You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers

Source: Ogrody Nauk i Sztuk

Gardens of Sciences and Arts

Location: Poland
Author(s): Anna Starkowska
Title: Psychologia poznawcza w testach wiedzy -
co można zrobić, aby zwiększyć prawdopodobieństwo celnego strzału?
The cognitive psychology of knowledge tests – How can you increase your chance of hitting
the targret?
Issue: 5/2015
Citation Anna Starkowska. "Psychologia poznawcza w testach wiedzy -
style: co można zrobić, aby zwiększyć prawdopodobieństwo celnego strzału?". Ogrody Nauk i
Sztuk 5:221-227.
https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=472214
CEEOL copyright 2024

DOI: 10.15503/onis2015.221.227

Psychologia poznawcza w testach wiedzy – co moӐna zrobiѴ,

aby zwi҄kszyѴ prawdopodobieҞstwo celnego strzaҝuӓ
Anna Starkowska, e-mail: a.starkowska.pum@gmail.com
Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
Ul. Broniewskiego 26, 71-460 Szczecin

Streszczenie
Praca opisuje poznawcze prawidÙowoïci, którymi kieruj­ si¿ osoby ukÙadaj­ce pytania do testów wiedzy, a znajomoï°
których zwi¿ksza prawdopodobieÚstwo odgadni¿cia poprawnej odpowiedzi. Analiza nagraÚ teleturniejów wiedzy oraz
testów na prawo jazdy ukazaÙa, Če w pytaniach typu „prawda czy faÙsz” cz¿ïciej prawidÙowa jest odpowiedĊ twierdz­ca
(p<0,001, N=235). W pytaniach typu „A czy B” cz¿ïciej poprawna jest odpowiedĊ A (p<0,01, N=274). W pytaniach o jedn­
z trzech wartoïci liczbowych najcz¿ïciej poprawna jest wartoï° ïrodkowa (p<0,01, N=106). Wyniki uzasadniane s­ przez
prawo czÙowieka jako sk­pca poznawczego, efekt pierwszeÚstwa i heurystyk¿ zakotwiczenia.
SÙowa kluczowe: psychologia poznawcza, procesy poznawcze, test wiedzy, uproszczenia myïlowe, sk­piec poznaw-
czy, efekt pierwszeÚstwa, heurystyka zakotwiczenia

Cognitive Psychology of Knowledge Tournaments – What You Can Do to Increase Your Chance for a Good Shot?

Abstract
This study describes the cognitive regularities that guide the person contracting questions tests of knowledge, and
knowledge of which increases the probability of guessing the correct answer. Analysis of recorded knowledge tourna-
ments and driving tests showed that: in “true or false” questions oĞen the correct answer is “true” (p <0.001, N = 235).
In “A or B” questions oĞen the correct is answer A (p <0.01, N = 274). In questions of one of the three Þgures, the median
value is correct most common (p <0.01, N = 106). The results are justiÞed by right of human as a cognitive miser, primacy
eěects and anchoring heuristic.
Key words: cognitive psychology, cognitive processes, knowledge test, mental shortcuts, cognitive miser, primacy
eěect, anchoring heuristic

Gracz bierze udziaÙ w turnieju wiedzy. Prowadz­cy odczytaÙ pytanie i oczekuje wybrania jednej z podanych odpowie-
dzi. Gracz ma zaledwie kilka sekund, ale w jego gÙowie zapanowaÙa pustka. Czy Bohun z Ogniem i mieczem byÙ odzwier-
ciedleniem prawdziwej postaci? Prawe czy lewe pÙuco jest z reguÙy wi¿ksze? Polsk­ autostrad­ moČna jecha° z pr¿dkoïci­
130, 140 czy 150 km/h? Gracz nie wie, ma zatem dwa wyjïcia – spasowa° albo strzela°. Chce spróbowa° szcz¿ïcia – któr­
odpowiedĊ powinien wybra°? Zgodnie z rachunkiem prawdopodobieÚstwa strzaÙ w prawe pÙuco stworzy równy pro-
cent szans na sukces co strzaÙ w lewe. Zgodnie z wiedz­ psychologiczn­ – korzystniej strzela° w prawe.
Wst¿p do popularnego podr¿cznika z psychologii procesów poznawczych rozpoczyna si¿ zdaniem „Psychologia
poznawcza nie naleČy do przedmiotów lubianych przez studentów”1. Studiowanie teorii próbuj­cych odpowiedzie°
na pytanie „jak ludzie myïl­” moČe nie by° przez nich kojarzone z wiedz­ praktyczn­. Wbrew pozorom, wiedza ta jest
bardzo uČyteczna i moČe przyjï° z pomoc­ w rozmaitych sytuacjach Čycia codziennego. Niniejszym artykuÙem przedsta-
wiam jedn­ z nich – gdy „toczy si¿ gra o duČ­ stawk¿”.
Psychologia poznawcza jest t­ gaÙ¿zi­ wiedzy o ludzkim zachowaniu, która koncentruje si¿ na procesach intelek-
tualnych. Dziedzina ta rozwin¿Ùa si¿ w latach pi¿°dziesi­tych XX w. dzi¿ki rewolucji technicznej, na skutek której do
powszechnego uČytku zacz¿to wprowadza° komputery. Postawiono wówczas dwie kluczowe tezy. Pierwsza gÙosi, Če
czÙowiek to istota poznawcza. Prowadzi bezustann­ wymian¿ informacji z otoczeniem, odbiera i reaguje na ogromne
iloïci róČnorodnych bodĊców, a efektywnoï° tej wymiany stanowi o jego adaptacyjnym sukcesie2. Druga zaï zakÙada,
Če mózg jest swego rodzaju komputerem. Oba te narz¿dzia – komputer i umysÙ – pobieraj­ i przetwarzaj­ bity informacji,

