակ է, որի
դեպքում շուկայական իշխանություն ունեցող և դիֆերենցված (տարբերակված)
արտադրանք վաճառող ֆիրմաները մրցակցում են շուկայում վաճառքի ծավալների
համար: Շուկայի այս տեսակի առանձնահատկություններն տարբերակված
են`
արտադրանքը, վաճառողների մեծ թիվը, ճյուղային (շուկա մուտք գործելու) արգելքների
բացակայությունը, ֆիրմաների ոչ ռազմավարական վարքը:
Շուկային մատակարարելով տարբերակված (այլ ֆիրմաների արտադրանքից տար-
բերվող) ապրանք` ֆիրման ձեռք է բերում որոշակի շուկայական իշխանություն,
միաժամանակ բախվելով իր արտադրանքի նկատմամբ նվազող պահանջարկին (գնի աճին
զուգահեռ կրճատվում է պահանջարկը): Մյուս կողմից, այլ ֆիրմաների թողարկած
փոխարինող ապրանքների առկայությունը, տվյալ ֆիրմայի պահանջարկի կորը դարձնում
է ընդգծված էլաստիկ գների յուրաքանչյուր տրված միջակայքի դեպքում, ինչն էլ այդ
ֆիրմաների միջև եղած հարաբերություններին հաղորդում է մրցակցային բնույթ (այսինքն,
երբ Ա ապրանքի գինը բարձրանում է, ապա սպառողները սկսում են գնել Բ ֆիրմայի նույն
արտադրանքը): Արդյունքում, տարբերակված ապրանքների շուկան ձեռք է բերում ինչպես
մոնոպոլիաներին, այնպես էլ կատարյալ մրցակցությանը բնորոշ հատկանիշներ, որի
շնորհիվ ֆիրմաները սկսում են մրցակցել թե՛ գնի, և թե՛ ոչ գնային չափորոշիչների
(տեխնոլոգիաներ, որակ, լրացուցիչ ծառայություններ, սպասարկում և այլն) շուրջ: Ոչ
կատարյալ մրցակցության առանցքը մրցակցությունն է շուկայում վաճառքի ծավալների
համար:

7.4 Գնագոյացումը մենաշնորհ մրցակցության պայմաններում կարճաժամկետ և

երկարաժամկետ հատվածներում
Ֆիրման գործելով մենաշնորհ մրցակցային շուկայում և բախվելով իր արտադրանքի
նվազող Df պահանջարկի հետ, օպտիմալացնում է իր Qf առաջարկը MR=MC-ի և P գնի

8
դեպքում՝ դրանով իսկ ապահովելով առավելագույն շահույթ (տես գծ. 7.3): Ֆիրմայի
շահույթը կախված է պահանջարկի մակարդակից և արտադրության ծախսերի մակար-
դակից: Ըստ այդմ q0 = 2000 միավոր պահանջարկի, շուկայական P=$6 գնի և միջին
ամբողջական ATC=$5 ծախսերի դեպքում, ֆիրման առավելագույնի կհասցնի իր շահույթը՝
Շահույթ=$1x2000=$2000, որը գծապատկերում ներկայացված է մգեցված ուղղանկյան
տեսքով: Քանի որ ֆիրման գործում է մրցակցային միջավայրում, իսկ իր արտադրանքի
նկատմամբ պահանջարկը էլաստիկ է, ապա հնարավոր է իրավիճակ, երբ վերջինս կարող է
բախվել ավելի փոքր q0=1000 միավոր պահանջարկի հետ, P=$5 գնի դեպքում, ինչը
վերջինիս ոչ միայն հնարավորություն չի տա ծածկել միջին ամբողջական ծախսերը, այլև
ֆիրման կկրի $1000 վնաս (գծ. 7.4-ի մգեցված ուղղանկյունը):

