Karpaty Zewnętrze

– Beskidy Środkowe i Wschodnie

Teresa Brzezińska-Wójcik

Katedra Geografii Regionalnej i Turyzmu

Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS
20-718 Lublin, aleja Kraśnicka 2d
 Beskidy Środkowe
=

Beskid Niski

Regiony geograficzne Polski i świata www.umcs.lublin.pl

 Beskid Niski

należy do zewnętrznych Karpat

Zachodnich, na
przedłużeniu Beskidu
Wysokiego,
• pomiędzy Przełęczami
Tylicką i Łupkowską,
• porośnięty lasami:
• liściastymi z bukiem,
• mieszanymi – jodłowo-
sosnowymi z cisem.
Wierzchołki gór są na
wysokościach
700-900 m n.p.m.

Najwyższym szczytem jest

Lackowa
(997 lub 999 m n.p.m.)
Beskid Niski

Najdłuższe rzeki:
• Wisłok,
• Jasiołka,
• Wisłoka,
• Ropa
• Biała Dunajcowa.
Zbiorniki wodne:
• w Klimkówce na
Ropie,
• w Sieniawie na
Wisłoku,
• w Krempnej na
Wisłoce.
Osuwiskowe jeziora pod:
– Maślaną Górą
– Cergową.
 Beskid Niski

Jest zbudowany
z piaskowców magurskich,
których wychodnie tworzą
skałki,
• najbardziej znane są:
• Kornuty
na Magurze Wątkowskiej,
• Diabli Kamień
koło Folusza. Klimat ma cechy przejściowe.
Występują jaskinie, największe są • wiosną, zimą i jesienią wieje
na: ciepły i suchy wiatr południowy –
dukielski
• Kilanowskiej Górze
lub rymanowski = częste zmiany
k. Lipowicy (ponad 50),
pogody;
• Cergowej (10). • średnia roczna temperatura
wynosi 4-8 °C;
• największy opad deszczu –
w czerwcu i lipcu.
 Beskid Niski

Lasy zajmują ok. 70% powierzchni Beskidu Niskiego.

Występują tylko dwa piętra roślinne:
• pogórza (do 550 m n.p.m.),
• regiel dolny.
Piętro pogórza – pozostałości lasów dębowo-grabowych.
Regiel dolny – lasy jodłowe, bukowe i sosnowe.

Do naturalnych
bogactw należą:
• ropa
naftowa,
• gaz ziemny,
• wody
mineralne.
 Beskid Niski

Obszar cechuje rzadka sieć osadnicza:

• przesiedlenia przymusowe ludności ruskiej (Łemkowie).

W paśmie Magurskim –
w 1995 r. utworzono
Magurski Park
Narodowy, który
obejmuje:
unikalne kompleksy
lasów bukowo-
jaworowych Magury
Wątkowskiej
i Małastowskiej,
górne dorzecze Wisłoki.

http://www.magurskipn.pl/
 Beskid Niski
Rezerwaty przyrody:
• „Kornuty” – skałki piaskowcowe,
• „Cergowa” k. Dukli,
• „Igiełki” i „Wadernik” – stanowiska
cisa,
• „Cisy w Nowej Wsi”,
• „Modrzyna” – modrzew polski.

Jaśliski Park Krajobrazowy obejmuje m.in.:

• źródliska Wisłoka i Jasiołki,
• rez. „Przełom Jasiołki”
 Beskid Niski
Zachowały się:
• połemkowskie cerkwie,
• wsie z układem osadniczym i drewnianą zabudową.

Cerkiew w Krępnej

Cerkiew w Świątkowej Wielkiej

 Beskid Niski

Kościół w Haczowie
 Beskid Niski

Wysowa-Zdrój Wapienne
w karpackim pasie uzdrowisk na skraju Magurskiego Parku
w odległości 20 km od Krynicy Narodowego.
i 25 km od uzdrowiska Bardejovskie
Już w XVII wieku leczono tu choroby
Kupele na Słowacji.
weneryczne.
Wody mineralne należą do szczaw
Dziś leczy się choroby:
alkalicznych nasyconych wolnym • narządów ruchu, reumatyczne,
dwutlenkiem węgla (szczawy
• układu krążenia,
wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe),
• skóry.
o dużej różnorodności pierwiastków
Do leczenia wykorzystuje się m.in.
śladowych.
Eksploatowanych jest 11 źródeł
siarkowe wody mineralne.
o mineralizacji ogólnej od 600 mg/dm³ Na miejscu eksploatuje się wysokiej
do 25 000 mg/dm³. jakości borowinę.
W sanatoriach leczy się schorzenia:
• przewodu pokarmowego,
• górnych dróg oddechowych,
• niedokrwistości,
• choroby nerek (kamica nerkowa).
Przez teren wsi prowadzi Karpacki Szlak
Architektury Drewnianej.
 Beskidy Wschodnie

