Arystoteles: filozof–naukowiec na tle innych

filozofów

Wprowadzenie
Przeczytaj
Ilustracja interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. Irena Krońska,
Warszawa 1984, s. 88.
 Arystoteles: filozof–naukowiec na tle innych filozofów

Rafael San , Szkoła ateńska, 1509–1511

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Niewielu filozofów wywarło tak silny wpływ na historię filozofii jak Arystoteles. Kiedy
Tomasz z Akwinu powoływał się na jego autorytet w XIII w. – ponad 1600 lat po śmierci
greckiego myśliciela – nazywał go po prostu Filozofem. Nie było wątpliwości, kogo ma na
myśli. Wyjątkowość Arystotelesa polega na pewno na połączeniu ambicji jego dzieła – które
miało dostarczać wiedzy o wszystkim, co istnieje – z rzetelnymi badaniami będącymi jej
uzasadnieniem. Dzięki temu Arystoteles z jednej strony przetwarzał najważniejsze wątki
filozofii starożytnej, a z drugiej rozwinął własne, nowatorskie podejście. Dowiesz się, na
czym ono polegało, oraz prześledzisz związki Arystotelesa z innymi filozofami jego czasów.

Twoje cele

Znajdziesz cechy wspólne elementów teorii poznania Arystotelesa z racjonalizmem

metodologicznym Platona.
Zestawisz główne założenia etyki Arystotelesa z poglądami Sokratesa, cyników
i cyrenaików.
Na gruncie ontologii dokonasz porównania między poglądami Arystotelesa
a wcześniejszymi nurtami w filozofii przyrody.
Ocenisz, w jakiej mierze filozofia Arystotelesa wpisywała się w ogólne tendencje
filozoficzne swoich czasów, a w jakiej przetwarzała i rozwijała kierunki filozofii
greckiej.
Przeczytaj

Arystoteles – filozof czy naukowiec?

Z naszego – współczesnego – punktu widzenia między filozofią, naukami ścisłymi i religią
istnieją wyraźne granice. Jednak w starożytności nie były one jeszcze jasno zdefiniowane.
W myśli Pitagorasa czy Platona wątki filozoficzne przeplatają się z wątkami religijnymi.
Z kolei dzieło Arystotelesa łączy w sobie filozofię z badaniami naukowymi, np. z zakresu
anatomii. Zatem czy nie byłoby warto oddzielić w jego dorobku tego, co filozoficzne, od
tego, co ściśle naukowe?

Czyniąc tak, popełnilibyśmy jednak błąd. W istocie, kiedy nazywamy Arystotelesa

filozofem‐naukowcem, nie chodzi nam o to, że zajmował się on dwiema różnymi
dziedzinami, ale że przyjmował wobec świata pewną szczególną, filozoficzno‐naukową
postawę, dzięki której wszystkie jego dociekania stanowiły część jednego przedsięwzięcia.
Co to znaczy? Przede wszystkim to, że Arystoteles zajmował się filozofią tak jak naukowiec.
Zakładał, że aby zastanawiać się nad czymś, trzeba to najpierw zbadać, czyli poddać
obserwacji i na jej podstawie wyciągać wnioski. W przeciwieństwie do filozofów, którzy
spekulowali na temat rzeczywistości, posługując się dedukcją, Arystoteles był empirykiem –
uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia zmysłowego. Po drugie, przyjmował
konsekwentnie racjonalne stanowisko filozoficzne – przeciwstawiał się mistycznym,
religijnym wpływom, jakim w jego czasach ulegała myśl niektórych filozofów. Ta racjonalna
i empiryczna postawa filozofa‐naukowca we wszelkich prowadzonych przez niego
badaniach odróżniała Arystotelesa od innych, działających w jego czasach myślicieli.
Zarazem jednak była ona swoistym połączeniem różnorodnych idei, które pojawiły się
w filozofii w tamtym okresie. Co zatem łączy Arystotelesa z innymi myślicielami swojej
epoki, a co go od nich dzieli?

Wiedza pochodzi z doświadczenia

Przypomnij sobie dowolne, poznane do tej pory twierdzenie filozoficzne. Może to być na
przykład twierdzenie Platona, że skoro byty materialne składają się z części i są czym innym
niż byty idealne, to byty idealne muszą być niezłożone. Filozofowie nie tylko formułują takie
twierdzenia, ale zastanawiają się również, w jaki sposób upewnić się, czy są one prawdziwe.
Uzasadnieniem twierdzenia filozoficznego może być właściwa metoda poznania – jeżeli
znajdziemy metodę, która pozwoli na zdobycie wiedzy prawdziwej, to opierające się na tym
poznaniu twierdzenia także powinny być prawdziwe.