Գծապատկեր 7.3 Գծապատկեր 7.4

Ինչպես և կատարյալ մրցակցային ֆիրմայի դեպքում, այստեղ ևս գործում են նույն

կանոնները. Մենաշնորհ մրցակցային ֆիրման կարող է նվազեցնել արդեն իսկ կատարված
հաստատուն ծախսերին հավասարվող իր կորուստները՝ եթե շարունակի գործել մինչ այն
պահը, քանի դեռ միավոր արտադրանքի գինը առաջարկի տվյալ ծավալի դեպքում ծածկում
է միջին փոփոխական ծախսերը: Իսկ եթե պահանջարկն այն աստիճան փոքր է, որ տրված
գնի և թողարկման ծավալի դեպքում այլևս անհնար է ծածկել ամբողջական փոփոխական
ծախսերը, ապա ֆիրման նվազեցնում է իր կորուստները անմիջապես փակվելով և
շուկայից դուրս գալով, ինչը ներկայացված է գծ. 7.4-ում:
Չնայած օպտիմալ թողարկման վերաբերյալ մենաշնորհ մրցակցային ֆիրմայի
որոշում ընդունելու սկզբունքը նույնն է, ինչ կատարյալ մրցակցային ֆիրմայինը,
այնուհանդերձ մենք չենք կարող նրա սահմանային ծախսերի կորը դիտարկել որպես
ֆիրմայի առաջարկի կոր: Դա պայմանավորված է այն իրողությամբ, որ պահանջարկի
նվազող կորի դեպքում անհնար է գտնել հստակ կախվածություն գնի և թողարկման
ծավալի միջև այն պարզ պատճառով, որ դրանք ձևավորվում են (գինը և թողարկումը)

9
ինչպես ֆիրմայի սահմանային ծախսերի, այնպես էլ արտադրանքի պահանջարկի
էլաստիկության ազդեցությամբ: Ինչպես մոնոպոլիայի պարագայում, միևնույն թողարկման
դեպքում` կախված պահանջարկից, ֆիրման կարող է սահմանել տարբեր գներ իր
արտադրանքի համար, ինչպես նաև, համապատասխանաբար, միևնույն գնի դեպքում
կարող է թողարկել տարբեր ծավալի արտադրանք: Արդյունքում, շուկայում առկա
արտադրանքի տարբերակվածության փաստը հնարավորություն չի տալիս նկարագրել
կամ գտնել պահանջարկի և առաջարկի միջև կախվածությունը յուրաքանչյուր տրված գնի
դեպքում: Առանձին ֆիրմայի համար գնի և թողարկման միջև կախվածությունների
նկարագրման անհնարինությունը թույլ չի տալիս կառուցել տվյալ մենաշնորհ մրցակցային
ոլորտի առաջարկի և պահանջարկի կորերը (մոդելը), ինչով պայմանավորված` արձանա-
գրում ենք, որ մենաշնորհ մրցակցային շուկայում պահանջարկի և առաջարկի կորեր
գոյություն չունեն:
Եթե կարճաժամկետ հատվածում մենաշնորհ մրցակցային ճյուղի ֆիրմաները
ստանան տնտեսական շահույթ, ապա երկարաժամկետ միջակայքում դա կհանգեցնի
ճյուղի առաջարկի մեծացմանը: Նախ, շուկայում գործող ֆիրմաները, մասշտաբից
խնայողության էֆեկտն օգտագործելով, կընդլայնեն արտադրությունը՝ ձգտելով մեծացնել
շահույթը (ռեսուրսների անփոփոխ գների դեպքում): Երկրորդ, տվյալ ճյուղում
տնտեսական շահույթ ստանալու հեռանկարը շուկա է ներգրավում նոր ֆիրմաների, որոնք
էլ ավելի են մեծացնում առաջարկը:
Ճյուղի արտադրանքի նկատմամբ պահանջարկի մակարդակի կայունությունը և
շուկա նոր ֆիրմաների մուտքն ու առաջարկի մեծացումը կհանգեցնի առանձին ֆիրմաների
շուկայական իշխանության կամ շուկայում ունեցած QfLR մասնաբաժնի կրճատմանն ու
պահանջարկի էլաստիկության աճին: Նման փոփոխություն տեղի է ունենում շուկայում
ավելի մեծ քանակությամբ փոխարինող ապրանքների հայտնվելու պատճառով: Այս
իրավիճակը նշանակում է, որ այլ հավասար պայմաններում ֆիրմաների արտադրանքի
պահանջարկի կորերը երկարաժամկետ միջակայքում կտեղաշարժվեն դեպի ձախ մինչև
այն պահը, քանի դեռ ճյուղի ֆիրմաների տնտեսական շահույթը չի հավասարվել զրոյի:
Շուկա նոր ֆիրմաների մուտքը զրոյական տնտեսական շահույթի դեպքում կդադարի և
ճյուղը կհայտնվի երկարաժամկետ հավասարակշռության վիճակում (գծ. 7.5):

