‫‪1‬‬

‫خطيبن‪ ،‬داعين ۽ مبلغ ساٿين جي الِء هڪ علمي تحفو‬

‫زادُ الخطيب‬
‫جلد چوٿون‬

‫تاليف‪ :‬ڊاڪٽر حافظ محمد اسحاق زاهد‬

‫سنڌيڪار‪ :‬حبيب الرحمن غازي‬
 ‫‪2‬‬

‫سڀئي حق ۽ واسطا مؤلف جي حق ۾ محفوظ آهن‬

‫ڪتاب جو نالو‪______________________________________ :‬زاد الخطيب‬

‫مؤلف جو نالو‪ ___________________________ :‬ڊاڪٽر حافظ محمد اسحاق زاهد‬

‫سنڌيڪار‪ ___________________________________ :‬حبيب الرحمن غازي‬

‫ڪمپوزنگ‪ :‬ذڪاءاهلل سمون _________________________‪03024838915‬‬

‫ملڻ جا هنڌ‪:‬‬
‫جامعه دارالعلوم السلفيه نئون ڪوٽ‬
3
 ‫‪4‬‬

‫فهرست‬
‫مصنف جو عرض ‪6......................................................................................................‬‬

‫پنهنجي پاران ‪9..............................................................................................................‬‬

‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر ‪11....................................................................‬‬

‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟ ‪35..........................................................................‬‬

‫امر باالمعروف ۽ نهي عن المنڪر ‪58........................................................................‬‬

‫تقوي ۽ متقي ماڻهو ‪84................................................................................................‬‬

‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار ‪108 ...................................................................‬‬

‫امت محمد ‪ ‬جون خاصيتون ‪132 ..........................................................................‬‬

‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس ‪152 .............................................................................‬‬

‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون ‪176 ............................................................................‬‬

‫حسد ۽ ان جون تباهيون ‪197 ........................................................................................‬‬

‫حيا ايمان جي هڪ شاخ ‪215 .........................................................................................‬‬

‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف جا اصول ۽ ضابطا ‪241 ..........................................‬‬

‫حقير دنيا ‪269 .................................................................................................................‬‬

‫زبان جون آفتون ‪290 .....................................................................................................‬‬

‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه! ‪311 .......................................................................................‬‬

‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟ ‪330 .................................................................‬‬

‫سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬جي سيرت جا ڪجھ اسرندڙ پاسا ‪349 .........................‬‬
 ‫‪5‬‬
‫دين ۾ غلو ڪرڻ ‪389 ....................................................................................................‬‬

‫رزق ۾ برڪت جا سبب ‪411 ........................................................................................‬‬

‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا! ‪429 ............................................................................‬‬

‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات ‪447 ...............................................................‬‬

‫اهي عمل جيڪي لعنت جو سبب بنجن ٿا! ‪466 .......................................................‬‬

‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم ‪488 ..................................................................‬‬

‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟ ‪505 ...............................................................................‬‬

‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل ‪524 ...................................................................................‬‬

‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت ‪540 .............................................................‬‬

‫‪  ‬‬
 ‫‪6‬‬ ‫مصنف جو عرض‬

‫مصنف جو عرض‬
‫احلمد هلل رب العاملني‪ ،‬والصالة والسالم ع یل اشرف االنبياء واملرسلني‪ ،‬وع یل آله وصحبهی‬
‫امجعني‪ ،‬ومن تبعهم باحسان ایل يوم الدين… اما بع ید ی‬
‫پيارا قارئين! ”زاد الخطيب“ جو چوٿون جلد‪ .‬الحمدهلل توهان جي هٿن ۾‬
‫آهي‪ .‬آئون سڀ کان پهريان اهلل رب العزت جو لک لک شڪر ادا ڪريان ٿو‬
‫جنهن جي خصوصي توفيق سان اهو جلد مڪمل ٿي سگهيو‪ .‬احلمدهلل محدا کثريا‬
‫طيبا مبارکا فيه ی‪.‬‬
‫هن جلد ۾ پهرين ٽنهي جلدن وانگر پنجويهه خطبا آهن‪ .‬اهڙي نموني زاد‬
‫الخطيب جي خطبن جو تعداد الحمدهلل سئو پورا ٿي ويو آهي‪ .‬هن جلد ۾‬
‫الحمدهلل وڏا اهم ۽ قسم قسم جا موضوع اچي ويا آهن‪.‬‬
‫• مثال طور عملن جي قبوليت ۾ اخالص جي اهميت ۽ ان جون‬
‫فضيلتون ‪ ،‬ايمان جي لذت حاصل ڪرڻ جا اهم سبب‪ ،‬دين ۾ غلو ڪرڻ جا‬
‫خطرناڪ نتيجا‪ ،‬ڀالئي جو حڪم ڪرڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ جي اهميت‪ ،‬ان‬
‫جا فائدا ۽ ڦل‪ ،‬تقوي جي اهميت ۽ متقين جون صفتون‪ ،‬فتنن جي دؤر ۾‬
‫مسلمانن جو ڪردار‪ ،‬محمدﷺ جي امت جون خاصيتون‪.‬‬
‫• هڪ خطبو ”دعوت اهل حديث ۽ سلف صالحين جي منهج جي اصولن‬
‫۽ ضابطن“ تي آهي ۽ ان ۾ اهل حديث جي دعوت ۽ انهن جي منهج تي‬
‫تفصيل سان ڳالهه ٻولهه ڪئي وئي آهي‪.‬‬
‫• اهڙي طرح اخالقيات جي باري ۾ به ڪجھ اهم موضوع شامل آهن‪.‬‬
‫مثال طور تڪبر جي مذمت ۽ تواضع جي اهميت ۽ فضيلت‪ ،‬حسد جون‬
‫تباهيون‪ ،‬حياء جي اهميت ۽ ان جون فضيلتون… وغيره‪.‬‬
‫• ان کانسواِء هن جلد ۾ ڪجھ حديثن کي خطبي جو موضوع بنائي‬
‫ڪري تفصيل سان انهن جي تشريح ڪئي وئي آهي‪ .‬مثال طور (( َسبْ َع ٌة يی ِظلهمی‬
‫اّلل ِِف ِظلِهی‪ ،‬ي َ ْو َم الَ ِظ َل إ َِال ِیظلهی… جي روشني ۾ رب تعالي جي عرش جي ڇانو ۾‬
‫َ‬
 ‫‪7‬‬ ‫مصنف جو عرض‬

‫جڳهه وٺندڙ خوش نصيبن جو ذڪر (اجتنبوا السبع املوبقات …) جي روشني ۾‬

‫ست تباهه ڪندڙ گناهن جو تذڪرو‪( ،‬ثالث کفارات…) جي روشني ۾ گناهن‬
‫جو ڪفارو بنجڻ وارا معامال‪ ،‬درجن جي بلندي جو سبب بنجڻ وارا معامال‪،‬‬
‫نجات جو سبب بنجڻ وارا ۽ هالڪت ۽ بربادي جو سبب ٿيڻ وارا معامال‪.‬‬
‫• اهڙي طرح رقائق منجهان به ڪجھ موضوع شامل آهن‪ .‬مثال طور دنيا‬
‫جي حقيقت‪ ،‬جنت جي محلن ۽ گناهن کي مٽائيندڙ شيون وغيره‪.‬‬
‫• ٽئين جلد ۾ سيدنا ابوبڪر‪ ‬جي سيرت طيبه جي باري ۾ هڪ‬
‫خطبو شامل هو‪ .‬جڏهن ته هن جلد ۾ سيدنا عمر بن خطاب‪ ‬جي سيرت طيبه‬
‫جو تذڪرو ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫• رزق ۾ بي برڪتي جون شڪايتون عام طور تي ٻڌڻ ۾ اينديون آهن‪.‬‬
‫انهي الِء هن جلد ۾ هڪ خطبو ”رزق ۾ برڪت جا سبب“ جي موضوع تي‬
‫شامل ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫• معاشري جي اصالح ڪيئن ممڪن آهي ۽ ان جي الِء ڪهڙي‬
‫طريقيڪارکي اختيار ڪيو وڃي؟ هن اهم موضوع تي به هڪ خطبو شامل‬
‫آهي‪.‬‬
‫• لعنت کي واجب ڪرڻ وارا معامال ڪهڙا آهن؟ ۽ ڪهڙن ڪهڙن‬
‫معاملن جي ڪري نيڪ عمل برباد ٿي وڃن ٿا؟ اهي ٻئي موضوع به هن جلد‬
‫۾ سهيڙيل آهن‪.‬‬
‫• فرشتا ڪهڙن ماڻهن تي نازل ٿين ٿا ۽ ڪهڙن جي الِء دعا گهرن ٿا؟‬
‫هن موضوع کي به هن جلد جي خطبن ۾ شامل ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫• منهنجي خواهش آهي ته آئون خطبن جي هن اهم ۽ مفيد سلسلي کي‬
‫جاري رکان‪ ،‬اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو مونکي صحت ۽ عافيت واري ۽‬
‫بابرڪت زندگي نصيب ڪري‪ .‬۽ هن سلسلي کي جاري رکڻ جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫آئون انهن سڀني ساٿين جو شڪر گذار آهيان جن هن جلد جي تياري ۾‬
‫ڪ نهن به طرح سان مون سان تعاون ڪيو‪ .‬خاص ڪري جناب فالح خالد‬
‫المطيري رئيس لجنة القارة الهندية حفظه اهلل جو‪ ،‬اهڙي طرح برادر جناب رانا‬
 ‫‪8‬‬ ‫مصنف جو عرض‬

‫طاهر محمود صاحب ۽ ڀاُء جناب حافظ سميع الرحمن صاحب جو به‪ .‬جزي اهللی‬
‫خريا کل من تعاون معي ِف اعداد هذا املجلد وطبعه ی‪ .‬ی‬
‫اهلل تعالي کان دعا ٿو گهران ته هو منهنجي هن ننڍڙي ڪاوش کي قبول‬
‫فرمائي ۽ ان کي منهنجي الِء‪ ،‬منهنجي والدين جي الِء‪ ،‬منهنجي اهل وعيال ۽‬
‫منهنجي ڀيڻن ڀائرن جي الِء صدقو جاريو بنائي‪ .‬آمين‬
‫وصلي اهلل علی نبينا محمد وآله وصحبه اجمعين‬

‫حافظ محمد اسحاق زاهد (ڪويت)‬

‫تاريخ‪ 20 :‬جمادي الثاني ‪1437‬هه‬
‫(‪ 29‬مارچ ‪)2016‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫پنهنجي پاران‬

‫پنهنجي پاران‬
‫احلمدهلل رب العاملني والعاقبة للمتقني والصالة والسالم علي اشرف االنبياء واملرسلني‪.‬ی ی‬
‫دؤر حاضر ۾ جتي هر طرف معلومات جو طوفان آهي‪ ،‬خالص علم حاصل‬
‫ڪرڻ يا تحقيق ڪرڻ وارو رجحان ختم ٿيندو پيو وڃي‪ ،‬اهڙي وقت ۾‬
‫ضرورت محسوس پئي ٿي ته اهڙو مستند مواد پنهنجي سنڌي ٻولي ۾ داعين‬
‫۽ خطيبن الِء تيار ڪجي جو اهي گمراهه ڪن نظريات ۽ مضر ايمان مواد کان‬
‫بچي سگ هن خالص قرآن وحديث ۽ موزون انداز ۾ بيان ٿيل مواد مان‬
‫مستفيد ٿين‪.‬‬
‫انهي سلسلي جي پهرين ڪڙي زاد الخطيب آهي‪ ،‬انهي کان عالوه ٻيا‬
‫ڪت اب به شايع ڪري رهيا آهيون جنهن ۾ قرآن مجيد جو سليس سنڌي زبان‬
‫۾ تر جمو‪ ،‬دعائن جا ڪتاب ”حصن المسلم“ ۽ ”پياري رسول جون پياريون‬
‫دعائون“ ‪ ،‬مختصر درس ودروس جي الِء حافظ صالح الدين يوسف‪ ‬جو‬
‫شاندار ڪتاب ”آداب معاشرت“‪ ،‬صحابه ڪرام‪ ‬جي زندگي تي ڇپيل‬
‫ڪتاب ”گلشن محمدي جا خوشبودار گل“ ۽ ”گلشن محمدي جون خوشبودار‬
‫ڪليون“ ڪجھ ڪتاب ڇپجي چڪا آهن ڪجھ اشاعت الِء تيار آهن‪.‬‬
‫زاد الخطيب جي ضرورت ۽ اهميت ان ڪري تمام گهڻي محسوس ٿي‬
‫جو سنڌي زبان ۾ خطبات جو ڪو مستند ڪتاب موجود ئي نه هو جيڪڏهن‬
‫ايڪڙ ٻيڪڙ هئا ته منگهڙت روايتن ۽ قصن سان ڀريل خطبات هئا‪ .‬زاد‬
‫الخطيب هن وقت اردو خطبات ۾ پهرين نمبر تي آهي الحمدهلل اهلل تعالي‬
‫ڀالئي جو هي موقعو ڏنو ۽ هيُء عظيم خطبات سنڌي ۾ ڇپجي توهان جي‬
‫هٿن تائين پهتو آهي‪.‬‬
‫جامع ۽ قرآن وحديث جي دالئل سان مزين هن ڪتاب ”زاد الخطيب“ جو‬
‫هي ٽيون جلد آهي جنهن جو ليکڪ مشهور عالم دين علمي ۽ ادبي شخصيت‬
‫فضيلة الشيخ حافظ محمد اسحاق زاهد حفظه اهلل آهي‪ .‬پاڻ ڪئي ڀيرا سنڌ ۽‬
‫ٿر جو دورو به ڪيو آهي پاڻ هن عالئقي جو دورو ڪري هتي جي شرڪ ۽‬
‫بدعت ۾ ٻڏل معاشري کي ڏسي پنهنجي ڪتاب جو سنڌي ترجمو ڪرائي ۽‬
‫انهي کي ڇپرائي فري ۾ تقسيم ڪرڻ جو اهم ڪم سرانجام ڏنو آهي اهلل‬
 ‫‪10‬‬ ‫پنهنجي پاران‬

‫تعالي سندس اها ڪاوش قبول ومنظور فرمائي‪ .‬آئون سڀ کان پهريان پنهنجي‬
‫محسن ڊاڪٽر حافظ محمد اسحاق زاهد صاحب جو شڪريو ادا ڪندس جنهن‬
‫سنڌي زبان ۾ ترجمو ڪرڻ ۽ ڪتاب جي اشاعت ۾ ڀرپور تعاون ۽ حوصله‬
‫افزائي ڪئي اميد آهي ته حافظ صاحب جن کي سموري سنڌ پنهنجي دعائن ۾‬
‫ياد رکندي‪ .‬ان کانپوِء آئون پنهنجي فاضل دوست اديب ل يکڪ محمد خان‬
‫محمدي‪ ،‬برادراڪبر موالنا عبدالرحيم ثاقب‪ ،‬ڀائٽي ذڪاءاهلل سمون جو‬
‫ٿورائتو آهيان جن پنهنجي مصروفيتن جي باوجود پروف ريڊنگ‪،‬‬
‫ڪمپوزنگ ۾ ڀرپور ساٿ ڏنو‪ .‬آخر ۾ هردلعزيز شخصيت فضيلة الشيخ ارشد‬
‫علي صاحب جو مشڪور آهيان جن مفيد مشورن ۽ دعائن سان نوازيو‪.‬‬
‫جزاهم اهلل احسن الجزاء‬

‫دعاگو‬
‫حبيب الرحمن غازي سمون‬
‫مدرس جامعه دارالعلوم السلفيه‬
‫نئون ڪوٽ ٿرپارڪر‬
‫‪03331282671‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬

‫‪ _2‬اخالص جو مفهوم‬ ‫‪ _1‬نيڪ عملن جي قبوليت جا شرط‬

‫‪ _4‬اخالص جون عالمتون‬ ‫‪ _3‬اخالص جي اهميت‬

‫‪ _6‬اخالص جو ڦل‬ ‫‪ _5‬مختلف عملن ۾ اخالص جي اهميت‬

‫‪ _7‬رياڪاري‪ ،‬نيڪ عملن الِء خطرناڪ!‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! ڪنهن به عبادت ۽ عمل صالح جي قبوليت جي الِء ٽي‬
‫شرط آهن‪:‬‬
‫‪ _1‬پهريون شرط هي ته عمل ڪرڻ وارو موحد هجي‪ .‬يعني اهلل تعالي جي‬
‫توحيد جو سچي دل سان اعتراف ڪندو هجي ۽ ان سان گڏ ڪنهن کي ان جو‬
‫شر يڪ نه بنائيندو هجي‪ .‬ڇوته جيڪڏهن عمل ڪرڻ وارو شخص شرڪ ڪندڙ‬
‫هجي ته ان جا عمل قبول نٿا ڪيا وڃن‪ ،‬بلڪه ان جا عمل برباد ٿي ويندا آهن‪.‬‬
‫‪ _2‬ٻيو شرط هي آهي ته عمل ڪرڻ واري شخص جي نيت اهلل تعالي جي‬
‫رضا ۽ ان جو قرب حاصل ڪرڻ هجي‪ .‬رياڪاري ۽ ڏيکاُء نه هجي‪ .‬انهي کي‬
‫”اخالص“ چوندا آهن‪.‬‬
‫‪ _3‬ٽيون شرط هي ته عمل نبي ڪريمﷺ جن جي شريعت جي مطابق‬
‫هجي‪ .‬يعني قرآن ۽ حديث کان ثابت هجي‪.‬‬
‫ڇوته اهڙو عمل جيڪو قرآن ۽ حديث کان ثابت نه هجي اهو ناقابل قبول‬
‫آهي‪.‬‬
‫ث ِِف أ َ ْم ِرنَا َه َذا َما لَيْ َس مِ ۡنه فَهی َو َر ٌید))‬
‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪َ (( :‬م ْن أَ ْح َد َ‬
‫(صحيح البخاري‪ ،2697 :‬صحيح مسلم‪)1718 :‬‬
 ‫‪12‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫”جنهن اسان جي هن دين ۾ ڪو نئون ڪم ايجاد ڪيو جيڪو ان ۾ نه‬

‫آهي ته اهو مردود آهي‪“.‬‬
‫هڪ ٻي روايت ۾ ارشاد فرمايو‪َ (( :‬م ْن َع ِم َل َع َمال ًلَيْ َس عَل َي ْ ِه أ َ ْمرنَا فَه َیو َر ٌید))‬
‫”جنهن ڪو اهڙو ڪم ڪيو جنهن بابت اسان جو ڪو به حڪم ناهي ته اهو‬
‫مردود آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)1718 :‬‬
‫اڄ اسان جي خطبي جو موضوع عمل جي قبول ٿيڻ جو ٻيو شرط يعني‬
‫”اخالص“ آهي‪.‬‬

‫اخالص جو مفهوم‬
‫”اخالص“ جي اهميت ۽ ضرورت تي ڳالهه ڪرڻ کان پهرين اهو ڄاڻي‬
‫وٺون ته ”اخالص“ ڪنهن کي چوندا آهن؟ ۽ ان جي معني ۽ مفهوم ڇا آهي؟‬
‫لفظ ”اخالص“ جي معني آهي ڇانٽي ڪرڻ ۽ مالوٽ کان پاڪ ڪرڻ‪.‬‬
‫۽ شرعي اصط الح ۾ انهي مان مراد اهو آهي ته انسان پنهنجي عبادت جي‬
‫ذريعي صرف ۽ صرف اهلل تعالي جي رضا ۽ ان جو تقرب حاصل ڪرڻ جي‬
‫نيت ڪري ۽ ان ۾ ڪنهن ٻئي دنياوي مقصد جي مالوٽ نه ڪري‪ .‬دنياوي‬
‫مقصد ڪيترائي ٿي سگهن ٿا‪ .‬مثال طور‪:‬‬
‫‪ ‬ڪنهن کان پنهنجي تعريف ٻڌڻ يا مالمت ۽ مذمت کان بچڻ جي‬
‫خواهش هجي‪.‬‬
‫‪ ‬يا ڪنهن جي دل ۾ پنهنجي الِء محبت جا جذبا پيدا ڪرڻ مقصد هجي‪.‬‬
‫‪ ‬يا عهدو ۽ منصب مال ۽ دولت کي حاصل ڪرڻ جو ارادو هجي‪.‬‬
‫يعني عبادت ۽ نيڪ عمل جي الِء اصل شئ ٻانهي جي دل ۾ اهلل تعالي‬
‫جي محبت هجي‪ ،‬ان جي حڪم تي عمل ڪري ان جو تقرب ۽ ان جي رضا‬
‫حاصل ڪرڻ هجي‪ .‬ان جي مغفرت ۽ اجر ۽ ثواب جي طلب هجي ۽ ان جي‬
‫عذاب جو خوف ۽ ڊپ هجي‪ .‬۽ ٻانهي جي دل ۾ دنياوي مقصد مان ڪجھ به نه‬
‫هجي‪.‬‬
‫حافظ ابن رجبؒ ”اخالص“ جي وضاحت ڪندي فرمائن ٿا‪:‬‬
‫”ٻانهو جڏهن عمل ڪري ته ان جي دل ۾ يقين هجي ته اهلل تعالي کيس‬
‫ڏسي رهيو آهي‪ ،‬ان کان با خبر ۽ ان جي ويجهو آهي‪ .‬لهذا جڏهن ٻانهو‬
 ‫‪13‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫پنهنجي عمل ۾ انهي شئ کي سامهون رکندو آهي ۽ پوِء انهي ڪيفيت سان‬
‫هو پنهنجو عمل مڪمل ڪندو آهي ته هو مخلص هوندو آهي‪ .‬ڇوته ان‬
‫ڪيفيت جو طاري رهڻ ان کي اهلل کان عالوه ڪنهن ٻي شئ ڏانهن توجه‬
‫ڪرڻ يا ڪنهن ٻي شئ جو قصد ڪرڻ کان روڪيندو آهي‪( “.‬جامع العلوم‬
‫واحلکم‪)129/1:‬‬
‫۽ امام ابو عثمان سعيد بن اسماعيل نيساپوريؒ چون ٿا‪:‬‬
‫اخالص چئن شين جو نالو آهي‪:‬‬
‫پهرين اها ته پنهنجي قول ۽ فعل جي ذريعي پنهنجي دل ۾ ارادو ڪريو ته‬
‫توهان صرف اهلل تعالي جي رضا ئي چاهيو ٿا ۽ ان جي ناراضگي کان بچڻ‬
‫چاهيو ٿا‪ .‬۽ عمل دوران توهان جي ڪيفيت اها هجي ته جيئن توهان اهلل‬
‫تعالي کي ڏسي رهيا آهيو ۽ هو توهان کي ڏسي رهيو آهي‪ .‬اهو انهي الِء‬
‫جيئن توهان جي دل مان رياء نڪري وڃي‪.‬‬
‫ٻي هيَء ته هن ڳالهه کي پنهنجو پاڻ مٿي اهلل تعالي جو تمام وڏو احسان‬
‫سمجهوته انهي توهان کي هن عمل جي توفيق ڏني آهي‪ .‬اهو انهي الِء ته جيئن‬
‫توهان جي دل مان خودپسندي نڪري وڃي‪.‬‬
‫ٽئين هيَء ته توهان پنهنجي عمل ۾ نرمي اختيار ڪريو ۽ جلد بازي کان‬
‫بچو‪ .‬ڇوته نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي ته ‪:‬‬
‫َش یءٍ إِالَ َشا ین َهی(( (صحيح مسلم ‪2594‬بنحوه)‬ ‫ِ‬
‫َشءٍ إِالَ َزانَه َیوما ن ِزعَی م ْن َ ْ‬
‫)) َیماج ِعل ال ِرف َْق ِِف َ ْ‬
‫” جنهن شئ ۾ نرمي اختيار ڪئي ويندي آهي ان کي اها خوبصورت بنائي‬
‫ڇڏيندي آهي‪ .‬۽ جنهن شئ مان نرمي ڪڍي ويندي آهي (۽ ان ۾ سختي وڌي‬
‫ويندي آهي) ته سختي ان کي بدصورت بنائي ڇڏيندي آهي‪“.‬‬
‫ياد رهي ته تڪڙ نفساني خواهشن جي پيروي جو نالو آهي ۽ نرمي نبوي‬
‫سنت جي تابعداري جو نالو آهي‪.‬‬
‫۽ چوٿين هيَء ته جڏهن پنهنجي عمل کان فارغ ٿيو ته توهان جي دل ۾‬
‫هن ڳالهه جو خوف هجي ته ڪٿي اهلل تعالي توهان جي عمل کي رد ڪري‬
‫ڇڏي ۽ ان کي قبول نه ڪري‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫ون َما آ َت ْوا َو ُقلُوبُ ُه ْم َوجِ َل ٌة أَن َّ ُه ْم إلِ َى َربِّهِ ْم َراجِ ُع َ‬

‫ون﴾ (املومنون‪)60.23 :‬‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين يُ ْؤتُ َ‬
‫” ۽ جيڪي ماڻهو ڏيندا آهن جيڪي ڪجھ ڏيندا آهن (ته) حالت اها هوندي‬
‫آهي ته انهن جون دليون ڏڪنديون پيون آهن ته اهي پنهنجي رب ڏانهن واپس‬
‫موٽڻ وارا آهن‪“.‬‬
‫جيڪو شخص هنن چئن شين کي گڏ ڪري وٺي ٿو ته اهو ان شاءاهلل‬
‫پنهنجي عمل ۾ مخلص هوندو‪( .‬اجلامع لشعب االميان البيهقي‪)6475:‬‬
‫اخالص جي اهميت‬
‫‪”‬اخالص“ هر عبادت جو روح آهي‪ .‬۽ هر عبادت ۾ ان جي حيثيت ايئن‬
‫آهي جيئن هڪ جسم ۾ روح جي حيثيت هوندي آهي‪ .‬جهڙي طرح جسم بغير‬
‫روح جي مرده هوندو آهي اهڙي طرح عبادت بغير اخالص جي مرده هوندي‬
‫آهي‪ .‬جهڙي طرح هڪ جسم بغير روح جي زنده نٿو رهي سگهي اهڙي طرح‬
‫هڪ عبادت به بغير اخالص جي زنده نٿي رهي‪ .‬لهذا اسان سڀني کي پنهنجي‬
‫عبادتن جي زندگي جي الِء سوچڻ گهرجي‪.‬‬
‫‪”‬اخالص“ دل جي عملن مان هڪ عمل آهي‪ .‬۽ اهڙو عمل آهي جيڪو‬
‫دل کي منور ڪري ٿو ۽ ان کي روشني ڏئي ٿو‪ .‬۽ جنهن دل ۾ ”اخالص“ نٿو‬
‫هجي اهو اونداهي ۾ هوندو آهي ۽ انهي تي انڌيرو ڇائجي ويندو آهي ۽ ڇوته‬
‫اخالص دل ۾ هوندو آهي انهي الِء اهلل تعالي به ٻانهن جي دلين تي نظر رکي‬
‫ٿو‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اّللَ الَي َ ْنظر إ َِیل ص َو ِرك ْم َوأَ ْم َوالِك ْم َول َ ِك ْن ي َ ْنظر إ َِیل قلوبِك ْم َوأَ ْع َمالِك ْی‬
‫م))‬ ‫((إ َِن َ‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي توهان جي شڪل و صورت ۽ توهان جي مال جي‬
‫طرف نٿو ڏسي بلڪه هو توهان جي دلين ۽ توهان جي عملن جي طرف ڏسي‬
‫ٿو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2564 :‬‬
‫‪‬اهلل تعالي اخالص جي اهميت کي واضح ڪندي ارشاد فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ين حُ َنفَا َء َويُق ُِيموا الصَّ ال َة َويُ ْؤتُوا الزَّك َا َة َوذَالِكَ‬ ‫﴿ َو َما أُمِرُوا إ ِلّ ل َِي ْعبُدُوا اهَّللَ ُم ْخلِصِ ي َن َلهُ ِّ‬
‫الد َ‬
‫ين الْ َقي َِّمةِ﴾ (البينه‪)5،98 :‬‬
‫دِ ُ‬
 ‫‪15‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫”انهن کي صرف انهي ڳالهه جو حڪم ڏنو ويو آهي ته اهي صرف اهلل‬
‫تعالي جي عبادت ڪن‪ ،‬دين کي بس انهي جي الِء خالص ڪندي ۽ شرڪ‬
‫وغيره کان منهن موڙيندي‪ .‬۽ نماز قائم ڪن ۽ زڪوات ادا ڪن‪ .‬۽ اهو ئي‬
‫آهي بلڪل صحيح ۽ درست دين‪“.‬‬
‫هن آيت تي ٿورو غور ڪريو‪ ،‬هن ۾ اهلل تعالي ذڪر فرمايو آهي ته ٻانهن‬
‫کي پنجن ڳالهين جو حڪم ڏنو ويو آهي‪:‬‬
‫‪ _1‬اڪيلي اهلل تعالي جي عبادت ڪن‪.‬‬
‫‪ _ 2‬دين کي ان جي الِء خالص ڪن‪ ،‬يعني ان ۾غير اهلل کي شريڪ نه‬
‫ڪن‪ .‬اهو هن ڳالهه جو دليل آهي ته سڀني عبادتن ۾ اخالص ضروري آهي‪.‬‬
‫‪ _ 3‬وري انهي ڳالهه جي وڌيڪ تاڪيد لفظ (حنفاء) سان ڪئي‪ ،‬يعني غير‬
‫اهلل کان منهن موڙيندي بس اهلل تعالي جي طرف متوجه ٿي ان جو تقرب‬
‫حاصل ڪرڻ جي الِء ان جي عبادت ڪن‪.‬‬
‫‪ _4‬نماز قائم ڪند ا رهن‪ .‬يعني ان کي شرطن‪ ،‬فرضن ۽ آداب جي پابندي‬
‫سان هميشه پڙهندا رهن‪.‬‬
‫‪ _5‬زڪوات ادا ڪندا رهن‪.‬‬

‫هنن پنجن ڳالهين جو حڪم ڏيڻ کانپوِء فرمايو‪َ :‬یو َذال ِ َ‬

‫ك دِين ال ْ َق ِي َم ِیة يعني اهي‬
‫پنج ئي احڪام بلڪل صحيح ۽ درست دين آهن‪ .‬انهي مان ثابت ٿيو ته‬
‫اخالص دين اسالم ۾ شرط آهي‪ .‬۽ ”شرط“ جو مطلب هي آهي ته اخالص آهي‬
‫ته دين آهي‪ ،‬اخالص ناهي ته دين به ناهي‪.‬‬
‫ين الْخَال ُِص﴾ (الزمر‪)3،39 :‬‬ ‫‪‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬أَل ِهَّلِل ِّ‬
‫الد ُ‬
‫”خبردار! اهلل جي الِء ته دين خالص ئي آهي‪ “.‬يعني دين خالص ئي اهلل‬
‫تعالي وٽ قابل قبول آهي‪ .‬جنهن دين ۾ اخالص نه هجي اهو اهلل تعالي وٽ‬
‫قابل قبول ناهي‪.‬‬
‫ابوامامه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ شخص نبي ڪريمﷺ جن وٽ آيو ۽‬
‫چوڻ لڳو‪:‬‬
 ‫‪16‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫توهان جو خيال آهي ته جيڪو شخص جنگ ۾ انهي الِء شريڪ ٿئي ته‬
‫کيس اجر ۽ ثواب به ملي ۽ شهرت به‪ ،‬ته ان کي ڇا ملندو؟ نبي ڪريمﷺ جن‬
‫فرمايو‪(( :‬الش یئ)) ”ان کي ڪجھ به نه ملندو‪“.‬‬
‫ان ماڻهو اهو سوال ٽي ڀيرا ڪيو ۽ نبيﷺ جن هر ڀيري اهو ئي جواب‬
‫ڏنو ته ان کي ڪجھ به نه ملندو‪.‬‬
‫ِ بت ِ‬
‫ِغ بِ ِهی‬ ‫ِ‬
‫اّللَ الَ يَقْبَل م َن ال ْ َع َم ِل إِالَ َما ک َ َ‬
‫ان لَه َخال ًصا َوا ْ َ‬ ‫پوِء پاڻﷺ جن فرمايو‪(( :‬إ َِن َ‬
‫َو ْجههی)) (سنن النسائي‪ 3140 :‬وصححه االلباين)‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي ڪوبه عمل قبول نٿو ڪري سواِء ان جي جيڪو‬
‫خالص هجي ۽ ان سان گڏ اهلل جي رضا کي طلب ڪيو ويو هجي‪“.‬‬
‫ان مان ثابت ٿيو ته دين کي اهلل تعالي جي الِء خالص ڪرڻ انتهائي‬
‫ضروري آهي‪.‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي پنهنجي پياري نبي جناب محمدﷺ جن کي حڪم ڏيندي‬
‫ين﴾ (الزمر‪)11،39:‬‬ ‫فرمائي ٿو‪ُ ﴿ :‬ق ْل إنِ ِّي أُمِ ْرتُ أَ ْن أَعْ ُب َد اهَّللَ ُم ْخلِ ًصا َّلهُ ِّ‬
‫الد َ‬
‫”توهان چئي ڇڏيو ته مونکي حڪم ڏنو ويو آهي ته آئون اهلل جي عبادت‬
‫ڪندو رهان‪ ،‬دين کي ان جي الِء خالص ڪندي‪“.‬‬
‫۽ جناب محمد ﷺ کي اهو حڪم ڏنو ويو آهي ته اهي اهلل جي عبادت‬
‫ڪن يعني دين کي ان جي الِء خالص ڪندي ڪن ته اهو حڪم يقينا پاڻﷺ‬
‫جن جي پوري امت جي الِء به آهي‪.‬‬
‫‪‬اخالص جي اهميت جو اندازو هن ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته دنيا‬
‫۾ هر شئ ملعون آهي سواِء ان جي جيڪا اهلل جي الِء خالص هجي‪.‬‬
‫ون َما فِيهَا إال َیما ا ۡیب یت یغِي بِیه‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪(( :‬الدن ْيَا َملْعون َ ٌة َملْع ٌ‬
‫َیو ۡیجهی اهلل)) (صحيح الرتغيب والرتهيب لاللباين‪)9 :‬‬
‫”دنيا ۽ دنيا ۾ جيڪي ڪجھ آهي سڀ ملعون آهي‪ ،‬سواِء ان جي جنهن‬
‫سان اهلل تعالي جي رضا کي طلب ڪيو وڃي‪“.‬‬
‫‪‬اخالص جي انهي اهميت کي سامهون رکندي رسول اڪرمﷺ جن هر‬

‫فرض نماز کانپوِء هيَء دعا پڙهندا هئا‪(( :‬الَ إِل َ َه إ یِالَ َ‬
‫اّلل َو ْح َده الَ َش ِر َ‬
‫يك لَه لَه ا ْمللْك َولَهی‬
 ‫‪17‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫اّلل والَن َ ْعبد إِالَإِيَاه لَه ِ‬

‫الن ْع َمة َولَه ال ْ َف ْضلی‬ ‫َ‬ ‫َشءٍ قَ ِدي ٌر الَ َحو َل والَق َو َةإِالَ بِی َ ِ‬
‫ا ْحل َ ْمدی َوه َو عَلَ ک ِل َ ْ‬
‫اّلل الَإِل َ َه إِال َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ون)) ی(صحيح مسلم‪)594 :‬‬ ‫الدي َن َول َ ْو كَی ِر َه ال ْ َكافِر َی‬
‫اّلل ُمْلِ ِصني لَه ِ‬
‫َ‬ ‫َولَه الثَنَاء ا یْحل َ َسن الَإِل َ َه إِالَ َ‬
‫”اهلل کانسواِء ڪوبه عبادت جو الئق ناهي‪ ،‬هو اڪيلو آهي‪ ،‬ان جو ڪوبه‬
‫شريڪ ڪونهي‪ .‬بادشاهت انهي جي آهي ۽ سڀني تعريفن جو مستحق اهو ئي‬
‫آهي‪ .‬۽ اهو هر شئ تي ق ادر آهي‪ .‬اهلل جي توفيق کانسواِء نه برائي کان بچڻ‬
‫ممڪن آهي ۽ نه ئي سٺو عمل ڪرڻ جي طاقت آهي‪ .‬اهلل کانسواِء ڪوبه‬
‫عبادت جي الئق ناهي ۽ اسان ان کانسواِء ڪنهن جي عبادت نٿا ڪريون‪.‬‬
‫سڀئي نعمتون اهو ئي عطا ڪري ٿو‪ ،‬انهي جي الِء هر قسم جو فضل آهي ۽‬
‫اهو ئي چڱي واکاڻ جو مالڪ آهي‪ .‬اهلل کانسواِء ڪوبه عبادت جي الئق ناهي‪.‬‬
‫اسان دين کي انهي جي الِء خالص ڪريون ٿا پوِء ڀلي ڪافرن کي نه وڻي‪“.‬‬
‫‪‬سچا مومن اهي آهن جيڪي دين کي اهلل جي الِء خالص ڪن ٿا‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إ ِلّ َّال ِذ َ‬
‫ين َتابُوا َوأَ ْص َل ُحوا َواعْ َت َص ُموا بِاهَّللِ َوأَ ْخل َُصوا د ِي َن ُه ْم‬
‫ت اهَّللُ ال ُْم ْؤمِن ِي َن أَ ْج ًرا َعظ ًِمي﴾ (النساء‪)146،4 :‬‬ ‫ِهَّلِل فَأُولئِكَ َم َع ال ُْم ْؤمِن ِي َن َو َس ْو َف يُ ْؤ ِ‬
‫” ها اهي ماڻهو جن توبه ڪئي ۽ پنهنجي اصالح ڪري ورتي ۽ اهلل سان‬
‫رشتو مضبوط ڪري ورتو ۽ پنهنجو دين اهلل جي الِء خالص ڪري ڇڏيو‪ ،‬ته‬
‫اهي مومنن سان گڏ هوندا‪ .‬۽ عنقريب اهلل تعالي مومنن کي اجر عظيم سان‬
‫نوازيندو‪“.‬‬
‫هن آيت ڪريمه ۾ اهلل تعالي چار صفتون ذڪر ڪيون آهن‪ :‬توبه‪ ،‬اصالح‬
‫۽ اهلل سان مضبوط رشتو قائم ڪرڻ ۽ اخالص دين‪ .‬جنهن شخص ۾ اهي‬
‫صفتون هونديون اهو دنيا ۾ نفاق کان بچي ويندو‪ .‬۽ اهو دنيا ۾‪ ،‬برزخ ۾ ۽‬
‫قيامت جي ڏينهن مومنن سان گڏ هوندو جن سان اهلل تعالي اجر عظيم جو‬
‫واعدو فرمايو آهي‪.‬‬
‫‪‬اخالص جو تعلق نيت سان (دل جي ارادي سان) آهي‪ .‬۽ اها ڳالهه سڀني‬
‫کي معلوم آهي ته عملن جو دارومدار به نيتن تي آهي‪ .‬يعني جيڪڏهن نيت‬
‫۾ اخالص هجي ۽ عمل ڪرڻ وارو صرف اهلل تعالي جي رضا جو طلبگار‬
‫هجي ته ان کي اهلل تعالي ج ي رضا نصيب ٿيندي‪ .‬۽ جيڪڏهن ايئن ناهي‬
 ‫‪18‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫بلڪه ان جي نيت رياڪاري ڪرڻ يا پ نهنجي واکاڻ ٻڌڻ آهي ته ان کي اها شئ‬
‫ملندي جنهن جي هن نيت ڪئي‪.‬‬
‫حضرت عمر بن الخطاب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد‬
‫ات ‪َ ،‬وإ َِّنَا ل ِك ِل ا ْم ِرئٍی َما ن َ َوى)) (صحيح البخاري‪،1 :‬صحيح مسلم‪:‬‬
‫فرمايو‪(( :‬إ َِّنا األ َْعمال بِالنِيَ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪)1907‬‬
‫” سڀني عملن جو دارومدار نيتن تي آهي‪ .‬۽ هر ماڻهو جي الِء اها ئي شئ‬
‫آهي جنهن جي هن نيت ڪئي‪“.‬‬
‫اهڙي طرح معن بن يزيد‪ ‬بيان ڪن ٿا ته ان جي پيُء يزيد‪ ‬ڪجھ‬
‫دينار صدقو ڪرڻ جي الِء ڪڍيا ۽ مسجد ۾ هڪ ماڻهو وٽ رکي ڇڏيا‪ ،‬آئون‬
‫مسجد ۾ ويس ته مون اهي دينار کڻي ورتا ۽ اهي گهر کڻي آيس‪ .‬منهنجي‬
‫اك أَ َر ْد ی‬
‫تی‬ ‫پيُء چيو‪ :‬و َ ِ‬
‫اّلل َما إِيَ َ‬ ‫َ‬
‫”اهلل جو قسم! مون توکي ڏيڻ جو ارادو نه ڪيو هو‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ ان کي رسول اهللﷺ جن وٽ وٺي آيس جيئن پاڻ اسان جي‬
‫ت يَا ي َ ِزيد‪،‬ی‬
‫ك َما ن َ َويْ َ‬
‫جهڳڙي ۾ فيصلو فرمائن‪ .‬ته پاڻﷺ جن ارشاد فرمايو‪« :‬ل َ َ‬
‫ك َما أَ َخ ْذ َت يَا َم ْع ی‬
‫ن» (صحيح البخاري‪)1422:‬‬ ‫َول َ َ‬
‫”اي يزيد! تنهنجي الِء اهو آهي جنهن جي توهان نيت ڪئي‪ .‬۽ اي معن!‬
‫تنهنجي الِء اهو آهي جيڪو توهان ورتو‪ “.‬يعني يزيد‪ ‬صدقو ڪرڻ جي نيت‬
‫ڪئي هئي‪ ،‬لهذا سندس نيت مطابق صدقو ٿي ويو‪ .‬۽ معن‪ ‬صدقي جي‬
‫دينارن کي وٺي ورتو ته رسول اهللﷺ جن کيس انهن جو مستحق قرار ڏنو‪.‬‬
‫ان مان ثابت ٿيو ته هر انسان کي ان جي عمل کان اها ئي شئ ملي ٿي جنهن‬
‫جي اهو نيت ڪندو آهي‪.‬‬
‫‪‬اخالص سان گڏ هڪ انسان جي عمل جو قدر وڌي وڃي ٿو‪.‬‬
‫چنانچه جيڪڏهن اسان جائزو وٺنداسين ته ڪڏهن ڪڏهن هڪ ئي صف ۾‬
‫هڪ ئي امام جي پويان نماز پڙهڻ وارن ٻن ماڻهن جي نمازن ۾ زمين آسمان‬
‫جو فرق هوندو آهي‪ .‬جنهن نمازي جي نماز ۾ اخالص هوندو آهي ۽ اهو اهلل‬
‫جي رسولﷺ جي طريقي مطابق هوندي آهي‪ ،‬ان نماز جو اهلل تعالي وٽ‬
 ‫‪19‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫وڏو قدر هوندو آهي‪ .‬جڏهن انهي نمازي جي ڀر ۾ بيٺل ماڻهو جي نماز ۾‬
‫اخالص نه هجي ته ان جي نماز جو اهلل تعالي وٽ ڪوئي قدر نٿو هجي‪.‬‬
‫اهڙي طرح باقي عمل به آهن‪.‬‬
‫۽ اخالص ئي اها شئ آهي جيڪا انسان کي انهي ڳالهه تي مجبور ڪندي‬
‫آهي ته اهو پنه نجي سڀني عملن کي درست طريقي سان سرانجام ڏي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ‬
‫‪ ‬اخالص هڪ جج کي مجبور ڪري ٿو ته هو ان وقت تائين فيصلو نه‬
‫ڪري جيستائين ڪيس جو غور سان جائزو وٺي ڪري ان جي گهرائي تائين‬
‫نه پهچي‪.‬‬
‫‪ ‬اخالص هڪ استاد کي مجبور ڪندو آهي ته هو پنهنجي تدريسي عمل‬
‫۾ ڀرپور محنت ڪري ۽ پنهنجي شاگردن کي هر ڳالهه جون سڀئي ننڍڙيون‬
‫ڳالهيون سمجهائي‪ .‬۽ ان سان گڏ انهن جي اخالقي تربيت به ڪري‪.‬‬
‫‪ ‬اخالص هڪ واپاري کي مجبور ڪري ٿو ته اهو صاف سٿري ڏي وٺ‬
‫ڪري‪ .‬دوکي‪ ،‬فراڊ‪ ،‬خيانت ۽ ڪوڙ کان پاسو ڪري‪.‬‬
‫‪ ‬اخالص هڪ ڪاتب‪ ،‬رائٽر ۽ مصنف کي مجبور ڪري ٿو ته اهو‬
‫پنهنجي هٿ ۽ قلم سان حق ڳالهه لکي ۽ ڪنهن کي خوش ڪرڻ خاطر يا‬
‫ڪنهن دنياوي مفاد جي حصول جي الِء حقيقتن کي تبديل نه ڪري‪.‬‬
‫‪ ‬اخالص هڪ مالدار ماڻهو کي مجبور ڪري ٿو ته اهو رياڪاري‬
‫کانسواِء صرف اهلل جي رضا ڪارڻ فقيرن ۽ مسڪينن جي مدد ڪري ۽‬
‫ڪنهن کي پتو پوڻ نه ڏي ته هو ايئن ڪري ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬اخالص هڪ مالزم کي مجبور ڪري ٿو ته هو پنهنجي ڊيوٽي پوري‬
‫ديانتدار ي سان ڏي ۽ پورو ڊيوٽي ٽائم پنهنجون ذميواريون سرانجام ڏيڻ ۾‬
‫کپائي‪.‬‬
‫‪ ‬اخالص هڪ نوڪر کي مجبور ڪري ٿو ته هو پنهنجي مالڪ جي‬
‫ڀالئي سوچي ۽ ان جي مال ۽ ان جي عزت جي حفاظت ڪري‪.‬‬
‫‪ ‬اخالص هر ماڻهو کي مجبور ڪري ٿو ته اهو هميشه حق جو ۽ حق‬
‫وارن جو ساٿ ڏي ۽ انهن جو دفاع ڪري ۽ ظلم ۽ باطل ۽ مجرمن جو ساٿ‬
‫نه ڏي ۽ نه ئي انهن جو دفاع ڪري‪.‬‬
 ‫‪20‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫الغرض هي آهي ته ”اخالص“ هر شخص جي تربيت ڪري ٿو ۽ هر انسان‬

‫کي اهلل جي حقن ۽ ٻانهن جي حقن ۾ ان جي ذميوارين کي ڪماحقه ادا ڪرڻ‬
‫تي آماده ڪري ٿو‪ .‬۽ ڪنهن قسم جي ڪمي ڪوتاهي کان باز رکي ٿو‪.‬‬
‫اخالص جون عالمتون‬
‫معزز ڀائرو! اها خبر ڪيئن پوي ته اسان ۾ اخالص آهي يا نه؟‬
‫عالمن ان جون ڪجھ عالمتون بيان ڪيون آهن جنهن جي بنياد تي خبر‬
‫پئي سگهجي ٿي ته اخالص آهي يا ناهي‪.‬‬
‫اچو اهي عالمتون بيان ڪريون ٿا‬
‫‪ ‬عم ل ڪرڻ واري شخص جي نظر ۾ تعريف يا مذمت ٻئي برابر هجن‪.‬‬
‫ڇوته ان جي نظر ۾ صرف اها ڳالهه آهي ته ان سان اهلل تعالي کان اجر ۽‬
‫ثواب حاصل ٿي وڃ ي‪ ،‬ڪو تعريف ڪري يا مذمت ڪري ان جي ان وٽ ڪا‬
‫حيثيت ناهي هوندي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪.‬‬

‫﴿إِن َّ َما ن ُْطع ُِمكُ ْم ل َِو ْجهِ اهَّللِ لَ ن ُرِي ُد مِنكُ ْم َجزَا ََء َّولَ ُشكُ ً‬
‫ورا﴾ ”اسان ته توهان کي بس اهلل‬
‫ج ي رضا جي الِء کارايون ٿا‪ ،‬اسان کي توهان کان نه ڪو بدلو کپي ۽ نه ئي‬
‫مهرباني‪( “.‬الدهر‪)76:9‬‬
‫‪ ‬عمل جي ثواب جي آخرت ۾ اميد رکڻ‬
‫‪ ‬ماڻهن جي اکين کان لڪي لڪي عمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ‬
‫حضرت سعد بن ابي وقاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون رسول اهللﷺ جن‬
‫کان ٻڌو‪ ،‬پاڻ فرمائي رهيا هئا‪:‬‬
‫ن‪ ،‬اْلْ َ ِف َی‬ ‫ِ‬
‫ي» (صحيح مسلم‪)2965 :‬‬ ‫«إ َِن اهللَُيِب ال ْ َعبْ َد التَق َي‪ ،‬الْغ َ ِ َ‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي ان ٻانهي سان محبت ڪري ٿو جيڪو پرهيزگار‬
‫هجي‪( ،‬ماڻهن کان) بي نياز هجي ۽ لڪي لڪي عبادت ڪندو هجي‪“.‬‬
‫‪‬انسان جو ظاهر ۽ باطن هڪجهڙو هجي‪ .‬اهو ناهي ته هو ظاهري طور‬
‫تي ڪجھ هجي ۽ اندروني طور تي ڪجھ ٻيو هجي‪ .‬ڇوته اهو نفاق آهي‬
‫جيڪو اخالص جي منافي آهي‪.‬‬
‫ون بِأَلْ ِس َنتِهِم َّما َل ْي َس فِي ُقلُوبِه ِ ْم﴾ (الفتح‪)11:‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬ي ُقولُ َ‬
 ‫‪21‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫” اهي پنهنجي زبانن سان اهڙيون ڳالهيون ڪن ٿا جيڪي انهن جي دلين‬

‫۾ ناهن هونديون‪“.‬‬
‫‪ ‬نيڪ عملن جي قبول نه پوڻ جو ڊپ جنهن شخص ۾ اهو ڊپ پاتو‬
‫ويندو آهي ته اهو ان جي اخالص تي داللت ڪري ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬خود پسندي‪ ،‬غرور ۽ تڪبر کان پاسو‪ .‬ڇوته جنهن شخص ۾ اخالص‬
‫ناهي هوندو اهو خودپسندي‪ ،‬غرور ۽ تڪبر جو شڪار ٿي ويندو آهي‪ .‬ڄڻ‬
‫انهن شين کان پاسو ڪرڻ اخالص جي نشاني آهي‪ .‬منهنجا ڀائرو ۽ بزرگو!‬
‫هنن عالمتن جي روشني ۾ اسان مان هر شخص اهو فيصلو ڪري سگهي ٿو‬
‫ته ڇا ان جي اندر اخالص پاتو وڃي ٿو‪ ،‬يا هو اخالص کان محروم آهي!‬

‫مختلف عملن ۾ اخالص جي اهميت‬

‫”اخالص“ هونئن ته هر عبادت ۾ شرط آهي‪ .‬البته ڪجھ عبادتن جو اسان‬
‫خصوصي طور سان تذڪرو ڪرڻ چاهيون ٿا جن ۾ اخالص جي اهميت کي‬
‫واضح ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫‪ ‬علم حاصل ڪرڻ ۾ اخالص‬
‫ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫يب بِ ِه َع َر ًضا مِ َن الدن ْيَا‪ ،‬ل َ ْم َ َِي ْد‬
‫ص َ‬‫اّلل َع َز َو َج َل َال يَتَ َعلَمه إ َِال لِ ي ِی‬
‫ِغ بِ ِه و ْجه َ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫« َم ْن تَ َعل َ َم عل ْ ًما مَا يبْتَ َ ی َ‬
‫ام ِیة» ”جيڪو شخص علم سکي‪ ،‬اهڙو علم جنهن سان اهلل جي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َع ْر َف اْلْ َ َنة ي َ ْیو َم الْق يَ َ‬
‫رضا کي طلب ڪيو ويندو هجي‪ ،‬اهو انهي کي صرف انهي الِء سکي ته ان‬
‫جي ذريعي دنيا جي مفاد کي حاصل ڪري وٺي ته ان کي قيامت جي ڏينهن‬
‫جنت جي خوشبو به حاصل نه ٿيندي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 3664:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬توحيد الوهيت جي اقرار ۾ اخالص‬
‫حضرت معاذ‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫« َم ْن َش ِه َد أ َ ْن َال إِل َ َه إ َِال ا َّلل ُمْلِ ًصا مِ ْن قَلْبِ ِه‪َ ،‬د َخ َل اْلْ َ َن َیة‪” »،‬جنهن شخص دل جي گهرائي‬
‫سان اخال ص سان انهي ڳالهه جي گواهي ڏني ته اهلل کانسواِء ڪوبه عبادت جي‬
‫الئق ناهي ته اهو جنت ۾ داخل ٿي ويو‪( “.‬مسند امحد‪ .22195:‬وصححه االلباين يف‬
‫الصحيحه‪)2355:‬‬
 ‫‪22‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫۽ حضرت عتبان‪ ‬کان مروي آهي ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫اّلل((‬ ‫اّلل‪ ،‬يَبْتَغِي بِی َذال ِ َ‬
‫ك َو ْج َه َ ِی‬ ‫ال‪ :‬الَإِل َ َه إ َ یِال َ‬
‫اّللَ َح َر َم عَلَ َیالنا ِر َم ْن قَ َ‬
‫))إ َِن َ‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي ان شخص تي جهنم کي حرام ڪري ڇڏي ٿو جيڪو‬
‫صرف اهلل جي رضا ڪارڻ الاله االاهلل چوي ٿو‪ “.‬يعني اقرار ڪري ٿو ته اهلل‬
‫کانسواِء ٻيو ڪوبه معبود برحق ڪونهي‪( .‬صحيح خباري‪ ،425:‬صحيح مسلم‪)33:‬‬
‫ياد رهي ته قيامت جي ڏينهن نبي ڪريمﷺ جن جي شفاعت به ان خوش‬
‫نصيب کي حاصل ٿيندي جنهن اخالص سان توحيد الوهيت جو اقرار ڪيو‬
‫هوندو‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬جو بيان آهي ته مون رسول اڪرمﷺ جن کان‬
‫پڇيو‪ :‬قيامت جي ڏينهن ماڻهن ۾ سڀ کان وڏو خوشنصيب ڪير هوندو جنهن‬
‫جي حق ۾ توهان شفاعت ڪندا؟ ته پاڻﷺ جن جواب ڏنو‪:‬‬

‫ك ِملَا َرأَيْت مِ ْن ِح ْیر ِص َ‬

‫كی‬ ‫«ل َ َق ْد َظ نَ ْنت يَا أَبَا ه َريْ َر َة أَ ْن الَ ي َسأَل ِن َع ْن َه َذا احل َ ِد ِ‬
‫يث أَ َح ٌد أَ َول مِ ْن َ‬ ‫ْ‬
‫اّلل‪َ ،‬خال ِ ًصا مِ ْن یقِب َ ِ ی‬
‫ل ن َ ْف ِس ِیه»‬ ‫اس بِ َش َفاعَ ِِت ي َ ْو َم القِ يَ َام ِة‪َ ،‬م ْن قَ َ‬
‫ال الَإِل َ َه إ َِال َ‬ ‫يث أَ ْس َعد َ‬
‫الن ِ‬ ‫عَلَی احل َ ِد ِ‬
‫”اي ابوهريره! مونکي يقين هو ته ان بابت تون ئي سوال ڪندين ڇوته‬
‫توکي حديثون ٻڌڻ جو وڏو شوق آهي‪( .‬ته ٻڌ) قيامت جي ڏينهن منهنجي‬
‫شفاعت جي سعادت ان شخص کي نصيب ٿيندي جنهن پنهنجي دل جي‬
‫گهرائي سان اخالص سان الاله االاهلل چيو‪( “.‬صحيح خباري‪)99،6570:‬‬
‫‪ ‬نماز ۾ اخالص‬
‫اع ٍة ي ْد ِركی‬ ‫َ ِ ِ َ ِ‬
‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪َ :‬م ْن َص ل َّلل أ ْربَع َ‬
‫ني ي َ ْو ًما ِِف َ َ‬
‫مج َ‬
‫النا ِر‪ ،‬وبَ َر َاء ٌة مِ َن ِ‬ ‫ِ‬ ‫التَ ْكبِري َة األ َ ِ‬
‫الن َفاقِی((‬ ‫ب یل َه بَ َر َاءتَانِ ‪ :‬بَ َر َاء ٌة م َن َ َ‬
‫ویل كت َ‬ ‫َ‬
‫” جيڪو شخص اهلل جي رضا جي الِء چاليهه ڏينهن اهڙي طرح باجماعت‬
‫نماز پڙهي جو تڪبير اولي به کائنس فوت نه ٿئي ته (اهلل تعالي جي طرف‬
‫کان) ان جي الِء ٻن شين کان بيزاري لکي وڃي ٿي‪ :‬جهنم جي باهه کان ۽‬
‫نفاق کان‪( “.‬سنن الرتمذي‪ ،241 :‬وحسنه االلباين)‬
‫‪ ‬سجدن ۾ اخالص‬
‫حضرت ثوبان‪ ‬جو بيان آهي ته کيس رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫ك اهلل بِهَا َد َر َجةً‪َ ،‬و َح َط َع ْن َ ی‬

‫ك بِهَا‬ ‫ك بِ َكثْ َر ِة السجودِ‪ ،‬فَإِن ََك َال تَسجد ِ َ ِ‬
‫ّلل َس ْج َدةً‪ ،‬إ َِال َرفَ َع َ‬ ‫«عَل َيْ َ‬
‫ْ‬
‫َخ ِطيئَةً» ”توهان وڌ کان وڌ سجدا ڪندا ڪريو ڇوته توهان اهلل جي رضا جي الِء‬
‫هڪ سجدو ڪندا ته هو ان جي بدلي توهان جو هڪ درجو بلند ڪندو ۽ توهان‬
‫جو هڪ گناهه مٽائي ڇڏيندو‪( “.‬صحيح مسلم‪ )488:‬ی‬
‫‪ ‬مسجد بنائڻ ۾ اخالص‬
‫حضرت عثمان‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫)) َم ْن بَ ََن َم ْس ِج ًدا يَبْتَغِي بِ ِه َو ْج َه َ ِی‬
‫اّلل‪ ,‬بَ ََن ا َّلل یل َه مِثْلَه ِِف اْل َ َن ِیة(( ”جيڪو شخص صرف‬
‫اهلل جي رضا کي طلب ڪندي مسجد بنائي‪ ،‬اهلل تعالي جنت ۾ ان جي الِء ان‬
‫جهڙو گهر بنائي ڇڏي ٿو‪( “.‬صحيح خباري‪ ،439 :‬صحيح مسلم‪ )533:‬ی‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اّلل لَه یبَيْتًا ِِف اْلْ َ َن ِة» ی‬
‫ّلل َك َم ْف َح ِص یقَ َطا ٍة‪ ،‬أَ ْو أَ ْصغ َ َر‪ ،‬بَ ََن َ‬
‫« َم ْن بَ ََن م س ِج ًدا ِ َ ِ‬
‫َ ْ‬
‫” جيڪو شخص اهلل جي الِء مسجد بنائي‪ ،‬پکيَء جي آکيري وانگر يا ان‬
‫کان به ننڍڙو‪ ،‬ته اهلل تعالي ان جي الِء جنت ۾ هڪ گهر بنائي ڇڏي ٿو‪( “.‬سنن‬
‫ابن ماجه‪ 738:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬اهلل جي رستي ۾ خرچ ڪرڻ ۾ اخالص‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ت اهَّللِ َو َت ْثبِيتًا ِّم ْن أَن ُف ِسهِ ْم َك َم َث ِل َجنَّ ٍة ب ِ َربْ َوةٍ‬
‫ون أَ ْم َوا َل ُه ُم ابْتِ َغاء َم ْر َضا ِ‬ ‫ل َّال ِذ َ‬
‫ين يُن ِف ُق َ‬ ‫﴿ َو َم َث ُ‬
‫أَ َصا َب َها َواب ِ ٌل فَآ َت ْت أُك ُ َل َها ِض ْع َفي ْ ِن َفإِن َّل ْم يُصِ ْب َها َواب ِ ٌل ف ََط ٌّل َواهَّللُ ب ِ َما َت ْع َمل َ‬
‫ُون َبصِ ي ٌر﴾‬
‫” ۽ جيڪي ماڻهو اهلل جي خوشنودي حاصل ڪرڻ ۽ پنهنجو پاڻ کي‬
‫سچي دين تي ثابت رکڻ جي الِء پنهنجو مال خرچ ڪندا آهن ان جو مثال هڪ‬
‫باغ وانگر آهي جيڪو مٿانهين جڳهه تي ٺهيل هجي‪( .‬جڏهن) ان تي مينهن‬
‫پوي ته ٻيڻو ڦل ڏي ۽ جيڪڏهن مينهن نه پوي ته خير بونداباري به چڱي‪ .‬۽‬
‫اهلل توهان جي ڪمن کي چڱيَء ريت ڏسي رهيو آهي‪( “.‬البقره‪)2:265‬‬
‫‪ ‬ڀائپي واري محبت ۾ اخالص‬
‫ابوامامه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪24‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫ّلل‪ ،‬و َمنَ َع ِ َ ِ‬

‫ّلل فَ َق ِید ْاستَ ْك َم َل ْاْلِميَ َی‬ ‫ّلل‪ ،‬وأَبْغ َ ِ ِ َ ِ ِ‬
‫« َم ْنأَ َح َ ی ِ ِ‬
‫ان»‬ ‫ض َّلل‪َ ،‬وأ ْع ََط َ َ‬
‫بَ َ َ‬
‫” جيڪو شخص اهلل جي رضا جي الِء محبت ڪري‪ ،‬اهلل جي رضا جي الِء‬
‫بغض رکي‪ ،‬اهلل جي رضا جي الِء ڏئي ۽ اهلل جي رضا جي الِء روڪي ته ان‬
‫ايمان مڪمل ڪري ورتو‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4681:‬وصححه االلباين)‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ون ِِبَ َال ِِل‪ ،‬ال ْيَ ْو َم أ ِظله ْم ِِف ِظلِي ي َ ْو َم َال ِظ َل إ َِال ِظلِي»‬ ‫ِ ِ َ‬
‫اهللَ يَقیول ي َ ْو َم الْق يَ َامة‪« :‬أيْ َن ا ْملتَ َحاب َ‬
‫إ َِن ی‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن ارشاد فرمائيندو‪ :‬اڄ منهنجي الِء‬
‫محبت ڪرڻ وارا ڪٿي آهن! آئون انهن کي پنهنجي ڇانو ۾ جڳهه ڏيان ٿو‬
‫جڏهن ته اڄ منهنجي ڇانو کانسواِء ٻي ڪابه ڇانو ناهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2566:‬‬
‫۽ حضرت معاذ بن جبل‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريمﷺ جن ارشاد‬
‫ِ‬
‫ون ِِف َج َال ِِل ََل ْم َمنَابِر م ْن نو ٍر يَغْبِطهم ا َلنبِي َ‬
‫ون َوال شهَ َداءی‬ ‫اّلل َع َز َو َج َل‪ :‬املتَ َحاب َ‬
‫ال َ‬‫فرمايو‪ :‬قَ َ‬
‫”اهلل تعالي جو ارشاد آهي ته منهنجي الِء محبت ڪرڻ وارن جي الِء اهڙا‬
‫روشن من بر هوندا جن تي نبيَء ۽ شهيد به ريس ڪندا‪( “.‬سنن الرتمذي‪2390 :‬‬
‫وصححه االلباين)‬
‫۽ ابو ادريس الخوالني بيان ڪن ٿا ته مون حضرت معاذ بن جبل‪ ‬کي‬
‫چيو ته آئون توهان سان اهلل جي رضا جي الِء محبت ڪريان ٿو‪ .‬انهيَء چيو‪:‬‬
‫واقعي اهلل جي رضا جي الِء؟ مون چيو‪ :‬جي ها اهلل جي رضا جي الِء‪ .‬ته انهيَء‬
‫چيو‪ :‬توهان کي خوشخبري هجي ڇوته مون رسول اهللﷺ جن کان ٻڌو هو ته‬
‫پاڻ فرمايو‪(( :‬قال اهلل تبارك وتعایل وجبت حمبِت للمتحابني ِف وللمتجالسني ِف وللمتزاورين ِفی‬
‫وللمتباذلني ِف)) ”اهلل تبارڪ وتعالي فرمائي ٿو‪ :‬منهنجي محبت انهن ماڻهن‬
‫جي الِء واجب ٿي وڃي ٿي جيڪي منهنجي رضا جي الِء هڪ ٻئي سان محبت‬
‫ڪن ٿا‪ ،‬هڪ ٻئي سان ملي ڪري ويهن ٿا‪ ،‬هڪ ٻئي جي زيارت ڪن ٿا ۽‬
‫هڪ ٻئي تي خرچ ڪن ٿا‪( “.‬صحيح الرتغيب والرتهيب لاللباين‪)3018:‬‬
‫‪ ‬ميت جي الِء دعا ۾ اخالص‬
 ‫‪25‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون رسول اهللﷺ جن کان ٻڌو ته پاڻﷺ‬

‫جن ارشاد فرمايو‪« :‬إِ َذا َصلَيْت ْم عَلَ ا ْمل َ ِي ِت فَأ َ ْخلِصوا لَه الدعَ َاء»‬
‫”جڏهن توهان ميت جي جن ازي نماز پڙهو ته ان جي الِء انتهائي اخالص‬
‫سان دعا ڪندا ڪريو‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 3199:‬وحسنه االلباين)‬
‫‪‬اهلل جي رضا جي الِء ڪاوڙ پي وڃڻ‬
‫«ما مِ ْن ج ْر َع ٍةی‬
‫ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪َ :‬‬
‫اّلل» ”اهلل وٽ سڀ کان وڏو‬ ‫اّلل‪ِ ،‬م ْن یج ْر َع ِة غَ ي ٍظ َك َظمهَا َعب ٌد ابْتِغَاء و ْج ِه َ ِ‬
‫أَ ْع َظم أَ ْج ًرا ِع ْن َد َ ِ‬
‫ََ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫اجر وار و ڍڪ‪ ،‬ڪاوڙ جو ڍڪ آهي جنهن کي ٻانهو صرف اهلل جي رضا جي‬
‫الِء پي وٺي ٿو‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 4189:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬قرباني ۾ اخالص‬
‫حضرت جابر بن عبداهلل‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريمﷺ جن قرباني جا‬
‫ٻه گهيٽا‪ ،‬جيڪي‬
‫سنڱن وارا هئا‪ ،‬ڪاري اڇي رنگ جا هئا ۽ خصي هئا‪ ،‬ذبح ڪرڻ جو ارادو‬
‫ڪيو‪،‬‬
‫پوِء جڏهن انهن کي ليٽايو ته هيَء دعا پڙهي‪:‬‬
‫يم َح ِني ًفا‪َ ،‬و َما أَ ین َا مِ َنی‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫«إ ِِّن و َج ْهت و ْج ِهي لِل َ ِذي فَ َط َر ا َ ِ‬
‫لس َم َوات َو ْاأل َْر َض عَلَ ملَة إِبْ َراه َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ك أمِ ْرت َوأَنَا مِ َن‬ ‫يك لَه‪َ ،‬وبِی َذال ِ َ‬ ‫اي َو َم َ ِاِت ِ َ ِی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ني َال َش ِر َ‬
‫ّلل َر ِب ال ْ َعا َملِ َ‬ ‫ني‪ ،‬إ َِن َص َال ِِت َون سكي َو َحمْيَ َ‬‫ا ْمل ْش ِرك َ‬
‫اّلل أَكْ َ ی‬
‫ب»‬ ‫ك‪ ،‬و َع ْن حم َ َم ٍد وأ َمتِ ِه بِاس ِم َ ِ‬
‫اّلل‪َ ،‬و َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ني‪ ،‬اللَه َم مِ ْن َ‬
‫ك َول َ َ َ‬
‫ِِ‬
‫ا ْمل ْسلم َ‬
‫” مون پنهنجو منهن ان ذات جي طرف ڪري ورتو آهي جنهن آسمانن ۽‬
‫زمين کي پ يدا ڪيو آهي‪ .‬ابراهيمي دين تي هلندي مون اهلل کانسواِء سڀني‬
‫کان منهن موڙي ورتو آهي‪ .‬۽ آئون مشرڪن مان نه آهيان‪ .‬بيشڪ منهنجي‬
‫نماز‪ ،‬منهنجي قرباني‪ ،‬منهنجي زندگي ۽ منهنجو موت صرف اهلل تعالي جي‬
‫الِء آهي جيڪو سڀني جهانن جو رب آهي ۽ ان جو ڪوبه شريڪ ڪونهي‪.‬‬
‫مونکي اه و ئي حڪم ڏنو ويو آهي ۽ آئون مسلمانن مان آهيان‪ .‬اي اهلل هيَء‬
‫(قرباني) تنهن جي طرف کان ۽ تنهنجي الِء آهي‪ .‬۽ محمدﷺ ۽ ان جي طرف‬
 ‫‪26‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫کان آهي‪ “.‬ان کانپوِء پاڻﷺ جن (بسم اهلل‪ ،‬واهلل اکبر) پڙهيو ۽ انهن کي‬
‫ذبح ڪري ڇڏيو‪( .‬سنن ايب دائود‪ .2795:‬وحسنه االلباين)‬
‫‪ 11‬حج ۾ اخالص‬
‫انس بن مالڪ‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم ﷺ جن هڪ پراڻي پاکڙي‬
‫تي ح ج ڪيو ۽ اهڙي چادر تي جنهن جي قيمت چار درهمن جي برابر به نه‬
‫هئي‪ .‬پوِء پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫ُس َعةَ»‬ ‫«اللَه َم َح َج ٌة َال ِري َ َاء فِ ی‬
‫يهَا‪َ ،‬و َال ْ‬
‫”اي اهلل! هن حج کي اهڙو بنائي ڇڏ جو ان ۾ ريا نه هجي ۽ نه ئي تعريف‬
‫ٻڌڻ جي خواهش هجي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ .2890:‬وصححه االلباين)‬

‫اهلل جي رضا جي الِء صبر ڪرڻ‬ ‫‪12‬‬

‫اهلل تعالي جو ارشاد آهي‪َ ﴿ :‬و َّال ِذ َ‬

‫ين َصب َ ُرواْ ابْتِ َغاء َو ْجهِ َربِّهِ ْم َوأَ َقا ُمواْ الصَّ الَ َة َوأَن َف ُقواْ‬
‫الس ِّيئَ َة أُ ْولئِكَ َل ُه ْم عُ ْق َبى َّ‬
‫الدارِ﴾‬ ‫ون بِالْ َح َس َنةِ َّ‬ ‫مِ َّما َرزَ ْق َناهُ ْم ِ ًّ‬
‫ِسا َّو َعالَن َِي ًة َو َي ْد َر ُؤ َ‬
‫” ۽ جن پنهنجي رب جي رضا کي طلب ڪندي صبر ڪيو‪ ،‬نماز قائم‬
‫ڪئي ۽ اسان کين جيڪي ڪجھ ڏئي رکيو آهي ان مان لڪي لڪي ۽‬
‫ڏيکاري ڪري خرچ ڪيو‪ .‬۽ اهي برائي جو جواب چڱائي سان ڏين ٿا (يا گناهه‬
‫ک انپوِء نيڪي ڪن ٿا) ته انهن ئي ماڻهن جي الِء آخرت جو گهر آهي‪“.‬‬
‫(الرعد‪)13:22‬‬
‫‪ 13‬اهلل تعالي جي رضا جي الِء نوڙت اختيار ڪرڻ‬
‫ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫))وما یتَوا َض َع أَ َح ٌد ِ َ ِ‬
‫ّلل إ َِال َرفَ َعه اهللی)) ”۽ جيڪو شخص اهلل جي رضا جي الِء‬ ‫ََ َ‬
‫عاجزي ۽ انڪساري اختيار ڪري ته اهلل ضرور بلندي نصيب ڪندو آهي‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)2588:‬‬
‫محترم سامعين! اهي ڪجھ اعمال اسان بطور مثال ذڪر ڪيا آهن‪ ،‬ورنه‬
‫ان ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته سڀني نيڪ عملن ۽ سڀني عبادتن ۾ اخالص‬
 ‫‪27‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫انتهائي ضروري آهي‪ ،‬ڇوته ان کانسواِء اهلل تعالي ڪابه عبادت قبول ئي نٿو‬
‫ڪري‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀن کي عبادت ۾ اخالص نصيب‬
‫ڪري ۽ رياڪاري کان بچائي‪ .‬محترم ڀائرو ۽ دوستو!‬
‫اچو هاڻي هن خطبي جي پڇاڙي ۾ ڪجھ فائدن جو ذڪر ڪريون ٿا‪.‬‬
‫جيئن اسان کي اها خبر پوي ته اخالص سان انسان کي ڪهڙا فائدا ۽ ثمر‬
‫حاصل ٿين ٿا‪.‬‬

‫اخالص جا ثمر‬
‫‪ ‬دنيا ۽ آخرت ۾ سربلندي‬
‫حضرت سعد بن ابي وقاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد‬
‫از َد ْد َت بِ ِه َد َر َجةً َو ِرفْ َعةًی((ی‬ ‫فرمايو‪« :‬إِن ََك ل َْنُتَل َ َف‪ ،‬فَتَ ْع َم َل َع َم ًال تَبْتَغِي بِهَا َو ْج َه َ ِی‬
‫اّلل إ َِال ْ‬
‫”توهان کي ڊگهي زندگي ڏني ويندي‪ ،‬پوِء توهان ڪو اهڙو عمل ڪندا جو‬
‫ان جي ذريعي توهان اهلل تعالي جي رضا جا طلبگار هوندا ته ان سان توهان‬
‫جو هڪ درجو وڌي ويندو ۽ وڌيڪ بلندي نصيب ٿيندي‪( “.‬صحيح البخاري‪،3936:‬‬
‫صحيح مسلم‪)1628:‬‬
‫‪ ‬خوف ۽ غم کان نجات‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬بل َى َم ْن أَ ْسل ََم َو ْج َه ُه ِهَّلِل َوه َُو ُم ْح ِس ٌن َف َل ُه أَ ْج ُر ُه ع َ‬
‫ِند َربِّه‬
‫ُون﴾ ” ٻڌو! جيڪو به پنهنجو پاڻ کي اهلل جي سامهون‬
‫َولَ َخ ْو ٌف َع َل ْيهِ ْم َولَ هُ ْم َي ْحزَن َ‬
‫نمائي ڇڏي ۽ هو (اخالص ۽ اتباع سنت سان) چڱا عمل ڪرڻ وارو به هجي ته‬
‫ان جي الِء ان جي رب وٽ اجر آهي ۽ اهڙن ماڻهن تي ڪو خوف هوندو ۽ نه‬
‫اهي غمگين ٿيندا‪( “.‬البقره‪)2:112‬‬
‫‪ ‬پريشانين کان نجات‬
‫جن عملن ۽ عبادتن ۾ اخالص هجي‪ ،‬جيڪڏهن انهن کي مشڪل گهڙين‬
‫۾ وسيلو بنايو وڃي ۽ اهلل تعالي کان دعا ڪئي وڃي ته اهلل تعالي‬
‫مشڪالت کان نجات ڏئي ٿو ۽ پريشانين کان محفوظ ڪري وٺي ٿو‪.‬‬
 ‫‪28‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫ان جو سڀ کان وڏو دليل اصحاب الغار (ٽن غار وارن) جو مشهور واقعو‬
‫آهي جنهن ۾ نبي ڪريمﷺ جن بيان فرمايو ته ٽي ماڻهو جڏهن هڪ غار ۾‬
‫ڦاسي ويا ته هر هڪ اهلل تعالي جي بارگاهه ۾ پنهنجو اهو عمل پيش ڪيو‬
‫جيڪو هن خالص اهلل تعالي جي رضا جي الِء ڪيو هو‪ .‬۽ ان جي ذريعي هن‬
‫اهلل تعالي کان پنهنجي پريشاني کان نجات حاصل ڪرڻ جي دعا ڪئي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ هر هڪ چيو‪:‬‬
‫ِك‪ ،‬فَافْر ْج َع َنا َما َ ینْنفِي ِیه((‬ ‫))اللَه َم فَإ ِْن ك ْنت فَ َعلْت َذال ِ َ‬
‫ك ابْتِغ َ َاء َو ْجه َ‬
‫”اي اهلل! جيڪڏهن اهو عمل صرف تنهنجي رضا جي الِء ڪيو هو ته اسان‬
‫جنهن ۾ مشڪل ۾ ڦاٿل آهيون اسان کي ان کان نجات ڏيار‪ “.‬پوِء اهلل تعالي‬
‫کين نجات ڏئي ڇڏي‪( .‬صحيح البخاري‪ ،2272:‬صحيح مسلم‪)2743:‬‬
‫‪ ‬برائي ۽ بي حيائي کان بچڻ جي توفيق‬
‫مخلص ٻانهي کي اهلل تعالي دنيا ۾ برائي ۽ بي حيائي جي ڪمن کان‬
‫بچائي وٺي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي حضرت يوسف‪ ‬جي باري ۾ فرمائي ٿو‪:‬‬

‫الس َؤ َوالْ َف ْحشَ اء إِن َّ ُه ِم ْن‬ ‫﴿ َو َل َق ْد هَ َّم ْت بِهِ َوهَ َّم ب ِ َها ل َْولَ أَن َّرأَى بُ ْره َ‬
‫َان َربِّه َكذلِكَ ل ِ َن ْ ِ‬
‫ْص َف َع ْن ُه ُّ‬
‫ع َِبادِنَا ال ُْم ْخلَصِ ي َن﴾ ” جيتوڻيڪ انهي عورت يوسف جو ارادو ڪيو ۽ هو به ان جو‬
‫ارادو ڪري وٺ ي ها جيڪڏهن پنهنجي رب جو برهان نه ڏسي ها‪ .‬اهڙي طرح‬
‫اسان کيس ان برائي ۽ بي حيائي کان بچائي ورتو ڇوته هو اسان جي مخلص‬
‫ٻانهن مان هو‪( “.‬يوسف‪)12:24‬‬
‫‪ ‬شيطان جي شر کان حفاظت‬
‫ض َوألَ ُغْوِيَنَّ ُه ْم‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬قَا َل َر ِّب ب ِ َمآ أَغ َْويْ َتنِى ألُزَ يِّنَ َّن َل ُه ْم فِي األَ ْر ِ‬
‫أَ ْج َمعِي َن () إ ِلَّ ع َِبا َد َك مِنْ ُه ُم ال ُْم ْخلَصِ ي َن﴾‬
‫” ان (شيطان) چيو‪ :‬اي منهنجا رب! جيتوڻيڪ تو مونکي ڀٽڪايو آهي ته‬
‫آئون به دنيا ۾ ماڻهن کي (انهن جا گناهه) سينگاري ڪري ڏيکاريندس ۽ انهن‬
‫سڀني کي ورغالئي ڇڏيندس‪ .‬ها انهن مان تنهنجا ڪجھ مخلص ٻانها ئي‬
‫(بچندا)‪( “.‬احلجر‪)15:39‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫‪ ‬خاتمو اخالص تي هجي ته انسان جنت ۾ داخل ٿي ويندو آهي‬

‫حضرت حذيفه‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهللﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫صام يَوما ابْتِغ َ َاء و ْج ِه ا ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫هللی‬ ‫َ‬ ‫ال َال إِل َ َه إ َِال اهلل ابْتغ َ َاء َو ْجه اهلل ـ خت َم لَه بِهَا َد َخ َل اْلْ َ َن َة‪َ ،‬و َم ْن َی َ ْ ً‬
‫)) َم ْن قَ َ‬
‫ختِم لَه بِهَا د َخ َل اْلْ َ َن َة‪ ،‬یو َم ْن تَ َصد ََق ب َِص َدقَ ٍة ابْتِغ َ َاء و ْج ِه ا ِ‬
‫هلل ختِ َم لَه بِهَا َد َخ َل اْلْ َ َن َیة((‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫”جنهن شخص اهلل جي رضا جي الِء ال اله االاهلل چيو ۽ ان جو انهي تي‬
‫خاتمو ٿي ويو‪ ،‬ته اهو سڌو جنت ۾ ويندو‪ .‬۽ جنهن شخص اهلل جي رضا خاطر‬
‫هڪ ڏينهن جو روزو رکيو ۽ انهي حالت ۾ ان کي موت اچي ويو ته اهو به‬
‫سڌو جنت ۾ وي ندو‪ .‬۽ جنهن شخص اهلل جي رضا جي الِء صدقو ڪيو ۽ انهي‬
‫وقت ان جو خاتمو ٿي ويو ته اهو به سڌو جنت ۾ ويندو‪( “.‬مسند‬
‫امحد‪ .23324350/38:‬وهو حديث صحيح لغريه کما قال حمقق املسند‪ ،‬وصححه االلباين يف‬
‫صحيح الرتغيب والرتهيب‪)985:‬‬
‫‪ ‬اخالص جي ذريعي دل پاڪ ٿئي ٿو‬
‫نبي ڪريمﷺجن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اها َو َح ِف َظهَا َوبَلَغَهَا‪ ،‬فَر َب َحامِ ِل فِ ْق ٍیه غَري فَقِ يۡه َورب َیحامِل فِ ۡقه‬ ‫اّلل ا ْمرأ ً َ ِ‬
‫ُس َع َم َقال َ ِِت فَ َو یعَ َ‬ ‫«ن َ َض َر َ َ‬
‫إ َِیل َم ْنه َو أَ ْف َقه مِ ْنهی»‬
‫”اهلل تعالي ان شخص کي خوشي‪ ،‬سڪون ۽ آسودگي ڏي جنهن منهنجي‬
‫ڳالهه ٻڌي ۽ ان کي اڳتي پهچائي ڇڏيو‪ ،‬ڇوته ڪيترائي علم وٺڻ وارا (فقيه)‬
‫سمجهدا ر ناهن هوندا ۽ ڪيترائي علم وٺڻ وارا ان کي پاڻ کان وڌيڪ‬
‫سمجهدار تائين پهچائي ڇڏيندا آهن‪“.‬‬
‫پوِء ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫َِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ني‪َ ،‬ولزومی‬ ‫))ث ََال ٌث َال يغِل عَل َيْ ِه َن قَلْب م ْسلِ ٍم‪ :‬إ ِْخ َالص َ‬
‫الع َم ِل َّلل‪َ ،‬ومنَ َ‬
‫اص َحة أئ َمة امل ْسلم َ‬
‫ِم(((سنن ترمذي‪ 2658 :‬وصححه االلباين)‬ ‫الد ْع َو َةُتِ يط مِ ْن َو َرائِه ْی‬
‫اعتِه ِْم‪ ،‬فَإ َیِن َ‬
‫مج َ‬
‫ََ‬
‫”۽ ٽي شيون اهڙيون آهن جن جي موجودگي ۾ مسلمان جي دل ۾ ڪينو‬
‫داخل نٿو ٿئي‪ .‬اهلل جي الِء عمل خالص ڪرڻ‪ ،‬مسلمانن جي امامن سان‬
‫خيرخواهي ڪرڻ ۽ انهن جي جماعت ۾ هر حال ۾ شامل رهڻ‪ .‬ڇوته انهن جي‬
‫دعوت انهن سڀني کي گهيريل هوندي آهي‪( “.‬جيئن هڪ ديوار انهن جو‬
 ‫‪30‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫احاطو ڪندي آهي اهڙي طرح انهن جي دعوت ”جيڪا اسالم جي دعوت آهي“‬
‫به انهن سڀني جو احاطو ڪري ويٺي آهي ۽ انهن کي فرقي بندي کان محفوظ‬
‫رکي ٿي‪ .‬انهي الِء انهن جي جماعت سان ملي ڪري رهڻ سخت ضروري‬
‫آهي‪).‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جي عذاب کان نجات‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ف كَ َ‬
‫ان َعاق ِ َب ُة‬ ‫﴿ َو َل َق ْد َض َّل َق ْب َل ُه ْم أَ ْكثَ ُر األْ َوَّل ِي َن () َو َل َق ْد أَ ْر َسلْ َنا ف ِيهِم ُّمن ِذرِ َ‬
‫ين () فَان ُظ ْر َك ْي َ‬
‫ين () إ َِّل ع َِبا َد اهَّللِ ال ُْم ْخلَصِ ي َن﴾ (الصافات ‪)74- 71 :37‬‬
‫ال ُْمنذَ رِ َ‬
‫”انهن کان پهرين به کوڙ سارا ماڻهو گهمراه ٿي چڪا آهن‪ .‬جن ۾ اسان‬
‫ڊيڄاريندڙ رسول موڪليا هئا‪ .‬لهذا توهان ڏسي وٺو جن کي ڊيڄاريو ويو هو‬
‫انهن جو انجام ڇا ٿيو! اهلل جي مخلص ٻانهن کانسواِء‪“.‬‬

‫‪ ‬اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو‬

‫جيڪو انسان رياڪاري کان بچندي انتهائي خفيه انداز سان صدقو ڪري‬
‫۽ ان جو مقصد صرف ۽ صرف اهلل تعالي جي رضا کي حاصل ڪرڻ هجي ته‬
‫اهو قيامت جي ڏينهن اهلل جي عرش جي ڇانو هيٺ هوندو‪.‬‬
‫جيئن نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ِ‬
‫اّلل ِِف ِظلِ ِه‪ ،‬ي َ ْو َم الَ ِظ َل إ َِال ِظلهی… َو َرج ٌل یتَ َصد ََق‪ ،‬أَ ْخ ََف َح َّت الَ تَ ْعل َ َم َ‬
‫ِشاله َمای‬ ‫(( َسبْ َع ٌة ي ِظلهم َ‬
‫ت ْن ِفق َ ِ‬
‫ميينهی) ی) ”ست قسم جي ماڻهن کي اهلل تعالي پنهنجي (عرش جي) ڇانو‬
‫هيٺ جڳهه ڏيندو جنهن ڏينهن ان جي ڇانو کانسواِء ٻي ڪا ڇانو نه هوندي…‬
‫انهن مان هڪ شخص اهو آهي جنهن اهڙي طرح لڪي لڪي صدقو ڪيو جو‬
‫ان جي کاٻي هٿ کي به خبر نه پئي ته ان جي ساڄي هٿ ڇا خرچ ڪيو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،660:‬صحيح مسلم‪ )1031:‬ی‬
‫‪ ‬جهنم جي عذاب کان نجات ۽ جنت ۾ داخال‬

‫اب األْ َل ِِيم (‪َ )39‬و َما تُ ْجزَ ْو َن إ َِّل َما ُكن ُت ْم‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إِنََّ ُك ْم لَذَ ائ ِ ُقو ال َْعذَ ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َت ْع َمل َ‬
‫ون (‪ )43‬فِي‬ ‫ْك ُم َ‬ ‫ُون (‪ )40‬إ ِل ع َِبا َد اهَّللِ ال ُْم ْخلَصِ ي َن (‪ )41‬أ ْولئِكَ َل ُه ْم رِزْ ٌق َّم ْعل ٌُوم (‪ )42‬ف ََواك ِ ُه َوهُم ُّم ْ َ‬
 ‫‪31‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫اف َع َل ْيهِم بِكَأ ْ ٍ‬

‫س ِّمن َّمعِي ٍن (‪َ )46‬ب ْي َضا َء ل ََّذةٍ‬ ‫ت النَّع ِِيم (‪َ )44‬عل َى ُ ُ‬
‫ِسرٍ ُّم َت َقابِلِي َن (‪ )45‬يُ َط ُ‬ ‫َجنَّا ِ‬
‫الَّطفِ عِي ٌن (‪َ )49‬كأ َن َّ ُهنَّ‬
‫َاِصاتُ َّ ْ‬
‫ُون (‪َ )48‬وعِنْ َدهُ ْم ق ِ َ‬ ‫لِّ َّ‬
‫لشارِبِي َن (‪ )47‬لَ ف ِي َها غ َْو ٌل َّولَ هُ ْم َعنْ َها يُنزَف َ‬
‫ون﴾ (الصافات‪)49-38 :37‬‬ ‫َب ْي ٌض َّمكْنُ ٌ‬
‫”يقينا توهان کي دردناڪ عذاب چکڻو آهي‪ .‬۽ توهان کي توهان جي عملن‬
‫جو ئي بدلو ڏنو ويندو‪ .‬سوا ِء اهلل جي مخلص ٻانهن جي‪ .‬انهن جي الِء هميشه‬
‫باقي رهڻ واري روزي مقرر آهي‪ ،‬قسمين قسمين ميوا‪ .‬۽ اهي نعمتن واري‬
‫جنت ۾ عزت ۽ وقار ۾ هوندا‪ .‬آمهون سامهون تختن تي ويٺل هوندا‪ .‬کين‬
‫وهندڙ شراب جو پيالو پيش ڪيو ويندو‪ .‬اهو شراب سفيد ۽ پيئڻ وارن جي‬
‫الِء لذيذ هوندو‪ .‬نه ان سان مٿي ۾ چڪر ايندو ۽ نه ئي ان سان عقل ويندو‪ .‬۽‬
‫انهن وٽ هيٺ نگاهه رکڻ وار يون وڏين اکين واريون حورون هونديون‪.‬‬
‫جيڪي لڪايل آنن وانگر تمام خوبصورت هونديون‪“.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي اخالص اختيار ڪرڻ ۽ پنهنجي‬
‫فضل ۽ ڪرم سان اخالص جا فائدا ۽ ڦل ميڙڻ جي توفيق عطا فرمائي‪ .‬آمين‬

‫ٻيو خطبو‬
‫عزيز ساٿيو! ”اخالص“ جو ضد ”ريا“ آهي جيڪو نيڪين کي ضايع ڪري‬
‫ڇڏي ٿو ۽ نيڪ عملن کي برباد ڪري ڇڏي ٿو‪ .‬انهي الِء رسول اڪرمﷺ‬
‫جن ان کي مسيح دجال کان به وڌيڪ خطرناڪ قرار ڏنو‪.‬‬
‫ابو سعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان مسيح دجال جو تذڪري ڪري‬
‫رهيا هئاسون ته انهي دوران رسول اڪرمﷺ جن اسان وٽ اچي ويا‪ .‬ته‬
‫پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫«أَ َال أ ْخ ِبك ْم ِ َِبا ه َو أَ ْخ َوف عَل َيْك ْم ِع ْن ِدي مِ َن ا ْمل َ ِسي ِح الد ََج ِ ی‬
‫ال؟»‬
‫” ڇا آئون اوهان کي ان جي خبر نه ڏيان جيڪو منهنجي نزديڪ توهان جي‬
‫الِء مسيح دجال کان به وڌيڪ خوفناڪ آهي‪ “.‬ته اسان چيو‪ :‬ڇونه‪ ،‬ضرور ٻڌايو‪.‬‬
‫وم ال َرجل ي َصلِي‪ ،‬فَي َزيِن َص َالتَه‪ِ ،‬ملَا ي َ َرىی‬ ‫ِ ْلْ ِف َ‬
‫ته پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬الش ْرك ا َ ي‪ ،‬أ ْن يَق َ‬
‫مِ ْن ن َ َظ ِر َرجلٍی»‬
 ‫‪32‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫” اهو شرڪ خفي آهي‪ .‬۽ ان مان مراد هي آهي ته (مثال طور) هڪ ماڻهو‬
‫نماز ج ي الِء بيٺو‪ ،‬پوِء هو پنهنجي نماز کي خوبصورت بنائي (يعني چڱي‬
‫ڊگهي ڪري) ڇوته ان کي خبر پئجي وئي آهي ته ان کي ڪو ڏسي رهيو‬
‫آهي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ .4204:‬وحسنه االلباين)‬
‫هن حديث ۾ نبي ڪريمﷺجن رياڪاري کي ”شرڪ خفي“ قرار ڏنو‬
‫ڇوته ان جو تعلق نيت سان آهي ۽ نيتن جو حال اهلل تعالي کانسواِء ڪنهن‬
‫کي به معلوم ناهي هوندو‪ .‬۽ ان ۾ نبي ڪريمﷺ جن نمازي کي مثال طور‬
‫بيان فرمايو آهي ته هو ڪنهن کي پاڻ ڏانهن ڏسي ڪري پنهنجي نماز کي‬
‫ڊ گهي ڪري ڇڏي ٿو‪ .‬ورنه اها ئي نيت (يعني ڪنهن جي الِء پنهنجي عمل کي‬
‫سينگارڻ) ڪنهن به عمل ۾ هجي ته اهو يقينا ”شرڪ خفي“ آهي‪.‬‬
‫هڪ ٻي حديث ۾ نبي ڪريمﷺ جن رياڪاري کي ”شرڪ اصغر“ قرار‬
‫ص یغ َر) ی)‬
‫لش ۡیرك األ ۡی‬
‫أخافی یعَ یل َ یيۡ یكم ا ی‬ ‫ڏنو‪ .‬پاڻﷺ جن ارشاد فرمايو‪(( :‬إنی أ ۡیخ َیو َ ی‬
‫ف َیما َی‬
‫”مونکي توهان تي سڀکان وڌيڪ خوف شرڪ اصغر جو آهي‪“.‬‬
‫صحابه ڪرام پڇيو ته شرڪ اصغر ڇا هوندو آهي؟‬
‫پاڻﷺ جن فرمايو‪(( :‬الری یي َاء‪ ،‬یي َقیول اهلل عز وجل ألصحاب ذلك يوم القيامة إذا جازىی‬
‫الناس‪ :‬اذهبوا إیل الذينكنتم تراءون ِف الدنيا‪ ،‬فانظروا هل جتدون عندهم جزاء؟!) ی)‬
‫”شرڪ اصغر کان مراد رياڪاري آهي‪ .‬اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن جڏهن‬
‫ماڻهن کي انهن جي عملن جو بدلو ڏيندو ته رياڪاري ڪرڻ وارن کي چوندو‪:‬‬
‫توهان انهن ماڻهن وٽ وڃو هليا جن جي الِء توهان ڏيکاُء ڪندا هئا‪ ،‬پوِء ڏسو‬
‫ته ڇا اهي توهان کي ڪو بدلو ڏين ٿا‪.‬؟“ (الصحيحه لاللباين‪)951:‬‬
‫هن حديث مان اهو به ثابت ٿيو ته جيڪي ماڻهو دين ۾ مخلص ناهن هوندا‬
‫۽ اهي ڏيکاُء ڪندا آهن‪ ،‬قيامت جي ڏينهن انهن کي اهلل تعالي وٽ ڪجھ به‬
‫نه ملندو‪.‬‬
‫عزيز ساٿيو! رياڪاري منافق جي نشانين مان هڪ نشاني آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫اس‬ ‫ون اهَّللَ َوه َُو َخادِعُ ُه ْم َوإِذَا قَا ُمواْ إلِ َى الصَّ الَة ِ قَا ُمواْ ُك َسال َى يُ َرآؤ َ‬
‫ُون النَّ َ‬ ‫﴿إ َِّن ال ُْم َنافِقِي َن يُخَادِعُ َ‬
‫ال﴾ ”اهي منافق اهلل سان دوکو ڪن ٿا‪ ،‬جڏهن ته اهلل پاڻ‬ ‫ون اهَّللَ إ ِلَّ َقلِي ً‬ ‫َولَ َي ْذ ُ ُ‬
‫ُك َ‬
‫انهن کي دوکي جو (بدلو ڏيڻ وارو) آهي‪ .‬۽ جڏهن اهي نماز جي الِء بيهن ٿا ته‬
‫تمام گهڻي سستي جي حالت ۾ بيهن ٿا‪ ،‬صرف ماڻهن کي ڏيکارڻ جي الِء‬
‫(نماز ادا ڪن ٿا) ۽ اهلل کي تمام گهٽ ياد ڪندا آهن‪( “.‬النساء‪)142 :4‬‬
‫لهذا مومنن کي رياڪاري کان هر صورت ۾ بچڻ گهرجي‪ .‬ورنه اها ڳالهه‬
‫معلوم هجڻ کپي ته رياڪاري جي وجه سان عمل برباد ٿي وڃن ٿا‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو ته‬
‫ك فِي ِه َم ِعيی‬
‫رک َم ْن َع ِم َل َع َم ًال أَ ْش َر َ‬
‫رکاء َعنِ الش ِ‬
‫ن الش َ‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪(( :‬اَنَا ا ۡغ َ ی‬
‫ريي‪ ،‬یتَ َر ْكته َو ِش ْر َكهی) ی) ی‬
‫غَ ْ ِ‬
‫” آئون سڀني شريڪن مان سڀ کان وڌيڪ شرڪ کان بي نياز آهيان‪ .‬۽‬
‫جيڪو شخص اهڙو عمل ڪري جو ان ۾ مون سان گڏ ڪنهن ٻئي کي به‬
‫شريڪ ڪري ته آئون ان کي ۽ ان جي شرڪ کي ڇڏي ڏيان ٿو‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)2985:‬‬
‫لهذا پنهنجي عملن کي ريا کان محفوظ رکو‪ .‬۽ انهن ۾ اخالص پيدا‬
‫ڪريو‪.‬‬
‫۽ اها ڳالهه ياد رکو ته قيامت جي ڏينهن جهنم جي باهه کي جن ٽن ماڻهن‬
‫سان سڀني کان پهرين ڀڙڪايو ويندو اهي رياڪاري ڪرڻ وارا هوندا‪ .‬پهريون‬
‫شهيد‪ ،‬ٻيو عالم دين ۽ قاري قرآن ۽ ٽيون سخي‪ .‬انهن مان شهيد کي چيو‬
‫ويندو ته تو انهي الِء قتال ڪيو جيئن ماڻهو توکي بهادر چون! عالم دين‬
‫قاري قرآن کي چيو ويندو ته تو انهي الِء علم حاصل ڪيو جيئن ماڻهو توکي‬
‫عالم چون ۽ انهي الِء قرآن پڙهيو جيئن ماڻهو توکي قاري چون! ۽ سخي کي‬
‫چيو ويندو ته تون انهي الِء مال خرچ ڪيو جو ماڻهو توکي سخي چون‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ انهن ٽنهي کي منهن ڀر گهيلي جهنم ۾ اڇليو ويندو‪( .‬والعياذ‬
‫باهلل) (صحيح مسلم‪)1905 :‬‬
 ‫‪34‬‬ ‫عملن جي قبوليت ۾ اخالص جو اثر‬

‫منهنجا عزيز ساٿيو ۽ ڀائرو! اهلل تعالي کان دعا ڪندا ڪريو ته هو اسان‬
‫کي رياڪاري کان محفوظ رکي ۽ اسان کي سڀني عملن ۽ عبادتن ۾ اخالص‬
‫نصيب فرمائي‪.‬‬
‫حضرت ابوبڪر صديق‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد‬
‫فرمايو‪ ( :‬ی(الشرك فيكم أخَف من دبيب النمل وسأدلك ع ل شيء إذا فعلته أذهب عنك صغاری‬
‫الشرك وكباره تقول‪ :‬اللهم إّن أعوذ بك أن أشرك بك وأنا أعلم وأستغفرك ملا ال أعلم))‬
‫”توهان مان شرڪ ماڪوڙي جي هلڻ کان به وڌيڪ لڪيل هوندو ۽ آئون‬
‫توهان کي هڪ اهڙي دعا ٻڌايان ٿو جيڪڏهن توهان ان کي پڙهندا رهندا ته‬
‫اهلل تعالي توهان جي ننڍي وڏي شرڪ کي پري ڪري ڇڏيندو‪ .‬توهان هيَء‬
‫دعا پڙهو‪:‬‬
‫((اللهم إّن أعوذ بك أن أشرك بك وأنا أعلم وأستغفرك ملا ال أعلم) ی) ی‬
‫اي اهلل! آئون ڄ اڻي ٻجهي توسان شرڪ ڪرڻ کان تنهنجي پناهه گهران‬
‫ٿو‪ .‬۽ العلمي ۾ ڪري وٺان ته توکان تنهنجي بخشش جو طلبگار آهيان‪“.‬‬
‫(صحيح اجلامع لاللباين‪)3731:‬‬

‫وآخردعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬

 ‫‪35‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫خطبي جا اهم جز؛‬
‫❖ اسالمي معاشري جون خصوصيتون‬
‫❖ معاشرتي خرابين جي نشاندهي ۽ انهن جي اصالح جو طريقيڪار‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫اڄ اسان جي معاشر ي ۾ کوڙ ساريون خرابيون پاتيون وڃن ٿيون‪ .‬تمام‬
‫گهڻو اخالقي بگاڙ پاتو وڃي ٿو‪ .‬ايتري قدر فساد پاتو وڃي ٿو جو اسان جو‬
‫معاشرو تباهي ۽ بربادي جي ڪناري تي وڃي پهتو آهي‪ .‬۽ هاڻي سڀ چڱي‬
‫ريت ڄاڻن ٿا ته اسان ڪيتري قدر اخالقي قدرن ۾ پوئتي آهيون!‬
‫سوال اهو آهي ته اسان پنهنجي معاشري کي انهي تباهي ۽ بربادي کان‬
‫ڪيئن بچائي سگهون ٿا؟ ۽ معاشري جي سڀني خرابين جي اصالح ڪيئن‬
‫ممڪن آهي؟‬
‫ان جي الِء اسان کي اهو ڏسڻو پوندو ته هن امت جو شروع شروع وارو‬
‫ا سالمي معاشرو جيڪو نبي ڪريمﷺ جن مديني شريف ۾ جوڙيو هو ان‬
‫جون خصوصيتون ڇا هيون جنهن جي بنياد تي اهو معاشرو هڪ مثالي‬
‫معاشرو بنجي ويو هو‪ .‬ڇوته اها ڳالهه ڪنهن به شخص کان لڪيل ناهي ته‬
‫ڪنهن به اسالمي معاشري جي اصالح ان وقت تائين ممڪن ناهي جيستائين‬
‫اهو نبي ڪريمﷺ جي جوڙيل پهرين اسالمي معاشري جي خصوصيتن کي‬
‫نظر هيٺ رکي پنهنجي اصالح نه ڪري‪.‬‬
‫ته اچو اختصار سان انهن خصوصيتن جو تذڪرو ڪريون ٿا ۽ ان جي‬
‫روشني ۾ پنهنجي معاشري جي خرابين جي نشاندهي ڪريون ٿا‪.‬‬
 ‫‪36‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫پهرين خصوصيت‪ :‬توحيد باري تعالٰي جو سچي دل سان اقرار ۽ شرڪ‬

‫کان بيزاري ۽ التعلقي‬
‫اسالمي معاشري جي پهرين ۽ سڀ کان اهم خاصيت هيَء آهي ته اسالمي‬
‫معاشري ۾ رهندڙ سڀئي مسلمان اڪيلي اهلل تعالي کي عبادت جي الئق‬
‫سمجهن ٿا ۽ شرڪ کان بيزاري ۽ التعلقي جو اعالن ڪن ٿا‪ .‬اها ڳالهه اسان‬
‫کي نبي ڪريمﷺ جن جي سيرت طيبه مان معلوم ٿئي ٿي‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫ج ڏهن اسان پاڻﷺ جن جي سيرت طيبه جو مطالعو ڪريون ٿا ته اسان کي‬
‫معلوم ٿئي ٿو ته پاڻﷺ جن اسالمي معاشري جو بنياد ئي توحيد باري تعالي‬
‫جي اقرار تي رکيو هو‪ .‬۽ پاڻﷺ جن پنهنجي دعوت جو آغاز ئي توحيد سان‬
‫ڪيو هو‪ .‬جيتوڻيڪ پاڻﷺ جن مڪي شريف ۾ دعوت جو آغاز هن جملي‬
‫سان ڪيو‪:‬‬
‫”توهان سڀئي اقرار ڪريو ته اهلل‬ ‫(قولوا الاله االاهلل تفلحوا)‬
‫کانسواِء ڪوبه عبادت جي الئق ناهي‪ ،‬اهو اقرار ڪري وٺندا ته ڪامياب ٿي‬
‫ويندا‪“.‬‬
‫ياد رهي ته جڏهن نبي ڪريمﷺجن ڪلمو توحيد (الاله االاهلل) جي طرف‬
‫دعوت ڏني ته ان مان پاڻﷺ جن جي مراد صرف اهلل تعالي کي رب (خالق‬
‫ومالڪ‪ ،‬رازق ۽ مدبر االمور) مڃڻ ئي نه هو ڇوته مڪي جا مشرڪ اهلل تعالي‬
‫کي خالق ۽ مالڪ مڃيندا هئا جيئن سورة العنڪبوت جي آيت نمبر ‪ 61‬۽ ‪63‬‬
‫۾ اهلل تعالي ان جي وضاحت فرمائي ڇڏي آهي‪ ،‬بلڪه ان سان گڏوگڏ پاڻﷺ‬
‫جن جي مراد اها هئي ته هن ڳالهه کي به دل سان تسليم ڪيو وڃي ته عبادت‬
‫جي الئق به صرف اهلل تعالي ئي آهي‪ ،‬سڀني عبادتن جو الئق اهو ئي آهي‪ ،‬۽‬
‫هر قسم جي عبادت انهي جي الِء ٺهي ٿي‪ .‬نماز‪ ،‬روزو‪ ،‬حج‪ ،‬زڪوات‪،‬‬
‫قرباني‪ ،‬نذر ۽ نياز‪ ،‬رڪوع ۽ سجدا‪ ،‬مدد گهرڻ‪ ،‬پناهه وٺڻ‪ ،‬اميد رجاء‪ ،‬خوف‬
‫۽ خشيت‪ ،‬توڪل‪ ،‬دعا‪ ،‬عاجزي ۽ انڪساري‪ ،‬جهڪڻ ۽ ڪرڻ‪ ،‬عقيدت ۽‬
‫محبت… الغرض انهن سڀني عبادتن ۾ اهو وحده الشريڪ آهي‪.‬‬
‫ڪلمي توحيد جو اهو ئي مفهوم جڏهن رسول اڪرمﷺ جن مڪي جي‬
‫مشرڪن جي سامهون پيش ڪيو ته اهي چوڻ لڳا‪:‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫﴿أَ َج َع َل ْاْلل ِ َه َة إ ِل ًها َواحِدً ا إ َِّن هَذَ ا َلش َْى ٌء عُ َج ٌ‬

‫اب﴾‬
‫”ڇا هن ايترن معبودن جي جڳهه تي هڪ ئي معبود بنائي ڇڏيو‪ ،‬اها وڏي‬
‫اچرج ۾ وجھڻ واري ڳالهه آهي‪( “.‬ص ‪)5:38‬‬
‫يعني انهن جي الِء ڪلمي توحيد جو اهو مفهوم سمجهه کان مٿانهون هو‬
‫ڇوته اهي ته ٽي سئو سٺ بتن جي پوڄا ڪندا هئا‪ .‬تنهنڪري هڪ ئي معبود‬
‫جو تصور انهن جي الِء تعجب جو ڪارڻ بڻيو ۽ اهي ان کي مڃڻ جي الِء تيار‬
‫نه ٿيا‪ ،‬بلڪه چوڻ لڳا‪:‬‬
‫﴿أَئِنَّا َل َتارِ ُكوا آل ِ َهتِ َنا ل ِشَ ِ ٍ‬
‫اِع َّم ْج ُنو ٍن﴾‬
‫” ڇا اسان پنهنجي معبودن کي هڪ ديواني شاعر جي ڳالهه تي ڇڏي‬
‫ڏيون؟“ (الصافات ‪)36:37‬‬
‫انهي توحيد کي ”توحيد الوهيت“ چون ٿا ۽ اهو سڀ کان اهم بنياد آهي‬
‫اسالمي معاشري جي جوڙ جڪ جي الِء ۽ ان جي ترقي ۽ ڪاميابي ۽‬
‫ڪامراني جي الِء‪ .‬انهي الِء رسول اڪرم ﷺ جن سڄي مڪي زندگي ۾ انهن‬
‫سڀني ماڻهن جي تربيت انهي توحيد جي بنياد تي ئي ڪندا رهيا جيڪي‬
‫ڪجھ عرصي کانپوِء مديني شريف ۾ پهرين اسالمي معاشري جو حصو بنجڻ‬
‫وارا هئا‪.‬‬
‫نبي ڪريمﷺ جن انهن جي دلين ۾ اهلل تعالي جي محبت ۽ عقيدت‬
‫جو ٻوٽو پوکيو‪ ،‬پوِء اهي اهلل تعالي جي ذات ۾ ئي اميدون رکڻ لڳا‪ ،‬انهي‬
‫جو خوف پنهنجي دلين ۾ وسائڻ لڳا‪ ،‬انهي کي حاجت روا ۽ مشڪل ڪشا‬
‫سمجهڻ لڳا‪ .‬اهي ماڻهو جيڪي ڪالهه ”الت‪ ،‬عزي ۽ مناة“ وغيره کي نفعي‬
‫نقصان جو مالڪ سمجهندا هئا هاڻي اهي صرف ۽ صرف اهلل تعالي کي ئي‬
‫نفعي نقصان جو مالڪ سمجهڻ لڳا‪ .‬اهي ماڻهو اسالم قبول ڪرڻ کان اڳ‬
‫ڪعبي ۾ رکي ل بتن کي داتا‪ ،‬دستگير‪ ،‬غريب نواز ۽ غوث تصور ڪندا هئا‪،‬‬
‫ليڪن جڏهن اهلل تعالي انهن کي پنهنجي توحيد جو نور ڏيکاريو ته اهي اهلل‬
‫تعالي کي ئي داتا‪ ،‬دستگير‪ ،‬غريب نواز ۽ غوث اعظم تصور ڪرڻ لڳا‪ .‬اها‬
‫انقالبي تبديلي هئي جيڪا هڪ ڪامياب مسلم معاشري جي جوڙ جڪ جي‬
‫پهرين بنياد بڻي‪.‬‬
 ‫‪38‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫پهريون اسالمي معاشرو جيڪو مديني شريف ۾ وجود ۾ آيو اهو انهن ئي‬
‫ماڻهن تي مشتمل هو‪ .‬جيتوڻيڪ نبي ڪريمﷺ جن جي سيرت طيبه جي‬
‫روشني ۾ اسان کي اهو ئي معلوم ٿئي ٿو ته ڪامياب اسالمي معاشري جي‬
‫قيام جي الِء سڀ کان پهرين معاشري ۾ رهندڙ مسلمانن جي عقيدي جي‬
‫اصالح ڪرڻ ضروري معاملو آهي‪.‬‬
‫جڏهن ته اسان ڏسون ٿا ته اسان جي معاشري ۾ شرڪ تمام گهڻي‬
‫خطرناڪ صورت ۾ موجود آهي‪ ،‬اهي جڳهيون جتي اهلل تعالي کانسواِء ٻئي‬
‫ڪنهن کي پڪارڻ نه کپي ها‪ ،‬اتي غير اهلل کي پڪاريو وڃي ٿو‪ ،‬غير اهلل‬
‫جي نالي جي نذر ونياز پ يش ڪئي وڃي ٿي ۽ غير اهلل جي سامهون رڪوع‬
‫۽ سجدن جهڙيون عبادتون ڪيون وڃن ٿيون‪ .‬روزانو لکين ماڻهو انهن‬
‫جڳهن تي اچن وڃن ٿا شرڪيه عمل ڪن ٿا‪ .‬۽ شرڪ جي ذريعي اهلل تعالي‬
‫جي ناراضگي ۽ ان جي عذاب کي سر عام دعوت ڏين ٿا! جڏهن ته شرڪ کي‬
‫اهلل تعالي عظيم ظلم قرار ڏنو آهي‪ .‬هن صورتحال ۾ اهو ڪيئن ممڪن‬
‫آهي ته اسان جي معاشري جي اصالح ٿئي ۽ معاشرو ترقي جي رستي تي هلي‬
‫سگهي! يقينا اهو ناممڪن آهي جيستائين سڀئي مسلمان شرڪ کان توبه نه‬
‫ڪن ۽ جيستائين شرڪ جا مرڪز ختم نه ڪيا وڃن‪.‬‬
‫شرڪ کان اهلل تعالي ناراض ٿئي ٿو ۽ جنهن قوم کان اهلل تعالي‬
‫ناراض ٿي وڃي ته اها قوم ڪيئن ترقي ڪري سگهي ٿي! ۽ اهڙي قوم‬
‫جنهن معاشري جو حصو هجي اهو معاشرو ڪيئن ڪاميابي جا پنڌ طئ ڪري‬
‫سگهي ٿو! يقينا اها سوچڻ جهڙي ڳالهه آهي!‬
‫۽ ان مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته معاشري جي اصالح جي الِء سڀ کان پهرين‬
‫معاشري ۾ رهندڙ سڀني مسلمانن جي عقيدي جو درست ٿيڻ ۽ شرڪ جي‬
‫غالظت کان پاڪ ٿيڻ ضروري آهي‪.‬‬

‫ٻي خصوصيت‬
‫اطاعت ۽ فرمانبرداري صرف اهلل تعالي جي ۽ ان جي رسول حضرت‬
‫محمدﷺ جي‬
‫نبي ڪريمﷺ جن پهرين اسالمي معاشري جي ماڻهن کي توحيد باري‬
‫تعالي کانپوِء جيڪو ٻيو سبق ڏنو اهو هي هو ته اطاعت ۽ فرمانبرداري‬
 ‫‪39‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫جيڪڏهن آهي ته اها صرف ۽ صرف اهلل تعالي ۽ سندس رسولﷺ جي الِء‬
‫آهي‪ .‬يعني اسالمي معاشري جا رهندڙ ان ڳالهه جا پابند آهن ته اهي مسلمان‬
‫جي حيثيت سان اهلل تعالي جي ۽ رسول اڪرمﷺ جن جي فرمانبرداري‬
‫ڪن ۽ ان جي نافرماني کان پاسو ڪن‪ .‬ڇوته اهلل تعالي انهي ڳالهه جو حڪم‬
‫ڏنو هو ته‬
‫﴿ َوأَطِي ُعواْ اللّ َه َوأَطِي ُعواْ الرَّ ُسو َل َوا ْحذَ ُرواْ َفإِ ْن َت َو َّليْ ُت ْم فَا ْعل َُمواْ أَن َّ َما َعل َى َر ُسول ِ َنا ال َْبالَغُ‬
‫ال ُْمبِي ُن﴾ ” ۽ توهان اهلل جي اطاعت ڪندا رهو ۽ رسول(ﷺ) جي اطاعت ڪندا‬
‫رهو‪ .‬۽ (نافرماني کان) ڊڄندا رهو ۽ جيڪڏهن توهان منهن موڙيو ته ڄاڻي وٺو‬
‫ته اسان جي رسول جي ذمي بس صاف صاف پهچائي ڇڏڻ آهي‪( “.‬املائده‪)5:92‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي ايمان وارن کي مخاطب ٿيندي فرمايو‪:‬‬
‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َم ُنواْ ا ْس َتجِي ُبواْ ِهَّلِل َول ِ َّرل ُسو ِل إِذَا َد َعا ُكم ل ِ َما يُ ْحيِيكُ ْم﴾‬
‫” اي ايمان وارو! اهلل ۽ رسول(ﷺ) جو حڪم مڃيو جڏهن رسول اوهان‬
‫کي ان شئ جي طرف سڏي جيڪا توهان جي الِء زندگي بخش هجي‪“.‬‬
‫(االنفال‪)24:8:‬‬
‫وڌيڪ فرمايائين‪:‬‬
‫﴿يَا أَيُّ َها ا َّل ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا أَطِي ُعوا اهَّللَ َوأَطِي ُعوا الرَّ ُسو َل َولَ تُبْ ِطلُوا أَعْ َما َلكُ ْم﴾‬
‫” اي ايمان وارو! اهلل جي اطاعت ڪريو ۽ رسول جو چيو مڃو ۽ پنهنجي‬
‫عملن کي برباد نه ڪريو‪( “.‬حممد‪)33:47:‬‬
‫اها ۽ ان کان سواِء ٻيون به کوڙ ساريون آيتون هن ڳالهه تي داللت ڪن‬
‫ٿيون ته اسالمي معاشري ۾ رهندڙ ماڻهو صرف اهلل تعالي ۽ ان جي رسول‬
‫جناب محمدﷺ جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪرڻ جا پابند آهن‪.‬‬
‫سوال اهو آهي ته اهلل تعالي ۽ ان جي رسولﷺ جي اطاعت ۽‬
‫فرمانبرداري بابت انهن آيتن کي عملي لباس پارائڻ جي الِء اسان کي ڇا‬
‫ڪرڻ کپي؟ ۽ اهلل تعالي ۽ ان جي رسولﷺ جا احڪام اسان کي ڪٿان‬
‫کان معلوم ڪرڻ کپن؟ ته ان جو جواب هي آهي ته انهن آيتن کي عملي لباس‬
‫پارائڻ جي الِء اسان کي ڪتاب اهلل ۽ سنت رسولﷺ جو مطالعو ڪرڻ کپي‪،‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي ۽ رسول اڪرمﷺ جن جا احڪام قرآن مجيد ۽ حديث جي‬
 ‫‪40‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ڪتابن ۾ ئي ملي سگهن ٿ ا‪ .‬اها ئي وجه آهي جو نبي ڪريمﷺ جن پنهنجي‬

‫امت کي انهن ئي ٻن شين کي مضبوطي سان جهلڻ جي خصوصي وصيت‬
‫فرمائي‪.‬‬
‫رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪(( :‬ت ََركْت فِيك ْم أَ ْم َريْنِ ل َْن تَ ِضلوا َما إ ِْن ََت َ َس ْكت ْمی‬
‫َِت‪ ،‬ولن يتفرقا حّت يردا علي احلوض)) (رواه احلاکم‪،319:‬‬ ‫بِهِما‪ِ :‬كتَاب َ ِ‬
‫اّلل َوس ن ِ ی‬ ‫َ‬
‫والدارقطين‪ 345/4:‬وحسنه االلباين يف املشکاة‪ ،186:‬وصحيح اجلامع‪)3232،2937:‬‬
‫” آئون توهان ۾ ٻه شيون ڇڏيو وڃان‪ .‬توهان جيستائين انهن کي مضبوطي‬
‫سان جهليندا ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندا‪ .‬هڪ آهي ڪتاب اهلل (قرآن مجيد) ۽‬
‫ٻي آهي منهنجي سنت‪ .‬۽ اهي ٻئي ڪڏهن به جدا جدا نٿيون ٿي سگهن‬
‫ايستائين جو حوض تي مون وٽ ايندا‪“.‬‬
‫۽ شروعاتي اسالمي معاشري جي رهاڪن جو اهو ئي منهج ۽ طرز عمل‬
‫هو ته اهي ڪتاب اهلل ۽ سنت رسولﷺ کي سامهون رکندي اهلل تعالي ۽ ان‬
‫جي رسولﷺ جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪندا هئا‪ .‬۽ انهن ئي ماڻهن ۽‬
‫انهن جي نقش قدم تي هلڻ وارن کي پاڻﷺ جن ”نجات وارو فرقو“ قرار‬
‫ڏنو‪.‬‬
‫رسول اڪرمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫”يهودي ‪ 71‬فرقن ۾ ۽ نصراني ‪ 72‬فرقن ۾ ورهائجي ويا ۽ منهنجي امت‬
‫جا ماڻهو ‪ 73‬فرقن ۾ تق سيم ٿيندا‪ .‬انهن مان هڪ کان سواِء باقي سڀئي جهنم‬
‫۾ ويندا‪“.‬‬
‫صحابه ڪرامؓ چيو‪ :‬يا رسول اهلل! اهو هڪ گروهه ڪهڙو آهي جيڪو‬

‫نجات پائيندو؟ ته پاڻﷺ جن فرمايو‪َ « :‬ما یأَنَا یعَل َيْ ِه َوأَ ْص َح ِ ی‬

‫اب» ”جنهن تي آئون ۽‬
‫منهنجا صحابه آهن‪“.‬‬
‫ِ‬
‫وارو‬ ‫پائڻ‬ ‫”نجات‬ ‫هڪ روايت ۾ ارشاد فرمايو‪َ (( :‬وه َي اْلْ َ َم َ‬
‫اعةی))‬
‫گروهه ئي جماعت آهي‪( “.‬سنن ترمذي‪ -2641:‬وابو دائود‪ ،4597:‬وابن ماجه‪3993:‬‬
‫وحسنه االلباين)‬
 ‫‪41‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫سوال اهو آهي ته رسول اڪرمﷺ جن ۽ پاڻ جا صحابه ڪرام رضه‬

‫ڪهڙي شئ تي قائم هئا جنهن تي قائم رهڻ واري جماعت کي پاڻﷺ جن‬
‫”نجات پائڻ واري جماعت“ قرار ڏنو؟ ته ان جو جواب بلڪل واضح آهي ته‬
‫اهي ڪتاب ۽ سنت جي تابعداري تي قائم هئا‪ .‬انهن وٽ هنن ٻنهي شين کان‬
‫سواِء ڪا ٽي شئ نه هئي جنهن جي اهي اتباع ڪن‪.‬‬
‫لهذا اڄ به ڪو معاشرو ان وقت تائين ترقي نٿو ڪري سگهي ۽ نه ئي ان‬
‫جي اصالح ٿي سگهي ٿي جيستائين ان ۾ رهندڙ سڀئي ماڻهو پوري اخالص‬
‫سان ڪتاب ۽ سنت کي پنهنجي حياتي جو دستور نه بنائن‪.‬‬

‫ٽئين خصوصيت‪ :‬اسالمي معاشري ۾ رهندڙن جو اتفاق ۽ اتحاد!‬

‫اسالمي معاشري جي ٽئين خصوصيت هي آهي ته ان ۾ رهڻ وارا سڀئي‬
‫ماڻهو هڪ امت هوندا آهن ‪ .‬انهن ۾ گروهه بندي ۽ فرقي واريت ناهي هوندي‪.‬‬
‫اهي هڪ اهلل جي عبادت ڪرڻ وارا‪ ،‬هڪ نبيﷺ جي اتباع ڪرڻ وارا‪ ،‬هڪ‬
‫قبلي ڏانهن نمازون پڙهڻ وارا ۽ هڪ ئي ڪتاب کي دستور حيات بنائڻ وارا‬
‫هوندا آهن‪ .‬۽ جيڪڏهن انهن جي وچ ۾ ڪنهن مسئلي ۾ جهڳڙو ٿيندو آهي‬
‫ته اهي ان کي ڪتاب اهلل ۽ سنت رسولﷺ جي روشني ۾ حل ڪري وٺندا‬
‫آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ سڀني ايمان وارن کي متحد رهڻ جو حڪم ڏنو‬
‫آهي ۽ فرقي واريت ۽ گروهه بندي کان منع فرمايو آهي‪ .‬سندس ارشاد آهي‪:‬‬
‫ف َبي ْ َن‬‫ُْكو ْا نِ ْع َم َة اهَّللِ َع َل ْيكُ ْم إِذْ ُكن ُت ْم أَ ْع َدا ًء فَأ َ َّل َ‬ ‫﴿ َوا ْعتَصِ ُمو ْا ب ِ َح ْب ِل اهَّللِ َجمِي ًعا َّولَ َت َ َّ‬
‫َفقُو ْا َواذ ُ ُ‬
‫َفةٍ ِّم َن ال َّنارِ فَأَنقَذَ ُكم ِّم ْن َها َكذَ الِكَ يُ َبي ِّ ُن اللّ ُه‬ ‫َ‬
‫ُقلُوبِكُ ْم فَأ ْص َب ْحتُم بِن ِ ْع َمتِه إ ِ ْخ َوان ًا َو ُكن ُت ْم َعل َى َشفَا ُح ْ َ‬
‫َلكُ ْم آ َياتِهِ ل ََع َّلكُ ْم َت ْه َتد َ‬
‫ُون﴾‬
‫” توهان سڀ ملي ڪري اهلل جي رسي کي مضبوطي سان جهلي وٺو ۽‬
‫فرقن ۾ تقسيم نه ٿيو‪ .‬۽ پنهنجو پاڻ تي اهلل جي نعمت کي ياد ڪريو جڏهن‬
‫توهان هڪ ٻئي جا دشمن هئا‪ ،‬پوِء ان توهان جي دلين ۾ الفت پيدا ڪري‬
‫ڇڏي ۽ توهان ان جي فضل سان ڀائر ڀائر ٿي ويا‪ .‬۽ (ياد ڪريو جڏهن) توهان‬
‫جهنم جي کڏ جي ڪناري تي پهچي چڪا هئا ته ان توهان کي ان کان بچائي‬
 ‫‪42‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ورتو‪ .‬اهڙي طرح اهلل تعالي توهان جي الِء پنهنجون آيتون کولي کولي بيان‬
‫ڪري ٿو جيئن اوهان هدايت حاصل ڪري وٺو“ (آل عمران‪)103:3:‬‬
‫هن آيت ڪريمه ۾ جتي اهلل تعالي سڀني مومنن کي ملي ڪري اهلل جي‬
‫دين کي مضب وطي سان پڪڙي رکڻ جو حڪم ڏنو ۽ فرقي واريت کان منع‬
‫ڪئي اتي ان پنهنجو احسان عظيم ياد ڏياريو ته توهان هڪ ٻئي جي رت جا‬
‫پياسا هئا‪ ،‬ليڪن ان توهان جي دلين ۾ محبت پيدا ڪري ڇڏي‪ ،‬جنهن جي‬
‫نتيجي ۾ توهان سڀئي ڀائر ڀائر بنجي ويا‪ .‬ان مان معلوم ٿيو ته اسالمي‬
‫معاشري ۾ رهندڙن جو پاڻ ۾ محبت ۽ الفت ۽ سڀني جو گڏجي رهڻ اهلل‬
‫تعالي جي تمام وڏي نعمت آهي‪ .‬انهي نعمت کي اهلل تعالي هڪ ٻئي مقام‬
‫تي هيئن ذڪر فرمايو‪:‬‬

‫ض َجمِيع ًا َّما أَ َّلف َْت َبي ْ َن ُقلُوبِهِ ْم َولـكِنَّ اهَّللَ أَ َّل َ‬

‫ف َب ْي َن ُه ْم‬ ‫﴿ َوأَ َّل َ‬
‫ف َبي ْ َن ُقلُوبِهِ ْم ل َْو أَن َف ْق َت َما فِي األَ ْر ِ‬
‫إِن َّ ُه َعزِي ٌز َحك ٌ‬
‫ِيم﴾‬
‫” انهي (اهلل) مومنن جي دلين ۾ الفت پيدا ڪئي‪ ،‬جيڪڏهن زمين تي‬
‫موجود سڀئي شيون خرچ ڪري ڇڏين تڏهن به توهان انهن جي دلين ۾ الفت‬
‫جو الڙو نه پيدا ڪري سگهو‪ ،‬ليڪن اهلل تعالي انهن ۾ محبت پيدا ڪري‬
‫ڇڏي جيڪو غالب ۽ حڪمتن وارو آهي‪( “.‬االنفال‪)63:8:‬‬
‫جڏهن ته اڄ اسان ڏسون ٿا ته اسان جي معاشري ۾ فرقي واريت ۽ گروهه‬
‫بندي انتهائي خطرناڪ شڪل اختيار ڪري چڪي آهي‪ .‬۽ صورتحال اها آهي‬
‫ته اهلل جي گهرن تي به مخصوص گروهن جا ليبل لڳايا ويا آهن‪ .‬جيتوڻيڪ هر‬
‫فرقي جا ماڻهو انهن ئي مسجدن ۾ نماز پڙهن ٿا جن تي انهن جي فرقي جو‬
‫نالو واضح هو ندو آهي‪ .‬۽ جيڪڏهن ڪنهن ٻئي جماعت جو ڪو ماڻهو ڀلجي‬
‫انهن جي مسجد ۾ هليو به وڃي ته ان کي ناپاڪ سمجهندي مسجد کي‬
‫باقاعدي ڌوئي پاڪ ڪيو ويندو آهي! يا گهٽ ۾ گهٽ ان کي تڪي ڏٺو ويندو‬
‫آهي ۽ ان تي آواز ضرور ڪڍيا ويندا آهن!‬
‫هر گروهه (کل ِح ْز ٍب ِ َِبا ل َ َديْه ِْم فَرِح َی‬
‫ون) جو عملي نقشو پيش ڪري رهيو آهي‪،‬‬
‫ته جيڪو جنهن عقيدي ۽ نظريي تي لڳو پيو آهي اهو انهي کي حق تصور‬
‫ڪر ي ٿو ۽ ٻين سڀني کي باطل تي سمجهي ٿو! انهي صورتحال ۾ اسان جو‬
 ‫‪43‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫اسالمي معاشرو ڪڏهن به ترقي نٿو ڪري سگهي ۽ نه ان جي اصالح ٿي‬

‫سگهي ٿي جيستائين معاشري جا سڀئي ماڻهو هڪ جماعت نه بنجي وڃن ۽‬
‫جيستائين انهن جي دلين ۾ هڪ ٻئي جي الِء الفت ۽ محبت پيدا نه ٿئي ۽‬
‫اهي ڀائر ڀائر نه بنجي وڃن‪ .‬اهلل رب العزت جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َوإ َِّن هَذِه أُ َّم ُتكُم أُ َّم ًة َّواح َِد ًة َوأَنَا َربكُم ف َّ‬
‫َات ُقو ِن﴾‬ ‫ُّ ْ‬ ‫ْ‬
‫” ۽ توهان جي هيَء امت (در حقيقت) هڪ ئي امت آهي ۽ آئون توهان جو‬
‫رب آهيان‪ ،‬لهذا توهان مونکان ڊڄندا رهو‪( “.‬املومنون‪)52:23:‬‬
‫ٻي آيت ۾ فرمايو‪﴿ :‬إ َِّن هَ ِذه ِأُ َّم ُتكُ ْم أُ َّم ًة َّواح َِد ًة َوأَنَا َر ُّبكُ ْم فَا ْع ُبدُو ِن﴾‬
‫”هيَء توهان جي امت يقينا هڪ ئي امت آهي‪ .‬۽ آئون توهان جو رب‬
‫آهيان‪ .‬لهذا توهان منهنجي ئي عبادت ڪريو‪( “.‬االنبياء‪)92:21:‬‬
‫ها معاشري ۾ اختالف پيدا ٿي سگهن ٿا‪ .‬۽ اختالفن جو پيدا ٿيڻ برو‬
‫ناهي‪ ،‬بلڪه برو هي آهي ته اختالف پيدا ٿين ۽ انهن کي ختم ڪرڻ جي‬
‫سنجيده ڪوشش نه ڪئي وڃي‪ .‬اختالف ته صحابه ڪرام‪ ‬جي وچ ۾ به‬
‫پيدا ٿي ويندو هو‪ ،‬پر اهي ان کي قرآن ۽ حديث جي روشني ۾ حل ڪري‬
‫وٺندا هئا‪ .‬ڇوته اهلل تعالي انهي ڳالهه جو حڪم ڏنو آهي‪:‬‬
‫ين آ َمنُواْ أَطِي ُعواْ اهَّللَ َوأَطِي ُعواْ الرَّ ُسو َل َوأُ ْولِي األَ ْمر ِ مِنكُ ْم َفإِن َت َنازَ عْ ُت ْم فِي َش ْى ٍء‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها ا َّل ِذ َ‬
‫اْلِخ ذَالِكَ َخي ْ ٌر َوأَحْ َس ُن َتأْوِي ًال﴾‬
‫ون بِاهَّللِ َوال َْي ْومِ ِ ِ‬‫فَ ُ ُّدو ُه إلِ َى اهَّللِ َوالرَّ ُسو ِل إ ِن ُكن ُت ْم تُ ْؤمِنُ َ‬
‫”اي ايمان وارو! توهان اهلل تعالي جو حڪم مڃيو ۽ رسولﷺ جو‬
‫حڪم مڃيو‪ .‬۽ توهان ۾ جيڪي فيصلي وارا آهن انهن جو به‪ .‬پوِء جيڪڏهن‬
‫توهان جو ڪنهن ڳالهه ۾ اختالف ٿي وڃي ته ان کي اهلل ۽ رسولﷺ جي‬
‫طرف موٽائي ڇڏيو جيڪڏهن توهان اهلل ۽ آخرت جي ڏينهن تي ايمان رکو ٿا‪.‬‬
‫اهو ئي (توه ان جي حق ۾) بهتر آهي ۽ ان جو انجام تمام سٺو آهي‪“.‬‬
‫(النساء‪)59:4:‬‬
‫اختالفي مسئلي کي اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جي طرف موٽائڻ جي معني‬
‫هي آهي ته ان جو فيصلو ڪتاب اهلل ۽ سنت رسول‪ ‬جي روشني ۾ ڪري‬
‫وٺندا ڪريو‪.‬‬
 ‫‪44‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جڏهن اڳڪٿي فرمائي هئي ته‬

‫((فَإِن َه َم ْن یي َ ِع ْش مِ ْنك ْم بَ ْع ِدي فَ َس َريَى ْ‬

‫اختِ َالفًا َكثِريً یا))‬
‫”توهان مان جيڪو شخص مونکان پوِء زنده رهند و ته هو عنقريب تمام‬
‫گهڻو اختالف ڏسندو‪“.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن اختالف ڪثير جي واقع ٿيڻ تي جنهن شئ کي مضبوطي‬
‫سان جهلڻ ۽ ان جي روشني ۾ اختالفن کي حل ڪرڻ جو حڪم ڏنو اهو هي‬
‫آهي‪:‬‬
‫ِني ال َرا ِش ِیدي َن‪ََ ،‬ت َ َسكوا بِهَا َو َعضوا عَل َيْهَا بِالن ََوا ِج ِذ‪،‬ی‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫((فَ َعل َيْك ْم بِس ن َِِت َوس َنة اْلْل َ َفاء ا ْمل َ ْهدي َ‬
‫َات ْاألمو ِر‪ ،‬فَإ َِن ک َل حم ْ َدث ٍَة بِ ْد َعةٌ‪َ ،‬وک َل بِ ْد َع ٍة َض َالل َ ٌیة)) (سنن ايب دائود‪- 4607:‬‬
‫م وحم ْ َدث ِ‬
‫َوإِيَاك ْی َ‬
‫وصححه االلباين) ی‬
‫” توهان منهنجي سنت کي الزم پڪڙجو ۽ اهڙي طرح هدايت يافته ۽‬
‫سڌي رستي تي هلندڙ خليفن جي طريقي تي ضرور عمل ڪجو‪ .‬ان کي‬
‫مضبوطي سان پڪڙي وٺجو ۽ ان کي ڪڏهن به نه ڇڏجو‪ .‬۽ توهان دين ۾‬
‫نوان نوان ڪم ايجاد ڪرڻ کان بچجو ڇوته هر نئون ڪم بدعت آهي ۽ هر‬
‫بدعت گمراهي آهي‪“.‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته امت ۾ تمام گهڻو اختالف واقع ٿيڻ جي‬
‫شڪل ۾ جيڪڏهن سڀئي مسلمان نبي ڪريم‪ ‬جن جي سنت ۽ خلفاِء‬
‫راشدين جي طرز عمل کي مضبوطي سان پڪڙي وٺن ۽ دين ۾ نوان نوان‬
‫ڪم ايجاد ڪرڻ کان بچن ته انهن جا پاڻ ۾ اختالف ختم ٿي سگهن ٿا‪ .‬۽‬
‫ج ڏهن معاشري ۾ اختالف ختم ٿيندا ته يقيني طور تي معاشرو ترقي ڪندو‪.‬‬

‫چوٿين خصوصيت‪ :‬هڪ ٻئي سان تعاون ۽ خيرخواهي‬

‫اسالمي معاشري جي چوٿين خصوصيت هي آهي ته ان ۾ رهندڙ سڀئي‬
‫ماڻهو هڪ ٻئي سان تعاون ڪندا آهن‪ ،‬هڪ ٻئي جا خيرخواهه هوندا آهن‪ ،‬هڪ‬
‫ٻئي تي رحم ڪندا ۽ ترس کائيندا آهن‪ ،‬هڪ ٻئي جا همدرد هوندا آهن ۽ پاڻ‬
‫۾ ڀائر ڀائر بنجي ڪري رهندا آهن‪ .‬ڇوته اهلل تعالي انهن کي ان قسم جي‬
 ‫‪45‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫تعليم ڏني آهي ۽ رسول اڪرم‪ ‬جن به شروعاتي اسالمي معاشري ۾‬

