Wykład 1 Czym jest filozofia?

Filozofia jest sztuką rozumienia

W filozofii ważniejsze od tego, co ktoś twierdzi jest sposób, w jaki to twierdzenie uzasadnia. Nie
mówimy: „To absurd”, lecz pytamy „Dlaczego tak twierdzisz?”. Czytając filozofów, nie chodzi
zatem tylko o to, aby poznać ich poglądy (byłoby to podejście historyczne, a nie filozoficzne). O
wiele ważniejsze jest ich zrozumienie, które zdobywamy „w rozmowie” z ich teoriami, stawiając
pytania oraz starając się na nie odpowiedzieć „w duchu” danej filozofii. Zrozumienie wcale nie
musi w tym przypadku oznaczać zgody, zawsze jednak zakłada szacunek do partnera tej
wyimaginowanej dyskusji.

„Filozofia jest zarazem najbardziej pasjonującą i najbardziej przygnębiającą

dziedziną. Jest pasjonująca, bo stanowi dyscyplinę najbardziej rozległą, badającą
podstawowe pojęcia wszechobecne w naszym mówieniu i myśleniu na dowolny temat. Co
więcej, można się nią zajmować bez wstępnego przygotowania czy fachowego
wyszkolenia; filozofię może uprawiać każdy, kto wykazuje chęć żmudnego dociekania i
konsekwentnego rozwijania pewnej linii rozumowania. Jednak filozofia prowadzi
również do zniechęcenia, ponieważ w przeciwieństwie do dyscyplin naukowych czy
historycznych, nie daje żadnej nowej wiedzy na temat przyrody lub społeczeństwa.
Celem filozofii nie jest dostarczenie wiedzy, lecz zrozumienia; a jej historia dowodzi, jak
trudną rzeczą jest – nawet dla największych umysłów – zbudowanie pełnej i spójnej
wizji” (Anthony Kenny, Krótka historia filozofii zachodniej, s. 10)

Filozofia potoczna i dyscyplinarna

„Czym jest filozofia i jaką ma wartość to sprawa sporna. Już to oczekuje się od niej
nadzwyczajnych odkryć, już to lekceważy jako myślenie bezprzedmiotowe. Jedni respektują w
filozofii doniosły trud niezwykłych ludzi, inni nią gardzą jako zbędną spekulacją marzycieli.
Uważa się ją za coś, co obchodzi każdego i co w swej istocie powinno być proste i zrozumiałe,
albo też za sprawę tak trudną, że uprawianie jej wydaje się beznadziejne. W samej rzeczy to,
co występuje pod mianem filozofii, dostarcza przykładów na poparcie tak skrajnych ocen”
(Karl Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)

Filozofia stara się zrozumieć świat, w którym wszyscy żyjemy. Ta chęć, ponieważ wyrasta z tak
ludzkich uczuć jak zdziwienie, zaciekawienie czy niepokój, cechuje wszystkich ludzi. Większość
ludzi stawia sobie (choć niekiedy skutecznie też wypiera) pytania dotyczące sensu życia,
właściwego sposobu jego prowadzenia oraz jego ostatecznego celu. Wśród nurtujących pytań
pojawiają się też te dotyczące natury rzeczywistości, granic ludzkiego poznania, charakteru tego,
co leży poza jego granicami. Na te i im podobne pytania odpowiadamy w ramach dostępnych
nam środków: kierujemy się potocznym przekonaniem, opieramy się na wierze religijnej, albo po
prostu odstawiamy problem jako „wydumany” bądź nierozwiązywalny. Niektórzy jednak starają
się znaleźć odpowiedź na te pytania, podążając drogą własnego rozumu, drogą racjonalnego
namysłu. W drodze tej jedynym narzędziem poznania jest sam rozum oraz konstruowane przez
niego teorie. Choć rozum jest zawsze ten sam, to teorie, które powstały na przestrzeni ostatnich
dwóch i pół tysiąca lat, niezwykle pogłębiły nasze rozumienie kluczowych problemów filozofii.
Wykład 1 Czym jest filozofia?
Wiele drzwi zostało już otwartych, wiele pojęć dobrze zdefiniowanych. Minione teorie nie idą w
odstawkę, jako bezużyteczny relikt przeszłości. Stają się kolejnymi narzędziami w
instrumentarium filozofii. Tak więc historia filozofii jest częścią filozofii, lecz filozofia to nie
historia filozofii.
Filozofuje zatem każdy w tym sensie, że każdy stara się w ten czy inny sposób znaleźć odpowiedź
na nurtujące go pytania o sens życia oraz naturę rzeczywistości, w której żyje. Nie każdy jednak
jest filozofem w tym sensie, że poddaje te problemy czysto racjonalnej refleksji i rozpatruje je w
kontekście całej minionej i obecnej tradycji filozoficznej. Wyjaśnijmy jednak pokrótce, co mamy
na myśli mówiąc: „czysto racjonalna refleksja”.