LRMC
AC
LR LRAC
Pf

MRLR
DfLR
QfLR
Գծապատկեր 7.5

10
 Քանի որ ֆիրմայի արտադրանքի պահանջարկի կորերը հանդիսանում են դրանց
երկարաժամկետ միջին ծախսերի կորերի շոշափողներ, նշանակում է, որ երկարաժամկետ
հավասարակշռության պայմաններում մենաշնորհ մրցակցային ֆիրմաները, նախ,
ներկայացնում են առաջարկ այն գնով, որը հավասար է միջին երկարաժամկետ
ծախսերին` PfLR=LRAC, և երկրորդ, չեն ստանում տնտեսական շահույթ, քանի որ
հավասարակշռության կետում` LRAC=AC:
Վերը ներկայացված իրավիճակը չի կրում հանընդհանուր բնույթ, քանզի շուկայական
հավասարակշռության հանգեցնող գործոնների ազդեցությունն այնքան ուժգին չէ, որքան
կատարյալ մրցակցության դեպքում, ուստի և խոսք է գնում ոչ թե երկարաժամկետ հավա-
սարակշիռ վիճակի հաստատման, այլ այդպիսի վիճակի ձգտող միտումների մասին:
Այդպիսի իրավիճակը պայմանավորված է այն իրողությամբ, որ նախ, մենաշնորհ մրցակ-
ցությունը ենթադրում է պահանջարկի սեգմենտավորում (շուկայի սեգմենտը միևնույն
պահանջմունքներն ունեցող և նույն պահանջարկը ներկայացնող սպառողների ամբող-
ջությունն է) և առանձին ֆիրմաներ իրականում կարող են շարունակել ստանալ կայուն
տնտեսական շահույթ` շուկա հանելով առանձնահատուկ ապրանք, գործելով բարենպաստ
աշխարհագրական միջավայրում, ներդնելով առաջադեմ տեխնոլոգիաներ և այլն: Երկրորդ,
զրոյական տնտեսական շահույթով երկարաժամկետ հավասարակշռության
հաստատմանը խոչընդոտում են այնպիսի գործոններ, ինչպես արտադրանքի տար-
բերակվածությունը, մարկետինգային մեծ ծախսերը, ներդրումները տեխնոլոգիաներում:
Երրորդ, ունենալով որոշակի շուկայական իշխանություն և բավարարվելով ցածր տնտե-
սական շահույթով, շուկայում գործող ֆիրմաները կարող են սահմանել այնպիսի գներ,
որոնք կարգելափակեն նոր ֆիրմաների մուտքը շուկա: Եվ վերջապես, արտադրությունը
դադարեցնելու դեպքում ծագող հսկայական անվերադարձ ծախսերը կանխում են ֆիրմայի
դուրս գալը շուկայից անգամ եթե վերջինները աշխատում են վնասով:

7.5 Մոնոպոլ մրցակցության անարդյունավետությունը

Չնայած մենաշնորհ և կատարյալ մրցակցության մոդելների և մեխանիզմների
ընդհանրական նմանությանը, այնուհանդերձ մենաշնորհ կամ օլիգոպոլ մրցակցության
մոդելն աչքի է ընկնում որոշակի առանձնահատկություններով: Նախ, մենաշնորհ
մրցակցության դեպքում երկարաժամկետ միջակայքում հավասարակշռությունը ձեռք է
բերվում թողարկման այնպիսի ծավալի դեպքում, երբ միջին երկարաժամկետ ծախսերը
նվազագույնը չեն, ինչը մատնանշում է ոլորտում արտադրական հզորությունների
ավելցուկի մասին: Երկրորդ, թեև մենաշնորհ կերպով մրցակցող ֆիրմաները երկարա-
ժամկետ միջակայքում չեն ստանում տնտեսական շահույթ, այնուհանդերձ միավոր
արտադրանքի վրա նրանց սահմանած գինը (PՄՄ) հավասար չէ արտադրության
սահմանային ծախսերին (տես` գծ. 7.6):