Arystoteles w sporze o metodę stał na

stanowisku empiryzmu (gr. empeiría –
doświadczenie), czyli uważał, że prawdziwa
wiedza pochodzi z doświadczenia.
Oczywiście nie mówił o doświadczeniu
w takim sensie, jaki nadają mu współcześni
nam naukowcy, którzy pracują
w laboratoriach. Doświadczenie to czynność
uzyskiwania informacji o interesującym nas
przedmiocie, polegająca na jego naocznym
ujęciu. Chodzi więc o zaangażowanie
w proces poznawczy zmysłów. Naoczne
ujęcie przedmiotu, jakim jest człowiek,
polega na tym, że go zobaczę. Równie istotne
będzie świadectwo innych zmysłów – usłyszę
dźwięki, jakie z siebie wydaje, albo zbadam
jego skórę za pomocą dotyku. Z tych
najbardziej podstawowych obserwacji uda mi
Naoczne ujęcie polega na bezpośrednim
się stopniowo zbudować wiedzę o tym, kim
spostrzeżeniu przedmiotu poznania.
jest człowiek albo inny przedmiot poznania. Źródło: Englishsquare Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Arystoteles nie był bynajmniej pierwszym

empirystą – wcześniej na tym stanowisku stał m.in. Demokryt. To, co wyróżnia stanowisko
Arystotelesa na tle innych filozofów – którzy zwykle przyznawali zdolność poznawczą bądź
to zmysłom (np. Demokryt), bądź rozumowi (Parmenides, Platon) – to fakt, że pokazał on
współzależność obu sposobów poznania. Rozum potrzebuje zmysłów, by wiedzieć
cokolwiek o świecie, natomiast bez rozumu zmysły nie dostarczają wiedzy, a jedynie
jednostkowych postrzeżeń. Proces poznawczy według Arystotelesa polega więc na
połączeniu funkcji zmysłów (zbieranie postrzeżeń) i rozumu (tworzenie ogólnych pojęć na
podstawie danych zmysłowych).

Przeciwstawne stanowisko w sporze o metodę reprezentował inny filozof działający w IV w.

p.n.e. – Platon. Uważał on, że ogólna, pojęciowa wiedza o przedmiocie poznania jest
wcześniejsza niż poznanie zmysłowe. Zatem żebym mógł zobaczyć człowieka, muszę już
wcześniej posiadać ogólne pojęcie człowieka – w przeciwnym razie postrzegałbym „coś”,
lecz nie wiedziałbym, że postrzegam właśnie człowieka. Platon twierdził więc, że
uzasadnieniem wiedzy nie jest doświadczenie, lecz rozum. Takie stanowisko w sporze
o metodę poznania nazywa się racjonalizmem metodologicznym. Żeby pokazać, jak to
możliwe, że ludzie posiadają wiedzę o rzeczywistości, zanim zaczną ją postrzegać, Platon
zbudował koncepcję nieśmiertelnej, niezależnej od ciała duszy, która wcielając się w ludzką
postać, dysponuje już pojęciami, czyli ogólną wiedzą o świecie. To jednak inna kwestia –
w tej chwili interesuje nas to, że w przeciwieństwie do empirysty Arystotelesa, Platon
uważał, iż prawdziwa wiedza jest niezależna od doświadczenia i pochodzi z rozumu.
W związku z tym ci dwaj filozofowie mieli całkowicie odmienne poglądy na to, jak przebiega
proces poznania. Według Arystotelesa rozpoczyna się on od postrzeżeń zmysłowych. Umysł
analizuje treść tych postrzeżeń, dzięki czemu odnajduje w nich to, co ogólne, by w końcu
dojść do pojęć. Ten proces rozumowania od szczegółu do ogółu nazywa się indukcją. Gdy
zobaczę jednego człowieka, jeszcze nic o nim nie wiem. Ale jeśli zobaczyłem już stu ludzi,
a każdy z nich miał dwie nogi, mogę dojść do wniosku, że człowiek jest istotą dwunożną.

