Professional Documents
Culture Documents
Dpip
Dpip
SKRYPT STAROSTY
DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Motto: „Liberałowie lubią dzielić władzę, a jeszcze bardziej od dzielenia władzy lubią dzielić wolność.”
Copyleft
by
Piotr Sobczak, Starosta
Źródła
Licencja użytkownika
§1. Niniejszy materiał ma charakter jedynie pomocy naukowej. Stanowi on interpretację tekstów i wykładów autorów podanych na
wstępie, więc nie ponoszą oni odpowiedzialności za żadną z informacji zawartych w skrypcie.
§2. Niniejszy materiał jest niekomercyjny. Dozwolone jest jego użytkowanie, rozpowszechnianie i edytowanie pod warunkiem
uszanowania prawa autorskiego.
§3. Autor nie ponosi odpowiedzialności za używanie, rozpowszechnianie, powoływanie się, niezdanie egzaminu, doświadczenie
traumy życiowej, doznanie trwałego uszczerbku na zdrowiu lub kalectwa, śmierć lub wpadnięcie w depresję przez użytkownika
niniejszego materiału.
§4. Co złego, to nie Starosta.
§5. Szczegółowe przepisy dotyczące odpowiedzialności Starosty za cokolwiek znajdują się w §3. i §4.
§6. Ucz się ucz, bo nie zdasz.
§7. I tak nie zdasz.
§8. Trzeba było się nie zapisywać na ostatni termin.
Od Starosty
Celem tego skryptu było przede wszystkim stworzenie jednego, jednolitego materiału do nauki przed egzaminem z DPiP. Dzieło jest
to bez wątpienia monumentalne, choć ilość stron nie powinna być tutaj ostatecznym kryterium – nie wszystkie strony są zapełnione
w całości z racji rozpoczynania każdego podrozdziału od nowej strony (bo ładniej i wygodniej). Skrypt z pewnością nie jest idealny i
nieomylny, mogą się w nim znajdować fragmenty informacji nie mające sensu, balansujące na krawędzi bełkotu bądź sprzeczne ze
sobą. Niepodobnym jest oczywiście nauczenie się tego wszystkiego na pamięć (przynajmniej na tym roku i z tego przedmiotu).
Lektura tego Skryptu powinna przede wszystkim dać Czytelnikowi ogólny ogląd na każdą z doktryn, co z kolei zapewni mu
przynajmniej podstawowe ich zrozumienie. Dzięki temu będzie on w stanie wyprowadzić z posiadanej wiedzy każde zagadnienie,
które będzie od niego wymagane, nawet jeśli nie znalazło się ono w Skrypcie bądź zajmowało tam minimalną ilość miejsca. Dlatego
też niektóre informacje mogą się powtarzać – pomijając już oczywiste trudności z syntezą tak wielu źródeł, wyszedłem z założenia,
że każdy będzie mógł w ten sposób zakreślić i przyswoić sobie takie określenie, które będzie dla niego najbardziej zrozumiałe i
najłatwiejsze do zapamiętania. Oczywiście, zawsze istnieje ryzyko, że jakaś informacja została w Skrypcie pominięta – ale jest to
ryzyko, z którym każdy sięgający po jakiekolwiek opracowanie musi się pogodzić.
Pozdrawiam i powodzenia,
Piotr Sobczak, Starosta
SKRYPT STAROSTY 3 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
CZĘŚĆ I - STAROŻYTNOŚĆ
§1. MYŚL POLITYCZNA I PRAWNA STAROŻYTNEJ GRECJI
Unikalny dar konstruowania teoretycznej refleksji w oparciu o doświadczenia zgromadzone o inne współczesne ludy. Inspirację w
refleksji politycznej stanowiło własne greckie doświadczenie (wiedza empiryczna).
Brak jednolitego państwa, obszar wspólnej cywilizacji. Punktem odniesienia musi być instytucja państwa. Doświadczenie polityczne
miała za punkty odniesienia inny twór, skoro nie było państwa - ok. V. w. p.n.e. pojawiło się polis - punkt odniesienia dla greckiej
myśli politycznej.
Polis
- aglomeracja miejska z przyległymi obszarami rolniczymi, powstaje między IX-VII w. p.n.e.
- wspólnota polityczno-religijna
ustrój monarchiczny
- najstarszy obraz greckiego społeczeństwa pochodzi od Homera (Iliada, Odyseja)
- monarchia na szczycie której stał otoczony aureolą boskości król (naczelny wódz)
- struktura rodowa, władza dziedziczna za potwierdzeniem zasadności władzy – cechami charakteru
- charakter państwa arystokratyczny - w wyniku bogacenia się następował transfer władzy od monarchy do arystokracji
ustrój arystokratyczny
- kolonizacja poprzez niziny społeczne, kupiectwo próbuje podważyć monopol arystokratów
- bogaci kupcy, żeglarze - nie mają dostępu do władzy, stopniowo gromadzą majątek
- emigrują, aby zarabiać pieniądze, przywożą także nowe idee
- nie mogą ani pogodzić się ze strukturą władzy, dochodzi do buntu - kolejny transfer władzy
- nowy układ polityczny cechuje brak stabilności - pojawia się tyran
tyrania
- jednostka pochodzenia arystokratycznego, która składa ofertę: "Przekażcie mi władzę, a zrealizuję wasze interesy"
- sprawuje władzę w imieniu ludu
- nie mógł liczyć na długie poparcie, musiał rządzić przemocą
arystokratyczny (Sparta)
-po upadku władzy królewskiej umocniły się rządy arystokracji, na szczycie drabiny społecznej usadowili się nieliczni
obywatele, wyposażeni w pełnię praw obywatelskich
demokratyczny (Ateny)
- od VI w. ewolucja polityczna zmierza ku demokracji
- u podstaw demokratyzacji tkwiły mocno tendencje w gospodarce (kolonizacja, handel, obrót towarowo-pieniężny)
- nawrót ku demokracji i równouprawnienie polityczne urzeczywistniały się różnymi drogami (np. przez oligarchię, czasami
przez nawrót do tyranii), jednakże najistotniejszymi działaniami w tym kierunku okazały się reformy Solona (VI w. p.n.e.)
- V w. p.n.e. – złoty wiek ateńskiej demokracji – brak dzieła wykładającego zasady tego ustroju w sposób afirmujący
- źródła przypadkowe, np. mowa pogrzebowa Peryklesa (pochowek żołnierzy z wojny peloponeskiej)
1. Wolność
- obywatelstwo - bez niewolników, cudzoziemców, kobiet, dzieci
- tylko mężczyźni urodzeni w Atenach
- isegoria – wolność słowa
- wolność słowa gwarancją zgody – obywatele znają nawzajem swoje poglądy
2. Równość
- izonomia – równość wobec prawa
- z mocy prawa głos każdego obywatela jest tak samo ważny
- jednakowe traktowanie przez władze
- równy dostęp obywateli do urzędów (kontrola urzędników)
- postulat równości w wychowywaniu młodzieży (mniejszość)
- postulat równości majątkowa (mniejszość)
- sprzeczność: równość traktowania przy braku równości wychowania i majątku
- istota ustroju opiera się na w/w różnicach – równość wobec prawa i równość w dostępie do sprawowania władzy
- obsadzanie urzędów w wyniku losowania
- diety za sprawowanie urzędu
3. Rządy prawa
- obywatele w życiu publicznym nie podlegają władzy i wpływowi nikogo - rodzin, sąsiadów
- obywatele w życiu publicznym podlegli jedynie bezosobowemu autorytetowi prawa
- obywatele podlegają prawu które sami stanowią
- obywatele podlegają tylko swojej woli – więc są ludźmi wolnymi
Ustrój ten nie doczekał się filozoficznej obrony- natomiast przeciwko niemu występowali wszyscy - zwolennicy demokracji uprawiali
politykę, a przeciwnicy chwytali za pióro.
2. państwo stanowi instytucjonalizację dobra publicznego – powierzane w sposób przypadkowy statystycznie do tego
nieprzygotowanym
- dobro wyższego rzędu nie będzie systemowo zabezpieczone w sposób taki na jaki daną społeczność stać
- programowe odrzucenie przez demokratów służby dobru wspólnemu - najlepszej na jakie stać państwo
- rządzy ludzi przypadkowych – bez przygotowania moralnego i intelektualnego
3. podległość prawu stanowionemu w demokracji sprowadza się do instytucjonalizacji interesów niezamożnej większości
- przy pomocy prawa próbuje osiągnąć to czego inaczej nie może – biedota pragnie się wzbogacić
- transfer bogactwa – podatki progresywne, konfiskaty etc.
krytyka sofistów
1. uczyli do przekonywania skutecznego, a nie wskazywali czy to jest dobre, czy złe
2. brali pieniądze za nauczanie swych uczniów
- ludzka wiedza nie powinna być wartością prywatną
- moralny obowiązek przekazywania wiedzy młodszemu pokoleniu – by służyli dobru publicznemu
Protagoras
Gorgiasz
Antyfon i Hippiasz
Przyjmuje się sofistów jako protoplastów współczesnych liberałów – wyprowadzają wszystkie zasady życia ludzkiego z woli
człowieka.
Platon i Arystoteles – protoplaści współczesnych konserwatystów.
SKRYPT STAROSTY 7 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
§2. PLATON
Sokrates
Rządy filozofów
Ewolucja poleis zmierza ku złemu, degenerują się dopóki rządów nie obejmą filozofowie. Tylko mędrzec może dostrzec idee,
zrealizować je w państwie; „państwo tworzy wzajemna nasza potrzeba”.
Demokracja to ustrój najbardziej chwiejny, choć przysłonięty szczelnym parawanem, cechuje go: brak dyscypliny społecznej,
respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu.
Filozofowie jako najdoskonalsi winni sprawować władzę nad tymi stojącymi niżej intelektualnie i moralnie
- ponieważ nauczali tak jak Sokrates – rozumu i cnoty
- rządy roznamiętnionych ignorantów prowadzi do anarchizacji życia publicznego (tacy zabili Sokratesa)
- tylko filozof może przenikać tajemnice świata idei i zbliżyć państwo do idealnego wzorca, tworząc organizację doskonałą,
odpowiadającą Cnotom
- rządy „stróżów doskonałych”
Pesymizm antropologiczny – krytyczne spojrzenie na współczesne ustroje, tendencje do dezorganizacji życia człowieka, ułomność
natury ludzkiej
Dialogi Platona
- „Państwo”
- „Prawo”
Metafora Jaskini Platońskiej – świat idealny która odbija się w realnym (odbicia rzeczy idealnych, cienie, nie mamy dostępu do
świata idealnego, celem człowieka jest dążenie do świata idealnego)
- idealizm obiektywny
- żyjemy w świecie pozorów, refleksów świata idei
- rzeczywiste przedmioty będące odpowiednikiem rzeczy – doskonałe, wieczne, niezmienne, hierarchiczne
- idea jest wzorcem – przedmioty rzeczywiste mają tylko niektóre jej cechy
- wieczne idee
- Dobro, Piękno, Prawda, Sprawiedliwość
- one istnieją naprawdę, ludzie mają niedoskonałe wyobrażenie o nich
- wielcy twórcy zbliżają się do idei Piękna, ale nie poznają jej w całości
- ludzie różnią się – wybitne jednostki to filozofowie, państwo rządzone przez nich będzie tak idealne jak jest
możliwe, ludzie żyją najlepiej jak potrafią
- świat ludzki dostępny zmysłowo, odbicie Świata Idei, mogą one być poznane jedynie intelektualnie
- niedoskonała natura ludzka sprawia, że nie możemy się wyrwać ze świata pozorów
SKRYPT STAROSTY 8 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Koncepcja duszy – dusza ludzka przed narodzeniem bytuje w Świecie Idei – tylko wówczas wszystkie idee są poznawalne (w pełni),
po narodzinach dusza zapomina
- anamneza – refleksja filozoficzna (prawdziwe poznanie) – dusza przypomina sobie część wiedzy sprzed narodzin
- człowiek nigdy nie może przypomnieć sobie całej idei
Systematyzacja greckiego doświadczenia politycznego. Filozofia dziejów, przemiany wynikają z celu historii. proces degeneracji
ustroju - Każdy następny ustrój jest gorszy od poprzedniego. Nie ma alternatywy dla rządów filozofów –nikt nie próbuje zatrzymać
postępującej anarchizacji.
1. Timokracja
- rządy ludzi odważnych,
- wykazali się odwagą na polu bitwy, cieszą się szacunkiem obywateli
- najłatwiej godność zdobyć w walce – hierarchia wojskowa, surowość i proste życie
- stary, ale dobry ustrój
- ustrój wzorcowy Greków
- ustrój krótki – odważni nagradzani największą ilością łupów wojennych
- odważni stają się chciwymi -> degeneracja do Oligarchii
2. Oligarchia
- rządy ludzi bogatych - chciwość
- ustrój zły
- koncentracja na interesach oligarchów - pauperyzacja
- bogaci bogacą się kosztem współobywateli -> dalsza degeneracja do Demokracji (biedota obala)
3. Demokracja
- rządy ludzi biednych – tyrania większości
- brak kompetencji rządzących, nie wyróżniają się intelektem ani majątkiem
- jeśli władza nie będzie rządzić, to nie będzie szanowana przez obywateli – niski posłuch
- brak obywatelskiej dyscypliny, posłuszeństwa władzy
- bogaci oligarchowie spiskują by władzę odzyskać
- nikt nikomu nie ufa, jak to w demokracji
- dalsza degeneracja =>
4. Tyrania
- rządy jednego człowieka
- przy pomocy siły i strachu
Filozofowie
- selekcja młodych ludzi w całym państwie: najzdolniejsi uczeni - najpierw sprawności fizycznej (3 lata, 17-20), potem studia ogólne (10
lat), potem 5 lat filozofii, potem 15 lat sprawowania urzędów publicznych, dopiero wtedy będą filozofami
- najbardziej rozbudowana dusza rozumowa - najbliżsi Światu Idei
- każdy człowiek posiada pierwotny potencjał zostania filozofem
- nie liczy się urodzenie
- nie ma znaczenia płeć
- filozofowie kierują się zasadami rozumu, nie są skrępowani prawem; prawo jest zbyt sztywne wobec różnorodnej i zmieniającej się
rzeczywistości
Strażnicy i wojownicy
– ich zadaniem jest obrona państwa – wszystkich obywateli
- odpowiednie przygotowanie – cnoty: męstwo i honor
- poświęcanie zdrowia i życia dobru wyższego rzędu
- nauka sprawności fizycznej, wyższa wiedza ogólna
- wyższa kultura wzajemnych relacji – muzyka (muzyka to kultura ogólna)
- realizują prawo – bezpieczeństwo bezpieczne i zewnętrzne
- od 20 roku życia najsilniejsi na wojowników (po wychowaniu fizycznym)
Filozofom i strażnikom nie wolno nikomu nic posiadać na własność – jeśli ktoś sprawuje władzę, to łatwiej mu się wzbogacić.
- mają służyć państwu (dobru publicznemu) – nie może być konfliktu pomiędzy interesem prywatnym a publicznym
- dostarczanie przez wytwórców
Filozofom i strażnikom nie wolno zakładać rodzin – aby nie doprowadzić do uszczerbku dobra publicznego
- wyjściem jest kojarzenie par w drodze losowania – kojarzenie na czas krótki (dobre geny)
- dzieci wychowywane przez państwo, wychowywane anonimowo, potem selekcja
„Prawa”
Harmonia – jednostka to element harmonii określona przez pełnioną funkcję społeczną. Społeczeństwo to zaprojektowana harmonia posiadająca
określone funkcję. Władza to kompetencja wynikająca z doskonalenia się. Państwo jest tożsame ze społeczeństwem. Prawo to instrument realizacji
projektu. Własność to kategoria dyskwalifikująca w życiu publicznym
SKRYPT STAROSTY 10 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
§3. ARYSTOTELES
Empiryzm
- nowa metoda badawcza, w głębi swej duszy był on lekarzem, a nie filozofem
- odrzuca system platoński – twórca empiryzmu
- poznanie zmysłowe (doświadczenie -> kontrola rozumu)
- doświadczenie ważniejsze od apriorycznych założeń
- z cech wspólnych należałoby wyprowadzić prawa ogólne
- gromadził fakty o ustrojach greckich i na ich podstawie wyciągnął wnioski
Myślenie wspólnotowe
Człowiek
- człowiek to istota polityczna, społeczna – stworzony do życia w społeczeństwie
- człowiek nie jest samowystarczalny
- poza państwem mogą żyć jedynie istoty nadludzkie (bogowie) i szaleńcy (idiotes)
- istnienie człowieka w państwie jest związane z realizacją społecznej i rozumnej natury, uzyskuje eudajmonia
- człowiek cieszy się dobrym życiem (eudaimonia) jeśli zaspokojone są jego potrzeby:
- związane z bezpieczeństwem,
- związane z pomyślnością materialną (dobrobytem)
- związane z rozwojem duchowym
Wspólnota
- podstawową komórką społeczną jest rodzina
- państwo jako system rodzin
- relacje władzy (charakter naturalny)
- relacje mąż – żona (naturalna władza męża nad żoną)
- relacje ojciec – dzieci (naturalna władza ojca nad dziećmi)
- relacje pan – niewolnik (naturalna władza nad niewolnikiem – rzecz)
- relacje gospodarcze (sposób w jaki funkcjonuje rodzina by móc realizować potrzeby wszystkich jej członków)
- gmina jako zbiór rodzin
- relacje mikro = relacje makro
- rodzina nie jest samowystarczalna – nie zaspokaja potrzeb np. pomyślności ekonomicznej
- wspólnota jest naturalna, ponieważ zaspokaja w naturalny sposób nasze naturalne potrzeby
- żadnej wspólnoty nie wybieramy – rodzimy się w nich, nie wybieramy
Państwo
- podmiot naturalny, doskonałość, tylko i wyłącznie w ramach państwa człowiek może realizować swoje potrzeby.
- synteza mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich, jest jednak od niech doskonalsze, bo jest samowystarczalne
- celem jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka
- organizacja Suwerenna, wszechogarniająca, wyznaczona przez porządek naturalny.
- forma: najlepsza będzie politea, monarchia lub arystokracja.
- państwo jest zjawiskiem naturalnym, nie wybieramy go, spędzamy w nim całe nasze życie.
- tak jak zjawiskiem naturalnym jest wszechświat.
- sofiści myśleli odwrotnie- państwo jest tworem ludzkim (państwo zaspokaja potrzeby skuteczniej, ale nie jest zjawiskiem
naturalnym). Liberał chętnie spojrzy na sofistów- dla niego punktem wyjścia będzie konkretny człowiek.
To kim człowiek jest, wynika z całości charakteru państwa- państwo jest koniecznym punktem wyjścia, a człowiek jest jego częścią.
Jaki jest sens istnienia człowieka bez państwa - żaden.
SKRYPT STAROSTY 11 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Typologia ustrojów
Państwo jest zbiorem jednostek; odwrotnie niż Platon twierdzi że nie ma doskonałego ustroju, ale można mówić o dobrych i złych.
Rząd służy temu, kto rządzi. Kształt ustroju zależy od: siły i efektu walk społecznych, stanu gospodarki, charakteru narodu, położenia
geograficznego, wielkości terytorium, a także od zróżnicowania majątkowego społeczeństwa.
Monarchia
- król rządzi za zgodą poddanych
- nie stoi ponad prawem,
- ma na uwadze dobro ogółu
Arystokracja
- arystokracja ducha, etos cnót obywatelskich
- rządzą ku najlepszemu pożytkowi państwa i obywateli
Demokracja
– nie funkcjonuje bo korupcja, rządy biedoty (Platon – demokracja zabiła Sokratesa)
- rządy biednych, którzy szukają korzyści dal siebie, a nie dla całego społeczeństwa
- z niepohamowanej demokracji rodzi się tyrania
Cnota Umiaru
- najważniejsza z cnót
- dotyczy każdej ludzkiej aktywności
- dotyczy również cnót
Politea
Terapia Arystotelesa - politea, opierająca się na stanie średnim - jest on naturalnie predysponowany aby byli w nim dobrzy
obywatele. Dobro publiczne ma wówczas pierwszeństwo przed dobrem prywatnym.
- rządy wszystkich, ale myślą o dobrze wspólnym
- pryzmat klasowy – krzywa wypadkowa rządów bogatych i biednych
- rządy klasy średniej
- bogaci zdemoralizowani przez własność, biedota dąży do wzbogacenia się
- „Etyka” – cnota Umiaru, polityka „złotego środka”
- mieszanina oligarchii i demokracji, z przewagą drugiej
- harmonijne połączenie wolności i porządku (hierarchii)
- realizacja polityki złotego środka i stabilizacja
- stan średni
- też posiada własność, ale pracują na mniej hańbiących stanowiskach,
- nie są zdemoralizowani bogactwem, ani chciwi czy skłonni do buntu;
- ich cnotami jest umiarkowanie, rozsądek, kroczenie pośrodku drogi, uszanowanie własności
- największym stopniu są w stanie utożsamiać się z dobrem publicznym
- muszą za to państwo przejąć odpowiedzialność.
- jeśli takich ludzi będzie wystarczająco dużo, wtedy możliwe będzie utrzymanie stabilności i hierarchii
Niewolnictwo
Inaczej było w starożytnym Rzymie - można było spotkać niewolnika inteligentnego (nierzadko mądrzejszego od swego pana) - był
on droższy.
Prawo natury
Prawo natury - to powszechne i niezmienne reguły, które rządzą wszechświatem, a więc także i naszym światem i światem życia
społecznego.
- ich treść jest możliwa do poznania, kiedy przyglądamy się temu światu.
- postanowienia prawa natury są obecnie w każdym z nas,
- wszystko, czemu się przyjrzymy wskazuje na ład i harmonię wszechświata.
- niektórzy z nas poznają je w sposób bardziej dokładny niż inni. (nie znaczy to, że mogą nami rządzić tylko filozofowie)
- te postanowienia mają być przestrzegane w prawach stanowionych, jeśli więc prawo natury będzie przestrzegane,
zapanuje w państwie taki sam ład i harmonia jak we wszechświecie - wtedy trzy potrzeby zostaną zaspokojone i będziemy
się cieszyć dobrym życiem.
W odróżnieniu od sofistów widzi prawo natury także w instytucjach stworzonych przez człowieka. Istnieje prawo stanowione i
naturalne niesprzeczne ze sobą, do prawa naturalnego zalicza sprawiedliwość, własność i władzę.
Idea przewodnia to wspólnota. Jednostka to podporządkowana całości istota społeczna. Społeczeństwo to organiczna wspólnota
naturalna. Władza to pochodna natury. Państwo to zjawisko naturalne, tożsame ze społeczeństwem. Własność służy „dobremu
życiu” – życie oparte na cnocie umiaru.
Gloryfikował Arystoteles polis - było ono punktem odniesienia. Wkrótce polis przeszło do historii, a kres jemu położył właśnie
wychowanek Arystotelesa - Aleksander Wielki. Okres klasyczny zakończył się. Fundamentalnym zadaniem filozofii było teraz
sformułowanie odpowiedzi na pytanie jak żyć bez polis?
Polis dawało to odpowiedź na to, jak żyć. Samo istnienie polis wskazywało bowiem, jak człowiek ma się doskonalić.
SKRYPT STAROSTY 13 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Kultura hellenistyczna
- Hellenizm - kultura, która powstała w wyniku podboju przez Aleksandra Macedońskiego Królestwa –Persów
- po śmierci Aleksandra imperium rozpadło się na mniejsze państewka - przemieszanie kultur greckiej z kulturą wschodu.
- proces rozpoczął w sposób celowy już Aleksander Macedoński - celem jest zbliżenie Europy do Azji, pojął za żonę córkę króla
perskiego
- język grecki stał się językiem urzędowym- nie wyrażono w nim jednak wartości wyłącznie greckich, tylko wartości powstające i
syntezy
- podziały na Greków- barbarzyńców należały do przeszłości, np. Stary Testament- napisany w Aleksandrii po grecku
-nie mogło być więc mowy o jakimkolwiek nieposłuszeństwie - zupełne wyłączenie jednostki z życia politycznego
- Grecy z dnia na dzień stracili możliwość oddziaływania na życie publiczne, przestali być obywatelami
- katastrofa cywilizacyjna- osobowość obywatela dotychczas wskazywała polis
- miał on poświęcić swą prywatę dla dobra publicznego, rozwój moralny który powodowałby wzięcie odpowiedzialności
- monarchia hellenistyczna niczego takiego nie wymagała - oczekiwała posłuszeństwa
Polis nie mogło już odpowiedzieć na pytanie jak żyć- każdy musiał zrobić to sam – powstaje filozofia hellenistyczna, o wiele większym
ładunek etycznym niż w poprzednich przypadkach.
Cynizm
- najstarsza szkoła hellenistyczna (IV w. p.n.e.), jej założycielem był Antystenes (uczeń Grogiasza i Sokratesa)
- Krates, Diogenes z Synopy
Epikureizm
- wyprowadzenie reguły życia publicznego - negacja naturalistycznego prymitywizmu - jakiej to rozkoszy mógł zaznać Diogenes
mieszkając w beczce?
- nie można oddalać zdobyczy cywilizacyjnych
- należy korzystać z własności, nie można jednak poświęcić jej wszystkiego
- takie życie nie ma nic wspólnego z rozkoszą
- np. by utrzymać bogactwo, trzeba poświęcić wszystko dla pieniędzy, lepiej delektować się umiarkowanym
majątkiem
- państwo zapewnia ład i porządek - bez niego nie ma rozkoszy
- należy przestrzegać konwencji politycznych i społecznych
- nic wspólnego nie ma z rozkoszą polityka
- Arystoteles: dobre życie to życie w państwie, aktywny udział w życiu publicznym
- Epikur: stosunek do państwa jest taki jak do własności (jest ważne, ale nie należy w całości mu się oddawać)
- wyjątek - gdy państwo jest zagrożone należy mu się poświęcić, walczyć o nie (bez państwa nie ma rozkoszy)
- prawdziwego mędrca nie pociąga również religia
- pochwała egoizmu jednostki i postawy aspołecznej
Stoicyzm
Tylko ludzie i bogowie zajmują ważne, poczesne miejsce - są istotami racjonalnymi, kierują się rozumem.