1 T. Maruszewski, Psychologia poznania, GdaĔsk 2001, s. 9.

2 TamĪe, s. 12-13.

Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5) 221

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

chÙon­ dane z otoczenia, aby nast¿pnie manipulowa° nimi, przechowywa°, swobodnie odzyskiwa° i wykonywa° na nich
rozmaite operacje. GÙównym celem psychologii poznawczej jest odkrywanie programów, które czÙowiek przechowuje
w pami¿ci, a które (analogicznie jak komputerowy soĞware) stanowi­ wzorce myïlenia pozwalaj­ce efektywnie dziaÙa°
w ïwiecie rzeczywistym, rozumie° go i zmienia°3. Psychologia nie tylko poszukuje odpowiedzi na pytania „jak myïli-
my”, ale i „jak t¿ wiedz¿ moČemy wykorzystywa° do przewidywania sposobów myïlenia innych ludzi”4. Niniejsza
praca jest prób­ zastosowania tej wiedzy w szczególnej sytuacji – gdy stajemy przed koniecznoïci­ sprostania testowi
wiedzy. Niekoniecznie telewizyjnemu turniejowi, ale i sprawdzianowi szkolnemu, testowi akademickiemu czy egzami-
nowi na prawo jazdy. Okazuje si¿, Če moČemy niejako zajrze° w mentalny program osoby tworz­cej test wiedzy po to, aby
przewidzie°, w której z opcji do wyboru ukryÙa ona prawidÙow­ odpowiedĊ.
Celem tego artykuÙu jest zatem okreïlenie, czy istniej­ jakieï poznawcze mechanizmy, którymi (niekoniecznie ïwia-
domie) kieruj­ si¿ osoby ukÙadaj­ce pytania i odpowiedzi do testów wiedzy. Przy czym dotyczy to takich mechanizmów,
których znajomoï° moČe zwi¿kszy° prawdopodobieÚstwo wybrania prawidÙowej odpowiedzi w sytuacji, kiedy gracz jej
nie zna i jest zmuszony „strzela°”.
Do sformuÙowania pytania badawczego dojï° moČna na kilka sposobów. Jednym z nich jest przypadkowa obserwacja
budz­ca ch¿° wyjaïnienia spostrzeČonego zjawiska5. Podczas ogl­dania teleturnieju wiedzy dla celów czysto rozrywko-
wych odniosÙam wraČenie, Če w pytaniach zamkni¿tych pojawiaj­ si¿ pewne prawidÙowoïci – poprawne odpowiedzi
lokowane s­ cz¿sto w tych samych, szczególnych miejscach. Na tej podstawie sformuÙowaÙam trzy zaÙoČenia, z których
kaČde wydaÙo mi si¿ mie° logiczne uzasadnienie w wybranych prawach psychologii procesów poznawczych i staÙo si¿
podstaw­ do postawienia odr¿bnej hipotezy badawczej.

Podstawa teoretyczna
CzÙowiek jako sk­piec poznawczy
Cho° jesteïmy istotami poznawczymi i nasze mózgi i umysÙy przystosowane s­ do ci­gÙego przetwarzania informacji,
to procesy te nie mog­ odbywa° si¿ bez pewnych ograniczeÚ. KaČdy proces intelektualny wi­Če si¿ z wydatkowaniem
cennej energii psychicznej, dlatego aktywnoïci te musz­ odbywa° si¿ w zgodzie z zasad­ ekonomii procesów poznaw-
czych. Dyktuje ona koniecznoï° oszcz¿dzania psychicznych zasobów, czyli poČytkowania moČliwie najmniejszej ich iloïci
i to tylko na procesy aktualnie uznane za istotne. Im proces bardziej zÙoČony, wymagaj­cy wi¿kszej kontroli i bardziej
nagl­cy – tym wi¿ksz­ pul¿ zasobów poznawczych pochÙonie jego realizacja. Zadania proste i zautomatyzowane wy-
maga° b¿d­ mniejszego nakÙadu kosztów. PoniewaČ ewolucja wymaga od organizmów, by byÙy przygotowane na kaČd­
ewentualnoï°, od istoty poznawczej wymaga° b¿dzie, aby dysponowaÙa pewn­ pul­ poznawczej energii na wypadek,
gdyby niespodziewanie zaszÙa koniecznoï° uČycia jej na jakieï priorytetowe dziaÙanie6. Okolicznoïci­, która powinna
wymusi° porzucenie wszystkich dotychczas wykonywanych zadaÚ i przeznaczenie peÙnej puli posiadanych zasobów na
jedn­ reakcj¿, jest bez w­tpienia sytuacja ochrony wÙasnego Čycia. Ludzkie „poznawcze sk­pstwo” ma zatem charakter
adaptacyjny. W zgodzie z nim czÙowiek stara si¿ kierowa° wÙasnym myïleniem tak, aby doprowadzi° do oczekiwanych
rezultatów (np. podj¿cia decyzji czy rozwi­zania problemu) przy moČliwie najmniejszym zuČyciu zasobów. St­d tak
cz¿sto skÙonni jesteïmy kierowa° si¿ rozmaitymi skrótami myïlowymi, na których (zwykle automatycznie i nieïwiado-
mie) opieramy procesy decyzyjne, oszcz¿dzaj­c sobie tym samym koniecznoïci gromadzenia dodatkowych informacji.
Im bardziej oszcz¿dni chcemy by°, tym ch¿tniej b¿dziemy korzysta° z uproszczeÚ, zwi¿kszaj­c tym samym ryzyko, Če
podj¿ta decyzja czy wysnuty wniosek b¿d­ niewÙaïciwe. W tym wypadku jednak bardziej kusz­cy b¿dzie dla nas sam
fakt zakoÚczenia podj¿tego procesu myïlenia oraz to, Če do oczekiwanego rezultatu udaÙo si¿ nam dojï° drog­ na skróty.
Efekt pierwszeÚstwa
Jest to jeden z mechanizmów odnosz­cych si¿ do dziaÙania pami¿ci krótkotrwaÙej. W tym mentalnym magazynie
przez kilkanaïcie sekund przechowywanych jest ïrednio 7±2 porcje informacji (np. cyfry numeru telefonu), które moČemy
ïwiadomie przetwarza°, a nast¿pnie odrzuci° lub przekaza° do pami¿ci dÙugotrwaÙej i w ten sposób zapami¿ta°. Ponie-
waČ moČliwoïci operacyjne pami¿ci krótkotrwaÙej s­ ograniczone, znajduj­ce si¿ w jej zakresie dane ulegaj­ zatraceniu

