‫‪.....

‬م ع محمدي ‪(۱۹/۹/۲۰۲۳‬‬ ‫) ھي مضمون اسالمي تحريڪ سان الڳاپيل ھر نوجوان‪ ،‬ٻڍي کي ھڪ ڀيرو پڙھڻ گھرجي‬

‫موالنا مودودي‪ :‬شخصيت ۽ فڪر‬

‫محمد عارف اقبال‬
‫سنڌيڪار‪ :‬داڪٽر محمد علي محمدي‬

‫عالمہ سيد ابواالعٰل ي مودودي (‪ 25‬سيپٽمبر ‪ 22 - 1903‬سيپٽمبر ‪ )1979‬جو شمار مسلم دنيا جي چند روشن خيال ۽ تحريڪي‬
‫شخصيتن مان ڪيو وڃي ٿو‪ .‬سندس سڃاڻپ هڪ مذهبي‪ ،‬دانشور ۽ تحريڪي اڳواڻ جي حيثيت سان آهي‪ .‬عالمہ صاحب ابتدائي‬
‫تعليم ۽ تربيت پنهنجي والد سيد احمد حسن صاحب جي نگرانيَء ۾ حاصل ڪئي‪ .‬ان کان پوِء اورنگ آباد (مهاراشٽر) جي هڪ‬
‫مدرسي مان (مئٽرڪ) پاس ڪيائين‪ .‬ڪجهہ وقت دارالعلوم حيدرآباد ۾ پڙهيو‪ ،‬بعد ۾ مختلف استادن کان فن جي سکيا ورتي‪ .‬ذاتي‬
‫مطالعي کي خاص اهميت ڏيندو هو‪ .‬اهو ئي سبب آهي جو ‪1918‬ع ۾ ”مدينه بجنور“ اخبار جي ايڊيٽر شپ سان وابستہ ٿيو ۽‬
‫خالفت تحريڪ ۾ به حصو ورتائين‪ .‬جمعيت علماِء هند جي اخبار ’مسلم‘ جي ايڊيٽنگ کان پوِء ان جي ٻئي تنظيم ’الجميعت‘ کي‬
‫اٽڪل ٻه سال ايڊٽ ڪيائين‪ .‬ساڳئي اخبار ۾ (موالنا) محمد علي جوهر کان متاثر ٿي جهاد جي موضوع تي مضمون لکيا‪ .‬ان بعد‬
‫‪1930‬ع ۾ دارالمصنفين مان ’الجهاد االسالم‘ جي نالي سان هڪ ڪتاب شايع ٿيو‪1928 .‬ع ۾ جمعيت اخبار مان استعيفٰي ڏيڻ بعد‬
‫عالمه مودودي اسالم جي تبليغ ۽ علمي ۽ تحقيقي ڪم الِء نواب يوسف علي خان ساالر جنگ جي درخواست تي ‪1930‬ع کان‬
‫‪1934‬ع تائين حيدرآباد (دکن) ۾ رهيو‪ .‬جامعه عثمانيه الِء به علمي ڪم ڪيائين‪ .‬ڪيترائي ڪتاب شايع ٿيا‪ ،‬جن ۾ فلسفي جي‬
‫ڪتاب ’اسفار اربعہ‘ جو عربي مان اردو ۾ ترجمو به شامل آهي‪ .‬سندس هڪ مشهور ڪتاب ’تاريخ دکن‘ به آهي‪ .‬ان دوران‬
‫عالمه مودودي جي مالقات تحريڪ عالمگير قرآن مجيد جي باني مولوي ابو محمد مصلح (سهاسرامي) سان ٿي‪ .‬ان وقت سندس‬
‫ادارتي آفيس ۾ رسالو ’ترجمان القرآن‘ شايع ٿيندو هو‪ .‬ان سان گڏ تصنيف ۽ تاليف ۾ به مشغول رهيو‪ .‬جڏهن هن جي عالمه‬
‫مودودي سان دوستي ٿي ته هن محسوس ڪيو ته عالمه مودودي‪ ،‬جيڪو ڪيترن ئي رسالن ۽ اخبارن جو ايڊيٽر ٿي چڪو آهي ۽‬