- każdy może być mędrcem (do mądrości dochodzi się w wyniku żmudnej pracy)
- cnota –wyrafinowane intelektualnie (ludzie z natury są dobrzy, wszelka skłonność do zła jest z zewnątrz)
- cnota to wartość absolutna i niepodzielna, tak mężczyzn, jak i kobiet, wolnych i niewolników
- mądrość jest identyczna z wolnością (człowiek mądry jest wolny)
SKRYPT STAROSTY 15 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Epiktet
- wolność wewnętrzna jest zupełnie niezależna od stosunku zewnętrznego
- do 40 roku życia był niewolnikiem –
- gdy jego pan dowiedział się, iż jego sąsiad został prokonsulem, to mógł niewolnika bić, ale to pan był zniewolony,
a niewolnik zachował wolność wewnętrzną
- wolność i niewola wewnętrzna i zewnętrzna
- wolność wewnętrzna jest wartością absolutnie najwyższą
Sokrates
- niedościgniony wzór stoików - nikomu innemu się to nie udało
- nie pozwolił by emocje związane z jego skazaniem zakłóciły jego wolność
Stoicyzm a polityka
- prawo natury nakazuje nam czynić dobro
- w życiu politycznym można wyrządzić dobro i zło - wszystko zależy od tego czy postępujemy zgodnie z naszymi zasadami
- możemy angażować się w życie polityczne tak długo jak mamy czyste sumienie
- jeśli nie można dojść do porozumienia, to pozostaje samobójstwo
- Seneka, który nie mógł dojść do porozumienia z Neronem
Stoicy z natury nie byli egoistami, byli społecznie zaangażowani. Stoicyzm nie był buntowniczy, najbliżej mu do konserwatyzmu.
SKRYPT STAROSTY 16 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Grecja a Rzym
- cnotą dla starożytnych Greków była wiedza, dążenie poznania prawdy = dzieła filozoficzne
- dla Rzymian cnotą jest męstwo (virtus) = imperium
- niewielka skłonność do rozważań teoretycznych – nastawienie na praktykę która może być wykorzystana do podboju
świata
Państwo
- dobro wspólne obywateli
- wspólnota obywateli (civitas), rzecz wspólna (res publica)
- przekonanie o republikańskości państwa.
- imperium – to pojęcie władzy, nie jest tożsame z pojęciem państwa
- przestrzenny zasięg terytorialny władzy realizowanej przez Rzymian
- granice państwa to granice władzy nad obszarem
- imperator – podmiot wykonujący władzę, wódz
- potem rozszerzono to pojęcie to ten kto stojąc na czele civitas rzymskiego zarządzał prowincjami
Autorytet
- szacunek, cześć, jaką darzy się osobę czy instytucję
- podmiot obdarzony autorytetem nie dysponował władzą- autorytet wynikał z czci, nie władzy
- Rzymian charakteryzował tradycjonalizm - instytucje polityczne zasługiwały na szacunek, bo im dawniejsza instytucja, tym lepsza.
- autorytet Rzymianie wiązali z cnotą - oddanie służbie państwu
- cnotliwy Rzymianin to taki, który służy państwu
- magistratura była z jednej strony zaszczytem, z drugiej obowiązkiem realizowanym bezpłatnie
Katon Starszy
Polibiusz
I/II w. n.e.- urzeczywistnia się wizja Katona, wodzowie walczą o władzę. Pojawił się nurt naprawy rzeczpospolitej - ratujący
republikanizm, przywracający harmonię
Człowiek
- jest wytworem obejmującej go natury, dwoistość człowieka
- człowiek jest wytworem natury, charakteryzuje go ziemskie pochodzenie
- człowiek jest panem natury, dzięki swemu rozumowi panuje w przyrodzie
- władając rozszerza własny byt i wiedzę
- potrzeba życia we wspólnocie, człowiek to zwierzę polityczne (Arystoteles)
Państwo
- arystotelesowskie rozumienie państwa
- nie jest przypadkową gromadą ludzi, jest wspólnotą zorganizowaną
- cechą państwa jest istnienie w nim władzy
- skłonność ludzi do życia we wspólnocie – węzeł państwa i prawa
- arystotelesowskie cele państwa - szczęście obywateli
- czynnikiem tworzącym władzę jest prawo przedmiotowe
- jest ono przesiąknięte sprawiedliwością (wątek platoński, stoicki).
- państwo musi być sprawiedliwe, nie może istnieć bez sprawiedliwości
- sprawiedliwość rozdzielcza – przyznanie każdemu obywatelowi udziału w rządzeniu państwem
- choć Cycero nie był zwolennikiem republiki demokratycznej
- każdy ma prawo do udziału we władzy, ale udział ten zależy od cnoty
- pochodną tej cnoty jest majątek i pozycja społeczna
Wróg pospólstwa- egalitaryzmu gospodarczego. Bał się rewolucji biedoty, był też przeciwnikiem demokracji - rządy motłochu.
Cezaryzm
Etap I – pryncypat
Marek Aureliusz
- władza - służy poddanym, zadaniem władzy jest opieka, władza jest wszechobecna w państwie
- świat - jest ładem, organizmem, wszystko się zmienia, każdy element służy realizacji jego funkcji (istnienie jest celowe)
- człowiek - jest istotą rozumną (tak jak bogowie), jest stworzony do życia w społeczeństwie (idea solidarności)
- państwo - jest uniwersalnym cesarstwem, wspólnotą wszystkich ludzi (a nie obywateli)
Etap II - dominat
Swój sukces w imperium rzymskim chrześcijaństwo zawdzięcza swojemu monoteizmowi - żadna religia politeistyczna nie
legitymizowała władzy w sposób wystarczający.
SKRYPT STAROSTY 19 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Pojawienie się chrześcijaństwa w Palestynie miało miejsce w szczególnym kontekście polityczno-ideowym. Rzymianie w I w. p.n.e.
zajmują Izrael – ideowe wrzenie w środowiskach opiniotwórczych społeczności żydowskiej.
- faryzeusze – religijni i konserwatywni – totalne wycofanie się z życia politycznego, przestrzeganie zasad Pisma i tradycji
żydowskiej i oczekiwania Mesjasza
- saduceusze – część żydowskiej społeczności i tradycji, ale stosunkowo zamożni i otwarci na kulturę hellenistyczną – z
perspektywy filozofii hellenistycznej uważali, że należy otwierać się na formę dialogu i współpracy – wysondowanie szans
porozumienia z Rzymianami
- zeloci – będąc dumni z tego, że są Żydami, kultywują żydowską religię i tradycją, oczekują na nadejście Mesjasza ale także
jako wydarzenia polityczno-religijnego (poprowadzi do zwycięskiej walki z Rzymem o niepodległość Izraela)
- esseńczycy – nie wystarczy być dobrym i religijnym Żydem, ale trzeba odnowienia przymierza narodu wybranego z Bogiem
(aby dowieść prawdziwego bycia Żydem)
- kwestie typowe dla doktryn są w Ewangeliach marginalne – podstawowe przesłanie Ewangelii sprowadza się do moralnej odnowy
ludzkiej kondycji, możliwej dzięki męce, śmierci i zmartwychwstaniu Syna Bożego
- doktryną moralnego przeobrażenia świata – świata upadłego wskutek grzechu pierworodnego
- zasadniczą rzeczą jest więź człowieka z Bogiem
- jeśli fundamentem dla życia są takie relacje (życie wieczne), to na dalszy plan schodzą relacje człowieka z innymi ludźmi
(bliźni jako obraz Boga, ale ludzkie urządzenia świata doczesnego – własność, władza, państwo, prawo)
- z perspektywy chrześcijanina wszystko co spotyka nas w życiu doczesnym jest trzeciorzędnym – spełnienie chrześcijanina
następuje w życiu pozagrobowym
- chrześcijanin na ziemi jest pielgrzymem – życie na ziemi jest ważne (szansa realizacji nauczania Chrystusa – danie
świadectwo przyjęcia nauczania – zasady wiary i moralności chrześcijańskiej), decyduje bowiem czy chrześcijanin zostanie
zbawiony (ważne z perspektywy przyszłości w życiu wiecznym).
- Chrystus powtarza, że nie z tego świata jest jego królestwo – chrześcijanin przygotowuje się do życia w królestwie wiecznym
- indyferentyzm wobec zagadnień doczesnych (królestwa pochodzą od szatana – Ewangelia św. Łukasza, kuszenie Jezusa na
górze Synaj)
- ułożenie relacji z władzą państwową tak, by nie przeszkadzały w realizacji celu fundamentalnego („Bogu co boskie,
cesarzowi co cesarskie”)
- to co chrześcijaninowi może zaoferować władza ziemska nie ma znaczenia (ale nie może przeszkadzać)
- rzymską racją stanu było rządzić bez użycia siły, pozwolić lokalnym społecznością kultywować ich religie i tradycje, jak dalece nie
zagraża to rzymskiej pozycji w prowincji (Cycero)
- miejscowe społeczności mogły się cieszyć własną „tożsamością”, ale byli rządzeni przez postanowienia rzymskiego prawa (ius
gencium – stoicka część logosu)
- Palestyna wymyka się stoickiej racjonalności – kraj o niezwyklej intensywnej religijności, silne powiązanie religii z polityką
- Chrystus nie nawiązuje dialogu z Piłatem – układanie się z nim nie ma sensu, bo nic nie zmieni w życiu wiecznym – ma on
określoną misję do spełnienia na Ziemi
Pierwsi chrześcijanie
Źródła ideowe
- żydowski mesjanizm (stale podsycany wśród narodu wybranego)
- wpływy filozofii hellenistycznych (zwłaszcza stoicyzmu)
- działalność samego Jezusa i Jego uczniów (np. św. Paweł)
Pierwsi chrześcijanie byli skłonni wierzyć, że państwo jest dziełem Szatana
- dopiero w średniowieczu ojcowie Kościoła zreinterpretowali biblijny fragment– szatan kłamał, królestwa z kuszenia nie
były jego
- chrześcijanin powinien zachowywać daleko idący dystans wobec instytucji politycznych władzy jako takiej
- pierwsi chrześcijanie żyją zgodnie z Ewangelią - ewangeliczny dystans od państwa
- członkowie pierwszych gmin chrześcijańskich to ludzie prości i biedni – otwarci na idee antypaństwowe
Przesłanie chrześcijaństwa: niezależnie kim człowiek jest (biedny, bogaty, wolny, niewolny), istnieje wszechpotężna istota która
bezwarunkowo go kocha, która przygotowała dla niego życie wieczne, pełne szczęśliwego spełnienia
- by tego życia zaznać wystarczy przestrzegać zasad wiary i moralności nauczanych przez Chrystusa
- pierwsze w dziejach wskazanie, że w wymiarze moralności wszyscy ludzie są równi jako dzieci Boże
Filozofia stoicka: wyrafinowana i atrakcyjna dla elit, odwołująca się do rozumu człowieka (elitaryzm)
- stoicyzm źle rozpoznał ludzką naturę – apelował tylko do rozumu, a zapomniał o emocjach
- sumienie chrześcijańskie wolnością wewnętrzną stoika
Mity Greków i Rzymian: Bogowie sami z sobą nie mogą dojść do ładu
- ludzie od nich zalezą i są słabi, wystawieni na ich łaskę
- bogowie targani ludzkimi emocjami, różnią się tylko młodością i siłą
Św. Paweł
Władza
- fenomen niezrozumiały dla Rzymu - tworzenie zbiorowej tożsamości w oparciu o jedną religię i kulturę z jednej części imperium na
całym jego obszarze
- wezwanie wiernych do lojalności wobec państwa rzymskiego – potrzeba organizowania gmin
- na drodze ku „wypełnieniu się słów Pana” stoi cesarstwo rzymskie – istnieje tak długo jak życzy sobie Bóg, ergo: jest sługą bożym
- państwo ma do spełnienie boże zadania na ziemi - skoro państwo realizuje cele Boże, to jest sługą bożym
- utożsamianie się św. Pawła ze stoicyzmem – władza państwowa zależy czemu służy i kto ją sprawuje, może być dobra lub zła
- chrystianizm stanął przed problemem boskiego pochodzenia władzy rzymskiej
- „List do Rzymian”: „Nie masz władzy jak od Boga, władza pochodzi od boga”.
- jeśli władza pochodzi od Boga, to trzeba jej słuchać, jest to element naturalny
- wszystko pochodzi od Boga (on stworzył cały świat, w tym ład społeczny) - integralną częścią ładu społecznego jest władza
- niewolnik słucha się pana, poddany słucha się państwa
- przeciwstawianie się władcy zasługuje na potępienie
- człowiek powinien ulegać władzy rzymskiej nie dlatego, że jej się boi, ale dlatego, że postrzega w niej dzieło Boga
- dzieło Boga należy akceptować – bez wątków rewolucyjnych, uległość zamiast nieposłuszeństwa
- chrześcijanin to człowiek spokojny, przyjazny ludziom, w pełni respektujący instytucje polityczne
- respektując to, wierny może odwrócić się od państwa
- atrybuty władzy są kruche i doczesne, a celem wyznawców Chrystusa jest dążenie do wieczności
- pokój rzymski był zgodny z postawą św. Pawła – swobodne głoszenie Ewangelii
SKRYPT STAROSTY 21 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Zbawienie
- chrześcijanin to podmiot obowiązku, a jedynym jego obowiązkiem jest koncentrowanie się na sprawach duchownych
- ma przygotować duszę do zbawienia
- wszyscy wierzący stoją przed obliczem Boga i tylko ta relacja jest stała, w obliczu Boga wszyscy są równi
- wolność ta jest ważniejsza od wolności cielesnej, doczesny stan nie jest ważny
- chrześcijanin jest bożym wyzwoleńcem
Własność
- Chrystus: „prędzej wielbłąd przejdzie przez ucho igielne niż bogacz dostanie się do królestwa niebieskiego”
- bogactwo wyklucza zbawienie
- własność moralnie dyskwalifikuje tak bardzo, że wyklucza zbawienie
- Św. Paweł: nie chodzi o samą własność, tylko to co właściciel z nią czyni
- podobnie jak władza – sama w sobie nie jest zła
- jeśli własność służy wyłącznie właścicielowi a nie bliźnim - można dzięki własności czynić dobro.
- własność to tylko czasowe użytkowanie - właścicielem wszystkiego jest Bóg
- przydziela te przedmioty własności tylko po to, aby użytkownicy obdarowywali nimi biednych
- wspólnota jest ważniejsza od jednostki - bogatsi powinni wspierać uboższych
- bogactwo jest nie celem, a środkiem do celu
- niewolnictwo - każdy musi pozostawać w takim stanie, w jakim przyszło mu żyć
Własność zawsze porządkuje stosunki społeczne, nie ma stosunków społecznych bez własności.
SKRYPT STAROSTY 22 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Apokalipsa nie nastąpiła - państwo rzymskie nie upadło, a Kościół rozrósł się liczebnie. Państwo nie prześladowało co do zasady
chrześcijan – konieczność ewolucji myśli chrześcijańskiej. Chrześcijaństwo przenika także do bogatych grup społecznych – myśl
chrześcijańska nie może dalej pozostawać obojętna na sprawy tego świata.
Chrześcijaństwo a państwo
Koncepcja tradycyjna
- potępienie państwa należy unikać kontaktu z państwem
- ciągłe oczekiwanie na koniec świata, sprawy ziemskie są nieważne,
Koncepcja umiarkowana
- należy aprobować państwo jako instytucję
- państwo to nie tylko karci przestępców, ale także jest narzędziem karcenia fałszywych chrześcijan
- ma ono zapewniać jedność Kościoła
- dwustronne złagodzenie stanowisk - stoickie Cesarstwo, mniej radykalny Kościół
- Ireneusz, II w., biskup Lyonu – państwo jest po to, by powstrzymywać nikczemników
- potrzebne poganom, a nie chrześcijanom
- należy szanować państwo, np. płacić podatki, ale nie brać udziału w polityce - domena pogan
Chrześcijaństwo a prawo
Proces stałego adoptowania się w II w. chrześcijan do realiów państwa rzymskiego (ze świadomością odchodzenia od Ewangelii) –
rozwiązanie w zakonach (z dala od władzy państwowej i własności).
Szkoła aleksandryjska
Tertulian
- II/III w. n.e.
- chrześcijanin musi się państwu podporządkować zawsze, tylko nie wtedy gdy byłoby to niezgodne z jego wiarą
- wtedy trzeba odmówić wykonania rozkazu państwa
np. boski kult cesarza, służba w armii
- konflikt sumienia – nie da się pogodzić
- w dalszym ciągu nadrzędność prawa boskiego nad ludzkim
- prawo ludzkie musi brać pod uwagę prawo boskie
Orygenes
Klemens Aleksandryjski
Konstantyn Wielki w 313r. wydaje edykt mediolański w którym legalizuje chrześcijaństwo – Rzym zyska z kolei administrację
kościelną. Pod koniec IV w. cesarz Teodozjusz Wielki uznał chrześcijaństwo ze jedyną religię.
Kościół staje się częścią struktury władzy Imperium, teraz wszystkich biskupów mianuje cesarz, cesarz dba o kondycję finansową i
korzystny status prawny Kościoła, cesarz mocą władzy cesarskiej rozstrzyga spory teologiczne wewnątrz Kościoła i uczestniczy w
sformułowaniu tekstu wyznania wiary
Euzebiusz z Cezarei
Teoria imperialna
- skoro religia chrześcijańska jest monoteistyczna, to monoteizm jest podstawą patrzenia na wszystko
- w niebie jest jeden Bóg, a na ziemi jeden cesarz
- źródłem władzy jest wola Boża (Dei gratia - z łaski bożej)
- Bóg daje władzę cesarzowi po to, aby zapewnił na całym świecie ład, porządek, poszanowanie zasad religijnych
- wzmacniało to władzę cesarza - Cesarz panuje, bo Bóg tak chciał
- władza cesarza jest odbiciem władzy Boga - ma więc władzę wszechogarniającą, jest Bożym namiestnikiem
- teza o Bożym namiestnictwie niesie następujące konsekwencje
- cesarz nie jest Bogiem (nie może być ubóstwiany), ale jest wywyższony ponad innych
- najwyżej w hierarchii jest Bóg, potem cesarz, a potem poddani
- cesarz jest pośrednikiem pomiędzy poddanymi a Bogiem
- skoro Bóg dając władzę cesarzowi wywyższa go, to cesarz jest równy apostołom
- tylko cesarz jest zwierzchnikiem Kościoła, bo żadne biskup nie jest apostołem
SKRYPT STAROSTY 25 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Cezaropapizm
- Aureliusz Augustyn
- syn urzędnika, żył u schyłku Imperium, biskup Hippony, zmarł podczas oblężenia
- neofita z manicheizmu, w wieku 30 lat nawrócił go św. Ambroży
- do XIV w. oficjalna nauka Kościoła
- jego myśl polityczna ukształtowana była w dużym stopniu przez burzliwe wydarzenia schyłku imperium
- dla chrześcijanin cesarstwo rzymskie było granicą oddzielającą ich świat od końca
- jest filozofem chrześcijaństwa dobrym na trudne czasy
- najważniejsze dzieło Augustyna to traktat "O państwie bożym” (De civitate Dei)
Teocentryzm
- przeciwieństwo antropocentryzmu filozofii starożytnej
- punktem wyjścia każdej relacji jest Bóg, np. Bóg a państwo
- tylko Bóg zna przyszłość.
Wizja człowieka
Pesymizm antropologiczny
- mniejszość spośród nas zasługuje na łaskę bożą (ludzie wolni moralnie praktykujący cnoty)
- człowiek nie może istnieć bez państwa – konieczność silnego władcy
- filozofia katastrofizmu
- większość ludzi jest zła
- w stosunkach międzyludzkich dominuje zło, miłość bliźniego cechuje mniejszość spośród nas
Państwo Szatana
W każdym państwie odnajdziemy elementy zarówno państwo szatana jak i państwa bożego. Odnajdziemy je także w każdej gminie
chrześcijańskiej, a prawdopodobnie i w każdym z nas. W każdym rzeczywistym państwie współżyją ze sobą obywatele Civitas Dei i
Civitas Terrena.
Państwo
Państwo to organizacja ludzi, którzy uznają obowiązywanie wspólnych dla siebie praw i którzy odnoszą korzyść z tego, że żyją razem.
U podstaw każdego państwa muszą znajdować się wspólnie akceptowane zasady sprawiedliwości (zasady moralne). W innym
wypadku państwo jest jedynie bandą zbójców. Przypomina Platona- Cyceron - Św. Augustyn. Państwa ziemskie przemijają, pomimo
tego, że władza pochodzi od Boga.
- cele państwa
- zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa - państwo musi podporządkować swej woli tych, którzy pokój i bezpieczeństwo
próbują pogwałcić (represja wobec przeważającej większości grzesznych)
- państwo sprowadza nikczemników na drogę dobra. Wcześniej podobne poglądy wyrażał Tertulian.
Predestynacja
Władca
- władza pochodzi od Boga (władza apostolska – Bóg samodzielnie wybiera określoną jednostkę do sprawowania władzy)
- nakaz posłuszeństwa władzy poprzez legitymizację
- opieranie się władzy tylko gdy łamie Prawo Boże
- walka z grzesznikami i heretykami – wsparcie Kościoła
- nie wierzę w Boga = nie muszę słuchać króla
- legitymizacja oparta na aspekcie metafizycznym
- heretycy burzycielami ładu społecznego – rozłam państwa
Iluminizm
– prawzory wszystkich rzeczy znajdują się w umyśle Boga, prawdziwe poznanie ma charakter indywidualny
- Bóg oświeca umysł i przekazuje wiedzę – nie można samemu
Sprawiedliwość
- adresatami człowiek i społeczeństwo
- sprawiedliwość kieruje człowieka ku Dobru
- realizuję sprawiedliwość gdy podporządkowuję cielesność rozumowi podległemu duszy
- społeczeństwo – wszyscy poddani posłuszni są władcy które jest sprawiedliwy bo rządzi z Państwem Bożym
- ze względu na grzech pierworodny upadli nie rozumieją, nie umieją realizować cnoty sprawiedliwości – konflikty
- krytyka Cycerona i Polibiusza
- państwo nie oparte na sprawiedliwości nie jest państwem
Należy to przyjmować z uległością, bo w ostatecznym rozrachunku okaże się to użyteczne. Św. Augustyn odpowiada na wzór
pierwszych chrześcijan.
Hierarchia praw
1. boskie - ponadczasowe, zawsze doskonałe. Chrześcijanin musi go przestrzegać. W objawieniu - Pismo św.
2. natury - zaszczepione przez Boga w naszych sumieniach
- ludzkie rozumienie prawa bożego
- jest wspólne dla wszystkich ludów i narodów. W Starym Testamencie.
- prawo boskie i natury prowadzą do duchowego rozwoju człowieka
- sankcja za ich naruszenie zagraża naszemu życiu wiecznemu
3. doczesne (pozytywne) - nie jest ponadczasowe, ani doskonałe
- pochodzi od człowieka
- interesuje się jedynie sferą naszych zachowań, a więc życiem zewnętrznym
- nasze życie wewnętrzne pozostaje całkowicie poza sferą zainteresowania prawa doczesnego
- sankcje za naruszenie tego prawa odczujemy w życiu doczesnym
- zmiany w zależności od sytuacji, niedoskonałe
- surowe, silny element prewencji
W zasadzie posłuszeństwo wobec państwa traktuje się jako dopust boży. Jeśli jednak polityka i prawo doczesne pozostaje w
sprzeczności z prawem boskim i natury, takiemu państwu w tych kwestiach nie należy okazywać posłuszeństwa. Dopiero w
średniowieczu na podstawie jego koncepcji zbudowano prawo oporu. Możliwy jest opór przeciw tyranowi, który gwałci prawo Boga.
Państwo: Kościół:
- ma zapewnić pokój i bezpieczeństwo - ma prowadzić wiernych do Boga
- zajmuje się pierwiastkiem materialnym - ciałem - przedmiotem jego zainteresowania jest dusza
- zajmuje się życiem zewnętrznym - zajmuje się życiem wewnętrznym- duchowym
- ma ograniczoną jurysdykcję - Kościół jest tam, gdzie są wierni
SKRYPT STAROSTY 29 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Te dwie instytucje nie powinny wchodzić sobie wzajemnie w drogę. Jeśli państwo wchodzi w drogę Kościołowi, Kościołowi
przybędzie męczenników. W jednej sprawie państwo winno wspierać wysiłki Kościoła - zwalczanie heretyków (użyczając aparatu
przymusu).
Niewolnictwo
- z wielką pasją występuje św. Augustyn przeciw niemu
- atakuje Arystotelesa, że niewolnictwo nie mogło być zjawiskiem naturalnym (co oznaczałoby, że pochodzi od Boga)
- początek w grzechu lenistwa (grzech pierworodny)
- charakter naturalny – odpowiada charakterowi upadłego świata
- nie opowiadał się za natychmiastowym, jednorazowym i ostatecznym zniesieniem niewolnictwa
- postulant by chrześcijańscy właściciele wyzwalali niewolników. Chrześcijanom niewolnikom zaś nakazywał znosić ten stan
z pokorą – życie doczesne nieważne
- wyrzeczenie się własności prywatnej – obywatelom Civitas Dei nie wypada posiadać własności
Idea przewodnia to ład dany przez Boga (Boski zamysł), odnosi się do konfliktu Państwa Bożego z Państwem Ziemskim. Jednostka to
upadła istota społeczna której los jest zdeterminowany boską wolą. Społeczeństwo to wspólnota uniwersalna podzielona
dychotomicznie na wspólnotę bożę i wspólnotę ziemską. Władza jest zewnętrzna, pochodzi prosto od Boga. Prawo to hierarchia
porządków prawnych i instytucjo? Sprawiedliwości. Własność to doczesne użytkowanie – środek porządkujący stosunki społeczne.
SKRYPT STAROSTY 30 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Źródła
1. w całej Europie obowiązują te same normy - ta sama religia, a to ona wyznaczała normy
2. religijność ówczesnego społeczeństwa i wpływu religii na życie
3. wspólna kultura - ten sam aparat pojęciowy, mający swe źródło w religii
4. wspólny język - łacina.
Wczesne średniowiecze
- kontynuacja części dorobku antyku (niektóre filozofie hellenistyczne i chrześcijańskie)
- wprowadzenie nowej formacji – feudalizmu
- kontynuacja, a zarazem negacja dawnych struktur świata starożytnego
- system hierarchii w społeczeństwie, której szczeble oddzielała głęboka przepaść
- upadek jedności politycznej świata antycznego (upadek Rzymu - unicestwienie dawnej jedności kulturalnej)
- pluralizm kulturowy (połączenie kultur hellenistyczno-łacińskiej, chrześcijańskiej, barbarzyńskiej)
- nadrzędność religijnej sfery życia nad wszystkimi innymi
- utrwalił się ustrój Kościoła katolickiego (papież, kościół, hierarchia duchowna) i jego siła polityczna
- państwo było pojmowane jako twór boży, struktura przejściowa („ziemskie pielgrzymowanie”), realizująca jednak boże cele
Konflikty ideowe
- spór o inwestyturę - walka papieży z cesarzami o hegemonię nad światem
- protesty części duchowieństwa i społeczeństwa przeciwko oficjalnym, sztywnym schematom
- pod koniec średniowiecza pojawienie się nowych nauk, odkryć geograficznych doprowadziło do wyodrębnienia się nowych
prądów umysłowych (humanizm)
Papalizm
Doktryna papalizmu zatryumfowała w konfrontacji z ideą imperializmu, ale poniosła klęskę w konfrontacji z ideą monarchii
narodowej.
