Źródła poznania ludzkiego – referat.

Źródła poznania to wszelkie możliwości lub sposoby, za pomocą których człowiek zdobywa wiedzę o
świecie. Są to fundamentalne źródła informacji, które umożliwiają nam zrozumienie otaczającej nas
rzeczywistości.
Istnieje kilka głównych źródeł poznania:

1. Doświadczenie zmysłowe: Jest to poznanie oparte na bezpośrednich spostrzeżeniach zmysłowych,

takich jak widzenie, słyszenie, dotykanie, smakowanie i węch. To, co odbieramy za pomocą naszych
zmysłów, stanowi podstawę większości naszej wiedzy o świecie.

2. Intuicja: Intuicja odnosi się do wewnętrznego przekonania lub wiedzy, która nie wynika z
logicznego rozumowania ani z doświadczenia zmysłowego. Jest to rodzaj bezpośredniego
przekonania, które pojawia się spontanicznie w umyśle.

3. Rozum: Rozum to zdolność ludzkiego umysłu do logicznego myślenia, wnioskowania i

rozumowania. Dzięki rozumowi możemy analizować, syntezować i wyciągać wnioski na podstawie
dostępnych danych i informacji.

4. Wiara: Wiara odnosi się do akceptacji pewnych prawd lub przekonań bez bezpośrednich dowodów
lub pełnego zrozumienia. Wierzymy w pewne rzeczy na podstawie autorytetu, tradycji, osobistego
doświadczenia lub przekonania.

5. Tradycja i autorytet: Źródłem wiedzy mogą być również tradycja i autorytet, czyli przyjmowanie
pewnych przekonań lub wartości ze względu na ich uznany status społeczny lub historyczny.

6. Badania naukowe: Badania naukowe są sposobem systematycznego zbierania, analizowania i

interpretowania danych w celu zdobycia nowej wiedzy. Naukowcy używają metodologicznie
kontrolowanych eksperymentów i obserwacji, aby potwierdzić lub odrzucić swoje hipotezy.

Ważne jest zrozumienie, że różne dziedziny wiedzy mogą korzystać z różnych źródeł poznania, a
także że niektóre z tych źródeł mogą być bardziej wiarygodne lub skuteczne w określonych
kontekstach niż inne.

Zagadnienie źródeł poznania ludzkiego jest fundamentalne dla filozofii i epistemologii, czyli
dziedziny filozofii zajmującej się naturą i możliwościami poznania. Istnieje wiele podejść i teorii na
ten temat, z których kilka najważniejszych to empiryzm, racjonalizm, intuicjonizm oraz pragmatyzm.

1. **Empiryzm**:
- Empirycy uważają, że umysł ludzki jest początkowo pusty, a wszystkie jego treści pochodzą z
doświadczeń zmysłowych.
- John Locke, jeden z kluczowych empiryków, zaproponował teorię "białej tablicy", według której
umysł jest początkowo pozbawiony wszelkich idei, a następnie wypełniany przez doświadczenie.
- David Hume podkreślał znaczenie doświadczenia jako podstawy dla naszych przekonań,
argumentując, że wszystkie nasze pojęcia i przekonania powinny być oparte na obserwacji i
doświadczeniu.

2. **Racjonalizm**:
- Racjonaliści kładą większy nacisk na rozumowanie i intelektualną analizę jako źródło wiedzy.
- René Descartes, jeden z najbardziej znanych racjonalistów, poszukiwał pewnych i niezmąconych
fundamentów wiedzy, twierdząc, że umysł ludzki może poznać pewne prawdy bezpośrednio poprzez
myślenie, bez konieczności odwoływania się do doświadczenia zmysłowego.
- Racjonaliści uważają, że matematyka i logika są przykładami dziedzin, w których możemy poznać
prawdy a priori, czyli niezależnie od doświadczenia.

3. **Intuicjonizm**:
 - Intuicjonizm podkreśla rolę intuicji, czyli bezpośredniego poznania, które nie jest oparte ani na
doświadczeniu zmysłowym, ani na rozumowaniu.
- Henri Bergson wyróżniał intuicję jako źródło poznania głębszych prawd, które nie mogą być
uchwytne przez logiczne myślenie ani zmysły.