11
 LRMC

LRAC
PfՄՄ

PՄ
D fՄ

MRfՄՄ
DfՄՄ

QՄՄ QՄ

Գծապատկեր 7.6

Առաջին առանձնահատկությունը վկայում է այն մասին, որ երբ ֆիրմաները

առաջարկը ներկայացնում են նվազագույն երկարաժամկետ միջին ծախսերը գերազանցող
գնով, դա հանգեցնում է արդյունավետության կորստի, որն արտահայտվում է
արտադրական հզորությունների ոչ ամբողջական օգտագործումից առաջ եկող
բարեկեցության անկման տեսքով (QՄ-QՄՄ): Երկրորդ առաձնահատկությունը մատնանշում
է արտադրության ոչ արդյունավետությունը սպառողական ավելցուկի կորստի տեսքով՝
շուկայական իշխանության պատճառով (PՄՄ-PՄ):
Ստեղծված իրավիճակում արտադրական հզորությունների ավելցուկը փաստում է, որ
շուկայում գործում են ավելի շատ ֆիրմաներ, քան իրականում անհրաժեշտ է: Ֆիրմաների
ավելի փոքր քանակությունը կարող էր ապահովել պահանջվող առաջարկը ավելի ցածր
գնով, ինչը սակայն բնորոշ է կատարյալ մրցակցային շուկայական մոդելին: Մենաշնորհ
մրցակցության դեպքում ֆիրմաների թվի կրճատումը կմեծացներ նրանց ունեցած
շուկայական իշխանությունը, ինչն էլ, իր հերթին, կհանգեցներ գների աճին: Քանի որ այս
դեպքում ֆիրմաների շուկայական իշխանությունը պայմանավորված է արտադրանքի
տարբերակվածությամբ, ապա արտադրական հզորությունների ավելցուկի առկայությունը
հասարակության յուրահատուկ վճարն է տարբերակված արտադրանք ունենալու
հնարավորության դիմաց: Հետևաբար, որքան բազմազան է արտադրանքը, այնքան ցածր է
արդյունավետությունը և՝ հակառակը: Այստեղից էլ խնդրի էությունը հետևյալում է՝
որքանով է պատրաստ սպառողը վճարել արտադրանքի տեսականու դիմաց: Բայց,
միևնույն ժամանակ, քանի որ ֆիրմայի շուկայական իշխանությունը սահմանափակված է
պահանջարկի էլաստիկությամբ, հանրային բարեկեցության կորուստը մենաշնորհ
մրցակցության դեպքում շատ ավելի փոքր կլինի, քան բացարձակ մենաշնորհի դեպքում:
Մյուս կողմից, մենաշնորհ մրցակցային շուկաների ոչ արդյունավետությունը ինչ որ
առումով փոխհատուցվում է սպառողի բարեկեցության աճի հաշվին, որն ապահովվում է
արտադրանքի տեսականու շնորհիվ:

12
 7.6 Օլիգոպոլ շուկայի հիմնական բնութագրիչներն ու տեսակները
Օլիգոպոլիան շուկայական կառուցվածքի տեսակ է, որի համար բնութագրական է
վաճառքի ծավալների համար մրցակցող ֆիրմաների ռազմավարական վարքը, այսինքն՝
որոշումներ կայացնելիս վերջիններս անպայման հաշվի են առնում իրենց մրցակիցների
գործողություններն ու որոշումները: Օլիգոպոլ շուկայի առանձնահատուկ բնութագրիչներ
են՝ ֆիրմաների սահմանափակ քանակությունը, արտադրության զգալի կենտրոնացումը
առանձին ֆիրմաների մոտ, շուկա մուտք գործելու սահմանափակությունը, ֆիրմաների
ռազմավարական վարքը:
Օլիգոպոլ շուկան կարող է ներկայացված լինել ինչպես ստանդարտացված (նույն
ապրանքի կամ ծառայության, օրինակ՝ շաքարավազի, բենզինի, բջջային կապի շուկաները)
արտադրանքի, այնպես էլ դիվերսիֆիկացված (նույն ապրանքային կամ ծառայությունների
խմբին պատկանող, օրինակ՝ ծխախոտի, ավտոմեքենաների շուկաները,) արտադրանքի
տեսքով: Օլիգոպոլ շուկան բնութագրվում է նաև առանձին ֆիրմաների շուկայական զգալի
իշխանությամբ և նրանց արտադրանքի պահանջարկի նվազող կորով (այսինքն՝ որքան
բարձր է գինը այնքան կրճատվում է պահանջարկը): Սակայն բացարձակ մենաշնորհի և
մոնոպոլ մրցակցության համեմատությամբ, օլիգոպոլ փոխազդեցության ժամանակ
ֆիրմաները ստիպված են հաշվի առնել ինչպես սպառողների (պահանջարկի կորի անկյուն
կամ էլաստիկության աստիճան), այնպես էլ իրենց մրցակից ֆիրմաների պատասխան
արձագանքը, ինչն էլ ավելի է սահմանափակում օլիգոպոլ ֆիրմայի որոշումներ կայացնելու
ազատությունը:
Օլիգոպոլ մրցակցության պայմաններում մրցակցության օբյեկտ են հանդիսանում
բոլոր հնարավոր ոլորտները՝ գինը, վաճառքի ծավալը, շուկայի մասը, արտադրանքի
տարբերակվածությունը, իրացումը խթանելու ռազմավարությունը, նորամուծական
գործունեությունը, ծառայությունները և այլն: Շուկայում ստեղծված իրավիճակից կախված՝
ֆիրմաները կարող են կիրառել մրցակցության տարբեր ձևաչափեր, ուստի և օլիգոպոլ
շուկայի համար գոյություն չունի ընդհանուր հավասարակշռության այնպիսի կետ, որին
կձգտեն ֆիրմաները:
Քանի որ օլիգոպոլիայի ընդհանրական մոդել գոյություն չունի, ապա որևէ ոլորտի
օլիգոպոլ ֆիրմաները միմյանց հետ կարող են փոխգործակցել ինչպես մոնոպոլիաներ,
այնպես էլ՝ մրցակցային ֆիրմաներ: Երբ ոլորտի ֆիրմաները կարողանում են համակարգել
իրենց գործողությունները գնագոյացման և միմյանց միջև մրցակցության իմիտացիա
ստեղծելու միջոցով, ապա գինը և առաջարկը կձգտեն դեպի մոնոպոլ վիճակին, իսկ որպես
նման ռազմավարության ծայրահեղ դեպք հանդես կգա կարտելը: Եթե ոլորտի ֆիրմաների
միջև նման համաձայնություն չկա և նրանցից յուրաքանչյուրը իրականացում է մյուսներից
անկախ և շուկայում սեփական դիրքերի ամրապնդմանն ուղված ռազմավարություն, ապա
այս դեպքում գները և առաջարկը կսկսեն մոտենալ կատարյալ մրցակցային մոդելի
վիճակին, որի ծայրահեղ դեպքը <<գնային պատերազմն է>>:

13
 7.6.1 Օլիգոպոլ շուկայի հիմնական մոդելները` կարտել
Երբ օլիգոպոլ շուկայում գործում են ստանդարտացված արտադրանք վաճառող
ֆիրմաներ, ապա միմյանց գործողությունները վերահսկելու և պատասխան արձագանքող
գործողություններ կատարելուն ուղղված ծախսերի փոխարեն, հաճախ նման ֆիրմաները
համաձայնեցնում են իրենց որոշումներն ու գործողությունները <<հանցավոր>> համաձայ-
նությամբ՝ ձևավորելով Կարտել: Կարտելը ֆիրմաների խումբ է, որոնք միավորված են
շուկան բաժանելու հանցավոր համաձայնությամբ, այսինքն՝ համաձայնեցնում են իրենց
գործողությունները գնի և առաջարկի մասով մոնոպոլ շահույթ ստանալու նպատակով:
Հայաստանում կարտելի օրինակ կարող է լինել բենզինի շուկան:
Գծապատկերի օգնությամբ ներկայացնեք երկու ֆիրմայից բաղկացած տնտեսության
ճյուղ, որում թողարկվում է միասեռ արտադրանք՝ միևնույն կարճաժամկետ և
երկարաժամկետ ծախսերի և մասշտաբից կայուն հատույցի պայմաններում (գծ. 7.7)