- zasada, że król jest cesarzem w swoim królestwie(rex imperator in regno suo) – zasada cesarskości państwa
- król może tworzyć nowe urzędy, sprawować wymiar sprawiedliwości, prowadzić wojny, zawierać pokój, zakładać
uniwersytety, nakładać podatki
- po koronacji sprawował władzę niezależnie od cesarza, lecz nadal stał niżej od niego w hierarchii
- zasada kultu narodowych tradycji (np. wspomnienia wygranych wojen, wykazywanie genealogicznej ciągłości monarchii)
- teoria regis exempti - uzasadniała „wyjście” monarchy spod władzy cesarskiej
- odrzucenie zwierzchności papieskiej
- suwerenny monarcha podlega Bogu i tylko Bogu (władza monarchy jest godniejsza od papieskiej)
- koncepcja rzymskiej formuły zasiedzenia i przedawnienia (monarcha tą drogą nabywał swoją suwerenną pozycję)
Teoria reprezentacji
- źródła w powstaniu stanowych parlamentów
- parlamenty dawały królom możliwość rozwiązywania spraw państwowych wespół z najbardziej aktywnymi siłami
społeczeństwa
- zasada osobowości prawnej państwa, uznająca państwo za fikcyjną osobę, w której miejsce poszczególnych członów określone jest
bardzo ściśle na podobieństwo miejsca części organizmu ludzkiego
- osoba prawna nie może działać sama, musi mieć swego reprezentanta
- reprezentantem jest król, ale posłowie reprezentują swoje stany lub terytoria
- z czasem przeważył pogląd, iż parlament to reprezentacja całej wspólnoty
- celem reprezentacji było wyrażenie zgody na ważne decyzje
- z czasem ugruntowała się zasada głosowania większością głosów
- średnie rycerstwo i średnie mieszczaństwo popierają króla, jednocześnie chcą polepszyć swoją pozycję
- wymuszają na władcy nadanie im przywilejów stanowych
- osłabienie pozycji monarchy, np. król nie może nakładać podatków bez zgody stanów
- w Francji doszło do powstania praw kardynalnych, które wyjęte są spod władzy monarchy
- król nie może ich zmienić, może jedynie je zaprzysiąc w przysiędze koronacyjnej
SKRYPT STAROSTY 34 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
W XIII w. dzięki kontaktom Arabami (krucjaty) Europejczycy zetknęli się z filozofią klasyczną - Arystoteles. Z jej interpretacji powstał
aweroizm i tomizm. Aweroizm - zbyt materialistyczny. Nie można było go pogodzić z myślą chrześcijan. Hiszpański filozof Ibn Ruszda
zwany Awerrosem. Odrzucał dogmat o nieśmiertelności duszy ludzkiej, podwójna prawda - dwa sprzeczne twierdzenia - filozoficzne i
religijne.
Kościół został niejako zmuszony do rewizji elementów tradycyjnej doktryny, które pozostawały w rażącej sprzeczności z postępem
wiedzy teoretycznej i empirycznej. Tomizm - adaptacja filozofii Arystotelesa do wymogów chrześcijaństwa. Jeden z filarów
współczesnej katolickiej nauki społecznej (neotomizm).
Konieczność złagodzenia katolickiej tezy o nadrzędności papiestwa nad władzą świecką (podstawą papiestwa muszą być tezy
elastyczne, dostosowane do realnej rzeczywistości) jego tezy (pomimo mistycyzmu i scholastycznej powłoki) charakteryzowały się
dużym realizmem w wyciąganiu wniosków z analizy rzeczywistości uważał, że pomimo tego, iż cele człowieka są celami niebieskimi,
wykraczającymi poza świat doczesny, to jednak waga spraw cielesnych jest ogromna.
Ład społeczny
Wszechświat to piramida, u jego podstaw leży materia, składająca się z czterech żywiołów. Powyżej znajduje się świat roślin,
zwierząt, świat człowieka, świat zwykłych aniołów, archaniołów i tak aż do Boga. To co łączy człowieka ze światem zwierząt to ciało,
zaś to co łączy ze światem duchowym (aniołowie i wyżej) to dusza. Człowiek jest jednocześnie bytem materialnym i duchowym.
Podobnie jak cały wszechświat, społeczeństwo jest instytucją naturalną. Każdy znajduje się w nim z natury. Społeczeństwo to
zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumnego, celowego działania. Celem społeczeństwa jest dobro każdego człowieka (cel
wewnętrzny). Dobro ludzkości (całego rodzaju ludzkiego) - to cel zewnętrzny.
Jeśli dobro człowieka nie jest w społeczeństwie realizowane to dlatego, że społeczeństwo jest źle zorganizowane, nienaturalne - coś
źle funkcjonuje w jego hierarchii.
Hierarchia jest naturalną cechą społeczeństwa, bez hierarchii nie ma społeczeństwa. W tej hierarchii na samej górze stoją wielcy
właściciele ziemscy (optymaci) żyją oni z pracy innych. Niżej znajdują się mniejsi właściciele ziemscy (ludzie honoru), także utrzymują
się z pracy ludzi. Na samym dole znajdują się ludzie biedni - pracują dla innych.
Człowiek jest istotą społeczną. Tylko w państwie możliwość realizacji wszystkich ludzkich potrzeb (duchowych). Państwo tworzy
warunki do zbawienia – pax i ordo. Ostateczne cele człowieka to cele niebieskie, jednak waga spraw doczesnych jest duża.
Civitas Perfecta
- samo z siebie nie jest doskonałe
- życie doczesne istotne, ważne zaspokojenie potrzeb, choć zbawienie ważniejsze
Bóg jest twórcą natury więc nie może być sprzeczna z łaską; teologia jest nadrzędną nauką, można rozwijać nauki obojętne.
Pomiędzy prawdami nauki a wiary nie powinno być sprzeczności.
Bóg stworzył świat – państwo jako naturalny element pochodzi od Boga. Tylko idea władzy pochodzi od Boga, ustrój tworzą ludzie.
Bóg uczestniczy w porządku naturalnym, którego podmiotem jest społeczeństwo nie podzielał pesymistycznej (katastroficznej) wizji
świata św. Augustyna (odrzucał jakoby instytucje i konwencje społeczne były z gruntu złe).
Zracjonalizował tradycyjną w Kościele teorię o boskim pochodzeniu władzy państwowej - władza państwowa (podobnie jak źródłem
powstania społeczności ludzkiej jest ludzka natura) pochodzi tylko pośrednio od Stwórcy. Boska jest tylko sama zasada władzy,
natomiast każdy konkretny ustrój tworzą ludzie aprobował nierówność społeczną (hierarchia musi istnieć zawsze i wszędzie), jedni
ludzie muszą być sługami innych, ponieważ są z natury gorsi.
SKRYPT STAROSTY 35 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
W kwestii ustroju państwa opowiadał się za monarchią, jednakże miał świadomość jej słabości (np. tyrania – definiował możliwości
wystąpienia poddanych przeciwko „złemu” władcy). Mocno akcentował prymat Kościoła i papieża w państwie. Opowiadał się
„katowską” formą państwa, dzięki której możliwa będzie walka z heretykami (inkwizycja).
Bóg obdarza człowieka naturą społeczną, ale człowiek jest współautorem państwa. Władza pochodzi pośrednio od Boga – władza
naturalna. (Bóg –> prawo naturalne -> władza)
Filary
1. Pax
2. Ordo (porządek)
- hierarchiczność – „cecha każdej doskonałej całości”
- hierarchia nie feudalna, tylko własności
- Optymaci – najbogatsi
- Populus honorabilis – mniejsi właściciele (dalej żyją z cudzej pracy)
- Vilis populus – muszą pracować, nie posiadają majątku
Własność i praca
Dla św. Tomasza z Akwinu sprawiedliwość to doprowadzenie do stanu, kiedy każdy obywatel dostaje to, co mu się prawnie należy.
Przy czym, może chodzić tak o prawo naturalne, jak i nadane.
Cele ostateczne (kościół) są wyższe dla człowieka niż doczesne (państwo), bo dalej sięgają, obejmując także te pierwsze. Własność
widziana przez hierarchiczność – tak Bóg skonstruował świat
Św. Tomasz opowiada się za utrzymaniem własności, ma ona być gwarancją porządku i pokoju w społeczeństwie, jednocześnie
wedle tradycji chrześcijańskiej własność nie może służyć tylko właścicielowi (za św. Pawłem i Augustynem) - zobowiązania bogatych
wobec biednych. Jeśli bogaci będą postępowali inaczej, nie będzie pokoju społecznego. Nie trzeba być podmiotem własności, by z
niej korzystać.
Praca jest instytucją naturalną. Nie można sobie społeczeństwa wyobrazić bez pracy i jej społecznego podziału. Społeczny podział
pracy sprawia, że cele społeczne są realizowane.
Sprawiedliwa zapłata – należne słuszne wynagrodzenie za rzetelną pracę (pozwala na utrzymanie siebie, rodziny i poczynienie
skromnych oszczędności)
Praca człowieka prowadzi do dobra jest naturalna powinni pracować wszyscy, najlepszym organizatorem pracy jest ?
Różne prace w zależności od Ordo.
Cele
- doczesne (charakter cząstkowy) – podlegamy władzy świeckiej
- nieśmiertelna dusza wiąże człowieka z najważniejszym celem – pośmiertnym zbawieniem – podlegamy władzy duchowej
Cele duchowe ważniejsze od doczesnych – Kościół powinien mieć wpływ na funkcjonowanie państwa
SKRYPT STAROSTY 36 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Państwo
Rola państwa
- bezpieczeństwo (spokojne przygotowanie do zbawienia)
- walka z heretykami
- nakaz aktywnej chrystianizacji państwowej
- najlepszy ustrój to monarchia – najbliższa jedynowładztwu Boga
Istnieje zasady władzy (idea władzy) która pochodzi od Boga. Bez władzy nie ma harmonijnej hierarchii społecznej. Obecność władzy
oznacza, że jedni ludzie muszą podporządkować się drugim. Ci, którzy sprawują władzę nigdy nie powinni jej nadużywać. Jeśli władza
sprawowana jest w państwie prawidłowo, to państwo takie charakteryzują trzy elementy: porządek, pokój, sprawiedliwość.
Najlepsza Monarchia, najgorsza Tyrania (MAPDOT) – gdy monarcha rządz dla dobra ogółu (Arystoteles)
Tyran
Poddani mają obowiązek buntu, gdy łamie prawo boże. Gdy łamie prawo stanowione, lepiej dla nich nie buntować się, bo skutki
mogą być gorsze – wojna domowa. Tyran może być karą za grzechy, decyduje o tym kościół.
Kościół a państwo
Człowiek jest istotą cielesną i duchową. Jako osoba cielesna winien jest posłuszeństwo państwu, gdyż państwu podlega. Zaś jako
osoba duchowna podlega kościołowi i Bogu. Cele doczesne są mniej upragnione niż cele wieczne. Kościół przyczynia się do realizacji
celów wiecznych, państwo tylko do realizacji celów doczesnych. Jeśli chodzi o stosunki między państwem a kościołem, to św. Tomasz
wypowiada się nad wyższością kościoła nad państwem, wyższością papiestwa nad cesarstwem.
1. Lex Aeterna
- prawo Boże, podstawa istnienia świata
- zawarte wewnątrz umysłu Boga
2. Lex Naturalis
- odbicie prawa Bożego w ludzkim rozumie
- koncepcja Arystotelesa – dostępne dla każdego kto pojmie rozumem
- udział człowieka w boskiej mądrości
3. Lex Humane
- stanowione prawo władców
- dyscyplinowanie poddanych
- konkretyzacją, która ma zmuszać do dobrego życia
- musi być zgodne z Lex Naturalis
(niezgodność prawa stanowionego z naturalnym upoważnia poddanych do nieposłuszeństwa)
4. Lex Divina
- pozytywne prawo Boże zawarte w Piśmie Świętym
- prawdy objawione i nauczanie Kościoła
- charakter pomocniczy dla całego systemu – z boku
Idea przewodnia to ład Boży. Jednostka to dziecko Boże, istota społeczna i niezbędny element wspólnoty. Społeczeństwo to wspólnota zhierarchizowana, harmonijna i
stabilna. Władza pochodzi pośrednio od Boga, państwo to element ładu, współtworzy i odpowiada za nie człowiek. Prawo to hierarchia porządków prawnych i
instytucjonalizacja sprawiedliwości. Własność to kategoria ładu społecznego służąca właścicielowi oraz potrzebującym.
SKRYPT STAROSTY 37 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
- prerenesans - klimat filozoficznego fermentu i dyskusji politycznej, który ogarnął elitę średniowiecznych intelektualistów na tle
wielkiego zwrotu ku starożytności, ku jej kulturze, filozofii i doktrynie politycznej
- bogacące się miasta potrafiły stworzyć własne środowisko inteligenckie - mieszczanin miał szerokie horyzonty, a jego
poglądy były bardziej realistyczne niż rycerzy i mnichów
- mieszczanie przeznaczali coraz większe sumy pieniędzy na rozwój nauki - rozwój uniwersytetów, szkół niższych, itd.
- początki samodzielnego myślenia - konflikt z hierarchią duchowną
- ideologia mieszczan (komunalna)
- hasła wolności od władzy panów
- idea pokoju i protest przeciwko wojnom prywatnym i anarchii
- sceptyczne podejście do teologii
Awerroizm łaciński
Średniowieczne herezje
Bogumiłowie
- sekta założona w X wieku w Bułgarii przez popa Bogumiła
- w świecie toczy się walka dwóch pierwiastków - dobrego (Boga) i złego (szatana)
- żądali przedchrześcijańskiej równości między członkami gminy i uznania jej w stosunkach społecznych
- wzywali do nieposłuszeństwa wobec złej władzy państwowej (potępiali niewolnictwo i bogaczy)
Katarzy
- XI w., płw. Apeniński i pd. Francja
- kwestionowali cały doczesny ład (monarchię, hierarchię duchowną, własność, liturgię)
- odrzucali cały system polityczny i kościelny (dopiero koniec świata zapewni chrześcijanom sprawiedliwość)
Waldensi
- XIII w., Francja
- mniej radykalni od katarów
- odrzucali istnienie czyśćca, potrzebę modlitw za zmarłych i odpustów
- odrzucali kult świętych, wiarę w cuda, większość sakramentów oraz obrzędy kościelne
- atakowali papiestwo i hierarchię duchowną
- krytykowali konwencje polityczne; odmawiali składania przysiąg, potępiali sądy, kary na życiu i ciele
- wyrzekali się majątku i pracy – zadawalali się jałmużną
SKRYPT STAROSTY 38 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Koncyliaryzm
- pogląd głoszony przez zwolenników Kościoła soborowego, „republikańskiego”
- przeciwstawiali się doktrynie pełnej władzy papieża w Kościele
- władzę najwyższą w Kościele oddawali w ręce kolegium biskupów – soboru
- papież jest omylny i może zostać oddany pod sąd, gdy popadnie w herezję
- ideowe podstawy teorii reprezentacji (parlamentaryzmu)
Prawo
- działalność glosatorów i postglosatorów (komentatorów)
- „ponowne odkrycie” i upowszechnienie prawa rzymskiego
William Occam
Dante Alighieri
- XIII/XIV w., wielki poeta, filozof, brał udział w walkach politycznych we Włoszech
- eklektyk - łączył w swych poglądach wiele koncepcji filozoficznych
- autonomia filozofii w stosunku do teologii
- pesymizm - światem rządzą głupi, gnuśni, występni ludzie
Marsyliusz z Padwy
- sekularyzacja życia politycznego - w życiu politycznym nie było miejsca dla Boga, moralności, sprawiedliwości
- propagator laicyzmu (popierał rozdział polityki od autorytetu religii)
- doceniał społeczną funkcję religii, ale tylko w sytuacji, gdy ta kształtowała cnoty obywatelskie
- religia ma być subsydiarna w stosunku do państwa
- krytykował jednak papiestwo i chrystianizm, jako doktrynę bierności i lenistwa
- istotne jest, jak w rzeczywistości funkcjonują systemy społeczne i polityczne - nie liczy się to, jak być powinno
- w świecie można znaleźć harmonię (wszechświat to odwieczna harmonia)
- jest w nim tyle dobra, co zła
- różny rozdział - zło wędruje od państwa do państwa
- dominuje dobro - państwo tryumfuje, dominuje zło - państwo chyli się ku upadkowi
- ma to charakter cykliczny – państwo po upadku ponownie się podnosi
- historia państwa, to proces tworzenia nowego ustroju i w konsekwencji jego umacniania się i stabilizowania
- kierując się poczynaniami ludzi władca musi znać prawa życia społecznego, musi (odsuwając na bok sentymenty i spekulacje) znać
naturę i mechanizm działania człowieka
- świadomość ludzkich słabości (chciwość, obłuda)
- w celu uszlachetnienia człowieczej natury pochwala presję władcy nad poddanymi (w rozsądnych granicach)
- wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy („cel uświęca środki”)
- w sprawowaniu silnych rządów niezbędna jest wybitna, silna i mądra jednostka
- jej ostatecznym celem będzie służenie wspólnej ojczyźnie
- dyktatura jest po to, aby rozprawić się z wrogami, a nie dla próżności władcy
-w okresie chaosu władca nie może okazywać
1. Hojności
2. Łagodności
- odebrane jako słabość - w okresie chaosu władca musi odwoływać się do terroru
Terror władcy
- nie może jednak stosować terroru w interesie prywatnym (przeciw osobistym wrogom)
- tylko przeciw wrogom państwa
- terror musi być stosowany lege artis (zgodnie z zasadami sztuki), w innym wypadku jest nieskuteczny
- np. stosując terror kierując się namiętnościami - powinno się kierować rozumem- kompetentnie
- sztukę terroru trzeba dobrze poznać - donosiciele, zdrajcy, szpiedzy
- kłamstwo, zdrada, podstęp, oszustwo - by zmylić uwagę ofiary
- trzeba działać w sposób nagły, niespodziewany, obezwładniający
- nie należy się ze stosowaniem terroru obnosić
- pozostałym poddanym należy okazywać łaskę
- akty łaski trzeba celebrować - przedmiot propagandy państwa
- zarówno terror, jak i łaska
- mają prowadzić do przekonania podwładnych, że władca jest niezbędnym elementem ich pomyślności
- złych surowo karze, a dobrych nagradza – prowadzi aktywną politykę społeczną
Państwo
Suwerenność
Renesansowa utopia
Następcy
§5. REFORMACJA
- reformacja to wynik połączenia renesansowego humanizmu z narosłymi wokół roli kościoła katolickiego konfliktami politycznymi i
społecznym
- do przeciwników Kościoła należeli mieszczanie - przeciw przywilejom duchownych
- szlachta - występowała przeciw silnej pozycji ekonomicznej duchowieństwa
- monarchie pragnęły uniezależnić się finansowo od kościoła
- reformacja (różne jej odmiany) generalnie sprowadzała się do założenia, że Kościół jako instytucja nie jest potrzebny do zbawienia
- należało go zlikwidować, stworzyć inny o bardzo ograniczonym oddziaływaniu, zaspokoić oczekiwania społeczne
- tam gdzie reformacja zwyciężyła (Europa zachodnia) zaspokojono te postulaty
- rozwój intelektualny przyczyną „odchodzenia” od sztywnych ram doktryny kościelnej
- nepotyzm i symonia (kupczenie godnościami kościelnymi) duchowieństwa przyczyną destrukcji moralnej, intelektualnej i
duchowej kleru
- rozkład moralnych zasad społeczeństwa, w tym warstw uprzywilejowanych
- pojawienie się treści narodowych, będących przyczyną protestu przeciwko „ździerstwom” Kościoła i uległych mu władców
- krytyka nadmiernego materializmu kleru i warstw rządzących
Luteranizm
Kościół
- kościół niewidzialny - rozumiany jako związek wszystkich wiernych, na czele którego stoi Bóg
- kościół widzialny - powoła go sam Luter po likwidacji kościoła katolickiego
- skromna liturgia, szeroki udział wiernych w kapłaństwie
Państwo
- pesymizm antropologiczny
- silne państwo, które będzie powstrzymywać nas surowo przed czynieniem zła
- czasem państwo powinno być wręcz przykładnie surowe (okrutne) - państwo jest biczem bożym
- popierał „katowską” (umoralniającą) funkcję państwa i silną pozycję władcy
- milczy (podobnie jak św. Augustyn) na temat prawa oporu
- totalne posłuszeństwo poddanych wobec władcy, nawet najbardziej okrutnego
- wyjątek - w wypadkach przewidzianych przez prawo można stawić opór
Koncepcja Lutra wzmacniała niemiecki lojalizm wobec władzy państwowej, jednakże była ona przeszkodą zjednoczenia Niemiec –
konflikt katolików i protestantów.
Kalwinizm
- Jan Kalwin, teolog i prawnik, schronił się przed prześladowaniami w Genewie, po ucieczce z Francji
- "Urządzenie chrześcijaństwa" "Urządzenie wiary chrześcijańskiej"
- pesymizm antropologiczny - można temu przeciwdziałać jedynie budując silne państwo
- źródła w św. Augustynie, naukach Lutra, ideologii reformacji zürychskiej – Ulryka Zwingliego
Państwo
- władza pochodzi od Boga - konkretna władza konkretnego człowieka
- Bóg kieruje postępowaniem władcy - doskonała legitymacja władzy
- władza nie jest więc osobistym prawem monarchy, ani nie pochodzi od ludu
- absolutyzm i boskość to jedno i to samo
- wszechmoc Boga - jest suwerenem uczestniczącym w podejmowaniu państwowych decyzji
- państwo jest instrumentem Boga – boży majestat władcy
- w zasadzie lud nie ma prawa do oporu przeciw władzy
- jeśli istnieje instytucja, która może przejąć władzę, to w określonych okolicznościach może to uczynić
- jeżeli w państwie istnieją organy wyraźnie do tego celu stworzone (np. parlament), których zadaniem jest
przeciwstawienie się złej władzy – sprzecznej z wolą bożą
- zwolennik republiki - monarcha może też być zły, grzeszny, ułomny
- oligarchiczna republika zaś jest instytucjonalną formą rządów ludzi najdoskonalszych - predestynowanych do życia wiecznego
Konsystus
- rządził w Genewie, jest to organ składający się zarówno ze świeckich, jak i duchownych
- szerokie kompetencje - regularna kontrola moralna obywateli
- Kościół wychowywał dzieci kalwińskie
- cnoty kalwińskie wykluczały większość rozrywek
- zakaz kontaktów z katolikami
- połączenie demokratyzmu z interwencjonizmem we wszelkie sprawy społeczności
Państwo a kościół
- Kościół to siła samoistna, zdolna do wykonywania zadań religijnych i sprawowania władzy ściśle politycznej i świeckiej
- aparat kościelny organicznie związany z państwowym
- Kalwin podporządkował państwo kościołowi
- wierny = obywatel
- pastor interpretuje zjawiska duchowe politycznie
- stanowione musi być zgodne z wartościami chrześcijańskimi
Tomasz Münzer
Monarchomachowie
Nurt umiarkowany
- krytyka francuskiego absolutyzmu (m.in. krytyka prawna – odwoływali się do dawnych praw ludu francuskiego)
- gloryfikowali dawne czasy Franków
- królestwo nie było dziedziczne, lud rozstrzygał o rozmiarach władzy monarchy i mógł złych władców usuwać
- krytykowali arystokrację
- opowiadał się za Stanami Generalnymi
Nurt radykalny
- suwerenność ludu
- państwo miało być powołane do życia na drodze umowy ludu
- władca – delegatem społeczeństwa
- złamanie kontraktu społecznego było dostatecznym powodem obalenia władzy
- elementy antyindywidualistyczne – nadmierna wolność jednostki może prowadzić do anarchii
- hasła wolności i godności, dyskredytowali każdy przejaw despotyzmu
SKRYPT STAROSTY 48 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
- mieszczaństwo stało się nowym czynnikiem sił społecznych, dążące do istotnych zmian w relacjach społeczno-gospodarczych
- myśl antyfeudalna zyskała szerokie zaplecze społeczne (inaczej niż w „elitarnym” odrodzeniu)
- zaczynają się rozwijać w gwałtownym tempie wszystkie dziedziny ludzkiego życia
- kultura
- gospodarka - rozwój form wczesnokapitalistycznych
- szerszy zasięg produkcji przemysłowej, wzrost wymiany towarowo-pieniężnej
- myśl polityczna
- nauka - rozwój matematyki, fizyki, ekonomii, nauk przyrodniczych
- racjonalizm i empiryzm to podstawowe „narzędzia” badawcze
- myśl prawna
- pojawienie się wielkich systemów prawa natury, rozwój nauk wspierających prawo – logika, prawoznawstwo
Kontrreformacja
- Reformacja, humanizm i antropocentryzm wprowadziły ogromne zamieszanie w Kościele katolickim - zmuszony do wewnętrznej
reformy i przywrócenia jedności religijnej
- próba odzyskania utraconego status quo
- w 1540 roku papież Paweł III powołał nowy zakon – Towarzystwo Jezusowe, założone przez Ignacego Loyolę
- Jezuici ślubowali, obok zwykłych cnót zakonnych, bezwzględne posłuszeństwo papieżowi
- głównym ich zadaniem było zwalczanie reformacji w państwach Europy
- tworzenie sieci szkół parafialnych, wychowanie młodzieży arystokratycznej, uczestniczenie w życiu politycznym
- w 1542 roku utworzono przy papieżu Centralny Trybunał Inkwizycyjny rozstrzygający sprawy o herezję.