‫هڪ غير معمولي علمي ۽ ادبي رجحان رکندڙ هو‪ ،‬ابو محمد مصلح (ع) جو رسالو شايع ٿيڻ کان صرف ڇهه مهينا پوِء ‪ .‬عالمه‬
‫مودودي کي وڪڻڻ ۾ ئي عافيت محسوس ڪئي‪ .‬هن اٽڪل ‪ 92‬سال اڳ ”ترجمان القرآن“ ۾ هڪ مضمون لکيو هو‪ .‬هن پنهنجي‬
‫‪:‬مضمون ۾ عالمه مودودي جي تعارف ۾ ڪجهه هن طرح لکيو آهي‬
‫شفيق مڪرم موالنا ابواالعٰل ي مودودي ڪنهن تعارف جو محتاج ناهي‪ .‬جميعت علماِء هند جي تنظيم‪ ،‬جي الجمعيت‪ ،‬جيڪو سندس‬
‫ادارت ۾ شايع ٿيو آهي‪ ،‬ان کان عوام ۽ اشرافيه چڱيَء طرح واقف آهي‪ ،‬۽ خوش قسمتيَء سان جيڪي ماڻھو ساڻس ملن ٿا‪ ،‬اهي‬
‫چئي سگهن ٿا ته جمعيت ۽ لفظ صادق آهي‪ .‬قرآن جي ترجمان جي ايڊيٽرشپ الِء صحيح انتخاب‪ .‬مصنف جو روح ڪم ۾ موجود‬
‫هوندو آهي ۽ اهو پڙهندڙن ۾ هڪ مقام جي صورت ۾ ڦهلجي ويندو آهي‪ ،‬تنهنڪري هاڻي قرآن جو مفسر به موالنا ابواالعلٰی مودودي‬
‫جي ظاهر ۽ باطن ۽ قول ۽ فعل جو آئينو هوندو‪ .‬۽ پوِء کيس اهو ئي ڦل ملندو جنهن کي پهرين ڏينهن کان ٽارگيٽ قرار ڏنو ويو‬
‫آهي‪ .‬تحريڪ عدل جي ڪاميابيَء جي سلسلي ۾ ٻن ڳالهين جو فيصلو ڪيو ويو ته پهرين ڪم ڪيو وڃي‪ .‬هڪ ته ٻين ماڻهن جو‬
‫قرآني ماحول پيدا ڪرڻ‪ .‬۽ ظاهر آهي ته اهو ڪم صرف قرآن ڪري سگهي ٿو‪ .‬جنهن جو قول ۽ فعل برابر هجي ۽ جنهن جو‬
‫وظيفه حيات قرآن کي مليو هجي‬
‫عالمه مودودي جي ظاهر ۽ باطن جي مٿي‬ ‫تحريڪ عالمگير جو باني قرآن شريف جو باني (موالنا) ابو محمد مصلح صاحب‬
‫ذڪر ڪيل شاهدين مان لڳائي سگهجي ٿو ۽ ابو محمد مصلح صاحب ڪهڙي اعتماد سان پنهنجي ”ترمن العلم“ جي حوالي ڪيو‪.‬‬
‫هن کي قرآن‪ ،‬ڇا هو مٿي ذڪر ڪيل ٻن مقصدن الِء جڏهن عالمه مودودي محسوس ڪيو ته قرآن جو ماحول هموار ٿي ويو آهي ۽‬
‫چند مخلص ماڻهو به ذهني‪ ،‬فڪري ۽ شعوري طور تي تيار ٿي ويا هئا ته ‪ 26‬آگسٽ ‪1941‬ع تي الهور ۾ ‪ 75‬ماڻهن جو هڪ‬
‫اجتماع ٿيو هو‪ .‬تي منعقد ان اجالس ۾ جماعت اسالمي جو قيام عمل ۾ آيو ۽ جماعت اسالمي جو پهريون امير سيد ابواالعٰل ي مودودي‬
‫متفقه طور تي چونڊيو ويو‪ .‬واضح رهي ته ‪ 75‬ماڻهن جي هن اجتماع ۾ جن مخلص ماڻهن شرڪت ڪئي انهن ۾ سيد ابوالحسن علي‬