4. **Pragmatyzm**:
- Pragmatycy koncentrują się na znaczeniu praktycznych konsekwencji naszych przekonań i działań.
- Charles Sanders Peirce definiował prawdę jako to, co końcowo przynosi pozytywne rezultaty w
praktyce.
- Pragmatycy podkreślają, że wartość wiedzy i prawdy polega na ich użyteczności w rozwiązywaniu
problemów i osiąganiu celów życiowych.

Współczesna dyskusja nad źródłami poznania ludzkiego uwzględnia także inne koncepcje, takie jak
naturalizm epistemologiczny, który integruje perspektywy naukowe z filozoficznymi, oraz
konstruktywizm, który podkreśla rolę społecznych i kulturowych kontekstów w kształtowaniu wiedzy.
Każda z tych teorii wnosi cenne spojrzenie na to, w jaki sposób ludzie poznają świat i jakie są
podstawy naszego zrozumienia rzeczywistości.

Zagadnieniem źródła poznania nazywano pierwotnie psychologiczne dociekania nad faktyczną genezą
naszych pojąć, sądów i w ogóle myśli. Spierano się o to, czy wśród pojęć, które można napotkać w
umyśle dojrzałego człowieka, istnieją tzw. pojęcia i myśli wrodzone, czy też wszystkie pojęcia i myśli,
jakie posiadamy, urobione są bez reszty na podstawie doświadczenia.
Wyznawców poglądu przyjmującego istnienie pojęć wrodzonych nazywa się racjonalistami
genetycznymi albo natywistami; wyznawców poglądu przeciwnego genetycznymi empirystami.

Według natywistów niektóre nasze pojęcia i przekonania są nam wrodzone w tym znaczeniu, iż umysł
nasz jest tak urządzony, że takie właśnie, a nie inne pojęcia musi utworzyć, że do takich, a nie innych
przekonań dojść musi - niezależnie od tego, czego by mu dostarczały zmysły i introspekcja.
Zmysły nie mają według natywistów wpływu na to, jaka jest treść niektórych naszych pojęć i
przekonań. Rola zmysłów ogranicza się tylko do tego, iż wyzwalają one owe myśli, potencjalnie
zawarte już niejako w organizacji ludzkiego umysłu. Do wyznawców tego poglądu należeli między
innymi Platon, Descartes, Leibniz i inni.

Genetyczni empirycy twierdzili, że umysł ludzki jest jak niezapisana tablica, na którą
doświadczenie stopniowo nanosi swoje znaki. Początkowo te znaki to wrażenia, które później są
reprodukowane w pamięci i przetwarzane w różnorodne kombinacje, prowadząc do powstania
bardziej skomplikowanych pojęć. John Locke, David Hume i inni angielscy filozofowie XVII i XVIII
wieku byli głównymi przedstawicielami tego poglądu. Oni dowodzili, że wszystkie nasze myśli,
zwłaszcza te abstrakcyjne, wywodzą się z doświadczenia sensorycznego. Francuz Condillac
próbował zilustrować ten proces na przykładzie posągu, który stopniowo nabierał zdolności percepcji
przez różne narządy zmysłowe. Hume wykorzystał ten pogląd do wykazania, że niektóre słowa mają
tylko pozorne znaczenie; według niego każde pojęcie musi mieć swoje korzenie w doświadczeniu.
Jeśli nie można wykazać, że jakieś słowo pochodzi z doświadczenia, to jego znaczenie jest jedynie
pozorne.