Szkoła w Salamance - była to jezuicka szkoła, która wydała wielu zwolenników katolickiej reakcji
- iż ideologia kontrreformacji winna uwzględniać realia polityczne i społeczne poszczególnych państw
- tam, gdzie monarcha był katolicki chętniej szedł na kompromis i ustępstwa w stosunku do kościoła
- jedynie silne mieszczaństwo może przynieść zwycięstwo katolicyzmowi
- dopuszczali zysk od odsetek z udzielanych kredytów – lichwę (tylko w państwach o ustroju wczesnokapitalistycznym)
- w społeczeństwach feudalnych, głosili sojusz kościoła ze szlachtą
- ogromna elastyczność polityki kościelnej
- Suarez, określając stosunki kościoła do władzy państwowej, sięgnął do teorii ideowo wspierającej we Francji kalwińskich
monarchomachów
SKRYPT STAROSTY 49 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
- człowiek jest naturalnie wolny, to lud ustanawia konkretną władzę państwową – suwerenność ludu
- dopuszczalny jest każdy ustrój, byle legalny
- wyższa jest jedynie władza papieska, która pochodzi bezpośrednio od Boga (papalizm)
- dobre jest tylko to państwo, które respektuje interesy Kościoła (i odwrotnie)
- nietolerancja (dla heretyków jedynie kara śmierci) – powrót do starej tezy Tomasza z Akwinu
Ostatecznie kontrreformacja poniosła klęskę, ponieważ nastąpił diametralny wzrost samodzielności politycznej mieszczaństwa,
pogłębiały się przejawy laicyzmu w życiu społecznym. Upadek kontrreformacji otworzył drogę ku racjonalistycznej ideologii
oświecenia.
- w XVII wieku absolutyzm był najczęstszą formą ustroju państw europejskich („złoty wiek absolutyzmu”)
- absolutyzm był ostatnią formą państwa feudalnego (wiązał się z rozwojem form kapitalistycznych)
- gwarantował spokój wewnętrzny, wprowadzał ogólny porządek (społeczny, gospodarczy, prawny)
- absolutyzm był syntezą ostrych konfliktów społecznych między szlachtą a arystokracją oraz między szlachtą a duchowieństwem
- jego sukces wiązał się z postępem świadomości narodowej
- absolutyzm monarchy w dobie zamętu i anarchii symbolizował pokój i bezpieczeństwo
Nikczemnik który zakłada, że Bóg nie istnieje – i tak podlega prawom wspólnym dla wszystkich.
Założenie, że forma ustrojowa dominująca w państwie w zasadzie zależy od samego ludu – lud kierując się postanowieniami prawa
natury może postąpić:
- przekazanie władzy bezwarunkowe
- lud może przekazać władcy część władzy która pierwotnie do niego należy
- władza ograniczona
- jeśli władca przekroczy kompetencje nadane przez lud, wówczas lud może odmówić mu posłuszeństwa i wystąpić
przeciwko niemu
- trzecia możliwość: władzę można zdobyć w wyniku podboju, ale można ją zdobyć jedynie w stosunku do tych, którzy
podbojowi podlegają - w pozostałych wypadkach władza pochodzi od ludu
Grocjusz wskazuje, że zarówno władza państwowa o ograniczonym charakterze jak i władza państwa nieograniczona – jedna i druga
jest zgodna z postanowieniami prawa natury
- wyprowadzenie absolutyzm z prawa natury – tak samo legitymizowana jak jej przeciwieństwa
- jako relatywista, odrzucał wiarę w idealną strukturę polityczną
- wybór ustroju należy do ludu, który swej suwerenności może się zrzec
„Wolności mórz”
- równe prawo wszystkich państw do korzystania z morza
- prawo natury rozciągał na stosunki międzynarodowe
- tolerował jedynie wojny w obronie lub egzekucji praw natury
- humanizacja wojny, ale jednocześnie aprobował nierówności na arenie międzynarodowej
Prawo
- perspektywa obiektywna
- normy które regulują obiektywny porządek w którym to porządku każdy człowiek i każda rzecz znajduje swoje miejsce
- perspektywa subiektywna
- gdy patrzymy na prawo z perspektywy indywidualnej
- każdy z nas dysponuje pewnym władztwem moralnym by podjąc jakieś działanie lub coś posiadać (lub zaniechać – byle
zgodne z zasadami sprawiedliwości)
- przysługujące nam prawa podmiotowe – pozwalają byśmy posiadali władzę siebie samych,
- król nie włada w naturalne sposób – jego władza wynika z przekazania przez lud
- władza do rządzenia rzeczą
Prawa podmiotowe
- oznaczają pewną kwalifikację moralną przyznaną każdemu z nas - byśmy zgodnie z zasadami sprawiedliwości coś posiadali bądź
coś zdziałali. Tak rozumiane prawo podmiotowe Grocjusz podzielił na trzy części
1. uprawnienia do nas samych (wolności)
2. uprawnienia do innych osób (rodziców do dzieci)
3 uprawnienia, które dają nam władzę wobec rzeczy (własność)
Korzystał z Grocjusza, choć nie zawsze się z nim zgadzał – najważniejsze wspólne poglądy to
- prawo natury to prawo które obowiązuje wszystkich zawsze i wszędzie, niezależnie od epoki historycznej i pozycji człowieka
- należy wyprowadzić prawno natury ze związków z religią
- niezmienną cechą ludzkiej natury jest towarzyski instynkt, tyle że łączy się on organicznie z egoizmem jednostki
Prawo natury trzeba wyprowadzić z natury wszystkich ludzkich – ludzka natura jest wspólna dla wszystkich
- aby wyprowadzić prawo natury trzeba się przyglądać
SKRYPT STAROSTY 52 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Każdego z nas cechują zawsze dwa instynkty, miedzy którymi istnieje napięcie
- instynkt samozachowawczy
- samobójcy - instynkt samozachowawczy zawiódł tylko raz
- instynkt do życia zbiorowego
Prawdy
- każdego z nas cechuje – wszyscy bez wyjątku najbardziej kochamy samego siebie
- bez pomocy i opieki innych nie jesteśmy w stanie przetrwać
- każdy z nas potrzebuje pomocy i wsparcia innych
- często lubimy innym szkodzić (nigdy sobie)
Benedykt Spinoza
Forma ustrojowa
- opowiadał się za demokracją, opartą na wysokim cenzusie wieku i majątkowym etc.
- równość w państwie pod rządami demokratycznymi - państwo zapewnia nam maksimum wolności
- demokracja jest ustrojem najbardziej preferującym równość – a równość cechuje nas w stanie natury
- jest zbliżona do naszej naturalnej kondycji, jednocześnie ustrój wolności pozwalający kierować się ludziom swoim rozumem
- władza najwyższa powinna należeć do rady najwyższej, składającej się ze starszych lub pierworodnych (rada kierowałaby
obywatelami w sposób absolutny)
- demokracja powinna zapewnić ochronę wolności obywateli przed despotyzmem, wojnami domowymi oraz fanatyzmem kleru
- całe społeczeństwo winno uczestniczyć w sprawowaniu rządów (zdawał sobie jednak sprawę, że jest to niemożliwe)
Jego doktryna jest wzorem postawy tolerancji, utylitaryzmu i demokracji. Jeśli państwo jest instytucją, która zapewnia nam korzyści,
to możemy powiedzieć, że Spinoza jest prekursorem liberalizmu.
SKRYPT STAROSTY 54 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
W latach 40 i 50. XVII w. obóz rewolucyjny przestał być jednolity – różnorodność programów.
0 – Rojaliści
Prezbiterianie
- reprezentowali prawicę - wielka burżuazja miejska i wiejska
- skromny program polityczny
- występowali przeciw absolutyzmowi na rzecz "monarchii umiarkowanej" – współpracującej z parlamentem
- szukali porozumienia z królem w zamian za uznanie zwierzchnictwa Parlamentu
- do 1648 mieli przewagę w Parlamencie
Independenci
- średnia burżuazja, nowsza szlachta, drobni posiadacze
- w 1648 dokonali zamachu stanu i oczyścili Parlament z prezbiterianów
-monarchia jest najgorszą formą rządów
- władza monarsza to uzurpacja władzy należnej reprezentacji narodu - Wilhelm Zdobywca po bitwie pod Hastings
- Karol I jest tyranem, władcą nielegalnym, jest niższy od ustawy, tak jak ta od parlamentu
- królobójstwo uzasadniano opierając się na pismach francuskich monachomachów
- dla obrony ludu i wyższych zasad można zawiesić normalną praworządność, po to właśnie by stworzyć należyte warunki
dla jej działania
- nie przyjęli jednak zasady suwerenności ludu - tolerowali jednak umowę społeczną, która nakładała jednak na lud pewne
obowiązki
- powoływali się na umowę społeczną, która również na lud nakłada obowiązek szanowania wielu zasad
- prawo oporu przypada tylko magistraturze
- Suwerenem jest nie naród, ale Parlament - tu skupia się wola większości narodu
SKRYPT STAROSTY 55 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
W okresie rządów Cromwella głoszono, że najwyższa władza ustawodawcza spoczywa w jednej osobie i w ludzie zebranym w
parlamencie
- Lud jest reprezentowany przez Parlament, ale parlament dzieli władzę suwerenną z lordem protektorem
- pogodzenie zasady suwerenności parlamentu z dyktaturą jednostki w ramach ustroju republikańskiego
- Parlament miał być kompletowany wg cenzusu majątkowego
- zasada równości przy rozdziale mandatów w Izbie Gmin była sprzężona z ideą proporcjonalności, przyznającą mandaty
okręgom wyborczym w zależności od ich udziału w ciężarach ponoszonych na rzecz państwa
- hasło wolności bogacenia się dla posiadaczy oraz kategoryczna obrona nietykalności prywatnej własności
- powtarzano purytańską tezę, że nędza jest rezultatem grzechu
- w poglądach independentów tkwiły podstawy nowożytnego liberalizmu
John Milton
James Harrington
3 - Lewellerzy
- drobnomieszczańska doktryna, głównym ideologiem był John Liburne ( "Umowa wolnego ludu Anglii”)
- równość praw politycznych
- uzasadnieniem była teza o suwerenności ludu, która zakłada sprawiedliwą wolność i poszanowanie wrodzonych praw
człowieka, których nikt nie może zmieniać, nawet parlament
- należy często zmieniać posłów, odrzucić cenzus wyborczy, wprowadzić powszechne prawo wyborcze, bowiem nikt nie jest
obowiązany do posłuszeństwa władzy, której sam nie powołał
- do parlamentu miało należeć ustawodawstwo i kontrola nad urzędnikami
- żaden urzędnik ani oficer nie mógł być jednocześnie posłem
- żądano gwarancji praworządności i obywatelskich swobód, tolerancji religijnej, wolności słowa i druku
- z wyłączeniem pism aprobujących tyranię
- wystrzegano się od egalitaryzmu społecznego i odżegnywano od naruszania własności
- program lewellerów stworzył podstawy pod zasadę burżuazyjnej demokracji
4 – Diggerzy
Gerard Winstanley
- XVI/XVII w.
- wojna domowa w Anglii, załamanie systemu konstytucyjnego
- najpierw był związany z rodziną Cavendishów (rojaliści) – nauczyciel, po przewrocie Cromwella emigruje do Francji
- nauczał syna Karola I, pretendenta do tronu, ucieka z Francji do Anglii
- podejrzany o związki z reżimem Cromwella – uratowany przez króla Karola I
- umowa społeczna, a nie władza od Boga – lojalny temu kto zapewnia bezpieczeństwo
- ateista filozoficzny
- pesymizm antropologiczny
- państwo jest koniecznością
- ostatnia mieszczańska pochwała absolutyzmu
- „Lewiatan” – porównanie państwa do potwora który rośnie, pożerając jednostki
twierdził, że prawo natury nie mogło się rozwinąć tak długo, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego
respektowanie, za pomocą sankcji (w stanie natury nie było pokoju, bo nie było władzy, która stanęłaby na jego straży)
Jednostka
- egoista
- pesymizm antropologiczny – człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb nie licząc się przy tym z wolnością czy innymi
uprawnieniami innych ludz
- „człowiek jest niewolnikiem swoich namiętności”
- silny instynkt samozachowawczy
- najwyższą wartością dla człowieka jest jego własne życie
- posiada rozum
- rozum podpowiada, że stan natury jest niebezpieczny
- ograniczenie wolności w zamian za społeczeństwo
Indywidualizm metodologiczny
- jednostka jest koncepcyjnym punktem systemu
- refleksja zaczyna się od jednostki
Stan natury
Stan natury to stan przedpaństwowy – nie istnieje prawo i władza (ew. prawo naturalne) – jednostki równe i wolne.
Fundamentalne znaczenie.
Człowiek jest istotą racjonalną – jest w stanie posługiwać się rozumem, przewidywać i wymyślać
- najważniejszym instynktem jest instynkt samozachowawczy
- skoro wszyscy kierują się instynktem samozachowawczym – naturalne uprawnienie do samozachowania
Nieustanny strach przed gwałtowną śmiercią – nikt nie chroni naszego uprawnienia do samozachowania
- potrzebne jest przestrzeganie prawa natury (niemożliwe w stanie natury)
- stan natury poprzedzał utworzenie władzy państwowej, powściągającej naturalne, egoistyczne popędy ludzkie.
Umowa społeczna
Suwerenowi jesteśmy winni posłuszeństwo tak długo i nie dłużej jak jest nam w stanie zapewnić samozachowanie.
SKRYPT STAROSTY 59 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Państwo absolutne
- władza nieograniczona, niepodzielna, nie zależna.
- jednostka zrzeka się wszystkich swoich uprawnień
- tylko absolutne państwo jest w stanie okiełznać naturalny egoizm człowieka
- natura człowieka nie zmienia się w wyniku zawarcia umowy.
- „Umowy bez miecza się tylko pustymi słowami”
- jednostka żyjąc powinna cieszyć się jak największą swobodą (w ramach państwa absolutnego)
- jak największa wolność cywilna, ale zakaz wolności politycznej
- wyrzeczenie się władzy gwarantuje bezpieczeństwo systemu
- monarcha gwarantem własności
- Suweren jednak nie może być zależny od społeczeństwa (w państwie nie ma dwóch sił – Suwerena i społeczeństwa)
- władca z nikim nie dzieli Suwerenności, jego prawa są niepodzielne (wszelki dyskusje podważające ten pogląd były, zdaniem
Hobbesa, jałowe i zbrodnicze), tylko do władcy należy decyzja jakich doktryn uczyć można ludzi
- tylko Suweren może reprezentować swoich poddanych (negacja parlamentaryzmu – reprezentacyjnej formy rządów)
- władza Suwerena rozciąga się również na Kościół i jego urzędników (religia ma pełnić funkcje utylitarne)
- negował potrzebę istnienia partii politycznych
- Hobbes argumentował, że absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalistycznych (Hobbes konkludował, że
pomimo całej surowości absolutyzm i tak był lepszy od anarchii, jest zaprzeczeniem pierwotnego bezładu)
- nie twierdził, że absolutyzm powinien ograniczać się wyłącznie do władzy królewskiej, może dotyczyć zgromadzeń lub całego ludu
(byłoby to jednak trudne do urzeczywistnienia)
Hobbes, jako utylitarysta, widział w absolutyzmie realne korzyści dla jednostek, np.:
- absolutne państwo ma realizować ład i bezpieczeństwo
- ma ono być stróżem własności i gwarantem gospodarczego obrotu
- silne państwo hamuje wszelkiego rodzaju gwałty, zamieszki, wojny domowe, religijne
- zapewnia jednostkom możliwość zaspokojenia elementarnych potrzeb i ambicji
- władca absolutny, jego zdaniem, nigdy nie będzie tyranem (swoją wiedzę i władze spożytkuje w dobrych celach)
- twierdził, że naród winien posłuszeństwo, dobremu władcy (kończy się ono w momencie, w którym władca przestaje być zdolny do
realizacji swych podstawowych celów – zapewnienia bezpieczeństwa poddanym)
- nie może być oporu wobec Suwerena – jesteśmy społeczeństwem i państwem tylko wtedy gdy scala nas osoba i władza Suwerena
- nie istnieje żadna inna alternatywa – groźba upadku (np. rewolucja w Anglii)
- „państwo to bóg śmiertelny”
- bez Suwerena nie ma ludu
- władza aparatu państwowego jest delegowaną władzą Suwerena – jest niemożliwe skierowanie tej władzy przeciwko niemu
- z punktu widzenia prawa pozytywnego nie ma prawa oporu
- Suweren nie był stroną umowy – nie można mu jej wypowiedzieć
- rozumowanie hobesjańskie – otrzymuje ją w darze
- jednostki zrzekły się wszystkich praw, łącznie z prawem oporu
- poddani nie mogą negować poczynań Suwerena, bowiem źródłem jego władzy jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział w
działaniu Suwerena
- zabójstwo jest niedozwolone, ale moralnie uzasadnione – egoizm, instynkt samozachowawczy
- lojalność kończy się gdy państwo zagraża życiu (nie zapewnia bezpieczeństwa)
Dzieło Hobbesa spotkało się z ostrą krytyką i to ze wszystkich możliwych stron. Dopiero z tej krytyki w późniejszym okresie wyłonią
się koncepcje zwycięskie, m.in. liberalna doktryna Johna Locke’a.
Idea przewodnia to silne państwo („Bóg śmiertelny”). Jednostka jest pierwotna i egoistyczna. Społeczeństwo to twór konwencji,
tożsame z państwem (konwencjonalne – nienaturalne, stworzone przez człowieka). Władza jest konwencjonalna, nieograniczna,
pochodzi od człowieka. Państwo to Suweren – instrument absolutny. Prawo to wola Suwerena. Własność to kategoria prawa
pozytywnego. Porządek etyczny (pojęcie sprawiedliwości) zależy od woli Suwerena.
SKRYPT STAROSTY 60 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
- XVII w.,
- empiryk, twórca nowożytnego empiryzmu
- aktywność polityczna w okresie monarchii restaurowanej, ugrupowanie wigów (pierwszych wigów, Lord Shaffsbury)
- opór przed próbami wprowadzenia ustroju absolutystycznego i wprowadzeniu katolicyzmu
- również emigruje dla bezpieczeństwa do Holandii
- wraca po rewolucji chwalebnej
- po powrocie publikuje „Dwa Traktaty o Rządzie” – fundament myślenia liberalnego
- „List o tolerancji, uznawany za „klasycznego wykładowcę liberalizmu politycznego”
- racjonalizm
- przeciwieństwo Hobbesa
- Pomimo królewskich zapewnień, odżegnujących się od idei absolutyzmu, Stuartowie realizowali dawną politykę. To doprowadziło z
kolei do kolejnej w XVII wieku rewolucji (tzw. sławna rewolucja z 1688 r.), w wyniku której tron objął książę hanowerski Wilhelm
Orański. W ten sposób położono kres angielskiemu absolutyzmowi, a Bill of Rights (1689) dał formalnie początek epoce monarchii
konstytucyjnej. Głównym teoretykiem nowego ustroju Anglii był John Locke.
Stan natury
Jednostka
- człowiek pochodzi od Boga
- istota rozumna (Arystoteles, odczytuje rozumem prawa natury)
- podporządkowany prawu natury (otrzymanym od Boga)
- człowiek jest z natury raczej dobry – optymizm antropologiczny
Brak państwa
- człowiek osobiście wymierza sprawiedliwość
- „niedogodność stanu natury” – każdy jest sędzią we własnej sprawie
- stan przedpaństwowy to stan społeczny (człowiek jest istotą społeczną)
- „stan wolności, równości, wzajemnej pomyślności i współpracy”
Każdy może odczytać z prawa natury swoje uprawnienia – ludzie starają się przestrzegać praw natury.
SKRYPT STAROSTY 61 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Umowa społeczna
Umowa społeczna
- podobnie jak u Hobbesa, jednostki zawierają umowę społeczną
- świadomym oznajmieniem woli
- jednomyślnie
1. Etap
- stronami są wszystkie jednostki które jednomyślnie zgadzają się na stworzenie społeczeństwa obywatelskiego
- społeczeństwo obywatelskie = społeczeństwo polityczne
- społeczeństw obywatelskie – więź, wspólnota ludzi która zdaje sobie sprawę istnienia pewnych interesów jakich nie
można zrealizować bez konieczności współpracy ze wszystkimi
2. Etap
- umowa zawarta między społeczeństwem obywatelskim a rządem
- w jej wyniku powstaje państwo
- treścią umowy jest przekazanie przez wszystkie jednostki swoich dwóch władz na rzecz państwa
Każdy człowiek przekazuje społeczeństwu (politycznemu/obywatelskiemu) cała swoją drugą naturalną władzę (karanie
występujących przeciwko stanowi natury) oraz część pierwszej naturalnej władzy (sądzenia)
- powstaje władza polityczna społeczeństwa obywatelskiego
- podmiotem jest społeczeństwo, wykonuje większość (większość ma prawo pociągnąć wszystkich)
- sprawuje władzę w wymiarze publicznym
- władzę trzeba przekazać rządowi obywatelskiemu – aktem politycznego powiernictwa (z angielskiego prawa prywatnego)
- społeczeństwo obywatelskie upoważnia rząd obywatelski do działania w określonych granicach i w imieniu społeczeństwa (mandat
do kreślonego działalnia w określonych granicach)
Państwo-stróż
- ma charakter ograniczony – treść umowy społecznej determinuje funkcje państwa
- gwarancja bezpieczeństwa uprawnień naturalnych jednostki
- nie ingeruje w płaszczyzny wolności, gospodarki, kultury
- państwo nie może naruszać uprawnień naturalnych jednostki
- Państwo-strażnik własności (własność święta i nienaruszalna)
Rząd obywatelski jest pełnomocnikiem społeczeństwa obywatelskiego – aby działał skutecznie władza rządu obywatelskiego mu być
odpowiednio podzielona
Prawo oporu
- rewolucja jako zło konieczne – ostateczność, rozwiązanie z którego nie można korzystać zbyt pochopnie – by rewolucja nie
naruszyła jeszcze większej części uprawnień
- jeśli jeden członek SO uznaje, że jego naturalne uprawnienia nie są odpowiednio chronione
- ma prawo się zastanawiać, bo nie przekazał w całości pierwszej władzy
- indywidualne prawo secesji
- jeśli większość dochodzi do wniosku, że jej naturalne uprawnienia SO nie są należycie chronione
- z okazjonalnymi praktykami tyrańskimi można się pogodzić
- jeśli uporczywe łamanie, to trzeba się „odwołać się do niebios” – zbrojny opór
- umowa społeczna, zdaniem Locke’a, powinna przynosić społeczeństwu wymierne korzyści – utylitaryzm (np. władza państwowa
ma za zadanie umacniać naturalne i niezbywalne prawa jednostki)
- państwo przejęło od społeczeństwa jedynie jedno uprawnienie – możliwość karania „gwałcicieli” praw naturalnych (w ten sposób
państwo zyskało prawo do stanowienia praw pozytywnych oraz ich egzekwowania – możliwość przymusu)
- suwerenem jest społeczeństwo, które jest starsze od państwa
- państwo powinno jednostkom pozostawić swobodę działalności gospodarczej, politycznej i kulturalnej którą zarazem winno
chronić
- państwo jako stróż, nie może wtrącać się do sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego
- wszelkie partie, stowarzyszenia, korporacje, spółki mają prawo do pełnej autonomii
- „własność jest święta, absolutna i nietykalna” – prowadzi ona do bogactwa i ogólnej szczęśliwości
- idea szacunku dla władzy państwowej, dobrze wypełniającej swoje cele (opór jako zło ostateczne)
- wzorem dobrego rządu umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielna
- równość wobec praw naturalnych, zdaniem Locke’a, nie oznacza równości wobec prawa pozytywnego
- Locke swoimi poglądami bronił interesów dwóch czołowych sił społeczeństwa angielskiego – burżuazji i feudalnej szlachty
SKRYPT STAROSTY 63 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Wolność
1) wolność naturalna
- jedynie w stanie natury
- człowiek jest wolny jeżeli nie podlega żadnej innej władzy na ziemi poza władzą prawa natury
2) wolność człowieka w społeczeństwie
- człowiek jest wolny gdy podlega tylko i wyłącznie takiej władzy która powstała wyniku zgody społeczeństwa
Idea przewodnia to dobrodziejstwo ograniczonej władzy państwowej. Jednostka jest wyposażona przez Stwórcę w uprawnienia
naturalne. Społeczeństwo to społeczeństw obywatelskie, oparta na uprawnieniach naturalnych moralna wspólnota której członkowie
pragną nadać polityczny wymiar. Władza jest ograniczona i konwencjonalna, pochodzi od jednostek. Państwo jest ograniczone, służy
ochronie uprawnień naturalnych. Prawo jest pozytywne, zgodne z prawem natury. Własność jest instytucją prawa natury.
SKRYPT STAROSTY 64 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Wiek XVII- wiek racjonalizmu ( i obaj są racjonalistami). Rozum decyduje o poznaniu. Obaj reprezentowali szkołę prawa natury.
Prawa naturalne- prawa człowiekowi przyrodzone. Praw naturalnych człowiek nie zawdzięcza dawcy. Wszelkie byty są przez człowieka tworzone. Droga
tworzenia to umowa społeczna. Człowiek jest kreatorem rzeczywistości. A więc państwa wtedy nie było. W dziejach ludzi istniał kiedyś stan bez państwa.
Ten okres to okres stanu natury. W nim człowiek kierował się tylko swoimi prawami naturalnymi, żył zgodnie z naturą. Koncepcja człowieka- wiek XVII-
racjonalizm, człowiek jest istotą rozumną.
Hobbes był starszy o dwa pokolenia, jego poglądy nie pasowały do epoki.
Locke był ojcem liberalizmu politycznego, ideowym ojcem rewolucji angielskiej.
Hobbes - pesymizm antropologiczny - w człowieku dostrzegał przede wszystkim wady, człowiek z natury jest zły.
Locke - optymizm antropologiczny, w człowieku widział zalety, człowiek jest z natury dobry.
Rozumność jest cechą każdego człowieka, i dobrego i złego.
Hobbes - najważniejszym motywem działania jest instynkt samozachowawczy, ale zdarza się też kierować egoizmem. Ten instynkt jest realizowany w stanie
natury- stanie permanentnej wojny, To nie społeczeństwo- to zakotwiczona natura ludzka. Wojna wszystkich ze wszystkimi- wszyscy zagrażają wszystkim,
człowiek musi być zawsze gotowy do obrony. Stwarza ład i poczucie bezpieczeństwa, lecz tylko dla siebie. Nie ma rozwoju cywilizacyjnego. Nie ma postępu.
Nie ma sprawiedliwości, nie ma prawa.
Ludzi byli wobec siebie równi. Wszyscy chrzcili własny byt, wszyscy wyrażali pożądanie posiadania rzeczy. Rozumny człowiek dostrzegał wady stanu natury-
człowiek rozumny ( choć zły ) dostrzegł wady polegające na braku bezpieczeństwa, rozum człowieka kieruje się na drogę do pokoju- jest umowa społeczna.
Hobbesjański zły człowiek zawiera umowę społeczną, bo nie chce żyć w stanie permanentnego zagrożenia.