Co zastępowało doświadczenie i indukcję

w platońskiej metodzie poznania? To, co
szczególne, wynikało w niej z ogólnych pojęć
– wiedza pojęciowa, jak pewnie pamiętasz,
wyprzedzała według Platona poznanie
zmysłowe. Takie rozumowanie od ogółu do
szczegółu to dedukcja. Czym jest obiekt,
który właśnie widzę? Nie jest rośliną, lecz
zwierzęciem; posiada dwie, a nie trzy lub
cztery nogi. Mówi do mnie, a zatem posługuje
się rozumem. Jest to więc człowiek – posiada
cechy, które należą do pojęcia człowieka –
zwierzęcość, dwunożność i rozumność.
Niezależna od doświadczenia, prawdziwa
wiedza była według Platona czysto rozumowa
Żeby posiadać pojęcia centaura nie potrzebuję
i pojęciowa. Powstawało jednak pytanie,
doświadczenia zmysłowego – wystarczy, że zbuduję
w jaki sposób dojść do takiej wiedzy, skoro nie
je w odniesieniu do pojęcia człowieka oraz konia.
posługujemy się w tym celu doświadczeniem, Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
które dostarczyłoby danych. Platońskie
poznanie naukowe posługiwało się metodą dialektyczną, czyli polegało na badaniu
logicznych zależności między pojęciami.

Filozofia jest racjonalna

Naukowość filozofii Arystotelesa wyraża się również w jej racjonalizmie. Tak, Arystoteles
również był racjonalistą, chociaż wcześniej nazywaliśmy tak Platona. To nie błąd – musisz
przyzwyczaić się po prostu do wieloznaczności terminów filozoficznych. Racjonalizm
metodologiczny, który przypisaliśmy Platonowi, to stanowisko w sporze o metodę poznania
i jest ono przeciwstawne empiryzmowi – to stanowisko Arystotelesa.

Teraz zajmujemy się jednak problemem oceny posiadanej przez człowieka wiedzy. Może
ona pochodzić z różnych źródeł. Nauka stworzyła konkretne procedury, których muszą
przestrzegać naukowcy, żeby poprawnie przeprowadzić eksperyment. Ale są przecież
ludzie, którzy nie czerpią wiedzy z doświadczeń naukowych, a np. z przeczuć.
Wyobraź sobie, że zgubiłeś się na pustyni, a nie masz przy sobie ani nawigacji satelitarnej, ani nawet mapy.
Musisz wybrać kierunek marszu, żeby znaleźć jakąś ludzką osadę, ale nie masz pewnej wiedzy, na której
mógłbyś się oprzeć. Być może masz jednak pewne przeczucia – wydaje ci się, że trzeba raczej iść w tę, niż
w tamtą stronę. Kierujesz się intuicją. Dostarcza nam wiedzy, ale nie jest to wiedza naukowa.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Racjonalizm – w sensie, którym się teraz zajmujemy – to pogląd mówiący, że filozofia

powinna ograniczyć się tylko do wiedzy, którą zdobywamy w sposób naukowy. Odrzuca
więc intuicję, przeczucia czy objawienie jako źródło wiedzy, a z filozofii chciałby wykluczyć
wszelkie wpływy mistycyzmu, irracjonalizmu czy myślenia religijnego. Pogląd ten
ukształtował się w XVIII w., ale za racjonalistę w takim sensie możemy z pewnością uznać
Arystotelesa – a głoszony przez niego empiryzm doskonale łączy się z tak rozumianym
racjonalizmem.

Przejawiał się on w pierwszej kolejności w zainteresowaniach Arystotelesa. Żył on

w czasach, kiedy centralnym problemem filozofii był człowiek. Wychowany w rodzinie
lekarzy, Arystoteles uważał, że nie da się zrozumieć istoty człowieka bez znajomości
cielesnego aspektu jego istnienia. Stąd właśnie wzięły się studia anatomiczne i zoologiczne
Arystotelesa – podczas gdy Platon, czołowy myśliciel IV w. p.n.e. ignorował znaczenie
materialnych, cielesnych aspektów życia, Arystoteles zdecydował, że należy od nich
rozpocząć i na pewnej wiedzy o tym, co zmysłowe, oprzeć wiedzę o tym, co ogólne
i abstrakcyjne.
Arystoteles nie ograniczał się w swoich badaniach przyrodniczych do zagadnień bezpośrednio związanych
z człowiekiem. Ilustracja przedstawia geocentryczne wyobrażenie Układu Słonecznego Ptolemeusza, oparte na
kosmologii Arystotelesa.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Badania naukowe były więc dla Arystotelesa częścią jego filozofii. Obserwacje człowieka,
zwierząt i roślin zostały uogólnione w dziele Fizyka, poświęconym zasadom przyrody, te
natomiast znalazły jeszcze bardziej abstrakcyjną postać – dotyczącą nie przyrody, ale „bytu
samego” – w Metafizyce. Ale postawa filozofa‐naukowca nie była zarezerwowana tylko do
badania przyrody. Niezależnie od tego, czym zajmował się Arystoteles – a oprócz przyrody
zajmował się m. in. teologią, kosmologią, psychologią, etyką, sztuką, retoryką, itd. –
postępował w ten sam sposób.