Metoda filozofii
Bezzałożeniowość
Można powiedzieć, że filozofia jest jedyną dziedziną, która na początku nie wie nic, czyli niczego
nie przyjmuje za wiadome samo przez się. Nie przyjmuje nawet, że może coś poznać, gdyż to, czy
człowiek może cokolwiek tak naprawdę poznać, jest już problemem filozoficznym. W filozofii
zatem każdy krok: poczynając od możliwości poznania oraz zaufania do wiarygodności źródeł
poznania, musi zostać ściśle uzasadniony. Nawet sama metoda filozofowania jest problemem
filozoficznym. Żadna inna dziedzina nie stawia pod znakiem zapytania swojej metody. Jedna z
definicji filozofii jest zatem taka, że jest to jedyna dziedzina, której metadziedzina (czyli dziedzina
zajmująca się samą tą dziedziną) należy do niej samej (metafilozofia jest dziedziną filozofii).

Logika
Jedynym, czego filozofia nie kwestionuje jest rozum, a dokładniej racjonalne myślenie. W samym
źródłosłowie terminu „filozofia” (filein – miłować, sofia – mądrość, myślenie) znajdujemy
nawiązanie do jej racjonalności. Racjonalność oznacza myślenie zgodne z pewnymi prawidłami,
które stara się badać, opisywać i rozwijać logika. Stąd też racjonalne myślenie to inaczej logiczne
myślenie. Myślenie logiczne, czyli zgodne z regułami, przewidywalne, oparte na wiarygodnych
przesłankach, jest tym, czego wzajemnie od siebie oczekujemy. Niech świadczy o tym fakt, że
powiedzieć o kimś, że zachowuje się nieracjonalnie, czy, że myśli nielogicznie, jest uważane za
określenie deprecjonujące, zaś działanie nieracjonalne uważamy za niepożądane.

„Logika może być określona jako dziedzina filozofii, która zastanawia

się nad naturą samego myślenia. Usiłuje odpowiedzieć na takie pytania,
jak: ‘Czym jest poprawne rozumowanie?’ ‘Co odróżnia dobrze
skonstruowany argument od złego?’ ‘Czy istnieją metody pozwalające
wykryć błędy w rozumowaniu, a jeśli tak, to na czym polegają?’. Z
powyższych pytań wynika wyraźnie, że logika jest najprawdopodobniej
podstawową gałęzią filozofii. Wszystkie dziedziny filozofii angażują
myślenie, a czy jest to myślenie poprawne czy nie, zależy od tego, czy jest
ono zgodne z prawami logiki”
(Richard H. Popkin, Avrum Stroll, Filozofia, s. 398)

Filozofia a nauki przyrodnicze

Nauki przyrodnicze starają się wyjaśnić naturę rzeczywistości empirycznej, czyli dostępnej za
pomocą (uzbrojonych bądź nie) zmysłów. Stąd też nazywa się je również naukami empirycznymi.
Nauki te przyjmują wiarygodność poznania empirycznego i na nim opierają potwierdzalność
swoich teorii. Jeśli dana teoria nie przechodzi pozytywnie prób eksperymentalnych, zostaje
Wykład 1 Czym jest filozofia?
sfalsyfikowana i odrzucona. Filozofia okazuje się zatem dziedziną bardziej krytyczną od nauk
przyrodniczych, bowiem metodę, które te ostatnie przyjmują bezkrytycznie, ta uznaje za wątpliwą
i poddaje osobnemu badaniu. Weizsäcker twierdził nawet, iż:

„Stosunek filozofii do tak zwanej wiedzy pozytywnej można sprowadzić do następującej formuły:
Filozofia stawia takie pytania, których niepostawienie było warunkiem sukcesu metody naukowej.
Zawiera się w tym twierdzenie, że nauka zawdzięcza swój sukces między innymi rezygnacji ze
stawiania pewnych pytań” (Carl Friedrich von Weizsäcker, Deutlichkeit)