‫‪.‬ندوي ۽ منظور نعماني به شامل هئا‬
‫عالمه سيد ابواالعٰل ي مودودي (‪ 22‬سيپٽمبر ‪ 1979‬ع) جي وفات کان اڳ جماعت اسالمي ۾ عام طور تي تحريڪ جي شخصيتن تي‬
‫لکڻ‪ ،‬سندن خدمتن کي اجاگر ڪرڻ ۽ شايع ڪرڻ جو رواج نه هو‪ .‬غالبًا جماعت اسالمي پاڪستان اهو ڪم پهريون ڀيرو شروع‬
‫ڪيو‪ .‬عالمه مودودي جي وفات کان پوِء مشهور صحافي مجيب لرحمان شامي هڪ جامع ڪتاب مرتب ڪيو‪ ،‬جنهن جو نالو ”ايڪ‬
‫عشق هڪ ڪارون“ آهي‪ .‬ان کان پوِء اهو سلسلو جاري رهيو‪ .‬عالمه سيد مودودي جي تحريڪ جي خدمتن تي اردو ۽ انگريزي‬
‫۾ ڪيترائي ڪتاب شايع ٿيا‪ .‬ادبي موضوع تي پروفيسر خورشيد احمد جو هڪ ڪتاب ’ادبيات مودودي‘ پڻ شايع ٿيو‪ .‬ڊاڪٽر امتياز‬
‫احمد هڪ ڪتاب ’موالنا مودودي جي نثر نگاري‘ لکيو‪ .‬مودودي جا خط به هند‪-‬پاڪ ۾ ڪيترن ئي جلدن ۾ شايع ٿيا‪ .‬سيد‬
‫مودودي جي حوالي سان اڻ ڄاتل موضوعن تي ڪيترا ڪتاب لکيا ويا آهن‪ ،‬ان جو هن وقت احاطو ڪرڻ ممڪن نه آهي‪ .‬جڏهن‬
‫ته پهريون ڀيرو ڊسمبر ‪ 2015‬ع ۾ عالمه سيد مودودي جي خدمتن جو جائزو وٺڻ دوران مودودي جي عاشق ۽ جماعت اسالمي هند‬
‫حيدرآباد جي رڪن احمد ابو سعيد جو هڪ تحقيقي ڪتاب شايع ٿيو‪ .‬ڪتاب جو عنوان آهي ’عصر حاضر جو امام ۽ سپريم ليڊر‬
‫– موالنا سيد ابواالعٰل ي مودودي‪ :‬زندگي ۽ خدمتون‪ ،‬مهينن ۽ سالن جي آئيني ۾‘‪ .‬ان جو چوٿون ڇاپو ‪ 5‬فيبروري ‪2022‬ع تي‬
‫ڇپيو‪ .‬هن ڪتاب جو عالمانه ’مقدمه‘ پروفيسر خورشيد احمد (مقيم لنڊن) لکيو آهي‪ ،‬پروفيسر خورشيد صاحب عالمي ترجمان‬
‫‪.‬القرآن جو ايڊيٽر پڻ آهي‬
‫ڊاڪٽر محمد رفيع الدين فاروقي جي ڪتاب ’موالنا مودودي‪ :‬شخصيت ۽ فڪر‘ تي تبصرو ڪرڻ کان اڳ‪ ،‬چند لفظ تمثيل طور‬
‫لکيا ويا آهن ته جيئن هتي ذڪر ڪيل تاريخي شخصيت جي پس منظر جي هڪ جھلڪ پڙهندڙن جي آڏو پيش ڪجي‪ .‬ان سان گڏ‬
‫ڊاڪٽر رفيع الدين فاروقيَء جي هن ڪتاب جي ڇپجڻ جو جواز اهو به سمجهڻ گهرجي ته هي ڪتاب ڪنهن نوڪريَء الِء نه لکيو‬
‫ويو آهي‪ ،‬پر هي ڪتاب پنهنجي موضوع جي لحاظ کان به منفرد آهي‪ .‬واضح رهي ته ڊاڪٽر محمد رفيع الدين فاروقي پڻ عالمه‬