Locke - ponieważ jest on optymistą antropologicznym, to ludzie w stanie natury wiodą spokojny żywot, zajmują się wytwarzaniem dóbr. Wg Locke'a w
stanie natury nie ma wojny- możliwość rozporządzania sobą i swoimi dobrami. Dobry człowiek Lockowski nie odczuwa wrogości wobec innych. Dlatego
znacznie łatwiej jest wytłumaczyć powstanie państwa u Hobbesa- trudniej jest wytłumaczyć dlaczego Lockowski człowiek chce państwa. Są jednak pewne
niebezpieczeństwa- jeśli nie ma państwa nie ma też prawa, każdy człowiek Lockowski jest dla siebie normodawcą, nie ma powszechnie obowiązującego
prawa w znaczeniu przedmiotowym- jest tyle porządków prawnych, ilu ludzi. Skoro w stanie natury nie ma władzy, nie ma sądów- ewentualne spory między
ludźmi rozstrzygają oni sami.. Każdy jest sędzią w swojej sprawie. Prowadzi to do anarchii. Człowiek rozumny dostrzega niebezpieczeństwa stanu natury,
dlatego poprzez umowę społeczną tworzy państwo.
Hobbes - człowiek z natury jest zły, tylko silne państwo wszechogarniające może ograniczyć złe cechy człowieka, skoro człowiek jest zły i jego rozumność nie
uczyni go lepszym to musi istnieć państwo jako kaganiec. Stąd potrzeba państwa silnego.
Locke - stan natury jest harmonią, państwo to antidotum na niebezpieczeństwa stanu natury. Państwa powinno być jak najmniej, państwo powinno być
ograniczone do stanowienia prawa i rozstrzygania sporów.
Zawsze tam, gdzie optymizm antropologiczny- państwo powinno sięgać jak najbliżej. Państwo jest złe, bo ogranicza wolność, ale jest użyteczne, bo realizuje
prawodawstwo i gwarantuje rozstrzyganie sporów. Uzasadnienie państwo to jego użyteczność.
Człowiek dobry= państwo złe, Człowiek zły= państwo dobre.
Hobbes - człowiek jest wolny w stanie natury, oddaje wolność państwo, traci wolność,
Locke - człowiek ustępuje państwu tylko niektóre prawa ( do tworzenia prawa, do sądów ), resztę uprawnień naturalnych zachowuje.
Możliwe jest obalenie państwa, jako że wtedy sytuacja wraca do stanu społecznego, nie oznacza powrotu do stanu natury. Stąd wg Locke'a obalenie
państwa nie jest nieszczęściem, bo mamy do czynienia z istniejącym społeczeństwem. Hobbes odrzuca jakąkolwiek możliwość odejścia, Locke- można
modyfikować, bo człowiek jest kreatorem. Dla Locke'a kolejnym zawieraniem umów społecznych były wybory parlamentarne lub ewentualnie rewolucja.
Człowiek dysponuje uprawnieniem do obalenia władzy, powstała ona bowiem dla jego pożytku. Gdy państwo narusza naturalne uprawnienia człowieka,
władzę można obalić. Dlatego w przypadku rewolucji wskazane jest zachowanie ostrożności. Może być konieczna, ale jest zawsze zła. Najwartościowsza jest
zmiana ustroju poprzez wybory parlamentarne.
Dlatego do Locke'a odwoływali się np. Amerykanie, Do Hobbesa- władcy reprezentujący oświecony absolutyzm.
Hobbes - władza państwa jest nieograniczona, człowiekowi, który zawarł umowę społeczną, nie przysługują żadne roszczenia wobec państwa, jest zdany na
jego łaskę i niełaskę.
Locke - państwo powstało dla pożytku ludzi, którzy wyzbyli się wszystkich uprawnień, dlatego dysponują roszczeniami wobec państwa.
Obydwaj - podstawową cechą człowieka tworzącego państwo jest wolna wola. Zawarto umowę, bo ludzie byli wolni, państwo nie jest narzucone.
SKRYPT STAROSTY 65 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
CZĘŚĆ IV – OŚWIECENIE
§1. TŁO EPOKI
Liberalizm polityczny
- w drugiej poł. XVIII w. liberalizm arystokratyczny (Monteskiusz), wzbudzał już wyraźny sprzeciw
- pisarze tej doby szli dalej, zastępując hasło liberalizmu arystokratycznego, głoszącego ideę przymierza wielkiego ziemiaństwa z
wierzchołkiem burżuazji – hasłem liberalizmu w interesie wyłącznie lub przede wszystkim burżuazji
- stan niezadowolenia pogłębiała chwiejność obozów arystokratycznych
Wolter
- najwybitniejszy pisarz tej epoki
- pozostawał pod znacznym wpływem Monteskiusza
- "Listy o Anglikach" - zafascynowany ustrojem angielskim, myślą Locke'a, przejął od nich "etykę utylitaryzmu"
- to, co jest etycznie dobre, jest korzystne - zapewnia nam szczęście
- zgadzał się z monteskiuszowską filozofią dziejów, koncepcją wolności jako podległości prawu, sprzeciwiał się również despocji
- oświecony władca, przyjaciel filozofii sam będzie promotorem likwidacji absolutyzmu
- sam ma zrezygnować z władzy absolutnej na rzecz umiarkowanej
- państwo burżuazyjne (monarchia umiarkowana) miało kultywować zasadzie mieszczańskiego utylitaryzmu
- (władza należy do tych, którzy posiadają – cenzus majątkowy
- wolność jest sprzężona nie z równością, lecz z własnością (równość występuje jedynie w stosunku do praw naturalnych)
- obalał ideę kompromisu arystokratyczno-mieszczańskiego
- domagał się jedności prawa, krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty, ucisk chłopa i interwencjonizm państwa w sfery
gospodarcze
Denis Diderot
- nie podzielał wolterowskiego przekonania jakoby „oświecony” monarcha doprowadzi do powszechnego szczęścia i powszechnej
sprawiedliwości
- jedynie suwerennym reprezentantem ludu może być parlament
- bogacenie się jednostek to droga ku powszechnemu dobrobytowi
- domagał się wolności handlu, poszanowania praw własności, „taniego” państwa
- dostrzegał ujemne strony kapitalizmu - wyzysk, narastające problemy społeczne
- odrzucał antyegalitaryzm Woltera w dziedzinie powszechnej oświaty (głosił hasło kształcenia wszystkich)
Adam Smith
- społeczeństwo jest zespołem luźno ze sobą związanych jednostek i że w związku z tym wszelka analiza społeczeństwa i społecznych
stosunków powinna się opierać na badaniu jednostki ludzkiej, jej natury i interesów
- gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym, a wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy
ludzkiej (sprzeciwiał się ideom merkantylizmu i fizjokratyzmu)
- najlepszą, najbardziej naturalną ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja
- nieangażowanie się państwa w życie gospodarcze, ani nawet w jakiekolwiek przejawy życia społecznego
- państwo nie może być moderatorem tych przejawów
- państwo – „nocny stróż” – ma dbać jedynie o bezpieczeństwo i porządek publiczny
Koncepcje Smitha były wykładem klasycznego liberalizmu mieszczańskiego w ekonomice, ale zawierały również podstawowe zasady
funkcjonowania liberalnego, kapitalistycznego państwa.
SKRYPT STAROSTY 67 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Oświecony absolutyzm
Wizerunek władcy
- Ludwik XIV zbudował Wersal, inaczej w Oświeceniu - kto jest sługą państwa nie może zamykać się w pałacu
- Fryderyk II ubierał się w mundur pułkownika, jego styl życia miał niczym się nie różnić od żołnierskiego, spał w koszarach
- nie miało to nic wspólnego z rzeczywistością, rezydencja tylko z zewnątrz przypominała wojskowy budynek
- Józef II - głęboką więź z poddanymi umacniał np. w ten sposób, iż odwiedzał ich w więzieniu
Absolutyzm oświecony „przyniósł” szereg zmian, m.in. nastąpiła wielka kodyfikacja prawa, rozwój humanitaryzmu prawniczego.
Jedynie nieliczni, np. Diderot rozumieli, że praktycznie nie ma żadnych różnic politycznych i ustrojowych między absolutyzmem
oświeconym a despotyzmem poprzedniej epoki.
Fizjokratyzm
- fizjokratyzm był odpowiedzią na wzrastającą rolę rolnictwa w protekcjonizmie gospodarczym francuskiej monarchii
- fizjokraci popierali duże, dysponujące kapitałem rolnictwo, nadwyżki pragnęli przekazać innym, deficytowym gałęziom gospodarki
- podział społeczny na właścicieli ziemskich, klasę produkcyjna i klasę jałowa
- prawnonaturalne pojęcie własności (dla ochrony tego prawa powstało i istnieje państwo)
- przeciwni egalitaryzmowi własnościowemu – własność ma tu charakter wybitnie kapitalistyczny)
wolność to prawo do swobodnego działania w sferze ekonomiki
- państwo, stoi na straży „naturalnego, fizjokratycznego porządku”, strzeże prywatnej własności, bezpieczeństwa, swobody
gospodarczej, itd. (pogląd podobny do idei Johna Locke’a)
- popierali oni absolutyzm monarchy, stojącego na straży porządku publicznego
§3. MONTESKIUSZ
Duch praw
- duch praw polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami
- odrzucał uniwersalizm - nie uważał, żeby natura ludzka bądź ludzie byli tacy sami
- empiryk -co ma wpływ na ducha praw
- położenie geograficzne kraju, powierzchnia, ukształtowanie terenu
- sposób życia mieszkańców, poziom życia,
- religia
- temperament (rezerwa - Północ, spontaniczność - Południe)
- jeśli takie czynniki składają się na ducha praw, to kształtują one ustrój polityczny
- nie ma dwóch identycznych ustrojów politycznych
Relatywizm, wyrastający z
- historyzmu - historyczna suwerenność zjawisk, nie ma kraju czy państwa o tej samej historii
- twórcami historii są jednostki, lecz jest to proces wypadkowej działania czynników natury fizycznej oraz natury
moralnej
- relatywizm zjawisk wyklucza ustroje idealne
- racjonalizmu - rozum ludzki jest predestynowany do tworzenia ustrojów państwowych,
Człowiek musi zanalizować ducha praw - wtedy będzie wiedział, który ustrój jest najbardziej odpowiedni
- jakie prawa będą najbardziej odpowiadały duchowi praw, gdzie wolność jednostki ma się najlepiej
- jeśli prawo będzie regulować nie zważając na ducha praw regulować to nasza wolność ulegnie pogwałceniu
- wartość ludzkich praw bywa zawsze względna
- istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli - wolność polityczna polega na tym, aby „móc czynić
to, czego się powinno chcieć”
- wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym - wolność to „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy
pozwalają”
Kryteria klasyfikacji
- naturą rządów - istota państwa
- zasadą rządów - sposób w jaki państwa funkcjonują
"dobrą" monarchią jest Anglia, "złą" despocją jest Francja w połowie XVIII w (choć duch praw w Anglii i Francji jest podobny)
SKRYPT STAROSTY 69 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
1. władza prawodawcza
- powinna być powierzona parlamentowi, jako przedstawicielstwu społeczeństwa (reprezentacyjność)
- miał on odciążać lud w stanowieniu prawa
- Monteskiusz domagał się parlamentu dwuizbowego
- izba niższa („ludowa”) - miała być wybierana przez wszystkich w wyborach cenzusowych
- izba wyższa - miała być dziedziczna i reprezentować arystokrację
- zewnętrznym hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania
posiedzeń parlamentu
2. władza wykonawcza
- należy do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów
- król zatwierdzałby również ustawy parlamentu
- hamulcem dla króla byłoby odsunięcie go od prawodawstwa, a nawet od inicjatywy ustawodawczej
- jedynie prawo veta
- król byłby nieodpowiedzialny przed parlamentem (odpowiadaliby desygnowani ministrowie).
3. władza sądowa
- wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały
- hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości
- egzekucja wyroków sądowych należałaby do władzy wykonawczej
Te trzy władze miały być rozdzielone i stopione ze sobą - wszystkie one miały realizować w państwie ten sam cel (wolność
polityczną). Istota tych stosunków polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu.
Liberalizm arystokratyczny
Stan natury
- wszyscy jesteśmy zdemoralizowani przez cywilizację - jednak cywilizacja jest procesem nieodwracalnym
- rozwój (ewolucja) człowieka prowadzi niechybnie do nieszczęścia – człowiek zaczyna być amatorem wygody
- można skonstruować wzorcowy ustrój polityczny i społeczny, który nie będzie miał nic wspólnego z współczesną mu
rzeczywistością - nie będzie on oparty o fakty i zjawiska społeczne, a tylko i wyłącznie o zasady rozumu
- ludzie będą w stanie żyć razem bez demoralizacji przez cywilizację
Cechy umowy
- zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości
- podstawa prawdziwej wolności (krytykował Grocjusza i Hobbesa za tezy jakoby umowa społeczna oddawała lud w niewolę)
- przynosi korzyści wszystkim zainteresowanym stronom (w przeciwnym razie będzie ona sprzeczna z naturą)
- istotą umowy jest wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności
- zwolennik egalitaryzmu
- państwo nie jest złe, jeżeli realizuje podstawowe założenia umowy społecznej
- wola zbiorowa to nie suma woli każdego z nas, nie jest to też wola większości
- jest to pojęcie abstrakcyjne, które ma oznaczać wspólny interes powszechny (bez niego nie może istnieć wspólnota)
- nie jest zawsze łatwo ustalić, co jest treścią woli zbiorowej, czasem nie wie tego nawet suweren (lud)
- prawodawca ma ujawnić ludowi, co jest dla niego dobre (Platon)
- destrukcyjnym elementem jest partykularyzm - sytuacja, gdy jakaś grupa nacisku swoje dobro własne przedstawia jako interes
wspólny
- polska instytucja liberum veto pozwala wyłonić interes ogólny
- podstawowym zadaniem suwerena jest stanowienie prawa, oznaczającego wyraz woli zbiorowej
- jeśli ktoś bierze udział w tworzeniu prawa, to potem podlega własnej woli (także zwolennicy demokracji)
- czy to, że lud ma sam stanowić prawo i stanowić władzę, oznacza, że nie ma powoływać rządu? Nie.
- demokracja nie jest najlepszym ustrojem - tam, gdzie wszyscy stanowią prawo, uwaga ogółu koncentruje się na szczegółach
- postulat równości majątkowej, a to niemożliwe
- monarchia - najtrudniej jest pogodzić ten ustrój z suwerennością ludu
- jest niestabilnym ustrojem ze względu na bezkrólewie i niskie kwalifikację moralną, otaczają się doradcami
- nadmiernie wykazuje skłonności ku absolutyzmowi
- może być realizowana wyłącznie w bogatych państwach
- najlepsza jest arystokracja - arystokrata nie dziedziczy swej pozycji i tytułu - jest to człowiek, który przewyższa innych, oddany
dobru publicznemu
- takim ludziom powinno się przekazywać władzę
- nie zawiera się z rządem umowy o powołanie/odwołanie na podstawie ustawy
- możliwe jest pełne oddzielenie rządu od legislatywy, a suwerenność ludu jest „lekiem na wszelkie choroby cywilizacji”
- wprowadzenie „instrumentów” umożliwiających ludowi realizację swych suwerennych obowiązków (walka z interesami
partykularnymi)
- Rousseau domagał się interweniowania w sferę wielkiej własności – opowiadał się za drobną własnością
- patron drobnego mieszczaństwa i drobnej wytwórczości
- podobnie jak Hobbes popierał utylitarną rolę religii
Rousseau jest myślicielem krytykowanym przez liberałów. Pomimo silnej warstwy utopii dorobek Rousseau był poważny. Dał on
uzasadnienie mieszczańskiej demokracji, jako systemu politycznego, przyczynił się do jego rozpowszechnienia. Najlepsi jego
uczniowie to jakobini.
SKRYPT STAROSTY 72 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Jefferson wskazał za Lockiem, że każdy człowiek jest wyposażony przez Boga w trzy niezbywalne uprawnienia
1. życie
2. wolność
3. własność
- nikt nie może ich nas pozbawić - władza musi je uznać i ich bronić
- władza publiczna pochodzi od ludu - musi ona opierać się na zgodzie ludu
- jeśli władza publiczna gwałci naturalne uprawnienia, przysługuje mu prawo oporu wobec tejże władzy
- prawo natury jako system abstrakcyjnej sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkować
- naturalnym stanem jednostki jest pełna wolność i równość
- państwo (rząd) utylitarne - ma stać na straży interesów jednostek (głównym zadaniem jest ochrona naturalnych praw człowieka)
Amerykanie byli pragmatykami i twierdzili, że z mieniem bywa bardzo różnie. Własność jest przedłużeniem naszej osoby.
Zaproponowano taką formułę, iż uprawnienia
1. do życia
2. do wolności
3. do dążenia do szczęścia (trudno sobie wyobrazić bez własności)
2. demokraci - mniej zamożne mieszczaństwo i rolnicy, nie byli biedni- byli tylko mniej zamożni od federalistów
- Thomas Jefferson, trzeci prezydent USA
- zwiększenie uprawnień Kongresu kosztem rządu,
- relacja między stanami a rządem centralnym - bardzo silna pozycja stanów
- domagali się autonomii stanów, szerokich prerogatyw dla parlamentu, rozdziału Kościoła od państwa, ograniczonej władzy
prezydenta, skutecznych gwarancji praw obywatelskich, występowali w obronie Murzynów i Indian
- demokraci wprowadzili 10 poprawek do Konstytucji, gwarantujących
- prawa obywatelskie
- rozdział kościoła od państwa
- tolerancję religijną
- prawo noszenia broni przez obywateli (gwarancja wolności - obywatel mógł się bronić)
- zniesienie stałej armii
SKRYPT STAROSTY 73 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
- suwerenność stanów - ktoś był obywatelem amerykańskim, bo był obywatelem danego stanu
- przysięgę składano stanowi, a nie federacji - dlatego możliwe było zawiązanie federacji
- demokraci zawsze byli postrzegani jako obrońcy praw stanów, zawsze mieli większe poparcie na południu
3. nurt radykalny
- Thomas Paine, "Prawa człowieka"
- nie mógł wywrzeć wpływów politycznych, ale zawierał ciekawe koncepcje doktrynalne
- nie da się pogodzić arbitralnej polityki rządu brytyjskiego z cnotami obywatelskimi.
- suwerenność ludu, ideały republikańskie
- rozróżnia państwo i społeczeństwo
- państwo to zło konieczne (Locke), jest potrzebne społeczeństwu, ale ogranicza wolność
- jednostka musi słuchać państwa, ale społeczeństwo nie musi - jako całość powołuje rząd i go kontroluje
- Francja staje się republiką - obóz rewolucjonistów zradykalizował się w wyniku wpływu drobnomieszczaństwa reprezentowanego
przez Jakobinów (Maksymilian Robespierre)
- w wyborach powszechnych wybrany miał być Konwent
- Jakobini opracowali własną Konstytucję 1793
- nie ma wolności i świętej, nienaruszalnej własności (po prostu instytucja prawa pozytywnego)
- równość, bezpieczeństwo, prawo oporu przeciw uciskowi
- interes grupowy nie może zdystansować interesu publicznego
- jeden obywatel nie może być w stanie przekupić drugiego
- ten, kto nie jest w stanie zapracować na swoje utrzymanie w wyniku choroby, sytuacji osobistej, ma do państwo
roszczenie o zapewnienie minimum egzystencji (typowo lewicowy postulat)
- religia obywatelska (nie ma nic wspólnego z chrześcijaństwem, Rousseau - związanie obywatela z państwem)
- kult narodu (naród polityczny) - własny kalendarz, kult cnót obywatelskich
- jednostka ma być gotowa do poświęcenia się na rzecz dobra publicznego
- pojęcie rewolucyjnej racji stanu- co jest dobre a co złe dla narodu francuskiego
- w praktyce Jakobini stosowali terror przeciw wszystkim - wrogom rewolucji, wrogom zewnętrznym i wewnętrznym, używając go
jako narzędzia rozrywki politycznej
Jakobini
- skrajna lewica (hebertyści) - zwolennicy skrajnego terroru wobec kontrrewolucjonistów, żądali drastycznej rozprawy ze
spekulantami
- prawica (dantoniści) - żądali złagodzenia terroru w stosunku do politycznych przeciwników
- między tymi dwiema orientacjami znajdowali się Marat, Robespierre i Saint-Just, którzy z czasem przejęli wodzostwo w ruchu
jakobińskim
- odrzucali cenzus majątkowy (wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do sprawowania władzy)
- władza ludu opiera się na równości, bezpieczeństwie, własności, gwarancjach społecznych i prawie do oporu przeciwko
uciskowi
- równość to nie tylko równość wobec praw, ale także możliwość korzystania z równych praw
- prawo własności stawało się instytucją społeczną, tworzoną i swobodnie regulowaną przez państwo
- postulowali zmniejszenie ogromnych dysproporcji majątkowych
- państwo powinno zapewnić minimum egzystencjalne swojemu obywatelowi
- za atrybut suwerenności uważali zgromadzenie ludu (niechętnie wypowiadali się o idei reprezentacji)
SKRYPT STAROSTY 75 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Babuwizm
- Gracchus Babeuf, pozostawał pod urokiem utopijnych komunistów oświecenia, w szczególności Morelly’ego
- klasy społeczne, to wg niego, przyczyna wszelkich zjawisk politycznych
- propagował równość ekonomiczną
- domagał się uspołecznienia wszystkich form własności oraz zalecał produkcję zbiorową
- postulował za demokracją i równością mężczyzn i kobiet, propagował ideę komun
Bonapartyzm
- nowa ideologia polityczna, choć bynajmniej nie przeciwstawna ideologii rewolucji mieszczańskiej
- Bonaparte głosił się „wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji”
- operował hasłami suwerenności ludu, równości i wolności
- swoją władzę (nawet tą cesarską) wywodził od woli narodu
- siebie określał jako „rzecznika” interesów bogatego chłopstwa
- jednostka, przez lud powołana do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę
- odrzucał ideę parlamentaryzmu
- cesarz jest wodzem swego ludu (prymat jedynowładztwa
- ideologia bonapartyzmu miała kolosalne znaczenie dla oblicza doktryn pierwszej połowy XIX wieku
SKRYPT STAROSTY 76 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
- publicysta angielski, związany z ugrupowaniem wigów, zasłynął dzięki pełnej pasji obronie prawa Amerykanów do wolności
- "Rozważania o Rewolucji Francuskiej" to fundamentalne dzieło konserwatyzmu
- był zażartym przeciwnikiem absolutyzmu, opowiadał się za ustrojem parlamentarnym i systemem partyjnym
- w swoich dziełach ostro krytykował rewolucję – jest uważany za ojca brytyjskiego konserwatyzmu
Rewolucja Francuska zakładała, że z dania na dzień można stworzyć nowy ustrój polityczny, społeczeństwo niezależne od jego
tradycji.
- wszelkie próby oderwania się od doświadczeń narodowych stanowią gwałt zadawany organizacyjnej całości, jaką jest naród
- rewolucjoniści francuscy doprowadzili do katastrofy też dlatego, że przyjęli racjonalizm
- uważali, że zasady moralne i polityczne są możliwe do objęcia przez rozum ludzki
- jest to fatalna w skutkach arogancja intelektualna
- ład społeczny i polityczny posiada elementy tajemnicy, których nie da się zgłębić ludzkim rozumem
- nie możemy przewidzieć wszystkich efektów naszych arbitralnych działań- tajemnica znana tylko Bogu, który jest Stwórcą
człowieka, ładu społecznego
- człowiek nie powinien zastępować Boga w dziele tworzenia ładu społecznego
- odrzucał ideę umowy społecznej jako źródła władzy (antyindywidualizm)
- naród jest odwiecznie związany z państwem (do społeczeństwa wchodzi człowiek w momencie urodzenia)
- „rozum jest zawsze abstrakcyjny, oderwany od konkretnego życia”
- do zagłady narodu francuskiego przyczynili się wrogowie chrześcijaństwa
Burke nie był przeciwnikiem zmian i rozwoju. Był ich zwolennikiem, ale zakładał, że muszą one być zgodne z tradycją i historycznym
doświadczeniem, muszą mieć charakter ewolucyjny, a nie rewolucyjny.
- wtedy będą miały charakter naturalny, zniszczą hierarchii, pluralizmu i partykularyzmu konkretnego społeczeństwa
- zmiany ewolucyjne nie naruszają harmonii, ładu społeczeństwa
- wtedy właśnie najlepiej chroniona jest wolność obywatelska
Wolność - nie jest przedmiotem abstrakcyjnych prawa człowieka, jest integralną częścią ładu społecznego, wynikającego z tradycji,
zwyczaju i zgodnego z nimi porządku prawnego.
Poglądy Burke’a dobrze służyły polityce legitymizmu, a także wszelkiej restauracji minionej (przedrewolucyjnej) rzeczywistości. Jego
tezy odegrały w późniejszym okresie tą samą rolę, co koncepcje francuskich teokratów, m. in. jako inspiracja dla faszyzmu.
Joseph Demestre
- francuski arystokrata
- "Wieczory petersburskie", "O papieżu"
SKRYPT STAROSTY 77 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Przede wszystkim był to myśliciel katolicki - doktryna oparta na założeniu wszechobecności Boga
- Bóg jest sprawcą procesu dziejowego, ładu politycznego i społecznego
- ład określony jest przez prawo natury, które ma również swój początek w woli Boga
- Bóg nie ograniczył się do stworzenia świata - stale ingeruje w stosunki polityczne i społeczne
- pełni rolę faktycznego suwerena
- na początku XIX wieku zakłada on, że wszelka władza pochodzi od Boga
- wszelka władza świecka ma być podporządkowana władzy duchownej
- to podporządkowanie ma mieć formę nadzoru
- władza świecka musi być silna - tylko wtedy może spełnić funkcję powierzoną przez Boga (św. Augustyn)
Społeczeństwo ma charakter ograniczony, strukturę hierarchiczną
- każdy z nas ma w nim swoje miejsce i jest częścią tej całości, zależny jest od kogo innego
- to nie jednostki tworzą społeczeństwo, a społeczeństwo jednostki - nie można żyć poza społeczeństwem
- "Widziałem w moim życiu Francuzów, Rosjan, Niemców. Nigdy nie widziałem człowieka"
- nie można mówić o prawach abstrakcyjnej, niezależnej jednostki, jak to miało miejsce w Oświeceniu
Do Rewolucji doszło, ponieważ Bóg do niej dopuścił - kara za grzechy. Rewolucja byłą biczem bożym dla narodu francuskiego, ale i
środkiem regeneracji dla narodu francuskiego.