‫رهندڙن جي تربيت انهن ئي اصولن تي ڪئي هئي‪.‬‬
‫اهلل تعالي حڪم واضح فرمايو ته‬
‫﴿ َو َت َعا َون ُو ْا َعل َى الْبرِّ َوال َّت ْق َوى َولَ َت َعا َون ُو ْا َعل َى اإلِثْ ِم َوالْ ُع ْد َوا ِن﴾‬
‫” توهان نيڪي ۽ تقوي جي بنياد تي هڪ ٻئي سان تعاون ڪريو ۽‬
‫زيادتي تي هڪ ٻئي سان تعاون نه ڪريو‪( “.‬املائده ‪)2:5‬‬
‫جيتوڻيڪ اولين اسالمي معاشري جا ماڻهو هڪ ٻئي سان نيڪي ۽ تقوي‬
‫جي بنياد تي تعاون ڪرڻ لڳا‪ .‬۽ تعاون به اهڙو جو ان جهڙو قيامت تائين مثال‬
‫پيش ڪرڻ ممڪن ناهي‪.‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن پهرين اسالمي معاشري جي ماڻهن جي جهڙي‬
‫انداز سان تربيت ڪئي ان جي نتيجي ۾ صحابه ڪرام‪ ‬هڪ ٻئي جا تمام‬
‫گهڻا خيرخواهه‪ ،‬همدرد ۽ هٿ ونڊائيندڙ هئا‪ .‬تانجو اهلل تعالي به انهن جي‬
‫لي ا ْلكُ َّفارِ ُر َح َما ُء َب ْي َن ُھ ْم﴾ ”ڪافرن تي سخت‬
‫باري ۾ گواهي ڏني ته اهي ﴿ َا ِّش َّدا ُء َع َ‬
‫۽ پاڻ ۾ رحمدل آهن‪“.‬‬
‫ون َم ْن هَا َج َر‬ ‫ان مِن َق ْبلِهِ ْم يُح ُِّب َ‬ ‫ين َت َب َّوؤُوا َّ‬
‫الد َار َو ْاإل ِ َيم َ‬ ‫اهڙي طرح فرمايائين‪َ ﴿ :‬و َّال ِذ َ‬
‫وق‬ ‫اص ٌة َو َمن ُّي َ‬‫ان بِهِ ْم َخ َص َ‬ ‫ُون فِي ُصدُورِهِ ْم َحا َج ًة ِّم َّما أُو ُتوا َويُ ْؤث ِ ُر َ‬
‫ون َعل َى أَن ُف ِسهِ ْم َول َْو ك َ َ‬ ‫إ ِ َل ْيهِ ْم َولَ َيجِد َ‬
‫ون﴾‬ ‫ُش َّح َن ْف ِسه فَأ ُ ْولئِكَ هُ ُم ال ُْم ْفلِ ُح َ‬
‫” ۽ (انهن ماڻهن جي الِء) جيڪي (انهن مهاجرن جي اچڻ) کان اڳ هتي‬
‫(مديني ۾) رهندا هئا ۽ ايمان آڻي چڪا هئا‪ .‬اهي هجرت ڪري ايندڙن سان‬
‫محبت ڪندا آهن ۽ جيڪي ڪجھ انهن کي ڏنو وڃي اهي پنهنجي دلين ۾ ان‬
‫جي ڪا حاجت نٿا پائن‪ .‬اهي (مهاجرن کي) پنهنجي ذات تي ترجيح ڏين ٿا‬
‫جيتوڻيڪ اهي ضرورتمند هجن‪ .‬۽ جيڪي ماڻهو پنهنجي نفس جي تنگي ۽‬
‫بخل کان بچائي ورتا وڃن اهي ئي ڪامياب ٿيڻ وارا آهن‪( “.‬احلشر‪)9:59:‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬هڪ ٻئي سان ڪهڙي طرح همدردي جو اظهار ڪندا‬
‫هئا ان جو هڪ واضح دليل هي قصو آهي‪:‬‬
 ‫‪46‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫حضرت انس بن مالڪ‪ ‬بيان ڪن ٿا ته حضرت عبدالرحمن بن عوف‪‬‬

‫(هجرت ڪري) اسان وٽ آيا ته رسول اهلل‪ ‬جن هن جي ۽ حضرت سعد بن‬
‫ربيع‪ ‬جي وچ ۾ ڀائيچارو قائم ڪيو جيڪو تمام گهڻو مالدار هو‪ .‬ان‬
‫حضرت عبدالرحمن بن عوف‪ ‬کي چيو‪ :‬آئون انصارين ۾ سڀ کان وڌيڪ‬
‫مالدار آهيان ۽ اها ڳالهه انصارين کي به معلوم آهي‪ .‬ته آئون پنهنجو مال ٻن‬
‫حصن ۾ تقسيم ڪريان ٿو‪ ،‬هڪ حصو منهنجي الِء ۽ ٻيو توهان جي الِء‪ .‬ان‬
‫کانسواِء منهنجون ٻه گهرواريون آهن‪ ،‬توکي انهن ٻنهي مان جيڪا وڌيڪ‬
‫سٺي لڳي آئون ان کي طالق ڏيان ٿو ۽ جڏهن ان جي عدت پوري ٿي وڃي ته‬
‫توهان ان سان شادي ڪري وٺو‪ .‬حضرت عبدالرحمن بن عوف‪ ‬چيو‪( :‬بارک‬
‫اهلل لک ِف اهلک ومالک)ی ی‬
‫”اهلل تعالي توهان جي گهروارن ۽ توهان جي مال ۾ برڪت ڏي‪“.‬‬
‫حضرت انس‪ ‬چون ٿا ته ان کانپوِء حضرت عبدالرحمن بن عوف‪‬‬
‫گهي ۽ پنير جا مالڪ بنجي ويا ۽ اڃا ڪجھ عرصو گذريو هو جو رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن ان تي پيلي رنگ جا ڪجھ آثار ڏٺا‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن کانئس پڇيو‪:‬‬
‫هي ڇا آهي؟ ان چيو‪ :‬مون ککڙي جي برابر سون ڏئي هڪ انصاري عورت‬
‫سان شادي ڪري ورتي آهي‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن کيس مبارڪباد ڏني ۽ فرمايائون‪:‬‬
‫شا یٍة» ”توهان وليمو ڪريو اگرچه هڪ ٻڪري ذبح ڪريو‪( “.‬صحيح‬ ‫«أَ ْول ِ ْی‬
‫م َول َ ْو بِ َ‬
‫البخاري‪)3781،3780:‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن پهرين اسالمي معاشري جي وچ ۾ محبت ۽‬
‫شفقت جي جذبي کي وڌائڻ جي الِء انهن کي هڪ جسم وانگر قرار ڏيندي‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫امحه ِْم‪َ ،‬وتَ َعاط ِفه ِْم َمثَل اْلْ َ َس ِید ال َوا ِح ِید إِ َذا ا ْشتَ ََك مِ ْنه ع ْض ٌوی‬
‫((مثَل ا ْمل ْؤمِ ِنني ِِف تَوادِ ِهم‪ ،‬وت ََر ِ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫م)) (صحيح البخاري‪ ،6011:‬صحيح مسلم‪)2586:‬‬ ‫اَع لَه َسائِر اْلْ َ َس ِد بِا َ‬
‫لسهَ ِر َوا ْحل َ ی‬ ‫تَ َد َ‬
‫”مومنن جو مثال پاڻ ۾ هڪ ٻئي سان محبت ڪرڻ‪ ،‬هڪ ٻئي تي ترس‬
‫کائڻ ۽ هڪ ٻئي تي شفقت ڪرڻ ۾ هڪ جسم وانگر آهي جڏهن ان جو هڪ‬
‫عضوو بيمار ٿيندو آهي ته سڄو جسم ان جي الِء بخار سان تڙپي پوندو آهي ۽‬
 ‫‪47‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ان جي ڪري سجاڳ رهندو آهي‪ “.‬جيتوڻيڪ شروعاتي اسالمي معاشري جي‬
‫رهواسين هن حديث کي عملي لباس پارايو ۽ اه ڙي طرح هڪ جسم وانگر‬
‫بنجي ويا جو جيڪڏهن انهن مان ڪنهن شخص کي ڪا تڪليف پهچندي‬
‫ه ئي ته ان جي وجه سان سمورا مسلمان تڙپي اٿندا هئا ۽ ان تي ترس کائيندي‬
‫ان جو هر طرح سان خيال رکندا هئا‪.‬‬
‫اسالمي معاشري ۾ رهندڙ هر شخص ٻئي جو خيرخواهه هوندو آهي ڇوته‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن پهرئين اسالمي معاشري جي رهواسين جي تربيت‬
‫انهي شئ تي ڪئي هئي‪ .‬جيئن ابو رقيه تميم بن اوس الداري‪ ‬بيان ڪن‬
‫ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫‪ّ«:‬لل َول ِ ِكتَابِ ِه َول ِ َرسول ِ ِه َو ِألَئِ َم ِةی‬
‫ال ِ َ ِ‬ ‫يحة» ثالثا قلْنَا‪ِ :‬مل َ ْن؟ يا رسول اهلل ی‬
‫ﷺقَ َ‬ ‫الن ِص َ‬ ‫ِ‬
‫«الدين َ‬
‫ني َوعَ َامتِه ِْم ی» ی‬ ‫ِِ‬
‫ا ْمل ْیسلم َ‬
‫”دين خيرخواهي جو نالو آهي‪ “.‬پاڻ ٽي ڀيرا فرمايو‪ .‬اسان چيو‪ :‬ڪنهن جي‬
‫الِء اي اهلل جا رسول؟ ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪” :‬اهلل جي الِء‪ ،‬ان جي ڪتاب جي‬
‫الِء‪ ،‬ان جي رسول‪ ‬جي الِء‪ ،‬مسلمانن جي حڪمرانن جي الِء ۽ عام‬
‫مسلمانن جي الِء‪( “.‬رواه مسلم‪ -‬کتاب االميان باب بيان الدين النصيحة‪ -‬حديث ‪)55‬‬
‫۽ حضرت جرير بن عبداهلل‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫((بايعت رسول اهلل َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم ع لإقام الصالة وإيتاء الزکاة والنصح لكل مسل ی‬
‫م) ی) ی‬
‫”مون رسول اهلل‪ ‬جن جي بيعت ڪئي ته نماز هميشه پڙهندو‬
‫رهندس‪ ،‬زڪوات ڏيندو رهندس ۽ هر مسلمان جي الِء خيرخواهي ڪندس‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،1401:‬صحيح مسلم‪)56:‬‬
‫۽ خيرخواهي جو تقاضو هي آهي ته مسلمان پنهنجي ڀاُء جي الِء هر اها شئ‬
‫پسند ڪري جيڪا پنهنجي الِء پسند ڪري ٿو‪ .‬۽ هر ان شئ کي پنهنجي ڀاُء‬
‫جي الِء ناپسند ڪري جيڪا پنهنجي الِء ناپسند ڪري ٿو‪.‬‬

‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪« :‬الَ ي ْؤمِن أَ َحدك ْم‪َ ،‬ح َّت ُي ِ َ‬
‫ب ِألَ ِخ ي ِه یَما ُيِب‬
‫لِنَ ْف ِس ِه» ی‬
 ‫‪48‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫” توهان مان ڪو شخص (ڪامل) ايمان وارو نٿو ٿي سگهي ايستائين جو‬
‫هو پنهنجي ڀاُء جي الِء به اها ئي شئ پسند ڪري جيڪا پنهنجي الِء پسند‬
‫ڪري ٿو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،13:‬صحيح مسلم‪)45:‬‬
‫اسالمي معاشري ۾ هڪ مسلمان جو ٻئي مسلمان سان تعلق ڪهڙو هجڻ‬
‫کپي ان بابت رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪(( :‬امل ْسلِم أَخو امل ْسلِ ِم الَ ي َ ْظلِمه‬
‫اجتِ ِیه)) ”مسلمان مسلمان جو ڀاُء آهي‪،‬‬
‫اّلل ِِف َح َ‬
‫ان َ‬ ‫والَ ي سلِمه‪ ،‬و َم ْن کَان ِِف َح َ ِ َ ِ ِ‬
‫اجة أخ يه ک َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫(جيتوڻيڪ) هو نه ان تي ظلم ڪندو آهي ۽ نه ئي ان کي ظالمن جي سپرد‬
‫ڪندو آ هي‪ .‬۽ جيڪو شخص پنهنجي ڀاُء جي ضرورت کي پورو ڪرڻ ۾ لڳل‬
‫هوندو آهي اهلل تعالي ان جي ضرورت پوري ڪندو رهندو آهي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،2442:‬صحيح مسلم‪)2580:‬‬
‫وڌيڪ فرمايو‪:‬‬
‫(( َم ْن ن َ َف َس َع ْین م ْؤ ِمنٍ ك ْربَةً ِم ْن ك َر ِب الدنْيَا‪ ،‬ن َ َف َس اهلل َع ْنه ك ْربَةً ِم ْین ك َر ِب ي َ ْو ِم الْقِ يَ َام ِة‪َ ،‬و َم ْنی‬
‫ي َ َس َر عَلَ م ْع ِس ٍر‪ ،‬ي َ َس َر اهلل یعَل َيْ ِه ِِف الدن ْيَا َو ْاْل ِخ َر ِة‪َ ،‬و َم ْن َس ََتَ م ْسلِ ًما‪َ ،‬س ََتَه اهلل ِِف الدنْيَا َو ْاْل ِخ َر یِة‪،‬ی‬
‫ان ال ْ َعبْد ِِف َع ْونِ أَ ِخ ي یِه) ی) ی‬
‫َواهلل ِِف َع ْونِ ال ْ َعبْ ِد َما ک َ َ‬
‫”جيڪو شخص ڪنهن مومن جي دنياوي پريشانين مان هڪ پريشاني‬
‫کي ختم ڪري ته اهلل تعالي ان جي آخرت جي پريشانين مان هڪ پريشاني‬
‫ختم ڪري ڇڏيندو‪ .‬۽ جيڪو شخص ڪنهن تنگ حال تي آساني ڪندو ته اهلل‬
‫تعالي ان جي الِء دنيا ۽ آخرت ۾ آساني ڪندو‪ .‬جيڪو ماڻهو ڪنهن مسلمان‬
‫جي پرده پوشي ڪندو ته اهلل تعالي دنيا ۽ آخرت ۾ ان جي پرده پوشي ڪندو‪.‬‬
‫۽ اهلل تعالي ان وقت تائين ٻانهي جي مدد ڪندو آهي جيستائين ٻانهو‬
‫پنهنجي ڀاُء جي مدد ڪندو آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2699:‬‬

‫پنجين خصوصيت‪ :‬پاڪدامني‬

‫اسالمي معاشري جي پنجين خصوصيت هي آهي ته ان ۾ رهندڙ سڀئي‬
‫مسلما ن پاڪدامن هوندا آهن ۽ هڪ ٻئي جي عزت ۽ عصمت جو تحفظ ڪرڻ‬
‫وارا ه وندا آهن‪ .‬اهي ڪنهن جي ماُء‪ ،‬ڀيڻ ۽ ڌيَء جي طرف غلط نظرن سان نه‬
 ‫‪49‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ڏسندا آهن بلڪه اهي هر غير محرم عورت کان پنهنجون نظرون جهڪائي‬
‫رکندا آهن‪ .‬ڇوته اهلل تعالي جو انهن جي الِء اهو ئي حڪم آهي‪:‬‬
‫﴿قُل لِّلْ ُم ْؤمِن ِي َن َيغ ُُّضوا مِ ْن أَبْ َصارِهِ ْم َو َي ْح َفظُوا فُ ُو َج ُه ْم ذَالِكَ أَزْكَى َل ُه ْم﴾‬
‫” توهان مومنن کي حڪم ڏيو ته اهي پنهنجون نگاهون هيٺ رکن ۽‬
‫پنهنجي شرمگاهن جي حفاظت ڪن‪ ،‬اهو انهن جي الِء وڌيڪ پاڪيزگي جو‬
‫ذريعو آهي‪( “.‬النور ‪)30:24‬‬
‫اهڙي طرح اسالمي معاشري ۾ رهندڙ عورتون به با حياء هونديون آهن‪،‬‬
‫انهن جي اکين ۾ شرم هوندو آهي ۽ اهي پنهنجي عصمت جو تحفظ ڪرڻ‬
‫واريون هونديون آهن‪ .‬اهي پنهنجي گهرن ۾ رهنديون آهن ۽ بغير ضرورت‬
‫جي گهرن کان ٻاهر ناهن نڪرنديون ۽ جڏهن نڪرنديون آهن ته مڪمل باپرده‬
‫ٿي ڪري باوقار انداز سان نڪرنديون آهن‪ .‬انهي الِء ته اهلل تعالي کين انهن‬
‫ئي ڳالهين جو حڪم ڏنو آهي‪:‬‬
‫ت َيغْضُ ْض َن مِ ْن أَ ْب َصارِهِنَّ َو َي ْحفَظْ َن‬ ‫‪.‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وقُل لِّل ُْم ْؤمِ َنا ِ‬
‫ين زِي َن َت ُهنَّ إ َِّل َما ظَ َه َر ِم ْن َها َول َْي ْ ِ‬
‫ْضبْ َن ب ِ ُخ ُمرِهِنَّ َعل َى ُج ُيوبِهِنَّ ﴾‬ ‫فُ ُو َج ُهنَّ َولَ يُ ْبدِ َ‬
‫” ۽ توهان ايمان وارين عورتن کي به چئي ڇڏيو ته اهي پنهنجون نگاهون‬
‫هيٺ رکن‪ ،‬پنهنجي عزت جي حفاظت ڪن ۽ پنهنجي زينت ظاهر نه ڪن سواِء‬
‫ان جي جيڪا ظآهر آهي‪ .‬۽ پنهنجي ڇاٿيَء تي پنهنجي چني اوڍي رکن…“‬
‫(النور ‪)31:24‬‬
‫اهڙي طرح ان جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َ َْق َن فِي بُيُوتِكُنَّ َولَ َتبَرَّ ْج َن َتب َ ُّر َج الْ َجاهِلِ َّيةِ األْ ُول َى﴾‬
‫” ۽ پنهنجي گهرن ۾ ويٺيون رهو‪ .‬۽ پراڻي جاهليت واري زماني وانگر‬
‫هار سينگار جو اظهار نه ڪريو‪( “.‬االحزاب ‪)33:33‬‬
‫اسالمي معاشري ۾ رهندڙ مرد عورتون پاڻ ۾ ميل ميالپ کان پاسو‬
‫ڪندا آهن‪ .‬ڇوته رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«الَ ََيْل َو َن َرج ٌل بِا ْم َرأَ ٍة‪َ ،‬والَت َسافِ َر َن ا ْم َرأَ ٌةإ َِال َو َم َعهَا َحم ْ َر ٌم» ی‬
‫”ڪو شخص ڪنهن عورت سان هرگز اڪيالئي ۾ نه وڃي‪ ،‬ها جيڪڏهن‬
‫ان سان گڏ ڪو محرم هجي ته ٺيڪ آهي‪ .‬۽ اهڙي طرح ڪا عورت محرم‬
 ‫‪50‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫کانسواِء سفر نه ڪري‪ ( “.‬صحيح البخاري‪ ،‬احلج باب حج النساء‪ ،2862 ،‬صحيح مسلم‪،‬‬
‫احلج ‪)1341‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن جو اهو فرمان ٻڌي ڪري هڪ شخص اٿي بيٺو ۽ چوڻ لڳو‪:‬‬
‫اي اهلل جا رسول! منهنجي زال حج جي الِء رواني ٿي وئي آهي ۽ منهنجو‬
‫نالو فالڻي فالڻي غزوي ۾ لکيل آهي‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪” :‬وڃ پنهنجي‬
‫زال سان گڏ حج ڪر‪ ( “.‬صحيح البخاري‪ ،‬النکاح باب الخيلون رجل بامراة‪ ،5232 :‬صحيح‬
‫مسلم‪ ،‬االدب‪)2083 ،‬‬
‫۽ حضرت عقبه بن عامر الجهني‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫”توهان (غير محرم) عورتن وٽ وڃڻ کان پاسو ڪريو‪ “.‬ته هڪ انصاري‬
‫عورت چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! توهان ”الحمو“ يعني مڙس جي ڀاُء (ڏير) بابت‬
‫ڇا ٿا چئو؟ پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪” :‬ڏير موت آهي“‬
‫اسالمي معاشري ۾ عزت ۽ لڄ کي تحفظ فراهم ڪيو ويو آهي ۽ هر‬
‫اهڙو ڪم حرام قرار ڏنو ويو آهي جيڪو بي حيائي جي طرف وٺي وڃي ۽‬
‫جنهن سان عزت ۽ لڄ کي خطرو هجي‪ .‬اهلل رب العزت جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬ولَ‬

‫َت ْ َ‬
‫ْقبُواْ الْف ََواح َِش َما ظَ َهرَ مِنْ َها َو َما بَ َط َن﴾ (االنعام ‪)151:6‬‬
‫” ۽ بي حيائي جي سڀني ڪمن جي ويجهو به نه وڃو‪ ،‬چاهي اهي ظاهر‬
‫هجن يا لڪيل هجن‪“.‬‬
‫۽ جيڪي ماڻهو معاشري ۾ بي حيائي ڦهالئيندا آهن انهن کي اهلل رب‬
‫العزت سخت وعيد ٻڌائيندي ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫اب أَل ٌِيم فِي ُّ‬

‫الدن َْيا َو ْاْل ِ َ‬
‫ِخة ِ َواهَّللُ‬ ‫ون أَن َتشِي َع الْفَاحِشَ ُة فِي َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا َل ُه ْم َعذَ ٌ‬ ‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ين يُح ُِّب َ‬
‫َي ْع َل ُم َوأَن ُت ْم لَ َت ْعل َُم َ‬
‫ون﴾‬
‫” جيڪي ماڻهو اهو چاهين ٿا ته ايمان وارن ۾ بي حيائي ڦهلجي وڃي ته‬
‫انهن جي الِء يقينا دنيا ۽ آخرت ۾ دردناڪ عذاب آهي‪ .‬۽ اهلل کي سڀ ڪجھ‬
‫معلوم آهي حاالنڪه توهان نٿا ڄاڻو‪( “.‬النور ‪)19:24‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ياد رهي ته هيَء آيت ڪريمه تهمت واري قصي بابت نازل ٿي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫منافقن ۽ ڪن ڪمزور ايمان وارن ڪوشش ڪئي ته مسلمان معاشري ۾‬
‫اخالقي ڪمزوري ڦهلجي ۽ برائي کي هٿي ملي‪ .‬جيتوڻيڪ اهلل تعالي انهن‬
‫کي سخت وعيد ٻڌائي ته ايئن ڪرڻ وارن جي الِء دنيا ۽ آخرت ۾ دردناڪ‬
‫عذاب آهي‪ .‬گڏوگڏ اها تنبيه به فرمائي ڇڏي ته بي حيائي ڦهالئڻ سان مسلمان‬
‫معاشري تي ڪيترا برا اثر پون ٿا! ان جو صحيح علم صرف اهلل تعالي کي‬
‫آهي‪ ،‬توهان کي ان جو اندازو ناهي‪ .‬لهذا مسلمان معاشري ۾ اهڙي قسم جي‬
‫بي حيائي کي هٿي وٺرائڻ جي بجاِء ان جو سختي سان حوصلو ڀڃڻ کپي‪.‬‬
‫هن آيت ڪريمه ۾ هن دور جي ذرائع ابالغ جي الِء به سخت تنبيه آهي جن‬
‫اسالمي مع اشري ۾ فحاشي‪ ،‬عرياني ۽ بي حيائي کي ڦهالئڻ ۽ نوجوان نسل‬
‫کي بگاڙڻ ۾ ڪا ڪسر ناهي ڇڏي‪.‬‬
‫اسالمي معاشري جي پاڪدامني ۽ ان ۾ رهڻ وارن سڀني ماڻهن جي عزت‬
‫۽ لڄ جي تحفظ جي الِء مٿين ذڪر ڪيل تعليمات جي برعڪس اڄ اسان‬
‫ڏسون ٿا ته اسان جي معاشري ۾ گهڻا ماڻهو چاهي مرد هجن يا عورتون هجن‪،‬‬
‫نه پنهنجي نگاهن جي حفاظت ڪن ٿا ۽ نه عزت ۽ لڄ جي حرمت جو خيال‬
‫ڪن ٿا‪ .‬عورتون بي پرده ٿي ڪري گهمن ٿيون‪ .‬مرد ۽ عورت جو ميالپ هڪ‬
‫عام ڳالهه بنجي وئ ي آهي‪ .‬فحاشي‪ ،‬عرياني ۽ بي حيائي کي ڦهالئڻ جا سڀئي‬
‫وسيال استعمال ڪيا پيا وڃن‪.‬‬
‫حاالنڪه اسان جيڪڏهن رسول اهلل‪ ‬جن جي سيرت طيبه جو مطالعو‬
‫ڪريون ته اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ‪ ‬جن جو بنايل معاشرو ان‬
‫اخالقي بگاڙ کان پاڪ هو جيڪو اڄ اسان جي معاشري ۾ نظر اچي ٿو‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن مسلمانن جي تربيت هن انداز سان ڪئي هئي جو اهي‬
‫ڪنهن غير محرم عورت جي طرف نظر کڻڻ به گوارا نه ڪندا هئا‪ .‬برائي ۽‬
‫بدڪاري بابت سوچڻ يا ان جي ڪوشش ڪرڻ ته رهي پري جي ڳالهه‪ .‬ان دور‬
‫۾ بدڪاري جا ايڪڙ ٻيڪڙ واقعا ٿيا‪ ،‬۽ انهن ۾ به شايد اهلل تعالي جي‬
‫حڪمت ه ئي جو جيڪڏهن اهي واقعا ظاهر نه ٿين ها ته شايد اسان کي خبر نه‬
‫پوي ها ته اهڙي قسم جي ڏوهن جون سزائون ڇا آهن ۽ انهن کي ڪيئن منهن‬
‫ڏجي‪.‬‬
 ‫‪52‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ان دور ۾ عورتون بنا ضرورت گهرن کان ٻاهر نه نڪرنديون هيون‪ .‬۽‬
‫جڏهن ضرورت پوندي هئي ته مڪمل طور تي پردو ڪري نڪرنديون هيون‪.‬‬
‫تانجو حج جي احرام جي حالت ۾ به چهري سميت سڄي جسم جو پردو‬
‫ڪنديون هيون‪.‬‬
‫لهذا اڄ به اسان کي پنهنجي معاشري جي اصالح رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫جي ٺاهيل اولين اسالمي معاشري کي جانچي پرکي ۽ ان جي خاصيتن کي‬
‫سامهون رکي ڪرڻ گهرجي‪ .‬تڏهن اصالح ڪرڻ ممڪن آهي‪ .‬ورنه جيڪڏهن‬
‫اسان انهن خاصيتن کان اک بند ڪنداسين ته اسان جي معاشري جي اصالح‬
‫ناممڪن آهي‪.‬‬

‫ڇهين خاصيت‪ :‬اجتماعي پرورش‬

‫اسالمي معاشري ج ي ڇهين خاصيت هي آهي ته ان ۾ رهندڙ مالدار ماڻهو‬
‫غريبن ۽ مسڪينن جي پرورش ڪندا آهن‪ .‬زڪوات ۽ صدقن جي ذريعي انهن‬
‫تي خرچ ڪندا آهن‪ .‬انهن جي ضرورتن کي پورو ڪندا آهن‪ .‬اهڙي طرح سڄو‬
‫معاشرو خوشحال رهندو آهي‪ .‬۽ هر شخص مطمئن ٿي ڪري زندگي گذاريندو‬
‫آهي‪.‬‬
‫اسالمي معاشري ۾ ڌن (مال) ٿورڙن هٿن ۾ ئي ناهي رهندو بلڪه ان ۾‬
‫رهندڙ سڀني ماڻهن جي وچ ۾ گهمندو رهندو آهي‪ .‬۽ اهڙي طرح معاشري ۾‬
‫طبقاتي ورهاست جو خاتمو ٿيندو آهي‪.‬‬
‫جڏهن اسان رسول اڪرم‪ ‬جن جي سيرت طيبه جو مطالعو ڪريون ٿا‬
‫ته اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ‪ ‬جن ماڻهن ۾ سڀ کان وڌيڪ سخي هئا‪.‬‬
‫سڀ کان وڌيڪ خرچ ڪندا هئا‪ .‬پاڻ‪ ‬جن وٽ جيترو مال ايندو هو پاڻ ان‬
‫کي ڪشادي دل سان ان جي مستحقن ۾ خرچ ڪري ڇڏيندا هئا‪ .‬۽ پاڻ‪‬‬
‫جن انهي انداز ۾ صحابه ڪرام‪ ‬جي به تربيت ڪئي‪ .‬جيتوڻيڪ انهن مان‬
‫شاهوڪار صحابه ‪ ‬صرف ۽ صرف اهلل تعالي جي رضا جي الِء فقيرن ۽‬
‫مسڪينن ت ي ڪشادي دل سان خرچ ڪندا هئا‪ .‬غالمن کي آزاد ڪندا هئا‪.‬‬
‫يتيمن ۽ بيوه عورتن جي ڪف الت ڪندا هئا‪ .‬ضرورتمندن جي ضرورت کي‬
‫پورو ڪندا هئا‪ .‬انهن ۾ جناب ابوبڪر‪ ،‬جناب عمر بن خطاب‪ ،‬جناب‬
 ‫‪53‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫عثمان بن عفان‪ ‬۽ جناب عبدالرحمن بن عوف‪ ‬وغيره خصوصي طور‬

‫تي قابل ذڪر آهن‪ ،‬جن انفاق في سبيل اهلل جا عظيم مثال قائم ڪيا ۽ ٻين‬
‫جي الِء بهترين نمونو بڻيا‪.‬‬
‫جڏهن ته اڄ اسان ڏسون ٿا ته اسان جي معاشري ۾ طبقاتي تقسيم پاتي‬
‫وڃي ٿي‪ .‬جيڪي مالدار آهن انهن مان چند کي ڇڏي باقي سڀ پنهنجو ڌن‬
‫مختلف بئنڪن ۾ فڪس ڊپازٽ اڪائونٽن ۾ رکي اطمئنان جي ننڊ ۾ ستل‬
‫آهن ۽ انهن جي ئي محلن‪ ،‬ڳوٺن ۽ شهرن ۾ انهن جا پاڙيسري بکيا مري‬
‫رهيا آهن! جيڪي مالدار آهن ۽ اڃا وڌيڪ مالدار ٿيندا پيا وڃن ۽ جيڪي‬
‫غريب آهن اهي ويتر غريب ٿين پيا‪ .‬جيڪي ڪالهه لکن جا مالڪ هئا اهي اڄ‬
‫ڪروڙ پتي ٿيا ويٺا آهن ۽ جيڪي ڏهه سال پهرين غريب هئا اهي اڄ به غريب‬
‫آ هن ۽ انهن جي حالت پهرين کان وڌيڪ بدتر آهي‪ .‬هيَء اهڙي طبقاتي تقسيم‬
‫آهي جنهن جي ڪري اسان جو معاشرو تباهي جي ڪنڌي تي بيٺو آهي‪ .‬ڇوته‬
‫جڏهن مالدار ماڻهو غريبن تي پيسو خرچ نٿا ڪن ته انهن جي دلين ۾ مالدار‬
‫ماڻهن جي خالف نفرت ۽ بغض دشمني جا جذبا پيدا ٿين ٿا‪ .‬پوِء اهي ئي ماڻهو‬
‫آخرڪار ڦرمار ڪرڻ تي لهي ايندا آهن‪ .‬بلڪه قتل ڪرڻ کان نٿا مڙن‪ .‬۽ اهڙي‬
‫نموني معاشرو تباهه ٿي وڃي ٿو‪ .‬جيئن اڄ ڪلهه ڪيترن ئي مسلم معاشرن‬
‫جي حالت آهي!‬
‫معاشري جي انهي بگاڙ کي ختم ڪرڻ جي الِء به اسان کي رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن جي سيرت طيبه ۽ پاڻ جي صحابه ڪرام‪ ‬جي طرز عمل‬
‫کي سامهون رکڻو پوندو‪.‬‬

‫ستين خصوصيت‪ :‬پنجن ضرورتن جو تحفظ ۽ اهلل جي حدن جو نفاذ‬

‫اسالمي معاشري جي ستين خصوصيت هيَء آهي ته ان ۾ رهندڙ هر‬
‫مسلمان جي پنجن شين کي تحفظ فراهم ڪيو ويندو آهي‪ .‬۽ اهي هي آهن‪:‬‬
‫جان‪ ،‬مال‪ ،‬عزت‪ ،‬عقل ۽ دين‪ .‬هنن پنجن شين جي حفاظت جي الِء شرعي‬
‫سزائون مقرر ڪيون ويون آهن‪.‬‬
‫لهذا جيڪڏهن ڪو مسلمان پنهنجو دين ڇڏي ٻيو دين اختيار ڪري ته اهو‬
‫واجب القتل هوندو آهي‪.‬‬
 ‫‪54‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫۽ جيڪڏهن ڪو شخص ڪنهن جي جان تي حملو ڪري ۽ ان کي ناحق‬

‫قتل ڪري ڇڏي ته اسالم ان جي الِء قصاص جي سزا مقرر ڪئي آهي‪.‬‬
‫۽ جيڪڏهن ڪو شخص ڪنهن جو مال چورائي ته اسالم ان جو هٿ‬
‫ڪٽي ڇڏڻ جو حڪم ڏئي ٿو‪.‬‬
‫۽ جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن جي عزت کي پائمال ڪري ۽ هو شادي شده‬
‫هجي ته ان کي پٿر هڻي هڻي ختم ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو آهي‪ .‬۽ جيڪڏهن‬
‫هو غير شادي شده هجي ته ان جي الِء سئو ڪوڙن جي سزا مقرر ڪئي وئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫۽ جيڪڏهن ڪو شخص ڪا نشي واري شئ استعمال ڪري جنهن سان ان‬
‫جي عقل تي پردو اچي وڃي ته ان جي الِء به ڪوڙن جي سزا مقرر ڪئي وئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫اهي سڀ سزائون ڏوهاري ماڻهن جو زور ٽوڙڻ جي الِء ۽ اسالمي معاشري‬
‫۾ امن وامان جي قيام جي الِء انتهائي ضروري آهن‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جيڪو اولين اسالمي معاشرو مديني شريف ۾ ٺاهيو‬
‫ان ۾ به ان قسم جي ڏوهارين تي سزائون نافذ ڪيون وينديون هيون‪ .‬جنهن‬
‫جو نتيجو اهو نڪتو جو اهو معاشرو امن ۽ سالمتي جو ڳڙهه بنجي ويو‪ .‬۽‬
‫اڄ به جن اسالمي معاشرن ۾ انهن سزائن تي عمل ڪيو پيو وڃي اتي امن‬
‫وامان قائم آهي‪ .‬ليڪن جن معاشرن ۾ ايئن نٿو ڪيو وڃي اتي جا ماڻهو امن‬
‫وامان جي الِء ترسي رهيا آهن‪ .‬لهذا ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته ڏوهاري‬
‫ماڻهن جي خالف ڪاروائي ڪندي انهن تي اسالمي سزائون نافذ ڪيون وڃن‬
‫جيئن معاشري جا رهواسي امن ۽ سالمتي سان رهي سگهن ۽ چين سڪون‬
‫جي ننڊ سمهي سگهن‪.‬‬

‫اٺين خاصيت‪ :‬ڀالئي جو حڪم ڪرڻ ۽ برائي کان روڪڻ‬

‫اسالمي معاشري جي اٺين خاصيت هيَء آهي ته ان ۾ رهڻ وارا مسلمان‬
‫هڪ ٻئي کي نيڪي جو حڪم ڏين ٿا ۽ برائي کان منع ڪن ٿا‪ .‬جنهن سان‬
‫معاشري جي رهندڙن ۾ نيڪي جو شوق ۽ برائي کان نفرت پيدا ٿيندي آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪55‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫نْك َوأُ ْولئِكَ هُ ُم‬ ‫ون إلِ َى الْ َخيْر ِ َو َيأ ْ ُم ُر َ‬

‫ون بِال َْم ْع ُروفِ َو َينْ َه ْو َن َع ِن ال ُْم َ ِ‬ ‫﴿ َولْ َتكُن ِّمنكُ ْم أُ َّم ٌة يَّ ْدعُ َ‬
‫ون﴾ ” ۽ توهان ۾ هڪ جماعت اهڙي هجڻ گهرجي جيڪا خير جي‬ ‫ال ُْم ْفلِ ُح َ‬
‫طرف دعوت ڏي‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏي ۽ برائي کان منع ڪري‪ .‬۽ اهڙا ئي‬
‫ماڻهو ڪاميابي پائڻ وارا آهن‪( “.‬آل عمران ‪)104:3‬‬
‫نيڪي جو حڪم ۽ برائي کان روڪڻ دين اسالم جي فرضن مان هڪ‬
‫فرض آهي‪ .‬۽ اهو امت محمد جي بهترين امت هجڻ جي سببن مان هڪ اهم‬
‫سبب به آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫نْك َوتُ ْؤمِنُ َ‬

‫ون بِاهَّللِ﴾‬ ‫س َتأ ْ ُم ُر َ‬
‫ون بِال َْم ْع ُروفِ َو َت ْن َه ْو َن َع ِن ال ُْم َ ِ‬ ‫﴿ ُكن ُت ْم َخي ْ َر أُ َّم ٍة أُ ْ ِ‬
‫ِخ َج ْت ل ِلنَّا ِ‬
‫”توهان بهترين امت آهيو جنهن کي ماڻهن جي الِء پيدا ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫توهان نيڪي جو حڪم ڏيو ٿا ۽ برائي کان منع ڪريو ٿا‪ .‬۽ اهلل تي ايمان‬
‫رکو ٿا‪( “.‬آل عمران ‪)110:3‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جيڪو اولين اسالمي معاشرو ٺاهيو ان جي خاصيتن‬
‫مان هڪ اهم خاصيت امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر آهي‪ .‬رسول اهلل‪‬‬
‫جن کانسواِء پاڻ‪ ‬جن جا صحابه ڪرام‪ ‬به ان جو خاص اهتمام ڪندا‬
‫هئا‪ .‬جيڪو هن ڳالهه جو دليل آهي ته ڪوبه معاشرو ان وقت تائين درست نٿو‬
‫ٿي سگهي جيستائين ان ۾ هن فريضي جو اهتمام نه ڪيو وڃي‪.‬‬
‫۽ جنهن مع اشري ۾ هن فريضي کي نظر انداز ڪيو ويندو آهي‪ ،‬اهو تمام‬
‫جلد تباهي جي ڪناري تي پهچي ويندو آهي‪.‬‬
‫جناب رسول اڪرم‪ ‬جن ان جو مثال هيئن بيان فرمايو ته جيئن ڪجھ‬
‫ماڻهو هڪ سامونڊي جهاز ۾ سوار ٿين‪ .‬انهن مان ڪجھ ماڻهو هيٺين طبقي‬
‫۾ ۽ ڪجھ ماڻهو مٿئين طبقي ۾ هوندا آهن‪ .‬هيٺين طبقي جي ماڻهن کي‬
‫پاڻي وٺڻ جي الِء گهڙي گهڙي مٿي وڃڻو پوندو آهي‪ .‬جنهن سان مٿئين طبقي‬
‫جي ماڻهن کي تڪليف پهچندي آهي‪ .‬پوِء هيٺئين طبقي وارا ماڻهو سوچيندا‬
‫آهن ته مٿي وڃڻ جي بجاِء ۽ مٿئين ماڻهن کي تڪليف ڏيڻ جي بدران ڇونه‬
‫اسان هيٺان کان ئي سوراخ ڪري وٺون‪ .‬هاڻي جيڪڏهن مٿئين طبقي وارا‬
‫ماڻهو انهن کي منع نه ڪن ته نتيجو اهو نڪرندو جو جهاز ۾ سوار سڀ‬
 ‫‪56‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ماڻهو ٻڏي ويندا‪ .‬۽ جيڪڏهن اهي انهن کي ايئن ڪرڻ کان روڪين ته پاڻ به‬
‫بچي ويندا ۽ جهاز ۾ سوار ٻيا ماڻهو به نجات پائي ويندا‪ .‬اهڙي طرح‬
‫جيڪڏهن معاشري ۾ برائين کان منع ڪرڻ وارو ڪوبه نه هجي ته ان ۾ رهڻ‬
‫وارا سڀئي ماڻهو اهلل جي عذاب جي ور چڙهي ويندا آهن‪ .‬ليڪن جيڪڏهن‬
‫انهن کي منع ڪرڻ وارا ماڻهو موجود هجن ته اهي پاڻ به نجات پائي ويندا‬
‫آهن ۽ معاشري جي ٻين ماڻهن جي نجات جو سبب بنجندا آهن‪.‬‬
‫لهذا معاشري کي تباهي کان بچائڻ جي الِء امر بالمعروف ۽ نهي عن‬
‫المنڪر جو اهتمام ڪرڻ انتهائي ضروري آهي‪ .‬هر شخص کي انهي ذميواري‬
‫جو ا حساس ڪندي پنهنجي وس آهر اهو ڪم سرانجام ڏيڻ کپي‪ .‬چاهي هو‬
‫گهر ۾ هجي يا آفيس ۾‪ .‬يا دڪان ۾ هجي يا ڪمپني ۾‪ .‬اسڪول ۾ هجي يا‬
‫مسجد ۾‪ .‬الغرض جيڪو جتي به هجي اتي پنهنجو فرض ادا ڪري ۽ پنهنجي‬
‫نجات ۽ معاشري جي سڀني ماڻهن جي نجات جو سبب بنجي‪.‬‬
‫آخر ۾ اسان اهلل تعالي کان دعا ٿا گهرون ته هو اسان جي حال تي رحم‬
‫فرمائي ۽ اسان کي پنهنجي خرابين جي اصالح ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬آمين‬

‫ٻيو خطبو‬
‫عزيز ڀائرو ۽ ڀينرو! اسالمي معاشري جي هڪ ٻي خصوصيت ذڪر ڪري‬
‫اسان اڄوڪو خطبو ختم ڪريون ٿا‪ .‬۽ اها هي آهي‪:‬‬

‫نائين خاصيت‪ :‬معاشري جي اصالح ۾ مسجد جو ڪردار‬

‫مسجد معاشري جي اصالح ۾ وڏو اهم ڪردار ادا ڪري ٿي‪ .‬ڇوته مسجد‬
‫۾ مسلمان ڏينهن ۽ رات ۾ گهٽ ۾ گهٽ پنج ڀيرا جمع ٿين ٿا‪ .‬فرض نمازن‬
‫جي ادائيگي کانسواِء ان ۾ هڪ ٻئي سان مالقات ڪندا آهن‪ .‬هڪ ٻئي جي‬
‫حال احوال کان واقفيت حاصل ڪندا آهن‪ .‬جيڪڏهن ڪنهن بابت معلوم ٿئي‬
‫ته هو بيمار آهي ته ان جي عيادت جي الِء ويندا آهن‪ .‬۽ جيڪڏهن کين ڪنهن‬
‫بابت خبر پوي ته هو فوت ٿي ويو آهي ته ان جي جنازي نماز ۽ تدفين ۾‬
‫شريڪ ٿيندا آهن‪ .‬۽ جيڪڏهن انهن کي ڪنهن ضرورتمند بابت ٻڌايو وڃي ته‬
‫اهي ان جي ضرورت پوري ڪرڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪندا آهن‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫معاشري جي اصالح ڪيئن ٿئي؟‬

‫ان کانسواِء مسجد جو امام ۽ خطيب مسجد جي منبر ۽ محراب جي‬

‫ذريعي پنهنجي مسلمان ڀائرن ۽ ڀينرن کي انهن جي معاشرتي ذميوارين بابت‬
‫وقتا فوقتا ٻڌائيندو رهندو آهي‪ .‬انهن کي مسلمان جا پاڻ ۾ حق ادا ڪرڻ جي‬
‫تلقين ڪندو آهي ۽ انهن جا حق ڦٻائڻ کان منع ڪندو آهي‪ .‬هڪ ٻئي جي حقن‬
‫مان ماُء پيُء جا حق‪ ،‬اوالد جا حق‪ ،‬مڙس زال جا حق‪ ،‬رشتيدارن جا حق‪ ،‬يتيمن‬
‫۽ مسڪينن جا حق ‪ ،‬نوڪرن ۽ ٻين هيٺين ماڻهن جي حقن بابت آگاهه ڪندو‬
‫رهندو آهي‪ .‬ان کانسواِء انهن کي معاشري جي خرابين بابت تنبيه ڪندو آهي‬
‫۽ انهن خرابين جي اصالح جي باري ۾ انهن جي رهنمائي ڪندو آهي‪.‬‬
‫مسجد جي انهي اهميت جي بنياد تي رسول اڪرم‪‬جن مديني شريف‬
‫ڏانهن هجرت ڪندي ئي جيڪو سڀ کان پهريون ڪم معاشري جي اصالح‬
‫جي الِء ڪيو اهو مسجد جي الِء زمين خريدڻ ۽ ان ۾ مسجد جو سنگ بنياد‬
‫رکڻ هو‪ .‬پاڻ‪ ‬جن مسجد جي الِء زمين خريد ڪئي‪ ،‬پوِء ان ۾ مسجد کي‬
‫تعمير ڪرڻ جو حڪم صا در فرمايو ۽ ان جي تعمير ۾ پاڻ‪ ‬جن خود به‬
‫حصو ورتو‪ .‬ان کانپوِء اها مسجد اولين اسالمي معاشري جو مرڪز بنجي‬
‫وئي‪ ،‬جتي مسلمانن جو اجتماع هوندو هو ۽ سڀني معاملن جو فيصلو چاهي‬
‫اهي خاندان ي هجن‪ ،‬معاشرتي هجن‪ ،‬معاشي هجن‪ ،‬يا سياسي هجن … انهي‬
‫مسجد جي اندر ڪيو ويندو هو‪ .‬اهو ان ڳالهه جو دليل آهي ته معاشري جي‬
‫اصالح ۾ مسجد جو ڪردار تمام گهڻو اهم آهي‪ .‬لهذا اڄ به اسالمي معاشرن‬
‫جي اصالح جي الِء مسجدن جي انهي ڪردار کي بهتر طريقي سان زنده ڪرڻ‬
‫جي ضرورت آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته ا هو اسان سڀني کي اهي سڀئي خاصيتون‬
‫نصيب ڪري ۽ اسان جي حال تي رحم فرمائي‪ .‬آمين‬
 ‫‪58‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫امر باالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي اهميت‬
‫❖ امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي فضيلت ۽ فائدا‬
‫❖ امر المعروف ۽ نهي عن المنڪر جون شرطون‬
‫❖ برائي کان انڪار ڪرڻ وارن جا درجا‬
‫❖ امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر کي ڇڏڻ جا خطرناڪ نتيجا‬
‫❖ امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي الِء اسوه حسنه جي اهميت‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫جيڪڏهن اسان معاشري تي گهري نظر وجھون ته اسان کي معلوم ٿئي ٿو‬
‫ته اس ان جي معاشري ۾ کوڙ ساريون خرابيون موجود آهن ۽ ماڻهن ۾ تمام‬
‫گهڻي بدعملي پاتي وڃي ٿي‪ .‬اسان جي خيال ۾ ان جا ٻه بنيادي اسباب آهن؛‬
‫‪‬ايمان جي ڪمزوري ۽ ان جي مقابلي ۾ شر ۽ برائي جو پوري طاقت‬
‫سان حملو ڪرڻ‪.‬‬
‫‪‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جو چڱو اهتمام نه ڪرڻ‪.‬‬
‫اهو ئي ٻيو سبب اڄ اسان جي خطبي جو موضوع آهي‪.‬‬
‫‪ ‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر دين اسالم جي فرضن مان هڪ‬
‫اهم فرض آهي‪.‬‬
‫‪ ‬جيڪڏهن سڀئي ماڻهو پنهنجي طاقت آهر انهي ذميواري کي پورو‬
‫ڪن ته معاشري ۾ برائيون گهڻي حد تائين گهٽ ٿي سگهن ٿيون‪ .‬ان سان‬
‫گڏوگڏ جيڪڏهن اسالمي حڪومت به انهي سلسلي ۾ پنهنجو ڪردار ادا‬
‫ڪري ته معاشرو تمام گهڻي حد تائين برائين کان پاڪ ٿي سگهي ٿو‪.‬‬
‫‪” ‬معروف“ جو حڪم ڏيڻ سان نيڪي جو جذبو پيدا ٿئي ٿو‪ .‬۽”منڪر“‬
‫کان منع ڪرڻ سان برائين کان نفرت پيدا ٿئي ٿي‪.‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫‪ ‬نيڪي جو حڪم ڏيڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ سان سنتون زنده ۽‬
‫بدعتون ختم ٿين ٿيون‪ .‬۽ ڀلن ماڻهن کي تقويت ملي ٿي ۽ برا ماڻهو ڪمزور‬
‫ٿي وڃن ٿا‪.‬‬
‫‪‬۽ جيڪڏهن امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر کي ڇڏي ڏنو وڃي ته‬
‫ايمان وارا ڪمزور بنجي ويندا ۽ برا ماڻهو (ڏوهاري ماڻهو) طاقتور ٿي ويندا‬
‫آهن ۽ انهن جي وجه سان معاشري ۾ تمام گهڻيون خرابيون پيدا ٿي وينديون‬
‫آهن‪.‬‬
‫‪ ‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر هونئن ته فرمان نبوي ((کلکم راع‬
‫وکلکم مسئول عن رعيته)) (صحيح خباري‪ :‬کتاب النکاح حديث‪ )5200 :‬جي بنياد‬
‫تي هر شخص جي ذميواري آهي‪ ،‬البته هر معاشري ۾ اهل علم ۽ دانشورن‬
‫جي هڪ اهڙي جماعت جو هجڻ ضروري آهي جيڪي معروف ۽ منڪر جو‬
‫علم رکندا هجن ۽ ان جي شرطن وغيره کان آگاهه هجن‪ ،‬اهي اهل علم ماڻهن‬
‫کي خير جي طر ف دعوت ڏين‪ ،‬سٺن ڪمن جي تلقين ڪن ۽ برن ڪمن کان‬
‫روڪين‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫نْك َوأُ ْولئِكَ هُ ُم‬ ‫ون إلِ َى الْ َخيْر ِ َو َيأ ْ ُم ُر َ‬
‫ون بِال َْم ْع ُروفِ َو َي ْن َه ْو َن َع ِن ال ُْم َ ِ‬ ‫﴿ َولْ َتكُن ِّمنكُ ْم أُ َّم ٌة يَّ ْد ُع َ‬
‫ون﴾ ”۽ توهان مان هڪ جماعت اهڙي هجڻ گهرجي جيڪي خير جي‬ ‫ال ُْم ْفلِ ُح َ‬
‫طرف دعوت ڏين‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏي ۽ برائي کان منع ڪري‪ .‬۽ اهڙا ئي‬
‫ماڻهو ڪاميابي پائڻ وارا آهن‪( “.‬آل عمران ‪)104:3‬‬
‫هن آيت ڪريمه کان معلوم ٿيو ته جيڪي ماڻهو خير ڏانهن دعوت‪ ،‬امر‬
‫بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جو فرض سرانجام ڏيندا آهن ته اهڙا ئي ماڻهو‬
‫دنيا ۽ آخرت ۾ ڪامياب آهن‪ .‬اللهم اجعلنا منهم‬
‫‪ ‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر هن امت جي بهترين امت هجڻ جي‬
‫سببن مان هڪ اهم سبب آهي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫نْك َوتُ ْؤمِنُ َ‬

‫ون بِاهَّللِ﴾‬ ‫س َتأ ْ ُمرُ َ‬
‫ون بِال َْم ْعرُوفِ َو َتنْ َه ْو َن َع ِن ال ُْم َ ِ‬ ‫﴿ ُكن ُت ْم َخيْرَ أُ َّم ٍة أُ ْ ِ‬
‫ِخ َج ْت ل ِلنَّا ِ‬
 ‫‪60‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫”توهان بهترين امت آهيو جنهن کي ماڻهن جي الِء پيدا ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫توهان نيڪي جو حڪم ڏيو ٿا ۽ برائي کان منع ڪريو ٿا‪ .‬۽ اهلل تي ايمان‬
‫رکو ٿا‪( “.‬آل عمران ‪)110:3‬‬
‫لهذا هيَء امت جنهن وجه سان بهترين امت آهي‪ ،‬ان جو ان کي اهتمام‬
‫ڪرڻ گهرجي‪ .‬۽ اهو آهي‪ :‬امر بالمعروف‪ ،‬نهي عن المنڪر ۽ ايمان باهلل‪.‬‬
‫‪‬اهڙي طرح اهلل تعالي اهل ڪتاب جي هڪ جماعت جي به تعريف‬
‫فرمائي جيڪا نيڪي جو حڪم ڏيندي هئي ۽ برائي کان منع ڪندي هئي‪ .‬۽‬
‫ان جماعت جي ماڻهن کي صالحين منجهان قرار ڏنو آهي‪ .‬سندس فرمان آهي‪:‬‬

‫ُون()يُ ْؤمِ ُن َ‬
‫ون بِاهَّللِ‬ ‫ت اهَّللِ آنَا َء َّ‬
‫الل ْي ِل َوهُ ْم ي َْس ُجد َ‬ ‫اب أُ َّم ٌة قَآئ َِم ٌة يَّ ْتل َ‬
‫ُون آ َيا ِ‬ ‫﴿ ِّم ْن أَهْ ِل ا ْل ِك َت ِ‬
‫ت َوأُ ْولئِكَ مِ َن‬ ‫ون فِي الْ َخي ْ َرا ِ‬ ‫اْلِخ َو َيأ ْ ُم ُر َ‬
‫ون بِال َْم ْع ُروفِ َو َي ْن َه ْو َن َع ِن الْ ُم َ ِ‬
‫نْك َوي َُسارِ ُع َ‬ ‫َوال َْي ْومِ ِ ِ‬
‫الصَّ الِحِي َن﴾‬
‫”اهل ڪت اب جو هڪ گروهه حق تي قائم آهي‪( .‬ان گروهه جا ماڻهو) رات‬
‫جي گهڙين ۾ اهلل جي آيتن جي تالوت ڪن ٿا ۽ سجدي ۾ ڪري پون ٿا‪ .‬اهلل‬
‫۽ آخرت جي ڏينهن تي ايمان رکن ٿا‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏين ٿا ۽ برائي کان‬
‫منع ڪن ٿا‪ .‬۽ خير جي ڪمن ۾ جلدي ڪن ٿا‪ .‬۽ اهي ئي ماڻهو صالحين‬
‫منجهان آهن‪( “.‬آل عمران‪)114،113:3:‬‬
‫منهنجا ڀائرو ۽ ڀينرو! امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي اهميت جو‬
‫اندازو توهان هن ڳالهه مان ڪري سگهو ٿا ته ان کي اهلل تعالي مومن مردن‬
‫۽ مومنه عورتن جي اجتماعي فرضن ۾ شامل ڪري ڇڏيو آهي‪.‬‬

‫ون َوال ُْم ْؤمِ َناتُ َب ْعضُ ُه ْم أَ ْول َِيا ُء َب ْع ٍض َيأ ْ ُم ُر َ‬

‫ون‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وال ُْم ْؤمِ ُن َ‬
‫ون اهَّللَ َو َر ُسو َل ُه أُ ْولئِكَ‬ ‫ون الزَّكَا َة َويُ ِطي ُع َ‬‫ون الصَّ الَ َة َويُ ْؤتُ َ‬ ‫بِال َْم ْع ُروفِ َو َي ْن َه ْو َن َع ِن ال ُْم َ ِ‬
‫نْك َويُق ُِيم َ‬
‫َسيَ ْر َح ُم ُه ُم اهَّللُ إ َِّن اهَّللَ َعزِي ٌز َحك ٌ‬
‫ِيم﴾ (التوبه ‪)71:9‬‬
‫” مومن مرد ۽ مومنه عورتون هڪ ٻئي جا (مددگار ۽ معاون ۽) دوست‬
‫هوندا آهن‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏيندا آهن ۽ برائي کان منع ڪندا آهن‪ .‬نماز قائم‬
‫ڪندا‪ ،‬زڪوات ادا ڪندا ۽ اهلل ۽ ان جي رسولﷺ جي اطاعت ڪندا آهن‪.‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫اهي ئي اهي ماڻهو آهن جن تي اهلل تعالي رحم ڪندو‪ .‬بيشڪ اهلل تعالي‬
‫غالب‪ ،‬حڪمتن وارو آهي‪“.‬‬
‫هن آيت ڪريمه ۾ اهلل تعالي جن مومن مردن ۽ مومنه عورتن کي‬
‫پنهنجي رحمت جو مستحق چيو آهي انهن جي صفتن مان هڪ صفت هيَء‬
‫آهي ته اهي ڀالئي جو حڪم ڏيندا ۽ برائي کان منع ڪندا آهن‪ .‬لهذا اهلل تعالي‬
‫جي رحمت کي حاصل ڪرڻ جي الِء سڀني مومنن کي ان تي عمل ڪرڻ‬
‫گهرجي‪.‬‬
‫‪‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر مومنن جي سٺين صفتن مان هڪ‬
‫آهي‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي ‪:‬‬

‫ون اْلمِ ُر َ‬
‫ون بِال َْم ْع ُروفِ‬ ‫ون َّ‬
‫الساجِ ُد َ‬ ‫ون الرَّاك ِ ُع َ‬
‫السائ ِ ُح َ‬ ‫ُون الْ َحامِد َ‬
‫ُون َّ‬ ‫﴿ال َّتائ ِ ُب َ‬
‫ون ال َْعابِد َ‬
‫ُون ل ِ ُحدُود ِاهَّللِ َو َب ِّ ِ‬
‫ِّش ال ُْم ْؤمِن ِي َن﴾‬ ‫نْك َوالْ َحافِظ َ‬ ‫َوالنَّاه َ‬
‫ُون َع ِن ال ُْم َ ِ‬
‫” اهي (مومن) توبه ڪرڻ وارا‪ ،‬عبادت ڪرڻ وارا‪ ،‬اهلل جي تعريف ڪرڻ‬
‫وارا‪( ،‬اهلل جي دين جي الِء) زمين تي هلڻ وارا (يا روزا رکڻ وارا) رڪوع ۽‬
‫سجدا ڪرڻ وارا‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏيڻ وارا‪ ،‬برائي کان منع ڪرڻ وارا ۽ اهلل‬
‫جي حدن جي حفاظت ڪرڻ وارا اهن‪ .‬۽ توهان (اهڙن ئي) مومنن کي بشارت‬
‫ڏئي ڇڏيو‪( “.‬التوبه ‪)112:9‬‬
‫‪‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي اهميت کي سامهون رکندي اهلل‬
‫تعالي پنهنجي پياري نبي جناب محمدﷺ جن کي حڪم فرمايو ته ﴿ ُخ ِذ ال َْعف َْو‬
‫َوأْ ُم ْر بِالْ ُع ْرفِ َوأَ ْ ِ‬
‫ِع ْض َع ِن الْ َجاهِلِي َن﴾‬
‫” درگذر ڪريو‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏيو ۽ جاهلن کي منهن نه ڏيو‪( “.‬االعراف‬
‫‪)199:7‬‬
‫اهلل تعالي جو هي حڪم حقيقت ۾ پاڻﷺ جن جي امت جي الِء به آهي‪.‬‬
‫لهذا امت کي ان تي عمل ڪندي نيڪي جو حڪم ڏيڻ کپي‪ .‬۽ جيڪڏهن ڪو‬
‫شخص انهي سلسلي ۾ کين اذيت پهچائي ته ان کي درگذر ڪن ۽ جاهلن جي‬
‫ڳالهين کي دل تي نه وٺن‪.‬‬
 ‫‪62‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫‪ ‬عام طور تي ماڻهو مجلسن ۾ ويهي ڪري فضول ۽ بي هوده ڳالهه‬

‫ٻولهه ڪندا آهن‪ .‬۽ مجلس جي آداب جي تقاضن کي پاسيرو رکي ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫انهي الِء رس ول اڪرمﷺ جن مجلسن ۾ ويهڻ وارن ماڻهن کي خاص طور‬
‫تي انهي ڳالهه جي تاڪيد ڪئي ته اهي هڪ ٻئي کي چڱائي جي تلقين ڪن ۽‬
‫برائي کان منع ڪن‪.‬‬
‫حضرت ابوسعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫وس ِِف الطرقَ ِ ی‬
‫ات» ”توهان رستن تي ويهڻ کان بچو‪“.‬‬ ‫«إِيَاك ْم َواْلْل َ‬
‫هلل َما لَنا ب ٌد مِ ْن ََمَال ِ ِسنَا ین َتَ َحدَث فِيهَا‬
‫ول ا ِ‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬يَا َرس َ‬
‫” يا رسول اهلل! اسان جي الِء مجلسن ۾ ويهڻ کان سواِء ڪو گذارو‬
‫ڪونهي جتي پاڻ ۾ رهاڻ ڪريون‪“.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫«فَإِ َذا أَبَيْت ْم إ َِال ا ْمل َ ْجلِ َس فَأ َ ْعطوا ا َلطرِي َق َحقَهی» ”جيڪڏهن توهان کي ضرور مجلس‬
‫۾ ويهڻو ئي آهي ته پوِء رستي جو حق ادا ڪريو‪“.‬‬
‫انهن چيو‪َ ( :‬ما َحقه؟) ان جو حق ڇا آهي؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫الس َال ِم و ْاألَ ْمر بِا ْمل َ ْعر ِ‬
‫وف‪َ ،‬وا َلن ْهي َعنِ ا ْیمل ْن َك ِر» ی‬ ‫« َغض الْب َ َص ِر‪َ ،‬وكَف ْاألَ َذى‪َ ،‬و َرد َ َ‬
‫” نظر کي جهڪائڻ‪ ،‬ڪنهن کي تڪليف نه ڏيڻ‪ ،‬سالم جو جواب ڏيڻ‪،‬‬
‫نيڪي جو حڪم ڏيڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،2465:‬صحيح‬
‫مسلم‪)2121:‬‬
‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي فضيلت ۽ فائدا‬
‫‪‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جهنم کان پري ڪرڻ جو هڪ سبب‬
‫سيده عائشه‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫َال ِ ِِثا َئ ِة م ْف ِصلٍ ‪ ،‬فَ َم ْن َك َب اهلل‪ ،‬و َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫مح َد اهللَ‪َ ،‬و َهل َ َلی‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫«إِن َه خل َق کل إِن ْ َسانٍ م ْین بَ ِن َآد َم عَلَ ِست َ‬
‫ني َوث َ ی‬
‫اس‪،‬ی‬‫اس‪ ،‬أَ ْو َش ْو َك ًة أَ ْو َع ْظ ًما َع ْن َطرِي ِق َ‬
‫الن ِ‬ ‫الن ِ‬
‫اهللَ‪َ ،‬و َسبَ َح اهللَ‪َ ،‬وا ْستَغْ َف َر اهللَ‪َ ،‬و َع َز َل َح َج ًرا َع ْن َطرِي ِیق َ‬
 ‫‪63‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫الس َال ََم‪ ،‬فَإِن َه َميْ ِشي ي َ ْو َم ِئ ٍذ َوقَ ْدی‬

‫ني َوالث ََال ِ ِِثائَ ِة ی‬‫وأَ َم َر ِ َِب ْعرو ٍف أَو ََنَى َع ْن م ْن َك ٍر‪ ،‬عَ َدد تِل ْ َ ِ ِ‬
‫ك الست َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫النا ِیر»‬
‫َز ْح َز َح ن َ ْف َسه َعنِ َ‬
‫”آدم جي اوالد مان هر انسان کي ٽي سئو سٺ سنڌن تي پيدا ڪيو ويو‬
‫آهي‪ .‬لهذا جيڪو شخص انهن جي اندازي مطابق اهلل اڪبر‪ ،‬الحمدهلل‪ ،‬الاله‬
‫االاهلل‪ ،‬سبحان اهلل‪ ،‬استغفراهلل چئي ۽ ماڻهن جي رستي کان پٿر يا ڪنڊو يا‬
‫هڏي هٽائي ڇڏي‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏي ۽ برائي کان منع ڪري ته اهو يقين‬
‫ڪري وٺي ته ان ڏينهن ان پنهنجو پاڻ کي جهنم کان پري ڪري ورتو‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)1007:‬‬
‫‪‬نيڪي جو حڪم ڏيڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ صدقو آهي‬
‫حضرت ابوذر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪‬جن جي اصحاب‪‬‬
‫ب أَ ْهل الدثو ِر ب ِْاألجو ِر‪،‬ی‬‫مان ڪجھ ماڻهن پاڻ کي چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! (( َذ َه َ‬
‫ول أَ ْم َو ِ ِی‬ ‫ِ‬
‫اَل ْم‪ )،‬ی) ی‬ ‫ون بِفض ِ‬ ‫ون كَی َما ن َصلي‪َ ،‬ويَصوم َ‬
‫ون كَ َما نَصوم‪َ ،‬ويَتَ َص َدق َ‬ ‫ي َصل َ‬
‫يعني ” مال ۽ دولت وارا ماڻهو اجر ۽ ثواب وٺي ويا‪ ،‬اهي اسان وانگر‬
‫نمازون به پڙهن ٿا‪ ،‬روزا به رکن ٿا‪ ،‬۽ پنهنجي بچيل مال مان صدقو به ڪن‬
‫ٿا‪“.‬‬
‫َ‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪(( :‬أ َیولَيْ َس قَ ْد َج َع َل اهلل لَك ْم َما تَ َص َدق َ‬
‫ون ی؟) ی)‬
‫”ڇا اهلل تعالي توهان جي الِء صدقو ڪرڻ جو ذريعو نه بنائي ڇڏيو؟‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫بيشڪ هر (سبحان اهلل) صدقو آهي‪.‬‬ ‫ِيح ٍة َص َدقَ یةً‬
‫((إ َِن بِك ِل تَ ْسب َ‬
‫َوک ِل تَ ْكبِريَ ٍة َص َدقَ یةً ۽ هر (اهلل اڪبر) صدقو آهي‪.‬‬
‫َوک ِل ُتَ ْ ِم ي َد ٍة َص َدقَ یةً ۽ هر (الحمدهلل) صدقو آهي‬

‫َوک ِل َتَ ْلِي یل َ ٍة َص َدقَ یةً‬

‫۽ هر (الاله االاهلل) صدقو آهي‬

‫وف َص َدقَ ٌیة نيڪي جو هر حڪم صدقو آهي‪.‬‬ ‫وأَ ْم ٌر بِا ْمل َ ْعر ِ‬
‫َ‬
 ‫‪64‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫۽ هر برائي کان روڪڻ صدقو آهي‪( “.‬صحيح‬ ‫َو ََن ْ ٌي َع ْین م ْن َك ٍر َص َدقَ ٌیة) ی)‬
‫مسلم‪)1006:‬‬
‫‪‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر گناهن جي بخشش جو هڪ ذريعو‬
‫حضرت حذيفه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون رسول اهلل‪ ‬جن کان ٻڌو ته‬
‫پاڻ‪ ‬ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫الص َدقَة‪ ،‬واألَ ْمر بِا ْمل َ ْعر ِ‬
‫وف‪َ ،‬وا َلن ْهي َعنِ‬ ‫َ‬ ‫«فِ ْتنَة ال َرج ِل ِِف أَ ْهلِ ِه َو َمال ِ ِه َو َجا ِرهِ‪ ،‬ت َك ِفر َها َ‬
‫الصالَة‪َ ،‬و َ‬
‫امل ْن َك ِر» ی‬
‫” ماڻهو پنهنجي گهروارن‪ ،‬پنهنجي مال‪ ،‬پنهنجي اوالد ۽ پنهنجي‬
‫پاڙيسري جي آزمائش ۾ پئجي ڪري (جيڪي گناهه ڪري ٿو انهن کي)‬
‫روزو‪ ،‬نماز‪ ،‬صدقو‪ ،‬امربالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جهڙا نيڪ عمل مٽائي‬
‫ڇڏين ٿا‪( “.‬صحيح البخاري‪ 7096،3586،1435:‬وصحيح مسلم‪)144:‬‬
‫امر المعروف اجر عظيم حاصل ڪرڻ جو ذريعو‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬لَّ َخي ْ َر فِي َكث ِير ٍ ِّمن ن َّ ْج َواهُ ْم إ ِلَّ َم ْن أَ َم َر ِب َص َد َق ٍة أَ ْو َم ْع ُر ٍ‬
‫وف‬
‫ت اهَّللِ ف ََس ْو َف ن ُ ْؤت ِيهِ أَ ْج ًرا َعظ ًِمي﴾ (النساء‬ ‫س َو َمن َّيف َْع ْل ذَالِكَ ابْ َت َغاء َم ْر َضا ِ‬
‫أَ ْو إ ِْصالَ ٍح َبي ْ َن النَّا ِ‬
‫‪)114:4‬‬
‫”انهن جي گهڻين سرگوشين ۾ چڱائي ناهي‪ ،‬سواِء ان ماڻهو جي جيڪو‬
‫صدقو يا نيڪي يا ماڻهن جي وچ ۾ اصالح جو حڪم ڏي‪ .‬۽ جيڪو شخص‬
‫اهو ڪم اهلل جي خوشنودي جي الِء ڪندو ته اسان عنقريب ان کي اجر عظيم‬
‫عطا ڪنداسين‪“.‬‬
‫‪‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر بهترين جهاد آهي‬
‫حضرت ابو سعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫«أَفْ َضل اْلِْهَادِ کَلِ َمة ع َ ْدلٍ ِع ْن َد سل ْ َطانٍ َجائِ ٍیر» ”بهترين جهاد ظالم بادشاهه جي‬
‫سامهون حق ۽ انصاف جي ڳالهه چوڻ آهي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ ،4011:‬وصححه االلباين)‬
‫هڪ ٻي روايت ۾ هي الفاظ آهن‪:‬‬
 ‫‪65‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫«إ َِن مِ ْنأَ ْع َظ ِم اْلِهَادِ کَلِ َمةَ عَ ْدلٍ ِع ْن َد سل ْ َطانٍ َجائِ ٍر» ی‬
‫” سڀ کان وڏو جهاد اهو به آهي ته ظالم بادشاهه جي سامهون عدل ۽‬
‫انصاف جي ڳالهه چئي وڃي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2174:‬وصححه االلباين)‬
‫جڏهن ته حضرت ابوامامه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ماڻهو جمره اولي (جنهن‬
‫کي ماڻهو ننڍو شيطان چون ٿا) وٽ رسول اهلل‪ ‬جن جي سامهون آيو ۽‬
‫چوڻ لڳو‪ :‬يا رسول اهلل!‬
‫ڪهڙو جهاد سڀ کان افضل آهي؟‬ ‫أَيی اْلِْهَادِی أَفْ َضلی‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن خاموش رهيا‪.‬‬
‫پوِء جڏهن ان ماڻهو پاڻ‪ ‬جن کي ٻي جمره (جنهن کي ماڻهو وچولو‬
‫شيطان چون ٿا) وٽ ڏٺو ته اهو ئي سوال ڪيو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن خاموش رهيا‪.‬‬
‫پوِء جڏهن پاڻ‪ ‬جن ٽئين جمره (جنهن کي ماڻهو وڏو شيطان چون ٿا)‬
‫جڏهن ان کي پٿريون هڻي ورتيون ۽ پاڻ‪ ‬جن پنهنجي سواري تي سوار‬
‫ٿيڻ لڳا ته پاڻ پڇيو‪:‬‬
‫پڇڻ وارو همراهه ڪٿي آهي؟‬ ‫السائِلی؟»‬
‫«أَيْ َن َ‬
‫ته ان چيو‪ :‬يا رسول اهلل! آئون حاضر آهيان‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬کَلِ َمة َح ٍق ِع ْن َد سل ْ َطانٍی َجائِ ٍیر»‬
‫ظالم بادشاهه جي سامهون حق ڳالهه چوڻ سڀ کان افضل جهاد آهي‪( “.‬سنن‬
‫ابن ماجه‪ ،4012:‬وصححه االلباين)‬
‫عام طور تي ماڻهو ڪنهن ملڪ جي صدر يا وزير اعظم يا وزير يا‬
‫ڪنهن وڏي آفيسر وٽ هوندا آهن ته انهن جي سامهون سچ ڳالهه چوڻ کان‬
‫گهٻرائيندا آهن‪.‬‬
‫جڏهن حضرت ابو سعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن‬

‫اس أَ ْن يَق َ‬
‫ول ِِبَ ٍق إِ َذا‬ ‫اسان کي خطبو ڏيندي ارشاد فرمايو‪« :‬أَ َال َال َميْنَ َع َن َرج ًال َهيْبَة َ‬
‫الن ِ‬
‫عَلِ َمهی» (سنن ابن ماجه‪ 4007:‬وصححه االلباين)‬
 ‫‪66‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫” خبردار! ڪنهن شخص کي ماڻهن جي هيبت سچ ڳالهه چوڻ کان نه‬

‫روڪي جڏهن اهو ان جو علم رکندو هجي‪“.‬‬
‫عزيز ڀائرو ۽ ڀينرو! امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي اهميت ۽ ان‬
‫جون فضيلتون ۽ فائدا ڄاڻڻ کانپوِء اچو هاڻي اهو به ڄاڻي وٺون ته امر‬
‫بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جا شرط ڪهڙا آهن؟‬
‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جا شرط‬
‫نيڪي جي تلقين ڪرڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ واري شخص جي الِء‬
‫ڪجھ اهم شرط آهن ۽ اهي هي آهن‪:‬‬
‫پهريون شرط‪ :‬علم‪ ،‬يعني ”معروف“ جي تلقين ڪرڻ ۽ ”منڪر“ کان منع‬
‫ڪرڻ واري شخص کي ان ڳالهه جو علم هجي ته فالڻو ڪم شريعت جي نظر‬
‫۾ واقعي ”معروف“ آهي جنهن جو حڪم ڏيڻو آهي ۽ فالڻو ڪم شريعت جي‬
‫نظر ۾ واقعي ”منڪر“ آهي جنهن کان منع ڪرڻو آهي‪ .‬ڇوته ”معروف“ يا‬
‫”منڪر“ اهو ناهي جيڪو عام ماڻهن جي نظر ۾ ”معروف“ يا “منڪر“ هجي‪.‬‬
‫بلڪه ”معروف“ اهو آهي جنهن جو حڪم يا جنهن جي ترغيب قرآن ۽‬
‫حديث ۾ ڏني وئي هجي‪.‬‬
‫يا ان تي عمل ڪرڻ وارن ماڻهن جي تعريف ڪئي وئي هجي‪،‬‬
‫يا ان بابت قرآن ۽ حديث ۾ ذڪر ڪيو ويو هجي ته ان ڪم کي اهلل تعالي‬
‫پسند ڪري ٿو ۽ ان جي ڪرڻ واري شخص کي اجر ۽ ثواب ڏئي ٿو‪ .‬ڄڻ‬
‫”معروف“ ۾ هر اهو چڱو عمل شامل آهي جيڪو قرآن ۽ حديث کان ثابت‬
‫هجي‪.‬‬
‫۽ ”منڪر“ اهو آهي جنهن کان ڪتاب ۽ سنت ۾ منع ڪيو ويو هجي‪،‬‬
‫يا ان کان ڊيڄاريو ويو هجي ۽ دنيا ۽ آخرت ۾ ان جي نقصانن بابت آگاهه‬
‫ڪيو ويو هجي‪،‬‬
‫يا ان جي ڪرڻ واري شخص جي مذمت ڪئي وئي هجي يا ان کي وعيد‬
‫ٻڌائي وئي هجي‪ ،‬يا ان تي ناراضگي جو اظهار ڪيو ويو هجي‪ .‬ڄڻ ”منڪر“‬
‫۾ سڀئي گناهه شامل آهن‪ ،‬چاهي اهي وڏا هجن يا ننڍا‪ ،‬چاهي انهن جو تعلق‬
‫حقوق اهلل سان هجي يا حقوق العباد سان‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫خالصو هي آهي ته معروف ۽ منڪر جي سڃاڻپ جو معيار شريعت آهي نه‬

‫ڪه ماڻهن جو مزاج يا پنهنجي نفس جي خواهش‪.‬‬
‫لهذا معروف جي تلقين ڪرڻ واري شخص کي ”معروف“ بابت شرعي‬
‫علم هجڻ کپي ته اهو ڪم واقعي معروف آهي‪ .‬اهڙي طرح منڪر کان منع‬
‫ڪرڻ واري ماڻهو کي ”منڪر“ بابت شرعي علم هجڻ کپي ته اهو ڪم‬
‫واقعي منڪر آهي‪ .‬جيڪڏهن ان کي علم هجي ته اهو اهو فرض سرانجام ڏي‬
‫ورنه بنا علم جي ايئن ڪرڻ کان پاسو ڪري‪ ،‬ڇوته ان ۾ فائدي جي بدران‬
‫نقصان وڌيڪ هجڻ جو امڪان آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ ُق ْل هَـذِه َسبِيل ِي أَ ْدعُو إلِ َى اهَّللِ َعل َى َبصِ ي َرةٍأَنَاْ َو َم ِن اتَّ َب َعنِى﴾‬
‫” توهان چئي ڏيو ته اهو ئي منهنجو رستو آهي‪ ،‬آئون دليل ۽ برهان جي‬
‫روشني ۾ اهلل جي طرف دعوت ڏيان ٿو ۽ منهنجو هر پيروڪار به‪( “.‬يوسف‬
‫‪)108:12‬‬
‫امام بخاريؒ پنهنجي ”صحيح“ ۾ هڪ باب قائم ڪيو آهي جنهن جو‬
‫عنوان آهي‪( :‬باب العلم قبل القول والعمل)‬
‫۽ ان تحت هيَء آيت دليل طور ذڪر ڪئي آهي‪:‬‬

‫﴿فَاعْ َل ْم أَنَّهُ لَ إ ِل َه إ َِّل اهَّللُ َوا ْس َت ْغ ِ ْ‬

‫َف ل ِذَ نب ِكَ َولِل ُْم ْؤمِن ِي َن َوال ُْم ْؤمِ َنا ِ‬
‫ت﴾ (محمد ‪)19:47‬‬
‫هن آيت ڪريمه ۾ اهلل تعالي علم جو ذڪر پهرين ۽ استفادي جو ذڪر‬
‫بعد ۾ ڪيو آهي جيڪو هن ڳالهه جو دليل آهي ته علم قول ۽ عمل کان‬
‫پهرين آهي‪.‬‬
‫هن شرط مان هي به معلوم ٿيو ته امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬
‫علماء جي تمام وڏي ذميواري آهي جيڪا انهن کي پوري ڪرڻ کپي ۽ انهي‬
‫سلسلي ۾ انهن کي ڪوتاهي نه ڪرڻ کپي‪ .‬ڇوته جيڪڏهن اهي ذميواري سان‬
‫فرض نه نڀائيندا ته برائي ۽ برن ماڻهن کي منع ڪرڻ وارو ڪوبه نه هوندو‪،‬‬
‫جنهن ڪري برائي اڃا وڌيڪ ڦهلجندي‪.‬‬
‫اهلل تعالي بني اسرائيل مان گهڻن ماڻهن جي حالت هن طرح بيان فرمائي‬
‫ٿو‪:‬‬
 ‫‪68‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫ون فِي اإلِثْ ِم َوالْ ُع ْد َوا ِن َوأَكْلِهِ ُم ُّ‬

‫الس ْح َت لَبِئ َْس َما كَان ُواْ َي ْع َمل َ‬
‫ُون﴾‬ ‫﴿ َو َت َر َكث ِي ًرا ِّمنْ ُه ْم ي َُسارِعُ َ‬
‫” انهن مان اڪثر کي توهان ڏسندا ته گناهه ۽ زيادتي جي ڪمن ۽ حرام‬
‫خوري ۾ ڀڄ ڊڪ ڪري رهيا آهن‪ .‬جيڪي اهو ڪم ڪري رهيا آهن يقينا‬
‫تمام برا آهن‪( “.‬املائده ‪)62:5‬‬
‫ان کانپوِء علماء کي تنبيه ڪندي فرمايو‪:‬‬
‫ون﴾‬ ‫ون َواألَ ْح َبا ُر َعن ق َْول ِهِ ُم اإلِثْ َم َوأَكْلِهِ ُم ُّ‬
‫الس ْح َت لَبِئ َْس َما كَان ُواْ ي َْص َن ُع َ‬ ‫﴿ل َْولَ َي ْن َهاهُ ُم الرَّبَّان ُِّي َ‬
‫”انهن جا شيوخ ۽ علماء انهن کي گناهه جي ڳالهه ۽ حرام کائڻ کان ڇو نٿا‬
‫روڪين؟ يقينا تمام برو آهي جيڪي اهي ماڻهو ڪري رهيا آهن‪( “.‬املائده‬
‫‪)63:5‬‬
‫هن آيت ڪريمه مان ثابت ٿيو ته ماڻهن جي برائين تي خاموش رهڻ تمام‬
‫وڏو گناهه آهي‪.‬‬
‫ك ا َلن ْه ِي َعنِ ا ْمل ْن َك ِر َكم ْر یتَ ِك ِب ا ْمل ْن َك ِر‪،‬‬ ‫۽ امام قرطبيؒ چون ٿا‪َ :‬و َدل َ ِت ْاْليَة عَلَ أَ َن تَا ِر َ‬
‫فَ ْاْليَة تَوبِ ي ٌخ لِلْعلَماءِ ِِف ت َْر ِك ْاألَ ْم ِر بِا ْیمل َ ْعر ِ‬
‫وف َوا َلن ْه ِي َعنِ ا ْمل ْن َك ِر‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫” ۽ هيَء آيت هن ڳالهه تي داللت ڪري ٿي ته برائي کان نه روڪڻ وارو‬
‫شخص ايئن آهي جيئن هو پاڻ برائي ڪري رهيو هجي‪ .‬لهذا هن آيت ۾ سخت‬
‫ڇنڊ آهي ان هن عالمن کي جيڪي امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر کي ترڪ‬
‫ڪن ٿا‪( “.‬تفسري القرطيب‪)237/6:‬‬

‫ٻيو شرط‪ :‬نرم رويو‬

‫يعني امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جو فرض سرانجام ڏيڻ وارو‬
‫شخص هن فرض جي ادائيگي دوران نرم رويو اختيار ڪري ۽ سخت رويو‬
‫اپنائڻ کان بچي‪ .‬ڇوته اهلل رب العزت جڏهن موسي‪ ‬۽ هارون‪ ‬کي‬
‫فرعون جي طرف موڪليو ته انهن کي حڪم ڏنو ته‬
‫َّ‬
‫﴿اذْه ََبا إلِ َى ِ ْف َع ْو َن إِنَّهُ طَغَى () َف ُقولَ َلهُ ق َْو ًل َّل ِّي ًنا َّل َع َّلهُ يَ َتذَ ُ‬
‫ُك أَ ْو يَ ْخشَى﴾‬
 ‫‪69‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫”توهان ٻئي فرعون وٽ وڃو ڇوته اهو سرڪشي اختيار ڪري چڪو‬
‫آهي‪ .‬لهذا اوهان ٻئي ان سان نرم ڳالهه ڪجو‪ ،‬شايد هو نصيحت حاصل ڪري‬
‫يا ڊڄي وڃي‪( “.‬طه ‪)44،43:20‬‬
‫هتي غور طلب ڳالهه هي آهي ته جيڪڏهن فرعون جهڙي سرڪش انسان‬
‫سان نرم ڳالهه ڪرڻ جو حڪم آهي ته مسلمانن جي الِء ته ان کان به وڌيڪ‬
‫نرمي اختيار ڪرڻ جو حڪم آهي‪.‬‬
‫۽ اهلل تعالي دعوت الي اهلل جو طريقو ذڪر ڪندي ارشاد فرمائي ٿو‪:‬‬
‫﴿ا ْد ُع إلِِى َسبِي ِل َربِّكَ بِالْحِكْ َمةِ َوال َْم ْوعِظَ ةِ الْ َح َس َنةِ َو َجادِلْ ُهم ب ِ َّالتِى ه ِ َي أَ ْح َس ُن﴾‬
‫”توهان پنهنجي رب جي رستي جي طرف حڪمت ۽ بهترين نصيحت‬
‫سان دعوت ڏيو ۽ انهن سان اهڙي طريقي سان مباحثو ڪريو جيڪو طريقو‬
‫بهترين هجي‪( “.‬النحل ‪)125:16‬‬
‫عمده نصيحت مان مراد هي آهي ته توهان انهن سان ايتري سٺي انداز سان‬
‫ڳالهه ڪريو جو انهن کي يقين ٿي وڃي ته توهان انهن جا همدرد ۽ خيرخواهه‬
‫آهيو‪.‬‬
‫۽ نبي ڪريم‪ ‬جن جي مبارڪ زندگي ۾ اهڙا ڪيترائي مثال ملن ٿا‬
‫جن مان پاڻ‪ ‬جن جو اهو ئي طريقو واضح ٿئي ٿو‪.‬‬
‫مثال طور حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان مسجد ۾ رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن سان گڏ هئاسين ته هڪ ٻهراڙي جو ماڻهو آيو ۽ ان مسجد ۾‬
‫پيشاب ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن جا صحابه ڪرام‪ ‬ان‬
‫ڏانهن وڌيا ۽ چيائون‪ :‬بيهه بيهه‪ .‬ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪َ « :‬دعوه َو َال ت ْز ِرموهی»‬
‫”ڇڏي ڏيوس ۽ هن سان نه وڙهو‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ رسول اهلل‪ ‬جن ان کي ڇڏي ڏنو ايستائين جو هو پيشاب‬
‫کان فارغ ٿي ويو‪.‬‬
‫ان کانپوِء پاڻ‪ ‬جن ان کي سڏي ڪري فرمايو‪:‬‬
‫«إ َِن َه ِذهِ ا ْمل سا ِج َد َال تَ ْصلح ل ِشَيءٍ مِ ْن َه َذا الْبَو ِل‪ ،‬و َال ال ْ َق َذ ِر إ َِّنا ِهي ل ِ ِذكْ ِر ا ِ‬
‫هلل َع َز َو َج َل‪،‬‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫الص َال ِة َوقِ َر َاء ِة الْق ْرآنِ ی» ی‬
‫َو َ‬
 ‫‪70‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫”هي مسجدون يقينا هن پيشاب ۽ گندگي جي الِء ناهن بنايون ويون‪ .‬بلڪه‬
‫اهي ته صرف اهلل عزوجل جو ذڪر ڪرڻ‪ ،‬نماز پڙهڻ ۽ قرآن جي تالوت ڪرڻ‬
‫جي الِء بنايون ويون آهن‪“.‬‬
‫ان کانپوِء نبي ڪريم‪‬جن پاڻي جو هڪ ڏول گهرائي ان جي پيشاب‬
‫تي وهائي ڇڏيو‪( .‬صحيح مسلم‪)285:‬‬
‫اهڙي طرح معاويه بن حڪم السلمي‪ ‬بيان ڪن ته آئون نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن جي پويان نماز پڙهي رهيو هئس ته هڪ شخص کي ڇڪ آئي‪.‬‬
‫ته مون چيو‪( :‬يرحمڪ اهلل) تنهن تي ماڻهو مونکي تڪي تڪي ڏسڻ لڳا‪ .‬مون‬
‫چيو‪ :‬اوهان جي سڻائي ٿئي! اوهان کي ڇا ٿي ويو آهي جو مونکي اهڙي طرح‬
‫ڏسو پيا! پوِء انهن پنهنجا هٿ پنهنجي رانن تي ه ڻڻ شروع ڪيا‪ .‬مون جڏهن‬
‫ڏٺو ته اهي مونکي خاموش ڪرائي رهيا آهن ته آئون خاموش ٿي ويس‪.‬‬
‫جڏهن نبي ڪريم‪ ‬جن نماز کان فارغ ٿيا ته منهنجا ماُء پيُء پاڻ تي‬
‫قربان ٿين‪:‬‬
‫ما رأَيْت م َع یلِما قَبلَه و َال بَ ْع َده أَ ْح َس َن تَ ْعلِيما مِ ْنه‪ ،‬فَوا ِ‬
‫هلل‪َ ،‬ما َكهَ َر ِ یّن َو َال َض َربَ ِن َو َ یال َشتَ َم ِنی‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ً ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫” مون پاڻ کان اڳ ۽ نه پاڻ کانپوِء پاڻ کان بهتر تعليم ڏيڻ وارو ڪڏهن‬
‫ناهي ڏٺو‪ ،‬اهلل جو قسم! پاڻ نه مونکي وڙهيا‪ ،‬نه مونکي ماريائون ۽ نه‬
‫مونکي برو ڀلو چيائون بلڪه پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اس‪ ،‬إ َِّنَا ه َو ا َیلت ْسبِيح َوالتَ ْكبِري َوقِ َر َاء یة‬‫الص َال َة َال ي َ ْصلح فِيهَا َیش ْي ٌء مِ ْن ک َ َال ِم َ‬
‫الن ِ‬ ‫«إ َِن َه ِذهِ َ‬
‫الْق ْرآنِی»‬
‫بيشڪ هيَء نماز اهڙي عبادت آهي جو ان ۾ ماڻهن جي ڳالهه ٻولهه‬
‫صحيح ناهي‪ .‬ان ۾ ته بس تسبيح تڪبير ۽ قرآن جي قرات ئي آهي‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)537:‬‬

‫ٽيون شرط‪ :‬صبر‬

‫يعني امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي نتيجي ۾ جيڪڏهن ڪو‬
‫شخص توهان کي تڪليف پهچائي ته توهان ان تي صبر ڪريو ۽ ان کي اهلل‬
‫جي رضا جي الِء برداشت ڪريو‪.‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫ُْس()إ َِّل َّال ِذ َ‬

‫ين آ َمنُوا َو َعمِلُوا‬ ‫ان َلف ِي خ ْ ٍ‬ ‫ْص()إ َِّن ْاإل ِ َ‬
‫نس َ‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وال َْع ْ ِ‬
‫ت َو َت َو َاص ْوا بِالْ َح ِّق َو َت َو َاص ْوا بِالصَّ بْر ِ﴾‬
‫الصَّ ال ِ َحا ِ‬
‫”زماني جو قسم! بيشڪ انسان ٽوٽي ۾ آهي‪ ،‬سواِء انهن ماڻهن جي جن‬
‫ايمان آندو ۽ نيڪ عمل ڪندا رهيا‪ .‬۽ هڪ ٻئي کي حق جي تلقين ۽ صبر جي‬
‫تاڪيد ڪندا رهيا‪( “.‬العصر)‬
‫۽ حضرت لقمان پنهنجي پٽ کي نصيحت ڪندي چيو هو‪َ ﴿ :‬يا بُن َ َّى أَق ِ ِم الصَّ َال َة‬
‫اصب ِ ْر َعل َى َما أَ َصا َبكَ إ َِّن ذَالِكَ مِ ْن َعزْم ِ األْ ُ ُمورِ﴾ (لقمان‬ ‫َوأْ ُم ْر بِال َْم ْع ُروفِ َوان ْ َه َع ِن ال ُْم َ ِ‬
‫نْك َو ْ‬
‫‪)17:31‬‬
‫”منهنجا پيارا پٽ! نماز قائم ڪجان‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏجان‪ ،‬برائي کان‬
‫منع ڪجان ۽ توهان کي جيڪو تڪليف پهچائي ان تي صبر ڪجان‪ .‬اهو يقينا‬
‫همت وارن ڪمن مان آهي‪“.‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي رسول اڪرم‪ ‬جن کي مخاطب ٿيندي فرمايو‪:‬‬
‫َ‬ ‫ِّ‬
‫﴿يَا أَ ُّي َها ال ُْم َّدثرُ () ُق ْم فَأنذ ِْر() َو َربَّكَ َفكَبِّرْ() َوث َِيابَكَ ف ََط ِّهرْ() َو ُّ‬
‫الر ْجزَ فَاهْجُرْ() َولَ َت ْمنُن‬
‫َاصبِرْ﴾‬‫َت ْس َتكْثِرُ() َول ِرَبِّكَ ف ْ‬
‫” اي چادر اوڍڻ وارا! اٿ ۽ ماڻهن کي ڊيڄار‪ .‬۽ پنهنجي رب جي وڏائي‬
‫بيان ڪر‪ .‬۽ پنهنجا ڪپڙا پاڪ رک‪ .‬۽ بتن کان منهن موڙي ڇڏ‪ .‬۽ احسان‬
‫انهي الِء نه ڪر ته ان کان وڌيڪ حاصل ڪجي‪ .‬۽ پنهنجي رب جي الِء صبر‬
‫ڪر‪( “.‬املدثر ‪)7- 1 :74‬‬
‫معزز سامعين! اهي هئا اهي ٽي شرط‪ ،‬جن جو امر بالمعروف ۽ نهي عن‬
‫المنڪر جو فرض سرانجام ڏيندي خيال رکڻ ضروري آهي‪ .‬هاڻي اچو ان سان‬
‫گڏوگڏ اهو به ڄاڻي وٺون ته منڪر جي انڪار جا درجا ڪيترا آهن؟‬

‫منڪر جي انڪار جا درجا‬

‫انڪار منڪر جا ٽي ذريعا آهن جيڪي هن حديث ۾ ذڪر ڪيا ويا آهن‪:‬‬
 ‫‪72‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪َ « :‬م ْن َرأَى مِ ْنك ْم م ْنك ًَرا فَل ْيغ َ ِريْه بِيَ ِدهِ‪ ،‬فَإ ِْن ل َ ْم‬
‫ك أ َ ْض َعف ْاْلِميَانِ » ‪.‬ی(صحيح مسلم‪)49:‬‬ ‫ي َ ْستَ ِط ْع فَبِلِ َسانِ ِه‪ ،‬فَإ ِْن ل َ ْم ي َ ْستَ ِط ْع فَبِ َقلْبِ ِه‪َ ،‬یو َذال ِ َ‬
‫” توهان مان جيڪو شخص ڪنهن برائي کي ڏسي ته ان کي پنهنجي هٿ‬
‫(جي طاقت) سان روڪي‪ .‬جيڪڏهن ان جي طاقت نه رکندو هجي ته پنهنجي‬
‫زبان سان منع ڪر ي‪ .‬۽ جيڪڏهن ان جي به طاقت نه رکندو هجي ته پنهنجي‬
‫دل سان (ان کي برو ڄاڻي) ۽ اهو ڪمزور ترين ايمان آهي‪“.‬‬
‫هن حديث م ان ثابت ٿيو ته منڪر جو انڪار هر شخص تي طاقت مطابق‬
‫واجب آهي‪ .‬لهذا هر شخص حديث ۾ ذڪر ڪيل ٽن ليولن مان جنهن جي‬
‫استطاعت رکندو هجي اهو ان تي عمل ڪري ۽ برائين کان منع ڪرڻ ۾‬
‫پنهنجو ڪردار ادا ڪري‪.‬‬
‫اهڙي طرح حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي‬
‫ڪريم‪‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ون بِس نَتِ ِهی‬ ‫«ما مِن نَبِ ٍي بعثَه اهلل ِِف أ َم ٍة قَبلِي إ َِال کَان لَه مِ ین أ َمتِ ِه حوا ِريون‪ ،‬وأَصح ْ‬
‫اب يَأخذ َ‬ ‫ََ َ َ ْ َ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫ون‪ ،‬فَ َم ْن‬
‫ون َما َال ي ْؤ َمر َ‬ ‫ون‪َ ،‬وي َ ْف یَعل َ‬
‫ون َما َال ي َ ْف َعل َ‬ ‫َويَقْتَد یو َن بِأ َ ْم ِرهِ‪ ،‬ث َم إ ََِنَا ُتَ ْلف ِم ْن بَ ْع ِد ِه ْم خل ٌ‬
‫وف يَقول َ‬
‫اه َده ْم بِقَلْبِ ِه فَه َو می ْؤمِ ٌن‪،‬‬‫اه َده ْم بِلِ َسانِ ِه فَه َو م ْؤمِ ٌن‪َ ،‬و َم ْن َج َ‬‫اه َده ْم بِيَ ِدهِ فَه َو م ْؤمِ ٌن‪َ ،‬و َم ْن َج َ‬ ‫َج َ‬
‫ك ِم َن ْاْلِميَانِ َحبَة َخ ْر َدلٍ »‬ ‫َولَيْ َس َو َر َاء َذال ِ َ‬
‫”مون کان پهرين هر امت ۾ اهلل تعالي جنهن نبي کي به موڪليو ان جا‬
‫ڪجھ نه ڪجھ مددگار ۽ ساٿي ضرور هوندا هئا‪ .‬جيڪي ان جي طرز عمل‬
‫کي اختيار ڪندا ۽ ان تي عمل ڪندا هئا‪( .‬اهڙي طرح منهنجي امت ۾ به‬
‫منهنجا انصاري ۽ اصحابي موجود آهن) پوِء انهن کانپوِء اهڙا ناالئق ماڻهو‬
‫ايندا جيڪي اها ڳالهه چوندا جنهن تي اهي پاڻ عمل نه ڪندا ۽ اهي ڪم‬
‫ڪندا جنهن جو کين حڪم ناهي ڏنو ويو‪ .‬لهذا جيڪو شخص انهن سان‬
‫پنهنجي هٿ سان جهاد ڪندو اهو مومن هوندو‪ .‬۽ جيڪو انهن سان پنهنجي‬
‫زبان سان جهاد ڪندو اهو به مومن هوندو ۽ جيڪو انهن سان پنهنجي دل سان‬
‫جهاد ڪندو اهو به مومن هوندو‪ .‬۽ ان کانپوِء رائي جي داڻي جي برابر به ايمان‬
‫باقي نه بچندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)50:‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫هنن ٻنهي حديثن مان منڪر جي انڪار جا ٽي مرتبا ذڪر ڪيا ويا آهن‪:‬‬
‫پهريون درجو‪ :‬هٿ جي طاقت سان برائي جو ڪم ڪرڻ واري کي منع‬
‫ڪرڻ‬
‫۽ هي اهو شخص ڪري سگهي ٿو جنهن کي ان جو اختيار حاصل هجي‪.‬‬
‫مثال طور حاڪم‪ ،‬قاضي‪ ،‬پوليس ۽ ٻيا ذميدار ادارا‪ .‬اهڙي طرح گهر جي اندر‬
‫گهر جو ذميدار‪ ،‬ڪنهن ڪمپني ۾ ان جو ذميدار وغيره جيڪو پنهنجي‬
‫ماتحت ماڻهن کي طاقت جي زور تي برائي کان منع ڪري سگهن ٿا‪.‬‬
‫قرآن ۽ حديث مان ان جا ڪيترائي مثال پيش ڪري سگهجن ٿا‪ .‬مثال‬
‫طور‪:‬‬
‫‪‬ابراهيم‪ ‬پ نهنجي قوم جي بتن کي ٽڪڙا ٽڪڙا ڪيو‪ .‬۽ ان پنهنجي‬
‫قوم کي چيو‪:‬‬
‫يد َّن أَ ْص َنا َمكُم بَ ْع َد أَن تُ َو ُّلوا ُم ْدبِر ِ َ‬
‫ين﴾ ”۽ اهلل جو قسم! جڏهن توهان‬ ‫﴿ َو َتاهَّللِ ألَ َك ِ َ‬
‫پٺ ڦيري هليا ويندا ته آئون توهان جي بتن خالف ڪاروائي ڪندس‪( “.‬االنبياء‬
‫‪)57:21‬‬
‫ان کانپوِء انهي اهو ڪري ڏيکاريو جيڪي چيو هو‪:‬‬

‫﴿ َف َج َع َل ُه ْم ُجذَ اذًا إ َِّل َكبِي ًرا َّل ُه ْم ل ََع َّل ُه ْم إ ِ َل ْيهِ َي ْرجِ ُع َ‬
‫ون﴾‬
‫” پوِء ان انهن مان وڏي بت کي ڇڏي باقي بتن جا ٽڪرا ٽڪرا ڪري‬
‫ڇڏيا‪ ،‬جيئن اهي ماڻهو انهن وٽ واپس وڃي سگهن‪( “.‬االنبياء ‪)58:21‬‬
‫‪ ‬حضرت موسي‪ ‬سامري جي بنايل معبود جي باري ۾ چيو هو‪:‬‬
‫﴿ َوان ُظرْ إلِ َى إِلَهِكَ َّالذِي ظَ ل َْت َع َل ْيهِ َعاك ِفًا َّلنُ َ ِّ‬
‫َح َقنَّهُ ث ُ َّم َل َنن ِس َفنَّهُ فِي ال َْي ِّم َن ْسفًا﴾‬
‫” ۽ پنهنجي معبود کي ڏسو جنهن جي عبادت تي توهان ڄمي بيٺل آهيو‪،‬‬
‫اسان ان کي يقينا ساڙي ڇڏينداسين‪ ،‬پوِء ان جو ڦليار سمنڊ ۾ اڇالئي‬
‫ڇڏينداسين‪( “.‬طه ‪)97:20‬‬
‫جيتوڻيڪ پاڻ ايئن ئي ڪيو‪ .‬معبود کي ساڙي ڇڏيو ۽ ان جي ڦليار کي‬
‫سمنڊ ۾ اڇلي ڇڏيائون‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح رسول اهلل‪ ‬جن جڏهن مڪو فتح ٿيڻ واري ڏينهن‬
‫مڪي ۾ داخل ٿيا ۽ ان وقت بيت اهلل شريف جي چؤڌاري ٽي سئو سٺ بت‬
 ‫‪74‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫لڳل هئا ته پاڻ‪ ‬جن انهن کي لٺ سان هيٺ ڪرائيندا ويا ۽ ارشاد‬
‫فرمائيندا ويا‪:‬‬

‫ل إ َِّن ال َْباطِ َل ك َ َ‬
‫ان زَ هُوقًا﴾‬ ‫﴿ َجاء الْ َح ُّق َوزَ ه ََق ال َْباطِ ُ‬
‫” حق اچي ويو ۽ باطل مٽجي ويو‪ ،‬بيشڪ باطل ته مٽجڻ واري شئ‬
‫هوندي آهي‪( “.‬االسراء ‪)81:17‬‬
‫‪ ‬حضرت عبداهلل بن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن هڪ‬
‫ماڻهو جي هٿ ۾ سون جي منڊي ڏٺي ته پاڻ‪ ‬جن ان جي هٿ مان الهي‬
‫اڇلي ڇڏي ان کانپوِء فرمايائون‪:‬‬
‫مج َر ٍة مِ ْن نَا ٍر فَيَ ْج َعلهَا ِ یِف ي َ ِدهیِ»‬
‫«ي َ ْع ِمد أَ َحدك ْم إ َِیل َ ْ‬
‫” ڇا توهان مان هڪ شخص جهنم جو اڱار کڻي پنهنجي تريَء تي رکي‬
‫وٺي ٿو!“‬
‫پوِء جڏهن رسول اهلل‪ ‬جن ويا هليا ته ان ماڻهوَء کي چيو ويو‪ :‬پنهنجي‬
‫منڊي کڻي وٺ ۽ ان مان فائدو وٺ‪.‬‬
‫م) ی) ی‬ ‫هلل‪َ ،‬ال آخذه أَبَ ًدا وقَ ْد َط َر َحه رسول ا ِ‬
‫هلل َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َی‬ ‫ته هن چيو‪َ (( :‬ال وا ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫”هاڻي جڏهن ته اهلل جي رسول‪ ‬اها منهنجي هٿ مان الهي اڇلي آهي ته‬
‫اهلل جو قسم! آئون ان کي ڪڏهن به نه کڻندس‪( ”.‬صحيح مسلم‪)2090:‬‬
‫‪ ‬حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته نبي اڪرم‪‬جن گهر ۾ ڪا‬
‫اهڙي شئ رهڻ نه ڏيندا هئا جنهن ۾ تصويرون هجن‪ ،‬پاڻ‪ ‬هر اهڙي شئ‬
‫کي ٽوڙي ڇڏيندا هئا‪( “.‬صحيح البخاري‪)5952:‬‬
‫‪ ‬حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته نبي اڪرم‪ ‬جن سفر کان‬
‫واپس آيا ۽ مون گهر جي هڪ دريَء کي اهڙي پردي سان ڍڪي ڇڏيو هو‬
‫جنهن ۾ تصويرون ٺهيل هيون‪ .‬پاڻ‪ ‬جن اهو پردو ڏٺو ته ان کي ڦاڙي‬
‫ڇڏيائون‪،‬‬
‫اس عَ َذابًا يَوم القِ يام ِة ال َ ِذي َن ي َضاهون َخل َْقی َ ِ‬
‫اّلل ی» ی‬ ‫پوِء ارشاد فرمايائون‪« :‬أَ َشد َ‬
‫الن ِ‬
‫َ‬ ‫َْ َ َ‬
‫”قيامت جي ڏينهن سڀ کان وڌيڪ سخت عذاب انهن ماڻهن کي ڏنو‬
‫ويندو جيڪي اهلل جي تخليق سان مشابهت اختيار ڪن ٿا‪ “.‬حضرت عائشه‪‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫فرمائي ٿي ته ان کانپوِء اسان ان پردي جا هڪ يا ٻه وهاڻا بنائي ورتا‪( .‬صحيح‬

‫البخاري‪ 5954:‬وصحيح مسلم‪)2107:‬‬
‫هن حديث مان معلوم ٿئي ٿو ته گهر جو ذميوار ماڻهو پنهنجي گهر ۾‬
‫جيڪا به برائي ڏسي ان کي طاقت جي زور تي منع ڪري‪.‬‬
‫ٻيو درجو‪ :‬زبان سان منع ڪرڻ‬
‫جيڪڏهن ڪو شخص هٿ جي طاقت سان برائي کي روڪڻ جي طاقت نه‬
‫رکندو هجي ته پنهنجي زبان سان منع ڪري‪ .‬البته کيس اها ڳالهه ياد رکڻ‬
‫گهرجي ته ا هو ڪاوڙ ۾ ڳالهائڻ بدران نرم لهجي ۾ ڳالهه ڪري‪ .‬ڇوته رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‬
‫ْنع مِ ْن ش َْيءٍ إ َ یِال َشانَه ی» ی‬
‫«إ َِن ال ِرف َْق َال يَكون ِِف ش َْيءٍ إ َ یِال َزانَه‪َ ،‬و َال ي ْ َ‬
‫” بيشڪ جنهن شئ ۾ نرمي هوندي آهي ان کي اها خوبصورت بنائي‬
‫ڇڏيندي آهي‪ .‬۽ جنهن ۾ نرمي نه هوندي آهي ان کي اها بدصورت بنائي‬
‫ڇڏيندي آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2594:‬‬
‫زبان سان برائي کي روڪڻ جا به ڪيترائي مثال ملن ٿا‪ .‬مثال طور‪:‬‬
‫‪ _1‬سلمه بن اڪوع‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ماڻهو رسول اهلل‪ ‬جن وٽ‬
‫پنهنجي کاٻي هٿ سان کاڌو کائي رهيو هو‪ ،‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬ک ْل‬
‫”ساڄي هٿ سان کاُء‪“.‬‬ ‫بِيَ ِمي ِن َ ی‬
‫ك»‬
‫ته ان چيو‪ :‬آئون سگهه نٿو رکان‪.‬‬
‫ت» ”توکي ڪڏهن به سگهه نه ملندي‪ “.‬هن‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ « :‬ال ْاستَ َط ْع َ ی‬
‫کي تڪبر ئي روڪيو آهي‪.‬‬
‫سلمه بن اڪوع‪ ‬چون ٿا ته ان کانپوِء اهو شخص پنهنجو ساڄو هٿ‬
‫پنهنجي منهن ڏانهن ڪڏهن به نه کڻي سگهيو‪( .‬صحيح مسلم‪)2021:‬‬
‫‪ _2‬حضرت عمر بن ابي سلمه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته آئون رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫وٽ پرورش پائي رهيو هئس‪ ،‬۽ منهنجو هٿ کاڌي جي ٿانو ۾ هيڏانهن‬
 ‫‪76‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫ك‪َ ،‬وک ْل ِمَا‬

‫هوڏانهن ويندو هو ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬يَا غ َالم‪َ ،‬س ِم اهللَ‪َ ،‬وک ْل بِيَ ِمي ِن َ‬
‫يَلِ َ‬
‫يك» (صحيح البخاري‪ 5376:‬وصحيح مسلم‪)2022:‬‬
‫”اي پٽ! بسم اهلل پڙهه‪ ،‬ساڄي هٿ سان کاُء ۽ پنهنجي سائيڊ کان کاُء‪“.‬‬
‫حضرت عمر بن ابي سلمه‪ ‬چون ٿا ته ان کان پوِء آئون هميشه پاڻ‪ ‬جن‬
‫جي نصيحت مطابق ئي کائيندو رهيس‪.‬‬
‫‪ _3‬حضرت ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته آئون رسول اهلل‪ ‬جن وٽان‬
‫ارف َْعی‬ ‫گذريس ۽ منهنجي گوڏ لٽڪي پئي ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬يَا َعب َد ا ِ‬
‫هلل‪ْ ،‬ی‬ ‫ْ‬
‫ك ی» ”عبداهلل! پنهنجي گوڏ کي مٿي کڻ‪ “.‬چنانچه مون ان کي مٿي کنيو ته‬
‫إ َِز َار َ‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪” :‬اڃان مٿي کڻ‪ “.‬لهذا مون وري به مٿي کنيو‪ .‬ان کانپوِء‬
‫آئون انهي جو مسلسل خيال رکان ٿو‪ .‬ڪجھ ماڻهن پڇيو‪ :‬ڪيستائين مٿي‬
‫کڻڻ گهرجي؟ ته انهن چيو‪ :‬ٻنهي ڳرين کان مٿي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2086:‬‬
‫ٽيون درجو‪ :‬دل سان برائي کي برو مڃڻ‬
‫جڏهن هڪ انسان پنهنجي هٿ ۽ پنهنجي زبان سان برائي کان منع ڪرڻ‬
‫جي طاقت نه رکندو هجي ته جيڪا شئ ان تي گهٽ ۾ گهٽ واجب آهي اها‬
‫هيَء آهي ته هو برائي کي پنهنجي دل سان برو سمجهي ۽ ان کان نفرت‬
‫ڪري‪ .‬هيَء اهڙي شئ آهي جو جيڪڏهن اها به نه هجي ته ان کانپوِء حديث‬
‫مطابق رائي جي داڻي برابر به ايمان باقي نٿو رهي‪.‬‬
‫حضرت ابن مسعود‪ ‬کان پڇيو ويو ته زندن ۾ مئل ڪهڙو هوندو آهي؟‬
‫ته فرمايائون‪:‬‬
‫((ال ِذي ال يَع ِرف َمعروفا ً َوال ين ِکر منکرا ً) ی) ( االمر باملعروف والنهي عن املنکر البن تيميه‪ :‬ص‬
‫‪”)9‬جيڪو نيڪي کي نيڪي نه سمجهي ۽ برائي کي برو نه سمجهندو هجي‪“.‬‬

‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر کي ڇڏي ڏيڻ جا خطرناڪ نتيجا‬

‫‪ ‬اهلل رب العزت جو عذاب!‬
‫جڏهن معاشري ۾ برائيون ڦهلجي رهيون هجن‪ ،‬هر روز فساد وڌندو وڃي‬
‫رهيو هجي ۽ جن ماڻهن کي نيڪي جي تلقين ۽ برائين کان منع ڪرڻ کپي‬
 ‫‪77‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫اهي به خاموش هجن ته جڏهن اهلل جو عذاب اچي ٿو (والعياذ باهلل) ته ان جي‬
‫ڀيڙ ۾ نه صرف فاسق ۽ فاجر ماڻهو ايندا آهن بلڪه اهي به ان جي ڀيڙ ۾ اچي‬
‫ويندا آهن جن انهن ڏوهن ۽ معاشرتي برائين تي ماٺ ڪئي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫آص ًة َوا ْعل َُمواْ أَ َّن اهَّللَ َشدِي ُد الْ ِع َق ِ‬

‫اب﴾‬ ‫﴿ َو َّات ُقواْ فِتْ َن ًة لَّ ُتصِ يب َ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين ظَ ل َُمواْ مِنكُ ْم َخ َّ‬
‫”۽ توهان ان فتني جي ڊپ کان ڊڄندا رهو جنهن جو اثر توهان مان صرف‬
‫ظ لمن تائين ئي محدود نه رهندو‪ .‬۽ ڄاڻي وٺو ته اهلل جو عذاب تمام سخت‬
‫هوندو آهي‪( “.‬االنفال ‪)25:8‬‬
‫شيخ محمد شنقيطيؒ هن آيت ڪريمه جي تفسير ۾ چون ٿا‪:‬‬
‫”اهو فتنو جنهن جي ور ۾ ظالم ۽ غير ظالم سڀئي اچن ٿا‪ ،‬ان مان مراد‬
‫ه ي آهي ته جڏهن پنهنجي سوسائٽي ۾ برائي کي ڏسن‪ ،‬پوِء ان کان منع نه‬
‫ڪن ته اهلل جو عذاب انهن سڀني تي نازل ٿيندو آهي‪ .‬نيڪ ماڻهن تي به ۽‬
‫برن ماڻهن تي به‪( “.‬تفسري اضواء البيان‪)171/1:‬‬
‫ان جي تائيد اهلل تعالي جي هن فرمان مان به ٿئي ٿي ‪:‬‬
‫السؤِ َوأَ َخ ْذنَا َّال ِذ َ‬
‫ين ظَ ل َُمواْ بِ َعذَ ٍ‬
‫اب بَئ ِ ٍ‬
‫يس‬ ‫ُُكواْ بِه أَن َجيْ َنا َّال ِذ َ‬
‫ين يَنْ َه ْو َن َع ِن ُّ‬ ‫﴿ َف َل َّما َن ُسواْ َما ذ ِّ ُ‬
‫ب ِ َما كَان ُو ْا َيف ُْس ُق َ‬
‫ون﴾‬
‫”پوِء جڏه ن انهن ماڻهن انهن ڳالهين کي وساري ڇڏيو جن جي کين‬
‫نصيحت ڪئي ويندي هئي ته اسان صرف انهن ماڻهن کي عذاب کان بچائي‬
‫ورتو جيڪي برائي کان منع ڪندا هئا‪ .‬۽ ظالمن کي انهن جي گناهن سبب‬
‫سخت عذاب ۾ گرفتار ڪري ورتو‪( “.‬االعراف ‪)165:7‬‬
‫هيَء آيت ڪريمه هن ڳالهه جو دليل آهي ته اهلل رب العزت صرف انهن‬
‫ماڻهن کي پنهنجي عذاب کان بچايو جيڪي برائي کان منع ڪندا هئا‪ .‬رهيا‬
‫اهي ماڻهو جيڪي برائي جو ارتڪاب ڪندا هئا ۽ جيڪي انهن جي برائي تي‬
‫خاموش رهندا هئا ته اهي سڀئي ان جي عذاب جي ور چڙهي ويا‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫۽ حضرت ابوبڪر صديق‪ ‬فرمايو‪:‬‬
 ‫‪78‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫ون َه ِذهِ ْاْليَةَ‪{ :‬عَل َيْك ْم أَنْف َیسك ْم َال يَضرك ْم َم ْن َض َل إِ َذا‬ ‫َ‬
‫(( یي َا أيهَا َالناس‪ ،‬إِن َك ْم تَق َْرء َ‬
‫اس إِ َذا َرأَوای‬
‫اّلل َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم يَقول‪« :‬إ َِن َالن َ‬ ‫ول َ ِ‬
‫ُس ْعت َرس َ‬ ‫ا ْهتَ َديْت ْم} [املائدة‪َ ]105 :‬وإ ِِّن َ ِی‬
‫اب مِ ۡن یه) ی) “اي انسانو! توهان هيَء‬ ‫اّلل بِ یِع َق ٍ ی‬ ‫الظال ِ َم فَل َ ْم يَأْخذوا عَلَ ي َ َديْ ِه‪ ،‬أَ ْو َش َ‬
‫ك أَ ْن يَع َمهم َ‬ ‫َی‬
‫آيت ڪريمه تالوت ڪندا رهو‪( :‬جنهن جو ترجمو هي آهي ته) اي ايمان وارو!‬
‫توهان پنهنجي بچاؤ جي فڪر ڪريو‪ ،‬جيڪڏهن توهان پاڻ سڌي واٽ تي‬
‫هلندا رهندا ته ڪنهن جي گمراهي اوهان کي نقصان نه رسائيندي‪ .‬جڏهن ته‬
‫مون رسول اهلل‪ ‬جن کان ٻڌو‪ ،‬پاڻ ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫” بيشڪ ماڻهو جڏهن ظالم کي ڏسن‪ ،‬پوِء ان کي ظلم کان نه روڪين ته‬
‫قريب آهي جو اهلل تعالي پنهنجي طرف کان انهن سڀني کي عذاب ۾ مبتال‬
‫ڪري ڇڏي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 2168:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر کي ڇڏي ڏيڻ جي نتيجي ۾ دعائون‬
‫قبول نٿيون ٿين!‬
‫وف‪َ ،‬واَنْ َ ْوا َعنِ ا ْمل ْن َك ِر‪ ،‬قَبْ َل أَ ْن‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪« :‬مروا بِا ْمل َ ْعر ِ‬

‫تَ ْدعوا فَ َال ي ْستَ َج َ‬

‫اب لَك ْم»‬
‫”توهان نيڪي جي تلقين ڪندا رهو ۽ برائي کان منع ڪندا رهو‪ ،‬ان کان‬
‫پهرين جو توهان دعا ڪريو‪ ،‬پوِء توهان جي دعائن کي قبول نه ڪيو وڃي‪“.‬‬
‫(سنن ابن ماجه‪ 4004:‬وحسنه االلباين)‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫اّلل أَ ْن يَبْ َع َ‬
‫ث عَل َيْك ْم‬ ‫«وال َ ِذي ن َ ْف ِسي بِي ِدهِ لتَأْمر َن بِامل َ ْعر ِ‬
‫وف َول َتَ ْنهَو َن َعنِ امل ْن َك ِر أَ ْو یل َيو ِشك ََن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِع َقابًا مِ ْنه ث َم تَ ْدعونَه یفَ َال ي ْستَ َجاب لَك ْم ی» ی‬
‫” ان ذات جو قسم جنهن جي هٿ ۾ منهنجي جان آهي! توهان ضرور‬
‫باالضرور نيڪي جو حڪم ڏيندا رهجو ۽ برائي کان منع ڪندا رهجو‪ .‬ورنه‬
‫اهلل تعالي پنهنجي طرفان تمام جلد توهان جي مٿان عذاب موڪليندو‪ ،‬پوِء‬
‫توهان ان کي پڪاريندا ته توهان جي پڪار کي ق بول نه ڪيو ويندو‪( “.‬جامع‬
‫ترمذي‪ 2169:‬وصححه االلباين)‬
 ‫‪79‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫‪ ‬تباهي ۽ بربادي!‬
‫جنهن معاشري ۾ هن فرض کي نظر انداز ڪيو ويندو آهي‪ ،‬اهو سگهوئي‬
‫تباهي جي ڪناري تي پهچي ويندو آهي‪.‬‬
‫جناب رسول اڪرم‪ ‬جن ان جو مثال هيئن بيان فرمايو ته جيئن ڪجھ‬
‫ماڻهو هڪ سامونڊي جهاز ۾ سوار هجن‪.‬‬
‫انهن مان ڪجھ ماڻهو هيٺئين طبقي ۾ هجن ۽ ڪجھ ماڻهو مٿئين‬
‫طبقي ۾ هجن‪ .‬هيٺئين طبقي وارن کي پاڻي وٺڻ جي الِء گهڙي گهڙي مٿي‬
‫وڃڻو پوي ٿو‪ .‬جنهن ڪري مٿئين طبقي وارن کي تڪليف پهچي ٿي‪ .‬پوِء‬
‫هيٺئين طبقي وارا سوچين ٿا ته مٿي وڃڻ بدران ۽ مٿئين طبقي ۾ رهندڙ‬
‫ماڻهن کي بار بار تڪليف ڏيڻ بجاِء اسان هيٺان کان ئي سوراخ ڪري‬
‫وٺون!! هاڻي جيڪڏهن مٿيان هيٺين کي ان کان نه روڪين ته نتيجو اهو‬
‫نڪرندو جو جهاز ۾ سوار سڀئي ماڻهو ٻڏي مري ويندا ۽ جيڪڏهن اهي‬
‫انهن کي ايئن ڪرڻ کان منع ڪن ته پاڻ به بچي ويندا ۽ جهاز ۾ سوار ٻيا‬
‫ماڻهو به نجات پائي ويندا‪( .‬صحيح البخاري‪)2493:‬‬
‫اهڙي طرح جيڪڏهن معاشري ۾ برائين کان منع ڪرڻ وارو ڪو به نه‬
‫هجي ۽ سڀئي ماڻهو فاسق ۽ فاجرن جي اڳيان ڪنڌ جهڪائي ويهي رهن ته ان‬
‫۾ رهڻ وارا سڀئي ماڻهو اهلل جي عذاب جي ور ۾ اچي ويندا آهن‪ .‬پر‬
‫جيڪڏهن انهن کي روڪڻ وارا ماڻهو موجود هجن ته اهي پاڻ به نجات پائي‬
‫ويندا آهن ۽ معاشري جي ٻين ماڻهن جي نجات جو سبب به بنجي ويندا آهن‪.‬‬
‫‪ ‬برائي کان منع نه ڪرڻ اهلل تعالي جي لعنت جو مستحق‬
‫بنجي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫يسى ابْ ِن َم ْر َي َم ذَالِكَ ب ِ َما َع َصوا‬
‫ِِسائ ِي َل َعل َى ل َِسا ِن َدا ُوو َد َوعِ َ‬ ‫َفواْ مِن َبنِى إ ْ َ‬ ‫ين َك َ ُ‬‫﴿لُع َِن َّال ِذ َ‬
‫ُون﴾‬‫نْكٍ ف ََعلُو ُه لَبِئ َْس َما كَان ُواْ َيف َْعل َ‬
‫ُون()كَان ُواْ لَ يَتَ َناه َْو َن َعن ُّم َ‬
‫َّوكَان ُواْ َي ْع َتد َ‬
‫”بني اسرائيل جي جن ماڻهن ڪفر ڪيو انهن تي دائود‪ ‬۽ عيسي بن‬
‫مريم‪ ‬جي زباني لعنت موڪلي وئي‪ .‬اها انهي الِء ته اهي نافرماني ڪندا‬
‫هئا ۽ اهلل جي حدن کي اورانگهيندا هئا‪ .‬اهي ماڻهو جيڪي گناهه ڪندا هئا ان‬
 ‫‪80‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫کان هڪ ٻئي کي منع نه ڪندا هئا‪ .‬يقينا اهي جيڪي ڪجھ ڪندا هئا اهو‬
‫تمام برو هو‪( “.‬املائده ‪)79،78‬‬
‫امام ابن ڪثيرؒ هن آيت ڪريمه جي تفسير ۾ چون ٿا‪:‬‬
‫ك لِ ي َح َذ َر أَ ْن‬‫اب ا ْملَآثِ ِم َوا ْمل َ َحا ِر ِم‪ ،‬ث َم َذ َمه ْم عَلَ َذال ِ َ‬
‫ان َال ي َ یْن ََه أَ َح ٌد مِ ْنه ْم أَ َح ًدا َعنِ ْارتِ َك ِ‬ ‫َ‬
‫((أ ْي‪ :‬ک َ َ‬
‫ون} (تفسري ابن کثري‪)205/3:‬‬ ‫ال‪{ :‬لَبِئ َْس َما کَانوا ي َ ْف َعل َ‬ ‫ب مِثْل ال َ ِذي ْارتَ َكبوه‪ ،‬فَ َق َ‬ ‫ْیرت َیك َ‬
‫ي‬
‫يعني انهن مان ڪو به ماڻهو ڪنهن کي گناهن ۽ حرام جي ڪمن کان‬
‫منع نه ڪندو هو‪ .‬پوِء اهلل تعالي انهن جي مذمت ڪئي جيئن هو انهن کي ان‬
‫ڳالهه کان ڊيڄاري ته انهن جي گناهه جهڙو گناهه نه ڪيو وڃي‪ .‬جيئن اهلل تعالي‬
‫فرمايو‪:‬‬

‫{لَبِئ َْس َما کَانوا ي َ ْف َعل َ‬

‫ون} ”يقينا تمام برو آهي جيڪي اهي ڪندا آهن‪“.‬‬
‫ِمجاع م ْن َع ِق ٌد‬
‫ال ابْن َع ِط يَةَ‪َ :‬و ْاْل ْ َ‬
‫۽ امام قرطبيؒ هن آيت جي تفسير ۾ لکن ٿا‪(( :‬قَ َ‬
‫اف فَي ْن ِكر‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫َِ‬ ‫ِ َ‬ ‫َ لنه‬
‫ني‪ ،‬فَإ ِْن َخ َ‬ ‫عَلَ أ َن ا َ ْ َي َعنِ ا ْمل ْن َك ِر ف َْر ٌض مل َ ْن أ َطاقَه َوأم َن ا َلض َر َر یعَلَ ن َ ْفسه َوعَلَ ا ْمل ْسلم َ‬
‫بِ َقلْبِ ِه َوي َ ْهجیر َذا ا ْمل ْن َك ِر َو َال َيَالِطه ی‪ ).‬ی) ی‬
‫” ابن عطيه چون ٿا‪ :‬هن ڳالهه تي اجماع آهي ته برائي کان منع ڪرڻ ان‬
‫شخص تي فرض آهي جيڪو ان جي طاقت رکندو هجي ۽ ان کان پنهنجي‬
‫ٻين مسلمان ڀا ئرن جي نقصان جو ڊپ نه هجي‪ .‬۽ جيڪڏهن ان کي ڊپ هجي‬
‫ته پنهنجي دل سان ان کي برو سمجهي ۽ برائي ڪرڻ واري کان پري رهي ۽‬
‫ان سان ميل ميالپ نه رکي‪( “.‬تفسري قرطيب‪)253/6:‬‬
‫‪ ‬جيڪو شخص ماڻهن جي برائين تي خاموش رهي ٿو ۽ انهن‬
‫کي منع نٿو ڪري ته درحقيقت اهو ماڻهن جي راضپو وٺڻ جي الِء‬
‫اهلل کي ناراض ڪري ويهي ٿو‪ .‬يعني اهو انهن کي ان الِء منع نٿو ڪري‬
‫ته ڪٿي اهي ناراض نه ٿين‪ .‬۽ کيس هن ڳالهه جو احساس نٿو ٿئي ته ان جي‬
‫انهي عمل جي وجه سان اهلل تعالي کانئس ناراض ٿي رهيو آهي‪ .‬جڏهن ته‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪(( :‬من التمس رضا الناس ب سخط اهلل سخط اهلل‬
‫عليه وأسخط عليه الناس ومن التمس رضا اهلل بسخط الناس رضي اهلل عنهـ وأرىض عنه النا ی‬
‫س) ی)‬
 ‫‪81‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫(صحيح الرتغيب والرتهيب‪” )2250:‬جيڪو ماڻهو اهلل کي ناراض ڪري ماڻهن جي‬
‫خوشي جو طلبگار هوندو آهي ته ان کان اهلل تعالي ناراض ٿي ويندو آهي ۽‬
‫اهو ماڻهن کي به ان کان ناراض ڪري وٺندو آهي‪ .‬۽ جيڪو شخص اهلل جي‬
‫رضا جي الِء ماڻهن جي ناراضگي خريد ڪري ٿو ته ان کان اهلل تعالي راضي‬
‫ٿي ويندو آهي ۽ ماڻهن کي به ان کان راضي ڪري ڇڏي ٿو‪“.‬‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا آهي ته اهو اسان سڀني کي اهو فرض انجام‬
‫ڏيڻ جي توفيق ڏي‪ .‬آمين‬
‫ٻيو خطبو‬

‫امر بالمعروف ۽نهي عن المنڪر ۾ اسوه حسنه جي اهميت‬

‫محترم ساٿيو! امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جون فضيلتون فائدا ۽‬
‫ان کي ڇڏڻ جا نقصان ۽ خطرناڪ نتيجا ڄاڻڻ کانپوِء هاڻي آخر ۾ اهو به ڄاڻي‬
‫وٺون ته امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر ۾ اسوه حسنه جي وڏي اهميت‬
‫آهي ‪ .‬يعني جيڪو شخص امر بالمعروف ۽ نهي عن المنکر جو فرض‬
‫سرانجام ڏئي‪ ،‬ماڻهن کي نيڪي جي تلقين ۽ برائي کان منع ڪري ته ان جي‬
‫الِء ضروري آهي ته ا هو پاڻ به بهترين نمونو پيش ڪري‪ .‬جنهن نيڪي جي‬
‫تلقين ڪري پاڻ به ان تي عمل ڪري ۽ جنهن برائي کان منع ڪري پاڻ به ان‬
‫کان پاسو ڪري‪.‬‬
‫حضرت شعيب‪ ‬پنهنجي قوم کي چيو هو‪:‬‬
‫﴿ َو َما أُرِي ُد أَ ْن أ ُ َخال ِ َفكُ ْم إلِ َى َما أَن ْ َها ُك ْم َع ْن ُه إ ِْن أُرِي ُد إ ِلَّ اإل ِ ْصال ََح َما ا ْس َت َط ْعتُ ﴾‬
‫” آئون نٿو چاهيان ته جنهن شئ کان اوهان کي منع ڪريان پاڻ ان جي‬
‫خالف ڪريان‪ .‬آئون جيترو ٿي سگهي اصالح ئي چاهيان ٿو‪( “.‬هود ‪ )88:11‬۽‬
‫سڀني انبياء ڪرام‪ ‬انهي طرح بهترين نمونو پيش ڪيو‪ .‬لهذا انهن جي‬
‫انهي طرز عمل کي اختيار ڪرڻ گهرجي ۽ ان جي برعڪس نه ڪرڻ کپي جو‬
‫هو جنهن نيڪي جي تلقين ڪري پاڻ ان تي عمل نه ڪري‪ ،‬يا جنهن برائي‬
‫کان منع ڪري پاڻ ان کان پاسو نه ڪري‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪82‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫اب أَ َفالَ َت ْعقِل َ‬

‫ُون﴾‬ ‫نس ْو َن أَنف َُسكُ ْم َوأَن ُت ْم َت ْتل َ‬
‫ُون ا ْل ِك َت َ‬ ‫﴿أَ َتأ ْ ُم ُر َ‬
‫ون النَّ َ‬
‫اس بِالْبِرِّ َو َت َ‬
‫” ڇا توهان ماڻهن کي نيڪي جو حڪم ڏيو ٿا ۽ پنهنجو پاڻ کي وساري‬
‫ڇڏيو ٿا جڏهن ته توهان ڪتاب جي تالوت به ڪريو ٿا؟ ڇا توهان عقل نٿا‬
‫رکو؟“ (البقره ‪)44:2‬‬
‫ماڻهن کي نيڪي جو حڪم ڏئي ڪري پاڻ ان تي عمل نه ڪرڻ يا ماڻهن‬
‫کي برائي کان منع ڪري پاڻ ان کان نه بچڻ اهڙو عمل آهي جيڪو اهلل جي‬
‫ناراضگي جو سبب بنجي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ِند اهَّللِ أَن َت ُقولُوا َما لَ َتف َْعل َ‬

‫ُون﴾‬ ‫ُون() َكب ُ َر َم ْقتًا ع َ‬
‫ون َما لَ َت ْف َعل َ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آَ َمنُوا ل َِم َت ُقولُ َ‬
‫”اي ايمان وار و! توهان اها ڳالهه ڇو چئو ٿا جنهن تي پاڻ عمل نٿا ڪريو؟‬
‫اها ڳالهه اهلل وٽ تمام ناپسنديده آهي جو توهان اها ڳالهه چئو جنهن تي توهان‬
‫پاڻ عمل نه ڪريو‪( “.‬الصف ‪)3،2:61‬‬
‫ماڻهن کي نيڪي جي تلقين ڪري پاڻ ان تي عمل نه ڪرڻ ۽ برائي کان‬
‫روڪي پاڻ ان کان پاسو نه ڪرڻ تمام وڏو ڏوهه آهي‪ .‬۽ ان جي سزا به تمام‬
‫سخت آهي‪.‬‬
‫حضرت اسامه بن زيد‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫النا ِر‪ ،‬فَيَدور كَ َما يَدور احلِ َماری‬ ‫النا ِر‪ ،‬یفَتَ ْن َدلِق أَقْتَابه ِِف َ‬ ‫((َيَاء بِال َرج ِل ي َ ْو َم القِ يَ َام ِة فَيل ََْق ِِف َ‬
‫ت تَأْمرنَا بِا ْمل َ ْعر ِ‬ ‫ك؟ أَلَيْ َس ك ْن َ‬ ‫ون‪ :‬أَ ْي فالَن َما َشأْن َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ‬
‫وف َوتَ ْنهَانَای‬ ‫بِ َر َحاهی‪ ،‬فَي َ ْجتَمع أ ْهل َالنا ِر عَل َيْه فَيَقول َ‬
‫وف َوالَآتِ ي ِه‪َ ،‬وأََنْ َاك ْم َعنِ امل ْن َك ِر َوآتِ ي ِیه) ی) ی‬
‫ال‪ :‬ك ْنت آمركیم بِا ْمل َ ْعر ِ‬
‫ْ‬ ‫َعنِ امل ْن َك ِر؟ قَ َ‬
‫”قيامت جي ڏينهن هڪ ماڻهو کي آندو ويندو‪ ،‬پوِء ان کي گهيلي جهنم‬
‫۾ اڇليو ويندو‪ .‬پوِء ان جا آنڊا تيزي سان ٻاهر اچي ويندا‪ .‬پوِء هو ايئن گهمندو‬
‫ڄڻ گڏهه پنهنجي چڪي جي چؤداري گهمي ٿو‪ .‬لهذا جهنمي ان وٽ جمع ٿي‬
‫کيس چوندا‪ :‬اي فالڻا ماڻهو! توکي ڇا ٿي ويو آهي؟ ڇا توهان ئي نه هئا‬
‫جيڪي نيڪي جو حڪم ڏيندا هئا ۽ برائي کان منع ڪندا هئا؟ هو چوندو‪:‬‬
‫آئون توهان کي نيڪي جو حڪم ڏيندو هئس پر پاڻ اهو نيڪ ڪم نه ڪندو‬
 ‫‪83‬‬ ‫امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر‬

‫هئس‪ .‬۽ توهان کي برائي کان روڪيندو هئس ليڪن پاڻ اهو فعل ڪندو‬
‫هئس‪( “.‬صحيح البخاري‪)3267:‬‬
‫اهڙي طرح حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫” مون معراج واري رات ڏٺم ته ڪجھ ماڻهن جا چپ باهه جي قينچين سان‬
‫ڪٽيا پيا وڃن‪ .‬مون چيو‪ :‬جبرئيل! هي ڪير آهن؟ انهن عرض ڪيو‪:‬‬
‫((هؤالءِ خطباء من امتک‪ ،‬يامرون الناس بالب وينسون انفسهم وهم يتلون الکتاب‪ ،‬افالی‬
‫یيعقلون؟) ی) ی‬
‫هي توهان جي امت جا اهي خطيب آهن جيڪي نيڪي جو حڪم ڏيندا ۽‬
‫پنهنجو پاڻ کي وساري ڇڏيندا هئا‪ ،‬حاالنڪه ڪتاب اهلل جي تالوت به ڪندا‬
‫هئا‪ .‬ته ڇا کين عقل ڪونهي‪.‬؟“ (االلباين‪ :‬اخرجه امحد والبغوي‪ ،‬وقال البغوي‪ :‬حديث حسن‬
‫وهو کما قال او اعلي)‬
‫لهذا امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جو فرض سرانجام ڏيڻ وارن‬
‫ماڻهن کي گهرجي ته اهي پاڻ به ان نيڪي تي عمل ڪن جنهن جو اهي ماڻهن‬
‫کي حڪم ڏين‪ .‬اهڙي طرح اهي پاڻ به ان برائي کان پاسو ڪن جنهن کان اهي‬
‫ماڻهن کي منع ڪن‪ .‬اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي ان جي‬
‫توفيق ڏي‪ .‬آمين‬
 ‫‪84‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ تقوي جي اهميت‬
‫❖ تقوي جي حقيقت‬
‫❖ متقين جون صفتون‬
‫❖ تقوي جا فائدا ۽ ڦل‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! اڄ اسان جي خطبي جو موضوع ”تقوي“ آهي‪ .‬سڀ کان‬
‫پهرين اسان ان جي اهميت ذڪر ڪنداسين‪ .‬پوِء ”تقوي“ جي باري ۾‬
‫ٻڌائينداسين ته ان جي حقيقت ڇا آهي؟ ان کانپوِء متقين جون صفتون ۽‬
‫تقوي جي فائدن جو تذڪرو ڪنداسين‪ .‬ان شاءاهلل‬

‫تقويٰ جي اهميت‬
‫‪ ‬مسنون خطبي ۾ ٽن آيتن جي تالوت‪:‬‬
‫توهان کي اها خبر هجڻ کپي ته امام االنبياء جناب محمد‪ ‬جن خطبه‬
‫حاجت ۾ ٽن آيتن جي تالوت فرمائيندا هئا‪ .‬جيئن سيدنا عبداهلل بن‬
‫مسعود‪ ‬وغيره روايت ڪن ٿا‪( .‬سنن النسائي‪ 1404 :‬وصححه االلباين)‬
‫يعني پاڻ‪ ‬جن ڪنهن به ضرورت جي وقت جيڪو خطبو ارشاد‬
‫فرمائيندا هئا ان ۾ انهن ٽن آيتن جي تالوت ضرور ڪندا هئا‪.‬‬
‫۽ انهن ٽنهي آيتن جي ابتداء ۾ اهلل تعالي ”تقوي“ جو حڪم ڏنو آهي‪.‬‬
‫جيڪو هن ڳالهه جو دليل آهي ته اهلل تعالي ۽ سندس رسول‪ ‬جي نزديڪ‬
‫”تقوي“ جي وڏي اهميت آهي‪ .‬هنن ٽنهي آيتن ۾ ڇا آهي؟ ٻڌو!‬
‫پهرين آيت ۾ ايمان وارن کي مخاطب ڪري فرمايو‪:‬‬