‫سيد مودودي جي شخصيت جي مختلف پهلوئن تي تحقيقي مقاال لکي عثمانيه يونيورسٽي (حيدرآباد) مان ايم فل ۽ پي ايڇ ڊي جون‬
‫ڊگريون حاصل ڪيون آهن‪ .‬ان کان سواِء هن عالمه مودودي جي شروعاتي صحافتي خدمتن جي حوالي سان مسلم جي مقالن کي ٻن‬
‫جلدن ۾ ۽ الجميعت اخبار جي مقالن کي چئن جلدن ۾ گڏ ڪيو آهي ۽ ٻين ڪمن سان گڏ سندس اهم ڪتاب ”تفهيم القرآن من اصول‬
‫‪.‬العلوم“ پڻ شامل آهي‪” .‬تفسير“ شايع ٿي چڪو آهي‬
‫هي ڪتاب انهيَء لحاظ کان نهايت اهم آهي ته هن ۾ عالمه سيد مودودي جي فڪر ۽ فڪر ۽ تحريڪي مزاج کي سندس پنهنجي‬
 ‫لکڻين جي آئيني ۾ پرکيو ويو آهي‪ .‬هڪ طرح سان هي ڪتاب سيد مودودي جي سڀني ڪارنامن جو تعارف ۽ تجزيو آهي‪ .‬رفيع‬
‫‪:‬الدين فاروقي تفسير جي سرمايي کي اجاگر ڪندي هڪ هنڌ لکي ٿو‬
‫تفهيم القرآن جديد دور جي تقاضائن کي پورو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي‪ .‬هڪ طرف مغربي فلسفي ۽ مغربي تهذيب جي ”‬
‫ڪري جديد تعليم يافته طبقي تي ان جي نقصانڪار اثرن جو مسئلو به هو‪ .‬ٻئي طرف مسلمان سماج ۾ جيڪي فتنا پيدا ٿيا ۽ قوم‬
‫کي ٽوڙي رهيا هئا‪ ،‬مثال طور قاديانيت‪ ،‬حديث جا منڪر وغيره‪ .‬ان سان گڏ جديديت پرستن اسالم تي عقليت جي بنياد تي حمال‬
‫ڪيا ۽ ان کي تشريحن جي لپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو‪ .‬۽ ٽئين طرف خود اسالم جي سمجھ جو مسئلو هو‪ ،‬يعني اسالم هڪ مڪمل نظام‬
‫زندگيَء جي بجاِء هڪ دين سمجھ ۾ آيو‪ ،‬جنهن جو تعلق انسان جي ذاتي زندگيَء سان آهي“ (صفحو ‪)370‬‬
‫ستن بابن ۽ ضميمن تي مشتمل هن ڪتاب جي شروعات (صفحو ‪ 11‬کان ‪ )20‬۾ پيدائش کان موت تائين تاريخ جي ترتيب ڏنل‬
‫آهي‪ .‬سيد مودودي جي سڀني خدمتن کي هڪ نظر ۾ سمجهڻ الِء هي تصنيف انتهائي معلوماتي ۽ مفيد آهي‪ .‬مصنف لکي ٿو ته‬
‫”موالنا مودودي کي سندس تصنيفات‪ ،‬اسالمي فڪر جي تجديد ۽ نفاذ شريعت جي جدوجهد کي نظر ۾ رکندي دنيا جي ‪ 500‬عالمن‬
‫’پهرين بين االقوامي شاهه فيصل ايوارڊ‘ الِء سفارش ڪئي هئي‪ ،‬جيڪو سندس انتقال کان ٿورو‪ .‬اڳ ڏنو ويو (فيبروري ‪1979‬‬