3 D. P. Schultz, S. E. Schultz, Historia wspóáczesnej psychologii, Kraków 2008, s. 482-483.

4 SáuĪy bowiem dwóm celom poznania naukowego, peániąc funkcjĊ deskryptywną (opis istniejącego stanu rzeczy) oraz predykcyjną (przewidywa-
nie zdarzeĔ, a w odniesieniu do psychologii – zachowaĔ ludzkich). Zob. J. BrzeziĔski, Metodologia badaĔ psychologicznych, Warszawa 1999, s. 32-33.
5 S. Nowak, Metodologia badaĔ spoáecznych, Warszawa 2007, s. 26.
6 E. NĊcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, Warszawa 2006, s. 25-26.

222 Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

– zanikaj­ z czasem lub podlegaj­ interferencji, czyli zatarciu na skutek zapami¿tywania nowych informacji. Efekt pierw-
szeÚstwa jest przykÙadem takiego wÙaïnie procesu. W zgodzie z nim pierwsza zakodowana informacja b¿dzie pami¿tana
lepiej niČ kaČda kolejna. Zapisze si¿ jako ïwieČszy ïlad w pami¿ci krótkotrwaÙej, podczas gdy informacje zapami¿tywane
po niej b¿d­ stopniowo zacierane przez kolejne napÙywaj­ce do nas dane7. Silniejszy ïlad pierwszej informacji wywoÙuje
subiektywne wraČenie wi¿kszej jej pewnoïci, dlatego podejmuj­cy decyzj¿ czÙowiek b¿dzie bardziej skÙonny polega° na
niej niČ na informacjach zapami¿tanych póĊniej.
Heurystyka zakotwiczenia
Heurystyki to uproszczenia myïlowe, w oparciu o które moČemy dojï° do rozwi­zania problemu nawet przy niedo-
statecznym zasobie informacji. Jeïli nie da si¿ oprze° s­du na faktach, b¿dziemy opiera° go na przypuszczeniach. Oczy-
wiïcie przy niedostatku rzetelnych danych naleČaÙoby wnieï° wysiÙek w ich uzupeÙnienie. Wi­za° si¿ to b¿dzie jednak
z inwestycj­ zasobów. Dla sk­pca poznawczego mgliste przesÙanki uzupeÙnione o wÙasne przypuszczenia mog­ okaza°
si¿ wystarczaj­c­ podstaw­ do podj¿cia decyzji – o ile pozwoli to zaoszcz¿dzi° psychiczne zasoby. W sytuacjach schema-
tycznych i dobrze znanych moČemy posÙuČy° si¿ innymi uproszczeniami – algorytmami – dokÙadnymi instrukcjami, jak
krok po kroku dojï° do rozwi­zania problemu. Algorytmy tworzone s­ na podstawie osobistych doïwiadczeÚ. Jeïli okre-
ïlony wzorzec post¿powania sprawdziÙ si¿ w danych okolicznoïciach, to b¿dziemy ch¿tnie si¿ga° po niego w kolejnych,
podobnych sytuacjach. Kiedy nie dysponujemy algorytmem, a chcemy podj­° decyzj¿ „na skróty”, moČemy odwoÙa°
si¿ do informacji zawartych w problemie i wypracowa° wÙasne, intuicyjne strategie analizy informacji – czyli skorzysta°
z myïlenia heurystycznego. Jest ono wadliwe i cz¿sto prowadzi do wyci­gni¿cia bÙ¿dnych wniosków8. Fakt, Če wczoraj
nie spadÙ deszcz, nie daje przecieČ gwarancji, Če dziï parasol si¿ nie przyda, zaï czterokrotne wyrzucenie orÙa wcale nie
zwi¿ksza prawdopodobieÚstwa, Če w pi­tym rzucie padnie reszka9.
Psychologia poznawcza wyróČnia kilka rodzajów heurystyk, z których jedn­ jest heurystyka zakotwiczenia – dosto-
sowania – sprawdzaj­ca si¿ w sytuacjach wymagaj­cych oszacowania jakiejï wartoïci liczbowej. Badani maj­cy okreïli°
procent krajów afrykaÚskich naleČ­cych do ONZ opierali swoje szacunki na liczbie, któr­ chwil¿ wczeïniej wylosowaÙa
(na ich oczach…) ruletka. Dla przykÙadu – jeïli wylosowana wartoï° wynosiÙa 10%, badani przyjmowali ïrednio, Če 25%
krajów czarnego l­du naleČy do ONZ. Gdy zaï ruletka wylosowaÙa wartoï° 45%, badani twierdzili, Če krajów tych jest
okoÙo 65%. Heurystyka zakotwiczenia powoduje, Če opieramy si¿ na Ùatwo dost¿pnej wartoïci liczbowej, która staje si¿
punktem odniesienia (deÞnicyjn­ „kotwic­”) dla szacowania dalszych wartoïci10.

