Arystoteles: podział nauk, metafizyka

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Prezentacja TED
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Arystoteles, Metafizyka, t. VII, tłum. K. Leśniak.

Źródło: Arystoteles, Fizyka, t. II, tłum. K. Leśniak.
 Arystoteles: podział nauk, metafizyka

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Czy wiesz, skąd wzięła się nazwa Liceum? Liceum było założoną przez Arystotelesa w IV
wieku p.n.e. szkołą filozoficzną, która przyćmiła słynną Akademię. Choć powstałe w niej
pojęcia wydają się nam dzisiaj oczywiste, niegdyś stanowiły prawdziwe odkrycie antycznej
filozofii. Arystoteles, uczeń Platona i jeden z najwybitniejszych myślicieli, odróżnił
substancję bytu od przypadłości, czyli właściwości rzeczy. Uznał, że każda rzecz jest
połączeniem materii i formy. Zmiana – na przykład powstawanie rzeczy ma swoją
przyczynę sprawczą i cel, którym jest osiągnięcie doskonałości. Także człowiek jest
połączeniem materii, czyli ciała i formy, którą kształtuje jego dusza. Twierdzeniem tym,
Arystoteles zaprzeczył zarówno poglądom materialistów, jak i platoników. Jego dziełem jest
także podział nauk, ciekawszy i bardziej skomplikowany, niż współczesny spór „humaniści
kontra ścisłowcy”.

Twoje cele

Poznasz myśl Arystotelesa i zrozumiesz, dlaczego jest uznawany za jednego

z najwybitniejszych filozofów.
Zastanowisz się nad znaczeniem dokonanego przez Arystotelesa podziału nauk
i dowiesz się dlaczego za najważniejszą z nauk uznał metafizykę.
Przeanalizujesz arystotelesowskie rozumienie przyczyny i rodzajów przyczyn.
Przeczytaj

Dla zainteresowanych

Aby dowiedzieć się więcej na temat Arystotelesa, zapoznaj się z poniższymi materiałami:

Nieruchomy Poruszyciel i model świata u Arystotelesa

Teoria poznania i logika według Arystotelesa
Arystoteles: filozof–naukowiec na tle innych filozofów

Realizm Arystotelesa
Arystoteles (384/383–322 p.n.e.) urodził się
w Stagirze (mieście na Półwyspie Chalcydyckim
w pobliżu Macedonii), stąd wziął się jego
przydomek – Stagiryta.

Przez 20 lat był uczniem Platona. Po śmierci

Portret Arystotelesa.
Muzeum Boijmans Van Beuningen w Ro erdamie. arystotelików nazywano też perypatetykami
Źródło: Michele Ahin, licencja: CC BY-SA 2.0.
mistrza opuścił Akademię i zaczął rozwijać
własną teorię. Przez pewien czas przebywał na
dworze Filipa Macedońskiego jako nauczyciel
i wychowawca jego syna Aleksandra –
przyszłego władcy i wielkiego wodza. Po
powrocie do Aten założył szkołę, która mieściła
się w pobliżu świątyni poświęconej Apollinowi
Lykejosowi, zwaną stąd Lykejonem (Liceum).
Ponieważ nauczał, spacerując wraz z uczniami
po ogrodach przylegających do siedziby szkoły,
(od gr. perípatos – przechadzka).

Po śmierci Aleksandra Wielkiego, wśród narastającej fali nastrojów antymacedońskich,

życie filozofa znalazło się w niebezpieczeństwie: formalnie oskarżono go, podobnie jak
Sokratesa, o bezbożność. Arystoteles musiał opuścić Ateny, by – jak powiadał – po raz wtóry
nie dać Ateńczykom okazji do popełnienia zbrodni na filozofii. Wkrótce potem zmarł.
Fragment fresku Gustava Adolpha Spangenberga Szkoła Arystotelesa.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., domena publiczna.

Arystoteles, najwszechstronniejszy myśliciel i badacz starożytny, zostawił po sobie ogromną

spuściznę – wynosiła ona około tysiąca pism, z czego ledwie szósta część ocalała. Prawie
w całości zaginęły dzieła skierowane do szerokiego kręgu odbiorców (głównie dialogi).
Ocalały zaś tzw. pisma szkolne, czyli wykłady przeznaczone dla uczniów Likejonu.
Najważniejsze z zachowanych prac Stagiryty to: Metafizyka, Fizyka, Etyka nikomachejska,
O duszy, Poetyka, Polityka, Organon.

Podział nauk
Filozof dokonał ważnego usystematyzowania nauk, dzieląc je na:

Liceum Arystotelesa — Lykeion w Atenach.