‫۾)‪ .‬کيس ٻه لک ريال جو چيڪ پڻ پيش ڪيو ويو‪ ،‬پر موالنا ان کي اسالمي تعليم جي اداري جي حوالي ڪري ڇڏيو ته جيئن ان‬
‫(الشوري‪ ،‬فوٽ نوٽ ‪ )20‬۾ عالمه‬ ‫کي اسالمي علوم جي ترويج الِء استعمال ڪيو وڃي‪.‬‬
‫‪:‬مودودي جو موقف نقل ڪندي ھڪ ھنڌ لکيو آهي‬
‫سڀ کان وڌيڪ‪ ،‬تفسيرن ۾ اختالف آهي ته رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم جو اهو عظيم ڪارنامو آهي‪ ،‬جيڪو هن ‪ 23‬سالن‬
‫جي نبوت ۾ پورو ڪيو‪ .‬آخر ڪير نه ٿو ڄاڻي ته تو سڄي عرب کي تبليغ ۽ تلوار جي زور تي مسخر ڪري ڇڏيو ۽ ان ۾‬
‫تفصيلي شريعت سان هڪ مڪمل نظام حڪومت قائم ڪيو‪ ،‬جنهن ۾ عقيدن ۽ عبادتن کان وٺي ذاتي ڪردار‪ ،‬اجتماعي اخالق‪ ،‬تمدن ۽‬
‫معيشت تائين‪ .‬زندگيَء جي سڀني شعبن تي‪ ،‬جنهن ۾ سماج‪ ،‬سياست‪ ،‬انصاف‪ ،‬امن ۽ جنگ شامل هئي‪ .‬ڇا حضور اڪرم صلي الله‬
‫عليه وآله وسلم جي زندگيَء جو هي سڄو ڪارنامو اقامت دين جي عملي تشريح نه آهي؟“ (صفحو ‪)250‬‬
‫‪:‬ڪتاب ”اسالمي رياست“ (صفحو ‪ )344‬تان مصنف چونڊ طريقي بابت عالمه مودودي جي راِء کي نقل ڪيو آهي‪ .‬هيٺ ڏنل‬
‫قرآن ۽ حديث ۾ چونڊ جو ڪو خاص طريقو ناهي‪ .‬اهو ماڻهن جي صوابديد تي ڇڏيو ويو ته هو جيڪو به طريقو اختيار ڪن‪.‬‬
‫خالفت راشده جي دور ۾ ان وقت جي ثقافتي حالتن کي نظر ۾ رکندي مختلف صورتون اختيار ڪيون ويون‪ .‬موالنا مودودي فرمائي‬
‫ٿو ته ”اڄ جي حالتن ۽ ضرورتن مطابق اسان سڀ ممڪن ۽ جائز طريقا اختيار ڪري سگھون ٿا ۽ اهو معلوم ڪرڻ جي ضرورت‬
‫آهي ته عوام کي جمهوريت تي اعتماد آهي‪ .‬اهو جديد دور جي چونڊن ۾ هڪ جائز طريقو آهي‪ ،‬بشرطيڪ اهي ذلت آميز حربا‬
‫(ص ‪)286‬‬ ‫استعمال نه ڪن‪ ،‬جن جمهوريت جو مذاق اڏايو آهي‪.“.‬‬
‫مصنف ڪتاب ”سياسي تڪرار“ (حصو ٽيون) جي حوالي سان لکيو آهي ته عالمه سيد مودودي اسالم جي مقابلي ۾ جاهليت جا ٽي‬
‫قسم بيان ڪيا آهن‪ .‬جهالت جو پهريون قسم شرڪ آهي‪ .‬جهالت جو ٻيو قسم خانقاھيت آهي ۽ ٽئين قسم جي جاهليت الحاد آهي‪.‬‬
‫الحاد جو مطلب آهي ته انسان پاڻ کي حيوان سمجهي‪ ،‬يعني مادي فائدا ۽ لذت ئي زندگيَء جو مقصد آهي‪( .‬صفحو ‪)137‬‬