Pկարտ

MC=LRAC
PՄրց

DՃյուղ
MR

Qկարտ QՄրց Q
ել

Գծապատկեր 7.7

Եթե ֆիրմաները փոխգործակցեին կատարյալ մրցակցային սկզբունքներով, ապա

մրցակցային առաջարկը կկազմեր՝ Qմրց., Pմրց գնի դեպքում, իսկ յուրաքանչյուր ֆիրմա իր
թողարկման ծավալով կբավարարեր շուկայական պահանջարկի կեսը՝ առանց տնտեսա-
կան շահույթ ստանալու հնարավորության: Հստակ իմանալով, թե որքան է իրենց
արադրանքի շուկայական պահանջարկը, ֆիրմաները գալով համաձայնության՝ թողար-
կումը մինչև Qկարտ կրճատելու և Pկարտ մակարդակի վրա գինը ամրագրելու վերաբերյալ՝
ապահովում են տնտեսական շահույթի ստացումը, որն ըստ էության հավասար է մոնոպոլ
շահույթին: Հետևաբար, մոնոպոլ շահույթ ստանալու համար ֆիրմաները պետք է համա-
կարգեն իրենց գործունեությունն այնպես, որ նրանց համատեղ թողարկումը հավասար
լինի մոնոպոլ գնով շուկայական պահանջարկին:

7.6.2 Գնային լիդերություն

Որպես կանոն հանցավոր համաձայնությամբ ձևավորված կարտելը կամ նմանօրի-
նակ դրսևորումները համարվում են տնտեսական մրցակցության ազատության մասին
օրենսդրության խախտում և հետապնդվում են օրենքով, ուստի և հաճախ ֆիրմաները