Źródło: Carole Raddato, licencja: CC BY-SA 2.0.

Polecenie 1

Odpowiedz na pytania. Jaki był Arystotelesowski podział wiedzy? Czym różni się od
stosowanych dzisiaj?
Metafizyka
Definicja: Metafizyka

Termin „metafizyka” pochodzi od

Andronikosa z Rodos (I w. p.n.e.),
dziesiątego z kolei następcy Arystotelesa,
kierującego Likejonem. Uczony,
sporządzając wydanie pism Stagiryty,
umieścił teksty z dziedziny filozofii
pierwszej po księgach Fizyki i zatytułował je
Metafizyką (gr. tá metá tá physiká – to, co po
fizyce,). Słowem „metafizyka” przyjęło się
określać nie tylko „filozofię pierwszą”
Arystotelesa, lecz także naukę wszystkich
innych myślicieli kontynuujących
rozważania Stagiryty na temat bytu,
substancji, pierwszych przyczyn
rzeczywistości, a także Boga i tego, co
boskie. Metafizyka więc – pozostawiając Początek Metafizyki w inkunabulum ozdobionym
wszelkie szczegółowe zagadnienia innym ręcznie malowanymi miniaturami.
naukom – oznacza najogólniejszą teorię Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

bytu, której celem jest racjonalne

wyjaśnienie całej rzeczywistości. Badając Boga i rzeczywistość ponadzmysłową, wiąże
się z tym, co wykracza poza świat poznawany w codziennym doświadczeniu, tzn. z tym,
co jest względem niego transcendentne (od łac. transcendens – przekraczający).

Arystoteles definiuje metafizykę jako naukę, która zajmuje się bytem i określa ją mianem
„filozofii pierwszej” lub „teologii”. Sam termin „metafizyka” pochodzi z późniejszych czasów
i u Stagiryty nie występuje. W ramach filozofii pierwszej Arystoteles zajmował się ogólnymi
cechami bytu, a wyniki tych rozważań wpływały na charakter innych, bardziej
szczegółowych działów wiedzy, jak nauka o duszy czy kosmosie. Metafizykę Arystoteles
uznał za najważniejszą z nauk. Jej wielkość widział w tym, że jest wolną i bezinteresowną
kontemplacją prawdy: zrodzona z podziwu i zdumienia, których człowiek doznaje wobec
świata, stanowi wyraz czystego umiłowania i pragnienia wiedzy, nie służy celom
praktycznym, lecz odkrywaniu prawdy o rzeczach najważniejszych.

Substancja

Arystoteles uznał, że istnieje wiele bytów. Odróżnił byt istniejący samodzielnie, tzw.
substancję (od łac. substantia – podstawa, istota), od bytu, który istnieje w związku
z rzeczami i jest od nich zależny, tzw. przypadłości. Podczas gdy substancjami mogą być
tylko konkretne rzeczy, przypadłości są właściwościami rzeczy (oznaczają m.in. jakość,
ilość, czyli np. kolor, grubość) oraz różnego rodzaju relacjami (np. bycie zdrowszym,
wyższym). Oprócz substancji zmysłowych, takich jak: przedmioty martwe, rośliny,
zwierzęta czy ludzie, istnieją substancje boskie – m.in. arystotelesowski Bóg. Substancja
decyduje o tożsamości danego bytu: jest niezmienna i stanowi trwałe podłoże zmiennych
zjawisk, to dzięki niej dana rzecz jest tym, czym jest. Arystoteles, przyznając niezmienność
substancjom, a zmienność przypadłościom, godził stanowisko Parmenidesa i Heraklita.
Z kolei poprzez uznanie, że byt istniejący samodzielnie (substancja) nie może istnieć poza
realnymi rzeczami, odrzucił teorię idei Platona.