Badając ustroje polityczne, Arystoteles nie tworzył – jak Platon – ustroju idealnego, ale
rozpoczynał od opisu faktycznie istniejących ustrojów politycznych, porównywał je ze sobą,
a następnie definiował używane przez siebie pojęcia, wskazując cechy, które należały do
istoty zajmujących go rzeczy. Dopiero na tej podstawie wyciągał ogólne wnioski
i zastanawiał się, który z badanych ustrojów można uznać za najlepszy. Podobnie etyka
Arystotelesa nie tworzy katalogu abstrakcyjnych norm, ale zaczyna się od opisu
rzeczywistego postępowania ludzi, a następnie dokonuje jego oceny. A zatem naukowość
filozofii Arystotelesa nie polega na tym, że prowadził on badania naukowe, ale że zastosował
konsekwentny sposób definiowania pojęć oraz indukcyjny model wnioskowania w całej
swojej filozofii.

Ten sposób uprawiania filozofii zdecydowanie różni się od tego, który rozwinął Platon.
Wobec braku danych zmysłowych, którym Platon odmawiał znaczenia poznawczego,
filozofowanie przyjmuje postać spekulacji metafizycznych, czyli wyprowadzania twierdzeń
na temat bytu z pewnych ogólnych, przyjmowanych na wstępie założeń. Nie mają one
charakteru naukowego – Platon zapożyczył je z wierzeń orfickich oraz pitagorejskich.
Chodzi przede wszystkim o idee nieśmiertelnej duszy oraz metempsychozy, które
stanowiły podstawę platońskiej nauki o duszy i uzasadniały rozwiniętą przez Platona
koncepcję poznania – anamnezę. Elementy mistyczne, zaczerpnięte z wierzeń orfickich
oraz pitagorejskich, stanowiły ważną podbudowę filozofii Platona. Podsumowując,
Arystotelesowi bliska była empiryczna tradycja filozofii greckiej – obecna np. u Demokryta,
dystansował się natomiast od tradycji mistycznej, do której zaliczyć można pitagorejczyków
czy Platona.

Filozof swoich czasów

Racjonalizm i empiryzm to dwa najważniejsze elementy filozofii Arystotelesa, które
wyznaczają jego miejsce na mapie filozofii greckiej. Nie są to bynajmniej jedyne związki,
które łączyły go z innymi filozofami. Arystoteles żył w okresie, w którym głównym problem
zainteresowania nie tylko filozofii, ale również sztuki i innych obszarów kultury, stał się
człowiek. Przejście od zagadnień przyrodniczych do antropologicznych (gr. anthropos –
człowiek) dokonało się w V. w. p. n. e. przede wszystkim za sprawą Sokratesa. Na czym
polegało? Jak napisał słynny komentator filozofii greckiej, Diogenes Laertios:

“
Diogenes Laer os

Żywoty i poglądy słynnych filozofów

Doszedłszy do przekonania, że badanie przyrody nie ma żadnego
praktycznego znaczenia dla nas, ludzi, Sokrates zajął się
roztrząsaniem zagadnień etycznych, filozofując w warsztatach i na
rynku.
Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. Irena Krońska, Warszawa 1984, s. 88.