‫مصنف ڪتاب ”جلوه نور“ (صفحو ‪ )198‬تان تبليغي سرگرمين بابت عالمه سيد مودودي جو رايو نقل ڪيو آهي‪ ...” .‬موالنا‬
‫مودودي جو چوڻ آهي ته ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته اسان جا عالم ۽ سجاده نشين پنهنجن مسندن ۽ ڏرائنگ رومن مان ٻاهر‬
‫اچن‪ .‬اهي پيغمبرن جا وارث آهن ۽ انهن تي امت جي اصالح ۽ رهنمائي جو وڏو بار آهي‪ .‬اهڙي طرح حضرت صوفيا ۽ سجاده‬
‫نشين جن جي حلقن ۾ لکين ماڻهو آهن‪ ،‬جن جي زندگي هڪ اشاري سان تبديل ٿي سگهي ٿي‪ .‬هن فرض جي ادائگي تي ڌيان‬
‫ڏيو‪( “.‬صفحو ‪)191-190‬‬
‫عالمه سيد مودودي مڪمل نظام حيات جو حامي هو‪ .‬هن اسالم جي روح کي زندگيَء جي هر شعبي ۾ ڦهالئڻ چاهيو‪ .‬سندس چوڻ‬
‫هو ته تعليمي ادارا خاص توجه جا مستحق آهن‪ .‬پاڻ ‪1936‬ع ۾ (يعني جماعت اسالمي جي قيام کان اڳ) علي ڳڙھ مسلم‬
‫‪‘ (Outline of‬يونيورسٽي جي درخواست تي هڪ جامع تعليمي خاڪو ترتيب ڏنو هو‪ .‬جيڪو ھن پنهنجي ڪتاب ’تعليمات‬
‫‪:‬۾ هڪ هنڌ لکي ٿو ته )صفحو ‪the New System of Education، 100‬‬
‫حقيقت اها آهي ته سائنس جي هر شاخ انسان جي دل ۾ ايمان جون پاڙون مضبوط ڪري ٿي‪ .‬بشرطيڪ اهو صحيح رخ تي ”‬
‫هجي‪ .‬اهو ضروري آهي ته اسان جو تعليمي نصاب خدا پرستيَء جي بنياد تي لکيل ۽ مرتب ڪيو وڃي‪ .‬۽ ان جي استادن کي به‬
‫گھرجي ته شاگردن کي ڪائنات جي خالق کان آگاهه ڪن‪ ،‬ڪائنات ۾ انسان جو مقام بيان ڪن ۽ الله جي رضا حاصل ڪرڻ الِء‬
‫زندگيَء جو مقصد بيان ڪن‪( “.‬صفحو ‪)170‬‬
‫عالمه مودودي تعليم جي ميدان ۾ تمام گهڻو حساس هو‪ .‬هو نه رڳو پنهنجي ملڪ (غير منقسم هندستان) جي يونيورسٽين کي ڏسڻ‬
‫چاهيندو هو‪ ،‬پر سڄي مسلم دنيا جي مشنري ڪردار ادا ڪندي‪ .‬سندس چوڻ هو ته اسالمي يونيورسٽي جو واضح نقشو هو‪ .‬مصنف‬
‫‪:‬پنهنجي ڪتاب جي صفحي ‪ 170‬۽ ‪ 171‬تي لکي ٿو‬
‫موالنا مودودي جو چوڻ آهي ته اسان جي ديني يونيورسٽين (اظهر‪ ،‬ندوه‪ ،‬ديوبند وغيره) جو نصاب هاڻي پراڻو ٿي چڪو آهي‪ .‬ان‬
‫کي جديد دور جي ضرورتن پٽاندر ڍالڻ جي ضرورت آهي‪ .‬ڇو ته جديد تعليم يافته ماڻهن ۽ ديني مدرسن جي فارغ التحصيل ماڻهن‬