Pierwsze przyczyny rzeczywistości

Piotr Twardowski, Rzeźba w Gaju, 2018.
Oprócz substancji jednym z podstawowych
zagadnień Arystotelesowskiej metafizyki było pytanie
o pierwsze przyczyny rzeczywistości. Chcąc poznać
jakąś rzecz, na ogół pytamy o jej właściwości: jaki
ma wygląd, kolor, zapach itp. Rzadziej stawiamy
pytanie fundamentalne: dlaczego dana rzecz w ogóle
jest. Arystoteles uważał, że aby poznać szczegółowe
cechy bytów, najpierw trzeba sobie odpowiedzieć na
to pozornie nieużyteczne pytanie, prowadzi ono
bowiem do poznania przyczyn istnienia
i powstawania rzeczy. Stagiryta wyróżnił cztery takie
przyczyny: formalną, materialną, sprawczą i celową.
Źródło: Jacek Halicki, h p://commons.wikimedia.org, licencja:
CC BY 3.0.
Przyjrzyjmy się najpierw przyczynie
materialnej i formalnej. Arystoteles nie
uznawał teorii Platona, według której
przyczyną świata zmysłowego jest świat idei.
Uważał, że idee nie istnieją i, że przyczyn
rzeczy zmysłowych trzeba szukać w samych
rzeczach, a nie poza nimi. Wprowadził więc
pojęcie przyczyny formalnej, czyli formy.
W przeciwieństwie do idei istniejących
w oderwaniu od rzeczy forma pozostaje
z rzeczą ściśle związana. Pod pewnym
względem jednak idee przypomina: podobnie
jak one, decyduje o istocie rzeczy: dzięki
formie dana rzecz jest tym, czym jest (np.
trójkąt jest trójkątem przez to, że stanowi
wielokąt o trzech bokach). Jednak forma to za
mało, aby wyjaśnić byty zbudowane z materii.
Stąd Arystoteles wprowadził pojęcie
przyczyny materialnej, oznaczającej
tworzywo, z którego dana rzecz została
zrobiona. Materia i forma są ze sobą ściśle
związane: forma to czynnik aktywny, który
nadaje materii konkretną postać, materia zaś
jest biernym tworzywem, stanowiącym
podłoże bytowania i stawania się rzeczy.
Materia bez formy byłaby nieokreślona i nie
wystarczyłaby do utworzenia rzeczy. Każda
konkretna rzecz stanowi więc połączenie
dwóch czynników: materii i formy. Teoria ta
została nazwana hylemorfizmem (od gr. hýle – materia i morphé – forma). Ideę
hylemorfizmu Arystoteles wyjaśnia na prostym przykładzie:

“
Arystoteles

Metafizyka
Materią w moim rozumieniu będzie na przykład spiż, formą będzie
zarys kształtu, połączeniem obydwu [tj. materii i formy – E.L.] będzie
posąg jako całość.
Źródło: Arystoteles, Metafizyka, t. VII, tłum. K. Leśniak.

Materia i forma nie wystarczają jednak do wytłumaczenia powstawania, rozwoju i ginięcia

rzeczy. To, od czego pochodzi zmiana w rzeczach, jest przyczyną sprawczą. W wypadku
posągu przyczyną sprawczą będzie więc rzeźbiarz, w wypadku człowieka – rodzice.
Natomiast cel, do którego dążą rzeczy lub działania, to przyczyna celowa. Arystoteles
twierdził, że ogólnie pojętym przeznaczeniem każdej rzeczy jest jej dobro, czyli właściwy
jej stan doskonałości. I tak przyczyną celową pracy rzeźbiarza są jak najlepsze posągi, zaś
przyczyną celową człowieka – czyli przeznaczeniem, ku któremu zmierza jego rozwój –
będzie maksymalna realizacja jego rozumnej istoty.

Według Arystotelesa, człowiek, podobnie jak wszystkie inne rzeczy, jest złożeniem formy
i materii: dusza jest formą, która kształtuje ciało i udziela mu życia, ciało zaś – materią.
Arystotelesowska definicja człowieka jako istoty złożonej stanowi przezwyciężenie
jednostronnego stanowiska platoników (człowiek to duch) i materialistów (człowiek to
jedynie złożone z atomów ciało): nie samo ciało i nie sama dusza, ale dopiero połączenie
tych dwóch czynników stanowi istotę człowieka.

Teoria aktu i możności

Według Arystotelesa, wszystkie byty zmysłowe są mieszaniną aktu (od łac. actus – pęd,
ruch, działanie) i możności (łac. potentia – zdolność, moc). Pojęcia aktu i możności można
zilustrować w prosty sposób na przykładzie drewna i rzeźby: drewno, które może przybrać
kształt rzeźby, jest bytem w możności, zaś rzeźba wykonana z tego drewna jest bytem
w akcie. Teoria aktu i możności wiąże się z zagadnieniem formy i materii, jako że forma,
która realizuje możność materii, jest aktem, a materia, posiadając zdolność do przyjęcia
formy – możnością. Arystoteles uczy też, że z jednego tworzywa mogą powstawać różne
przedmioty, np. z drewna może powstać zarówno rzeźba, skrzynia, jak i łóżko. Każdy byt
zmysłowy posiada więc szereg rzeczy w możności, które mogą przejść w stan aktu i zostać
urzeczywistnione jako różne byty. Jednak nie wszystkie możności danego bytu zostają
zrealizowane, np. z drewna, z którego mogły powstać różne przedmioty, zrobiono tylko
łóżko.
Teoria aktu i możności posłużyła Arystotelesowi do wytłumaczenia zjawiska ruchu jako
procesu stawania się i zmiany: według Stagiryty, ruch polega na przejściu od bytu
w możności do bytu w akcie. Ruchem w tym znaczeniu będzie np. dojrzewanie rośliny,
które nie jest niczym innym, jak urzeczywistnianiem jej możności – gdy roślina wyda owoc,
możność przejdzie w akt i dokona się ruch. Jak widać Arystotelesowskie pojęcie ruchu
różni się od tego, które znamy z fizyki, gdzie ruch definiuje się jako zmianę położenia
jednego ciała względem drugiego.