Skoncentrowanie uwagi na sprawach

praktycznych, łączyło Sokratesa
z działającymi w tym samym czasie sofistami
(choć całkowicie różne były ich poglądy
etyczne) oraz zdominowało zagadnienia
późniejszych szkół filozoficznych cyników
oraz cyrenaików – w których szukano
odpowiedzi jak prowadzić właściwe życie.
Arystoteles również zajmował się
poszukiwaniem formuły dobrego życia
w swojej filozofii praktycznej. W etyce nie
podążał jednak ani tropem moralizmu
 cyników, ani hedonizmu cyrenaików.
Najbliższy był mu Sokrates, a konkretnie jego
przekonanie, że życiem duchowym
człowieka kieruje rozum. Na tej podstawie
Arystoteles rozwinął koncepcję eudajmonii,
czyli stanu, w którym człowiek osiąga stan
doskonałości moralnej odpowiadający jego
naturze. W ramach filozofii praktycznej
zajmował się również polityką –
zainteresowanie sprawami publicznymi
czerpał z kolei od sofistów, którzy
wprowadzili je do filozofii oraz od Platona,
który przedstawił koncepcję idealnego
państwa. Wcześniej problematyka polityczna
nie była podejmowana przez filozofów.
Jens Adolf Jerichau, Sokrates, 1912.
Choć działający w tym samym czasie w Atenach Oprócz problemów antropologicznych
Sokrates i sofiści podejmowali problemy praktyczne,
Arystoteles zajmował się również filozofią
zajmowali przeciwstawne stanowiska – dla
przyrody, czyli najstarszą tradycją
Sokratesa cnoty były powszechne, czyli takie same
dla wszystkich ludzi, natomiast sofiści głosili filozoficzną w Grecji, i podjął jej główny
relatywizm – wartości miały według nich charakter problem, czyli wyjaśnienie zmienności świata.
względny i zmieniały się w zależności od sytuacji. Zerwał z rozpowszechnionym poglądem, że
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. zmiana jest co do zasady ilościowa. Takiego
zdania byli Pitagorejczycy, a za nimi Platon –
twierdzili, że prawdziwa rzeczywistość jest liczbą, natomiast świat, który obserwujemy, jest
tylko materialnym przejawem czystych, ilościowych stosunków. W podobnym duchu
wypowiadał się materialista Demokryt – był zdania, że wszelką zmianę w przyrodzie można
wyjaśnić jako proces łączenia się atomów lub ich rozpadu.

Arystoteles uważał natomiast, że zmiany w przyrodzie są zasadniczo jakościowe – nie

interesowało go, z ilu części składa się drzewo, ale jak powstało – wzrastając od nasiona do
dojrzałej postaci. W odróżnieniu od matematycznie nastawionych filozofów, jak Pitagoras
czy Platon, Arystoteles był przede wszystkim biologiem – zoologiem i botanikiem.
Z Platonem łączyło go natomiast przekonanie o celowości przyrody – czyli o tym, że
działające w przyrodzie siły dążą do pewnego, z góry określonego celu. Przejął i rozwinął
teorię materii zapoczątkowaną przez Empedoklesa i Anaksagorasa, zgodnie z którą materia
uważana jest za nieruchomą i bezpostaciową, a określoną postać nadaje jej działająca
z zewnątrz siła. Było to zdecydowane zerwanie z najstarszą tradycją w greckiej filozofii
przyrody – hylozoizmem. Wkładem Arystotelesa w filozofię przyrody był przede wszystkim
hylemorfizm – pogląd mówiący, że materia jest nieodłączna od formy. To właśnie forma –
zawierająca w sobie istotę każdego bytu – była według Arystotelesa siłą działającą na
materię, która wprawia ją w ruch i w ten sposób nadaje jej określoną postać. Jak widzisz,
Arystoteles najpierw zebrał i uporządkował różne wątki greckiej filozofii przyrody,
a następnie dodał do nich własne rozwiązania.

Podsumowanie
Arystoteles miał niezwykle szerokie zainteresowania: badał przyrodę, człowieka –
rozumianego jako organizm i jako jednostka społeczna – oraz problemy życia
społecznego.
Zajmował się zarówno abstrakcyjnymi kwestiami, jak i analizą szczególnych
przypadków.
Niezależnie od przedmiotu badań stosował jedną, opartą na indukcji, metodę ich
prowadzenia.
Łączył różne wpływy filozoficzne, a na ich podstawie zbudował jedną, najogólniejszą
naukę o wszystkim, co istnieje – metafizykę.