Kapitalizm
- w niektórych państwach celowo utrwalano struktury feudalne, w celu utrzymania starego reżimu)
- ideolodzy „starego” porządku opierali się na dwóch zasadach
- zasada absolutnej władzy monarchy i stanowej struktury społeczeństwa
- zasada legitymizmu sformułowana przez kanclerza Austrii – Metternicha
- brak jakichkolwiek zmian w sferze polityczno-prawnej; celem takiej zasady było uznanie wszelkich rewolucyjnych
koncepcji za niezgodne z obowiązującym prawem, a co za tym idzie podlegającej surowej interwencji ze strony
państwa
SKRYPT STAROSTY 79 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu politycznego byli: bracia Schlegelowie, Novalis, Görres, Armin oraz najbardziej
popularny – Adam Müller
- kultywowali oni germańskiej przeszłości oraz chrześcijaństwu
- im bardziej konserwatywny jest naród, im bardziej trzyma się starych instytucji i obyczajów, tym bardziej jest narodowy
- jedynie państwo stanowe jest prawdziwie narodowe (pochwała stanowej struktury społecznej)
- pochwalano suwerenność każdego państwa, czyli niczym nieskrępowaną możliwość tworzenia prawa i obyczajów
- w ideologicznym sprzeciwie wobec rewolucji powoływano się na religię katolicką
- rola państwa była pierwszorzędna (kolejne zaprzeczenie oświeceniowej myśli), stawało ono ponad społeczeństwo, wchłaniało całe
życie społeczne i narodowe
- autorytaryzm państwa, przejawiający się m.in. w uniformizmie i przedkładaniu własnego interesu nad interes jednostki
- o pierwszoplanowej roli państwa dobitnie wypowiadał się A. Müller (był to zagorzały przeciwnik liberalizmu polityczni-
gospodarczego, a także wszelkiego postępu
- w swoich poglądach umiejętnie łączył odrodzenie chrystianizmu z motywami antysemickimi
- patriotyczne, ale głęboko nacjonalistyczne treści romantyzmu niemieckiego wsparte były ideami solidaryzmu w organicznie
zbudowanym społeczeństwie
- miłość do ludu, folklor, kult walki z Napoleonem, gloryfikacja irracjonalizmu ludowego, wyraźnie pokazywano kontrast
między ludem złym – rewolucyjnym, a dobrym – lojalnym wobec władzy
- aprobata absolutnej władzy monarszej
Niemiecki idealizm
- przeciw oświeceniu: niemieccy filozofowie pragnęli zerwać z tradycjami niemieckiej filozofii okresu oświecenia i zastąpienia jej
wielkimi systemami idealizmu
- subiektywizm, etyczny idealizm, irracjonalizm przeplatający się z racjonalistycznym i dialektycznym idealizmem
- przedstawiciele tego nurtu snuli refleksje dotyczące bezpośrednio sporów państwa, społeczeństwa i polityki
Zasady filozofii
- silnie inspirowany przez rozwój społeczny i polityczno-ustrojowy Niemiec początków XIX wieku
- klasyczna postacią idealizmu racjonalistycznego i dialektycznego
- świat jest wytworem ducha i odwrotnie duch poprzedza świat materialny
- świat wyłonił się za sprawą rozumu
- prawa rządzące rozwojem i historią świata muszą być rozumne i logiczne
- wszystko co dzieje się w świecie naprawdę stanowi stadium rozwijającej się myśli
- racjonalizm filozofii heglowskiej
- heglowska dialektyka przyczyniła się do zdynamizowania pojęcia historii, umożliwiła zerwanie z romantycznym kultem „starego”,,
otwierała drogi dla postulatów przeobrażania instytucji społecznych, ustroju politycznego i porządku prawnego
- odrzucał tradycję niemieckiego romantyzmu jako irracjonalną, doceniał za to wagę realiów społecznych i politycznych
Filozofia dziejów
- naród, który wypełnił już swoją „historyczną” misję prędzej czy później umrze
- „każdy naród przechodzi swą młodość, dojrzałość, wiek starczy, umiera”
- silnym narodem może być tylko ten, który aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, dzielącego go od reszty świata
- pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych
- obywatele żyjący w nieustannym pokoju, zaczynają tracić więź ze swoim państwem, a to jest niebezpieczne dla wolności
- przecież państwo jest jej wcieleniem
- nie każda wojna jest słuszna - „wojna ma być jedynie realizacją ducha światowego, a nie urzeczywistnieniem próżnych
dążeń obywateli”
- katastrofizm - nieuchronność konfliktów zbrojnych
- „ludzie bez przerwy chcą się rozwijać, a to eliminuje – unicestwia stare formy życia”
Państwo
- eudajmonizm - doktryna etyczna uznająca za najwyższą wartość szczęście osobiste lub społeczne, a dążenie do szczęścia za główny
motyw postępowania)
- pryzmat interesów niemieckiego mieszczaństwa - zwolennik własności prywatnej, wolności umów – pochwalał kapitalizm
- służba państwowa to pierwszy i najbardziej zaszczytny obowiązek obywateli
Hegel stał się oficjalnym patronem i filozofem junkierstwa pruskiego i obiektywnie obrońcą absolutyzmu monarszego
heglowska filozofia odcisnęła ogromne piętno na późniejszych filozofiach
SKRYPT STAROSTY 82 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Nacjonalizm
- rozwój kapitalistyczny i związany z tym imperializm mocarstw europejskich, zmuszał te kraje do zwiększania ekspansji gospodarczej
oraz ochrony przed zagranicznymi konkurentami (protekcjonizm państwowy)
- powrót do kultu państwa jako organizacji czuwającej i aktywnie wspierającej gospodarczy interes burżuazji
- wzrastały konflikty społeczne i ustrojowe, a także polityczne
- rósł szowinizm narodowy
- główne cechy dziewiętnastowiecznego nacjonalizmu: szowinizm, mesjanizm, rasizm
Systematyka doktryn
- przełom wieków XIX i XX przyniósł ogromne ożywienie dyskusji politycznej (przyczyna tkwiła w rozwoju techniki, nauki, w ogólnym
wzroście alfabetyzmu wśród społeczeństwa, itp.)
- feudalizm i jego hasła odeszły już w zapomnienie
- w stan kryzysu weszły dawne ujęcia prawno-naturalne
- na znaczeniu tracił socjalizm utopijny
- coraz częściej myśliciele tej doby zastanawiali się jaka jest alternatywa: kapitalizm czy socjalizm
- głównymi wątkami doktrynalnymi i zarazem zasadniczymi tendencjami polityczno-społecznymi tej epoki stały się:
- dbałość o utrzymanie i rozwój stosunków kapitalistycznych w warunkach zdobywania przewagi przez kapitał finansowy
- walka o przystosowanie aparatu państwowego do tego celu
- osłabienie radykalizmu społecznego i tendencji rewolucyjnych
- przeciwstawianie się marksizmowi w obozie burżuazyjnym
- spór o socjalizm i drogi do niego prowadzące
- walka z wyzyskiem
- problem rewolucji w ruchu robotniczym
Klimat intelektualny
- potężny krok w różnych dziedzinach nauki – Einstein, Planck, Bohr, Rutheford, itd.)
- rewizja poglądów dotyczących świata, człowieka i w konsekwencji państwa i prawa.
- cechy szczególne klimatu intelektualnego tego okresu:
- płynność, niepewność, zmienność
- subiektywizm
- okres od 1945 do 1989 roku charakteryzował się ogromną rywalizacją USA i ZSRR o hegemonię nad światem
- dochodziło do licznych konfliktów politycznych, „walk” wywiadów
- poczucie narastającego napięcia („zimna wojna”)
- nie doszło do zbrojnej konfrontacji między mocarstwami dzięki groźbie nuklearnej zagłady
Był to również okres „rywalizacji” między ustrojami polityczno-gospodarczymi, między socjalizmem i liberalizmem, między
gospodarką planową, a kapitalistyczną.
SKRYPT STAROSTY 84 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Czartyzm
- czartyzm: był „pierwszym szerokim, naprawdę masowym, politycznie skrystalizowanym proletariackim ruchem rewolucyjnym”
- postulaty czartystów
- powszechne prawa wyborczego dla mężczyzn, zniesienie majątkowego cenzusu wyborczego
- tajność głosowania
- równe okręgi wyborczych
- diety dla członków parlamentu
- rozumna kadencja parlamentu
- socjalizm utopijny to kierunek, który w nawiązaniu do Morusa proponował wprowadzenie równości społecznej
- przyczyną wewnętrznych sprzeczności ideologii socjalistycznej były wielkie systemy socjalizmu utopijnego
- socjaliści utopijni w mocnych i trafnych słowach krytykowali kapitalizm (odkrywali jego wady i sprzeczności)
- „naiwnie” spoglądali w przyszłość (społeczeństwo wolne od wyzysku, realizacja idei demokratyzmu, współistnienie fantazji i utopi)
- zwracali się oni z płomiennymi apelami nie do ludu, lecz do wszystkich klas
- arystokrata, brał udział w wojnie amerykańskiej, zrzekł się swych rodowych tytułów pod wpływem rewolucji
- programowo odrzucał wszystko, co o życiu mieli do powiedzenia filozofowie i prawnicy
- metodą naukową był relatywizm historyczny (historyzm)
- wszystkie zmiany w życiu społecznym mają jedno źródło
- produkcja dóbr materialnych i sfera nauki
- „O reorganizacji społeczności europejskiej”, „Katechizm industrialistów”, „Nowe chrześcijaństwo”
Ustrój industrializmu
- przyszły ustrój miał być podporządkowany produkcji dóbr materialnych, a ta produkcja miał być oparta na założeniach nauki
- za naukę uważał jedynie naukę polityczną - naczelną nauką w społeczeństwie industrialnym stanie się ekonomia polityczna
- zasady rządzące życiem społecznym miały przypominać organizację produkcji
- ustrój ten oparty miał być na wspólnym harmonijnym wysiłku industrialistów
- harmonia wynikać miała z hierarchii, ta zaś miała zależeć od pracy, zdolności i wiedzy
- industrializm miał zachować własność prywatną, ale w stopniu ograniczonym, bowiem miało nad nią sprawować kontrolę państwo
Wprowadzenie w życie
- ustrój ten zapewni największą z możliwych wydajność pracy - dobrobyt
- wystarczy przekonać innych do zalet proponowanego ustroju
- na wprowadzeniu industrializmu będzie zależało każdemu - przedsiębiorcy i robotnikowi
- nazwał swój ustrój "nowym chrześcijaństwem", spodziewał się równie gorącego poparcia wśród przedsiębiorców
- robotnicy będą chcieli uczyć się od przedsiębiorców, w związku z tym będą okazywali im posłuszeństwo, a przedsiębiorcy
będą ich uczyć
SKRYPT STAROSTY 85 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Karol Fourier
- nie godził się z zasadami gospodarki rynkowej jako podstawy życia społecznego- jedynie jako etap przejściowy od chaosu i
barbarzyństwa do pełnej harmonii
- mankamenty gospodarki rynkowej
- barbarzyństwo rynku (anarchia rynku, anarchia produkcyjna)
- instytucje państwa
- „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy”
- przyczyną wszelkiego zła, jest rozdrobniona własność oraz pasożytnictwo w handlu
- kapitalizm jako okres przejściowy
- filozofia historii - okresy pierwotny, dzikości, patriarchatu, gwarantyzmu, socjantyzmu, harmonii
Falangi/Falangstery
- dwutysięczne wspólnoty zastępujące rynek i państwo
- gospodarstwa rolno-przemysłowe po 400 ha każde
- podział dochodów miał odbywać się wg wspólnie wyłożonego kapitału i pracy
- zorganizowana praca i życie zapewni likwidację bezrobocia i idyllę społeczną
- uspołecznienie środków produkcji
- ustrój pozbawiony przymusu – państwo ze swoimi środkami przymusu traci rację bytu
- równouprawnienie płci
Wprowadzenie w życie
- również uważał, że jego pomyśl jest tak społecznie nośny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze perswazji
- w dalszej perspektywie falangstery miały zostać jedynymi jednostkami organizacyjnymi
Robert Owen
Postulował
- uspołecznienie własności,
- centralizację zarządzanie produkcją.
Wprowadzenie w życie
- Owen był również przekonany, że jego ustrój jest na tyle atrakcyjny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze perswazji
- wierzył w siłę swej korespondencji - pisał wiele, także do koronowanych głów
SKRYPT STAROSTY 86 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Materializm dialektyczny
Metoda dialektyczna
- autorstwa Haegla (idealista, Duch Historii)
- założenia
1. świat ma charakter dynamiczny, jest w nieustannym rozwoju
2. świat jest jedną spoistą całością
- oddziaływanie wzajemne na siebie wszystkich zjawisk (współdopełnianie)
3. walka starego porządku zastępowanego nowym (ruch)
- kiedy znajdzie ku temu odpowiednie warunki
- różne od ewolucjonizmu
4. przemiany mają charakter postępowy
- nowy porządek lepszy od poprzednich
- postęp po linii wstępującej
5. wszystkie przedmioty są wewnętrznie sprzeczne, a walka przeciwieństw jest treścią procesu rozwoju
Materializm filozoficzny – świat ma charakter tylko materialny, Materia jest podstawą, źródłem nieskończonej różnorodności formy.
Ruch materii jest zasadniczą formą jej istnienia (inne to czas i przestrzeń). Nie da się zredukować jednej formy do drugiej. Materia
jest pierwotna – świadomość jest wtórna. Świadomość jest cechą wysoko zorganizowanej nauki. Materia natomiast istnieje
niezależnie od świadomości. Materia istnieje odwiecznie, nie jest przez nikogo stworzona – jest obiektywną rzeczywistością. Brak
miejsca w doktrynie socjalizmu naukowego dla Boga.
Materializm historyczny
Podłożem wszystkich rewolucji społecznych jest konflikt starych sił wytwórczych z nowymi siłami wytwórczymi.
Państwo i prawo
- uważali oni, że państwo i prawo to zjawiska historyczne, są rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowią
instrument panowania jednej klasy nad pozostałymi
- o kształcie państwa i prawa decyduje niewątpliwie klasa rządząca, a więc ta, która zdobyła hegemonię nad pozostałymi – państwo
to oparte jest na wyzysku klas poddanych (w takim państwie władza musi być oddzielona od mas ludowych i sprawowana przez
specjalne siły, np. wojsko)
- państwo to nic innego jak „machina kierownicza” dysponująca własnym aparatem przymusu
- państwo działające w obronie określonego ustroju ekonomicznego tworzy również prawo, tzn. określony system norm,
odzwierciedlających wolę klasy rządzącej, podniesionej do rangi ustawy
- marksizm stworzył swoistą teorię typów i form państw, które w XX wieku z różnym skutkiem wprowadzano w życie
- w historii występowały po sobie następujące formy państw: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne – wszystkie one odzwierciedlały
wolę klasy wyzyskiwaczy
- forma państwa uwarunkowana jest od określonego ustroju ekonomicznego społeczeństwa, od jego rozwoju, świadomości, itd.
- ideałem było państwo socjalistyczne – prawdopodobnie miała to być republika demokratyczna „nowego” typu (sprzeciwiali się
koncepcji państwa socjalistów utopijnych)
Rewolucja
- centralnym członem marksowskiej refleksji o państwie była ideologia rewolucji (jest to o tyle zrozumiałe, że doktryna ta wyrosła z
programu obalenia kapitalizmu)
- istnienie rewolucji jest historycznie uzasadnione, że rewolucja proletariacka jest koniecznością
- stale zaostrzająca się walka klasowa przeistacza się w końcu w walkę polityczną, czyli walkę o władzę (niezbędne dla realizacji ich
idei jest przejęcie władzy państwowej z rąk klasy reakcyjnej w ręce klasy przodującej – realizacja tego celu jest możliwa tylko i
wyłącznie na drodze przemocy)
- pod wrażeniem Wiosny Ludów koncepcja rewolucji nieustającej (permanentnej) – czyli walki, aż do zwycięstwa proletariatu i
chłopstwa (połączenie sił proletariatu i chłopstwa)
SKRYPT STAROSTY 88 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Świadomość społeczna
- marksizm uznawał społeczną świadomość za wytwór społecznego bytu, za produkt materialnego życia społeczeństwa („jaki jest byt
społeczny ludzi, taka jest też ich świadomość społeczna”, a więc idee i teorie polityczne, poglądy prawne, moralne, religijne,
artystyczne i filozoficzne)
- nie negowali aktywnej roli idei w życiu narodów, była ona „materialną potęgą”, która może „porywać masy” (pochwała potęgi
propagandy)
Państwo i prawo są zjawiskiem historycznym, związanym z określonym stadium rozwoju społecznego – odpowiadają temu, która
klasa rządzi którą.
1. Państwo niewolnicze
T: Władcy niewolników – A: niewolnicy (sami są środkami produkcji)
\ /
2. Państwo feudalne
T: Wielcy właściciele feudalni – A: burżuazja
\ / - inne stosunki produkcji – równość stron zamiast hierarchii
- kapitalistyczne warunki ekonomiczne
3. Państwo kapitalistyczne
T: burżuazja – A: proletariat
- burżuazja przestała być dynamiczna, jest statyczna
SKRYPT STAROSTY 89 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Wspólnota pierwotna
- formacja społeczno-ekonomiczna
- wszelkie zmiany w życiu politycznym mają źródło w siłach wytwórczych
- narzędzia pracy i ludzie, którzy potrafią się nimi posługiwać
- nie ma własności prywatnej - nie ma podziału klasowego na właścicieli i niewłaścicieli
- brak jest antagonizmów, interesów klasowych, odmiennej świadomości klasowej - nie ma państwa i prawa
Formacja niewolnicza
- pojawiają się nowe narzędzia produkcyjne, zmieniają się narzędzia pracy
- komplikacja produkcji – pojawia się własność prywatna
- podział klasowy na właścicieli i niewłaścicieli - podział ten wzmacnia odrębna świadomość klasowa
- dominuje klasa posiadająca, musi ona bronić swego interesu przed pozostałymi klasami
- do tego potrzebne jest prawo
baza społeczno-ekonomiczna - środki produkcji, sposoby produkcji
- nadbudowa społeczno-polityczna - jej celem jest uzasadnienie istniejących stosunków własności
- prawo, religia, moralność, filozofia - sankcjonowały niewolnictwo i podział klas
- przedmiotem własności są narzędzia i środki produkcji, do których zaliczano także ludzi
- dwie klasy: właściciele niewolników i niewolnicy
Feudalizm
- trójpolówka, młyn - znów grupa ludzi, którzy znają te narzędzia
- klasy: feudałowie (właściciele), chłopi (niewłaściciele),
Kapitalizm
- manufaktury i robotnicy
- klasy: burżuazja, drobnomieszczaństwo
- państwo burżuazyjne, świadomość burżuazyjna
- konflikt klasowy poprzez prawa człowieka
- prawnie robotnika z kapitalistą łączy jedynie umowa o pracę, jednak prócz tego istnieje również przymus ekonomiczny
Socjalizm
- nie ma klas antagonistycznych
- państwo, prawo, świadomość socjalistyczna
- dyktatura proletariatu
Komunizm
- dalszy rozwój sił wytwórczych - następuje to tak dynamicznie, że obumiera państwo
- nie ma własności prywatnej, jest własność wspólna
- władzy nie sprawuje się nad człowiekiem, administracja dóbr przypomina wspólnotę pierwotną
- państwo nie jest konieczne (środek przymusu klasy przy władzy)
- znika podział klasowy (społeczeństwo bezklasowe)
- wszelka własność i środki produkcji uspołecznione
- przestanie istnieć alienacja jednostki
- „od każdego wg zdolności, każdemu wg potrzeb”
Kluczowe pojęcia
państwo - wyposażone jest w aparat przymusu, przy pomocy którego klasa rządząca realizuje swe interesy klasowe i wyzysk klasowy
partia – awangarda proletariatu, wybitni intelektualiści którzy są w stanie zdjąć fałszywą tożsamość
- prowadzi proletariat do rewolucji
SKRYPT STAROSTY 90 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
rewolucja – historyczna konieczność, konflikt klasowy przerodzi się w konflikt polityczny (o władzę)
- żadna z klas nie odda władzy bez walki – rewolucja jest koniecznością
- docelowo dążenie do społeczeństwa komunistycznego
- etapem pośrednim jest dyktatura proletariatu (proletariat przy władzy)
- uspołecznienie środków produkcji
- własność kolektywna – oparta o strukturę państwa
- „rewolucja to parowóz dziejów”
- pomimo wielu mankamentów (ideologicznych, prawnych, ekonomicznych, itd.) marksizm budził najwyższe zainteresowanie
teoretyków i praktyków – m.in.: R. Luxemburg, E. Bernstein, W. Lenin, W. Liebknecht a także zażartych krytyków, np. A. Struve
- zyskał ogromny wpływ na partie robotnicze, eliminując z nich idee drobnomieszczańskie i utopijne
- porażki: nie potrafił opanować II Międzynarodówki, wyjść zwycięsko z konfliktu z rewizjonizmem i reformizem, nie potrafił
powstrzymać narastającego nacjonalizmu, definitywnie został „okaleczony” przez leninizm
- odegrał również, mimo chwiejności, dość istotną rolę w polskim ruchu robotniczym (L. Waryński) – walczącym o wprowadzenie
socjalizmu na ziemiach polskich
Idea przewodnia to walka klas. Jednostka jest klasowo zdeterminowana, społeczeństwo odzwierciedla antagonizm klasowy. Władza
to zjawisko klasowe w ramach bazy. Celem władzy jest panowanie klasowe. Państwo to instrument klasy panującej. Prawo to wola
klasy panującej. Własność jest pierwotna wobec struktury klasowej.
SKRYPT STAROSTY 91 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
§3. REFORMIZM
Ferdynand Lasalle
Otto von Bismarck - wprowadził ustawodawstwo socjalne, doprowadził do legalizacji partii socjaldemokratycznej
Reformizm angielski
- Towarzystwo Fabiańskie (Fabius Cunctator był bardzo powolny, ale wygrywał bitwy)
- stawiano na reformy samorządowe
- socjalizm municypalny - oświata, służba zdrowia
- utożsamiali tę działalność z równoznaczną z urzeczywistnieniem ideałów socjalistycznych i socjalistycznego budownictwa
- poważny wpływ na program brytyjskiej Labour Party
- to, co robili utożsamiali z socjalizmem. - socjalizm brytyjski był mniej radykalny od kontynentalnego
Najmniejsze tryumfy reformizm święcił we Francji - tam myśl była zdominowana przez proudhonistów i blankistów.
SKRYPT STAROSTY 92 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
§4. REWIZJONIZM
II Międzynarodówka
- w II poł. XIX w. w środowisku robotniczym, rozgorzała dyskusja na temat stosunku do kapitalistycznego państwa
1. profil rewolucyjny
- naukowy socjalizm Marksa i Engelsa - właściwym rozwiązaniem tej kwestii jest rewolucja
2. skłaniał się raczej ku reformom (reformizm) - rezygnowano z rewolucji
- w II połowie XIX w. reformizm był kierunkiem zyskującym coraz większą popularność
- wzrost zamożności osłabiał radykalizm klasy robotniczej
- koncepcja rewizjonizmu zakładała współpracę miedzy robotnikami i kapitalistycznym państwem
- odrzucała rewolucję jako sposób wyzwolenia klasy robotniczej
- rewizjonizm bazował na poczuciu „pokojowego rozwoju kapitalizmu” i możliwości bezkonfliktowej współpracy proletariatu z
kapitalistami
- rozwój tzw. arystokracji robotniczej oraz napływ do poszczególnych partii socjaldemokratycznych elementów
drobnomieszczańskich i inteligenckich
- bazę społeczną rewizjonizmu tworzyli m.in.: drobni kupcy, rzemieślnicy, inteligencja
Edward Bernstein
Droga rewolucji nie jest odpowiednia (destrukcja) - należy budować, umacniać pierwiastki socjalistyczne w łonie ustroju
kapitalistycznego. Ruch robotniczy powinien stosować środki w ramach ustroju - walczyć o miejsca w parlamencie i mandaty w
samorządzie terytorialnym.
SKRYPT STAROSTY 93 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
- "Co to jest własność?", "System sprzeczności czyli filozofia nędzy", "O wojnie i pokoju", "Wyznanie rewolucjonisty"
- historię cechuje konflikt pomiędzy instytucjonalnymi i żywiołowymi formami życia społecznego
- we współczesnej rzeczywistości brak zasad sprawiedliwości i wolności
- odrzucał istnienie państwa, był za wolnością i równością ludzi
- wolność to przyrodzona własność natury ludzkiej i główny cel człowieka
- człowiek może osiągnąć władzę tylko w społeczeństwie.
- potępiał rozwój techniczny i cywilizacyjny
- w społeczeństwie człowiek uświadamia sobie, że wolność to wzajemne poszanowanie równości
- w społeczeństwie ma miejsce wzajemna współpraca
- jego koncepcja naturalizmu (wzajemności) - ludzie świadczą sobie dobra i usługi
- "Wyznania zbuntowanego", "Anarchizm, jego filozofia i ideały" "Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju"
- dokonuje rozróżnienia między społeczeństwem a państwem
- na początku istniało tylko społeczeństwo, kierowało się zwyczajem
- bogaci zapragnęli przypisać tym zwyczajną sankcję - powstało państwo (realizował interesy mniejszości)
- anarchia miała być wolna od państwa, w wyniku umowy ludzi zawartej na czas określony
- społeczeństwo anarchistyczne miało w sobie rozwijać, powoływać stowarzyszenia produkcyjne
- wspólna własność środków produkcji i dóbr konsumpcyjnych
- kolektywna praca oraz wzajemna pomoc
- wszystko, co się dzieje w społeczeństwie - na zasadzie dobrowolności
- element przymusu miał zniknąć wraz z państwem
- wszelkie środki produkcji, dobra materialne przejdą w ręce związków zawodowych – syndykatów
- odrzucali polityczne ciągoty proletariatu, krytykowali parlamentarne formy walki
- opowiadali się za „bezpośrednią” rewolucją
- „Rozważania o przemocy”
- potwierdzał dwuklasowy podział społeczeństwa, w którym dochodzi do nieustannych konfliktów
- krytykował zasady moralne burżuazji (jej cechami są tchórzostwo i skłonności do ustępstw)
- opowiadał się za rozwiązaniami rewolucyjnymi
- wykluczał jakąkolwiek współpracę burżuazji z proletariatem
- doktryna programowo antyintelektualna
- postulował stworzenie nowej – proletariackiej moralności i kultury
- podstawową komórką spajającą więzi robotników powinien być syndykat robotniczy
- pragnął zniesienia organizacji państwowej nie widział bowiem żadnej różnicy między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym
- był antyegalitarystą – uważał, że jedynie sprawna, aktywna i silna mniejszość może narzucić swe rozwiązania pasywnej większości
§6. KOMUNIZM
- z jednej strony komunizm oznacza doktrynę polityczną i system społeczny, będący wynikiem interpretacji marksizmu przez Lenina i
jego intelektualnych zwolenników (Stalina, Mao Tse Tunga)
- z drugiej strony jest to formacja społeczno-ekonomiczna
- wizja bezklasowego, bezpaństwowego społeczeństwa, które wynika z materializmu historycznego Marska i Engelsa
- był działaczem SD rosyjskiej, po rozłamie powstała frakcja bolszewików, na której czele stanął właśnie Lenin
- od 1912 działała jako samodzielna partia, od 1918 Partia Komunistyczna, później Partia Komunistyczna ZSRR
- "Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu", "Dwie taktyki socjaldemokracji”, "Co robić", "Państwo i rewolucja".