Hume'owskie argumenty pobudziły do gruntownej analizy znaczenia wyrazów. Z czasem postulat, że

znaczenie każdego słowa musi wynikać z doświadczenia, został zastąpiony przez postulat, który
stwierdza, że słowo ma sens tylko wtedy, gdy można użyć go w metodzie oceny przedmiotów,
czyli określenia, czy można je nazwać tym słowem. Ten postulat, charakterystyczny dla
operacjonizmu, stał się podstawą dla rozwoju nauk przyrodniczych. Einstein wykorzystał ten pomysł
w swojej teorii względności, odrzucając pojęcie absolutnej równoczesności na rzecz równoczesności
względem pewnego układu przestrzennego, ponieważ nie istniała metoda, która pozwalałaby
stwierdzić, czy dwa odległe zdarzenia są równoczesne w sensie absolutnym.
Omawiany problem genezy naszych pojęć i przekonań, nazywany natywizmem lub racjonalizmem
genetycznym oraz empiryzmem genetycznym, był zagadnieniem o charakterze psychologicznym,
dotyczącym sposobu powstawania myśli w umyśle ludzkim. Jednakże, łączono go także z innym
zagadnieniem o charakterze metodologicznym i epistemologicznym, czyli sposobem osiągnięcia
pełnowartościowego poznania rzeczywistości. To zagadnienie z kolei dotyczyło metod, które
prowadzą do prawdziwego i uzasadnionego poznania, należąc do teorii poznania, dyscypliny
badającej nie sam przebieg poznania, lecz jego prawdziwość i uzasadnienie.

Zagadnienie to prowadzi do dwóch par przeciwstawnych stanowisk: racjonalizmu i empiryzmu oraz

racjonalizmu i irracjonalizmu. Terminy "racjonalizm" i "empiryzm" mają tutaj inne znaczenie niż w
kontekście psychologicznej genezy myśli. Aby odróżnić, teraz mówimy o racjonalizmie i empiryzmie
metodologicznym. Jednak nawet to nie eliminuje wieloznaczności, gdyż termin "racjonalizm" może
oznaczać różne rzeczy w zależności od kontekstu, np. gdy przeciwstawiany jest empiryzmowi lub
irracjonalizmowi. Dlatego przeciwstawne stanowisko empiryzmu metodologicznego nie nazywamy
racjonalizmem, lecz aprioryzmem, pozostawiając "racjonalizm" dla stanowiska przeciwstawiającego
się irracjonalizmowi, a tam, gdzie mogłoby dojść do nieporozumień, stosujemy termin
"antyirracjonalizm".

Po tych uwagach wstępnych, przejdziemy najpierw do omówienia sporu między aprioryzmem a

empiryzmem metodologicznym, a następnie zasadniczej treści sporu między racjonalizmem
(antyirracjonalizmem) a irracjonalizmem.

Aprioryzm a empiryzm
W sporze między aprioryzmem a empiryzmem kwestionuje się rolę doświadczenia w procesie
poznawczym, czyli w jaki sposób nasze spostrzeżenia, czy to przez zmysły czy przez introspekcję,
wpływają na nasze rozumienie świata. Spostrzeżenia zmysłowe informują nas o obiektach i
zdarzeniach w zewnętrznym świecie fizycznym, stanowiąc tzw. doświadczenie zewnętrzne, natomiast
spostrzeżenia introspekcyjne informują nas o naszych własnych stanach psychicznych, takich jak na
przykład uczucia, i są określane jako doświadczenie wewnętrzne. Empiryzm w różnych odmianach
przypisuje doświadczeniu dominującą rolę w poznaniu, podczas gdy aprioryzm podkreśla znaczenie
tzw. poznania apriorycznego, czyli takiego, które nie zależy od doświadczenia.

Aprioryzm skrajny
Spór między aprioryzmem a empiryzmem przybierał różne formy w historii filozofii. W starożytnej
Grecji aprioryzm kwestionował wartość doświadczenia dla poznania rzeczywistości, uznając wiedzę
opartą na doświadczeniu za pozorną, która nie prowadzi do poznania prawdziwej
rzeczywistości. Początkiem tej krytyki były złudzenia zmysłowe, które podważały wiarygodność
doświadczenia. Następnie, wraz z rozpoznaniem subiektywnych różnic w spostrzeżeniach różnych
osób, wiarę w doświadczenie dalej osłabiono. Głównym powodem było przekonanie, że
rzeczywistość musi być niezmienna, ponieważ wszystko, co ulega zmianie, zawiera sprzeczności i
nie może istnieć. Z tego powodu starożytni apriorystyczni myśliciele uznali, że jedynie rozum, a nie
doświadczenie, może zapewnić nam dostęp do prawdziwej rzeczywistości.