Problem badawczy
Scharakteryzowane tu mechanizmy poznawcze wydaÙy mi si¿ uzasadnia° potoczn­ obserwacj¿, wskazuj­c­ na nie-
przypadkowe rozmieszczenie prawidÙowych odpowiedzi w pytaniach zamkni¿tych. Ciekawa byÙam, czy pokusa ulega-
nia poznawczym uproszczeniom nie omħa równieČ osób tworz­cych testy wiedzy oraz czy osoba wykonuj­ca test moČe
na tym skorzysta°. Problem badawczy, jaki sobie postawiÙam, moČna zatem uj­° w postaci uzupeÙniaj­cych si¿ pytaÚ: Czy
kieruj­c si¿ odpowiednimi prawami procesów poznawczych, moČliwe jest przewidzenie, która z podanych odpowiedzi
jest poprawna? Czy nieznaj­cy odpowiedzi gracz moČe zwi¿kszy° prawdopodobieÚstwo wyboru prawidÙowej, jeïli po-
kieruje si¿ odpowiednimi prawami z gruntu psychologii procesów poznawczych?
W hipotezie gÙównej zaÙoČyÙam, Če jest to moČliwe. PoniewaČ jednak w testach wiedzy pytania zamkni¿te konstru-
owane s­ na róČne sposoby, wybraÙam trzy typy pytaÚ, na których oparÙam szczegóÙowe hipotezy.
Jeïli TAK albo NIE – to TAK
Hipoteza pierwsza zakÙada, Če w pytaniach zamkni¿tych wymagaj­cych okreïlenia prawdziwoïci zawartego w nim
stwierdzenia (czyli udzielenia odpowiedzi TAK albo NIE) zaistnieje istotnie wyČsze prawdopodobieÚstwo, Če poprawna
b¿dzie odpowiedĊ twierdz­ca.
Punktem wyjïcia dla tej hipotezy byÙo prawo czÙowieka jako sk­pca poznawczego. Osobie tworz­cej test zdecydo-
wanie Ùatwiej (zatem w sensie poznawczym – oszcz¿dniej) jest znaleĊ° jak­ï informacj¿, o prawdziwoï° której moČna

7 R. J. Sternberg, Psychologia poznawcza, Warszawa 2001, s. 206-208.

8 T. Maruszewski, dz. cyt., GdaĔsk 2001, s. 356-357.
9 Kierujący siĊ myĞleniem heurystycznym badani proszeni o prognozĊ wyników rzutu monetą, intuicyjnie szacowali zbliĪone proporcje oráów do
reszek. JeĞli w serii dziesiĊciu rzutów w czterech pierwszych próbach wypadá orzeá, zdaniem badanych piąty rzut dawaá blisko stuprocentowe prawdopodobieĔ-
stwo reszki. A. Tversky, D. Kahneman, Belief in the law of small numbers, “Psychological Bulletin” 1971, No 76, s.105-110, [za:] TamĪe, s. 372.
10 TamĪe, s. 372-373.

Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5) 223

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

zapyta°, niČ utworzy° informacj¿ caÙkowicie bÙ¿dn­. Co wi¿cej „prawda broni si¿ sama”, nie wymaga dodatkowej argu-
mentacji. FaÙsz natomiast wymaga uzasadnienia, którego szukanie zmusiÙoby twórc¿ pytania do poniesienia dodatko-
wych poznawczych kosztów.
Jeïli A albo B – to A
Druga hipoteza zakÙada, Če w pytaniach zamkni¿tych o dwóch odpowiedziach (czyli wymagaj­cych udzielenia odpo-
wiedzi A albo B) zaistnieje istotnie wyČsze prawdopodobieÚstwo, Če poprawna b¿dzie odpowiedĊ pierwsza.
Uzasadnieniem dla tego przypuszczenia jest efekt pierwszeÚstwa. Twórca testu zna tylko jedn­ odpowiedĊ na sfor-
muÙowane pytanie – prawdziw­. FaÙszyw­ alternatyw¿ konstruuje póĊniej, zatem bÙ¿dna odpowiedĊ pojawi si¿ w jego
umyïle jako druga informacja. Znana (prawdziwa) informacja stanowi silniejszy ïlad w pami¿ci krótkotrwaÙej, st­d moČ-
liwoï° zaistnienia nieuïwiadomionej pokusy, aby wyróČni° j­ jako pierwsz­ alternatyw¿.
Jeïli 1 albo 2, albo 3 – to 2
Ostatnia hipoteza odnosi si¿ do pytaÚ o trzech odpowiedziach. ZakÙada ona, Če w tych przypadkach, w których przed-
miotem pytania jest pewna wartoï° liczbowa, zaistnieje istotnie wyČsze prawdopodobieÚstwo, Če poprawna b¿dzie odpo-
wiedĊ zawieraj­ca wartoï° ïrodkow­.
W tym wypadku uzasadnieniem jest heurystyka zakotwiczenia. Znana twórcy testu prawidÙowa wartoï° staje si¿
punktem odniesienia dla szacowania dwóch wartoïci bÙ¿dnych. A poniewaČ i w tym wypadku poznawcze sk­pstwo
moČe da° o sobie zna° – do wartoïci prawidÙowej najÙatwiej jest dobra° jedn­ wartoï° niČsz­ i jedn­ wyČsz­.