Całe życie podkreślał wierność ideom Marksa, ale dokonał ich rewizji, radykalizacji, dostosowania do warunków rosyjskich
- Zachód na początku XX wieku całkowicie wyczerpał swój potencjał, może go spotkać tylko stagnacja
- kres temu może położyć jedynie rewolucja
- rewolucja ma powodzenie w Rosji - proletariat jest tu słaby, ale słaba jest też burżuazja
- wbrew stanowisku starych socjalistów rosyjskich
- „wierzył” w istnienie kapitalizmu w Rosji, co miało być podstawą dla rewolucji
Partia rewolucyjna
- najważniejsza jest świadomość rewolucyjna
- jeśli robotnicy zostaną pozostawieni sami sobie, nie zdołają uświadomić sobie fundamentalnego konfliktu klasowego, jaki
dzieli ich z burżuazją - nie będą dążyć do rewolucji
- partia musi być awangardą, organizatorem, przywódcą, ideologiem ruchu robotniczego
- musi składać się z profesjonalnych, zawodowych rewolucjonistów
- musi być mała, zorganizowana, zdyscyplinowana
- powinna być niezależna od aktualnych dążeń klasowych
- partia powinna mieć tylko jedną, jasną ideologię, prowadzącą do rewolucji (nie może być klubem dyskusyjnym)
- gdy decyzja zostanie już podjęta, każdy członek partii ma się jej podporządkować
- nie ma w partii miejsca dla koncepcji klasowo-neutralnych
- albo świadomość proletariacka, albo świadomość burżuazyjna - nie mogą one mieć wspólnego mianownika
- Lenin trzymał się takiej wizji partii do końca życia - nazywa ją leninowską
Państwo i prawo
- państwo jest produktem i przejawem nieprzejednanego charakteru przeciwieństw klasowych
- państwo musi pozostawać aparatem klasy rządzącej, służyć do dławienia innych klas
- każde państwo jest dyktaturą, także demokratyczne i liberalne
- w państwie burżuazyjnym panuje hipokryzja i nie przyzna się ono do tego, że jest dyktaturą
- dopiero komunizm nie będzie dyktaturą, socjalizm natomiast jest dyktaturą proletariatu
- w państwie socjalistycznym nie panuje hipokryzja - będzie ono przyznawać się do dyktatury, państwi autentycznej dyktatury
- nie będzie miejsca na przesądy, maskujące dyktaturę, jak demokracja parlamentarna, równość wobec prawa
- dyktatura proletariatu pozostaje najwyższą formą demokracji - pierwszy raz w dziejach większość będzie sprawować władzę nad
mniejszością
- akcentował z jednej strony konieczność zburzenia startej, biurokratycznej machiny, z drugiej podkreślał, że kontrola i ewidencja to
filary państwa proletariatu
- dyktatura proletariatu powinna istnieć tak długo, jak długo istnieje kapitalizm
Lew Trocki
Stał na stanowisku permanentnej rewolucji - sukces budowy socjalizmu w ZSRR będzie zależał od ruchów rewolucyjnych na całym
świecie
- socjalizm w ZSRR nie przetrwa, jeśli będzie otoczony przez państwa burżuazyjne
Józef Stalin
Stalinizm – to przede wszystkim totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca partia zmierzała do kontrolowania nie
tylko gospodarki, nie tylko zewnętrznych aspektów życia, ale usiłowała wprowadzić także kontrolę nad całym życiem umysłowym, od
sztuki po naukę i filozofię.
SKRYPT STAROSTY 97 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE
Aby przygotować społeczeństwo do takiego wysiłku zrezygnowano z NEPu i zdecydowano się na kolektywizację
- celem miało być położenie kresu gospodarce indywidualnej na wsi
- chłopi musieli przystępować do kołchozów, odbierano im ziemię
- nie otrzymywali oni zapłaty za swą pracę, nie mieli też prawa sprzedawać swych płodów rolnych
- bezpłatne dostawy żywności, gwałtowana industrializacja miast
W latach 50-tych przekonanie o sukcesie gospodarki planowanej było zasadne - odnosiła onaspektakularne sukcesy
- gdyż cały wysiłek gospodarczy skoncentrowany był na przemyśle ciężkim i zbrojeniowym
- styl polityczny przetrwał do Breżniewa - ostatnim, który go propagował był Chruszczow
- w 1977 roku ogłoszono oficjalnie, że w ZSRR zbudowano zręby komunizmu, a ustrój państw tzw. satelickich określano mianem
„realnego socjalizmu”
- oficjalną doktryną pozostawał nadal marksizm-leninizm, jednakże ideologia komunizmu przestała być wyznacznikiem polityki partii
rządzącej, raczej stała się fasadą, umożliwiającą rządy partii
- rządzące partie komunistyczne tolerowały niektóre zachowania obywateli, jawnie sprzeczne z obowiązującą ideologią, jeżeli te nie
zagrażały ich władzy (ogromny relatywizm rządzących)
- w państwach „realnego socjalizmu” nie wolno było dyskutować nad zasadnością ideologii, podważać autorytetu partii
Eurokomunizm
Szkoła frankfurcka
- szkoła skupiająca grono intelektualistów, niekoniecznie zaangażowanych politycznie, którym bliskie były koncepcje lewicowe,
potępiali oni jednak leninizm i struktury państwa komunistycznego
- pierwszym kierownikiem był Carl Grünberg
- marksizm jako metodę badawcza, zajmowano się w niej kwestiami alienacji, zwłaszcza alienacji pracy
- najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły byli m.in.: Erich Fromm, Max Horkheimer, Theodor Wiesengrund Adorno
Teoria krytyczna
- nie jest dziełem jednego filozofa, jakkolwiek największy udział w jej sformułowaniu miał Max Horkheimer
- podstawowym problemem postawionym przed teorią krytyczną był problemem związku bazy i nadbudowy
- klasa robotnicza jest podmiotem historii, ale tej roli nie spełnia automatycznie – bowiem wielu robotników, wbrew obiektywnym
interesom klasowym, popiera nazizm, faszyzm, a także system amerykański
- funkcja nadbudowy i jej wpływ na bazę (formułowanie teorii, samo w sobie jest krytyką istniejącego świata i służy człowiekowi do
jego przeobrażenia - ideologia ma istotny wpływ na postępowanie człowieka
Herbert Marcuse
- filozof niemiecki, wykładał m.in. na Harvardzie i Columbii,
- „Rozum i rewolucja”, „Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego”.
- istota człowieczeństwa – doszedł do wniosku, że być człowiekiem znaczy być wolnym
- podjęcie krytyki społeczeństwa, zniewalającego, tłumiącego ludzkie dążenia
- cywilizacja społeczeństwa przemysłowego czyni z ludzi automaty, konsumentów i producentów niezdolnych do uświadamiania
sobie własnych, ludzkich potrzeb (porównał to społeczeństwo do totalitaryzmu – jest to totalitaryzm technologiczny)
- krytykował w równym stopniu państwo komunistyczne
- wzywał do rewolucji, która zniesie system zniewolenia, dając jednostkom „egzystencję uspokojoną”
- jej awangardą miała być tzw. „nowa lewica” – młodzież i elity intelektualne, które pociągną za sobą proletariat
Jürgen Habermas
: (ur. 1929), niemiecki autorytet moralny i naukowy, „Po Marksie”
- z teorii krytycznej przejął ideę filozofii jako krytyki społecznej sytuacji dominacji
- nie wysuwa jednak koncepcji „zniesienia” dotychczasowego społeczeństwa
- marksizm nie jest zdolny do formułowania recept na rozwiązanie problemu dominacji, ponieważ wtedy przekształca się w utopię
rewolucyjną
- należy zająć się teorią komunikacji (porozumiewania się) – postuluje wprowadzenie warunków do idealnego dialogu
- pochwała demokracji, która wg niego umożliwia wprowadzenie owych idealnych warunków do dialogu
- ład demokratyczny zakłada m.in. równość wszystkich uczestników „dialogu”, wolność komunikowania się, a także
wolność dokonywanych wyborów
Perspektywy marksizmu - marksizm jako koncepcja rewolucyjnej zmiany świata przeżył się, ale nadal pozostanie w świadomości
filozofów i historii myśli politycznej i socjologicznej.
- liberalizm socjalny (socjoliberalizm) - koncepcja uznająca co prawda wiele założeń „tradycyjnego” liberalizmu, ale także krytykująca
wiele jego rozwiązań (odrzucano np. ideę państwa „stróża nocnego”)
- teoretykiem tej koncepcji był Leonard Hobhouse (1861-1929, socjolog, angielski działacz związków zawodowych)
- aprobował on liberalną koncepcję wolności - nie może być ona wsparciem dla egoizmu
- właściwie nie ma wolności bez ograniczenia jej przez prawo, a warunkiem wolności w prawie jest równość wobec
prawa
- własność - niezwykle ważne prawo dla jednostki, podkreślał jednak, że należy przywrócić jej społeczne pojęcie (własność
nie jest nadawana przez naturę, ale jej istnienie uwarunkowane jest od odpowiednich instytucji społecznych)
- liberalizm socjalny, stanowił próbę odejścia od klasycznego liberalizmu indywidualistycznego do większego zharmonizowania
indywidualnych wysiłków, odejścia od bezwzględnej wolnej konkurencji na rzecz wolności współpracy i harmonijnego rozwoju
- taka postać liberalizmu najczęściej pojawiała się po okresach zmożonych konfliktów narodowych, czy społecznych, miała
stanowić alternatywę dla rozwijającej się idei socjalizmu
- pierwsze trzydzieści lat po drugiej wojnie światowej upłynęło pod znakiem popularności idei liberalizmu socjalnego
- związek między rozwojem faszyzmu a kryzysem gospodarki wolnorynkowej w okresie międzywojennym
- liberalizm został zmuszony do poszukiwania nowych rozwiązań w obliczu popularności idei socjalistycznych i
faszystowskich
Rozwój socjologii
- druga połowa XIX wieku to okres wzmożonego rozwoju socjologii - nauki zajmującej się w sposób usystematyzowany badaniem
struktur życia społecznego oraz ich ruchu
- socjologia wspierała i nadal wspiera wyobrażenia o państwie i prawie.
August Comte
Społeczeństwo
- traktował jako całość – struktura społeczna ma pewne cechy niezmienne, dzięki którym chroni się przed anarchią i rozkładem
Herbert Spencer
Determinizm - traktowanie społeczeństwa jako części przyrody i interpretowanie jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim
praw i zależności typu przyrodniczego
- społeczeństwo pojmował jako żywy organizm, podlegający ewolucji
- współczesne społeczeństwo jest industrialne
- wolność osobista jednostki oraz inne prawa nie naruszające dóbr innych osób
Ludwik Gumplowicz
Émil Durkheim
- francuski socjolog i filozof, uchodził za jednego z twórców tzw. francuskiej szkoły socjologicznej.
- nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji filozoficznej Comte’a
- sformułował szereg dyrektyw naukowego obiektywizmu i empiryzmu w badaniach zjawisk społecznych
- zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, jak czynią to nauki przyrodnicze
- koncepcja świadomości zbiorowej
- społeczeństwo to coś więcej niż zbiór oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek
- społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których jednostki wchodzące w jego skład nie posiadają
- teza solidarności społecznej –jednolitość myśli i działań członków społeczeństwa
- podział pracy, rodzący konieczność współpracy
- organizacja państwowa winna okazywać większą aktywność w życiu jej obywateli
- religię to wytwór świadomości społecznej
- kryzys światopoglądowy i moralny mieszczaństwa - propagował zasady moralności świeckiej, zwalczał klerykalizm
- krytykował liberalizm, indywidualizm, socjalizm
- prawo ucieleśniało solidaryzm społeczny
- solidarność mechaniczną urzeczywistniało prawo karne
- solidarność organiczną prawa wywodzące się z prawa cywilnego
Vilfred Pareto
Kierunek rasowo-antropologiczny
- nazwa pochodzi od teorii, które tłumaczą społeczne zachowania się jednostek i zbiorowości ludzkich
- rasizm, znany już wcześniej w historii, dopiero od XIX wieku został podniesiony do rangi doktryny politycznej i społecznej
- istnieją rasy wyższe (silne, mądre, władcze) i rasy niższe (psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane)
- różnice między rasami wynikają z odmiennej budowy genetycznej i fizycznych cech
- krzyżowanie ras jest szkodliwe (należy utrzymywać czystość krwi)
- społeczna popularność rasizmu wynikała z: etnocentryzmu, nacjonalizmu, szowinizmu i postępów polityki imperialnej
Artur Gobineau
- francuski arystokrata, pisarz, przedstawiciel teorii społeczeństwa opartego na rasizmu, „Szkice o nierówności ras ludzkich”
- szukał podstaw, naukowych uzasadnień rasizmu
- o upadku ustroju, instytucji, zasad moralnych nie decydują inne czynniki (ekonomiczne, polityczne) jak rasistowskie
- (tylko przy rasistowskim założeniu można tłumaczyć bieg ludzkich dziejów
- rozwój, a zarazem rola i pozycja społeczeństwa uzależniona jest od czystości rasy i wrodzonych zdolności
- mieszanie się Germanów z innymi rasami odbiło się niekorzystnie na ich czystości krwi (przestali być arystokratami)
Rasistowski obraz społeczeństwa:
- arystokracja – to rasa „aryjsko czysta”
- burżuazja – to zmieszanie „arystokracji” z niższymi rasami tubylczymi
- lud – niższe rasy tubylcze
Friedrich Nietzsche
- kontrowersyjny filozof niemiecki, autor książki pt. „Wyjść poza dobro i zło”
- pozostawał pod urokiem nauk Darwina i Spencera
- samo życie jest celem ludzkiej egzystencji (ludzką działalność determinują życiowe potrzeby)
- koncepcje pluralizmu moralnego
- przeciwstawiał moralność niewolników – moralności panów
- krytykował współczesną sobie moralność - chciał przewartościować znane mu zasady i pojęcia moralne
- przyczyn dekadencji dziewiętnastowiecznej kultury doszukiwał się w zaniku „woli mocy”, w filisterstwie mieszczaństwa, w jego
konformizmie i oportunizmie, w ograniczeniu instynktu i natury, wreszcie w szerzeniu się demokracji
(tyle trudnych słów, to na pewno musi być złe – Starosta)
Propagował ideał „nadczłowieka” – władcy wybitnego, charyzmatycznego, doskonałego „biologicznie”, dążącego do władzy i
panowania.
Jego poglądy wywarły wpływ na różne nurty myślowe, m.in.: na poglądy anarchistów i faszystów.
SKRYPT STAROSTY 103 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
- w wielu państwach po I wojnie światowej pojawiły się partie polityczne apelujące nie do interesu klasowego, a ogólnonarodowego.
- ludzie młodzi, bezrobotni, wykształceni, nie mogący znaleźć sobie miejsca w powojennej rzeczywistości
- w Niemczech i Włoszech dodatkowo zdemobilizowani wojskowi, rozgoryczeni porażką lub brakiem korzyści ze zwycięstwa
- kryzys gospodarczy po I wojnie światowej
- Wielki Kryzys przełomu lat 20- tych i 30- tych
- realne zagrożenie Europy przez komunistów - powstanie ZSRR
- próba eksportu komunizmu - Węgierska Republika Rad, Bawarska Republika Rad
Faszyzm
- wł. fascio - związek, wiązka - symbolem stał się pęk rózg liktorskich
Źródła insipracji
- faszyzm włoski - doktryna Hegla z zawartym w niej kultem państwa
- niemiecki nazizm - filozofia Nietzschego (nadczłowiek, przestrzeń życiowa)
- istotną rolę odgrywała przedchrześcijańska przeszłość tych narodów (imperium rzymskie, Germanie)
- „filozofia czynu”
- negacja prawdy w sensie zgodności z obiektywną rzeczywistością – prawdą jest to, co się czuje, w co się wierzy
powrót do pewnych koncepcji romantyzmu
Prawo
- prawo nie ogranicza władzy państwa (jak w liberalizmie)
- prawo jest instrumentem sprawowania władzy przez wodza
- uzewnętrzniona wola wodza
- duch narodu niemieckiego jest dynamiczny - wola Fuhrera wyraża tego ducha
- również musiała być dynamiczna - nic nie mogło ograniczać woli Fuhrera, ale i nic nie mogło ograniczać jego woli w
przyszłości (nawet jego własna wola)
Nazizm
- w ideologii nazistowskiej mamy do czynienia głównie z nacjonalizmem, najczęściej połączonym z rasizmem i antysemityzmem
- naród stanowi najważniejsze kryterium etyczne
- dobre było to, co służyło interesowi narodowemu
- nazizm zawsze łączył się z ksenofobią - przekonanie o wyższości własnego narodu
- dążenie do narzucenia swego zwierzchnictwa pozostałym
- naród w ujęciu nazistów to zawsze wspólnota rasowa
- wyraża się to szczególnie cechami biologicznymi
- naród nie był czymś zastanym, był dopiero przedmiotem projektu, dopiero należało go stworzyć
- w 1933 wcale nie było narodu niemieckiego - jedynie materiał, z którego miano go tworzyć
- wyodrębnienie elementu obcego (Romów, Żydów), potem zdecydowane ich usunięcie
- inkorporacja innych narodów germańskich i germanizacja (np. Skandynawowie)
- pozostała ludzkość- hierarchia ras
- moralne prawo rasy wyższej do panowania nad rasami niższymi
- jako wspólnota biologiczno-duchowa stali też wyżej kulturowo od pozostałych
- po zwycięstwie rasa panów miała być uprzywilejowaną klasą społeczną
Tak jak w przyrodzie, zwycięża silniejszy. Pokonany ma do wyboru służyć albo zginąć.
Wojna - nie tylko permanentny stan ludzkości, ale i stan pożądany i gloryfikowany
- pozwala ona zapewnić jednostce i narodom nobilitację
- zapewniała oczyszczenie - przeżywali silniejsi, doskonalsi
- w wojnie mogły wykształcić się cechy nazistowskiego nadczłowieka
- doskonalili się, swoją wolę, w walce
- kult wojny, bohaterów - dzieci uczono pogardy dla śmierci
- część większej mistyki - mistyki nazizmu
- celem wychowanie nowego człowieka, nowej osobowości
SKRYPT STAROSTY 105 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
Jednostka taka miała być z gruntu irracjonalna, utożsamiać się z państwem i wodzem. Wiązało się to z krytyką i zwalczaniem
postawy racjonalnej.
§3. AUTORYTARYZM, TOTALITARYZM I ICH KRYTYKA
Doktryny autorytarne
- w okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne
- bazujące na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym.
- głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki
- przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, choc unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza
- od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa
- wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu
- autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa
- choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych
- zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji
- nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo)
- przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Portugalia za Salazara, Turcja za Atatürka
Totalitaryzm
Definicje totalitaryzmu
- cecha państwa, polegającą na nieograniczonym rozszerzeniu funkcji państwa
- reżim chcący ukształtować człowieka na obraz własnej doktryny, zakładający i dążący do totalnej kontroli jego myśli
- społeczeństwo totalitarne
istnieje oficjalna ideologia, składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji
- musi być ona biernie akceptowana przez ludzi
- istnieje jedna masowa partia, z liderem na czele - kontrolny monopol takiej partii nad wszelkimi siłami zbrojnymi
- wszelkie media są pod ścisłym nadzorem ze strony władzy
- występuje system terrorystycznej kontroli policyjnej, skierowanej zarówno wobec „wrogów”, jak i ludności państwa
- istnieje centralnie zarządzana gospodarka i kontrola nad nią
Hanna Arendt
- określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury
- istotą totalitaryzmu jest całkowite odrzucenie prawa, zastąpionego przez dynamikę ruchu totalitarnego
- terror jest irracjonalny – istnieje sam dla siebie
- źródeł totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych
- ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym
- niezrealizowanie wszystkich postulatów rewolucji burżuazyjnej
Karl Popper
- krytycznie odniósł się do poglądów filozoficznych, społecznych i politycznych Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa
- stworzyli systemy oparte na założeniu, iż historia ma obiektywny sens - cel który można poznać naukowo)
- źródeł totalitaryzmu upatrywał w wierze w istnienie takiego sensu historii
- „ci którzy go znają, uzurpują sobie prawo do stworzenia totalitarnego społeczeństwa, kontroli nad całością życia
społecznego”
- występował w obronie społeczeństwa otwartego
- uznaje różnice między faktami a wartościami
- uznaje możliwość błędu w każdej teorii
- dopuszcza istnienie różnych zdań i poglądów
- „ja mogę się mylić, ty możesz mieć rację, i wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy”)
- oparte na ustroju demokratycznym
- odrzucał wszelki profetyzm społeczny („prorokowanie społeczne”) –prowadzi on ludzi do zniewolenia w imię utopijnych wizji
SKRYPT STAROSTY 106 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
SKRYPT STAROSTY 107 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
Raymond Aron
- krytykował utopijny charakter marksizmu – „globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów”
- popierał ideę o konwergencji (zbieżności) społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego,
konsumpcyjnego
- wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej
- „wolność od biedy” miała odciągnąć ludzi od ideologii utopijnych
- zwolennik demokracji i wolności formalnych (słowa, prasy, osobistej, politycznej)
- problemem XX wieku jest deprecjonowanie owych wartości
Role państwa
- „stróż nocny” (ochrona własności prywatnej, porządku publicznego, bezpieczeństwa zewnętrznego)
- kontrola reguł „uczciwej gry” na wolnym rynku
- prawo prowadzenia takich agent gospodarczych, które przerastają możliwości prywatnego kapitału, a których pożyteczność nie
może budzić wątpliwości (np. budowa dróg, poczta, kolejnictwo, miejska komunikacja, itd.)
Prawa jednostek
- autonomia myśli i sumienia
- wolność słowa i druku
- prawo do zrzeszania się
- prawo do wyboru zawodu
- liberalizm nie od początku utożsamiał się z demokratyzmem – rozwijał się on w wielu nurtach
- liberalizm był przeciwnikiem państwa absolutnego i policyjnego
- rozwijał się w krajach o ugruntowanej pozycji mieszczaństwa, jednakże nie zawsze tak samo (wiązało się to z odmiennymi
czynnikami historycznymi poszczególnych państw)
- bogactwo jest jednym z największych źródeł przyjemności - im bardziej się bogacimy, tym większe jest szczęście społeczne
- wszelkie działania winny być oceniane z punktu widzenia ich użyteczności dla społeczeństwa (przyjemności, jaką dają one ludziom)
- więzienie Panopticon
Państwo
- powinno dążyć do maksymalizacji szczęścia jak największej liczby obywateli jednocześnie minimalizując cierpienie jak największej
liczby obywateli
- zgodnie z założeniami utylitaryzmu, był zwolennikiem państwa użytecznego i taniego (krytyka rozbudowanego aparatu
państwowego i reliktów feudalnych)
- polityka jest zastosowaniem moralności do całego społeczeństwa (nie ma różnicy w treści zasad etycznych i politycznych)
- rząd utylitarny poprzez wprowadzenie dobrych praw (praw pozytywnych, bowiem odrzuca on istnienie prawa natury)
- bronią własności, zapewniają nietykalność, bronią równości obywateli
- równość - każdy z nas równą miarą szczęścia
- demokracja jest najlepszym systemem - interesy rządzonych i rządzących są w nim najbardziej zbliżone
- republika najlepiej i najpełniej realizowała zasadę równości
Uprzedmiotowienie człowieka
- każdy człowiek ma tę samą wartość
- nie liczy się wola pojedynczego człowieka
- środek do realizacji szczęścia najliczniejszej grupy
- mniejszość może być uciskana, jeśli zapewni to szczęście większości (niedopuszczalne dla myśli politycznej liberalizmu)
- na te wady wskazał jako pierwszy John Stuart Mill
Prawo
- prawo jest wyrazem woli suwerena, ogłoszonym w należyty sposób (prawo to ustawa)
- zrywa więc z koncepcją prawa naturalnego - poprzednik pozytywizmu prawniczego
- celem prawa jest ochrona praw podmiotowych jednostek, dla zapewnienia im możliwości pogoni za szczęściem, która jest sensem
życia ludzkiego
- powinno być proste, jasne i dostępne dla wszystkich
- prawo karne - zróżnicowanie kar i powiązanie kar z celami przestępstwa i cechami osobowymi sprawcy
- Bentham swoje etyczne rozważania rozciągał także na płaszczyznę rozważań społecznych (w tym na prawo)
- zasada użyteczności wyrażała również etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej,
racjonalistycznej polityki, która miała zabezpieczyć rozwój ekonomiczny społeczeństwa
- opowiadał się za racjonalnym prawem (prawo jest racjonalne, gdy jest użyteczne, tzn. potrafi obywatelom zapewnić
bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość)
- Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej (sprzeciwiał się natomiast państwu monarchicznemu)
- opowiadał się za parlamentem (chciał zniesienia izby lordów)
- aprobował liberalne kwestie dotyczące ekonomii
- państwo ma być „nocnym stróżem”
SKRYPT STAROSTY 110 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
- liberalizm Milla nie był już optymistyczną, benthamowską wizją społeczeństwa i państwa – był natomiast sceptyczny i krytyczny
- Mill dopuszczał niewielką interwencję państwa w sfery społeczno-ekonomiczne (odejście od „czystej” zasady państwa jako „stróża
nocnego”)
- reprezentował on kierunek demoliberalizmu
Każdym człowiekiem targają dwa elementy – egoizm i altruizm
Nie można sprowadzać wszystkich przyjemności i cierpień do jednego poziomu
- wyższe – duchowe
- niższe – cielesne
Wady demokracji
- wola większości
- siła ruchów masowych
- przeciwdziałanie, jeżeli mniejszość będzie miała reprezentację
- „rządy miernoty”
- bez uprawnień politycznych dla bezdomnych i analfabetów
Społeczeństwo
- naczelnym zagrożeniem dla wolności jest społeczeństwo (tyrania większości - opinii publicznej)
- ochrona wolność jednostki przy pomocy postanowień prawa - zadanie państwa
- państwo może także ingerować w życie społeczne, ale tylko wtedy, gdy społeczeństwo może wyrządzić szkodę jednostce
- teoretyk dojrzałego społeczeństwa liberalnego
- opinia publiczna może skrzywdzić ludzi, a państwo nic na to nie poradzi
- skuteczną obronę mogą podjąć ośrodki opiniotwórcze. Mogą próbować oświecić, wychować społeczeństwo w duchu
tolerancji, poszanowania odrębności
SKRYPT STAROSTY 111 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
- ludzie, których większość nie akceptuje, postrzegać jako jednostki autonomiczne, mogące dokonywać samodzielnych, racjonalnych
wyborów, mogą realizować je, biorąc za nie odpowiedzialność - gdy tacy ludzie będą pozostawieni sobie, będą szczęśliwi (wzrośnie
poziom szczęścia w społeczeństwie, zwiększy się dobro ogółu)
- takie społeczeństwo, które będzie w stanie tolerować takie jednostki, będzie mogło bez udziału rządu, przez dyskusję rozwiązać
większość swoich problemów
- rząd będzie musiał ingerować coraz rzadziej - w zacofanym społeczeństwie rolę do odegrania ma rząd, nawet despotyczny
- podobnie, jak u większości liberałów, tak i u Milla punktem wyjścia był indywidualizm (postulował za ochroną interesów jednostek,
która jest nadmiernie wchłaniana przez społeczeństwo)
- w kwestii wolności powtarzał tezy swych poprzedników (jednakże czynił „wyłom” w „niewzruszonej” zasadzie leseferyzmu – mówił,
że wolność sumienia i opinii w praktyce może prowadzić do naruszenia porządku publicznego, więc należy je w rozsądnych granicach
ograniczać; mówił także, że człowiek wolny powinien świadomie ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona
przeszkadza innym)
- Mill miał świadomość podziałów współczesnego mu społeczeństwa kapitalistycznego („bogaci vs. biedni”)
- państwo powinno, jego zdaniem, chronić interesy jednostek – ma działać tam, gdzie dzieje się „krzywda innych” (twierdził przy tym
jednak, że nadmierna pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i większej populacji)
- państwo, którego ambicją jest skutecznie chronić wolność, musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej niż dotąd aktywną w
stosunku do swych obywateli
- Mill występował w obronie interesów ekonomicznych i politycznych warstw posiadających
- był szczerym demokratą (walczył o powszechne prawa wyborcze, zniesienia dyskryminacji kobiet)
Utylitaryzm ma dla Milla charakter pośredni – realizacja zasady użyteczności jest możliwa tylko gdy zagwarantujemy ludziom
wolność i autonomię – „Autonomia jest istotą społeczeństw”
Herbert Spencer
Walka o byt
- siłą napędową społeczeństwa jest walka o byt
- w tej walce kształtuje się jednostka, doskonali się
- walka o byt ma miejsce w każdym społeczeństwie
- w społeczeństwach prymitywnych jest ona niezwykle brutalna, w cywilizowanych zaś inne środki walki o byt
- zaspokajając swe potrzeby każdy stara się zdobyć władzę, powiększyć majątek
- walka o byt ma charakter konkurencyjny - chcemy więcej od pozostałych
- tylko ona zapewnia postęp materialny i moralna, bo im trudniejsza staje się walka o byt, tym większa jest motywacja jednostki do
samodoskonalenia
- ci, którzy okazali się silniejsi (fizycznie, intelektualnie) znajdują się na górze, mają dostęp do władze, największe bogactwa.