Słownik
anamneza

(gr. anamnesis – przypomnienie) pojęcie z platońskiej teorii poznania wyjaśniające, w jaki

sposób człowiek zdobywa wiedzę, która nie pochodzi z poznania zmysłowego; anamneza
to przypominanie sobie przez człowieka wiedzy o ideach, które jego dusza oglądała
przed połączeniem się z ciałem

cynicy

(gr. kynizo – zachowuję się jak cynik) szkoła filozoficzna z V/IV w. p. n. e. założona przez
Antystenesa, która akcentowała problematykę etyczną. Według cyników jedynym
dobrem dającym szczęście jest cnota, rozumiana jako pełne panowanie nad sobą
(autarkia)

cyreanicy

(gr. kyrenaikos – cyrenejski, od nazwy miasta) szkoła filozoficzna z IV‐III w. p. n. e.

założona przez Arystypa z Cyreny, skupiona na problematyce etycznej. Cyrenaicy głosili
hedonizm, który w skrajnej postaci uznaje przyjemność za jedyne dobre, a przykrość za
jedyne zło

dedukcja

(łac. deductio – wyprowadzenie) rozumowanie, które polega na wyprowadzaniu

wniosków z przesłanek, które zostały uznane za prawdziwe; w takiej sytuacji również
wnioski muszą być prawdziwe
dialektyka

(gr. dialectos – rozmowa, sposób mówienia) pojęcie niejednoznaczne, w filozofii

starożytnej używane w znaczeniu sztuki dyskutowania. Platon rozumiał dialektykę jako
metodę dochodzenia do prawdy o rzeczywistości poprzez wznoszenie się od pojęć
szczegółowych do bardziej ogólnych. Arystoteles odrzucał poznawczą funkcję dialektyki,
rozumiejąc ją jako sztukę argumentacji

doświadczenie

w teorii poznania jest to proces postrzegania rzeczywistości, a konkretnie – świadoma,

intencjonalna czynność zdobycia informacji o przedmiocie poznania przez jego naoczne
ujęcie

empiryzm

(gr. empeiria – doświadczenie) stanowisko teoriopoznawcze głoszące, że wiedza, jaką

posiada człowieka pochodzi z doświadczenia zmysłowego

eudajmonia

(gr. eudaimonia – szczęście) u Arystotelesa: stan doskonałości etycznej, szczęścia,

w którym człowiek za pomocą rozumnego kierowania wolą osiągną stan, który jest
zgodny z jego naturą

hylozoizm

(gr. hýlē – materia; zōḗ – życie) pogląd, według którego życie, ciągły ruch i właściwości
duchowe są cechami całej materii; koncepcja sformułowana przez Talesa, później podjęta
przez stoików i epikurejczyków

indukcja

(łac. inductio – wprowadzam) rozumowanie polegające na wyprowadzaniu ogólnych

wniosków ze szczegółowych przesłanek

racjonalizm

(łac. ratio – rozum) stanowisko w teorii poznania występujące przeciwko

irracjonalizmowi, które uznaje naukę za jedyny prawdziwy sposób poznania; postuluje
krytycyzm, antydogmatyzm i obiektywność, a odrzuca wszelkie źródła wiedzy, które nie
poddają się sprawdzeniu – intuicja, objawienie, itd.

racjonalizm metodologiczny

stanowisko w teorii poznania, które za jedyne kryterium prawdy uznaje rozum; według
racjonalizmu metodologicznego wiedza powstaje niezależnie od doświadczenia
Ilustracja interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z grafiką interaktywną i na jej podstawie wykonaj mapę myśli, aby uporządkować
nowe informacje.

7 8

3 2

6
4 5

Rafael San , Szkoła ateńska, 1509–1511

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Polecenie 2

Sporządź mapę myśli wpisując w odpowiednie miejsca następujące hasła:

materializm

liczba

dialektyka

empiryzm

dedukcja

racjonalizm

arche

intelektualizm etyczny

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 3

Odwołaj się do swojej wiedzy o poglądach filozofów i zastanów się nad znaczeniem gestów,
które na obrazie wykonują Platon i Arystoteles. Swoje spostrzeżenia zapisz w postaci krótkiej
notatki.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłową odpowiedź. Arystoteles odrzucał w swojej filozofii...

 duchowość.

 racjonalizm.

 mistycyzm.

 doświadczenie.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz prawidłową odpowiedź. Arystoteles nie był...

 empirystą.

 filozofem przyrody.

 racjonalistą metodologicznym.

 racjonalistą.
Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz filozofów, którzy zajmowali się etyką.

 Sokrates

 Platon

 Arystoteles

 Parmenides

Ćwiczenie 4 輸

Zdecyduj, czy wymienione w tabeli stanowiska i pojęcia należą do filozofii Arystotelesa.

tak nie
empiryzm  
racjonalizm  
racjonalizm metodologiczny  
dedukcja  
anamneza  
indukcja  
eudajmonia  
rozum  
Ćwiczenie 5 醙

Uzupełnij definicje wpisując brakujące słowa.