‫ين آ َم ُنو ْا َّات ُقو ْا اهَّللَ َح َّق ُت َقات ِه َولَ َت ُموتُنَّ إ ِلَّ َوأَنتُم ُّم ْسلِ ُم َ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
 ‫‪85‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫”اي ايمان وارو! توهان اهلل تعالي کان ايئن ڊڄو جيئن ڊڄڻ جو حق آهي‪.‬‬
‫۽ توهان کي موت نه اچي پر ان حال ۾ جو توهان مسلمان هجو‪( “.‬آل عمران‬
‫‪)102:3‬‬
‫ٻي آيت ۾ عام ماڻهن کي مخاطب ڪري فرمايو‪:‬‬
‫اس َّات ُقواْ َربَّكُ ُم َّالذِي َخ َل َقكُم ِّمن نَّف ٍْس َواح َِدةٍ َّو َخل ََق مِنْ َها زَ ْو َج َها َوبَ َّث مِنْ ُه َما‬
‫﴿يَا أَيُّ َها النَّ ُ‬
‫رِ َجالً َكث ِي ًرا َّون َِسا ًء﴾‬
‫” اي انسانو! توهان پنهنجي رب کان ڊڄندا رهو جنهن اوهان کي هڪ جان‬
‫کان پيدا ڪيو ۽ انهي مان ان جو جوڙو بنايائين ۽ انهن ٻنهي مان کوڙ سارن‬
‫مردن ۽ عورتن کي ڦهالئي ڇڏيو‪“.‬‬
‫انهي آيت ۾ وري ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ان َع َل ْيكُ ْم َرقِي ًبا ﴾ (النساء ‪)1:4‬‬ ‫﴿ َو َّات ُقواْ اهَّللَ ا َّلذِي َت َسآ َءلُ َ‬
‫ون بِه َواألَ ْر َح َام إ َِّن اهَّللَ ك َ َ‬
‫” ۽ ان اهلل کان ڊڄندا رهو جنهن جو واسطو ڏئي ڪري توهان هڪ ٻئي‬
‫کان گهرو ٿا‪ .‬۽ قريبي رشتيدارن جي معاملي ۾ به اهلل تعالي کان ڊڄندا رهو‪.‬‬
‫بيشڪ اهلل تعالي توهان تي نگران آهي‪“.‬‬
‫ٽئين آيت ۾ ايمان وارن کي مخاطب ڪري فرمايو‪:‬‬
‫ين آ َم ُنوا َّات ُقوا اهَّللَ َوقُولُوا ق َْو ًل َسدِيدً ا﴾‬
‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫”اي ايمان وارو! توهان اهلل کان ڊڄندا رهو ۽ ڳالهه سڌي ڪندا ڪريو‪“.‬‬
‫َف َل ُك ْم‬
‫اهلل! ان مان فائدو ڪهڙو ٿيندو؟ فرمايائين‪﴿ :‬ي ُْصلِحْ َلكُ ْم أَ ْع َما َلكُ ْم َو َي ْغ ِ ْ‬
‫ذُن ُو َبكُ ْم َو َمن ُّي ِط ْع اهَّللَ َو َر ُسو َل ُه َف َق ْد فَازَ ف َْوزً ا َعظ ًِمي﴾ (االحزاب ‪)71،70:33‬‬
‫”اهو (اهلل) توهان جا عمل درست ڪري ڇڏيندو ۽ توهان جا گناهه معاف‬
‫ڪري ڇڏيندو‪ .‬۽ جنهن اهلل ۽ ان جي رسول(‪ )‬جي اطاعت ڪئي ته ان‬
‫وڏي ڪاميابي حاصل ڪري ورتي‪ “.‬هنن آيتن ۾ جهڙي طرح اهلل تعالي بار‬
‫بار سڀني ماڻهن کي‪ ،‬خاص طور تي مومنن کي تقوي اختيار ڪرڻ جو حڪم‬
‫ڏنو آهي ۽ جهڙي طرح رسول اهلل‪ ‬جن هنن ٽنهي آيتن جي تالوت هر‬
‫خطبي ۾ فرمائيندا هئا‪ ،‬ته اهو هن ڳالهه جو دليل آهي ته اسالم ۾ ”تقوي“ جو‬
‫مرتبو تمام وڏو آهي ۽ ان جو درجو تمام گهڻو بلند آهي‪.‬‬
 ‫‪86‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫انهي الِء اهلل تعالي اڳين پوين سڀني ماڻهن کي خصوصي طور تي‬
‫”تقوي“ جي وصيت فرمائي‪.‬‬
‫‪ ‬اڳين پوئين ماڻهن کي اهلل تعالي جي طرفان تقوي جي وصيت‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َل َق ْد َو َّصيْ َنا َّال ِذ َ‬
‫ين أُوتُواْ ا ْل ِك َت َ‬
‫اب مِن َق ْبلِكُ ْم َوإِيَّا ُك ْم أَ ِن‬
‫َّ‬
‫ات ُقواْ اهَّللَ ﴾ ” ۽ توهان کان اڳ جن ماڻهن کي ڪتاب ڏنو ويو اسان انهن کي به‬
‫تاڪيدي حڪم ڏنو ۽ توهان کي به اهو ئي تاڪيدي حڪم آهي ته توهان سڀ‬
‫اهلل کان ڊڄندا رهو‪( “.‬النساء ‪)131:4‬‬
‫۽ انهي الِء تقوي سڀني انبياء ڪرام‪ ‬جي دعوت جو سينگار هو‪.‬‬
‫‪ ‬تقوي انبياء ڪرام‪‬جي دعوت جو سينگار‬
‫اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ مختلف نبين جي دعوت جو خالصو ذڪر‬
‫فرمايو آهي‪.‬‬
‫‪ ‬حضرت نوح‪ ‬بابت فرمايو‪:‬‬
‫ون()إنِ ِّي َلكُم َر ُسول أَمِي ٌن()ف َّ‬
‫َات ُقوا‬ ‫﴿ َك َّذ َب ْت ق َْو ُم ن ُو ٍح ال ُْم ْر َسلِي َن()إِذْ قَا َل َل ُه ْم أَخُوهُ ْم ن ٌُوح أَلَ َت َّت ُق َ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫اهَّللَ َوأَطِي ُعو ِن() َو َما أَسأ َ ُلكُم َع َليهِ مِن أَ ْجر ٍإ ِْن أَ ْجر ِ َي إ َِّل َعل َى َر ِّب الْعا َلمِي َن()ف َّ‬
‫َات ُقوا اهَّللَ َوأَطِي ُعو ِن﴾‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ ْ ْ‬
‫” نوح جي قوم رسولن کي ڪوڙو ڀانيو هو‪ .‬جڏهن ته سندن ڀاُء نوح کين‬
‫چيو‪ :‬ڇا توه ان ڊڄو نٿا؟ آئون اوهان جي الِء هڪ امين رسول آهيان‪ .‬لهذا‬
‫توهان اهلل کان ڊ ڄو ۽ منهنجي اطاعت ڪريو‪ .‬آئون توهان کان انهي تي ڪابه‬
‫مزدوري نٿو گهران‪ .‬منهنجي مزدوري ته اهلل رب العالمين جي ذمي آهي‪ .‬لهذا‬
‫اهلل کان ڊڄو ۽ منهنجي اطاعت ڪريو‪( “.‬الشعراء ‪)109-105 :26‬‬
‫‪ ‬۽ حضرت هود‪ ‬جي باري ۾ فرمايائين‪:‬‬
‫ون()إنِ ِّي َلكُم َر ُسول أَمِي ٌن()ف َّ‬
‫َات ُقوا اهَّللَ‬ ‫﴿ َك َّذبَ ْت َعا ٌد ال ُْمرْ َسلِي َن()إِذْ قَا َل َل ُه ْم أَخُوهُ ْم هُو ٌد أَلَ َت َّت ُق َ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫َوأَطِي ُعو ِن﴾ (الشعراء ‪” )126-123 :26‬قوم عاد رسولن کي ڪوڙو ڀانيو جڏهن ته‬
‫سندن ڀاء هودؑ انهن کي چيو ڇا توهان ڊڄو نٿا؟ آئون توهان جي الِء هڪ امين‬
‫رسول آهيان‪ .‬لهذا اهلل کان ڊڄو ۽ منهنجي اطاعت ڪريو‪“.‬‬
‫۽ حضرت صالح‪ ‬جي باري ۾ فرمايو‪:‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪87‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫ون()إنِ ِّي َلكُم َر ُسول أَمِي ٌن() َف َّ‬

‫ات ُقوا‬ ‫﴿ َك َّذ َب ْت ثَ ُمو ُد ال ُْم ْر َسلِي َن()إِذْ َقا َل َل ُه ْم أَخُوهُ ْم َصالِحٌ أَلَ َت َّت ُق َ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫اهَّللَ َوأَطِي ُعو ِن﴾ ” ثمود قوم رسولن کي ڪوڙو ڀانيو‪ .‬جڏهن ته سندن ڀاُء صالح‬
‫(‪ ) ‬کين چيو‪ :‬ڇا توهان ڊڄو نٿا؟ آئون توهان جي الِء هڪ امين رسول آهيان‪.‬‬
‫لهذا اهلل کان ڊڄو ۽ منهنجي اطاعت ڪريو‪( “.‬الشعراء ‪)144- 141 :26‬‬
‫‪ ‬۽ حضرت لوط‪ ‬جي باري ۾ فرمايو‪:‬‬
‫ون()إنِ ِّي َلكُم َر ُسول أَمِي ٌن()ف َّ‬
‫َات ُقوا‬ ‫﴿ َك َّذ َب ْت ق َْو ُم لُو ٍط ال ُْم ْر َسلِي َن()إِذْ قَا َل َل ُه ْم أَخُوهُ ْم لُ ٌوط أَلَ َت َّت ُق َ‬
‫ٌ‬ ‫ْ‬
‫اهَّللَ َوأَطِي ُعو ِن﴾‬
‫”لوط جي قوم رسولن کي ڪوڙو ڀانيو هو‪ .‬جڏهن سندن ڀاُء لوط(‪)‬‬
‫کين چيو‪ :‬ڇا توهان ڊڄو نٿا؟ آئون اوهان جي الِء هڪ امين رسول آهيان‪ .‬لهذا‬
‫اهلل کان ڊڄو ۽ منهنجي اطاعت ڪريو‪( “.‬الشعراء ‪)163-160 :26‬‬
‫‪ ‬۽ حضرت شعيب‪ ‬جي باري ۾ فرمايو‪:‬‬

‫ون()إنِ ِّي َلكُ ْم َر ُس ٌ‬

‫ول‬ ‫﴿ َك َّذ َب أَ ْص َح ُ‬
‫اب األْ َ ْيكَةِ ال ُْم ْر َسلِي َن()إِذْ قَا َل َل ُه ْم ُش َع ْي ٌب أَلَ َت َّت ُق َ‬
‫أَمِي ٌن()ف َّ‬
‫َات ُقوا اهَّللَ َوأَطِي ُعو ِن﴾‬
‫” اصحاب االيڪه (مدين وارن) به رسولن کي ڪوڙو ڀانيو هو‪ .‬جڏهن کين‬
‫شعيب (‪ )‬چيو‪ :‬ڇا توهان ڊڄو نٿا؟ آئون توهان جي الِء هڪ امين رسول‬
‫آهيان‪ .‬لهذا اهلل کان ڊڄو ۽ منهنجي اطاعت ڪريو‪( “.‬الشعراء ‪)179- 176 :26‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح حضرت عيسي‪ ‬جي باري ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ت قَا َل َق ْد جِئْ ُتكُم بِالْحِكْ َمةِ َوألِ ُبَي ِّ َن َلكُم بَ ْع َض َّالذِي َت ْخ َتلِف َ‬
‫ُون ف ِيهِ‬ ‫ِيسى بِالْبَ ِّي َنا ِ‬
‫﴿ َو َل َّما َجاء ع َ‬
‫ف َّ‬
‫َات ُقوا اهَّللَ َوأَطِي ُعو ِن﴾‬
‫”۽ جڏهن عيسي(‪ )‬واضح نشانيون کڻي آيو ته چيائين‪ :‬آئون توهان وٽ‬
‫حڪمت کڻي آيو آهيان ۽ انهي الِء ته توهان تي ڪي اهي ڳالهيون واضح‬
‫ڪري ڇڏيان جن ۾ توهان اختالف ڪري رهيا آهيو‪ .‬لهذا توهان اهلل کان ڊڄو‬
‫۽ منهنجي اطاعت ڪريو‪( “.‬الزخرف ‪)63:43‬‬
 ‫‪88‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫اهي ڪجھ آيتون ته پهرين انبياء ڪرام جي دعوت جي باري ۾ هيون‪،‬‬

‫جن جي ذريعي اسان ثابت ڪيو آهي ته انهن جي دعوت جو سينگار ”تقوي“‬
‫هو‪.‬‬
‫‪ ‬جيستائين امام االنبياء جناب محمدﷺ جن جو تعلق آهي ته پاڻ‪‬‬
‫جن به دعوت ۽ تبليغ وعظ ۽ نصيحت ۾ ”تقوي“ کي وڏي اهميت ڏيندا هئا‪.‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي قرآن مجيد جي پهرين سورت ۾ ئي پاڻ‪ ‬جن بابت‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ان َعل َى الْ ُه َدى()أَ ْو أَ َم َر بِال َّت ْق َوى﴾ ”توهان جو ڇا خيال آهي‪ ،‬جيڪڏهن‬
‫﴿أَ َرأَيْ َت إ ِن ك َ َ‬
‫هو ٻانهو (محمد‪ )‬سڌي رستي تي آهي ۽ تقوي جو حڪم ڏئي ٿو‪( “.‬العلق‬
‫‪)11-12 :96‬‬
‫ڄڻ پاڻ‪ ‬جن به جن معاملن کي پنهنجي دعوت ۾ اڳيان اڳيان رکيو‬
‫انهن مان هڪ معاملو “تقوي” هو‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن آخري وصيتن ۾ به هڪ وصيت ”تقوي“ جي‬
‫باري ۾ فرمائي‪.‬‬
‫حضرت عرباض بن ساريه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫ات ي َ ْو ٍم‪ ،‬ث َم أَقْب َ َل عَلَيْنَا فَ َو َع َظنَا َم ْو ِع َظةً یبَلِ یيغ َةً َذ َرفَ ْت‬
‫اّلل َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم َذ َ‬
‫َص َل بِنَا رسول َ ِ‬
‫َ‬
‫اّلل کَأ َ َن َه ِذهِ َم ْو ِع َظة م َودِ ٍع‪ ،‬فَ َما َذا تَ ْعهَد‬ ‫ول َ ِ‬ ‫ال قَائِ ٌل‪ :‬يَا َرس َ‬ ‫مِ ْنهَا الْعيون َو َو ِجل َ ْت مِ ْنهَا الْقلوب‪ ،‬فَقَ َ‬
‫وص يك ْم بِتَق َْوى َ ِی‬
‫اّلل…))‬ ‫ال «أ ِ‬
‫إِلَيْنَا؟ فَقَ َ‬
‫”اسان کي رسول اڪرم‪ ‬جن فجر جي نماز پڙهائي‪ ،‬پوِء اسان کي‬
‫اهڙي اثر ڪندڙ نصيحت فرمائي جنهن سان اکين مان لڙڪ وهڻ لڳا ۽ دلين‬
‫۾ دڙڪو پيدا ٿيڻ لڳو‪ .‬پوِء اسان گذارش ڪئي ته ايئن لڳي ٿو ڄڻ اها الوداع‬
‫چوڻ واري شخص جي نصيحت آ هي ته توهان اسان کي وصيت ڪريو‪ .‬ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪“ :‬آئون توهان کي وصيت ڪريان ٿو ته اهلل تعالي کان‬
‫ڊڄندا رهجو…“ (سنن ايب دائود‪ ،4607 :‬جامع ترمذي‪ ،2676 :‬سنن ابن ماجه‪- 42:‬‬
‫وصححه االلباين)‬
 ‫‪89‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫‪ ‬اهڙي طرح حجة الوداع جي موقعي تي به جنهن جي ڪجھ عرصي‬

‫کانپوِء پاڻ‪ ‬جن جي وفات ٿي وئي‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن ماڻهن جي وڏي هجوم‬
‫کي جيڪا وصيت فرمائي ان ۾ سڀ کان پهرين ڳالهه اها هئي ته ”توهان اهلل‬
‫کان ڊڄندا رهجو‪“.‬‬
‫جيئن حضرت ابو امامه‪ ‬جو بيان آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن حجة‬
‫الوداع دوران پنهنجي اٺڙي (الجدعاء) تي ويهي يوم النحر واري ڏينهن مني‬
‫۾ خطبو ارشاد فرمايو‪ .‬پاڻ‪ ‬جن پاکڙي جي سنج تي پير رکي بيٺا ۽ ماڻهن‬
‫کي پاڻ ڏانهن متوجه ڪرڻ جي الِء بلند آواز سان فرمايائون‪:‬‬
‫أَ َال تَ ْس َمع َی‬
‫ون؟ ڇا توهان ٻڌو نٿا؟ پاڻ‪ ‬جن ٽي دفعا فرمايو‪:‬‬

‫أ َ َال ل َ َعلَك ْم َال ت ََر ْو ِّن بَ ْع َد عَامِك ْم َه َذا ”شايد توهان مونکي اڳئين سال نه ڏسي‬
‫سگهو‪“.‬‬
‫هڪ ماڻهو جيڪو سڀ کان پوئتي بيٺل هو‪ ،‬چوڻ لڳو‪ :‬ته توهان اسان کي‬
‫ڪهڙي ڳالهه جو حڪم ڏيو ٿا؟ تنهن تي پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫َخ َیسك ْم‪َ ،‬وصوموا َش ْه َرك ْم‪َ ،‬وأَدوا َزکَا َة أَ ْم َوالِك ْم‪َ ،‬وأَ ِط يعوا َذای‬ ‫«اتَقوا َ‬
‫اّللَ َربَك ْم‪َ ،‬و َصلوا َ ْ‬
‫أ َ ْم ِرك ْم تَ ْدخلوا َج َنةَ َربِك ْم» ”توهان اهلل تعالي کان ڊڄندا رهجو جيڪو توهان جو‬
‫رب آهي ‪ .‬۽ پنج ئي نمازون ادا ڪندا رهجو‪ .‬۽ پنهنجي مال جي زڪوات ڏيندا‬
‫رهجو‪ .‬۽ پڻ پنهنجي حڪم رانن جي اطاعت ڪندا رهجو‪ .‬اهڙي طرح توهان‬
‫پنهنجي رب جي جنت ۾ داخل ٿيندا‪( “.‬مسند امحد‪:486/36:‬‬
‫‪( 22161،22258،22260‬االرناؤط) جامع ترمذي‪ 616 :‬حسن صحيح‪ ،‬سنن ايب دائود‬
‫(خمتصرا)‪ 1955 :‬وصححه االلباين يف صحيح سنن الرتمذي وسنن ايب دائود والسلسلة الصحيحة‬
‫برقم‪)867:‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن پنهنجي ڪن ساٿين کي به خصوصي طور تي‬
‫“تقوي” جي وصيت فرمائيندا هئا‪.‬‬
‫جيئن جناب ابوهريره‪ ‬بيان فرمائن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫« َم ْن يَأْخذ عَ ِن َهؤ َالءِ ال َكلِم ِ‬
‫ات فَيَ ْع َمل بِ ِه َنأَ ْو ي َعلِم َم ْن ي َ ْع َمل بِ ِه َن» ؟‬ ‫َ‬
 ‫‪90‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫”ڪير آهي جيڪو مونکان هي ڪلما سکي‪ ،‬پوِء انهن تي عمل ڪري يا‬
‫ان شخص کي سيکاري جيڪو انهن تي عمل ڪري‪.‬؟“‬
‫جناب ابوهريره‪ ‬چون ٿا‪ :‬مون چيو‪ :‬يا رسول اهلل! آئون‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫منهنجو هٿ جهلي ڪري پنج ڳالهيون شمار ڪيون‪ .‬فرمايو‪:‬‬
‫‪(( _1‬اتَ ِق امل َ َحا ِر َم تَك ْنأَ ْعب َ َد َ‬
‫الن ِ ی‬
‫اس) ی)‬
‫”توها ن حرام ڪمن کان بچندا رهجو‪ ،‬اهڙي طرح توهان ماڻهن ۾ سڀ‬
‫کان وڌيڪ عبادتگذار بنجي ويندا‪“.‬‬
‫ك تَك ْنأَ ْغ ََن َ‬
‫الن ِ ی‬
‫اس) ی)‬ ‫‪َ (( _2‬و ْار َض ِ َِبا قَ َس َم َ‬
‫اّلل ل َ َ‬
‫”۽ ان رزق تي راضي ٿي وڃجان جيڪو اهلل تعالي تنهنجي قسمت ۾‬
‫ڪري ڇڏي‪ .‬اهڙي طرح توهان ماڻهن ۾ سڀکان وڌيڪ مالدار بنجي ويندا‪“.‬‬

‫‪َ (( _3‬وأَ ْح ِس ْنإ َِیل َجا ِر َ‬

‫ك تَك ْن م ْؤمِنًا) ی)‬
‫” ۽ پنهنجي پاڙيسري سان سٺو سلوڪ ڪندا رهجو‪ ،‬توهان سچا مومن‬
‫بنجي ويندا‪“.‬‬

‫اس َما ُتِبی لِنَ ْف ِس َ‬

‫ك تَك ْن م ْسلِ ًما) ی)‬ ‫ب ل ِ َلن ِ‬
‫‪َ (( _4‬وأَ ِح َ‬
‫” ۽ توهان ماڻهن جي الِء اها ئي شئ پسند ڪجو جيڪا پنهنجي الِء پسند‬
‫ڪريو ٿا‪ ،‬توهان سچا مسلمان بنجي ويندا‪“.‬‬
‫الض ِح ِ‬
‫ك َِت يت ال َقل ْ َ ی‬
‫ب) ی)‬ ‫ك‪ ،‬فَإ َِن َكثْ َر َة َ‬ ‫‪َ (( _5‬و َال ت ْكثِ ِر َ‬
‫الض ِح َ‬
‫” ۽ گهڻو نه کلندا ڪريو‪ ،‬ڇوته گهڻو کلڻ دل کي مرده ڪري ڇڏي ٿو‪“.‬‬
‫(جامع ترمذي‪ 2305 :‬وحسنه االلباين)‬
‫اهڙي طرح جناب ابوذر‪ ‬بيان فرمائن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن‬
‫خصوصي طور تي مونکي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اس ِِبل ٍق َح َسنٍ » ی‬‫السيِئَةَ احل َ َسنَةَ ََتْحهَا‪َ ،‬و َخال ِ ِق َ‬
‫الن َ‬ ‫ت‪َ ،‬وأَ ْت ِب ِع َ‬ ‫‪«_6‬ا َت ِق َ ِ‬
‫اّلل َحيْث َما ك ْن َ‬
‫”توهان جتي به هجو‪ ،‬اهلل تعالي کان ڊڄندا رهجو‪ .‬۽ برائي کان پوِء‬
‫نيڪي ڪجان جيڪا ان کي مٽائي ڇڏيندي‪ .‬۽ ماڻهن سان سٺي اخالق سان‬
‫ميل ميالپ رکجانِء‪( “.‬جامع ترمذي‪ 1987 :‬وحسنه االلباين)‬
 ‫‪91‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫‪” ‬تقوي“ جي انهي اهميت کي سامهون رکندي نبي ڪريم‪ ‬جن‬

‫پنهنجي الِء هيَء دعا فرمائيندا هئا‪:‬‬
‫ت َولِ يهَا َو َم ْو َال َها) ی) ی‬ ‫((الله َم ِ ِ‬
‫اها‪ ،‬أَن ْ َ‬ ‫اها‪َ ،‬و َز ِكهَا أَن ْ َ‬
‫ت َخ ْري َم ْن َز یکَ َ‬ ‫آت ن َ ْفسي تَق َْو َ‬
‫”اي اهلل! تون منهنجي نفس کي ان جي تقوي نصيب ڪر‪ .‬۽ ان کي پاڪ‬
‫ڪري ڇڏ‪ ،‬تون ئي ان کي بهترين پاڪ ڪرڻ وارو آهين‪ .‬تون ئي ان جو‬
‫دوست ۽ ان جو سرپرست آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2722:‬‬
‫‪ ‬تقوي بهترين لباس آهي‬
‫جي ها‪ ،‬لباس اهلل تعالي جي تمام وڏي نعمت آهي ۽ بهترين لباس‬
‫”تقوي“ آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫اس ال َّت ْق َوى ذَالِكَ َخي ْ ٌر﴾‬ ‫اسا ُّي َوارِي َس َْؤاتِكُ ْم َور ً‬
‫ِيشا َول َِب ُ‬ ‫﴿يَا بَنِى آ َد َم َق ْد أَنزَلْ َنا َع َل ْيكُ ْم ل َِب ً‬
‫” اي آدم جا اوالد! اسان توهان جي الِء لباس الٿوسين جيڪو توهان جي‬
‫اوگهڙن کي به لڪائي ٿو ۽ سينگار به ڏئي ٿو‪ .‬۽ تقوي جو لباس ان کان به‬
‫بهتر آهي‪( “.‬االعراف ‪)26:7‬‬
‫‪ ‬تقوي بهترين ثمر آهي‬
‫هر مسافر پنهنجي الِء ثمر (واٽ جو خرچ) پاڻ سان گڏ کڻي وٺندو آهي‪ .‬۽‬
‫اسا ن مان هر شخص آخرت ڏانهن سفر ڪري رهيو آهي‪ .‬۽ آخرت جي مسافر‬
‫جي الِء بهترين ثمر تقوي آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َتزَ َّودُواْ َفإِ َّن َخي ْ َر الزَّاد ِال َّت ْق َوى َو َّات ُقو ِن يَا أُ ْولِي األَل َْب ِ‬
‫اب﴾‬
‫”۽ توهان سفر جو سامان وٺي وٺندا ڪريو‪ .‬سڀ کان بهترين سفر جو‬
‫خرچ تقوي آهي‪ .‬۽ اي عقلندو! مون کان ڊڄندا رهندا ڪريو‪( “.‬البقره‪)179:2 :‬‬
‫۽ شاعر ڪيڏو نه ڀلو چيو آهي!‬
‫یولکن التقي هو السعي ید ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ولست اري السعادة مجع ما یل‬
‫یوعنداهلل لالتقي مزي ید ی‬ ‫ی‬ ‫وي اهلل خري الزاد ذخر یا‬
‫وتق ٰ‬
 ‫‪92‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫”آئون نٿو سمجهان ته خوشنصيبي مال گڏ ڪرڻ ۾ آهي‪ .‬بلڪه متقي‬

‫حقيقت ۾ خوشنصيب آهي‪ .‬۽ اهلل جي تقوي ذخيرو ڪرڻ جي الِء بهترين ثمر‬
‫آهي‪ .‬۽ اهلل وٽ متقي جي الِء ان کان به وڌيڪ گهڻو ڪجھ آهي‪“.‬‬
‫‪ ‬متقي ماڻهو ئي اهلل جا ولي آهن‬
‫”تقوي“ ايتري قدر اهم آهي جو جنهن شخص ۾ اها هجي اهو متقي ۽‬
‫پرهيزگار هوندو آهي‪ .‬۽ هر متقي ۽ پرهيزگار اهلل تعالي جو دوست هوندو‬
‫آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ُون() َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُواْ َوكَان ُواْ َي َّت ُق َ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿أَل إ َِّن أَ ْول َِيا َء اهَّللِ لَ َخ ْو ٌف َع َل ْيهِ ْم َولَ هُ ْم َي ْحزَن َ‬
‫” ياد رکو! اهلل جي دوستن تي نه ڪو ڊپ هوندو ۽ نه اهي غمگين ٿيندا‪.‬‬
‫هي اهي ماڻهو آهن جن ايمان آندو ۽ جيڪي (برائين) کان پرهيز ڪن ٿا‪“.‬‬
‫(يونس ‪)63-62 :10‬‬
‫‪ ‬متقي ماڻهو ئي اهلل تعالي وٽ سڀ کان وڌيڪ عزت ۽ اڪرام جي‬
‫الئق آهي‬
‫اهلل تعالي جي نزديڪ ”تقوي“ جي ايتري اهميت آهي جو جنهن شخص ۾‬
‫وڌيڪ تقوي هجي ۽ جيڪو وڌيڪ متقي‪ ،‬پرهيزگار هجي‪ ،‬توڻي هو ڪهڙي‬
‫به رنگ ۽ نسل جو هجي‪ ،‬اهو اهلل تعالي وٽ وڌيڪ عزت ۽ اڪرام جي الئق‬
‫هوندو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ِند اهَّللِ أَ ْت َقا ُك ْم ﴾ ”بيشڪ اهلل جي نزديڪ توهان مان سڀ کان‬
‫ُك َمكُ ْم ع َ‬
‫﴿إ َِّن أَ ْ َ‬
‫وڌيڪ عزت وارو اهو آهي جيڪو سڀ کان وڌيڪ تقوي وارو هجي‪( “.‬احلجرات‬
‫‪)13:49‬‬

‫تقويٰ جي حقيقت‬
‫قرآن حديث جي روشني ۾ تقوي جي اهميت واضح‬ ‫عزيز ساٿيو!‬
‫ٿيڻ کانپو ِء هاڻي توهان مان هر شخص اهو ڄاڻڻ چاهيندو ته ”تقوي“ چوندا ڇا‬
‫کي آهن؟ ۽ ان جي حقيقت ڇا آهي؟ ته اچو ان جي حقيقت واضح ڪريون ٿا‪.‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫لفظ ”تقوي“ ”وقايه“ کان آهي جنهن جي معني آهي‪ :‬بچڻ‪ ،‬پرهيز ڪرڻ ۽‬
‫جنهن شئ مان انسان کي خطرو هجي ان جي ۽ پنهنجي وچ ۾ حد‪ ،‬فاصلو ۽‬
‫رڪاوٽ وجھڻ‪ .‬يعني پنهنجي ۽ گناهن جي وچ ۾ اهلل جي خوف کي حفاظتي‬
‫ديوار طور بيهارڻ‪.‬‬
‫شاعر چوي ٿو‪:‬‬
‫یوکبريها فهو الت ی‬
‫َق ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫خل الذنوب صغريه یا ی‬
‫الشوک ُيذر ما ير ی‬
‫یی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫واصنع کماش فوق ارض‬
‫”توهان ننڍن وڏن گناهن کان بچو‪ ،‬اها ئي تقوي آهي‪ .‬۽ اهڙي طرح احتياط‬
‫ڪريو جيئن ڪنڊن واري زمين تي هلڻ وارو ماڻهو پنهنجون وکون ڏسي‬
‫واسي کڻي ٿو‪“.‬‬
‫گويا ”تقوي“ کان مراد پنهنجي سموري جسم کي اهلل تعالي جي‬
‫نافرماني کان بچائڻ ۽ برائين کان پرهيز ڪرڻ آهي‪.‬‬
‫امام غزاليؒ چون ٿا‪:‬‬
‫”جيڪو شخص اهلل تعالي کان ڊڄڻ ۽ ان جي عذاب کان بچڻ چاهي ٿو‬
‫اهو پنهنجي پنجن ئي عضون جو خصوصي خيال رکي‪ :‬اک‪ ،‬ڪن‪ ،‬زبان‪ ،‬دل ۽‬
‫پيٽ… جڏهن انهن پنجن ئي عضون جي (گناهن کان) حفاظت ٿي وڃي ته‬
‫اميد ڪري سگهجي ٿي ته هو پنهنجي باقي عضون جي به حفاظت ڪري‬
‫وٺندو‪ .‬۽ تڏهن هو جامع تقوي وارو ٿيندو‪“.‬‬
‫۽ سهل بن عبداهلل‪ ‬چون ٿا‪( :‬من اراد ان تصح له التقویفليَتک الذنوب کلها)‬
‫” جيڪو شخص اهو چاهيندو هجي ته هو صحيح معني ۾ متقي بنجي‬
‫وڃي ته هو سڀني گناهن کي ڇڏي ڏي‪“.‬‬
‫۽ جڏهن اسان قرآن مجيد ۾ متقين جي صفتن تي غور ڪريون ٿا‪ ،‬جن‬
‫کي اسان ٿوري دير ۾ ذڪر ڪنداسين (ان شاء اهلل) ته اسان کي معلوم ٿيندو‬
‫ته “تقوي” هڪ جامع لفظ آهي‪ .‬جنهن جو مطلب آهي اهلل تعالي جي سڀني‬
‫حڪمن تي عمل ڪر ڻ‪ ،‬سڀني حرام ڪيل ڪمن ۽ منع ڪيل ڪمن کان بچڻ‬
‫۽ پوري دين تي عمل ڪرڻ‪.‬‬
‫انهي الِء سيدنا علي‪ ‬فرمائن ٿا‪:‬‬
 ‫‪94‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫(التقوی هي اْلوف من اْلليل‪ ،‬والعمل بالتْنيل‪ ،‬واالستعداد ليوم الرحيل‪ ،‬والقناعةی‬

‫بالقليل ی) ی‬
‫”تقوي جي معني آهي‪ :‬اهلل تعالي کان ڊڄڻ‪ ،‬قرآن ۽ سنت تي عمل ڪرڻ‪،‬‬
‫سفر جي ڏينهن جي الِء تياري ڪرڻ ۽ ٿوري گهڻي روزي روٽي تي بس‬
‫ڪرڻ‪“.‬‬
‫۽ سيدنا ابن مسعود‪ ‬اهلل تعالي جي فرمان ﴿ َّ‬
‫ات ُقواْ اهَّللَ َح َّق ُت َقاتِهِ﴾ بابت‬
‫فرمائن ٿا‪:‬‬
‫ينسي‪ ،‬ويشکر فال يکفر ی) ی‬
‫يعصي‪ ،‬ويذکر فال ٰ‬
‫(ان يطاع فال ٰ‬
‫”اهلل تعالي کان ڪما حقه ڊڄڻ جو مطلب هي آهي ته ان جي فرمانبرداري‬
‫ڪئي وڃي ۽ نافرماني نه ڪئي وڃي‪.‬‬
‫ان کي ياد رکيو وڃي ۽ وساريو نه وڃي‪ .‬ان جو شڪر ادا ڪيو وڃي ۽‬
‫ناشڪري نه ڪئي وڃي‪“.‬‬
‫مسلمان ڀائرو! تقوي جي باري ۾ هن پوري وضاحت مان معلوم ٿئي ٿو‬
‫ته ”تقوي“ اصل ۾ اهلل تعالي جي ان خوف جو نالو آهي جيڪو انسان کي‬
‫برائين ۽ گناهن کان بچڻ تي اڀاري‪ .‬توڻي اهو ماڻهن جي سامهون هجي يا‬
‫ماڻهن جي نظرن کان لڪيل هجي‪ .‬بلڪه حقيقي تقوي هيَء آهي ته جڏهن هڪ‬
‫ماڻهو اڪيالئي ۾ هجي‪ ،‬ان کي ڪو ماڻهو ڏسڻ وارو نه هجي‪ .‬شيطان ان جي‬
‫الِء برائي کي سينگاري ۽ کيس انهي کي ڪرڻ تي آڻي‪ .‬۽ ان جي الِء اهڙو‬
‫ماحول بنائي جو ان کي ڪنهن قسم جو خوف ۽ خطرو الحق نه هجي ۽ هو‬
‫اطمئنان سان برائي به ڪري سگهندو هجي‪ ،‬ايئن جيڪڏهن هو اهلل تعالي‬
‫کان ڊڄي ڪري برائي جو ارتڪاب نه ڪري ته اهو ماڻهو حقيقت ۾ تقوي‬
‫وارو هوندو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ُِكا لِّل ُْم َّتقِي َن() َّال ِذ َ‬
‫ين َيخْشَ ْو َن َربَّ ُهم بِالْ َغ ْي ِب‬ ‫َان َوض َِيا ًء َّوذ ْ ً‬
‫َْفق َ‬
‫ون ال ُ ْ‬ ‫﴿ َو َل َق ْد آ َتيْ َنا ُم َ‬
‫وسى َوهَا ُر َ‬
‫السا َعةِ ُمشْ ِف ُق َ‬
‫ون﴾ اهو بلڪل سچ آهي ته اسان موسي (‪ )‬۽ هارون‬ ‫َوهُم ِّم َن َّ‬
‫(‪ ) ‬کي اهڙو ڪتاب ڏنو جيڪو (حق ۽ باطل) ۾ فرق ڪرڻ وارو‪ ،‬روشني‬
 ‫‪95‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫ڦهالئڻ وارو ۽ انههن پرهيزگارن جي الِء نصيحت وارو آهي جيڪو پنهنجي‬
‫رب کان خلوتن ۾ خوف کائن ٿا ۽ قيامت (جي تصور) کان ڏڪي پون ٿا‪“.‬‬
‫(االنبياء ‪)49-48 :21‬‬
‫معزز سامعين! توهان هنن آيتن تي غور ڪريو ته اهلل تعالي انهن ماڻهن‬
‫کي متقي قرار ڏنو آهي جيڪي پنهنجي اڪيالئي ۾ پنهنجي خلق ۽ مالڪ‬
‫رب تعالي کان ڊڄن ٿا‪.‬‬
‫۽ انهي قسم جي ماڻهن بابت اهلل تعالي ارشاد فرمائي ٿو‪:‬‬
‫َف ٌة َّوأَ ْج ٌر َكبِي ٌر﴾ ”بيشڪ اهي ماڻهو جيڪي‬ ‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ين َيخْشَ ْو َن َربَّ ُهم بِالْ َغ ْي ِب َل ُهم َّم ْغ ِ َ‬
‫پنهنجي رب کان لڪي ڪري (يا اڪيالئي ۾) ڊڄندا رهندا آهن انهن جي الِء‬
‫بخشش ۽ تمام وڏو اجر آهي‪( “.‬امللک ‪)12:67‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫َفةٍ َّوأَ ْجر ٍ َ ِ‬
‫ُكيمٍ ﴾ ”بس‬ ‫ُك َو َخش َِى الرَّحْمن بِالْ َغ ْي ِب ف ََب ِّ ْ‬
‫ِّش ُه ب ِ َم ْغ ِ َ‬ ‫﴿إِن َّ َما تُن ِذ ُر َم ِن اتَّ َب َع ِّ‬
‫الذ ْ َ‬
‫توهان ته صرف اهڙي شخص کي ڊيڄاري سگهو ٿا جيڪو نصيحت جي اتباع‬
‫ڪري ۽ رحمن کان خلوتن ۾ ڊڄندو رهيو لهذا توهان ان جي مغفرت ۽ باوقار‬
‫اجر جي بشارت ڏئي ڇڏيو‪( “.‬يس ‪)11:36‬‬
‫لهذا جلوت ۽ خلوت ٻنهي ۾ اهلل تعالي کان ڊڄندو رهڻ کپي ۽ هر حال ۾‬
‫ان جي نافرماني کان پنهنجو پلو بچائڻ گهرجي اهائي تقوي آهي‬
‫شاعر چوي ٿو‬
‫یخلوت ولکن قل ع ل رقي ی‬
‫بی‬ ‫اذا ما خلوت الدهر يوما فال تق ی‬
‫ل ی‬
‫” توهان زندگي ۾ جڏهن به اڪيالئي ۾ وڃو ته اهو نه چئو ته آئون اڪيلو‬
‫آ هيان (۽ جيڪي وڻي سو ڪريان) بلڪه اهو چئو ته هتي اڪيالئي ۾ به‬
‫منهنجي نگراني ڪرڻ وارو (اهلل تعالي ) موجود آهي‪“.‬‬
‫اهلل تعالي اهڙن ئي ماڻهن بابت فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ام َربِّه َونَهَى النَّف َْس َع ِن الْ َه َوى() َفإ ِ َّن الْ َجنَّ َة ه ِ َي ال َْمأ ْ َوى﴾ ”ها جيڪو‬ ‫﴿ َوأَ َّما َم ْن َخ َ‬
‫اف َم َق َ‬
‫شخص پنهجي رب جي سامهون ڊڄندو رهيو ۽ پنهنجي نفس کي خواهش (جي‬
‫پيروي) ڪرڻ کان روڪيندو رهيو ته ان جو ٺڪاڻو جنت آهي‪( “.‬النازعات ‪: 79‬‬
‫‪)40-41‬‬
 ‫‪96‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫۽ اهڙن ئي ماڻهن جي باري ۾ اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َّاب َحف ٍ‬
‫ِيظ() َم ْن َخ ِش َى الرَّ ْح َمن‬ ‫﴿ َوأُزْلِفَتِ الْ َجنَّ ُة لِل ُْم َّتقِي َن غَي ْ َر َبعِي ٍد()هَذَ ا َما تُو َعد َ‬
‫ُون لِكُلِّ أَو ٍ‬
‫بِالْ َغ ْي ِب َو َجآء ِب َقلْبٍ ُّمن ِيبٍ ()ا ْد ُخلُوهَا ِب َس َالمٍ ذَالِكَ َي ْو ُم الْ ُخلُود ِ() َل ُهم َّما َيشَ اؤ َ‬
‫ُون ف ِي َها َول ََد ْي َنا‬
‫يد﴾‬
‫َمز ِ ٌ‬
‫” ۽ جنت پرهيزگارن جي الِء بلڪل ويجهي ڪئي ويندي‪ ،‬ٿورڙي به پري نه‬
‫هوندي‪( .‬۽ چيو ويندو) هيَء آهي اها جنهن جو توهان سان واعدو ڪيو ويو‬
‫هو‪ ،‬هر ان شخص جي الِء جيڪو (اهلل جي طرف) رجوع ڪرڻ وارو‪ ،‬پابندي‬
‫ڪرڻ وارو هجي‪ ،‬جيڪو رحمان جو اڪيالئي ۾ ڊپ رکندو هجي ۽ توجه ڏيڻ‬
‫وارو دل هجي‪ .‬توهان ان جنت ۾ سالمتي سان داخل ٿي وڃو‪ .‬اهو هميشه رهڻ‬
‫جو ڏينهن آهي‪ .‬هي اتي جيڪين گهرندا کين ملندو (بلڪه) اسان وٽ اڃان به‬
‫وڌيڪ آهي‪( “.‬ق ‪)35- 31 :50‬‬
‫جيستائين انهن ماڻهن جو تعلق آهي جيڪي ماڻهن جي سامهون ته تقوي‬
‫جو ماسڪ پائي وٺن ٿا پر اڪيالئي ۾ اهي برائيون ڪن ٿا ته کين معلوم‬
‫هجڻ گهرجي ته اڪيالئي ۾ برائيون ڪرڻ انهن جي نيڪين جي الِء انتهائي‬
‫خطرناڪ آهي‪.‬‬
‫حضرت ثوبان‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اّلل یَع َز‬
‫ِيضا‪ ،‬فَيَ ْج یَعلهَا َ‬ ‫«ألَعْل َ َم َن أَقْواما مِ ْن أ َم ِِت يَأْتون يَوم الْقِ يام ِة ِِبَسنَ ٍ‬
‫ات أَ ْمث َ ِال ِجب َ ِال َِت َ َامةَ ب ً‬ ‫َ‬
‫َ َْ َ َ َ‬ ‫َ ً‬
‫َ‬
‫ورا» ی‬‫َو َجل َهبَاءً َم نْث ً‬
‫”آئون يقينا پنهنجي امت جي اهڙن ماڻهن کي سڃاڻان ٿو جيڪي قيامت‬
‫جي ڏينهن اهڙيون نيڪيون کڻي ايندا جيڪي تهامه جي جبلن وانگر روشن‬
‫هونديون ليڪن اهلل تعالي انهن جي انهن نيڪين کي هوا ۾ اڏائيندي ننڍن‬
‫ننڍن ذرن وانگر اڏائي ڇڏيندو‪“.‬‬
‫ون مِ ْنه ْم‪َ ،‬و َنْن َال ن َ ْعل َ ی‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ول َ ِ‬
‫م “ثوبان‪‬‬ ‫اّلل ِص ْفه ْم لَنا‪َ ،‬جله ِْم لَنا أ ْن َال ن َ یك َ‬ ‫ال ثَ ْوبَان‪ :‬يَا َرس َ‬
‫قَ َ‬
‫چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول‪ !‬توهان انهن ماڻهن بابت وضاحت ڪريو ۽ انهن‬
‫بابت کلي ڪري بيان ڪري ڇڏيو جيئن اسان العلمي ۾ اهڙن ماڻهن ۾ شامل‬
‫نه ٿي وڃون‪.‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫ِ َ‬ ‫ْ‬ ‫«أَما إ ََِنم إِ ْخوانكم‪ ،‬ومِن ِجل ْ َدتِكم‪ ،‬و یيأْخذ ِ‬
‫ون م َن الل َيْ ِل َك َما تَأخذ َ‬
‫ون‪َ ،‬یولٰك َینه ْم أق َْو ٌ‬
‫ام إِ َذا‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫وها» ” خبردار! اهي توهان جا ڀائر ۽ توهان جي قوم مان ئي‬ ‫َخل َوا ِِبحا ِر ِم َ ِ‬
‫اّلل انْتَهَك َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫هوندا‪ .‬۽ اهي رات جو اهڙي طرح قيام ڪندا جيئن توهان ڪريو ٿا ليڪن‬
‫اهي اهڙا ماڻهو هوندا جو جڏهن کين اڪيالئي ۾ اهلل تعالي جي حرام ڪيل‬
‫شيون ملنديون ته اهي انهن کان پنهنجو پلو بچائي نه سگهندا‪( “.‬سنن ابن‬
‫ماجه‪ 4245:‬وصححه االلباين يف صحيح سنن ابن ماجه والصحيحة‪)505:‬‬
‫لهذا جيڪو شخص پنهنجي نيڪي جي حفاظت ڪرڻ چاهي ٿو ته ان تي‬
‫الزم آهي ته هو سامهون يا اڪيالئي ۾ اهلل تعالي کان ڊڄي ۽ هر حال ۾‬
‫برائين کان پاسو ڪري‪.‬‬

‫متقين جون صفتون‬

‫عزيز ساٿيو! اهلل تعالي قرآن مجيد جي ڪيترين ئي آيتن ۾ متقي ۽‬
‫پرهيزگار ماڻهن جون صفتون ذڪر ڪيون آهن‪ .‬اسان اختصار سان انهن‬
‫صفتن جو تذڪرو ڪريون ٿا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫اب لَ َر ْي َب ف ِيهِ هُدً ى لِّل ُْم َّتق ِي َن﴾”هي ڪتاب (قرآن مجيد) هر قسم جي‬
‫﴿ذَالِكَ ا ْل ِك َت ُ‬
‫شڪ ۽ شبهي کان مٿانهون آهي ۽ ان ۾ متقين جي الِء هدايت آهي‪“.‬‬
‫پوِء اهلل تعالي انهن جون پنج صفتون ذڪر ڪيون آهن‪:‬‬
‫”اهي غيب تي ايمان آڻين ٿا‪ “.‬مثال طور اهلل‬ ‫ون بِالْ َغ ْي ِب‬ ‫‪َّ _1‬ال ِذ َ‬
‫ين يُ ْؤمِنُ َ‬
‫تعالي تي‪ ،‬اهلل جي فرشتن تي ۽ اهلل جي رسولن تي ايمان آڻين ٿا‪.‬‬
‫يعني سڀئي نمازون پابندي‬ ‫ون الصَّ ال َة ”نماز قائم ڪن ٿا‪“.‬‬
‫‪َ _2‬ويُق ُِيم َ‬
‫سان رڪنن شرطن ۽ ادبن سان ادا ڪن ٿا‪.‬‬
‫” ۽ جيڪي اسان کين ڏنو آهي ان مان اهي‬ ‫‪َ _3‬ومِ َّما َرزَ ْق َناهُ ْم يُن ِف ُق َ‬
‫ون‬
‫خرچ ڪن ٿا‪“.‬‬
‫يعني اهلل جي ڏنل مال مان اهلل جي رستي ۾ خرچ ڪندا آهن‪.‬‬
 ‫‪98‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫ون ب ِ َما أُنز ِ َل إ ِ َل ْيكَ َو َما أُنز ِ َل مِن َق ْبلِكَ ”اهي ان شئ تي ايمان آڻين‬
‫ين يُ ْؤمِنُ َ‬ ‫‪َّ _4‬‬
‫وال ِذ َ‬
‫ٿا جيڪا توهان تي نازل ڪئي وئي ۽ ان تي به جيڪا توهان کان پهريان الٿي‬
‫وئي‪ “.‬يعني قرآن مجيد تي به ايمان آڻين ٿا ۽ ان کان اڳين ٻين آسماني‬
‫ڪتابن ۽ صحيفن تي به ايمان آڻين ٿا‪.‬‬
‫”۽ اهي آخرت تي يقين رکن ٿا‪ “.‬يعني‬ ‫ون‬ ‫‪َ _5‬وب ِ ِ َ‬
‫اْلِخة ِهُ ْم يُوق ِ ُن َ‬
‫انهن کي انهي ڳالهه تي يقين ڪامل آهي ته هر نفس کي موت جو ذائقو‬
‫چکڻو آهي‪ ،‬دنيا ختم ٿيڻ واري آهي‪ ،‬قيامت جو ڏينهن قائم ٿيندو‪ ،‬جنهن ۾‬
‫اهلل تعالي اول وآخر سڀني انسانن بابت فيصلو فرمائيندو‪ .‬ان ڏينهن ٻه ئي‬
‫ٺڪاڻا هوندا‪ :‬جنت ۽ جهنم‪ .‬پنهنجي فرمانبردار ٻانهن کي اهلل تعالي جنت ۾‬
‫۽ نافرمانن کي جهنم ۾ داخل ڪندو‪.‬‬
‫جن ماڻهن ۾ اهي پنج ئي صفتون پاتيون وڃن‪ ،‬اهڙن ئي ماڻهن بابت‬
‫ون ”اهي ئي ماڻهو پنهنجي رب‬ ‫فرمايو‪ :‬أُ ْولئِكَ َعل َى هُدً ى ِّمن َّربِّهِ ْم َوأُ ْولئِكَ هُ ُم ال ُْم ْفلِ ُح َ‬
‫جي طرف کان (نازل ٿيل) هدايت تي آهن ۽ اهي ئي ڪاميابي ماڻڻ وارا آهن‪“.‬‬
‫(البقره ‪)5- 2 :2‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َّ ﴿ :‬ل ْي َس الْبِرَّ أَن تُ َو ُّلواْ ُو ُجوهَكُ ْم ق ِ َب َل‬
‫اْلِخ َوال َْمآلئ ِ َك ِة َوا ْل ِك َت ِ‬
‫اب َوال َّنبِيِّي َن َوآت َى‬ ‫ِّش ِق َوال َْم ْغر ِ ِب َولـكِنَّ الْبِرَّ َم ْن آ َم َن بِاللّهِ َوال َْي ْومِ ِ ِ‬
‫ال َْم ْ ِ‬
‫َاب َوأَق َ‬
‫َام‬ ‫السآئِلِي َن َوفِي الرِّق ِ‬
‫السبِي ِل َو َّ‬‫ْْقبَى َوالْ َي َتامَى َوال َْم َساك ِي َن َوابْ َن َّ‬‫ال َْما َل َعل َى حُبِّه ذَوِي ال ُ ْ‬
‫والْضاءِ َوحِي َن ال َْبأ ْ ِ‬
‫س‬ ‫ين فِي ال َْبأ ْ َساءِ َّ َّ‬ ‫الصَّ ال َة َوآت َى الزَّكَا َة َوال ُْموف َ‬
‫ُون ِب َع ْهدِهِ ْم إِذَا َعاهَدُواْ َوالصَّ ابِر ِ َ‬
‫ون﴾ (البقره ‪)177:2‬‬ ‫ين َص َدقُوا َوأُولـئِكَ هُ ُم ال ُْم َّت ُق َ‬ ‫أُولـئِكَ َّال ِذ َ‬
‫هن آيت ڪريمه ۾ اهلل تعالي ٻڌايو آهي ته ”نيڪي“ صرف ان ڳالهه جو‬
‫نالو ناهي ته توهان مشرق ۽ مغرب ڏانهن منهن ڦيري وٺو‪ .‬بلڪه ”نيڪي“‬
‫ڪجھ اهم عملن ۽ وصفن جو نالو آهي‪ .‬۽ اهو ان وقت ارشاد فرمايو هو‬
‫جڏهن يهودي ۽ نصراني قبلو ڦيرڻ جي موضوع تي مستقل بحث مباحثو‬
‫ڪندا پيا هئا‪.‬‬
 ‫‪99‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫پوِء اهلل تعالي ”نيڪي“ جي وضاحت فرمائي ۽ ان جون ڪيتريون ئي‬

‫صورتون بيان فرمايون‪ ،‬ان کانپوِء آيت جي آخر ۾ اهلل تعالي “نيڪي” وارا‬
‫عمل ڪرڻ وارن کي سچا مومن ۽ متقي قرار ڏنو‪ .‬جيڪو هن ڳالهه جو دليل‬
‫آهي ته اهي عمل متقين جا وصف آهن‪ .‬اهي وصف ڪهڙا آهن‪ ،‬اچو ٻڌون ٿا!‬

‫اْلِخ َوال َْمآلئِكَةِ َوا ْل ِك َت ِ‬

‫اب َوالنَّبِيِّي َن﴾‬ ‫‪َ ﴿ _1‬ولـكِنَّ الْبِرَّ َم ْن آ َم َن بِاهَّللِ َوال َْي ْومِ ِ ِ‬
‫” ۽ نيڪي هي آهي ته جيڪو شخص اهلل تي‪ ،‬آخرت جي ڏينهن تي‪،‬‬
‫فرشتن تي‪ ،‬ڪتاب تي ۽ نبين تي ايمان آڻي…“‬
‫يعني ”اصل نيڪي“ انهن پنجن شين تي ايمان آڻڻ آهي‪ .‬اهلل تي‪ ،‬آخرت‬
‫جي ڏينه ن تي‪ ،‬فرشتن تي‪ ،‬ڪتاب (قرآن مجيد) تي ۽ انبياء ڪرام تي‪ .‬اها‬
‫متقين جي پهرين صفت آهي‪.‬‬
‫السآئِلِي َن َوفِي‬
‫السبِي ِل َو َّ‬
‫ْْقبَى َوالْ َي َتام َى َوال َْم َساك ِي َن َوابْ َن َّ‬
‫‪َ ﴿ _2‬وآت َى ال َْما َل َعل َى ُحبِّه ذَوِي ال ُ ْ‬
‫”۽ مال جي محبت باوجود ان کي خرچ ڪري رشتيدارن تي‪،‬‬ ‫َاب﴾‬
‫الرِّق ِ‬
‫يتيمن تي‪ ،‬مسڪينن تي‪ ،‬مسافرن تي‪ ،‬گهرڻ وارن تي ۽ غالمن کي آزاد‬
‫ڪرائڻ ۾‪“.‬‬
‫يعني ”اصل نيڪي“ جي ٻي صورت مال سان محبت جي باوجود ان کي‬
‫اهلل جي رستي ۾ خرچ ڪرڻ آهي‪ .‬پوِء في سبيل اهلل خرچ جون ڪيتريون ئي‬
‫شڪلون بيان ڪري ڇڏيون‪ .‬رشتي دارن تي خرچ ڪرڻ‪ ،‬يتيمن تي خرچ ڪرڻ‪،‬‬
‫مسڪينن تي خرچ ڪرڻ‪ ،‬مسافرن تي خرچ ڪرڻ‪ ،‬گهرڻ وارن تي خرچ ڪرڻ‬
‫۽ غالمن کي غالمي مان جان ڇڏائڻ تي خرچ ڪرڻ‪ .‬اها متقين جي ٻي صفت‬
‫آهي‪.‬‬
‫”۽ نماز قائم ڪري‪ “.‬اها متقين جي ٽين صفت‬ ‫‪َ ﴿ _3‬وأَ َق َام الصَّ ال َة﴾‬
‫آهي‪.‬‬
‫”۽ زڪوات ادا ڪري‪ “.‬اها متقين جي چوٿين‬ ‫‪َ ﴿ _4‬وآت َى الزَّكَا َة﴾‬
‫صفت آهي‪.‬‬
‫”۽ اهي جڏهن واعدو ڪري‬ ‫ُون ِب َع ْهدِهِ ْم إِذَا َعاهَدُواْ﴾‬
‫‪َ ﴿ _5‬وال ُْموف َ‬
‫وٺن ته پنهنجي واعدي کي پورو ڪن‪“.‬‬
 ‫‪100‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫اها متقين جي پنجين صفت آهي‪.‬‬

‫”۽ بدحالي‪ ،‬مصيبت ۽‬ ‫والْضاءِ َوحِي َن ال َْبأ ْ ِ‬
‫س﴾‬ ‫ين فِي ال َْبأ ْ َساءِ َّ َّ‬
‫‪َ ﴿ _6‬والصَّ ابِر ِ َ‬
‫جنگ دوران صبر ڪن‪ “.‬اها متقين جي ڇهين صفت آهي‪.‬‬
‫اهي سڀ صفتون ذڪر ڪرڻ کانپوِء فرمايو‪﴿ :‬أُولـئِكَ َّال ِذ َ‬
‫ين َص َدقُوا َوأُولـئِكَ هُ ُم‬
‫ون﴾ ”اهي ئي سڌي رستي وارا آهن ۽ اهي ئي ماڻهو متقي آهن‪“.‬‬ ‫ال ُْم َّت ُق َ‬
‫ان مان معلوم ٿيو ته متقي اهي هوندا آهن جيڪي ”نيڪي“ وارا مٿي‬
‫ذڪر ٿيل سڀئي عمل ۽ وصفون اختيار ڪن ٿا‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫الس َما َواتُ َواألَ ْر ُض أُع َِّد ْت لِل ُْم َّتقِي َن() َّال ِذ َ‬
‫ين‬ ‫ِع ُض َها َّ‬ ‫َفةٍ ِّمن َّربِّكُ ْم َو َجنَّ ٍة َ ْ‬
‫﴿ َو َسارِعُواْ إلِ َى َم ْغ ِ َ‬
‫س َواهَّللُ يُح ُِّب ال ُْم ْح ِسن ِي َن() َو َّال ِذ َ‬
‫ين‬ ‫لْضاءِ َوالْكَاظِمِي َن الْ َغ ْي َظ َوال َْعاف ِي َن َع ِن النَّا ِ‬‫الْساءِ َوا َّ َّ‬ ‫يُن ِف ُق َ‬
‫ون فِي َّ َّ‬
‫ُوب إ ِلَّ اهَّللُ َو َل ْم‬ ‫َفواْ ل ُِذن ُوبِهِ ْم َو َمن َّي ْغ ِ ُ‬
‫َف الذُّ ن َ‬ ‫إِذَا ف ََعلُواْ فَاحِشَ ًة أَ ْو ظَ ل َُمواْ أَنْف َُس ُه ْم ذ َ ُ‬
‫َُكواْ اهَّللَ فَا ْس َت ْغ َ ُ‬
‫ات َت ْجرِي ِمن َت ْحتِ َها‬ ‫َف ٌة ِّمن َّربِّهِ ْم َو َجنَّ ٌ‬ ‫ون()أُ ْولئِكَ َجزَآ ُؤهُم َّم ْغ ِ َ‬ ‫ُْصواْ َعل َى َما ف ََعلُواْ َوهُ ْم َي ْعل َُم َ‬ ‫ي ِ ُّ‬
‫ين ف ِي َها َون ِ ْع َم أَ ْجرُ ال َْعامِلِي َن﴾ (آل عمران ‪)136-133 :3‬‬
‫األَن ْ َها ُر َخالِدِ َ‬
‫هنن آيتن ۾ اهلل تعالي فرمائي ٿو ته اي ايمان وارو! توهان پنهنجي رب‬
‫جي مغفرت ۽ ان جنت جي طرف جلدي ڪريو جنهن جي ويڪر آسمانن ۽‬
‫زمين جي برابر آهي‪ .‬۽ اها متقين جي الِء تيار ڪئي وئي آهي‪ .‬متقي ڪير‬
‫آهن‪ .‬انهن جون صفتون ڪهڙيون آهن؟ فرمايائين‪:‬‬
‫الْساء َو َّ َّ‬
‫الْضاء﴾ ”جيڪي خوشحالي ۽ تنگي (ٻنهي‬ ‫ون فِي َّ َّ‬ ‫‪َّ ﴿ _1‬ال ِذ َ‬
‫ين يُن ِف ُق َ‬
‫حالتن) ۾ خرچ ڪن ٿا‪“.‬‬
‫”۽ ڪاوڙ پي وڃن ٿا‪“.‬‬ ‫‪َ ﴿ _2‬والْكَاظِمِي َن الْ َغ ْي َظ﴾‬
‫”۽ ماڻهن کي معاف ڪري ڇڏين ٿا‪“.‬‬ ‫‪َ ﴿ _3‬وال َْعاف ِي َن َع ِن النَّا ِ‬
‫س﴾‬
‫ِب ال ُْم ْح ِسن ِي َن﴾ ”۽ اهلل‬
‫اهي ٽئي صفتون ذڪر ڪرڻ کانپوِء فرمايو‪َ ﴿ :‬واللّهُ يُح ُّ‬
‫تعالي اهڙن ئي نيڪ ماڻهن سان محبت رکي ٿو‪“.‬‬
 ‫‪101‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫َفواْ ل ُِذن ُوبِهِ ْم﴾‬

‫َُكواْ اللّ َه فَا ْس َت ْغ َ ُ‬ ‫‪َ ﴿ _4‬و َّال ِذ َ‬
‫ين إِذَا ف ََعلُواْ فَاحِشَ ًة أَ ْو ظَ ل َُمواْ أَنْف َُس ُه ْم ذ َ ُ‬
‫”۽ جيڪي اهڙا ماڻهو آهن جو جڏهن انهن کان ڪو برو ڪم ٿي وڃي ٿو‬
‫يا اهي پنهنجو پاڻ تي ظلم ڪري ويهن ٿا ته فورا انهن کي اهلل ياد اچي وڃي‬
‫ٿو ۽ اهي پنهنجي گناهن جي معافي گهرڻ لڳن ٿا‪“.‬‬
‫ُوب إ ِلَّ اهَّللُ﴾‬
‫َف الذُّ ن َ‬
‫ان سان گڏوگڏ فرمايو‪َ ﴿ :‬و َمن َي ْغ ِ ُ‬
‫”۽ ڪير آهي جيڪو اهلل کانسواِء گناهه معاف ڪري سگهي؟“ يعني ان‬
‫کانسواِء ڪو به ڪونهي جيڪو گناهه معاف ڪري سگهي‪ ،‬لهذا انهي کان‬
‫گناهگارن کي پنهنجي گناهن جي معافي گهرڻ کپي‪.‬‬
‫ون﴾‬ ‫‪َ ﴿ _5‬و َل ْم ي ِ ُّ‬
‫ُْصواْ َعل َى َما ف ََعلُواْ َوهُ ْم َي ْعل َُم َ‬
‫” ۽ اهي ڄاڻي ٻجهي پنهنجي ڪيل ڪم تي اصرار نٿا ڪن‪ “.‬بلڪه جن‬
‫گناهن جي معافي گهرن ٿا ته ٻيهر انهن گناهن جي ويجهو به نٿا وڃن‪.‬‬
‫هنن سڀني صفتن جو ذڪر ڪرڻ کانپوِء فرمايو‪:‬‬
‫ين ف ِي َها َونِ ْع َم أَ ْج ُر‬
‫ات َت ْجرِي مِن َت ْحتِ َها األَن ْ َها ُر َخالِدِ َ‬ ‫﴿أُ ْولئِكَ َجزَآ ُؤهُم َّم ْغ ِ َ‬
‫َف ٌة ِّمن َّربِّهِ ْم َو َجنَّ ٌ‬
‫ال َْعامِلِي َن﴾‬
‫”اه ڙن ماڻهن جو بدلو انهن جي رب جي طرف کان مغفرت آهي ۽ اهي‬
‫باغ آهن جن جي هيٺان نهرون جاري آهن‪ .‬اهي ان ۾ هميشه رهندا‪ .‬هي (سٺا)‬
‫عمل ڪرڻ وارن جو سٺو بدلو آهي‪“.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي متقي ۽ پرهيزگار بنائي‪ .‬۽‬
‫اسان کي حقيقي تقوي نصيب فرمائي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ساٿيو! تقوي جي اهميت‪ ،‬ان جي حقيقت ۽ متقين جون صفتون‬
‫معلوم ڪرڻ کانپوِء اچو هاڻي تقوي جي فائدن ۽ ثمر جو تذڪرو ڪريون ٿا‪.‬‬

‫تقويٰ جو ثمر ۽ فائدا‬

‫محترم ساٿيو! تقوي جا فائدا ۽ ڦل تمام گهڻا آهن‪ .‬انهن مان ڪي‬
‫ضروري فائدا ۽ ثمر پيش ڪريون ٿا‪:‬‬
 ‫‪102‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫‪ ‬مشڪالت مان نڪرڻ جو رستو ۽ رزق ۾ ڪشادگي‪.‬‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‬

‫﴿ َو َمن َي َّت ِق اهَّللَ َي ْج َعل َّلهُ َم ْ َ‬

‫ْخ ًجا() َو َي ْر ُز ْقهُ مِ ْن َح ْي ُث لَ َي ْح َت ِس ُ‬
‫ب﴾ (الطالق ‪)3- 2 :65‬‬
‫” ۽ جيڪو شخص اهلل کان ڊڄي ٿو اهلل ان جي الِء ڇوٽڪاري جو رستو‬
‫ڪڍي ڇڏي ٿو ۽ ان کي اهڙي جڳهه کان روزي ڏئي ٿو جتان کيس گمان به‬
‫ناهي هوندو‪“.‬‬
‫‪ ‬معامال آسان!‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َمن َي َّت ِق اهَّللَ َي ْج َعل َّلهُ مِ ْن أَ ْمرِه ِي ْ ً‬

‫ُْسا﴾ (الطالق ‪)4 :65‬‬
‫”۽ جيڪو شخص اهلل تعالي کان ڊڄي ٿو اهلل ان جي هر ڪم ۾ آساني‬
‫پيدا ڪري ڇڏي ٿو‪“.‬‬
‫‪ ‬گناهن جي معافي ۽ تمام وڏو اجر‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َف َعنْهُ َس ِّيئَآتِهِ َويُ ْع ِظ ْم َلهُ أَ ْج ًرا﴾‬
‫﴿ َو َمن َي َّت ِق اهَّللَ يُكَ ِّ ْ‬
‫” ۽ جيڪو شخص اهلل کان ڊڄي ٿو اهلل ان جا گناهه مٽائي ڇڏي ٿو ۽ کيس‬
‫تمام وڏو اجر عطا ڪري ٿو‪( “.‬الطالق ‪)5 :65‬‬
‫‪ ‬حق ۽ باطل ۾ فرق ڪرڻ جي توفيق ۽ گناهن جي بخشش‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َف َلكُ ْم َواهَّللُ ذُو‬
‫َف َعنكُ ْم َس ِّيئَاتِكُ ْم َو َي ْغ ِ ْ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُواْ إ َن َت َّت ُقواْ اهَّللَ َي ْج َعل َّلكُ ْم فُ ْ قَان ًا َويُكَ ِّ ْ‬
‫الْف َْض ِل ال َْعظ ِ‬
‫ِيم﴾‬
‫”اي ايمان وارو! جيڪڏهن توهان اهلل تعالي کان ڊڄندا رهو ته هو توهان‬
‫کي (بصيرت جو نور عطا ڪري حق ۽ باطل ۾) فرق ڪرڻ جي توفيق ڏيندو‪،‬‬
‫توهان جي گناهن کي مٽائي ڇڏيندو ۽ توهان کي معاف ڪري ڇڏيندو‪ .‬۽ اهلل‬
‫تمام وڏي فضل وارو آهي‪( “.‬االنفال ‪)29:8‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جي محبت‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إ ِ َّن اللّ َه يُح ُِّب ال ُْم َّتقِي َن﴾‬
 ‫‪103‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫”بيشڪ اهلل تعالي پرهيزگارن سان محبت ڪري ٿو‪( “.‬التوبه ‪)7:9‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جو ساٿ ۽ ان جي مدد‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ين َّات َقواْ و ََّّال ِذ َ‬
‫ين هُم ُّم ْح ِس ُن َ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿إ َِّن اللّ َه َم َع َّال ِذ َ‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي انهن ماڻهن سان گڏ هوندو آهي جيڪي متقي آهن ۽‬
‫جيڪي نيڪ ڪم ڪرڻ وارا آهن‪( “.‬النحل ‪)128:16‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جي دوستي‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬واهَّللُ َول ِ ُّي ال ُْم َّتق ِي َن﴾ ”۽ اهلل تعالي متقي ماڻهن‬
‫جو دوست آهي‪( “.‬اجلاثية ‪)19:45‬‬
‫‪ ‬دنيا ۽ آخرت ۾ بشارت‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫الدن َْيا َوفِي ِ َ‬

‫اْلِخة ِ﴾‬ ‫ِّشى فِي الْ َحياة ِ ُّ‬
‫ون() َل ُه ُم الْ ُب ْ َ‬ ‫﴿ َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُواْ َوكَان ُواْ يَ َّت ُق َ‬
‫”۽ اهي ماڻهو جن ايمان آندو ۽ جيڪي اهلل تعالي کان ڊڄندا هئا انهن‬
‫جي الِء دنيا جي زندگي ۾ به خوشخبري آهي ۽ آخرت ۾ به‪( “.‬يونس ‪- 63 :10‬‬
‫‪)64‬‬
‫‪ ‬عملن جي قبوليت‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪. :‬‬
‫ل اهَّللُ مِ َن ال ُْم َّتقِي َن﴾‬
‫﴿إِن َّ َما َي َت َقبَّ ُ‬
‫”اهلل تعالي متقي ماڻهن کان ئي قبول ڪري ٿو‪( “.‬املائده ‪)27:5‬‬
‫‪ ‬اهلل جي عذاب کان نجات‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َوأَن َج ْي َنا َّال ِذ َ‬
‫ين آ َم ُنوا َوكَان ُوا َي َّت ُق َ‬
‫ون﴾‬
‫” ۽ اسان انهن ماڻهن کي (پنهنجي عذاب کان) نجات ڏني جن ايمان آندو ۽‬
‫جيڪي تقوي اختيار ڪندا هئا‪( “.‬النمل ‪)53:27‬‬
‫‪ 11‬اهلل تعالي جي رحمت جو حقدار هجڻ‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪104‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫ون الزََّكَا َة َو َّال ِذ َ‬

‫ين هُم بِآ َيات ِ َنا‬ ‫﴿ َو َر ْح َمتِى َوس َِع ْت ك ُ َّل َش ْى ٍء ف ََسأ َ ْكت ُ ُب َها ل َِّل ِذ َ‬
‫ين َي َّت ُق َ‬
‫ون َويُ ْؤتُ َ‬
‫يُ ْؤمِنُ َ‬
‫ون﴾ (االعراف ‪)156:7‬‬
‫”۽ منهنجي رحمت هر شئ کي گهيري رکيو آهي‪ .‬لهذا آئون ان کي انهن‬
‫ماڻهن جي الِء لکي ڏيندس جن تقوي جو رستو اختيار ڪيو‪ ،‬زڪوات ادا‬
‫ڪندا آهن ۽ اسان جي آيتن تي ايمان آڻين ٿا‪“.‬‬
‫‪ 12‬موت جي وقت جنت جي خوشخبري‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َلن ِ ْع َم َدا ُر ال ُْم َّتقِي َن() َجنَّاتُ َع ْد ٍن يَّ ْد ُخلُون َ َها َت ْجرِي مِن َت ْحتِ َها األَن ْ َها ُر َل ُه ْم ف ِي َها َما َيشَ آؤ َ‬
‫ُون‬
‫الم َع َل ْيكُ ُم ا ْد ُخلُواْ الْ َجنَّ َة‬
‫ون َس ٌ‬ ‫َكذَ الِكَ َي ْجزِي اهَّللُ ال ُْم َّتقِي َن() َّال ِذ َ‬
‫ين َت َت َو َّفاهُ ُم ال َْمآلئِكَ ُة طَيِّبِي َن َي ُقولُ َ‬
‫ب ِ َما ُكن ُت ْم َت ْع َمل َ‬
‫ُون﴾‬
‫” ۽ متقين جو ڇا ته سٺو گهر آهي! هميشه رهڻ وارا باغ آهن جن ۾ اهي‬
‫داخل ٿيندا‪ .‬انهن ۾ شاخون وهن ٿيون ۽ جيڪي ڪجھ اهي چاهيندا کين‬
‫ملندو‪ .‬اهلل تعالي متقين کي اهڙي طرح بدلو ڏئي ٿو‪ .‬جيڪي پاڪ سيرت‬
‫هوندا آهن‪ ،‬فرشتا انهن جو روح قبض ڪرڻ ايندا آهن ته چوندا آهن‪ :‬توهان تي‬
‫سالمتي هجي‪ ،‬جيڪي سٺا عمل توهان ڪري رهيا آهيو ان جي بدلي ۾ جنت‬
‫۾ داخل ٿي وڃو‪( “.‬النحل ‪)32- 30 :16‬‬
‫محترم ساٿيو! جيستائين آخرت جو تعلق آهي ته اها ته آهي ئي متقين جي‬
‫الِء‪ .‬جيئن اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ِند َربِّكَ لِل ُْم َّتق ِي َن﴾ ”۽ آخرت ته توهان جي رب وٽ صرف متقين‬ ‫﴿ َو ْاْل ِ َ‬
‫ِخةُ ع َ‬
‫جي الِء آهي‪( “.‬الزخرف ‪)35:43‬‬
‫ُون ُعل ًُّوا فِي‬ ‫ِخةُ ن َ ْج َعلُ َها ل َِّل ِذ َ‬
‫ين لَ يُرِيد َ‬ ‫اهڙي طرح ان جو فرمان آهي‪﴿ :‬تِلْكَ َّ‬
‫الدا ُر ْاْل ِ َ‬
‫ض َولَ ف ََسا ًدا َوال َْعاق ِ َب ُة لِل ُْم َّتق ِي َن﴾ ”هي گهر آخرت ته اسان انهن ماڻهن جي الِء‬
‫األْ َ ْر ِ‬
‫مخصوص ڪري ڇڏيون ٿ ا جيڪي زمين۾ وڏائي يا فساد نٿا گهرن‪ .‬۽ (بهتر)‬
‫انجام ته متقين جي الِء ئي آهي‪( “.‬القصص ‪)83:28‬‬
 ‫‪105‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫اهو بهتر انجام ڪهڙو هوندو؟ اهلل تعالي متقين کي جهنم کان نجات‬
‫ڏئي ڪري جنت ۾ داخل ڪندو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ين َّات َقوا َّونَذَ ُر َّ‬
‫الظالِمِي َن ف ِي َها‬ ‫ضِيا()ث ُ َّم ن ُ َنجِّي َّال ِذ َ‬
‫﴿ َوإ ِن ِّمنكُ ْم إ َِّل َوارِ ُدهَا كَا َن َعل َى َربِّكَ َحت ًْما َّم ْق ًّ‬
‫جِث ًِّيا﴾ ” ۽ توهان مان ڪو به اهڙو ناهي جنهن جو گذر جهنم تان نه ٿئي‪ .‬اها‬
‫ڳالهه طئ ٿيل آهي ته جيڪي توهان جي رب جي ذمي آهي‪ .‬پوِء اسان متقين‬
‫کي نجات ڏيارينداسين مگر ظالمن کي ان ۾ گوڏن ڀر ڪرائي ڇڏينداسين‪“.‬‬
‫(مرمي ‪)72-71 :19‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫﴿ َويُ َنجِّي اهَّللُ َّال ِذ َ َّ‬
‫ُون﴾ ”۽ جيڪي ماڻهو‬ ‫ين ات َق ْوا ب ِ َمفَازَ ت ِهِ ْم لَ َي َم ُّس ُه ُم ُّ‬
‫الس ُؤ َولَ هُ ْم َي ْحزَن َ‬
‫اهلل کان ڊڄندا رهيا انهن کي هو انهن جي ڪاميابي سان بچائي وٺندو‪ .‬انهن‬
‫کي نه ڪا تڪليف پهچندي ۽ نه ئي اهي غمزده ٿيندا‪( “.‬الزمر ‪)61:39‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫ون ف ِي َها‬ ‫ت َع ْد ٍن ُّم َف َّت َح ًة َّل ُه ُم األْ َبْ َو ُ‬
‫اب() ُم َّت ِكئِي َن ف ِي َها يَ ْدعُ َ‬ ‫﴿ َوإ َِّن لِل ُْم َّتقِي َن َل ُح ْس َن َم ٍ‬
‫آب() َجنَّا ِ‬
‫اب()إ َِّن هَذَ ا‬ ‫اب()هَذَ ا َما تُو َعد َ‬
‫ُون ل َِي ْومِ الْح َِس ِ‬ ‫الَّطفِ أَتْرَ ٌ‬ ‫َاِصاتُ َّ ْ‬
‫ِندهُ ْم ق ِ َ‬
‫اب() َوع َ‬
‫َش ٍ‬ ‫بِفَاك ِ َه ٍة َكث ِيرَةٍ َّو َ َ‬
‫لَر ِ ْز ُق َنا َما َل ُه مِن نَّفَاد ٍ﴾‬
‫”۽ حقيقت هيَء آ هي ته متقين جي الِء بهترين ٺڪاڻو آهي‪ .‬هميشه رهندڙ‬
‫باغ آهن جن جا دروازا انهن جي الِء کليل هوندا‪ .‬اهي انهن ۾ وهاڻا لڳائي‬
‫ويٺل هوندا ۽ کوڙ سارا لذيذ ميوا ۽ شراب طلب ڪندا‪ .‬۽ ساڻن نگاهون‬
‫جهڪائي رکندڙ هم عمر زالون به هونديون‪ .‬هي اهي شيون آهن جن جو‬
‫حساب جي ڏينهن توهان سان واعدو ڪيو ويندو آهي‪ .‬بيشڪ اهو اسان جو‬
‫رزق آهي جيڪو ڪڏهن به ختم نه ٿيندو‪( “.‬ص ‪)54- 49 :38‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫﴿إ َِّن لِل ُْم َّتقِي َن َمفَازً ا() َح َدائ َِق َوأَعْ َنابًا() َو َك َواع َِب أَتْ َرابًا() َو َكأ ْ ًسا دِهَاقًا() َّل ي َْس َم ُع َ‬
‫ون ف ِي َها َل ْغ ًوا‬
‫َّولَ ك َِّذابًا() َجزَا ًء ِّمن َّربِّكَ َع َطا ًء ح َِسابًا﴾ ”متقين جي الِء يقينا ڪاميابي آهي‪ .‬باغ ۽‬
 ‫‪106‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫انگور‪ .‬نوجوان ۽ هم عمر عورتون‪ .‬۽ پلٽندڙ جام‪ .‬اتي نه ڪا بيهوده ڳالهه‬
‫ٻڌندا ۽ نه ڪوڙ‪ .‬اهو توهان جي رب جي طرفان بدلو آهي جيڪو پنهنجي‬
‫پنهنجي عملن جي حساب سان ملندو‪( “.‬النبا ‪)36- 31 :78‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫ُغ ٌف َمبْن ِ َّي ٌة َت ْجرِي مِ ْن َت ْحتِ َها األْ َن ْ َها ُر َو ْع َد اهَّللِ‬ ‫﴿لك ِِن َّال ِذ َ َّ‬
‫ين ات َق ْوا َربَّ ُه ْم َل ُه ْم ُ َ‬
‫ُغ ٌف ِّم ْن ف َْوق ِ َها ُ َ‬
‫يعا َد﴾‬ ‫لَ يُ ْخلِ ُ‬
‫ف اهَّللُ الْمِ َ‬
‫”پر جيڪي ماڻهو پنهنجي رب کان ڊڄندا رهيا انهن جي الِء ماڙيون آهن‪،‬‬
‫جن جي مٿيان ٻيون ماڙيون به ٺهيل آهن ۽ انهن جي هيٺيان نهرون وهي‬
‫رهيون آهن ‪ .‬اهو اهلل جو واعدو آهي ۽ اهلل پنهنجي واعدي جي خالف ورزي‬
‫ناهي ڪندو‪( “.‬الزمر ‪)20 :39‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ون ِمن ُسن ُد ٍ‬
‫س َوإ ِ ْس َتب ْ َر ٍق‬ ‫ت َّو ُع ُيو ٍن() َيل َْب ُس َ‬‫فِي َم َقامٍ أَمِي ٍن()فِي َج َّنا ٍ‬ ‫﴿إ َِّن ال ُْم َّتقِي َن‬
‫ُون ف ِي َها‬ ‫ون ف ِي َها بِكُلِّ فَاك ِ َه ٍة آمِن ِي َن()لَ َي ُذوق َ‬ ‫َوزَ َّو ْج َناهُم ب ِ ُحورٍ عِي ٍن() َي ْد ُع َ‬ ‫ُّم َت َقابِلِي َن() َكذَ الِكَ‬
‫ِيم()ف َْض ًال ِّمن َّربِّكَ ذَالِكَ ه َُو الْف َْو ُز ال َْعظِي ُم﴾ ”بيشڪ‬ ‫ال َْم ْو َت إ َِّل ال َْم ْو َت َة األْ ُول َى َو َوقَاهُ ْم َعذَ َ‬
‫اب الْ َجح ِ‬
‫پرھيزگار امن واريَء جاِء ۾ ھوندا‪ .‬باغن ۽ تالون ۾‪.‬سنھي َپٽ جا (ڪپڙا) ۽‬
‫ٿلھي َپٽ جا (ڪپ ڙا) ھڪ ٻئي جي آمھون سامھون ٿي ويهندا‪ .‬سندن حال) ائين‬
‫ھوندو‪ ،‬۽ کين وڏين (سھڻين) اکين واريون حورون پرڻائينداسون‪ .‬منجھس‬
‫سڀڪو ميوو گھرندا اھڙي حال ۾ جو امن وارا ھوندا‪ .‬پھرين موت کانسواِء‬
‫(جو دنيا ۾ مري چڪا) اتي (ٻيو) موت نه چکندا‪ ،‬۽ (اهلل) کين دوزخ جي‬
‫عذاب کان بچايو‪ .‬تنھنجي پالڻھار جي فضل سبب‪ ،‬اھائي وڏي مراد ماڻڻ آھي‪“.‬‬
‫(الدخان ‪)57- 51 :44‬‬
‫متقين کي ٽولن جي شڪل ۾ جنت ڏانهن وٺي ويندا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫تقويٰ ۽ متقي ماڻهو‬

‫ين َّات َق ْوا َربَّ ُه ْم إلِ َى الْ َجنَّةِ ُز َم ًرا َحتَّى إِذَا َجا ُءوهَا َوفُتِ َح ْت أَبْ َوابُ َها َوقَا َل َل ُه ْم َخزَن َ ُت َها‬
‫ِيق َّال ِذ َ‬
‫﴿ َوس َ‬
‫ين() َوقَالُوا الْ َح ْم ُد ِهَّلِل َّالذِي َص َد َق َنا َوعْ َد ُه َوأَ ْو َرثَ َنا األْ َ ْر َض‬ ‫َس َال ٌم َع َل ْيكُ ْم طِب ْ ُت ْم فَا ْد ُخلُوهَا َخالِدِ َ‬
‫نَت ََب َّوأُ مِ َن الْ َجنَّةِ َح ْي ُث َنشَ ا ُء َفن ِ ْع َم أَ ْج ُر ال َْعامِلِي َن﴾‬
‫” ۽ جيڪي پنھنجي پالڻھار کان ڊنا سي ٽوليون ٽوليون بھشت ڏانھن روانا‬
‫ڪبا‪ ،‬تانجو جڏھن ان وقت ايندا ۽ ان جا دروازا کولبا ۽ ان جا دواروغا کين‬
‫چوندا ته اوھان تي سالم ھجي اوھين (ھاڻي) خوش رھو پوِء منجھس ھميشه‬
‫رھڻ الِء گھڙو‪ .‬۽ چوندا ته سڀ ساراھ انھيَء اهلل کي جڳائي جنھن پنھنجو‬
‫انجام اسان سان سچو ڪيو ۽ اسان کي (ھن) زمين جو وارث ڪيائين بھشت‬
‫مان جتي وڻندو اٿون اتي جڳه وٺون ٿا‪ ،‬پوِء عمل ڪندڙن جو َاجر (ڪھڙونه)‬
‫چڱو آھي‪( “.‬الزمر ‪)74-73 :39‬‬
‫متقين جي الِء هڪ نه بلڪه ٻه جنتون هونديون‪.‬‬
‫ام َربِّهِ َجنَّ َتا ِن﴾ ”۽ جيڪو پنھنجي‬
‫اف َم َق َ‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬ول َِم ْن َخ َ‬
‫پالڻھار جي آڏو بيھڻ کان ڊنو تنھن الِء ٻه باغ آھن“ (الرمحن ‪)46:55‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي تقوي نصيب ڪري ۽‬
‫اسان کي متقين جون صفتون اختيار ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬۽ جنت جي وارثن‬
‫۾ شامل ڪري‪ .‬ڇوته اهلل جي ٻانهن مان صرف اهو ئي ٻانهو جنت جو وارث‬
‫بنجندو جيڪو متقي هوندو‪ .‬فرمايو‪:‬‬

‫﴿تِلْكَ الْ َجنَّ ُة َّالتِى ن ُور ُِث مِ ْن ع َِبادِنَا َمن ك َ َ‬

‫ان َتق ًِّيا﴾‬
‫”اھو بھشت اھو آھي جو پنھنجن ٻانھن مان جيڪو پرھيزگار بڻبو تنھن‬
‫کي (ان جو) وارث ڪنداسون“ (مرمي ‪)63:19‬‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬
 ‫‪108‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ موجوده دؤر جا مختلف فتنا‬
‫❖ قيامت کان پهرين اچڻ وارا مختلف فتنا‬
‫❖ فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار ڇا هجڻ گهرجي!‬
‫❖ فتنن جي شر کان بچڻ جي الِء احتياطي تدبيرون‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! دنياجي زندگي ۾ خير ۽ شر ٻئي موجود آهن‪ .‬اهلل رب‬
‫العزت خير سان به انسان کي آزمائي ٿو ۽ شر سان به‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان‬
‫آهي‪:‬‬

‫الِّش َوالْ َخيْر ِفِتْ َن ًة َوإ ِ َليْ َنا تُ ْر َج ُع َون﴾‬

‫﴿ َون َ ْبلُو ُكم ب ِ َّ ِّ‬
‫”۽ اسان امتحان طور توهان کي شر ۽ خير ٻنهي سان آزمائيندا آهيون‪ .‬۽‬
‫توهان سڀ آخرڪار اسان جي طرف ئي موٽايا ويندا‪( “.‬االنبياء‪)35:‬‬
‫يعني ڪڏهن اسان مصيبتن ۽ ڏکن جي ذريعي توهان کي آزمائيندا آهيون‬
‫۽ ڪڏهن خوشحالي جي ذريعي‪.‬‬
‫۽ ڪڏهن مختلف بيمارين جي ذريعي آزمائيندا آهيون ۽ ڪڏهن صحت ۽‬
‫تندرستي جي ذريعي‪ .‬ڪڏهن فقر ۽ فاقن جي ذريعي آزمائيندا آهيون ۽‬
‫ڪڏهن وڌيڪ مال ڏئي ڪري توهان کي آزمائش ۾ مبتال ڪندا آهيون‪.‬‬
‫الغرض اهو آهي ته ڪڏهن سٺين حالتن جي ذريعي آزمائيندا آهيون ۽‬
‫ڪڏهن برن حالتن جي ذريعي‪ ،‬جيئن اسان اهو ڄاڻي وٺون ته ڪير اهلل تعالي‬
‫جو هر حال ۾ شڪر ادا ڪري ٿو ۽ ڪير ناشڪري ڪري ٿو‪ .‬۽ ڪير صبر‬
‫ڪري ٿو ۽ ڪير بي صبري جو مظاهرو ڪري ٿو‪.‬‬
‫هن آيت مبارڪه مان ثابت ٿيو ته ايمان وارن کي دنيا ۾ فتنن کي منهن‬
‫ڏيڻو پوي ٿو‪ .‬۽ انهن کي مختلف آزمائشن مان گذرڻو پوي ٿو‪.‬‬
‫۽ فتنن جا ڪيترائي قسم آهن‪:‬‬
 ‫‪109‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫‪ ‬ڪي فتنا مال جي وجه سان ۽ ڪي اوالد جي وجه سان ٿيندا آهن‪ .‬اهلل‬

‫ِند ُه أَ ْج ٌر َعظ ٌ‬
‫ِيم﴾‬ ‫تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إِن َّ َما أَ ْم َوا ُلكُ ْم َوأَ ْولَ ُد ُك ْم فِتْ َن ٌة َواهَّللُ ع َ‬
‫” اوھان جا مال ۽ اوھان جو اوالد رڳو پرک آھن‪ ،‬۽ اهلل ئي وٽ وڏو اجر‬
‫آھي“ (التغابن ‪)15:64‬‬
‫مال ۽ اوالد اهڙي طرح فتنو آهن جو ڪڏهن ڪڏهن انسان پنهنجي مال ۽‬
‫پنهنجي اوالد جي ڪري دين کان غافل ٿي ويندو آهي‪.‬‬
‫جيئن اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫اب َش َغ َلتْ َنا أَ ْم َوالُ َنا َوأَهْلُونَا فَا ْس َت ْغ ِ ْ‬

‫َف َل َنا َي ُقو ُل َ‬
‫ون‬ ‫ِع ِ‬ ‫﴿ َس َي ُقو ُل َلكَ ال ُْمخ ََّلف َ‬
‫ُون مِ َن األْ َ ْ َ‬
‫بِأَلْ ِس َنتِهِم َّما َل ْي َس فِي ُقلُوبِهِ ْم﴾‬
‫”اي پيغمبر) ٻھراڙيَء وارن مان پوئتي رھيل توکي چوندا ته اسان کي‬
‫پنھنجن مالن ۽ پنھنجي گھر جي ڀاتين رجھايو تنھنڪري اسان الِء بخشش‬
‫گھر‪ ،‬پنھنجين زبانن سان اھا (ڳالھ) چوندا آھن جا انھن جي دلين ۾ نه آھي“‬
‫(الفتح ‪)11:48‬‬
‫انهن ماڻهن کي انهن جي مالن ۽ انهن جي اوالد جهاد في سبيل اهلل کان‬
‫غافل ڪري ڇڏيو هو‪ .‬اهڙي طرح انهن جو مال ۽ انهن جا ٻچا انهن جي الِء‬
‫فتنو بنجي ويا‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح فتنن مان هڪ فتنو شهوتن جو فتنو آهي‪ .‬جن جي محبت‬
‫انسانن جي دلين ۾ مزين ڪئي ويئي آهي‪ .‬چاهي عورتن جي شهوت هجي‪ ،‬يا‬
‫پٽن پوٽن جي شهوت هجي‪ ،‬يا ڌن دولت جي هجي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫نَّطة ِ مِ َن َّ‬ ‫س حُ ُّب َّ‬
‫الذه َِب َوالْف َِّضةِ‬ ‫ت مِ َن ال ِّن َساءِ َوالْبَن ِي َن َوالْ َق َناطِير ِ ال ُْم َق َ َ‬
‫الش َه َوا ِ‬ ‫﴿ ُزي َِّن ل ِلنَّا ِ‬
‫َوالْ َخ ْي ِل ال ُْم َس َّو َمةِ َواألَنْ َعامِ َوال َ ْ‬
‫َْح ِ‬
‫ث﴾‬
‫َ‬
‫سون ۽ چانديَء جي (وڏن وڏن) سٿيلن ڍيرن ۽‬ ‫”ماڻھن الِء زالن ۽ پٽن ۽‬
‫نشان ڪيلن گھوڙن ۽ ڍورن ۽ پوک جي سڌن جو پيار سينگاريو ويو آھي“‬
 ‫‪110‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫پوِء انهن سمورين شين جي باري ۾ فرمايائين‪ ﴿ :‬ذَالِكَ َم َتا ُع الْ َح َياة ِ ُّ‬
‫الدن َْيا‬
‫آب﴾ ”اهو سب ڪجھ دنياوي زندگي جو سامان آهي‪ .‬۽ بهتر‬ ‫َواهَّللُ عِنْ َد ُه ُح ْس ُن ال َْم ِ‬
‫ٺڪاڻو اهلل وٽ ئي آهي‪( “.‬آل عمران ‪)14:3‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح فتنن مان هڪ فتنو شبهات جو فتنو آهي‪ .‬شبها ڪن نادانن‬
‫پاران پيدا ڪيا ويندا آهن‪ .‬۽ هي اهي ماڻهو آهن جن جي نيتن ۽ انهن جي‬
‫ارادن ۾ فساد ٿئي ٿو‪ .‬جيتوڻيڪ اهي حق ۽ باطل جي مالوٽ ڪري ڄاڻي‬
‫ٻجهي حق ڳالهه لڪائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ۽ ان بابت مختلف شڪ ۽‬
‫شبها پيدا ڪندا آهن‪ .‬اهڙا ماڻهو وات وڪيلي ۽ لفاظي کان ڪم وٺندي‬
‫حقيقتن ک ي ٽوڙي موڙي پيش ڪرڻ جا ماهر هوندا آهن ۽ پنهنجي موقف کي‬
‫مڃرائڻ جي الِء بحث مناظري ۽ جهڳڙي کان به پاسو نٿا ڪن‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح هن دؤر جو هڪ تمام وڏو فتنو ميڊيا جو آهي‪ .‬چاهي‬
‫اليڪٽرانڪ ميڊيا هجي‪ ،‬يا پرنٽ ميڊيا هجي‪ ،‬يا سوشل ميڊيا هجي‪ .‬هن ميڊيا‬
‫اهڙو انقالب مچائي ڇڏيو آهي جو هاڻي پوري دنيا توهان جي هٿ ۾‪ ،‬توهان‬
‫جي اکين جي سامهون اچي وئي آهي‪ .‬توهان جيڪي چاهيو ۽ جتي چاهيو هر‬
‫شئ ٻڌي به سگهو ٿا ۽ ڏسي به سگهو ٿا‪ .‬جيتوڻيڪ هن ميڊيا جي ذريعي‬
‫اگهاڙپ‪ ،‬ب ي شرمي‪ ،‬بي غيرتي ۽ بي حيائي جو اهڙو طوفان اچي ويو آهي جو‬
‫اهلل جي پناهه! هاڻي ڪ نهن ڳالهه جو پردو ناهي رهيو‪ .‬هر شئ هر شخص جي‬
‫الِء‪ ،‬چاهي ننڍو هجي يا وڏو‪ ،‬مرد هجي يا عورت‪ ،‬سڀني جي الِء اوپن آهي‪.‬‬
‫صورتحال هاڻي هن قسم جي آهي جو ڪنهن ڳالهه جو پردو باقي ناهي‬
‫رهيو ۽ هر شئ ۽ هر ڳالهه هر هڪ جي الِء سڄي سموري اوپن ٿي چڪي‬
‫آهي‪ ،‬چاهي ڪو وڏو هجي يا ننڍو هجي‪ ،‬مرد هجي يا عورت هجي‪.‬‬
‫‪ ‬ان قسم جي فتنن مان هڪ تمام وڏو فتنو ڪيترن ئي اسالمي ملڪن‬
‫۾ بدامني جو فتنو آهي جتي نه عزتون محفوظ آهن‪ ،‬نه جانيون محفوظ آهن ۽‬
‫نه ئي مال محفوظ آهن‪.‬‬
‫جيئن رسول اڪرم‪ ‬جن پيشين گوئي ڪندي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ارب الز ََمان‪َ ،‬و یي ْقبَض ال ْ ِعلْم‪َ ،‬وتَ ْظهَر ال ْ ِف ََت‪َ ،‬ويل ََْق الشح‪َ ،‬وي َ ْكثر ا َْل َ ْرج» قَالوا‪َ :‬و َمای‬
‫«يَتَقَ َ‬
‫ا َْل َ ْرج؟ قَ َ‬
‫ال‪« :‬الْقَتْل» (صحيح البخاري‪ :‬الفنت‪ ،7061 :‬صحيح مسلم‪ 157 :‬واللفظ له)‬
 ‫‪111‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫” وقت تمام ويجهو ٿي ويندو‪ ،‬علم کڄي ويندو (يعني علم صرف نالي جو‬
‫رهجي ويندو ۽ ان تي عمل نه ڪيو ويندو‪ .‬بخاري جي روايت ۾ آهي‪ :‬وينقص‬
‫العمل‪ .‬يعني عمل گهٽ ٿي ويندو‪ ).‬فتنن جو ظهور ٿيندو‪ .‬۽ (ماڻهن جي دلين‬
‫۾) اللچ وڌي ويندي‪ .‬۽ قتل عام ٿي ويندو‪“.‬‬
‫وقت جي ويجهي ٿي وڃڻ مان مراد هي آهي ته ماڻهن ۾ بگاڙ جلدي‬
‫ڦهلجڻ لڳندو‪ .‬مثال طور جيئن ڏڦيڙ ۽ خرابي کي ڦهلجڻ ۾ پهرين هڪ سال‬
‫يا هڪ مهينو لڳندو هو قيامت جي ويجهو اها خرابي تمام ٿوري دير ۾‬
‫ڦهلجي ويندي‪ .‬جيئن اڄ ڪلهه ميڊيا جي ذريعي ٿي رهيو آهي‪ .‬جيتوڻيڪ هڪ‬
‫هڪ خبر‪ ،‬هڪ هڪ وڊيو ڪلپ‪ ،‬هڪ هڪ آڊيو ڪلپ‪ ،‬هڪ هڪ تصوير…‬
‫هر هر شئ پل ۾ پوري دنيا ۾ ڦهلجي ويندي آهي‪ .‬انهي جو ٻيو مفهوم اهو‬
‫به ٿي سگهي ٿو ته وقت تنگ ٿي ويندو ۽ ان جي برڪت ختم ٿي ويندي‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح فتنن مان هڪ تمام وڏو فتنو مسلمانن جي فرقي واريت ۽‬
‫گروهه بندي جو فتنو آهي‪ ،‬جنهن امت کي ٽڪڙا ٽڪڙا ڪري ان جي بنيادن‬
‫کي کوکلو ڪري ڇڏيو آهي‪ .‬اها امت جنهن جو رب هڪ‪ ،‬جنهن جو نبي هڪ‪،‬‬
‫جنهن جو قبلو هڪ‪ ،‬جنهن جي شريعت هڪ… اڄ اها امت ڪيترن ئي فرقن‬

‫۾ ورهائجي چڪي آهي‪ .‬۽ هر فرقو (ك ُ ُّل حِزْ ٍب ب ِ َما ل ََد ْيهِ ْم فَ ِ ُح َ‬
‫ون) جو مصداق بڻيل‬
‫آهي‪ .‬يعني هر گروهه وٽ جيڪي ڪجھ آهي اهو انهي ۾ ڌت آهي‪.‬‬
‫۽ عام ماڻهو حيران ۽ پريشان آهن ته اهي ڪهڙي گروهه ۾ شامل ٿين ۽‬
‫ڪنهن ۾ شامل نه ٿين! اهي نٿا ڄاڻن ته ڪهڙي گروهه جو منهج صحيح ۽‬
‫ڪنهن جو غلط آهي! ڪهڙو گروهه حق تي آهي ۽ ڪهڙو باطل تي!‬
‫‪ ‬اهڙي طرح ڪي فتنا اهڙا آهن جن بابت خود نبي ڪريم‪ ‬جن‬
‫پنهنجي مبارڪ زندگي ۾ ئي خبردار ڪيو هو ته منهنجي امت ۾ انتهائي‬
‫سنگين ۽ خطرنا ڪ فتنا واقع ٿيندا‪ ،‬جن ۾ ماڻهو پنهنجي ايمان تي ثابت قدم‬
‫نه رهي سگهندا‪ .‬مثال طور پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«بَادِروا ب ِْاأل َْع َم ِال فِتَنًا َكقِ َط ِع الل َيْ ِل ا ْمل ْظلِ ِم‪ ،‬ي ْصبِح ال َرجل م ْؤمِنًا َوميْ ِسي کَافِ ًرا‪ ،‬أَ ْو ميْ ِیسي م ْؤمِنًای‬
‫َوي ْصبِح کَافِ ًیرا‪ ،‬يَبِيع دِينَه ب َِع َر ٍض ِم َن الدن ْيَا»‬
 ‫‪112‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫”توهان انهن فتنن کان پهرين جلدي جلدي نيڪ عمل ڪري وٺو جيڪي‬
‫اونداهي راتين وانگر هون دا‪ .‬انهن فتنن جي دور ۾ هڪ شخص صبح جي‬
‫وقت مومن هوندو ته شام جو ڪافر‪ .‬۽ شام جي وقت مومن هوندو ته صبح‬
‫جي وقت ڪافر‪ .‬هو پنهنجي دين کي دنيا جي سامان جي بدلي وڪڻي‬
‫ڇڏيندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)118:‬‬
‫۽ حضرت ام سلمه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته هڪ دفعي رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫رات جو انتهائي گهٻراهٽ جي عالم ۾ سجاڳ ٿيا ۽ پاڻ فرمايائون‪:‬‬
‫اّلل مِ َن اْل َ َزائِنِ ‪َ ،‬و َما َذا أن ْ ِز َل مِ َن ال یِف َ ِی‬
‫َت)) ”سبحان اهلل! اهلل‬ ‫اّلل‪َ ،‬ما َذا أَن ْ َز َل َ‬
‫((سبحان َ ِ‬
‫َْ َ‬
‫تعالي ڪيترا خزانا نازل ڪيا آهن! ۽ ڪيترا فتنا نازل ڪيا آهن!“‬
‫ان کانپوِء پاڻ‪ ‬جن فتنن کان بچڻ جي الِء فرمايو‪:‬‬
‫ني ‪ -‬ر َب کَا ِسيَ ٍة ِِف الدن ْيَا عَا ِري َ ٍة ِِف‬‫ِ‬ ‫ات ‪ -‬ي ِريد أَ ْزو َ لِك‬
‫(( َم ْن يوقِظ َصوا ِحب احلج َر ِ‬
‫اجه َ ْي ي َصل َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫اْل ِخ َر یِة) ی) ی‬
‫”ڪير حجرن وارين (يعني پاڻ‪ ‬جن جي گهروارين) کي جاڳائي جيئن‬
‫اهي نماز پڙهي وٺن‪ ،‬دنيا ۾ لباس پائڻ واريون ڪيتريون ئي عورتون آخرت‬
‫۾ اگهاڙيون هونديون!“ (صحيح البخاري‪)7069 :‬‬
‫هن حديث مان اهو به معلوم ٿيو ته عبادتن جي ذريعي انسان فتنن جي شر‬
‫کان اهلل تعالي جي پناهه ۾ اچي سگهي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬خاص ڪري قيامت کان پهرين اهڙا فتنا واقع ٿيندا جيڪي گرمي جي‬
‫موسم ۾ هلڻ واري هوا جي تيز جهونٽي وانگر ايندا ۽ وقت سان گڏ پوري‬
‫دنيا تي ڇائنجي ويندا‪ .‬۽ انهن مان ڪي فتنا اهڙا هوندا جيڪي سمنڊ جي‬
‫موجن وانگر ڇوليون هڻندا ايندا ۽ هر شئ کي وهائي کڻي ويندا‪ .‬انهن فتنن‬
‫جي دؤر ۾ حق ۽ باطل جو ميالپ اهڙي انداز سان ٿيندو جو ڪنهن کي خبر‬
‫نه پوندي ته حق ڇا آهي ۽ باطل ڇا آهي! انهن ۾ دلين کي بري نموني‬
‫جهانجهوڙيو ويندو‪ ،‬اهي اونداهي راتين وانگر ايندا جن ۾ ڪجھ به ڏسڻ ۾‬
‫نٿو اچي‪.‬‬
 ‫‪113‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫جيتوڻيڪ ان قسم جي فتنن ۾ هڪ شخص صبح جي وقت مومن هوندو‬

‫ته ش ام جو ڪافر ٿي ويندو‪ .‬۽ جيڪڏهن شام جي وقت مومن هوندو ته صبح‬
‫تائين ڪافر ٿي ويندو‪ .‬اهلل جي پناهه‬
‫۽ قيامت جي ڏينهن پهرين ايندڙ سنگين فتنا هڪ ٻئي پٺيان ايندا‪ ،‬جيڪو‬
‫فتنو پويان ايندو اهو پهرين واري فتني کان ڪيترائي ڀيرا وڌيڪ سنگين‬
‫هوندو‪.‬‬
‫‪ ‬ياد رهي ته ڪي فتنا اهڙا هوندا جن ۾ اهلل تعالي ايمان وارن جي‬
‫آزمائش ڪرڻ چ اهي ٿو ته ڇا اهي ايمان تي ثابت قدم رهن ٿا يا ايمان کي‬
‫ڇڏي ڪفر ۾ ٽپي وڃن ٿا‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ون (‪َ )2‬و َل َق ْد َفتَنَّا َّال ِذ َ‬
‫ين مِ ْن َق ْبلِهِ ْم‬ ‫اس أَ ْن ُّيتْ َر ُكوا أَ ْن َّي ُقولُوا آ َمنَّا َوهُ ْم لَ يُ ْفتَنُ َ‬
‫﴿أَ َح ِس َب النَّ ُ‬
‫ين َص َدقُوا َول ََي ْعل ََمنَّ الْكَاذِبِي َن﴾‬ ‫َفل ََي ْعل ََمنَّ اهَّللُ َّال ِذ َ‬
‫”ڇا ماڻهن اهو گمان ڪري ورتو آهي ته جيڪڏهن انهن اهو چئي ڇڏيو ته‬
‫”اسان ايمان آندو“ ته کين ڇڏي ڏنو ويندو ۽ سندن آزمائش نه ٿيندي؟ حاالنڪه‬
‫اسان انهن ماڻهن کي به آزمايو هو جيڪي انهن کان اڳ هئا‪ .‬اهلل ضرور اهو‬
‫معلو م ڪرڻ چاهي ٿو ته انهن مان ڪير سچا آهن ۽ ڪوڙا ڪير آهن‪“.‬‬
‫(العنکبوت ‪)3- 2 :29‬‬
‫۽ جيڪڏهن اسان هن امت جي اولين ماڻهن جي حالتن جو مطالعو‬
‫ڪريون ته اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته انهن کي ان قسم جي ڏکين آزمائشن‬
‫مان گذرڻو پيو‪ .‬ايستائين جو خباب بن ارت‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ڀيري‬
‫آئون رسول اهلل‪ ‬جن جي خدمت ۾ حاضر ٿيس‪ .‬ان وقت پاڻ‪ ‬جن‬
‫ڪعبي جي ڇانهه ۾ هڪ چادر تي وهاڻو رکي ويٺا هئا‪ .‬ان زماني ۾ اسان‬
‫مشرڪن طرفان سخت تڪليفون ڏسي رهيا هئاسون‪ .‬مون پاڻ‪ ‬جن کي‬
‫عرض ڪيو‪ :‬توهان اهلل تعالي کان دعا ڇو نٿا گهرو؟‬
‫اهو ٻڌندي ئي پاڻ‪ ‬جن وهاڻو ڇڏي ڪري سڌا ٿي ويهي رهيا ۽‬
‫پاڻ‪ ‬جن جو چهرو (ڪاوڙ مان) الل ٿي ويو‪.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ی‬
 ‫‪114‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫ون ِع َظامِ ِه یمِ ْن حلَ ْ ٍم أَ ْو َع َص ٍب‪َ ،‬ما ي َ ْص ِرفه‬ ‫اط احل َ ِدي ِد‪َ ،‬ما د َ‬ ‫ان َم ْن قَبلَكم ل َي ْم َشط ِ ِِب َش ِ‬
‫ْ ْ‬ ‫«ل َ َق ْد ک َ َ‬
‫ك َع ْن دِي ِن ِه‪َ ،‬ولَيتِ َم َن‬
‫ني یَما ي َ ْص ِرفه َذال ِ َ‬
‫ك َع ْن دِي ِن ِه‪َ ،‬ويو َضع املِ ْن َشار عَلَ َم ْف ِرقِ َرأْ ِس ِه‪ ،‬فَي َشق بِاثْنَ ْ ِ‬ ‫َذال ِ َ‬
‫اّللَ» ی‬‫ض َر َم ْو َت‪َ ،‬ما ََيَافإ َِال َ‬ ‫اّلل َه َذا األَ ْم َر َح َّت ي َ ِسريَ ال َرا ِكب مِ ْن َص ْن َع َاء إ َِیل َح ْ ی‬
‫َ‬
‫”توهان کان پهرين اهڙا ماڻهو گذري چڪا آهن جو هڪ شخص جي‬
‫گوشت ۽ جوڙن ۾ هڏين تائين لوهه جا ڦڻيا هاليا ويندا هئا‪ .‬مگر اها آزمائش‬
‫کين ان جي دين کان نه ڦيري سگهي‪ .‬۽ هڪ شخص جي مٿي جي چوٽي تي‬
‫آرو رکيو ويندو هو‪ ،‬پوِء ان کي ٻه ٽڪڙن ۾ چيري ڇڏيو ويندو هو‪ ،‬پر اها‬
‫آزمائش به ان کي ان جي دين کان نه ڦيري سگهي‪ .‬۽ اهلل تعالي يقينا انهي‬
‫معاملي کي پورو ڪندو‪ ،‬ايستائين جو هڪ سوار صنعاء کان حضر موت جي‬
‫طرف اڪيلو سفر ڪندو ۽ ان کي اهلل کانسواِء ڪنهن جو خوف نه هوندو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪)3852 :‬‬
‫انهي سلسلي ۾ ڪيترن ئي صحابه ڪرام‪ ‬جا واقعا مشهور ۽ معروف‬
‫آهن‪.‬‬
‫عزيز ساٿيو!‬
‫اسان هاڻي تائين ڪيترن ئي فتنن جو تذڪرو ڪيو آهي‪ ،‬انهن مان ڪي‬
‫اهڙا آهن جيڪي موجوده دؤر ۾ پاتا وڃن ٿا‪ .‬۽ ڪي اهڙا آهن جيڪي رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن جي پيشينگوئي مطابق قيامت کان پهرين ايندا‪.‬‬
‫اسان کي مس لمان جي حيثيت سان انهن فتنن جي سنگيني جو احساس‬
‫ڪرڻ کپي‪ ،‬ڇوته جڏهن به ڪو فتنو ايندو آهي ته اهو نيڪ ۽ بد ۾ فرق ناهي‬
‫ڪندو‪ ،‬بلڪه سڀني ماڻهن کي پنهنجي گهيري ۾ آڻي وٺندو آهي‪( .‬اال من رحم‬
‫ربنا) پوِء قيامت جي ڏينهن سڀني کي انهن جي نيتن تي اٿاريو ويندو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫اص ًة َواعْل َُموا أَ َّن اهَّللَ َشدِي ُد الْ ِع َق ِ‬

‫اب﴾‬ ‫﴿ َو َّات ُقوا فِتْ َن ًة َّل ُتصِ يب َ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين ظَ ل َُموا مِنْكُ ْم َخ َّ‬
‫”۽ توهان ان فتني کان ڊڄندا رهو جنهن جو اثر توهان مان صرف ظالمن‬
‫تائين ئي محدود نه رهندو (بلڪه سڀني کي پنهنجي گهيري ۾ وٺي وٺندو‪ ).‬۽‬
‫ڄاڻي وٺو ته اهلل جو عذاب تمام سخت هوندو آهي‪( “.‬االنفال ‪)25 :8‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫۽ نبي ڪريم‪‬جن پنهنجي امت کي فتنن کان ڊيڄاريو‪ .‬۽ پاڻ‪‬‬

‫جن ٻڌايو ته هڪ وقت ايندو جڏهن هڪ مسلمان پنهنجي دين کي فتنن کان‬
‫بچائڻ خاطر جبلن جي چوٽين تي وڃي زندگي گذارڻ پسند ڪندو‪.‬‬
‫حضرت ابوسعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪‬جن ارشاد‬
‫ون َخ ْريَ َم ِال امل ْسلِ ِم َغنَ ٌم ي َتْبَع بِهَا َش یَع َف اْلِب َ ِال َو َم َواقِ َع القَ ْط ِر‪ ،‬ي َ ِفر بِ ِدي ِن ِه مِ َن‬ ‫َ‬
‫فرمايو‪«:‬يو ِشك أ ْن يَك َ‬
‫ال ِف ََتِ» ” عنقريب مسلمان جو بهترين مال ٻڪرين جي صورت ۾ هوندو‪ ،‬جن‬
‫کي وٺي هو جبلن جي چوٽين ۽ برساتون وسڻ واري جڳهه تي هليو ويندو‪،‬‬
‫هو فتنن کان بچڻ خاطر پنهنجي دين سان گڏ ڀڄڻ جو رستو اختيار ڪندو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ :‬باب من الدين الفرار من الفنت‪)19:‬‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ی‬
‫ري مِ َن‬ ‫ِش ِ‬ ‫ِش‬ ‫«ستَكون فِ ََت ال َقاعِد فِيها َخري مِن ال َقائِ ِم‪ ،‬یوال َقائِم فِيها َخ ِ‬
‫ري م َن املَا ي‪َ ،‬واملَا ي ف يهَا َخ ْ ٌ‬
‫َ ٌْ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ف ََلَا تَ ْست َ ْش ِرفْه‪َ ،‬و َم ْن َو َج َد َمل ْ َجأ ًأ َ ْو َم َعا ًذا فَل ْيع ْذ بِ ِه» (صحيح البخاري‪،3601 :‬‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫الساعي‪َ ،‬و َم ْن ي ْیش ِر ْ‬
‫َ‬
‫صحيح مسلم‪)2886 :‬‬
‫”عنقريب فتنا هوندا‪ .‬جن ۾ ويهڻ وارو شخص بيٺل شخص کان بهتر‬
‫هوندو‪ .‬۽ بيٺل شخص هلندڙ کان بهتر هوندو‪ .‬۽ هلڻ وارو ڊوڙڻ واري شخص‬
‫کان بهتر هوندو‪( .‬يعني جيڪو شخص جيترو انهن فتنن کان پلو بچائيندو‬
‫اوترو ئي ان جي الِء سٺو هوندو‪ ).‬۽ جيڪو شخص انهن جي طرف منهن کڻي‬
‫ڏسندو ۽ انهن ۾ ملي ويندو ‪ ،‬ان کي اهي فتنا ڪرائي ڇڏيندا‪ .‬۽ جنهن کي ڪا‬
‫پناه جي جاِء ملي وڃي ته هو ضرور ان ۾ پناهه وٺي وٺي‪“.‬‬
‫لهذا اسان سڀني کي انهن فتنن کان بچڻ جو فڪر ڪرڻ کپي ۽ انهن کان‬
‫پنهنجي دين کي محفوظ رکڻ جي الِء تدبيرون اختيار ڪرڻ کپن جيئن اسان‬
‫جو دين سالمت رهي‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ب ال ْ ِف ََت‪َ ،‬و َمل َ ْن‬ ‫الس ِعي َد َمل َ ْن ج ِنب ال ْ ِف ََتِ‪ ،‬إ َِن َ ِ مل ِ‬
‫السعي َد َی َ ْن جن َ‬ ‫َ‬ ‫َت‪ ،‬إ َِن َ‬ ‫الس یِعي َد َمل َ ْن ج ِن ِ‬
‫ب الْف َ َ‬
‫َ‬ ‫«إ َِن َ‬
‫بتلِ‬
‫اها» ”خوشنصيب آهي اهو شخص جنهن کي فتنن کان بچايو ويو‪.‬‬ ‫ب فَ َو ً‬
‫ا ْ َي فَ َص َ َ‬
 ‫‪116‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫خوشنصيب آهي اهو شخص جنهن کي فتنن کان بچايو ويو‪ .‬خوشنصيب آهي‬
‫اهو شخص جنهن کي فتنن کان بچايو ويو‪ .‬۽ جنهن شخص کي فتنن ۾ مبتال‬
‫ڪيو ويو ان تي انتهائي افسوس آهي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4263 :‬وصححه االلباين)‬
‫سوال اهو آهي ته انهن فتنن ۾ هڪ مسلمان جو ڪردار ڇا هجڻ کپي ۽‬
‫ان کي انهن مان بچڻ جي الِء ڇا ڪرڻ کپي؟ انهي سلسلي ۾ اسان ڪجھ‬
‫گذارشون قرآن ۽ حديث جي روشني ۾ عرض ڪريون ٿا‪:‬‬

‫‪ ‬فتنن کان اهلل تعالٰي جي پناهه طلب ڪرڻ‬

‫هر مسلمان کي فتنن کان بچڻ جي الِء اهلل تعالي کان پناهه طلب ڪرڻ‬
‫کپي‪ .‬ڇوته اهلل تعالي کانسواِء ڪوبه ناهي جيڪو انهن فتنن کان بچائي‬
‫سگهي‪.‬‬
‫حضرت زيد بن ثابت‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫هلل مِ َن ال ْ ِف ََتِ‪َ ،‬ما َظهَ َر مِ ْنهَا َیو َما بَ َط َن» ”توهان سڀني فتنن کان اهلل جي‬
‫«تَ َع َوذوا بِا ِ‬
‫پناهه طلب ڪريو‪ ،‬انهن مان جيڪي ظاهر هجن انهن کان به ۽ جيڪي لڪيل‬
‫هجن انهن کان به‪“.‬‬
‫هلل مِ َن ال ْ ِف َ ِ‬
‫َت َما َظهَ َر مِ ْنهَا َو َما بَ َط َین) ی)‬ ‫جيتوڻيڪ صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪(( :‬نَعوذ بِا ِی‬
‫”اسان سڀني فتنن کان اهلل جي پناهه طلب ڪريون ٿا‪ ،‬انهن مان جيڪي ظاهر‬
‫آهن انهن کان به ۽ جيڪي لڪيل آهن انهن کان به‪( “.‬صحيح مسلم‪)2867 :‬‬
‫۽ خود رسول اهلل‪ ‬جن کي به اهلل تعالي انهي ڳالهه جي تعليم ڏني ته‬
‫ب امل َ َسا ِكنيِ‪،‬‬ ‫ك امل ْنك ََر ِ‬
‫ات‪َ ،‬وح َ‬ ‫ات‪َ ،‬وت َْر َی‬‫َ‬ ‫ت فَق ْل‪ :‬اللَه َم إ ِِّن أَ ْسأَل َ‬
‫ك فِ ْع َل اْل َ ْري ِ‬ ‫((يَا یحم َ َمد‪ ،‬إِ َذا َصل َيْ َ‬
‫ك غَ ْريَ َم ْفتونٍی) ی) ی‬ ‫ك فِتْنَةً فَاقْبِ ْض ِن إِل َيْ َ‬
‫َوإِ َذا أَ َر ْد َت بِ ِعبَادِ َ‬
‫”اي محمد‪ !‬جڏهن توهان نماز پڙهي وٺو ته هيَء دعا پڙهندا ڪريو‪ :‬اي‬
‫اهلل! آئون توکان نيڪيون ڪرڻ ۽ برائين کي ڇڏڻ ۽ مسڪينن سان محبت‬
‫جو سوال ڪريان ٿو‪ .‬۽ جڏهن تون پنهنجي ٻانهن کي فتني ۾ مبتال ڪرڻ جو‬
‫ارادو ڪرين ته مونکي ان ۾ مبتال ڪرڻ بنا منهنجي روح کي قبض ڪري‬
‫وٺجانِء‪( “.‬جامع ترمذي‪ .3234،3233 :‬وصححه االلباين)‬
 ‫‪117‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫۽ حضرت ابوهريره‪ ‬جن کان مروي آهي ته انهن فرمايو‪:‬‬

‫اء َكدعَاءِ الْغَرِيقِ» ”جڏهن فتنو واقع ٿيندو آهي ته ان‬ ‫ِ‬
‫«تَكون فِ ْتنَ ٌة َال ي ْنجي مِ ْنهَا إ َ یِال دعَ ٌ‬
‫مان اهڙي دعا نجات ڏياري سگهي جيئن دعا پاڻي ۾ غرق ٿيڻ وارو ڪندو‬
‫آهي‪( “.‬مصنف ابن ايب شيبه‪)531/7:‬‬

‫‪ ‬توحيد جي عقيدي تي ثابت قدم رهڻ‬

‫فتنن جي دور ۾ مسلمان کي توحيد جي عقيدي تي ثابت قدمي ۽ مستقل‬
‫مزاج ي سان قائم رهڻ کپي‪ .‬ڇوته اهو ئي عقيدو مسلمان کي ان ڳالهه جي‬
‫تعليم ڏئي ٿو ته ان تي جيڪا به آزمائش اچي ٿي ۽ جيڪو به فتنو اچي ٿو‬
‫اهو اهلل تعالي جي حڪم سان اچي ٿو‪ .‬۽ اهو اهلل تعالي جي قضا ۽ قدر جو‬
‫حصو آهي‪ ،‬جنهن کي ان کي برداشت ڪرڻو آهي ۽ ان کي هر حال ۾ راضي‬
‫رهڻو آهي ۽ هر صورت ۾ اهلل ڏانهن رجوع ڪرڻو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫صِيب ٍة إ َِّل بِإِذْ ِن اهَّللِ َو َمن ُّي ْؤمِن بِاهَّللِ َي ْهدِ َقلْ َبهُ َواهَّللُ بِكُلِّ َش ْى ٍء َعلِ ٌ‬
‫يم﴾‬ ‫﴿ َما أَ َص َ‬
‫اب مِن ُّم َ‬
‫”اهلل جي حڪم کانسواِء ڪابه مصيبت نه پھچندي آھي‪ ،‬۽ جيڪو اهلل تي‬
‫ايمان آڻيندو تنھن جي دل کي (اھو) ھدايت ڪندو‪ ،‬۽ اهلل ھر شيَء کي ڄاڻندڙ‬
‫آھي“ (التغابن ‪)11 :64‬‬
‫هن آيت مبارڪه ۾ جيڪڏهن اسان ٿورو غور ڪريون ته ان ۾ سڀ کان‬
‫پهرين اهلل تعالي هن ڳالهه کان آگاهه ڪيو آهي ته هر آزمائش ۽ مصيبت اهلل‬
‫جي حڪم سان ايندي آهي‪ .‬لهذا اهڙي صورتحال ۾ اهلل ڏانهن ئي رجوع‬
‫ڪرڻ ضروري آهي جنهن جي حڪم سان آزمائش ۽ مصيبت اچي ٿي اهو ئي‬
‫ان کان بچائڻ ۽ ان کي ٽارڻ تي قادر آهي‪.‬‬
‫انهي الِء اهلل تعالي ان کانپوِء انهي ڳالهه جي طرف اشارو فرمايو ته‬
‫﴿ َو َمن ُّي ْؤمِن بِاهَّللِ َي ْهدِ َقل َْب ُه﴾ يعني جنهن شخص کي اهلل تعالي تي يقين ڪامل‬
‫هوندو ان جي دل ۾ اهلل تعالي رهنمائي ڪندو‪ .‬جيتوڻيڪ هو ڄاڻي وٺي ٿو‬
‫ته ان تي ايندڙ آزمائش ۽ مصيبت ان کان ٽري نٿي سگهي‪ .‬۽ جيڪا شئ ان‬
‫کان ٽرڻ واري نه آهي اها ان کي پهچي نٿي سگهي‪.‬‬
 ‫‪118‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫اهو ئي پڪو يقين ان جي دل کي مضبوط ڪندو آهي ۽ اهو اهلل تعالي‬

‫جي طرفان ايندڙ هر آزمائش ۽ مصيبت کي برداشت ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي‬
‫ويندو آهي‪.‬‬

‫‪ ‬ڪتاب اهلل ۽ سنت رسول‪ ‬کي مضبوطي سان جهلڻ‬

‫ڇوته جيڪو شخص ڪتاب اهلل جي تالوت ڪندو آهي‪ ،‬ان جو مطالعو‬
‫ڪندو آهي‪ ،‬ان ۾ غور فڪر ڪندو آهي ته اهلل تعالي ان کي هدايت ڏيندو‬
‫آهي‪ ،‬فتنن ۾ ان جي رهنمائي ڪندو آهي‪ ،‬ان کي فتنن جي انڌيرن مان ڪڍي‬
‫حق جي روشني ڏيکاريندو آهي ۽ ان کي راه حق تي هالئيندو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫اب ُّمبِي ٌن () َي ْهدِي بِهِ اهَّللُ َم ِن اتَّ َب َع ر ِْض َوان َ ُه ُس ُب َل َّ‬
‫السالَمِ‬ ‫﴿ َق ْد َجآ َء ُكم ِّم َن اهَّللِ ن ٌُور َّوك ِ َت ٌ‬
‫ِصا ٍط ُّم ْس َتق ِيمٍ ﴾‬
‫ت إلِ َى ال ُّنورِ بِإِذْن ِه َو َي ْهدِيهِ ْم إلِ َى ِ َ‬ ‫ْخ ُج ُهم ِّم ِن ُّ‬
‫الظلُ َما ِ‬ ‫َويُ ْ ِ‬
‫”بيشڪ اوھان وٽ اهلل وٽان نور ۽ پڌرو ڪتاب ( قرآن) آيو آھي‪ )(.‬انھيَء‬
‫جي سببان اهلل انھن کي سڌو رستو ڏيکاريندو آھي جيڪي سالمتي جي واٽن‬
‫ڏا نھن سندس راضپو ڳولين ۽ کين اونداھين مان سوجھري ڏانھن پنھنجي‬
‫حڪم سان ٻاھر ڪ ڍي ٿو ۽ کين سڌيَء واٽ ڏانھن رستو ڏيکاري ٿو“ (املائده‬
‫‪)15-16 :5‬‬
‫۽ اهو ئي معاملو رسول اهلل‪ ‬جن جي سنت جو به آهي‪ .‬ڇوته رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن امت ۾ ”اختالف ڪثير“ واقع ٿيڻ جي صورت ۾ پنهنجي‬
‫سنت ۽ خلفاِء راشدين‪ ‬جي طرز عمل تي سختي سان عمل ڪرڻ جو‬
‫حڪم ڏنو آهي‪.‬‬
‫اهلل جي رسول‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِني ال َرا ِیش ِدي َن‪ََ ،‬ت َ َسكوا بِهَا َو َعضوا عَل َيْهَا بِالن ََوا ِج ِذ‪،‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫((عَل َيْك ْم بِس ن َِِت َوس َنة اْلْل َ َفاء ا ْمل َ ْهدي َ‬
‫َات ْاألمو ِر‪ ،‬فَإ َِن ک َل حم ْ َدث ٍَة بِ ْد َعةٌ‪َ ،‬وک َل بِ ْد َع ٍة َض َالل َ ٌیة)) ی‬
‫وإِيَاكم وحم ْ َدث ِ‬
‫َ ْ َ‬
‫” توهان منهنجي سنت کي الزم پڪڙجو ۽ اهڙي طرح هدايت ڏنلن ۽‬
‫سڌي رستي تي هلندڙ خليفن جي طريقي تي ضرور عمل ڪجو‪ .‬ان کي‬
‫مضبوطي سان جهلي وٺجو ۽ ان کي ڪڏهن به نه ڇڏجو‪ .‬۽ توهان دين ۾ نوان‬
 ‫‪119‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫نوان ڪم ايجاد ڪرڻ کان بچجو ڇوته هر نئون ڪم بدعت آهي ۽ هر بدعت‬
‫گمراهي آهي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4607 :‬وصححه االلباين)‬
‫خلفاِء راشدين‪ ‬جي طرز عمل کي اختيار ڪرڻ انهي الِء به ضروري‬
‫آهي ته ان جي دور خالفت ۾ به مختلف فتنن منهن ڪڍيو‪ ،‬جيتوڻيڪ انهن‬
‫جهڙي طرح انهن جو مقابلو ڪيو ۽ جهڙي طرح انهن انهن فتن جي باهه کي‬
‫ٿڌو ڪيو ان کان يقينا اڄ جي فتنن جو مقابلو ڪرڻ ۾ به تمام گهڻي حد‬
‫تائين رهنمائي ملي سگهي ٿي‪.‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن امت جي الِء جن ٻن شين کي ڇڏيو ۽ جن کي‬
‫مضبوطي سان جهلڻ تي هن ڳالهه جي گارنٽي ڏني ته هيَء امت گمراهه نه‬
‫ٿيندي اهو ڪتاب اهلل ۽ سنت رسول ‪ ‬ئي آهن‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن حجة الوداع جي موقعي تي فرمايو هو‪:‬‬
‫وِل فَإ ِِّن قَ ْد بَلَغْت َوت ََركْت فِيك ْم یأَيهَا َالناس َما إ ِْن ََت َ َس ْكت ْم بِ ِه فَل َْن‬ ‫الناس ق ِ‬ ‫((فَا ْعقِلوا أَيهَا َ‬
‫م))‬ ‫تَ ِضلوا أَبَ ًدا ِكتَاب َ ِ‬
‫اّلل َع َیز َو َج َل َوس َنةَ نَب ِِيك ْم َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َی‬ ‫َ‬
‫”اي انسانو! منهنجي ڳالهين کي چڱي طرح سمجهي وٺو‪ ،‬مون يقينا اهلل‬
‫جو دين توهان تائين پهچائي ڇڏيو‪ .‬۽ آ ئون توهان ۾ اهڙي شئ ڇڏيو وڃان جو‬
‫جيڪڏهن توهان ان کي مضبوطي سان جهلي ورتو ته ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندا‬
‫۽ اها آهي‪ :‬اهلل جو ڪتاب ۽ ان جي رسول‪ ‬جن سنت‪( “.‬السنة للمروزي‪ 68 :‬من‬
‫حديث ابن عباس)‬
‫اهڙي طرح رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ُها ِكتَاب َ ِ‬
‫اّلل َوس ن َِِت َول َْن يَتَ َف َرقَا َح َّت ي َ ِر َدا عَل ََيی‬ ‫ِ‬ ‫«ت ََركْت فِيك ْم َشيْئَ ْ ِ‬
‫َ‬ ‫ني ل ْیَن تَضلوا بَ ْع َد َ‬
‫ا ْحل َ ْو َ‬
‫ض»(صحيح اجلامع‪)2937 :‬‬
‫” آئون توهان ۾ ٻه شيون ڇڏيو وڃان‪ .‬ان کانپوِء (يعني جيڪڏهن توهان‬
‫انهن کي مضبوطي سان جهلي ورتو ته) ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندا‪ .‬هڪ آهي‬
‫ڪتاب اهلل (قرآن مجيد) ۽ ٻي آهي منهنجي سنت‪ .‬۽ اهي ٻئي ڪڏهن جدا جدا‬
‫نه ٿيندا ايستائين جو حوض ڪوثر تي مون وٽ ايندا‪“.‬‬
 ‫‪120‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫لهذا هن دور جي مختلف فتنن کان بچڻ جي الِء سواِء ان جي ٻي ڪابه‬

‫واٽ ناهي جو اسان ڪتاب اهلل ۽ سنت رسول‪ ‬کي مضبوطي سان جهلي‬
‫وٺون ۽ انهي کان رهنمائي و ٺون ۽ انهي کي پنهنجو اوڍڻ پهرڻ بنايون‪ .‬۽‬
‫فرقي وار تعصب کي ڇڏي ڪري اهلل جي رسي کي مضبوطي سان چنڀڙي‬
‫وڃون‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ُْكو ْا نِ ْع َم َة اهَّللِ َع َل ْيكُ ْم إِذْ ُكن ُت ْم أَ ْع َدا ًء فَأ َ َّل َ‬

‫ف َبي ْ َن‬ ‫﴿ َوا ْعتَصِ ُمو ْا ب ِ َح ْب ِل اهَّللِ َجمِي ًعا َّولَ َت َ َّ‬
‫َفقُو ْا َواذ ُ ُ‬
‫َفةٍ ِّم َن ال َّنارِ فَأَنقَذَ ُكم ِّم ْن َها َكذَ الِكَ يُ َبي ِّ ُن ا ُ‬
‫هَّلل‬ ‫َ‬
‫ُقلُوب ِكُ ْم فَأ ْص َب ْحتُم بِن ِ ْع َمتِه إ ِ ْخ َوان ًا َو ُكن ُت ْم َعل َى َشفَا ُح ْ َ‬
‫َلكُ ْم آ َيات ِه ل ََع َّلكُ ْم َت ْه َتد َ‬
‫ُون﴾‬
‫” توهان سڀ اهلل جي رسي کي مضبوطي سان جهلي وٺو ۽ فرقن ۾‬
‫تقسيم نه ٿيو‪ .‬۽ پنهنجي مٿان اهلل جي نعمت کي ياد ڪريو جڏهن توهان هڪ‬
‫ٻئي جا دشمن هئا‪ ،‬پوِء ان توهان جي دلين ۾ الفت پيدا ڪري ڇڏي ۽ توهان‬
‫ان جي فضل سان ڀاُء ڀاُء بنجي ويا‪ .‬۽ (ياد ڪريو جڏهن) توهان جهنم جي کڏ‬
‫جي ڪناري تي پهچي چڪا هئا ته ان توها نکي ان کان بچائي ورتو‪ .‬اهڙي‬
‫طرح اهلل تعالي توهان جي الِء پنهنجون آيتون کولي بيان ڪري ٿو جيئن‬
‫اوهان هدايت پايو‪( “.‬آل عمران ‪)103:3‬‬
‫۽ جيستائين مسلڪي جهڳڙن ۽ اختالفن جو تعلق آهي ته سڀني عالمن تي‬
‫فرض آهي ته اهي انهن کي ختم ڪرڻ جي الِء سچي دل سان اهلل جي ڪتاب‬
‫۽ رسول ‪ ‬جن جي سنت جي طرف رجوع ڪن ۽ انجي سامهون پنهنجو‬
‫پاڻ کي جهڪائي ڇڏين ۽ پوِء عوام الناس جي به انهي شئ ڏانهن رهنمائي‬
‫ڪن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫هَّلل َوأَطِي ُعواْ الرَّ ُسو َل َوأُ ْولِي األَ ْمر ِ مِنكُ ْم َفإِ ْن َت َنازَ عْ ُت ْم فِي َش ْى ٍء‬
‫ين آ َمنُواْ أَطِي ُعواْ ا َ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫اْلِخ ذَالِكَ َخي ْ ٌر َّوأَحْ َس ُن َتأْوِي ًال﴾‬
‫ون بِاهَّللِ َوال َْي ْومِ ِ ِ‬‫فَ ُ ُّدو ُه إلِ َى اهَّللِ َوالرَّ ُسو ِل إ ِن ُكن ُت ْم تُ ْؤمِنُ َ‬
‫” اي ايمان وارؤ اهلل جي فرمانبرداري ڪريو ۽ پيغمبر جي فرمانبرداري‬
‫ڪريو ۽ اوھان مان جيڪو حاڪم ھجي تنھن جي (به) پوِء جيڪڏھن ڪنھن‬
 ‫‪121‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫شيِء بابت جھڳڙو ڪريو ته جيڪڏھن اهلل ۽ قيامت جي ڏينھن کي مڃيندا‬

‫آھيو ته ان کي اهلل ۽ پيغمبر جي حڪم ڏانھن رجوع ڪريو‪ ،‬اھو ڀلو ۽‬
‫نتيجي جي ڪري ڏاڍو چڱو آھي‪( “.‬النساء‪)59 :4:‬‬