Metoda
MateriaÙ badawczy
Sposobem zbierania danych byÙa analiza materiaÙu – testów wiedzy dwojakiego rodzaju. Aby móc zweryÞkowa°
dwie pierwsze hipotezy, odsÙuchiwaÙam archiwalne nagrania teleturniejów wiedzy typu quick questions. W grach tych
pytania i odpowiedzi nie s­ wyïwietlane uczestnikowi – prowadz­cy wypowiada pytanie, a gracz ma ograniczony czas
na udzielenie odpowiedzi. Istotne jest równieČ, Če pytania zamkni¿te przeplataj­ si¿ z otwartymi. Oba te kryteria speÙ-
niaÙy dwa ogólnie znane i Ùatwo dost¿pne teleturnieje – Jeden z dziesi¿ciu i NajsÙabsze ogniwo. ZaÙoČyÙam, Če zadowalaj­co
reprezentatywn­ próbk¿ danych uzyskam po przeanalizowaniu 600 minut czystego zadawania pytaÚ i udzielania na
nie odpowiedzi. W obu wybranych teleturniejach na kaČde 10 minut programu ïrednio 2 minuty przeznaczane byÙy na
aktywnoïci niezwi­zane z weryÞkacj­ wiedzy uczestników, np. na nieformalne rozmowy prowadz­cego z graczami lub
na prezentowanie moČliwych do zdobycia nagród. Dlatego, aby uzyska° zaplanowane 10 godzin pytaÚ i odpowiedzi,
Ù­cznie odsÙuchaÙam 750 minut nagraÚ. PozwoliÙo mi to wyodr¿bni° 235 pytaÚ odpowiadaj­cych zaÙoČeniom hipotezy nr
1 oraz 274 pytania odpowiadaj­ce zaÙoČeniom hipotezy nr 2. Pytania speÙniaj­ce zaÙoČenia hipotezy nr 3 równieČ pojawia-
Ùy si¿ w obu wybranych teleturniejach, jednak na tyle rzadko, Če uzyskanie ich reprezentatywnej puli byÙo niemoČliwe.
Si¿gn¿Ùam zatem po testy egzaminacyjne na prawo jazdy11 i po przeanalizowaniu 2019 pozycji wyodr¿bniÙam 106 pytaÚ
odpowiadaj­cych zaÙoČeniom hipotezy nr 3.
Procedura
MateriaÙ badawczy zbierany byÙ w okresie od pocz­tku sierpnia do poÙowy wrzeïnia 2013 r. oraz w lipcu 2014 r.
KaČdy odcinek teleturnieju ogl­daÙam online, korzystaj­c z ogólnodost¿pnych ĊródeÙ12. Odcinki wybieraÙam losowo,
kaČdorazowo odsÙuchuj­c przypadkowy fragment o dÙugoïci od 10 do 25 minut. Zbierane dane katalogowaÙam na bieČ­-
co, zapisuj­c numer serii, numer odcinka, dokÙadny czas nagrania, w którym zostaÙo zadane pytanie, treï° pytania i pra-
widÙow­ odpowiedĊ oraz dat¿ odtworzenia i link do nagrania. Wykorzystywane testy egzaminacyjne na prawo jazdy
czerpaÙam z materiaÙów szkoleniowych udost¿pnianych przez szkoÙy jazdy, z publikacji zwartych oraz testów próbnych
dost¿pnych online. KaČdorazowo przegl­daÙam wszystkie pytania, wybieraj­c te, które dotyczyÙy wartoïci liczbowych
i zapisuj­c: rocznik wydania testu, kategori¿ prawa jazdy, dla której test zostaÙ przeznaczony, numer pytania, trzy odpo-
wiedzi do wyboru wraz z odpowiedzi­ poprawn­ oraz ĊródÙo.

Wyniki
Po zsumowaniu poprawnych odpowiedzi we wszystkich trzech typach pytaÚ zauwaČalne byÙy róČnice zdaj­ce si¿
potwierdza° postawione hipotezy. PoniewaČ te dysproporcje mogÙy okaza° si¿ tylko pozorne, przy uČyciu programu
11 Roczniki: 1987, 2007, 2010, 2011; kategorie: podstawowa, A, B.
12 www.dailymotion.com, www.youtube.com.