‫جي سوچ ۾ وڏو خال آهي‪ .‬موالنا علي ڳڙھ مسلم يونيورسٽي‪ ،‬مديني يونيورسٽي ۽ مراڪش اسالميه يونيورسٽي جي درخواست تي‬
‫سندن نصاب جو هڪ جامع خاڪو مرتب ڪيو هو‪ .‬مصنف موجب موالنا مودودي جو مشاهدو آهي ته انڊونيشيا کان مراڪش تائين‬
‫سڀني مسلمان ملڪن ۾ سيڪيولر ۽ مغربي تعليم رائج آهي‪ .‬ڪا به يونيورسٽي نه آهي جيڪا مسلمان نوجوانن کي اسالم جي نظرين‬
‫مطابق دنيا جي اڳواڻي ڪرڻ الِء تيار ڪري‪ .‬مصنف لکي ٿو ته موالنا مسلم يونيورسٽي جي درخواست تي ‪1936‬ع ۾ هڪ جامع‬
‫تعليمي خاڪو ايڊٽ ڪيو‪ .‬شاهه فيصل جي فرمائش تي ‪1960‬ع ۾ مديني جي اسالمي يونيورسٽي جو تعليمي نقشو تيار ڪيو ۽ ان‬
‫جي افتتاحي اجالس ۾‪ .‬شرڪت ڪئي ‪1969‬ع ۾ کيس اسالمي يونيورسٽي مراڪش جي باني ڪانفرنس ۾ شرڪت جي دعوت ڏني‬
‫وئي‪1966 .‬ع ۾ کيس اسالمي يونيورسٽي مديني جو ميمبر بڻايو ويو‪ .‬موالنا جا ڪجهه ڪتاب ڪيترن ئي يونيورسٽين ۾ نصاب ۾‬
‫شامل ڪيا ويا آهن‪( .‬صفحو ‪)171-170‬‬
‫مصنف اسالمي يونيورسٽي جي اغراض و مقاصد تي به روشني وڌي آهي‪ .‬اهڙي طرح جماعت اسالمي جي قيام کان اڳ پٺاڻ ڪوٽ‬
‫۾ دارالعلوم انسٽيٽيوٽ‪ ،‬جيڪو اصل ۾ هڪ تحقيقي ۽ تربيتي مرڪز هو‪ ،‬ان تي به روشني وڌي وئي آهي‪ .‬مصنف لکي ٿو ته هتي‬
‫موالنا مودودي جي تعليم جي نظريي ۽ ان جي تجويز ڪيل تربيتي مرڪز کي پيش ڪرڻ بيجا نه ٿيندو‪ ،‬جيڪو هن ‪38-1937‬ع ۾‬
‫سوچيو هو‪ .‬هن هڪ جديد طرز جي خانقاه (ادارا) جو تصور ڏنو جنهن ۾ ڪلب‪ ،‬الئبريري‪ ،‬اڪيڊمي ۽ آشرم جون سموريون‬
‫خوبيون موجود هيون‪ .‬۽ ان جو صدر هڪ وسيع المطالع روشن خيال عالم هجڻ گهرجي جيڪو جديد ۽ قديم ٻنهي علمن ۾ مهارت‬
‫رکندڙ هجي ۽ ٻين جي زندگين کي اسالمي ڍانچي ۾ ڍالڻ جي صالحيت رکندڙ هجي‪( .‬صفحو ‪)174-173‬‬
‫چوڌري نياز علي هڪ مخلص ۽ همدرد انسان هو‪ .‬عالمه محمد اقبال جي صالح تي هن پنهنجي ‪ 54‬ايڪڙ زمين ’ادارہ‬
‫داراالسالم‘ الِء وقف ڪئي هئي‪ .‬مصنف لکي ٿو ته آڪٽوبر ‪1937‬ع ۾ سيد مودودي دهليَء کان حيدرآباد دکن آيو ۽ پوِء چوڌري‬
‫نياز علي سان گڏ جمالپور (پٺاڻ ڪوٽ) ذريعي الهور ويو ۽ عالمه اقبال سان ٽي مالقاتون ڪيائين‪ .‬عالمه اقبال سيد مودودي جو‬