‫‪ ‬ديني علم حاصل ڪرڻ‬

‫فتنن کان بچڻ جي الِء ضروري آهي ته توهان ديني علم حاصل ڪريو‪،‬‬
‫ڇوته علم اهو نور آهي جيڪو فتنن جي انڌيرن رستن کي روشن ڪري ٿو‪.‬‬
‫جڏهن ته علم جي مقابلي ۾ جهالت اها اونداهي آهي جيڪا انسان کي تباهي‬
‫جي کڏ ۾ اڇلي ڇڏي ٿي‪ .‬اهلل جي پناهه‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ين َولِيُن ِذ ُرواْ ق َْو َم ُه ْم إِذَا َر َج ُعواْ إ ِ َل ْيهِ ْم‬ ‫َف مِن كُلِّ ِ ْف َق ٍة ِّمنْ ُه ْم طَآئ ِ َف ٌة لِّ َي َتف ََّق ُهواْ فِي ِّ‬
‫الد ِ‬ ‫﴿ َفل َْولَ َن َ َ‬
‫ون﴾ ”پوِء ايئن ڇو نه ٿئي جو هر فرقي مان ڪجھ ماڻهو دين ۾‬ ‫ل ََع َّل ُه ْم يَ ْحذَ ُر َ‬
‫سمجهه پيدا ڪرڻ جي الِء نڪرن جيئن جڏهن اهي ان جي طرف واپس موٽن‬
‫ته پنهنجي ماڻهن کي (بري انجام کان) ڊيڄارين‪ ،‬اهڙي طرح شايد اهي (برن‬
‫ڪمن کان) بچيل رهن‪( “.‬التوبه ‪)122:9‬‬
‫اڄ ڪل جيڪي نوان نوان فتنا منهن ڪڍي رهيا آهن ۽ جهڙي طرح‬
‫اسالمي تعليمات خالف پروپگنڊا ڪئي پئي وڃي ۽ هر روز شڪ شبها پيدا‬
‫ڪري نئين نسل کي دين کان بيزار ڪرڻ جي مذموم ڪوشش ڪئي پئي‬
‫وڃي‪ ،‬ته انهن سڀني شين جو مقابلو قرآن ۽ حديث تي مبني شرعي علم جي‬
‫ذريعي ئي ڪري سگهجي ٿو‪.‬‬
‫”شرعي علم“ هڪ مضبوط هٿيار آهي جيڪو انهن جديد فتنن کان بچڻ‬
‫۾ مددگار ثابت ٿئي ٿو‪.‬‬
‫۽ ”شرعي علم“ تمام وڏي ڀالئي آهي جيڪو اهلل رب العزت پنهنجي‬
‫فضل ۽ ڪرم سان جنهن کي گهري عطا ڪري ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿يُؤت ِي الْحِكْ َم َة َمن َّيشَ اء َو َمن ُّي ْؤ َت الْحِكْ َم َة َف َق ْد أُوت َِي َخي ْ ًرا َكث ِي ًرا﴾‬
 ‫‪122‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫“هو جنهن کي چاهي ٿو حڪمت (علم ۽فهم) عطا ڪري ٿو‪ .‬۽ جنهن کي‬
‫حڪمت (علم ۽ فهم) ڏني وئي ته ڄڻ ان کي تمام وڏي ڀالئي ملي وئي‪”.‬‬
‫(البقره‪)269 :‬‬
‫لهذا سڀني مسلمانن کي ”شرعي علم“ جي طرف متوجه ٿيڻ کپي‪ .‬پاڻ به‬
‫شريعت جو بنيادي علم حاصل ڪريو ۽ پنهنجي سڀني ٻارن کي به هن علم‬
‫جي زيور سان سينگاريو‪ .‬اهڙي طرح اهي پاڻ به نون فتنن کان بچي ويندا ۽‬
‫نئون نسل به ان کان محفوظ رهندو‪.‬‬
‫هتي هڪ ڳالهه وڏي اهميت واري آهي ۽ اها هيَء آهي ته ”شرعي علم“‬
‫شرعي عالمن کان ئي حاصل ڪرڻ کپي جن وٽ قرآن ۽ حديث جو علم آهي‪،‬‬
‫نه ڪه انه ن ماڻهن کان جيڪي ڪالهه تائين سنگر (ڳائڻ ڳائيندا) هئا ۽ اڄ‬
‫”اسڪالر“ بنجي ٽي وي اسڪرين تي ”مفتي“ يا ”مبلغ“ بڻيا ويٺا آهن‪ .‬۽ نه ئي‬
‫انهن نالي ماتر ”مفتين“ کان جيڪي قرآن مجيد جي هڪ آيت به صحيح‬
‫طريقي سان نٿا پڙهي سگهن ۽ نه ئي رسول اهلل‪ ‬جن جي حديث جو کين‬
‫ڪو علم آهي ۽ نه ئي اهڙن ماڻهن کان جيڪي ٻڌل ٻڌايل ڳالهيون ڪن ٿا ۽‬
‫سوشل ميڊيا تي گهمندل ڪوڙيون ۽ منگهڙت روايتون بيان ڪن ٿا‪.‬‬
‫اهڙن ئي ماڻهن بابت رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو هو‪:‬‬
‫((إن اهلل ال يقبض العلم انتزاعا ً ينتزعه من العباد ولكن بقبض العلماء‪ ،‬حّت إذا لم يبق عامل یا ً‬
‫اُتذ الناس رؤوسا ًجهاال ًفسئلوا فأفتوا بغري علم فضیلیوا وأضلوا)) (صحيح البخاري‪ ،100 :‬صحيح‬
‫مسلم‪)2673 :‬‬
‫”اهلل تعالي علم ايئن نه کڻندو جو ان جي ٻانهن (جي دلين) مان کسي‬
‫وٺي‪ ،‬بلڪه هو عالمن جي روحن کي قبض ڪري علم کي کڻي وٺندو‪.‬‬
‫ايستائين جو جڏهن ڪنهن عالم کي باقي نه ڇڏيندو ته ماڻهو جاهلن کي مفتي‬
‫بنائي وٺندا‪ .‬جيتوڻيڪ انهن کان سوال ڪيو ويندو ته اهي بنا علم جي فتوي‬
‫ڏئي ڇڏيندا‪ ،‬اهڙي طرح اهي پاڻ به گمراهه ٿيندا ۽ ٻين کي به گمراهه ڪندا‪“.‬‬
‫ڪي ماڻهو علماِء ڪرام کي حقير سمجهن ٿا ۽ انهن جي طرف رجوع‬
‫ڪرڻ پنهنجي توهين تصور ڪن ٿا‪.‬‬
‫جڏهن ته رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
 ‫‪123‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫«لَيْ َس مِ ْنأ َم ِِت َم ْن ل َ ْم َي َِل َكبِريَنَا‪َ ،‬وي َ ْر َح ْی‬

‫م َصغِريَنَا‪َ ،‬وي َ ْع ِر ْف ل ِ َع ِاملِنَا» ی‬
‫”اهو ماڻهو منهنجي ا مت مان ناهي جيڪو اسان جي وڏن (بزرگن) جو‬
‫احترام نه ڪري ۽ اسان جي ننڍن (ٻارن) تي ترس نه کائي ۽ اسان جي عالم‬
‫جي حق کي نه سڃاڻي‪( “.‬مسند امحد‪ 22807:‬وحسنه االلباين يف صحيح الرتغيب‬
‫والرتهيب‪)101:‬‬
‫اهڙي طرح هڪ ٻي ڳالهه به انتهائي ضروري آهي ۽ اها هيَء آهي ته کوڙ‬
‫سارا ماڻهو ”گوگل“ جي ذريعي علم حاصل ڪن ٿا! حاالنڪه ”گوگل“ صحيح‬
‫علم جي طرف به رهنمائي ڪري ٿو ۽ غلط جي طرف به‪ .‬حق جي طرف به ۽‬
‫باطل جي طرف به‪ .‬لهذا گوگل جي ذريعي علم حاصل ڪرڻ وارن کي گذارش‬
‫آهي ته اهي علم جي حصول جي الِء گوگل کان مدد ضرور وٺن‪ .‬ليڪن علم‬
‫صرف انهن وي ب سائٽن کان وٺن جن جو منهج بلڪل واضح آهي ۽ انهن ۾‬
‫قرآن ۽ حديث تي مبني شرعي علم پاتو وڃي ٿو‪ .‬۽ انهن ويب سائٽن کان‬
‫پاسو ڪن جن جو منهج واضح ناهي ۽ انهن ۾ ساوا سڪل جمع ڪيا ويا آهن‬
‫۽ صحيح ۽ غلط ۾ فرق ناهي ڪيو ويو‪.‬‬

‫‪ ‬مسلمانن جي جماعت ۾ شامل رهڻ ۽ فرقي بازي کان پاسو ڪرڻ‬

‫ڇوته جماعت تي اهلل جو هٿ هوندو آهي‪ ،‬جڏهن ته جماعت کان الگ ٿيڻ‬
‫وارو شيطان جو شڪار ٿي ويندو آهي جيئن بگهڙ ان ٻڪري جو شڪار‬
‫ڪندو آهي جيڪا ولر کان ڌار ٿي ويندي آهي‪.‬‬
‫حضرت حذيفه بن يمان‪ ‬بيان ڪن ٿا ته ماڻهو عام طور تي رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن کان خير جي باري ۾ سوال ڪندا هئا ۽ آئون پاڻ‪ ‬جن کان‬
‫شر بابت سوال ڪندو هئس ڇوته مونکي هن ڳالهه جو ڊپ هو ته ڪٿي آئون‬
‫شر ۾ مبتال نه ٿي وڃان‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ مون چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! اسان جاهليت ۽ شر ۾ هئاسين ته‬
‫اهلل تعالي اسان کي هن خير (اسالم) سان مشرف ڪيو‪ ،‬ته ڇا هن خير کانپوِء‬
‫به ڪو شر ايندو؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ها‪.‬‬
‫مون چيو‪ :‬ڇا ان شر کانپوِء به ڪو خير ايندو؟‬
 ‫‪124‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ها ۽ ان ۾ ڪلفت هوندي‪.‬‬

‫مون چيو‪ :‬ڪلفت مان ڇا مراد آهي؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ري َه ْديِي‪ ،‬تَ ْع ِرف مِ ْنه ْم َوت ْن ِیكری»‬
‫ون بِغ َ ْ ِ‬
‫ري سن َِِت‪َ ،‬وي َ ْهد َ‬
‫ون بِغ َ ْ ِ‬
‫«قَ ْو ٌم ي َ ْستَن َ‬
‫”اهڙا ماڻهو ايندا جيڪي منهنجي طريقي کي ڇڏي ڪري ٻئي طريقي تي‬
‫هلندا ۽ منهنجي سيرت کي ڇڏي ڪري ڪنهن ٻئي جي سيرت کان رهنمائي‬
‫وٺندا‪ .‬توهان کي انهن جون ڪي ڳالهيون سٺيون لڳنديون ۽ ڪي بريون‬
‫لڳنديون‪“.‬‬
‫مون پڇيو‪ :‬ڇا ان خير کان پوِء به ڪو شر ايندو؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اب َجهَ َن َم َم ْنأَ َجابَه ْم إِل َيْهَا قَ َذفوه فِيهَا»‬
‫«ن َ َع ْم‪ ،‬دعَا ٌةعَلَ أَبْ َو ِ‬
‫” ها ڪجهه داعي اهڙا ايندا جيڪي جهنم جي دروازن جي طرف سڏيندا‪،‬‬
‫جيڪو به انهن جي دعوت قبول ڪندو اهي کيس جهنم ۾ ڪرائي ڇڏيندا‪“.‬‬
‫مون چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! انهن جون صفتون بيان فرمايو‪.‬‬
‫ون بِأَل ْ ِسنَ ِت ینَا» ی‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬ن َ َع ْم‪ ،‬قَ ْو ٌم م ْن ِجل ْ َدتنَا‪َ ،‬ويَتَكَلم َ‬
‫”اهي ماڻهو اسان مان ئي هوندا ۽ اسانجي زبان ۾ ئي ڳالهه ڪندا‪“.‬‬
‫مون چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! جيڪڏهن اهو زمانو مون تي اچي ويو ته‬
‫توهان مونکي ڪهڙو مشورو ڏيو ٿا؟‬
‫ني َوإ َِم َامه ْم ی» ی‬ ‫ِِ‬ ‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬تَل َْزم َ َ‬
‫اعةَ ا ْمل ْسلم َ‬
‫مج َ‬
‫”توهان هر حال ۾ مسلمانن جي جماعت ۽ انهن جي حڪمران سان گڏ‬
‫رهجو‪“.‬‬
‫مون چيو‪ :‬جيڪڏهن مسلمانن جي جماعت ۽ انهن جو حڪمران نه هجي‬
‫ته؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫ت عَلَ َذال ِ َ‬
‫ك»‬ ‫ك ا ْمل َ ْوت َوأَن ْ َ‬ ‫ك ال ْ ِف َر َق کلَهَا‪َ ،‬ول َ ْو أَ ْن تَ یَع َ‬
‫ض عَلَ أَ ْص ِل َش َج َر ٍة َح َّت ي ْد ِرک َ َ‬ ‫«فَا ْعتَ ِز ْل تِل ْ َ‬
 ‫‪125‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫”پوِء توهان انهن سڀني فرقن کي ڇڏي ڏجو چاهي توهان کي وڻن جون‬
‫پاڙون ڇونه چٻاڙيون پون‪ ،‬ايستائين جو توتي انهي حالت ۾ موت اچي وڃي‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،3606 :‬صحيح مسلم‪ 1847 :‬واللفظ له)‬
‫۽ جبير بن مطعم‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني‪َ ،‬ولزومی‬ ‫ّلل‪ ،‬و َالن ِص ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫يحة لو َالة ا ْمل ْسلم َ‬
‫َ‬ ‫((ث ََال ٌث َال يغل عَل َيْه َین قَلْب م ْؤمنٍ ‪ :‬إ ِْخ َالص یال ْ َع َم ِل َ َ‬
‫ِم) ی) ی‬‫اعتِه ِْم‪ ،‬فَإ َِن َد ْع َوَتَ ْم‪ُ ،‬تِ يط ِم ْن َو َرائِه ْی‬
‫مج َ‬
‫ََ‬
‫” ٽي شيون اهڙيون آهن جن جي موجودگي ۾ مومن جي دل ۾ ڪينو‬
‫داخل نٿو ٿئي‪ .‬اهلل جي الِء عمل خالص ڪرڻ‪ ،‬مسلمانن جي سربراهن سان‬
‫خيرخواهي ڪرڻ ۽ انهن جي جماعت ۾ هر حال ۾ شامل رهڻ‪ .‬ڇوته انهن جي‬
‫دعوت سڀني کي شامل هوندي آهي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 3056 :‬وصححه االلباين)‬
‫(جيئن هڪ ديوار انهن کي گهيري وٺندي آهي اهڙي طرح انهن جي دعوت‬
‫”جيڪا دعوت اسالم آهي“ به انهن سڀني کي گهيري ۾ آڻيندي آهي ۽ انهن‬
‫کي فرقي بندي کان محفوظ رکندي آهي‪ .‬انهي الِء انهن جي جماعت سان ملي‬
‫ڪري رهڻ سخت ضروري آهي‪).‬‬
‫۽ مسلمانن جي جماعت کان الڳ ٿيڻ ڪيترو خطرناڪ آهي! ان جو‬
‫اندازو توهان هن حديث مان لڳائي سگهو ٿا جنهن جا راوي عبداهلل بن‬
‫عباس‪ ‬آهن‪ ،‬اهي بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ات مِيتَ ًة‬
‫ات‪ ،‬إ َ یِال َیم َ‬
‫با َف َم َ‬ ‫« َم ْن َرأَى مِ ْنأَمِ ِ‬
‫ريهِ َشيْئًا يَك َْرهه َفل ْي ْص ِب عَل َي ِه فَإِن َه َم ْنفَار َق اْلَم َ ِ‬
‫اع َة ش ْ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ‬
‫َجا ِهلِيَ ًة» ”جيڪو شخص پنهنجي حڪمران ۾ ڪا اهڙي شئ ڏسي جنهن کي‬
‫هو ناپسند ڪري ٿو ته ان کي صبر ڪرڻ کپي‪ ،‬ڇوته جيڪو ماڻهو جماعت‬
‫کان ٻاڙي برابر الگ ٿيو ۽ انهي حالت ۾ کيس موت اچي ويو ته ان جو موت‬
‫جاهليت تي هوندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)1849 :‬‬

‫‪ ‬فتنن جي ڏينهن ۾ خصوصي طور تي عبادت ۾ مشغول رهڻ‬

‫ڇوته اهلل جا رسول ‪ ‬جو ارشاد آهي‪« :‬ال ْ ِعب َ َادة ِِف ا َْل َ ْیر ِج َكه ِْج َر ٍةإ َِِلَ» ی‬
 ‫‪126‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫”فتنن ۾ عبادت ڪرڻ ايئن آهي جيئن منهنجي طرف هجرت ڪرڻ آهي‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)2948 :‬‬
‫يعني جڏهن فتنن جو دور هجي‪ ،‬قتل ۽ غارت گري عام هجي‪ ،‬حق ۽ باطل‬
‫۾ مالوٽ پئي ڪئي وڃي‪ ،‬ماڻهو انتهائي پريشان هجن ته اهڙين حالتن ۾‬
‫تمام گهٽ ماڻهو اهلل جي عبادت جي طرف متوجه ٿيندا آهن‪ .‬جيتوڻيڪ انهن‬
‫جي غفلت دوران جيڪو شخص عبادت ۾ مشغول رهندو اهو يقينا فتنن جي‬
‫شر کان محفوظ رهندو‪.‬‬

‫‪ ‬تقويٰ اختيار ڪرڻ‬

‫”تقوي“ مان مراد هي آهي ته توهان اهلل رب العزت جي عذاب جي ڊپ جي‬
‫وجه سان اهلل ۽ سندس رسول‪ ‬جي نافرماني نه ڪريو ۽ پنهنجي پاڻ کي‬
‫گناهن کان بچايو‪ .‬اهڙي طرح توهان اهلل تعالي جي فضل ۽ ڪرم سان فتنن‬
‫جي شر کان محفوظ رهندا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َف َلكُ ْم َوا ُ‬

‫هَّلل ذُو‬ ‫هَّلل َي ْج َعل َّلكُ ْم فُ ْ قَان ًا َويُكَ ِّ ْ‬
‫َف َعنكُ ْم َس ِّيئَاتِكُ ْم َو َي ْغ ِ ْ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُواْ إ َن َت َّت ُقواْ ا َ‬
‫ِيم﴾ ”اي ايمان وارو! جيڪڏهن توهان اهلل تعالي کان ڊڄندا رهندا ته‬
‫الْف َْض ِل ال َْعظ ِ‬
‫هو توهان کي (نور بصيرت عطا ڪري حق ۽ باطل ۾) فرق ڪرڻ جي توفيق‬
‫ڏيند و‪ ،‬توهان جي گناهن کي مٽائي ڇڏيندو ۽ توهان کي معاف ڪري ڇڏيندو‪.‬‬
‫۽ اهلل تمام وڏي فضل وارو آهي‪( “.‬االنفال ‪)29:8‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َمن يَّ َّت ِق اهَّللَ َي ْج َعل َّل ُه َم ْ َ‬

‫ْخ ًجا() َو َي ْر ُز ْق ُه مِ ْن َح ْي ُث لَ َي ْح َت ِس ُب﴾‬
‫”۽ جيڪو شخص اهلل کان ڊڄي ٿو اهلل ان جي الِء مشڪالت مان نڪرڻ‬
‫جو رستو بنائي ڇڏي ٿو ۽ کيس اهڙي جڳهه کان روزي ڏي ٿو جتان کان ان‬
‫کي گمان به نٿو هجي‪( “.‬الطالق ‪)3-2 :65‬‬

‫‪ ‬ڪثرت سان توبه ۽ استغفار ڪرڻ‬

‫ون﴾‬ ‫ان اهَّللُ ُم َع ِّذ َب ُه ْم َوهُ ْم ي َْس َت ْغ ِ ُ‬
‫َف َ‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َما ك َ َ‬
 ‫‪127‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫” ۽ اهلل کي (ھي به) نه جڳائيندو آھي جو کين ھن ھوندي عذاب ڪري جو‬
‫اھي بخشش گھرندا ھجن“ (االنفال ‪)33:8‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫الش ْي َطا ُن َما كَان ُواْ َي ْع َمل َ‬

‫ُون ﴾‬ ‫﴿ َفل َْولَ إِذْ َجاءهُ ْم َبأ ْ ُس َنا َت َ َّ‬
‫ْض ُعواْ َولـكِن ق ََس ْت ُقلُوبُ ُه ْم َوزَ يَّ َن َل ُه ُم َّ‬
‫”پوِء جنھن مھل اسان جو عذاب وٽن پھتو ٿي (تنھن مھل) ڇونه ٿي زاري‬
‫ڪيائون؟ پر سندن دليون سخت ٿي ويون ھيون ۽ جيڪي ڪم ڪندا ھئا سي‬
‫شيطان انھن الِء سينگاريا“ (االنعام ‪)43:6‬‬
‫لهذا فتنن جي دور ۾ مسلمانن کي سچي دل سان اهلل تعالي جي طرف‬
‫رجوع ڪرڻ ک پي ۽ پنهنجي سڀني گناهن تي ان جي سامهون ندامت ۽‬
‫شرمندگي جو اظهار ڪندي ان کان معافي گهرڻ کپي‪ .‬اهڙي طرح اهلل تعالي‬
‫کين پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان فتنن جي شر کان محفوظ رکندو‪.‬‬

‫‪ ‬واندي وقت کي فائديمند ڪمن ۾ مشغول ڪرڻ‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫َخ ٍ ی‬
‫س ”پنج شين کي پنج شين کان پهرين غنيمت سمجهو‪.‬‬ ‫اغْتَ ِن ْم َ ْ‬
‫َخ ًسا یقَبْ َل َ ْ‬
‫پنهنجي جواني کي پنهنجي پوڙهپڻ کان پهرين‪.‬‬ ‫ك قَبْ َل َه َرمِ َ ی‬
‫ك‬ ‫َشبَابَ َ‬
‫ك قَبْ َل َس َق ِم َ ی‬
‫ك پنهنجي صحت کي پنهنجي بيماري کان پهرين‬ ‫َو ِص َحتَ َ‬
‫ك‬
‫پنهنجي مالداري کي پنهنجي غربت کان پهرين‪.‬‬ ‫َو ِغنَ َ‬
‫اك قَبْ َل فَقْ ِر َی‬
‫ك قَبْ َل شغْلِ َ ی‬
‫ك پنهنجي واندڪائي کي پنهنجي مشغوليت کان پهرين‪.‬‬ ‫َیوف ََراغَ َ‬
‫پنهنجي زندگي کي پنهنجي موت کان پهرين‪“.‬‬ ‫ك قَبْ َل َم ْیوتِ َ ی‬
‫ك‬ ‫َو َح يَاتَ َ‬
‫( اخرجه احلاکم وصححه االلباين يف صحيح الرتغيب والرتهيب‪)3355:‬‬
‫هن حديث ۾ ذڪر ٿيل پنج ئي شيون (يعني پوڙهپڻ‪ ،‬بيماري‪ ،‬غربت‪،‬‬
‫مشغوليت ۽ موت) انسان جي الِء فتنو بنجي سگهن ٿيون‪ .‬انهي الِء رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن ان کان پهرين جواني‪ ،‬تندرستي‪ ،‬مالداري‪ ،‬واندڪائي ۽‬
‫زندگي کي غنيمت سمجهي ڪري ان مان ڀرپور فائدو کڻڻ جو حڪم ڏنو‪.‬‬
‫۽ پاڻ‪ ‬جن ٻي حديث ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪128‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫((بادروا باألعمال خصاال ستا‪ :‬إمرة ایلسفهاء وكثرة الشرط وقطيعة الرحم وبي یع احلیكمی‬
‫واستخفافا بالدم ونشوا يتخذون القرآن مزامري يقدمون یالرجل ليس بأفقههم وال أعلمهم ما‬
‫يقدمونه إال ليغنيه ی‬
‫م) ی) ی‬
‫” توهان ڇهه شين جي اچڻ کان اڳ جلدي جلدي عمل ڪري وٺو‪ :‬احمق‬
‫ماڻهن جي حڪمراني‪ ،‬پوليس جي گهڻائي‪ ،‬قطع رحمي‪ ،‬فيصلي کي (رشوت‬
‫جي بدلي ۾) وڪڻڻ‪ ،‬رت (وهائڻ) کي هلڪو سمجهڻ ۽ اهڙن موسر ڦٽل ٻارن‬
‫جو اچڻ جيڪي قرآن مجيد کي راڳ ڳائڻ بنائي وٺندا‪ ،‬ماڻهو انهن مان هڪ‬
‫کي انهي ڪري امام نه بنائيندا جو هو سڀ کان وڌيڪ سمجهدار ۽ سڀ کان‬
‫وڌيڪ عالم هوندو‪ ،‬بلڪه انهي الِء ته هو انهن جي سامهون قرآن کي ڳائي‬
‫پڙهندو‪( “.‬السلسلة الصحيحة‪)979:‬‬
‫هن حديث ۾ به رسول اڪرم‪ ‬جن ڪجھ فتنن جي واقع ٿيڻ کان‬
‫پهرين جلدي جلدي عمل ڪرڻ جو حڪم ڏنو آهي‪ ،‬جنهن مان معلوم ٿئي ٿو‬
‫ته فارغ وقت کي فائديمند ڪمن ۾ مشغول ڪرڻ سان انسان فتنن جي شر‬
‫کان بچي سگهي ٿو‪.‬‬

‫‪ ‬صبر ڪرڻ‬
‫يعني مختلف آزمائشن ۽ فتنن کي برداشت ڪرڻ ۽ ثابت قدمي ۽‬
‫استقامت جو مظاهرو ڪرڻ‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪ :‬ی‬
‫ب‪َ ،‬وأَ َن ال ْ َف َر َج َم َع الْك َْر ِب‪َ ،‬وأَ َن َم َع الْع ْس ِر ي ْس ًرا ی))‬ ‫(( َواعْل َ ْم أَ َن ا َلن ْص َر َم َع َ‬
‫الص ْ ِ‬
‫” ۽ يقين ڪري وٺو ته مدد صبر سان گڏ ايندي آهي ۽ هر پريشاني کانپوِء‬
‫خوشحالي يقيني آهي‪ .‬۽ هر تنگي آساني ۽ آسودگي کي آڻي ٿي‪( “.‬مسند‬
‫امحد‪ 2804:‬وصححه االرناؤط‪ ،‬الرتمذي‪ 2516:‬وصححه االلباين)‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني مِ ْنك ْی‬ ‫م عَل َي ِه لَه کَأ َ ْج ِر َ ْ ِ‬ ‫ٍِِ َ‬ ‫ِ فِي ِه‬ ‫«إ َِن مِ ْن َو َراءِك ْم أَيَام َ ِ‬
‫م»‬ ‫َخ س َ‬ ‫الص ْب ‪ ,‬ا ْملتَ َمسك َن ي َ ْو َم ئذ َِبا أنْت ْی ْ‬ ‫َ‬
 ‫‪129‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫” توهان کانپوِء صبر جا ڏينهن اچڻ وارا آهن‪ .‬انهن ۾ جيڪو شخص ان‬
‫دين کي مضبوطي سان جهلي رکندو جنهن تي توهان قائم آهيو ته ان کي‬
‫توهان مان پنجاهه ماڻهن جو اجر ملندو‪( “.‬السلسلة الصحيحة‪)494:‬‬
‫عزيز ساٿيو! اسان فتنن جي شر ک ان بچڻ جي الِء هاڻي تائين ڏهه سبب‬
‫ذڪر ڪيا آهن‪ .‬اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان کي انهن سڀني‬
‫سببن کي اختار ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬۽ اسان کي هر قسم جي فتنن ۽ انهن‬
‫جي شر کان محفوظ رکي‪ .‬آمين‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ساٿيو! فتنن جي دور ۾ اختيار ڪئي ويندڙ تدبيرن مان هڪ هيَء‬
‫آهي ته‬
‫‪ 11‬منافقن جي سازشن کان خبردار رهجي‬
‫ڇوته اهي ماڻهو مسلمانن جي اندر موجود هوندا آهن ۽ اسالم جو لباس‬
‫پائي مسلمانن جي خالف مختلف قسم جي سازشن ۾ ملوث هوندا آهن‪ .‬انهن‬
‫جو مقصد اسالم ۽ مسلمانن کي نقصان پهچائڻ‪ ،‬مسلمانن جي طاقت کي‬
‫ٽوڙڻ ۽ انهن ۾ ڏار و جھڻ هوندو آهي‪ .‬اهي ماڻهو هر ايندڙ ڏينهن ڪو نه ڪو‬
‫نئون فتنو بيهاري ڇڏيندا آهن ۽ مسلمان ملڪن ۾ انتشار‪ ،‬القانونيت ۽ فساد‬
‫ڦهالئڻ جي مذموم ڪوشش ڪندا آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي مديني شريف جي منافقن جي سازشن کان خبردار ڪندي‬
‫فرمائي ٿو‪:‬‬

‫ِخ ُجواْ ف ِيكُم َّما زَادُو ُك ْم إ ِلَّ َخ َبالً ّوألَ ْو َض ُعواْ خِالَ َلكُ ْم َي ْبغُونَكُ ُم الْ ِفتْ َن َة َوف ِيكُ ْم َس َّماعُ َ‬
‫ون َل ُه ْم‬ ‫﴿ل َْو َ َ‬
‫ل َوق ََّل ُبواْ لَكَ األُ ُم َور َحتَّى َجآ َء الْ َح ُّق َوظَ َه َر أَ ْم ُر ا ِ‬
‫هَّلل‬ ‫هَّلل َعلِ ٌيم ب ِ َّ‬
‫الظالِمِي َن () َل َقدِ ابْ َت َغ ُواْ الْ ِفتْ َن َة ِمن َق ْب ُ‬ ‫َوا ُ‬
‫َوهُ ْم كَارِه َ‬
‫ُون﴾‬
‫” جيڪڏهن اهي (منافق) توهان سان گڏ نڪرن ته توهان جي الِء شر ۽ فساد‬
‫۾ اضافو ئي ڪن ها ۽ فتنو ڦهالئڻ جي ارادي سان توهان جي صفن ۾‬
‫ڪوڙين ڪوڙين ڳالهين جا گهوڙا ڊوڙائن ها‪ .‬۽ هاڻي به توهان جي درميان‬
‫انهن جا جاسوس موجود آهن‪ .‬۽ اهلل تعالي ظالمن کي چڱي ريت ڄاڻي ٿو‪.‬‬
 ‫‪130‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫انهن پهرين به (غزوه احد ۽ غزوه خندق ۾) فتنو پيدا ڪرڻ چاهيو ۽ معاملن‬
‫کي توهان جي الِء اٿالئي پٿالئي رهيا هئا‪ ،‬ايستائين جو حق سامهون اچي ويو‬
‫۽ اهلل جو حڪم غالب ٿي ويو اگرچه اهي نه چاهيندا هئا‪( “.‬التوبه ‪)48- 47 :9‬‬
‫اها ئي عادت هر دور جا منافق اختيار ڪندا رهيا آهن ۽ ڪري به رهيا آهن‪،‬‬
‫جنهن کان مسلمانن کي خبردار ٿيڻ کپي‪.‬‬

‫‪ 12‬جلد بازي کان پاسو ڪرڻ‬

‫فتنن جي شر کان بچڻ جي الِء ضروري آهي ته جڏهن به ڪو فتنو ۽‬
‫آزمائش اچي ته مسلمان جلدي بازي نه ڪن‪ ،‬بلڪه تحمل‪ ،‬بردباري ۽ آرام کان‬
‫ڪم وٺن‪ .‬سببن‪ ،‬عوامل ۽ نتيجن تي سوچ ويچار ڪن‪ ،‬سٺي سوچ رکندڙ‬
‫ماڻهن سان مشورو ڪن‪ .‬۽ جيڪڏهن ملڪي ۽ قومي سطح تي ڪا آزمائش‬
‫اچي ته اقتدار ڌڻين کي جوڳي ڪاروائي ڪرڻ ڏين ۽ انهن جي سامهون‬
‫ڪنهن قسم جي رڪاوٽ بيهارڻ جي بجاِء انهن جا هٿ مضبوط ڪن‪ .‬افواهن‬
‫تي يقين نه ڪن‪ ،‬بلڪه هر خبر جي تصديق ڪن‪ .‬افواهون ڦهالئڻ ۽ ڪوڙيون‬
‫خبرون عام ڪرڻ منافقن جي عادت آهي‪ ،‬نه ڪه سچن مومنن جي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َوإِذَا َجاءهُ ْم أَ ْم ٌر ِّم َن األَ ْم ِن أَوِ الْخ َْوفِ أَذَاعُواْ بِه َول َْو َر ُّدو ُه إلِ َى الرَّ ُسو ِل َوإلِ َى أُ ْولِي األَ ْمر ِ مِنْ ُه ْم‬
‫ين ي َْستَنب ِ ُطونَهُ مِنْ ُه ْم﴾‬‫ل ََعلِ َمهُ َّال ِذ َ‬
‫” ۽ جڏهن انهن کي امن ۽ خوف جي ڪا خبر ملندي آهي ته ان کي ڦهالئڻ‬
‫شروع ڪر ي ڇڏيندا آهن‪ ،‬حاالنڪه جيڪڏهن اهي ان کي رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫۽ اقتدار ڌڻين جي حوالي ڪري ڇڏين ته انهن ۾ تحقيق جي صالحيت رکڻ‬
‫وارا ان جي تهه تائين پهچي وڃن‪( “.‬النساء ‪)83 :4‬‬
‫هن آيت مبارڪه ۾ اهلل تعالي مديني جي منافقن جي عادت جي باري ۾‬
‫ٻڌايو ته اهي جنگ بابت اچڻ واري هر خبر کي بنا تحقيق جي ڦهالئي ڇڏين ٿا‪.‬‬
‫جنهن سان مسلمانن جي صفن ۾ بي چيني پيدا ٿي وڃي ٿي‪ .‬۽ ڪي ڪمزور‬
‫ايمان وارا مسلمان فتني ۾ مبتال ٿي وڃن ٿا‪ .‬ان کانپوِء اهلل تعالي فرمايو ته‬
‫جيڪڏهن اهي ماڻهو ان قسم جي معاملن کي رسول اهلل‪ ‬جن ۽ ڏات ڌڻي‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬تي ڇڏي ڏين ها ته اهي يقينا ان جي ڇيڙي تائين پهچي‬
 ‫‪131‬‬ ‫فتنن جي دؤر ۾ مسلمان جو ڪردار‬

‫ڪري ان جو مناسب حل ڪڍي وٺن ها‪ .‬لهذا هر دور ۾ مسلمانن کي ان قسم‬

‫جي منافقن ۽ انهن جي سازشن کان خبردار رهڻ کپي‪ ،‬اهڙي طرح اهي‬
‫پنهنجو پاڻ کي ۽ پنهنجي اسالمي معاشري کي فتنن جي شر کان بچائي‬
‫سگهن ٿا‪ .‬واهلل المستعان‪ .‬باقي جيستائين سوشل ميڊيا تي گهمندڙ خبرن ۽‬
‫افواهن جو تعلق آهي ته انهن تي هرگز يقين نه ڪرڻ کپي ۽ نه ئي انهن کي‬
‫هڪ ٻئي سان شيئر ڪرڻ کپي‪ ،‬بلڪه انهن بابت معتمد ۽ اعتبار جوڳن‬
‫ذريعن کان تصديق ڪرڻ ضروري آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا إ ِْن َجآء ُك ْم فَاس ٌِق ب ِ َن َبأ ٍ َفتَبَيَّنُوا أَن ُتصِي ُبوا ق َْو ًما ب ِ َج َها َل ٍة َفت ُْصب ِ ُحوا َعل َى َما‬
‫ف ََعلْ ُت ْم نَادِمِي َن﴾‬
‫”اي ايمان وارو! جيڪڏهن ڪو فاسق توهان وٽ ڪا خبر کڻي اچي ته ان‬
‫جي تحقيق ڪندا ڪريو‪ ،‬ڪٿي ايئن نه ٿئي جو توهان ڪنهن قوم کي ناداني‬
‫۾ نقصان رسائي ويهو‪ .‬پوِء پنهنجي ڪيل تي اوهان کي پشيماني کڻڻي‬
‫پئي‪( “.‬احلجرات ‪)6:49‬‬
‫آخر ۾ اسان هڪ دفعو وري دعا ڪريون ٿا ته اهلل تعالي اسان سڀني جي‬
‫حفاظت فرمائي ۽ اسان کي سڀني فتنن جي شر کان بچائي‪ .‬آمين‬
 ‫‪132‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫امت محمد ‪ ‬جون خاصيتون‬

‫خطبي جا اهم جز؛‬
‫❖ امت محمديه جون فضيلتون‬
‫❖ دنيا ۾ امت محمديه جون خاصيتون‬
‫❖ آخرت ۾ امت محمديه جون خاصيتون‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! هونئن ته اهلل رب العزت جا اسان تي بيشمار احسان آهن ۽‬
‫ان جون اڻ ڳڻيل نعمتون آهن‪ ،‬جن جو اسان جيترو شڪر ادا ڪريون اوترو‬
‫گهٽ آهي‪ ،‬البته ان جو هڪ تمام وڏو احسان هي آهي ته هن اسان کي نبي‬
‫آخر الزمان حضرت محمد‪ ‬جي امت ۾ شامل فرمايو‪ ،‬جيڪا سڀ کان‬
‫افضل ۽ سڀني کان بهتر امت آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َكذَ الِكَ َج َعلْ َنا ُك ْم أُ َّم ًة َّو َس ًطا﴾‬
‫”۽اھڙيَء طرح اوھان کي ڀلي امت ڪئي سون“ (البقره ‪)143 :2‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫ون بِاهَّللِ﴾‬
‫نْك َوتُ ْؤمِنُ َ‬ ‫س َتأ ْ ُم ُر َ‬
‫ون بِال َْم ْع ُروفِ َو َتنْ َه ْو َن َع ِن ال ُْم َ ِ‬ ‫﴿ ُكن ُت ْم َخي ْ َر أُ َّم ٍة أُ ْ ِ‬
‫ِخ َج ْت ل ِلنَّا ِ‬
‫”اوھين اھڙي َڀلي امت ماڻھن الِء پيدا ٿيل آھيو جو چڱن ڪمن جو حڪم‬
‫ڪندا آھيو ۽ مدن ڪمن کان جھليندا آھيو ۽ اهلل کي مڃيندا آھيو“ (آل عمران‬
‫‪)110 :3‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن انهي آيت جي تفسير ڪندي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«أَنْتم تتِمون سب ِعني أ َمةً أَنْتم َخ ْري َها وأَك َْرمهَا عَلَ َ ِ‬
‫اّلل»‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫ْ‬
‫”توهان سان امتن جو ستر انگ پورو ٿي ويو آهي‪ .‬توهان سڀني کان بهتر‬
‫۽ اهلل وٽ سڀکان وڌيڪ عزت واري امت آهيو‪( “.‬جامع ترمذي‪ ،3001 :‬سنن ابن‬
‫ماجه‪ ،4288 :‬وحسنه االلباين)‬
 ‫‪133‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫۽ حضرت ابوهريره‪ ‬هن آيت مبارڪه جي تفسير هن طرح ڪئي‪:‬‬

‫ل ِِف أَ ْعنَاقِه ِْم‪َ ،‬ح َّت ي َ ْدخلوا ِِف اْل ِْسال َ ِیم»‬
‫السال َ ِس ِ ی‬ ‫اس ل ِ َلن ِ ْ‬
‫الن ِ‬
‫اس تَأت َ‬
‫ون بِه ِْم ِِف َ‬ ‫« َخ ْريَ َ‬
‫”توهان ماڻهن جي الِء بهترين ماڻهو آهيو‪ .‬توهان انهن کي انهي حالت ۾‬
‫آڻيو ٿا جو انهن جي ڳچين ۾ طوق هوندا آهن‪ ،‬ايستائين جو اهي اسالم‬
‫قبول ڪري وٺن‪( “.‬صحيح البخاري‪ )455:‬يعني اسالم قبول ڪرڻ سان انهن‬
‫جا طوق لهي وڃن ٿا‪.‬‬
‫۽ سيدنا علي بن ابي طالب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬

‫”مونکي اهي خصوصيتون عطا‬ ‫فرمايو‪((:‬أ ْع ِطيت َما ل َ ْم ي ْع َط َیأح ٌد مِ َن ْاألَنْبِيَ یاءِ))‬
‫ڪيون ويون آهن جيڪي ڪنهن ٻئي نبي کي نه عطا ڪيون ويون‪“.‬‬
‫ته اسان چيو‪ :‬يا رسول اهلل! اهي ڪهڙيون آهن؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫«ن ِص ْرت بِالر ْع ِب‪َ ،‬وأ ْع ِط يت َم َفاتِ ي َح ْاأل َْر ِض‪َ ،‬و ِ‬
‫ُسيت أَ ْ َی‬
‫مح َد‪َ ،‬وجع َل ِِل الَتَاب َطه ً‬
‫ورا‪،‬‬
‫َوج ِعل َ ْت أ َم ِِت َخ ْريَ ْاأل َم ِی‬
‫م»‬
‫” رعب ۽ دٻدٻي سان منهنجي مدد ڪئي وئي آهي‪ ،‬زمين جون چاٻيون‬
‫مونکي عطا ڪيون ويون آهن‪ ،‬منهنجو نالو احمد رکيو ويو آهي‪ ،‬مٽي کي‬
‫منهنجي الِء پاڪيزگي جو ذريعو بنايو ويو آهي ۽ منهنجي امت کي سڀني کان‬
‫بهتر امت بنايو ويو آهي‪( “.‬مسند امحد‪-763،1361:‬وحسنه االرنائوط)‬
‫هاڻي تائين اسان جيترا دليل ذڪر ڪيا آهن انهن مان واضح طور اهو‬
‫ثابت ٿئي ٿو ته امت محمديه گذريل سڀني امتن کان افضل ۽ بهتر آهي‪.‬‬
‫ياد رهي ته هن امت جو ٻين امتن کان افضل هجڻ هن جي دين (اسالم)‬
‫جي وجه سان آهي‪.‬‬
‫ڇوته هيَء امت اهلل ۽ ان جي رسول جناب محمد‪ ‬تي ۽اهلل جي ڪتاب‬
‫(قرآن مجيد) تي ايمان رکي ٿي‪ .‬جڏهن ته ٻيون قومون نه اهلل تعالي کي‬
‫مڃين ٿيون‪ ،‬نه ان جي رسول جناب محمد‪ ‬کي مڃين ٿيون ۽ نه ئي اهلل‬
‫جي ڪتاب قرآن مجيد کي تسليم ڪن ٿيون‪ .‬انهي الِء اهي اها فضيلت حاصل‬
‫نه ڪري سگهيون‪.‬‬
 ‫‪134‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َوِهَّلِل الْ ِعزَّةُ َول َِر ُسول ِه َولِل ُْم ْؤمِن ِي َن َولكِنَّ ال ُْم َنافِقِي َن لَ َي ْعل َُم َ‬
‫ون﴾ (املنافقون‪)8:63:‬‬
‫”۽ ع ّزت اهلل کي ۽ سندس پيغمبر کي ۽ مؤمنن کي آھي پر (اھا ڳالھ)‬
‫منافق نه ڄاڻندا آھن“‬
‫۽ سيدنا عمر بن خطاب‪ ‬فرمايو هو‪:‬‬
‫اّلل بِ ِه أَ َذلَنَا َ ی‬
‫اّلل))‬ ‫ري َما أَ َع َزنَا َ ی‬ ‫((إِن َا ك َنا أَ َذ َل قَ ْو ٍم فَأ َ َع َزنَا َ‬
‫اّلل ب ِْاْل ِْس َال ِم فَ َم ْه َما ن َ ْطلب ال ْ ِع َز َة بِغ َ ْ ِ‬
‫”اسان ڪريل مان ڪريل قوم هئاسين‪ ،‬پوِء اهلل تعالي اسان کي هن‬
‫دي ن (اسالم) جي ذريعي عزت بخشي‪ ،‬لهذا ان کي ڇڏي اسان جتان کان به‬
‫عزت تالش ڪنداسين‪ ،‬اهلل تعالي اسان کي ذليل ڪري ڇڏيندو‪“.‬‬
‫اها ئي وجه آهي جو يهودين ۽ نصرانين کي اهو اعلي مرتبو حاصل نه ٿي‬
‫سگهيو‪ .‬۽ جيئن ته انهن دين اسالم قبول ناهي ڪيو انهي الِء اهلل تعالي‬
‫يهودين کي ”مغضوب عليهم“ قرار ڏنو (يعني جن تي غضب ڪيو ويو ۽‬
‫انهن تي ذلت ۽ رسوائي مسلط ڪئي وئي) ۽ نصاري کي ”ضالين“ (يعني‬
‫گمراهه قوم) قرار ڏنو‪.‬‬
‫يهودين ۽ نصرانين دعوي ڪئي هئي ته اهي اهلل جا پٽ ۽ دادال ماڻهو آهن‬
‫۽ سڀني کان افضل امت آهن‪ ،‬ليڪن اهلل تعالي انهن جي انهي دعوي کي‬
‫ٿڏي ڇڏيو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َوقَالَتِ ال َْي ُهو ُد َوالنَّ َص َارى ن َ ْح ُن أَبْ َنا ُء اهَّللِ َوأَحِبَّا ُؤ ُه ُق ْل َفلِ َم ي َُع ِّذبُكُم ب ِ ُذن ُوبِكُم َب ْل أَنتُم َب َ ٌ‬
‫ِّش‬
‫ت َواألَ ْر ِ‬
‫ض َو َما َب ْي َن ُه َما َوإ ِ َل ْيهِ‬ ‫ك َّ‬
‫الس َما َوا ِ‬ ‫َف ل َِمن َّيشَ ا ُء َوي َُع ِّذ ُب َمن َّيشَ ا ُء َوِهَّلِل ُملْ ُ‬ ‫ِّم َّم ْن َخل ََق َي ْغ ِ ُ‬
‫ال َْمصِ ي ُر ﴾‬
‫”يھودي ۽ نصارى چوندا آھن ته اسين اهلل جا پٽ ۽ سندس پيارا آھيون‪،‬‬
‫سندو گناھن سببان ڇو عذاب ڪندا َ‬
‫اٿو؟ بلڪ‬ ‫َ‬ ‫(اي پيغمبر کين) چؤ ته پوِء‬
‫اوھين به انھيَء جنس مان ماڻھو آھيو جيڪي خلقيائين‪ ،‬جنھن کي وڻيس‬
‫(تنھنکي) بخشي ۽ جنھن وڻيس (تنھنکي) عذاب ڪري‪ ،‬۽ آسمانن ۽ زمين‬
 ‫‪135‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫جي ۽ جيڪي سندن وچ ۾ آ ھي تنھنجي بادشاھي اهلل جي آھي‪ ،‬۽ ڏانھس‬

‫موٽڻ آھي“ (املائده‪)18:5:‬‬
‫اچ و هاڻي هن امت محمديه جون خاصيتون قرآن ۽ حديث جي روشني ۾‬
‫ذڪر ڪريون ٿا‪ ،‬جن مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته هيَء امت ٻين امتن کان افضل‬
‫امت آهي‪.‬‬
‫‪ ‬مڪمل دين‬
‫هن امت جي تمام وڏي خصوصيت هيَء آهي ته هن جو دين مڪمل آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿اَل َْي ْو َم أَ ْك َملْتُ َلكُ ْم د ِي َنكُ ْم َوأَتْ َم ْمتُ َع َل ْيكُ ْم نِ ْع َمتِى َو َرضِيتُ َلكُ ُم اإل ِ ْسال ََم د ِي ًنا﴾‬
‫”اڄ مون توهان جي الِء توهان جو دين مڪمل ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي‬
‫نعمت توهان تي پوري ڪري ڇڏي‪ .‬۽ اسالم کي دين جي حيثيت ۾ توهان‬
‫جي الِء پسند ڪري ورتو‪( “.‬املائده‪)3:5:‬‬
‫دين کي مڪمل ڪرڻ هن امت تي اهلل رب العزت جو تمام وڏو احسان‬
‫آهي‪ ،‬ورنه جيڪڏهن اهلل تعالي ان کي اڌورو ڇڏي ها ته هر شخص جيئن وڻي‬
‫تيئن ان ۾ گهٽ وڌائي ڪري وٺي ها ۽ اهڙي نموني دين ماڻهن جي هٿن ۾‬
‫هڪ رانديڪو بنجي ڪري رهجي وڃي ها‪.‬‬
‫اهلل رب العزت جي انهي عظيم احسان جي قدر ۽ قيمت جو اندازو‬
‫يهودين کي ٿي ويو هو‪ .‬جيتوڻيڪ هڪ يهودي عالم حضرت عمر‪ ‬جي دور‬
‫خالفت ۾ پاڻ جي خدمت ۾ حاضر ٿيو ۽ چوڻ لڳو‪ :‬اي امير المومنين! ڪتاب‬
‫اهلل (قرآن مجيد) ۾ هڪ اهڙي آيت آهي جيڪا جيڪڏهن اسان يهودين جي‬
‫جماعت تي نازل ٿئي ها ته اسان ان جي نازل ٿيڻ واري ڏينهن کي عيد طور‬
‫ملهايون ها‪ .‬حضرت عمر‪ ‬پڇيو‪ :‬اها ڪهڙي آيت آهي؟ ته ان چيو‪:‬‬
‫﴿اَل َْي ْو َم أَ ْك َملْتُ َلكُ ْم د ِي َنكُ ْم َوأَتْ َم ْمتُ َع َل ْيكُ ْم نِ ْع َمتِى َو َرضِيتُ َلكُ ُم اإل ِ ْسال ََم د ِي ًنا﴾‬
‫ته حضرت عمر‪ ‬چيو‪ :‬هيَء آيت عيد جي ڏينهن ئي نازل ٿي هئي جڏهن‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن عرفات ۾ هئا ۽ اهو ڏينهن جمعي جو ڏينهن هو‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،45:‬صحيح مسلم‪)3017:‬‬
 ‫‪136‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫‪ ‬دين ۾ آسانيون‬
‫هن امت جي خاصيتن مان هڪ تمام وڏي خاصيت هيَء آهي ته هن جو دين‬
‫آسان آهي ۽ ان ۾ ڪا تنگي ناهي‪ .‬۽ ان جا ڪيترائي دليل موجود آهن‪ ،‬اسان‬
‫انهن مان ڪجھ ذڪر ڪريون ٿا‪:‬‬

‫ين مِ ْن َ َ‬
‫َح ٍج﴾‬ ‫‪ ‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬ه َُو ا ْجت ََبا ُك ْم َو َما َج َع َل َع َل ْيكُ ْم فِي ِّ‬
‫الد ِ‬
‫”انھيَء اوھان کي پسند ڪيو ۽ اوھان تي دين ۾ ڪا ڏکيائي نه ڪيائين“‬
‫(احلج‪)78:22:‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح تيمم جي اجازت ڏئي ڪري اهلل تعالي فرمايو‪:‬‬
‫َح ٍج َولـكِن ُّيرِي ُد ل ِ ُي َط َّه َر ُك ْم َولِيُتِ َّم نِ ْع َم َت ُه َع َل ْيكُ ْم ل ََع َّل ُك ْم‬
‫هَّلل ل َِي ْج َع َل َع َل ْيكُم ِّم ْن َ َ‬
‫﴿ َما يُرِي ُد ا ُ‬
‫ون﴾‬ ‫َتشْ ُ ُ‬
‫ْك َ‬
‫”۽ اهلل اوھان تي ڪا تنگي نه گھرندو آھي پر گھرندو آھي ته اوھان کي‬
‫پاڪ ڪري ۽ اوھان تي پنھنجي نعمت پوري ڪري َ‬
‫مان اوھين شڪرانو‬
‫ڪريو“ (املائده ‪)6:5‬‬
‫ف َعنكُ ْم َو ُخل ِ َق اإلِنْ َسا ُن َضعِيفًا﴾ (النساء‬
‫‪ ‬اهڙي طرح فرمايو‪﴿ :‬يُرِي ُد اهَّللُ أَن يُ َخ ِّف َ‬
‫‪ ” )28:4‬اهلل اوھان تان بار ھلڪو ڪرڻ گھرندو آھي‪ ،‬۽ ماڻھو (اصل) ھيڻو‬
‫پيدا ڪيو ويو آھي“‬
‫‪ ‬اهڙي طرح مريض ۽ مسافر کي رمضان ۾ روزا ڇڏڻ جي اجازت ڏئي‬

‫ْس َولَ يُرِي ُد بِكُ ُم الْ ُع ْ َ‬

‫ْس﴾ (البقره ‪)185:2‬‬ ‫ڪري اهلل تعالي فرمايو‪﴿ :‬يُرِي ُد اهَّللُ بِكُ ُم الْيُ ْ َ‬
‫”اهلل اوھان تي آساني ڪرڻ گھرندو آھي ۽ اوھان تي (ڪا) اوکائي ڪرڻ‬
‫نه گھرندو آھي“‪‬اهلل تعالي پنهنجي پياري نبي جناب محمد‪ ‬جي ذريعي‬
‫هن امت تان اهي بوجهه الهي ڇڏيا ۽ اهي بندشون کولي ڇڏيون جن ۾ اڳيون‬
‫امتون ٻڌل هيون‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪137‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫ون الرَّ ُسو َل النَّ ِب َّى األُم ِّ َّي َّالذِي َيجِدُونَهُ َمكْتُو ًبا ع َ‬
‫ِندهُ ْم فِي ال َّت ْو َراة ِ َواإلِنْجِي ِل‬ ‫ين َيتَّب ِ ُع َ‬
‫﴿ َّال ِذ َ‬
‫َح ُم َع َل ْيهِ ُم الْخ ََبآئ َِث َوي ََض ُع َعنْ ُه ْم‬
‫ت َويُ َ ِّ‬
‫الطي َِّبا ِ‬ ‫َيأ ْ ُم ُرهُم بِال َْم ْع ُروفِ َو َينْ َهاهُ ْم َع ِن ال ُْم َ ِ‬
‫نْك َويُحِ ُّل َل ُه ُم َّ‬
‫ِِصهُ ْم َواألَغْالَ َل َّالتِى كَان َ ْت َع َل ْيهِ ْم﴾‬
‫إَْ‬
‫”(۽ پڻ آخرت جي رحمت انھن الِء لکندس) جيڪي انھيء ن ّبي ا ّمي‬
‫پيغمبر جي تابعداري ڪندا آھن جنھن جون وصف ون توريت ۽ انجيل ۾ پاڻ‬
‫وٽ لکيل لھندا آھن‪( ،‬اھو) انھن کي چڱن ڪمن جو حڪم ڪندو آھي ۽ مدن‬
‫ڪمن کان انھن کي جھليندو آھي ۽ سٺيون شيون انھن الِء حالل ڪندو آھي ۽‬
‫پليت شيون مٿن حرام ڪندو آھي ۽ سندن ڳرو بار ۽ جيڪي تڪليفون مٿن‬
‫ھيون سي کانئن الھيندو آھي“ (االعراف ‪)157:7‬‬
‫اچو ان بابت ڪجھ مثال ذڪر ڪريون ٿا‪ ،‬جن مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته اهلل‬
‫تعالي هن امت تان وڏي مان وڏا بوجهه الهي ڇڏيا آهن‪.‬‬
‫‪ .1‬بني اسرائيل ۾ ڪنهن جي ڪپڙي تي پيشاب لڳندو هو ته ان کي ان‬
‫جڳهه کي قينچي سان ڪٽڻو پوندو هو‪ .‬اهي صحيح بخاري جي روايت جا‬
‫لفظ آهن‪ .‬جڏهن صحيح مسلم ۾ آهي ته ڪنهن جي چمڙي تي پيشاب لڳندو‬
‫هو ته ان کي اها جڳهه قينچي سان ڪٽڻي پوندي هئي‪.‬‬
‫۽ مسند احمد ۾ آهي ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫لش ْيء مِ َن الْب َ ْو ِل ق ََر َضه بِا ْملَقَارِي ِ ی‬
‫ض)) (صحيح‬ ‫يل کَان أَ َحدهم إِ َذا أَصابَه ا َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬
‫((إ َِن بَ ِن إِ ْس َرائ َ َ‬
‫البخاري‪ ،226 :‬صحيح مسلم‪ ،273:‬مسند امحد‪- 19729:‬وصححه االرناؤط)‬
‫”بني اسرائيلين مان ڪنهن کي ٿورڙو پيشاب لڳي ويندو هو ته هو ان‬
‫جڳهه کي قينچي سان ڪٽيندو هو‪“.‬‬
‫اهو تمام وڏو بوجهه هو بني اسرائيلين تي‪ ،‬جنهن کي اهلل تعالي هن امت‬
‫تان الهي ڇڏيو ۽ جتي پيشاب لڳي ان کي ڪٽڻ جو نه بلڪه صرف پاڻي سان‬
‫ڌوئڻ جو حڪم ڏنو‪.‬‬
‫‪ .2‬يهودين ۾ جڏهن ڪنهن عورت جا مخصوص ڏينهن شروع ٿيندا هئا ته‬
‫اهي ان سان گڏ نه کائيندا هئا ۽ نه ئي ان سان گڏ هڪ ئي ڇت هيٺ رهندا هئا‪،‬‬
‫بلڪه ان کي ا لڳ ڪري ڇڏيندا هئا‪ .‬جڏهن ته اسان جي شريعت ۾ اهو آهي ته‬
 ‫‪138‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫توهان حيض واري عورت سان گڏ ليٽي سگهو ٿا‪ ،‬جماع کانسواِء ان مان هر‬
‫قسم جو مزو وٺي سگهو ٿا‪ .‬۽ ان جي هٿن سان ٺهيل کاڌو به کائي سگهو ٿا‪.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)302:‬‬
‫‪ .3‬بني اسرائيل جي شريعت ۾ قتل جي بدلي قتل ئي هو‪ .‬جڏهن امت‬
‫محمديه جي شريعت ۾ اهلل تعالي ديت جي اجازت ڏئي ڇڏي‪.‬‬
‫‪ .4‬بنو اسرائيل مان ڪو شخص ڪو گناهه ڪندو هو ته ان جي گهر جي‬
‫دروازي تي اهو گناهه ۽ ان جو ڪفارو لکيو ويندو هو‪ ،‬جنهن سان ان جي‬
‫رسوائي ٿيند ي هئي‪ .‬جڏهن امت محمديه جو معاملو ايئن ناهي‪.‬‬
‫‪ .5‬بني اسرائيل مان جيڪو شخص روزن دوران رات جو سمهي رهندو‬
‫هو ته ان کانپوِء ان کي کائڻ پيئڻ جي اجزت نه هئي‪ ،‬ايستائين جو اڳئين‬
‫ڏينهن سج لهڻ تائين کيس انتظار ڪرڻو پوندو هو‪ .‬جڏهن امت محمديه کي‬
‫اهلل تعالي صبح صادق تائين کائڻ پيئڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي آهي‪.‬‬
‫هنن سڀني دليلن مان ثابت ٿئي ٿو ته اهلل تعالي امت محمديه جي شريعت‬
‫۾ اهي آسانيون رکيون آهن جيڪي پهرين امتن جي شريعتن ۾ نه هيون‪.‬‬
‫‪ ‬غنيمت جو مال حال آهي‬
‫‪ ‬مٽي کي پاڪيزگي جو ذريعو بنايو ويو آهي‬
‫‪ ‬زمين کي سجدي گاهه بنايو ويو آهي‪.‬‬
‫هنن ٽنهي خاصيتن کي نبي ڪريم‪ ‬جن هن طرح بيان فرمايو‪:‬‬

‫اصةً‪َ ،‬وب ِعثْت إ َِیل ک ِل أَ ْ َ‬

‫ان کل نَبِ ٍي يبْ َعث إ َِیل قَ ْومِ ِه َخ َی‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫«أ ْع ِط يت َ ْ‬
‫مح َری‬ ‫َخ ًسا ل َ ْم ي ْع َطه َن أ َح ٌد قَبْلي‪ ،‬ک َ َ‬
‫ورا َو َم ْس ِج ًدا‪ ،‬فَأَميَا‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ ٍ قبلِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫َوأ ْس َو َد‪َ ،‬وأحل َ ْت ِِلَ الْغَنَائم‪َ ،‬ول َ ْم ُتَل أل ََحد َ ْ ي‪َ ،‬وجعل َ ْت ِِلَ ْاأل َْرض َطيِبَةً َطه ً‬
‫ني ي َ َد ْي َم ِسريَ ِة َش ْه ٍر‪َ ،‬وأ ْع ِطيت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َرجلٍ أَ ْد َركَتْه َ‬
‫ان‪َ ،‬ونص ْرت بِالر ْع ِب بَ ْ َ‬ ‫الص َالة َص ل َحيْث ک َ َ‬
‫اعةیَ»‬ ‫َ‬
‫الش َف َ‬
‫” مونکي پنج شيون اهڙيون ڏنيون ويون آهن جيڪي مون کان اڳ‬
‫ڪنهن کي نه ڏنيون ويون‪ :‬پهرين هيَء ته هر نبي کي ان جي قوم جي طرف‬
‫موڪليو ويندو هو جڏهن ته مونکي هر ڪاري ۽ ڳوري ڏانهن موڪليو ويو‬
‫آهي‪ .‬ٻي هيَء ته م نهنجي الِء غنيمت جو مال حالل ڪيو ويو آهي جڏهن ته‬
‫مون کان اڳ ڪنهن جي الِء حالل نه ڪيو ويو هو‪ .‬ٽئين اها ته زمين کي‬
 ‫‪139‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫منهنجي الِء پاڪيزگي حاصل ڪرڻ جو ذريعو ۽ مسجد بنايو ويو آهي‪ .‬لهذا‬
‫جتي به نما ز جو وقت ٿي وڃي انسان اتي ئي نماز ادا ڪري وٺي‪ .‬چوٿين هيَء‬
‫ته آئون جڏ هن هڪ مهيني جي مسافت تي دشمن کان پري هوندو آهيان ته اهلل‬
‫تعالي دشمن جي دل ۾ منهنجو رعب ۽ دٻدٻو ويهاري ڇڏيندو آهي‪ .‬پنجين‬
‫هيَء ته مونکي (قيامت جي ڏينهن) شفاعت ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي آهي‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،438:‬صحيح مسلم‪ 521:‬واللفظ له)‬
‫هن حديث مبارڪه مان ثابت ٿئي ٿو ته‬
‫اهلل تعالي هن امت محمديه جي الِء غنيمت جو مال حالل ڪري ڇڏيو‪،‬‬
‫جڏهن پهرين امتن جي الِء غنيمت جو مال حالل نه هو‪ .‬اهي ماڻهو غنيمتن کي‬
‫هڪ جڳهه تي جمع ڪري ڇڏيندا هئا‪ ،‬پوِء جيڪڏهن آسمان کان باهه اچي‬
‫ڪري انهن کي کائي ويندي هئي ته اها قبول ٿيڻ جي نشاني هئي‪.‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي خاص طور تي هن امت جي الِء مٽي کي پاڪيزگي‬
‫جو ذريعو بنايو‪ ،‬جيتوڻيڪ پاڻي نه ملڻ جي شڪل ۾‪ ،‬يا پاڻي جي استعمال‬
‫سان نقصان ٿيڻ جي شڪل ۾ تيمم جي اجازت ڏئي ڪري اهلل تعالي هن‬
‫امت تي تمام وڏو احسان فرمايو‪.‬‬
‫اهڙي طرح سموري زمين کي سجدي گاهه بنائڻ جي به اجازت ڏئي ڇڏي‪،‬‬
‫جيتوڻيڪ جتي به نماز جو وقت ٿئي مسلمان اتي ئي نماز پڙهي سگهي ٿو‪.‬‬
‫انهي جي الِء ضروري ناهي ته جيڪڏهن هو ڪٿي جنگل ۾ آهي‪ ،‬يا فضائن ۾‬
‫سفر ڪري رهيو آهي‪ ،‬يا ٻيڙي تي سوار آهي‪ ،‬ته هو مسجد کي ڳولي ۽ نماز‬
‫ادا ڪري‪ ،‬بلڪه جتي به آهي اتي نماز ادا ڪري سگهي ٿو‪ .‬جڏهن ته اڳئين‬
‫امتن جا ماڻهو نماز جي الِء خاص ڪيل جڳهه تي ئي نماز پڙهي سگهندا هئا‪.‬‬
‫‪ ‬ڀل ويسر‪ ،‬دل جا خيال ۽ زور زبردستي معاف‬
‫اهلل تعالي هن امت جي ماڻهن جي ڀل چڪ‪ ،‬دل جا خيال ۽ وسوسا ۽ ظلم‬
‫زبردستي ڪرايل گناهه کي معاف ڪري ڇڏيو آهي‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪.:‬‬
‫او َز َع ْنأ َم ِِت َما َح َدث َْت بِ ِه أَنْف َسهَا‪َ ،‬ما یل َ ْم تَ ْع َم ْل أَ ْو تَتَكَل َ ْی‬
‫م»‬ ‫اّللَ َجتَ َ‬
‫«إ َِن َ‬
 ‫‪140‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫”بيشڪ اهلل تعالي منهنجي امت جي دل جي خيالن ۽ وسوسن کي معاف‬

‫ڪري ڇڏيو آهي جيستائين اهو عمل نه ڪري يا ڳالهه نه ڪري‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)5269:‬‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ان َو َما ا ْست ْكرِهوا عَل َي ْ ِیه» ”بيشڪ اهلل تعالي‬ ‫َ‬
‫او َز ِِل َع ْن أ َم ِِت اْلْ َ َطأ َوا ِلن ْسيَ َ‬
‫اّللَ َجتَ َ‬
‫«إ َِن َ‬
‫منهنجي امت جي غلطي‪ ،‬ويسر ۽ جنهن شئ تي اهي مجبور ڪيا وڃن ان کي‬
‫معاف ڪري ڇڏيو آهي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 2043:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬امت محمديه سموري هالڪ نه ٿيندي‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫(( َسأَلْت َر ِب َع َز َو َج َل یفِيهَا ث ََال َث ِخ َصالٍ ‪ ،‬فَأ َ ْع َط ِاّن اثْنَتَ ْ ِ‬
‫ني َو َمنَ َع ِن َوا ِح َد یةً))‬
‫” مون هن نماز ۾ پنهنجي رب پاڪ کان ٽي شيون گهريون‪ ،‬ته ان مونکي‬
‫ٻه ڏئي ڇڏيون ۽ هڪ نه ڏني‪“.‬‬
‫ك بِ ِه ْاأل َم َم قَبْلَنَا‪ ،‬فَأ َ ْع َطانِ يهَ یا))‬
‫‪َ (( _1‬سأَلْت َر ِب َع َز َو َج َل أَ ْن َال ي ْهلِ َكنَا ِ َِبا أَ ْهل َ َ‬
‫” مون پنهنجي رب پاڪ کان دعا ڪئي ته هو اسان کي ان شئ سان هالڪ‬
‫نه ڪري جنهن سان پهرين امتن کي هالڪ ڪيو‪( ،‬يعني اهڙو عذاب نازل نه‬
‫ڪري جو سموري امت ئي هالڪ ٿي وڃي جيئن نوح جي قوم‪ ،‬عاد جي‬
‫قوم‪ ،‬ثمود جي قوم هالڪ ٿي) ته ان منهنجي اها دعا قبول ڪري ورتي‪“.‬‬
‫رينَا‪ ،‬فَأ َ ْع َطانِ يهَا))‬
‫‪َ (( _2‬و َسأَلْت َر ِب َع َز َو َج َل أَ ْن َال ي ْظ ِه َر عَلَيْنَا عَد ًوا مِ ْنغَ ْ ِ‬
‫”۽ مون پنهنجي رب پاڪ کان دعا ڪئي ته هو اسان تي ڪنهن اهڙي‬
‫دشمن کي غلبو نه ڏي جيڪو اسان مان نه هجي‪( ،‬يعني ايئن نه ٿئي جو ڪافر‬
‫سا ري امت اسالميه تي غالب اچي وڃن) ته ان منهنجي اها دعا به قبول ڪري‬
‫ورتي‪“.‬‬
‫‪َ (( _3‬و َسأَلْت َر ِب أَ ْن َال يَلْب َِسنَا ِشيَعًا‪ ،‬فَ َمنَ َع ِنيهَا))‬
‫”۽ مون پنهنجي رب کان دعا ڪئي ته هو اسان کي مختلف ٽولن ۾‬
‫تقسيم نه ڪري‪ ،‬ته ان منهنجي اها دعا قبول نه ڪئي‪( “.‬سنن النسائي‪1638:‬‬
‫وصححه االلباين‪ ،‬مسند امحد‪ 21091:‬وصححه االرناؤط)‬
 ‫‪141‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫اهڙي طرح ٻي روايت ۾ آهي ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫(( َسأَلْت َر ِب ث ََالثًا‪ ،‬فَأ َ ْع َط ِاّن ثِ ْنتَ ْ ِ‬
‫ني َو َیمنَ َع ِن َوا ِح َد یًة)) “مون پنهنجي رب کان ٽن شين‬
‫جو سوال ڪيو‪ ،‬ته ان مونکي ٻه عطا ڪري ڇڏيون آهن ۽ هڪ نه ڏني‪.‬‬
‫ِالسنَ ِة فَأ َ ْع َطانِ يهَ یا)) مون پنهنجي رب کان دعا‬ ‫(( َسأَلْتی َر ِب‪ :‬أَ ْن َال ي ْهلِ َ‬
‫ك أ َم ِِت ب َ‬
‫ڪئي ته هو منهنجي امت کي ڏڪار سان هالڪ نه ڪري‪ ،‬ته ان منهنجي اها‬
‫دعا قبول ڪري ورتي‪.‬‬
‫ك أ َم ِِت بِالْغ َ َرقِ فَأ َ ْع َطانِ يهَ یا)) ۽ مون اهلل تعالي کان اهو به‬
‫(( َو َسأَلْته أَ ْن َال ي ْهلِ َ‬
‫گهريو ته هو منهنجي امت کي غرق ڪري هالڪ نه ڪري‪ .‬ته ان منهنجي اها‬
‫دعا به قبول ڪري ورتي‪.‬‬
‫(( َو َسأَلْته أَ ْن َال ََيْ َع َل بَ یأْ َسه ْم بَيْنَه ْم فَ َمنَ َع ِنيهَا))‬
‫۽ مون اهلل تعالي کان اها دعا به ڪئي ته منهنجا امتي پاڻ ۾ نه وڙهن ۽‬
‫انهن جي وچ ۾ مخالفت نه ٿئي‪ ،‬ته اهلل تعالي منهنجي اها دعا قبول نه‬
‫ڪئي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2890:‬‬
‫‪ ‬امت محمديه سموري گمراهي تي گڏ نٿي ٿي سگهي‬
‫ار أ َم ِِت مِ ْن أَ ْن َ ْجتتَ ِم َع عَ َل‬ ‫َ‬
‫اّللَ تَ َع َایل قَ ْد أ َج َ‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪« :‬إ َِن َ‬
‫َض َالل َ ٍیة» ”بيشڪ اهلل تعالي منهنجي امت کي هن ڳالهه کان پناهه ڏئي ڇڏي‬
‫آهي ته اها سموري گمراهي تي جمع ٿئي‪( “.‬صححه االلباين يف صحيح اجلامع‪،1786:‬‬
‫والصحيحه‪)1331:‬‬
‫هن امت جو ه ڪ گروهه ضرور حق تي قائم رهندو‪ .‬جيئن اهلل جي‬
‫رسول‪ ‬جن ان گروهه جي باري ۾ اهو ارشاد فرمايو هو ته‬
‫«ال ت ََزال َطائِ َف ٌة مِ ْن أ َم ِِت َظا ِهرِي َن عَلَ ا ْحلَقِ‪َ ،‬ال يَضره ْم َم ْن َخ َذ ََل ْم‪َ ،‬ح َّت يَأْ ِِت َأَ ْمر ا ِی‬
‫هلل َوه ْمی‬ ‫َ‬
‫ك» ی‬ ‫َیك َذال ِ َ‬
‫”منهنجي امت جو هڪ گروهه حق تي قائم رهندي (دليلن ۽ برهانن سان)‬
‫غالب رهندو‪ ،‬جيڪو انهن جي مخالفت ڪندو اهو انهن کي نقصان نه رسائي‬
 ‫‪142‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫سگهندو‪ .‬ايستائين جو اهلل جو حڪم اچي ويندو ۽ اهي ساڳي حالت ۾‬

‫هوندا‪( “.‬صحيح مسلم‪)1920:‬‬
‫امام ابن المبارڪؒ‪ ،‬امام احمد بن حنبلؒ‪ ،‬امام علي بن المدينيؒ ۽ امام‬
‫بخاريؒ وغيرهم چون ٿا ته ان گروهه مان مراد اصحاب الحديث آهن‪ .‬بلڪه امام‬
‫احمد بن حنبلؒ چون ٿا ته‬

‫((إن لمیيكونوا هم أهل احلديث فال أدري م ینهم؟))‬

‫” جيڪڏهن ان مان مراد اهل حديث ناهن ته پوِء آئون نٿو ڄاڻان ته اهي‬
‫ڪير ماڻهو آهن؟“‬
‫‪ ‬امت محمديه مرحومه امت آ هي يعني خاص طور تي رحم ڪيل امت‬
‫آهي‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ومةٌ‪ ،‬لَيْ َس عَل َيْهَا عَ َذا ٌب ِِف ْاْل ِخ َر ِة‪ ،‬عَ َذابهَا ِِف الدن ْيَا ال ْ ِف ََت‪َ ،‬والز ََال ِزل‪،‬ی‬ ‫ِِ‬
‫«أ َم ِِت َهذه أ َم ٌة َم ْرحی َ‬
‫َوالْقَتْل» ” منهنجي هيَء امت اهڙي امت آهي جنهن تي رحم ڪيو ويو آهي‪ .‬ان‬
‫تي آخرت ۾ عذاب نه ٿيندو‪ .‬دنيا ۾ ان جو عذاب فتنن‪ ،‬زلزلن ۽ قتل وغارت‬
‫گري سان ٿيندو‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4278:‬وصححه االلباين يف الصحيحه‪ )959:‬ی‬
‫‪ ‬امت محمديه جون صفون فرشتن جي صفن وانگر آهن‬
‫حضرت حذيفه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫وف ا ْمل َ َالئِ َك ِة‪َ ،‬وج ِعل َ ْت لَنا ْ ی‬
‫األَ ْرض کلهَای‬ ‫اس بِث َ َال ٍث‪ :‬ج ِعل َ ْت صفوفنَا َكصف ِ‬ ‫((ف ِضل ْینَا عَلَ َ‬
‫الن ِ‬
‫ورا‪ ،‬إِ َذا ل َ ْم َ َِن ِد ا ْمل َ یَاء))‬ ‫ِ‬
‫َم ْس ِج ًدا‪َ ،‬وجعل َ ْت ت ْربَتهَا لنَا َطه ً‬
‫” اسان کي ماڻهن تي ٽن شين سان فضيلت ڏني وئي آهي‪ :‬اسان جون‬
‫صفون فر شتن جي صفن وانگر بنايون ويون آهن‪ .‬۽ ساري زمين کي اسان‬
‫جي الِء سجدي گاهه بنايو ويو آهي ۽ جڏهن اسان کي پاڻي نه ملي ته زمين جي‬
‫مٽي کي اسان جي الِء طهارت جو ذريعو بنايو ويو آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)522:‬‬
‫ياد رهي ته مسلم جي انهي روايت ۾ ٽي شئ ذڪر ناهي ڪئي وئي‪،‬‬
‫جڏهن ته مسند احمد جي روايت ۾ ٽي شئ هيَء آهي ته‪:‬‬
 ‫‪143‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫ت ال ْ َع ْر ِش‪ ،‬ل َ ْم ي ْع َطهَا نَبِ ٌیي قَبْلِ یي))‬ ‫ِ‬ ‫((وأع ِطيت ه ِذهِ ْاْلي ِ ِ ِ‬
‫ات م ْنآخ ِر الْبَقَ َر ِة یم ْنكَ ْ ٍْن ُتَ ْ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫”۽ مونکي سورة البقره جون هي آخري آيتون اهلل تعالي جي عرش جي‬
‫هيٺين خزاني مان ڏنيون ويون آهن‪ ،‬مونکا ن پهرين ڪنهن نبي کي نه ڏنيون‬
‫ويون‪ “.‬مسند امحد‪ 23299:‬صححه االرناؤط‪ ،‬وااللباين يف الصحيحه‪)1482:‬‬
‫‪ 11‬امت محمديه ٻين امتن جي نسبت ۾ گهٽ عمل ڪري وڌيڪ اجر ۽‬
‫ثواب ڪمائڻ واري آهي‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫لش ْم ِ ی‬
‫س))‬ ‫م ِِف أَ َج ِل َم ْن َخال َ ِم َن األ َم ِم‪َ ،‬ما بَ ْني َصال َ ِة ا َلع ْص ِر إ َِیل َمغْ ِر ِب ا َ‬
‫َ‬ ‫((إ َِّنَا أَ َجلك ْی‬
‫”توهان جي مدت گذريل امتن جي مدت جي مقابلي ۾ ايتري آهي جيتري‬
‫وچين نماز کانپوِء سج لهڻ تائين هوندي آهي‪“.‬‬
‫پوِء نبي ڪريم‪ ‬جن ان جي وضاحت هن طرح فرمائي‪:‬‬
‫”توهان ۽ يهودين ۽ نصرانين جو مثال ايئن آهي جيئن هڪ ماڻهو ڪجھ‬
‫مزدور وٺي اچي ۽ چوي‪ :‬صبح کان ٻنپهرن تائين هڪ قيراط تي ڪير‬
‫مزدوري ڪندو؟ ته يهودين هڪ هڪ قيراط تي ٻنپهرن تائين مزدوري ڪئي‪.‬‬
‫پوِء ان چيو‪ :‬هاڻي ٻنپهرن کان وچين نماز تائين هڪ قيراط تي ڪير مزدوري‬
‫ڪندو؟ ته نصرانين ٻ ن پهرن کان وچين تائين هڪ هڪ قيراط تي مزدوري‬
‫ڪئي‪ .‬پوِء ان چيو‪ :‬هاڻي وچين نماز کان سج لٿي تائين ٻن قيراطن تي ڪير‬
‫مزدوري ڪندو؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫نيی أَ َالی‬ ‫لش ْم ِس عَلَ قِريَ َاط ْ ِ‬
‫ني قِريَ َ ی‬
‫اط ْ ِ‬ ‫ون مِ ْن َصال ِة ال ْ َع ْص ِر إ َِیل َمغْ ِر ِب ا َ‬ ‫َ َ‬
‫((أال فَأنْتم ال َ ِذي َن ي َ ْع َمل َ‬
‫فَلَكم ْاألَ ْجر َم َرتَ ْ ِی‬
‫ني) ی) ی‬
‫خبردار! اهي توهان ئي آهيو جن وچين نماز کان سج لٿي تائين ٻن ٻن‬
‫قيراطن تي مزدوري ڪئي‪ ،‬خبردار! توهان جو اجر ٻيڻو آهي‪.‬‬
 ‫‪144‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫ارى َوقَالوا‪َ :‬نْن أَكْثَر َع َم ًال َوأَقَل َع َط ی‬

‫اءً)) جيتوڻيڪ يهودي ۽‬ ‫ب ال ْيَهود َو َ‬
‫الن َص َ‬
‫ِ‬
‫((فَغَض َ‬
‫نصراني غضبناڪ ٿي ڪري چوڻ لڳا‪ :‬اسان وڌيڪ مزدوري ڪئي هئي ليڪن‬
‫اسان کي اجر گهٽ مليو‪.‬‬

‫فرمايو‪(( :‬هَ ْل ظَ ل َْم ُتكُ ْم مِ ْن َح ِّقكُ ْم َش ْيئًا؟))‬ ‫ته اهلل تعالي‬

‫ڇا مون اوهان جو حق کاڌو ۽ اوهان تي ظلم ڪيو آهي؟‬
‫انهن چيو‪ :‬نه‪.‬‬
‫ته اهلل تعالي فرمايو‪َ (( :‬فإِنَّهُ ف َْضل ِي أُعْ ِطيهُ َم ْن ِشئْتُ ))‬
‫ته اهو منهنجو فضل آهي جنهن کي گهران عطا ڪريان‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)3459:‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته اهلل تعالي هن امت کي گهٽ وقت ۾ ٻيڻو اجر‬
‫عطا فرمائي ٿو‪.‬‬
‫هونئن به نبي ڪريم‪ ‬جن جي هڪ ارشاد مطابق هن امت جي ماڻهن‬
‫جي درمياني عمر سٺ کان ستر سال جي وچ ۾ هوندي‪ .‬۽ اها عمر گذريل‬
‫امتن جي ماڻهن جي عمرن جي مقابلي ۾ گهٽ آهي‪ .‬ليڪن اهلل تعالي هن‬
‫امت کي ڪجھ اهڙيون خير جون موسمون ڏنيون آهن‪ ،‬جن ۾ گهٽ عمل‬
‫ڪري تمام گهڻو اجر ۽ ثواب حاصل ڪري سگهجي ٿو‪ .‬مثال طور‪ :‬ليلة القدر‬
‫جي عبادت هزار مهينن (يعني ٽياسي سال جي عبادت) کان افضل آهي‪ .‬اهڙي‬
‫طرح ڪي اهڙيون مقدس جڳهون آهن جتي عبادت جو اجر ۽ ثواب تمام‬
‫گهڻو وڌي وڃي ٿو‪ .‬مثال طور مڪي شريف جي مسجد حرام آهي جنهن ۾‬
‫هڪ نماز ٻين مسجدن ۾ ادا ڪيل هڪ لک نمازن کان افضل آهي‪ ،‬سواِء‬
‫مسجد نبوي جي‪ .‬يعني مسجد حرام جي هڪ نماز تقريبا چونجاهه سالن جي‬
‫عام نمازن کان افضل آهي‪.‬‬
‫‪ 12‬اهلل تعالي جمعي جي ڏينهن جي طرف امت محمديه جي رهنمائي‬
‫فرمائي‬
‫‪ 13‬امت محمديه آخري امت آهي ليڪن قيامت جي ڏينهن سڀ کان اڳيان‬
‫هوندي ۽ سڀ کان پهرين انهي امت جو فيصلو ڪيو ويندو‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪145‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫اب مِ ْن قَبْلِنَا‪َ ،‬وأوتِينَاه مِ ْن بَ ْع ِید ِه ْم‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ََ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬

‫السابِق َ‬
‫ون ي َ ْو َم الْق يَ َامة‪ ،‬بَيْ َد أ یَن ْم أوتوا الْكتَ َ‬ ‫ون َ‬‫« َنْن ْاْلخر َ‬
‫َو َه َذا ي َ ْومهم ال َ ِذي ف ِر َض عَل َيْه ِْم فَا ْختَلَفوا فِي ِه‪ ،‬فَهَ َدانَا اهلل لَه‪ ،‬فَه ْم لنَا فِي ِه تَب َ ٌع‪ ،‬فَال ْيَهود غَ ًدا‪،‬ی‬
‫ارى بَ ْع َد غَ ٍد» ی‬
‫الن َص َ‬
‫َو َ‬
‫”اسان آخر ۾ آياسين ليڪن قيامت جي ڏينهن اسان اڳرائي وٺي‬
‫وينداسين‪ ،‬البته انهن کي (پهرين امتن کي) اسان کان پهرين ڪتاب ڏنو ويو ۽‬
‫اسان کي انهن کان پوِء ڏنو ويو‪ .‬۽ اهو ئي (جمعي جو ڏينهن) اهو ڏينهن آهي‬
‫جيڪو انهن تي فرض ڪيو ويو ته انهن ان بابت پاڻ ۾ اختالف ڪيو‪ .‬۽ اهلل‬
‫تعالي اسان جي ان ڏينهن جي الِء خاص رهنمائي فرمائي‪ .‬ته اهي ان ۾ اسان‬
‫جي هيٺ آهن‪ ،‬لهذا يهودين جو (عيد جو) ڏينهن سڀاڻي (ڇنڇر جو) ۽ نصرانين‬
‫جو ان کان اڳيون ڏينهن (آچر جو) ايندو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3486:‬صحيح‬
‫مسلم‪)855:‬‬
‫۽ صحيح مسلم جي هڪ روايت ۾ آهي ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫األَ َح ِد‪،‬ی‬ ‫السب ِت‪ ،‬وک َ ِ‬ ‫«أَض َل اهلل َعنِ اْلْمع ِة من کَان قَبلَنا‪ ،‬فَكَ ِ‬
‫ارى ي َ ْوم ْ ی‬ ‫ان ل َلن َص َ‬ ‫ان لل ْيَهودِ ي َ ْوم َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ َْ‬ ‫َ‬
‫م یتَب َ ٌع لَنا ي َ ْو َمی‬
‫ك ه ْی‬ ‫ت‪َ ،‬و ْاأل ََح َد‪َ ،‬وكَی َذال ِ َ‬ ‫فَ َج َاء اهلل بِنَا فَهَ َدا ین َا اهلل لِ يَ ْو ِم اْلْم َع ِة‪ ،‬فَ َج َع َل اْلْم َعةَ‪َ ،‬و َ‬
‫السبْ َ‬
‫ون ي َ ْو َم ال ْ ِقيَ َام ِة‪ ،‬ا ْملَقْ ِضي ََل ْم قَبْ َل اْلْ َ َالئِ ِیق»‬ ‫ال ْ ِق يام ِة‪َ ،‬نْن ْاْل ِخر ِ َ‬
‫ون م ْنأ ْه ِل الدن ْيَا‪َ ،‬و ْاأل ََول َ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫”اهلل تعالي اسان کان اڳين ماڻهن کي جمعي کان محروم رکيو‪،‬‬
‫جيتوڻيڪ يهودين جي الِء ڇنڇر ۽ نصرانين جي الِء آچر جو ڏينهن هو‪ .‬پوِء اهلل‬
‫تعالي اسان کي وٺي آيو ۽ ان اسان جي جمعي جي ڏينهن جي طرف رهنمائي‬
‫فرمائي‪ .‬۽ ان (ڏينهن جي ترتيب هن طرح بنائي جو) پهرين جمعو‪ ،‬پوِء ڇنڇر ۽‬
‫ان کانپوِء آچر‪ .‬۽ اهڙي طرح اهي قيامت جي ڏينهن به اسان جي پويان ئي‬
‫هوندا‪ .‬اسان دنيا ۾ آي ا سين ته آخر ۾ ليڪن قيامت جي ڏينهن اسان پهرين‬
‫هونداسين‪ .‬۽ سڀني امتن ۾ سڀ کان پهرين اسان جي وچ ۾ فيصلو ڪيو‬
‫ويندو‪ “.‬صحيح مسلم‪)856:‬‬
 ‫‪146‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫عزيز ساٿيو! اسان هاڻي تائين امت محمديه جون جيتريون خصوصيتون‬
‫ذڪر ڪيون آهن انهن مان ثابت ٿئي ٿو ته اهلل تعالي هن امت تي وڏا وڏا‬
‫احسان ڪيا آهن ۽ کيس وڏن وڏن انعامن سان نوازيو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا ٿا ڪريون ته هو اسان کي دين اسالم تي قائم ۽ دائم‬
‫رکي ۽ انهي تي اسان جو خاتمو فرمائي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم سامعين! پهرين خطبي ۾ امت محمديه جون اهي خصوصيتون‬
‫ذڪر ڪيون جن جو تعلق هن دنيا سان آهي‪ ،‬آخري خصوصيت کانسواِء جنهن‬
‫جوتعلق آخرت سان آهي‪ .‬اچو هاڻي امت محمديه جون قيامت جي ڏينهن سان‬
‫متعلق وڌيڪ خصوصيتون ذڪر ڪريون ٿا‪.‬‬
‫‪ 14‬امت محمديه جي وضو جا عضوا قيامت جي ڏينهن چمڪي رهيا‬
‫هوندا‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن قبرستان‬
‫تشريف کڻي ويا ۽ پاڻ فرمايو‪:‬‬
‫ون)) ”اي مومنن جي‬‫ني‪َ ،‬وإِن َا إ ِْن َش َاء اهلل بِك ْم َال ِحق َی‬ ‫ِِ‬
‫الس َالم عَل َيْك ْم َد َار قَ ْو ٍم م ْؤمن َ‬
‫(( َ‬
‫جماعت! توهان تي سالمتي هجي‪ .‬۽ اسان به انشاء اهلل توهان سان ملڻ وارا‬
‫آهيون‪“.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ (( :‬ودِ ْدت أَن َا قَ ْد َرأَيْنَا إِ ْخ َیوانَنَا) ی)‬
‫منهنجي دل گهري ٿي ته ڪاش اسان پنهنجي ڀائرن کي ڏٺو هجي ها‪.‬‬
‫ول ا ِی‬
‫هلل))‬ ‫صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪(( :‬أَ َول َ ْسنَا إِ ْخ َوان َ َ‬
‫ك؟ يَا َرس َ‬
‫يا رسول اهلل! ڇا اسان توهان جا ڀائر ناهيون؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫توهان ته منهنجا ساٿي آهيو ۽ اسان‬ ‫«أَنْت ْم أَ ْص َح ِاب َوإِ ْخ َواننَا ال َ ِذي َن ل َ ْم يَأْتوا یبَ ْعدی»‬
‫جا ڀائر اهي آهن جيڪي اڃا ناهن آيا‪.‬‬
‫ول ا ِی‬
‫هلل ی)‬ ‫صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪( :‬كَ يْ َف تَ ْع ِرف َم ْن ل َ ْم يَأْ ِت بَ ْعد مِ ْنأ َمتِ َ‬
‫ك؟ يَا َرس َی‬
 ‫‪147‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫يا رسول اهلل! جيڪي توهان جي امت ۾ اڃا آيو به ناهي‪ ،‬ان کي توهان‬
‫ڪيئن سڃاڻندا؟‬
‫ني َظ ْه َر ْي َخ يْلٍ د ْه ٍم ب ْه ٍمی‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬أَرأَيْ َ َ‬
‫ت ل َ ْو أ َن َرج ًال لَه َخ يْ ٌل غ ٌر حم َ َجل َ ٌة بَ ْ َ‬ ‫َ‬
‫أَ َال ي َ ْع ِرف َخ يْلَه؟ ی» ی‬
‫توهان جو ڇا خيال آهي! جيڪڏهن ڪارن ارنگ گهوڙن جي وچ ۾ هڪ‬
‫ماڻهو جا اهڙا گهوڙا به هجن جن جا هٿ پير ۽ پيشانيون چمڪي رهيون‬
‫هجن‪ ،‬ته ڇا هو پنهنجي گهوڙن کي نه سڃاڻندو؟ صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬ڇو نه‬
‫اي اهلل جا رسول!‬
‫ني مِ َن ال ْوضوءِ‪َ ،‬و یأَنَا ف ََرطه ْم عَلَ ی‬‫ِ‬ ‫ْ‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬فَإ ََِن ْم يَأت َ‬
‫ون غ ًرا حم َ َجل َ‬
‫ا ْحل َ ْو ِ ی‬
‫ض) ی) ی‬
‫ته منهنجا امتي اهڙي طرح ايندا جو وضو جي وجه سان انهن جا هٿ پير ۽‬
‫چهرا چمڪي رهيا هوندا‪ .‬۽ آئون حوض تي انهن جو استقبال ڪندس‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)249:‬‬
‫سڀ کان پهرين امت محمد (‪ )‬جو حساب ٿيندو‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫ِ‬ ‫(( َنْن آ ِخر ْاألم ِم‪ ،‬وأَ َول َم ْن ُيَاسب‪ ،‬يقَال‪ :‬أَيْ َن ْاأل َمة ْ ی ِ‬
‫األم يَة‪َ ،‬ونَبِيهَا؟ فَنَ ْحن ْاْلخر َ‬
‫ونی‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ْاأل ََول َی‬
‫ون) ی) ی‬
‫” اسان امتن ۾ آخري امت آهيون ليڪن حساب سڀ کان پهرين اسان جي‬
‫امت جو ٿيندو‪ .‬چيو ويندو‪ :‬ڪٿي آهي امي امت ۽ ان جو نبي؟ ته اسان اگرچه‬
‫آخري آهيون ليڪن (قيامت جي ڏينهن) سڀ کان اڳيان هونداسين‪( “.‬سنن ابن‬
‫ماجه‪ 4290:‬وصححه االلباين)‬
‫ٻي روايت ۾ آهي ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ني مِ ْن آثَا ِر ا َلطهو ِر فَ یتَقول األ َمم ک َ َاد ْت َه ِذهِی‬‫ِ‬ ‫ِ فنم ِض‬
‫((فَت ْف َرج لنَا األ َمم َع ْن َط ِريقنَا َ َ ْ ي غ ًرا حم َ َجل َ‬
‫ون أَنْبِيَاءًکلهَا))‬ ‫َ‬
‫األ َمة أ ْن تَك َ‬
 ‫‪148‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫”امتون اسان جي رستي کان هٽي ويندي ون‪ ،‬لهذا اسان اڳتي وڌي‬
‫وينداسين ۽ وضو جي نشانن جي وجه سان اسان جا هٿ پير ۽ چهرا چمڪي‬
‫رهيا هوندا‪ .‬جيتوڻيڪ امتون چونديون‪ :‬قريب هو جو هن امت جا سڀئي ماڻهو‬
‫نبي هجن ها‪ “.‬مسند امحد‪ 2546 :330/4:‬وقال حمققه‪ :‬حسن لغريه)‬
‫انبياء‪ ‬جي حق ۾ امت محمديه جي گواهي‬ ‫‪16‬‬

‫حضرت ابوسعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫”قيامت جي ڏينهن هڪ نبي ايندو ۽ ان سان گڏ صرف هڪ ماڻهو هوندو‪،‬‬
‫ٻيو نبي ايندو ۽ ان سان گڏ صرف ٻه ماڻهو هوندا ۽ هڪ ٻيو نبي ايندو ۽ ان‬
‫سان گڏ صرف ٽي ماڻهو هوندا‪ .‬اهڙي طرح ٻيا نبي ايندا ۽ انهن سان ان کان‬
‫وڌيڪ ماڻهو هوندا يا گهٽ‪ .‬جيتوڻيڪ هر نبي کي چيو ويندو‪ :‬ڇا توهان‬
‫پنهنجي قوم تائين اهلل جو پيغام پهچائي ڇڏيو هو؟‬
‫اهو جواب ڏيندو‪ :‬جي ها‪ .‬پوِء ان جي قوم کي سڏي و ويندو ۽ ان کان پڇيو‬
‫ويندو‪ :‬ڇا هن توهان کي اهلل جو پيغام پهچائي ڇڏيو هو؟ اهي چوندا؟ نه‪ .‬ته‬
‫نبي کي چيو ويندو‪ :‬توهان جو گواهه ڪير آهي؟‬
‫اهو چوندو‪ :‬محمد (‪ )‬۽ سندس امت‪ .‬پوِء محمد‪ ‬جي امت کي سڏيو‬
‫ويندو ۽ ان کان سوال ڪيو ويندو ته ڇا هن نبي پنهنجي قوم کي اهلل جو‬
‫پيغام پهچائي ڇڏيو هو؟ اهي چوندا‪ :‬جي ها‬
‫اهلل تعالي چوندو‪ :‬اوهان کي ان ڳالهه جي خبر ڪيئن پئي؟‬
‫اهي چوندا‪ :‬اسان کي اسان جي نبي انهي ڳالهه جي خبر ڏني هئي ته ان‬
‫کان اڳ سڀني انبياء‪ ‬پنهنجي پنهنجي قوم تائين اهلل جو پيغام پهچائي‬
‫ڇڏيو هو‪ .‬ته اسان پاڻ‪ ‬جن جي تصديق ڪئي‪.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن هيَء آيت تالوت فرمائي‪:‬‬
‫ون الرَّ ُسو ُل َع َل ْيكُ ْم َشهِيدً ا﴾‬ ‫﴿ َو َكذَ الِكَ َج َعلْ َنا ُك ْم أُ َّم ًة َّو َس ًطا لِّ َتكُون ُوا ُش َه َدا َء َعل َى النَّا ِ‬
‫س َويَكُ َ‬
‫”اسان اهڙي طرح توهان کي عادل (انصاف ڪرڻ واري) امت بنايو آهي‬
‫جيئن توهان ماڻهن تي گواهه ٿي وڃو ۽ رسول (ﷺ) توهان تي گواهه ٿي‬
‫وڃن‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 4284:‬وصححه االلباين)‬
 ‫‪149‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫پل صراط کي سڀ کان پهرين اسان جو نبي‪ ‬۽ سندس امتي پار‬ ‫‪17‬‬

‫ڪندا‬
‫ني َظ ْه َر ْي َجهَ َن َم‪ ،‬فَأَكونی‬ ‫ِ‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي ‪َ (( :‬وي ْض َرب الص َراط بَ ْ َ‬
‫أَنَا َوأ َم ِِت أَ َو َل َم ْن ِیَييز َها) ی)‬
‫”۽ جهنم جي مٿان پل صراط وڇائي ويندي‪ .‬پوِء آئون ۽ منهنجي امت جا‬
‫ماڻهو سڀکان پهرين ان کي پار ڪندا‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،7437:‬صحيح مسلم‪)182:‬‬
‫‪ 18‬اڪثر جنتي امت محمديه مان هوندا‬
‫حضرت عبداهلل‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪« :‬أَ َما ت َْر َض ْو َن‬
‫أَ ْن تَ یكونوا رب َع أَ ْه ِل اْلْ َ َن ِة؟» ی‬
‫” ڇا توهان کي اها ڳالهه پسند ناهي ته توهان جنتين جو چوٿون حصو‬
‫هوندا؟“‬
‫حضرت عبداهلل‪ ‬چون ٿا‪ :‬اسان (خوشي مان) اهلل اڪبر چيو‪.‬‬
‫ث أَ ْه ِل اْلْ َ َن ِة؟» ی‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬أَ َما ت َْر َض ْو َن أَ ْن تَكونوا ثل َ‬
‫”ڇا توهان کي اها ڳالهه پسند ناهي ته توهان جنت جو ٽيون حصو هوندا؟“‬
‫حضرت عبداهلل چون ٿا ته اسان (خوشي وچان) وري اهلل اڪبر چيو‪.‬‬
‫ان کانپوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬إ ِِّن َأل َْرجو أ َ ْن تَكونوا َش ْط َر أ َ ْه ِل اْلْ َ َن ِیة)) ”آئون‬
‫اهلل تعالي کان اميد رکان ٿو ته توهان جنتين جو اڌ حصو هوندا‪.‬‬
‫آئون توهان کي عنقريب ان بابت خبر ڏيندس‪ ،‬مسلمان ڪافرن جي مقابلي‬
‫۾ ايئن هوندا جيئن هڪ ڪاري رنگ جي ڍڳي تي هڪ سفيد رنگ جو وار‬
‫هجي‪ .‬يا (پاڻ‪ ‬جن فرمايو) جيئن سفيد رنگ جي ڍڳي تي هڪ ڪاري‬
‫رنگ جو وار هجي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6528:‬صحيح مسلم‪ 221:‬واللفظ ملسلم)‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ون مِ ْن َسائِ ِر األ َم ِی‬
‫م»‬ ‫ِ ِ َ‬ ‫ف ِثَ ان ِ ِ‬
‫ون م ْنهَا م ْن َه ِذه األ َمة َوأ ْربَع َ‬
‫«أَ ْهل اْل َ َن ِة ِع ْشر ِ‬
‫ون َومائَة َص ٍ َ َ‬
‫َ‬
‫جنتين جون هڪ سئو ويهه صفون هونديون‪ ،‬اسي (‪ )80‬صفون صرف هن امت‬
‫مان ۽ چاليهه ٻين سڀني امتن مان ‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 4289:‬وصححه االلباين)‬
 ‫‪150‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫‪ 19‬امت محمديه جا چار ارب نوي ڪروڙ ماڻهو ۽ ان کانسواِء ٻيا بي‬
‫شمار ماڻهو بغير حساب جي جنت ۾ داخل ٿيندا‪.‬‬
‫حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫”مون تي (گذريل) امتون پيش ڪيون ويون‪ .‬مون هڪ نبي کي ڏٺو ته ان‬
‫سان گڏ صرف ڪجھ ماڻهو (ڏهه کان به گهٽ) آهن‪ .‬هڪ نبي سان گڏ صرف‬
‫هڪ ٻه ماڻهو آهن‪ .‬۽ هڪ نبي سان گڏ ڪوبه ڪونهي‪ .‬پوِء اچانڪ مونکي‬
‫هڪ وڏي جماعت ڏسڻ ۾ آئي ‪ .‬مون گمان ڪيو شايد اها ئي منهنجي امت‬
‫آهي‪ .‬ته مونکي ٻڌايو ويو ته اهي موسي ۽ سندس قوم آهي‪.‬‬
‫توهان ٿورو مٿي افق ۾ ڏسو‪ .‬مون ڏٺو ته هڪ سواد اعظم (ماڻهن جو‬
‫تمام وڏو گروهه) نظر آيو‪ .‬پوِء مونکي چيو ويو ته هاڻي توهان ٻئي افق ڏانهن‬
‫ڏسو‪ .‬مون ڏٺو ته هڪ ٻيو سواد اعظم نظر آيو‪ .‬مونکي ٻڌايو ويو ته هيَء‬
‫توهان جي امت آهي ۽ ان ۾ ستر هزار ماڻهو اهڙا آهن جيڪي بغير حساب‬
‫ڪتاب جي جنت ۾ داخل ٿيندا‪“.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن اٿيا ۽ پنهنجي گهر روانا ٿي ويا‪ .‬ته ماڻهو (صحابه‬
‫ڪرام‪ )‬انهن ستر هزار ماڻهن بابت سوچ ويچار ڪرڻ لڳا جيڪي بنا‬
‫حسا ب ڪتاب جي جنت ۾ داخل ٿيندا‪ .‬پوِء انهن مان ڪن ماڻهن چيوته شايد‬
‫اهي پاڻ‪ ‬جن جا صحابي هوندا‪ .‬ڪن چيو ته نه‪ ،‬ان مان مراد اهي ماڻهو‬
‫آهن جن جو ڄم اسالم تي ٿيو ۽ انهن ڪڏهن شرڪ نه ڪيو‪ .‬ڪن ماڻهن‬
‫ڪجھ ٻين خيالن جو اظهار ڪيو‪ .‬اچانڪ رسول اهلل‪ ‬جن اچي ويا‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن پڇيو‪ :‬توهان ڪهڙي شئ بابت سوچي رهيا آهيو؟ ته ماڻهن پاڻ‬
‫کي ٻڌايو ته اهي هي سوچي رهيا آهن ته اهي ستر هزار ماڻهو ڪير هوندا‬
‫جيڪي بنا حساب ڪتاب جي جنت ۾ داخل ٿيندا؟‬
‫ون‪َ ،‬وعَلَ َربِه ِْم‬ ‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬هم ال َ ِذي َن َال ي َ ْرق َ‬
‫ون‪َ ،‬و َال ي َ ْس ََتْق َ‬
‫ون‪َ ،‬و َال يَتَ َط َري َ‬
‫ون» ” هي اهي ماڻهو هوندا جيڪي نه (غير شرعي) دم ڪندا هئا ۽ نه (غير‬ ‫يَتَ َوکَل َی‬
‫شرعي) دم ڪرائيندا هئا‪ .‬۽ نه اهي بدشگوني وٺندا هئا ۽ اهي صرف پنهنجي‬
‫رب تعالي تي ئي توڪل ڪندا هئا‪“.‬‬
 ‫‪151‬‬ ‫امت محمد (صه) جون خاصيتون‬

‫اهو ٻڌي ڪري حضرت عڪاشه بن محصن‪ ‬اٿي بيٺا ۽ چيائون‪ :‬اهلل‬
‫تعالي کان دعا ڪريو ته هو مونکي به انهن ۾ شامل ڪري‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬توهان انهن مان ئي آهيو‪ .‬پوِء هڪ ٻيو ماڻهو اٿي بيٺو‬
‫۽ چوڻ لڳو‪ :‬منهنجي الِء به دعا ڪريو ته مونکي انهن ۾ شامل ڪري‪ .‬ته‬
‫ك بِهَا ع َكا َشة»‬
‫«سبَقَ َ‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
‫عڪاشه‪ ‬توکان اڳرائي ڪري ويو‪( “.‬صحيح البخاري‪ 3410:‬و ‪ 5705‬و‬
‫‪ ،5752‬صحيح مسلم‪)220:‬‬
‫هڪ روايت ۾ آهي جنهن جو راوي حضرت عمران بن حصين‪ ‬آهي ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن انهن ستر هزار ماڻهن جون صفتون هيئن بيان فرمايون‪« :‬همی‬
‫ون‪َ ،‬وعَلَ َربِه ِْم يَتَ َوکَل َی‬
‫ون» ”اهي دم نه‬ ‫ون‪َ ،‬و َال یي َ ْكتَو َ‬
‫ون‪َ ،‬و َال يَكْو َ‬ ‫ال َ ِذي َن َال ي َ ْرق َ‬
‫ون‪َ ،‬و َال ي َ ْس ََتْق َ‬
‫ڪرائيندا‪ ،‬شگون نه وٺندا‪ ،‬باهه سان پنهنجو جسم نه ڌاڳيندا ۽ صرف پنهنجي‬
‫رب تعالي تي ئي توڪل ڪندا آهن‪( “.‬صحيح مسلم‪)218:‬‬
‫جڏهن حضرت ابو امامه‪ ‬جو بيان آهي ته انهن رسول اهلل‪ ‬جن کان‬
‫ٻڌو‪:‬‬
‫اب َم َع ک ِل أَل ْ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ل اْل َن َة مِ ْن أ َم ِِت سب ِع َ‬ ‫َ ِ‬
‫ف َسبْع َ‬
‫ون‬ ‫اب عَل َيْه ِْم َو َال عَ َذ َ‬
‫ني أل ْ ًفا َال ح َس َ‬
‫َْ َ‬ ‫« َوعَ َد ِّن َر ِ یب أ ْن ي ْدخ َ ی َ‬
‫ات مِ ْن َح ث َ یيا ِت ِیه» ” منهنجي رب مون سان واعدو فرمايو آهي ته هو‬ ‫أَل ْ ًفا وث ََالث َح ثَي ٍ‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫منهنجي امت مان ستر هزار ماڻهن کي جنت ۾ داخل ڪندو جن تي نه حساب‬
‫هوندو ۽ نه عذاب‪ .‬هر هزار سان گڏ ستر هزار ماڻهو ٻيا هوندا ۽ ان کانسواِء‬
‫ٽي ٻڪ منهنجي رب جي ٻڪن مان‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 4286:‬وصححه االلباني)‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان کي به‪ ،‬اسان جي والدين‪،‬‬
‫اسان جي ٻارن ٻچن ۽ ڀيڻن ڀائرن کي به انهن خوشنصيب ماڻهن ۾ شامل‬
‫فرمائي جن کي هو پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان بغير حساب ڪتاب جي جنت‬
‫۾ داخل ڪندو‪ .‬آمين‬
‫وآخر دعوانا ان الحمدهلل رب العالمين‬
 ‫‪152‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس کي حاصل ڪرڻ جا ٽي سبب‬
‫❖ اهلل تعالي ۽ سندس رسول‪ ‬سان بي انتها محبت‬
‫❖ اهلل تعالي ۽ سندس رسول‪ ‬سان محبت جون عالمتون ۽ ان‬
‫جا فائدا‬
‫❖ صرف اهلل جي رضا جي الِء محبت ۽ ان جي فضيلت‬
‫❖ ايمان تي ثابت قدمي جي اهميت ۽ ان جي فضيلت‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! ايمان انسان جي ڪاميابي ۽ ڪامراني جو بنياد ۽ اساس‬
‫آهي‪ .‬۽ هڪ سچي مومن جي الِء ضروري آهي ته هو پنهنجي ايمان جي لذت ۽‬
‫ان جي مٺاس کي محسوس ڪري‪.‬‬
‫سوال اهو آهي ته ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس کي محسوس ڪرڻ‬
‫ڪيئن ممڪن آهي؟ ۽ اهي ڪهڙا سبب اهن جن کي اختيار ڪيو وڃي ته‬
‫هڪ مومن کي ان جي ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس محسوس ٿئي ٿي؟‬
‫انهي سوال جو جواب اڄ اسان جمع جي خطبي ۾ ڏيڻ جي ڪوشش ڪنداسين‪.‬‬
‫ان شاءاهلل‬
‫۽ اڳتي وڌڻ کان پهرين اسان اهو واضح ڪندا هلون ته ايمان جي لذت کي‬
‫حاصل ڪرڻ مان ڇا مراد آهي؟‬
‫ايمان جي لذت کي حاصل ڪرڻ مان مراد هي آهي ته‬
‫‪ ‬هڪ سچي مومن جي دل عبادتن جي ذريعي کلي ٿي ۽ قلب کي‬
‫اطمئنان حاصل ٿئي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬هو اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جي فرمانبرداري کي پسند ڪري ٿو ۽‬
‫نافرماني کي ناپسند ڪري ٿو‪.‬‬
 ‫‪153‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫‪‬ان جي سامهون جڏهن اهلل جو ذڪر ڪيو وڃي ته ان جو دل ڏڪي وڃي‬

‫ٿو ۽ اهلل جو آيتون پڙهيون وڃن ته ان جي ايمان ۾ اضافو ٿئي ٿو‪.‬‬
‫هو نيڪ عملن سان محبت ڪري ٿو ۽ برائين ۽ گناهن کان نفرت ڪري‬
‫ٿو‪.‬‬
‫‪‬۽ جڏهن ان کان ڪو برو عمل ٿي وڃي ته هو فورا استغفار ڪري ٿو ۽‬
‫سچي توبه ڪري ٿو‪ .‬هو اهلل جي طرف موٽي ٿو ۽ رجوع ڪري ٿو‪ .‬پوِء ان‬
‫جي سامهون ندا مت ۽ شرمندگي ۽ عاجزي انڪساري جو اظهار ڪري ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬ان جي زندگي ۾ جيڪڏهن آزمائشون ۽ مصيبتون اچن ته هو اهلل جي‬
‫تقدير تي رضامندي جو اظهار ڪري ٿو‪ .‬ان جي برداشت ڪرڻ جي طاقت اعلي‬
‫درجي جي هوندي آهي‪.‬‬
‫‪ ‬هو اهلل رب العزت جي رضا ۽ ان جي تقرب کي دنيا جي ساز وسامان‬
‫تي فوقيت ڏئي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬هو دنيا ۾ هڪ اجنبي يا مسافر وانگر رهي ٿو‪ .‬۽ هو هر وقت آخرت‬
‫کي پنهنجي سامهون رکي ٿو ۽ انهي جي الِء هو عمل ڪري ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬ان جي عملن ۾ اخالص هجي ٿو‪ .‬۽ هو پنهنجي عملن کي رياڪاري ۽‬
‫نمائش کان محفوظ رکي ٿو‪.‬‬
‫ته اچو هاڻي ا يمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس کي حاصل ڪرڻ جا سبب‬
‫ذڪر ڪريون ٿا‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن ايمان جي لذت کي پائڻ ۽ ان کي محسوس ڪرڻ جا‬
‫ٽي سبب ذڪر فرمايا آهن‪ .‬جيئن حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ث َم ْن ك َن فِي ِه َو َج َد َحال َ َو َة اْلِميَانِی)) ”ٽي خصلتون اهڙيون آهن جيڪي‬
‫((ثَال َ ٌ‬
‫ڪنهن شخص ۾ م وجود هجن ته هو انهن جي ذريعي ايمان جي لذت ۽ ان جي‬
‫مٺاس کي پائي وٺي ٿو‪“.‬‬
‫اّلل ورسوله أَح َ ی ِ‬
‫ب إِل َيْ ِه مَا ِس َو َ‬
‫اُها))‬ ‫َ‬ ‫ون َ ی َ َ‬
‫َ‬
‫‪(( ‬أ ْن يَك َ‬
‫”پهرين اها ته ان کي اهلل ۽ ان جو رسول(‪ )‬سڀ کان وڌيڪ محبوب‬
‫هجن‪“.‬‬
 ‫‪154‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫ب امل َ ْر َء الَُيِبه إِ َال ِ َ ِی‬

‫ّلل))‬ ‫‪َ (( ‬وأَ ْن ُي ِ َ‬
‫”ٻي هيَء ته ان کي ڪنهن شخص سان محبت صرف اهلل جي رضا جي‬
‫خاطر هجي‪“.‬‬
‫ود ِِف الك ْف ِر َك َما يَك َْره أَ ْن ي ْق َذ َف ِِف َ‬
‫النا ِیر) ی) ی‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪َ (( ‬وأ ْن يَك َْر َیه أ ْن يَع َ‬
‫” ۽ ٽئين اها ته ان کي ڪفر ڏانهن موٽڻ ايئن ناپسند هجي جيئن جهنم ۾‬
‫وڌو وڃڻ ان کي ناپسند آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،16:‬صحيح مسلم‪)43:‬‬

‫پهريون سبب‪ :‬اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬سان بي انتها محبت ڪرڻ‬

‫اي مان جي لذت ۽ ان جي مٺاس کي حاصل ڪرڻ جي الِء سڀ کان پهرين‬
‫معاملو هي آهي ته مومن کي اهلل تعالي ۽ ان جي رسول جناب محمد‪‬‬
‫سان دنيا جي هر شئ کان وڌيڪ محبت هجي‪ .‬اها محبت مومن جي الِء‬
‫انتهائي ضروري آهي‪ .‬ورنه جيڪڏهن اهو نه هجي ۽ دنياوي ساز وسامان ۽‬
‫اهل وعيال ۽ مال ۽ دولت مومن کي اهلل تعالي ۽ سندس رسول جناب‬
‫محمد‪ ‬کان وڌيڪ محبوب هجن ته ان ڳالهه تي اهلل تعالي مومنن کي‬
‫عذاب جي ڌمڪي ڏني آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ان آ َبا ُؤ ُك ْم َوأَبْ َنآ ُؤ ُك ْم َوإ ِ ْخ َوانُكُ ْم َوأَ ْز َوا ُجكُ ْم َو َعشِي َرتُكُ ْم َوأَ ْم َو ٌ‬
‫ال ا ْقتَ َر ْفت ُُموهَا َوت ِ َج َار ٌة‬ ‫﴿ ُق ْل إ ِن ك َ َ‬
‫َتخْشَ ْو َن َك َسا َدهَا َو َم َساك ِ ُن َت ْر َض ْون َ َها أَ َحبَّ إ ِ َل ْيكُم ِّم َن اهَّللِ َو َر ُسول ِه َو ِج َهاد ٍفِي َسبِيلِه َفتَ َربَّ ُصواْ َحتَّى َيأتْ َِي‬
‫هَّلل لَ َي ْهدِي الْ َق ْو َم الْفَا ِسقِي َن﴾‬ ‫هَّلل بِأ َ ْمرِه َوا ُ‬
‫ا ُ‬
‫”اي پيغمبر) چؤ ته ج يڪڏھن اوھان جا پيئر ۽ اوھان جو اوالد ۽ اوھان جا‬
‫ڀائر ۽ اوھان جون زالون ۽ اوھان جا مائٽ ۽ اھي مال جيڪي اوھان ڪمايا‬
‫آھن ۽ واپار جنھن جي بند ٿيڻ کان ڊڄو ٿا ۽ جايون جن کي پسند ڪريو ٿا‬
‫سي اوھان کي اهلل ۽ سندس پيغمبر ۽ سندس واٽ ۾ جھاد ڪرڻ کان وڌيڪ‬
‫پيارا آھن ته (ايسين) ترسو جيسين اهلل پنھنجو عذاب آڻي‪ ،‬۽ اهلل بي دين قوم‬
‫کي (سڌو) رستو نه ڏيکاريندو آھي“ (التوبه ‪)24 :9‬‬
 ‫‪155‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫گويا ايمان جو مٺو ذائقو چکڻ ۽ ان جي لذت کي پائڻ جي الِء ضروري‬

‫آهي ته مومن کي سڀ کان وڌيڪ محبت اهلل تعالي ۽ ان جي رسول‪ ‬سان‬
‫هجي‪.‬‬
‫اچو سڀ کان پهرين اهلل تعالي سان مومن جي محبت جي باري ۾ ڪجھ‬
‫گذارشون توهان جي خدمت ۾ پيش ڪريون ٿا‪.‬‬

‫اهلل رب العزت سان مومن جي محبت‪:‬‬

‫هڪ سچو مومن اهلل تعالي سان سچي محبت ڪري ٿو‪ .‬۽ ان جي محبت‬
‫کي باقي سڀني شين تي ترجيح ڏي ٿو‪.‬‬
‫جيئن اهلل تعالي جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫نداداً ُّيح ُِّبون َ ُه ْم َك ُحبِّ اهَّللِ َو َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُواْ أَ َش ُّد حُ ًّبا لِّلهِ‬ ‫س َمن يَّ َّتخ ِ ُذ مِن دُو ِن اهَّللِ أَ َ‬
‫﴿ َومِ َن النَّا ِ‬
‫﴾‬
‫” ۽ ماڻھن مان ڪي (اھڙا) آھن جي اهلل کانسواِء (ٻـين کي) اهلل جھڙو‬
‫ڪري وٺندا آھن اهلل جي پيار وانگر پيارو رکندا اٿن‪ ،‬۽ جن ايمان آندو سي‬
‫اهلل جي دوستيَء ۾ ڏاڍا زور آھن“ (البقره ‪)165 :2‬‬
‫يعني مشرڪ اهلل تعالي جا شريڪ بنائيندا آهن‪ ،‬پوِء اهي ان سان ايئن ئي‬
‫محبت ڪندا آهن جيئن اهلل تعالي سان انهن کي ڪرڻ کپي‪ .‬انهي سان‬
‫اميدون وابسته ڪندا آهن‪ ،‬ان جو ڊپ ڪندا آهن‪ ،‬انهن تي ڀروسو ڪندا آهن ۽‬
‫پوِء ان هن جي الِء نذر ونياز پيش ڪندا آهن… جڏهن ته سچو مومن سڀ کان‬
‫وڌيڪ محبت اهلل تعالي سان ڪندو آهي‪ .‬جيتوڻيڪ هو اهلل تعالي سان ئي‬
‫سڀ اميدون لڳائي رکندا آهن‪ ،‬انهي کان ڊڄندا آهن‪ ،‬انهي تي توڪل ڪندا‬
‫اهن ۽ پنهنجون سموريون عبادتون ان جي رضا جي الِء خالص ڪندا آهن‪.‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي سچن مومنن جون ڪجھ صفتون ذڪر ڪندي‬
‫ارشاد فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ين آ َمنُواْ َمن يَّ ْر َت َّد مِنكُ ْم َعن د ِين ِه ف ََس ْو َف يَأتْ ِي اهَّللُ بِ َق ْومٍ ُّيح ُِّب ُه ْم َويُح ُِّبونَهُ أَذ َِّل ٍة َعل َى‬
‫﴿يَا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ُون فِي َسبِي ِل اهَّللِ َولَ يَخَاف َ‬
‫ُون ل َْو َم َة ْلئ ِمٍ ﴾(املائده ‪)54 :5‬‬ ‫ال ُْم ْؤمِن ِي َن أَعِزَّةٍ َعل َى الْك َ ِ ِ‬
‫افي َن يُ َجاهِد َ‬
 ‫‪156‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫” اي مؤمنؤ اوھان منجھان جيڪو دين کان ڦرندو ته سگھو ئي اهلل اھڙي‬
‫قوم کي پيدا ڪندو جن کي (پاڻ) دوست رکندو ۽ اھي کيس دوست رکندا‬
‫اھي مؤمنن سان نوڙت ڪندڙ ( ۽ ) ڪافرن تي سخت ھوندا‪ ،‬اهلل جي واٽ ۾‬
‫جھاد ڪندا ۽ ڪنھن مالمت ڪندڙ جي مالمت کان نه ڊڄندا“‬
‫هنن ٻنهي آيتن مان ثابت ٿيو ته سچا مومن سڀ کان وڌيڪ محبت اهلل‬
‫تعالي سان ڪندا آهن‪.‬‬
‫مومن جي اهلل تعالي کان سڀ کان وڌيڪ محبت ايتري قدر ضروري آهي‬
‫جو رسول اڪرم‪ ‬جن باقاعده اهلل تعالي کان ان جو سوال ڪندا هئا ۽‬
‫فرمائيندا هئا‪:‬‬
‫مح ِن‪،‬ی‬ ‫ب امل َ َسا ِكنيِ‪َ ،‬وأَ ْن تَغْ ِف َر ِِل َوت ْیَر َ َ‬ ‫ك امل ْنك ََر ِ‬
‫ات‪َ ،‬وح َ‬ ‫ك فِ ْع َل اْل َ ْري ِ‬
‫ات‪َ ،‬وت َْر َ‬ ‫َ‬ ‫((اللَه َم إ ِِّن أَ ْسأَل َ‬
‫ب َع َملٍ ي َق ِرب إ َِیلی‬ ‫ك‪َ ،‬وح َ‬ ‫ب َم ْن ُيِب َ‬ ‫ك َوح َ‬ ‫َوإِ َذا أَ َر ْد َت فِ ْتنَ ًة ِِف قَ ْو ٍم فَتَ َوفَ ِن غَ ْريَ َم ْفتونٍ ‪َ ،‬وأَ ْسأَل َ‬
‫ك ح یبَ َ‬
‫ك)) ”اي اهلل! آئون توکان نيڪيون ڪرڻ ۽ برائيون ڇڏڻ ۽ مسڪينن سان‬ ‫حبِ َ ی‬
‫محبت جو سوال ڪريان ٿو‪ .‬۽ اهو ته تون مونکي معاف ڪري ڇڏ ۽ مون تي‬
‫رحم فرماِء‪ .‬۽ جڏهن تون ڪنهن قوم کي فتني ۾ مبتال ڪرڻ جو ارادو‬
‫ڪري ن ته مونکي ان ۾ مبتال ڪرڻ کان اڳ منهنجو روح قبض ڪري وٺجان‪.‬‬
‫۽ آئون توکان تنهنجي محبت جو ۽ ان شخص جي محبت جو سوال ڪريان ٿو‬
‫جيڪو تو سان محبت ڪندو هجي‪ ،‬اهڙي طرح ان عمل جي محبت جو سوال‬
‫ڪريان ٿو جيڪو تنهنجي محبت جي قريب ڪري ڇڏي‪( “.‬جامع ترمذي‪3235 :‬‬
‫وصححه االلباين) ی‬

‫اهلل تعالٰي سان سچي محبت جون نشانيون‬

‫پهرين نشاني‪ :‬ڪثرت سان اهلل جو ذڪر‬
‫جيڪو مومن اهلل تعالي سان سچي محبت ڪري ٿو اهو ڪثرت سان ان‬
‫جو ذڪر ڪندو رهندو آهي ۽ پنهنجي زبان کي ان جي ذڪر سان پسائي‬
‫رکندو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ْك ًة َّوأَصِ ًيال﴾‬
‫ُِكا َكث ِي ًرا () َو َس ِّب ُحو ُه بُ ْ َ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا اذ ُ ُ‬
‫ُْكوا اهَّللَ ذ ْ ً‬
 ‫‪157‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫”اي ايمان وارؤ اهلل کي تمام گھڻو ياد ڪريو‪ .‬۽ صبح ۽ سانجھيَء جو‬
‫کيس پاڪائيَء سان واکاڻيو“ (االحزاب ‪)41- 42 :33‬‬
‫۽ جيڪي مومن مرد ۽ مومن عورتون ڪثرت سان اهلل جو ذڪر ڪندا‬
‫هجن انهن کي اهلل تعالي مغفرت ۽ اجر عظيم جي خوشخبري ڏني آهي‪ .‬اهلل‬
‫تعالي جو فرمان آهي‪.:‬‬
‫ت َوالصَّ ادِقِي َن‬ ‫ت َوال ُْم ْؤمِن ِي َن َوال ُْم ْؤمِ َنا ِ‬
‫ت َوالْ َقانِتِي َن َوالْ َقان ِ َتا ِ‬ ‫﴿إ َِّن ال ُْم ْسلِمِي َن َوال ُْم ْسلِ َما ِ‬
‫ت‬‫ت َوال ُْم َت َص ِّدقِي َن َوال ُْم َت َص ِّدقَا ِ‬
‫ت َوالْ َخا ِشعِي َن َوالْخَاش َِعا ِ‬ ‫ين َوالصَّ اب ِ َرا ِ‬
‫ت َوالصَّ ابِر ِ َ‬ ‫َوالصَّ ادِقَا ِ‬
‫ت أَ َع َّد‬ ‫َّ‬ ‫ت َو َّ‬
‫ين اهَّللَ َكث ِي ًرا َّوالذ ِ َ‬
‫اُكا ِ‬ ‫الذ ِ ِ‬
‫اُك َ‬ ‫ت َوالْ َحافِظِي َن فُ ُو َج ُه ْم َوالْ َحاف ِظَا ِ‬
‫َوالصَّ ائِمِي َن َوالصَّ ائ َِما ِ‬
‫َف ًة َّوأَ ْج ًرا َعظ ًِمي﴾‬
‫اهَّللُ َل ُهم َّم ْغ ِ َ‬
‫”بيشڪ مسلمان مرد ۽ مسلمان زالون ۽ مؤمن ۽ مؤمنياڻيون ۽‬
‫فرمانبردار ۽ فرمانبردارڻيون ۽ سچا ۽ سچيون ۽ صبر وارا ۽ صبر واريون ۽‬
‫(خدا کان) ڊڄندڙ ۽ (خدا کان) ڊڄندڙيون ۽ خيرات ڪرڻ وارا ۽ خيرات ڪرڻ‬
‫واريون ۽ روزي رکڻ وارا ۽ روزي رکڻ واريون ۽ پنھنجي اگھڙن کي نگاھ‬
‫رکڻ وارا ۽ نگاھ رکڻ واريون ۽ اهلل کي گھڻو ياد ڪندڙ ۽ ياد ڪندڙيون‬
‫انھن (سڀني) الِء اهلل بخشش ۽ وڏو اجر تيار ڪيو آھي“ (االحزاب ‪)35 :33‬‬
‫ياد رهي ته اهلل جي ذڪر مان مراد هر اهو عمل آهي جنهن سان اهلل تعالي‬
‫راضي ٿئي ۽ ان جو تقرب حاصل ٿئي‪ ،‬چاهي اهو دل جو عمل هجي يا بدن‬
‫جو‪ .‬چاهي اهو قول هجي يا فعل هجي‪ .‬چاهي اها اهلل جي تعريف هجي يا علم‬
‫نافع جو حصول هجي‪ .‬چاهي اهو حق جو ڪلمو چوڻ هجي يا وعظ ۽ نصيحت‬
‫ڪرڻ هجي‪ .‬چاهي اهو امر بالمعروف هجي يا نهي عن المنڪر هجي‪ .‬ان‬
‫جهڙيون باقي سموريون عبادتون اهلل تعالي جي ذڪر ۾ شامل آهن‪.‬‬
‫البته قرآن مجيد جي تال وت ڪرڻ ۽ خاص ڪري انهن سورتن کي هر هر‬
‫پڙهڻ جنهن ۾ اهلل رب العزت جي واکاڻيل وصفن جو تذڪرو هجي يا ان جي‬
‫قدرت جون نشانيون ذڪر ڪيل هجن‪ ،‬ان جي اهلل تعالي سان محبت جو‬
‫اظهار ڪرڻ ۾ خاص اهميت آهي‪.‬‬
‫حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته نبي ڪريم‪ ‬جن هڪ ماڻهو کي‬
‫هڪ لشڪر جو امير بنائي ڪري موڪليو‪ .‬اهو پنهنجي ساٿين کي جڏهن به‬
 ‫‪158‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫نماز پڙهائيندو هو ته پنهنجي قرآت ((قل هواهلل احد)) سان ختم ڪندو هو‪ .‬پوِء‬
‫جڏهن اهي ماڻهو واپس موٽيا ته انهن نبي ‪ ‬جن جي سامهون انهي ڳالهه‬
‫جو تذڪرو ڪيو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫”ان کان پڇو‪ ،‬هو ايئن ڇو ڪندو هو؟‬ ‫صنَع َذال ِ َ‬
‫ك ؟ ی»‬ ‫« َسلوه ِأل َِي ش َْيءٍ ي َ ْ ی‬
‫محنِ ‪َ ،‬وأَنَا أ ِحب أَ ْن أَق َْرأَبِهَا) ی) ی‬
‫انهن پڇيو ته ان چيو‪ِ (( :‬أل َََنَا ِص َفة ال َر ْ َ‬
‫ڇوته ان سورت ۾ رحم ان جون صفتون آهن ۽ آئون انهن جي قرآت ڪرڻ‬
‫پسند ڪريان ٿو‪ .‬ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«أ َ ْخ ِبوه أ َ َن ا َّللَ ُيِبه» (صحيح البخاري‪ ،7375 :‬وصحيح مسلم‪)813:‬‬
‫هن کي ٻڌايو ته اهلل تعالي به ان سان محبت ڪري ٿو‪“.‬‬
‫هي ان ڳالهه جو دليل آهي ته ان صحابي کي اهلل تعالي سان بي انتها‬
‫محبت هئي‪ ،‬جنهن جي ڪري هو ان سورت کي بار بار پڙهندو هو جنهن ۾‬
‫اهلل تعالي جي صفتن جو بيان آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح تسبيحون به اهلل تعالي کي تمام گهڻيون محبوب آهن‪ ،‬لهذا‬
‫اهلل تعالي سان سچي محبت ڪرڻ وارن کي انهن تسبيحن جو ورد ڪثرت‬
‫سان ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫حضرت سمره بن جندب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫هلل‪ ،‬وا ْحلمد ِ َ ِ‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫هلل أَربَ ٌع‪َ ،‬ال يَضر َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ّلل‪َ ،‬و َال إِل َ َه إ َِال اهلل‪،‬‬ ‫ان ا َ َ ْ‬ ‫ك بِأيِی ِه َن بَ َدأ َت‪ :‬سبْ َح َ‬ ‫((أ َحب الْكَ َالم إ َِیل ا ی ْ‬
‫َواهلل أَ ْك َ ی‬
‫ب))‬
‫”چار ڪلما اهلل تعالي کي سڀ کان وڌيڪ محبوب آهن‪ .‬توهان تي ڪوبه‬
‫حرج ڪونهي جو توهان انهن مان جنهن سان وڻي ابتدا ڪريو‪ .‬۽ اهي آهن‪:‬‬
‫ّلل‪َ ،‬و َال إِل َ َه إ َِال اهلل‪َ ،‬واهلل أَ ْك َ ی‬
‫ب)) (صحيح مسلم‪) 2137:‬‬ ‫هلل‪ ،‬وا ْحلمد ِ َ ِ‬
‫َ َْ‬
‫((سب َحان ا ِ‬
‫ْ َ‬
‫ٻي عالمت‪ :‬رسول اهلل‪ ‬جن جي تابعداري‬
‫اهلل تعالي سان سچي محبت جي هڪ تمام وڏي عالمت آهي‪ :‬رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن جي اتباع ۽ پيروي ڪرڻ‪ .‬جيتوڻيڪ هن امت جا افضل ترين‬
 ‫‪159‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫ماڻهو (يعني صحابه ڪرام‪ )‬رسول اڪرم‪ ‬جن جي پوري پوري اتباع‬
‫ڪندا هئا ۽ پاڻ‪ ‬جن جي حڪمن تي فورا عمل ڪندا هئا‪ .‬ان جي وجه اها‬
‫هئي ته انهن کي اهلل تعالي سان ۽ ان جي رسول‪ ‬سان انتها درجي جي‬
‫محبت هئي‪.‬‬
‫لهذا جيڪو شخص پنهنجي باري ۾ اهو معلوم ڪرڻ چاهي ته ان کي اهلل‬
‫تعالي ۽ ان جي رسول‪ ‬سان ڪيتري محبت آهي ته هو اهو ڏسي ته اهو‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جي ڪيتري اتباع ڪري ٿو! هو پاڻ‪ ‬جن جي جيتري‬
‫اتباع ڪندو اهو اوترو ئي اهلل تعالي ۽ ان جي رسول‪ ‬سان محبت رکڻ‬
‫وارو هوندو‪ .‬انهي شئ کي اهلل تعالي پنهنجي محبت جو معيار قرار ڏنو‬
‫آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َف َلكُ ْم ذُن ُو َبكُ ْم َوا ُ‬

‫هَّلل غَف ٌُور َّرح ٌِيم﴾‬ ‫هَّلل فَاتَّب ِ ُعونِي يُ ْحب ِ ْبكُ ُم ا ُ‬
‫هَّلل َو َي ْغ ِ ْ‬ ‫ون ا َ‬‫﴿ ُق ْل إ ِن ُكن ُت ْم تُح ُِّب َ‬
‫”(اي پيغمبر) چؤ ته جي اوھين اهلل کي دوست رکندا آھيو ته منھنجي‬
‫تابعداري ڪريو ته اهلل اوھان کي دوست رک ندو ۽ اوھان جا گناھ اوھان کي‬
‫بخشيندو‪ ،‬۽ اهلل بخشڻھار مھربان آھي“ (آل عمران ‪)31 :3‬‬
‫ٽي عالمت‪ :‬اهلل تعالي جو ذڪر ٻڌي ڪري دل جو ڏڪي وڃڻ ۽ ان جي‬
‫آيتن کي ٻڌي ڪري ايمان ۾ اضافو ٿيڻ‬
‫جي ها! جيڪو مومن اهلل تعالي سان سچي محبت رکندو هجي ته اهو ان‬
‫جو اسم گرامي (اهلل) ٻڌندو آهي ته ان جو دل ان جي خوف جي ڪري ڏڪي‬
‫ويندو آهي‪ .‬۽ جڏهن هو ان جي آيتن جي تالوت ٻڌندو آهي ته ان جي ايمان ۾‬
‫اضافو ٿي ويندو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ُُك اهَّللُ َوجِل َْت ُقلُوبُ ُه ْم َوإِذَا تُلِ َي ْت َع َل ْيهِ ْم آيَاتُهُ زَا َدتْ ُه ْم إِيْ َمان ًا َّو َعل َى‬ ‫ون َّال ِذ َ‬
‫ين إِذَا ذ ِ َ‬ ‫﴿إِن َّ َما ال ُْم ْؤمِنُ َ‬
‫ون َحقًّا َّل ُه ْم‬
‫ون () أُ ْولئِكَ هُ ُم ال ُْم ْؤمِنُ َ‬ ‫ون الصَّ الَ َة َومِ َّما َرزَ ْق َناهُ ْم يُن ِف ُق َ‬‫ين يُق ُِيم َ‬ ‫ُون () َّال ِذ َ‬ ‫َربِّهِ ْم يَ َت َوكَّل َ‬
‫ُك ٌيم﴾‬ ‫َف ٌة َّورِزْ ٌق َ ِ‬
‫ِند َربِّهِ ْم َو َم ْغ ِ َ‬
‫ات ع َ‬ ‫َد َر َج ٌ‬
 ‫‪160‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫”مؤمن اھي ئي آھن جن جون دليون جڏھن اهلل ياد ڪيو ويندو آھي (ته)‬
‫ڊڄنديون آھن ۽ جڏھن سندس آيتون انھن کي پڙھي ٻڌائبيون آھن تڏھن اھي‬
‫سندن ايمان کي وڌائينديون آھن ۽ پنھنجي پالڻھار تي ڀروسو ڪندا آھن‪ .‬اھي‬
‫نماز پڙھندا آھن ۽ جيڪي کين رزق ڏنوسون تنھن مان خرچيندا آھن‪ .‬اھي ئي‬
‫پڪا مؤمن آھن‪ ،‬انھن الِء سندن پالڻھار وٽ (وڏا) درجا ۽ بخشش ۽ چڱي‬
‫روزي آھي“ (االنفال ‪)4- 2 :8‬‬
‫لهذا اسان کي پنهنجو جائزو وٺڻ گهرجي ته ڇا اسان جي اندر ذڪر ڪيل‬
‫صفتون پاتيون وڃن ٿيون؟ ڇا اسان جا دل به واقعي اهلل جو ذڪر ٻڌي ڪري‬
‫ڏڪي پون ٿا؟ ۽ ڇا اسان جو ا يمان به قرآن جون آيتون ٻڌي ڪري وڌي وڃي‬
‫ٿو؟ جيڪڏهن ايئن آهي ته يقينا اسان جي دلين ۾ اهلل تعالي جي محبت‬
‫موجود آهي‪ .‬۽ جيڪڏهن ايئن نه آهي ته پوِء اسان کي سوچڻ گهرجي ته اهلل‬
‫تعالي سان اسان جي محبت ڪهڙي درجي جي آهي!‬
‫چوٿين عالمت‪ :‬رات جو اٿي ڪري اهلل تعالي جي بارگاهه ۾ حاضري ڏيڻ‬
‫جنهن مومن کي اهلل تعالي سان سچي محبت هجي‪ ،‬هو ان سان محبت‬
‫جي اظهار جي الِء رات جو ان وقت ان جي بارگاهه ۾ سجدي ۾ ڪري پوندو‬
‫آهي جڏهن ماڻهو ستل هوندا آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي عباد الرحمن جي صفتن جي ضمن ۾ ان جي هڪ صفت هيَء‬
‫ذڪر فرمائي‪:‬‬
‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين َيبِيت َ‬
‫ُون ل َِربِّهِ ْم ُسجَّدً ا َوق ِ َيا ًما﴾‬
‫” ۽ جيڪي پنهنجي رب جي اڳيان سجدي ۽ قيام ۾ رات گذاريندا آهن‪“.‬‬
‫(الفرقان ‪)64 :25‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي پنهنجي متقي ٻانهن جون ڪجھ صفتون بيان‬
‫ڪندي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ت َّوعُيُو ٍن ()آخِ ِذي َن َما آ َتاهُ ْم َر ُّب ُه ْم إِن َّ ُه ْم كَان ُوا َقبْ َل ذَالِكَ ُم ْح ِسن ِي َن ()كَان ُوا‬
‫﴿إ َِّن ال ُْم َّتقِي َن فِي َجنَّا ٍ‬

‫ون () َوبِاألْ َ ْس َحارِ هُ ْم ي َْس َت ْغ ِ ُ‬

‫َفو َن﴾‬ ‫َقلِ ًيال ِّم َن َّ‬
‫الل ْي ِل َما يَ ْه َج ُع َ‬
 ‫‪161‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫”بيشڪ پرھيزگار باغن ۽ چشمن ۾ ھوندا‪ .‬جيڪي سندن پالڻھار کين ڏنو‬
‫سو وٺڻ وارا ھوندا‪ ،‬بيشڪ اھي ھن کان اڳ چڱائي ڪندڙ ھوا‪ .‬رات جو ٿورو‬
‫سمھندا ھوا“ (الذاريات ‪)18- 15 :51‬‬
‫پنجين عالمت‪ :‬اهلل تعالي جي پسنديده عملن کي سرانجام ڏيڻ‬
‫جنهن شخص کي اهلل تعالي سان سچي محبت هجي‪ ،‬اهو انهن عملن کي‬
‫سرانجام ڏيڻ جو خصوصي طور تي اهتمام ڪندو آهي جيڪي ان کي‬
‫محبوب هوندا آ هن‪ .‬۽ انهن عملن کان بچڻ جي ڪوشش ڪندو آهي جيڪي‬
‫ان کي ناپسند هوندا آهن‪.‬‬
‫حديث قدسي ۾ اهلل تعالي جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ب إ َِِلَ ِمَا ا ْف ََتَ ْضت عَل َيْ ِهی‬
‫ى ِِل َولِيًا فَ َق ْد آ َذنْته بِا یحل َ ْر ِب‪َ ،‬و َما تَقَ َر َب إ َِِلَ َعبْ ِدي بِ ش َْيءٍ أَ َح َ‬
‫(( َم ْن عَ َاد ٰی‬
‫……))‬
‫” جيڪو شخص منهنجي دوست سان دشمني ڪندو آهي ته آئون ان جي‬
‫خالف جنگ جو اعالن ڪريان ٿو‪ .‬۽ منهنجو ٻانهو سڀ کان وڌيڪ منهنجو‬
‫تقرب ان شئ سان حاصل ڪري سگهي ٿو جنهن کي مون ان تي فرض ڪيو‬
‫آهي (يعني فرض ادا ڪرڻ سان منهنجو تقرب حاصل ڪرڻ ئي مونکي سڀ‬
‫کان وڌيڪ محبوب آهي‪( ).‬صحيح البخاري‪)6502:‬‬
‫اهڙي طرح رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«أَ َحب ال ْ َعم ِل إ َِیل ا ِ‬
‫هلل َما َد َاو َم عَل َيْ ِه َصا ِحبه‪َ ،‬وإ ِْن قَ َ ی‬
‫ل»‬ ‫َ‬
‫”اهلل تعالي کي سڀ کان محبوب عمل اهو آهي جنهن تي عمل ڪرڻ‬
‫وارو هميشگي ڪري چاهي اهو گهٽ ڇو نه هجي‪( “.‬صحيح البخاري‪،6465:‬‬
‫صحيح مسلم‪ 782:‬واللفظ له)‬
‫اهڙي طرح حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪري ٿو ته مون رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن کان سوال ڪيو‪:‬‬
‫الع َم ِل أَ َحب إ َِیل َ ِی‬
‫اّلل؟)) ”يعني ڪهڙو عمل اهلل تعالي کي سڀ کان‬ ‫َ‬
‫((أي َ‬
‫وڌيڪ محبوب آهي؟‬
‫الصالَةعَلَ َوقْتِهَا»‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ « :‬‬
 ‫‪162‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫بروقت نماز ادا ڪرڻ‬