Regiony geograficzne Polski i świata www.umcs.lublin.pl

 Beskidy Wschodnie

dzielą się na dwa równoległe

pasma krajobrazowe:
• Lesiste,
• Połonińskie.

Beskidy Lesiste – składają

się z grzbietów
równoległych do osi gór
– Góry Sanocko-
Turczańskie.

Beskidy Połonińskie należą do

Bieszczadów Zachodnich –
z najwyższymi szczytami:
• Tarnica,
• Halicz,
• Bukowe Berdo.
 Beskidy Wschodnie

Zbudowane ze skał osadowych.

Charakteryzują się dużymi
wysokościami względnymi
i bezwzględnymi.
Cechą współczesnej rzeźby Bieszczadów
jest charakterystyczny, tzw. rusztowy
układ pasm związany z:
• erozyjną działalnością rzek.

Najwyższe wzniesienie –
Tarnica, o wysokości
1346 m n.p.m.
 Beskidy Wschodnie

Granica lasów obniża się niekiedy do 1000 m n.p.m.

Brak strefy świerka i kosodrzewiny.
Zamiast kosodrzewiny – rośnie karłowata olsza tylko przy potokach.
Ponad lasami, na grzbietach:
• połoniny – pastwiska, porośnięte roślinnością trawiastą
i zielną.
• zajmują dużo miejsca, ponieważ nie ma kosodrzewiny.

Beskidy podlegają silnym

wpływom
• klimatu o cechach
kontynentalnych znad
Węgier,
wskutek braku gór
oddzielających ten
łańcuch od Niziny
Węgierskiej.

Połonina Wetlińska
 Beskidy Wschodnie

Góry Sanocko-Turczańskie

Regiony geograficzne Polski i świata www.umcs.lublin.pl

 Góry Sanocko-Turczańskie
Beskidy Wschodnie
• część Beskidów Lesistych,
• pomiędzy dolinami Sanu i Stryja,
• pasma mają regularny, równoległy układ.

Po stronie polskiej wyróżnia się:

• Góry Słonne (668 m n.p.m.) na
północ od Leska;
• są to pasma:
• Żukowa (768 m n.p.m.)
• Ostrego (804 m n.p.m.) na
południe od Ustrzyk
Dolnych.
Najwyższym szczytem są Jaworniki
(908 m n.p.m.), położone przy
granicy z Ukrainą
 Góry Sanocko-Turczańskie
Beskidy Wschodnie
Jezioro Solińskie
• na Sanie,
• największe jezioro zaporowe
w Polsce,
• bardzo długa i urozmaicona
linia brzegowa – do 150 km.
Solina
• ośrodek sportów wodnych,
• przystań dla statków
spacerowych.
Park Krajobrazowy Gór Słonnych:
• utworzony w 1992 r.,
• pomiędzy Sanokiem
a Ustrzykami Dolnymi.
Rezerwaty przyrody:
• „Góra Sobień” (grąd lipowo-grabowy,
buczyna karpacka, łęg podgórski)
z ruinami zamku Sobień z XIII w.
 Pogórze Bukowskie

Sanok • w dolinie rzeki San

• ośrodek przemysłowy –
Kościół i klasztor OO. Franciszkanów
AUTOSAN sp. z o.o. – od 2022 roku wchodzi
w skład spółki Huta Stalowa Wola S..A
(wcześniej Sanockie Zakłady Przemysłu
Gumowego „Stomil Sanok” S.A.).