- ci, którzy okazali się najsłabsi, znajdą się na dole hierarchii społecznej, mają bardzo mały dostęp do władzy, bogactwa.
Benjamin Constant
- własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa
- legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie
- wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, nie jest też jakimś abstrakcyjnym prawem natury; wolność to wyzwolenie od
przymusu i bezprawia (wolność to sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce – obywatelowi,
chronione przez państwo)
- popierał skrajny indywidualizm (jednostka jest wyższa od władzy państwowej, zwycięstwo indywiduum nad masami)
- władza suwerenna należy do jednostki (nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele, ani król, ani państwo) – odrzucał zasadę
suwerenności ludu
- poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau
- ustrój państwa, wg niego, miał się opierać na podziale władz, jego podział wskazywał znaczne odchylenia od monteskiuszowskiego.
Constant mówił o sześciu władzach:
- pojawienie się władzy królewskiej miało świadczyć o kompromisie z tradycją feudalną
Prawo
- na straży stoi ustawa (prawo stanowione) i niezawisłe sądy
- bronią jednostki przed ingerencją z zewnątrz
- jednostka cieszy się wolnościami tak długo, jak nie narusza panującego porządku prawnego
- w ramach tego porządku nie można jednostki pozbawić wolności
Państwo
- suwerenność króla, parlamentu, ludu jest zawsze ograniczona
- tam gdzie kończy się ta suwerenność (władza) zaczyna się wolność jednostki
- gdy tej granicy nie ma, mamy do czynienia z tyranią
Podział władzy
- władza monarchy - król nie rządzi, a panuje, jest ostatecznym arbitrem w fundamentalnych sporach politycznych
- władza wykonawcza rządu ustanawianego przez monarchę - wykonuje prawo stanowione przez parlament
- władza reprezentacyjna stała (wyższa izba parlamentu) - dziedziczna szlachta i arystokracja. Sprawują funkcje dziedziczne, więc nie
ulegają presji bieżących zdarzeń - ciągłość, stabilność, rozwaga,
- władza reprezentacyjna opinii (niższa izba parlamentu) - ludzie wybierani okresowo i mają oddawać nastroje opinii publicznej
- władza niezawisłych sądów - orzekają na podstawie ustawy
- władza municypalna (samorządowa) - ma kanalizować inicjatywy obywatelskie, które miałyby być przeciwwagą dla państwowej
biurokracji
Dwie zasady
1. zasada odpowiedzialności rządu przed parlamentem
- rząd funkcjonuje tak długo, jak cieszy się poparciem większości parlamentarnej
2. zasada praworządności
- obywatel podlega tylko ustawie - władzy, organowi państwa, podlega tylko wtedy, gdy działanie ich jest zgodne z ustawą
- wszystko, co nie jest zakazane przez ustawę, nie może być przedmiotem ingerencji organów władzy w życie obywateli
SKRYPT STAROSTY 113 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
Alexis de Tocqueville
Społeczeństwo arystokratyczne
- ton życiu publicznemu nadają arystokratyczne rody, przedstawiciele są przygotowani do życia w życiu publicznym (cnoty
obywatelskie)
- są odpowiedzialni za dobro publiczne, którego uzewnętrznieniem jest państwo
- ich aktywność w życiu publicznym ma służyć dobru publicznemu
- nie szukają w życiu sławy i bogactwa
- obecność arystokratów powoduje, że wszyscy cieszą się wolnością - władza państwa ograniczana jest przez arystokratów.
Społeczeństwo to wolność.
Społeczeństwo demokratyczne
- społeczeństwo, w którym istnieje równość, ale wolność cierpi
- w demokracji każdy z nas oddaje się realizacji prywatnych interesów, powiększaniu dóbr materialnych
- demokratyczne społeczeństwo to społeczeństwo jednostek odizolowanych - więzi społeczne są słabe
- jeśli zajmujemy się interesami prywatnymi, nie interesem publicznym - w życiu politycznym i społecznym powstaje próżnia
W polityce próżni być nie może, więc kwestie, którymi obywateli się nie interesują, są w naturalne sposób przejmowane przez
państwo
- państwo ma ogromną władzę
- władza to rozrasta się, chce wpływać na coraz więcej obszarów naszego życia
- ekspansja władzy powoduje, że obywatele państwa demokratycznego stają się coraz bardziej równi i podobni do siebie
- są to procesy negatywne, przyszłość rodzaju ludzkiego ucieka w prywatność
Emile Faguet
Kierunki rozwoju
- liberalizm w XIX wieku najsilniej oddziaływał na życie polityczne i ideowe w USA, Anglii i Francji
- znajdował on także zwolenników w Europie Środkowej i Wschodniej (Niemcy, Rosja, Polska – Hotel Lambert)
- liberalizm był dla mieszczaństwa doktryną trwałą i fundamentalną, choć na arenie politycznej niezrealizowaną w „czystej i
nieskazitelnej” formie
- w drugiej połowie XIX wieku zaczęło słabnąć intelektualne „zaplecze” liberalizmu (po śmierci Tocqueville’a i Milla zabrakło
wybitnych filozofów tej doktryny), choć nie tracił wpływów
- rozwijał się pomimo ostrych ataków i to ze wszystkich stron, wiązało się to prawdo podobnie z ogromnymi sukcesami jakie
odnosił on na arenie ekonomicznej
- okres sukcesów liberalizmu stał się również okresem jego zmierzchu – liberalizm końca XIX wieku odbiegał i to znacznie od jego
„klasycznej” wersji z poprzedniej epoki
- kultywował podstawowym ideałom, ale był już jednak bardziej demokratyczny niż poprzednio, a zatem i bardziej skłonny
do odgraniczania tradycyjnej formuły leseferyzmu
- liberalizm tego okresu odchodził od twardej zasady państwa jako „stróża nocnego”; nie był już optymistycznym wyznaniem wiary w
doskonałość struktur teraźniejszości i przyszłości
- doktryna ta odegra ogromną rolę w XX wieku
Idea przewodnia to wolność. Jednostka jest autonomiczna, społeczeństwo to suma jednostek. Władza jest reprezentacyjna, państwo
jest pluralistyczne, stoi na straży autonomii jednostki. Prawo jest pozytywne, pochodzi o Suwerena – społeczeństwa. Własność to
instrument prawa pozytywnego.
SKRYPT STAROSTY 115 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
Max Weber
- niemiecki uczony, współtwórca konstytucji weimarskiej, znany socjolog i działacz polityczny
- nie istnieją czyste typy legitymizacji władzy - jedynie partie posiadające charyzmatycznego przywódcę mogą liczyć na silne poparcie
społeczne, natomiast politycy parlament traktują jako miejsce gry politycznej
- miejsce realizacji własnych partykularnych interesów
- nawoływał polityków do poczucia odpowiedzialności i kierowania się etyką.
Neoliberalizm
Colloque Lippmann – 1938, dyskusja w Paryżu nad książką Waltera Lippmanna „Dobre społeczeństwo”, w której brali udział
najwybitniejsi luminarze liberalizmu (przez przeciwników nazywany był liberalizmem konserwatywnym), m. in. F.A. von Hayek
- największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy
- triumf kolektywizmu nad indywidualizmem
- należy bronić wolności jednostki (reakcja na lekceważenie wolności w doktrynie faszyzmu, nazizmu i komunizmu)
- krytyka liberalizmu socjalnego,
- prawa ekonomiczne są niezmienne i działają jak prawa przyrody, dlatego jest nonsensem korygowanie ich w jakimkolwiek
stopniu
- społeczeństwo jest dobre, gdy jest wolne
- każdy człowiek ma prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los
- „mrówki żyją życiem kolektywnym, człowiek żyje indywidualnym” - Walter Lippman
Po IIWŚ hasła neoliberałów nie znajdowały poparcia - rozwijała się bowiem doktryna socjalnego państwa prawnego, przeciwko
liberalizmowi występowała także katolicka doktryna społeczna Socjalne państwo prawne było formą pośrednią pomiędzy państwem
dobrobytu a formułą klasycznego liberalizmu
SKRYPT STAROSTY 116 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
- po zakończeniu wojny, rządy wielu państw, wolały propagować ideę interwencjonizmu państwowego – przejawiało się to m.in. w
doktrynach zachodnich socjaldemokratów, „socjalnych” liberałów i komunistów
- państwem, które po wojnie starało się ograniczyć interwencjonizm, była RFN – twórcy jej konstytucji określili, że będzie to
„socjalne państwo prawne”.
- obowiązkiem państwa było zapewnienie jednostce wolności (szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich, m.in.: wolność
osobista, wolność przekonań, wyznania, słowa i prasy, wolność zrzeszania się, wolność inicjatywy gospodarczej)
- niemieccy chadecy, mając świadomość, że konstytucja nic nie wspomina o zabezpieczeniach socjalnych, rozwijali pojęcie państwa
socjalnego w duchu nauki Kościoła (własność prywatna to rzecz święta)
- interwencjonizm państwa powinien mieć miejsce wtedy, gdy koncentracja własności zagraża wolności: państwo powinno stworzyć
takie ramy prawne dla działalności jednostek, aby zlikwidować brak równowagi i ograniczyć władzę ekonomiczną, pochodzącą z
akumulacji kapitału i środków produkcji w jednym ręku (krótko mówiąc ma państwo ma strzec przed praktykami
monopolistycznymi)
- wielu teoretyków uważało, że termin „socjalne” pozostaje w sprzeczności z terminem „prawne” – państwo prawne musi bowiem
traktować obywateli na równi wobec prawa, natomiast państwo socjalne traktować ludzi nierówno, dając przywileje biednym
(gorącym zwolennikiem takiej teorii był Hans Hubert, który twierdził, że ludzie, którzy nie są skłonni wziąć odpowiedzialności za swój
los, w rzeczywistości nie są ludźmi wolnymi)
- państwo socjalne było rozwiązaniem pośrednim między formułą państwa dobrobytu, a formułą klasycznego liberalizmu. Duży
nacisk kładziono na przymiotnik „prawny” państwa, chodziło głównie o zapewnienie zasady pewności prawa, bezpieczeństwa
prawnego, zasady „lex retro non agit” i zasady równości prawa i jego zgodności z konstytucją.
- XX w., profesor ekonomii laureat Nagrody Nobla w 1931 (razem z Gunnarem Myrdalem, twórcą teorii państwa dobrobytu -
kompromis) za dzieło "Czysta teoria kapitału"
- "Droga do niewolnictwa", "Konstytucja wolności", "Prawo, ustawodawstwo i wolność"
- odrzucał przedimek "neo" dla swojego liberalizmu, mówiąc że jest to ten sam liberalizm
Prawo
- funkcją państwa jest tworzenie norm prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym
społeczeństwie:
- wolność
- własność
- zasada podziału władzy
- zasad rządów prawa (rule of law)
- prawo ma być formą, przez którą państwo umożliwia jednostkom realizację rozmaitych dążeń
Liberalizm tym różni się od konserwatyzmu, że chociaż liberał wie, że pewne wartości są lepsze od innych, nie jest w stanie i nie chce
narzucić innym swojej wartości i swych celów. Żadna demokracja nie może odebrać jednostce prawa do wolności. Dla liberała ani
moralne, ani religijne ideały nie są przedmiotem przymusu, a podstawową zasadą jest pluralizm. Największe niebezpieczeństwo leży
w idei sprawiedliwości społecznej, bo doprowadzi do zniewolenia jednostki ("Droga do niewolnictwa").
Projekt rządów gerontokracji - ludzie starsi mają większe zrozumienie dla idei wolności.
Milton Friedman
- wielkie kryzysy to nie efekt praw rynku, ale błędów politycznych tych, którzy wtrącają się w te prawa
- płace minimalne prowadzą do bezrobocia, państwowe budownictwo powoduje podrożenie mieszkań
- przeciwny kontrolowaniu wykonywania wolnych zawodów - izby lekarskie jedynie ograniczają konkurencję
- monopol państwa w dziedzinie poczty prowadzi do pogorszenia jakości usług i rozwoju biurokracji
- krytykował państwowe szkolnictwo i system ubezpieczeń społecznych
- każdy ma prawo wyboru czy chce uczęszczać do szkoły czy nie
- niesprawiedliwy jest podatek progresywny
- kontrola cen złota czy kontrola eksportu ograniczają wolny handel międzynarodowy
- bez wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani indywidualnej
- rząd ma jedynie określać reguły gry, a nie prowadzić ją samemu
- nieograniczoną demokracja - gdyby wszystko pozostawić większości, zagrażałoby to wolności
Zagrożenia wolności:
- zewnętrzne- komunizm z Kremla
- wewnętrzne- pochodzące od ludzi o dobrych intencjach i dobrej woli, którzy chcą reformować
Nie ma żadnej różnicy pomiędzy państwem totalitarnym a państwem socjalnym (albo jest wolny rynek albo go nie ma).
Poglądy Friedmana znalazły zastosowanie praktyczne w programach Margareth Thatcher i Ronalda Reagana.
- Reaganomics - wprowadził ożywienie gospodarcze, ograniczył bezrobocie, obniżył podatki
- Thatcheryzm - zmniejszenie wydatków socjalnych państwa, biurokracja rujnuje państwo, prywatyzacja państwowych
przedsiębiorstw, zamknięcie nierentownych państwowych kopalń, gazowni, stoczni
SKRYPT STAROSTY 118 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
Umowa społeczna
Umowa nie dotyczy przekazania władzy, ale przyjmowanej reguły sprawiedliwości, według której będzie toczył w społeczeństwie gra
polityczna. Moralność i polityka nie idą w parze, politolog i filozof to dwie różne profesje. Teorie umowy mają duże znaczenie dla
współczesnego kształtu teorii prawa.
Teoria maximum-minimum - jednostka racjonalna dąży do maksymalizacji wolności, uprawnień, jednocześnie minimalizując
ograniczenia i obowiązki.
Państwo powstaje w wyniku 4-etapowego procesu którego wspólną cechą jest metaforyczne zanikanie osłony niewiedzy
1. ludzie dokonują wyboru zasady sprawiedliwości, oczywiście wybierając model Rawlsa
2. jednostki zawiązują konwencję konstytucyjną - tworzą konstytucję, naczelny akt normatywny, szkielet państwowości
3. jednostki zdają sobie sprawę iż państwo które ma realizować zasadę sprawiedliwości - państwo opiekuńcze
4. zasłona niewiedzy znika i jednostki w pełni świadome potrafią stosować zasady sprawiedliwości w życiu publicznym
SKRYPT STAROSTY 119 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
Teoria sprawiedliwości
Nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno
- z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych
pokoleń,
- związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans. Nierówności społeczne
mają służyć najmniej uprzywilejowanym.
- Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej
wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności)
- nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były
- z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla
przyszłych pokoleń
- związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans
- potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej
uderzają w najmniej uprzywilejowanych
Dobra pierwotne
- prawa i uprawnienia
- wolność i możliwości
- dochód i bogactwo
- szacunek do samego siebie
Jeżeli każdemu zagwarantujemy dostęp do dóbr pierwotnych to każdy z nas będzie w stanie zrealizować swoje życie
- założenia identyczne ze współczesną wiedzą psychologiczną.
Zasada sprawiedliwości - każdy człowiek winien mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych i
podstawowych wolności dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich. Nierówności społeczne i ekonomiczne mają
być tak ułożone
a) aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego
oszczędzania
b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk w warunkach autentycznej równości szans
Państwo
Zdaniem Rawlsa jego zasady można wprowadzać tak w liberalizmie jak i socjalizmie czy kapitalizmie.
Podstawową zasługą Rawlsa jest przyjęcie reguł sprawiedliwości. Obiektywnie teoria Rawlsa wspiera i uzasadnia demokratyczne
procedury podejmowania decyzji, osłabia wszelkie teorie autokracji i technokracji, a także ideę nieograniczonej konkurencji jako
zasadę funkcjonowania społeczeństwa.
SKRYPT STAROSTY 121 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
- poprzedni dwaj liberałowie byli typowymi ekonomistami - patrzyli na liberalizm z punktu widzenia gospodarki
- Nozick przeniósł te rozważania na grunt teorii państwa
- profesor uniwersytetu Columbia, "Anarchy, State and Utopia" - polemika z ideami sprawiedliwości społecznej Rawlsa
- przedstawiciel libertarianizmu, uważanego za najbardziej radykalną formę liberalizmu
- dzielimy go na
- minarchizm - państwo to państwo minimum
- anarchokapitalizm - państwo w ogóle nie jest potrzebne
- rozważa, jak doszło do powstania państwa - punktem wyjścia są założenia zbliżone do założeń Locke'a
- jednostki mają prawo
- państwo powstało, bo niedogodna była ochrona własnych praw przez poszczególne jednostki
- powstanie państwa było powstaniem swego rodzaju agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów oraz
ochronę życia i mienia ubezpieczonych
- jedna z agencji zdobyła faktyczny monopol na używanie siły, stając się państwem-minimum
- monopol agencji powstał dlatego, iż oferowała najmniejsze koszty usług, a zatem chroniła i gwarantowała prawa jednostek
- tylko państwo-minimum da się uzasadnić umową społeczną
- państwo-minimum różni się od anarchii, bo jedynym jego zadaniem jest ochrona praw - jest zarazem jedynym państwem które da
się usprawiedliwić
- ultraindywidualizm
Państwo minimalne - powstaje i funkcjonuje nie naruszając przy tym niczyich uprawnień naturalnych
Sprawiedliwość
W I połowie XIX w. chrześcijaństwo nie było jednolite - wiele doktryn pozostawało w opozycji wobec Kościoła katolickiego
- współpraca katolików z burżuazyjnymi liberałami (Belgia)
- zręby socjalizmu chrześcijańskiego (ks. H. F. R. Lamennais)
- Lammenais uważał, że katolicyzm powinien zerwać z monarchami i stanąć po stronie uciskanego ludu
- tylko wyjście na przeciw społecznym oczekiwaniom pozwoli przywrócić poparcie sprzed 1789 r.
- katolicyzm utożsamiono z reguły z monarchią i chęcią zachowania dotychczasowego ancient regime, zwłaszcza koncepcji boskiego
pochodzenia władzy
- konserwatywny Kościół katolicki nie był w stanie od razu przystosować się do nowych warunków
- występował przeciw Rewolucji Francuskiej, ruchom liberalnym jak i powstaniom narodowym - broniąc zasady legitymizmu
będącego ostoją ancient regime
- papież Grzegorz XVI zakazał nawet wprowadzania na terytorium państwa kościelnego kolei żelaznej i oświetlenia gazowego.
- broniono też zasady nieomylności papieża w sprawach wiary i kościoła na soborze w 1870 r.
- 1864 r. - encyklika Quanta Cura - odrzucono zasadę wolności sumienia oraz zasadę rozdziału kościoła od państwa
- broniono tradycyjnych ideałów scholastyki przed nowożytną myślą racjonalistyczną, intelektualnym i społeczno-politycznym
liberalizmem, koncepcją wolności badań naukowych - zagroziłoby dogmatowi o istnieniu Boga
Leon XIII
Doktryna neotomizmu
- zaadoptowanie średniowiecznej doktryny sw. Tomasza z Akwinu do wymogów współczesności
- Tomasz z kolei zaadoptował doktrynę Arystotelesa
- ergo: doktryna Arystotelesa podstawą otwierania Kościoła na świat
- stara funkcja tomizmu - poddanie wszystkich czynności i dążeń ludzkich nauczaniu kościoła pozostała aktualna
- aby nie dopuścić do rewolucji, pracodawcy będą opiekowali się swoimi pracownikami, a pracownicy będą im posłuszni
- państwo powinno tworzyć mechanizmy pozwalające robotnikom nabywać akcje przedsiębiorstw w którym pracują
(Lasalle)
- napięcie miedzy kapitałem a praca ulega złagodzeniu (robotnik współwłaścicielem)
- upowszechnienie prawa własności, zapobieżenie koncentracji kapitału na zasadzie dobrowolności
- założenia ustrojowe – współpraca partii politycznych, organizacji społecznych i związków zawodowych kierujących się katolicką
nauką społeczną – program chrześcijańskiej demokracji
- kwestia społeczna będzie możliwa do rozwiązania tylko w drodze wyrównania nierówności majątkowych
- program uwłaszczenia proletariatu - upowszechniania własności w masach, ograniczenie wyzysku, zlikwidowanie
bezrobocia, poprawa warunków pracy, wprowadzenie ustawodawstwa chroniącego sprawiedliwość w przedsiębiorstwie,
popieranie rozwoju chrześcijańskich związków zawodowych
- ideałem społeczeństwa miało być społeczeństwo drobnych właścicieli
Chrześcijańska demokracja
Państwo
- ważna rola państwa – ma stać na straży własności prywatnej która jest prawem naturalnym ale nie ma charakteru absolutnego –
może być ograniczone jest takie ograniczenie służy dobru wspólnemu
- państwo nie może być tylko stróżem nocnym – ma także wtedy gdy konieczne ingerować w życie społeczne i gospodarcze,
- samo może sięgać do działalności charytatywnej, ale najważniejsze to wprowadzanie regulacji prawnych chroniących
najsłabszych społecznie i socjalnie – dzieci i kobiety na rynku pracy
- państwo musi zadbać o ustawodawstwo socjalne, gwarantujące wypoczynek pracownikom, określony czas pracy i zasiłki
chorobowe
- państwo zapewnia odpowiednia progresje podatkowa – biedniejsi mniej, bogatsi więcej
- państwo powinno być silne i prężne, tylko takie bowiem może nieść wydatniejszą pomoc Kościołowi
- władza pochodzi od Boga i jest uczestniczeniem w jego najwyższej władzy monarszej
- teza tomistyczna - dla wzmocnienie autorytetu państwa chrześcijańskiej demokracji
Zadania państwa
- strzeżenie elementarnych zasad porządku społeczno- gospodarczego, kapitału i pracy,
- solidarne interesy podstawowych klas obywateli,
- można ograniczyć prawo swobody właściciela w przypadkach koniecznych
- kiedy domaga się tego interes całego społeczeństwa albo jego części składowej
- byleby ingerencja nie prowadziła do naruszenia istoty własności
- zadania filantropijne
Benedykt XV wyraził także kompromisowe stanowisko w sprawach dogmatów, przyjmując, że jak długo nie zapadło rozstrzygnięcie
jakiejś kwestii przez papieża, dyskusje może być prowadzona, a poszukiwanie prawdy dozwolone.
SKRYPT STAROSTY 126 DOKTRYNY POLITYCZNE I
PRAWNE
Społeczna koncepcja „uwspółcześnienia” Kościoła, zapoczątkowana przez Leona XIII, została podjęta z całą konsekwencją dopiero w
latach sześćdziesiątych XX wieku
Personalizm
- doktryna polityczna/prawna - zespół usystematyzowanych poglądów na państwo, prawo, społeczeństwo, własność, wolność, który
posiada walor spójności i niesprzeczności
Tak długo, jak konstytucja nie jest zagrożona, tak długo państwo ma obowiązek szanować alternatywne doktryny.
Klasyfikacja doktryn
Wg kryterium chronologicznego
1.. starożytne (Arystoteles)
2. średniowieczne (św. Tomasz z Akwinu)
3. nowożytne (Locke)
4. współczesne (G. Gentile, J. Ross)