‫مون پڇيو‪ :‬پوِء ڪهڙو؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬بِر ال َوال ِ َديْنِی»‬
‫والدين سان نيڪي ڪرڻ‬
‫مون چيو‪ :‬پوِء ڪهڙو؟‬
‫ِيل َ ِی‬
‫اّلل»‬ ‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬اْلِهَاد ِِف َسب ِ‬
‫اهلل جي رستي ۾ جهاد ڪرڻ‪( .‬صحيح البخاري‪ ،5970:‬صحيح مسلم‪)85:‬‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اّلل سرو ٍر ت ْد ِخله عَلَ م ْسلِ ٍم‪ ،‬أَ ْو تَ ْك ِشف َع ْنه ك ْربَ ًة‪ ،‬أَ ْو تَقْ ِضي َع ْنه دِیينًا‪،‬‬
‫((وأَ َحب ْاأل َْعم ِال إ َِیل َ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫أَ ْو ت ْط َرد َع ْنه جوعًا) ی) ی‬
‫اهلل تعالي کي عملن مان سڀ کان محبوب عمل مسلمان کي خوش‬
‫ڪرڻ‪ ،‬يا ان جي ڪنهن پريشاني کي دور ڪرڻ‪ ،‬يا ان جي قرض کي الهڻ‪ ،‬يا‬
‫ان جي بک کي ختم ڪرڻ آهي‪( “.‬صحيح الرتغيب والرتهيب‪)955:‬‬
‫خالصو هي آهي ته هڪ مومن ٻانهي کي جيڪڏهن اهلل تعالي سان سچي‬
‫محبت هجي ته هو خاص طور تي انهن عملن جو اهتمام ڪري ٿو جيڪي اهلل‬
‫تعالي کي انتهائي محبوب هوندا آهن‪ .‬۽ انهن عملن کان پاسو ڪري ٿو‬

‫جيڪي ان کي ناپسند هوندا آهن‪ .‬مثال طور اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬واهَّللُ‬
‫ِب الف ََسا َد﴾ ”۽ اهلل تعالي فساد کي پسند نٿو ڪري‪( “.‬البقره ‪)205 :2‬‬
‫لَ يُح ُّ‬
‫”۽ اهلل تعالي فساد ڪرڻ وارن سان محبت‬ ‫ين﴾‬
‫﴿ َواهَّللُ لَ يُح ُِّب ال ُْم ْف ِسدِ َ‬
‫نٿو ڪري‪( “.‬املائده ‪)64 :5‬‬
‫ين﴾”يقينا اهلل تعالي زيادتي ڪرڻ وارن سان محبت‬ ‫﴿إ َِّن ا َ‬
‫هَّلل لَ يُحِبِّ ال ُْم ْع َتدِ َ‬
‫نٿو ڪري‪( “.‬البقره ‪)190 :2‬‬
‫﴿ َواهَّللُ لَ يُح ُِّب َّ‬
‫الظالِمِي َن﴾”۽ اهلل تعالي ظلم ڪرڻ وارن سان محبت نٿو‬
‫ڪري‪( “.‬آل عمران ‪)140 :3‬‬
 ‫‪163‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫هَّلل لَ يُح ُِّب َم ْن كَا َن ُم ْخ َتالً َفخ ً‬

‫ُورا﴾ (النساء ‪)4:36‬‬ ‫﴿إ َِّن ا َ‬
‫”يقينا اهلل تعالي ان شخص سان محبت نٿو ڪري جيڪو مغرور ۽ خود‬
‫پسند هجي‪“.‬‬
‫ان َخوَّان ًا أَث ًِمي﴾‬
‫هَّلل لَ يُح ُِّب َم ْن ك َ َ‬
‫﴿إ َِّن ا َ‬
‫”اهلل تعالي خيانت ڪرڻ وارن ڏوهارين کي پسند نٿو ڪري‪( “.‬النساء ‪:4‬‬
‫‪)107‬‬
‫جيتوڻيڪ اهلل تعالي سان سچي محبت رکڻ وارو مومن نه فساد ڦهالئي‬
‫ٿو ۽ نه ئي ظلم ۽ زيادتي ڪندو آهي‪ .‬نه اهو تڪبر ۽ فخر ۽ غرور ڪندو آهي‬
‫۽ نه ئي خيانت ڪندو آهي‪ .‬هو انهن ڪمن کي انهي الِء پسند ناهي ڪندو جو‬
‫اهلل تعالي وٽ به اهي سڀئي عمل ناپسند آهن‪.‬‬

‫اهلل تعالٰي سان سچي محبت جو ثمر‬

‫اهلل تعالي سان سچي محبت جي فائدن مان تمام وڏو ثمر هي آهي ته‬
‫جيڪڏهن مومن اهلل تعالي سان سچي محبت ڪري ته اهلل تعالي به ان سان‬
‫محبت ڪري وٺي ٿو ۽ ان کي پنهنجو محبوب بنائي وٺي ٿو‪.‬‬

‫جيئن اهلل تعالي فرمائي ٿو‪﴿ :‬إ َِّن ا َ‬

‫هَّلل يُح ُِّب ال ُْم ْح ِسن ِي َن﴾‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي احسان ڪرڻ وارن کي پسند ڪري ٿو‪( “.‬البقره ‪)195 :2‬‬

‫ين﴾ ”يقينا اهلل تعالي بار بار توبه ڪرڻ‬

‫هَّلل يُح ُِّب ال َّتوَّابِي َن َويُح ُِّب ال ُْم َت َطهِّر ِ َ‬
‫﴿إ َِّن ا َ‬
‫وارن ۽ پاڪ صاف رهڻ وارن سان محبت ڪري ٿو‪( “.‬البقره ‪)222 :2‬‬

‫ين﴾‬
‫﴿ َواهَّللُ يُح ُِّب الصَّ ابِر ِ َ‬
‫”۽ اهلل تعالي صبر ڪرڻ وارن سان محبت رکي ٿو‪( “.‬آل عمران ‪)146 :3‬‬

‫هَّلل يُح ُِّب ال ُْم َّتقِي َن﴾‬

‫﴿إ َِّن ا َ‬
‫”يقينا اهلل تعالي پرهيزگارن سان محبت ڪري ٿو‪( “.‬التوبه ‪)7 :9‬‬

‫ُون فِي َسبِيلِه َص ًّفا َكأَن َّ ُهم بُ َني ٌ‬

‫ان َّم ْر ُص ٌ‬
‫وص﴾‬ ‫﴿إ َِّن اهَّللَ يُح ُِّب َّال ِذ َ‬
‫ين يُ َقاتِل َ‬
 ‫‪164‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫”بيشڪ اهلل تعالي انهن ماڻهن سان محبت ڪري ٿو جيڪي ان جي‬
‫رستي ۾ ايئن صف ٻڌي بيهي وڙهندا آهن جو ڄڻ اهي ٽامي جي ديوار هجن‪“.‬‬
‫(الصف ‪)4 :61‬‬
‫۽ جڏهن اهلل تعالي ڪنهن مومن کي پنهنجو محبوب بنائي وٺي ٿو ته ان‬
‫جي سڀني عضون کي پنهنجي اطاعت ۽ فرمانبرداري جي الِء مسخر ڪري‬
‫ڇڏي ٿو ۽ ان جي دعائن کي قبول ڪري ٿو‪ .‬جيئن حديث قدسي آهي ته اهلل‬
‫تعالي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ُس َعه ال َ ِذي ي َ ْس َمع بِ ِه‪،‬ی‬ ‫(( َو َما ي َ َزال َعبْ ِدي يَتَقَ َرب إ َِِلَ بِالن ََوافِ ِل َح َّت أ ِحبَه‪ ،‬فَإِ َذا أَ ْحبَبْته‪ :‬ك ْنت َ ْ‬
‫َوبَ َص َره ال َ ِیذي يبْ ِصر بِ ِه‪َ ،‬وي َ َده ال َ ِِت يَبْ ِطش بِهَا‪َ ،‬و ِر ْجلَه ال َ ِِت َميْ ِشي بِهَا‪َ ،‬وإ ِْن َسأ َیل َ ِن َأل ْع ِطيَ َنه‪َ ،‬ول َ ِئنِ ی‬
‫ْاستَ َعا َذ ِّن َأل ِع ي َذن َهی))‬
‫” ۽ منهنجو ٻانهو نفلن جي ذريعي منهنجو تقرب حاصل ڪندو رهندو آهي‬
‫ايستائين جو آئون ان سان محبت ڪريان ٿو‪ .‬پوِء جڏهن آئون ان سان محبت‬
‫ڪري وٺان ٿو ته آئون ان جو ڪن بنجي وڃان ٿو جنهن ذريعي هو ٻڌي ٿو‪ .‬۽‬
‫ان جي اک بنجي وڃان ٿو جنهن جي ذريعي هو ڏسي ٿو‪ .‬۽ ان جو هٿ بنجي‬
‫وڃان ٿو جنهن جي ذريعي هو جهلي ٿو‪ .‬۽ ان جو پير بنجي وڃان ٿو جنهن‬
‫جي ذريعي هو هلي ٿو‪( .‬يعني ان جي سڀني عضون کي پنهنجي اطاعت ۾‬
‫لڳائي ڇڏيان ٿو) ۽ جيڪڏهن هو مونکان سوال ڪندو آهي ته آئون ان کي‬
‫ضرور به ضرور عطا ڪريان ٿو‪ .‬۽ جيڪڏهن هو منهنجي پناهه طلب ڪري ٿو‬
‫ته آئون يقينا ان کي پناهه ڏيان ٿو‪( “.‬صحيح البخاري‪)6502:‬‬
‫اهڙي طرح هڪ حديث ۾ آهي ته جڏهن اهلل تعالي ڪنهن مومن سان‬
‫محبت ڪري وٺي ٿو ته جبرئيل امين‪ ‬سميت سڀئي آسمان وارا ان سان‬
‫محبت ڪري وٺن ٿا‪ .‬پوِء اهو زمين وارن جوبه محبوب بنجي وڃي ٿو‪( .‬صحيح‬
‫مسلم‪)2637:‬‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن سان مومن جي محبت‪ :‬ايمان جي لذت ۽ ان جي‬

‫مٺاس پائڻ جي الِء اهلل تعالي جي محبت کانپوِء ان جي رسول‪ ‬سان به‬
 ‫‪165‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫دنيا جي هر شي کان وڌيڪ محبت ڪرڻ ضروري آهي‪ ،‬تان جو پنهنجي‬

‫والدين ۽ اهل وعيال کان به وڌيڪ‪.‬‬
‫جيئن حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني ی» ی‬ ‫اس یأَ ْ َ ِ‬
‫مجع َ‬ ‫ب إِل َيْ ِه مِ ْن َوال ِ ِدهِ َو َول َ ِدهِ َو َ‬
‫الن ِ‬ ‫ون أَ َح َ‬ ‫َ‬ ‫ِ َ‬
‫«الَي ْؤمنأ َحدك ْم‪َ ،‬ح َّت أك َ‬
‫” توهان مان ڪو شخص مومن نٿو ٿي سگهي ايستائين جو هو پنهنجي‬
‫اوالد‪ ،‬پنهنجي والد ۽ ٻين سڀني ماڻهن کان وڌيڪ مون سان محبت ڪري‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،15:‬صحيح مسلم‪)44:‬‬
‫بلڪه رسول اهلل‪ ‬جن سان پنهنجي جان کان به وڌيڪ محبت ڪرڻ‬
‫ضروري آهي‪.‬‬
‫جيئن عبداهلل بن هشام‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان رسول اهلل‪ ‬جن سان‬
‫گڏ هئاسين‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن حضرت عمر‪ ‬جو هٿ پڪڙيل هو‪ ،‬انهي دوران‬
‫حضرت عمر‪ ‬چيو‪:‬‬
‫ت أَ َحب إ َِِلَ مِ ْین ک ِل ش َْيءٍ إ َِال مِ ْن ن َ ْف ِسي))‬ ‫ول َ ِ‬
‫اّلل‪َ ،‬ألَن ْ َ‬ ‫((يَا َرس َ‬
‫” اي اهلل جا رسول! توهان مونکي (دنيا جي) هر شئ کان وڌيڪ محبوب‬
‫آهيو‪ ،‬ها البته منهنجي جان کان وڌيڪ محبوب ناهيو‪“.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ك مِ ْن ن َ ْف ِس َ ی‬ ‫ِ‬
‫ك»‬ ‫ون أَ َح َ‬
‫ب إِل َيْ َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫«الَ‪َ ،‬وال َ ِذي ن َ ْفسي بِيَ ِده‪َ ،‬ح َّت أك َ‬
‫” نه‪ ،‬ان ذات جو قسم جنهن جي هٿ ۾ منهنجي جان آهي! ايستائين جو‬
‫آئون توهان جي جان کان به وڌيڪ محبوب ٿي وڃان‪“.‬‬
‫ت أَ َحب إ َِِلَ مِ ْن ن َ ْف ِسي) ی) ی‬ ‫پوِء حضرت عمر‪ ‬چيو‪(( :‬فَإِن َه اْلن‪ ،‬و َ ِ‬
‫اّلل‪َ ،‬ألَن ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫” هاڻي اهلل جو قسم! توهان مونکي منهنجي جان کان به وڌيڪ محبوب‬
‫آهيو‪“.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬اآلن يا عمر)) ”اي عمر! هاڻي ٺيڪ آهي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)6632:‬‬
 ‫‪166‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن سان سچي محبت جون عالمتون‪:‬‬

‫پهريون سبب‪ :‬سڀني قولن ۽ فعلن ۾ رسول اڪرم‪ ‬جن جي اتباع ۽‬
‫پيروي ڪرڻ‪ .‬پاڻ‪ ‬جن جيڪي احڪام ڏنا انهن جي فرمانبرداري ڪرڻ ۽‬
‫جن شين کان منع ڪيو انهن کان پرهيز ڪرڻ‪.‬‬
‫‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن جي شريعت کي پنهنجي نفساني خواهشن تي‬
‫فوقيت ڏيڻ‬
‫‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن تي ڪثرت سان درود موڪلڻ‬
‫‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن جي محبوب عملن سان محبت ڪرڻ‪ .‬۽ پاڻ‪‬‬
‫جن جي ناپسنديده عملن سان نفرت ڪرڻ ۽ انهن کان پنهنجو پاڻ بچائڻ‪.‬‬
‫‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن جي پاڪ بيبين‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن جي اهل بيت ۽‬
‫سڀني صحابه ڪرام‪ ‬سان دلي محبت ڪرڻ‪.‬‬
‫‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن جي مبارڪ حديثن جي تعظيم ڪرڻ‪ ،‬انهن کي‬
‫پڙهڻ‪ ،‬ذهن ۾ ويهارڻ ۽ انهن کي ماڻهن تائين پهچائڻ‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن سان سچي محبت جو هڪ نمونو‬
‫حضرت عائشه‪ ‬بيان فرمائي ٿي ته هڪ ماڻهو نبي ڪريم‪ ‬جن جي‬
‫خدمت ۾ حاضر ٿيو ۽ چوڻ لڳو‪ :‬اي اهلل جا رسول! توهان مونکي منهنجي‬
‫جان کان ۽ اهڙي طرح منهنجي اوالد کان به وڌيڪ محبوب آهيو‪ .‬۽ آئون‬
‫جڏهن گهر ۾ هوندو آهيان ته توهان کي ياد ڪندو آهيان‪ ،‬پوِء آئون صبر نه‬
‫ڪري سگهندو آهيان ايستائين جو توهان وٽ اچي توهان کي ڏسي نه وٺان‪ .‬۽‬
‫آئون جڏهن پنهنجي موت ۽ توهان جي موت کي ياد ڪريان ٿو ته مونکي‬
‫يقين ٿي وڃي ٿو ته توهان جڏهن جنت ۾ داخل ٿيندا ته انبياء‪ ‬سان گڏ‬
‫(اعلي درجن ۾) موڪليا ويندا ‪ .‬۽ جيڪڏهن آئون جنت ۾ داخل ٿيس ته مونکي‬
‫ان ڳالهه جو کٽڪو آهي ته آئون اتي توهان کي نه ڏسي سگهندس!‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن کيس جواب نه ڏنو ايستائين جو حضرت جبرئيل‪‬‬
‫هَّلل‬ ‫هَّلل َوالرَّ ُسو َل َفأ ُ ْولئِكَ َم َع َّال ِذ َ‬
‫ين أَنْ َع َم ا ُ‬ ‫هيَء آيت کڻي ڪري نازل ٿيا‪َ ﴿ :‬و َمن ُّي ِط ِع ا َ‬
‫الش َه َدا َء َوالصَّ الِحِي َن َو َح ُس َن أُولـئِكَ َرف ِي ًقا﴾‬ ‫َع َل ْيهِم ِّم َن النَّب ِ ِّيي ْ َن َو ِّ‬
‫الص ِّديقِي َن َو ُّ‬
 ‫‪167‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫” ۽ جيڪي اهلل ۽ پيغمبر جي تابعداري ڪندا سي انھن سان گڏ رھندڙ آھن‬

‫جن تي اهلل فضل ڪيو آھي (يعني) پيغمبر ۽ صديق ۽ شھيد ۽ صالح‪ ،‬۽ اھي‬
‫چڱا سنگتي آھن“ (النساء ‪ ،69 :4‬رواه الطرباين يف الصغري واالوسط‪ ،‬وصححه االلباين يف‬
‫الصحيحه‪)2933:‬‬
‫هن حديث ۾ جتي پاڻ‪ ‬جن سان سچي محبت جي هڪ نموني جو‬
‫ذڪر ڪيو ويو آهي اتي هيَء حديث ان ڳالهه جو به دليل آهي ته رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن جي اطاعت ۽ پاڻ‪ ‬جن جي سنت جي اتباع ئي دراصل‬
‫پاڻ‪ ‬جن سان سچي محبت جي عالمت آهي‪.‬‬
‫عزيز ساٿيو! اهلل تعالي ۽ ان جي رسول‪ ‬سان بي انتها محبت مومن‬
‫کي جنت ۾ وٺي ويندي‪ .‬جيئن حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ڀيري نماز‬
‫الِء تڪبير ٿي چڪي هئي اچانڪ هڪ اعرابي رسول اهلل‪ ‬جن کان سوال‬
‫اعة؟)) ”قيامت ڪڏهن ايندي؟“‬
‫الس َ‬
‫ڪيو ته (( َم َّت َ‬
‫اع ِة؟) ی)‬ ‫السائِل َعنِ َ‬
‫الس َ‬ ‫پاڻ‪ ‬جن نماز کانپوِء پڇيو‪(( :‬أَيْ َن َ‬
‫”قيامت جي باري ۾ سوال پڇڻ وارو شخص ڪٿي آهي؟“‬
‫ته ان چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! آئون حاضر آهيان‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن ان کان پڇيو‪:‬‬
‫((أَ َما إِ ََنَا قَائِ َمةٌ‪ ،‬فَ َما أَعْ َد ْد َت ََلَا؟ فهي قائمة))‬
‫” تون هي ٻڌاِء ته تو ان الِء تياري ڪهڙي ڪئي آهي؟ اها ته ضرور قائم‬
‫ٿيندي“‬
‫ته ان چيو‪َ (( :‬ما أَعْ َد ْدت َیَل َا مِ ْن َكبِ ِ‬
‫ري َع َملٍ ‪ ،‬إ َِال أَ ِّن أ ِحب اهللَ َو َرسولَهی))‬
‫”مون قيامت جي الِء ڪو وڏو عمل ته ناهي ڪيو‪ ،‬بس اهلل ۽ ان جي‬
‫رسول‪‬سان (سچي) محبت ڪريان ٿو‪“.‬‬
‫”جيڪڏهن اها ڳالهه‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬فَإِن ََك َم َع َم ْنأَ ْحبَبْ َ ی‬
‫ت))‬
‫آهي ته پوِء توهان يقين ڪري و ٺو ته توهان (قيامت جي ڏينهن) انهي سان گڏ‬
‫هوندا جنهن سان توهان محبت ڪئي‪“.‬‬
‫حضرت انس‪ ‬چون ٿا‪:‬‬
 ‫‪168‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫ني فَرِحوا بِ ش َْيءٍ بَ ْع َد ْاْل ِْس َال ِم أَ َش َد َما فَرِحوا ي َ ْو َمئِ ٍیذ»‬ ‫ِِ‬ ‫َ‬
‫«فَ َیما َرأيْت ا ْمل ْسلم َ‬
‫” مسلمانن کي اسالم قبول ڪرڻ کانپوِء جيتري خوشي نبي ڪريم‪‬‬
‫جن جي اها ڳالهه ٻڌي ڪري ٿي اوتري ڪڏهن به نه ٿي‪( “.‬مسند امحد‪ 13411:‬وقال‬
‫االرناؤط‪ :‬اسناده صحيح علي شرط مسلم)‬
‫لهذا اسان کي به سڀکان وڌيڪ محبت اهلل ۽ ان جي رسول‪‬سان ڪرڻ‬
‫کپي‪ .‬اهلل تعالي اسان کي ان جي توفيق ۽ سگهه ڏي‪.‬‬
‫ٻيو سبب‪ :‬خالص اهلل جي رضا جي الِء ڪنهن مسلمان سان محبت ڪرڻ‬
‫ڪنهن دنياوي مفاد کي نظر هيٺ رکڻ بنا هڪ صالح مومن سان صرف‬
‫اهلل جي رضا خاطر محبت ڪرڻ ا نهن ٽن خصلتن مان آهي جن سان ايمان جي‬
‫لذت ۽ ان جو ذائقو محسوس ٿئي ٿو‪.‬‬
‫انهي الِء رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ب الْعب َد َال ُيِبه إ َِال ِ َ ِ‬
‫ّللی» ”جيڪو شخص ايمان جو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫« َم ْن َس َره أ ْن َ َِي َد َط ْع َم ْاْلِميَانِ فَل ْيح َ ی َ ْ‬
‫ذائقو پائڻ چاهي ته هو ڪنهن (صالح) ماڻهو سان صرف اهلل جي رضا جي الِء‬
‫محبت ڪري‪( “.‬صحيح اجلامع‪)5958:‬‬
‫۽ جيڪي ماڻهو اهلل جي رضا خاطر هڪ ٻئي سان محبت ڪن ٿا انهن‬
‫جي الِء اهلل تعالي جي محبت واجب ٿي ويندي آهي جيئن ابو ادريس‬
‫الخوالني بيان ڪن ٿا ته هن حضرت معاذ بن جبل‪ ‬کي چيو ته آئون توهان‬
‫سان اهلل جي رضا ڪارڻ محبت ڪريان ٿو‪ .‬ان چيو‪ :‬واقعي اهلل جي رضا جي‬
‫الِء؟ مون چيو‪ :‬جي ها صرف اهلل جي رضا جي الِء‪ .‬چيائين‪ :‬توهان کي‬
‫خوشخبري هجي ڇوته مون رسول اهلل‪ ‬جن کان ٻڌو هو ته پاڻ فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ني ِ َِف‪َ .‬وا ْملتَ َزا ِورِي َن ِ َِف‪َ .‬وا ْملتَبَا ِذل َ‬
‫ني ِ َیِف) ی) ی‬ ‫(( َو َجب َ ْت َحمَبَ ِِت للْمتَ َحاب َ‬
‫ِني ِ َِف‪َ .‬وا ْملتَ َجالس َ‬
‫”اهلل تبارڪ وتعالي فرمائي ٿو‪ :‬منهنجي محبت انهن ماڻهن جي الِء‬
‫واجب ٿي ويندي آهي جيڪي منهنجي رضا جي الِء هڪ ٻئي سان محبت‬
‫ڪندا‪ ،‬هڪ ٻئي سان ملندا ويهندا‪ ،‬هڪ ٻئي جي زيارت ڪندا ۽ هڪ ٻئي تي‬
‫خرچ ڪندا آهن‪( “.‬صحيح الرتغيب والرتهيب‪)3018:‬‬
‫۽ حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫” هڪ شخص پنهنجي ڀاُء سان ملڻ جي الِء هڪ بستي ڏانهن وڃي رهيو‬
‫هو ته اهلل تعالي ان جي رستي ۾ هڪ فرشتو مقرر ڪري ڇڏيو ‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫هو جڏهن اتان کان گذريو ته فرشتي چيو‪ :‬ڪيڏانهن پيا وڃو؟ ان چيو‪ :‬هن‬
‫بستي ۾ منهنجو هڪ ڀاُء آهي جنهن سان ملڻ وڃي رهيو آهيان‪.‬‬
‫ك مِ ْن نِ ْع َم ٍة تَربهَا؟))‬
‫فرشتي چيو‪َ (( :‬ه ْل لَه عَل َيْ َ‬
‫يعني ڇا هو توهان جو احسان مند آهي جنهن جي ڪري توهان ان سان ملڻ‬
‫وڃي رهيا آهيو؟‬
‫ان چيو‪ :‬نه‪ ،‬آئون ته صرف انهي الِء وڃي رهيو آهيان جو مونکي ان سان‬
‫ك‪ ،‬بِأ َ َن اهللَ قَ ْد‬ ‫اهلل جي رضا جي الِء محبت آهي‪ .‬فرشتي چيو‪(( :‬فَإ ِِّن رسول ا ِ‬
‫هلل إِلَي ْ َ‬ ‫َ‬
‫ك كَ َما أَ ْحبَبْتَه فِي ِیه))‬
‫أَ َحبَ َ‬
‫مونکي اهلل تعالي توڏانهن اهو پيغام ڏئي موڪليو آهي ته جهڙي طرح‬
‫تون ان سان صرف اهلل جي رضا ڪارڻ محبت ڪئي آهي اهڙي طرح اهلل‬
‫تعالي به توسان محبت ڪري ورتي آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2567:‬‬
‫۽ صرف اهلل جي رضا خاطر هڪ ٻئي سان محبت ڪرڻ اهلل تعالي کي‬
‫ايترو محبوب عمل آهي جو قيامت جي ڏينهن اهلل تعالي اهڙن ماڻهن کي‬
‫پنهنجي عرش جي ڇانو نصيب ڪندو‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن اهڙن ماڻهن کي هنن لفظن سان ذڪر فرمايو‪:‬‬
‫اجت َ َم َعا عَل َي ْ ِه َوتَ َف َرقَا عَل َي ْ ِیه)) ”اهي ٻه ماڻهو جن پاڻ ۾ هڪ ٻئي‬ ‫((ورجالَنِ ُتَ َ َابا ِِف َ ِ‬
‫اّلل ْ‬ ‫ََ‬
‫سان اهلل جي رضا جي الِء محبت ڪئي‪ ،‬انهي تي گڏ ٿيا ۽ انهي تي جدا ٿيا‪،‬‬
‫(انهن کي به اهلل تعالي پنهنجي عرش جي ڇانو نصيب ڪندو‪( “).‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،660:‬صحيح مسلم‪)1031:‬‬

‫ون ِِبَ َال ِِل‪ ،‬الْيَ ْو َم أ ِظله ْم ِِف ِظلِي‬ ‫َ‬

‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪« :‬أيْ َن ا ْملتَ َحاب َ‬
‫ل إ َِال ِظلِي» ی‬
‫ي َ ْو َم َال ِظ َ ی‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن ارشاد فرمائيندو‪ :‬اڄ مون خاطر‬
‫محبت ڪرڻ وارا ڪٿي آهن! آئون انهن کي پنهنجي ڇانو ۾ جڳهه ڏيان ٿو‬
‫جڏهن ته اڄ منهنجي ڇانو کانسواِء ٻي ڪابه ڇانو ناهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2566:‬‬
 ‫‪170‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫ياد رهي ته جڏهن ڪنهن شخص کي ڪنهن سان اهلل جي رضا خاطر‬
‫محبت ٿئي ته ان کي خبر هجڻ کپي ته هو اهلل جي رضا ڪارڻ محبت ڪري‬
‫ٿو‪.‬‬
‫حضرت انس بن مالڪ‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ماڻهو نبي ڪريم‪ ‬جن‬
‫وٽان گذريو‪ ،‬ان وقت پاڻ وٽ هڪ ماڻهو ويٺل هو‪ .‬ان چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول!‬
‫مونکي هن ماڻهو سان اهلل جي الِء محبت آهي‪ .‬ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«أَعْل َ ْمتَهی؟» “ڇا تون ان کي ان ڳالهه جي خبر ڏني آهي؟‬
‫ان چيو‪ :‬نه‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«أَعْلِ ْمهی» ”ان کي ٻڌائينس‪ “.‬جيتوڻيڪ هو ان جي پويان ويو ۽ ان کي‬

‫ك ِِف َ ِی‬
‫اّلل) ”آئون توسان صرف اهلل جي الِء محبت ڪريان ٿو‪“.‬ته‬ ‫چيائين‪( :‬إ ِِّن أ ِحب َ‬
‫ك ال َ ِذي أَ ْحبَبْتَ ِن ل َ یه))‬
‫ان چيو‪(( :‬أَ َحبَ َ‬
‫” تو سان اهو محبت ڪري جنهن الِء تو مون سان محبت ڪئي آهي‪( “.‬سنن‬
‫ايب دائود‪ 5125:‬وحسنه االلباين)‬
‫عزيز ساٿيو! وڏي ڏک ۽ افسوس جي ڳالهه آهي ته اڄ ڪالهه کوڙ سارا‬
‫ماڻهو هڪ ٻئي سان صرف دنياوي مفادن خاطر محبت ڪندا‪ ،‬دوستيون ۽‬
‫تعلق نڀائيندا آهن‪ .‬پوِء جيئن ئي دنياوي مفاد حاصل ٿيندو آهي ته انهن جي‬
‫ياري ٽٽي ويندي آهي ۽ محبت ختم ٿي ويندي آهي‪ .‬پوِء اهي ايئن ٿي ويندا‬
‫آهن ڄڻ هڪ ٻئي کي سڃاڻندا به نه هئا‪.‬‬
‫۽ ان کان به وڏي افسوسناڪ ڳالهه هيَء آهي ته ڪيترائي ماڻهو برن ماڻهن‬
‫کي پنهنجو دوس ت بنائيندا ۽ انهن سان محبت رکندا آهن‪ .‬حاالنڪه برن ماڻهن‬
‫کي دوست بنائڻ ۽ انهن سان قلبي تعلق قائم ڪرڻ درست ناهي‪ .‬اهلل تعالي‬

‫ون َربَّ ُهم بِالْ َغ َداة ِ َوال َْع ِش ِّى يُرِيد َ‬

‫ُون َو ْج َه ُه َولَ‬ ‫جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و ْاصب ِ ْر َنف َْسكَ َم َع َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْد ُع َ‬
‫ُِكنَا َواتَّ َب َع ه ََوا ُه َوك َ َ‬
‫ان‬ ‫الدن َْيا َولَ ُت ِط ْع َم ْن أَغْ َفلْ َنا َقل َْب ُه َعن ذ ْ ِ‬ ‫َت ْع ُد َع ْي َن َ‬
‫اك َع ْن ُه ْم تُرِي ُد زِي َن َة الْ َح َياة ِ ُّ‬
‫أَ ْم ُر ُه فُ ُطًا﴾‬
 ‫‪171‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫” ۽ پنهنجو پاڻ کي انهن ماڻهن سان ڳنڍيو جيڪي صبح ۽ شام پنهنجي‬
‫رب کي پڪاريندا آهن ۽ ان جي رضا گهرندا آهن‪ .‬۽ پنهنجون اکيون انهن‬
‫کان نه هٽايو جو دنياوي زندگي جي زينت کي پسند ڪرڻ لڳو‪ .‬۽ ان شخص‬
‫جي اطاعت نه ڪريو جنهن جي دل کي اسان پنهنجي ذڪر کان غافل ڪري‬
‫ڇڏيو آهي ۽ هو پنهنجي خواهش جي پيروي ڪندو آهي ۽ ان جو معاملو حد‬
‫کان وڌيل آهي‪( “.‬الکهف ‪)28 :18‬‬
‫هن آيت مبارڪه مان ثابت ٿيو ته صرف انهن ئي ماڻهن سان محبت رکڻ‬
‫کپي ۽ اهڙن ماڻهن کي پنهنجو دوست بنائڻ گهرجي جيڪي اهلل رب العزت‬
‫جا فرمانبردار هجن ۽ صبح ۽ شام ان کي پڪاريندا هجن‪ .‬۽ اهڙن ماڻهن جي‬
‫پويان نه هلڻ کپي جن جون دليون اهلل جي ذڪر کان غافل هجن ۽ اهي‬
‫خواهشن جا پوڄاري هجن‪.‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ي» ”توهان صرف (سچي) مومن کي‬ ‫ك إ َِال تَ یقِ ٌی‬
‫ب إ َِال م ْؤمِنًا‪َ ،‬و َال يَأْک ْل َط َع َام َ‬ ‫ِ‬
‫« َال ت َصاح ْ‬
‫ئي پنهنجو ساٿي بنائجو‪ .‬۽ توهان جو کاڌو صرف پرهيزگار ئي کائي‪( “.‬سنن ايب‬
‫دائود‪ ،4832:‬جامع الرتمذي‪ 2395:‬وحسنه االلباين)‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«ال َرجل ع َلَ دِينِ َخلِيلِ ِه‪ ،‬فَلْي َ ْنظ ْر أ َ َحدك ْم َم ْن َيَالِلی» ”ماڻهو پنهنجي دوست جي دين‬
‫تي هوندو آهي‪ .‬لهذا توهان مان هرشخص کي غور سان جائزو وٺڻ گهرجي ته‬
‫هو ڪنهن کي دوست بنائي ٿو‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،4833:‬جامع ترمذي‪ 2378:‬وحسنه االلباين)‬
‫قيامت جي ڏينهن صرف پرهيزگار ماڻهن جي دوستي برقرار رهندي‪ .‬ان‬
‫کانسواِء باقي سڀئي هڪ ٻئي جا دشمن بنجي ويندا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬األْ َخ َِّال ُء َي ْو َمئ ِ ٍذ َب ْعضُ ُه ْم ل َِب ْع ٍض َعد ٌُّو إ َِّل ال ُْم َّتقِي َن﴾‬
‫”انھيَء ڏينھن پرھيزگارن کانسواِء (ٻيا) سڀئي دوست ھڪ ٻئي جا دشمن‬
‫ھوندا“ (الزخرف ‪)67 :43‬‬
‫۽ اهڙا ئي ماڻهو برن ماڻهن کي پنهنجودوست بنائڻ تي قيامت جي ڏينهن‬
‫انتهائي حسرت ۽ ندامت جو اظهار ڪندا‪ .‬۽ چوندا‪ :‬ڪاش! اسان انهن ماڻهن‬
‫کي پنهنجو دوست نه بنايو هجي ها‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪172‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫﴿ َو َي ْو َم ي ََع ُّض ال َّظال ِ ُم َعل َى َي َد ْيهِ َي ُقو ُل َيا َليْ َتنِى اتَّخ َْذتُ َم َع الرَّ ُسو ِل َسب ِ ًيال() َيا َو ْي َلت َى َليْ َتنِى َل ْم‬
‫ُك َب ْع َد إِذْ َجآءنِي﴾ ”۽ جنھن ڏينھن ظالم پنھنجا‬ ‫أَتَّخ ِ ْذ ف َُالن ًا َخلِ ًيال() َل َق ْد أَ َض َّلنِى َع ِن ِّ‬
‫الذ ْ ِ‬
‫ٻئي ھٿ چٻيندو چوندو ته َھيء َارمان (جيڪر) پيغمبر سان گڏ واٽ وٺان ھا (ته‬
‫چڱو ھو‪َ .‬ھيء َھيء ارمان جيڪر فالڻي کي دوست نه وٺان ھا‪ .‬بيشڪ جڏھن‬
‫مون وٽ نصيحت آئي تنھن پڄاڻا ھن مون کي ان کان گمراہ ڪيو“ (الفرقان ‪:25‬‬
‫‪)27-29‬‬
‫لهذا قيامت جي ڏينهن جي حسرت ۽ ندامت کان بچڻ جي الِء ضروري آهي‬
‫ته اسان پنهنج ي ناتن جو جائزو وٺون ۽ ڏسون ته ڪنهن ڪنهن سان اسان جي‬
‫محبت اهلل جي رضا ڪارڻ آهي‪ .‬۽ ڪنهن سان دنياوي مفاد جي الِء آهي! ۽‬
‫دوستن مان ڪير نيڪ ۽ پرهيزگار آهي جنهن سان خالص اهلل جي رضا جي‬
‫الِء محبت رکڻي آهي ۽ ڪير برو آهي جنهن سان دلي پيار ۽ محبت رکڻ کان‬
‫بچڻو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي هڪ ٻئي سان پنهنجي رضا جي‬
‫الِء محبت ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬۽ اسان کي ايمان جي لذت ۽ ان جو مٺو ذائقو‬
‫نصيب فرمائي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ساٿيو! پهرين خطبي ۾ اسان ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس کي‬
‫پائڻ جي ٽن سببن مان ٻه تفصيل سان بيان ڪيا‪ .‬اچو هاڻي ٽيون سبب به‬
‫تفصيل سان بيان ڪريون ٿا‪.‬‬
‫ٽيون سبب‪ :‬ايمان تي ثابت قدمي‬
‫اهلل جي رسول‪ ‬جن ٽيون سبب هن طرح بيان فرمايو‪:‬‬
‫اّلل َك َما يَك َْره أَ ْن يل ََْق ِِف َ‬
‫النا ِیر)) ”۽ ان کي ڪفر‬ ‫ود ِِف الْك ْف ِر بَ ْع َد إِ ْذأَن ْ َق َذه َ‬ ‫َ‬
‫أن يَك َْره أ ْن يَع َ‬
‫(( َو ْ‬
‫جي ط رف موٽڻ انهي طرح ناپسند هجي جيئن جهنم ۾ وڃڻ ان کي ناپسند‬
‫آهي‪“.‬‬
 ‫‪173‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫يعني هو ايمان تي ثابت قدم رهي ۽ ايمان کي ڇڏي ڪري ڪفر ڏانهن‬
‫واپس موٽڻ ان کي سخت ناپسند هجي‪ .‬ڪفر کان نفرت ۽ ناپسنديدگي ايتري‬
‫هجي جيتري ان کي جهنم کان آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي پنهنجي پياري نبي جناب محمد‪ ‬کي حڪم ڏيندي ارشاد‬
‫فرمائي ٿو‪:‬‬

‫﴿فَا ْس َتقِ ْم َك َما أُمِرْ َت َو َمن َت َ‬

‫اب َم َعكَ َولَ َ َت ْط َغ ْواْ إ ِنَّهُ ب ِ َما َت ْع َمل َ‬
‫ُون بَصِي ٌر﴾ ”پوِء جيئن توکي‬
‫حڪم ڪيو ويو آھي تيئن تون محڪم رھ ۽ جن توسان توبه ڪئي (سي به‬
‫محڪم رھن) ۽ حد کان نه لنگھو‪ ،‬بيشڪ جيڪي ڪندا آھيو سو اهلل ڏسندڙ‬
‫آھي“ (هود ‪)112 :11‬‬
‫۽ سفيان بن عبداهلل الثقفي بيان ڪن ٿا ته مون چيو‪ :‬يا رسول اهلل!‬
‫مونکي اسالم جي باري ۾ ڪا اهڙي ڳالهه ٻڌايو جو توهان کان پوِء مونکي‬
‫ڪنهن ٻئي کان ان بابت سوال نه ڪرڻو پوي‪.‬‬
‫استَقِ ْم ) ی)‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪(( :‬ق ْل‪ :‬آم ْنت بِا ِ‬
‫هلل‪ ،‬فَ ْی‬ ‫َ‬
‫”تون چئو‪ :‬مون اهلل تي ايمان آندو‪ ،‬ان کانپوِء (ان ايمان تي) ڄمي بيهي‬
‫رهه‪( “.‬صحيح مسلم‪)38:‬‬
‫۽ اهلل تعالي دين تي استقامت اختيار ڪرڻ وارن مومنن کي خوشخبري‬
‫ٻڌائيندي ارشاد فرمائي ٿو‪:‬‬

‫ين قَالُوا َر ُّب َنا اهَّللُ ث ُ َّم ا ْس َت َقا ُموا َتتَ َنزَّ ُل َع َل ْيهِ ُم ال َْم َالئِكَ ُة أَ َّل َتخَافُوا َولَ َت ْحزَن ُوا َوأَبْ ِ ُ‬
‫ِّشوا‬ ‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ِخة ِ َو َلكُ ْم ف ِي َها َما َتشْ َتهِي‬ ‫بِالْ َجنَّةِ َّالتِى ُكن ُت ْم تُو َعد َ‬
‫ُون()ن َ ْح ُن أَ ْول َِيا ُؤ ُك ْم فِي الْ َح َياة ِ ُّ‬
‫الدن َْيا َوفِي ْاْل ِ َ‬
‫أَنف ُُسكُ ْم َو َلكُ ْم ف ِي َها َما َت َّدعُو َن()نُزُ ًل ِّم ْ‬
‫ن غَفُورٍ َّرح ِيمٍ ﴾(فصلت ‪)32-30 :41‬‬
‫”بيشڪ جن چيو ته اسان جو پالڻھار اهلل آھي وري (ان ڳالھ تي) بيھڪ‬
‫ورتائون تن تي (موت وقت رحمت جا) مالئڪ لھندا آھن (چوندا َاٿن) ته نه ڊڄو‬
‫۽ نڪي ڳڻتي ڪريو ۽ انھيَء بھشت (جي خوشخبريَء) سان خوش ٿيو جنھن‬
‫جو اوھان کي وعدو ڏنو ويندو ھو‪ .‬اسين دنيا جي حياتيَء ۾ اوھان جا دوست‬
‫ھواسون ۽ آخرت ۾ به (اوھان جا دوست آھيون)‪ ،‬۽ جيڪي اوھان جو جيُء‬
 ‫‪174‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫خواھش ڪندو سو اوھان الِء منجھس آھي ۽ جيڪي اوھين گھرندؤ سو (پڻ)‬
‫اوھان الِء منجھس آھي‪ .‬اھا) مھماني بخشڻھار مھربان (خدا) وٽان آھي“‬
‫۽ جيستائين ايمان کي ڇڏي ڪفر ڏانهن موٽڻ جو تعلق آهي ته اهو‬
‫انتهائي خطرناڪ آهي‪ .‬ڇوته ڪفر جي طرف موٽن سان انسان جا اهي سڀئي‬
‫عمل برباد ٿي ويندا آهن جيڪي ان اسالم جي حالت ۾ انجام ڏنا هوندا آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫اف َفأ ُ ْولئِكَ َحب ِ َط ْت أَ ْع َمالُ ُه ْم فِي ُّ‬

‫الدن َْيا َو ِ َ‬
‫اْلِخة ِ‬ ‫﴿ َو َمن يَّ ْر َتدِ ْد مِنكُ ْم َعن د ِين ِه َف َي ُم ْت َوه َُو ك َ ِ ٌ‬
‫ُون﴾ (البقره ‪)217 :2‬‬ ‫َوأُ ْولئِكَ أَ ْص َح ُ‬
‫اب ال َّنارِ هُ ْم ف ِي َها َخالِد َ‬
‫”۽ اوھان مان جيڪي پنھنجي دين کان ڦرندا پوِء اھي ڪافر ٿي مرندا تن‬
‫جي ڪئي ڪمائي دنيا ۽ آخرت ۾ ڪٽ ٿي ويئي‪ ،‬۽ اھي دوزخي آھن‪ ،‬اھي‬
‫منجھس سدائين رھڻ وارا آھن“‬
‫اْلِخة ِ ِم َن‬ ‫اهڙي طرح ارشاد فرمايو‪َ ﴿ :‬و َمن َيكْ ُ ْ‬
‫َف بِاإل ِ َيما ِن َف َق ْد َحب ِ َط َع َملُهُ َوه َُو فِي ِ َ‬
‫ين﴾‬ ‫الْخ ِ ِ‬
‫َاِس َ‬
‫۽ جيڪو ايمان (يعني انھن حڪمن مڃڻ) جو انڪار ڪندو تنھنجو ڪيو‬
‫ڪمايو بيشڪ ناس ٿي ويو‪ ،‬۽ اھو آخرت ۾ ڇيئي وارن مان آھي‪( “.‬املائده ‪)5 :5‬‬
‫لهذا هڪ سچي مومن کي هميشه اهلل تعالي کان دين تي ثابت قدم رهڻ‬
‫جي دعا گهرڻ کپي‪ .‬جيئن اهلل تعالي اسان کي ان جي تعليم ڏني آهي‪:‬‬
‫(آل عمران‬ ‫اب﴾‬ ‫﴿ َربَّ َنا لَ تُزِغْ ُقلُو َب َنا بَ ْع َد إِذْ ه ََد ْيتَ َنا َوه َْب َل َنا مِن َّلدُنكَ َر ْح َم ًة إِنَّكَ أَ َ‬
‫نت ال َْوهَّ ُ‬
‫‪)8 :3‬‬
‫”اي اسان جا رب! اسان جي دلين کي هدايت ڏيڻ کانپوِء ڏنگائي ۾ مبتال‬
‫نه ڪجان‪ .‬۽ اسان کي پنهنجي پاران رحمت عطا فرمائجان‪ .‬بيشڪ تون ئي‬
‫وڏو عطا ڪرڻ وارو آهين‪“.‬‬
‫وب‪ ،‬ثَبِ ْت قَلْبِي عَلَ ی‬
‫ب القل ِ‬ ‫ِ‬
‫اهڙي طرح هيَء دعا به بار بار گهرڻ کپي‪ « :‬یي َا مقَل َ‬
‫”اي دلين کي ڦيرڻ وارا! منهنجي دل کي پنهنجي دين تي ثابت‬ ‫ك»‬
‫دِي ِن َ ی‬
‫رکجان‪“.‬‬
 ‫‪175‬‬ ‫ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس‬

‫ڇوته رسول اڪرم‪ ‬جن به اها دعا اڪثر پڙهندا هئا جيئن حضرت ام‬
‫سلمه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته پاڻ‪ ‬جن مون وٽ هوندا هئا ته هيَء دعا ڪثرت‬
‫سان پڙهندا هئا‪ .‬مون هڪ دفعي پاڻ کان پڇي ورتم ته اي اهلل جا رسول!‬
‫توهان هيَء دعا گهڻي پڙهندا آهيو‪ ،‬ڇا وجه آهي؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ني مِ ْن أَصابِ ِع َ ِ‬
‫اّلل‪ ،‬فَ َم ْن َش َاء أَقَ َی‬ ‫مِ‬
‫ام‪َ ،‬و َم ْن َش َاء‬ ‫َ‬ ‫«يَا أ َم َسل َ َمةَ إِن َه لَيْ َس َآد ٌي إ َِال َوقَلْبه بَ ْ َ‬
‫ني أ ْصب َع ْ ِ‬
‫أَ َزاغَ»‬
‫”اي ام سلمه! هر ماڻهو جي دل اهلل تعالي جي آڱرين مان ٻن آڱرين جي‬
‫وچ ۾ آهي‪ ،‬پوِء هو جنهن کي چاهي سڌو رکي ۽ جنهن کي چاهي ٿيڙي ڇڏي‪“.‬‬
‫(جامع الرتمذي‪ 3522:‬وصححه االلباين)‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ٿا ڪريون ته هو اسان کي دين تي استقامت ۽‬
‫ثابت قدمي نص يب فرمائي‪ .‬۽ اسان جي دلين ۾ ايمان کي اڃان وڌيڪ مضبوط‬
‫ڪري‪ .‬۽ اسان کي ايمان جي لذت حاصل ڪرڻ جا سڀئي اسباب اختيار ڪرڻ‬
‫جي توفيق ڏي‪ .‬آمين‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬
 ‫‪176‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ وڏائي صرف اهلل تعالي جي الِء‬
‫❖ گذريل قومون ۽ تڪبر‬
‫❖ تڪبر جا قسم‬
‫❖ تڪبر جا سبب‬
‫❖ حديث نبوي ۾ تڪبر جي وضاحت‬
‫❖ تڪبر جون مختلف صورتون‬
‫❖ تڪبر جا خطرناڪ نتيجا‬
‫❖ تواضع‪ ،‬نوڙت ۽ انڪساري جي اهميت ۽ فضيلت‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! اڄ اسان جو موضوع آهي‪” :‬تڪبر ۽ ان جون‬
‫تباهڪاريون‪“.‬‬
‫لفظ تڪبر ”ڪبر“ کان آهي ۽ ان جي معني آهي‪ :‬وڏائي‪ ،‬جيڪا صرف اهلل‬
‫تعالي جي الِء آهي‪ .‬انهي الِء اهلل تعالي جي پاڪ نالن مان هڪ نالو‪ :‬المتڪبر‬
‫۽ ان جي معني آهي‪ :‬وڏائي وارو‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جي پاڪ نالن مان هڪ نالو آهي‪ :‬المتعال ۽ ان جي‬
‫معني آهي‪ :‬بلند ۽ باال ۽ عالي شان وارو‬
‫ٻين اسماء حسني وانگر هنن پاڪ نالن ۾ به اهلل تعالي جو ڪو شريڪ‬
‫ڪونهي‪ .‬ا هو اڪيلو ئي ان جو مستحق آهي ۽ هر قسم جي وڏائي ۽‬
‫ڪبريائي انهي جي الِء خاص آهي‪.‬‬
‫اهلل رب العزت جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ت َواألْ َ ْر ِ‬
‫ض َوه َُو ال َْعزِيزُالْ َحكِي ُم﴾‬ ‫﴿ َو َل ُه ا ْل ِكبْر ِ َيا ُء فِي َّ‬
‫الس َما َوا ِ‬
 ‫‪177‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫”۽ آسمانن ۽ زمين ۾ ڪبريائي (وڏائي) انهي جي الِء آهي‪ .‬۽ هو زبردست‬
‫۽ وڏي حڪمت وارو آهي‪( “.‬اجلاثية ‪)37 :45‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ازعَ ِن َوا ِح ًدا مِ ْنه َما‪ ،‬قَ َذ ْفته ِِف َ‬ ‫ِ‬ ‫«ال ْ ِك ْ ِ‬
‫النا ِر» ی‬ ‫بيَاء ِر َدائي‪َ ،‬وال ْ َع َظ َمة إ َِزا ِري‪ ،‬فَ َم ْن ن َ َ‬
‫”اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬ڪبريائي (وڏائي) منهنجي چادر آهي ۽ عظمت‬
‫منهنجي شلوار آهي‪ .‬لهذا جيڪو شخص انهن ٻنهي مان ڪنهن هڪ کي مون‬
‫کان کسڻ جي ڪوشش ڪندو‪ ،‬ته آئون ان کي کڻي باهه ۾ اڇلي ڇڏيندس‪“.‬‬
‫ٻي روايت ۾ فرمايو‪(( :‬أَل ْ َقيْته ِِف َجهَ َن َی‬
‫م) ی) ی‬
‫”آئون ان کي جهنم ۾ اڇلي ڇڏيندس‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،4090:‬سنن ابن ماجه‪4174:‬‬
‫وصححه االلباين)‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته وڏائي صرف ۽ صرف اهلل تعالي جي الِء آهي‪.‬‬
‫۽ ان جو خاص لباس آهي‪ .‬۽ جيڪو شخص به ان کي اهلل تعالي کان کسي‬
‫پاڻ پائڻ جي ڪوشش ڪندو يعني وڏائي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ته اهلل‬
‫تعالي ان کي جهنم جي باهه ۾ اڇليندو‪ .‬اهلل جي پناهه‬
‫سامعين حضرات! تڪبر بدبختي جي چاٻي آهي‪ .‬يعني بدبختي جي‬
‫شروعات تڪبر سان ٿئي ٿي‪ .‬۽ ان جو سڀ کان وڏو دليل ابليس جي بدبختي‬
‫جي شروعات آهي‪ .‬جنهن اهلل تعالي جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ۽‬
‫وڏائي جي خيال ۾ مبتال ٿي آدم‪ ‬کان پنهنجو پاڻ کي بهتر سمجهڻ لڳو‪ .‬ته‬
‫اهلل تعالي کيس پنهنجي رحمت کان هميشه جي الِء تڙي ڇڏيو ۽ ان کي‬
‫قيامت جي ڏينهن تائين جي الِء ملعون قرار ڏئي ڇڏيو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ين﴾‬ ‫ان مِ َن الْك َ ِ ِ‬
‫اف َ‬ ‫﴿ َوإِذْ ُقلْ َنا لِل َْمالَئِكَةِ ا ْس ُجدُواْ ْلِ َد َم ف ََس َجدُواْ إ ِلَّ إِبْلِ َ‬
‫يس أَبَى َوا ْس َتكْب َ َر َوك َ َ‬
‫”۽ جڏھن مالئڪن کي چيوسون ته آدم کي سجدو ڪريو تڏھن شيطان‬
‫ڌاران ( ٻـين) سجدو ڪيو‪ ،‬ھن انڪار ڪيو ۽ ھٺ ڪيائين ۽ ڪافرن مان‬
‫ٿيو“(البقره ‪)34 :2‬‬
‫پوِء جڏهن اهلل تعالي کانئس پڇيو ته‬
‫﴿قَا َل َما َم َن َعكَ أَلَّ َت ْس ُج َد إِذْ أَ َم ْرتُكَ ﴾‬
 ‫‪178‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫” جڏهن مون توکي حڪم ڏنو ته توکي سجدو ڪرڻ کان ڪهڙي شئ‬
‫روڪيو؟“‬
‫ته ان چيو‪﴿ :‬أَنَاْ َخي ْ ٌر ِّمنْهُ َخ َل ْق َتنِى مِن نَّارٍ َّو َخ َل ْق َتهُ مِن طِي ٍ‬
‫ن﴾ (االعراف ‪)12 :7‬‬
‫” آئون هن (آدم کان) بهتر آهيان‪ ،‬ڇوته تو مونکي باهه مان ۽ هن کي مٽي‬
‫مان پيدا ڪيو آهي‪“.‬‬

‫تڏهن اهلل تعالي فرمايو‪﴿ :‬فَاهْب ِ ْط مِنْ َها ف ََما َيكُو ُن لَكَ أَ ْن َت َتكَب َّ َر ف ِي َها ف ْ ُ‬
‫َاِخ ْج إِنَّكَ ِم َن‬
‫ين﴾‬ ‫الصَّ ِ ِ‬
‫اُغ َ‬
‫” هيٺ لهي وڃ هتان کان‪ ،‬تنهنجو حق ناهي جو تون ان ۾ تڪبر ڪرين‪،‬‬
‫لهذا نڪري وڃ‪ ،‬تون ذليلن مان آهين‪( “.‬االعراف ‪)13 :7‬‬
‫هڪ ٻي جڳهه تي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ن﴾ (احلجر ‪)35-34 :15‬‬
‫الدي ِ‬ ‫َاِخ ْج مِنْ َها َفإِنَّكَ َرجِ ٌيم () َوإ َِّن َع َل ْيكَ َّ‬
‫الل ْع َن َة إلِ َى َي ْومِ ِّ‬ ‫﴿قَا َل ف ْ ُ‬
‫”اهلل) فرمايو ته ان (بھشت) مان نڪر ڇوته تون تڙيل آھين‪ .‬۽ توتي قيامت‬
‫تائين لعنت آھي“‬
‫ان مان معلوم ٿيو ته بدبختي جي شروعات تڪبر کان ٿئي ٿي‪ .‬۽ اهو به‬
‫تڪبر جي نتيجي ۾ تڪبر واري شخص تي اهلل تعالي جي ڦٽڪار پوي ٿي‬
‫۽ هو اهلل تعالي جي رحمت کان محروم ٿي وڃي ٿو‪.‬‬

‫تڪبر ۽ گذريل قومون ‪ :‬جڏهن اسان پوئين امتن جا حاالت ۽ واقعات‬

‫پڙهون ٿا ته ا سان کي معلوم ٿئي ٿو ته انهن مان اهي ماڻهو جيڪي تڪبر‬
‫ڪندا هئا‪ ،‬اهي پنهنجي طرف موڪليل نبين ۽ رسولن جي دعوت کي سڀ‬
‫کان پهرين ٿڏي ڇڏيندا هئا ۽ پنهنجي اندر ڪمزور ماڻهن کي به ان دعوت کي‬
‫قبولڻ کان روڪيندا هئا‪.‬‬
‫جڏهن حضرت نوح‪ ‬پنهجي قوم کي توحيد جي دعوت پيش ڪئي ۽‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫اب يَ ْومٍأَلِيمٍ ﴾‬
‫اف َع َل ْيكُ ْم َعذَ َ‬ ‫﴿أَن لَّ َت ْع ُبدُواْ إ ِلَّ ا َ‬
‫هَّلل إنِ َِّي أَ َخ ُ‬
‫” توهان اهلل کانسواِء ٻئي ڪنهن جي عبادت نه ڪريو‪ .‬آئون توهان جي‬
‫مٿان المناڪ ڏينهن جي عذاب کان ڊڄان ٿو‪( “.‬هود ‪)11:26‬‬
 ‫‪179‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫ته قوم جي سردارن‪ ،‬وڏيرن ۽ چوهدرين جو جواب ڇا هو؟‬

‫اك اتَّ َب َعكَ إ ِلَّ‬ ‫اك إ ِلَّ َب َ ً‬
‫ِّشا ِّم ْث َل َنا َو َما ن َ َر َ‬ ‫فرمايو‪َ ﴿ :‬ف َقا َل ال َْمألُ َّال ِذ َ‬
‫ين َك َ ُ‬
‫َفواْ مِن ق ِ ْومِه َما ن َ َر َ‬
‫َّال ِذ َ‬
‫ين هُ ْم أَ َراذِلُ َنا َباد َِي الرَّأْ ِ‬
‫ي َو َما ن َ َرى َلكُ ْم َع َليْ َنا مِن ف َْض ٍل َب ْل ن َ ُظ ُّنكُ ْم كَاذِبِي َن﴾‬
‫” پوِء سندس قوم مان ڪافر ٽوليَء چيو ته توکي پاڻ جھڙي ماڻھو کانسواِء‬
‫(ٻيو) نٿا ڏسون ۽ اسان مان بي سوچ خسيسن کان سواِء (ٻيو) تنھنجو تابعدار‬
‫نه ٿا ڏسون‪ ،‬۽ پاڻ کان اوھان جي ڪا زيادتي نه ٿا ڏسون بلڪ اوھان کي‬
‫ڪوڙو ڀائيندا آھيون‪( “.‬هود ‪)27 :11‬‬
‫۽ قوم عاد بابت اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫﴿فَأ َ َّما َعا ٌد فَا ْس َتكْب َ ُروا فِي األْ َ ْر ِ‬
‫ض ِب َغي ْر ِالْ َح ِّق َوقَالُوا َم ْن أَ َش ُّد مِنَّا ُق َّو ًة﴾‬
‫”رهي عاد جي قوم ته انهن زمين ۾ ناحق تڪبر ۽ چوڻ لڳا‪ :‬اسان کان‬
‫وڌيڪ طاقتور ڪير آهي؟“‬
‫اهلل تعالي انهن جي ان ڳالهه جو جواب هن طرح ڏنو‪:‬‬

‫﴿أَ َو َل ْم َي َر ْوا أَ َّن اهَّللَ َّالذِي َخ َل َق ُه ْم ه َُو أَ َش ُّد مِنْ ُه ْم ُق َّو ًة َوكَان ُوا بِآ َيات ِ َنا َي ْج َحد َ‬
‫ُون﴾‬
‫” نه ڏٺو اٿن ڇا ته اھو اهلل جنھن کين پيدا ڪيو سا کائن سگھ ۾ وڌيڪ‬
‫ڏاڍو آھي‪ ،‬۽ (اھي) اسان جي نشانين جو انڪار ڪندا رھيا“(حم السجده ‪)15 :41‬‬
‫۽ ثمود جي قوم جي باري ۾ اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ون أَ َّن‬
‫ين ا ْست ُْض ِعفُواْ ل َِم ْن آ َم َن مِنْ ُه ْم أَ َت ْعل َُم َ‬ ‫﴿قَا َل ال َْمألُ َّال ِذ َ‬
‫ين ا ْس َتكْب َ ُرواْ مِن ق َْومِه ل َِّل ِذ َ‬
‫َصال ِ ًحا ُّم ْر َس ٌل ِّمن َّربِّه قَالُواْ إِنَّا ب ِ َما أُ ْر ِس َل بِه ُم ْؤمِنُ َ‬
‫ون﴾‬
‫” سندس قوم مان وڏائي ڪندڙ سردارن انھن کي چيو جن منجھائن ھيڻن‬
‫(ماڻھن) ايمان آندو ھو ته اوھين ڄاڻندا آھيو ڇا ته صالح پنھنجي پالڻھار (جي‬
‫طرف) کان موڪليل آھي‪ ،‬انھن چيو ته جنھن (شريعت) سان انکي موڪليو‬
‫ويو آھي تنھن تي اسين ايمان آڻيندڙ آھيون“(االعراف ‪)75 :7‬‬
‫َّ‬
‫ون﴾‬ ‫تڏهن متڪبر سردارن جواب ڏنو‪ ﴿ :‬إِنَّا بِالذ َِي آ َمن ُت ْم بِه ك َ ِ ُ‬
‫اف َ‬
‫” جنهن تي توهان ايمان آندو آهي اسان ته ان کي مڃڻ وارا ناهيون“(االعراف‬
‫‪)76 :7‬‬
‫اهڙي طرح مدين جي قوم جي باري ۾ اهلل تعالي جو فرمان آهي‪. :‬‬
 ‫‪180‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫ْخ َجنَّكَ َيا ُش َع ْي ُب َو َّال ِذ َ‬

‫ين آ َمنُواْ َم َعكَ مِ ْن َ َْق َيتِ َنا‬ ‫﴿قَا َل ال َْمألُ َّال ِذ َ‬
‫ين ا ْس َتكْب َ ُرواْ مِن ق َْومِه َلنُ ْ ِ‬
‫أَ ْو َل َت ُعو ُد َّن فِي مِ َّلتِ َنا﴾‬
‫” سندس قوم مان ھٺيلن سردارن چيو ته اي شعيب توکي ۽ جن توکي‬
‫مڃيو آھي تن کي پنھنجي شھر مان ضرور لوڌيندا سون يا ته اوھين اسان جي‬
‫دين ۾ موٽي اچو“(االعراف ‪)88 :7‬‬
‫اهڙي طرح بني اسرائيل کي اهلل تعالي فرمايو‪:‬‬

‫ََفيق ًا َك َّذبْ ُت ْم َوفَ ِ يق ًا َت ْق ُتل َ‬

‫ُون﴾‬ ‫﴿أَ َفك ُ َّل َما َجآء ُك ْم َر ُس ٌ‬
‫ول ب ِ َما لَ َت ْه َوى أَنف ُُسكُ ُم ا ْس َتكْب َ ْرتُ ْم ف َ ِ‬
‫”پوِء جڏھن به ڪنھن پيغمبر اوھان وٽ اھي حڪم آندا ٿي جن کي اوھان‬
‫جي دلين نٿي گھريو تڏھن اوھان (ان جي مڃڻ کان) وڏائي ڪئي‪ ،‬پوِء‬
‫ڄاتو‪ ،‬۽ ٻئي کي ڪ َٺ َو“(البقره ‪)87 :2‬‬
‫َ‬ ‫(پيغمبرن جي) ھڪ ٽولي کي ڪوڙو‬
‫اهڙي طرح قارون‪ ،‬فرعون‪ ،‬۽ هامان جي باري ۾ اهلل تعالي جو فرمان‬
‫آهي‪:‬‬
‫ت فَا ْس َتكْب َ ُروا فِي األْ َ ْر ِ‬
‫ض َو َما كَان ُوا‬ ‫ان َو َل َق ْد َجاءهُم ُّم َ‬
‫وسى بِالْبَ ِّي َنا ِ‬ ‫ون َو ِ ْف َع ْو َن َوهَا َم َ‬
‫﴿ َوقَا ُر َ‬
‫َسا ِبقِي َن﴾‬
‫”۽ قارون ۽ فرعون ۽ ھامان کي (به چٽ ڪيوسون)‪ ،‬۽ بيشڪ موسى پڌرن‬
‫معجزن سان وٽن آيو پوِء ملڪ ۾ وڏائي ڪيائون ۽ (اڳتي) وڌي ويندڙ نه‬
‫ھوا“(العنکبوت ‪)39 :29‬‬
‫قارون پنهنجي بي شمار خزانن جي هوڏ تي تڪبر ڪيو ۽ اهلل جو حڪم‬
‫مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو‪ .‬ليڪن ان جا خزانا کيس اهلل جي عذاب کان نه‬
‫بچائي سگهيا‪ .‬بلڪه اهلل تعالي ان کي ۽ ان جي خزانن کي زمين ۾ دٻائي‬
‫ڇڏيو‪.‬‬
‫۽ جيستائين فرع ون جو تعلق آهي ته هو پنهنجي بادشاهي جي هوڏ تي‬
‫تڪبر ڪندو هو ۽ هو پنهنجي قوم کي چوندو هو‪:‬‬
‫”آئون ئي توهان جو سڀ کان وڏو رب آهيان‪( “.‬النازعات‬ ‫﴿أَنَا َر ُّبكُ ُم األْ َعْل َى﴾‬
‫‪)24 :79‬‬
‫۽ ان جي ۽ ان جي لشڪر جي تڪبر کي بيان ڪندي فرمايو‪:‬‬
 ‫‪181‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫ض ِب َغيْر ِالْ َح ِّق َوظَ ُّنوا أَن َّ ُه ْم إ ِ َليْ َنا لَ يُ ْر َج ُع َ‬

‫ون﴾‬ ‫﴿ َوا ْس َتكْب َ َر ه َُو َو ُجنُو ُد ُه فِي األْ َ ْر ِ‬
‫”۽ ان (فرعون) ۽ سندس لشڪر ناحق ملڪ ۾ وڏائي ڪئي ۽ ڀانيائون ته‬
‫اھي اسان ڏانھن نه موٽائبا“ (القصص ‪)39 :28‬‬
‫پوِء ان جي ۽ ان جي لشڪر جي انجام کي بيان ڪندي فرمايو‪:‬‬
‫ان َعاق ِ َب ُة َّ‬
‫الظالِمِي َن﴾‬ ‫﴿ َفأ َ َخ ْذنَا ُه َو ُجنُو َد ُه َف َن َب ْذنَاهُ ْم فِي ال َْي ِّم فَان ُظ ْر َك ْي َ‬
‫فك َ َ‬
‫” پوِء کيس ۽ سندس لشڪرن کي پڪڙيوسون ۽ پوِء کيس سمنڊ ۾‬
‫اڇليوسون‪ ،‬پوِء ڏس ته ظالمن جي پڇاڙي ڪھڙي طرح ٿي“(القصص ‪)40 :28‬‬
‫معزز سامعين! اهو حال هو گذريل قومن جو‪ .‬جيڪو اسان انهي الِء بيان‬
‫ڪيو آهي ته ا نهن ماڻهن تڪبر جو مظاهرو ڪيو ۽ ان جي نتيجي ۾ اهلل‬
‫تعالي کين مختلف عذابن جو مزو چکايو‪.‬‬
‫اهڙي طرح مڪي جي ڪافرن کي جڏهن رسول اهلل‪ ‬جن توحيد جي‬
‫دعوت پيش ڪئي ته انهن به تڪبر ڪيو‪ .‬اهلل تعالي انهن جي باري ۾ ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ون أَئِنَّا َل َتارِ ُكوا آل ِ َهتِ َنا ل ِشَ ِ ٍ‬
‫اِع‬ ‫﴿إِن َّ ُه ْم كَان ُوا إِذَا قِي َل َل ُه ْم لَ إ ِل َه إ َِّل اهَّللُ ي َْس َتكْب ِ ُر َ‬
‫ون () َو َي ُقولُ َ‬
‫َّم ْج ُنو ٍن﴾‬
‫”بيشڪ اھي (اھڙا) ھوا جو جڏھن کين چئبو ھو ته اهلل کانسواِء (ٻيو) ڪو‬
‫عبادت جو الئق نه آھي (تڏھن) وڏائي ڪندا ھوا‪ .‬۽ چوندا ھوا ته اسان ھڪ‬
‫چريي شاعر جي (چوڻ) تي پنھنجن معبودن کي ڇڏينداسون ڇا؟“ (الصافات ‪:37‬‬
‫‪)36-35‬‬
‫اهلل تعالي انهن جي جواب ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫﴿ َب ْل َجآ َء بِالْ َح ِّق َو َص َّد َق ال ُْم ْر َسلِي َن ()إِنَّكُ ْم لَذَ ائ ِ ُقو ال َْعذَ ِ‬
‫اب األْ َل ِِيم﴾‬
‫”بلڪ (پيغمبر ﷴ ﷺ) سچ (يعني قرآن) آندو ۽ (سڀني) پيغمبرن‬
‫کي سچو ڄاتائين‪ .‬بيشڪ اوھين ڏکوئيندڙ عذاب (جو مزو) چکڻ وارا‬
‫آھيو“(الصافات ‪)38-37 :37‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
 ‫‪182‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫ون ل ِ َقاءنَا ل َْولَ أُنز ِ َل َع َليْ َنا ال َْم َالئِكَ ُة أَ ْو ن َ َرى َربَّ َنا َل َقدِ ا ْس َتكْب َ ُروا فِي أَن ُف ِسهِ ْم‬ ‫﴿ َوقَا َل َّال ِذ َ‬
‫ين لَ َي ْر ُج َ‬
‫َو َع َت ْو عُت ًُّوا َكبِي ًرا﴾‬
‫”۽ جيڪي اسان جي ملڻ جي اميد نه رکندا آھن سي چوندا آھن ته اسان‬
‫تي ڇو نه مالئڪ نازل ڪيا ويا يا پنھنجي پالڻھار کي (ڇو نه ٿا) ڏسون؟‬
‫بيشڪ انھن پنھنجن جيئن ۾ وڏائي ڪئي ۽ تمام وڏو ھٺ ڪيائون“(الفرقان ‪:25‬‬
‫‪)21‬‬

‫ت اهَّللِ بِ َغيْر ِ ُسل َْطا ٍن أَ َتاهُ ْم إ ِْن فِي ُصدُورِهِ ْم إ َِّل‬ ‫وڌيڪ فرمايائين‪﴿ :‬إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ين يُ َجادِلُ َ‬
‫ون فِي آيَا ِ‬
‫كِب ْ ٌر َّما هُم ب ِ َبالِغِيهِ﴾‬
‫جت وٽن آئي ھجي جھڳڙو‬ ‫”بيشڪ جيڪي اهلل جي آيتن بابت (انھيَء) ح ّ‬
‫ڪندا آھن تن جي سينن ۾ وڏائي (جي ارادي) کانسواِء (ٻيو) ڪي نه آھي‬
‫جنھن کي اھي پھچڻ وارا نه آھن‪( “،‬غافر ‪)56 :40‬‬
‫اهو ته مڪي جي ڪافرن جو حال هو‪.‬‬
‫ان کانپوِء جڏهن رسول اڪرم‪ ‬جن مديني شريف آيا ته هتي پاڻ‪‬‬
‫جن کي منافقن کي منهن ڏيڻو پيو جيڪي ظاهري طور مسلمان هجڻ جي‬
‫دعوي ڪندا هئا ليڪن پنهنجي دلين ۾ ڪفر کي لڪائيندا هئا ۽ ڪافرن سان‬
‫لڪيل تعلقات جوڙيندا هئا‪ .‬اهلل تعالي انهن بابت ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ُوس ُه ْم َو َرأَيْ َت ُه ْم ي َُص ُّد َ‬

‫ون َوهُم‬ ‫َف َلكُ ْم َر ُسو ُل اهَّللِ َل َّو ْوا ُرؤ َ‬
‫﴿ َوإِذَا قِي َل َل ُه ْم َت َعال َْوا ي َْس َت ْغ ِ ْ‬
‫ُّم ْس َتكْبِرُ َ‬
‫ون﴾‬
‫”۽ جڏھن کين چئبو آھي ته اچو ته اهلل جو پيغمبر اوھان الِء بخشش گھري‬
‫تڏھن پنھنجا مٿا موڙيندا آھن ۽ انھن کي ڏسندو آھين ته وڏائي ڪندڙ ٿي ھلن‬
‫ٿا“(املنافقون ‪)5 :63‬‬
‫محترم سامعين! هيستائين اسان جيڪا گفتگو ڪئي آهي ان مان ثابت‬
‫ٿئي ٿو ته تڪبر انتهائي سنگين ڏوهه آهي‪ .‬جيڪو سڀني کان پهرين ابليس‬
‫ڪيو‪ ،‬پوِء مختلف نبين‪ ‬جون قومون به انهي تڪبر ۾ مبتال ٿيون‪.‬‬
‫ايستائين جو پياري نبي حضرت محمد‪ ‬جي قوم جي ماڻهن به تڪبر جو‬
‫مظاهرو ڪيو‪ .‬۽ مديني شريف ۾ منافقن به انهي سنگين گناهه جو ارتڪاب‬
 ‫‪183‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫ڪيو‪ .‬معلوم ٿيو ته تڪبر ڪافرن‪ ،‬مشرڪن ۽ منافقن جي عادت آهي‪ .‬لهذا‬
‫هڪ مسلمان کي اهو جڳائي نٿو ته هو تڪبر ۾ مبتال ٿئي‪ .‬بلڪه مسلمان‬
‫پنهنجي رب جي سامهون عاجزي ۽ انڪساري جو مظاهرو ڪندو آهي‪ .‬۽ اهڙي‬
‫طرح هو رب جي ٻانهن جي سامهون به وڏائي‪ ،‬فخ ر ۽ غرور جو اظهار ناهي‬
‫ڪندو بلڪه هميشه نوڙت کان ڪم وٺندو آهي‪.‬‬
‫اهلل رب العزت جتي تڪبر ڪرڻ وارن ماڻهن ۽ انهن جي انجام جو ذڪر‬
‫ڪيو آ هي اتي ان کان بچڻ وارن ماڻهن جو تذڪرو به ڪيو آهي ۽ انهن جي‬
‫تعريف به ڪئي آهي‪ .‬بلڪه اهلل تعالي ذڪر فرمايو آهي ته ڪائنات جي هر‬
‫جاندار مخلوق ۽ فرشتا اهلل تعالي کي سجدو ڪندا آهن ۽ تڪبر ناهن ڪندا‪.‬‬
‫جيئن اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ض مِن َدآبَّ ٍة َوال َْمآلئِكَ ُة َوهُ ْم لَ ي َْس َتكْب ِ ُر َ‬

‫ون ()‬ ‫ت َو َما فِي األَ ْر ِ‬ ‫﴿ َوِهَّلِل ي َْس ُج ُد َما فِي َّ‬
‫الس َما َوا ِ‬
‫ون﴾ (النحل ‪)50-49 :16‬‬ ‫ُون َربَّ ُهم ِّمن ف َْوقِهِ ْم َو َيف َْعل َ‬
‫ُون َما يُ ْؤ َم ُر َ‬ ‫َيخَاف َ‬
‫” ۽ جيڪي آسمانن ۾ آھن سي ۽ جيڪي جانور زمين ۾ آھن سي ۽‬
‫مالئڪ اهلل کي سجدو ڪندا آھن ۽ اھي وڏائي نه ڪندا آھن‪ .‬مالئڪ) پنھنجي‬
‫پالڻھار کان ڊڄندا آھن جو سندن مٿان غالب آھي ۽ جيڪي حڪم ڪبو اٿن‬
‫سو ڪندا آھن“‬
‫خاص طور تي فرشتن بابت فرمايو‪:‬‬
‫ون‬
‫ْس َ‬ ‫ِند ُه لَ ي َْس َتكْب ِ ُر َ‬
‫ون َع ْن عِ َبا َدت ِه َولَ ي َْس َت ْح ِ ُ‬ ‫ت َواألْ َ ْر ِ‬
‫ض َو َم ْن ع َ‬ ‫الس َما َوا ِ‬ ‫﴿ َو َلهُ َمن فِي َّ‬
‫ون﴾ ” ۽ جيڪي آسمانن ۽ زمين ۾ آھي سو اهلل‬ ‫ون َّ‬
‫الل ْي َل َوال َّن َه َار لَ َي ْفت ُ ُر َ‬ ‫()ي َُس ِّب ُح َ‬
‫جو آھي‪ ،‬۽ جيڪي وٽس آھن سي سندس عبادت کان وڏائي نه ڪندا آھن ۽‬
‫نڪي ٿڪبا آھن‪ .‬اھي) رات جو ۽ ڏينھن جو پاڪائي بيان ڪندا آھن سست نه‬
‫ٿيندا آھن“(االنبياء ‪)20-19 :21‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي پنهنجي خاص بندن جي باري ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِخوا ُسجَّدً ا َّو َسبَّ ُحوا ب ِ َح ْمدِ َربِّهِ ْم َوهُ ْم لَ‬ ‫ين إِذَا ذ ِّ ُ‬
‫ُُكوا ب ِ َها َ ُّ‬ ‫﴿إِن َّ َما يُ ْؤ ِم ُن بِآ َيات ِ َنا َّال ِذ َ‬
‫ون َربَّ ُه ْم َخ ْوفًا َّوط ََم ًعا َومِ َّما َرزَ ْق َناهُ ْم يُن ِف ُق َ‬
‫ون ()ف ََال‬ ‫ي َْس َتكْبِرُ َ‬
‫ون() َت َت َجاف َى ُجنُوبُ ُه ْم َع ِن ال َْم َضاجِ ِع َي ْدعُ َ‬
‫َت ْع َل ُم َنف ٌْس َّما أُ ْخف َِي َل ُهم ِّمن ُ ََّقة ِأَعْي ُ ٍن َجزَا ًء ب ِ َما كَان ُوا َي ْع َمل َ‬
‫ُون﴾ (السجده ‪)17-15 :32‬‬
 ‫‪184‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫”اسان جي آيتن تي رڳو اھي ايمان آڻيندا جن کي انھن (آيتن) سان جڏھن‬
‫نصيحت ڏبي آھي تڏھن سجدو ڪندڙ ٿي ڪرندا آھن ۽ پنھنجي پالڻھار جي‬
‫ساراھ پاڪائي سان بيان ڪندا آھن ۽ اھي وڏائي نه ڪندا آھن‪ .‬سندن پاسا‬
‫سمھڻ جي ھنڌ کان الڳ ٿي پنھنجي پالڻھار کي خوف ۽ اميد سان سڏيندا‬
‫آھن‪ ،‬۽ جيڪا کين روزي ڏني سون تنھن مان خرچيندا آھن‪ .‬پوِء جيڪو اکين‬
‫جو ٺار انھن الِء لڪايو ويو آھي سو ڪو جيء نه ڄاڻندو آھي‪ ،‬اھو بدلو ھنن‬
‫جيڪي ڪمايو ھو تنھن سببان آھي“‬

‫تڪبر جا قسم‬
‫محترم سامعين! تڪبر جا ٽي قسم آهن‪:‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي تي تڪبر ڪرڻ‪ .‬جيئن فرعون ۽ نمرود اهلل تعالي تي‬
‫تڪبر ڪيو‪ ،‬يعني پنهنجو پاڻ کي اهلل تعالي کان وڏو سمجهيو ۽ ان جي‬
‫احڪامن کان انڪار ڪيو‪.‬‬
‫‪ ‬رسول اڪرم‪ ‬تي تڪبر ڪرڻ‪ .‬جيئن مڪي جي ڪافرن پاڻ‪‬‬
‫جن تي تڪبر ڪيو ۽ پنهنجو پاڻ کي پاڻ‪ ‬جن کان بهتر سمجهيو ۽ پاڻ‬
‫جي دعوت کي مڃڻ کان انڪار ڪيو‪.‬‬
‫۽ حضرت سلمه بن االڪوع‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ شخص رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن وٽ پنهنجي کاٻي هٿ سان کاڌو کائڻ لڳو ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪ُ « :‬ك ْل بِيَ ِمينِ َ‬
‫ك» ”پنهنجي ساڄي هٿ سان کاُء“‬

‫ته ان چيو‪َ (( :‬ال أ َ ْست َ ِط ي یع)) ”آئون طاقت نٿو رکان‪“.‬‬

‫ت» َما َمنَ َعه إ َِال ال ْ ِك ْ ی‬

‫بی‬ ‫«ال ْاستَ َط ْع َ‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
‫”تون ڪڏهن به طاقت نه رکين‪ .‬ان کي صرف تڪبر ئي منهنجي ڳالهه‬
‫مڃڻ کان روڪيو آهي‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ ان کانپوِء هو پنهنجو کاٻو هٿ پنهنجي منهن جي طرف ڪڏهن‬
‫به نه کڻي سگهيو‪( .‬صحيح مسلم‪)2021:‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جي ٻانهن تي تڪبر ڪرڻ‪ ،‬يعني پنهنجو پاڻ کي انهن کان‬
‫بهتر تصور ڪرڻ ۽ انهن کي گهٽ سمجهڻ‪.‬‬
 ‫‪185‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫۽ جيڪو شخص اهلل جي ٻانهن تي تڪبر ڪري ٿو‪ ،‬هو اهو ڇو ڪري ٿو؟‬
‫ان جا ڪيترائي سبب ٿي سگهن ٿا‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ ڪي ماڻهو رنگ ۽ نسل ۽ خاندان جي بنياد تي تڪبر ڪندا‬
‫آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو عهدي ۽ منصب تي تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو مال ۽ دولت جي ڪري تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو حسن ۽ خوبصورتي تي تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو طاقت ۽ ڀانور تي تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو ذهانت ۽ هوشياري تي تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو علم ۽ بصيرت تي تڪبر ڪنداآهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو اعلي ڊگرين تي تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو سٺي خطابت تي تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو سٺي قرآت جي ڪري تڪبر ڪندا آهن‪.‬‬
‫الغرض هي ته تڪبر جي وجه ڪابه هجي‪ ،‬اهو هر حال ۾ برو آهي ۽ ان جو‬
‫انجام به برو ئي هوندو آهي‪.‬‬

‫حديث نبوي ۾ تڪبر جي وضاحت‬

‫لفظ “ڪبر” جي اسان وضاحت ڪري چڪا آهيون‪ .‬البته هتي مناسب‬
‫معلوم ٿئي ٿو ته ان لفظ جي تشريح نبوت جي واتان به ٻڌي وٺون‪.‬‬
‫جناب عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ب» ”اهو شخص جنت ۾ داخل نه‬ ‫ان ِِف قَلْبِ ِه مِثْقَال َذ َر ٍة مِ ْن ِك ْ ٍ‬
‫«ال ي َ ْدخل اْلْ َ َنةَ َم ْن ک َ َ‬
‫َ‬
‫ٿيندو جنهن جي دل ۾ ذري برابر تڪبر هوندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)91:‬‬
‫معزز سامعين! حديث مڪمل ڪرڻ کان پهرين توهان ٿورو غور ڪريو ته‬
‫تڪبر ڪيترو سنگين گناهه آهي! ايتري قدر وڏو گناهه آهي جو جيڪڏهن‬
‫ڪنهن جي دل ۾ ذري برابر به تڪبر پاتو وڃي ۽ هو ان کان توبه ڪرڻ کان‬
‫بنا مري وڃي ته هو جنت ۾ داخل نه ٿيندو‪ .‬اهلل جي پناهه‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو اهو فرمان ٻڌي ڪري هڪ شخص چيو‪:‬‬
 ‫‪186‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫َ‬ ‫ول َ ِی‬

‫اّلل إ َِن ال َرج َل ُيِب أ ْن يَك َ‬
‫ون ثَ ْوبه َح َسنًا َون َ ْعله َح َسنَةًی))‬ ‫((يَا َیرس َ‬
‫”اي اهلل جا رسول! بيشڪ هڪ ماڻهو اهو پسند ڪري ٿو ته ان جو لباس‬
‫۽ ان جي جتي خوبصورت هجي“ (ته ڇا اهو به تڪبر آهي؟) ته پاڻ‪ ‬جن‬

‫”بيشڪ اهلل تعالي‬ ‫اس»‬ ‫ال‪ ،‬ال ْ ِك ْب بَ َ یطر ا ْحلَقِ‪َ ،‬و َغ ْمط َ‬
‫الن ِ ی‬ ‫«إ َِن اهللَ َمجِ ٌ‬
‫يل ُيِبی اْلْ َ َم َ‬ ‫فرمايو‪:‬‬
‫خوبصورت آهي ۽ خوبصورتي کي پسند ڪري ٿو‪ .‬تڪبر حق کي ٿڏي ڇڏڻ ۽‬
‫ماڻهن کي حقير سمجهڻ جو نالو آهي‪“.‬‬
‫اهڙي طرح حضرت عبداهلل بن عمرو‪ ‬بيان ڪن ٿاته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫جڏهن حضرت نوح‪ ‬جي موت جو وقت ويجهو آيو ته ان پنهنجي پٽ‬
‫ني))‬ ‫ك بِاثْنَتَ ْنيِ‪َ ،‬وأََنْ َ َ‬
‫اك َعنِ اثْنَتَ ْ ِی‬ ‫کي وصيت ڪئي ۽ فرمايو‪(( :‬آمر َ‬
‫”آئون توهان کي ٻن ڳالهين جو حڪم ڏيان ٿو ۽ ٻن ڳالهين کان منع‬
‫ڪريان ٿو‪“.‬‬
‫لسبْ َع‪ ،‬ل َ ْو و ِض ْع َن ِِف ِك َیف ٍة َوو ِض َع ْت َال‬
‫ني ا َ‬ ‫ِ‬
‫لسبْ َع َو ْاأل ََرض َ‬ ‫او ِ ی‬
‫ات ا َ‬ ‫الس َم َ‬ ‫ك ب َِال إِل َ َه إ َِال َ‬
‫اّلل‪ ،‬فَإ َِن َ‬ ‫((آمر َ‬
‫لسبْ َع ك َن َحلْقَةً مبْهَ َمةً‬ ‫ِ‬ ‫السم ِ‬ ‫َ‬ ‫ِِ‬ ‫إِل َ َه إ َِال َ ِ ٍ‬
‫اوات ایل َسبْ َع َو ْاأل ََرض َ‬
‫ني ا َ‬ ‫اّلل ِِف كفَة ل ََر َج َح ْت به َن‪َ ،‬ول َ ْو أ َن َ َ َ‬
‫ل َ َق َص َمتْه َن َال إِل َ َه إ َِال َ ی‬
‫اّلل) ی) ی‬
‫“آئون توهان کي (الاله االاهلل) پڙهڻ جو حڪم ڏيان ٿو ڇوته جيڪڏهن‬
‫ست آسمان ۽ ست زمينون هڪ پلڙي ۾ رکيا وڃن ۽ الاله االاهلل کي ٻئي‬
‫پلڙي ۾ رکيو وڃي ته الاله االاهلل وارو پلڙو وڌيڪ وزني ٿيندو‪ .‬۽ جيڪڏهن‬
‫ست ئي آسمان ۽ ست ئي زمينون ڪنهن بند دائري ۾ هجن ته الاله االاهلل‬
‫انهن کي تباهه ڪري ڇڏي‪”.‬‬
‫اّلل َو ِِبَ ْم ِدهِ‪ ،‬فَإ ََِنَا َص َالةک ِل ش َْيءٍ‪َ ،‬وبِهَا ي ْر َزق اْلَْل ْقی))‬
‫((وسبحان َ ِ‬
‫َ َْ َ‬
‫”۽ آئون توهان کي (سبحان اهلل وبحمده) پڙهڻ جو حڪم به ڏيان ٿو ڇوته‬
‫هيَء هر شئ جي دعا آهي ۽ مخلوق کي انهي جي ذريعي رزق ڏنو وڃي ٿو‪“.‬‬
‫اك َعنِ ا ِ‬
‫لش ْر ِك َوال ْ ِك ْ ی‬
‫ب)) ” ۽ آئون توهان کي شرڪ ۽ تڪبر کان منع‬ ‫((أََنْ َ َ‬
‫ڪريان ٿو‪“.‬‬
 ‫‪187‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫عبداهلل بن عمرو‪ ‬چون ٿا ته مون پڇيو يا ڪنهن ٻئي صحابي پڇيو ته‬
‫شرڪ ته اسان ڄاڻون ٿا‪ ،‬ڪبر ڇا هوندو آهي؟ ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ال ْ ِك ْبی‬
‫‪َ :‬س َفه ا ْحلَقِ‪َ ،‬و َغ ْمص ا َلن ِ ی‬
‫اس ی‬
‫” تڪبر حق کي ٿڏي ڇڏڻ ۽ ماڻهن کي حقير سمجهڻ جو نالو آهي‪( “.‬مسند‬
‫امحد‪ 6583:‬وصححه االرناوط وکذا االلباين يف الصحيحه‪)134:‬‬
‫هنن ٻنهي حديثن مان معلوم ٿيو ته تڪبر ٻن شين جو نالو آهي‪:‬‬
‫‪ ‬حق کي ٿڏڻ‪ :‬يعني جڏهن ڪنهن کي قرآن ۽ حديث جي روشني ۾ حق‬
‫ڳالهه جي خبر پوي‪ ،‬ته هو ان کي ٿڏي ڇڏي ۽ ان کي قبول ڪرڻ کان انڪار‬
‫ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫۽ ”حق“ ڪهڙي شئ آهي؟ حق اهو آهي جنهن کي جناب محمد‪ ‬جن تي‬
‫نازل ڪيو ويو‪ .‬يعني قرآن ۽ سنت‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ت َوآ َمنُوا ب ِ َما نُزِّ َل َعل َى ُم َح َّم ٍد َوه َُو الْ َح ُّق مِن َّربِّهِ ْم َك َّ َ‬
‫َف َع ْن ُه ْم‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا َو َعمِلُوا الصَّ ال ِ َحا ِ‬
‫َس ِّيئَات ِهِ ْم َوأَ ْصلَحَ َبا َل ُه ْم﴾‬
‫” ۽ جن ماڻهن ايمان آندو ۽ چڱا عمل ڪندا رهيا ۽ ان تي ايمان آندائون‬
‫جنهن کي محمد‪ ‬تي نازل ڪيو ويو ۽ اهو ئي انهن جي رب طرفان حق‬
‫آهي‪ ،‬ته هو انهن جي گناهن کي مٽائي ڇڏيندو ۽ ا نهن جي حال کي سنواري‬
‫ڇڏيندو‪( “.‬حممد ‪)2 :47‬‬
‫لهذا هر مسلمان تي فرض آهي ته هو حق يعني قرآن ۽ حديث جي سامهون‬
‫پنهنجو مٿو ٽيڪي ۽ پنهنجو پاڻ کي ان جي سامهون مٿو جهڪائي ان تي‬
‫عمل ڪري ۽ ان کان ڀڄڻ جي ڪوشش نه ڪري‪ .‬ورنه اها ڳالهه ياد رکي ته‬
‫جيڪو شخص ڄاڻي ٻجهي حق کي ٿڏي ٿو‪ ،‬ان کي اهلل تعالي دردناڪ عذاب‬
‫جي ڌمڪي ڏني آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َوإِذَا تُ ْتل َى َع َل ْيهِ آيَاتُ َنا َولَّى ُم ْس َتكْب ِ ًرا َكأن َّل ْم ي َْس َم ْع َها َكأ َّن فِي أُذُن َ ْيهِ َو ْ ًَقا ف ََب ِّ ْ‬
‫ِّش ُه بِ َعذَ ٍ‬
‫اب‬
‫أَلِيمٍ ﴾‬
 ‫‪188‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫”۽ جڏھن اسان جون آيتون کيس پڙھي ٻڌائبيون آھن (تڏھن) ھٺيلو ٿي‬
‫منھن ڦيرائيندو آھي ڄڻڪ انھن کي ٻڌوئي نه ھوائين ڄڻڪ سندس ٻنھي‬
‫ڪنن ۾ ڪپهه پيل آھي‪ ،‬تنھنڪري کيس ڏکوئيندڙ عذاب جي خبر ڏي“(لقمان‬
‫‪)7 :31‬‬
‫هڪ ٻي جڳهه تي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ُون الْ َجنَّ َة َحتَّى‬
‫الس َماءِ َولَ يَ ْد ُخل َ‬ ‫ين َك َّذبُواْ بِآيَات ِ َنا َوا ْس َتكْبَرُواْ َعنْ َها لَ ُت َف َّت ُح َل ُه ْم أَبْ َو ُ‬
‫اب َّ‬ ‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ل فِي َس ِّم الْخ ِ َياطِ َو َكذَ الِكَ ن َ ْجزِي ال ُْم ْجرِمِي َن﴾‬
‫يَلِجَ الْ َج َم ُ‬
‫”جن اسان جي حڪمن کي ڪوڙ ڀانيو ۽ کانئن وڏائي ڪئي تن الِء آسمان‬
‫جا دروازا نه کوليا ويندا ۽ نڪي ايستائين بھشت ۾ گھڙندا جيستائين اٺ‬
‫سئي جي پاکي مان لنگھي‪ ،‬۽ اھڙي طرح ڏوھارين کي سزا ڏيندا‬
‫آھيون“(االعراف ‪)40 :7‬‬
‫‪ ‬ماڻهن کي حقير سمجهڻ‬
‫يعني پنهنجو پاڻ کي ماڻهن کان بهتر تصور ڪندي انهن کي حقير‬
‫سمجهڻ‪ .‬يقينا اهو به تڪبر ۾ شامل آهي‪.‬‬
‫۽ انهي الِء اهلل تعالي ٻين جو مذاق اڏائڻ ۽ هڪ ٻئي کي برن لقبن سان‬
‫ذڪر ڪرڻ کان منع فرمايو آهي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َوم ِّمن ق َْومٍ َع َسى أَن يَّكُون ُوا َخي ْ ًرا ِّمنْ ُه ْم َولَ ن َِسا َُء ِّم ْن ِّن َساءَِ‬ ‫﴿يَا أَيُّ َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا لَ ي َْس َ ْ‬
‫ْخ ق ٌ‬
‫َع َسى أَن يَكُنَّ َخي ْ ًرا ِّمنْ ُهنَّ َولَ َتلْمِزُوا أَنف َُسكُ ْم َولَ َت َنابَزُوا بِاألْ َلْ َق ِ‬
‫اب﴾‬
‫” اي ايمان وارو! ڪا قوم ڪنهن قوم جو مذاق نه اڏائي ممڪن آهي ته‬
‫اهي ماڻهو ان کان بهتر هجن ۽ نه عورتون عورتن جو (مذاق اڏائن) ممڪن‬
‫آهي ته اهي انهن کان سٺيون هجن‪ .‬۽ پاڻ ۾ هڪ ٻئي جا عيب نه ڳوليو ۽ نه‬
‫هڪ ٻئي جا برا لقب رکو‪( “.‬احلجرات ‪)11 :49‬‬
‫۽ نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫((ا ْمل ْسلِم أَخو ا ْمل ْسلِ ِم‪َ ،‬ال ي َ ْظلِمه َو َال ََيْذله‪َ ،‬و َال َُيْ یقِره التَق َْوى َهاهنَا» َوي ِشري إ َِیل َص ْد ِرهِ ث ََال َثی‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫«ِبَس ِب ا ْم ِرئٍ مِ َن ا َی َ ِ َ‬ ‫ٍ‬
‫ام‪َ ،‬دمه‪َ ،‬یو َماله‪،‬ی‬ ‫لش ِر أ ْن َُيْق َر أ َخاه ا ْمل ْسل َم‪ ،‬کل ا ْمل ْسل ِم عَلَ ا ْمل ْسل ِم َح َر ٌ‬ ‫َم َرات ِ ْ‬
‫َو ِع ْرضهی) ی) ی‬
 ‫‪189‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫” مسلمان مسلمان جو ڀاُء آهي‪ .‬هو ان تي ظلم نٿو ڪري‪ ،‬ان کي رسوا‬
‫نٿو ڪري ۽ ان کي حقير نٿو سمجهي‪ .‬پاڻ‪ ‬جن پنهنجي سيني جي طرف‬
‫اشارو ڪندي ٽي ڀيرا فرمايو‪ :‬تقوي هتي هوندي آهي‪ .‬ڪنهن ماڻهو جي بري‬
‫هجڻ جي الِء اهو ئي ڪافي آهي ته هو پنهنجي ڀاُء کي حقير سمجهي‪ .‬هر‬
‫مسلمان جو رت‪ ،‬مال ۽ ان جي عزت ٻئي مسلمان تي حرام آهي‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)2564:‬‬

‫تڪبر جون مختلف صورتون‬

‫معزز سامعين! حديث نبوي جي روشني ۾ تڪبر جي وضاحت ڪرڻ‬
‫کانپوِء هاڻي اسان ان جون مختلف صورتون بيان ڪريون ٿا‪.‬‬
‫‪ ‬آڪڙجي هلڻ‬
‫زمين تي آڪڙجي هلڻ ۽ فخر ۽ غرور جو مظاهرو ڪرڻ تڪبر آهي‪.‬‬
‫جنهن کان اهلل تعالي منع فرمايو آهي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫س َولَ َت ْم ِش فِي األْ َ ْر ِ‬
‫ض َم َر ًحا إ َِّن اهَّللَ لَ يُح ُِّب ك ُ َّل ُم ْخ َتا ٍل َفخُورٍ﴾‬ ‫﴿ َولَ ُت َص ِّع ْر َخ َّد َك ل ِلنَّا ِ‬
‫” ۽ ماڻهن (کي حقير سمجهندي ۽ پنهنجو پاڻ کي وڏو تصور ڪندي) انهن‬
‫کان منهن نه موڙ‪ .‬۽ زمين تي آڪڙجي نه هل ڇوته اهلل تعالي تڪبر ڪرڻ‬
‫واري ۽ فخر ڪرڻ واري شخص کي پسند ناهي ڪندو‪( “.‬لقمان ‪)18 :31‬‬
‫۽ نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«بَيْنَ َما َرج ٌل ي َتَب َ ْخ ََت‪َ ،‬ميْ ِشي ِِف ب ْر َديْ ِه قَ ْد أَ ْع َجبَتْه ن َ ْفسه‪ ،‬فَ َخ َس َف اهلل بِ ِه ْاأل َْر َض‪ ،‬فَه َو ي َ یتَ َجل ْ َجلی‬
‫فِيهَا إ َ یِیل ي َ ْو ِم الْقِ يَ َام ِة»‬
‫” هڪ ماڻهو پنهنجون ٻه چادرون پائي آڪڙجي هلي رهيو هو ۽ وڏائي ۾‬
‫مبتال ٿي چڪو هو‪ .‬تنهن دوران اهلل تعالي کيس زمين ۾ دٻائي ڇڏيو‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ هو قيامت تائين ان جي اونهائي ۾ هيٺ ڌٻجندو ويندو‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)2088:‬‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ال ِِف مِ ْشيَتِ ِه لَقِ َي اهللَ َوه َو عَل َيْ ِه َغ ْضبَانی)) ی‬ ‫(( َم ْن تَ َع َظ َم ِِف ن َ ْف ِس ِه‪ ،‬أَ ِو ْ‬
‫اختَ َ‬
 ‫‪190‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫” جيڪو شخص پنهنجو پاڻ کي وڏو سمجهي يا آڪڙجي هلي ته هو اهلل‬

‫تعالي سان ان حال ۾ ملندو جو اهلل مٿس ناراض هوندو‪( “.‬السلسله الصحيحه‪)543 :‬‬
‫لهذا مسلمان کي آڪڙجي هلڻ کان بچڻ گهرجي‪ .‬۽ ان کي عاجزي ۽‬
‫انڪساري سان زمين تي هلڻ گهرجي‪.‬‬
‫اهلل تعالي پنهنجي ٻانهن جي صفتن مان سڀ کان پهرين صفت هيَء بيان‬
‫فرمائي آهي‪:‬‬
‫ض ه َْون ًا﴾ ”۽ رحمان جا حقيقي ٻانها اهي‬‫ون َعل َى األْ َ ْر ِ‬ ‫﴿ َوع َِبا ُد الرَّ ْحم ِن َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْم ُش َ‬
‫آهن جيڪي زمين تي نوڙت سان هلن ٿا‪( “.‬الفرقان ‪)63 :25‬‬
‫‪ ‬ڪپڙو ڳرين کان هيٺ لٽڪائڻ‬
‫ڪپڙو ڳرين کان هيٺ لٽڪائڻ به تڪبر جي هڪ صورت آهي‪.‬‬
‫اّلل إِل َيْ ِه ي َ ْو َم‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو ته « َم ْن َج َر ثَ ْوبَه خيَال َ َء‪ ،‬ل َ ْم ي َ ْنظ ِر َ‬
‫القِ يَ َام ِیة»‬
‫”جيڪو شخص پنهنجو ڪپڙو تڪبر ڪندي گهيلي ان جي طرف اهلل‬
‫تعالي قيامت جي ڏينهن ڏسڻ به گوارا نه ڪندو‪ “.‬ته ابوبڪر‪ ‬چيو‪ :‬منهنجو‬
‫ڪپڙو هڪ پاسي کان لهي وڃي ٿو سواِء ان جي جو آئون هر وقت ان جو‬
‫خيال رکان‪ ،‬ته ڇا اهو به تڪبر آهي؟‬

‫ت تَ ْصنَع َذال ِ َ‬
‫ك یخيَال َ َء ی»‬ ‫نبي ڪريم‪ ‬جن جواب ڏنو‪« :‬إِن ََك ل َ ْس َ‬
‫”توهان يقينا ايئن تڪبر سان نٿا ڪري سگهو‪( “.‬صحيح البخاري‪)3665:‬‬
‫هن حديث مان اهو استدالل وٺڻ درست ناهي ته جيڪڏهن تڪبر نه هجي ته‬
‫ڪپڙو ڳرين کان هيٺ لٽڪائي سگهجي ٿو‪ ،‬ڇوته ان ۾ هن ڳالهه جي وضاحت‬
‫موجود آهي ته ابوبڪر‪ ‬هر وقت پنهنجي ڪپڙي جو خيال رکندا هئا‪ ،‬مگر‬
‫پاڻ جو جسم سنهو هجڻ جي ڪري ڪپڙو پوِء به هيٺ لهي ويندو هو‪ .‬تڏهن‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن پاڻ کي فرمايو ته توهان تڪبر مان نٿا لٽڪايو‪.‬‬
‫۽ اسان انهن ماڻهن کان پڇڻ ٿا چاهيون جيڪي هن حديث کي دليل بنائي‬
‫ڪپڙو پنهنجي ڳرين کان هيٺ لٽڪائن ٿا ته ڇا اهي ابوبڪر‪ ‬وانگر‬
‫پنهنجي ڪپ ڙي جو هر وقت خيال رکن ٿا ته ڪٿي اهو هيٺ نه کسڪي وڃي؟‬
 ‫‪191‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫ياد رهي ته بنا تڪبر جي به ڪپڙو ڳرين کان هيٺ لٽڪائڻ تمام وڏو گناهه‬
‫آهي‪ .‬جنهن جي تائيد حضرت ابوهريره‪ ‬کان مروي هڪ حديث مان ٿئي ٿي‪،‬‬
‫«ما أَ ْس َف َل مِ َن ال َك ْع یب َ ْ ِ‬
‫نيی‬ ‫جيڪي بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪َ :‬‬
‫مِ َن اْل َِزا ِر فَ ِفي َ‬
‫النا ِر ی» ی‬
‫” جيڪا شلوار ڳرين کان هيٺ هجي اها جهنم جي باهه ۾ آهي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)5787:‬‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اب أَلِ ٌی‬
‫يم))‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫اّلل إِل َيْه ِْم ي َ ْو َم الق يَ َامة‪َ ،‬والَي َزك يه ِْم‪َ ،‬و ََل ْم عَ َذ ٌ‬
‫((ثَالَثَ ٌة الَي َ ْنظر َ‬
‫”ٽن قسمن جي ماڻهن سان اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن ڳالهه ٻولهه‬
‫ڪندو‪ ،‬نه انهن جي طرف ڏسندو ۽ نه انهن کي پاڪ ڪندو‪ .‬۽ انهن جي الِء‬
‫دردناڪ عذاب هوندو‪“.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن اهي لفظ ٽي دفعا چيا‪ .‬ته حضرت ابوذر‪ ‬چيو‪ :‬اهي يقينا‬
‫ذليل ۽ خوار ٿيندا‪ .‬يارسول اهلل! اهي ڪير آهن؟ پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«ا ْمل سبِل‪ ،‬وا ْمل َنان‪ ،‬وا ْملنَ ِفق ِسل ْ َعتَه بِا ْحلَلِ ِ‬
‫ف ال ْكَا ِذ ِ ی‬
‫ب» ”پنهنجي شلوار هيٺ لٽڪائڻ وارو‪،‬‬ ‫ْ َ َ َ‬
‫احسان جتالئڻ وارو ۽ پنهنجو واپار ڪوڙا قسم کائي وڪڻڻ وارو‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)106:‬‬
‫هنن ٽنهي حديثن مان ثابت ٿئي ٿو ته ڪپڙو ڳرين کان هيٺ لٽڪائڻ حرام‬
‫۽ تمام وڏو گناهه آهي‪ .‬لهذا جيڪو ڪپڙو به هيٺ پاتل هجي‪ ،‬شلوار هجي يا‬
‫چادر‪ ،‬گوڏ هجي يا پينٽ‪ ،‬ان کي ڳرين کان مٿي ئي رکڻ کپي هيٺ نه لٽڪائڻ‬
‫کپي چاهي تڪبر نه به هجي‪ .‬۽ جيڪڏهن ان سان گڏوگڏ تڪبر به هجي ته اهو‬
‫اڃا وڌيڪ سنگين گناهه آهي‪ .‬۽ ان جي سزا به تمام سخت آهي‪ .‬جيئن نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ض إ َِیل ي َ ْو ِم القِ يَ َام ِة ی» ی‬ ‫«بَيْنَ َما َرج ٌل ََير إ َِز َاره مِ َن اْل يَ ی‬
‫ال َءِ‪ ،‬خ ِس َف بِ ِه‪ ،‬فَه َو يَتَ َجل ْ َجل ِِف األ َْر ِ ی‬
‫” هڪ ماڻهو پنهنجي شلوار کي گهيلندو وڃي رهيو هو ته اهلل تعالي‬
‫کيس زمين ۾ دٻائي ڇڏيو‪ .‬پوِء هو قيامت تائين زمين جي اونهائي ۾ ويندو‬
‫رهندو‪( “.‬صحيح البخاري‪)5790:‬‬
 ‫‪192‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫‪ ‬خودپسندي ۾ مبتال ٿيڻ‬

‫جي ها‪ ،‬پنهنجي حسن خوبصورتي‪ ،‬يا خوبصورت لباس‪ ،‬يا مال ۽ دولت يا‬
‫ذهانت ۽ فطانت جي بنياد تي خودپسندي ۾ مبتال ٿيڻ به تڪبر جي هڪ‬
‫صورت آهي‪ .‬نبي ڪريم‪‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫«بَيْنَ َما َرج ٌل َميْ ِشي ِِف حل َ ٍة‪ ،‬ت ْع ِجبه ن َ ْفسه‪ ،‬م َر ِج ٌل مجَتَه‪ ،‬إِ ْذ َخ َس َف َ‬
‫اّلل بِ ِه‪ ،‬فَه َو يَتَ َجل ْ َجل إ َِیلی‬
‫ي َ ْو ِم القِ يَ َام ِة ی» ی‬
‫” هڪ ماڻهو پنهنجي ڊگهن ڊگهن وارن کي ڪنگي ڪري خوبصورت‬
‫لباس ۾ هلي رهيو هو ۽ خود پسندي ۾ مبتال هو‪ ،‬انهي دوران اچانڪ ان کي‬
‫اهلل تعالي زمين ۾ دٻائي ڇڏيو‪ .‬پوِء هو قيامت جي ڏينهن تائين زمين جي‬
‫اونهاي ۾ وڃي پيو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،5789:‬صحيح مسلم‪)2088:‬‬
‫هن حديث ۾ غور فرمايو ته هڪ ماڻهو پنهنجي حسن‪ ،‬جمال ۽ خوبصورت‬
‫لباس تي ناز ڪندي خود پسندي جو شڪار ٿي ويو‪ .‬ته ان کي اهلل تعالي‬
‫زمين ۾ دٻائي ڇڏيو‪ .‬اهلل جي پناهه‬
‫‪ ‬اهو پسند ڪرڻ ته ان کي ڏسي ماڻهو اٿي بيهن‬
‫جي ها‪ ،‬اها به تڪبر جي هڪ نشاني آهي‪.‬‬
‫ابومجلز بيان ڪن ٿا ته معاويه‪ ‬آيا ته ان کي ڏسي ڪري عبداهلل بن‬
‫زبير ۽ ابن صفوان اٿي بيٺا‪ .‬ته معاويه چيو‪ :‬ويهي رهو‪ ،‬ڇوته مون رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن کان ٻڌو هو ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫« َم ْن َس َره أَ ْن يَتَ َمث ََل لَه ال ِر َجال قِ يَ ًاما فَ یل ْيَتَب َ َوأْ َم ْق َع َده مِ َن َ‬
‫النا ِیر»‬
‫”جنهن شخص کي اها ڳالهه سٺي لڳي ته ان جي الِء (تعظيما) ماڻهو بيهي‬
‫رهن ته اهو يقين ڪري وٺي ته ان جو ٺڪاڻو جهنم جي باهه آهي‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 2755:‬حسنه الرتمذي وصححه االلباين)‬
‫اها ئي وجه آهي جو صحابه ڪرام‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن کي ڏسي‬
‫ڪري نه بيهندا هئا ڇوته پاڻ‪ ‬جن کي اها ڳالهه ناپسند هئي‪.‬‬
‫حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
 ‫‪193‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫اّلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم‪َ ،‬وکَانوا إِ َذا َرأَ ْوه ل َ ْم يَقوموا ِملَا‬
‫اّلل َص َل َ ی‬ ‫ب إِل َيْه ِْم مِ ْن َرس ِ‬
‫ول َ ِ‬ ‫ص أَ َح َ‬ ‫«ل َ ْم يَك ْن َش ْخ ٌ‬
‫ك» ”صحابه ڪرام‪ ‬کي رسول اهلل‪ ‬جن کان‬ ‫ون مِ ْن ك ََرا ِهيَ یتِ ِه یل ِ َذال ِ َ ی‬
‫ي َ ْعلَم َ‬
‫وڌيڪ محبوب ڪو شخص نه هو‪ ،‬تنهن جي باوجود اهي جڏهن پاڻ‪ ‬جن‬
‫کي ڏسندا هئا ته اٿي بيهندا نه هئا ڇوته اهي ڄاڻندا هئا ته اها ڳالهه پاڻ کي‬
‫ناپسند آهي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2754:‬وصححه االلباين)‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان سڀني کي تڪبر جي‬
‫سڀني صورتن کان محفوظ رکي‪ .‬آمين‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم سامعين! پهرين خطبي ۾ اسان تڪبر جي وضاحت قرآن ۽ حديث‬
‫جي روشني ۾ ڪري چڪا آهيون‪ .‬۽ ا هو به ٻڌائي چڪا آهيون ته جنهن سڀني‬
‫کان پهرين تڪبر ڪيو ان جو انجام ڇا ٿيو! ۽ گذريل قومن مان جن ماڻهن‬
‫تڪبر ڪيو اهلل تعالي انهن کي ڪهڙي طرح مختلف قسم جا عذاب ڏنا!‬
‫اهڙي طرح اسان اهو به ذڪر ڪري چڪا آهيون ته جنهن شخص جي دل ۾‬
‫ذري برابر به تڪبر هجي ۽ انهي تي ان کي موت اچي وڃي ته اهو جنت ۾‬
‫داخل نه ٿيندو‪.‬‬
‫اچو هاڻي تڪبر جي بري انجام جي باري ۾ وڌيڪ ڪجھ ٻڌي وٺو‪.‬‬
‫‪ ‬تڪبر ڪرڻ واري شخص جي طرف اهلل تعالي ڏسڻ به گوارا نه‬
‫ڪندو‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫((ث ََالثَ ٌة َال ي َكلِمهم اهلل ي َ یْو َم الْقِ يَ َام ِة َو َال ي َز ِك يه ِْم ‪ -‬قَ َ‬
‫ال أَبو م َعا ِويَةَ‪َ :‬و َال ي َ ْنظر إِل َيْه ِْم ‪َ -‬و َیَل ْمی‬
‫اب‪َ ،‬وعَائِ ٌل م ْستَ ْك ِ ٌی‬ ‫يم‪َ :‬شيْ ٌخ َزانٍ ‪َ ،‬و َملِ ٌ‬ ‫ع َذ َ ِ‬
‫ب) ی) ی‬ ‫ك َك َذ ٌ‬ ‫اب أل ٌ‬
‫َ ٌ‬
‫”ٽن قسمن جي ماڻهن سان اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن نه ڳالهه ڪندو‪،‬‬
‫نه انهن کي پاڪ ڪندو ۽ نه ئي انهن جي طرف ڏسندو ۽ انهن جي الِء دردناڪ‬
‫عذاب هوندو‪ .‬پوڙهو زاني‪ ،‬ڪوڙو بادشاهه ۽ متڪبر فقير‪( “.‬صحيح مسلم‪)107:‬‬
‫‪ ‬تڪبر ڪرڻ واري شخص کي قيامت جي ڏينهن هر طرف کان ذلت جو‬
‫منهن ڏسڻو پوندو‪.‬‬
 ‫‪194‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫حضرت عبداهلل بن عمرو بن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪‬‬

‫جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫الذ ِر ِِف ص َو ِر ال ِر َیج ِال يَغْ َشاهم الذل مِ ْن ک ِل َم كَانٍ ‪،‬ی‬ ‫ال َ‬ ‫ون ي َ ْو َم القِ يَ َام ِة أَ ْمث َ َ‬
‫«ُيْ َشر املتَ َك ِب َ‬
‫ار ِة یأَ ْه ِل َ‬
‫النا ِر ِطينَ َة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ون إ َِیل س ْجنٍ ِِف َجهَ َین َم ي َس َم بول ََس تَ ْعلوه ْم نَار األَن ْيَا ِر ي ْس َق ْو َن م ْن ع َص َ‬ ‫فَي َساق َ‬
‫ال» ” تڪبر وارن کي قيامت جي ڏينهن اهڙي طرح اٿاريو ويندو جو انهن‬ ‫اْلَب َ ِ ی‬
‫جو ن شڪلون ماڻهن جون هونديون‪ ،‬پر اهي (پنهنجي جسامت جي لحاظ سان)‬
‫ماڪوڙين وانگر هوندا‪ .‬انهن کي هر طرف کان ذلت ڍڪي وٺندي‪ .‬پوِء انهن‬
‫کي جهنم جي هڪ جيل جنهن جو نالو ”بولس“ آهي‪ ،‬۾ وٺي وڃبو‪ .‬جتي‬
‫اهڙي سخت باهه انهن تي غالب ايندي جيڪا پنهنجو پاڻ کي کائي رهي‬
‫هوندي‪ .‬۽ اتي انهن جهنمين کي انهن جي جسمن مان نڪرندڙ گند پياريو‬
‫ويندو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2492:‬وقال حسن صحيح‪ ،‬وحسنه االلباين)‬
‫‪ ‬تڪبر ڪرڻ واري کي اونڌي منهن جهنم ۾ اڇليو ويندو‪.‬‬
‫ابو سلمه بن عبدالرحمن بن عوف بيان ڪن ٿا ته ٻه صحابي عبداهلل بن‬
‫عمر‪ ‬۽ عبداهلل بن عمرو بن العاص مروه جڳهه تي مليا‪ ،‬ڪجھ دير ڳالهه‬
‫ٻولهه ٿي‪ ،‬پوِء عبداهلل بن عمرو بن العاص‪ ‬هليا ويا ۽ عبداهلل بن عمر‪‬‬
‫روئڻ شروع ڪري ڇڏيو‪ .‬ته هڪ ماڻهو پڇيو‪ :‬ابو عبدالرحمن! توهان کي‬
‫ڪهڙي ڳالهه روئاريو؟ ته انهن چيو‪ :‬مونکي هن (عبداهلل بن عمرو بن‬
‫ان ِِف قَل ْ ِب ِه‬
‫العاص‪ )‬حديث ٻڌائي ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪َ (( :‬م ْنک َ َ‬
‫النا ِیر)) ”جنهن شخص جي دل ۾ هڪ‬ ‫مِثْ َقال َحبَ ٍة مِ ْن َخ ْر َدلٍ مِ ْن ِك ْ ٍ‬
‫ب‪َ ،‬كبَه اهلل ل َو ْج ِه ِه ِِف َ‬
‫رائي جي داڻي برابر به تڪبر هجي ان کي اهلل تعالي جهنم جي باهه ۾‬
‫اونڌي منهن ڪرائيندو‪( “.‬صحيح الرتغيب والرتهيب لاللباين‪)2909:‬‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫تڪبر جي انهن خطرناڪ نتيجن کي سامهون رکندي اسان سڀني کي ملي‬
‫ڪري ان کان مڪمل طور تي بچڻ گهرجي‪ .‬نه اسان زمين تي آڪڙجي هلون‪،‬‬
‫نه پاڻ پڏرائڻ جو شڪار ٿيون‪ ،‬ن ه پنهنجا ڪپڙا ڳرين کان هيٺ لٽڪايون‪ ،‬نه‬
‫اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جن جي احڪامن کان پنهنجو پاڻ کي وڏو سمجهون‬
 ‫‪195‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫۽ نه ئي اهلل جي ٻانهن کي حقير سمجهون‪ .‬بلڪه ان جي برعڪس اسان‬

‫تواضع‪ ،‬عاجزي ۽ انڪساري جو مظاهرو ڪريون‪ .‬ڇوته جيڪو شخص اهلل جي‬
‫رضا جي الِء عاجزي اختيار ڪري ٿو اهلل تعالي ان کي عزت‪ ،‬بلندي ۽ ترقي‬
‫نصيب ڪري ٿو‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪(( :‬وما تَوا َض َع أَ َح ٌد ِ َ ِ‬
‫ّلل إ َِال َرفَ َعه َ ی‬
‫اّلل)) ”۽‬ ‫ََ َ‬
‫جيڪو شخص به اهلل تعالي جي الِء تواضع اختيار ڪري ٿو ان کي اهلل تعالي‬
‫يقيني طور تي بلندي ۽ رفعت نصيب ڪري ٿو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2588:‬‬

‫ك َوتَ یَع َایل‪َ :‬م ْن تَ َوا َض َع ِِل‬ ‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪(( :‬يَقول اهلل تَب َ َ‬
‫ار َ‬
‫اها إ َِیل ْاأل َْر ِض ‪َ -‬رفَ ْعته َه َك َذا ‪َ -‬و َج َع َل بَا ِط َن كَ یِف ِهی‬
‫َه َیك َذا ‪َ -‬و َج َع َل ي َ ِزيد بَا ِط َن كَ ِف ِه إ َِیل ْاأل َْر ِض‪َ ،‬وأَ ْدن َ َ‬
‫اءِ)) ”اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬جيڪو شخص منهنجي الِء اهڙي طرح‬ ‫الس َم ی‬
‫إ َِیل َ‬
‫(پاڻ‪ ‬جن پنهنجي تريَء جو اندريون حصو زمين جي طرف ۽ وڌيڪ هيٺ‬
‫جهڪائيندي چيو) عاجزي اختيار ڪري ٿو‪ ،‬آئون ان کي اهڙي طرح (پاڻ‪‬‬
‫جن پنهنجي تريَء جو اندريون حصو مٿي ڪري چيو) بلندي نصيب ڪريان‬
‫ٿو‪( “.‬مسند امحد‪ 309:‬وصححه االرناوط)‬
‫تواضع‪ ،‬عاجزي ۽ نوڙت جو اعلي نمونو رسول اڪرم‪ ‬جن عملي‬
‫طور تي پيش فرمايو اسان کي به پاڻ جي اتباع ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫جيئن حديث ۾ اچي ٿو ته‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬جن غريب ۽ ڪمزور صحابه‪ ‬جي دعوت قبول ڪندا هئا‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬جن کرڙ تي سمهندا هئا تانجو پاڻ جي ڪلهن تي نشان پئجي‬
‫ويندا هئا ۽ پاڻ‪ ‬جن نماز به فراسيَء تي پڙهندا هئا‪.‬‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬جن گهر جي ڪمن ڪارن ۾ پنهنجي گهر وارن سان گڏ‬
‫شروع ٿي ويندا هئا‪.‬‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬جن ڦاٽل ڪپڙا پاڻ سڀي وٺندا هئا‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬پنهنجي تعريف ۾ غلو ڪرڻ کان منع فرمائيندا هئا‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬پنهنجي صحابه ڪرام‪ ‬سان اهڙي طرح ملي جلي ويندا هئا‬
‫جو نئون ايندڙ ماڻهو پاڻ‪ ‬جن کي سڃاڻي نه سگهندو هو‪.‬‬
 ‫‪196‬‬ ‫تڪبر ۽ ان جون تباهه ڪاريون‬

‫‪ ‬پاڻ‪ ‬جن مريضن جي عيادت ڪندا هئا‪ .‬جنازن ۽ تدفين ۾ شرڪت‬

‫فرمائيندا هئا‪.‬‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬هيٺ ويهي ڪري کائيندا هئا ۽ فرمائيندا هئا‪ :‬آئون هڪ غالم‬
‫وانگر ويهان ٿو ۽ هڪ غالم وانگر کائيان ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬پاڻ‪ ‬جن پنهنجي ساٿين جي حتي االمڪان مدد ڪندا هئا‪ .‬۽ انهن‬
‫سان همدردي‪ ،‬محبت ۽ پيار جو اظهار ڪندا هئا‪.‬‬
‫لهذا اسان کي به پاڻ‪ ‬جن جي سيرت تي عمل ڪرڻ کپي‪ .‬اهلل تعالي اسان‬
‫کي ان جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫محترم سامعين! اچو اڄوڪي خطبي جي پڄاڻي رسول اهلل‪ ‬جن جي‬
‫ٻن حديثن سان ڪريون‪:‬‬
‫حارثه بن وهب الخزاعي‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫ف‪ ،‬لَو أَ ْقسم عَلَ َ ِ‬
‫اّلل َألَبَ َر یه) ی)‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫فرمايو‪(( :‬أَالَأ ْخ ِبك ی َ‬
‫م بِأ ْه ِل اْل َ َن یة؟ کل َضعيف متَ َضاع ْ َ َ‬
‫ْ‬
‫” ڇا آئون توهان کي جنتين جي خبر نه ڏيان؟ هر ڪمزور ۽ اهلل جي الِء‬
‫عاجزي ۽ انڪساري ڪرڻ وارو‪ ،‬جيڪڏهن هو اهلل جو قسم کائي ته اهلل ان‬
‫جي قسم کي پورو ڪري ڇڏي‪“.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪(( :‬أَالَأ ْخ ِبك ْم بِأ َ ْه ِل َالنا ِر؟کل عت ٍل َج َو ٍ‬
‫اظ م ْستَ ْك ِ ی‬
‫ب) ی) ی‬
‫” ڇا آئون توهان کي جهنمين جي خبر نه ڏيان؟ هر تکو مزاج جهيڙاڪ‪،‬‬
‫آڪڙجي هلڻ وارو ۽ تڪبر ڪرڻ وارو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،4918:‬صحيح مسلم‪)2853:‬‬
‫ثوبان‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫الديْنِی) ی) ی‬ ‫يء مِ ْن ث ََال ٍث‪َ ،‬د َخ َل اْلْ َ َنةَ‪ :‬مِ َن ال ْ َك ْ ِْن‪َ ،‬والْغل ِ‬
‫ول‪َ ،‬و َ‬ ‫ار َق الروح اْلْ َ َس َد َوه َو بَ ِر ٌ‬
‫(( َم ْنفَ َ‬
‫”جنهن ماڻهو جو روح ان جي جسم مان ان حالت ۾ نڪري جو هو ٽن‬
‫شين کان بيزار هجي ته هو جنت ۾ داخل ٿيندو‪ :‬تڪبر‪ ،‬قرض ۽ خيانت“(صحيح‬
‫اجلامع لاللباين‪ ،6411:‬ورواه ابن ماجه‪ 2412:‬وصححه االلباين)‬
‫اسان اهلل تعالي کان دعا گهرون ٿا ته اهلل سائين اسان سڀني کي جنتين ۾‬
‫شامل فرمائي ۽ اسان کي جهنم کان پنهنجي پناهه ۾ رکي‪.‬‬
‫آمين وآخردعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬
 ‫‪197‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ حسد جي تعريف‬
‫❖ حسد ۽ رشڪ ۾ فرق‬
‫❖ حسد جي مذمت ۽ ان کان ممانعت‬
‫❖ حسد جا اسباب‬
‫❖ حسد جا نقصان‬
‫❖ حسد کان بچاؤ جون تدبيرون‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫دل جي بيمارين مان هڪ خطرناڪ بيماري ”حسد“ آهي‪ .‬۽ جيڪو شخص‬
‫هن بيماري ۾ مبتال نٿو ٿئي ان جي زندگي تمام خوشگوار هوندي آهي‪.‬‬
‫جيئن بعض حڪيمن جو چوڻ آهي ته‬
‫((ثالثة ال يهنا لصاحبها عيش؛ احلقد‪ ،‬واحلسد‪ ،‬وسوء اْللق) ی)‬
‫” ٽي شيون اهڙيون آهن جيڪي جنهن ۾ پاتيون وڃن ان جي زندگي‬
‫خوشگوار ناهي هوندي‪ .‬بغض‪ ،‬حسد‪ ،‬۽ بد اخالقي‪“.‬‬
‫۽ حسد اهڙي بيماري آهي جيڪا ٻين ڪيترين ئي بيمارين جي ڪري جنم‬
‫وٺي ٿي يا ٻين بيمارين کي به جنم ڏئي ٿي‪ .‬مثال طور ناپسنديدگي‪ ،‬نفرت‪،‬‬
‫بغض‪ ،‬دشمني‪ ،‬حسرت ‪ ،‬اهلل جي قضاء ۽ قدر تي ناراضگي‪ ،‬ڊپريشن‪ ،‬غم ۽‬
‫پريشاني وغيره‬
‫اهلل تعالي اسان سڀني کي تمام بيمارين کان محفوظ رکي‪.‬‬
‫اڳتي وڌڻ کان پهرين اسان توهان کي اهو ٻڌائيندا هلون ته ”حسد“ ڇا کي‬
‫چون ٿا؟‬
‫حسد جي تعريف ڪن عالمن هن طرح ڪئي آهي‪:‬‬
 ‫‪198‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫”نعمت ڏنل ماڻهو کان نعمت کسجي‬ ‫( ی(َتَن زوال النعمة ع ین صاحبها) ی)‬
‫وڃڻ جي تمنا ڪرڻ‪“.‬‬
‫((کره النعمة عند الغري وَتَن زواَلا))”ڪنهن وٽ نعمت کي ناپسند ڪرڻ ۽ ان جي‬
‫زوال جي تمنا ڪرڻ‪“.‬‬
‫مثال طور ڪنهن شخص جي هٿ ۾ سٺي ۽ خوبصورت گهڙي ڏسي ته ان‬
‫ک ي ناپسند ڪري ۽ اها تمنا ڪري ته ڪاش اها گهڙي ان وٽ هجي ها‪.‬‬
‫يا ڪو شخص ڪنهن وٽ سٺي سواري ڏسي ۽ ان جي دل ۾ اها آرزو پيدا‬
‫ٿئي ته ڪاش اها سواري ايڪسيڊنٽ جو شڪار ٿي وڃي ۽ ان وٽ نه رهي‪.‬‬
‫يا هڪ طالب علم ٻئي طالب علم جي ڪالس ۾ سٺي پوزيشن کي‬
‫ناپسند ڪري ۽ ان جي دل ۾ اها تمنا پيدا ٿئي ته ڪاش اها پوزيشن هن‬
‫شاگرد وٽ نه رهي‪.‬‬
‫يا هڪ ڪاروباري ماڻهو ٻئي ڪاروباري ماڻهو جي سٺي ڪاروبار تي ان‬
‫سان حسد ڪري ۽ ان جي دل ۾ اها تمنا پيدا ٿئي ته ڪاش ان جو ڪاروبار‬
‫تباهه ۽ برباد ٿي وڃي‪.‬‬
‫يا هڪ عالم ٻئي عالم کان ان جي سٺي شهرت جي وجه سان حسد ڪري‬
‫۽ هو اها تمنا ڪري ته ڪاش ان کان اها شهرت کسجي وڃي‪.‬‬
‫يا هڪ قاري ٻئي قاري کان ان جي عمده ۽ خوبصورت قرآت جي ڪري‬
‫حسد ڪري ۽ هو اهو چاهي ته ڪاش ان جي قرآت سٺي نه هجي‪.‬‬
‫يا هڪ عورت ٻي عورت جي حسن ۽ خوبصورتي يا سٺي لباس جي‬
‫ڪري ان سان حس د ڪري ۽ ان جي دل ۾ اها خواهش پيدا ٿئي ته ڪاش ان‬
‫جو حسن ۽ جمال ختم ٿي وڃي ۽ اهو سٺو وڳو ان جي جسم تي نه رهي‪.‬‬
‫اهي مثال ۽ ان جهڙا ٻيا کوڙ سارا مثال ”حسد“ جي مفهوم کي واضح‬
‫ڪن ٿا‪ .‬۽ ان مان معلوم ٿئي ٿو ته "حسد" اصل ۾ ڪنهن وٽ موجود ڪنهن‬
‫نعمت کي ناپسند ڪندي ان کان ان جي کسجي وڃڻ جي تمنا ڪرڻ جو نالو‬
‫آهي‪.‬‬
‫ڪڏهن ڪڏهن انسان صرف ايتري تمنا ڪندو آهي ته اها نعمت (چاهي‬
‫مونکي ملي يا نه ملي) بس فالڻي ماڻهو وٽ نه رهڻ کپي‪ .‬۽ ڪڏهن هو اها‬
 ‫‪199‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫تمنا به ڪندو آهي ته اها نعمت فالڻي وٽ نه بلڪه مون وٽ هجڻ کپي‪ .‬ٻنهي‬
‫صورتن ۾ ان کي ”حسد“ ئي چيو ويندو‪.‬‬

‫حسد ۽ رشڪ ۾ فرق‬

‫حسد جي باري ۾ توهان ڄاڻي ورتو ته ان مان مراد ڪنهن وٽ ڪنهن‬
‫نعمت کي ناپسند ڪرڻ ۽ ان کان ان جي کسجي وڃڻ جي تمنا ڪرڻ آهي‪.‬‬
‫جڏهن ته ”رشڪ“ هي آهي ته توهان ڪنهن وٽ ڪا نعمت ڏسو ۽ ان تي رشڪ‬
‫ڪريو ته جيئن اهلل تعالي ان کي اها نعمت نصيب ڪئي آهي اهڙي طرح‬
‫مونکي به نصيب ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫مثال طور جيڪڏهن هڪ ڪاروباري ماڻهو آهي ۽ توهان ڪنهن سٺي‬
‫بزنس مين تي رشڪ ڪندي اها تمنا ڪريو ٿا ته ڪاش منهنجو ڪاروبار به هن‬
‫وان گر سٺو ٿي وڃي‪ .‬يا جيڪڏهن توهان هڪ شاگرد آهيو ۽ هڪ سٺي شاگرد‬
‫جي سٺي پوزيشن تي ريس ڪندي آرزو ڪريو ٿا ته ڪاش آئون به محنت‬
‫ڪري هن وانگر پوزيشن حاصل ڪري وٺان‪.‬‬
‫يا توهان ڪنهن وٽ سٺي گهڙي يا سٺو لباس يا سٺي سواري يا ڪا ٻي‬
‫نعمت ڏٺي ۽ دل ۾ اها خواهش پيدا ٿي ته ڪاش اهلل تعالي اهي نعمتون‬
‫مونکي به عطا ڪري ته اهو رشڪ آهي‪.‬‬
‫تنهن جي بنياد تي اسان اهو چئي سگهون ٿا ته حسد ناجائز ۽ رشڪ جائز‬
‫آهي‪ .‬انهي جو دليل حضرت عبداهلل بن عمر‪ ‬جي اها حديث آهي جنهن ۾‬
‫اهي بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اال‪،‬ی‬ ‫ام بِ ِه آن َ َاء اللَي ْ ِل‪َ ،‬و َرج ٌل أَ ْع َطاه َ‬
‫اّلل َم ً‬ ‫اب‪َ ،‬وقَ َ‬
‫((الَ َح س َد إ َِال عَلَ اثْنَتَ ْنيِ‪ :‬رج ٌل آتَاه َ ِ‬
‫اّلل الكتَ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ی‬ ‫(صحيح مسلم‪)815:‬‬ ‫فَه َو يَتَ َصدَق بِ ِه آن َ َاء الل َيْ ِل َو َالنهَا ِیر))‬
‫”صرف ٻه ماڻهو ئي رشڪ جي قابل آهن‪ .‬هڪ اهو جنهن کي اهلل تعالي‬
‫قرآن ڏن و (ان کي حفظ ڪرڻ جي توفيق ڏني) جيتوڻيڪ هو ان سان ڏينهن ۽‬
‫رات قيام ڪري ٿو‪ .‬ٻيو اهو جنهن کي اهلل تعالي مال عطا ڪيو‪ ،‬جيتوڻيڪ‬
‫هو ان کي ڏينهن رات خرچ ڪندو رهي ٿو‪“.‬‬
‫هن حديث مان معلوم ٿيو ته جيڪڏهن توهان ڪنهن اهڙي قرآن جي حافظ‬
‫کي ڏسو جيڪو ڏينهن رات ان کي نماز دوران پڙهندو هجي‪ ،‬۽ توهان جي دل‬
 ‫‪200‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫۾ اها آرزو پيدا ٿئي ته ڪاش آئون به هن حافظ قرآن وانگر حافظ قرآن هجان‬
‫ها ۽ آئون به ان وانگر ڏينهن رات جي مختلف وقتن جي نمازن ۾ ان جي‬
‫تالوت ڪريان ها ته اهو جائز آهي‪ .‬اهڙي طرح ٻيو ماڻهو جيڪو مالدار هجي ۽‬
‫اهو ڏينهن رات پنهنجو م ال اهلل جي رستي ۾ خرچ ڪندو هجي‪ ،‬ان کي ڏسي‬
‫ڪري توهان جي دل ۾ به اها تمنا پيدا ٿئي ته مون وٽ به اهڙو ئي مال هجي ته‬
‫آئون به هن ماڻهو وانگر اهلل تعالي جي رستي ۾ خرچ ڪريان ته اهو جائز‬
‫آهي‪ .‬۽ انهي کي رشڪ چون ٿا‪.‬‬

‫حسد جي مذمت‬
‫اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ ۽ رسول اڪرمﷺ جن پنهنجي ڪيترين ئي‬
‫حديثن ۾ حسد جي مذمت فرمائي آهي‪.‬‬
‫هَّلل مِن‬ ‫جيئن اهلل رب العزت جو فرمان آهي‪﴿ :‬أَ ْم َي ْح ُسدُو َن النَّ َ‬
‫اس َعل َى َما آ َتاهُ ُم ا ُ‬
‫ف َْضلِه﴾‬
‫”ويتر ماڻھن سان انھيَء تي حسد ڪندا آھن جيڪي اهلل پنھنجي فضل‬
‫سان کين ڏنو آھي“(النساء ‪)54 :4‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي اهل ڪتاب جي حسد کي سرعام بيان ڪندي‬
‫فرمائي ٿو‪:‬‬
‫اب ل َْو َي ُر ُّدونَكُم ِّمن َب ْعدِ إ َِيمانِكُ ْم ُك َّفاراً َح َسدً ا ِّم ْن عِندِ أَن ُف ِسهِم ِّمن‬
‫﴿ َو َّد َكث ِي ٌر ِّم ْن أَهْ ِل ا ْل ِك َت ِ‬
‫َب ْعدِ َما َت َبيَّ َن َل ُه ُم الْ َح ُّق﴾‬
‫”ڪتاب وارن مان گھڻا گھرندا آھن ته جيڪر اوھان جي ايمان آڻڻ کان پوِء‬
‫به ڪفر ۾ موٽائين اوھان کي ساڙ سببان جو سندين دلين ۾ آھي کين جو حق‬
‫پڌرو ٿي چڪو آھي“(البقره ‪)2:109‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن يهودين جي باري ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫الس َال ِیم َوالتَأْمِ ِ‬
‫ني ی» ی‬ ‫«ما َح َس َدتْكم الْيَهود عَلَ ش َْيءٍ‪َ ،‬ما َح َس َدتْك ْم عَلَ َ‬
‫َ‬
‫” يهودي توهان تي جيترو سالم ۽ آمين جي وجه سان حسد ڪن ٿا اوترو‬
‫ڪنهن ٻي شئ سان نٿا ڪن‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 856:‬وصححه االلباين)‬
 ‫‪201‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫۽ سيده عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته رسول اڪرم‪ ‬جن وٽ يهودين جو‬