Nauki przyrodnicze rozpatrują świat pod określonym kątem. Inną perspektywę przyjmuje
chemik, inną fizyk, jeszcze inną z kolei biolog (program zbudowania jednej teorii wszystkiego,
unifikującej teorie z poszczególnych dziedzin nauk, jest dopiero w stadium dalekosiężnych
zamierzeń). Filozofia spogląda na świat jako na całość, nie zajmuje się jednym jego aspektem, lecz
stara się ująć go w jego totalności. Ta totalność nie jest jednak rozumiana jako suma wszystkich
istniejących zjawisk (filozofia byłaby wtedy realizacją jednej teorii wszystkiego), lecz jako
najbardziej elementarne warunki ich możliwości. Filozof nie pyta zatem o to, czy we
Wszechświecie istnieje planeta podobna do Ziemi, lecz o to, jak możliwe jest jakiekolwiek
istnienie (zapyta na przykład, podobnie jak siedemnastowieczny filozof Leibniz: „Dlaczego jest
coś, a nie raczej nic?”).

Filozofia a religia
Pod pojęciem religii rozumiemy pewien szczególny sposób ludzkiego odnoszenia się do świata i
rozumienia jego sensu. Odniesienie to jest zapośredniczone przez świadomość związku
człowieka z pewną podstawą sensu (może nią być Bóg, Absolut, sacrum). Świadomość ta pociąga
za sobą określoną wizję świata oraz miejsca, jakie zajmuje w nim człowiek.
Choć zagadnienia, których dotyka religia są te same, które zajmują filozofów (świat, miejsce, jakie
zajmuje w nim człowiek, sens życia, istnienie Absolutu), to jednak różni je od siebie sposób ich
rozważania. Filozofia kieruje się wyłącznie rozumem i stara się je rozpatrywać zupełnie
samodzielnie. Religia z kolei zdaje się (choć nie zawsze) na objawienie, które jest przekazywane w
mitach czy świętych pismach. W doktrynie religijnej znajdziemy zatem sądy, których nie można
uzasadnić na bazie samego tylko rozumu. Teoria filozoficzna zaś musi się składać wyłącznie z
sądów, które można uzasadnić za pomocą rozumu.
Gdy filozof mówi o Bogu, nie jest to ten sam Bóg, o którym traktuje teolog. Dlatego rozróżnia
się między Bogiem teologów a Bogiem filozofów. Ten ostatni rozumiany jest jako pojęcie Bytu
Absolutnego, którego znaczenie oraz rolę, można wyjaśnić na bazie samej teorii, w której
funkcjonuje. Boga filozofów należy zatem rozumieć jako pojęcie bardzo szczególnego bytu,
Wykład 1 Czym jest filozofia?
którego istnienie jest niekiedy konieczne do właściwego postawienia, czy też rozwiązania
pewnych kwestii teoretycznych.
W historii filozofii pojawiło się wiele poglądów na temat wzajemnych relacji między filozofią a
religią, rozumem a wiarą. Były takie, które podkreślały sprzeczność obu dziedzin (K.Marks,
F.Nietzsche). Wiele z nich podkreślało jednak komplementarny charakter obu tych sfer ludzkiej
refleksji (św. Tomasz z Akwinu, Karol Wojtyła). Tym, co różni te dziedziny jest ich zdaniem
tylko inny środek zdobywania poznania.

„Niech zatem nie wyda się niestosowne moje głośne i zdecydowane wezwanie, aby wiara i filozofia
odbudowały ową głęboką jedność, która uzdalnia je do działania zgodnego z ich naturą i
respektującego wzajemną autonomię. Odpowiedzią na odwagę wiary musi być odwaga rozumu”
(Jan Paweł II, Fides et Ratio)

Dziedziny filozofii
Już na podstawie tego, co powiedzieliśmy powyżej widać, że w filozofii stawia się bardzo różne
pytania. Jedne dotyczą na przykład tego, czym jest istnienie oraz co właściwie istnieje, inne samej
możliwości poznania tego, co istnieje, jeszcze inne tego, czy istnieje byt, który jest źródłem
wszystkiego, co istnieje. Wszystkie te pytania należą do różnych gałęzi filozofii, które bardzo
często wzajemnie się przeplatają, lecz dla porządku wyraźnie się je odróżnia. Podstawowymi
gałęziami filozofii są:

Ontologia (od greckiego „byt” – to on) zajmuje się tym, co istnieje. Nie interesuje jej jednak ten
oto konkretny przedmiot, lecz istnienie samo, rozumiane w sposób abstrakcyjny (filozofowie
nazywają je bytem jako bytem). Dziedzina ta dzieli się na szereg poddziedzin, z których każda
zajmuje się jakimś szczególnym typem bytów, na przykład: Bogiem, człowiekiem,
społeczeństwem).
Epistemologia (od greckiego „poznanie” – episteme) interesuje się poznaniem. Pyta się na
przykład o wiarygodność poznania zmysłowego, bądź też o inne – pozazmysłowe – formy
poznania. Poza samym procesem poznawania, jej przedmiotem jest również efekt poznania, czyli
zdobyta wiedza (po grecku gnosis – stąd też dziedzina ta jest również czasami określana
„gnozeologią”). Stara się wyjaśnić czym jest wiedza, jakie są jej typy i jakimi metodami może być
weryfikowana. Szczególną poddziedziną epistemologii jest filozofia nauki, zajmująca się
poznaniem naukowym.
Etyka (od greckiego „zwyczaj” – ethos) stara się odpowiedzieć na bardzo praktyczne pytanie: „jak
należy postępować?”. W centrum jej zainteresowania leżą różnego rodzaju dylematy moralne oraz
Wykład 1 Czym jest filozofia?
metody ich optymalnego rozwiązywania. Etyka stawia pytania o naturę dobra i zła, o ludzką
odpowiedzialność wobec siebie i innych, o elementarne prawa i obowiązki, które określają relacje
międzyludzkie.
Estetyka (od greckiego „spostrzegać” – aisthesis) zajmuje się zagadnieniem piękna w kontekście
doświadczenia artystycznego (wtedy jest określana „filozofią sztuki”) oraz doświadczenia
potocznego (możemy przecież mówić o estetyce przyrody).
Logikę (od greckiego „rozum” – logos) scharakteryzowaliśmy już powyżej.

Filozofia Zachodu a filozofia Wschodu

W poniższych wykładach skupimy się wyłącznie na filozofii zachodniej (którą można określić
również europejską). Myśl zachodnia przywiązuje dużą wagę do rozumu jako źródła bądź
weryfikatora wszelkiego poznania. Nic, co nie przejdzie przez jego kontrolę, nie może być uznane
za wiarygodne. Zupełnie inne nastawienie do poznania panowało i wciąż panuje na Wschodzie.
Tam za równoprawne do poznania rozumowego uznaje się poznanie intuicyjne, które zdaniem
filozofów chociażby indyjskich, w wielu punktach przeważa nad racjonalnym. Poznanie intuicyjne
ujmuje swój przedmiot wprost, bez pośrednictwa abstrakcyjnych pojęć (które schematyzują
przedmiot poznania). Dzięki niemu można zobaczyć więcej, ponieważ głębiej. Nie zatrzymuje się
– tak jak poznanie empiryczne – na tym, co widzialne, ale sięga samej istoty poznawanego
przedmiotu i dostrzega jego szerszy sens. Stąd też filozofia Wschodu ma tendencję do bardziej
całościowego (holistycznego) ujmowania rzeczywistości, w przeciwieństwie do myśli Zachodniej,
która postrzega świat jako złożony z bardzo różnorodnych kategorii przedmiotów. Jako, że
poznanie intuicyjne zawsze zdobywa się poprzez indywidualne doświadczenie, które trudno
opisać w ścisłych schematach matematycznych, myśl wschodnia była zawsze bardziej nastawiona
refleksyjnie i podkreślała znaczenie praktyki duchowej (np. medytacji). Na Zachodzie pracowano
raczej nad wypracowaniem jak najbardziej obiektywnych procedur badawczych, które
umożliwiałyby obiektywne komunikowanie i sprawdzanie przeprowadzanych eksperymentów.

Literatura:
Arno Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, tłum. J.Zychowicz, Wydawnictwo WAM, Kraków
2005.
Anthony Kenny (red.), Oksfordzka ilustrowana historia filozofii, tłum. J.Łoziński, Wyd. Zysk i S-ka,
Poznań 2001.
Anthony Kenny, Krótka historia filozofii zachodniej, tłum. W.J.Popowski, Prószyński i S-ka, Kraków
2005.
Richard H. Popkin, Avrum Stroll, Filozofia, tłum. zbiorowe, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań (2
wydania).