Słownik
anamneza

(gr. anamnesis – przypomnienie) pojęcie z platońskiej teorii poznania wyjaśniające, w jaki

sposób człowiek zdobywa wiedzę, która nie pochodzi z poznania zmysłowego; anamneza
to przypominanie sobie przez człowieka wiedzy o ideach, które jego dusza oglądała
przed połączeniem się z ciałem

dedukcja

(łac. deductio – wyprowadzenie) rozumowanie, które polega na wyprowadzaniu

wniosków z przesłanek, które zostały uznane za prawdziwe; w takiej sytuacji również
wnioski muszą być prawdziwe

dialektyka

(gr. dialectos – rozmowa, sposób mówienia) pojęcie niejednoznaczne, w filozofii

starożytne używane w znaczeniu sztuki dyskutowania. Platon rozumiał dialektykę jako
metodę dochodzenia do prawdy o rzeczywistości poprzez wnoszenie się od pojęć
szczegółowych do bardziej ogólnych. Arystoteles odrzucał poznawczą funkcję dialektyki,
rozumiejąc ją jako sztukę argumentacji

substancja

(łac. substantia – istota rzeczy, majątek) termin rozumiany różnorodnie, u Arystotelesa:

byt jednostkowy i samoistny w odróżnieniu od cech, relacji; to, czemu przysługują pewne
cechy, ale co nie jest cechą
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją mul medialną i odpowiedz na zawarte w niej pytania.

Twoje odpowiedzi
Prezentacja TED

Polecenie 1

Zapoznaj się z wykładem dr. Tomasza Mazura. Jakie zasługi Arystotelesa są wciąż aktualne dla
nas, współczesnych? W jakim sensie współcześnie „odchodzimy od Arystotelesa”, a w jakim do
niego „wracamy”?

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D13eHOVeT

Film edukacyjny. Podział nauk Arystotelesa: metafizyka.
Wykłada dr Tomasz Mazur.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Podział nauk Arystotelesa: metafizyka.

Polecenie 2

Przedstaw Arystotelesowski podział wiedzy. Zaproponuj własny podział istniejących dziś nauk.
Dokonaj podziału według wybranego przez siebie kryterium.
Ćwiczenie 1

Czym jest w filozofii Arystotelesa pojetyka? Zaznacz poprawną odpowiedź.

Pojetyka to prawdziwa wiedza, która dotyczy tylko tego, co ogólne, i wyraża się

w pojęciach ogólnych.

 Pojetyka to umiejętność sprawcza, zdolność tworzenia i podstawa działania.

Pojetyka to umiejętność uprawiania filozofii jako nauki uniwersalnej, która obejmuje


w jednym systemie całość dorobku poznawczego.

Ćwiczenie 2

Praca domowa

Odpowiedz na pytania. Czy zgadzasz się z teorią Arystotelesa dotyczącą możności i aktu

– mianowicie, że trzeba rozróżniać cztery rodzaje zasad, czyli przyczyn bytu? Czy jego
uzasadnienia wciąż zachowują aktualność?
Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Maćkowska

Przedmiot: Filozofia

Temat: Arystoteles: podział nauk, metafizyka

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Pojęcie filozofii. Uczeń:
3) objaśnia arystotelesowski podział filozofii na filozofię teoretyczną, praktyczną i pojetyczną;
4) określa rolę logiki jako narzędzia nauki i filozofii;
VIII. Filozofia Arystotelesa jako próba pogodzenia dotychczasowych opozycji filozoficznych.
Uczeń:
2) przedstawia teorię materii i formy jako próbę pogodzenia materializmu (naturalizmu)
i platonizmu (antynaturalizmu);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń

wyjaśnia, dlaczego Arystoteles jest uznawany za jednego z najwybitniejszych filozofów;

analizuje znaczeniem dokonanego przez Arystotelesa podziału nauk i poznaje
najważniejszą z nauk: metafizykę;
rozważa arystotelesowskie rozumienie przyczyny i rodzaje przyczyn.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm;
nauczanie wyprzedzające.