‫تذڪرو ڪيو ويو ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫((إ ََِن ْم َال َُيْسدیونَا عَلَ ش َْيءٍ كَ َما َُيْسدونَا عَلَ ي َ ْو ِم اْلْم َع ِة ال َ ِِت َه َدانَا َ‬
‫اّلل ََلَا َیو َضلوا َع ْنهَا‪َ ،‬وعَلَ ی‬
‫ني)) (صحيح الرتغيب والرتهيب‬ ‫اّلل ََلَا َو َضلوا َع ْنهَا‪َ ،‬وعَلَ یقَ ْولِنَا َخل ْ َف ْاْل َِما ِم‪ :‬آمِ َی‬ ‫الْقِبْل َ ِة ال َ ِِت َه َدانَا َ‬
‫لاللباين‪ )515:‬ی‬
‫” انهن کي اسان مان ڪنهن ٻي شئ تي ايترو حسد ڪونهي جيترو هن‬
‫ڳالهه تي آهي ته اهلل تعالي جمعي جي ڏينهن جي طرف اسان جي رهنمائي‬
‫ڪري ڇڏي ۽ اهي ان کان ٿڙي ويا‪ .‬۽ اهلل تعالي ان قبلي ڏانهن اسان جي‬
‫رهنمائي ڪري ڇڏي جنهن کان اهي ڀٽڪي ويا هئا‪ .‬۽ هن ڳالهه تي ته اسان‬
‫امام جي پويان آمين چوندا آهيون‪“.‬‬
‫هنن سڀني دليلن مان ثابت ٿيو ته حسد ڪرڻ يهودين ۽ نصرانين جو فعل‬
‫آهي‪ .‬لهذا سڀني مسلمانن تي الزم آهي ته اهي پنهنجي دلين کي ان کان پاڪ‬
‫رکن‪ .‬۽ هڪ ٻئي سان حسد نه ڪن‪.‬‬
‫اها ئي وجه آهي جو رسول اڪرم‪ ‬جن پنهنجي امت کي ان کان منع‬
‫فرمايو‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«ال ُتَ َاسدوا‪ ،‬و َال تَباغَضوا‪ ،‬و َال تَ َقا َطعوا‪ ،‬وكونوا ِعباد ا ِ‬
‫هلل إِ ْخ َوانًا» ی‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫” توهان هڪ ٻئي سان نه حسد ڪريو ۽ نه ئي بغض رکو‪ .‬نه جاسوسي‬
‫ڪندا ڪريو ۽ نه ئي چوري لڪي ڪنهن جي ڳالهه ٻڌندا ڪريو‪ .‬۽ خريداري‬
‫جي ارادي کانسواِء ڪنهن شئ جي قيمت وڌائڻ جي الِء ٻولي نه لڳائيندا‬
‫ڪريو جو ٻيو ماڻهو دوکو کائي وڃي‪ .‬۽ توهان سڀ اهلل جا ٻانها ۽ ڀائر ڀائر‬
‫بنجي ڪري رهو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2563:‬‬
‫هڪ حاسد انسان نفسياتي مريض هوندو آهي‪ .‬ڇوته هو اهو ناپسند ڪندو‬
‫آهي ته اهلل تعالي جون نعمتون ان ٻانهي کي نصيب ٿين‪ .‬هو پاڻ ته انهن‬
‫نعمتن کي حاصل ڪرڻ جي الِء محنت ۽ جدوجهد نٿو ڪري بلڪه ان جي نظر‬
‫صرف ان ڳالهه تي ٽڪيل هوندي آهي ته جنهن کي اهي نعمتون مليل آهن ان‬
‫کان اهي نعمتون کسجي وڃن ۽ هو انهن کان محروم ٿي وڃي‪.‬‬
 ‫‪202‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫انهي الِء رسول اڪرم‪ ‬جن ان کي تمام وڏي خطرناڪ بيماري قرار‬
‫ڏنو‪ .‬جنهن جي وجه سان ”حاسد“ پنهنجي دين کان به هٿ ڌوئي ويهي ٿو‪ .‬اهلل‬
‫جي پناهه‬
‫پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫(( َد َب إِل َيْك ْم َداء األ َم ِم قَبْلَك ْم‪ :‬احل َ َسد َوالبَغْ َضاء‪ِ ،‬ه َي احلَالِقَة‪َ ،‬ال أَقول َ ُْتلِق الش ََع َر َول َ ِك ْین َ ُْتلِقی‬
‫ِ‬
‫الدي َین))ی ی‬
‫” توهان ڏانهن پهرين امتن جي هڪ بيماري هلي نڪتي آهي ۽ اها آهي‬
‫حسد ۽ بغض‪ .‬۽ اها بيمار ي اهڙي آهي جو بلڪل صفائي ڪري ڇڏي ٿي‪ ،‬آئون‬
‫نٿو چوان ته وارن جي صفائي ڪري ٿي بلڪه دين جي صفائي ڪري ڇڏيندي‬
‫آهي‪“.‬‬
‫ان کانپوِء پاڻ‪ ‬جن ان جو عالج ذڪر ڪندي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫(( َوال َ ِذي ن َ ْف ِسي بِيَ ِدهِ َال تَ ْدخلوا اْل َ َنةَ َح َّت ت ْؤمِنوا‪َ ،‬و َال ت ْؤمِنوا َح َ ی‬
‫ّت ُتَ َابوا‪ ،‬أَفَ َال أنَبِئك ْم ِ َِبا يثَبِت‬
‫م)) ”اهلل جو قسم! توهان جنت ۾ داخل نٿا ٿي‬ ‫الس َال َم بَيْنَك ْی‬ ‫َذال ِ َ‬
‫ك لَك ْم؟ أَفْ شوا َ‬
‫سگهو ايستائين جو ايمان آڻيو‪ .‬۽ توهان ايمان وارا نٿا ٿي سگهو ايستائين‬
‫جو توهان هڪ ٻئي سان محبت ڪريو‪ .‬ته ڇا آئون توهان کي اها شئ نه ٻڌايان‬
‫جيڪا توهان جي وچ ۾ ان محبت کي دير تائين قائم رکندي؟ توهان پاڻ ۾‬
‫سالم کي عام ڪريو‪( “.‬جامع ترمذي‪ 2510:‬وحسنه االلباين)‬
‫محترم سامعين! حسد اي تري قدر مهلڪ ۽ خطرناڪ بيماري آهي جو‬
‫ڪڏهن ڪڏهن ان جي وجه سان حاسد انسان جنهن سان حسد ڪري ٿو ان کي‬
‫قتل ڪرڻ کان به نه ڪيٻائيندو آهي‪ .‬انهي جو دليل هابيل ۽ قابيل جو واقعو‬
‫آهي جيڪو اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ ذڪر فرمايو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ل َع َل ْيهِ ْم ن َ َبأ َابْن َْى آ َد َم بِالْ َح ِّق إِذْ َ ََّق َبا ُ َْق َبان ًا َف ُت ُق ِّب َل مِن أَ َحدِه َِما َو َل ْم يُ َت َقبَّ ْل مِ َن َ ِ‬
‫اْلِخ﴾‬ ‫﴿ َواتْ ُ‬
‫”(اي پيغمبر) آدم جي ٻن پٽن (ھابيل ۽ قابيل) جي خبر کين سچي طرح‬
‫پڙھي ٻڌاِء‪ ،‬جڏھن ٻنھي (ھڪ ھڪ) قرباني نذر ڪئي تڏھن ٻنھي مان ھڪڙي‬
‫جي قبول ڪئي وئي ۽ ٻئي جي قبول نه ڪئي وئي“(املائده ‪)27 :5‬‬
 ‫‪203‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫آدم‪ ‬جي هنن ٻنهي پٽن جا ناال هابيل ۽ قابيل هئا‪ .‬هابيل هڪ نيڪ‬
‫سيرت ۽ متقي انسان هو‪ .‬۽ هن پوري اخالص سان قرباني پيش ڪئي جنهن‬
‫کي قبول ڪيو ويو‪ .‬جڏهن ته قابيل اهڙو نه هو‪ ،‬جڏهن هن قرباني پيش ڪئي‬
‫ته ان کي قبو ل نه ڪيو ويو‪ .‬بس اهائي اها ڳالهه هئي جنهن جي بنياد تي قابيل‬
‫هابيل سان حسد ڪيو‪ .‬۽ ان کي ڌمڪي ڏيندي چيائين‪:‬‬
‫﴿ألَ َ ْق ُتلَكَ ﴾ ”آئون ضرور توکي ماري ڇڏيندس‪“.‬‬

‫هَّلل مِ َن ال ُْم َّتقِي َن﴾‬

‫لا ُ‬ ‫ته هابيل جواب ڏنو‪﴿ :‬إِن َّ َما َي َت َقبَّ ُ‬
‫”اهلل ته صرف متقين جي قرباني قبول ڪندو آهي‪“.‬‬
‫پوِء چيائين‪:‬‬
‫هَّلل َربَّ‬
‫اف ا َ‬ ‫﴿ َلئِن َب َس ْط َت إلِ َ َّي َي َد َك ل ِ َت ْق ُت َلنِى َما أَنَاْ ب ِ َباس ٍِط َيد َِي إ ِ َل ْيكَ ألِ َ ْق ُتلَكَ إنِ ِّي أَ َخ ُ‬
‫اب ال َّنارِ َوذَالِكَ َجزَا ُء َّ‬
‫الظالِمِي َن﴾‬ ‫ون ِم ْن أَ ْص َح ِ‬ ‫ال َْعا َلمِي َن()إنِ ِّي أُرِي ُد أَن َت ُب َؤ بِإِثْ ِِم َوإِثْمِكَ َف َت ُك َ‬
‫”البته جيڪڏھن پنھنجو ھٿ منھنجي مارڻ الِء مون ڏانھن ڊگھو ڪندين ته‬
‫آٌء پنھنجو ھٿ تو ڏانھن ڪڏھن به ڊگھو نه ڪندس ته توکي ماريان‪ ،‬بيشڪ آٌء‬
‫جھانن جي پالڻھار اهلل کان ڊڄان ٿو‪ .‬منھنجو ارادو آھي ته منھنجو گناھ ۽‬
‫پنھنجو گناھ تون کڻين ته دوزخين مان ٿئين‪ ،‬۽ ظالمن جي اھا سزا آھي“(املائده‬
‫‪)28-29 :5‬‬
‫پر قابيل پنهنجي ڀاُء جي هن نصيحت کي ٻڌي ڪري ذري برابر متاثر نه‬
‫ٿيو ۽ ان کي قتل ڪرڻ تي تيار ٿي ويو‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪﴿ :‬ف ََط َّو َع ْت َلهُ َنف ُْسهُ َق ْت َل أَخِيهِ َف َق َت َلهُفَأ َ ْص َبحَ مِ َن الْخ ِ ِ‬
‫َاِسي َن﴾‬
‫”پوِء سندس نفس کيس ڀاُء جي مارڻ تي رغبت ڏياري پوِء کيس ڪٺائين‬
‫پوِء ڇيئي وارن مان ٿيو“(املائده ‪)30 :5‬‬
‫حسد جا سبب‬
‫معزز ساٿيو! سوال اهو پيدا ٿئي ٿو ته هڪ حاسد ڪنهن سان ڇو حسد ڪري‬
‫ٿو؟ ته ان جو جواب هي آهي ته ان جا ڪيترائي سبب آهن‪:‬‬
‫‪ ‬رزاق جي ورهاست تي ناراضگي ۽ شڪر نه ڪرڻ‬
 ‫‪204‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫جيڪڏهن اسان هن سبب جي وضاحت ڪرڻ چاهيون ته اهو چئي سگهون‬

‫ٿا ته اهلل رب العزت پنهنجي ٻانهن جي رزق جي ورهاست پنهنجي هٿ ۾‬
‫رکي آهي‪ ،‬جيتوڻيڪ هو جنهن کي چاهي ٿو وڌيڪ عطا ڪري ٿو ۽ جنهن کي‬
‫چاهي ان کي محدود مقدار ۾ رزق عطا ڪري ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿اهَّللُ َي ْب ُس ُط الرِّز َْق ل َِمن َّيشَ ا ُء مِ ْن ع َِباد ِه َو َي ْقدِ ُر َلهُ إ َِّن اهَّللَ بِكُلِّ َش ْى ٍء َعلِ ٌ‬
‫يم﴾‬
‫” اهلل پنھنجن ٻانھن مان جنھن الِء گھري تنھنجي روزي ڪشادي ڪندو‬
‫آھي ۽ (جنھن الِء گھري ته َتنھنجي) گھٽ ڪندو آھي‪ ،‬ڇوته اهلل ھر شيَء کي‬
‫ڄاڻندڙ آھي“(العنکبوت ‪)62 :29‬‬
‫هڪ اهڙو شخص جنهن کي اهلل تعالي وڌيڪ رزق ناهي ڏنو‪ ،‬هجڻ ته‬
‫اهو گهرجي ته ان کي اهلل تعالي جيڪي ڪجھ عطا ڪيو آهي هو ان تي‬
‫شڪر ڪري‪ ،‬هر حال ۾ اهلل تعالي جو شڪر ادا ڪري ۽ وڌيڪ رزق جو اهلل‬
‫تعالي کان ئي سوال ڪري جو رزق جون چاٻيون انهي جي هٿ ۾ آهن‪.‬‬
‫ليڪن جيڪڏهن اهو ان انسان سان حسد ڪري جنهن کي اهلل تعالي وڌيڪ‬
‫رزق ڏنو هجي ته اهو ڄڻ ته اهلل رب العزت جي ورهاست تي ناراضگي جو‬
‫اظهار ڪري ٿو‪ .‬۽ اهو هرگز جائز ناهي‪.‬‬
‫‪ ‬تڪبر ۽ پاڻ پڏرائڻ‪ .‬يعني حاسد ان احساس ۾ مبتال ٿي ويندو آهي ته‬
‫هو سڀني کان سٺو آهي ۽ سڀني نعمتن جو مستحق آهي‪ .‬انهي الِء جڏهن هو‬
‫ٻين ماڻهن وٽ مختلف نعمتون ڏسي ٿو ته ان کان اها شئ برداشت نٿي ٿئي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ هو ان سان حسد ڪرڻ شروع ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬حاسد جو محسود سان بغض‬
‫يعني جڏهن ڪو شخص ڪنهن سان بغض رکي وٺي ٿو ۽ دل ئي دل ۾ ان‬
‫سان نفرت ڪرڻ شروع ڪري ڇڏي ٿو ته ان کي خوشحال ڏسي ڪري‪ ،‬يا‬
‫صحت مند ۽ تندرست ڏسي ڪري‪ ،‬يا ان وٽ اهلل تعالي جي ڪنهن نعمت کي‬
‫ڏسي ڪري ان سان حسد ڪرڻ شروع ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬حسد ڪيل جو ڪن شين ۾ مٿانهون هجڻ يا حاسد جو انهن شين کي‬
‫حاصل ڪرڻ کان عاجز اچڻ‬
 ‫‪205‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫يعني ڪڏهن ڪڏهن ايئن ٿيندو آهي ته هڪ شخص کي اهلل تعالي ڪن‬
‫صالحيتن سان نوازيو آهي‪ .‬جنهن جي ڪري هو پنهنجي ساٿين تي فوقيت‬
‫حاصل ڪري وٺي ٿو‪ .‬پوِء ساٿين مان ڪو شخص ڪوشش جي باوجود‬
‫جيڪڏهن ان ماڻهو جي مرتبي کي ختم ڪرڻ ۽ پاڻ ان تي فوقيت حاصل‬
‫ڪرڻ ۾ ناڪام ٿي وڃي ته هو ان سان حسد ڪرڻ شروع ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫مثال طور هڪ ڪالس جا سڀئي شاگرد هڪ جهڙين صالحيتن جا مالڪ ناهن‬
‫هوندا‪ .‬انهن مان ڪو طالب علم جيڪڏهن اهلل رب العزت جي توفيق ۽ ان‬
‫جي ڏنل صالحيتن جي بدولت پنهنجي ساٿين تي درجو حاصل ڪري وٺي‪،‬‬
‫پوِء ا ن جو ڪو ساٿي سخت محنت ڪرڻ جي باوجود ان تي فوقيت حاصل نه‬
‫ڪري سگهي ته اهو ان سان حسد ڪرڻ لڳندو آهي‪ .‬اهڙي طرح ڪاروباري‬
‫ماڻهن ۾ به ٿيندو آهي‪ .‬۽ عورتن ۾ به‪.‬‬
‫‪ ‬عهدي ۽ منصب جي اللچ‬
‫يعني ڪڏهن ڪڏهن هڪ شخص پنهنجي خاندان يا پنهنجي شهر يا‬
‫پنهنجي ملڪ ۾ اعلي عهدي ۽ منصب جو خواهشمند هوندو آهي‪.‬‬
‫ليڪن جڏهن کيس اهو محسوس ٿيندو آهي ته ڪو ٻيو شخص ان جي‬
‫خاندان يا شهر يا ملڪ ۾ ان جي مقابلي ۾ اچي رهيو آهي ۽ ماڻهو ان کي ان‬
‫تي ترجيح ڏئي رهيا آهن ته هو ان سان حسد ڪرڻ شروع ڪري ڇڏي ٿو‪ .‬۽‬
‫اهڙو اڄ ڪلهه سياسي ميدان ۾ تمام گهڻو ٿي رهيو آهي‪ .‬اهڙي طرح ڪمپني‬
‫يا کاتي ۾ به ڪيترائي ماڻهو اعلي عهدي ۽ منصب جي اللچ ۾ پنهنجي‬
‫ساٿين سان حسد ڪرڻ لڳندا آهن ته ڪٿي اهي ان کان اڳتي نه وڌي وڃن ۽‬
‫ڪٿي اهي ترقي وٺي اعلي پوسٽن تي فائز نه ٿي وڃن‪.‬‬
‫مديني شريف ۾ عبداهلل بن ابي بن سلول‪ ،‬جيڪو منافقن جو رئيس هو‪،‬‬
‫ان جو رسول اڪرم‪ ‬جن سان ۽ مڪي شريف ۾ قريش جي سردارن جو‬
‫نبي ڪريم‪ ‬سان حسد به انهي نوعيت جو هو‪.‬‬
‫‪ ‬مال ۽ دولت جي حصول جي الِء هڪ ٻئي کان اڳتي وڌڻ جي ڪوشش‬
‫هر انسان مال ۽ دولت سان سخت محبت ڪري ٿو‪ ،‬جيئن اهلل تعالي جو‬
‫فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َوإِنَّهُ ل ِ ُحبِّ الْ َخيْر ِلَشَ د ٌ‬
‫ِيد﴾‬
 ‫‪206‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫” ۽ اهو (انسان) مال جي محبت ۾ بري طرح مبتال آهي‪( “.‬العاديات ‪)8 :100‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن فرمائن ٿا‪:‬‬
‫آد َم إِاِل‬
‫ف ابْ ِن َ‬ ‫ان ِم ْن َم ٍ‬
‫ال ِلَبْ تَ غَى ثَالِثًا‪َ ،‬وِلَ يَ ْم ََلُ َج ْو َ‬ ‫آدم و ِادي ِ‬ ‫ِ‬
‫«ل َْو َكا َن ِلبْ ِن َ َ َ َ‬
‫اب)) ” جيڪڏهن ماڻهو وٽ مال سان ڀريل ٻه واديون هجن ته هو چاهيندو ته‬ ‫ُّر ُ‬
‫الت َ‬
‫ٽي به هجي‪ .‬۽ ماڻهو جي پيٽ کي صرف قبر جي مٽي ڀري سگهي ٿي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،6436:‬صحيح مسلم‪)1048:‬‬
‫مال ۽ دولت جي انهي اللچ جي بنياد تي جڏهن هڪ انسان ٻئي انسان کي‬
‫ڏسي ٿو ته ان وٽ ان کان وڌيڪ مال آهي ۽ هو وڌيڪ دولت ڪمائي رهيو‬
‫آهي ته هو ان سان حسد ڪرڻ شروع ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن انهي شئ کان ڊيڄ اريندي فرمايو هو‪:‬‬
‫اّلل الَ ال َفق َْر أَ ْخ ََشعَل َيْك ْم‪َ ،‬ول َ ِك ْن أَ َخ ََشعَل َيْك ْم أَ ْین تبْ َس َط عَل َيْكم الدن ْيَا كَ َما ب ِس َط ْت عَلَ‬
‫((فَو َ ِ‬
‫َ‬
‫وها َوَتْلِ َكك ْم َك َما أَ ْهل َ َكتْه ْی‬
‫م) ی) ی‬ ‫وها كَ َما تَنَافَس َ‬ ‫َم ْنک َ َ‬
‫ان قَبْلَك ْم‪ ،‬فَتَنَافَس َ‬
‫”اهلل جو قسم! مونکي ان ڳالهه جو ڊپ ناهي ته توهان تي فقر ۽ فاقو‬
‫اچي‪ ،‬بلڪه مونکي خوف آهي ته ڪٿي دنيا توهان تي کولي نه ڇڏي وڃي‬
‫جيئن توهان کان اڳين ماڻهن تي کولي وئي‪ ،‬پوِء توهان هڪ ٻئي کان اڳتي‬
‫وڌڻ جي ڪوش ش ڪرڻ لڳو جيئن انهن ماڻهن هڪ ٻئي کان اڳتي وڌڻ جي‬
‫ڪوشش ڪئي‪ .‬۽ دنيا توهان کي هالڪ ڪري ڇڏي جيئن انهن کي ڪيو هو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،4015:‬صحيح مسلم‪)2961:‬‬
‫۽ حضرت عبداهلل بن عمرو بن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«إِ َذا فتِ َح ْت عَل َيْك ْم فَا ِرس َوالروم‪ ،‬أَي قَ ْو ٍم أَنْت ْم؟»‬
‫”جڏهن توهان تي فارس ۽ روم (جا خزانا) کولي ڇڏيا وڃن ته توهان ڇا‬
‫ڪندا؟“‬
‫ته عبدالرحمن بن عوف‪ ‬چيو‪(( :‬نَقول كَ َما أَ َم َرنَا ی‬
‫اهلل) ی) ی‬
‫”اسان اهو ئي ڪنداسين جنهن جو اهلل تعالي حڪم ڏنو آهي‪“.‬‬
 ‫‪207‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫يعني اسان اهلل تعالي جو شڪر ادا ڪنداسين ۽ ان جي وڌيڪ فضل ۽‬

‫ڪرم جو سوال ڪنداسين‪.‬‬

‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬أَ ْو غَ ْريَ َذال ِ َ‬

‫ك )) ”يعني ان کانسواِء ٻيو ڪجهه“ يعني‬
‫توهان جي حالت ٻي ڪهڙي هوندي‪ .‬پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫ون‪ ،‬أَ ْو َنْ َو َذال ِ َ‬

‫ك ) ی) ”توهان‬ ‫ون‪ ،‬ث َم تَتَ َدابَر َ‬
‫ون‪ ،‬ث َم تَتَبَا َغض َ‬ ‫اسد َ‬ ‫((تَتَنَافَس َ‬
‫ون‪ ،‬ث َم تَتَ َح َ‬
‫(انهن خزانن کي حاصل ڪرڻ جي الِء) هڪ ٻئي کان اڳتي وڌڻ جي ڪوشش‬
‫ڪندا‪ ،‬پوِء هڪ ٻئي سان حسد ڪندا‪ ،‬پوِء هڪ ٻئي سان ناتا ٽوڙيندا‪ .‬پوِء هڪ‬
‫ٻئي سان بغض رکندا‪ .‬يا اهڙي قسم جي ٻين بيمارين ۾ مبتال ٿي ويندا‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)2962:‬‬
‫اهل علم جو چوڻ آهي ته ”تنافس“ مان مراد هي آهي ته هر شخص انهن‬
‫خزانن جي طرف ڊوڙندو ته ڪٿي ڪو ماڻهو ان کان پهرين انهن خزانن کي‬
‫حاصل نه ڪري وٺي‪ .‬۽ اهو حسد جو پهريون درجو آهي ۽ اتان کان حسد جي‬
‫ابتدا ٿئي ٿي‪.‬‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫” عنقريب منهنجي امت کي پهرين امتن واري‬ ‫«سي ِص يب أ َم ِِت َداء ْاأل َم ِم ی»‬
‫َ‬
‫بيماري لڳي ويندي‪“.‬‬
‫ته صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪َ (( :‬و َما َداء ْاأل َم ِم؟) ی) “پهرين امتن جي بيماري مان‬
‫ڇا مراد آهي؟”‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ْ (( :‬األَ َشری‪َ ،‬والْب َ َط یر‪َ ،‬والتَ َكاثر ِِف الدنْيَا‪َ ،‬والتَبَاغ ی‬
‫ض‪َ ،‬والتَ َحاسدی‪،‬‬
‫ون الْبَغْ یي) ی) ی‬
‫َح َّت يَك َ‬
‫”ناشڪري‪ ،‬سرڪشي‪ ،‬وڌ کان وڌ مال ۽ دولت جمع ڪرڻ جي ڪوشش‪،‬‬
‫دنيا کي حاصل ڪرڻ جي الِء هڪ ٻئي کان اڳتي وڌڻ جي ڪوشش‪ ،‬هڪ ٻئي‬
‫سان بغض ۽ حسد‪ ،‬ايستائين جو نوبت ظلم تائين پهچي ويندي‪( “.‬احلاکم‪ -‬حبواله‬
‫السلسله الصحيحه‪)680:‬‬
 ‫‪208‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫حسد جا نقصان‬
‫حسد جا ڪيترائي نقصان آهن جن ۾ حاسد ڦاٿل هوندو آهي‪ .‬انهن مان‬
‫اهم نقصان هي آهن‪:‬‬
‫‪ ‬حاسد کان اهلل تعالي ناراض ٿي وڃي ٿو‪ .‬ڇوته هو اهلل رب العزت جي‬
‫قضاء ۽ قدر تي ۽ رزق جي ورهاست تي رضامندي جو اظهار نٿو ڪري‪.‬‬
‫شاعر چوي ٿو ته‬
‫اتدری ع ل من اسات االد ی‬
‫بی‬ ‫ايا حاسدا یل ع ل نعم ی‬
‫ّت‬
‫منهنجي نعمت تي حسد ڪرڻ وارا! ڇا تون ڄاڻين ٿو ته تو ڪنهن جي بي‬
‫ادبي ڪئي آهي؟‬
‫یالنک لم ترض یل ماوه ی‬
‫بی‬ ‫اسات ع ل اهلل ِف حکمه ی‬
‫تو اهلل جي حڪم جي بي ادبي ڪئي آهي‬
‫ڇوته ان جيڪي مونکي عطا ڪيو تو ان کي ناپسند ڪيو‬
‫یوسد عليک وجوه الطل ی‬
‫بی‬ ‫فاخزاک ریب بان زاد ین ی‬
‫جيتوڻيڪ منهنجي رب توکي رسوا ڪيو جو ان مونکي اڃان وڌيڪ ڏنو‬
‫۽ توتي ان طلب جا دروازا ئي بند ڪري ڇڏيا‪.‬‬
‫‪ ‬حسد جي وجه سان حاسد جي دل ۾ حسرت ۽ پشيماني پيدا ٿيندي آهي‬
‫جيڪا ان جي دل کي کائي ويندي آهي‪ .‬ڇوته حاسد هر وقت غمگين‪ ،‬پريشان‪،‬‬
‫ڊپريشن جو شڪار نفرت ۽ ڪلفت ۾ ٻرندو رهندو آهي‪ .‬۽ اهي شيون ان جي‬
‫دل کي کوکلو ڪري ڇڏينديون آهن‪.‬‬
‫شاعر چوي ٿو‬
‫اصب ع لکيد احلسودی یفان صبک قاتله ی‬
‫حسد ڪرڻ واري جي سازش تي صبر ڪندا رهو‪.‬‬
‫ڇوته توهان جو صبر ئي ان کي ماري ڇڏيندو‬
‫یان لم جتد ماتاکل یه ی‬ ‫ی‬ ‫النار تاکل بعضها‬
‫باهه پنهنجو پاڻ کي کائڻ شروع ڪري ڇڏيندي آهي‪،‬‬
‫جيڪڏهن ان کي کائڻ جي الِء ٻيو ڪجھ نه ملي‪.‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫‪ ‬حسد جي وجه سان حاسد ماڻهن جي نظرن ۾ ڪري ويندو آهي ۽ اهي‬
‫ان کان نفرت ڪرڻ لڳندا آهن‪.‬‬
‫يعني حسد ڪرڻ وارو شخص‬ ‫انهي الِء چيو ويندو آهي‪ :‬احلسود ال يسو ید‬
‫سيادت ۽ قيادت کي حاصل نٿو ڪري سگهي‪.‬‬
‫‪ ‬حسد جي وجه سان حاسد ۽ محسود جي وچ ۾ دشمني پيدا ٿئي ٿي‪ .‬۽‬
‫دوستن ۽ قريبي رشت يدارن جي وچ ۾ تعلقات خراب ٿي ويندا آهن‪ .‬ان جو‬
‫سڀ کان وڏو دليل يوسف‪ ‬۽ ان جي ڀائرن جو قصو آهي‪ .‬يوسف جي ڀائرن‬
‫۽ يوسف جي وچ ۾ تعلقات تڏهن بگڙڻ لڳا جڏهن اهي پنهنجي ڀاُء يوسف‬
‫سان حسد ڪرڻ لڳا ۽ انهن پاڻ ۾ هڪ ٻئي کي چيو‪:‬‬

‫ف َوأَخُو ُه أَ َح ُّب إلِ َى أَبِي َنا مِنَّا َون َ ْح ُ‬

‫ن ُع ْص َب ٌة﴾ ”يوسف ۽ ان جو ڀاُء اسان‬ ‫﴿إِذْ قَالُواْ َل ُيو ُس ُ‬
‫جي پيُء کي اسان کان وڌيڪ محب وب آهن‪ .‬حاالنڪه اسان هڪ طاقتور جماعت‬
‫آهيون‪( “.‬يوسف ‪)8 :12‬‬
‫هي اهو حسد هو جنهن جي وجه سان يوسف جي ڀائرن يوسف جي خالف‬
‫سازش تيار ڪئي ۽ آخرڪار ان کي کوهه ۾ اڇلي ڇڏيائون‪ .‬ان مان ثابت ٿيو‬
‫ته حسد جي وجه سان دشمني جنم وٺي ٿي‪ .‬۽ حتي جو ڀائرن جي وچ ۾ به‬
‫نفرتون ۽ ڪلفتون پيدا ٿي وينديون آهن‪.‬‬
‫‪ ‬حسد جي ڪري دلين ۾ نفاق پيدا ٿئي ٿو‪ .‬جيئن عبداهلل بن ابي بن‬
‫سلول ۽ ان جي حامي منافقن جي دلين ۾ ان وقت نفاق جي شدت ۾ اضافو‬
‫ٿيو جڏهن اهي رسول اڪرم‪ ‬جن ۽ پاڻ تي ايمان وارن سان حسد ڪرڻ‬
‫لڳا‪.‬‬
‫‪ ‬حسد وڏن وڏن گناهن جو سبب بنجي ٿو‪ .‬ايستائين جو حاسد محسود‬
‫کي قتل ڪرڻ کان به نٿو ڪيٻائي‪ .‬جيئن اسان هابيل ۽ قابيل جو واقعو ذڪر‬
‫ڪري چڪا آهيون‪.‬‬
‫‪ ‬حسد جي وجه سان ڪڏهن ڪڏهن محسود کي بد نظر لڳي ويندي آهي‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ني‪َ ،‬وإِ َذا ْاستغْ ِسلْت ْم فَاغْ ِسلوا ی» ی‬
‫ان ش َْي ٌء َسابَ َق ال ْ َق َد َر َسب َ َقتْه ال ْ َع ْ ی‬
‫«ال ْ َع ْني َح ٌق‪َ ،‬ول َ ْو ک َ َ‬
 ‫‪210‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫” نظر بد برحق آهي‪ .‬۽ جيڪڏهن تقدير کان ڪا شئ سبقت وٺي وڃي ها ته‬
‫اها بد نظر آهي‪ .‬۽ جڏهن توهان مان ڪنهن کان غسل ڪرڻ جو مطالبو ڪيو‬
‫وڃي (جيئن غسل جي پاڻي سان اهو شخص غسل ڪري سگهي جنهن کي‬
‫توهان جي بري نظر لڳي وئي آهي) ته غسل ڪري وٺندا ڪريو‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)2188:‬‬
‫۽ جيڪڏهن ڪنهن شخص کي حاسد جي بد نظر جو خطرو هجي ته ان کي‬
‫معوذتين (سورة الفلق ۽ سورة الناس) پڙهي ڪري پنهنجي مٿان دم ڪرڻ‬
‫کپي‪.‬‬
‫حضرت ابوسعيد خدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن جنات ۽‬
‫انسانن جي نظر بد کان اهلل تعالي جي پناهه طلب ڪندا هئا‪ .‬پوِء جڏهن‬
‫معوذتين (الفلق‪ ،‬الناس) نازل ٿيون ته پاڻ‪ ‬جن انهن کي ئي پڙهندا هئا ۽‬
‫باقي دعائون پاڻ ڇڏي ڏنيون هيون‪( ”.‬جامع ترمذي‪ ،2059:‬سنن ابن ماجه‪ 3511:‬وصححه‬
‫االلباين)‬
‫۽ جيڪڏهن ڪو شخص ڪنهن جي بدنظر جو شڪار ٿي وڃي ته ان جي‬
‫مٿي تي هٿ رکي هيَء دعا پڙهڻ کپي‪:‬‬
‫ِاس ِم‬ ‫يك‪ ،‬مِ ْن َش ِر ک ِل ن َ ْف ٍس أَ ْو عَ ْ ِ‬
‫ني َحا ِس ٍد‪ ،‬اهلل ي َ ْش ِف َ‬
‫يك ب ْ‬ ‫يك‪ ،‬مِ ْن ک ِل ش َْيءٍ ي ْؤ ِذ َ‬
‫هلل أَ ْرقِ َ‬
‫«بِاس ِم ا ِ‬
‫ْ‬
‫هلل أَ ْرقِ َ‬
‫يك»‬ ‫ا ِ‬
‫”آئون ا هلل جي نالي سان توکي دم ڪريان ٿو ۽ اهلل توکي هر تڪليف‬
‫ڏيندڙ بيماري ۽ هر بد روح يا حسد ڪرڻ واري جي اک جي برائي کان شفا‬
‫ڏيندو‪ .‬آئون اهلل جي نالي سان توتي دم ڪريان ٿو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2186:‬‬
‫يا هيَء دعا پڙهو‬
‫يك‪َ ،‬و ِم ْن َش ِر َحا ِس ٍد إِ َذا َح َس َد‪َ ،‬و َش ِر ک ِل ِذي عَ ْنيٍ» ی‬
‫يك‪َ ،‬و ِم ْنک ِل َداءٍ ي َ ْش ِف َ‬
‫ب َ‬ ‫«بِاس ِم ا ِ‬
‫هلل ي ْ ِ‬ ‫ْ‬
‫”اهلل جي نالي سان! اهو (اهلل) توکي هر بيماري کان شفا ڏيندو ۽ هر‬
‫ح سد ڪرڻ واري جي برائي کان جڏهن هو حسد ڪري ۽ هر بدنظر جي شر‬
‫کان‪( “.‬صحيح مسلم‪)2186:‬‬
‫حسد جا جيڪي نقصان اسان ذڪر ڪيا آهن‪ ،‬انهن کي سامهون رکندي‬
‫اسان سڀني کي ان کان توبه ڪرڻ کپي‪ .‬جيڪڏهن اسان جي دلين ۾ حسد آهي‬
 ‫‪211‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫ته اسان کي فوري طور پنهنجي دلين کي ان کان پاڪ ڪرڻ کپي‪ .‬اهلل تعالي‬
‫اسان کي ان جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫سامعين! خطبي جي آخر ۾ اسان توهان کي اهو ٻڌائيندا هلون ته حاسد‬
‫جي شر کان بچڻ جا وسيال ڪهڙا آهن جن کي اختيار ڪرڻ سان هڪ انسان‬
‫اهلل تعالي جي فضل ۽ ڪرم سان حاسد جي شر کان بچي سگهي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬پهريون وسيلو آهي‪ :‬حاسد جي شر کان اهلل تعالي جي پناهه طلب‬
‫ڪرڻ‬
‫سورة الفلق جي آخري آيتن ۾ اهلل تعالي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫﴿ َومِن َ ِّ‬
‫َش َحا ِس ٍ‬
‫د إِذَا َح َس َد﴾‬
‫”۽ آئون حاسد جي شر کان به (اهلل تعالي جي پناهه گهران ٿو) جڏهن‬
‫هو حسد ڪري‪“.‬‬
‫‪ ‬ٻيو وسيلو‪ :‬تقوي‪ .‬يعني اهلل تعالي جو اهڙو ڊپ ۽ خوف جيڪو‬
‫انسان کي ان جي نافرماني کان روڪي ڇڏي‪ .‬ڇوته جيڪو شخص اهلل تعالي‬
‫کان ڊڄي ڪري ان جي نافرني ترڪ ڪري ڇڏي ٿو ۽ هو ان جي احڪامن تي‬
‫عمل ڪري ٿو ته اهلل تعالي ان جي حفاظت ڪري ٿو ۽ ان کي هر قسم جي‬
‫شر کان بچائي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬ٽيون وسيلو‪ :‬اهلل تعالي تي توڪل ۽ ڀروسو ڪرڻ‪ .‬اهلل تعالي جو‬
‫فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َمن يَّ َت َوك َّ ْ‬

‫ل َعل َى اهَّللِ َف ُه َو َح ْس ُبهُ﴾ ”۽ جيڪو ماڻهو اهلل تعالي تي توڪل‬
‫ڪري ٿو ته هو ان کي ڪافي ٿي ويندو آهي‪( “.‬الطالق ‪)3 :65‬‬
‫اهو ان الِء ضروري آهي ته اهلل تعالي کان سواِء ڪوبه ناهي جيڪو شر ۽‬
‫نقصان کان بچائي سگهي‪ .‬۽ انهي الِء اهلل تعالي ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫هَّلل َل َنا ه َُو َم ْولَنَا َو َعل َى اهَّللِ َفلْ َي َت َوك َّ ِل ال ُْم ْؤمِنُ َ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿قُل َّلن ُّيصِ يبَ َنا إ ِلَّ َما َك َت َب ا ُ‬
‫” توهان چئي ڇڏيو ته اسان تي ڪا مصيبت هرگز نه ايندي سواِء ان جي‬
‫جيڪا اهلل تعالي اسان جي الِء لکي ڇڏي آهي‪ .‬هو اسان جو سرپرست آهي‪ .‬۽‬
‫مومنن کي اهلل تعالي تي ئي توڪل ڪرڻ کپي‪( “.‬التوبه ‪)51 :9‬‬
 ‫‪212‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫‪ ‬چوٿون وسيلو‪ :‬صبر ڪرڻ‪ .‬يعني حاسد جي حسد تي صبر ڪرڻ ۽ ان‬
‫کي ثابت قدمي سان برداشت ڪرڻ‪ .‬جيڪو شخص جيترو صابر هوندو اوترو‬
‫ئي هو حاسد جي شر کان محفوظ رهندو‪ .‬۽ حاسد پاڻ پنهنجي حسد جي باهه ۾‬
‫ٻري ويندو‪.‬‬
‫‪ ‬پنجون وسيلو هي آهي ته انسان حاسد جي باري ۾ سوچڻ ترڪ ڪري‬
‫ڇڏي‪ .‬۽ صرف ۽ صرف اهلل تعالي جي طرف متوجه رهي ڇوته اهلل ئي هر‬
‫قسم جي شر کان بچائڻ وارو آهي‪ .‬اهو اسان انهي الِء چئي رهيا آهيون جو‬
‫ڪيترائي ماڻهو خوامخواه فڪرمند رهندا آهن ۽ پنهنجي الِء ٽينشن بنائي‬
‫وٺندا آهن‪ ،‬حاالنڪه ٽينشن ڪرڻ سان توهان حاسدن جي شر کان بچي نٿا‬
‫سگهو‪ .‬جيڪا شئ توهان جي الِء حاسدن جي شر کان بچڻ جو ذريعو بنجي‬
‫سگهي اها هي آهي ته توهان اهلل تعالي جي طرف رجوع ڪريو‪ ،‬ان کان پناه‬
‫طلب ڪند ارهو‪ ،‬خاص ڪري آخري ٻه سورتون صبح ۽شام پابندي سان پڙهندا‬
‫رهو‪ ،‬پنهنجي گناهن تي اهلل تعالي کان معافي طلب ڪندا رهو ته اهلل تعالي‬
‫توهان کي پنهنجي پناهه ۾ وٺي وٺندو ۽ حاسدن جي شر کان محفوظ رکندو‪.‬‬
‫‪ ‬ڇهون وسيلو‪ :‬صدقو خيرات ڪرڻ‪ .‬ڇوته اهلل تعالي صدقا ۽ خيرات‬
‫ڪ رڻ واري شخص جي خصوصي طور تي حفاظت ڪندو آهي ۽ ان کي بري‬
‫انجام کان بچائيندو آهي‪.‬‬
‫‪ ‬ستون وسيلو آهي‪ :‬حاسد تي احسان ڪرڻ ۽ ان سان حسن سلوڪ‬
‫ڪرڻ‪.‬‬
‫الس ِّيئَ ُة ا ْد َف ْع ب ِ َّالتِى ه ِ َي أَ ْح َس ُن‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬ولَ َت ْس َتوِي الْ َح َس َن ُة َولَ َّ‬
‫َ‬
‫يم﴾ ”نيڪي ۽ بدي ڪڏهن به برابر نٿيون‬ ‫َفإِذَا َّالذِي َبيْ َنكَ َو َبيْ َنهُ َع َدا َو ٌة َكأنَّهُ َول ِ ٌّي َحمِ ٌ‬
‫ٿي سگهن‪ .‬توهان (بدي جو) اهڙي ڳالهه سان دفاع ڪريو جيڪا تمام سٺي‬
‫هجي ‪ .‬جيتوڻيڪ جنهن شخص جي توهان سان عداوت هئي هو توهان جو‬
‫گهرو دوست بنجي ويندو‪( “.‬حم السجده ‪)34 :41‬‬
‫البته اهو ڪم آهي تمام مشڪل! انهي الِء اهلل تعالي ان کانپوِء ارشاد‬
‫ين َصب َ ُروا َو َما يُل ََّقاهَا إ َِّل ذُو َح ّ ٍظ َع ِظيمٍ ﴾‬
‫فرمايو‪َ ﴿ :‬و َما يُل ََّقاهَا إ َِّل َّال ِذ َ‬
 ‫‪213‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫” ۽ اهو صرف انهن کي نصيب ٿئي ٿو جيڪي صبر ڪندا آهن‪ .‬۽ اهو‬
‫ڪنهن وڏي خوشنصيب انسان کي ئي حاصل ٿيندو آهي‪( “.‬حم السجده ‪)35 :41‬‬
‫‪ ‬اٺون وسيلو‪ :‬نعمت کي حاسدن کان لڪائڻ‬
‫جيئن حضرت يعقوب‪ ‬جڏهن پنهنجي پٽ يوسف‪ ‬جو خواب ٻڌو ته‬
‫اك َعل َى إ ِ ْخ َوت ِكَ ف ََيكِيدُو ْا لَكَ َك ْيدً ا﴾‬
‫کيس فرمايو‪َ ﴿ :‬يا بُن َ َّى لَ َت ْق ُص ْص ُر ْؤ َي َ‬
‫”اي منهنجا پيارا پٽ! اهو خواب پنهنجي ڀ ائرن کي نه ٻڌائجان‪ ،‬ورنه اهي‬
‫تنهنجي الِء بريون تدبيرون سوچڻ لڳندا‪( “.‬يوسف ‪)5 :12‬‬
‫يعقوب‪ ‬يوسف‪ ‬جي خواب کي لڪائڻ جو حڪم انهي الِء ڏنو هو ته‬
‫ڪٿي ان جا ڀائر ان سان حسد ڪندي ان جي خالف سازشون نه تيار ڪن‪.‬‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪«:‬ا ْستَ ِعينوا عَلَ ْإَنَا ِیح ا ْحل َ َوائِجِ بِال ْ ِكتْ َمانِی‪ ،‬فَإ َِنی‬
‫ک َل ِذي نِ ْع َم ٍة َحم ْس ٌی‬
‫ود» ” توهان پنهنجي ضرورتن کي پورو ڪرڻ جي الِء انهن کي‬
‫لڪائي ڪري (اهلل کان) مدد طلب ڪندا ڪريو‪ .‬ڇوته هر نعمت واي شخص‬
‫سان حسد ڪيو ويندو آهي‪( “.‬السلسله الصحيحه‪)1453:‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي عموما هر قسم جي شر کان ۽‬
‫خاص ڪري حاسدن جي شر کان محفوظ رکي‪ .‬۽ اسان جي دلين کي حسد‬
‫وغيره کان پاڪ ڪري ڇڏي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫سامعين! رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪َ ((:‬ال ََيْتَ ِم َعانِ ِِف قَل ْ ِب َعبْ ٍد ْاْلِميَان‬
‫َوا ْحل َ َس ید) ی) ”ڪنهن ٻانهي جي دل ۾ ٻه شيون جمع نٿيون ٿي سگهن‪ :‬ايمان ۽‬
‫حسد“(صحيح اجلامع لاللباين‪)7620:‬‬
‫يعني جيڪڏهن ٻانهي جي دل ۾ سچو ايمان هوندو ته ان ۾ حسد نه‬
‫هوندو‪ .‬۽ جيڪڏهن ان جي دل ۾ حسد هوندو ته هو ايمان کان خالي هوندو‪.‬‬
‫لهذا اسان کي پنهنجي دلين کي جانچڻ کپي ته ڪٿي انهن ۾ حسد ته‬
‫ڪونهي! جيڪڏهن پاتو و ڃي ٿو ته پوِء اسان کي پنهنجي ايمان جو فڪر‬
‫ڪرڻ کپي‪.‬‬
 ‫‪214‬‬ ‫حسد ۽ ان جون تباهيون‬

‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫حاسدوا» (الطرباين حبواله السلسله الصحيحه‪)3386:‬‬ ‫الناس ِِبَ ْ ٍ‬
‫ري َما ل َ ْم يَتَ َ‬
‫َ‬ ‫«ال ي َ َزال َ‬
‫َ‬
‫” ماڻهو برابر خير ۽ ڀالئي سان رهندا جيستائين هڪ ٻئي سان حسد نه‬
‫ڪندا‪ “.‬يعني جيستائين ماڻهو حسد کان بچندا رهندا تيستائين خير ۽ ڀالئي‬
‫سان رهندا‪ .‬۽ ان جو مفهوم هي آهي ته جيڪڏهن اهي حسد کان نه بچندا ته‬
‫خير ۽ ڀالئي سان نه رهي سگهندا‪.‬‬
‫لهذا اسا ن جيڪڏهن خير ۽ ڀالئي سان رهڻ چاهيون ٿا ته پوِء اسان کي‬
‫حسد کان هر صورت ۾ بچڻو پوندو‪ .‬اهلل تعالي اسان کي ان جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫آخر ۾ هڪ حديث ذڪر ڪري پنهنجو خطبو ختم ڪنداسين‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمرو بن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪‬‬
‫النا ِس أَفْ َضل؟)) ”ماڻهن ۾ سڀ کان بهترين شخص‬
‫جن کان پڇيو ويو‪(( :‬أَي َ‬
‫ڪير آهي؟“‬
‫ب‪َ ،‬صدوقِ اللِ َسانِ » ”هر اهو شخص‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬کل َُمْمو ِم الْقَل ْ ِ‬
‫جنهن ۾ ٻه صفتون هجن‪ :‬اهو مخموم القلب هجي ۽ سچي زبان وارو هجي‪“.‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬گذارش ڪئي‪ :‬سچي زبان وارو ته اسان ڄاڻون ٿا‪.‬‬
‫مخموم القلب مان ڇا مراد آهي؟ ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«ه َو التَقِي ا َلنقِي‪َ ،‬ال إِث َْم فِي ِه‪َ ،‬و َ یال بَغْ َي‪َ ،‬و َال غِ َل‪َ ،‬و َال َح َس َد»‬
‫” مخموم القلب اهو هوندو آهي جنهن ۾ اهلل جو ڊپ هجي‪ ،‬پاڪ صاف‬
‫هجي‪ ،‬ان ۾ ڪو گناهه نه هجي ۽ نه ئي ان ۾ ظلم هجي‪ .‬۽ نه ان ۾ خيانت‬
‫هجي ۽ نه حسد هجي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 4216:‬وصححه االلباين)‬
‫لهذا اسان به جيڪڏهن بهتر بڻجڻ چاهيون ٿا ته اسان کي اهي صفتون‬
‫اختيار ڪرڻيون پونديون‪.‬‬
‫اهلل رب العزت کان دعا آهي ته هو اسان جي دلين کي حسد‪ ،‬بغض ۽ نفرت‬
‫کان پاڪ ڪري ڇڏي‪ .‬۽ اسان جي دلين ۾ سڀني مسلمانن جي الِء محبت پيدا‬
‫ڪري‪.‬‬
 ‫‪215‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ حياء جي اهميت‬
‫❖ حياء ڇا کي چوندا آهن؟‬
‫❖ حياء جا قسم‬
‫❖ ايماني “حياء” ڪيئن اچي سگهي ٿو؟‬
‫❖ حياء جا ڪجھ فائدا ۽ ڦل‬
‫❖ حياء جا ڪجھ عملي نمونا‬
‫❖ بي حيائي جي حرمت‬
‫❖ معاشري ۾ بي حيائي جون ڪي صورتون‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! اسان جو دين چئن معاملن تي بيٺل آهي‪ :‬عقيدا‪ ،‬عبادتون‪،‬‬
‫معامالت ۽ اخالق ۽ آداب‪ .‬۽ اڄ اسان جنهن موضوع تي ڳالهه ڪنداسين اهو‬
‫اخالق ۽ آداب سان تعلق رکي ٿو‪ .‬بلڪه اخالق ۽ آداب جي پاڙ ۽ ان جو بنياد‬
‫آهي‪ .‬ڇوته نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«إ َِن ل ِك ِل دِينٍ خلقًا‪َ ،‬وخلق ْاْل ِْس َال ِم ا ْحل َيَاء»‬
‫” هر دين ۾ سٺن اخالقن مان هڪ اهم صفت هوندي آهي‪ .‬جڏهن ته اسالم‬
‫۾ حسن اخالق جي اهم صفت ”حياء“ آهي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 4181:‬وحسنه االلباين)‬
‫بلڪه هڪ حديث ۾ نبي ڪريم‪ ‬جن حياء کي پورو دين قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫جيئن حضرت قرة بن اياس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان نبي ڪريم‪ ‬جن‬
‫وٽ ويٺل هئاسين ته پاڻ جي سامهون حياء جو ذڪر ڪيو ويو‪ .‬صحابه‬
‫ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! ڇا حياء دين مان آهي؟ ه پاڻ‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪( :‬بل هو الدين کله) ”حياء ته سمورو دين ئي آهي‪( “.‬صحيح الرتغيب والرتهيب‪)2630:‬‬
 ‫‪216‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫هڪ ٻي حديث نبي ڪريم‪ ‬جن حياء کي ايمان جي شاخن مان هڪ‬
‫شاخ قرار ڏنو‪.‬‬

‫ون ‪ -‬ش ْعبَةً‪ ،‬فَأَفْ َضلهَا قَ ْول َال إِل َ َه إ َِال اهلل‪َ ،‬و یأَ ْدن َ َ‬
‫اها إ َِم َاطةی‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ون ‪ -‬أ ْو بِ ْض ٌع َوست َ‬ ‫«اْلِميَان بِ ْض ٌع َو َسبْع َ‬‫ْ‬
‫ْاألَ َذى َعنِ ا َلطرِيقِ‪َ ،‬وا ْحل َيَاء ش ْعب َ ٌة مِ َن ْاْلِميَانِ ی» ی‬
‫”ايمان جا ستر کان وڌيڪ‪ ،‬يا فرمايو‪ :‬سٺ کان وڌيڪ شاخون آهن‪ .‬سڀ‬
‫کان افضل شاخ (الاله االاهلل) چوڻ آهي‪ .‬۽ سڀ کان گهٽ شاخ رستي تان‬
‫تڪليف ڏيندڙ شئ کي هٽائي ڇڏڻ آهي‪ .‬۽ حياء ايمان جي شاخن مان هڪ شاخ‬
‫آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)35:‬‬
‫۽ حضرت ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن جو گذر هڪ‬
‫ا نصاري ماڻهو وٽان ٿيو جيڪو پنهنجي ڀاُء کي حياء جي باري ۾ نصيحت‬
‫ڪري رهيو هو‪( .‬يعني ان کي چئي رهيو هو ته توهان هر وقت شرمائيندا‬
‫رهندا آهيو ۽ حياء جي ڪري فالن فالن ڪم نٿا ڪريو…) ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫”هن کي ڇڏي ڏيو ڇوته حياء ايمان مان آهي‪“.‬‬ ‫«د ْعه فَإ َِن احلَيَ َاء مِ َن اْلِميَانِی»‬
‫َ‬
‫(صحيح البخاري‪)16:‬‬
‫هڪ ٻي حديث ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ُها رفِ َع ْاْل َخر»‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ان ق ِرنَا َمج يعًا‪ ،‬فَإِ َذا رف َیع أَ َحد َ‬
‫«إ َِن ا ْحل َيَ َاء َو ْاْلِميَ َ‬
‫” حياء ۽ ايمان ٻئي گڏ رهندا آهن‪ .‬لهذا جيڪڏهن انهن مان هڪ ختم ٿي‬
‫وڃي ته ٻيو به ختم ٿي ويندو آهي‪( “.‬صحيح اجلامع لاللباين‪)3200:‬‬
‫يعني جنهن شخص جي اندر ايمان موجود هجي ان جي اندر حياء به ضرور‬
‫هوندو ‪ .‬۽ جيڪڏهن حياء نه هجي ته ايمان به نه هوندو‪ .‬گويا حياء جو نه هجڻ‬
‫ايمان جي نه هجڻ يا ايمان جي ناقص هجڻ جو دليل آهي‪.‬‬
‫هاڻي سوال اهو پيدا ٿئي ٿو ته حياء ڇا کي چوندا آهن؟‬
‫ڪن عالمن جو چوڻ آهي ته ”حياء سٺن اخالقن جي اها صفت آهي جيڪا‬
‫انسان کي ڪريل‪ ،‬گهٽيا ۽ بي حيائي تي مشتمل ڳالهين ۽ عملن کان روڪي‬
‫۽ سٺين ڳالهين ۽ عملن تي اڀاري‪“.‬‬
 ‫‪217‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫ان مان ثابت ٿيو ته حياء درحقيقت ان عظيم صفت جو نالو آهي جيڪا‬
‫انسان کي ان ڳالهه تي اڀاري ته هو اهلل تعالي کان ڊڄندي هر حرام عمل ۽‬
‫فحش قسم جي قول ۽ عمل کان پرهيز ڪري ۽ سٺي قول ۽ فعل کي پورو‬
‫ڪري‪.‬‬
‫هتي اسان اهو به واضح ڪندا هلون ته حياء جا ٻه قسم آهن‪:‬‬
‫‪ ‬فطري حياء‪ ،‬جيڪو هر انسان ۾ تان جو ننڍڙن ننڍڙن ٻارن ۾ به هوندو‬
‫آهي‪ .‬مثال طور اوگهڙ کي لڪائڻ‪.‬‬
‫اها ئي وجه آهي جو جڏهن ابوالبشر آدم‪ ‬۽ سندس زال حواء عليها‬
‫السالم جنت جي ان وڻ جو ميوو کائي ورتو جنهن کان اهلل تعالي کين منع‬
‫ڪيو هو ته انهن جون اوگهڙون اگهاڙيون ٿي ويون‪ .‬جيتوڻيڪ شرم مان اهي‬
‫جنت جا پن رکي پنهنجون اوگھڙون ڍڪڻ لڳا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َف َل َّما ذَاقَا َّ‬
‫الش َجرَ َة بَ َد ْت َل ُه َما َس َْؤاتُ ُه َما َوطَ ِف َقا يَخْصِ فَا ِن َع َل ْيهِ َما مِن َّو َر ِق الْ َجنَّةِ﴾‬
‫” پوِء جنھن مھل وڻ مان چکيائون (ته) سندين اوگھڙ کين پڌري ٿي پئي ۽‬
‫بھشت جي وڻ مان پن ھڪ ٻئي سان ڳنڍي پاڻ تي ويڙھڻ لڳا“(االعراف ‪)7:22‬‬
‫ان مان ثابت ٿئي ٿو ته حياء حضرت آدم‪ ‬۽ سندس زال جي جبلت ۽‬
‫فطرت ۾ ئي رکيل هو‪.‬‬
‫۽ انهي الِء اهو فطري حياء هر انسان ۾ موجود هوندو آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن جڏهن اهو ارشاد فرمايو ته (( َوالَ ت ْنكَح البِكْری‬
‫َح َّت ت ْستَأْ َذ َین))‬
‫” ۽ ڪنواري ڇوڪري سان نڪاح ان وقت تائين نه ڪيو وڃي‪،‬‬
‫جيستائين ان کان اجازت نه ورتي وڃي‪ “.‬ته صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪( :‬اها ته‬
‫شرمائيندي آهي ته) ان جي اجازت ڪيئن ٿيندي؟ ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«أَ ْن تَ ْسك َ ی‬
‫ت»”هي ته اها خاموش ٿي وڃي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،5136:‬صحيح‬
‫مسلم‪)1419:‬‬
‫اهو به فطري حياء آهي جو هر ڪنواري ڇوڪري ۾ هوندو آهي‪.‬‬
‫‪ ‬ايماني حياء‬
 ‫‪218‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫”ايماني حياء مان مراد هي آهي ته انسان اهلل تعالي کان ڊڄندي حرام‬
‫ڪمن کان پاسو ڪري‪“.‬‬
‫۽ اهو حياء انسان ۾ اهڙي طرح ايندو آهي جو هو هر وقت‪ ،‬هر جڳهه اهلل‬
‫تعالي کي نگران تصور ڪري‪ .‬جڏهن هو اهلل تعالي کي نگران تصور ڪندو‬
‫۽ کيس يقين هوندو ته اهلل تعالي ان کي هر وقت ۽ هر جڳهه ڏسي رهيو‬
‫آهي‪ ،‬ٻڌي رهيو آهي ۽ ان جي هر چرپر ان جي علم ۾ آهي ته هو ان کان حياء‬
‫ڪندي ان جي نافرماني کان پاسو ڪندو‪.‬‬
‫ان َع َل ْيكُ ْم َرقِي ًبا﴾‬
‫هَّلل ك َ َ‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إ َِّن ا َ‬
‫”ڇوته اهلل اوھان تي نگھبان آھي‪( “.‬النساء ‪)1 :4‬‬

‫اهڙي طرح ان جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬واهَّللُ َبصِ ي ٌر ب ِ َما َت ْع َمل َ‬

‫ُون﴾‬
‫”۽ جيڪي ڪندا آھيو سو اهلل ڏسندڙ آھي“(احلجرات ‪)18 :49‬‬

‫اهڙي طرح فرمايو‪﴿ :‬إ َِّن اهَّللَ َخبِي ٌر ب ِ َما َت ْع َمل َ‬

‫ُون﴾ (احلشر ‪)18 :59‬‬
‫”ڇوته جيڪي ڪندا آھيو تنھن بابت اهلل خبر رکندڙ آھي“‬
‫بلڪه اهلل تعالي ته اکين جي اشارن ۽ دلين جي رازن کي به ڄاڻي ٿو‪.‬‬

‫فرمايو‪َ ﴿ :‬ي ْع َل ُم َخائ ِ َن َة األْ َعْي ُ ِن َو َما تُ ْخف ِي ُّ‬

‫الصدُو ُر﴾‬
‫” اکين جي خيانت (واري نگاھ) ۽ جيڪي سينا لڪائيندا آھن سو (اهلل)‬
‫ڄاڻندو آھي“(املومن ‪)19 :40‬‬

‫الصدُورِ﴾ ”۽‬
‫ت ُّ‬ ‫ِسوا ق َْو َلكُ ْم أَوِ ا ْج َه ُروا بِه إِنَّهُ َعلِ ٌ‬
‫يم بِذَ ا ِ‬ ‫اهڙي طرح فرمايو‪َ ﴿ :‬وأَ ِ ُّ‬
‫پنھنجي ڳالھ ڳجھي ڳالھايو يا اھا پڌري چئو‪ ،‬ته بيشڪ اهلل سينن جو ڳجھ‬
‫ڄاڻندڙ آھي“(امللک ‪)13 :67‬‬
‫اهلل تعالي ٻانهي جي انتهائي ويجهو آهي‪ ،‬تانجو شهه رڳ کان به وڌيڪ‬
‫ويجهو آهي‪.‬‬
‫ان َو َن ْع َل ُم َما تُ َو ْسو ِ ُس بِه َنف ُْسهُ َون َ ْح ُن أَ ْ ََق ُب إ ِ َل ْيهِ مِ ْن َح ْب ِل‬ ‫فرمايو‪َ ﴿ :‬و َل َق ْد َخ َل ْق َنا ْاإل ِ َ‬
‫نس َ‬
‫ال َْورِيدِ﴾‬
 ‫‪219‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫” ۽ بيشڪ ماڻھوَء کي پيدا ڪيوسون ۽ سندس نفس کيس جيڪو وسوسو‬

‫وجھندو آھي سو ڄاڻندا آھيون‪ ،‬۽ اسين ڏانھس (سندس) ساہ جي رڳ کان‬
‫وڌيڪ ويجھا آھيون“(ق ‪)16 :50‬‬
‫عزيز ساٿيو! هنن سڀني آيتن کي ذڪر ڪرڻ جو مقصد هي آهي ته جيڪو‬
‫اهلل اسان جي عملن کان باخبر آهي‪ ،‬جيڪو اسان کي هر جڳهه ۽ هر وقت‬
‫ڏسي ۽ ٻڌي رهيو آهي‪ ،‬جيڪو اسان جي انتهائي قريب آهي‪ ،‬جيڪو اسان جي‬
‫دلين جي اندر لڪيل رازن کي ڄاڻي ٿو‪ ،‬جيڪو اسان جي اکين جي اشارن‬
‫تائي ن واقف آهي… اسان کي ان کان حياء ڪرڻ کپي ۽ ان کان ڊڄندي ان جي‬
‫نافرماني کان پاسو ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫۽ حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫”اهلل کان اهڙي طرح حياء ڪريو جيئن حياء‬ ‫«ا ْستَ ْح يوا مِ َن َ ِ‬
‫اّلل َح َق احل َيَاءیِ»‬
‫ڪرڻ جو حق آهي‪“.‬‬

‫اّلل إِن َا ن َ ْستَ ْحيِي َواحل َ ْمد‬

‫ول َ ِی‬
‫ابن مسعود‪ ‬چون ٿا ته اسان عرض ڪيو‪(( :‬يَا َرس َ‬
‫ِ َ ِی‬
‫ّلل))”اي اهلل جا رسول! اهلل جو شڪر آهي جو اسان حياء ڪريون ٿا‪“.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ظ ال َرأْ َس َو َما َو ََع‪َ ،‬والب َ ْط َن َو َما َح َوى‪،‬ی‬ ‫اك‪ ،‬یول ٰ ِك َین ِاالستِ ْح ياء مِ َن َ ِ‬
‫اّلل َح َق احل َيَاءِ أَ ْن ُتَ ْ َف َ ی‬ ‫ْ َ َ‬ ‫«لَيْ َس َذ َ َ‬
‫ك فَ َق ْد استَ ْحيا مِ َن َ ِ‬
‫اّلل َح َقی‬ ‫ْ َ‬ ‫ك ِزينَةَ الدنْيَا‪ ،‬فَ َم ْن فَ َع َل َذال ِ َ‬ ‫َولْتَ ْذك ِر امل َ ْو َت َوالبِلَ ‪َ ،‬و َم ْن أَ َر َاد اْل ِیخ َر َة ت ََر َ‬
‫احل َيَاءِ» (جامع الرتمذي‪ 2458:‬وحسنه االلباين) ی‬
‫”منهنجو مقصد اهو ناهي توهان جيڪو سمجهي ورتو آهي‪ .‬بلڪه اهلل‬
‫تعالي کان ڪما حقه حياء ڪرڻ کان مراد هي آهي ته توهان پنهنجي مٿي ۽‬
‫اهڙي طرح ڪنن‪ ،‬اکين ۽ زبان جي حفاظت ڪريو‪ .‬۽ پيٽ ۽ هو جنهن شئ‬
‫کي جمع ڪري ان جي حفاظت ڪريو‪( .‬يعني ان ۾ حرام جو گراهه وڃڻ نه‬
‫ڏيو‪ .‬اهڙي طرح پنهنجي دل ۽ شرمگاهه جي به حفاظت ڪريو‪ ).‬۽ موت ۽ (قبر‬
‫۾) ڳري وڃڻ کي ياد ڪريو‪ .‬۽ جيڪو شخص آخرت جو ارادو رکي ٿو هو دنيا‬
 ‫‪220‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫جي زينت کي ڇڏي ڏي ٿو‪ .‬لهذا جيڪو شخص ايئن ڪندو ته انهي ڄڻ اهلل‬
‫تعالي کان اهڙي طرح حياء ڪيو جيئن ان کان حياء ڪرڻ جو حق آهي‪“.‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته اهلل تعالي کان ڪما حقه حياء ڪرڻ جي معني‬
‫آهي ته توهان سموري جسم کي‪ ،‬خصوصا پنهنجي حواس کي اهلل تعالي جي‬
‫نافرماني کان بچايو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جي نافرماني کان پرهيز تڏهن ممڪن آهي جڏهن ٻانهو اهلل‬
‫تعالي کان حياء ڪري‪.‬‬
‫سعيد بن يزيد االنصري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ماڻهو چيو‪:‬‬
‫”اي اهلل جا رسول! مونکي وصيت ڪريو‪“.‬‬ ‫اّلل‪ ،‬أَ ْو ِص ِ ی‬
‫ن))‬ ‫ول َ ِ‬
‫((يَا َرس َ‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اّلل َع َز َو َج َل كَ َما تَ ْستَ ْح ِيي َرج ًال مِ ْن َصا ِ ِحلي قَ ْومِ َ ی‬
‫ك) ی) ی‬ ‫يك أَن تَ ْستَ ْح ِيي مِ َن َ ِ‬
‫َ‬ ‫وص َ ْ‬ ‫((أ ِ‬
‫”آئون توکي وصيت ڪريان ٿو ته توهان اهلل عزوجل کان اهڙي طرح حياء‬
‫ڪريو جيئن توهان پنهنجي قوم جي نيڪ ماڻهن مان ڪنهن نيڪ ماڻهو کان‬
‫حياء ڪريو ٿا‪( “.‬السلسله الصحيحه‪)741:‬‬
‫يعني جهڙي طرح توهان پنهنجي قبيلي جي هڪ نيڪ ماڻهو کان حياء‬
‫ڪندي ان جي سامهون ڪواهڙو ڪم نٿا ڪريو جيڪو معيوب هجي‪ .‬اهڙي‬
‫طرح توهان اهلل تعالي کان به حياء ڪندي ڪو اهڙو ڪم نه ڪندا ڪريو‬
‫جيڪو اهلل تعالي جي نظر ۾ برو هجي ۽ ان جي ناراضگي جو ڪارڻ بنجي‬
‫سگهي‪.‬‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫‪ ‬جنهن ايماني حياء جي اسان ڳالهه ڪري رهيا آهيون‪ ،‬اهو هميشه خير ۽‬
‫ڀالئي جو سبب بنجندو آهي‪.‬‬
‫حضرت عمران بن حصين‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫”حياء خير ئي کڻي ايندو آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6117:‬صحيح‬ ‫«احل َيَاء الَيَأْ ِِت إ َِال ِِبَ ْ ٍی‬
‫ري»‬
‫مسلم‪)165:‬‬
 ‫‪221‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫‪ ‬۽ حياء جنهن شئ ۾ هجي ان کي اهو خوبصورت بنائي ڇڏيندو آهي‪ .‬۽‬
‫جنهن شئ ۾ نه هجي ۽ ان ۾ بي حيائي هجي ته هو ان کي بدصورت بنائي‬
‫ڇڏيندو آهي‪.‬‬
‫حضرت انس بن مالڪؓ بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ان الف ْحش ِِف ش َْيءٍ إ َِال َشانَهی » ی‬ ‫ٍ‬
‫ان احل َيَاء ِِف ش َْيء إ َِال َیزانَهی‪َ ،‬و َماک َ َ‬
‫«ک َ َ‬
‫” حياء جنهن شئ ۾ به هجي ان کي خوبصورت بنائي ڇڏيندي آهي‪ .‬۽ بي‬
‫حيائي جنهن شئ ۾ به هجي ان کي بدصورت بنائي ڇڏيندي آهي‪( “.‬صححه االلباين‬
‫يف صحيح االدب املفرد‪ ،‬باب احلياء)‬
‫‪ ‬حياء اهڙي صفت آهي جنهن کي اهلل تعالي پسند ڪري ٿو ۽ جنهن‬
‫شخص ۾ هجي ان سان هو محبت ڪري ٿو‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن اشج عبدالقيس‪ ‬کي فرمايو هو‪:‬‬
‫ني ُيِبه َما َ ی‬
‫اّلل»‬ ‫«إ َِن فِ َ‬
‫يك ْلَلقَ ْ ِ‬
‫”توهان جي اندر ٻه صفتون اهڙيون آهن جن کي اهلل تعالي پسند‬
‫ڪري ٿو‪“.‬‬
‫ان چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! اهي ڪهڙيون آهن؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬ا ِْحللْم َوا ْحل َيَاءی»‬
‫”بردباري ۽ حياء“(صححه االلباين يف صحيح االدب املفرد‪ ،‬باب التودة يف االمور)‬
‫۽ جناب يعلي بن اميه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن هڪ ماڻهو‬
‫کي ڏٺو جيڪو کليل ميدان ۾ وهنجي رهيو هو‪ ،‬پوِء پاڻ‪ ‬جن منبر تي‬
‫تشريف کڻي ويا ۽ حمد ثناء کانپِء ارشاد فرمايائون‪:‬‬
‫الس َْتَ فَإِ َذا اغْتَ َس َل أَ َحدك ْم فَلْيَ ْستَ ِ ی‬
‫َتْ» ”بيشڪ‬ ‫ري ُيِب ا ْحل َي َاء َو َ‬
‫َ‬
‫َ ح ِي ِ ِ‬
‫اّللَ َع َز َو َجل َ ٌي ست ٌ‬
‫«إ َِن َ‬
‫اهلل تعالي انتهائي حياء وارو ۽ گهڻو پردو وجھڻ وارو آهي‪ .‬حياء ۽ پردو‬
‫وجھڻ کي پسند ڪري ٿو‪ .‬لهذا جڏهن توهان مان ڪو شخص غسل ڪري ته‬
‫هو پردو ڪري وٺي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،4014:‬سنن النسائي‪ 406:‬وصححه االلباين)‬
‫محترم ساٿيو! حياء جا ڪجھ فائدا ذڪر ڪرڻ کانپوِء هاڻي اسان حياء جي‬
‫ڪجھ نمونن جو تذڪرو ڪريون ٿا‪:‬‬
 ‫‪222‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫‪ ‬اهلل تعالٰي جي صفت حياء‪ :‬حياء جي صفت اهلل تعالي ۾ اتم درجي‬
‫۾ موجود آهي‪ .‬جيئن حضرت سلمان فارسي‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪‬‬
‫جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ص ْف ًرا َخائِبت َ ْنيِ» (جامع‬
‫ُها ِ‬
‫يم ي َ ْستَ ْح ِيي إِ َذا َرف ََع ال َرجل إِلَي ِه ي َ َديْ ِه أَ ْن يَردَ َ‬ ‫«إ َِن َ حيِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫اّلل َ ٌي كَ ِر ٌ‬‫َ‬
‫ی‬ ‫الرتمذي‪ ،3556:‬سنن ايب دائود‪ ،1488:‬سنن ابن ماجه‪ 3865:‬وصححه االلباين)‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي تمام گهڻو حياء ڪرڻ وارو ۽ تمام گهڻو مهربان آهي‪.‬‬
‫۽ ڪو ماڻهو جڏهن ان جي طرف هٿ بلند ڪري ٿو ته ان کي حياء اچي ٿو ته‬
‫هو انهن کي خالي ۽ ناڪام واپس موٽائي‪“.‬‬
‫جڏهن اهلل تعالي انتهائي حياء وارو آهي ته اهڙي طرح اهلل تعالي جي‬
‫ٻانهن کي به حياء وارو هجڻ کپي‪ .‬۽ خاص ڪري اهلل تعالي کان ٻانهن کي‬
‫حياء ڪرڻ کپي‪.‬‬

‫‪ ‬رسول اهلل‪ ‬جن ۾ حياء جي صفت‬

‫امام االنبياء حضرت محمد‪ ‬۾ به اها صفت موجود هئي جو پاڻ به تمام‬
‫گهڻا حياء وارا هئا‪.‬‬
‫حضرت ابوسعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫الع ْذ َراءِ ِِف ِخ ْد ِر َه یا))‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫((ک َ ِ َ‬
‫ان ا یلنَبي َص یل اهلل عَل َيْه َو َسل َ َم «أ َش َد َح يَاءً م َن َ‬
‫َ‬
‫”رسول اهلل‪ ‬جن (گهر جي ڪنڊ ۾) پردي ۾ ويٺل ڪنواري ڇوڪري‬
‫کان به وڌيڪ حياء وارا هئا‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3562:‬صحيح مسلم‪)2320:‬‬
‫۽ سيده عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته نبي ڪريم‪ ‬جن منهنجي گهر ۾‬
‫ويٺل هئا ۽ پاڻ جي رانن يا ٽنگن تان ڪپڙو لٿل هو‪ .‬انهي دوران ابوبڪر‪‬‬
‫اجازت طلب ڪئي ته پاڻ‪ ‬جن کيس اجازت ڏئي ڇڏي ۽ پنهنجي حالت کي‬
‫نه بدليائيون‪ .‬پوِء انهن سان ڳالهه ٻولهه ٿي‪ .‬ان کانپوِء عمر‪ ‬اجازت طلب‬
‫ڪئي ته پاڻ‪ ‬جن ان کي به اجازت ڏئي ڇڏي ۽ پنهنجي حالت نه تبديل‬
‫ڪيائون‪ .‬پوِء انهن سان به ڳالهه ٻولهه ٿي‪ .‬ان کانپوِء عثمان‪ ‬اجازت طلب‬
‫ڪئي ته پاڻ‪ ‬جن سڌا ٿي ويهي رهيا ۽ پنهنجا ڪپڙا درست ڪري‬
‫ورتائون‪ .‬پوِء اهي داخل ٿيا‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن انهن سان به ڳالهه ٻولهه ڪئي‪ .‬ان‬
 ‫‪223‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫کانپوِء جڏهن اهي روانا ٿي ويا ته عائشه‪ ‬فرمائي ٿي مون پڇيو‪ :‬اي اهلل جا‬
‫رسول! ابوبڪر‪ ‬آيو ته توهان ڪا پرواه نه ڪئي‪ ،‬پوِء عمر‪ ‬آيا تڏهن به‬
‫توهان ڪا پرواهه نه ڪئي‪ ،‬پوِء عثمان‪ ‬آيا ته توهان سڌا ٿي ويهي رهيا ۽‬
‫َستَ ْحيِي‬
‫پنهنجي ڪپڙن کي درست ڪري ورتو! ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬أََِل أ ْ‬
‫ِم ْن َر ُج ٍل تَ ْستَ ْحيِي ِم ْنهُ ال َْم ََلئِ َكةُ»‬
‫” ڇا آئون ان ماڻهو کان حياء نه ڪريان جنهن کان فرشتا به حياء ڪن ٿا!“‬
‫(صحيح مسلم‪)6362:‬‬
‫هيَء حديث ان ڳاله جو دليل آهي ته نبي ڪريم‪ ‬جن ۾ حياء جي صفت‬
‫موجود هئي‪ .‬اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن جا صحابه ڪرام‪ ‬به حياء وارا هئا‪.‬‬

‫‪ ‬عورتن جي حياء جو هڪ اعليٰ نمونو‬

‫هتي اسان مناسب سمجهون ٿا ته قرآن مجيد جي سچن ۽ برحق واقعن مان‬
‫هڪ واقعي جي طرف اشارو ڪندا هلون‪ ،‬جنهن ۾ ٻن حياء وارين ڇوڪرين‬
‫جو ذڪر ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ون َو َو َج َد مِن ُدون ِهِ ُم ا ْم َرأ َتي ْ ِن َت ُذو َدا ِن‬ ‫س ي َْس ُق َ‬‫﴿ َو َل َّما َو َر َد َما َء َم ْديَ َن َو َج َد َع َل ْيهِ أُ َّم ًة ِّم َن النَّا ِ‬
‫قَا َل َما َخ ْط ُبكُ َما قَا َل َتا لَ َن ْسق ِي َحتَّى ي ُْصد َِر الرِّ َعا ُء َوأَبُونَا َش ْي ٌخ َكبِي ٌر()ف ََس َقى َل ُه َما ث ُ َّم َت َولَّى إلِ َى ِّ‬
‫الظلِّ‬
‫َف َقا َل َر ِّب إنِ ِّي ل َِما أَنزَل َْت إلِ َ َّي مِ ْن َخيْر ٍ َفقِي ٌر﴾‬
‫”۽ جنھن مھل مدين جي تڙ تي پھتو (تنھن مھل) ان ماڻھن جي ھڪ ٽولي‬
‫(جانورن کي) پاڻي پياريندي ڏٺائين‪ ،‬۽ انھن کانسواِء ٻه زالون (به پنھنجو ڌڻ‬
‫پاڻي پيڻ کان) جھليندي ڏٺائين‪( ،‬موسى) چيو ته اوھان جو ڪھڙو ڪم آھي؟‬
‫چيائون ته (اسين) ايسين (پنھنجي ڌڻ کي پاڻي) نه پيارينديون سين جيسين‬
‫ڌنار (پنھنجا جانور پياري نه) موٽائين‪ ،‬۽ اسان جو پيُء وڏو ٻڍڙو آھي‪ .‬پوِء‬
‫انھن (جي ڌڻ) کي پاڻي پياريائين وري (رھڻ الِء) پاڇي ڏانھن ڦريو پوِء چيائين‬
‫ته اي منھنجا پالڻھار بيشڪ جيڪي مون ڏانھن چڱائيَء مان موڪليِء تنھن‬
‫الِء آٌء محتاج آھيان“(القصص ‪)24-23 :28‬‬
 ‫‪224‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫هنن آيتن ۾ اهلل تعالي ذڪر فرمايو آهي ته جڏهن سيدنا موسي‪‬‬
‫”مدين“ جي کوهه تي پهتا ته انهن ڏٺو ته ماڻهن جو هڪ گروهه پنهنجي‬
‫جانورن کي کوهه مان پاڻي پ ياري رهيو آهي‪ .‬۽ انهن ڏٺو ته ماڻهن کان ڪجھ‬
‫فاصلي تي ٻه عورتون بيٺيون آهن جيڪي پنهنجي جانورن کي کوهه ڏانهن‬
‫”اوهان‬ ‫وڃڻ کان روڪي رهيون آهن‪ .‬سيدنا موسي‪ ‬پڇيو‪َ (( :‬ما َخ ْط ُبكُ َما))‬
‫جو ڇا معاملو آهي؟“ ته انهن جواب ڏنو‪:‬‬
‫((لَ َن ْسق ِي َحتَّى ي ُْصد َِر الرِّ َعاء َوأَبُونَا َش ْي ٌخ َكبِي ٌر)) ”يعني اسان پنهنجي جانورن کي‬
‫پاڻي نٿيون پياري سگهون‪ ،‬جيستائين هي دراڙ پنهنجي جانورن کي پاڻي‬
‫پياري فارغ نه ٿي وڃن‪ .‬۽ جيستائين اسان جي پيُء جو تعلق آهي ته اهو‬
‫پوڙهو آهي ۽ جانورن کي پاڻي پيارڻ جي قابل ناهي‪ “.‬هي آهي اهو حياء‬
‫جنهن بابت ا سان گفتگو ڪري رهيا آهيون‪ ،‬ته ٻن نوجوان ڇوڪرين کي شرم‬
‫۽ حياء جي وجه سان اهو گوارا ناهي ته اهي غير محرم مردن سان گڏ ملي‬
‫ڪري جانورن کي پاڻي پيارين!‬
‫اهلل اڪبر! جڏهن ته اڄ جون عورتون (اال ماشاء اهلل) مردن جي ڪلهي‬
‫سان ڪلهو مالئي هلڻ ۽ انهن سان گڏ ڪم ڪرڻ پنهنجو فرض تصور ڪن‬
‫ٿيون!‬
‫ان کانپوِء اهلل تعالي ذڪر ڪيو آهي ته جناب موسي‪ ‬انهن ڇوڪرين‬
‫جي جانورن کي پاڻي پياريو‪ .‬پوِء هڪ ڇانو واري جڳهه تي آرام ڪرڻ جي الِء‬
‫ويهي رهيا‪ .‬۽ گڏوگڏ اهلل تعالي جي بارگاهه ۾ اها دعا ڪندي چيائون‪:‬‬
‫َر ِّب إنِ ِّي ل َِما أَنزَل َْت إلِ َ َّي مِ ْن َخيْر ٍ َفق ِي ٌر ”اي منهنجا رب! جيڪا به ڀالئي تون مون تي‬
‫نازل ڪرين آئون ان جو محتاج آهيان‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهلل تعالي کيس ڪهڙي خير سان نوازيو؟ ٻڌو‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫وك ل َِي ْجزِيَكَ أَ ْج َر َما َس َق ْي َت َل َنا َف َل َّما‬
‫﴿ َف َجاءتْهُ إِحْ َداه َُما َت ْمشِى َعل َى ا ْستِ ْح َيا َءِ قَال َْت إ َِّن أَبِي يَ ْدعُ َ‬
‫َف ن َ َج ْو َت مِ َن الْ َق ْومِ َّ‬
‫الظالِمِي َ‬
‫ن ﴾ (القصص ‪)25 :28‬‬ ‫َتخ ْ‬ ‫َجآء ُه َوق ََّص َع َل ْيهِ الْ َق َص َص قَا َل لَ‬
 ‫‪225‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫” پوِء منجھائن ھڪڙي لڄ سان گھمندي وٽس آئي‪ ،‬چيائين ته منھنجو پيُء‬
‫توکي ھن الِء سڏي ٿو ته جيڪو اسان (جي ڌڻ) کي پاڻي پياريئي تنھنجي‬
‫قصو وٽس بيان ڪيائين‬ ‫مزوري توکي ڏي‪ ،‬پوِء جنھن مھل وٽس آيو ۽ سارو ّ‬
‫(تنھن مھل شعيب) چيو ته نه ڊڄ‪( ،‬ھاڻي) ظالم قوم کان ڇٽين“‬
‫ان کانپوِء انهن ڇوڪرين جي پيُء هڪ معاهدي تحت انهن مان هڪڙيَء‬
‫جي شادي موسي‪ ‬سان ڪري ڇڏي‪ .‬اهو اهلل تعالي جي طرفان موسي‪‬‬
‫جي الِء تمام وڏي ڀالئي هئي‪.‬‬
‫هتي جيڪا سمجهڻ جي ڳالهه آهي اها هيَء آهي ته اهلل تعالي ان ڇوڪري‬
‫جي هڪ صفت هيَء ذڪر ڪئي آهي ته هوَء موسي‪ ‬کي سڏڻ شرم ۽ حياء‬
‫سان هلي ڪري آئي‪ .‬لهذا اڄ ڪالهه جي ڇوڪرين کي به هن واقعي مان سبق‬
‫حاصل ڪرڻ کپي ۽ پنهنجي اندر انهي صفت کي پيدا ڪرڻ کپي‪.‬‬

‫‪ ‬صحابيات (رضي اهلل عنهن) جي حياء جا واقعا‬

‫‪ ‬حضرت ابن عمر‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اّلل إِل َيْ ِه ي َ ْو َم القِ يَ َام ِة»‬
‫« َم ْن َج َر ثَ ْوبَه خ يَال َ َء‪ ،‬ل َ ْم ي َ ْنظ ِر َ‬
‫”جيڪو شخص پنهنجو ڪپڙو تڪبر سان گهيلي‪ ،‬اهلل تعالي قيامت جي‬
‫ڏينهن ان ڏانهن ڏسڻ به گوارا نه ڪندو‪“.‬‬
‫اهو ٻڌي ڪري حضرت ام سلمه‪ ‬چيو‪ :‬فَ َكيْ َف ي َ ْصنَ ْع َن ا ِلن َساء بِذيو ِ یَِل َن؟ ی‬
‫عورتون پنهنجي چادرن جي ڇيڙن جو ڇا ڪن؟ پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫با) ”هڪ ٻاڙي تائين هيٺ لٽڪائين‪ “.‬ته ام سلمه‪ ‬چيو‪( :‬إِذًا یتَ ْن َك ِشف‬ ‫«ي ْر ِخ ِ‬
‫ني ش ْ ً‬
‫َ‬
‫أَ ْق َدامه َین) ته پوِء ته پير اگهاڙا ٿي ويندا‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪«( :‬فَريْ ِخينَه ِذ َراعًا‪َ ،‬ال‬
‫ن عَل َي ِیه») ” اهي هڪ هٿ تائين انهن کي لٽڪائين‪ ،‬ان کان وڌيڪ نه‪( “.‬جامع‬ ‫يِ‬
‫َز ْد َ ْ‬
‫الرتمذي‪ 1731:‬قال الرتمذي حسن صحيح وصححه االلباين)‬
‫غور ڪريو ته صحابيات (رضي اهلل عنهن) ايتريون حياء واريون هيون جو‬
‫پيرن جو اگهاڙو ٿيڻ به انهن جي الِء قابل برداشت نه هو! جڏهن ته اڄ ڪلهه‬
‫پير ته پري رهيا‪ ،‬سڄيون سموريون ٽنگون اگهاڙيون ٿي وڃن‪ ،‬مٿو اگهاڙو‬
 ‫‪226‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫ٿي وڃي‪ ،‬سيني تي چني نه هجي ته ان کي بي حيائي نٿو سمجهيو وڃي‪،‬‬

‫بلڪه ان کي ”ماڊرن ازم“ سمجهيو ويندو آهي‪.‬‬
‫‪ ‬حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته‬
‫ات‪ ،‬فَإِ َذا َحا َذ ْوا بِنَا َس َدل َ ْت‬ ‫اّلل َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َی‬
‫م حم ْ ِر َم ٌ‬ ‫ول َ ِ‬
‫ون بِنَا َو َنْن َم َیع َرس ِ‬
‫ان الر ْكبَان َمير َ‬ ‫«ک َ َ‬
‫ِ ْ‬
‫إ ِْح َدانَا ِجلْبَابَهَا م ْن َرأ ِسهَا عَلَ َو ْجهِهَا فَإِ َیذا َج َ‬
‫اوزونَا َك َش ْفنَاه»‬
‫”اسان رسول اهلل‪ ‬جن سان گڏ احرام جي حالت ۾ هئاسين‪ ،‬جڏهن‬
‫مرد اسان جي سام هون ايندا هئا ته اسان مان هر عورت پنهنجي کليل چادر کي‬
‫م ٿي کان منهن تي لٽڪائي ڇڏيندي هئي ۽ جڏهن اهي گذري ويندا هئا ته اسان‬
‫پنهنجون چنيون هٽائي ڇڏينديون هيون سين‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،1833:‬سنن ابن‬
‫ماجه‪ 2935:‬وضعفه االلباين ولکن له شاهد من حديث امساء وفاطمه)‬
‫اهڙي طرح حضرت اسماء بنت ابي بڪر‪ ‬کان روايت آهي ته ”اسان‬
‫احرام جي حالت ۾ (غير محرم) مردن کان پنهنجا چهرا لڪائي ڇڏينديون‬
‫هيون سين‪( “.‬صحيح ابن خزميه‪ ،‬احلاکم‪ :‬صحيح علي شرط الشيخني)‬
‫اهي پاڪباز اسالم جون عورتون ايتريون با حياء هيون جو احرام جي‬
‫حالت ۾‪ ،‬مقدس جڳهين تي به چهرن کي اگهاڙو ٿيڻ انهن جي الِء قابل‬
‫برداشت نه هو! جڏهن ته اڄ ڪلهه ته عام ڏينهن ۽ عام جڳهين تي به عورتون‬
‫چهرو ته پري جي ڳالهه سڄن سمورن عضون جي نمائش ڪنديون ڦرن ۽ انهن‬
‫کي ذري برابر به شرم نٿو اچي‪.‬‬
‫‪ ‬عطاء بن ابي رباح جيڪي حضرت عبداهلل بن عباس‪ ‬جا هڪ‬
‫شاگرد هئا‪ ،‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ڀيري حضرت ابن عباس‪ ‬کيس چيو‪ :‬ڇا‬
‫آئون توکي جنتي عورت نه ڏيکاريان؟ مون چيو‪ :‬ڇو نه‪ .‬ته انهن فرمايو‪ :‬هيَء‬
‫جيڪا ڪاري رنگ جي عورت آهي‪ ،‬هيَء هڪ ڀيري رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫جي خدمت ۾ حاضر ٿي ۽ چوڻ لڳي‪ :‬مونکي مرگي جو دورو پئي ٿو جنهن‬
‫جي ڪري بي پرده ٿي وڃان ٿي‪ .‬لهذا توهان اهلل تعالي کان منهنجي الِء دعا‬
‫ڪريو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اّلل أَ ْین ي َعافِي ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫«إ ِْن ِش ْئ ِت َص َ ِ ِ‬
‫ك ی» ی‬ ‫َ‬ ‫بت َولَك اْل َ َنة‪َ ،‬وإ ِْن ش ْئت َد َع ْوت َ َ‬
‫ْ‬
 ‫‪227‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫” جيڪڏهن تون چاهين ته صبر ڪرين (۽ جيڪڏهن صبر ڪندين ته)‬

‫تنهنجي الِء جنت آهي‪ .‬۽ جيڪڏهن چاهين ته آئون اهلل تعالي کان دعا گهران‬
‫ٿو ته هو توکي چڱڀالئي ڏي‪“.‬‬
‫(هاڻي هن عورت سوچيو ته هڪ طرف صبر ڪرڻ تي آخرت ۾ جنت جي‬
‫ضمانت آهي ۽ ٻئي طرف پاڻ‪ ‬جن عافيت جي الِء دعا جي پيش ڪش‬
‫فرمائي رهيا آهن ۽ ان ۾ جنت جي ضمانت ناهي‪).‬‬
‫ته ان چيو‪ :‬آئون صبر ئي ڪريان ٿي‪ ،‬البته مرگي جي دوري پوڻ تي آئون‬
‫بي پرده ٿي وڃان ٿي ته توهان بس اها دعا ڪريو ته آئون گهٽ ۾ گهٽ بي‬
‫پرده نه ٿيان‪.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن سندس حق ۾ دعا فرمائي (صحيح البخاري‪ 5652:‬صحيح مسلم‪)2576:‬‬
‫منهنجا ڀائرو ۽ ڀينرو! ان کي چون ٿا حياء‪ .‬جو هن عظيم عورت کي‬
‫بيماري جي حالت ۾ به بي پرده هجڻ برداشت نه هو‪ ،‬صحت ۽ عافيت ۾ بي‬
‫پرده رهڻ ته پري جي ڳالهه آهي‪ .‬جڏهن ته اڄ ڪلهه بي پرده ٿي ڪري گهرن‬
‫کان ٻاهر نڪرڻ ۽ مردن جي سامهون پنهنجي نمائش ڪرڻ عورتن جي الِء‬
‫انتهائي معمولي ڳالهه آهي‪.‬‬
‫‪ ‬حضرت اسماء بنت ابي بڪر‪ ‬چوي ٿي ته مون سان حضرت زبير‪‬‬
‫ان وقت شادي ڪئي جڏهن وٽس ڪا جائيدا نه هئي نه ئي ڪو غالم هو‪.‬‬
‫صرف هڪ اٺ ۽ هڪ گهوڙو هو‪ .‬آئون ان گهوڙي کي گاهه چارو ڏيندي هيس‬
‫۽ اٺ کي پاڻي کڻي ڏيندي هيس‪ .‬۽ آئون پاڻ ان جي ڏول کي سبي وٺندي‬
‫هيس ۽ پاڻ اٽو ڳوهيندي هيس‪ .‬البته آئون ماني پچائڻ نه ڄاڻندي هيس ته پاڙي‬
‫جي انص اري عورتون مونکي پچائي ڏينديون هيون ۽ اهي سچي محبت ڪرڻ‬
‫واريون عورتون هيون‪ .‬۽ جيڪا زمين رسول اهلل‪ ‬جن حضرت زبير‪‬‬
‫کي جاگير طور عطا ڪئي هئي اها تقريبا ٻن ميلن جي فاصلي تي هئي ۽‬
‫آئون ان مان ڀري کڻڻ ويندي هيس ۽ پنهنجي مٿي تي کڻي گهر اڇليندي‬
‫هيس‪ .‬هڪ ڏينهن آئون پ نهنجي مٿي تي ڀري کڻي آيس پئي ته رستي ۾ نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن سان مالقات ٿي وئي‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن سان گڏ ڪجھ انصاري به‬
‫هئا‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن مونکي سڏيو‪ ،‬پوِء پاڻ‪ ‬جن پنهنجي اٺڙي کي ويهارڻ‬
‫لڳا جيئن مونکي پنهنجي پويان سوار ڪري وٺن‪.‬‬
 ‫‪228‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫حضرت اسماء‪ ‬چوي ٿي ته‬

‫اس) ی) ی‬ ‫ان أَغْ َريَ َ‬
‫الن ِ ی‬ ‫استَ ْحيَيْت أَ ْن أَ ِس ی‬
‫ريَ َم َع ال ِر َج ِال‪َ ،‬و َذ َیك ْرت الزبَ ْريَ َوغَ ْريَتَه‪ .‬قَال َ ْت‪َ :‬وک َ َ‬ ‫((فَ ْ‬
‫” مونکي هن ڳالهه کان شرم آيو ته آئون مردن سان گڏ هالن‪ .‬ان کانسواِء‬
‫مونکي پنهنجي مڙس زبير جي غيرت به ياد اچي وئي جيڪو ماڻهن مان سڀ‬
‫کان وڌيڪ غيرتمند هو‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ رسول اهلل‪ ‬جن محسوس ڪري ورتو ته آئون مردن سان گڏ‬
‫هلڻ کان شرمائي رهي آهيان‪( … .‬صحيح البخاري النکاح باب الغرية‪ 5224:‬صحيح مسلم‬
‫السالم‪)2182:‬‬
‫محترم ساٿيو! توهان ڏٺو ته هڪ حياء واري عورت رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫جي اٺڙي تي پاڻ جي پويان انهي الِء سوار نه پئي ٿي ته ڪٿي غير محرم‬
‫مردن جون نظرون ان تي نه پئجي وڃن‪ .‬هن عورت کي هڪ ته حياء جي صفت‬
‫مردن سان گڏ هلڻ کان منع ڪيو‪ ،‬ٻيو ان جي مڙس جي غيرت‪ .‬ليڪن وڏي‬
‫افسوس جي ڳالهه آهي ته اڄ نه عورتن ۾ حياء باقي رهي آهي ۽ نه مردن ۾‬
‫غيرت جو مادو رهيو آهي‪ .‬مردن کي ڪو فڪر ڪونهي ته انهن جون زالون‪،‬‬
‫ڌيئرون ۽ ڀيڻون بي پرده ٿي ڪري جتي مرضي گهمنديون رهن ۽ جيڪي‬
‫وڻين ڪنديون رهن‪( .‬حياء ۽ غيرت) ٻنهي شين جي نه هجڻ جي ڪري‬
‫معاشري ۾ بي حيائي‪ ،‬عرياني ۽ فحاشي زورن تي آهي‪.‬‬
‫حاالنڪه بي حيائي جا جيترا به ڪم آهن‪ ،‬سڀ جا سڀ حرام آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪.:‬‬
‫﴿ ُق ْل إِن َّ َما َ َّ‬
‫َح َم َرب ِّ َي الْف ََواح َِش َما ظَ َه َر مِنْ َها َو َما بَ َط َن﴾‬
‫” اي پيغمبر) چؤ ته منھنجي پالڻھار بي حيائيَء جي ڪمن مان جيڪي‬
‫پڌرو ھجي ۽ جيڪي ڳجھو ھجي حرام ڪيو آهي‪( “.‬االعراف ‪)33 :7‬‬
‫لهذا هنن سڀني ڳالهين ۽ سڀني ڪمن کان بچڻ ضروري آهي جن ۾ بي‬
‫حيائي واري ڪا شئ پاتي ويندي هجي‪ .‬بچڻ ئي ضروري ناهي بلڪه انهن جي‬
‫قريب وڃڻ به منع ٿيل آهي‪.‬‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬ولَ َت ْ َ‬

‫ْقبُواْ الْف ََواح َِش َما ظَ َه َر مِنْ َها َو َما بَ َط َن﴾‬
 ‫‪229‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫” ۽ بي حيائي جي ڪمن مان جيڪي پڌرو ھجي ۽ جيڪي ڳجھو ھجي‬

‫تنھن (سڀ) کي (اوھين) ويجھا نه وڃو“(االنعام ‪)151 :6‬‬
‫جڏهن ته اسان جي م عاشري جي اندر بي حيائي جا بي شمار ڏيک ۽ انهن‬
‫جون اڻ ڳڻيل شڪلون موجود آهن‪ ،‬اسان انهن مان ڪن جي نشاندهي ڪريون‬
‫ٿا‪.‬‬

‫‪ ‬ميڊيا ۽ ذرائع ابالغ ۾ فحاشي‪ ،‬بي حيائي ۽ اگهاڙپ جا شرمناڪ‬

‫مناظر‬
‫ميڊيا‪ ،‬چاهي اليڪٽرانڪ ميڊيا هجي يا پرنٽ ميڊيا هجي‪ ،‬يا سوشل ميڊيا‬
‫هجي‪ ،‬ان جي ذريعي بي حيائي ۽ عرياني جي طوفان اسان جي معاشري کي‬
‫بري طرح وڪوڙي ورتو آهي‪ .‬ٽي وي چينلن تي ڏيکاريا ويندڙ ڊراما هجن يا‬
‫فلمون هجن‪ ،‬ٽاڪ شو هجن يا نيوز پروگرام هجن‪ ،‬انهن سڀني ۾ فحاشي ۽‬
‫عرياني هر شخص کي نظر اچي پئي… ايستائين جو دين جي نالي تي ٿيندڙ‬
‫پروگرامن ۾ به بي حيائي واضح نظر اچي ٿي‪ .‬بلڪه هاڻي ته نوبت ايستائين‬
‫وڃي پهتي آهي جو رمضان المبارڪ ۾ سحري ۽ افطاري جي وقت پيش‬
‫ٿيندڙ پروگرامن ۾ به بي حيائي چڱي طرح الرون پئي ڏيندي آهي ۽ شرم ۽‬
‫حياء جو منهن چڙائيندي آهي‪ .‬خصوصي طور تي وقفن ۾ جيڪي ڪمرشل‬
‫اشتهار هاليا ويندا آهن ۽ انهن جي ذريعي جذبن کي ڀڙڪايو ۽ شهوتن کي‬
‫اڀاريو ويندو آهي‪.‬‬
‫اهي ماڻهو جيڪي ميڊيا جي ذريعي انهي بي حيائي‪ ،‬عرياني ۽ فحاشي‬
‫کي ڦهالئي رهيا آهن‪ ،‬انهن جي باري ۾ اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬

‫اب أَل ٌِيم فِي ُّ‬

‫الدن َْيا َو ْاْل ِ َ‬
‫ِخة ِ َواهَّللُ‬ ‫ون أَن َتشِي َع الْفَاحِشَ ُة فِي َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا َل ُه ْم َعذَ ٌ‬ ‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ين يُح ُِّب َ‬
‫َي ْع َل ُم َوأَن ُت ْم لَ َت ْعل َُم َ‬
‫ون﴾‬
‫”اهي ماڻهو جيڪي اهو چاهيندا آهن ته ايمان وارن ۾ بي حيائي جي‬
‫اشاعت ٿئي‪ ،‬انهن جي الِء دنيا ۾ به المناڪ عذاب آهي ۽ آخرت ۾ به‪ .‬۽ (ان‬
‫جي نتيجن کي) اهلل تعالي ئي ڄاڻي ٿو‪ ،‬توهان نٿا ڄاڻو‪( “.‬النور ‪)19 :24‬‬
‫دين ۽ ايمان جي سالمتي جي الِء ضروري آهي ته بي حيائي‪ ،‬فحاشي ۽‬
‫عرياني جي انهن منظرن کي نه ڏٺو وڃي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪230‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫﴿قُل لِّل ُْم ْؤمِن ِي َن َيغ ُُّضوا مِ ْن أَبْ َصارِهِ ْم َو َي ْح َفظُوا فُ ُو َج ُه ْم ذَالِكَ أَزْكَى َل ُه ْم إ َِّن اهَّللَ َخبِي ٌر ب ِ َما‬
‫ون﴾ ” توهان مومنن کي چئي ڇڏيو ته اهي پنهنجون نظرون جهڪائي‬ ‫ي َْص َن ُع َ‬
‫رکن ۽ پنهنجي شرمگاهن جي حفاظت ڪن‪ .‬اهو انهن جي الِء وڌيڪ پاڪيزگي‬
‫جو ذريعو آهي‪ .‬۽ اهي جيڪي ڪجھ ڪن ٿا‪،‬اهلل تعالي ان کان باخبر آهي‪“.‬‬
‫(النور ‪)30 :24‬‬
‫اهڙي طرح مومن عورتن جي باري ۾ به حڪم آهي ته‬
‫ت َيغْضُ ْض َن مِ ْن أَبْ َصارِهِنَّ َويَ ْحفَظْ َن فُ ُو َج ُهنَّ ﴾‬
‫﴿ َوقُل لِّل ُْم ْؤمِ َنا ِ‬
‫” توهان مومن عورتن کي چئي ڇڏيو ته اهي به پنهنجي نگاهن کي هيٺ‬
‫رکن ۽ پنهنجي شرمگاهن جي حفاظت ڪن۔“ (النور ‪)31 :24‬‬

‫‪ ‬عورتن جو گهرن کان بغير ضرورت جي ٻاهر نڪرڻ ۽ گهمڻ ڦرڻ‬

‫حيادار عورتون پنهنجي گهرن ۾ ئي رهنديون آهن ۽ بنا ضرورت جي‬
‫گهرن مان ٻاهر ناهن وينديون‪ .‬ڇوته اهلل تعالي جو انهن جي الِء اهو ئي حڪم‬
‫آهي ته ﴿ َو َ َْق َن فِي بُ ُيوتِكُنَّ ﴾‬
‫”۽ پنھنجن گھرن ۾ رھو“(االحزاب ‪)33 :33‬‬
‫جڏهن ته اڄ ڪلهه اسان ڏسون ٿا ته عورتون غيرضروري گهرن کان ٻاهر‬
‫وينديون آهن ۽ مارڪيٽن‪ ،‬بازارن ۽ پارڪن ۾ گهمنديون ڦرنديون آهن ۽‬
‫جيڪي ڪم انهن جي مردن کي ڪرڻ کپن‪ ،‬اهي پاڻ اهڙا ڪم ڪندي نظر‬
‫اينديون آهن‪.‬‬
‫حاالنڪه رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو ته‬
‫((ا ْمل َ ْیرأَة َیع ْو َر ٌة َوأَق َْرب َما تَكون مِ ْن َربِهَا‪ ،‬إِ َذا کَان َ ْت ِِف قَ ْع ِر بَيْتِهَا))‬
‫”عورت اوگهڙ (لڪائڻ جي شئ) آهي‪ .‬انهي الِء جڏهن اها گهر کان‬
‫نڪرند ي آهي ته شيطان ان جي تاڙ ۾ بيٺل هوندو آهي‪( .‬يعني شيطان ان کي‬
‫مردن جي اکين ۾ سينگاري ڪري پيش ڪندو آهي) حاالنڪه اها پنهنجي رب‬
‫جي رحمت کي سڀ کان وڌيڪ ويجهي ان وقت هوندي آهي جڏهن اها‬
‫پنهنجي گهر جي اندر هوندي آهي‪( “.‬صحيح ابن حبان‪ 5599 :413/12:‬وصحح اسناده‬
‫االرناوط‪ ،‬واخرج اجلزء االول منه الرتمذي‪ 1773::‬وصحح اسناده الشيخ االلباين يف املشکاة‪)3109:‬‬
 ‫‪231‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫‪ ‬عورتن جو گهرن کان بغير پردي جي نڪرڻ‬

‫حياء وارين عورتن کي جڏهن ضرورت تحت گهرن کان ٻاهر وڃڻو پوي ته‬
‫اهي مڪمل پردو ڪري ٻاهر نڪرنديون آهن ۽ بي پردگي کان پاسو ڪنديون‬
‫آهن‪.‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي جو انهن جي الِء اهو ئي حڪم آهي ته ﴿ َولَ َتبَرَّ ْج َن َتب َ ُّر َج‬
‫جاهِل ِ َّيةِ األْ ُول َى﴾ ”۽ قديم زماني وانگر هار سينگار جو اظهار نه ڪريو‪( “.‬االحزاب‬
‫الْ َ‬
‫‪)33 :33‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي ته‬
‫﴿يَا أَ ُّي َها النَّ ِب ُّى قُل ِّألَ ْز َواجِكَ َو َب َنات ِكَ َون َِساءِ ال ُْم ْؤمِن ِي َن يُ ْدن ِي َن َع َل ْيهِنَّ مِن َج َالبِيبِهِنَّ ذَالِكَ‬
‫أَدْنَى أَن ُّي ْع َرف َْن ف ََال يُ ْؤذَ ْي َن﴾ ”اي نبي! پنهنجي زالن کي‪ ،‬پنهنجي ڌيئرن کي ۽‬
‫سڀني مومنن جي عورتن کي چئي ڇڏيو ته اهي پنهنجي ڇاتين مٿان پنهنجون‬
‫چادرون اوڍي رکن‪ .‬ان هي سان تمام جلد انهن جي سڃاڻپ ٿي ويندي‪ ،‬پوِء‬
‫انهن کي ڪير تنگ نه ڪندو‪( “.‬االحزاب ‪)59 :33‬‬
‫ليڪن اڄ ڪلهه اسان ڏسون ٿا ته ڪيتريون ئي عورتون بنا پردي جي‪،‬‬
‫مڪمل آزادي سان گهرن کان ٻاهر وينديون آهن ۽ پنهنجي حسن جي نمائش‬
‫ڪنديون آهن‪ .‬نه جسم تي برقع پائينديون آهن‪ ،‬نه مٿي تي چني وٺنديون آهن‬
‫۽ نه سيني تي چادر رکنديون… بلڪه گوڏن تائين ٽنگون به اگهاڙيون‬
‫هونديون آهن‪ ،‬چهرو به اگهاڙو هوندو آهي ۽ سينو به کليل هوندو آهي‪.‬‬
‫جيڪي عورتون ان قسم جي هار سينگار کي ظاهر ڪري بي حيائي جو‬
‫مظاهرو ڪنديون آهن رسول اڪرم‪ ‬جن اهڙين ئي عورتن جي باري ۾‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ات‪ ،‬عَلَ رءو ِس ِه َن کَأ َ ْس ِن َم ِة الْب ْخ ِت‪ ،‬ال ْ َعنوه َن؛ فَإِ ََن َن‬ ‫(( َسيَكون ِِف آ ِخ ِر أ َم ِِت نِ َس ٌاء کَا ِسيَ ٌ‬
‫ات عَا ِري َ ٌ‬
‫َملْعون َ ٌ ی‬
‫ات) ی) ی‬
‫” منهنجي امت جي آخري دور ۾ اهڙيون عورتون هونديون جن جي مٿن‬
‫تي اٺ جي ٿوهن وانگر ٿوها هوندا‪ .‬انهن تي لعنت موڪليو ڇوته اهي ملعون‬
‫آهن‪( “.‬رواه الطرباين يف الصغري وحسنه االلباين يف الثمر املستطاب‪)317/1:‬‬
 ‫‪232‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫اس‪َ ،‬و ینِ َیس ٌاءی‬‫الن َ‬
‫ون بِهَا َ‬ ‫اب الْبَقَ ِر ي َ ْضرِب َ‬ ‫ُها‪ ،‬قَ ْو ٌم َم َعه ْم ِسيَ ٌاط کَأ َ ْذن َ ِ‬ ‫ِ‬
‫«ص ْن َفانِ م ْن أَ ْه ِل َالنا ِر ل َ ْم أَ َر َ‬
‫ِ‬
‫يال ٌت َمائِ َال ٌت‪ ،‬رءوسه َن کَأ َ ْس ِن َم ِة الْب ْخ ِت ا ْملَائِل َ ِة‪ َ ،‬یال ي َ ْدخل َْن اْلْ َ َنةَ‪َ ،‬و َال َ َِي ْد َن‬ ‫ات مِ َ‬ ‫ات عَا ِري َ ٌ‬ ‫کَا ِسيَ ٌ‬
‫وجد مِ ْن َم ِسريَ ِةكَ َذا َوكَ َیذا»‬ ‫ِرُيَهَا‪َ ،‬وإ َِن ِرُيَهَا ل َي َ‬
‫” ٻه قسم جي جهنمين کي مون ناهي ڏٺو‪ .‬هڪڙا اهي ماڻهو آهن جن وٽ‬
‫ڳئون جي پڇ وانگر لٺيون هونديون جنهن سان اهي ماڻهن کي هڪليندا‪ .‬۽‬
‫ٻيون اهي عورتون آهن جيڪي اهڙو لباس پائينديون ڄڻ اگهاڙيون هجن‪.‬‬
‫ماڻهن جي دلين کي پاڻ ڏانهن ڇڪڻ واريون ۽ تڪبر سان اٽڪ مٽڪ ڪري‬
‫هلڻ واريون هونديون‪ ،‬انهن جا مٿا اٺ جي ٿوهن وانگر هڪ طرف جهڪيل‬
‫هوندا‪ .‬اهڙيون عورتون جنت ۾ داخل نه ٿينديون ۽ نه ئي ان جي خوشبو‬
‫سونگهي سگهنديون حاالنڪه ان جي خوشبوء ته تمام پري کان محسوس‬
‫ڪئي ويندي‪( “.‬صحيح مسلم اجلنة باب النار يدخلها اجلبارون‪)2128:‬‬
‫اڄ حالت اها آهي ته پردو جيڪو عورت جي الِء وقار جي عالمت سمجهيو‬
‫وين دو هو‪ ،‬هاڻي ان کي رجعت ۽ دقيانوسي جي نشاني سمجهيو وڃي ٿو‪ .‬اها‬
‫عورت جيڪا پردي ۾ رهڻ فخر سمجهندي هئي اڄ پردي کي پنهنجي حق ۾‬
‫عيب تصور ڪرڻ لڳي آهي‪ .‬۽ اها عورت جيڪا صرف ۽ صرف پنهنجي‬
‫مڙس جي سامهون پنهنجي زينت جو اظهار ڪندي هئي اڄ اها ئي عورت‬
‫روڊن‪ ،‬پارڪن‪ ،‬بازارن ۽ پارٽين ۾ اجنبي ماڻهن جي سامهون پنهنجي حسن‪،‬‬
‫جمال‪ ،‬آرائش ۽ سينگار جو اظهار ڪندي فخر محسوس ڪري ٿي‪ .‬ان جي‬
‫هڪ وجه هيَء آهي ته عورتن جي اندر شرم ۽ حياء نالي جي ڪا شئ باقي‬
‫ناهي رهي ۽ ٻي وجه هيَء آهي ته مردن جي اندر غيرت جو مادو ختم ٿي ويو‬
‫آهي‪ .‬اڪبر اله آبادي انهي بي غيرتي کي ڏسي ڪري چيو هو‪:‬‬
‫ن‬ ‫ي‬
‫ںن‬
‫زم ں‬
‫غ ِ‬
‫رتوقیمےسڑگگں‬ ‫م ں‬ ‫اربک‬ ‫آئرظندنچبيںبيںاں‬ ‫ےبرپدهلک ں‬
‫ےنہکلگبںںہک لقعےپوهرمدونےکڑپگں‬ ‫کوہا‬‫وپاھچوجانےسآپاکرپدهوه ں‬
 ‫‪233‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫‪ ‬عورتن جو رستن جي وچ تي هلڻ‬

‫حياء واريون عورتون جيڪڏهن ضرورت ڪاڻ گهرن کان ٻاهر وڃن ته‬
‫مڪمل پردي سان وينديون آهن ۽ رستن تي مردن سان گڏ ناهن هلنديون بلڪه‬
‫هڪ سائيڊ تي هلنديون آهن‪.‬‬
‫جڏهن ته اڄ ڪلهه اسان ڏسون ٿا ته ڪيتريون ئي عورتون بنا روڪ ٽوڪ‬
‫رستن جي بلڪل وچ تي هلنديون آهن‪ ،‬چاهي عام رستا هجن يا مارڪيٽون‪،‬‬
‫بازارون ۽ سير وتفريح جا رستا هجن‪ .‬۽ مردن سان گڏ ايئن ملي جلي وينديون‬
‫آهن جو جيڪڏهن ڪو مرد انهن کان پري به ٿيڻ چاهي ته ان جي الِء اهو‬
‫ناممڪن ٿي ويندو آهي‪.‬‬
‫حالڪه نبي‪ ‬جن ته ان معاملي ۾ ايستائين سختي ڪئي آهي ته نماز‬
‫کانپوِء مسجد کان واپس وڃڻ وارين عورتن کي به رستي کان هٽي ڪري‬
‫هڪ سائيڊ تي هلڻ جو حڪم ڏنو‪.‬‬
‫ابو اسيد االنصاري‪‬بيان ڪن ٿا ته مسجد کان نڪرندي رستي ۾ مرد‬
‫عورتن سان گڏجي ويا‪ ،‬ته نبي ڪريم‪ ‬جن عورتن کي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫((استَأْ ِخ ْرن‪ ،‬فَإِن َه لَيْ َس لَك َن أَن َ ُْتقق َْن ا َلطرِي َق عَل َيك َن ِِبَافَ ِ‬
‫ات ا َلطرِيقِ» فَكَان َ ِت ا ْمل َ ْرأَة تَلْتَ ِصق‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫بِاْلِْ َدا ِر َح َّت إ َِن ثَ ْوبَهَا لَيَتَ َعلَق بِاْلِْ َدا ِر مِ ْن لصوقِهَا بِ ِیه))‬
‫اوهان ه ڪ پاسي تي ٿي وڃو ڇوته اوهان جي الِء جائز ناهي ته توهان‬
‫رستي جي عين وچ تي هلو‪ .‬توهان تي الزم آهي ته توهان رستي جي ڪنارن‬
‫تي هلو‪ “.‬جيتوڻيڪ پوِء اهي عورت ون ديوار سان لڳي ڪري هلنديون هيون‬
‫ايستائين جو انهن جون چادرون (جنهن سان انهن پردو ڪيو هو) ديوار ۾‬
‫اٽڪي پونديون هيون‪( .‬سنن ايب دائود‪ 5272:‬وصححه الشيخ االلباين يف الصحيحه‪)856:‬‬

‫‪ ‬عورتن جو خوشبو لڳائي گهرن کان ٻاهر وڃڻ‬

‫حياء واريون عورتون جڏهن ضرورت ڪارڻ گهرن کان ٻاهر وينديون آهن‬
‫ته خوشبو لڳائي نه وينديون آهن‪ .‬جڏهن ته اڄ ڪلهه اسان ڏسون ٿا ته‬
‫ڪيتريون ئي عورتون خوشبو استعمال ڪري گهرن کان نڪرنديون آهن‪ .‬۽‬
‫جن عورتن وٽان اسان جو گذر ٿيندو آهي‪ ،‬انهن مان عمده خوشبو ايندي آهي‬
‫جيڪي انهن جي بي حيائي جي هڪ نشاني آهي‪ .‬ڇوته خوشبو لڳائي ڪري ته‬
 ‫‪234‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫مسجد ۾ وڃڻ به عورتن جي الِء درست ناهي‪ ،‬پوِء ڪيئن اهي خوشبو لڳائي‬
‫ڪري مارڪيٽن‪ ،‬بازارن ۽ سير تفريح جي جاين ڏانهن منهن ڪن!‬
‫جناب ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته ان کي هڪ عورت ملي جنهن مان‬
‫خوشبو اچي رهي هئي ۽ ان جو برقعو ايترو ڊگهو هو جو مٽي اڏائي رهيو‬
‫ت مِ َن ا ْمل َ ْس ِج ِد؟) ی) “اي الجبار (زور واري‬
‫هو‪ .‬ته انهن فرمايو‪(( :‬يَا أَم َة اْلْبَا ِر‪ِ ،‬ج ْئ ِ‬
‫َ‬
‫اهلل) جي ٻانهي! ڇا تون مسجد مان اچي رهي آهين؟” ان چيو‪ :‬جي ها‪.‬‬
‫ته انهن فرمايو‪(( :‬ولَه تَ َط َيب ِ‬
‫ت ی؟)) “ڇا تو مسجد جي الِء خوشبو لڳائي هئي؟”‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ان چيو‪ :‬جي ها‪ .‬ته فرمايائون‪:‬‬
‫مون پنهنجي محبوب رسول اهلل‪ ‬جن کان ٻڌو هو‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن ارشاد‬
‫«ال تقْبَل َص َال ٌة ِال ْم َیرأَ ٍة تَ َطيَب َ ْت َِل َ َذا ا ْیمل َ ْس ِج ِد‪َ ،‬ح َّت ت َْر ِج َع فَتَغْتَ ِس َل غ ْسلَهَا مِ َن اْلنَابَ ِة ی»‬
‫فرمايو‪َ :‬‬
‫” ان عورت جي نماز قبول نٿي ٿئي جيڪا مسجد جي الِء خوشبو لڳائي ان ۾‬
‫نماز ادا ڪري‪ ،‬ايستائين جو اها موٽي اچي‪ ،‬پوِء تڙ الهڻ وانگر غسل ڪري‪“.‬‬
‫(سنن ايب دائود‪ 4174:‬صححه االلباين)‬

‫بلڪه رسول اهلل‪ ‬جن اهو به ارشاد فرمايو ته «أَميَا ا ْم َرأَ ٍة ا ْستَ ْع َط َر ْت فَ َم َر ْت‬
‫ع َلَ قَ ْو ٍم لِ ي ِجدوا مِ ْن ِرُيِهَا فَ ِه َي َزانِيةٌ» ”جيڪا عورت خوشبو لڳائي ماڻهن وٽان گذري‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫جيئن اهي ان جي خوشبو محسوس ڪري سگهن ته اها بدڪار عورت آهي‪“.‬‬
‫(سنن ايب دائود الرتجل باب يف طيب املراة ‪ ، 4167‬جامع الرتمذي االستئذان باب ماجاء يف کراهية خروج املراة‬
‫متعطرة ‪ ،2937‬سنن نسائي الزينة باب مايکره للنساء من الطيب‪)5126 :‬‬

‫‪ ‬فيشني لباس پائي ماڻهن جي سامهون ان جي نمائش ڪرڻ‬

‫حياء واريون عورتون اهڙو فيشني لباس پائي ان جي نمائش ناهن‬
‫ڪنديون جيڪو نظرون ڇڪيندڙ هجي ۽ مردن کي انهن جي طرف متوجه‬
‫ڪرڻ وارو هجي‪ .‬جڏهن ته اڄ ڪلهه اسان ڏسون ٿا ته کوڙ ساريون عورتون‬
‫فيشني لباس جي تالش ۾ رهن ٿيون‪ .‬۽ جيئن ئي انهن کي ڪو نئون فيش‬
‫نظر ايندو آهي ته انهن مان هر هڪ جي ڪوشش هوندي آهي ته هوَء سڀ کان‬
‫پهرين ان فيشني لباس کي پائي جيئن ٻيون عورتون ان کي ڏسي ڪري‬
‫واکاڻ ڪرڻ بنا رهي نه سگهن ۽ هوَء ان لباس سان مشهور ٿي وڃي‪.‬‬
 ‫‪235‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫حاالنڪه رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي ته‬

‫اّلل ثَوب م َذل َ ٍة يَوم الْقِي یام ِة‪ ،‬ث َم أَ َْل ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫ٍ‬
‫ارا»‬
‫ب ف يه ن َ ً‬
‫َ َ‬ ‫« َم ْن لَبِ َس ثَ ْو َب ش ْه َرة ِِف الدن ْيَا‪ ،‬ألْبَ َسه َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬
‫”جيڪو شخص دنيا ۾ شهرت وارو لباس پائي‪ ،‬ان کي اهلل تعالي قيامت‬
‫جي ڏينهن ذلت وارو لباس پهرائيندو‪ .‬پوِء ان ۾ باهه ڏئي ڇڏيندوس‪( “.‬سنن ابن‬
‫ماجه‪ 3607:‬وحسنه االلباين)‬

‫‪ ‬مرد ۽ عورت جو ميل ميالپ‬

‫حيادار عورتون مردن جي ڀيڙ ۾ وڃڻ کي انتهائي ناپسند ڪنديون آهن ۽‬
‫ان کان حتي االمڪان بچنديون ۽ پرهيز ڪنديون آهن‪ .‬جڏهن ته اڄ ڪل اسان‬
‫ڏسون ٿا ته کوڙ سارين عورتن کي مردن جي رش ۾ ڪو شرم ۽ حيا‬
‫محسوس ناهي ٿيندو‪ .‬جيتوڻيڪ اهي محفلن ۾ اجنبي مردن جي رش ۾‬
‫شريڪ ٿينديون آهن‪ .‬اهي مردن جي قريب ۽ مرد عورتن جي صفا ويجهو‬
‫هوندا آهن‪ .‬انهي ڀيڙ رش ۾ شيطان به اٽڪلون ۽ حربا استعمال ڪندا آهن‪ .‬۽‬
‫انهن جي چنبي ۾ گرفتار ٿي مرد ۽ عورت پنهنجي عفت‪ ،‬عصمت ۽ لڄ کي‬
‫ليڙون ليڙون ڪري ويهندا آهن‪.‬‬
‫محفلن‪ ،‬بازارن ۽ خاص ڪري شادي جي پارٽين ۾ مردن ۽ عورت جي‬
‫گڏوچڙ جي ڪري ڪريل حرڪتون ٿينديون آهن‪ .‬نوجوان ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين‬
‫کي پاڻ ۾ تعلقات قائم ڪرڻ جو سٺو موقعو هٿ اچي ويندو آهي‪ .‬۽ پوِء ان‬
‫جا انتهائي ڀيانڪ نتيجا هوندا آهن‪.‬‬
‫حضرت عقبه بن عامر الجهني‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫الن َساءِ» ”توهان (غير محرم) عورتن وٽ وڃڻ کان پاسو‬
‫ول عَلَ ِ‬
‫«إِيَاك ْم َوالدخ َ‬
‫ڪندا ڪريو‪“.‬‬
‫ته هڪ انصاري چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! توهان ”الحمو“ يعني مڙس جي ڀاُء‬
‫(ڏير يا سئوٽ وغيره) جي متعلق ڇا چئو ٿا؟ ته پاڻﷺ جن فرمايو‪«:‬احل َ ْمو‬
‫امل َ ْوت» ”ڏير (يا سئوٽ وغيره) موت آهي‪( “.‬صحيح البخاري النکاح باب الخيلون رجل بامرة‪:‬‬
‫‪ ،5232‬صحيح مسلم االدب‪)2083:‬‬
 ‫‪236‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫هن حديث ۾ ٿورو غور ڪريو ته جڏهن ڏير (يا سئوٽ وغيره) پنهنجي‬
‫ڀاڄائي جي الِء موت آهي ته هڪ عام ماڻهو ۽ عورت جو پاڻ ۾ ميل جول‬
‫ڪيترو خطرناڪ ٿي سگهي ٿو!‬

‫‪ ‬غير محرم عورتن سان هٿ مالئڻ‬

‫حيادار عورتون هرگز اهو برداشت نه ڪنديون ته اهي ڪنهن غير محرم‬
‫مرد سان هٿ مالئين‪ .‬اهڙي طرح حيادار مرد هن ڳالهه کي گوارا نٿا ڪن ته‬
‫اهي غير محرم عورتن سان هٿ مالئين‪ .‬ليڪن اڄ اسان ڏسون ٿا ته‬
‫ڪيتريون ئي عورتون بنا جهجهڪ جي غير محرم مردن سان هٿ مالئينديون‬
‫آهن‪ .‬۽ ڪيترائي مرد غير محرم عورتن سان هٿ مالئيندا آهن‪ .‬يقينا اهو به‬
‫بي حيائي جي زمري ۾ اچي ٿو‪ .‬ڇوته حضرت معقل بن يسار‪ ‬بيان ڪن ٿا‬
‫ته رسول اڪرمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ري لَه مِ ْن أ َ ْن ََت َ َسه ا ْم َرأ َ ٌة َال ُتَ ِل لَه» ”توهان‬ ‫«أل َْن ي ْط َع َن ِِف َرأْ ِس َرجلٍ ِ ِِب ْخ ي ٍ ی ِ ِ ٍ‬
‫ط م ْن َحديد َخ ْ ٌ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫مان ڪنهن هڪ کي مٿي ۾ لوهه جي ڪلي هنئي وڃي اها ان کان بهتر آهي‬
‫جو هو ان عورت کي هٿ لڳائي جيڪا ان جي الِء حالل ناهي‪( “.‬السلسله الصحيحه‬
‫لاللباين‪)226:‬‬
‫‪ ‬مردن جي عورتن سان مشابهت ۽ عورتن جي مردن سان مشابهت‬
‫اڄ ڪلهه اسان جي معاشري ۾ ڪيترائي مرد وڏي بي شرمي سان پنهنجي‬
‫وضع قطع ۽ لباس وغيره ۾ عورتن سان مشابهت ڪندا آهن‪ .‬۽ اهڙي طرح‬
‫ڪيتريون ئي عورتون به پنهنجي وضع قطع ۽ لباس وغيره ۾ مردن سان‬
‫مشابهت ڪنديون آهن‪.‬‬
‫جڏهن ته حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫ات مِ َن ِ‬
‫الن َساءِی‬ ‫ِالن یساءِ‪ ،‬واملتَ َشبِهَ ِ‬
‫ِ‬ ‫اّلل َص َل اهلل عل َي ِه وسلَم املت َشبِه ِ‬
‫«ل َ َع َن رسول َ ِ‬
‫ِني م َن ال ِر َج ِال ب َ َ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ََ َ َ‬ ‫َ‬
‫بِال ِر َج ِال»‬
‫”رسول اهللﷺ جن لعنت موڪلي آهن انهن مردن تي جيڪي عورتن‬
‫سان مشابهت اختيار ڪن ٿا ۽ انهن عورتن تي لعنت موڪلي جيڪي مردن‬
‫سان مشابهت اختيار ڪن ٿيون‪( “.‬صحيح البخاري‪)5885:‬‬
 ‫‪237‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫‪ ‬غير محرم سان اڪيالئي ۾ ملڻ‬

‫حيادار عورتون مردن مان ڪنهن مرد سان اڪيالئي کي هرگز گوارا نه‬
‫ڪنديون‪ .‬ڇوته حيا انهن کي ان کان منع ڪري ٿو‪ .‬ليڪن ڪيتريون ئي‬
‫عورتون ان کي ڪو مسئلو ئي نٿيون سمجهن‪ .‬جيتوڻيڪ اهي غير محرم‬
‫مردن مان ڪنهن مرد سان اڪيالئي ۾ ڳالهيون به ڪنديون آهن ۽ کائينديون‬
‫پيئنديون به آهن‪.‬‬
‫حاالنڪه رسول اهللﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ان ثَالِثَه َما الشَيْ َطانی) ی) ی‬ ‫ٍَ‬ ‫َ‬
‫((أ َال َال ََيْل َو َن َرج ٌل بِا ْم َرأةإ َِال ک َ َ‬
‫”خبردار! ڪو به ماڻهو جڏهن ڪنهن عورت سان اڪيالئي ۾ ملندو آهي ته‬
‫انهن سان گڏ ٽيون شيطان هوندو آهي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2165:‬وصححه االلباين)‬
‫۽ حضرت ابن عباس‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهللﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫«الَ ََيْل َو َن َرج ٌل بِا ْم َرأَ ٍة‪َ ،‬والَت َسافِ َر َن ا ْم َرأَ ٌةإ َِال َو َم َعهَا َحم ْ َر ٌم»‬
‫” ڪو شخص ڪنهن عورت سان هرگز اڪيالئي ۾ نه وڃي‪ ،‬ها جيڪڏهن‬
‫ان سان گڏ ڪا محرم هجي ته ٺيڪ آهي‪ .‬۽ ڪا عورت محرم کانسواِء سفر نه‬
‫ڪري‪( “.‬صحيح البخاري احلج باب حج النساء‪ ،2862:‬صحيح مسلم احلج‪)1341:‬‬

‫ڀيڻوئي جي سالي سان ۽ ڏير جي ڀاڄائي سان کلي گفتگو ۽‬ ‫‪11‬‬

‫ڪچهري‬
‫اسا ن جي معاشري ۾ شرم ۽ حيا جي نه هجڻ جو هڪ ٻيو مثال به آهي ته‬
‫ساليون ڀيڻوئي سان ۽ ڀاڄائي ڏير کان پردو ناهن ڪنديون‪ .‬خاص ڪري‬
‫ساليون ڀيڻوئي سان بي تڪلف ٿي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ ۽ ان سان کل مذاق‬
‫ڪرڻ پنهنجو حق سمجهنديون آهن‪ .‬اهڙي طرح ڀيڻوئي پنهنجي سالين سان‬
‫کل مذاق ڪرڻ پنهنجو حق سمجهندو آهي‪.‬‬
‫جيستائين ڏير ۽ ڀاڄائي جو تعلق آهي ته اسان هڪ حديث پهرين عرض‬
‫ڪري چڪا آهيون ته رسول اهلل ﷺ جن ڏير کي ڀاڄائي جي الِء موت قرار‬
‫ڏنو‪ .‬۽ جيستائين ڀيڻوئي ۽ سالين جو تعلق آهي ته پردي جي معاملي ۾ سالين‬
‫جي الِء اهو ئي حڪم آهي جيڪو غير محرم عورتن جي الِء آهي‪ .‬لهذا سالين‬
‫جي الِء ضروري آهي ته اهي پنهنجي ڀيڻوئي کان پردو ڪن‪.‬‬
 ‫‪238‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫۽ ڀيڻوئي جي الِء ضروري آهي ته هو سالين جي طرف نگاهه نه کڻي جيئن‬

‫ٻين عورتن ڏانهن نگاهه کڻڻ ان جي الِء جائز ناهي‪.‬‬
‫ڪي ماڻهو قريبي رشتيدارن کي ته بنا روڪ ٽوڪ جي گهرن ۾ داخل ٿيڻ‬
‫تي پابندي لڳائي ڇڏيندا آهن‪ ،‬ليڪن جڏهن ڌيَء جي مڙس جو معاملو ايندو‬
‫آهي ته گهرن ۾ جوان ڇوڪرين جي موجودگي جي باوجود انهن جي اچڻ وڃڻ‬
‫تي ڪا پابندي نٿي هجي‪ .‬اهي بنا روڪ ٽوڪ ايندا ويندا آهن ۽ پنهنجين‬
‫سالين سان کلي ڪچهري ڪندا آهن‪ .‬انهي آزادي جا ڀيانڪ نتيجا سامهون‬
‫اچي سگ هن ٿا‪ .‬تنهنڪري ان سلسلي ۾ پرهيز ڪرڻ کپي‪.‬‬

‫‪ 12‬نوڪرن کي گهرن ۾ اچڻ وڃڻ جي کليل آزادي‬

‫اسان جي معاشري ۾ بي حيائي جو هڪ ٻيو مثال هي به آهي ته ڪن‬
‫گهرن ۾ نوجوان نوڪرن يا ڊرائيورن کي کليل آزادي ڏني ويندي آهي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهي پوري آزادي سان گهرن اندر ايندا ويندا آهن‪ .‬گهرن ۾ موجود‬
‫عورتن ۽ نوجوان ڇوڪرين سان ڳالهيون ڪندا آهن‪ .‬حاالنڪه گهريلو نوڪرن‬
‫سان گهر جي نوجوان ڇوڪرين جو فتني ۾ مبتال ٿيڻ تمام آسان ڪم هوندو‬
‫آهي‪ .‬۽ اهڙي قسم جا ڪيترائي واقعا اسان جي سامهون آهن ته گهريلو‬
‫نوڪرن وانگر گهريلو مالزمن سان نوجوان ڇوڪرين جي ڀڄڻ جون‬
‫ڪهاڻيون به هر روز اخبارن جي زينت بنجنديون پيون وڃن‪ .‬لهذا گهرن جي‬
‫ذمه دارن تي الزم آهي ته اهي انهن نوڪرن ۽ ڊرائيورن کي بناروڪ ٽوڪ‬
‫گهرن ۾ داخل ٿيڻ کان روڪين ۽ پنهنجي عورتن ۽ ڌيئرن کي انهن کان‬
‫بالتڪلف گفتگو ڪر ڻ کان روڪين جيئن عزت ۽ لڄ جو تحفظ ٿي سگهي ۽‬
‫عفت ۽ عصمت ليڙون ليڙون ٿيڻ کان بچي وڃي‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن پنهنجي ازواج مطهرات (رضي اهلل عنهن) کي‬
‫کدڙن جي باري ۾ حڪم ڏنو هو ته ((الَ ي َ ْدخل ََن َهؤالَءِ عَل َيْك َی‬
‫ن) ی) ”اهي اوهان تي‬
‫داخل نه ٿين“(صحيح البخاري‪ ،4069:‬صحيح مسلم‪)2180:‬‬
‫توهان ٿورو غور ڪريو ته جڏهن کدڙا جيڪي مردن جيئن زنا نٿا ڪري‬
‫سگهن‪ ،‬انهن جو عورتن وٽ اچڻ وڃڻ منع ٿيل آهي ته نوڪرن ۽ ڊرائيورن‬
‫جو گهرن ۾ آزاد اچڻ وڃڻ ڪيئن جائز ٿي سگهي ٿو!‬
 ‫‪239‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫‪ 13‬زنا ڪاري‬
‫بي حيائي ۽ فحاشي جي بدترين شڪل ۽ صورت زنا ڪرڻ آهي‪ .‬جيڪو‬
‫اسالم ۾ وڏو ڏوهه آهي ۽ ڪبيره گناهن مان هڪ گناهه آهي‪ .‬اهلل تعالي ان‬
‫جي قريب وڃڻ کان به روڪيو آهي‪.‬‬
‫سندس فرمان آهي‪:‬‬

‫ْقبُو ْا الزِّنَى إِن َّ ُه ك َ َ‬

‫ان فَاحِشَ ًة َّو َسا َء َسبِي ًال﴾‬ ‫﴿ َولَ َت ْ َ‬
‫”۽ زنا کي ويجھا نه وڃو ڇوته اھا بي حيائي آھي‪ ،‬۽ اھا واٽ بڇڙي‬
‫آھي“(االسراء ‪)32 :17‬‬
‫محترم ساٿيو! بي حيائي جون جيتريون به صورتون اسان ذڪر ڪيون‬
‫آهن انهن سڀني کان پرهيز ڪرڻ کپي‪ .‬اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان‬
‫س ڀني کي حياء جي صفت اختيار ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬۽ اسان کي بي حيائي‬
‫کان محفوظ رکي‪.‬‬
‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ساٿيو! بي حيائي جي وڌيڪ ٻن صورتن جي طرف به اشارو ڪندا‬
‫هلون‪.‬‬

‫‪ 14‬عورتن ۽ نواجوان ڇوڪرين جي بازارن ۾ شاپنگ ڪرڻ‬

‫اسان جي معاشري ۾ عورتون يا نوجوان ڇوڪرين جو ٽولن ۾ يا اڪيلي‬
‫شاپنگ ڪرڻ جي الِء بازارن ۾ نڪرڻ به تمام وڏي بي حيائي آهي‪ .‬ڇا آهي‬
‫جو اهي عورتون ٺهي سنڀري بي پرده ٿي بازارن ۾ نڪرنديون آهن ۽ اتي‬
‫دڪاندار س ان سامان خريد ڪرڻ وقت نخرا ڪنديون آهن‪ ،‬قيمت گهٽ ڪرڻ‬
‫جي الِء کل مذاق جو سهارو وٺنديون آهن‪ ،‬دڪاندار انهن سان غير اخالقي‬
‫گفتگو ڪري انهن کي وندرائي ڇڏيندا آهن ۽ عورتون ان کي پنهنجي تعريف‬
‫سمجهي خوشي مان نه پيون ماپنديون آهن‪ .‬پوِء دڪاندار قيمت چڱي خاصي‬
‫ڇوٽ (ڊسڪا ئونٽ) ڏئي بار بار پنهنجي دڪان جو طواف ڪرڻ جو شوق‬
‫ڏياريندا آهن‪ .‬عورتون سمجهنديون آهن ته دڪاندار انهن جي حق ۾ وڏا‬
‫مخلص آهن‪ .‬حاالنڪه‬
‫ھچک وت ےہ سج یک رپڈہ ڈاری ےہ‬ ‫هي وصخیص ڈاکسونٹ ےب سبب ںیہن اغلٹ‬
 ‫‪240‬‬ ‫حيا ايمان جي هڪ شاخ‬