To przekonanie było ekstremalną formą aprioryzmu i miało mało zwolenników w starożytności.

Jednakże, wpłynęło to negatywnie na rozwój nauk, odwracając uwagę od badań empirycznych i
skłaniając ją ku spekulacjom. Dopiero w nowożytności, gdy rozwój naukowych badań empirycznych
osiągnął swój szczyt, skrajny aprioryzm stracił na znaczeniu.

W bardziej współczesnych czasach, spór między aprioryzmem, który podkreśla rolę czynników
niezależnych od doświadczenia, a empiryzmem, który akcentuje znaczenie doświadczenia, przybrał
inny charakter. Teraz toczy się on raczej o to, czy możemy akceptować twierdzenia, które nie
opierają się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu. Twierdzenia takie, które możemy
uznać za prawdziwe, mimo braku oparcia w doświadczeniu, nazywane są twierdzeniami a priori.

Empiryzm skrajny
Skrajny empiryzm głosi, że każde uzasadnione twierdzenie musi mieć bezpośredni lub pośredni
związek z doświadczeniem. Nawet aksjomaty matematyczne oraz fundamentalne prawa logiki, które
wydają się być najmniej powiązane z doświadczeniem, są według tego kierunku postrzegane jako
twierdzenia empiryczne, czyli oparte na doświadczeniu. Zdaniem skrajnego empiryzmu, są one
jedynie indukcyjnymi uogólnieniami twierdzeń jednostkowych, które wynikają z naszych
doświadczeń.

Empiryzm umiarkowany
Umiarkowany aprioryzm oraz umiarkowany empiryzm przeciwstawiają się skrajnemu empiryzmowi,
twierdząc, że istnieją twierdzenia, które są uzasadnione w nauce, ale nie opierają się na
doświadczeniu, czyli są twierdzeniami a priori. Różnią się jednak w podejściu do doniosłości tych
twierdzeń a priori.

Umiarkowany empiryzm uznaje za uprawnione twierdzenia aprioryczne jedynie wtedy, gdy

wyjaśniają jedynie sens zawartych w nich terminów. Na przykład, możemy twierdzić a priori, że
każdy kwadrat ma cztery boki, ponieważ znaczenie słowa "kwadrat" zawiera w sobie tę cechę. Nie ma
potrzeby odwoływania się do doświadczenia, ponieważ samo znaczenie terminu "kwadrat" wyklucza
figury, które nie posiadają czterech boków. Zatem umiarkowany empiryzm uznaje za uprawnione
jedynie te twierdzenia a priori, które wyjaśniają jedynie znaczenie zawartych w nich terminów. Takie
twierdzenia nazywane są od czasów Kanta "twierdzeniami analitycznymi".

Aprioryzm umiarkowany
Umiarkowany aprioryzm utrzymuje, że istnieją uprawnione twierdzenia syntetyczne a priori.
Twierdzenia te nie wynikają z definicji terminów, lecz są sądami rzeczowymi, które mogą być
potwierdzone lub obalone przez doświadczenie. Przykładowo, twierdzenie geometryczne głoszące,
że suma dwóch boków trójkąta jest większa niż bok trzeci, nie jest twierdzeniem analitycznym, ale
syntetycznym. Jednak można je uznać za uprawnione, ponieważ możemy je udowodnić bezpośrednio,
korzystając z wyobraźni, bez konieczności odwoływania się do doświadczenia.

Według umiarkowanego aprioryzmu, wydawanie sądów syntetycznych a priori wynika z zdolności do

wykrywania ogólnych praw w danym materiale przedmiotowym, nie tylko jednostkowych faktów.
Jest to możliwe dzięki czystej wyobraźni lub wglądowi w istotę rzeczy.