Metody i techniki nauczania:

 ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
prezentacja multimedialna;
praca z multimedium;
metoda akwarium;
quiz.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Przed lekcją nauczyciel udostępnia uczniom na platformie

materiał „Arystoteles: podział nauk, metafizyka”. Uczniowie mają za zadanie
przygotować odpowiedzi na pytanie zawarte w sekcji „Przeczytaj”.
2. Uczniowie zapoznają się z treściami w sekcji „Przeczytaj”.
3. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z medium w sekcji „Film edukacyjny”.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel, po zalogowaniu się na platformie, wyświetla na tablicy interaktywnej lub za

pomocą rzutnika temat lekcji oraz jej cele. Określa wiążące dla uczniów kryteria
sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Zalogowany na platformie nauczyciel sprawdza, którzy
uczniowie zapoznali się z udostępnionym przed lekcją e‐materiałem. Wybrani
uczniowie prezentują efekty pracy w domu. Pozostali uczniowie zadają pytania
prezentującym oraz uzupełniają informacje o swoje przykłady. Tę część lekcji kończy
krótka dyskusja wokół poruszonej tematyki. Po zakończeniu dyskusji chętna lub
wybrana osoba przedstawia wnioski.
3. Krótka rozmowa wprowadzająca w temat lekcji: Filozofia Arystotelesa.
Faza realizacyjna:

1. Metoda akwarium. Uczniowie dzielą się na dwie grupy. Nauczyciel informuje, że będą
oni dyskutować, wykorzystując do tego metodę akwarium. Następnie wyjaśnia zasady
dyskusji oraz określa jej czas. Pierwsza grupa uczniów siada w kręgu i prowadzi
rozmowę na temat: Jakie ma znaczenie dokonany przez Arystotelesa podziału nauk?
Dlaczego za najważniejszą z nauk uznał metafizykę? Druga grupa obserwuje i zapisuje
swoje spostrzeżenia dotyczące doboru i skuteczności argumentów, przestrzegania
zasad dyskusji i jej ogólnego przebiegu.
Po upływie wyznaczonego czasu następuje zamiana ról między grupami. Na
zakończenie wybrane lub chętne osoby przedstawiają na forum klasy swoje
spostrzeżenia i wnioski.
2. Praca z multimedium. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej materiał z sekcji
„Prezentacja multimedialna”, a następnie prosi uczniów o zapoznanie się z treścią
multimedium i odpowiedź na zawarte w nim pytania. Uczniowie pracują w parach,
analizując treść zadania, dyskutując i zapisując wnioski. Wybrane grupy omawiają swoje
rozwiązanie i spostrzeżenia na forum klasy.
3. Praca z drugim multimedium. Uczniowie zapoznają się z materiałem w sekcji
„Prezentacja TED”. Klasa dzieli się na grupy. Każdy zespół opracowuje odpowiedzi do
poleceń i ćwiczeń. Po wyznaczonym przez nauczyciela czasie liderzy grup odczytują
propozycje. Nauczyciel komentuje rozwiązania uczniów.
4. Uczniowie w parach opracowują quiz sprawdzający wiedzę z całej lekcji. Po
określonym czasie wymieniają się przygotowanymi pytaniami z inną parą uczniów.
Następnie wspólnie komentują swoje odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel przypomina uczniom cale lekcji i zaprasza ich do opisania stopnia ich
osiągnięcia. Uczniowie określają, jak zmieniła się ich wiedza w stosunku do wiedzy
wyjściowej.
2. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Napisz pracę argumentacyjną na temat: Czy zgadzasz się z teorią Arystotelesa

dotyczącą możności i aktu mianowicie, że trzeba rozróżniać 4 rodzaje zasad, czyli
przyczyn bytu? Czy jego uzasadnienia wciąż zachowują aktualność? . Swoją wypowiedź
poprzyj odpowiednimi argumentami.

Materiały pomocnicze:

Arystoteles, Polityka; Ekonomika; Retoryka; Retoryka dla Aleksandra; Poetyka; Zachęta

do filozofii; Ustrój polityczny Aten; List do Aleksandra Wielkiego; Testament, tłum. M.
Chigerowa, Warszawa 2001.
 Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, Lublin 1999.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Prezentacja multimedialna” do pracy

przed lekcją. Uczniowie zapoznają się z jego treścią i przygotowują do pracy na
zajęciach w ten sposób, żeby móc samodzielnie rozwiązać zadania.