‫‪ 15‬يوٽيوب وغيره تي بي حيائي واريون وڊيو ڏسڻ‬

‫اڄ ڪل بي ح يائي جي هڪ ٻي شڪل هيَء آهي ته جنسي منظرن تي‬
‫مشتمل وڊيو ڪلپس يوٽيوب وغيره تي موجود آهن‪ .‬جنهن شخص وٽ‬
‫انٽرنيٽ جي سروس هجي اهو ڪجھ گهڙين ۾ انهن تائين پهچي ويندو آهي‬
‫۽ انهن کي ڏسندو آهي‪ .‬يقينا اهي منظر هڪ حيادار انسان جي الِء انتهائي‬
‫خطرناڪ آهن‪ .‬لهذا هر مرد ۽ عورت کي اهڙا منظر ڏسڻ کان پرهيز ڪرڻ‬
‫گهرجي‪.‬‬
‫اهلل تعالي مومن مردن ۽ مومن عورتن سڀني کي اهو حڪم ڏنو آهي ته‬
‫ا هي پنهنجون نظرون جهڪائي رکن‪ ،‬يعني ناجائز ۽ حرام شين کي ڏسڻ ۽‬
‫غير محرم عورتن کي ڏسڻ کان پنهنجي نظرن کي بچائين‪ .‬اهلل تعالي اسان‬
‫سڀني جي حفاظت فرمائي ۽ اسان جي اکين ۾ حياء پيدا ڪري‪ .‬آمين‬
 ‫‪241‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫ِ‬
‫منهج سلف جا اصول ۽ ضابطا‬ ‫دعوت اهل حديث ۽‬
‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ امت ۾ ويڇا‬
‫❖ طائفه منصوره ۽ ناجي فرقو ڪهڙو آهي؟‬
‫❖ اهل حديث جي دعوت ۽ منهج سلف جا اصول ۽ ضابطا‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫اڄوڪي خطبي جو آغاز اسان هڪ حديث مبارڪه سان ڪريون ٿا‪ ،‬جنهن‬
‫جو راوي حضرت خباب بن ارت‪ ‬آهي‪ ،‬اهي بيان ڪن ٿا ته هڪ رات آئون‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جي عبادت جو غور سان جائزو وٺي رهيو هئس‬
‫ايستائين جو فجر ٿي وئي‪ .‬پاڻ‪ ‬جن نماز پڙهائي‪ ،‬جڏهن پاڻ‪ ‬جن‬
‫سالم ورايو ته آئون پاڻ‪ ‬جن جي خدمت ۾ حاضر ٿيس ۽ مون چيو‪:‬‬

‫ت اللَيْل َ َة َص َال ًة َما َرأَيْت َ‬ ‫اّلل‪ ،‬باب أَن ْ ِ‬

‫ك َصل َيْ َ‬
‫ت َن ْ َو َها))‬ ‫ت َوأمي‪ ،‬ل َ َق ْد َصل َيْ َ‬
‫َ‬ ‫((يَا َرسو َل َ ِ َ‬
‫” اي اهلل جا رسول! منهنجا ماُء پيُء توهان تي قربان ٿين‪ ،‬اڄ رات توهان‬
‫اهڙي نماز پڙهي جو ان جهڙي نماز پڙهندي مون توهان کي ڪڏهن به نه ڏٺو‪“.‬‬
‫(مسند احمد جي روايت ۾ آهي ته اڄ توهان سڄي رات نماز پڙهندا رهيا‪).‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪(( :‬أَ َج ْل‪ ،‬إ ََِنَا َص َال یة َر َغ ٍب َو َر َه ٍ ی‬
‫ب) ی)‬
‫” ها‪ ،‬هيَء اهڙي نماز هئي جنهن ۾ دعا جي قبوليت جي رغبت به هئي ۽‬
‫دعا جي قبول نه ٿيڻ جو ڊپ به هو‪“.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن وضاحت ڪندي فرمايو‪:‬‬
‫(( َیسأَلْت َر ِب َع َز َو َج َل فِيهَا ث ََال َث ِخ َصالٍ ‪ ،‬فَأ َ ْع َط ِاّن اثْنَتَ ْ ِ‬
‫ني َو َمنَ َع ِن َوا ِح َدةً‪” ))،‬مون هن نماز‬
‫۾ پنهنجي رب کان ٽي شيون گهريون‪ ،‬ته ان مونکي ٻه ڏئي ڇڏيون ۽ هڪ نه‬
‫ڏني‪ “.‬ی‬
 ‫‪242‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫ك بِ ِه ْاأل َم َم قَبْلَنَا‪ ،‬فَأ َ ْع َطانِ يهَ یا) ی)‬

‫‪َ (( _1‬سأَلْت َر ِب َع َز َو َج َل أَ ْن َال ي ْهلِ َكنَا ِ َِبا أَ ْهل َ َ ی‬
‫” مون پنهنجي رب پاڪ کان هيَء دعا گهري ته هو اسان کي ان شئ سان‬
‫هالڪ نه ڪري جنهن سان ان پهرين امتن کي هالڪ ڪيو‪( ،‬يعني اهڙو عذاب‬
‫نازل نه ڪري جو سموري امت هالڪ ٿي وڃي جيئن نوح جي قوم‪ ،‬عاد جي‬
‫قوم‪ ،‬ثمود جي قوم وغيره ه الڪ ٿي ويون) ته ان منهنجي اها دعا قبول‬
‫ڪري ورتي‪“.‬‬
‫رينَا‪ ،‬فَأ َ ْع َطانِيهَا) ی)‬
‫‪_2‬ی(( َسأَلْت َر ِب َع َز َو َج َل أَ ْن َال ي ْظ ِه َر عَ یل َيْنَا عَد ًوا مِ ْنغَ ْ ِ‬
‫” ۽ مون پنهنجي رب کان دعا گهري ته هو اسان تي ڪنهن اهڙي دشمن کي‬
‫غلبو نه ڏي جيڪو اسان مان نه هجي‪( ،‬يعني ايئن نه هجي جو ڪافر سموري‬
‫امت اسالميه تي غالب اچي وڃن) ته ان منهنجي اها دعا قبول ڪري ورتي‪“.‬‬
‫‪َ (( _3‬و َسأَلْتی َر ِب أَ ْن َال يَلْب َِسنَا ِشيَعًا‪ ،‬فَ َمنَ َع ِنيهَا) ی)‬
‫” ۽ مون پنهنجي رب کان دعا ڪئي ته هو اسان کي مختلف ٽولن ۾‬
‫تقسيم نه ڪري‪ ،‬ته ان منهنجي اها دعا قبول نه ڪئي‪( “.‬سنن نسائي‪ 1638:‬وصححه‬
‫االلباين‪ ،‬مسند امحد‪ 21091:‬وصححه االرناوط)‬
‫اهڙي طرح حضرت سعد‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ڏينهن رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫”عاليه“ مقام جي طرف کان آيا‪ ،‬ايستائين جو جڏهن پاڻ بنو معاويه جي مسجد‬
‫وٽان گذريا ته پاڻ ان ۾ داخل ٿيا ۽ پاڻ ٻه رڪعت نماز ادا ڪئي‪ ،‬اسان به پاڻ‬
‫سان گڏ نماز پڙهي‪ .‬پوِء پاڻ‪ ‬جن پنهنجي رب کان ڊگهي دعا گهرندا رهيا‪.‬‬
‫ان کانپوِء اسان وٽ آيا ۽ فرمايائون‪:‬‬
‫(( َسأَلْت َر ِب ث ََالثًا‪ ،‬فَأ َ ْع َط ِاّن ثِ ْنتَ ْ ِ‬
‫ني َو َمنَ َع ِن َوا ِح َد یًة))‬
‫” مون پنهنجي رب کان ٽن شين جو سوال ڪيو‪ ،‬ته ان مونکي ٻه عطا‬
‫ڪيون ۽ هڪ نه ڏني‪“.‬‬
‫ِالسنَ ِة فَأ َ ْع َطانِ يهَا)) ”مون پنهنجي رب کان دعا ڪئي‬ ‫(( َسأَلْت َر ِب‪ :‬أَ ْن َال ي ْهلِ َ‬
‫ك أ َم ِِت ب َ‬
‫ته هو منهنجي امت کي ڏڪار سان هالڪ نه ڪري ‪ ،‬ته ان منهنجي اها دعا‬
‫قبول ڪري ورتي‪“.‬‬
 ‫‪243‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫ك أ َم ِِت بِالْغ َ َرقِی فَأ َ ْع َطانِيهَا)) ”۽ مون اهلل تعالي کان اهو به‬
‫(( َو َسأَلْته أَ ْن َال ي ْهلِ َ‬
‫گهريو ته هو منهنجي امت کي غرق ڪري هالڪ نه ڪري‪ .‬ته ان منهنجي اها‬
‫دعا به قبول ڪري ورتي‪“.‬‬
‫((و َسأَلْته أَ ْن َال ََيْ َع َل بَأْ َسه ْم بَيْنَه ْم فَ َمنَ َع ِنيهَا))‬
‫َ‬
‫”۽ مون اهلل کان هيَء دعا به ڪئي ته منهنجا امتي پاڻ ۾ نه وڙهن ۽ انهن‬
‫جي وچ ۾ مخالفت نه ٿئي‪ ،‬ته اهلل تعالي منهنجي اها دعا قبول نه ڪئي‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)2890:‬‬
‫هنن ٻنهي حديثن مان ثابت ٿئي ٿو ته هن امت ۾ هڪ ٻئي جي مخالفت ۽‬
‫ان جي بنياد تي لڙائي ۽ گروهه بندي ضرور ٿيندي‪ .‬ڇوته رسول اڪرم‪‬‬
‫جن جيڪا دعا فرمائي ته انهن جي وچ ۾ مخالفت‪ ،‬لڙائي ۽ فرقي واريت نه‬
‫ٿئي ته اها قبول نه ڪئي وئي‪ .‬۽ انهي الِء پاڻ‪ ‬جن خبردار فرمائي ڇڏيو‬
‫هو ته‬

‫((فَإِن َه َم ْن ي َ ِع ْش مِ ْنك ْم بَ ْع ِدي فَ َس َريَى ْ‬

‫اختِ َالفًا َكثِري یا)) ”توهان مان جيڪو مون کانپوِء‬
‫ً‬
‫(ڊگهي عرصي تائين) زنده رهندو ته هو ع نقريب تمام گهڻو اختالف ڏسندو‪“.‬‬
‫(سنن ايب دائود‪ ،4609 :‬سنن ابن ماجه‪ 43:‬وصححه االلباين)‬
‫۽ ايئن ئي ٿيو جيئن رسول اڪرم‪ ‬جن پيشينگوئي فرمائي‪،‬‬
‫جيتوڻيڪ نبي ڪريم‪ ‬جن جي وفات کان ڪجھ عرصي کانپوِء امت ۾‬
‫اختالف پيدا ٿي ويا‪ ،‬جيڪي آهستي آهستي مخالفت جي شڪل اختيار ڪندا‬
‫ويا ۽ پوِء نوبت لڙائي تائين وڃي پهتي‪ .‬۽ اڄ به امت اسالميه جي حالت انهن‬
‫ئي حديثن جو مصداق نظر اچي رهي آهي‪.‬‬
‫البته هيَء ڳالهه ذهن ۾ رهي ته اهلل جي رسول‪ ‬جن هڪ گروهه جي‬
‫«ال ت ََزال َطائِ َف ٌة مِ ْن أ َم ِِت َظا ِهرِي َن عَلَ ا ْیحل َقِ‪َ ،‬ال يَضره ْم‬
‫باري ۾ هي به ارشاد فرمايو هو ته َ‬
‫َم ْن َخ َذ ََلم‪َ ،‬ح َّت يَأْ ِِت أَ ْمر ا ِ‬
‫هلل َوه ْم كَی َذال ِ َ‬
‫ك ی» ی‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫”منهنجي امت جو هڪ گروهه حق تي قائم رهندو (دليلن ۽ برهانن سان)‬
‫غالب رهندو‪ ،‬جيڪو انهن جي مخالفت ڪندو هو ان کي نقصان نه رسائي‬
 ‫‪244‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫سگهندو‪ .‬ايستائين جو اهلل جو حڪم اچي ويندو ۽ اهي پنهنجي ساڳي حالت‬
‫۾ هوندا‪( “.‬صحيح مسلم‪)1920:‬‬
‫امام ابن المبارڪؒ‪ ،‬امام احمد بن حنبلؒ‪ ،‬امام علي بن المدينيؒ ۽ امام‬
‫بخاريؒ وغيرهم چون ٿا ته ان گروهه کان مراد اصحاب الحديث آهن‪ .‬بلڪه امام‬
‫احمد بن حنبلؒ چون ٿا ته‬
‫ي م ین ه ی‬
‫م) ی) ”جيڪڏهن ان مان مراد اهل حديث‬ ‫((إن لم يكونوا أهل احلديث فال أدر ی‬
‫ناهن ته پوِء آئون نٿو ڄاڻان ته اهي ماڻهو ڪير آهن؟“‬
‫۽ ان جي تائيد نبي ڪريم‪ ‬جن جي هڪ ٻي حديث سان به ٿئي ٿي‪،‬‬
‫جنهن ۾ پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني مِلَةً‪ ،‬کله ْم ِِف‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ني وسب ِع ِ‬ ‫ِ‬
‫ني ملَةً‪َ ،‬وتَ ْف ََتق أ َم ِِت عَ َیل ث ََالث َو َسبْع َ‬
‫((إ َِن بن إسرائيل تَ َف َرقَ ْت عَلَ ث ْنتَ ْ ِ َ َ ْ َ‬
‫النا ِر إ َِال مِلَةً َوا ِح َد یةً))‬
‫َ‬
‫”بني اسرائيل ‪ 72‬فرقن ۾ تقسيم ٿيا ۽ منهنجي امت جا ماڻهو ‪73‬‬
‫فرقن ۾ تقسيم ٿيندا‪ .‬انهن مان هڪ کانسواِء باقي سڀئي جهنم ۾ ويندا‪“.‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬يارسول اهلل! اهو ڪهڙو گروهه آهي جيڪو‬
‫”جنهن تي آئون‬ ‫نجات پائيندو؟ ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ « :‬ما أَنَا عَل َيْ ِه َوأَ ْص َح ِاب»‬
‫۽ منهنجا صحابي آهن‪“.‬‬
‫هڪ ٻي روايت ۾ ارشاد فرمايو‪(( :‬وهي اْلماعة)) ”نجات پائڻ وارو گروهه‬
‫ئي جماعت آهي‪( “.‬رواه الرتمذي‪ ،2641:‬ابودائود‪ ،4597:‬ابن ماجه‪ 3993:‬وحسنه االلباين)‬
‫۽ اها ڳالهه به معلوم هجڻ کپي ته جنهن دين ۽ منهج تي نبي‬
‫ڪريم‪‬جن ۽ صحابه ‪ ‬قائم هئا‪ ،‬اڄ انهي دين ۽ منهج تي جيڪڏهن ڪا‬
‫جماعت قائم آهي ته اها اهلحديث جماعت آهي‪ .‬ڇوته اهي صرف قرآن ۽ حديث‬
‫تي عمل ڪندا هئا ۽ انهن وٽ قرآن ۽ حديث کانسواِء ڪا ٽي شئ واجب‬
‫االتباع نه هئي ‪ ،‬اهڙي طرح اهل حديث به قرآن ۽ حديث تي ئي عمل ڪن ٿا ۽‬
‫انهن جي نزديڪ ڪا ٽي اهڙي شئ ناهي جيڪا واجب االتباع هجي‪ .‬گويا اهل‬
 ‫‪245‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫حديث جماعت ئي طائفه منصوره ۽ ناجي فرقو آهي‪ ،‬جيڪو هر دؤر ۾ حق تي‬
‫قائم رهيو آهي ۽ قيامت تائين انهي تي قائم رهندو ‪ .‬ان شاءاهلل‬
‫ليڪن تمام وڏي افسوس جي ڳالهه آهي ته اڄ اهل حديثن کي مختلف‬
‫نالن سان پڪاريو ويندو آهي‪.‬‬
‫ڪڏهن چيو ويندو آهي ته هي هڪ ”نئون ٽولو“ آهي!‬
‫حاالنڪه اهل حديث ان وقت کان آهن جڏهن کان صحابه ڪرام‪ ‬آهن‪.‬‬
‫ڇوته صحابه ڪرام ۽ انهن جي پيروڪارن جي دور ۾ ڪوبه فقهي مسلڪ نه‬
‫هو ۽ نه ئي فقهي مسلڪ جي بنياد تي ڪو فرقو هو‪ .‬اهي ماڻهو به قرآن ۽‬
‫سنت جي ئي اتباع ڪندا هئا ۽ اهل حديث به قرآن ۽ سنت جي اتباع ڪن ٿا‪.‬‬
‫انهن جومنهج به قرآن حديث تي م بني هو ۽ اهل حديثن جو منهج به قرآن ۽‬
‫سنت تي ئي مبني آهي‪..‬‬
‫بلڪه اسان ته علي االعالن چئون ٿا ته اهلل تعالي جن ماڻهن جي باري ۾‬
‫نصارِ َو َّال ِذ َ‬
‫ين‬ ‫ين َواألَ َ‬ ‫ون األَ َّولُ َ‬
‫ون مِ َن ال ُْم َهاجِر ِ َ‬ ‫السابِ ُق َ‬
‫سورة التوبه جي آيت نمبر ‪َ ﴿ 100‬و َّ‬
‫اتَّ َب ُعوهُ ْم بِإ ِ ْح َسا ٍن﴾ ۾ اهو فرمايو آهي ته اهي مهاجرن ۽ انصارين جي بهترين‬
‫طريقي سان اتباع ڪرڻ وارا آهن ته انهن ۾ ”اهل حديث“ به شامل آهن‪ .‬ڇوته‬
‫اهل حديث ئي اهي ماڻهو آهن جيڪي صحيح معني ۾ انهن جي نقش قدم تي‬
‫هلندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪڏهن چيو ويندو آهي ته اهل حديث جماعت انتهاپسند‪ ،‬دهشتگرد ۽‬
‫متشدد جماعت آهي! حاالنڪه اهو به غلط آهي‪ .‬ڇوته اهل حديث جماعت‬
‫اعتدال پسند جماعت آهي‪ .‬۽ دعوتي اسلوب ۾ حڪمت ۽ نصيحت جي قائل‬
‫آهي‪ ،‬نه ڪه تشدد ۽ انتهاپسندي جي‪.‬‬
‫۽ ڪڏهن اهل حديثن کي سواد اعظم جو مخالف ۽ امامن جو دشمن چيو‬
‫ويندو آهي!‬
‫حاالنڪه اهل حديث سلف صالحين ۽ امامن جو احترام ڪن ٿا ۽ انهن کي‬
‫قدر جي نگاهه سان ڏسندا آهن‪ .‬بلڪه جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته چئني امامن جا‬
‫حقيقي پيروڪار جماعت به اهل حديث جماعت ئي آهي‪.‬‬
 ‫‪246‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫ڇوته انهن جي تعليم به اها ئي هئي ته اسان جي نه بلڪه قرآن ۽ حديث جي‬
‫پيروي ڪريو‪ .‬اڳتي ه لي ڪري اسان ان شاء اهلل انهن جي اقوال مان اها ڳالهه‬
‫به ثابت ڪنداسين‪.‬‬
‫ته ضرورت انهي ڳالهه جي آهي ته اسان هن حق جي جماعت ۽ طائفه‬
‫منصوره جي دعوتي اصولن ۽ ان جي منهج تي روشني وجھون جيئن ان جي‬
‫باري ۾ جيڪي شبها پيدا ڪيا ويندا آهن انهن جو رد ڪري سگهجي ۽‬
‫جيڪي اعتراض ڪيا ويندا آهن انهن جو جواب ڏئي سگهجي‪.‬‬

‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف جا اصول ۽ ضابطا‬

‫‪ ‬دين ٻن عظيم اصولن تي مبني آهي‪:‬‬
‫اخالص‪ :‬يعني هر نيڪ عمل ۽ هر عبادت کي صرف اهلل تعلي جي رضا‬
‫جي حصول ۽ ان جو تقرب حاصل ڪرڻ جي الِء سرانجام ڏيڻ‪ .‬۽ ڏيکاُء کان‬
‫پاسو ڪرڻ‪.‬‬
‫متابعت‪ :‬يعني هر نيڪ عمل ۽ عبادت کي نبي ڪريم‪ ‬جي سنت‬
‫مطابق ڪرڻ‪.‬‬
‫هنن ٻنهي اصولن جو دليل اهلل تعالي جو هي فرمان آهي‪:‬‬
‫ُون﴾‬ ‫﴿بَل َى َم ْن أَ ْسل ََم َو ْج َههُ ِهَّلِل َوه َُو ُم ْح ِس ٌن َف َلهُ أَ ْجرُ ُه ع َ‬
‫ِند َربِّه َولَ َخ ْو ٌف َع َل ْيهِ ْم َولَ هُ ْم يَ ْحزَن َ‬
‫”ٻڌو! جيڪو به پنهنجو پاڻ کي اهلل جي سامهون جهڪائي ڇڏي ۽ اهو‬
‫هجي به نيڪوڪار‪ ،‬ته ان تي نه ڪو خوف هوندو‪ .‬نه غم ۽ اداسي‪( “.‬البقره ‪:2‬‬
‫‪)112‬‬

‫هن آيت مبارڪه ۾ (أَ ْسل ََم َو ْج َه ُه لِلّهِ) مان مراد ”اخالص“ آهي‪ .‬يعني اهلل جي‬
‫رضا جي الِء عمل ڪرڻ‬
‫۽ ( َوه َُو ُم ْح ِس ٌن) کان مراد ”متابعت“ آهي‪ .‬يعني رسول اڪرم‪ ‬جن جي‬
‫سنت مطابق عمل ڪرڻ‪.‬‬
‫ياد رهي ته هنن ٻنهي اصولن جي لحاظ کان ماڻهن جا چار قسم آهن‪:‬‬
‫‪ _1‬جن ۾ اخالص به هوندو آهي ۽ متابعت به هوندي آهي‪.‬‬
‫‪ _2‬جن ۾ نه اخالص هوندو آهي ۽ نه متابعت هوندي آهي‪.‬‬
 ‫‪247‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫‪ _3‬جن ۾ اخالص ته هوندو آهي ليڪن متابعت ناهي هوندي‪.‬‬

‫‪ _ 4‬جن ۾ متابعت ته هوندي آهي ليڪن اخالص ناهي هوندو بلڪه‬
‫رياڪاري هوندي آهي‪.‬‬
‫‪ ‬شريعت‪ ،‬دعوت ۽ عبادت ٽنهي جو مصدر ۽ منبع ٻه شيون آهن‪ :‬قرآن ۽‬
‫سنت‬
‫لهذا سڀئ ي شرعي احڪام‪ ،‬عبادتن جا طريقا ۽ دعوتي اسلوب وغيره قرآن‬
‫۽ سنت کان ئي حاصل ڪيا ويندا‪.‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ پنهنجي ۽ پنهجي رسول‪ ‬جي اطاعت‬
‫ڪرڻ جو حڪم ڏنو آهي‪.‬‬

‫هَّلل َوالرَّ ُسو َل ل ََع َّلكُ ْم تُ ْر َح ُم َ‬

‫ون﴾‬ ‫فرمايو‪َ ﴿ :‬وأَطِي ُعواْ ا َ‬
‫”۽ توهان اهلل جي اطاعت ڪريو ۽ رسول‪ ‬جن جي اطاعت ڪريو‪،‬‬
‫جيئن اوهان تي رحم ڪيو وڃي‪( “.‬آل عمران ‪)132 :3‬‬
‫۽ ظاهر ڳالهه آهي ته اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جا احڪام ۽ فرمان اسان‬
‫صرف ۽ صرف قرآن ۽ حديث کان ئي معلوم ڪري سگهون ٿا‪ .‬قرآن ۽ حديث‬
‫کان سواِء ان جو ڪو ٻيو ذريعو به ناهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿اتب ِ ُعواْ َما أُنز ِ َل إ ِ َل ْيكُم ِّمن َّربِّكُ ْم َولَ َتتَّب ِ ُعواْ مِن ُدون ِه أَ ْول َِيا َء َقلِي ًال َّما تَذَ ُ‬
‫ُك َ‬
‫”توهان صرف ان شئ جي پيروي ڪريو جيڪا توهان جي طرف توهان‬
‫جي رب جي طرفان نازل ڪئي وئي آهي‪ .‬۽ ان کي ڇڏي ڪري ٻين دوستن‬
‫جي پيروي نه ڪريو‪ .‬توهان گهٽ ئي نصيحت حاصل ڪندا آهيو‪( “.‬االعراف ‪:7‬‬
‫‪)3‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫ُِك َّلكَ َول ِ َق ْومِكَ َو َس ْو َف‬ ‫﴿فَا ْس َت ْم ِسكْ ب ِ َّالذِي أُوح َِي إ ِ َل ْيكَ إِنَّكَ َعل َى ِ َ‬
‫ِصا ٍط ُّم ْس َتقِيمٍ () َوإِنَّهُ َلذ ْ ٌ‬
‫ُت ْسأ َ َ‬
‫لون﴾‬
‫”لهذا توهان ان کي مضبوطي سان پڪڙي وٺو جنهن جي توهان کي وحي‬
‫ڪئي وئي آهي‪ ،‬توهان يقينا سڌي رستي تي آهيو‪ .‬۽ بيشڪ اها توهان جي الِء‬
 ‫‪248‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫۽ توهان جي قوم جي الِء نصيحت آهي‪ .‬۽ عنقريب توهان ماڻهن کان پڇا ڳاڇا‬
‫ڪئي ويندي‪( “.‬الزخرف ‪)44-43 :43‬‬
‫اهلل تعالي جي طرفان نازل ٿيل شئ هڪ ته قرآن مجيد آهي ۽ ٻي نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن جون صحيح حديثون آهن‪ .‬ڇوته پاڻ‪ ‬جي باري ۾ اهلل‬
‫تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫﴿ َو َما يَن ِط ُق َع ِن الْ َه َوى()إ ِْن ه َُو إ َِّل َوح ٌْي يُوحَى﴾‬
‫”۽ هو (رسول‪ )‬پنهنجي نفس جي خواهش جي پويان لڳندي ڳالهه‬
‫ناهي ڪندو بلڪه اها ته وحي هوندي جيڪا ان تي الٿي ويندي آهي‪( “.‬النجم ‪:53‬‬
‫‪)3-4‬‬
‫اهڙي طرح رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني ل َْن تَ ِضلوا بَ ْع َد َی‬
‫ُها‪ِ :‬كتَاب َ ِ‬
‫اّلل َوس ن َِِت‪َ ،‬ول َْن يَتَ َف َرقَا َح َّت ي َ ِر َدا عَل ََي‬ ‫َ‬ ‫((إ ِِّن قَ ْد ت ََركْت فِيك ْم َشيْئَ ْ ِ‬
‫ا ْحل َ ْو َ ی‬
‫ض) ی) ی‬
‫”آئون توهان ۾ ٻه شيون ڇڏي وڃان پيو‪ .‬ان کانپوِء (يعني جيڪڏهن توهان‬
‫انهن کي مضبوطي سان جهلي ورتو ته) ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندا‪ .‬هڪ آهي‬
‫ڪتاب اهلل (قرآن مجيد) ۽ ٻي آهي منهنجي سنت‪ .‬۽ اهي ٻئي شيون ڪڏهن به‬
‫جدا جدا نه ٿينديون ايستائين جو حوض تي مون وٽ اينديون‪( “.‬صحيح اجلامع‪:‬‬
‫‪)2937‬‬
‫‪ ‬قرآن مجيد کي سنت کان بغير سمجهڻ ناممڪن آهي‪.‬‬

‫ُك لِت ُ َبي ِّ َن ل ِلنَّا ِ‬

‫س َما نُزِّ َل إ ِ َل ْيهِ ْم﴾‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وأَنزَلْ َنا إ ِ َل ْيكَ ِّ‬
‫الذ ْ َ‬
‫” دليلن ۽ ڪتابن سان (موڪلياسون)‪ ،‬۽ اسان توڏانھن قرآن ھن الِء نازل‬
‫ڪيو ته جيڪي ماڻھن ڏانھن نازل ڪيو ويو آھي سو انھن کي بيان ڪري‬
‫ٻڌائين“ (النحل ‪)44 :16‬‬
‫۽ پاڻ‪ ‬جن ماڻهن جي طرف الٿل شئ (قرآن مجيد) کي انهن جي الِء‬
‫ڪيئن بيان ڪيو؟ پنهنجي فرمانن ۽ پنهنجي عمل جي ذريعي‪ ،‬جنهن کي‬
‫سنت چيو وڃي ٿو‪ .‬جيتوڻيڪ پاڻ‪ ‬جن نماز‪ ،‬زڪوات‪ ،‬حج ۽ روزي‬
‫وغيره جا کوڙ سارا احڪام پنهنجي ارشادن ۽ عمل جي ذريعي بيان ڪيا‪.‬‬
 ‫‪249‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫جيڪڏهن اهي ”بيان“ نه ٿين ته قرآن مجيد جا ڪيترائي احڪام سمجهه ۾ نه‬
‫اچن ها‪.‬‬
‫۽ انهي الِء پاڻ‪ ‬جن جي حوالي سان قرآن مجيد ۾ ٽن جڳهن تي چيو‬
‫ويو ته‬
‫اب َوالْ ِحكْ َم َة﴾ ”۽ هو انهن کي ڪتاب ۽ حڪمت جي تعليم‬
‫﴿ َوي َُعلِّ ُم ُه ُم ا ْل ِك َت َ‬
‫ته حڪمت مان مراد ڇا آهي؟ يقيني طور تي‬ ‫ڏي ٿو‪( “.‬آل عمران ‪)164 :3‬‬
‫ان مان مراد نبي‪ ‬جن جي سنت آهي‪.‬‬
‫۽ حضرت مقدام بن معديڪرب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اب‪َ ،‬ومِثْلَه َم َعه أَ َال يو ِشك َرج ٌل َشبْ َعان عَلَ أَ ِري َكتِ ِه يَقول عَل َيْك ْم بِهَ َیذای‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫((أ َال إ ِِّن أوت يت الْكتَ َ‬
‫َ‬
‫الْق ْرآنِ فَ َیما َو َج ْدت ْم فِي ِه مِ ْن َح َاللٍ فَأ َ ِحلوه‪َ ،‬و َما َو َج ْدت ْم فِي ِه مِ ْن َح َرا ٍم فَ َحرِموه‪ ،‬أَ َال َال َ یُي ِل لَك ْم حلَْمی‬
‫اب مِ َن ا َ‬
‫لسب ِیع))‬ ‫ا ِْحل َما ِر ْاألَ ْهلِ ِي‪َ ،‬و َال کل ِذي ن َ ٍ‬
‫” خبردار! مونکي قرآن مجيد ڏنو ويو آهي ۽ ان سان گڏ ان جهڙي به‪.‬‬
‫خبردار! عنقريب هڪ ماڻهو ايندو جيڪو ڀڀ ڀري وهاڻي تي ٽيڪ لڳائي‬
‫چوندو‪ :‬توهان بس هن قرآن تي ئي عمل ڪريو ۽ توهان کي ان مان جيڪو‬
‫حالل ملي انهي کي حالل سمجهو ۽ ان جنهن شئ کي حرام چيو ويو صرف‬
‫انهي کي حرام سمجهو‪ .‬خبردار! توهان جي الِء پالتو گڏهه جو گوشت حالل‬
‫ناهي ۽ نه ئي نيشن وارا ڦاڙيندڙ جانور حالل آهن…“ (سنن ايب دائود‪ 4604:‬وصححه‬
‫االلباين)‬
‫‪ ‬قرآن ۽ حديث کي صحابه ڪرام‪ ‬جي فهم مطابق سمجهڻ ضروري‬
‫آهي‪.‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي سورة توبه جي آيت نمبر ‪100‬‬
‫ين اتَّ َب ُعوهُم بِإ ِ ْح َسا ٍن﴾ ۾ مهاجرن‬
‫نصارِ َو َّال ِذ َ‬
‫ين َواألَ َ‬ ‫ون األَ َّولُ َ‬
‫ون مِ َن ال ُْم َها ِجر ِ َ‬ ‫السا ِب ُق َ‬
‫﴿ َو َّ‬
‫۽ انصارن کانپوِء انهن ماڻهن جو ذڪر ڪيو جن انهن جي چڱي نموني سان‬
‫اتباع ڪئي‪ ،‬پوِء انهن کي به پنهنجي رضامندي ۽ انهن جي الِء جنتن جي‬
 ‫‪250‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫خوشخبري ڏني‪ .‬اهو هن ڳ الهه تي دليل آهي ته صحابه ڪرام‪ ‬جو فهم ۽‬
‫انهن جو طرز عمل اهلل جي نزديڪ اعتبار جوڳو آهي‪.‬‬
‫هي اهي ماڻهو هئا جن سڌو سنئون نبي ڪريم‪ ‬جن کان قرآن مجيد‬
‫سکيو ۽ ان جو تفسير پاڻ‪ ‬جن جي ارشادن جي شڪل ۾ پنهنجي ڪنن‬
‫سان ٻڌو ۽ پاڻ‪ ‬جن جي مبارڪ سنتن جو مشاهدو پنهنجي اکين سان‬
‫ڪيو‪ .‬انهي لحاظ سان اهي قرآن ۽ حديث جا سڀ کان وڏا عالم ۽ سڀ کان‬
‫وڌ يڪ فقيهه هئا‪ .‬انهن کان وڏو عالم يافقيه نه ڪڏهن آيو ۽ نه ئي قيامت‬
‫تائين ڪو ايندو‪.‬‬
‫۽ انهي اصول جو دليل هي آهي ته اهلل تعالي صحابه ڪرام‪ ‬جي‬
‫سچي ايمان کي باقي ماڻهن جي الِء معيار قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬فإِ ْن آ َمنُواْ بِمِ ْث ِل َما آ َمنتُم بِهِ َف َقدِ اهْ َت َدواْ َّوإ ِن َت َو َّل ْواْ‬
‫َفإِن َّ َما هُ ْم فِي ِش َقا ٍق﴾‬
‫”پوِء جيڪڏهن اهي ماڻهو به اهڙي طرح ايمان آڻين جيئن توهان ايمان‬
‫آندو آهي ته هدايت ماڻي وٺن ۽ جيڪڏهن منهن ڦيرين (۽ نه مڃين) ته اهي‬
‫(انهي الِء ته توهان جي) مخالفت تي سنڌرو ٻڌي بيٺا آهن‪( “.‬البقره ‪)137 :2‬‬

‫) ۾ صحابه ڪرام‪ ‬کي چيو پيو وڃي‪.‬‬ ‫آمنتُم‬

‫(َ‬
‫۽ ان جو ٽيون دليل هي آهي ته اهلل تعالي صحابه ڪرام‪ ‬جي رستي‬
‫کي ڇڏي ٻيو رستو اختيار ڪرڻ وارن کي جهنم جي وعيد ٻڌائي آهي‪ .‬اهلل‬
‫تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َو َمن ُّيشَ اق ِ ِق الرَّ ُسو َل مِن بَ ْعدِ َما َت َبيَّ َن َلهُ الْ ُه َدى َويَتَّب ِ ْع غَي ْ َر َسبِي ِل ال ُْم ْؤمِن ِي َن ن َُولِّه َما َت َول َّي‬
‫َونُ ْصلِه َج َهنَّ َم َو َس ْ‬
‫اءت َمصِ ي ًرا﴾‬
‫” ۽ جيڪو شخص سڌو رستو معلوم هجڻ کانپوِء به پيغمبر جي مخالفت‬
‫ڪري ۽ مومنن جي رستي کانسواِء ڪنهن ٻئي رستي تي هلي ته جيڏانهن هو‬
‫هلند و آهي اسان ان کي انهي پاسي هلڻ ڏيندا آهيون ۽ (قيامت جي ڏينهن)‬
‫جهنم ۾ داخل ڪنداسين ۽ اهو برو ٺڪاڻو آهي‪( “.‬النساء ‪)115 :4‬‬
 ‫‪251‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫هن آيت ۾ مومنن مان مراد صحابه ڪرام‪ ‬آهن‪ ،‬ڇوته ان جي نازل ٿيڻ‬
‫وقت صحابه ڪرام‪ ‬ئي هئا جيڪي ان جا سڀ کان پهريان مخاطب هئا‪.‬‬
‫لهذا صحابه ڪرام‪ ‬جي رستي ۽ انهن جي طرز عمل کي ڇڏي ٻيو رستو‬
‫۽ طرز عمل اختيار ڪرڻ وارن ماڻهن کي اهلل تعالي جي هن وعيد کان ڊڄڻ‬
‫کپي‪.‬‬
‫۽ اسان جيڪا حديث خطبي جي منڍ ۾ ذڪر ڪئي آهي ۽ جنهن ۾ هي‬
‫لفظ آهن‪( :‬ما انا عليه واصحاب) ”جنهن تي آئون ۽ منهنجا صحابي آهن‪ “.‬ته اها به‬
‫هن ڳالهه جو دليل آهي ته صحابه‪ ‬جو منهج ۽ انهن جو طرز عمل هميشه‬
‫ذهن ۾ رکڻ گهرجي‪ .‬نه ڪه ڪو شخص پنهنجي مرضي مطابق يا پنهنجي‬
‫مخصوص مرضي مطابق جيئن وڻيس قرآن ۽ حديث کي ڍال بنائي وٺي‪.‬‬
‫۽ حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬فرمائيندا هئا‪:‬‬
‫اّلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم؛ فَإ ََِن ْم کَانوا أَبَ َر َه ِذ ِه ْاأل َم ِة‬
‫اب حم َ َم ٍد َص َل َ‬ ‫س بِأ َ ْص َح ِ‬ ‫ان مِ ْنك ْم متَأ َ ِسيًا فَلْيَتَأ َ َ ی‬
‫« َم ْنک َ َ‬
‫اّلل تَ َع َایل لِص ْحب َ ِة ین َب ِِي ِهی‬
‫ارهم َ‬ ‫اال‪ ،‬قَ ْو ًما ا ْختَ َ‬ ‫قیلوبًا َوأَ ْع َمقَهَا عِل ْ ًما َوأَقَلَهَا تَكَل ًفا َوأَق َْو َمهَا َه ْديًا َوأَ ْح َسنَهَا َح ً‬
‫يم ی» ی‬ ‫اّلل عَل َي ِه َو َسل َ َم‪ ،‬فَا ْعرِفوا ََل ْم فَ ْضلَه ْم َواتَبِعوه ْم ِِف آثَا ِر ِه ْم؛ یفَإ ََِن ْم کَانوا عَلَ ا َْل َدى ا ْمل ْستَقِ ِ‬ ‫صَ‬
‫َل َ ْ‬
‫”توهان مان جيڪو شخص پيروي ڪرڻ چاهي ته هو اصحاب محمد‪‬‬
‫جي پيروي ڪري‪ .‬ڇوته اهي امت جا سڀ کان وڌيڪ پاڪيزه دل وارا‪ ،‬سڀ‬
‫کان وڌيڪ گهري علم وارا‪ ،‬سڀ کان گهٽ تڪلف ڪرڻ وارا‪ ،‬سڀ کان‬
‫وڌيڪ مضبوط طريقي تي هلڻ وارا‪ ،‬سڀ کان وڌيڪ سٺي حال وارا هئا‪ .‬هي‬
‫اهي ماڻهو هئا جن کي اهلل تعالي پنهنجي نبي‪ ‬جي صحبت ۽ پنهنجي‬
‫دين کي قائم ڪرڻ جي الِء چونڊي ورتو هو‪ .‬لهذا توهان انهن جي فضيلت کي‬
‫سڃاڻو ۽ انهن جي اخالق ۽ طور طريقن ۾ انهن جي پيروي ڪريو‪ .‬ڇوته اهي‬
‫(جامع بيان العلم وفضله البن عبدالرب‪)926:‬‬ ‫صراط مستقيم تي هلڻ وارا هئا‪“.‬‬
‫انهي طرح جو قول جناب عبداهلل بن عمر‪ ‬کان ۽ امام حسن بصريؒ‬
‫کان به مروي آهي‪.‬‬
‫‪ ‬توحيد الوهيت دعوت جو اولين ۽ سڀ کان اهم رڪن‬
 ‫‪252‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫جي ها! توحيد الوهيت دعوت جو سڀ کان پهريون ۽ سڀ کان اهم رڪن‬
‫آهي‪ .‬ڇوته انهي توحيد جي الِء اهلل تعالي سڀئي انبياء ڪرام‪ ‬موڪليا‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ هر نبي پنهنجي دعوت جو آغاز (ا ْعب ُدوا اللاهَ ما لَ ُكم ِمن إِل ٍ‬
‫َه غَيْ ُرهُ)‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫ُ‬
‫سان ڪيو‪ .‬۽ هر رسول کي اهلل تعالي اهو پيغام ڏئي ڪري موڪليو ته‬
‫ماڻهن کي حڪم ڏي ته‬
‫ُوت﴾ ”اهلل اڪيلي جي عبادت ڪريو ۽ طاغوت جي‬ ‫﴿اعْبُدُوا اهَّللَ َوا ْجتَنِبُوا َّ‬
‫الطاغ َ‬
‫پوڄا ڪرڻ کان بچو‪“.‬‬
‫سيد الرسل جناب محمد‪ ‬جن به پنهنجي دعوت جو آغاز انهي توحيد‬
‫سان ڪيو ۽ فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫قُولُوا‪َِ :‬ل إِل ََه إِاِل اللاهُ تُ ْفل ُ‬
‫حوا ” توهان چئو ته اهلل کانسواِء ڪو معبود برحق‬
‫ناهي‪ ،‬جيڪڏهن اهو چوندا ته ان وقت ڪامياب ٿي ويندا‪“.‬‬
‫۽ اها ئي اها توحيد آهي جنهن طرف نبي ڪريم‪ ‬جن سڀ کان پهرين‬
‫دعوت ڏيڻ جي تلقين مبلغين کي ڪندا هئا‪.‬‬
‫جيئن معاذ بن جبل‪ ‬کي پاڻ‪ ‬جن حڪم ڏنو‪:‬‬
‫اب‪ ،‬فَل ْيَك ْنأَ َو َل َما تَ ْدعوه ْم إِل َيْ ِه ِعب َ َادة َ ِی‬
‫اّلل) ی) ی‬ ‫((إِن ََك یتَقْ َدم عَلَ قَ ْو ٍم أَ ْه ِل ِكتَ ٍ‬
‫”بيشڪ توهان اهل ڪتاب جي هڪ قوم وٽ وڃي رهيا آهيو‪ ،‬لهذا سڀ‬
‫کان پهرين انهن کي جنهن ڳالهه جي طرف دعوت ڏيڻي آهي اها آهي صرف‬
‫(صحيح البخاري‪ ،1458:‬صحيح مسلم‪)19:‬‬ ‫اهلل تعالي جي عبادت‪“.‬‬
‫سامعين! اسان خاص طور تي ”توحيد الوهيت“ جو ڇو چئون ٿا؟ انهي الِء‬
‫ته توحيد ربوبيت جو ته تقريبا سڀ مسلمان اقرار ڪن ٿا‪ ،‬بلڪه مڪي جا‬
‫مشرڪ به اهلل تعالي کي رب (خالق ۽ مالڪ) مڃيندا هئا‪ ،‬انهن کي اعتراض‬
‫هو ته توحيد الوهيت تي هو‪ .‬اهي چوندا هئا‪:‬‬
‫”ڇا ان سڀني معبودن کي هڪ ئي معبود بنائي‬ ‫﴿أَ َج َع َل ْاْلل ِ َه َة إ ِل ًها َواحِدً ا﴾‬
‫ورتو؟“‬
‫۽ اڄ به گهڻا ماڻهو اهلل رب العزت کي خالق ۽ مالڪ ته مڃين ٿا‪ ،‬ليڪن‬
‫ان جي الِء سڀئي عبادتون خاص نٿا ڪن‪ .‬بلڪه غير اهلل جي سامهون رڪوع‪،‬‬
 ‫‪253‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫سجدا به ڪن ٿا‪ ،‬غير اهلل کي دات ا‪ ،‬غوث‪ ،‬حاجت روا ۽ مشڪل ڪشا به مڃين‬
‫ٿا‪ ،‬غير اهلل کان اميدون به جوڙين ٿا‪ ،‬انهن کان ڊپ به ڪن ٿا ۽ انهن تي‬
‫توڪ ل به ڪن ٿا‪ .‬لهذا ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته دعوت الي اهلل جو فرض‬
‫سرانجام ڏيڻ وارا سڀئي ماڻهو پنهنجي دعوت جو آغاز توحيد الوهيت سان‬
‫ڪن‪ .‬۽ ماڻهن کي شرڪ جي سڀني شڪلن کان ڊيڄارين ۽ انهن کي ان جي‬
‫بري انجام جي باري ۾ ٻڌائين‪.‬‬
‫اهڙي طرح توحيد اسماء و صفات جي باري ۾ به ماڻهن کي ٻڌائڻ ضروري‬
‫آهي‪ .‬ڇوته اڄ کوڙ سارا ماڻهو ان ۾ به ڀٽڪيل آهن‪ .‬۽ اهلل تعالي جي اسماء‬
‫وصفات جي باري ۾ غلط نظريا رکن ٿا‪ .‬لهذا ا نهن کي اسماء حسني ۽ صفات‬
‫عليا جي باري ۾ اهل السنت والجماعت جي عقيدي کان سڃاڻپ ڪرائڻ‬
‫انتهائي ضروري آهي‪.‬‬
‫‪ ‬پوري دين تي عمل به ڪيو وڃي ۽ پوري دين جي طرف دعوت به ڏني‬
‫وڃي‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ت َّ‬
‫الش ْي َطا ِن إِنَّهُ َلكُ ْم َعد ٌُّو ُمبِي ٌن﴾‬ ‫السل ِْم كَا َّف ًة َولَ َتتَّب ِ ُعوا خ ُُط َوا ِ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا ا ْد ُخلُوا فِي ِّ‬
‫”اي ايمان وارؤ پورا اسالم ۾ داخل ٿيو‪ ،‬۽ شيطان جي وکن تي نه ھلو‪،‬‬
‫ڇوته اھو اوھان جو پڌرو ويري آھي“(البقره ‪)208 :2‬‬
‫لهذا سڀني شعبن ۾ دين اسالم جي تعليمات تي عمل ڪرڻ ضروري آهي‪.‬‬
‫چاهي عقيدو هجي يا عبادتون هجن‪ .‬معامالت هجن يا حقوق هجن‪ .‬اخالق ۽‬
‫ڪردار جو معاملو هجي يا سياسي ۽ معاشي مسئال هجن‪ .‬مقصد هي ته اسالم‬
‫جي سڀني احڪامن تي عمل ڪرڻ ضروري آهي‪ .‬۽ عمل سان گڏوگڏ دين جي‬
‫سڀني تعليمات جي طرف دعوت ڏيڻ به ضروري آهي‪.‬‬
‫اسان جڏهن اهو چئون ٿا ته سڀ کان پهرين توحيد الوهيت جي طرف‬
‫دعوت ڏيڻ کپي ته ان جو اهو مطلب هرگز ناهي ته ان کانسواِء دين جي باقي‬
‫معاملن کي دعوت ۾ نظر اندا ز ڪيو وڃي! بلڪه ان جو مطلب هي آهي ته‬
‫توحيد الوهيت کي ترجيح ڏني وڃي‪ .‬۽ ان سان گڏوگڏ دين جي باقي سڀني‬
‫معاملن جي طرف به ماڻهن کي متوجه ڪيو وڃي ۽ انهن کي ترغيب وترهيب‬
‫جي ذريعي ان تي عمل ڪرڻ جي به تلقين ڪئي وڃي‪.‬‬
 ‫‪254‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫‪ ‬ڪتاب ۽ سنت جي دليلن جي سامهون مٿو جهڪائڻ ضروري آهي ۽‬

‫انهن جي مقابلي ۾ عقلي خيال ۽ مسلڪي اقوال پيش ڪرڻ ۽ انهن سان‬
‫چنڀڙيل رهڻ حرام آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ان ق َْو َل ال ُْم ْؤمِن ِي َن إِذَا ُدعُوا إلِ َى اهَّللِ َو َر ُسول ِه ل َِي ْحكُ َم َبيْ َن ُه ْم أَ ْن َّي ُقولُوا َسمِ ْع َنا َوأَطَ ْع َنا‬
‫﴿إِن َّ َما ك َ َ‬
‫ون﴾‬ ‫ون (‪َ )51‬و َم ْن ُّي ِط ِع اهَّللَ َو َر ُسو َلهُ َو َيخ َْش اهَّللَ َو َي َّت ْقهِ فَأُولئِكَ هُ ُم الْفَائِزُ َ‬ ‫َوأُولئِكَ هُ ُم ال ُْم ْفلِ ُح َ‬
‫”جڏھن مؤمنن کي اهلل ۽ سندس پيغمبر ڏانھن سڏيو آھي ته (پيغمبر)‬
‫سندن وچ ۾ نبيرو ڪري تڏھن انھن جو چوڻ رڳو ھيُء ھوندو آھي ته‬
‫ٻڌوسون ۽ حڪم مڃيوسون‪ ،‬۽ اھي ڪامياب آھن‪ .‬۽ جيڪو اهلل ۽ سندس‬
‫پيغمبر جو چيو مڃيندو ۽ اهلل کان ڊڄندو ۽ ان جي نافرمانيَء کان بچندو پوِء‬
‫اھي مراد ماڻيندڙ آھن“(النور ‪)52-51 :24‬‬
‫جناب نبي ڪريم‪ ‬جن جي فيصلن بابت‬ ‫اهڙي طرح اهلل تعالي‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫َح ًجا ِّم َّما ق ََض ْي َت‬ ‫ون َحتَّى يُ َحكِّ ُم َ‬
‫وك ف َِمي َش َج َر َب ْي َن ُه ْم ث ُ َّم لَ َيجِدُوا فِي أَنْ ُف ِسهِ ْم َ َ‬ ‫﴿ف ََال َو َربِّكَ لَ يُ ْؤمِ ُن َ‬
‫َوي َُسلِّ ُموا َت ْسلِ ًمي﴾‬
‫”پوِء تنھ نجي پالڻھار جو قسم آھي ته (اھي ماڻھو) مسلمان نه آھن‬
‫جيستائين انھي معاملي ۾ جو سندن وچ ۾ پيو آھي توکان فيصلو ڪرائن‬
‫پوِء (تون) جيڪو نبيرو ڪرين تنھن کان پنھنجي دلين ۾ اڙکڙ نه ڏسن ۽‬
‫پوري طرح مڃين“(النساء ‪)65 :4‬‬
‫ڄاڻي ٻجھي اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جي نافرماني ڪرڻ ۽ ان جي‬
‫فيصلن کان منهن موڙڻ واضح گمراهي آهي‪ .‬جيئن اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ون َل ُه ُم الْخِيَرَةُ مِ ْن أَ ْمرِهِ ْم َو َم ْن‬
‫ان ل ُِم ْؤمِ ٍن َولَ ُم ْؤمِ َن ٍة إِذَا ق ََضى اهَّللُ َو َر ُسولُهُ أَ ْم ًرا أَ ْن يَّكُ َ‬
‫﴿ َو َما ك َ َ‬
‫َّي ْع ِص اهَّللَ َو َر ُسو َلهُ َف َق ْد َض َّل َض َال ًل ُّمبِي ًنا﴾‬
‫”۽ جڏھن اهلل ۽ سندس پيغمبر ڪنھن ڪم بابت حڪم ڪري (تڏھن)‬
‫ڪنھن مؤمن ۽ ڪنھن مؤمنياڻيَء کي انھي پنھنجي ڪم ۾ ڪو اختيار ھجڻ‬
 ‫‪255‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫نه جڳائي‪ ،‬۽ جيڪو اهلل ۽ سندس پيغمبر جي نافرماني ڪندو سو بيشڪ‬
‫پڌريَء ڀل ۾ ڀلو“(االحزاب ‪)36 :33‬‬
‫بلڪه اهلل تعالي انهن ماڻهن کي دردناڪ عذاب جي ڌمڪي ڏني آهي‬
‫جيڪي ڄاڻي ٻجهي ڪري رسول اڪرم‪ ‬جن جي حڪم جي خالف ورزي‬
‫ڪندا آهن‪.‬‬
‫صِيب ُه ْم فِتْ َن ٌة أَ ْو‬
‫ُون َع ْن أَ ْمرِه أَ ْن ُت َ‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬فل َْي ْحذَ رِ َّال ِذ َ‬
‫ين يُخَالِف َ‬
‫اب أَل ٌِيم﴾‬
‫ُصِيب ُه ْم َعذَ ٌ‬
‫ي َ‬
‫”پوِء جيڪي سندس حڪم جي ابتڙ ھلندا آھن تن کي پاڻ تي مصيبت‬
‫پھچڻ کان يا پاڻ تي ڪنھن ڏکوئيندڙ عذاب پھچڻ کان ڊڄڻ گھرجي“(النور ‪:24‬‬
‫‪)63‬‬
‫لهذا اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جي احڪامن جي مقابلي ۾ مسلڪي خيال‬
‫پيش ڪرڻ کان پاسو ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬ته اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جي فرمان جي مقابلي ۾‬
‫ٻن بزرگ صحابين جناب ابوبڪر‪ ‬۽ جناب عمر‪ ‬جي رائي کي پيش‬
‫ڪرڻ تي به اهلل جي عذاب کان ڊيڄاريندا هئا‪.‬‬
‫جيئن امام ابن عبدالب رؒ عروه کان روايت ڪئي آهي ته ان حضرت ابن‬
‫عباسؒ‪ ‬کي چيو‪ :‬توهان اهلل کان نٿا ڊڄو جو توهان حج تمتع جي اجازت‬
‫ڏيو ٿا؟ انهن فرمايو‪ :‬اي عروه! توهان پنهنجي ماُء کان پڇي وٺو‪ ،‬عروه چوڻ‬
‫لڳا‪ :‬ابوبڪر ۽ عمر (رضي اهلل عنهما) ته تمتع ناهي ڪيو! اهو ٻڌي ڪري‬
‫حضرت ابن عباس‪ ‬فرمايو‪:‬‬
‫اّلل عَل َيْ ِه َو َیسل َ َم‬
‫اّلل َص َل َ‬
‫ول َ ِ‬
‫اّلل‪ ،‬ن َ ِدثك ْم َعنِ َرس ِ‬
‫ِني َح َّت ي َع َذبَكم َ‬ ‫((و َ ِ َ‬
‫اّلل َما أ َراك ْم م نْتَه َ‬ ‫َ‬
‫َوُتَ ِدثونَا َع ْنأَ ِب بَ ْك ٍر َوع َم َیر))‬
‫”اهلل جو قسم! آئون نٿو سمجهان ته توهان باز ايندا ايستائين جو توهان‬
‫تي اهلل تعالي جو عذاب نازل ٿئي‪ ،‬اسان توهان کي رسول اهلل‪ ‬جن جي‬
‫حديث بيان ڪريون ٿا ۽ توهان ان جي مقابلي ۾ ابوبڪر ۽ عمر (رضي اهلل‬
‫عنهما) جي ڳالهه ڪريو ٿا؟“‬
 ‫‪256‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫۽ ٻي روايت ۾ آهي ته حضرت ابن عباس‪ ‬فرمايو‪:‬‬

‫ال أَبو بَ ْك ٍر‪،‬ی‬ ‫اّلل َص َل َ ِ‬‫ال یرسول َ ِ‬ ‫((أَراهم سي ْهلِك َ‬
‫اّلل عَل َيْه َو َیسل َ َم َويَقول َ‬
‫ون‪ :‬قَ َ‬ ‫ون‪ ،‬أقول‪ :‬قَ َ َ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ََ‬
‫َوع َمری))‬
‫”آئون سمجهان ٿو ته اهي عنقريب هالڪ ٿي ويندا‪ ،‬آئون چوان ٿو ته‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن (هيئن) فرمايو ۽ اهي چون ٿا ته ابو بڪر ۽ عمر (رضي‬
‫اهلل عنهما) هيئن چيو؟“ (صحيح جامع بيان العلم وفضله البن عبدالرب‪-‬ابواالشبال‪:‬ص ‪)525‬‬
‫هتي هيَء ڳالهه ذڪر ڪرڻ به ضروري آهي ته خود ائمه اربعه رحمهم اهلل به‬
‫قرآن ۽ سنت جي نصن جي مقابلي ۾ پنهنجي راِء تي عمل ڪرڻ کان منع‬
‫ڪندا هئا‪.‬‬
‫امام ابو حنيفهؒ چيو هو ‪:‬‬
‫((الُيل الحد ان ياخذ بقولنا‪ ،‬ما لم يعلم من ا یين اخذناه) ی) ی‬
‫” ڪنهن جي الِء جائز ناهي ته هو اسان جي ڪنهن قول کي قبول ڪري‬
‫جيستائين هو اهو نه معلوم ڪري وٺي ته اسان اهو ڪٿان کان ورتو‪“.‬‬
‫اهڙي طرح انهن چيو هو‪:‬‬
‫((حرام علي من لم یي یعرف دليلي ان يفِت بكالَم‪ ،‬فاننا بشر نقول القول اليوم ونرجع عنه‬
‫غدا) ی) ی‬
‫”جنهن شخص منهنجي دليل کي نه سڃاتو ان تي حرام آهي ته هو‬
‫منهنجي ڪالم سان فتوي ڏي‪ .‬ڇوته اسان انسان آهيون‪ ،‬اسان اڄ هڪڙي ڳالهه‬
‫ڪريون ٿا ۽ سڀاڻي ان کان رجوع به ڪري سگهون ٿا‪ “.‬ی‬
‫۽ امام مالڪؒ چيو هو‪:‬‬
‫((اّنا انا بشر اخَطء واصيب‪ ،‬فانظروا ِف رائى‪ ،‬فكل ما وافق الکتاب والسنة فخذو یہ‪ ،‬وکلی‬
‫ما لم يوافق الکتاب والسنة فاترکوہ) ی) ی‬
‫” آئون هڪ انسان ئي آهيان‪ ،‬آئون به غلطي ڪريان ٿو ۽ صحيح موقف به‬
‫اختيار ڪريان ٿو‪ .‬لهذا توهان منهنجي راِء بابت غور ڪندا ڪريو‪ ،‬منهنجي‬
 ‫‪257‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫جيڪا به راِء ڪتاب ۽ سنت جي مطابق هجي ته ان کي قبول ڪري وٺو ۽‬

‫جيڪڏهن ڪتاب ۽ سنت جي مطابق نه هجي ته ان کي ڇڏي ڏيو‪“.‬‬
‫۽ امام شافعيؒ چيو هو‪:‬‬
‫((امجع املسلمون ع ل ان من استبان له سنة عن رسول اللہﷺ لم ُيل لہ ان يدعها لقول‬
‫احد) ی) ی‬
‫”مسلمانن جو هن ڳالهه تي اجماع آهي ته جنهن ماڻهو جي الِء رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن جي سنت واضح ٿي وڃي ته ان جي الِء جائز ناهي ته هو ڪنهن‬
‫جي قول جي بنياد تي ان کي ڇڏي ڏي‪ “.‬ی‬
‫اهڙي طرح انهن چيو هو‪(( :‬اذا صح احلديث فهو مذهیب) ی)‬
‫” جڏهن حديث صحيح سند سان ثابت ٿي وڃي ته اهو ئي منهنجو مذهب‬
‫آهي‪“.‬‬
‫۽ امام احمدؒ چيو هو‪:‬‬
‫((التقلدن وال تقلد مالكا وال الشافیع وال االوزاَع وال الثوری‪ ،‬وخذ من حيث اخذوا))‬
‫” توهان منهنجي تقليد نه ڪريو‪ .‬۽ نه ئي مالڪ‪ ،‬شافعي‪ ،‬اوزاعي ۽ ثوري‬
‫جي تقليد ڪريو‪ .‬بلڪه توهان اتان کان وٺو جتان کان انهن سڀني ورتو‪ “.‬يعني‬
‫انهن سڀني به دين ڪتاب ۽ سنت کان ورتو‪ ،‬اهڙي طرح توهان به ڪتاب ۽‬
‫سنت کان ئي وٺو‪.‬‬
‫‪ ‬دين ۾ نوان نوان ڪم ايجاد ڪرڻ حرام آهي‪.‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي حجة الوداع جي موقعي تي (ال ْيَ ْو َم أَ ْك َملْت لَك ْم دِينَك ْی‬
‫م) جي‬
‫ذريعي اعالن فرمائي ڇڏيو هو ته ان دين مڪمل ڪري ڇڏيو آهي‪.‬‬
‫پوِء اهلل جي رسول‪ ‬جن به (اال هل بلغت)) فرمائي ڪري اعالن ڪيو ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن اهلل جو مڪمل دين امت تائين پهچائي ڇڏيو آهي‪ .‬انهي الِء ان ۾‬
‫ڪنهن قسم جي ڪمي بيشي هرگز درست ناهي‪.‬‬
‫اها ئي وجه آهي جو رسول اهلل‪ ‬جن پنهنجي هر خطبي ۾ دين ۾ نوان‬
‫نوان ڪم ايجاد ڪرڻ کان ڊيڄاريندا هئا‪ .‬پاڻ‪ ‬جن شهادتين کان پوِء هيئن‬
‫ارشاد فرمائيندا هئا‪:‬‬
 ‫‪258‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫«أَ َما بَ ْعد‪ ،‬فَإ َِن َخ ْري ا ْحل َ ِد ِ‬

‫يث ِكتَاب ا ِ‬
‫هلل‪َ ،‬و َخ ْري ا َْل َدى ه َدى حم َ َم ٍد‪َ ،‬و َشر ْاألمو ِر حم ْ َدثَاَتَا‪َ ،‬وکل‬ ‫َ‬
‫بِ ْد َع ٍة َض َاللَةٌ»‬
‫”حمد ۽ ثنا کانپوِء! يقينا بهترين ڳالهه اهلل جو ڪتاب آهي ۽ بهترين‬
‫طريقو محمد‪ ‬جن جو طريقو آهي‪ .‬۽ معاملن ۾ سڀ کان برو معاملو اهو‬
‫آهي جنهن کي ايجاد ڪيو ويو هجي ۽ هر بدعت گمراهي آهي‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)867:‬‬
‫اهڙي طرح حضرت عائشه‪ ‬جو بيان آهي ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫« َم ْنأَ ْح َد َث ِِف أَ ْم ِرنَا َه َذا َیما لَيْ َس فِي ِه‪ ،‬فَه َو َر ٌد»‬
‫”جنهن شخص اسان جي هن دين ۾ نئون ڪم ايجاد ڪيو جيڪو ان مان‬
‫نه هو ته اهو مردود آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،2697:‬صحيح مسلم‪)1718:‬‬

‫مسلم جي هڪ روايت ۾ هي لفظ آهن‪َ (( :‬م ْن َع ِم َل َع َم ًال لَيْ َس عَل َيْ ِه أَ ْمرنَا فَه َو َر ٌید) ی) ی‬
‫”جنهن شخص ڪو اهڙو عمل ڪيو جنهن تي اسان جو حڪم ناهي ته اهو‬
‫مردود آهي‪“.‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿئي ٿو ته دين ۾ هر نئون ڪم ۽ هر نئون طريقو‬
‫مردود ۽ ناقابل قبول آهي‪.‬‬
‫‪ ‬برحق رستو هڪ ئي آهي‪ ،‬گهڻا ناهن‬
‫ڇوته اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ِص ِاِط ُم ْس َتق ًِمي فَاتَّب ِ ُعو ُه َولَ َتتَّب ِ ُعوا ُّ‬
‫الس ُب َل َف َت ََف ََّق بِكُ ْم َع ْن َسبِيلِه ذَلِكُ ْم َو َّصا ُك ْم بِه‬ ‫﴿ َوأَ َّن هَذَ ا ِ َ‬
‫ون﴾‬ ‫ل ََع َّل ُك ْم َت َّت ُق َ‬
‫”۽ يقينا اهو ئي منهنجو سڌو رستو آهي‪ ،‬لهذا توهان انهي جي اتباع‬
‫ڪريو ۽ ٻين رستن تي نه هلو جيڪي توهان کي ان جي سڌي رستي تان‬
‫ٿيڙي ڇڏين‪ .‬اهلل تعالي توهان کي انهن ئي ڳالهين جو حڪم ڏنو آهي تانته‬
‫توهان تقوي جي راهه اختيار ڪريو‪( “.‬االنعام ‪)153 :6‬‬
 ‫‪259‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫۽ حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن‬

‫هڪ سڌي لڪير ڇڪي‪ ،‬پوِء ان جي ساڄي ۽ کاٻي پاسي ڪجھ ٻيون‬
‫لڪيرون ڇڪي ڇڏيون‪ ،‬پوِء فرمايائون‪:‬‬
‫دعو إِل َي ِه» (رواه امحد‬ ‫يما‪َ ،‬و َه ِذهِ السبل عَلَ ک ِل َسبِيلٍ‬ ‫َ ِ‬
‫ْ‬ ‫مِ ْنهَا َشي َط ٌ‬
‫ان ي َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ِ ِ‬
‫«ه َذا ص َراطی اهلل م ْستَق ً‬
‫والدارمي واحلاکم بسند حسن)‬
‫”هيَء سڌي لڪير اهلل تعالي جو سڌو رستو آهي‪ .‬۽ هي جيڪي ساڄي‬
‫کاٻي پاسي رستا آهن انهن مان هر هڪ تي شيطان آهي جيڪو ان جي طرف‬
‫دعوت ڏئي رهيو آهي‪“.‬‬
‫ان کانپوِء پاڻ‪ ‬جن اها ئي آيت تالوت ڪئي جيڪا هاڻي اسان ذڪر‬
‫ڪئي آهي‪.‬‬
‫ان مان ثابت ٿيو ته برحق رس تو هڪ ئي آهي‪ ،‬گهڻا ناهن‪ .‬جيئن ڪي‬
‫ماڻهو باور ڪرائيندا آهن‪.‬‬
‫‪ 10‬حق ۽ باطل جو معيار دليل آهن‪ ،‬اڪثريت ناهي‬
‫ڇوته اڪثريت جي باري ۾ اهلل تعالي قرآن مجيد ۾‪:‬‬

‫ڪٿي ﴿أَ ْكثَ ُرهُ ْم لَ يُ ْؤمِ ُن َ‬

‫ون﴾ فرمايو‪ .‬يعني ”انهن مان اڪثر ايمان نٿا آڻين‪“.‬‬
‫(البقره ‪)100 :2‬‬

‫۽ ڪٿي ﴿أَ ْكثَرُهُ ْم لَ َي ْعقِل َ‬

‫ُون﴾ فرمايو‬
‫”انهن مان گهڻا ماڻهو عقل نٿا رکن‪( “.‬املائده ‪)103 :5‬‬

‫ون﴾فرمايو‪” :‬انهن مان اڪثر نٿا ڄاڻن“(االنعام ‪)37 :6‬‬

‫َي ْعل َُم َ‬ ‫۽ ڪٿي ﴿أَ ْكثَرَهُ ْم لَ‬

‫۽ ڪٿي ﴿أَ ْكثَرَهُ ْم يَ ْج َهل َ‬

‫ُون﴾فرمايو‪” .‬انهن مان اڪثر جاهل آهن‪( “.‬االنعام ‪)111 :6‬‬

‫ين﴾‬ ‫۽ ڪٿي فرمايو‪َ ﴿ :‬ولَ َتجِ ُد أَ ْكثَرَهُ ْم َش ِ ِ‬

‫اُك َ‬
‫”توهان انهن مان اڪثر کي شڪر گذار نه پائيندا‪ ) “.‬االعراف ‪)17 :7‬‬

‫۽ ڪٿي فرمايو‪َ ﴿ :‬وإ ِْن َو َج ْدنَا أَ ْكثَرَهُ ْم َلفَا ِسقِي َن﴾‬

‫” ۽ انهن مان گهڻن ماڻهن کي اسان واعدي جو وفادار نه پاتو‪ .‬اسان ته انهن‬
‫مان اڪثر کي فاسق ئي پاتو‪( “.‬االعراف ‪)102 :7‬‬
 ‫‪260‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫۽ ڪٿي فرمايو‪َ ﴿ :‬و َما َيتَّب ِ ُع أَ ْكثَ ُرهُ ْم إ َِّل ظَ ًّنا﴾‬

‫”۽ انهن مان اڪثر ماڻهو ظن ۽ گمان جي پيروي ڪن ٿا‪( “.‬يونس ‪)36 :10‬‬

‫ون﴾‬ ‫۽ ڪٿي فرمايو‪َ ﴿ :‬ولكِنَّ أَ ْكثَ َرهُ ْم لَ َيشْ ُ ُ‬

‫ْك َ‬
‫”۽ انهن مان اڪثر ماڻهو شڪر ادا نٿا ڪن‪( “.‬يونس ‪)60 :10‬‬

‫۽ ڪٿي فرمايو‪َ ﴿ :‬و َما يُ ْؤمِ ُن أَ ْكثَ ُرهُ ْم بِاهَّللِ إ َِّل َوهُ ْم ُم ْ ِ‬
‫ِّش ُك َ‬
‫ون﴾‬
‫”۽ انهن جي اڪثريت اهلل تي ايمان نٿي آڻي مگر شرڪ به ڪري ٿي‪“.‬‬
‫(يوسف ‪)106 :12‬‬

‫۽ ڪٿي فرمايو‪﴿ :‬بَ ْل أَ ْكثَرُهُ ْم لَ َي ْعل َُم َ‬

‫ون الْ َح َّق َف ُه ْم ُم ْعر ِ ُض َ‬
‫ون﴾‬
‫”بلڪه انهن مان اڪثر ماڻهو حق کي نٿا سڃاڻن‪ ،‬انهي الِء اهي ان کان‬
‫اعراض ڪندا آهن“(االنبياء ‪)24 :21‬‬

‫ُون إ ِْن هُ ْم إ َِّل كَاألْ َنْ َعامِ بَ ْل هُ ْم‬

‫ون أَ ْو َي ْعقِل َ‬
‫۽ ڪٿي فرمايو‪﴿ :‬أَ ْم َت ْح َس ُب أَ َّن أَ ْكثَرَهُ ْم ي َْس َم ُع َ‬
‫أَ َض ُّل َسب ِ ًيال﴾‬
‫”ڇا توهان سمجهو ٿا ته انهن مان اڪثر ٻڌن ۽ سمجهن ٿا؟ اهي ته جانورن‬
‫(الفرقان ‪ )24 :25‬۽ ڪٿي فرمايو‪:‬‬ ‫وانگر آهن بلڪه انهن کان به ويل آهن‪“.‬‬

‫ِع َض أَ ْكثَرُهُ ْم َف ُه ْم لَ ي َْس َم ُع َ‬

‫ون﴾‬ ‫َ‬
‫﴿فَأ ْ َ‬
‫”پوِء انهن مان اڪثر منهن ڦيري ورتو‪ ،‬جيتوڻيڪ اهي ٻڌن ئي نٿا‪“.‬‬
‫)حم السجده ‪)4 :41‬‬
‫هنن آيتن مان ثابت ٿيو ته اڪثريت انهن ماڻهن جي هوندي آهي جيڪي‬
‫نٿا ڄاڻن‪ ،‬جيڪي نٿا سمجهن‪ ،‬جيڪي نٿا ٻڌن‪ ،‬جيڪي شڪر ادا نٿا ڪن‪،‬‬
‫جيڪي اعراض ڪن ٿا‪ ،‬جيڪي جاهل آهن‪ ،‬جيڪي چوپاين جانورن کان به‬
‫بدتر آهن‪ ،‬جيڪي ايمان آڻي ڪري به شرڪ ڪن ٿا‪ ،‬جيڪي ظن ۽ گمان جي‬
‫پويان ڀٽڪن ٿا ۽ جيڪي اهلل سان ڪيل واعدي جو خيال نٿا رکن‪.‬‬
‫انهي الِء اهلل تعالي فرمايو‪:‬‬
‫ون﴾‬ ‫الظنَّ َوإ ِْن هُ ْم إ َِّل َي ْ ُ‬
‫ْخ ُص َ‬ ‫ون إ َِّل َّ‬
‫وك َع ْن َسبِي ِل اهَّللِ إ ِْن يَّتَّب ِ ُع َ‬ ‫﴿ َوإ ِْن تُ ِط ْع أَ ْكثَ َر َم ْن فِي األْ َ ْر ِ‬
‫ض يُضِ ُّل َ‬
‫(االعراف ‪)116 :7‬‬
 ‫‪261‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫”۽ جيڪڏهن توهان زمين وارن جي اڪثريت جي پويان لڳندا ته اهي‬

‫توهان کي اهلل جي رستي تان ڀٽڪائي ڇڏيندا‪ .‬اهي صرف گمان پويان لڳل‬
‫آهن‪ .‬۽ صرف خيال پيش ڪن ٿا‪“.‬‬
‫سڀني آيتن مان معلوم ٿيو ته حق ۽ باطل جي سڃاڻپ اڪثريت سان ناهي‪،‬‬
‫بلڪه ان جي سڃاڻپ دليلن سان ٿئي ٿي‪ .‬لهذا صرف اڪثريت کي دليل نٿو‬
‫بنائي سگهجي جو ايترا گهڻا ماڻهو فالڻو عقيدو رکن ٿا‪ ،‬يا هيترا ماڻهو‬
‫فالڻو عمل ڪن ٿا‪ ،‬ته اهي غلط نٿا ٿي سگهن! بلڪه ان جي برعڪس حق تي‬
‫هلڻ وارا ماڻهو هميش ه تعداد جي لحاظ کان گهٽ رهيا آهن‪ .‬۽ انهن جي باري‬
‫۾ اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َقلِي ٌل ِّم ْن ع َِباد َِي ا َّ‬
‫لشكُو ُر﴾‬
‫” ۽ منهنجي ٻانهن مان شڪرگذار تمام گهٽ هوندا آهن‪( “.‬سبا ‪)13 :34‬‬
‫‪ 11‬ضعيف ۽ موضوع حديثن کان ڊيڄارڻ ضروري آهي‬
‫ڇوته اسان جي معاشري ۾ ضعيف ۽ موضوع حديثون بري طرح ڦهليل‬
‫آهن‪ .‬۽ هي اهڙيون حديثون آهن جن تي غلط عقيدا ۽ باطل نظريا بيٺل آهن‪ .‬۽‬
‫ڪيترين ئي بدعتن جو بنياد به انهي قسم جون حديثون آهن‪.‬‬
‫جڏهن ته اها ڳالهه سڀني کي معلوم آهي ته نبي ڪريم‪ ‬جن جي حديثن‬
‫مان صرف اهي حديثون معتبر ۽ حجت قابل آهن جيڪي صحيح سند سان‬
‫ثابت هجن يا گهٽ ۾ گهٽ حسن درجي جون هجن‪ .‬۽ جيڪي حديثون‬
‫محدثين جي نزديڪ ضعيف يا موضوع ۽ منگهڙت هجن ته اهي قطعي طور‬
‫تي معتبر ۽ قابل حجت ناهن‪ .‬اهڙين حديثن سان نه مسئال ۽ احڪام وٺي‬
‫سگهجن ٿا ۽ نه ئي انهن مان فضائل اعمال ثابت ٿين ٿا‪ .‬لهذا انهن حديثن جو‬
‫تعلق چاهي فضائل اعمال سان هجي يا احڪام سان ٻنهي صورتن ۾ انهن کي‬
‫ناقابل حجت سمجهڻ گهرجي‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪‬جن ڪوڙيون ۽ منگهڙت حديثون بيان ڪرڻ وارن‬
‫ماڻهن بابت پيشينگوئي ڪندي ارشاد فرمايو هو‪:‬‬
‫ون‪ ،‬يَأْتونَكم یمِ َن ْاأل ََحادِ ِ‬
‫يث ِ َِبا ل َ ْم تَ ْس َمعوا أَنْت ْم‪َ ،‬و َالی‬ ‫ون كَ َذاب َ‬
‫ِ‬
‫«يَكون ِِف آخ ِر الز ََمانِ َد َجال َ‬
‫ْ‬
‫آبَاؤك ْم‪ ،‬فَإِيَاك ْم َوإِيَاه ْم‪َ ،‬ال ي ِضلونَك ْم‪َ ،‬و َال ي َ ْف ِتنونَك ْم ی» ی‬
 ‫‪262‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫”آخري زماني ۾ ڪجھ ماڻهو ايندا جيڪي دجل ۽ فريب کان ڪم وٺندا‬
‫۽ تمام گهڻو ڪوڙ ڳالهائيندا ۽ اهي توهان کي اهڙيون اهڙيون حديثون‬
‫ٻڌائيندا جيڪي نه توهان ٻڌيون هونديون ۽ نه توهان جي ابن ڏاڏن ٻڌيون‬
‫هونديون‪ .‬لهذا توهان انهن کان بچجو‪ ،‬ڪٿي ايئن نه ٿئي جو اهي توهان کي‬
‫گمراهه ڪري ڇڏين ۽ توهان کي فتني ۾ مبتال ڪري ڇڏين!“ (رواه مسلم يف‬
‫املقدمه)‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جي هيَء پيشينگوئي حرف بحرف سچي ثابت ٿي‬
‫۽ ڪيترائي ماڻهو اهڙا آيا جن هزارن جي تعداد ۾ حديثون گهڙيون ۽ انهن‬
‫کي پاڻ‪ ‬جن طرف منسوب ڪري ڇڏيو‪ .‬ان قسم جا ماڻهو پهرين به آيا ۽‬
‫اڄ به موجود آهن جيڪي ”فضائل اعمال“ جي نالي سان ڪيتريون ئي ضعيف‬
‫۽ ڪوڙيون حديثون بيان ڪن ٿا ۽ انهن کي سڄي دنيا ۾ ڦهالئي رهيا آهن‪.‬‬
‫َث عَ ِن‬
‫اهڙن ئي ماڻهن بابت رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو هو‪َ « :‬م ْن َحد َ‬
‫َ‬ ‫َ ِ‬ ‫ِِبَ ِد ٍ‬
‫يث ي َرى أن َه َكذ ٌب‪ ،‬فَه َو أ َحد ال ْ َكا ِذب َ‬
‫ِني»‬
‫”جيڪو شخص اهڙي حديث بيان ڪري جنهن جي باري ۾ ان کي خبر‬
‫(رواه‬ ‫هجي ته هيَء ڪوڙي آهي ته اهو ڪوڙن مان هڪ ڪوڙو آهي‪“.‬‬
‫مسلم يف املقدمه)‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ڪوڙيون حديثون بيان ڪرڻ وارن ماڻهن کي‬
‫ار»‬‫«ال یتَ ْك ِذبوا عَل ََي‪ ،‬فَإِن َه َم ْن ي َ ْك ِذ ْب عَل ََي يَلِ ِج َ‬
‫الن َ‬ ‫سخت وعيد ٻڌائيندي ارشاد فرمايو‪ َ :‬ی‬
‫”توهان مون تي ڪوڙ نه ڳالهائجو‪ ،‬ڇوته جيڪو مون تي ڪوڙ ڳالهائيندو‬
‫ته اهو جهنم ۾ داخل ٿيندو‪( “.‬رواه مسلم يف املقدمه)‬
‫۽ ڪيترائي ماڻهو ٻڌل ٻڌايل ڳالهين کي ئي ”حديثون“ تصور ڪري وٺندا‬
‫آهن‪ ،‬پوِء انهن کي مسئلن ۽ حڪمن ۾ به بطور حجت پيش ڪندا آهن ۽ انهن‬
‫مان فضائل اعمال به ثابت ڪندا آهن‪ .‬بلڪه وڏين وڏين بدعتن جي ثبوت جي‬
‫الِء به اهي انهن ئي ٻڌل ٻڌايل حديثن کي بطور دليل پيش ڪندا آهن! حاالنڪه‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي ته‬
‫ُس َع» ”ماڻهو جي ڪوڙي هجڻ جي الِء اهو ئي‬ ‫«ك َََف بِا ْمل َ ْرءِ َك ِذبًا یأَ ْن ُيَ ِد َث بِك ِل َما َ ِی‬
‫ڪافي آهي ته هو هر ٻڌل ڳالهه کي بيان ڪري‪( “.‬رواه مسلم يف املقدمه)‬
 ‫‪263‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫مسلمانن ۾ اتفاق ۽ اتحاد ضروري آهي ۽ افتراق مذمت جوڳو آهي‪.‬‬ ‫‪12‬‬

‫َت َ َّ‬
‫َفقُوا﴾ (آل عمران ‪:3‬‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وا ْعتَصِ ُموا ب ِ َح ْب ِل اهَّللِ َجمِي ًعا َّولَ‬
‫‪)103‬‬
‫”توهان سڀ اهلل جي رسي کي مضبوطي سان جهلي وٺو ۽ فرقن ۾ نه‬
‫تقسيم ٿيو‪“.‬‬
‫اهلل جي رسي مان ڇا مراد آهي؟ اچون حديث نبوي جي روشني ۾ معلوم‬
‫ڪريون ٿا‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ك فِيكم ثَقَیل َ ْنيِ‪ :‬أَ َحد َ ِ‬
‫((أَ َال َوإ ِِّن تَا ِر ٌ‬
‫ُها كتَاب اهلل َیع َز َو َج َل‪ ،‬ه َو َحبْل اهلل‪َ ،‬منِ اتَب َ َعه ک َ َ‬
‫ان عَ َل‬ ‫ْ‬
‫ان عَلَ َض َالل َ ٍیة) ی) ی‬
‫ا َْل َدى‪َ ،‬و َم ْن ت ََركَه ک َ َ‬
‫”خبردار! آئون توهان ۾ ٻه ڳريون شيون ڇڏيو وڃان‪ ،‬انهن مان پهريون‬
‫ڪتاب اهلل آهي جيڪا اهلل جي رسي آهي‪ .‬جيڪو ان جي اتباع ڪندو اهو‬
‫”هدايت“ تي رهندو ۽ جيڪو ان کي ڇڏي ڏيندو اهو گمراهي تي هوندو‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)2408:‬‬
‫ڄڻ اهلل جي رسي کان مراد قرآن مجيد آهي‪ .‬جنهن کي اهلل تعالي‬
‫مضبوطي سان جهلڻ جو حڪم ڏنو آهي‪ .‬۽ ان سان گڏوگڏ اهلل تعالي فرقي‬
‫بندي کان به منع فرمايو آهي‪.‬‬
‫ين َولَ َت َت َ َّ‬
‫َفقُوا ف ِيهِ﴾‬ ‫اهڙي طرح هڪ ٻئي مقام تي ارشاد فرمايو‪﴿ :‬أَ ْن أَق ِ ُ‬
‫يموا ِّ‬
‫الد َ‬
‫”دين کي قائم رکو ۽ ان ۾ تفرقو نه وجھو‪ ) “.‬الشوري ‪)13 :42‬‬
‫بلڪه هڪ ٻي آيت ۾ اهلل تعالي تفرقو وجھڻ کي مشرڪن جي صفتن ۾‬
‫ذڪر فرمايو آهي‪.‬‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ِّشك ِي َن (‪ )31‬مِ َن َّال ِذ َ‬
‫يموا الصَّ َال َة َولَ َتكُون ُوا مِ َن ال ُْم ْ ِ‬ ‫َّ‬
‫ين فَ َّقُوا د ِي َن ُه ْم‬ ‫﴿ ُمن ِيبِي َن إ ِ َل ْيهِ َوات ُقو ُه َوأَق ِ ُ‬
‫ون﴾‬‫َوكَان ُوا ش َِي ًعا ك ُ ُّل حِزْ ٍب ب ِ َما ل ََد ْيهِ ْم فَ ِ ُح َ‬
‫”(انسانو!) اهلل جي طرف رجوع ڪندي (انهي ڳالهه تي قائم ٿي وڃو) ۽‬
‫اهلل تعالي کان ڊڄندا رهو‪ .‬۽ نماز قائم رکو ۽ مشرڪن مان نه ٿي وڃو‪ ،‬جن‬
 ‫‪264‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫پنهنجي دين کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو ۽ ٽولن ۾ ورهائجي ويا‪ .‬هر ٽولي‬
‫وٽ جيڪي ڪجھ آهي هو انهي ۾ خوش آهي‪( “.‬الروم ‪)32-31 :30‬‬
‫بلڪه معاملو ان کان به وڌيڪ سنگين آهي‪ ،‬ڇوته اهلل تعالي جو فرمان‬
‫آهي‪:‬‬
‫ين فَ َّقُوا د ِي َن ُه ْم َوكَان ُوا ش َِي ًعا ل َْس َت مِنْ ُه ْم فِي َش ْى ٍء إِن َّ َما أَ ْم ُرهُ ْم إلِ َى اهَّللِ ث ُ َّم يُ َن ِّبئُ ُه ْم ب ِ َما كَان ُوا‬
‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ُون﴾‬
‫َيف َْعل َ‬
‫”جن ماڻهن پنهنجي دين ۾ تفرقو وڌو ۽ ڪيترائي فرقا ٺهي ويا انهن سان‬
‫توهان جو ڪو واسطو نه آهي انهي جو معاملو اهلل جي حوالي آهي‪ .‬پوِء هو‬
‫(االنعام ‪)159 :6‬‬ ‫انهن کي ٻڌائيندو ته اهي ڪهڙن ڪمن ۾ مصروف هئا‪“.‬‬

‫معزز سامعين!‬
‫مسلمانن ۾ اختالف جو فيصلو ڪيئن ٿيندو؟ ان جي الِء اهلل تعالي جو هي‬
‫فرمان سامهون رکون ٿا‪:‬‬
‫﴿ َو َماا ْخ َت َل ْف ُت ْم ف ِيهِ مِ ْن َش ْى ٍء َف ُحكْ ُمهُ إلِ َى اهَّللِ﴾‬
‫”۽ جنهن ڳالهه ۾ ب ه توهان اختالف ڪريو ٿا ان جي فيصلي ڪرڻ جو‬
‫اختيار صرف اهلل وٽ آهي‪( “.‬النساء ‪)59 :4‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو هي فرمان به‪:‬‬
‫ين آ َمنُوا أَطِي ُعوا اهَّللَ َوأَطِي ُعوا الرَّ ُسو َل َوأُولِي األْ َ ْمر ِ مِنْكُ ْم َفإِ ْن َت َنازَ عْ ُت ْم فِي َش ْى ٍء‬ ‫﴿يَا أَيُّ َها َّال ِذ َ‬
‫ِخ ذَالِكَ َخي ْ ٌر َوأَحْ َس ُن َتأْو ًِيال﴾‬ ‫فَ ُ ُّدو ُه إلِ َى اهَّللِ َوالرَّ ُسو ِل إ ِْن ُكنْ ُت ْم تُ ْؤمِنُ َ‬
‫ون بِاهَّللِ َوال َْي ْومِ ْاْل ِ ِ‬
‫اختالفي ڳالهه کي اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬ڏانهن موٽائڻ جي معني هيَء‬
‫آهي ته ان جو فيصلو ڪتاب اهلل ۽ سنت رسول‪ ‬جي روشني ۾ ڪندا‬
‫ڪريو‪( .‬الشوري ‪)10 :42‬‬
‫اهو اختالفن کي ختم ڪرڻ جو رباني نسخو آهي‪ .‬جيڪڏهن سڀئي‬
‫مسلمان ان تي عمل ڪن ته يقيني طور تي ان ۾ موجود اختالف ختم ٿي‬
‫سگهن ٿا‪ .‬جيئن قرون اولي جا ماڻهو پنهنجا اختالف انهي منهج کي اختيار‬
‫ڪندي نڀيري وٺندا هئا‪ .‬۽ جڏهن امت ۾ اختالف هجن ته رسول اڪرم‪‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫جن جنهن شئ کي مضبوطي سان جهلڻ جو حڪم ڏنو آهي اها ڪهڙي آهي؟‬
‫ٻڌو پاڻ‪ ‬جن ڇا ارشاد فرمايو!‬
‫ِني ال َرا ِش ِدي َن‪ََ ،‬ت َ َسكوا بِهَا َو َعضوا عَل َيْهَا بِالن ََوا ِج ِذ‪،‬ی‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫((فَ َعل َيْك ْم بِس ن َِِت َوس َنة اْلْل َ َفاء ا ْملَهْدي َ‬
‫َات ْاألمو ِر‪ ،‬فَإ َِن ک َل حم ْ َدث ٍَة ِب ْد َعةٌ‪َ ،‬وک َل ِب ْد َع ٍة َض َالل َ ٌیة)) ی‬
‫وإِيَاكم وحم ْ َیدث ِ‬
‫َ ْ َ‬
‫” توهان منهنجي سنت کي الزم پڪڙجو ۽ اهڙي طرح هدايت ڏنل ۽‬
‫سڌي رستي تي هلندڙ خليفن جي طريقي تي ضرور عمل ڪجو‪ .‬ان کي‬
‫مضبوطي سان جهلي وٺجو ۽ ان کي ڪڏهن به نه ڇڏجو‪ .‬۽ توهان دين ۾ نوان‬
‫نوان ڪم ايجاد ڪرڻ کان بچجو ڇوته هر نئون ڪم بدعت آهي ۽ هر بدعت‬
‫گمراهي آهي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4607:‬وصححه االلباين)‬
‫آخر ۾ اسان اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان کي انهن سڀني‬
‫اصولن تي عمل ڪرڻ جي توفيق ڏي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫معزز سامعين! اسان هن خطبي ۾ دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‬
‫صالحين جا وڌيڪ چار اصول ۽ ضابطا بيان ڪرڻ چاهيون ٿا‪.‬‬
‫‪ 13‬قرآن مجيد ۽ سنت نبوي کي پڙهڻ ۽ سمجهڻ انتهائي ضروري آهي‪.‬‬
‫ڇوته قرآن مجيد اهلل تعالي جو اهو ڪتاب آهي جنهن ۾ ڪنهن شڪ جي‬
‫گنجائش ناهي ۽ باطل جي مالوٽ کان بلڪل پاڪ آهي‪.‬‬
‫قرآن مجيد کي اهلل تعالي هدايت وارو ڪتاب قرار ڏنو آهي‪ .‬لهذا جيڪو‬
‫شخص سچي جذبي سان حق ۽ هدايت جو متالشي هجي ان کي کپي ته هو‬
‫اهلل جي ڪتاب (قرآن مجيد) کي پڙهي‪ ،‬ان کي سمجهي ۽ ان تي عمل ڪري‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫اب ُّمبِي ٌن (‪ )15‬يَ ْهدِي بِهِ اهَّللُ َم ِن اتَّ َب َع ر ِْض َوانَهُ ُس ُب َل َّ‬
‫الس َالمِ‬ ‫﴿ َق ْد َجا َء ُك ْم ِّم َن اهَّللِ ن ٌُور َّوك ِ َت ٌ‬
‫ِصا ٍط ُّم ْس َتقِيمٍ ﴾‬
‫ت إلِ َى ال ُّنورِ بِإِذْن ِه َويَ ْهدِيهِ ْم إلِ َى ِ َ‬ ‫ْخ ُج ُه ْم مِ َن ُّ‬
‫الظلُ َما ِ‬ ‫َويُ ْ ِ‬
‫”بيشڪ اوھان وٽ اهلل وٽان نور ۽ پڌرو ڪتاب (قرآن) آيو آھي‪ .‬انھيَء‬
‫جي سببان اهلل انھن کي سڌو رستو ڏيکاريندو آھي جيڪي سالمتي جي واٽن‬
‫ڏانھن سندس راضپو ڳولين ۽ کين اونداھين مان سوجھري ڏانھن پنھنجي‬
 ‫‪266‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫حڪم سان ٻاھر ڪڍي ٿو ۽ کين سڌيَء واٽ ڏانھن رستو ڏيکاري ٿو“(املائده ‪:5‬‬
‫‪)15-16‬‬
‫۽ اهو چوڻ غلط آهي ته قرآن مجيد کي سمجهڻ مشڪل آهي ۽ ان کي‬
‫سمجهڻ جي الِء گهڻن علوم ۾ ماهر هجڻ ضروري آهي!‬
‫ُك َف َه ْل مِ ْن ُّم َّد ُِكٍ﴾‬ ‫آن ل ِّ‬
‫ِلذ ْ ِ‬ ‫ْْق َ‬ ‫ڇوته اهلل تعالي فرمائي ٿو‪َ ﴿ :‬و َل َق ْد ي َّ ْ‬
‫َْسنَا ال ُ ْ‬
‫”۽ اسان يقينا قرآن مجيد کي نصيحت جي الِء آسان بنائي ڇڏيو آهي‪ ،‬ته ڇا‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬ ‫ڪو آهي نصيحت وٺڻ وارو؟“ (القمر ‪)22 :54‬‬
‫َّ‬
‫ون﴾‬ ‫َْسنَا ُه بِلِ َسان ِكَ ل ََع َّل ُه ْم يَ َتذَ ُ‬
‫ُك َ‬ ‫﴿ َفإِن َّ َما ي َّ ْ‬
‫”قرآن کي تنھنجيَء ٻوليَء ۾ آسان ڪيوسون ته َ‬
‫مان اھي نصيحت وٺن“‬
‫(الدخان ‪)58 :44‬‬
‫انهي الِء هن بابرڪت ڪتاب جي تابعداري ڪرڻ جو حڪم ڏيندي اهلل‬
‫تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬

‫اب أَنْزَلْ َنا ُه ُم َب َار ٌك فَاتَّب ِ ُعو ُه َو َّات ُقوا ل ََع َّلكُ ْم تُ ْر َح ُم َ‬
‫ون﴾‬ ‫﴿ َوهَذَ ا ك ِ َت ٌ‬
‫” ھيُء برڪت وارو ڪتاب (يعني قرآن) الٿوسون تنھنڪري ان جي‬
‫تابعداري ڪريو ۽ ڊڄو ته اوھان تي ٻاجھ ڪئي وڃي“ (االنعام ‪)155 :6‬‬
‫۽ جيستائين سنت نبوي جو تعلق آهي ته رسول اڪرم‪ ‬جن حجة‬
‫الوداع جي موقعي تي فرمايو هو‪:‬‬
‫الناس َما إ ِْن ََت َ َس ْكت ْم بِ ِه فَل َْن تَ ِضلیوا‬
‫وِل فَإ ِِّن قَ ْد بَلَغْت َوت ََر ْكت فِيك ْم أَيهَا َ‬ ‫((فَا ْع یقِلوا أَيهَا َ‬
‫الناس قی ِ‬
‫أَبَ ًدا ِكتَاب َ ِ‬
‫اّلل َع َز َو َج َل َوس َن َة نَب ِِيك ْم َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َی‬
‫م) ی) ی‬ ‫َ‬
‫”اي انسانو! منهنجي ڳالهين کي چڱي طرح سمجهي وٺو‪ ،‬مون يقينا اهلل‬
‫جو دين توهان تائين پهچائي ڇڏيو‪ .‬۽ آئون توهان ۾ اهڙي شئ ڇڏيو وڃان جو‬
‫جيڪڏهن توهان ان کي مضبوطي سان جهليندا ته ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندا ۽‬
‫اها آهي‪ :‬اهلل جو ڪتاب ۽ ان جي رسول جي سنت‪( “.‬السنة للمروزي‪ 68 :‬من حديث ابن‬
‫عباس ‪)‬‬
‫لهذا سڀني مسلمانن تي الزم آهي ته اهي قرآن مجيد ۽ سنت نبوي کي‬
‫پڙهڻ ۽ سمجهڻ جو اهتمام ڪن‪ .‬جيئن حق ۽ باطل ۾فرق ڪري سگهن‪ .‬پوِء‬
 ‫‪267‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫سمجهڻ کانپوِء ڪتاب ۽ سنت کي پنهنجو دستور حيات بنائي وٺن ۽ پنهنجا‬
‫سڀئي مسئال انهن جي اندر معلوم ڪن‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي حق ڳالهه سمجهڻ ۽ ان تي‬
‫عمل ڪرڻ جي توفيق عطا فرمائي‪.‬‬
‫‪ 14‬داعي اهو شخص آهي جنهن وٽ قرآن ۽ حديث جو علم هجي‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ ُق ْل هَذِه َسبِيل ِي أَ ْدعُو إلِ َى اهَّللِ َعل َى َبصِ ي َرةٍأَنَا َو َم ِن اتَّ َب َعنِى﴾‬
‫جت سان اهلل ڏانھن‬‫”اي پيغمبر) چؤ ته ھيُء منھنجي واٽ آھي پڌري ح ّ‬
‫سڏيان ٿو آٌء ۽ منھنجا تابعدار به (سڏيندا آھن)‪ ،‬۽ اهلل پاڪ آھي ۽ مان مشرڪن‬
‫مان نه آھيان“ (يوسف ‪)108 :12‬‬
‫هن آيت مان ثابت ٿئي ٿو ته دعوت جو فرض اهو شخص انجام ڏي جنهن‬
‫وٽ قرآن ۽ حديث جو علم هجي ۽ اهو صاحب بصيرت هجي‪ .‬ڇوته اهلل تعالي‬
‫جتي پنهنجي نبي‪ ‬جو اهو مشن ذڪر فرمايو ته اهي علم ۽ بصيرت جي‬
‫بنياد تي اهلل جي طرف دعوت ڏين ٿا‪ ،‬اتي ان اهو مشن هر ان شخص الِء ذڪر‬
‫فرمايو آهي جيڪو پاڻ‪ ‬جن جو پيروڪار آهي‪.‬‬
‫‪ 15‬دعوت صرف ڪتاب ۽ سنت جي طرف ۽ اها به حڪمت ۽ سٺي‬
‫نصيحت سان‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿اُدْ ُع إلِ َى َسبِي ِل َربِّكَ بِالْحِكْ َمةِ َوال َْم ْوعِظَ ةِ الْ َح َس َنةِ َو َجادِلْ ُه ْم ب ِ َّالتِى ه ِ َي أَحْ َس ُن﴾‬
‫” اي پيغمبر) حڪمت ۽ چڱي نصيحت سان پنھنجي پالڻھار جي واٽ‬
‫ڏانھن (ماڻھن کي) سڏ“ (النحل ‪)125 :16‬‬
‫هن آيت مبارڪه ۾ غور ڪريو ته اهلل تعالي سڀکان پهرين دعوت جو‬
‫ل َربِّكَ ) يعني ”توهان جي رب جو‬
‫نصاب بيان ڪيو آهي ۽ اهو آهي‪َ ( :‬سبِي ِ‬
‫رستو“ ۽ رب جي رستي مان مراد قر آن ۽ سنت آهي‪ .‬لهذا سڀني داعين تي اها‬
‫ڳالهه فرض آهي ته اهي صرف ۽ صرف ڪتاب ۽ سنت جي طرف ئي ماڻهن‬
‫کي دعوت ڏين‪.‬‬
 ‫‪268‬‬ ‫دعوت اهل حديث ۽ منهج سلف‪....‬‬

‫ان کانپوِء دعوت جو اسلوب ۽ انداز بيان ڪيو آهي‪ .‬۽ اهو آهي حڪمت ۽‬
‫عمده نصيحت‪ .‬لهذا سڀني داعين کي پنهنجي دعوت ۾ انهي اسلوب کي‬
‫اختيار ڪرڻ کپي‪ .‬اهڙو اندا ز ۽ اسلوب اختيار ڪن جنهن ۾ محبت ۽ پيار ۽‬
‫جن کي دعوت ڏني وڃي پئي انهن جي الِء خير خواهي جو سچو جذبو هجي‪.‬‬
‫۽ جيڪڏهن مخالفن سان تڪرار ۽ مباحثو ڪرڻو پوي ته ان جي الِء به بهترين‬
‫طريقيڪار اختيار ڪن‪ .‬سختي‪ ،‬تشدد ۽ طعن وتشنيع کان پرهيز ڪن‪ ،‬جيئن‬
‫انهن جي دعوت جو پنهنجن تي به سٺو اثر ٿئي ۽ مخالفن تي به‪.‬‬
‫‪ 16‬فتوي اهو شخص ڏي جنهن وٽ قرآن ۽ حديث جو علم هجي‬
‫ڇوته جنهن وٽ قرآن ۽ حديث جو علم نه هجي ۽ ماڻهو ان کان فتوي‬
‫پڇن ته هو بغير علم جي فتوي ڏئي ڪري پاڻ به گمراهه ٿيندو ۽ ٻين کي به‬
‫گمراهه ڪندو‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمروبن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪‬‬
‫جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫((إن اهلل ال يقبض العلم انتزاعا ً ينتزعه من العباد ولكن بقبض العلماء‪ ،‬حّت إذا لم يبق عاملا ً‬
‫اُتذ الناس رؤوسا ًجهاال ًفسئلوا فأفتوا بغري علم فضوا وأضلوا) ی) ی‬
‫”اهلل تعالي علم کي اهڙي طرح نه کڻندو جو ان کي ٻانهن (جي دلين) مان‬
‫ڇڪي وٺي‪ ،‬بلڪه هو عالمن جي روحن کي قبض ڪري علم کي کڻي وٺندو‪.‬‬
‫ايستائين جو جڏهن ڪنهن عالم کي باقي نه ڇڏيندو ته ماڻهو جاهلن کي مفتي‬
‫بنائي وٺندا‪ .‬جيتوڻيڪ انهن کان سوال ڪندا ته اهي بنا علم جي فتوي ڏيندا‪.‬‬
‫اهڙي طرح اهي پاڻ به گمراهه ٿيندا ۽ ٻين کي به گمراهه ڪندا‪( _62 “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،100:‬صحيح مسلم‪)2673:‬‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان سڀني کي انهن سڀني‬
‫اصولن تي عمل ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬آمين‬
‫وآخر دعوانا ان احلمد هلل رب العامل ی‬
‫ني ی‬
 ‫‪269‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫حقير دنيا‬
‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ آخرت جي مقابلي ۾ دنيا جي عمر‬
‫❖ دنيا جي حقارت‬
‫❖ دنيا جي فتني کان ڊيڄارڻ‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جي دنيا کان بي رخي‬ ‫❖‬
‫آخرت جي الِء عمل ڪرڻ جي اهميت‬ ‫❖‬
‫دنيا جي مقابلي ۾ جنت جي نعمتن جو ڇا چئجي!‬ ‫❖‬
‫دين ۾ رهبانيت ناهي‬ ‫❖‬
‫دنيا ۽ چار قسم جا ماڻهو!‬ ‫❖‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! دنيا پنهنجي سڀني زينتن‪ ،‬خوبصورتين ۽ رعنائين سان‬
‫آخرت جي مقابلي ۾ انتهائي حقير آهي‪ .‬۽ آخرت جي مقابلي ۾ ان جي ڪا‬
‫حيثيت ناهي‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ِبا َذا ي َ ْر ِجع» (صحيح مسلم‪:‬‬‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫«ما الدنْيا ِِف اْلخ َرة إ َِال مثْل َما ََيْ َعل أ َحدك ْم إ ِْصب َعه ِِف الي ِم فَلْيَ ْنظ ْر َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َی‬
‫‪)2858‬‬
‫”آخرت جي مقابلي ۾ دنيا ايئن آهي جيئن توهان مان ڪو شخص سمنڊ ۾‬
‫پنهنجي هيَء (شهادت جي آڱر) سمنڊ ۾ ٻوڙي‪ ،‬پوِء هو ڏسي ته هوَء ڪهڙي‬
‫شئ کڻي ٻاهر آئي آهي‪“.‬‬
‫هن حديث جا ٻه مفهوم بيان ڪيا ويا آهن‬
‫‪ ‬هڪ مفهوم هي ته جهڙي طرح آڱر کي لڳل پاڻي تمام جلدي سڪي‬
‫وڃي ٿو اهڙي طرح دنيا به تمام جلد ختم ٿيڻ واري آهي‪ .‬۽ جهڙي طرح سمنڊ‬
‫جو پاڻي باقي آهي ۽ ختم ٿيڻ وارو ناهي اهڙي طرح آخرت جون سڀئي‬
 ‫‪270‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫نعم تون باقي رهنديون ۽ ختم نه ٿينديون‪ .‬۽ هن حديث ۾ اشارو آهي هن ڳالهه‬
‫جي طرف ته دنيا جي عمر‪ ،‬چاهي هزار سال ڇو نه هجي‪ ،‬پوِء به آخرت جي‬
‫مقابلي ۾ تمام گهٽ آهي‪ .‬جيئن آڱر تي لڳل پاڻي جي عمر سمنڊ جي پاڻي‬
‫جي مقابلي ۾ تمام گهٽ هوندي آهي‪.‬‬
‫دنيا جي عمر آخرت جي مقابلي ۾ ڪيتري گهٽ آهي؟ جيئن آڱر تي لڳل‬
‫پاڻي جي عمر سمنڊ جي پاڻي جي مقابلي ۾ تمام گهٽ هوندي آهي‪ .‬دنيا جي‬
‫عمر آخرت جي مقابلي ۾ ڪيتري گهٽ آهي ان جو اندازو هن ڳالهه مان به‬
‫لڳائي سگهجي ٿو ته جڏهن ڪافر قيامت جي سختين کي ڏسي وٺندا ته اهي‬
‫ايئن سمجهندا ڄڻ اهي دنيا ۾ صرف هڪ گھڙي جي الِء رهيا هئا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َكأَن َّ ُه ْم َي ْو َم َي َر ْون َ َها َل ْم َيل َْبثُوا إ َِّل َع ِش َّي ًة أَ ْو ُض َحاهَا﴾‬
‫”جنھن ڏينھن ان کي ڏسندا (تنھن ڏينھن) ائين ڀانئيندا ڄڻ ته ھڪڙي‬
‫وقت سانجھي يا ان جي صبح کانسواِء (دنيا ۾) رھيا ئي نه ھوا“ (النازعات ‪ )46 :79‬ی‬
‫هن آيت مبارڪه ۾ دنيا جي عمر هڪ ٽاڻو ذڪر ڪئي وئي آهي‪.‬‬
‫جڏهن ته ٻي آيت ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫﴿ َكأَن َّ ُه ْم َي ْو َم َي َر ْو َن َما يُو َعد َ‬

‫ُون َل ْم َيل َْبثُوا إ َِّل َسا َع ًة ِّم ْن ن َّ َهارٍ﴾ ”جنهن ڏينهن اهي ان شئ‬
‫کي ڏسي وٺندا جنهن کان کين ڊيڄاريو ويندو آهي ته اهي سمجهندا جيئن‬
‫(دنيا ۾) بس هڪ گهڙي ئي رهيا هئا‪( “.‬االحقاف ‪)35 :46‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫ِّشهُ ْم َكأ َ ْن َّل ْم َيل َْبثُوا إ َِّل َسا َع ًة ِّم َن النَّ َهارِ َي َت َع َارف َ‬
‫ُون َبيْ َن ُه ْم﴾‬ ‫﴿ َو َي ْو َم َي ْح ُ ُ‬
‫”۽ جنهن ڏينهن اهلل تعالي انهن کي جمع ڪندو ته انهن کي ايئن لڳندو‬
‫جيئن اهي (دنيا ۾) ڏينهن جي هڪ گهڙي رهيا هجن ‪ .‬۽ پاڻ ۾ هڪ ٻئي کي‬
‫ی‬ ‫سڃاڻڻ جي الِء بيٺا هجن‪( “.‬يونس ‪)45 :10‬‬
‫هنن آيتن مان ثابت ٿيو ته دنيا جي عمر ‪ ،‬هزارين سال ڇو نه هجي‪ ،‬آخرت‬
‫جي مقابلي ۾ هڪ گهڙيَء جي برابر آهي‪ .‬لهذا منهنجا ڀائرو! انهي هڪ‬
‫گهڙيَء کي اهلل جي اطاعت ۾ گذاري وٺو‪ .‬پوِء آخرت ۾ اهلل تعالي جون‬
‫نعمتون ئي نعمتون هونديون‪.‬‬
 ‫‪271‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫‪ ‬حديث جو ٻيو مفهوم هي آهي ته آڱر تي لڳل پاڻي دنيا آهي ۽ باقي‬
‫جيڪو سمنڊ ۾ آهي اهو آخرت آهي‪.‬‬
‫يعني دنيا آخرت جي مقابلي ۾ انتهائي گهٽ آهي‪ .‬۽ آخرت دنيا جي‬
‫مقابلي ۾ تمام گهڻي ۽ ان کان ڪيترائي درجا بهتر آهي‪ .‬ايتري وڌيڪ ۽‬
‫ايتري بهتر جنهن جو تصور به نٿو ڪري سگهجي‪ .‬۽ هن ڳالهه جو اندازو‬
‫انهي مان لڳائي سگهجي ٿو ته آخرت ۾ ايمان وارن کي ج يڪا جنت نصيب‬
‫ٿيندي ان جي صرف ويڪر آسمانن ۽ زمين جي برابر آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫الس َما َواتُ َواألْ َ ْر ُض أُع َِّد ْت لِل ُْم َّتقِي َن﴾‬ ‫َفةٍ ِّم ْن َّربِّكُ ْم َو َجنَّ ٍة َ ْ‬
‫ِع ُض َها َّ‬ ‫﴿ َو َسارِعُوا إلِ َى َم ْغ ِ َ‬
‫”۽ (اوھين) پنھنجي پالڻھار جي بخشش ۽ انھيَء بھشت ڏانھن اڳرائي‬
‫ڪريو جنھن جي ويڪر آسمانن ۽ زمين جيتري آھي انھن پرھيزگارن الِء تيار‬
‫(آل عمران ‪ )133 :3‬ی‬ ‫ڪيو ويو“‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫ض أُع َِّد ْت ل َِّل ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا‬ ‫الس َماءِ َواألْ َ ْر ِ‬
‫ض َّ‬ ‫َفةٍ ِّم ْن َّربِّكُ ْم َو َجنَّ ٍة َ ْ‬
‫ِع ُض َها َك َع ْر ِ‬ ‫﴿ َسا ِب ُقوا إلِ َى َم ْغ ِ َ‬
‫(احلديد ‪)21 :57‬‬ ‫ل اهَّللِ يُ ْؤت ِيهِ َم ْن َّيشَ ا ُء َواهَّللُ ذُو الْف َْض ِل ال َْعظ ِِيم﴾‬
‫بِاهَّللِ َو ُر ُسلِه ذَالِكَ ف َْض ُ‬
‫” پنھنجي پالڻھار جي بخشش ۽ انھي بھشت ڏانھن اڳرائي ڪريو جنھن‬
‫جي ويڪرائي آسمان ۽ زمين جي ويڪرائي وانگر آھي انھن الِء تيار ڪيو‬
‫ويو آھي جن اهلل ۽ سندس پيغمبرن تي ايمان آندو‪ ،‬اھو اهلل جو فضل آھي‬
‫جنھن کي وڻيس تنھن کي ڏيندو آھي‪ ،‬۽ اهلل وڏي فضل وارو آھي“‬
‫۽ جڏهن جنت جي ويڪر ايتري گهڻي آهي ته پوِء ان جي ڊيگهه ڪيتري‬
‫هوندي! ان جو ته تصور به نٿو ڪري سگهجي‪.‬‬
‫۽ رسول اڪرمﷺجن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ري مِ َن الدن ْيا َو َما فِيهَا» جنت جي هڪ ڪچري جي ڌڳ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫« َم ْوضع َیس ْوط ِِف اْل َ َنة َخ ْ ٌ‬
‫َ‬
‫جيتري جڳهه به سڄي دنيا۽ ان ۾ جيڪي به آهي سڀ کان بهتر آهي‪ .‬۽ اهلل‬
‫تعالي جي رستي ۾ هڪ دفعو صبح جي وقت ۽ هڪ دفعو شام جي وقت‬
‫نڪرڻ دنيا ۽ ان ۾ جيڪي ڪجھ آهي سڀ کان بهتر آهي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)6415:‬‬
 ‫‪272‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫گويا جنت جو ننڍڙو ٽڪرو سڄي دنيا ۽ ان ۾ جيڪي ڪجھ آهي ان کان‬
‫بهتر آهي‪ .‬انهي مان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته آخرت دنيا جي مقابلي ۾‬
‫ڪيتري وڌيڪ ۽ ڪيتري بهتر آهي!‬
‫‪ ‬دنيا جلد ختم ٿيڻ واري آهي‪.‬‬
‫جي ها‪ ،‬دنيا جي زندگي تيزي ۽ ڦڙتي سان گذري رهي آهي‪ .‬۽ تمام جلد‬
‫پنهنجي اختتام کي پهچڻ واري آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ل النَّ ُ‬
‫اس‬ ‫ض مِ َّما َيأْك ُ ُ‬
‫الس َماءِ فَا ْخ َتل ََط بِه ن َ َباتُ األْ َ ْر ِ‬ ‫الدن َْيا َك َمآ ٍء أَنْزَلْ َنا ُه مِ َن َّ‬ ‫﴿إِن َّ َما َم َث ُ‬
‫ل الْ َح َياة ِ ُّ‬
‫ون َع َل ْي َها أَ َتاهَا أَ ْم ُرنَا َل ْي ًال‬
‫ُِخ َف َها َو َّازيَّ َن ْت َوظَ نَّ أَهْلُ َها أَن َّ ُه ْم قَاد ِ ُر َ‬ ‫ام َحتَّى إِذَا أَ َخذَ ِ‬
‫ت األْ َ ْر ُض ز ْ ُ‬ ‫َواألْ َ ْن َع ُ‬
‫(يونس‬ ‫ون﴾‬ ‫َّ‬
‫ت ل ِ َق ْومٍيَّ َتف ُ‬
‫َْك َ‬ ‫أَ ْو ن َ َه ًارا َف َج َعلْ َناهَا َحصِ ْيدً ا َكأ َ ْن َل ْم َت ْغ َن بِاألْ َ ْم ِس َكذَ الِكَ نُف َِّص ُ‬
‫ل ْاْل َيا ِ‬
‫‪ )24 :10‬ی‬
‫”دنيا جي حياتي جو مثال رڳو انھي پاڻي وانگر آھي جنھن کي آسمان کان‬
‫وسايوسون پوِء ساڻس زمين جا (اھي) اوڀڙ رليا مليا جن مان ماڻھو ۽ ڍور‬
‫کائيندا آھن‪ ،‬ايتري تائين جو جنھن مھل زمين پنھنجي ساوڪ ورتي ۽‬
‫سينگاري ۽ سندس رھڻ وارن ڀانيو ته پاڻ مٿس وسوارا آھن (تنھن مھل)‬
‫اوچتو ان کي رات جو يا ڏينھن جو اسانجو حڪم پھتو پوِء ان کي لڻيل‬
‫(ناس) ڪري ڇڏيوسون ڄڻڪ ڪالھ ئي نه ھئي‪ ،‬اھڙي طرح سمجھندڙ قوم الِء‬
‫کولي نشانيون بيان ڪندا آھيون“‬
‫هن آيت مبارڪه ۾ دنيا جي بي ثباتي کي هڪ مثال سان بيان ڪيو ويو‬
‫آهي‪ .‬جيئن ٻنيَء ۾ بهار ايندي آهي ته هر ڏسڻ واري کي تمام سٺي معلوم‬
‫ٿيندي آهي‪ .‬۽ ان جا مالڪ هي سمجهي وٺندا آهن ته هاڻي اهي ان مان فائدو‬
‫وٺڻ تي قادر آهن‪ ،‬ليڪن اچانڪ اهلل جي طرفان طوفان ۽ سيالب اچي ٿو ۽‬
‫اها سڄي تباهه ۽ برباد ٿي وڃي ٿي‪ .‬ڄڻ ڪلهه ان جڳهه تي ڪجھ هو به نه!‬
‫اهڙي طرح انسان جي زندگي ۾ به جواني جي بهار ايندي آهي ۽ هو پنهنجي‬
‫جواني جي نشن ۾ مست ٿي ويندو آهي ۽ اهلل جي احڪامن کان بلڪل بي‬
‫پرواهه‪ .‬پوِء اچانڪ کيس موت اچي ويندو آهي ۽ ڪجھ عرصي کان پوِء ايئن‬
‫لڳندو آهي ڄڻ ته دنيا ۾ ان جو وجود ئي نه هو!‬
 ‫‪273‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫َاِخ َبيْ َنكُ ْم َو َتكَاث ُ ٌر فِي األْ َ ْم َوا ِل َواألْ َ ْولَ د ِ َك َم َث ِل‬ ‫﴿ ا ِ ْعل َُموا أَن َّ َما الْ َح َياةُ ُّ‬
‫الدن َْيا َلع ٌِب َّو َل ْه ٌو َّوزِي َن ٌة َّو َتف ُ ٌ‬
‫َف ٌة‬ ‫اب َشد ٌ‬
‫ِيد َو َم ْغ ِ َ‬ ‫ِخة ِ َعذَ ٌ‬ ‫َفا ث ُ َّم َيكُو ُن حُ َطا ًما َوفِي ْاْل ِ َ‬ ‫غَ ْي ٍث أَعْ َج َب ا ْلكُ َّف َار ن َ َباتُهُ ث ُ َّم َيهِي ُج َفتَ َرا ُه ُم ْص َ ًّ‬
‫الدن َْيا إ َِّل َم َتا ُع الْ ُغ ُرورِ﴾‬
‫ان َو َما الْ َح َياةُ ُّ‬
‫ِّم َن اهَّللِ َور ِْض َو ٌ‬
‫”ڄاڻو ته دنيا جي حياتي رڳو راند ۽ بي فائدي ۽ سينگار ۽ پاڻ ۾ فخر‬
‫ڪرڻ ۽ مالن ۽ اوالدن ۾ (ھڪ ٻئي کان) گھڻائي طلبڻ آھي‪( ،‬انھيَء جو مثال)‬
‫انھيَء مينھن وانگر (آھي) جنھن جو سلو (ڄمائڻ) ڪڙمين کي عجب ۾ وجھي‬
‫وري سڪي وڃي پوِء ان کي پيلو ٿيل ڏسين وري ڀري وڃي‪ ،‬۽ آخرت ۾‬
‫(اهلل جي دشمنن الِء) سخت عذاب آھي ۽ (اهلل جي دوستن الِء) اهلل کان بخشش‬
‫۽ رضامندي آھي‪ ،‬۽ دنيا جي حياتي رڳو ٺڳيَء جو سامان آھي“ (احلديد ‪)20 :57‬‬
‫هن آيت مبارڪه ۾ هي بيان ڪيو ويو آهي ته دنيا جي زندگي جلدي زوال‬
‫اچڻ جي ڪري ايئن آهي جيئن هڪ ٻني هجي‪ ،‬جنهن ۾ ساوڪ ئي ساوڪ‬
‫هجي ته تمام ڀلي لڳند ي آهي هاري ان کي ڏسي ڪري تمام خوش ٿيندا آهن‪.‬‬
‫ليڪن اها تمام ئي جلد سڪي ۽ ڳاڙي ٿي بوهه بنجي ويندي آهي‪ .‬اهڙي طرح‬
‫دنيا جي زيب ۽ زينت‪ ،‬مال ۽ اوالد ۽ ٻيو دنياوي ساز ۽ سامان انسان جي دل‬
‫کي وندرائي ٿو‪ ،‬ليڪن هيَء زندگي به ٻنيَء وانگر جلد پنهنجي پڄاڻيَء تي‬
‫پهچڻ واري آهي‪ .‬ان کانپوِء انهن ماڻهن جي الِء اهلل تعالي جي طرفان مغفرت‬
‫۽ ان جي رضامندي آهي جيڪي دنيا کي عارضي ۽ فاني گهر سمجهندي ان‬
‫۾ پنهنجي زندگي اهلل جي تعليمات مطابق گذاريندا آهن‪ .‬۽ انهن ماڻهن جي‬
‫الِء عذاب آهي جيڪي دنيا جي کيل تماشي ۾ ئي مصروف رهندا آهن ۽ اهلل‬
‫جي دين جي ڪا پرواهه ناهن ڪندا‪ .‬آيت جي آخر ۾ اهلل تعالي دنيا جي‬
‫زندگي رڳو دوکي جو سامان قرار ڏنو آهي‪ .‬لهذا عقلمندن کي ان جي دوکي‬
‫۾ نه پوڻ کپي‬

‫دنيا جي حقارت!‬
‫دنيا انتهائي حقير ۽ گهٽيا شئ آهي‪ .‬رسول اڪرمﷺ جن هڪ مثال جي‬
‫ذريعي ان جي حقارت کي بيان ڪندي فرمايو‪ .‬چنانچه جابرؓ بيان ڪن ٿا ته‬
 ‫‪274‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫رسول اهللﷺ جن (عاليه) واري پاسي کان ايندي بازار کان گذريا‪ ،‬پاڻ سان‬
‫ڪيترائ ي ماڻهو هئا‪ ،‬پاڻ هڪ ٻڪري جي مئل ڦر وٽان گذريا جنهن جا ڪن‬
‫ننڍا هئا‪ .‬ته پاڻﷺ جن ان جي ڪنن مان جهلي فرمايو‪« :‬أَيك ْم ُيِب أَ َن َه َذا لَه‬
‫بِ ِد ْر َه ٍم؟»”توهان مان ڪير آهي جيڪو هن کي هڪ درهم جي بدلي ۾ وٺڻ‬
‫پسند ڪندو هجي؟“‬
‫ته ماڻهن چيو‪َ (( :‬ما نِب أَن َه لَنا بِ ش َْيءٍ‪َ ،‬و َما ن َ ْصنَع بِ ِه؟) ی) ی‬
‫”اسان پسند نٿا ڪريون ته هي اسان کي ڪنهن به شئ جي بدلي ۾ ملي ۽‬
‫اسان ان کي ڪنداسين به ڇا؟“‬
‫ون أ َ ین َه لَك ْم؟» ”ڇا توهان پسند ڪريو ٿا ته اهو‬ ‫َِ‬
‫ته پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬أُت یب َ‬
‫توهان کي (مفت ۾) ملي وڃي؟” ته ماڻهن چيو‪“ :‬اهلل جو قسم! جيڪڏهن اهو‬
‫زنده هجي ها تڏهن به ان ۾ هڪ عي ب آهي ۽ اهو هي آهي ته ان جا ڪن ننڍا‬
‫آهن‪ .‬حاالنڪه هاڻي ته اهو مئل آهي!“‬
‫هلل‪ ،‬مِ ْن َه َذا عَل َيْك ْم» ”اهلل جو‬
‫هلل لَلد ین ْيا أَ ْهون عَلَی ا ِ‬
‫َ‬
‫ته پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬فَوا ِ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫قسم! جيترو هي توهان جي نزديڪ حقير آهي‪ ،‬دنيا اهلل جي نزديڪ ان کان به‬
‫وڌيڪ حقير اهي‪( “.‬صحيح مسلم‪ )2957:‬ی‬
‫اهڙي طرح سهل بن سعد‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن ارشاد‬
‫(جامع ترمذي‪:‬‬ ‫اح بَعو َض ٍة َما َس ََقکَافِ ًرا مِ ْنهَا َش ْربَ َة َماءٍ»‬ ‫فرمايو‪« :‬لَو کَان َ ِت الدنْيا تَ ْع ِیدل ِع ْن َد َ ِ‬
‫اّلل َجنَ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫‪ 2320‬وصححه االلباين)‬
‫”جيڪڏهن دنيا اهلل جي نزديڪ هڪ مڇر جي پر جي برابر به هجي ها ته‬
‫اهو ڪافر کي پاڻي جو هڪ ڍڪ به پيئڻ نه ڏي ها‪“.‬‬
‫۽ حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫اّلل َو َما َو َااله َوعَال ِ ٌم أَ ْو متَ َعلِ ٌم» ی‬
‫ون ما فِيهَا إ َِال ِذكْر َ ِ‬ ‫َ‬
‫«أ َال إ َِن الدن ْيَا َملْعون َ ٌة َملْع ٌ َ‬
‫” خبردار! دنيا ۽ ان ۾ جيڪي ڪجھ آهي سب ملعون آهي‪ ،‬سواِء اهلل جي‬
‫ذڪر جي ۽ جيڪو عمل اهلل کي پسنديده هجي‪ .‬۽ عالم يا متعلم‪( “.‬جامع‬
‫ترمذي‪ ،2322:‬سنن ابن ماجه‪ 4112:‬وحسنه االلباين)‬
 ‫‪275‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫دنيا هڪ فتنو آهي!‬

‫حضرت ابو سعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ون‪ ،‬فَاتَقوا الدن ْيَا َواتَقوای‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫«إ َِن الدن ْيَا حل َْو ٌة َخض َرةٌ‪َ ،‬وإ َِن اهللَ م ْستَ ْخلفك ْم ف يهَا‪ ،‬فَيَ ْنظر كَ يْ َف تَ ْع َمل َ‬
‫الن َساءِ ی» ی‬ ‫الن َس َاء‪ ،‬فَإ َِن أَ َو َل فِتْنَ ِة بَ ِن إِ ْس َرائِ َ‬
‫يل کَان َ ْت ِِف ِ‬ ‫ِ‬
‫”بيشڪ دنيا مٺي ۽ سرسبز وشاداب آهي‪ .‬۽ اهلل تعالي توهان کي ان ۾‬
‫(ٻين قومن جو) جانشين بنائڻ وارو آهي‪ ،‬جيئن هو ڏسي ته توهان ڪهڙا عمل‬
‫ڪريو ٿا! لهذا توهان دنيا (جي فتني ۾ مبتال ٿيڻ) کان بچيل رهو‪ .‬۽ اهڙي‬
‫طرح عورتن جي فتني کان به بچندا رهجو ڇوته بني اسرائيل کي سڀ کان‬
‫پهرين عورتن جي فتني ۾ مبتال ڪيو ويو هو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2742:‬‬
‫۽ انهي الِء نبي ڪريم‪ ‬جن پنهنجي صحابه ڪرام کي هن ڳالهه جي‬
‫خصوصي تعليم ڏيندا هئا ته دني ا ۾ هڪ اجنبي يا هڪ مسافر وانگر رهو ان‬
‫سان دل نه لڳايو‪ ،‬ڪٿي ايئن نه ٿئي جو ان جي فتني ۾ مبتال ٿي وڃو‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن منهنجي‬
‫ڪلهي تي هٿ رکيو ۽ ارشاد فرمايو‪.:‬‬
‫يب أَ ْو عَابِر َسبِيلٍ »‬ ‫َ‬
‫”دنيا ۾ هڪ اجنبي يا هڪ مسافر‬ ‫«ك ْن ِِف الدن ْيَا کَأن ََك َغ ِر ٌ‬
‫وانگر رهو‪“.‬‬
‫۽ حضرت عبداهلل بن عمر‪ ‬چوندا هئا ی‪ :‬ی‬
‫ك‪،‬ی‬‫ك ِمل َ َر ِض َ‬
‫اح‪َ ،‬وإِ َذا أَ ْصب َ ْح َت فَال َ یتَ نْتَ ِظ ِر امل َ َس َاء‪َ ،‬وخ ْذ مِ ْن ِص َحتِ َ‬ ‫ت فَال َتَ نْتَ ِظ ِر َ‬
‫الصب َ َ‬ ‫«إِ َذا أَ ْم َسيْ َ‬
‫ك» (صحيح البخاري الرقاق باب قول النيبﷺ (کن يف الدنيا کانک غريب‪)6416 :) ....‬‬ ‫ك ِمل َ ْوتِ َ‬
‫َومِ ْن َح يَاتِ َ‬
‫” جڏهن شام ٿي وڃي ته صبح جو انتظار نه ڪريو ۽ جڏهن صبح ٿي وڃي‬
‫ته شام جو انتظار نه ڪريو‪ .‬۽ تندرستي ج ي حالت ۾ ايترو عمل ڪريو جو‬
‫بيماري جي حالت ۾ به ڪافي ٿي وڃي‪ .‬۽ پنهنجي زندگي ۾ ايتريون‬
‫نيڪيون ڪمائي وٺو جو موت کانپوِء به توهان کي فائدو ڏين‪“.‬‬
‫مسند احمد وغيره ۾ هن حديث جا لفظ هن طرح آهن‪:‬‬
 ‫‪276‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫ك ِِف أَ ْه ِل الْقبو ِیر) ی) ی‬

‫((ك ْن ِِف الدن ْيَا غَ ِريبًا أَ ْو عَابِ َر َسبِيلٍ ‪َ ,‬وع َد ن َ ْف َس َ ی‬
‫” دنيا ۾ هڪ اجنبي يا هڪ مسافر وانگر رهو ۽ پنهنجو پاڻ کي قبر وارن‬
‫ی‬ ‫۾ شمار ڪريو‪( “.‬الصحيحه لاللباين‪)1157 :‬‬
‫هڪ اجنبي انسان جو ڪو گهر ناهي هوندو جنهن ۾ هو مستقل طور تي‬
‫پناهه وٺي سگهي‪ ،‬اهڙي طرح مسافر به سفر دوران بي گهر هوندو آهي‪ ،‬هو‬
‫جيڪڏهن ڪٿي ترسندو به آهي ته ان کي سڪون نصيب ناهي ٿيندو ڇوته ان‬
‫کي منزل تي پهچڻ جي فڪر لڳل هوندي آهي‪ .‬جيتوڻيڪ هو ڪجھ وقت جي‬
‫الِء آرام ڪرڻ کانپوِء اڳتي روانو ٿي ويندو آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح دنيا ۾ هر انسان کي هڪ اجنبي ۽ مسافر وانگر ئي رهڻ کپي‬
‫ان کي پنهنجي مستقل رهائشگاهه نه سمجهي‪ ،‬بلڪه مسافر وانگر انکي‬
‫پنهنجي عارضي واٽ سمجهي ۽ ان ۾ آخرت جي الِء عمل ڪري ۽ اهلل تعالي‬
‫جيتري زندگي ڏي ان کي ان جي مرضي مطابق گذاري‪.‬‬
‫امام نوويؒ هن حديث جو مفهوم بيان ڪندي فرمائن ٿا‪:‬‬
‫((ال ترکن ایل الدنيا وال تتخذها وطنا‪ ،‬وال ُتدث نفسک بال یبقاء فيها‪ ،‬وال تتعلق منها ِبا ال‬
‫يتعلق به الغريب ِف غري وطنه))‬
‫”توهان دنيا جي طرف نه جهڪو ۽ ئي ان کي پنهنجو وطن بنايو‪ .‬۽ نه ان‬
‫۾ باقي رهڻ جو سوچيو‪ .‬۽ نه ان جي ڪنهن اهڙي شئ سان دل لڳايو‪ ،‬جنهن‬
‫سان ڪو اجنبي پنهنجي وطن کان ٻاهر دل ناهي لڳائيندو‪“.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫(جامع الرتمذي‪ 2328:‬وصححه االلباين)‬ ‫«ال تَ َت ِخذوا َ‬
‫الض يْ َع َة فَ ََتْ َغبوا ِِف الدن ْيَا»‬ ‫فرمايو‪َ :‬‬
‫”توهان جائيداد وغيره نه بنائجو پوِء دنيا ۾ ئي دل لڳائي ويهي رهندا‪“.‬‬
‫يعني توهان باغ‪ ،‬زمينون‪ ،‬فيڪٽريون ۽ تجارتي وسيال ايترا نه بنائجو جو‬
‫پوِء انهن ۾ ئي مشغول ٿي ڪري رهجي وڃو ۽ توهان کي دنيا جي ڪمن‬
‫مان مهلت ئي نه ملي‪ .‬۽ توهان مڪمل طور تي دين کان غافل ٿي وڃو ۽ ان‬
‫جي ڪا پرواهه نه ڪريو‪.‬‬
‫ابو وائل بيان ڪن ٿا ته معاويه‪ ‬ابو هاشم بن عتبه جي عيادت ڪرڻ‬
‫جي الِء ويو (ته ڏسي ته اهي روئي رهيا آهن) ته انهن چيو‪ :‬ماما! ڇو روئي رهيا‬
 ‫‪277‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫آهيو؟ سور جي ڪري يا دنيا جي اللچ جي ڪري؟ ته ان چيو‪( :‬دنيا جي اللچ‬

‫جي وجه سان) هرگز نه‪ ،‬بلڪه ڳالهه هيَء آهي ته مون کان رسول اهلل‪‬جن‬
‫هڪ واعدو ورتو هو ۽ آئون سمجهان ٿو ته مون ان واعدي کي نڀايو ڪونه!‬
‫مونکان رسول اهلل‪ ‬جن واعدو ورتو هو ته توکي سڄي مال مان صرف‬
‫هڪ خادم ۽ اهلل جي رستي ۾ جهاد جي الِء هڪ سواري ڪافي آهي‪ ،‬جڏهن ته‬
‫آئون محسوس ڪري رهيو آهيان ته مون ان کان وڌيڪ مال جمع ڪري ورتو‬
‫ی‬ ‫آهي‪( .‬جامع الرتمذي‪ 2327 :‬وصححه االلباين)‬
‫هيَء حديث به ان ڳالهه جو دليل آهي ته دنيا کان انسان تمام گهٽ حصو‬
‫وٺي ۽ آخرت جي الِء سوچي ۽ انهي جي الِء عمل ڪري‪ .‬۽ دنيا ۾ ايترو ٻڏي‬
‫نه وڃي جو هوَء ان جي الِء فتني جو ڪارڻ بنجي وڃي ۽ آخرت کان بلڪل ئي‬
‫غافل ٿي وڃي‪.‬‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن جي دنيا کان بي رخي‬

‫حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن هڪ‬
‫توريَء تي ستا‪ ،‬پوِء اٿيا ته پاڻ جي پٺن تي ان جا نشان پئجي ويا هئا‪.‬‬
‫ته اسان چيو‪ :‬يا رسول اهلل! ڇا اسان توهان جي الِء هڪ بستر نه تيار‬
‫ڪري ڇڏيون؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫(جامع‬ ‫اح َوت ََركَهَا»‬ ‫« َما ِِل َولِلدن ْيَا‪َ ،‬ما أَنَا ِِف الدن ْيَا إ َِال ك ََرا ِك ٍب ْاستَ َظ َل ُتَ ْ َ ی‬
‫ت َش َج َر ٍة ث َم َر َ‬
‫الرتمذي‪ 2377:‬وصححه االلباين)‬
‫”منهنجو دنيا سان ڪهڙو تعلق؟ آئون ته دنيا ۾ هڪ سوار (مسافر) وانگر‬
‫آهيان جيڪو هڪ وڻ جي هيٺ آرام ڪندو آهي‪ ،‬پوِء ان کي ڇڏي ڪري اڳتي‬
‫هليو ويندو آهي‪“.‬‬
‫يعني مونکي دنيا سان ڪو چاهه ۽ محبت ڪونهي‪ .‬۽ دنيا ۾ منهنجي‬
‫حيثيت هڪ مسافر وانگر آهي جيڪو هلندي هلندي جڏهن ٿڪي پوي ٿو ته‬
‫هڪ وڻ جي ڇانو ۾ ڪجھ دير جي الِء آرام ڪري وٺي ٿو‪ ،‬پوِء ان کي ڇڏي‬
‫ڪري هلي پوي ٿو‪.‬‬
 ‫‪278‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جڏهن پنهنجي گهروارين کان ايالء ڪيو هو‪،‬‬
‫يعني قسم کاڌو هو ته پاڻ هڪ مهيني تائين پنهنجي زالن جي ويجهو نه‬
‫ويندا‪ ،‬ته پاڻ‪ ‬جن الڳ ٿلڳ هڪ مٿانهين ڪمري ۾ ترسيا‪ .‬حضرت‬
‫عمر‪ ‬پاڻ‪ ‬سان ملڻ ويا ته انهن ڏٺو ته پاڻ‪ ‬جن هڪ توريَء تي‬
‫ستل آهن جنهن تي ڪو بستر ناهي وڇايل‪ .‬بس هڪ وهاڻو هو جيڪو چمڙي‬
‫جو ٺهيل هو ۽ ان ۾ کجي جي ڇوڏن کي ڀريو ويو هو‪ .‬۽ پاڻ‪ ‬جن مٿي‬
‫وٽ هڪ سانداري لٽڪيل هئي‪.‬‬
‫جناب عمر‪ ‬فرمائن ٿا ته جڏهن مون ڏٺو ته پاڻ‪ ‬جن تي توريَء جا‬
‫نشان پئجي ويا آهن ته مونکي روئڻ اچي ويو‪ .‬نبي ڪريم‪ ‬جن پڇيو‪:‬‬
‫توهان ڇو روئو ٿا؟‬
‫ته مون چيو‪ :‬قيصر ۽ ڪسري وٽ ڪهڙيون ڪهڙيون نعمتون آهن ۽‬
‫توهان ته اهلل جا رسول آهيو!‬
‫ون ََلم الدنْيا َولنَا اْل ِخ َرة» ”ڇاتوهان‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪« :‬أ َما ت َْر َىض أ ْن تَك َ‬
‫َ‬
‫کي اها ڳالهه پس ند ناهي ته انهن جي الِء دنيا هجي ۽ اسان جي الِء آخرت‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،4913:‬وصحيح مسلم‪)1479:‬‬
‫اهو واقعو به هن ڳالهه جو دليل آهي ته نبي ڪريم‪ ‬جن دنيا کان بي‬
‫رخي ڪندا هئا ۽ پاڻ‪ ‬جن جي دل ۾ دنيا جي ڪا محبت نه هئي‪ .‬ورنه‬
‫جيڪڏهن پاڻ‪ ‬دنيا جي عيش کي نظر سامهون رکن ها ته پاڻ‪ ‬اهلل‬
‫تعالي کان گهري سگهيا پي ۽ اهلل تعالي پاڻ‪ ‬جن کي يقينا سڀئي‬
‫آسائشون عطا به ڪري ڇڏي ها‪ ،‬ليڪن پاڻ‪ ‬جن جي ذهن ۾ آخرت هئي‪.‬‬
‫انهي الِء پاڻ‪ ‬جن جڏهن عمر‪ ‬کي اهو فرمايو ته قيصر ۽ ڪسري جي‬
‫الِء دنيا جون آسائشون جڏهن ته اسان جي الِء آخرت جون نعمتون آهن‪.‬‬