Spór między empiryzmem a aprioryzmem w postaci nowożytnej dotyczy głównie charakteru

twierdzeń matematyki.
Empiryzm skrajny uważa, że wszystkie twierdzenia matematyczne opierają się na doświadczeniu,
podczas gdy
aprioryzm twierdzi, że niektóre z nich są prawdziwe niezależnie od doświadczenia, czyli są a priori.
Aprioryzm umiarkowany, charakterystyczny dla nowożytnego podejścia, przypisuje niektórym
twierdzeniom matematycznym charakter sądów syntetycznych.
Empiryzm umiarkowany rozróżnia matematykę czystą i stosowaną, uznając twierdzenia
matematyki czystej za a priori, ale z charakterem sądów analitycznych. W matematyce stosowanej,
oprócz twierdzeń analitycznych, umiarkowany empiryzm dopuszcza także twierdzenia syntetyczne,
ale traktuje je jako oparte na doświadczeniu.

Racjonalizm a irracjonalizm

Irracjonalizm i racjonalizm to dwa przeciwstawne kierunki filozoficzne, które różnią się w podejściu
do poznania, wiedzy oraz wartościowania. Oto krótka analiza różnic między nimi:

1. **Podejście do poznania**:
- **Racjonalizm**: Racjonaliści uznają rozum i logiczne rozumowanie za główne źródło poznania.
Twierdzą, że pewne prawdy mogą być poznane a priori, czyli bez konieczności odwoływania się do
doświadczenia zmysłowego.
 - **Irracjonalizm**: Irracjonaliści kwestionują zdolność rozumu do poznawania prawdy. Zamiast
tego, podkreślają rolę intuicji, emocji, czy nawet mistycznych przeżyć jako sposobów poznawania
rzeczywistości.

2. **Wartościowanie wiedzy**:
- **Racjonalizm**: Racjonaliści cenią poznawanie oparte na logicznym rozumowaniu i
zrozumieniu. Uważają, że poznawanie racjonalne prowadzi do bardziej pewnych i trwałych
wniosków.
- **Irracjonalizm**: Irracjonaliści mogą kwestionować wartość czy też możliwość osiągnięcia
pewnych i trwałych wniosków poprzez rozumowanie logiczne. Wartość wiedzy może być dla nich
bardziej subiektywna i związana z doświadczeniem emocjonalnym czy intuicją.

3. **Podejście do rzeczywistości**:
- **Racjonalizm**: Racjonaliści starają się zrozumieć rzeczywistość poprzez logiczne analizowanie
faktów i danych. Wierzą, że rzeczywistość może być zrozumiana poprzez logiczne wnioskowanie.
- **Irracjonalizm**: Irracjonaliści mogą uważać, że rzeczywistość jest zbyt złożona, aby ją w pełni
zrozumieć za pomocą rozumowania logicznego. Mogą preferować postrzeganie świata jako czegoś
bardziej tajemniczego i nieuchwytnego.

Podsumowując, różnice między irracjonalizmem a racjonalizmem sprowadzają się często do podejścia

do poznania, wartościowania wiedzy i sposobu interpretacji rzeczywistości. Irracjonalizm kwestionuje
dominującą rolę rozumu i logiki, podczas gdy racjonalizm uznaje je za kluczowe narzędzia poznania.

Racjonalizm, który osiągnął szczyt swojej popularności w XVIII wieku, głosił kult poznania
racjonalnego, opartego na doświadczeniu przyrodniczym i matematyce, przeciwstawiając się poznaniu
opartemu na wierze i nadprzyrodzoności. Racjonalizm podkreślał znaczenie intersubiektywnej
komunikowalności i kontrolowalności wiedzy naukowej. Jednakże, ta schematyczność i
abstrakcyjność sprawiały, że poznawanie przez racjonalizm traciło intymny kontakt z przedmiotem.

Przeciwnicy racjonalizmu, irracjonaliści, podkreślali rolę doświadczeń mistycznych i ekstatycznych,

które dostarczały bezpośredniej pewności istnienia bóstwa. Chociaż racjonalizm bronił społeczeństwo
przed fałszywymi przekonaniami, irracjonalizm kwestionował jego ograniczenia i podkreślał wartość
osobistych doświadczeń mistycznych.