Bardzo dużo świątyń:

• katolickich,
• prawosławnych,
• starokatolickich,
• protestanckich.
Liczne są synagogi.
Ponadto:
• Zamek Królewski z XIV w.,
• Muzeum Historyczne
z największą w Europie kolekcją –
ponad 700 ikon z XIX–XX wieku,
• Muzeum Budownictwa Ludowego.
Zamek Królewski
 Góry Sanocko-Turczańskie

Lesko
zamek Kmitów z ok. 1507 r.
– założycieli Leska,
dawna synagoga z
przełomu XVI i XVII w.,
obecnie mieści galerię
sztuki,

Kamień leski [Glinne] –

skałka piaskowcowa
o wysokości ok. 20 m –
opisywany przez A. Fredrę
m. in. w poemacie
„Kamień nad Leskiem”.
• w odległości 3 km od
miasta, przy głównej
trasie w kierunku
Ustrzyk Dolnych.
 Góry Sanocko-Turczańskie
Beskidy Wschodnie
Ustrzyki Dolne
• zimowa stolica województwa
podkarpackiego.
Blisko centrum miasta znajdują się:
• Stacje Narciarskie:
• Gromadzyń i Laworta;
• wyciągi orczykowe na Małym
Królu o długościach:
• 450 m („Olimp”),
• 200 m;
• trasy biegowe na górze Żuków,
z homologacją FIS, o długości
ok. 10 km.

Atrakcje:
• Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku
Narodowego z Bieszczadzkim Muzeum Przyrodniczym
z początku lat 70. XX w. – jedno z największych takich
muzeów w kraju,
• Park Gwiezdnego Nieba „Bieszczady”.
 Beskidy Wschodnie

Bieszczady Zachodnie (Połonińskie)

Regiony geograficzne Polski i świata www.umcs.lublin.pl

 Bieszczady Zachodnie

Poszczególne pasma są porozdzielane

przez równoleżnikowe obniżenia
wykorzystywane przez rzeki.
Potoki tworzą malownicze przełomy:
• Solinka,
• Potok Nasiczański,
• Wołosaty.
 Bieszczady Zachodnie

Parki Krajobrazowe:
Ciśniańsko-Wetliński
z rezerwatami:
- „Gołoborze” – geologiczny,
- „Olsza kosa w Stężnicy” –
florystyczny,
- „Woronikówka” – cis pospolity,
- „Cisy na górze Jawor” – leśny,
- „Zwiezło” – jeziorka osuwiskowe
pod Chryszczatą.
Górnego Sanu z rezerwatami:
• „Zakole”, „Łokieć”,
„Dźwiniacz”, „Tarnawa”,
„Limitrz” – torfowiskowe,
• „Puszcza Bieszczadzka nad Torfowisko wysokie „Wołosate"
Sanem”, „Hulskie” – leśne,
• „Krzywe” – krajobraz przełomu
Sanu przez pasmo Otrytu,
• „Sine Wiry” – krajobraz
przełomu Wetliny.
 Bieszczady Zachodnie

Bieszczadzki Park Narodowy

obejmuje naturalne ekosystemy
karpackiej puszczy, z liczebnymi
populacjami:
• dużych ssaków
roślinożernych
i drapieżnych,
• ptaków drapieżnych,
osobliwości:
• piętro połonin z:
• roślinnością
wschodniokarpacką,
• rzadkimi wysokogórskimi
gatunkami zwierząt
bezkręgowych,
Park wraz z otaczającymi parkami
krajobrazowymi tworzy
Międzynarodowy Rezerwat
Biosfery „Karpaty Wschodnie”.
 Bieszczady Zachodnie

Dolina Osławy
• lewy dopływ Sanu
w zlewisku Morza Bałtyckiego
• prawie na całej długości stanowi
granicę między:
• Beskidem Niskim
w Karpatach Zachodnich
a
• Bieszczadami Zachodnimi
w Karpatach Wschodnich
stanowi szlak komunikacyjny:
• linia Bieszczadzkiej Kolejki
Leśnej (z Balnicy do Rzepedzi),
• linia kolejowa z Przełęczy
Łupkowskiej do Zagórza,
• dróg nr 897 i 892.
 Bieszczady Zachodnie

Dorzecze Osławy
do 1946 r. było zamieszkane przez
rusińskich Łemków
zachowały się nieliczne drewniane
cerkwie wschodniołemkowskie
m.in. w:
• Rzepedzi,
• Komańczy,
• Radoszycach.