Empiryzm:
stanowisko teoriopoznawcze głoszące, że wiedza, jaką posiada człowieka pochodzi z
zmysłowego.

Indukcja:
rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ze
przesłanek.

Racjonalizm metodologiczny:
stanowisko w teorii poznania, które za jedyne kryterium prawdy uznaje ;
według racjonalizmu metodologicznego wiedza powstaje niezależnie od .

Racjonalizm:
stanowisko w teorii poznania występujące przeciwko , które uznaje
za jedyny prawdziwy sposób poznania; postuluje ,
antydogmatyzm i , a odrzuca wszelkie źródła wiedzy, które nie poddają się
sprawdzeniu – intuicja, objawienie, itd.

Ćwiczenie 6 醙

Ćwiczenie 7 難

Wyjaśnij, co to znaczy, że Arystoteles był filozofem-naukowcem.

Ćwiczenie 8 難

Na fresku Rafaela Szkoła ateńska Arystoteles i Platon znajdują się obok siebie. Arystoteles
wskazuje ręką na otaczający go świat, podczas gdy Platon wskazuje w górę. Wyjaśnij, dlaczego
artysta zdecydował się właśnie w ten sposób przedstawić postaci tych filozofów.

Źródło: domena publiczna.

Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Maćkowska

Przedmiot: Filozofia

Temat: Arystoteles: filozof–naukowiec na tle innych filozofów

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

i rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
VIII. Filozofia Arystotelesa jako próba pogodzenia dotychczasowych opozycji filozoficznych.
Uczeń:
3) próbuje odpowiedzieć na pytanie „kim jest człowiek?” oraz w jego kontekście wyjaśnia
koncepcję człowieka jako jedności ciała i duszy;
5) omawia jedno z innych ponadczasowych osiągnięć filozofii Arystotelesa (do wyboru: klasyczna
koncepcja prawdy, koncepcja eudaimonii jako celu ludzkiego życia, koncepcja przyjaźni, typologia
i ocena ustrojów politycznych).
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Elementy historii filozofii.
1. Filozofia starożytna. Uczeń opanowuje następujące treści nauczania zawarte w podstawie
programowej do filozofii zakresu podstawowego:
4) filozofia Arystotelesa jako próba pogodzenia dotychczasowych opozycji filozoficznych (punkt
VIII);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele lekcji ( językiem ucznia):

Znajdziesz cechy wspólne elementów teorii poznania Arystotelesa z racjonalizmem

metodologicznym Platona.
 Zestawisz główne założenia etyki Arystotelesa z poglądami Sokratesa, cyników
i cyrenaików.
Na gruncie ontologii dokonasz porównania między poglądami Arystotelesa
a wcześniejszymi nurtami w filozofii przyrody.
Ocenisz, w jakiej mierze filozofia Arystotelesa wpisywała się w ogólne tendencje
filozoficzne swoich czasów, a w jakiej przetwarzała i rozwijała kierunki filozofii greckiej.

Cele operacyjne. Uczeń:

rozpoznaje wpływ starożytnej filozofii greckiej na europejską kulturę późniejszych

epok, a zwłaszcza na literaturę piękną, naukę i religię;
zna i charakteryzuje główne dyscypliny filozoficzne, opisuje ich problematykę
i posługuje się odpowiednią terminologią;
dostrzega w poglądach filozofów paradygmaty myślowe, które są obecne w kulturze na
przestrzeni wieków;
rozwija krytyczne myślenie i sprawności logiczne poprzez analizę wybranych pytań
i argumentów filozoficznych;
omawia poglądy filozofów reprezentatywnych dla poszczególnych epok kultury
europejskiej.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:
 1. Nauczyciel prosi uczniów, żeby w dostępnych źródłach poszukali informacji o tym,
jakimi dziedzinami nauki zajmował się Arystoteles. Uczniowie powinni przygotować
opis dorobku filozofa wraz z uzasadnieniem, czy można go nazwać naukowcem. Efekty
swojej pracy przed lekcją mogą przedstawić w formie plakatu lub prezentacji
multimedialnej.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel, po zalogowaniu się na platformie, wyświetla na tablicy interaktywnej lub za