‫نالو تجويز ڪيو‪ .‬تنهن ڪري چوڌري نياز علي‪ ،‬جيڪو وڏو زميندار هو‪ ،‬تنهن پنهنجي زمين سيد مودودي کي ڏني ته جيئن‬
‫” داراالسالم“ قائم ڪري‪ .‬سيد مودودي حيدرآباد دکن مان مستقل طور پٺاڻ ڪوٽ (جمال پور) آيو ۽ ”داراالسالم“ جي قيام جي‬
‫تيارين ۾ مشغول رهيو‪ .‬عالمه اقبال ‪ 21‬اپريل ‪1938‬ع تي وفات ڪئي‪ .‬سندس وفات تي سيد مودودي وڏي ڏک سان چيو ته‬
‫منهنجو روحاني سهارو ناهي رهيو‪( .‬صفحو ‪)174‬‬
‫هن وقت به پٺاڻ ڪوٽ (جمالپور) ۾ ’داراالسالم‘ جا آثار موجود آهن‪ ،‬پر ان تي ٻين جو قبضو ٿي چڪو آهي‪’ .‬داراالسالم‘ جي‬
‫مسجد‪ ،‬جتي سيد مودودي فجر جي نماز کان پوِء قرآن شريف پڙهندو هو‪ ،‬هاڻي مندر ۾ تبديل ٿي ويو آهي‪1947 .‬ع ۾ هندستان جي‬
‫‪.‬ورهاڱي کان پوِء اهڙا دردناڪ سانحا پنجاب ۾ وڌيڪ ڏسڻ ۾ آيا‬
‫عورتن جي تعليم جي حوالي سان عالمه مودودي جي موقف کي واضح ڪندي مصنف لکيو آهي ته موالنا مودودي جي قول مطابق‬
‫عورتن جي تعليم به ايتري ئي ضروري آهي جيتري مردن جي تعليم‪ ،‬ڇو ته ڪا به قوم پنهنجي عورتن کي جاهل ۽ پٺتي رکي ترقي‬
‫نٿي ڪري سگهي‪ .‬ڪرڻ بهرحال‪ ،‬عورتن جي تعليم ۾ هوم اڪنامڪس ۽ سائنس الزمي مضمون هجڻ گهرجي‪ .‬جيتوڻيڪ موالنا‬
‫مودودي گڏيل تعليم جو سخت مخالف آهي‪ ،‬پر هو شريعت جي حدن اندر عورتن جي فوجي تربيت جو قائل آهي‪ .‬موالنا مودودي‬
‫موجب تعليم جو ذريعو اردو هجڻ گهرجي‪ .‬هو اردوَء جي رومن رسم الخط جو سخت مخالف آهي‪ .‬چون ٿا ته جيڪڏهن اسان جي‬
‫رسم الخط کي تبديل ڪرڻ جي بيوقوفي ڪئي وئي ته اسان جو علمي ۽ ثقافتي ورثو جيڪو ڪيترن ئي صدين کان عربي‪ ،‬فارسي ۽‬
‫اردوَء ۾ سمايل آهي‪ ،‬سو ختم ٿي ويندو‪( .‬صفحو ‪)173-172‬‬
‫جيتوڻيڪ هن ڪتاب تي هي مضمون ڊگهو ٿي چڪو آهي‪ ،‬پر ڪجهه اهم نقطن کي واضح ڪرڻ الِء ‪ ،‬ڪتاب مان ڪجهه شيون نقل‬
‫ڪرڻ ضروري سمجهان ٿو‪ .‬هي ڪتاب پنهنجي موضوع جي لحاظ کان يقينًا اهم ۽ منفرد آهي‪ .‬منهنجي خواهش آهي ته ان جي‬
‫‪.‬پروف ريڊنگ ۽ ايڊيٽنگ تي خاص ڌيان ڏنو وڃي‪ .‬هي ڪتاب تلنگانا اسٽيٽ اڪيڊمي جي جزوي فنڊنگ سان شايع ڪيو ويو آهي‬