Rzepedź – drewniana cerkiew greckokatolicka

p.w. św. Mikołaja. z 1824r.
fot. S. Orłowski
cerkwie murowane z początku XX w.:
• na planie krzyża z centralną kopułą –
stylem wywodzącym się
z Huculszczyzny, m.in. w:
• Czaszynie, Łukowem,
• Smolniku.
"Szlak Ikon Dolina Osławy" prowadzi
z Sanoka cerkiew w Radoszycach
 Bieszczady Zachodnie
Zróżnicowanie etniczne

Łemkowie
• wschodniosłowiańska grupa etniczna, do okresu wysiedleń w latach
1945–1947 (wysiedlenia do ZSRR, Akcja „Wisła”);
• pochodzili z tzw. migracji pasterzy wołoskich, która rozpoczęła się w XII
w. wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii.
• po drodze zmieszali się z ludami ruskimi;
• sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami.
Nazwa "Łemko" pojawiła się na początku XIX w. i pochodzi od
charakterystycznego słowa "łem" (tylko).
W. Pol określał Łemków mianem "Czuchońcy".
 Bieszczady Zachodnie

Łemkowie
W czasie II wojny światowej rozpoczęły się,
początkowo dobrowolne, wyjazdy
Łemków na radziecką Ukrainę
i do ZSRR.
Z czasem przesiedlenia te były coraz
bardziej intensywne i wymuszane przez
władze komunistycznej Polski.
Stosowano różnego rodzaju naciski, kary Napisy na wielu cerkwiach
administracyjne i zastraszanie. w Beskidzie Niskim
Koniec wysiedleń na wschód nastąpił latem
1946 r.
Akcja "Wisła" spowodowała wysiedlenie Chyża
praktycznie całej ludności łemkowskiej drewniana zagroda
(ok. 40%) na tzw. Ziemie Odzyskane w jednobudynkowa, półtora-
1947 r. lub dwutraktowa.
Pretekstem było oskarżenie ludności Pod jednym dachem mieściły się
łemkowskiej o sprzyjanie Ukraińskiej w niej pomieszczenia
Powstańczej Armii. mieszkalne, gospodarcze
i inwentarskie.
Strych pełnił funkcję stodoły.
 Bieszczady Zachodnie

Bojkowie
grupa etniczna górali:
• mieszanego pochodzenia rusińskiego
i wołoskiego,
• zamieszkująca obszar od Wysokiego
Działu w Bieszczadach na zachodzie, do
doliny Łomnicy w Gorganach.
Na zachodzie sąsiadowali z Łemkami, na
wschodzie z Hucułami.
Osiedlali się, według różnych teorii, w okresie
późnego średniowiecza – XIV/XV w.
Po II wojnie światowej część terenów
zamieszkanych przez Bojków (około 1/4)
pozostała w Polsce.
Większość Bojków wysiedlono do USRR,
resztę w wyniku Akcji "Wisła"
rozproszono po Polsce.
Dzisiaj Bojkowie mieszkają głównie
w obwodach iwanofrankowskim,
lwowskim i zakarpackim.
 Bieszczady Zachodnie

Polańczyk
• na zachodnim brzegu Jeziora Solińskiego,
• największy w Bieszczadach kompleks uzdrowiskowo-
wypoczynkowym.
• wody mineralne – wodorowęglanowo-sodowe, jodkowe,
bromkowe, żelaziste i borowe.

Kuracjusze mogą skorzystać

z zabiegów leczniczych:
• okłady borowinowe
i parafinowe,
• kinezyterapia,
• hydroterapia,
• inhalacje,
• masaże podwodne,
• kąpiele mineralne –
solankowe i siarczkowe,
• bicze szkockie.
 Bieszczady Zachodnie

Infrastruktura drogowa

Wielka (duża) pętla

bieszczadzka – o długości
144 km.
Droga:
• ma wiele odcinków
z pięknymi widokami na góry
• łączy miejscowości
z zabytkami i atrakcjami
turystycznymi.
Przebiega przez:
• Ciśniańsko-Wetliński PK,
• Bieszczadzki PN,
• PK Doliny Sanu
• PK Gór Słonnych.
Wielka pętla bieszczadzka
pokrywa się częściowo
z małą pętlą bieszczadzką.
Regiony geograficzne Polski i świata