14
այդպիսի համաձայնության են հասնում ոչ բացահայտ կերպով: Նման թաքնված գնային
համաձայնության օրինակ կարող է լինել <<գնային լիդերությունը>>: Երբ տվյալ ոլորտում
գործում է գերիշխող դիրք ունեցող ֆիրմա, որն ապահովում է ճյուղի առաջարկի զգալի
մասը, ապա վերջինիս գնային քաղաքականությունը ուղենիշ է դառնում այդ ճյուղի մյուս
ֆիրմաների համար: Գերիշխող դիրք ունեցող ֆիրմայի սահմանած գինը ձեռնտու է մյուս
ֆիրմաներին, քանզի նրանք այլ գին չեն կարող առաջարկել շուկայի ողջ պահանջարկը
ծածկելու անակարողության պատճառով, ուստի և օգտվում են լիդերի օպտիմալ գնից և
ստանում տնտեսական շահույթ: Այս մոդելի կայունությունն ապահովվում է ոչ միայն
շուկայի լիդերի գործողություններով, այլ նաև մյուս ֆիրմաների տնտեսական շահույթ
ստանալու շահագրգռվածությամբ: Թեև տնտեսական շահույթի զգալի մասը բաժին է
հասնում լիդեր ֆիրմային, բայց մյուս կողմից, վերջինս էլ կրում է հնարավոր հետևանքների
ռիսկը, քանզի ՀՀ օրենսդրությամբ գերիշխող դիրքի չարաշահումը ևս օրենսդրության
խախտում է:
Գերիշխող դիրքի շնորհիվ հնարավորություն է ընձեռնվում իրականացնել
արգելափակող գնային ռազմավարություն, որի շնորհիվ կանխարգելվում է նոր ֆիրմաների
մուտքը շուկա և պահպանվում է գոյություն ունեցող բարենպաստ վիճակը:
Պրակտիկայում հազվադեպ է հնարավոր լինում (չհաշված Հայաստանի տիպի փոքր
տնտեսությունները) ապահովել կարտելային համաձայնություն ֆիրմաների միջև, որի
պատճառով շահույթի ծավալները մեծացնելու համար նրանք հաճախ դիմում են
գիտակցված մրցակցության, որի ծայրահեղ դրսևորումը այսպես կոչված <<գնային
պատերազմներն>> են: <<Գնային պատերազմների>> էությունը կայանում է հետևյալում.
Ենթադրենք որևէ շուկայում առկա է դուոպոլիա (երկու ֆիրմա): Շուկայական որոշակի
պահանջարկի դեպքում սահմանված P գնի դեպքում ներկայացնելով համապատասխան Q
պահանջարկը, ֆիրմաները կապահովեն տնտեսական շահույթ: Եթե ֆիրմաներից մեկը
նվազեցնի գինը և մեծացնի առաջարկը, ապա կկարողանա նվաճել ողջ շուկան: Բայց մյուս
ֆիրման, ի պատասխան առաջինի գործողությունների, գինը էլ ավելի կնվազեցնի և արդեն
ինքն ամբողջովին կբավարարի շուկայական պահանջարկը: Նման գործողությունների
շարունակականության արդյունքում արտադրանքի շուկայական գինը կնվազի մինչև այն
մակարդակը, երբ կբացառվի որևէ օգուտի ստացումը գնի հետագա իջեցման դեպքում և
շուկան կհայտնվի կատարյալ մրցակցությանը մոտ իրավիճակում՝ P=AC=MC, որն
անվանում են Բերտրանի հավասարակշռություն: <<Գնային պատերազմների>>
ռազմավարությունից բնականաբար օգտվում են սպառողները, քանզի նրանց օգտին է
վերաբաշխվում հանրային բարեկեցության ավելցուկի զգալի մասը: Իրականում սակայն
<<գնային պատերազմների>> հավանականությունը փոքր է, քանզի նախ, ֆիրմաները
հակված չեն նման գործողությունների, երկրորդ, սահմանափակ են գների կրճատման
ռազմավարության կիրառման տնտեսական հնարավորությունները, և երրորդ, օլիգոպոլ
ֆիրմաները, որպես կանոն, նախապատվությունը տալիս են մրցակցության ոչ գնային
մեթոդներին:

15
 7.6.3 Կուրնոյի դուոպոլիա
Օլիգոպոլ մրցակցության ոչ գնային մեթոդի տիպիկ օրինակ է հանդիսանում Կուրնոյի
դուոպոլիան, որը նկարագրում է շուկայական հավասարակշռությունը այնպիսի
պայմաններում, երբ շուկայում ֆիրմաներից յուրաքանչյուրը ստանդարտացված
արտադրանքի թողարկման ծավալների վերաբերյալ որոշում է կայացնում՝ հիմք
ընդունելով մրցակցի առաջարկի տրված մակարդակը: Մրցակցության մեխը մրցակցող
կողմի թողարկման ծավալը հաստատուն ընդունելու կանխադրույթն է, ինչը իրականում
շարունակաբար փոխվում է մյուս կողմի գործողություններին համարժեք: Արդյունքում,
ֆիրմաների առաջարկի կորերը դառնում են մյուս կողմի գործողությունների արձագանքի
կորեր, որոնց անընդհատ տեղաշարժն ի վերջո հանգեցում է հավասարակշռության
շուկայում: Կուրնոյի հավասարակշռությունը նկարագրում է ֆիրմայի լավագույն դիրքը
շուկայում շահույթը առավելագույնի հասցնելու տեսանկյունից՝ մրցակցող ֆիրմայի տրված
գործողությունների դեպքում: Մոդելն այնուհանդերձ չի բացատրում, թե ինչպես է ձեռք
բերվում հավասարակշռությունը, քանզի մշտապես ենթադրում է, թե մրցակից ֆիրմայի
թողարկումը հաստատուն է:

16