224 Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

komputerowego do iloïciowej analizy danych13 przeprowadziÙam stosowne obliczenia ujawniaj­ce statystyczn­ istotnoï°
zaobserwowanych róČnic. Charakter zebranych danych pozwoliÙ na zastosowanie testu chi-kwadrat dla jednej zmiennej.
Procedura ta pozwala porówna° ze sob­ dwa rozkÙady danych:
a) rozkÙad oczekiwany, teoretyczny, oparty na rachunku prawdopodobieÚstwa – czyli zakÙadaj­cy, Če kaČda z moČli-
wych do wyboru odpowiedzi pojawi si¿ jako prawidÙowa równ­ liczb¿ razy;
b) rozkÙad zaobserwowany, empiryczny – czyli rzeczywiste rozÙoČenie prawidÙowych odpowiedzi, jakie udaÙo si¿
uzyska° w badaniu14.
Analizy te wykazaÙy pozytywn­ weryÞkacj¿ wszystkich trzech hipotez.
W przypadku zaÙoČenia pierwszego odpowiedĊ twierdz­ca okazaÙa si¿ prawidÙowa w niemal 69% przypadków, czyli
istotnie cz¿ïciej niČ wynikaÙoby to z rozkÙadu teoretycznego, X2 (1, N = 235) = 32,21; p < 0,001. Pierwsze ze sformuÙowanych
zaleceÚ okazaÙo si¿ trafne – odpowiadaj­c TAK gracz miaÙ statystycznie wi¿ksze szanse, Če strzaÙ ten okaČe si¿ trafny.
RównieČ hipoteza druga zostaÙa zweryÞkowana pozytywnie. OdpowiedĊ prezentowana jako pierwsza okazaÙa si¿ po-
prawna w 58% przypadków, co jest przewag­ istotn­ statystycznie, X2 (1, N = 274) = 7,07; p < 0,01. Podejmuj­cy decyzj¿
gracz istotnie zwi¿ksza zatem prawdopodobieÚstwo sukcesu, jeïli wybierze odpowiedĊ A. Podobnie hipoteza trzecia
znalazÙa swoj­ pozytywn­ weryÞkacj¿. OdpowiedĊ zakÙadaj­ca wartoï° ïrodkow­ okazywaÙa si¿ prawidÙowa w 48%
przypadków, czyli istotnie cz¿ïciej niČ wynikaÙoby to z rachunku prawdopodobieÚstwa, X2 (2, N = 106) = 12,13; p < 0,01.
W przypadku pytaÚ o wartoï° liczbow­ wi¿ksz­ szans¿ na celny strzaÙ daje rezygnacja w wyboru wielkoïci skrajnych.

Tab. 1. Zestawienie cz¿stoïci odpowiedzi poprawnych i bÙ¿dnych w rozkÙadzie oczekiwanym i rozkÙadzie zaobserwo-
wanym dla kaČdego z trzech typów pytaÚ.
Typ pytania MoČliwa odpowiedĊ Wartoï° oczekiwana Wartoï° zaobserwo- Procent odpowiedzi
wana poprawnych*
Jeïli TAK albo NIE TAK 117,5 161 68,51
– to TAK NIE 117,5 74 31,49
Jeïli A A 137 159 58,03
albo B – B 137 115 41,97
to A
Jeïli 1 1 35,3 33 31,13
albo 2, 2 35,3 51 48,11
albo 3 – to 2
3 35,3 22 20,75
*
Po zaokr­gleniu do drugiego miejsca po przecinku. ƒródÙo: opracowanie wÙasne.

Dyskusja wynikÓw
Wyniki niniejszego badania pozwalaj­ na wyprowadzenie doï° przekonuj­cych konkluzji. CzÙowiek jako istota po-
znawcza lubi „myïle° na skróty”. Chce ekonomicznie gospodarowa° posiadanymi zasobami i korzysta° z uproszczeÚ
myïlowych, które pozwalaj­ te zasoby zaoszcz¿dzi°. Jest to uniwersalne prawo rz­dz­ce procesami intelektualnymi,
które zdaje si¿ nie omħa° osób zajmuj­cych si¿ komponowaniem pytaÚ do testów wiedzy. Trudno oczekiwa°, by ta-
kie zadanie potraktowane zostaÙo jako priorytetowe, nie wymaga ono takČe wyt¿Čonej kontroli. Wzmaga to prawdo-
podobieÚstwo, Če system poznawczy b¿dzie automatycznie stosowaÙ uproszczenia myïlowe w sÙuČbie adaptacyjnej
oszcz¿dnoïci zasobów. Wszystko to moČe odby° si¿ poza ïwiadomoïci­ samego twórcy testu. W kaČdym z trzech
typów pytaÚ udaÙo si¿ znaleĊ° przesÙanki ïwiadcz­ce o tym, Če decyzja o ulokowaniu odpowiedzi prawidÙowej wïród
bÙ¿dnych opcji mogÙa si¿ wi­za° z zajïciem okreïlonych mechanizmów poznawczych. Efekt pierwszeÚstwa „dodaÙ
mocy” prawidÙowej odpowiedzi, by niczego nieïwiadomy konstruktor pytania wyróČniÙ j­ jako pierwsz­. Heurystyka
zakotwiczenia pomogÙa szybko stworzy° dwie bÙ¿dne wartoïci w oparciu o poprawn­, a poznawczy sk­piec „podpo-
wiedziaÙ”, jak najoszcz¿dniej skonstruowa° pytanie typu prawda/faÙsz. Naturalnie, wybór wskazanych tutaj odpowie-
dzi nie daje stuprocentowej pewnoïci, Če strzaÙ b¿dzie celny. Statystycznie stwarza jednak wi¿ksze prawdopodobieÚ-
stwo sukcesu niČ „strzaÙ na chybiÙ traÞÙ”.

13 SPSS Statistics v. 17.0.

14 S. BedyĔska, A. Brzezicka, Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach spoáecznych na przykáadach z psychologii,
Warszawa 2007, s. 167-168.

Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5) 225

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

Przy przegl­dzie literatury i badaÚ nie znalazÙam Čadnej pozycji, która poruszyÙaby podobny problem badawczy.
Ciekawego uzupeÙnienia pozyskanych wyników mogÙaby dostarczy° analiza testów pochodz­cych z krajów innych niČ
Polska. Zgodnie z zaÙoČeniem, Če przedstawione w tym artykule prawidÙowoïci zwi­zane s­ z wyst¿powaniem uniwer-
salnych mechanizmów poznawczych, wyniki uzyskane w badaniach przeprowadzonych na innych populacjach powin-
ny by° analogiczne.
Wiedza psychologiczna to uniwersalne narz¿dzie. Przydaje si¿ w niezliczonych sytuacjach Čycia codziennego. Na-
wet jeïli procesy poznawcze nie budz­ sympatii studentów, to wÙaïnie wiedza o ich przebiegu moČe przyjï° z pomoc­
na kolejnym egzaminie. Zatem gdy ktoï pyta, czy to prawda czy faÙsz – warto postawi° na prawd¿. Jeïli trzeba wybra°
pomi¿dzy odpowiedzi­ A i B – korzystniej celowa° w t¿ pierwsz­. A jad­c polsk­ autostrad­, naleČy ograniczy° pr¿dkoï°
do 140 hm/h.

Materiaҝy ӎrÓdҝowe:
[1] Ⱥ12-37, TVP Lublin (prod.), 2002, hĴp://www.dailymotion.com/video/xt7djz_12-37_shortÞlms, 03.08.2013.
[2] Ⱥ14-28, TVP Lublin (prod.), 2000, hĴp://www.dailymotion.com/video/xg76pt_14-28_shortÞlms, 02.08.2013.
[3] Ⱥ3-46, TVP Lublin (prod.), 2005, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtay6j-3-46_shortÞlms, 06.08.2013.
[4] Ⱥ1z10 E73-3 Witold StoÙecki 231 (221+10)pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x1pew96_1z10-e73-3-witold-sto-
lecki-231-221-10-pkt_shortÞlms, 11.07.2014.
[5] Ⱥ1z10 E73-9 PaweÙ Stasiuk 72pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x1pf20u_1z10-e73-6_shortÞlms, 11.07.2014.
[6] Ⱥ1z10 E73-11 Tomasz Kuchta 71pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x1pf39a_1z10-e73-11-tomasz-kuchta-71pkt_
shortÞlms, 11.07.2014.
[7] Ⱥ1z10 E73-14 MichaÙ Lenik 61pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x1pf5dd_1z10-e73-14-michal-lenik-61pkt_
shortÞlms, 11.07.2014.
[8] Ⱥ1z10 E74-5 Waldemar PieÚkowski 201 (191_10)pkt, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x1pg4ev_1z10-e74-5-walde-
mar-pienkowski-201-191-10-pkt_shortÞlms, 17.07.2014.
[9] Ⱥ1z10 s57e15, TVP Lublin (prod.), 2008,hĴp://www.dailymotion.com/video/ x5rgy9_1-z-10-s57e15_news , 20.08.2013.
[10] Ⱥ1z10 s57e16, TVP Lublin (prod.), 2008, hĴp://www.dailymotion.com/video/x5smf 7_1-z-10-s57e16_news , 20.08.2013
[11] Ⱥ1z10 „Jeden z dziesi¿ciu” TVP2 2/2 - edycja 56, odcinek 9, TVP Lublin (prod.), 2008, hĴp://www.dailymotion.com/video/xc430d_1z10-jeden-z-
-dziesieciu-tvp2-2-2-ed_shortÞlms , 13.08.2013.
[12] GiČycki K., Testy egzaminacyjne w zestawach. Kategoria B, Szczecin 2010.
[13] ȺJeden z dziesi¿ciu 54 odcinek 8, TVP Lublin (prod.), 2007, hĴps://www.youtube.com/watch?v=by1Mg7FavX3, 10.09.2013.
[14] ȺJeden z dziesi¿ciu E73 – Odcinek 17, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x10l7x4_jeden-z-dziesieciu-e73-odcinek-17_
shortÞlms, 13.08.2013.
[15] ȺJeden z dziesi¿ciu E74 – Odc. 6, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x12ve13_jeden-z-dziesieciu-e74-odc-6_short-
Þlms, 03.09.2013.
[16] ȺJeden z dzieci¿ciu E74 – Odc. 7, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x12be51_jeden-z-dziesieciu-e74-odc-7_short-
Þlms, 03.09.2013.
[17] ȺJeden z dziesi¿ciu edycja 64 odcinek 3, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴp://www.youtube.com/watch?v=by1Mb7FcvX8, 17.07.2014.
[18] ȺJeden z dziesi¿ciu edycja 64 odcinek 16, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴp://www.youtube.com/watch?v=Gc1Bn9FxeC4, 12.08.2013.
[19] ȺJeden z dziesi¿ciu, seria 79 odcinek 11, TVP Lublin (prod.), 2014, hĴps://www.youtube.com/watch?v=EaZ8DKC_15s, 12.07.2014.
[20] ȺJeden z dziesi¿ciu, seria 79 odcinek 13, TVP Lublin (prod.), 2014, hĴps://www.youtube.com/watch?v=CjG6DJA_10s, 12.07.2014.
[21] ȺJeden z dziesi¿ciu, seria 79 odcinek 14, TVP Lublin (prod.), 2014, hĴps://www.youtube.com/watch?v=PaE8BDN_78f, 12.07.2014.
[22] ȺKategoria B – pr¿dkoï°, hamowanie, 2007, hĴps://www.memorizer.pl/test,kategoria-b---predkosc,-hamowanie,123.html, 14.09.2013.
[23] Leïnikowska-Matusiak I., Skrzeszowski J., WlazÙo I., Pytania egzaminacyjne stosowane w urz¿dowych testach dla kandydatów na kierowców ubiega-
j­cych si¿ o prawo jazdy kategorii A lub B, Warszawa 1987.
[24] ȺNajsÙabsze ogniwo (2004-1), TVN Polska (prod.), 2004, hĴp://www.youtube.com/watch?v=EbeOYiw_vFw, 05.09.2013.
[25] ȺNajsÙabsze ogniwo (2004-2), TVN Polska (prod.), 2004, hĴp://www.youtube.com/watch?v=JOPmxaZFkGA , 08.09.2013.
[26] ȺNajsÙabsze ogniwo (2005), TVN Polska (prod.), 2005, hĴp://www.youtube.com/watch?v=qASRox2wLYQ 12.08.2013.
[27] ȺRupental M., Podr¿cznik kursanta kategoria B, Szczecin 2011.
[28] ȺWielki ÞnaÙ 17, TVP Lublin (prod.), 1999, hĴp://www.dailymotion.com/video/xwhs7k_wielki-Þnal-17_shortÞlms, 13.08.2013.
[29] ȺWielki ÞnaÙ 27, TVP Lublin (prod.), 2000, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtb84r_wielki-Þnal-27_shortÞlms, 11.08.2013.
[30] ȺWielki ÞnaÙ 28, TVP Lublin (prod.), 2000, hĴp://www.dailymotion.com/video/xt86uj_wielki-Þnal-28_shortÞlms, 02.08.2013.
[31] ȺWielki ÞnaÙ 37, TVP Lublin (prod.), 2002, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtc07e_wielki-Þnal-37_shortÞlms, 10.08.2013.
[32] ȺWielki ÞnaÙ 38, TVP Lublin (prod.), 2003, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtdx98_wielki-Þnal-38-cz-2_shortÞlms, 10.08.2013.
[33] ȺWielki ÞnaÙ 41, TVP Lublin (prod.), 2004, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtb86l_wielki-Þnal-41_shortÞlms, 06.08.2013.
[34] ȺWielki ÞnaÙ 47, TVP Lublin (prod.), 2005, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtb87d_wielki-Þnal-47_shortÞlms, 07.08.2013.
[35] ȺWielki ÞnaÙ 50, TVP Lublin (prod.), 2006, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtbted_wielki-Þnal-50_shortÞlms, 03.09.2013.
[36] ȺWielki ÞnaÙ 51, TVP Lublin (prod.), 2006, hĴp://www.dailymotion.com/video/xycssr_wielki-Þnal-51_shortÞlms, 09.09.2013.
[37] ȺWielki ÞnaÙ 53, TVP Lublin (prod.), 2007, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtdps4_wielki-Þnal-53_shortÞlms, 10.09.2013.
[38] ȺWielki ÞnaÙ 58, TVP Lublin (prod.), 2009, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtbdmi_wielki-Þnal-58_shortÞlms, 10.09.2013.