pomocą rzutnika temat lekcji oraz jej cele. Określa wiążące dla uczniów kryteria
sukcesu.
2. Nauczyciel pyta uczniów, czy Arystotelesa można nazwać naukowcem i jakie kryteria
o tym decydują. Krótka dyskusja wprowadzająca, podczas której uczestnicy zajęc
prezentują materiały i argumenty przygotowane przed lekcją.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z tekstem e‐materiału

w sekcji „Przeczytaj”. Każdy z uczniów po lekturze przygotowuje dwa pytania do
przeczytanego tekstu, które mogłyby posłużyć do sprawdzenia, czy koledzy i koleżanki
zrozumieli jego treść. Na znak nauczyciela uczestnicy zajęć zadają swoje pytania na
forum klasy, kierując je do wybranych przez siebie uczniów. Prowadzący zajęcia udziela
uczniom informacji zwrotnej.
2. Uczniowie dobierają się w pary i zapisują na kartkach pięć dowolnych twierdzeń
wybranych filozofów starożytnych, którzy żyli przed Arystotelesem. Ich zadaniem jest
dokonanie oceny, czy zapisane twierdzenia są sprawdzalne empirycznie, czy też ich
autorzy posłużyli się tylko i wyłącznie dedukcją. Po wyznaczonym czasie każda para
wybiera dwa twierdzenia, jedno sprawdzalne, drugie niesprawdzalne doświadczalnie,
i odczytuje je na forum klasy. Krótka dyskusja na temat roli empiryzmu i racjonalizmu
w filozofii. Nauczyciel podsumowuje tę część zajęć, wskazując na narzędzia i metody
filozofii współczesnej.
3. Praca z multimedium. Uczniowie zapoznają się z multimedium w sekcji „Grafika
interaktywna”. Następnie wspólnie na forum klasy przygotowują mapę myśli
porządkującą nabytą wiedzę. Wybrany uczeń podsumowuje dotychczasową pracę
kolegów i koleżanek. W kolejnym kroku uczniowie interpretują gesty wykonywane
przez – sportretowanych przez Rafaela – Platona i Arystotelesa, odwołując się przy tym
do swojej wcześniejszej wiedzy.
Aby podsumować tę część lekcji, nauczyciel zadaje uczniom pytania:
– Jakie są cechy wspólne elementów teorii poznania Arystotelesa i racjonalizmu
metodologicznego Platona?
– W czym różnią się główne założenia etyki Arystotelesa i poglądy Sokratesa, cyników
i cyrenaików?
– W czym różnią się główne założenia ontologiczne Arystotelesa i założenia
 wcześniejszych nurtów w filozofii przyrody?
Uczniowie opracowują odpowiedzi w parach lub w grupach, następnie odczytują je na
forum klasy. Nauczyciel komentuje i uzupełnia propozycje odpowiedzi.
4. Ćwiczenia przedmiotowe. Uczniowie rozwiązują indywidualnie ćwiczenia 1‐4,
a następnie odczytują rozwiązania na głos. Następne ćwiczenia, nr 5 i 6, uczniowie
rozwiązują w parach, przygotowując propozycje odpowiedzi. Ponieważ ćwiczenia
wymagają precyzji, uczniowie powinni otrzymać na udzielenie odpowiedzi ok. pięciu
minut. Po wyznaczonym czasie pary czytają propozycje swoich odpowedzi i porównują
je z innymi. Nauczyciel udziela im informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Zalogowany na platformie nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte

w sekcji „Wprowadzenie”. Wybrany uczeń odczytuje cele lekcji, a następnie wszyscy
wspólnie omawiają: co udało się osiągnąć, do czego warto wrócić, czego nie udało się
zrealizować i dlaczego.
2. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie podsumowujące: w jakiej mierze filozofia
Arystotelesa wpisywała się w ogólne tendencje filozoficzne swoich czasów, a w jakiej
przetwarzała i rozwijała kierunki filozofii greckiej? Wolna dyskusja.

Praca domowa:

1. Uczniowie przygotowują odpowiedzi do ćwiczeń 7 i 8.

Materiały pomocnicze:

Wilejczyk Magdalena, Filozofia przyrody Arystotelesa: wokół koncepcji czterech

elementów, Wrocław 2008.
Wróblewski Witold, Filozofia praktyczna Arystotelesa i jej antropologiczne aspekty,
Toruń 1991.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą wykorzystać medium w sekcji „Ilustracja interaktywna” do

przygotowania się do lekcji powtórkowej.