226 Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)

CEEOL copyright 2024

CEEOL copyright 2024

[39] ȺWielki ÞnaÙ 59, TVP Lublin (prod.), 2009, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtd3yy_wielki-Þnal-59_shortÞlms, 13.08.2013.
[40] ȺWielki ÞnaÙ 60, TVP Lublin (prod.), 2009, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtc0pg_wielki-Þnal-60_shortÞlms, 21.08.2013.
[41] ȺWielki ÞnaÙ 64, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴp://www.dailymotion.com/video/xtd40u_wielki-Þnal-64_shortÞlms, 12.08.2013.
[42] ȺWielki ÞnaÙ 68, TVP Lublin (prod.), 2011, hĴp://www.dailymotion.com/video/xt8uaq_wielki-Þnal-68_shortÞlms, 13.08.2013.
[43] ȺWielki ÞnaÙ 71, TVP Lublin (prod.), 2012, hĴp://www.dailymotion.com/video/xurgzz_wielki-Þnal-71_shortÞlms, 13.08.2013.
[44] ȺWielki ÞnaÙ 73, TVP Lublin (prod.), 2013, hĴp://www.dailymotion.com/video/x10l7qo_jeden-z-dziesieciu-e73-wielki-Þnal_shortÞlms,
13.08.2013.

Bibliografia:
[45] BedyÚska S., Brzezicka A., Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach spoÙecznych na przykÙadach z psychologii, War-
szawa 2007.
[46] BrzeziÚski J., Metodologia badaÚ spoÙecznych, Warszawa 1999.
[47] N¿cka E., Orzechowski B., Szymura B., Psychologia poznawcza, Warszawa 2006.
[48] Nowak S., Metodologia badaÚ spoÙecznych, Warszawa 2007.
[49] Maruszewski T., Psychologia poznania, GdaÚsk 2001.
[50] Schultz D. P., Schultz S. E., Historia wspóÙczesnej psychologii, Kraków 2008.
[51] Sternberg R. J., Psychologia poznawcza, Warszawa 2001.
[52] Tversky A., Kahneman D., Belief in the law of small numbers, „Psychological Bulletin” 1971, No 76.

Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5) 227

CEEOL copyright 2024