‫آخرت جي الِء عمل ڪرڻ جي اهميت‬

‫دنيا کان بي رغبتي ڪندي انسان کي آخرت جي الِء عمل ڪرڻ کپي‪ ،‬ڇوته‬
‫دنيا فاني آهي ۽ ان جون سڀئي آسائشون ۽ لذتون ختم ٿيڻ واريون آهن‪.‬‬
 ‫‪279‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫جڏهن ته آخرت باقي رهڻ واري آهي ۽ ان جون نعمتون هميشه رهڻ واريون‬
‫آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫(االعلي ‪)17-16 :87‬‬ ‫ِخةُ َخي ْ ٌر َوأَبْ َقى﴾‬
‫الدن َْيا (‪َ )16‬و ْاْل ِ َ‬ ‫﴿ َب ْل تُ ْؤث ِ ُر َ‬
‫ون الْ َح َيا َة ُّ‬
‫”بلڪ توهان دنيا جي حياتيَء کي (آخرت کان) پسند ڪندا آھيو‪ .‬۽ (حقيقت‬
‫ڪري) آخرت َڀلي آھي ۽ ھميشه رھڻ واري آھي“‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫﴿ َو َما أُوت ِي ُت ْم ِّم ْن َش ْى ٍء ف ََم َتا ُع الْ َح َياة ِ ُّ‬

‫الدن َْيا َوزِي َن ُت َها َو َما عِنْ َد اهَّللِ َخي ْ ٌر َّوأَبْ َقى أَف ََال َت ْعقِل َ‬
‫ُون﴾‬
‫”۽ ھر ھڪ جنس مان جيڪي اوھان کي ڏنو ويو آھي‬ ‫(القصص ‪)60 :28‬‬
‫سو دنيا جي حياتيَء جو سامان ۽ ان جو سينگار آھي‪ ،‬۽ جيڪي اهلل وٽ آھي‬
‫سو ڀلو ۽ سدائين رھڻ وارو آھي‪ ،‬پوِء ڇونه سمجھ رکندا آھيو؟“‬
‫اهڙي طرح هڪ ٻي جڳهه تي ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫﴿ف ََما أُوت ِي ُت ْم ِّم ْن َش ْى ٍء ف ََم َتا ُع الْ َح َياة ِ ُّ‬

‫الدن َْيا َو َما عِنْ َد اهَّللِ َخي ْ ٌر َّوأَبْ َقى﴾‬
‫”پوِء جيڪي اوھان کي ڏنو ويو آھي سو ڪجھ به ھجي ته اھو دنياوي‬
‫حياتيَء جو (ٿورو) سامان آھي‪ ،‬۽ جيڪي اهلل وٽ آھي سو َڀلو ۽ ھميشه رھڻ‬
‫وارو‪“.‬‬
‫ليڪن جيڪي ڪجھ اهلل وٽ آهي اهو آهي ڪهڙن ماڻهن جي الِء؟‬
‫ی‬ ‫(الشوري ‪)36 :42‬‬ ‫ين آ َمنُوا َو َعل َى َربِّهِ ْم َي َت َوكَّل َ‬
‫ُون ﴾‬ ‫فرمايائين‪﴿ :‬ل َِّل ِذ َ‬
‫”انھن الِء آھي جن ايمان آندو ۽ پنھنجي رب تي ڀروسو ڪندا آھن‪“.‬‬
‫اهلل! انهن جون وڌيڪ صفتون ڪهڙيون آهن؟‬
‫فرمايائين‪:‬‬
‫ون (‪َ )37‬و َّال ِذ َ‬
‫ين ا ْس َت َجابُوا‬ ‫ون َك َبائ َِر ْاإلِثْ ِم َوالْف ََواح َِش َوإِذَا َما غَضِ ُبوا هُ ْم َي ْغ ِ ُ‬
‫َف َ‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْجتَن ِ ُب َ‬
‫ی‬ ‫ون﴾ (الشوري ‪)38-37 :42‬‬ ‫ل َِربِّهِ ْم َوأَقَا ُموا الصَّ َال َة َوأَ ْم ُرهُ ْم ُش َورى َبيْ َن ُه ْم َومِ َّما َرزَ ْق َناهُ ْم يُنْ ِف ُق َ‬
‫”۽ (انھن الِء به) جيڪي وڏن گناھن ۽ بي حيائين کان پاسو ڪن ٿا ۽‬
‫جيڪڏھن ڪاوڙبا آھن (تڏھن) اھي بخشيندا آھن“‬
 ‫‪280‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫هنن آيتن مان ثابت ٿيو ته اسان کي هن دنيا ۾ جيڪي ڪجھ ڏنو ويو‬
‫آهي اهو صرف دنياوي س از وسامان آهي ۽ اسان ان کي ڇڏي ڪري آخرت جي‬
‫طرف وڃڻ وارا آهيون‪ .‬۽ آخرت ۾ اهلل تعالي وٽ جيڪي آهي اهو صرف‬
‫انهن ماڻهن جي الِء جيڪي هن دنيا ۾ ايمان آڻين‪ ،‬اهلل تعالي جي احڪامن‬
‫تي عمل ڪن‪ ،‬انهي تي ڀروسو ڪن ۽ خاص ڪري وڏن گناهن ۽ بي حيائي‬
‫جي ڪمن کان پرهيز ڪن‪ .‬۽ پنج وقت نمازن کي پابندي سان پڙهندا رهن ۽‬
‫اهلل جي ڏنل رزق مان خرچ ڪندا رهن‪.‬‬
‫هڪ ٻي جڳهه تي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ت مِ َن ال ِّن َساءِ َوالْبَن ِي َن َوالْ َق َناطِير ِ ال ُْم َقنْ ََّطة ِ مِ َن َّ‬
‫الذه َِب َوالْف َِّضةِ‬ ‫س ُح ُّب َّ‬
‫الش َه َوا ِ‬ ‫﴿ ُزي َِّن ل ِلنَّا ِ‬
‫َ‬
‫َوالْ َخ ْي ِل ال ُْم َس َّو َمةِ َواألْ َنْ َعامِ َوال َ ْ‬
‫َْح ِ‬
‫ث﴾‬
‫ون ۽ چانديَء جي (وڏن وڏن) سٿيل ڍيرن ۽‬ ‫”ماڻھن الِء زالن ۽ پٽن ۽ س َ‬
‫نشان ڪيلن گھوڙن ۽ ڍورن ۽ پوک جي سڌن جو پيار سينگاريو ويو آھي“‬
‫پوِء انهن سڀني شين جي باري ۾ فرمايو‪:‬‬
‫آب﴾‬ ‫﴿ذَالِكَ َم َتا ُع الْ َح َياة ِ ُّ‬
‫الدن َْيا َواهَّللُ عِنْ َد ُه ُح ْس ُن ال َْم ِ‬
‫”اھو دنيا جي حياتيَء جو سامان آھي‪ ،‬۽ اهلل وٽ چڱو موٽڻ جو ھنڌ آھي‪“.‬‬
‫(آل عمران ‪)14 :3‬‬
‫ان کانپوِء انهن سڀني شين کان بهترين جي نشاندهي ۽ ان ڏانهن شوق‬
‫ڏياريندي فرمايو‪:‬‬

‫ين َّات َق ْوا عِنْ َد َربِّهِ ْم َجنَّ ٌ‬

‫ات َت ْجرِي مِ ْن َت ْحتِ َها األْ َن ْ َها ُر‬ ‫﴿ ُق ْل أَ ُؤن َ ِّبئُكُ ْم ب ِ َخيْر ٍمِ ْن ذَالِكُ ْم ل َِّل ِذ َ‬
‫ان ِّم َن اهَّللِ﴾‬ ‫ين ف ِي َها َوأَ ْز َو ٌاج ُم َطهَّرَ ٌة َّور ِْض َو ٌ‬ ‫َخالِدِ َ‬
‫”توهان چئي ڇڏيو‪ :‬ڇا آئون توهان کي اهڙين شين جي خبر نه ڏيان‬
‫جيڪي دنياوي سامان کان بهتر آهن؟ جيڪي تقوي اختيار ڪن انهن جي الِء‬
‫انه ن جي رب وٽ اهڙا باغ آهن جن جي هيٺان نهرون وهي رهيون آهن‪ .‬اهي‬
‫ان ۾ هميشه رهندا ۽ اتي انهن کي پاڪ زالون ملنديون ۽ اهلل جي رضامندي‬
‫ی‬ ‫به‪( “.‬آل عمران ‪)15 :3‬‬
 ‫‪281‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫هنن مبارڪه آيتن مان ثابت ٿيو ته قيامت جي ڏينهن جنت جي نعمتن ۽‬
‫اهلل جي رضامندي مان بس اهي ئي ماڻهو فيض پائيندا جيڪي نفساني‬
‫خواهشن ۾ ڌت ٿيڻ جي بجاِء اهلل تعالي کان ڊڄندا رهندا آهن‪ .‬۽ دنياوي هار‬
‫سينگار جي فتني ۾ پوڻ جي بجاِء آخرت جي الِء عمل ڪندا آهن‪.‬‬
‫جيڪڏهن ڪو انسان دنيا ۾ پنهنجي نفساني خواهشن ۾ ڌت رهي ۽ اهلل‬
‫جي دين کان مڪمل طور تي غافل رهي ته هڪ وقت ايندو‪ ،‬جڏهن هو‬
‫چاهيندو ته ڪاش کيس دنيا ۾ ٻيهر موٽايو وڃي ۽ هو نيڪ عمل ڪري وٺي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ون (‪َ )54‬واتَّب ِ ُعوا أَ ْح َس َن‬ ‫ْ‬
‫اب ث ُ َّم لَ تُنْ َ ُ‬
‫ْص َ‬ ‫﴿ َوأَن ِي ُبوا إلِ َى َربِّكُ ْم َوأَ ْسلِ ُموا َلهُ مِ ْن َق ْب ِل أَ ْن َيأت َِيكُ ُم ال َْعذَ ُ‬
‫ْ‬
‫ون (‪ )55‬أَ ْن َت ُقو َل َنف ٌْس َّيا‬
‫اب َب ْغ َت ًة َوأَْمُتْن لَ َتشْ ُع ُر َ‬‫َما أُن ْز ِ َل إ ِ َل ْيكُ ْم ِّم ْن َّربِّكُ ْم ِم ْن َق ْب ِل أَ ْن َّيأت َِيكُ ُم ال َْعذَ ُ‬
‫ين (‪ )56‬أَ ْو َت ُقو َل ل َْو أَ َّن اهَّللَ ه ََدانِي َلكُنْتُ ِم َن‬ ‫الس ِ ِ‬
‫اِخ َ‬ ‫ْس َتا َعل َى َما فَ َّ طْتُ فِي َجنْ ِب اهَّللِ َوإ ِْن ُكنْتُ َلمِ َن َّ‬ ‫َح ْ َ‬
‫ن﴾ (الزمر ‪)58-54 :39‬‬ ‫ون ِم َن ال ُْم ْح ِسن ِي َ‬ ‫ُك ًة فَأ َ ُك َ‬
‫ال ُْم َّتقِي َن (‪ )57‬أَ ْو َت ُقو َل حِي َن َت َرى ال َْعذَ ا َب ل َْو أَ َّن لِي َ َّ‬
‫”۽ پنھنجي پالڻھار ڏانھ ورو ۽ ان کان اڳي سندس فرمانبردار ٿيو جو‬
‫اوھان وٽ عذاب اچي (۽) وري مدد نه ڏنا ويندؤ‪ .‬۽ اوھان جي پالڻھار کان‬
‫اوھان ڏانھن جيڪا بلڪل چڱي شيء نازل ڪئي وئي آھي تنھن جي انھيَء‬
‫کان اڳ تابعداري ڪريو جو اوھان وٽ اوچتو عذاب اچي ۽ اوھين بي خبر‬
‫ھجو‪ .‬انھيَء ڪري خداِء ڏانھن مھاڙ ڪريو ۽ قرآن جي تابعداري ڪريو) ته‬
‫متان پوِء ڪوبه جيُء چوي ته ھاِء ارمان جو اهلل جي دين ۾ سستي ڪيم ۽‬
‫بيشڪ (آٌء ته) ٺـٺوليون ڪرڻ وارن مان ھوس‪ .‬يا چوي ته جيڪڏھن اهلل مون‬
‫کي ھدايت ڪري ھا ته ضرور پرھيزگارن مان ٿيان ھا‪ .‬يا جڏھن عذاب ڏسي‬
‫(تڏھن) چوي ته جي منھنجو ٻيو ڀيرو (دنيا ۾ وڃڻ) ٿئي ته جيڪر ڀالرن مان‬
‫ٿيان“‬
‫محترم ڀائرو ۽ بزرگو! آخرت ۾ اهلل تعالي پنهنجي متقي ۽ پرهيزگار‬
‫ٻانهن جي الِء ڇا ڪجھ تيار ڪيو آهي! ان جو اندازو هن ڳالهه مان لڳائي‬
‫سگهجي ٿو ته جنت ۾ سڀ کان هيٺئين مرتبي واري جنتي کي جيڪا جنت‬
‫ملندي اها هن دنيا جي ڪنهن به بادشاه جي بادشاهي کان ڏهه گنا وڏي هوندي‪.‬‬
 ‫‪282‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫حضرت مغيره بن شعبه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬

‫فرمايو‪” :‬حضرت موسي‪ ‬اهلل تعالي کان سوال ڪيو ته جنت ۾ سڀ کان‬
‫هيٺئين درجي وارو جنتي ڪهڙو هوندو؟ ته اهلل تعالي جواب ڏنو‪ :‬اهو ماڻهو‬
‫هوندو جيڪو جنتين جي جنت ۾ وڃڻ کانپوِء ايندو‪ .‬کيس چيو ويندو‪ :‬جنت ۾‬
‫داخل ٿي وڃ‪ .‬هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! آئون ڪيئن وڃان جڏهن ته سڀني‬
‫ماڻهن پنهنجا پنهنجا گهر سنڀالي ورتا آهن ۽ سڀني پنهنجو انعام وصول‬
‫ڪري ورتو آهي! ان کي چيو ويندو‪ :‬ڇا توکي اهو پسند آهي ته دنيا جي‬
‫بادشاهن مان هڪ بادشاهه جي پوري بادشاهي جهڙي بادشاهي توکي عطا ڪئي‬
‫وڃي؟ ته هو چوندو‪ :‬اي رب! آئون راضي آهيان‪ .‬اهلل تعالي چوندو‪ :‬مون‬
‫توکي ان بادشاهي جهڙي هڪ ب ادشاهي‪ ،‬ان جهڙي هڪ ٻي‪ ،‬ان جهڙي هڪ ٻي‬
‫۽ ان جهڙي هڪ ٻي‪ ،‬۽ ان جهڙي هڪ ٻي عطا ڪري ڇڏي آهي‪ .‬هو چوندو‪:‬‬

‫ك َو َع َش َرة أَ ْمثَال ِ ِه‪َ ،‬و یل َ َ‬

‫كی‬ ‫اي منهنجا رب! آئون راضي آهيان‪ .‬پوِء اهلل چوندو‪َ (( :‬ه َذا ل َ َ‬
‫ك‪َ ،‬ول َ َذ ْت عَيْن َ ی‬
‫ك) ی) ی‬ ‫َما ا ْشتَهَ ْت ن َ ْفس َ‬
‫”اهو به تنهنجي الِء آهي ۽ ائون توکي ان جهڙيون ڏهه بادشاهيون ٻيون‬
‫عطا ڪريان ٿو‪ .‬۽ تنهنجي الِء هر اها شئ آهي جنهن جي تون تمنا ڪندين ۽‬
‫جنهن سان تنهنجي اکين کي لذت ملندي‪“.‬‬
‫هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! آئون راضي ٿي ويو آهيان‪.‬‬
‫حضرت موسي‪ ‬چيو‪ :‬اي منهنجا رب! (اهو ته هيٺئين درجي وارو جنتي)‬
‫ته جنت ۾ سڀ کان اونچي درجي وارا جنتي ڪهڙا هوندا؟ اهلل تعالي فرمايو‪:‬‬
‫َ‬ ‫((أول َ ِئ َ‬
‫ك ال َ ِذي َن أ َر ْدت َغ َر ْست ك ََر َامتَه ْم بِي َ ِدي‪َ ،‬و َختَ ْمت عَل َيْهَا‪ ،‬فَل َ ْم ت ََر عَ ْ ٌ‬
‫ني‪َ ،‬ول َ ْم یتَ ْس َم ْع أذ ٌن‪،‬ی‬
‫َول َ ْم ََيْط ْر عَلَ قَل ْ ِب بَ َش ٍیر) ی) ی‬
‫”هي اهي ماڻهو آهن جن کي مون چونڊي ورتو آهي ۽ مون انهن جي‬
‫عزت پنهنجي هٿ سان کوڙي ڇڏي آهي ۽ ان تي ٺپو لڳائي ڇڏيو آهي (يعني‬
‫هاڻي ان ۾ ڪابه تبديلي نٿي ٿي سگهي‪ ).‬۽ انهن جي الِء اهو ڪجھ تيار ڪيو‬
‫آهي جنهن کي نه ڪنهن اک ڏٺو آهي‪ ،‬نه ان جي باري ۾ ڪنهن ڪن ڪجھ‬
‫ٻڌو آهي ۽ نه ئي ڪنهن انسان جي دل ۾ ان جو تصور اچي سگهي ٿو‪“.‬‬
‫۽ ان جي تصديق اهلل تعالي جو هي فرمان به ڪري ٿو‪:‬‬
 ‫‪283‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫﴿ف ََال َت ْع َل ُم َنف ٌْس َما أُ ْخف َِي َل ُه ْم مِ ْن ُ ََّقة ِأَ ْعي ُ ٍن ﴾‬
‫”ڪنهن جان کي خبر ناهي ته ان جي الِء اکين کي ٺار پهچائڻ واريون‬
‫ڪهڙيون ڪهڙيون نعمتون لڪائي رکيون ويون آهن‪( “.‬صحيح مسلم کتاب االميان باب‬
‫ادين اهل اجلنة منزلة فيها‪)189:‬‬
‫۽ جيڪو شخص جنت ۾ سڀ کان آخر ۾ داخل ٿيندو‪ ،‬ان کي ڪهڙي جنت‬
‫ملندي؟ اچو هن حديث مان معلوم ڪريون ٿا‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن مسعود‪‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫”جنت ۾ داخل ٿيڻ وارو سڀ کان آخري شخص اهو هوندو جيڪو هن‬
‫حالت ۾ ايندو جو ڪڏهن هلندو ۽ ڪڏهن ڪري پوندو‪ .‬ڪڏهن باهه ان کي‬
‫وڪوڙيندي ۽ جڏهن هو ان (باهه کي) پار ڪري ويندو ته پويان مڙي ڪري‬
‫ڏسندو ۽ چوندو‪ :‬بابرڪت آهي اها ذات جنهن مونکي توکان نجات ڏئي ڇڏي‬
‫آهي‪ .‬يقينا اهلل تعالي مونکي اها شئ عطا ڪري ڇڏي جيڪا هن اڳين ۽‬
‫پوين مان ڪنهن کي عطا ناهي ڪئي‪ .‬پوِء هڪ وڻ ان جي سامهون بلند ڪيو‬
‫ويندو ته هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! مونکي هن وڻ جي ويجهو ڪر تانته آئون‬
‫ان جي ڇانو ۾ هليو وڃان ۽ ان جي (ويجهو وهندڙ) پاڻي مان اڃ اجهائي‬
‫سگهان‪.‬‬
‫اهلل تعالي چوندو‪ :‬اي ابن آدم! جيڪڏهن آئون تنهنجو اهو سوال پورو‬
‫ڪري ڇڏيان ته شايد تون وري ڪو ٻيو سوال به ڪندين؟ هو چوندو‪ :‬نه اي‬
‫منهنجا رب‪ .‬پوِء هو اهلل تعالي سان واعدو ڪندو ته هو ڪو ٻيو سوال نه‬
‫ڪندو‪ .‬اهلل تعالي به ان کي معذور سمجهندو ڇوته هو هڪ اهڙي شئ کي‬
‫ڏسي رهيو هوندو جنهن کان صبر ڪر ڻ ان جي وس جي ڳالهه نه هوندي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهلل تعالي ان کي ان وڻ جي ويجهو ڪري ڇڏيندو‪ .‬ته هو ان جي‬
‫ڇانو ۾ هليو ويندو ۽ ان جي پاڻي مان پنهنجي اڃ اجهائيندو‪.‬‬
‫پوِء هڪ وڻ ان جي سامهون بلند ڪيو ويندو جيڪو پهرين وڻ کان وڌيڪ‬
‫سٺو هوندو‪ .‬هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! مونکي هن وڻ جي ويجهو ڪري ڇڏ‬
‫جيئن آئون ان جي ڇانو ۾ هليو وڃان ۽ ان جي (ويجهو وهندڙ) پاڻي پي‬
‫سگهان‪ ،‬ان کانپوِء توکان ٻيو ڪوبه سوال نه ڪندس‪..‬‬
 ‫‪284‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫اهلل تعالي چوندو‪ :‬اي ابن آدم! ڇا تو مونسان واعدو نه ڪيو هو ته تون‬
‫ٻيو ڪو سوال نه ڪندين؟ پوِء چوندو‪ :‬جيڪڏهن آئون تنهنجو اهو سوال به‬
‫پورو ڪري ڇڏيان ته شايد تون وري ٻيو سوال ڪندين؟ هو اهلل تعالي سان‬
‫واعدو ڪندو ته هو ٻيو ڪوبه سوال نه ڪندو‪ .‬اهلل تعالي به ان کي معذور‬
‫سمجهندو ڇوته هو هڪ اهڙي شئ کي ڏسي رهيو هوندو جنهن کان صبر‬
‫ڪرڻ ان جي وس ۾ نه هوندو‪ .‬جيتوڻيڪ اهلل تعالي کيس ان وڻ جي ويجهو‬
‫ڪري ڇڏيندو‪ .‬ته هو ان جي ڇانو ۾ ويهندو ۽ ان جي پاڻي مان پيئندو‪.‬‬
‫پوِء هڪ ٻيو وڻ جنت جي دروازي وٽ ان جي سامهون بلند ڪيو ويندو‬
‫جيڪو پهرين ٻنهي وڻن کان وڌيڪ سٺو هوندو‪ .‬هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب!‬
‫مونکي هن وڻ جي ويجهو ڪري ڇڏ تانته آئون ان جي ڇانو ۾ هليو وڃان ۽‬
‫ان جي (پاسي مان وهندڙ) پاڻي پي سگهان‪ ،‬ان کانپوِء توکان ڪو به ٻيو سوال‬
‫نه ڪندس‪.‬‬
‫اهلل تعالي چوندو‪ :‬اي ابن آدم! ڇا تو مون سان واعدو نه ڪيو هو ته تون‬
‫ٻيو ڪوبه سوال نه ڪندين؟ هو چوندو‪ :‬ڇو نه اي منهنجا رب! بس هي سوال‬
‫پورو ڪري ڇڏ‪ ،‬ان کانپوِء ٻيو سوال نه ڪندس‪ .‬اهلل تعالي به ان کي معذور‬
‫سمجهندو ڇوته هو هڪ شئ کي ڏسي رهيو هوندو جنهن کان صبر ڪرڻ ان‬
‫جي وس جي ڳالهه نه هوندي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهلل کيس وڻ جي ويجهو ڪري ڇڏيندو ۽ هو ان جي ويجهو‬
‫پهچي ڪري ج نتين جو آواز ٻڌندو‪ .‬هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! مون کي هن‬
‫۾ داخل ڪري ڇڏ‪.‬‬
‫اهلل تعالي چوندو‪ :‬اي ابن آدم! ڪهڙي شئ توکي راضي ڪندي ۽‬
‫تنهنجي منهنجي وچ ۾ سوالن جو جو سلسلو ڪڏهن ختم ٿيندو؟ ڇا تون ان‬
‫ڳالهه تي راضي ٿي ويندين ته آئون توکي دنيا ۽ ان جهڙي هڪ ٻي دنيا ڏئي‬
‫ڇڏيان؟ هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! ڇا مون سان مذاق ڪري رهيا آهيو جڏهن‬
‫ته توهان رب العالمين آهيو!‬
‫ايستائين جو حديث بيان ڪري حضرت ابن مسعود‪ ‬کلي پيا‪ .‬پوِء چوڻ‬
‫لڳا‪ :‬ڇا توهان مونکان پڇندا نه ته آئون ڇو کلي رهيو آهيان؟ ماڻهن پڇيو‪:‬‬
‫توهان ڇو کلي رهيا آهيو؟ ته انهن چيو‪ :‬آئون انهي الِء کلي رهيو آهيان جو‬
 ‫‪285‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫رسول اهلل‪ ‬جن به هيَء حديث ايستائين بيان ڪري کلي پيا هئا‪ .‬صحابه‬
‫ڪرام‪ ‬پاڻ کان پڇيو‪ :‬ته توهان ڇو کلو پيا؟ پاڻ‪ ‬فرمايو‪ :‬آئون انهي الِء‬
‫کلي رهيو آهيان ته اهلل تعالي به ان ماڻهو جي هر ڳالهه ٻڌي ڪري کلي پوندو‬
‫ته ڇا تون مون سان مذاق ڪرين پيو حاالنڪه تون ته رب العالمين آهين! پوِء‬
‫اهلل تعالي چوندو‪ :‬آئون تو سان هرگز مذاق نه پيو ڪريان بلڪه آئون جيڪي‬
‫چاهيان (ڪري سگهان ٿو) ۽ آئون هر شئ تي قادر آهيان‪( “.‬صحيح مسلم کتاب االميان‬
‫ی‬ ‫باب آخر اهل النار خروجا‪)187 :‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي‪ ،‬اسان جي والدين‪ ،‬اسان جي ٻارن‬
‫ٻچن ۽ اسان جي ڀائرن ڀينرن‪ ،‬سڀني کي جنت الفردوس ۾ داخل فرمائي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫عزيز القدر ڀائرو!‬
‫دنيا جي خوشحالي يا تنگ حالي آخرت جي خوشحالي يا تنگ حالي جي‬
‫مقابلي ۾ ڇا حيثيت رکي ٿي‪ ،‬ان جو اندازو هن حديث مان لڳائي سگهجي ٿو‬
‫جنهن ۾ نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫((ي ْؤ ََت بِأَن ْ َع ِم أَ ْه ِل الدنْيَا مِ ْن أَ ْه ِل َالنا ِر ي َ ْو َم الْقِ يَ َام ِة‪ ،‬فَي ْصبَغ ِِف َ‬
‫النا ِر َصبْغَةً‪ ،‬ث َم ي َقال‪ :‬يَا ابْ َن َآد َمی‬
‫ول‪َ :‬ال‪ ،‬وا ِ‬ ‫ت َخ ْريا قَط؟ َه ْل َم َر ب َ ِ‬ ‫َ‬
‫ب)) ی‬ ‫هلل يَا َر ِ ی‬ ‫يم قَط؟ فَيَق ی َ‬ ‫ِك نَع ٌ‬ ‫َه ْل َرأيْ َ ً‬
‫” قيامت جي ڏينهن دنيا وارن ۾ سڀ کان وڌيڪ خوشحال کي آندو ويندو‬
‫جيڪو جهنمين مان هوندو‪ ،‬پوِء ان کي جهنم جي باهه ۾ ٿوري ٽٻي ڏياري‬
‫ويندي‪ ،‬پوِء چيو ويندو‪ :‬اي ابن آدم! ڇا تو ڪڏهن چڱي شئ ڏٺي هئي؟ ڇا‬
‫توتي ڪڏهن خوشحالي جو دور گذريو هو؟ ته هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! هر‬
‫گز نه‪“.‬‬
‫يعني جهنم جو ٿورو عذاب دنيا جي هر آسائش ۽ هر خوشحالي کي‬
‫وساري ڇڏيندو‪.‬‬
‫پوِء فرمايو‪:‬‬
 ‫‪286‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫اس ب ْؤ ًسا ِِف الدن ْيَا‪ ،‬مِ ْنأَ ْه ِل اْلْ َ َن ِة‪ ،‬فَي ْصبَغ َصبْغَةً ِِف اْلْ َ َن ِة‪ ،‬فَي َقال لَهی‪ :‬يَا ا یبْ َن َآد َم‬ ‫((وي ْؤ ََت بِأ َ َش ِد َ‬
‫الن ِ‬
‫هلل يَا َر ِب َما َم َر ِب ب ْؤ ٌس قَط‪َ ،‬و َال َرأَيْت ِش َدةً‬ ‫ِك ِش َد ٌة قَط؟ یفَيقول‪َ :‬ال‪ ،‬وا ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ت ب ْؤ ًسا قَط؟ َه ْل َم َر ب َ‬ ‫َه ْل َرأَيْ َ‬
‫(صحيح مسلم‪)2807:‬‬ ‫قَطی))‬
‫” ۽ دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ تنگ حال ماڻهو کي آندو ويندو جيڪو جنتين‬
‫مان هوندو‪ ،‬پوِء ان کي جنت ۾ ٿوري ٽٻي ڏني ويندي‪ ،‬پوِء کيس چيو ويندو‪:‬‬
‫اي آدم جا پٽ! ڇا تو ڪڏهن تنگ حالي ڏٺي هئي؟ ڇا تو تي ڪڏهن ڪا‬
‫سختي آئي هئي؟ ته هو چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! هر گز نه‪ ،‬مون تي ڪڏهن ڪا‬
‫سختي نه آئي هئي ۽ نه ئي مون ڪڏهن ڪا تنگ حالي ڏٺي هئي‪“.‬‬
‫يعني جنت جي ٿوري خوشحالي ڏسي دنيا جي هر تنگي ۽ هر سختي کي‬
‫وساري ڇڏيندو‪.‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿئي ٿو ته دنيا جي زيب ۽ زينت ۽ عارضي خوشحالي‬
‫آخرت جي عذاب جي مقابلي ۾ ڪا حيثيت نٿي رکي‪ .‬۽ دنيا جون سختيون‬
‫آخرت جي خوشحالي جي مقابلي ۾ ڪابه حيثيت نٿيون رکن‪ .‬لهذا اسان کي‬
‫هر حال ۾ آخرت کي ئي مد نظر رکڻ کپي‪ .‬جيڪڏهن اسان دنيا جي عارضي‬
‫خوشحالي خاطر آخرت جو عذاب ملهي وٺون ته اسان کان وڏو بدنصيب ڪير‬
‫به نه هوندو‪ .‬۽ جيڪڏهن اسان دنيا جي فتني کان بچي آخرت ۾ اهلل تعالي‬
‫جي فضل ۽ ڪرم سان جنت جا مستحق بنجي وڃون ته اسان کان وڏو خوش‬
‫نصيب ڪير به نه هوندو‪.‬‬
‫البته هڪ ڳالهه توهان جي توجه جي الِء تمام ضروري آهي ۽ اها هيَء ته‬
‫هاڻي تائين اسان جيڪا گفتگو ڪئي آهي ان جو اهو مقصد هرگز ناهي ته‬
‫توهان دنيا کان ۽ دنياوي معاملن کان بلڪل ئي التعلق ٿي وڃو ۽ ”رهبانيت“‬
‫اختيار ڪري وٺو‪ .‬اسان جي دين ۾ اها رهبانيت ناهي جنهن کي نصرانين‬
‫گهڙي ورتو هو‪.‬‬
‫بلڪه اسان جي سموري گفتگو جو مقصد اهو آهي ته دنيا يقيني طور تي‬
‫فاني آهي ۽ ان جي چمڪ ۽ آسائشون عارضي آهن‪ ،‬جيڪي انسان کي‬
‫پنهنجي فتني ۾ مبتال ڪن ٿيون ۽ اهلل جي دين کان غافل ڪن ٿيون‪ .‬۽‬
‫عقلمند انسان اهو آهي جيڪو ان جي فتني ۾ مبتال نٿو ٿي سگهي‪ ،‬بلڪه‬
 ‫‪287‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫پنهنجو پاڻ بچائيندي اهلل تعالي جي مرضي مطابق زندگي گذاري وڃي ٿو‪.‬‬
‫هو هڪ اڃايل ۽ بکايل انسان وانگر ضرورت مطابق کائيندو پيئندو به آهي ۽‬
‫ٻيون ضرورتون به پوريون ڪندو آهي‪ .‬ليڪن انهن ۾ اهڙي طرح ڌت ناهي‬
‫هوندو جو انهن جو ئي ٿي وڃي ۽ اهلل جي دين جي ڪا پرواهه نه ڪري‪.‬‬
‫انهي الِء اهلل تعالي قارون کي چيو هو‪:‬‬
‫الدن َْيا َوأَ ْح ِس ْن َك َما أَ ْح َس َن اهَّللُ‬ ‫ِخ َة َولَ َتنْ َس َن َ‬
‫صِيبكَ مِ َن ُّ‬ ‫اك اهَّللُ َّ‬
‫الد َار ْاْل ِ َ‬ ‫﴿ َوابْ َت ِغ ف َِمي آ َت َ‬
‫”جيڪو مال ۽ دولت توکي اهلل ڏنو آهي‪ ،‬ان‬ ‫(القصص ‪)77 :28‬‬ ‫إ ِ َل ْيكَ ﴾‬
‫مان آخرت جو گهر بنائڻ جي فڪر ڪر‪ .‬۽ دنيا ۾ به پنهنجو حصو نه وڃائي‪ .‬۽‬
‫ماڻهن سان انهي طرح احسان ڪر جيئن اهلل تو سان ڀالئي ڪئي آهي‪“.‬‬
‫لهذا اسان صرف اهو چوڻ چاهيون ٿا ته توهان معاشري جي اندر ماڻهن‬
‫سان ملي گڏجي رهو‪ ،‬رزق حالل جي الِء ڀڄ ڊوڙ ڪريو‪ ،‬اهلل تعالي توهان‬
‫کي جيڪي نعمت ون عطا ڪري انهن مان ڀرپور فائدو به وٺو‪ ،‬ليڪن اهي سڀ‬
‫ڪجھ شريعت جي حدن ۾ رهي ڪري‪ .‬۽ انهي طرز تي ته توهان جو مقصد‬
‫صرف دنيا ئي نه هجي جو توهان دنيا جي آرائشن کي حاصل ڪرڻ جي الِء‬
‫ڏينهن رات هڪ ڪري ڇڏيو ۽ اهلل جي دين کي صفا نظر انداز ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫بلڪه توهان دنيا ۾ هڪ اجنبي ۽ مسافر وانگر رهو ۽ توهان جي نظر آخرت‬
‫تي هجي‪ ،‬توهان کي يقين هجي ته دنيا جون لذتون آخر هڪ ڏينهن ختم ٿي‬
‫وينديون ۽ توهان اهلل تعالي جي سامهون پيش ٿيندا‪ .‬پوِء هو توهان جي عملن‬
‫جو حساب وٺندو ۽ توهان جي آخري ٺڪاڻي جوفيصلو ڪندو‪ .‬جنهن شخص‬
‫کي قيامت جي ڏينهن اهلل تعالي جي سامهون پيش ٿيڻ جو فڪر هوندو آهي‬
‫هو دنيا سان دل نه لڳائيندو آهي‪ .‬۽ جنهن ماڻهو جو مقصد اهلل تعالي جي‬
‫رضا ۽ ان جي جنت کي حاصل ڪرڻ هوندو آهي هو دنيا جي فتني کان‬
‫پنهنجو پاڻ کي بچائيندو آهي ۽ پهنجن سڀني ديني ۽ دنياوي معاملن کي اهلل‬
‫جي دين جي مطابق انجام ڏيندو آهي‪ .‬۽ آخرت جي الِء تياري ڪندو آهي‪.‬‬
‫هڪ عقلمند مومن اهو سمجهندو آهي ته دنيا ان جي الِء هڪ جيل وانگر‬
‫آهي‪.‬‬
‫جيئن رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪« :‬الدن ْيَا ِس ْجن ا ْمل ْؤمِنِ ‪َ ،‬و َج َنة ال ْ َكافِ ِر ی»‬
 ‫‪288‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫”دنيا مومن جي جيل آهي ۽ ڪافر جي جنت آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2956:‬‬

‫يعني مومن اهو سمجهي ته هو جيل ۾ آهي‪ ،‬جنهن ۾ ان کي حرام ۽‬
‫مڪروه شهوتن کان منع ڪيو ويو آهي‪ .‬۽ ان کي سخت عبادتون ڪرڻ جو‬
‫حڪم ڏنو ويو آهي‪ .‬جيتوڻيڪ هو حرام شين کان بچندي ۽ تڪليف سان‬
‫عبادتون ڪندي هن دنيا مان موڪالئيندو ته ان جي سختين مان ڇوٽڪارو‬
‫پ ائي جنت جي هميشه هميشه رهڻ وارين نعمتن ۾ هليو ويندو‪ .‬جڏهن ته ڪافر‬
‫جو مع املو ان جي ابتڙ آهي‪ ،‬جنهن جي الِء دنيا ئي جنت آهي‪ ،‬ان کانپوِء ان‬
‫جي الِء هميشه عذاب ئي عذاب آهي‪ .‬اهلل جي پناهه‬
‫عزيز ساٿيو ۽ بزرگو!‬
‫خطبي جي آخر ۾ اسان هڪ حديث توهان جي خدمت ۾ پيش ڪريون ٿا‪.‬‬
‫ان کي چڱي طرح ذهن ۾ ويهاريو ۽ هميشه پنهنجي اڳيان رکو‪.‬‬
‫ڪبشة االنماري‪‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫(( َوأ َح ِدثك ْم َح ِديثًا فَا ْح َفظوهی) ی) ی‬
‫” آئون توهان کي حديث بيان ڪرڻ لڳو آهيان ان کي چڱي طرح ذهن ۾‬
‫ويهاري ڇڏيو‪“.‬‬
‫”دنيا چار ماڻهن جي الِء آهي‪“.‬‬ ‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬إ َِّنَا الد ین ْيَا ِأل َْربَ َع ِة ن َ َف ٍیر‬
‫ّلل فِي ِه َحقًا‪ ،‬فَهَ َذا‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫محه‪ ،‬وي َ ْعلَم ِ َ ِ‬ ‫يتقِ ِ ِ‬ ‫اّلل م ً ِ‬
‫اال َوعل ْ ًما فَه َو َ َ ي ف يه َر َبه‪َ ،‬وي َ ِصل ف يه َر َ َ‬ ‫(( َعبْ ٍد َر َزقَهی َ َ‬
‫ل)) ”هڪ اهو جنهن کي اهلل تعالي مال ۽ علم ٻئي عطا ڪري‪.‬‬ ‫بِأ َ ْف َض ِل املَنَا ِز ِ ی‬
‫پوِء هو مال جي سلسلي ۾ پنهنجي رب کان ڊڄندو هجي‪ ،‬صله رحمي ڪندو‬
‫هجي ۽ ان مان جيڪو اهلل جو حق آهي هو ان کي به ادا ڪندو هجي‪ .‬ته اهو‬
‫سڀ کان افضل درجي تي فائز آهي‪“.‬‬

‫النيَ ِة يَقول‪ :‬ل َ ْو أَ َن ِِل َم ً‬

‫اال ل َ َع ِملْت ب َِع َم ِل ف َالنٍ‬ ‫اّلل عِل ْ ًما َول َ ْم ي َ ْرز ْقه َم ً‬
‫اال فَه َو َصادِق ِی‬ ‫(( َو َعبْ ٍد َر َزقَه َ‬
‫َ‬
‫فَه َیو بِ ِن َيتِ ِه فَأ ْجر َ‬
‫ُها َس َو ٌیاء)) ی‬
‫”ٻيو اهو جنهن کي اهلل تعالي علم ته ڏنو هجي ليڪن مال عطا نه ڪيو‬
‫هجي‪ .‬ته اهو سچو ارادو ڪندي چوي‪ :‬جيڪڏهن مون وٽ به مال هجي ها ته‬
 ‫‪289‬‬ ‫حقير دنيا‬

‫آئون به پهرين شخص وانگر خرچ ڪريان ها‪ .‬لهذا ان جو ۽ ان کان اڳئين‬
‫شخص جو اجر برابر آهي‪“.‬‬
‫ري عِل ْ ٍم َال يَتَقِي فِي ِه َیربَه‪َ ،‬و َال ي َ ِصل‬
‫اال َول َ ْم ي َ ْرزقْه عِل ْ ًما‪ ،‬فَه َو ََيْبِط ِِف َمال ِ ِه بِغ َ ْ ِ‬ ‫اّلل َم ً‬ ‫(( َو َعبْ ٍد َر َزقَه َ‬
‫ّلل یفِي ِه َحقًا‪ ،‬فَهَ َذا بِأ َ ْخب َ ِث املَنَا ِز ِ یل) ی)‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫محه‪ ،‬و َال ي َ ْعلَم ِ َ ِ‬
‫ف يه َر َ َ‬
‫”ٽيون اهو شخص جنهن کي اهلل تعالي مال ته ڏنو آهي ليڪن ان کي‬
‫علم کان محروم رکيو آهي‪ .‬ته هو پنهنجي مال جي سلسلي ۾ بنا علم جي‬
‫اندازا لڳائيندو هجي ۽ نه ان ۾ پنهنجي رب کان ڊڄندو هجي ۽ نه صله رحمي‬
‫ڪندو هجي‪ .‬۽ نه ئي ان ۾ اهلل تعالي جي حق کي ڄاڻندو هجي ته اهو سڀ‬
‫کان هيٺين درجي ۾ آهي‪“.‬‬

‫اال َو َال عِل ْ ًما فَه َو يَقول‪ :‬ل َ ْو أَ َن ِِل َم ً‬

‫اال ل َ َع ِملْت فِي ِه ب َِع َم ِل ف َالنٍی فَه َو بِ ِن َيتِ ِه‬ ‫(( َو َعبْ ٍد ل َ ْم ي َ ْرزقْه َ‬
‫اّلل َم ً‬
‫اء)) ”۽ چوٿون اهو آهي جنهن کي اهلل تعالي نه مال ڏنو ۽ نه علم‪.‬‬ ‫فَ ِو ْزر َ‬
‫ُها َس َو ٌی‬
‫ته هو اهو چوي ته جيڪڏهن مون وٽ به مال هجي ها ته آئون به ان (ٽئين)‬
‫ماڻهو وانگر لٽايان ها‪ .‬ته هن ماڻهو جو گناهه پنهنجي نيت جي اعتبار سان ان‬
‫(ٽئين) ماڻهو جي گناهه برابر ٿيندو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2325:‬وصححه االلباين)‬
‫اسان مان هر شخص پنهنجو پاڻ کان پڇي اهو فيصلو ڪري سگهي ٿو ته‬
‫هو انه ن چئني ماڻهن مان ڪهڙو آهي؟ جيڪڏهن اسان پهرين ٻن قسمن جي‬
‫ماڻهن مان آهيون ته اهلل جو شڪر ادا ڪريون‪ .‬۽ جيڪڏهن اسان آخري ٻن‬
‫قسمن جي ماڻهن مان آهيون ته پوِء اسان پنهنجي اصالح ڪريون‪ .‬۽ اهلل‬
‫تعالي جو هي فرمان هميشه پنهنجي سامهون رکون‪:‬‬

‫﴿ َولَ َت ُم َّد َّن َعيْ َن ْيكَ إلِ َى َما َم َّت ْع َنا بِه أَ ْز َوا ًجا ِّمنْ ُه ْم زَ ه َْر َة الْ َح َياة ِ ُّ‬
‫الدن َْيا ل ِ َن ْفتِ َن ُه ْم ف ِيهِ َورِزْ ُق َربِّكَ‬
‫َخي ْ ٌر َّوأَبْ َقى﴾ ” ۽ توهان انهن شين جي طرف نظر به نه کڻو جيڪي اسان مختلف‬
‫قسم جي ماڻهن کي دنياوي زندگي جي زينت جي الِء ڏنيون آهن جيئن اسان‬
‫انهن کي انهن شين ۾ آزمايون‪ .‬۽ توهان جي رب جو رزق بهتر ۽ دائمي‬
‫آهي‪( “.‬طه ‪)131 :20‬‬
‫اهلل تعالي اسان کي حق ڳالهه سمجهڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ جي توفيق‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬ ‫ڏي‪.‬‬
 ‫‪290‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫زبان جون آفتون‬

‫خطبي جا اهم جز‬
‫‪‬زبان جي هر ٻول جي اهميت‬
‫‪‬زبان جون آفتون‪ :‬زبان سان شرڪ جا لفظ چوڻ‪ .‬اهلل تعالي تي بهتان‬
‫ٻڌڻ‪ ،‬اهلل يا ان جي رسول‪ ‬يا ان جي ڪتاب جو مذاق اڏائڻ‪ ،‬رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن تي ڪوڙ ٻڌڻ‪ ،‬غيراهلل جو قسم کڻڻ‪ ،‬ڪوڙ ڳالهائڻ‪ ،‬ڪوڙي‬
‫گواهي ڏيڻ‪ ،‬ڪوڙو قسم کڻڻ‪ ،‬احسان اوڳاڇڻ‪ ،‬ڪوڙا لطيفا ٻڌائڻ‪ ،‬مذاق‬
‫اڏائڻ‪ ،‬غيبت ڪرڻ‪ ،‬چغ ل خوري ڪرڻ‪ ،‬گار گند ڪرڻ‪ ،‬لعنت موڪلڻ‪ ،‬بهتان‬
‫لڳائڻ‬
‫‪‬زبان جي حفاظت جي اهميت‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫اهلل رب العزت جي بي شمار نعمتن مان هڪ اهم نعمت ”زبان“ ۽ ان جي‬
‫ڳالهائڻ جي طاقت آهي‪ .‬اهلل تعالي انسان کي جيڪي وڏيون وڏيون نعمتون‬
‫عطا ڪيون انهن مان هڪ ”زبان“ آهي‪.‬‬
‫(البلد ‪)9-8 :90‬‬ ‫فرمايائين‪﴿ :‬أَ َل ْم ن َ ْج َع ْل َّلهُ َعيْ َني ْ ِن (‪َ )8‬ول َِسان ًا َّو َش َف َتي ْ ِن﴾‬
‫”ڇا اسان ان جي الِء ٻه اکيون‪ ،‬هڪ زبان ۽ ٻه چپ نه بنايا؟“‬
‫اهلل تعالي اسان کي هيَء ”زبان“ ڏئي ڪري اسان تي اها پابندي لڳائي‬
‫آهي ته اسان ان سان سڌي‪ ،‬سچي ۽ حق تي مبني ڳالهه ڪريون‪ .‬ان جو جائز‬
‫استعمال ڪريون ۽ ان جي ناجائز استعمال کان بچون‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َف َل ُك ْم‬ ‫َّ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا ات ُقوا اهَّللَ َوقُولُوا ق َْو ًل َسدِيدً ا (‪ )70‬ي ُْصلِحْ َلكُ ْم أَ ْع َما َلكُ ْم َو َي ْغ ِ ْ‬
‫”اي ايمان وارؤ اهلل کان ڊڄو ۽ سڌي‬ ‫ذُن ُو َب ُك ْم﴾ (االحزاب ‪)71-70 :33‬‬
‫ڳالھ چئو‪ .‬ته) اوھان جا عمل اوھان الِء سڌاري ۽ اوھان جا گناھ اوھان کي‬
‫بخشي‪“،‬‬
 ‫‪291‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫هن آيت مبارڪه ۾ اهلل تعالي ٻن ڳالهين جو حڪم ڏنو آهي ۽ ان جا ٻه‬
‫فائدا ذڪر فرمايا آهن‪.‬‬
‫جن ٻن ڳالهين جو حڪم ڏنو انهن مان پهرين ڳالهه هيَء آهي ته توهان‬
‫اهلل تعالي کان ڊڄندا رهو‪ ،‬يعني ان کان ڊڄي ڪري ان جي نافرماني کان‬
‫بچندا رهو‪ .‬۽ ٻي هيَء ته توهان سڌي‪ ،‬سچي ۽ برحق گفتگو ڪندا ڪريو‪ .‬هنن‬
‫ٻنهي ڳالهين تي عمل ڪرڻ سان جيڪي ٻه فائدا حاصل ٿين ٿا انهن مان‬
‫پهريون هي آهي ته اهلل تعالي توهان جي ڪمن کي سنواريندو ۽ توهان جي‬
‫عملن جي اصالح ڪندو‪ .‬ٻيو هي ته اهلل تعالي توهان جي گناهن کي معاف‬
‫ڪري ڇڏيندو‪.‬‬
‫جيڪڏهن اسان اهي ٻئي فائدا حاصل ڪرڻ چاهيون ٿا ته اسان کي اهلل‬
‫تعالي جي هنن ٻنهي حڪمن تي عمل ڪرڻو پوندو‪.‬‬
‫انسان جي جسم ۾ ”زبان“ جي ڇا حيثيت آهي! ۽ ان جي جائز ۽ ناجائز‬
‫استعمال تي ڪهڙا اثرات مرتب ٿين ٿا! ان جو اندازو نبي ڪريم‪ ‬جن‬
‫جي هڪ حديث مان لڳائي سگهجي ٿو‪ ،‬جنهن ۾ پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫اّللَفِينَا فَإ َ یِّنَا َنْن ب َ‬

‫ان فَتَقول‪ :‬اتَ ِق َ‬ ‫ِ ِ‬ ‫َ‬
‫ِك‪ ،‬فَإ ِْنی‬ ‫((إِ َذا أ ْصب َ َح ابْن َآد َم فَإ َِن األ َْع َض َیاء کلَهَا ت َكفر الل َس َ‬
‫ت ا ْعو َج ْ‬
‫جنَا)) (جامع الرتمذي‪ 2407:‬وصححه االلباين)‬ ‫ت ْاستَقَ ْمنَا َوإ ِْن ا ْعو َج ْج َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْاستَقَ ْم َ‬
‫” جڏهن ابن آدم صبح ڪري ٿو ته ان جا سڀئي عضوا انتهائي عاجزي سان‬
‫زبان کي گذارش ڪندا آهن ته اسان جي معاملي ۾ اهلل تعالي کان ڊڄندي‬
‫رهجان‪ ،‬ڇ وته اسان توسان ڳنڍيل آهيون‪ .‬جيڪڏهن تون سڌي رهين ته اسان به‬
‫سڌا رهنداسين‪ .‬۽ جيڪڏهن تون ٽيڙهي ٿي وئين ته اسان به ٽيڙها ٿي‬
‫وينداسين‪“.‬‬
‫هن حديث مان معلوم ٿئي ٿو ته انسان جي سڀني عضون جي اصالح ۽‬
‫عدم اصالح جو دارومدار زبان تي آهي‪ .‬جيڪڏهن زبان کي قابو ۾ رکيو‬
‫وڃي ۽ ان سان سڌي‪ ،‬سچي ۽ برحق ڳالهه ڪئي وڃي ته باقي عضون جي به‬
‫اصالح ٿي وڃي ٿي ۽ جيڪڏهن زبان کي بي لغام ڇڏيو وڃي ۽ ان کي‬
‫ٽيڙهي ڪئي وڃي ‪ ،‬ڪوڙي ۽ حق جي خالف ڳالهه ڪئي وڃي ته باقي عضوا‬
‫به بگڙيو وڃن‪.‬‬
 ‫‪292‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫”زبان“ م ان نڪتل هڪ هڪ لفظ اهميت رکي ٿو‪ .‬جيتوڻيڪ نبي‬

‫ڪريم‪ ‬جن ان جي اهميت کي واضح ڪندي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫العبْ َد‬
‫ات‪َ ،‬وإ َِن َ‬ ‫اّلل‪ ،‬الَيلْقِي ََلَا بَ ًاال‪ ،‬ي َ ْرفَعه َ‬
‫اّلل بِهَا َد َر َج ٍ ی‬ ‫((إ َِن العب َد لَيتَكَلَم بِال كَلِم ِة مِ ْن ِر ْضوانِ َ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬
‫م)) (صحيح البخاري‪)6478:‬‬ ‫اّلل‪ ،‬الَيلْقِي ََلَا بَ ً‬
‫اال‪ ،‬ي َ ْه ِوي بِهَا ِِف َجهَ َن َی‬ ‫ل َیيتَ َكلَم بِال َكلِم ِة مِ ْن س َخ ِط َ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫”بيشڪ هڪ ٻانهو اهلل تعالي کي راضي ڪرڻ وارو هڪ ٻول چئي ٿو‪،‬‬
‫جنهن جي هو ڪا خاص پرواهه نٿو ڪري‪ ،‬ليڪن اهلل تعالي ان جي وجه سان‬
‫ان جي درجن کي بلند ڪري ڇڏي ٿو‪ .‬۽ هڪ ٻانهو اهلل تعالي کي ناراض‬
‫ڪرڻ وارو هڪ ڪلمو چئي ٿو‪ ،‬جنهن جي هو ڪا خاص پرواهه نٿو ڪري‪ ،‬پر‬
‫اهلل تعالي ان کي ان جي وجه سان جهنم ۾ ڪرائي ڇڏي ٿو‪“.‬‬
‫۽ بالل بن حارث المزني‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون رسول اهلل‪ ‬جن کي‬
‫اهو فرمائيندي ٻڌو‪:‬‬
‫«إِ َن أَ َح َدكم لَيتَكَلَم بِالكَلِم ِة ِم ْن ِر ْضوانِ َ ِ‬
‫اّلل َما یي َظنأَ ْن تَبْلغَ َما بَلَغ َ ْت فَيَ ْكتب َ‬
‫اّلل لَه بِهَا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫ِر ْضوانَه إ َِیل يَو ِم يَلْقَاه‪ ،‬وإ َِن أَ َح َدكم لَيتَكَلَم بِالكَلِم ِة مِ ْن س َخ ِط َ ِ‬
‫اّلل َما يَظنأَ ْن تَ یبْلغَ َما بَلَغ َ ْت‪ ،‬فَيَ ْكتب‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اّلل عَل َيْ ِه بِهَا َس َخ َطه إ َِیل یي َ ْو ِم يَلْقَاه»‬
‫َ‬
‫”بيشڪ توهان مان ڪو شخص اهلل کي راضي ڪرڻ وارن ڪلمن مان‬
‫ڪو ڪلمو چئي ٿو‪ ،‬ان کي خبر ناهي هوندي ته اهو ڪلمو هيتري وڏي‬
‫مرتبي کي پهچي ويو آهي‪ ،‬ليڪن اهلل تعالي ان جي بدلي ۾ ان جي الِء ان‬
‫ڏينهن تائين پنهنجي رضا کي لکي ڇڏي ٿو جڏهن ان جي ان سان مالقات‬
‫ٿيندي‪ .‬۽ توهان مان ڪو شخص اهلل کي ناراض ڪرڻ وارن ڪلمن مان ڪو‬
‫هڪ ڪلمو ڳالهائي ٿو‪ ،‬ان کي خبر نٿي هجي ته اهو هڪ ڪلمو ڪيتري قدر‬
‫سنگين آهي‪ ،‬ليڪن اهلل تعالي ان جي بدلي ۾ ان تي ان ڏينهن تائين پنهنجي‬
‫ناراضگي لکي ڇڏي ٿو جيستائين ان جي اهلل سان مالقات ٿيندي‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 2319:‬وصححه االلباين)‬
‫قيامت جي ڏينهن تائين رضامندي لکي ڇڏڻ جو مطلب هي آهي ته اهلل‬
‫تعالي ان کي دنيا ۾ پنهنجي اطاعت ۽ فرمانبرداري ۽ نيڪ عمل ڪرڻ جي‬
‫توفيق ڏي ٿو ۽ ان کي برن عملن کان بچڻ جي توفيق ڏي ٿو‪ .‬پوِء ان جو‬
 ‫‪293‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫خاتمو به ايمان ۽ عمل صالح تي ڪري ٿو‪ .‬ان کانپوِء ان جي قبر کي جنت جي‬
‫باغن مان هڪ باغ بنائي ڇڏي ٿو‪ .‬پوِء قيامت جي ڏينهن ان کي پنهنجي عرش‬
‫جي ڇانو نصيب ڪندو ۽ آخرڪار ان کي جنت ۾ داخل ڪندو‪.‬‬
‫۽ ٻي صورت ۾ ناراضگي لکڻ جي معني آهي ته اهلل تعالي ان کي نيڪ‬
‫عملن جي توفيق نٿو ڏي‪ .‬جيتوڻيڪ هو گناهن ۾ بري طرح ٻڏي وڃي ٿو‪ .‬پوِء‬
‫ان کي سٺو خاتمو به نصيب نٿو ٿئي‪ .‬مرڻ کانپوِء ان جي قبر جهنم جي کڏن‬
‫مان هڪ کڏ بنجي وڃي ٿي‪ .‬۽ قيامت جي ڏينهن به ان کي اهلل تعالي جي‬
‫ناراضگي ۽ ان جي عذاب کي منهن ڏيڻو پوندو‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫اهڙي طرح حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫«إ َِن العب َد لَيتَ َكلَم بِال َكلِم ِة‪ ،‬ما يتَب َني فِيهَا‪ ،‬ي َ ِزل بِهَا ِِف َ َ ِ‬
‫النا ِر أبْ َع َد مَا بَ ْ َ‬
‫ني امل َ ْش ِیرقِی واملغرب»‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َْ َ‬
‫(صحيح البخاري‪ ،6477:‬صحيح مسلم‪ 2988:‬واللفظ له)‬
‫”بيشڪ هڪ ٻانهو هڪ جملو ڳالهائي ٿو جنهن جي باري ۾ ان کي خبر‬
‫نٿي هجي ته ان ۾ ڇا وبال آهي! ليڪن هو ان جي وجه سان مشرق ۽ مغرب‬
‫جي وچ ۾ جيڪا مسافت آهي ان کان به وڌيڪ جهنم ۾ هيٺ هليو وڃي ٿو‪“.‬‬
‫اها ئي وجه آهي جو عبداهلل بن مسعود‪ ‬پنهنجي زبان کي جهلي ڪري‬
‫چوندا هئا‪:‬‬
‫((يَا ل ِ َسان‪ ،‬ق ْل َخ ْريًا تَغْنَ ْم‪َ ،‬و ْاس یك ْت َع ْن َش ٍر تَ ْسل َ ْم‪ ،‬مِ ْن قَبْ ِل أَ ْن تَ ْن َد َیم) ی) ی‬
‫” اي زبان! تون خير جي ڳالهه ڪندي ڪر‪ ،‬اهڙي طرح کوڙ سارا فائدا‬
‫حاصل ڪري وٺنديين‪ .‬۽ بري ڳالهه کان خاموش رهندي ڪر‪ ،‬اهڙي طرح‬
‫محفوظ رهنديين‪ .‬ان کان پهرين جو توکي شرمندگي جو منهن ڏسڻو پوي‪“.‬‬
‫ان کانپوِء چوندا هئا ته مون رسول اهلل‪ ‬جن کي اهو فرمائيندي ٻڌو ته‬
‫آد َم ِِف ل ِ َسانِ ِه» “ابن آدم جون اڪثر غلطيون ان جي زبان مان‬ ‫َ‬
‫«أ ْكثَر َخ َطايَا ابنِ َ‬
‫ٿين ٿيون‪( ”.‬السلسلة الصحيحة‪ ،534:‬صحيح الرتغيب‪)2872:‬‬
‫ل هذا اسان سڀني کي پنهنجي زبانن جي حفاظت ڪرڻ ۽ ان کي ڪنٽرول‬
‫ڪرڻ کپي‪ .‬۽ ان سان ناحق گفتگو کان بچڻ کپي‪ .‬اچو اڄوڪي خطبي ۾ زبان‬
‫کان صادر ٿيندڙ آفتن‪ ،‬مصيبتن ۽ غلطين جي نشاندهي ڪريون ۽ عزم‬
 ‫‪294‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫ڪريون ته اسان اهلل جي حڪم سان پنهنجي زبانن کي انهن سمورين آالئشن‬
‫کان پاڪ رکڻ جي ڪوشش ڪنداسين‪ .‬اهلل تعالي اسان سڀني کي ان جي‬
‫توفيق ڏي‪.‬‬

‫زبان جون آفتون‬

‫‪ ‬زبان سان شرڪ جا لفظ چوڻ‬
‫زبان جي سڀ کان وڏي آفت ۽ مصيبت هيَء آهي ته ڪو شخص ان سان‬
‫شرڪيه لفظ چوي‪ .‬مثال طور هو غير اهلل کي مدد جي الِء پڪاري‪ ،‬يا ان کان‬
‫دعا گهري‪ ،‬يا ڪنهن جي تعريف ۾ ايترو غلو ڪري جو ان کي انهن اختيارن‬
‫جو مالڪ قرار ڏئي ڇڏي جيڪي اهلل تعالي پاڻ وٽ رکيا اهن‪ .‬زبان سان‬
‫شرڪ جا لفظ چوڻ ايترو وڏوگناهه آهي جو ان جي وجه سان اهلل تعالي انسان‬
‫جي سڀني عملن کي چٽ ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي تي بهتان لڳائڻ‬
‫يعني اهلل تعالي تي ڪوڙ گهڙڻ‪ .‬مثال طور ڪو شخص اهو چوي ته اهلل‬
‫تعالي جو اوالد آهي‪ .‬يا هو اهو چوي ته اهلل تعالي فالڻي ڪم جو حڪم ڏنو‬
‫آهي‪ ،‬جڏهن ته حقيقت ۾ اهلل تعالي ان جو حڪم ناهي ڏنو‪ .‬يا هو اهو چوي‬
‫ته اهلل تعالي فالڻي ڪم کان منع ڪيو آهي جڏهن ته حقيقت ۾ اهلل تعالي‬
‫ان کان منع ناهي ڪيو‪ .‬يا هو بنا علم جي فتوي ڏيندي حالل کي حرام يا‬
‫حرام کي حالل قرار ڏئي ڇڏي‪ .‬يعني هو حلت ۽ حرمت جي پنهنجي گهڙيل‬
‫احڪامن کي اهلل تعالي ڏانهن منسوب ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫اهلل تعالي پنهنجي مٿان بهتان ٻڌڻ کي حرام قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‬

‫ف أَلْ ِس َن ُتكُ ُم ا ْلكَذ َِب َهذَ ا َح َال ٌل َو َهذَ ا َ َ‬

‫َح ٌام ل ِ َت ْفتَ ُروا َعل َى اهَّللِ ا ْلكَذ َِب إ َِّن‬ ‫﴿ َولَ َت ُقولُوا ل َِما َتصِ ُ‬
‫(النحل ‪:16‬‬ ‫اب أَل ٌِيم﴾‬ ‫ون َعل َى اهَّللِ ا ْلكَذ َِب لَ يُ ْفلِ ُح َ‬
‫ون (‪َ )116‬م َتا ٌع َقلِي ٌل َو َل ُه ْم َعذَ ٌ‬ ‫َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْفتَ ُر َ‬
‫‪)116-117‬‬
‫”۽ جن شين کي اوھان جون زبانون ڪوڙ سان بيان ڪنديون آھن تن الِء‬
‫(ھنڪري) نه چئو ته ھي حالل آھي ۽ ھيُء حرام آھي ته اهلل تي ڪوڙو ٺاھ‬
 ‫‪295‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫ٺاھيو‪ ،‬بيشڪ جيڪي اهلل تي ڪوڙو ٺاھ ٺاھيندا آھن سي (ڪڏھن) نه ڇٽندا‪ .‬۽‬
‫ھيُء حياتي) ٿوري َوٿ آھي‪ ،‬۽ انھن الِء آخرت ۾ ڏکوئيندڙ عذاب آھي“‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ ُق ْل إِن َّ َما ََح ََّم َرب ِّ َي الْف ََواح َِش َما ظَ َهرَ مِنْ َها َو َما بَ َط َن َو ْاإلِثْ َم َوال َْبغْ َي بِ َغيْر ِالْ َح ِّق َوأَ ْن ُت ْ ِ‬
‫ِّش ُكوا‬
‫َت ْعل َُم َ‬
‫ون﴾ (االعراف ‪)33 :7‬‬ ‫ب ِاهَّللِ َما َل ْم يُ َنزِّ ْل بِه ُسل َْطان ًا َوأَ ْن َت ُقولُوا َعل َى اهَّللِ َما لَ‬
‫”اي پيغمبر) چؤ ته منھنجي پالڻھار بي حيائيَء جي ڪمن مان جيڪي‬
‫پڌرو ھجي ۽ جيڪي ڳجھو ھجي ۽ (سڀ) گناہ ۽ ناحق حد کان لنگھڻ ۽ اھڙي‬
‫شيء کي اوھان جو اهلل سان شريڪ ڪرڻ جنھن بابت ڪا ح ّ‬
‫جت نه الٿي اٿس‬
‫۽ جيڪي نه ڄاڻندا آھيو سو اوھان جو اهلل تي چوڻ اھي حرام ڪيون آھن“‬
‫‪ ‬اهلل تعالي ‪ ،‬يا ان جي رسول‪ ، ‬يا ان جي ڪتاب (قرآن مجيد) جو‬
‫مذاق اڏائڻ‬
‫اهلل تعالي يا ان جي آيتن يا ان جي احڪامن يا ان جي رسول‪ ‬جو‬
‫مذاق اڏائڻ ڪفر آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َو َلئ ِ ْن َسأَلْ َت ُه ْم ل ََي ُقولُنَّ إِن َّ َما ُكنَّا نَخ ُ‬
‫ُوض َونَلْ َع ُب ُق ْل أَبِاهَّللِ َوآ َيات ِھ َو َر ُسول ِه ُك ْن ُت ْم َت ْس َت ْهزِؤ َُن‬
‫َفتُ ْم َب ْع َد إ َِيمان ِ ُك ْم﴾ (التوبه ‪)66-65 :9‬‬ ‫(‪ )65‬لَ َت ْع َت ِذ ُروا َق ْد َك َ ْ‬
‫”۽ (اي پيغمبر) جيڪڏھن کائن پڇين ته ضرور چوندا ته بيشڪ کل ۽ راند‬
‫ٿي ڪئي سون‪( ،‬کين) چؤ ته اهلل ۽ سندس آيتن ۽ سندس پيغمبر سان‬
‫ڪيو ٿي ڇا؟ بھانو نه ڪريو بيشڪ ايمان کانپوِء ڪفر َ‬
‫اٿو‪“،‬‬ ‫َ‬ ‫مسخري‬
‫‪ ‬رسول اڪرم‪ ‬جن تي ڪوڙ ڳالهائڻ‬
‫من گهڙت ڳالهين کي نبي ڪريم‪ ‬جن ڏانهن منسوب ڪرڻ تمام وڏو‬
‫گناهه آهي‪.‬‬
‫مغيره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون رسول اهلل‪ ‬جن کي اهو فرمائيندي ٻڌو‬
‫ته‬
‫«إ َِن َك ِذبًا عَل ََي لَيْ َس َك َك ِذ ٍب عَلَ أَ َح ٍد‪َ ،‬م ْن َك َذ َب عَل ََي متَ َع ِم ًدا‪ ،‬فَل ْيَتَب َ َوأْ َم ْق َع َده مِ َن َ‬
‫النا ِر»‬
 ‫‪296‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫”بيشڪ مون تي ڪوڙ گهڙڻ ڪنهن ٻئي تي ڪوڙ گهڙڻ وانگر ناهي‪.‬‬
‫جيڪو شخص ڄاڻي ٻجهي مون تي ڪوڙ ڳالهائي ته هو يقين ڪري وٺي ته‬
‫ان جو ٺڪاڻو جهنم آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،1291:‬صحيح مسلم‪)4:‬‬
‫۽ سلمه‪‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫(صحيح خباري‪)109:‬‬ ‫« َم ْن يَق ْل عَل ََي َما ل َ ْم أَق ْل فَل ْيَتَب َ َوأْ َم ْق َع َده مِ َن َ‬
‫النا ِر»‬
‫” جنهن منهنجي طرف اهڙي ڳالهه منسوب ڪئي جيڪا مون ناهي چئي‪ ،‬ته‬
‫اهو پنهنجو ٺڪاڻو جهنم ۾ بنائي وٺي‪“.‬‬
‫جڏهن ته اڄ ڪلهه ڪيترا ئي ماڻهو وڏي جسارت سان نبي ڪريم‪ ‬جن‬
‫جي طرف ڪوڙيون حديثون منسوب ڪندا آهن ۽ انهن کي گهڻو ڦهالئيندا ۽‬
‫مزا وٺي وٺي بيان ڪندا آهن‪ .‬خاص ڪري سوشل ميڊيا تي اهڙيون ”حديثون“‬
‫ڪثرت سان گردش ڪري رهيون آهن جيڪي بلڪل بي بنياد آهن ۽ انهن جو‬
‫ڪو ثبوت ڪونهي‪ .‬لهذا اهڙين سڀني ”حديثن“ جي نشر واشاعت کان پرهيز‬
‫ڪرڻ کپي‪ .‬ورنه هيَء ڳالهه ياد رکو ته جنهن شخص کي اهو معلوم ٿئي ته‬
‫هيَء ڪوڙي حديث آهي‪ ،‬پوِء هو ان کي ماڻهن ۾ بيان ڪري يا ان کي ڪنهن‬
‫به طريقي سان ڦهالئي ته هو ڪوڙن مان هڪ ڪوڙو آهي‪.‬‬
‫يث ي َرى أَن َه كَ ِذ ٌب‪ ،‬فَه َو‬
‫ن ِِبَ ِد ٍ‬
‫َث عَ ِ ی‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪َ « :‬م ْن َحد َ‬
‫َ‬
‫أ َحد ال ْكَا ِذب َ‬
‫ِني»ی‬
‫(مسلم يف املقدمه‪ ،‬جامع الرتمذي‪ ،2874:‬سنن ابن ماجه‪)38:‬‬
‫” جيڪو شخص مون کان اهڙي حديث بيان ڪري جنهن جي باري ۾ ان‬
‫کي معلوم هجي ته اها ڪوڙي آهي‪ ،‬ته اهو به ڪوڙن مان هڪ ڪوڙو آهي‪“.‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬احادي ث بيان ڪرڻ ۾ انتهائي احتياط ڪندا هئا ته ڪٿي‬
‫ڪو اهڙو لفظ رسول اهلل‪ ‬جن جي طرف منسوب نه ٿي وڃي جو پاڻ نه‬
‫چيو هجي‪.‬‬
‫عبداهلل بن زبير‪‬بيان ڪن ٿا ته مون پنهنجي والد محترم زبير‪ ‬کي‬
‫چيو‪:‬‬
‫آئون توهان کي رسول اهلل‪ ‬جن کان حديثون بيان ڪندي نٿو ٻڌان‬
‫جيئن فالڻو‪ ،‬فالڻو بيان ڪري ٿو! ته انهن جواب ڏنو‪ :‬آئون ڪڏهن نبي‬
 ‫‪297‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫ڪريم‪ ‬جن کان جدا نه ٿيس‪ ،‬بلڪه مون رسول اهلل‪ ‬جن کي اهو‬
‫(صحيح البخاري‪)107:‬‬ ‫فرمائيندي ٻڌو هو‪َ (( :‬م ْن َك َذ َب عَل ََي متَ َع ِم ًدا فَل ْيَتَب َ َوأْ َم ْق َع َده مِ َن ال َنا ِیر))‬
‫”جيڪو شخص ڄاڻي ٻجهي مون تي ڪوڙ ڳالهائي ته اهو يقين ڪري‬
‫وٺي ته ان جو ٺڪاڻو جهنم آهي‪“.‬‬
‫لهذا هن دور جي سڀني خطيبن ۽ واعظن تي اهڙي طرح عام ماڻهن تي به‬
‫الزم آهي ته اهي به نبي ڪريم‪ ‬جن جون حديثون بيان ڪرڻ ۾ احتياط‬
‫کان ڪم وٺن ۽ صرف اهي حديثون بيان ڪن يا سوشل ميڊيا تي ٻين سان‬
‫شيئر ڪن جيڪي مستند ۽ ثابت ٿيل هجن‪.‬‬
‫‪ ‬غير اهلل جو قسم کائڻ‬
‫زبان جي آفتن مان هڪ آفت غير اهلل جو قسم کائڻ آهي‪ .‬ڇوته قسم‬
‫صرف اهلل تعالي جو کائي سگهجي ٿو‪ ،‬غير اهلل جو نٿو کائي سگهجي‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ِاّلل‪ ،‬و َال َ ُْتلِفوا ب َ ِ‬
‫ِاّلل إ َِال َوأَنْت ْم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ‬
‫«ال َ ْیُتلفوا بِآبَائك ْم‪َ ،‬و َال بِأ َمهَاتك ْم‪َ ،‬و َال ب ِْاألَن ْ َدادِ‪َ ،‬و َال َ ُْتلفوا إ َِال ب َ َ‬
‫ون» (سننن ايب دائود‪ ،3248:‬سنن نسائي‪ 3769:‬وصححه االلباين)‬ ‫َصادِق َ‬
‫”توهان پنهنجي پيئرن‪ ،‬مائرن ۽ شريڪن جا قسم نه کڻندا ڪريو ۽ صرف‬
‫اهلل جو ئي قسم کڻندا ڪريو ۽ اهلل جو قسم به صرف ان وقت کڻندا ڪريو‬
‫جڏهن توهان سچا هجو‪“.‬‬
‫‪ ‬عام ڳالهين ۾ ڪوڙ ڳالهائڻ‬
‫زبان جي آفتن مان هڪ آفت ڪوڙ ڳالهائڻ آهي ۽ غلط بياني ڪرڻ آهي‬
‫ڇوته ڪوڙ ڳالهائڻ ۽ غلط بياني ڪرڻ تمام وڏو گناهه آهي‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪ :‬ی‬
‫ب ي َ ْه ِدي إ َِیل اْلْ َ َن ِة‪َ ،‬و َما ي َ َزال ال َرجل‬
‫ب‪َ ،‬وإ َِن ال ْ ِ َ‬‫الص ْد َق ي َ ْه ِیدي إ َِیل ال ْ ِ ِ‬
‫ِالص ْدقِ ‪ ،‬فَإ َِن ِ‬
‫(عَل َيك ْم ب ِ‬
‫ْ‬
‫هلل ِص ِديقً یا) ی) ی‬ ‫الص ْد َق َح َّت ي ْكتَب ِع ْن َد ا ِ‬
‫ي َ ْصدق َويَتَ َح َرى ِ‬
‫َ‬
‫”توهان هميشه سچ ئي ڳالهائيندا ڪريو ڇوته سچ نيڪي جي طرف‬
‫رهنمائي ڪري ٿو ۽ نيڪي جنت جو رستو ڏيکاري ٿي ۽ هڪ شخص هميشه‬
 ‫‪298‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫سچ ڳالهائيندو ۽ سچ کي تالش ڪندو رهي ٿو ايستائين جو اهلل تعالي وٽ‬

‫لکيو ويندو آهي ته هي تمام گهڻو سچار آهي‪“.‬‬
‫ان کانپوِء فرمايائون‪:‬‬
‫ور ي َ ْه ِدي إ َِیل ال َنا ِر‪َ ،‬و َما ي َ َزالی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫(( َوإِيَاك ْم َوال ْ َكذ َب‪ ،‬فَإ َِن ال ْ َكذ َب ي َ ْهدي إ َِیل الْفجو ِر‪َ ،‬وإ َِن الْفج َ‬
‫ال َرجل ي َ ْك ِذب ويَتَ َح َرى ال ْ َك ِذب َح َّت ي ْكتَب ِع ْن َد ا ِ‬
‫هلل َك َذابً یا))ی‬
‫(صحيح مسلم‪)2607:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫” ۽ توهان ڪوڙ کان پاسو ڪريو ڇوته ڪوڙ گناهه جي طرف وٺي وڃي ٿو‬
‫۽ گناهه جهنم تائين پهچائي ڇڏي ٿو‪ .‬۽ هڪ شخص هميشه ڪوڙ ڳالهائيندو ۽‬
‫ڪوڙ جي تالش ۾ رهي ٿو ايستائين جو اهلل تعالي وٽ لکيو ويندو آهي ته‬
‫هي تمام گهڻو ڪوڙ ڳالهائيندڙ آهي‪“.‬‬
‫ڪوڙ ڳالهائڻ منافق جي نشانين مان هڪ نشاني آهي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫((آيَة املنَافِ ِق ثَال َ ٌث‪ :‬إِ َذا َحد َ‬

‫َث َك َذ َب‪َ ،‬وإِ َیذا َوعَ َد أَ ْخل َ َف‪َ ،‬وإِ َذا ا ْؤ َِت َن َخ َی‬
‫ان)) (صحيح البخاري‪)33:‬‬
‫” منافق جون ٽي نشانيون آهن‪ :‬هو جڏهن ڳالهه ڪندو آهي ته ڪوڙ‬
‫ڳالهائيندو آهي‪ ،‬جڏهن واعدو ڪندو آهي ته ان جي خالف ورزي ڪندو آهي ۽‬
‫جڏهن ان کي امانت سونپي ويندي آهي ته ان ۾ خيانت ڪندو آهي‪“.‬‬
‫جڏهن ته ا ڄ ڪلهه ماڻهو وڏي شوق سان ڪوڙ ڳالهائيندا آهن ۽ ان کي‬
‫سوشل ميڊيا جي ذريعي سڄي دنيا ۾ پکيڙيندا آهن!!‬
‫۽ ڇا توهان کي خبر آهي ته اهڙي طرح ڪوڙ کي دنيا ۾ ڦهالئڻ جو انجام‬
‫ڇا آهي! اچو هڪ حديث ٻڌون ٿا‪.‬‬
‫حضرت سمرة بن جندب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن جڏهن‬
‫نماز کان فارغ ٿيندا هئا ته اسان جي طرف مهاڙ ڪري پڇندا هئا‪ :‬اڄ رات‬
‫توهان مان ڪنهن خواب ڏٺو آهي؟ جيڪڏهن ڪنهن خواب ڏٺو هوندو ته هو‬
‫ان کي بيان ڪري ڇڏيندو ۽ پاڻ‪ ‬جن ان جي تعبير ڪري ڏيندا هئا‪ .‬پوِء‬
‫هڪ ڏينهن آيو‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن ساڳي طرح اهو ئي سوال ڪيو ته اسان جواب‬
‫ڏنو‪ :‬نه اسان ڪو به خواب ناهي ڏٺو‪ .‬ته پاڻ فرمايائون‪:‬‬
‫” ليڪن مون اڄ رات هڪ خواب ڏٺو آهي ۽ اهو هي آهي ته ٻه ماڻهو مون‬
‫وٽ آيا‪ ،‬انهن منهنجي هٿن مان جهليو ۽ مونکي مقدس سرزمين وٺي ويا‪.‬‬
 ‫‪299‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫اتي مون ڏٺو ته هڪ شخص ويٺل آهي ۽ هڪ ماڻهو ان وٽ بيٺل آهي جنهن‬
‫جي هٿ ۾ هڪ چاقو هو‪ ،‬ان سان هو ان جي واڇن کي چيري (پوِء ان کي‬
‫ڇڪي ڪري) ان جي ڪياڙي تائين وٺي ويندو هو‪ ،‬پوِء ٻئي واڇ کي به اهڙي‬
‫طرح ڇکي ڪري ڪياڙي تائين وٺي ويندو هو‪ .‬۽ اهڙي طرح هن جون ٻئي‬
‫واڇون ان جي ڪياڙي وٽ ملي وينديون هيون‪ ،‬پوِء ان جون واڇون پنهنجي‬
‫حالت ۾ واپس اچي وينديون هيون‪ ،‬پوِء هو ان سان ساڳيو ڪم وري ڪندو‬
‫هو‪ .‬مون پڇيو‪ :‬هي ڪير آهي؟ ته انهن ٻنهي چيو‪ :‬اڳتي هلو‪ .‬ته اسان اڳتي‬
‫هلياسين… پوِء انهن ٻنهي وضاحت ڪئي ته اهو شخص جنهن جي واڇن کي‬
‫چيريو پئي ويو اهو‬
‫فَإِن َه ال َر یجل يَغْدو مِ ْن بَيْتِ ِه‪ ،‬فَي ْك ِذب ال ْ َك ِذبَةَ تَبْلغ ْاْلفَ َ ی‬
‫اق هي اهو آهي جيڪو صبح جي‬
‫َ‬
‫وقت گهر کان نڪرندو آهي‪ ،‬پوِء ڪوڙ ڳالهائيندو آهي جيڪو پري پري تائين‬
‫ڦهلجي ويندو آهي‪ .‬ان کي اهو عذاب قيامت جي ڏينهن تائين ڏنو پيو‬
‫ويندو…“ (صحيح البخاري‪ :‬کتاب اجلنائز‪)7047 ،1386 :‬‬
‫‪ ‬ڪوڙي گواهي ڏيڻ‬
‫زبان جي آفتن مان هڪ آفت ڪوڙي گواهي ڏيڻ آهي‪.‬‬
‫حضرت ابوبڪره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫كبَائِ ِر؟)) ” ڇا آئون توهان کي سڀ کان وڏي گناهه جي‬ ‫((أَ َال أنَبِئك ْم بِأ َ ْك َ ِ‬
‫ب ال ْ َ‬
‫باري ۾ نه ٻڌايان؟“‬
‫پاڻ‪ ‬جن اهو سوال ٽي ڀيرا ڪيو‪ .‬اسان چيو‪ :‬ڇونه اي اهلل جا رسول!‬
‫اّلل‪َ ،‬وعقوق ال َْوال ِ َديْنِ »‬
‫«اْل ْش َراك بِی َ ِ‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ِ ْ :‬‬
‫”اهلل سان گڏ شرڪ ڪرڻ ۽ والدين جي نافرماني ڪرڻ‪“.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن ٽيڪ ڏئي ويٺا هئا‪ .‬پوِء پاڻ سڌا ٿي ويٺا ۽ فرمايائون‪:‬‬
‫((أَالَ َوقَ ْول الزو ِر‪َ ،‬و َشهَ َادة الزیو ِر‪ ،‬أَالَ َوقَ ْول الزو ِر‪َ ،‬و َشهَ َادة الزو ِیر) ی) ی‬
‫”خبردار! ڪوڙي ڳالهه ۽ ڪوڙي گواهي کان بچجو‪ .‬خبردار! ڪوڙي‬
‫ڳالهه ۽ ڪوڙي گواهي کان بچجو‪ .‬خبردار! ڪوڙي ڳالهه ۽ ڪوڙي گواهي‬
‫کان بچجو‪“.‬‬
 ‫‪300‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫پوِء پاڻ‪ ‬جن بار بار اهي لفظ دهرائيندا رهيا ايستائين جو مون (دل ۾)‬
‫چيو ڪاش پاڻ خاموشي اختيار فرمائي وٺن‪( .‬صحيح البخاري‪ ،5976:‬صحيح مسلم‪)87:‬‬
‫‪ ‬ڪوڙو قسم کائي ڪنهن شئ کي وڪڻڻ ۽ احسان اوڳاڇڻ‬
‫ڪوڙو قسم کائي پنهنجي ڪا شئ وڪڻڻ تمام وڏو گناهه آهي‪ .‬اهڙي‬
‫طرح احسان اوڳاڇڻ به‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪« :‬ث ََالثَ ٌة َال ي كَلِمهم اهللی ي َ ْو َم الْقِي َ َام ِة‪َ ،‬و َال ي َ ْنظر‬
‫ف الْكَا ِذ ِب»‬ ‫اب أَ ِليم» ‪« ….‬ا ْمل سبِل‪ ،‬وا ْمل َنان‪ ،‬وا ْملنَ ِفق ِسل ْ َعتَه بِا ْحلَلِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َ َ‬ ‫إِل َيْه ِْم َو َال ي َزك يه ِْم َیو ََل ْم عَ َذ ٌ ٌ‬
‫(صحيح مسلم‪ ،106:‬جامع ترمذي‪)1211:‬‬
‫”ٽن ماڻهن سان اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن نه ڳالهه ڪندو‪ ،‬نه انهن جي‬
‫طرف ڏسندو ۽ نه انهن کي پاڪ ڪندو ۽ انهن جي الِء دردناڪ عذاب هوندو‪:‬‬
‫پنهنجي شلوار ڳرين کان هيٺ لٽڪائڻ وارو‪ ،‬احسان اوڳاڇڻ وارو جيڪو‬
‫جڏهن به ڪا شئ ڏيندو آهي ته ان تي احسان اوڳاڇيندو آهي ۽ ڪوڙو قسم‬
‫کڻي پنهنجو واپار وڪڻڻ وارو‪“.‬‬
‫‪ ‬ڪنهن کي کالئڻ جي الِء ڪوڙ ڳالهائڻ‬
‫ڪي ماڻهو اهو سمجهندا آهن ته مذاق ۾ غلط بياني ڪرڻ يا ڪوڙ‬
‫ڳالهائڻ يا ڪوڙا لطيفا ٻڌائڻ جائز آهي حاالنڪه ڪوڙ بهرحال ڪوڙ ئي آهي ۽‬
‫مذاق ۾ به ان جو گناهه اوترو ئي آهي جيترو سچ ۾ ڪوڙ ڳالهائڻ جو آهي‪.‬‬

‫«ويْ ٌل لِل َ ِیذي ُيَ ِدث فَيَ ْك ِذب لِ ي ْض ِح َ‬

‫ك بِ ِه الْقَ ْو َم‪،‬ی‬ ‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪َ :‬‬
‫ل لَه» ”ان شخص جي الِء هالڪت آهي جيڪو ماڻهن کي ڪا ڪوڙي‬
‫َويْ ٌل لَه َويْ ٌ ی‬
‫ڳالهه بيان ڪري جيئن اهي کلن‪ ،‬ان جي الِء هالڪت آهي‪ ،‬ان جي الِء هالڪت‬
‫آهي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4990:‬وحسنه االلباين)‬
‫‪ ‬مذاق اڏائڻ يا برن لقبن سان پڪارڻ‬
‫مسلمانن مان ڪنهن کي حقير سمجهندي ۽ پنهنجو پاڻ کي ان کان بهتر‬
‫تصور ڪندي ان جو مذاق اڏائڻ يا ان کي بري لقب سان ياد ڪرڻ حرام آهي‪.‬‬
‫۽ اهو به زبان جي آفتن مان هڪ آفت آهي‪.‬‬
 ‫‪301‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫اهلل تعالي مومنن کي هڪ ٻئي جو مذاق اڏائڻ يا برن لقبن سان پڪارڻ‬
‫ْخ ق َْو ٌم ِّم ْن ق َْومٍ َع َسى أَ ْن يَّكُون ُوا َخي ْ ًرا‬ ‫کان منع ڪندي فرمائي ٿو‪َ ﴿ :‬يا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا لَ ي َْس َ ْ‬
‫ِّمنْ ُه ْم َولَ ن َِسا ٌء ِّم ْن ن َِس ٍ‬
‫اء َع َسى أَ ْن يَّكُنَّ َخي ْ ًرا ِّمنْ ُهنَّ َولَ َتلْمِزُوا أَنْف َُسكُ ْم َولَ َت َنا َبزُوا بِاألْ َلْ َق ِ‬
‫اب﴾‬
‫(احلجرات ‪)11 :49‬‬
‫” ايمان وارو! ڪا قوم ڪنهن قوم جو مذاق نه اڏائي ممڪن آهي ته اهي‬
‫ماڻهو انهن کان بهتر هجن‪ .‬۽ نه عورتون عورتن جو (مذاق اڏائن) ممڪن آهي‬
‫ته اهي انهن کان سٺيون هجن‪ .‬۽ پاڻ ۾ هڪ ٻئي جا عيب نه ڪڍو ۽ نه هڪ‬
‫ٻئي جا برا لقب رکو‪“.‬‬
‫‪ 11‬غيبت ڪرڻ‬
‫زبان جي آف تن مان هڪ آفت غيبت ڪرڻ آهي‪ .‬۽ ”غيبت“ ڇا ٿيندي آهي‪،‬‬
‫ان جي وضاحت خود رسول اهلل‪ ‬جن جي حديث مبارڪه ۾ موجود آهي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ون َما الْغِيبَة؟ ی»‬ ‫َ‬
‫”ڇا توهان کي معلوم آهي ته غيبت ڇا آهي؟“‬ ‫«أتَ ْدر َ‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬عرض ڪيو‪ :‬اهلل ۽ ان جو رسول ئي وڌيڪ ڄاڻن ٿا‪.‬‬
‫اك ِ َِبا يَك َْره»‬
‫ك أَ َخ َی‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ِ « :‬ذكْر َ‬
‫” توهان پنهنجي ڀاُء جو ذڪر ان شئ سان ڪريو جنهن کي هو ناپسند‬
‫ڪندو هجي‪“.‬‬
‫پڇيو ويو ته آئون ان جي باري اها ڳالهه چوان جيڪا واقعي ان ۾ موجود‬
‫هجي؟‬
‫ان فِي ِه َما تَقول‪ ،‬فَقَ ِد اغْتَبْتَه‪َ ،‬وإ ِْن ل َ ْم يَك ْنفِي ِه یفَقَ ْد بَهَتَهی»‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬إ ِْن ک َ َی‬
‫”جيڪڏهن اها شئ ان ۾ موجود هجي جيڪا توهان چئو ٿا ته توهان ان‬
‫جي غيبت ڪئي‪ .‬۽ جيڪڏهن ان ۾ نه هجي ته توهان ان تي بهتان ٻڌو‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)2589:‬‬
‫لهذا اهڙي طرح مسلمانن جي پٺ پويان انهن جا عيب بيان ڪرڻ درست‬
‫ناهي‪ .‬ڇوته اهلل تعالي ايمان وارن کي هڪ ٻئي جي غيبت ڪرڻ کان منع‬
‫فرمايو آهي‪.‬‬
 ‫‪302‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫اهلل تعالي جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫﴿ َولَ َي ْغ َت ْب بَّ ْعضُ كُ ْم َب ْع ًضا أَيُح ُِّب أَ َح ُد ُك ْم أَ ْن يَّأْك ُ َل َل ْح َم أَخِيهِ َميْتًا ف َ ِ‬
‫َْكهْت ُُمو ُه﴾‬
‫”۽ توهان مان ڪو شخص ٻئي جي غيبت نه ڪري‪ ،‬ڇا توهان مان ڪنهن‬
‫کي اها ڳالهه پسند آهي ته هو پنهنجي مئل ڀاُء جو گوشت کائي؟ ضرور توهان‬
‫ان کي ناپسند ڪندا‪( “.‬احلجرات ‪)12 :49‬‬
‫ڄڻ اهلل تعالي اهو فرمائي رهيو آهي ته غيبت ڪرڻ ايئن آهي جيئن‬
‫پنهنجي مئل ڀاُء جو گوشت کائڻ‪ .‬لهذا جهڙي طرح توهان پنهنجي مئل ڀاُء جو‬
‫گوشت کائڻ ناپسند ڪندا اهڙي طرح ان جي غيبت به ناپسند هجڻ کپي‪.‬‬
‫۽ نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫« َم ْنأَک َ َل َحل ْ َم أَ ِخ ي ِه ِِف الدن ْيَا‪ ،‬ق ِر َب إِل َيْ ِه ي َ ْو َم الْقِ يَ َام ِة‪ ،‬فَي َقال لَه‪ :‬کله َح يًا َك َما أَک َ یل ْتَه َمي یِت ًا‪.‬ی‬
‫(قال احلافظ يف الفتح (االدب باب الغيبة) سنده حسن)‬ ‫فَيَأْکله‪َ ،‬وي َ ْكل َح َوي َ ِصيح»‬
‫” جنهن ماڻهو (غيبت ڪري) پنهنجي ڀاُء جو گوشت کاڌو قيامت جي ڏينهن‬
‫انهي ڀاُء جو گوشت ان جي ويجهو ڪري کيس چيو ويندو‪ :‬وٺ هن کي مئل‬
‫حالت ۾ کائي وٺ جيئن تون ان جي زندگي ۾ ان کي کاڌو هو‪ .‬جيتوڻيڪ هو‬
‫ان کي کائيندو ۽ انتهائي بڇڙي شڪل وارو ٿي ويندو ۽ رڙيون ڪندو‪ “.‬۽‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن غيبت کان منع ڪندي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني‪َ ،‬و َال تَ یَتبِعوای‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ِِ‬
‫«يَا َم ْع َش َر َم ْن آ َم َن بِل َسانه‪َ ،‬ول َ ْم ي َ ْدخ ِل ْاْلِميَان قَلْبَه‪َ ،‬ال تَغْتَابوا ا ْمل ْسلم َ‬
‫اّلل َع ْو َرتَه ي َ ْف َض ْحه ِِف بَيْتِ ِه» ی‬ ‫َع ْو َر ِاَتِ ْم‪ ،‬فَإِن َه َمنِ اتَب َ َع َع ْو َر ِاَتِ ْم ي َ َت یبِع َ‬
‫اّلل َع ْو َرتَه‪َ ،‬و َم ْن ي َ َتبِ ِع َ‬
‫”اي انهن ماڻهن جي جماعت جن زبان سان ايمان آندو آهي ۽ ايمان انهن‬
‫جي دلين ۾ داخل ناهي ٿيو! توهان مسلمانن جي غيبت نه ڪندا ڪريو ۽ نه‬
‫ئي انهن جي عيبن جو پيڇو ڪندا ڪريو‪ .‬ڇوته جيڪو شخص مسلمانن جا‬
‫عيب ڳولي ٿو‪ ،‬اهلل تعالي ان جي عيبن پويان لڳندو آهي‪ .‬۽ جنهن جي عيبن‬
‫پويان اهلل عزوجل پيڇو ڪري ان کي ان جي گهر ۾ ئي رسوا ڪري ڇڏيندو‬
‫آهي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4880:‬وقال االلباين‪ :‬حسن صحيح)‬
‫اهڙي طرح نبي اڪرم‪ ‬جن غيبت ڪرڻ وارن جي باري انجام کان‬
‫خبردار ڪندي ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪303‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫”جڏهن منهنجي رب مونکي معراج ڪرايو ته آئ ون ڪجھ اهڙن ماڻهن‬

‫وٽان گذريس جن کي ٽامي جا ننهن ڏنا ويا هئا ۽ اهي پنهنجي چهرن ۽ سينن‬
‫کي پٽي رهيا هئا‪ .‬مون چيو‪ :‬جبرئيل! هي ڪير آهن؟ ته انهن جواب ڏنو‪:‬‬
‫ون ِف یاَ ۡیع َیر ِ ی‬
‫اض ِیه ۡی‬
‫م) ی) ی‬ ‫وم ِ ی‬
‫الناس َیو یي َقَی یع َی‬ ‫(( ٰهؤالِ الذين یي َاکلی َی‬
‫ون حلی َی‬
‫“هي اهي ماڻهو آهن جيڪي ماڻهو جو گوشت کائيندا (غيبت ڪندا) آهن‬
‫۽ انهن جي عزتن تي طعن ۽ تشنيع ڪندا آهن‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4878:‬وصححه االلباين‪،‬‬
‫واخرجه امحد‪ 13364:‬وصححه االرناوط)‬
‫۽ غيبت جو لفظ ڪيترو باريڪ هوندو آهي ان جو اندازو توهان ان ڳالهه‬
‫کان ڪري سگهو ٿا ته هڪ دفعي سيده عائشه‪ ‬سيده صفيه‪ ‬جي باري ۾‬
‫گهٽيا ڏسڻ واري انداز ۾ بس هڪ لفظ چيو هو ۽ اهو به تمام هلڪو لفظ‬
‫يعني اهو ته ان جو قد ننڍو آهي! ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو هو‪:‬‬
‫ِباءِ الْب َ ْح ِر َمل َ َز َج یتْه» ”تو اهڙو لفظ چيو آهي جو‬‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫«ل َ َق ْد قلْت کَل َم ًة ل َ ْو م ِز َج ْت َ‬
‫جيڪڏهن ان کي سمنڊ جي پاڻي ۾ ماليو وڃي ته اهو به کارو ٿي وڃي‪( “.‬سنن‬
‫ايب دائود‪ 4875:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ 12‬چغلي کائڻ‬
‫زبان جي آفتن مان هڪ ٻي آفت آهي‪ :‬چغلي کائڻ‪ .‬يعني هڪ ماڻهو جي‬
‫ڳالهه ٻڌي ڪري ٻئي تائين پهچائڻ ۽ هن جي ڳالهه ٻڌي ڪري هن تائين‬
‫پهچائڻ جيئن ٻنهي جا ناتا خراب ٿين ۽ انهن جي وچ ۾ لڙائي جهڳڙو ٿئي‪.‬‬
‫۽ اهو ايترو وڏو گناهه آهي جو نبي ڪريم‪ ‬جن چغلي کائڻ واري‬
‫بابت ارشاد فرمايو ته هن کي قبر ۾ عذاب ڏنو پيو وڃي‪.‬‬
‫حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ٻن قبرن وٽان‬
‫گذريا ته پاڻ فرمايو‪:‬‬
‫ِ ِِ َ‬ ‫ري‪ ،‬أَ َما أَ َحد َ‬
‫«إ ََِن َما ل َي َع َذبَانِ ‪َ ،‬و َما ي َع َذبَانِ ِِف كَبِ ٍ‬
‫ان َال ي َ ْستَ ْ ِْنه م ْن بَ ْوله‪َ ،‬وأ َیما ْاْل َخر فَ َك َ‬
‫ان‬ ‫ُها فَكَ َ‬
‫يم ِة ی» ی‬ ‫َميْ ِشي ب َ ِ‬
‫ِالنم َ‬
‫”هنن ٻنهي کي عذاب ڏنو پيو وڃي ۽ انهن کي اهو عذاب (انهن جي خيال‬
‫مطابق) ڪنهن وڏي گناهه جي وجه سان نه پيو ڏنو وڃي جڏهن ته حقيقت هي‬
 ‫‪304‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫آهي ته انهن مان هڪ چغلي کائيندو هو ۽ ٻيو پنهنجي پيشاب جي ڇنڊن کان‬
‫نه بچندو هو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،‬اجلنائز‪ ،1378:‬صحيح مسلم‪ ،‬الطهاره‪)292:‬‬
‫بلڪه چغلخور بابت اهو به ارشاد فرمايو ته اهو جنت ۾ داخل نه ٿيندو‪.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)105:‬‬ ‫ام»‬
‫«ال ي َ ْدخل اْلْ َ َنةَ َ َّن ٌ‬
‫ارشاد آهي‪َ :‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،6056:‬صحيح مسلم‪)105:‬‬ ‫ات»‬
‫«ال ي َ ْدخل اْلْ َ َنةَ قَتَ ٌ‬
‫ٻي روايت ۾ آهي‪َ :‬‬
‫”چغلي کائڻ وارو جنت ۾ داخل نه ٿيندو‪“.‬‬
‫‪ 13‬گار گند ڪرڻ‬
‫زبان جي آفتن مان هڪ ٻي آفت مسلمان کي گار گند ڪرڻ آهي‪ .‬ڇوته‬
‫مسلمان کي گار گند ڪرڻ اهلل تعالي جي نافرماني آهي‪.‬‬
‫عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫وق‪َ ،‬وقِتَاله ك ْف ٌر» ”مسلمان کي گار گند ڪرڻ اهلل جي‬
‫« ِسبَاب امل ْسلِ ِم ف س ٌ‬
‫نافرماني ۽ ان کي قتل ڪرڻ ڪفر آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،48:‬صحيح مسلم‪ )64:‬اهڙي‬
‫طرح پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ِالط َعانِ َو َال الل َ َعانِ َو َال ال َفا ِح ِش َو َال الب َ ِذيءِ» ی‬
‫«لَيْ َس امل ْؤمِن ب َ‬
‫” مومن نه تمام گهڻا طعنا ڏيندو آهي‪ ،‬نه تمام گهڻي لعنت موڪليندو‬
‫آهي‪ ،‬نه بي حيائي جا ڪم ڪندو آهي ۽ نه ئي بي حيائي واري ڳالهه ٻولهه‬
‫ڪندو آهي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 1977:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ 14‬لعنت موڪلڻ‬
‫زبان جي آفتن مان هڪ ٻي آفت لعنت موڪلڻ آهي‪ .‬ڇوته لعنت موڪلڻ به‬
‫تمام وڏو گناهه آهي‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫َو َیم ْن ل َ َع َن م ْؤمِنًا فَه َو َك َقتْلِ ِه‪َ ،‬و َم ْن قَ َذ َف م ْؤمِنًا ب یِك ْف ٍر فَه َو َك َقتْلِ ِه» ی‬
‫” جنهن مومن تي لعنت موڪلي ته اهو ان کي قتل ڪرڻ جي برابر آهي‪ .‬۽‬
‫جنهن مومن تي ڪفر جو بهتان لڳايو ته اهو ان کي قتل ڪرڻ جي برابر‬
‫۽ حضرت ابودرداء‪ ‬بيان‬ ‫آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6047:‬صحيح مسلم‪)110:‬‬
‫ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشآد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪305‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫الس َماءِ د َ‬
‫وَنَا‪ ،‬ث َم َتَ ْیبِط إ َِیل‬ ‫الس َماءِ فَتغْل َق أَبْ َواب َ‬ ‫«إ َیِن ال ْ َعبْ َد إِ َذا ل َ َع َن َشيْئًا َص ِع َد ِت الل َ ْعنَة إ َِیل َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ْاأل َْر ِض فَتغْل َق أَبْ َوابهَا د َ‬
‫اال‪ ،‬فَإِ َذا ل َ ْم َ ِجت ْد َم َساغًا َر َج َع ْت إ َ یِیل ال َ ِذي لع َن‪ ،‬فَإ ِْن ک َ َ‬
‫انی‬ ‫وَنَا‪ ،‬ث َم تَ یأخذ َ ِميينًا َو َ‬
‫ِش ً‬
‫ك أَ ْه ًال َوإ َِال َر َج َع ْت إ َِیل قَائِلِهَا ی» ی‬ ‫یل ِ َذال ِ َ‬
‫” هڪ ٻانهو جڏهن ڪنهن شئ تي لعنت موڪليندو آهي ته لعنت آسمان‬
‫جي طرف ويندي آهي‪ ،‬ليڪن ان جا دروازا ان جي اڳيان بند ڪيا ويندا آهن‪،‬‬
‫پوِء هوَء زمين جي طرف ايندي آهي‪ ،‬ليڪن ان جا دروازا به ان جي اڳيان بند‬
‫ڪيا ويندا آهن‪ ،‬پوِء هوَء ساڄي پاسي کاٻي پاسي ويندي آهي‪ ،‬جڏهن ان کي‬
‫ڪو رستو نه ملندو آهي ته هوَء ان جي طرف ويندي آهي جنهن ڏانهن موڪلي‬
‫ويندي آهي‪ .‬جيڪڏهن هو لعنت جو حقدار آهي ته ٺيڪ‪ ،‬ورنه لعنت موڪلڻ‬
‫واري تي ئي موٽي ايندي آهي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4905 :‬وحسنه االلباين)‬
‫خاص طور تي والدين تي لعنت موڪلڻ ڪبيره گناهن مان هڪ گناهه آهي‬
‫حضرت عبداهلل بن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ب ال َكبَائِ ِر أَ ْی‬
‫ن يَل ْ َع َن ال َرجل َوال ِ َدي ْ ِه ی» ”بيشڪ ڪبيره گناهن مان هڪ‬ ‫«إ َِن مِ ْن أَ ْك َ ِ‬
‫گناهه هي آهي ته ڪو شخص پنهنجي والدين تي لعنت موڪلي‪“.‬‬
‫اّلل‪َ ،‬و َك يْ َف يَل ْ َعن ال َرجل َوال ِ َديْ ِه ی؟‬
‫ول َ ِ‬
‫پڇيو ويو‪ :‬يَا َرس َ‬
‫” يا رسول اهلل! ماڻهو پنهنجي والدين تي ڪيئن لعنت موڪلي سگهي‬
‫ٿو؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬ي َسب ال َرجل أَبَا ال َرج ِل‪ ،‬فَيَسب أَبَاه‪َ ،‬و یي َسب أ َمه ی» ی‬
‫” هو ڪنهن جي پي ُء کي گاريون ڏيندو ته ان جي نتيجي ۾ هو هن جي‬
‫پيُء کي گاريون ڏيندو آهي‪ .‬اهڙي طرح جڏهن هو ڪنهن کي ماُء تي گار ڏيندو‬
‫آهي ته ان کي به سامهون وارو ماُء تي گار ڏيندو آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،5973:‬صحيح‬
‫مسلم‪)90:‬‬
‫‪ 15‬بهتان لڳائڻ‬
‫زبان جي آفتن مان هڪ ٻي آفت بنا ثبوت جي ڪنهن تي بهتان لڳائڻ‬
‫آهي‪ .‬۽ اهو به تمام وڏو گناهه آهي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪306‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫الدن َْيا َو ْاْل ِ َ‬

‫ِخة ِ َو َل ُه ْم َعذَ ٌ‬
‫اب‬ ‫ت ال ُْم ْؤمِ َنا ِ‬
‫ت لُ ِعنُوا فِي ُّ‬ ‫ت الْ َغاف َِال ِ‬
‫ون ال ُْم ْح َص َنا ِ‬ ‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْر ُم َ‬
‫ِيم﴾”بيشڪ جيڪي (ماڻھو) پاڪدامن بي خبر مؤمنياڻن زالن کي تھمت‬ ‫َعظ ٌ‬
‫الئيندا آھن تن تي دنيا ۽ آخرت ۾ لعنت آھي‪ ،‬۽ انھن الِء (انھيَء ڏينھن) وڏو‬
‫عذاب آھي“(النور ‪)23 :24‬‬
‫اهڙي طرح ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ت ث ُ َّم َل ْم َيأْتُوا بِأ َ ْربَ َعةِ ُش َه َدا َء َفا ْجلِدُوهُ ْم ثَ َمان ِي َن َجل َْد ًة َولَ َت ْق َبلُوا‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْر ُم َ‬
‫ون ال ُْم ْح َص َنا ِ‬
‫ون (‪ )4‬إ َِّل َّال ِذ َ‬
‫ين َتابُوا مِ ْن بَ ْعدِ ذَالِكَ َوأَ ْص َل ُحوا َفإِ َّن اهَّللَ غَ ُف ٌور‬ ‫َل ُه ْم َش َها َد ًة أَ َبدً ا َوأُو َلئِكَ هُ ُم الْفَا ِس ُق َ‬
‫َّرح ٌِيم﴾‬
‫” ۽ جيڪي پاڪدامن عورتن کي تھمت الئين وري چار شاھد نه آڻين ته‬
‫کين اسي درا ھڻو ۽ انھن جي گواھي اصلي قبول نه ڪريو‪ ،‬۽ اھي بي دين‬
‫آھن‪ .‬پر ھن کان پوِء جن توبه ڪئي ۽ پاڻ سڌاريو‪ ،‬ته اهلل بخشڻھار مھربان‬
‫آھي“(النور ‪)5-4 :24‬‬
‫اهڙي طرح ڪنهن به شخص جي عزت کي داغدار ڪرڻ ۽ ان تي ڪنهن به‬
‫قسم جي تهمت لڳائڻ حرام آهي‪.‬‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ٿا گهرون ته هو اسان کي پنهنجي زبانن جي‬
‫حفاظت ڪرڻ جي توفيق ڏي ۽ اسان کي به زبان جي سڀني آفتن کان بچائي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ساٿيو! زبان جون پندرهن آفتون توهان ٻڌيون‪ ،‬اسان سڀني کي‬
‫ڪوشش ڪرڻ کپي ته اسان انهن سڀني آفتن کان پنهنجي زبانن کي بچايون‪.‬‬
‫۽ پنهنجي زبانن سان صرف خير جي ڳالهه ڪريون‪ ،‬ورنه خاموش رهون‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِاّلل َواليَ ْو ِم اْل ِخ ِر فَل ْيَق ْل َخ ْريًا أَ ْو لِ يَ ْصم ْ ی‬
‫ت) ی) ی‬ ‫(( َم ْنکَان ي ْؤمِن ب َ ِ‬
‫َ‬
‫”جيڪو شخص اهلل ۽ آخرت جي ڏينهن تي ايمان رکندو هجي هو چڱائي‬
‫جي ڳالهه ڪري‪ ،‬ورنه خاموش رهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6018:‬صحيح مسلم‪)47:‬‬
 ‫‪307‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫خير جي ڳالهه مان مراد هر اهڙي ڳاله آهي جنهن سان اهلل تعالي راضي‬
‫ٿئي‪ .‬مثال طور اهلل جو ذڪر‪ ،‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنکر وغيره‬
‫حضرت عبداهلل بن بسر‪ ‬جو بيان آهي ته هن شخص رسول اهلل‪‬‬
‫کي چيو‪:‬‬
‫ب ِّن بِ ش َْيءٍ أَتَ َشبَث بِ ِیه))‬ ‫عل َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫((إ َِن َش َرائ َع اْل ِْس َالم قَ ْد َكث َر ْت َ ََي‪ ،‬فَأ ْخ ْ‬
‫” شريعت جا احڪام (منهنجي ڪمزري جي وجه سا) مون تي غالب اچي‬
‫چڪا آهن‪ ،‬لهذا توهان مو نکي ڪو (آسان ) ڪم ٻڌائي ڇڏيو جنهن تي آئون‬
‫(فرض نمازن کانپوِء) هميشه عمل ڪندو رهان‪“.‬‬
‫ك ر ْطبا مِ ْن ِذكْ ِر َ ِ‬
‫اّلل»‬ ‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ َ :‬ي ِ‬
‫«ال َ َزال ل َسان َ َ ً‬
‫”توهان جي زبان هميشه اهلل تعالي جي ذڪر سان پسيل رهي‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 3375:‬وصححه االلباين)‬
‫۽ هڪ حديث مبارڪه ۾ آهي ته پاڪ ڪلمو صدقو لکيو ويندو آهي‪ .‬لهذا‬
‫اسان کي پنهنجي زبان سان هميشه پاڪ ڪلما ئي ڳالهائڻ کپن‪ .‬جيڪڏهن‬
‫اسان ايئن نه ڪنداسين ته پوِء خاموشي ۾ ئي خير ۽ نجات آهي‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمرو‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫”جيڪو شخص خاموش رهيو اهو نجات پائي ويو‪( “.‬جامع‬ ‫« َم ْن َص َم َت ََنَا»‬
‫الرتمذي‪ 2501 :‬وصححه االلباين)‬
‫لهذا جيڪڏهن اسان به نجات چاهيون ٿا ته پنهنجي زبانن کي بي هوده‪،‬‬
‫ناحق ۽ فضول ڳالهه ٻولهه کان خاموش رکون‪.‬‬
‫زبان جو معاملو ايتري قدر اهم آهي جو جيڪڏهن ڪو شخص رات جو‬
‫تهجد پڙهندو هجي ۽ ڏينهن جو روزو رکندو هجي‪ ،‬ان کانسواِء ٻيا نيڪ عمل‬
‫به ڪندو هجي‪ ،‬ليڪن ان جي زبان کان ماڻهو محفوظ نه هجن ته ان ڪا‬
‫ڀالئي ڪانهي ڪئي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬کي ٻڌايو ويو ته‬
‫فالڻي عورت رات جو قيام ڪري ٿي ۽ ڏينهن جو روزو رکي ٿي‪ .‬ان‬
 ‫‪308‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫کانسواِء ٻيا ڪيترائي نيڪ ڪم ۽ صدقا به ڪندي آهي‪ .‬ليڪن ان سان گڏوگڏ‬
‫پنهنجي زبان سان پاڙيسرين کي تڪليف به رسائي ٿي‪.‬‬
‫«ال َخ ْريَفِيهَا‪ِ ،‬ه َي مِ ْنأَ ْه ِل َ‬
‫النا ِر» ”ان ۾ ڪو‬ ‫ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
‫خير ناهي‪ .‬هوَء جهنمين مان آهي‪ “.‬پوِء صحابه ڪرام‪ ‬پاڻ‪ ‬کي ٻڌايو ته‬
‫فالڻي عورت فرض نمازون پڙهي ٿي‪ ،‬پنير جي ٽڪرن سان صدقو ڪري ٿي‬
‫۽ ڪنهن کي تڪليف نٿي رسائي‪ .‬ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪ِ « :‬ه َي مِ ْن‬
‫(رواه البخاري يف االدب املفرد وصححه االلباين يف‬ ‫أ َ ْه ِل اْلْ َ َن ِیة» ”اها جنتين مان آهي‪“.‬‬
‫الصحيحه‪)190:‬‬
‫هن حديث ۾ ٿورو غور ڪريو ته هڪ عورت تمام گهڻيون نيڪيون‬
‫ڪرڻ جي باوجود جهنم ۾ هلي وئي‪ ،‬وجه ڪهڙي هئي؟ ان جي زبان‪ .‬۽ ٻي‬
‫عورت گهٽ نيڪيون ڪري جنت ۾ هلي وئي‪ ،‬ان جي اهم وجه ڪهڙي ٿي؟‬
‫اها ته هن پنهنجي زبان سان ڪنهن کي ايذاُء نه پهچايو‪ .‬۽ حقيقت ۾ سچو‬
‫مسلمان هوندو ئي اهو آهي جنهن جي زبان ۽ ان جي هٿن سان ٻيا مسلمان‬
‫محفوظ رهن‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪. :‬‬

‫ون مِ ْن ل ِ َسانِ ِه َوي َ ِدهِ‪َ ،‬واملهَا ِجر َم ْن َه َج َر َما ََنَى َ‬

‫اّلل َع ْنه» ی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫«امل ْسلم َم ْن َسل َم امل ْسلم َ‬
‫ن جي زبان ۽ ان جي هٿ سان ٻيا مسلمان محفوظ‬ ‫”مسلمان اهو آهي جنه ی‬
‫رهن‪ .‬۽ مهاجر اهو آهي جيڪو هر ان شئ کي ڇڏي ڏي جنهن کان اهلل تعالي‬
‫منع ڪئي آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪)10:‬‬
‫محترم ڀائرو ۽ بزرگو!‬
‫ياد رکو ته زبان جا ڪارناما ئي ماڻهن کي اونڌي منهن جهنم ۾ ڪرائيندا‪.‬‬
‫والعياذ باهلل‬
‫حضرت معاذ بن جبل‪ ‬بيان ڪن ٿا ته آئون هڪ سفر ۾ رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن سان گڏ هئس‪ ،‬هڪ ڏينهن آئون صبح جي وقت پاڻ جي قريب‬
‫ٿيس‪ ،‬اسان هلي رهيا هئاسين‪ ،‬مون عرض ڪيو‪:‬‬
 ‫‪309‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫ب ِّن ب َِع َملٍ ي ْد ِخل ِن اْلْ َ َنةَ‪َ ،‬ويبَاعِد ِّن مِ َن َ‬

‫النا ِیر) ی)‬ ‫ول َ ِ َ ِ‬
‫اّلل أ ْخ ْ‬ ‫((يَا َرس َ‬
‫توهان مونکي اهڙو ٻڌايو جيڪو مونکي جنت ۾ داخل ڪري ڇڏي ۽‬
‫جهنم کان پري ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اّللَ َال ت ْش ِرك بِ ِه َشيْئًا‪َ ،‬وتقِ يمی‬
‫اّلل عَل َيْ ِه‪ ،‬تَ ْعبد َ‬
‫ري عَلَ َم ْن ي َ َس َره َ‬ ‫ِ‬ ‫«ل َ َق ْد سأَل ْ َ ِ‬
‫يما‪َ ،‬وإ یِن َه لَيَس ٌ‬
‫ت َعظ ً‬ ‫َ‬
‫ان‪َ ،‬و َُت َج الْبَيْ َ‬
‫ت ی» ی‬ ‫الص َال َة‪َ ،‬وت ْؤ ِِت ال َزکَا َة‪َ ،‬وتَصوم َر َم َض َ‬
‫َ‬
‫”توهان هڪ تمام وڏي شئ جو سوال ڪيو آهي‪ .‬۽ يقينا اهو عمل ان‬
‫ماڻهو جي الِء آسان آهي جنهن الِء اهلل تعالي آسان ڪري ڇڏي‪ .‬توهان اهلل‬
‫تعالي جي عبادت ڪندا رهجو ۽ ان سان گڏ ڪنهن کي شريڪ نه ڪجو‪ ،‬نماز‬
‫پابندي سان پڙهندا رهجو‪ ،‬زڪوات ڏيندا رهجو‪ ،‬رمضان جا روزا رکندا رهجو‬
‫۽ بيت اهلل جو حج ڪجو‪ “.‬پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ار ا ْملَاء‪َ ،‬و َص َال یة‬‫الص َدقَة ت ْط ِفئ اْلْ َ ِطيئَةَ كَ َما ي ْط ِفئ َ‬
‫الن َ‬ ‫ك عَلَ أَبْ َو ِ‬
‫اب اْلْ َ ْ ِ‬
‫ري؟ ا َلص ْوم ج َنةٌ‪َ ،‬و َ‬ ‫((أَ َال أَدل َ‬
‫ال َرج ِل ِم ْن َج ْو ِف الل َيْ ِ ی‬
‫ل))‬
‫”ڇا آئون توهان کي خير جا دروا زا نه ٻڌايان؟ روزو ڍال آهي‪ ،‬صدقو گناهن‬
‫کي ايئن مٽائي ٿو جيئن پاڻي باهه کي اجهائي ٿو‪ .‬۽ اڌ رات ۾ تهجد نماز ادا‬
‫ڪرڻ‪ “.‬پوِء پاڻ‪ ‬جن هيَء آيت پڙهي‪َ ﴿ :‬ت َت َجاف َى ُجنُوبُ ُه ْم َع ِن ال َْم َضاجِ ِع‪َ …..‬جزَا ًء ب ِ َما‬
‫(السجده ‪)17-16 :32‬‬ ‫كَان ُوا َي ْع َمل َ‬
‫ُون﴾‬
‫ك بِ َرأْ ِس ْاألَ ْم ِر‪َ ،‬و َعمودِهِ‪َ ،‬وذ ْر َو ِة َس ینَامِ ِه؟ اْلِْهَاد»‬
‫پوِء فرمايو‪« :‬أَ َال أ ْخ ِب َ‬
‫” ڇا آئون توهان کي دين جي اصل‪ ،‬ان جي ٿنڀ ۽ ان جي چوٽي بابت نه‬

‫ك ِ ِِب َال ِك َذال ِ َ‬

‫ك‬ ‫ٻڌايان؟ اهو اهلل جي رستي ۾ جهاد آهي‪ “.‬پوِء فرمايو‪« :‬أَ َال أ ْخ ِب َ‬
‫کلِ ِه؟»‬
‫“ڇا آئون ت وهان کي اها شئ نه ٻڌايان جنهن تي هنن سڀني ڳالهين جو‬
‫دارومدار آهي؟”‬
‫مون عرض ڪيو‪ :‬جي ها ضرور ٻڌايو‪.‬‬
 ‫‪310‬‬ ‫زبان جون آفتون‬

‫ك َه َذا»‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن پنهنجي زبان مبارڪ جهلي ڪري فرمايو‪« :‬تَكف عَل َيْ َ‬
‫ون ِ َِبا ین َتَ َكلَمی‬
‫اخذ َ‬
‫”هن کي پنهنجي قابو ۾ رک‪ “.‬عرض ڪيم‪ :‬يَا نَبِ َي َ ِ‬
‫اّلل َوإِن َا َمل َؤ َ‬
‫بِ ِه ی؟‬
‫اي اهلل جا نبي! اسان جيڪي ڪجھ ڳالهايون ٿا ڇا ان تي به اسان جي‬
‫پڪڙ ٿيندي؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫النا ِر‪ ،‬إ َِال َح َصائِد أَل ْ ِس نَتِه ِْم؟ ی» ی‬
‫اس عَلَ وجو ِهه ِْم ِِف َ‬‫ك يَا م َعاذ َو َه ْل ي ِكب َ‬
‫الن َ‬ ‫«ثَ ِكلَتْ َ‬
‫ك أم َ‬
‫”معاذ! تنهنجي ماُء تنهنجي الِء پريشان ٿئي‪ ،‬ماڻهن کي اونڌي منهن جهنم‬
‫(سنن ابن ماجه‪ 3973:‬وصححه‬ ‫۾ انهن جي زبانن جا ڪارناما ئي ڪرائيندا‪“.‬‬
‫االلباين)‬
‫هن حديث مان ثابت ٿئي ٿو ته تقريبا سموري دين جو دارومدار زبان تي‬
‫آهي‪ .‬ڇوته نبي ڪريم‪ ‬جن پهرين اسالم جا سمورا ارڪان ذڪر فرمايا‪،‬‬
‫پوِء صدق و ۽ تهجد نماز ۽ ان کانپوِء جهاد جو ذڪر فرمايو‪ .‬۽ ان کانپوِء اها‬
‫شئ ذڪر ڪئي جنهن تي انهن سڀني ڳالهين جو دارومدار آهي‪ .‬۽ اها آهي‪:‬‬
‫زبان‪ .‬۽ انهي الِء نبي ڪريم‪‬جن ٻي حديث ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني ِر ْیجل َيْ ِه َد َخ َل اْل َ َنةَ» ی‬ ‫ِ‬
‫ني حلَْيَيْه‪َ ،‬و َش َر َما بَ ْ َ‬
‫اّلل َش َر َما بَ ْ َ‬
‫« َم ْن َوقَاه َ‬
‫”جنهن شخص کي اهلل تعالي زبان ۽ شرمگاهه جي شر کان بچائي ورتو‪،‬‬
‫اهو جنت ۾ داخل ٿي ويو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2409 :‬وصححه االلباين)‬

‫ني ِر ْجل َيْ ِه أَ ْض َم ْن لَه اْل َ َنةَ»‬ ‫ِ‬

‫وڌيڪ فرمايو‪َ « :‬م ْن ي َ ْض َم ْن ِِل َما بَ ْ َ‬
‫ني حلَْيَيْه َو َما بَ ْ َ‬
‫”جيڪو شخص مونکي پنهنجي زبان ۽ شرمگاهه جي ضمانت ڏئي ڇڏي ته‬
‫آئون کيس جنت جي ضمانت ڏيان ٿو‪( “.‬صحيح البخاري‪)6474:‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي پنهنجي زبانن کي ڪنٽرول ڪرڻ‬
‫۽ ان جي حفاظت ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬۽ اسان کي انهن سڀني آفتن کان‬
‫محفوظ رکي‪.‬‬
‫وآخر دعوانا ان الحمدهلل رب العالمين‬
 ‫‪311‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه!‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ ست هالڪ ڪندڙ گناهه ڪهڙا آهن؟‬
‫❖ ست هالڪ ڪندڙ گناهن جو اجمالي تذڪرو‬
‫❖ ست هالڪ ڪندڙ گناهن جو تفصيلي تذڪرو‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! بحيثيت مسلمان اسان سڀني تي الزم آهي ته اسان اهلل‬
‫تعالي ۽ ان جي رسول جناب محمد‪ ‬جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪريون‪.‬‬
‫اهلل تعالي ۽ سندس رسول‪ ‬جي احڪامن تي عمل ڪريون ۽ منع ڪيل‬
‫شين ۽ حرام ڪيل شين کان پنهنجو پاڻ کي بچايون‪ .‬اهلل ۽ ان جي‬
‫رسول‪ ‬جي نافرماني کان پاسو ڪريون ۽ انهن سڀني گناهن ۽ برائين کان‬
‫پرهيز ڪريون جيڪي اسان جي الِء دنيا ۽ آخرت ۾ نقصانڪار آهن ۽ جيڪو‬
‫اهلل تعالي جي ناراضگي جو سبب بن جن ٿيون هڪ مسلمان جي الِء چاهي اهو‬
‫مرد هجي يا عورت‪ ،‬هوئن ته سڀني گناهن کان بچڻ ضروري آهي‪ ،‬البته ڪجھ‬
‫گناهه اهڙا آهن جن کان نبي ڪريم‪ ‬جن خاص طور تي بچڻ جو حڪم ڏنو‬
‫آهي‪.‬‬
‫اڄوڪي خطبي جو موضوع صحيح بخاري ۽ صحيح مسلم جي متفق‬
‫عليه حديث آهي‪ ،‬جنهن ۾ نبي ڪريم‪ ‬جن ست هالڪ ڪندڙ گناهن کان‬
‫بچڻ جي تلقين فرمائي‪ .‬اچون سڀ کان پهرين اها حديث ٻڌون ٿا‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«ا ْجتَنِبوا ا َ‬
‫لسبْ َع املوبِقَ ِ‬
‫ات» ”توهان ست هالڪ ڪندڙ گناهن کان پاسو ڪندا‬
‫رهجو‪“.‬‬
‫”يا رسول اهلل! اهي‬ ‫ول َ ِی‬
‫اّلل َو َما ه َن؟‬ ‫صحابه ڪرام‪ ‬چوڻ لڳا‪ :‬يَا َرس َ‬
‫ڪهڙا آهن؟“‬
 ‫‪312‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫ته پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ِاّلل‪” ،‬اهلل سان گڏ شرڪ ڪرڻ‪ “.‬ی‬ ‫لش ْرك ب َ ِ‬ ‫‪« ‬ا ِ‬
‫لس ْحر ی‪،‬‬ ‫‪ ‬وا ِ‬
‫”۽ جادو ڪرڻ‪“.‬‬ ‫َ‬
‫‪َ ‬وقَتْل ا َلن ْف ِس ال َ ِِت َح َر َم َ ی‬
‫اّلل إ َِال بِاحل َ ِق ی‪” ،‬۽ ان جان کي قتل ڪرڻ جنهن کي‬
‫قتل ڪرڻ اهلل تعالي حرام ڪري ڇڏيو آهي‪ ،‬سواِء ان جي جو ان کي حق سان‬
‫قتل ڪيو وڃي‪“.‬‬
‫”۽ وياج کائڻ‪“.‬‬ ‫ی‬ ‫‪َ ‬وأَکْل ال ِربَا ی‪،‬‬
‫”۽ يتيم جو مال کائڻ“‬ ‫‪َ ‬وأَکْل َم ِال الي ِت ِ‬
‫يم ی‪،‬‬ ‫َ‬
‫‪ ‬والتَو ِِل يَوم الز َْح ِ‬
‫ف ی‪،‬‬
‫” ۽ ان ڏينهن پٺ ڦيري ڀڄڻ جڏهن مسلمان ۽‬ ‫َ َ َْ‬
‫ڪافر وڙهڻ جي الِء آمهون سامهون هجن‪“.‬‬
‫ت ی» ”۽ پاڪدامن‪ ،‬بدڪاري کان بي خبر ۽‬ ‫ات الغَافِال َ ِ‬
‫ات امل ْؤمِنَ ِ‬
‫‪‬وقَ ْذف امل ْح َصنَ ِ‬
‫َ‬
‫مومن عورتن تي بدڪاري جو الزام لڳائڻ‪( “.‬صحيح البخاري‪،6857 ،5764 ،2766:‬‬
‫وصحيح مسلم‪)89:‬‬
‫هن حديث مبارڪه ۾ رسول اڪرم‪ ‬جن انهن ستن گناهن کان پرهيز‬
‫ڪرڻ جو حڪم ڏنو آهي جيڪي انسان جي هالڪت ۽ بربادي جو سبب بنجي‬
‫سگهن ٿا‪.‬‬
‫اچو هاڻي اسان انهن گناهن جو تفصيلي تذڪرو ڪريون ٿا‪.‬‬

‫‪ ‬اهلل سان گڏ شرڪ ڪرڻ‬

‫اهلل تعالي سان گڏ شرڪ ڪرڻ جو مطلب هي آهي ته ڪو شخص اهلل جي‬
‫ربوبيت ۾ ڪنهن کي ان جو شريڪ بنائي‪ ،‬يعني هو اهو عقيدو رکي ته‬
‫ڪائنات کي پي دا ڪرڻ ۾‪ ،‬يا ان جو نظام هالئڻ ۾‪ ،‬يا مخلوقات کي روزي‬
‫ڏيڻ ۾‪ ،‬يا عزت ۽ ذلت‪ ،‬يا موت ۽ حياتي جي اختيارن ۾ ڪو ان جو شريڪ‬
‫آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي سان گڏ شرڪ مان مراد اهو به آهي ته ڪو شخص‬
‫اهلل جي الوهيت ۾ ڪنهن کي ان جو شريڪ بنائي‪ .‬يعني هو اهو عقيدو رکي‬
 ‫‪313‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫ته اهلل تعالي جي عبادت ۾ ڪنهن ٻئي کي ان جو شريڪ بنائي سگهجي ٿو‪.‬‬
‫چاهي اهو پٿر هجي يا انسان‪ ،‬سج هجي يا چنڊ‪ ،‬نبي هجي يا ولي‪ ،‬فرشتو‬
‫هجي يا جن‪.‬‬
‫جيئن ڪيترائي ماڻهواهلل کانسواِء ڪنهن ٻئي جي سامهون رڪوع ۽‬
‫سجدا ڪندا آهن ۽ عقيدت ۽ محبت سان ڪنهن ٻئي جي سامهون جهڪندا ۽‬
‫ان جا پير چمندا آهن… اهو شرڪ آهي‪.‬‬
‫يا اهلل کانسواِء ڪنهن ٻئي جي نالي جي نذر ۽ نياز پيش ڪندا‬
‫آهن…اهو به شرڪ آهي‪.‬‬
‫يا اهلل کانسواِء ڪنهن ٻئي جي نالي تي ذبح ڪندا آهن… اهو به شرڪ‬
‫آهي‪.‬‬
‫يا اهلل کانسواِء ڪنهن ٻئي جي سامهون جهولي ڦهالئيندا آهن يا ڪنهن‬
‫ٻئي کان دعا گهرندا آهن…اهو به شرڪ آهي‪.‬‬
‫يا پنهنجي ضرورتن کي پورو ڪرڻ ۾ اهلل کانسواِء ڪنهن ٻئي تي‬
‫توڪل ڪندا آهن… اهو به شرڪ آهي‪.‬‬
‫يا مشڪالت جي وقت اهلل کانسواِء ڪنهن ٻئي کي غوث ۽ مشڪل ڪشا‬
‫سمجهندي ان کي پڪاريندا آهن… اهو به شرڪ آهي‪.‬‬
‫يا اهلل کانسواِء ڪنهن ٻئي سان اميدون رکندا ۽ انهن کان ڊپ ڪندا‬
‫آهن…اهو به شرڪ آهي‪.‬‬
‫الغرض هي ته ڪا به عبادت غير اهلل جي الِء سرانجام ڏيڻ شرڪ اڪبر‬
‫آهي‪ .‬۽ هي اهڙو گناهه آهي جو جيڪڏهن هڪ مشرڪ دنيا ۾ ان کان سچي‬
‫توبه نه ڪري ۽ ان کي موت شرڪيه عقيدن تي اچي وڃي ته قيامت جي ڏينهن‬
‫اهلل تعالي ان جي انهي گناهه کي معاف نه ڪندو‪ .‬۽ جهنم ان جو دائمي‬
‫ٺڪاڻو هوندي‪ .‬والعياذ باهلل ‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ون ذَالِكَ ل َِم ْن َّيشَ ا ُء َو َم ْن ُّي ْ ِ‬
‫ِّش ْك بِاهَّللِ َف َق ْد َض َّل‬ ‫َف َما ُد َ‬ ‫َف أَ ْن ي ْ َ‬
‫ُِّش َك بِهِ َو َي ْغ ِ ُ‬ ‫﴿إ َِّن اهَّللَ لَ َي ْغ ِ ُ‬
‫َض َال ًل َبعِيدً ا﴾‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي پاڻ سان گڏ شرڪ ڪيو وڃڻ کي معاف نٿو ڪري ۽‬
‫ان کانسواِء ٻين گناهن کي جنهن جي الِء گهري معاف ڪري ڇڏي ٿو‪ .‬۽‬
 ‫‪314‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫جيڪو شخص اهلل سان گڏ شريڪ بنائيندو آهي اهو تمام پري جي گمراهي ۾‬
‫هليو ويندو آهي‪( “.‬النساء ‪ )116 :4‬اهڙي طرح ان جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ِّش ْك بِاهَّللِ َف َق ْد ََح ََّم اهَّللُ َع َل ْيهِ الْ َجنَّ َة َو َمأ ْ َوا ُه النَّا ُر َو َما ل َِّلظالِمِي َن مِ ْن أَنْ َصارٍ﴾‬
‫﴿إِنَّهُ َم ْن ُّي ْ ِ‬
‫”يقين مڃيو ته جيڪو شخص اهلل سان گڏ شرڪ ڪندو آهي اهلل تعالي‬
‫ان تي جنت حرام ڪري ڇڏي آهي ۽ ان جوٺڪاڻو جهنم ئي آهي‪ .‬۽ ظآلمن جو‬
‫ڪوبه مددگار نه هوندو‪( “.‬املائده ‪)72 :5‬‬

‫‪ ‬جادو ڪرڻ‬
‫ست مهلڪ گناهن مان ٻيو گناه جادو ڪرڻ آهي‪ .‬۽ جادو جي الِء عربي زبان‬
‫۾ سحر جو لفظ استعمال ٿيندو آهي جنهن جي تعريف عالمن هن طرح ڪئي‬
‫آهي‪:‬‬
‫”سحر اهو عمل آهي جنهن ۾ پهرين شيطان جو قرب حاصل ڪيو ويندو‬
‫آهي ۽ پوِء ان کان مدد ورتي ويندي آهي‪“.‬‬
‫جڏهن ته عربي زبان جو مشهور امام االزهري چوي ٿو ته ”سحر دراصل‬
‫ڪنهن شئ کي ان جي حقيقت کان ڦيري ڇڏڻ جو نالو آهي‪( “.‬هتذيب اللغة‪)290/4:‬‬

‫۽ ابن منظور ان جي توجيه بيان ڪندي لکي ٿو ته ”ساحر (جادوگر) جڏهن‬

‫باطل کي حق بنائي پيش ڪندو آهي ۽ ڪنهن شئ کي ان جي حقيقت کان‬
‫هٽائي سامهون آڻيندو آهي ته ڄڻ هو ان کي ديني حقيقت کان ڦيري ڇڏيندو‬
‫آهي‪( “.‬لسان العرب‪)348/4:‬‬
‫اهڙي طرح امام ابن قدامه المقدسي چوي ٿو‪:‬‬
‫”جادو“ اهڙين ڳنڍين ۽ اهڙي دم درود ۽ انهن لفظن جو نالو آهي جن کي‬
‫چيو يا لکيو وڃي‪ ،‬يا هي ته جادوگر اهڙو عمل ڪري جنهن سان ان شخص جو‬
‫بدن يا دل يا عقل متاثر ٿي وڃي جنهن تي جادو ڪرڻ جو ارادو هجي‪.‬‬
‫(املغين‪)104/10:‬‬
‫خالصو هي آهي ته سحر جادو ۽ شيطان جي وچ ۾ ٿيڻ واري هڪ معاهدي‬
‫جو نالو آهي جنهن جي بنياد تي جادوگر ڪجھ حرام ۽ شرڪيه ڪمن جو‬
 ‫‪315‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫ارتڪاب ڪندو آهي ۽ شيطان ان جي بدلي ۾ جادوگر جي مدد ڪندو ۽ ان جي‬

‫مطالبن کي پورو ڪندو آهي‪.‬‬
‫شيطان کي راضي ڪرڻ ۽ ان جو تقرب حاصل ڪرڻ جي الِء جادوگرن جا‬
‫مختلف وسيال آهن‪.‬‬
‫جيئن ته ڪي جادوگر ان مقصد الِء قرآن مجيد کي (نعوذباهلل) پنهنجي‬
‫پيرن سان ٻڌي بيت الخالء ۾ ويندا آهن‪.‬۽ ڪي قرآن مجيد جي آيتن کي‬
‫(نع وذباهلل) گندگي سان لکندا آهن‪ .‬۽ ڪي انهن کي (نعوذباهلل) حيض جي رت‬
‫سان لکندا آهن‪.‬‬
‫ڪي قرآني آيتن کي (نعوذباهلل) پنهنجي پيرن جي هيٺين حصن تي لکندا‬
‫آهن‪.‬‬
‫ڪي جادوگر سورة الفاتحه کي ابتو لکندا آهن‪ .‬ڪي بنا وضو جي نماز‬
‫پڙهندا آهن‪ .‬ڪي هميشه جنابت جي حالت ۾ رهندا آهن‪.‬‬
‫ڪن جادوگرن کي شيطان جي الِء جانور ذبح ڪرڻا پوندا آهن ۽ اهو به‬
‫بسم اهلل پڙهڻ کانسواِء‪ .‬۽ ذبح ٿيل جانور کي شطان جي ٻڌايل جڳهه تي‬
‫اڇالئڻو پوندو آهي‪.‬‬
‫ڪي جادوگر تارن کي سجدو ڪري ۽ انهن سان ڳالهائيندا آهن‪.‬‬
‫ڪن کي پنهنجي ماُء يا ڌيَء سان زنا ڪرڻو پوندو آهي‪.‬‬
‫۽ ڪن جادوگرن کي عربي کانسواِء ڪنهن ٻي زبان ۾ اهڙا لفظ لکڻا‬
‫پوندا آهن جن ۾ ڪفر جي معني پاتي ويندي هجي‪.‬‬
‫شيطان ان قسم جا ڪفريه ۽ شرڪيه عمل جادوگرن کان ڪرائيندا آهن‪،‬‬
‫پوِء انهن جي ”خدمت“ ڪندا آهن‪.‬‬
‫انهي جو جواب هي آهي ته جادو واقعي اهلل جي حڪم سان اثر رکي ٿو‪.‬‬
‫جيتو ڻيڪ جادو سان ڪو شخص قتل به ٿي سگهي ٿو‪ ،‬بيمار به ٿي سگهي ٿو‬
‫۽ پنهنجي زال جي ويجهو وڃڻ کان عاجز به اچي سگهي ٿو‪ .‬بلڪه جادو اهلل‬
‫تعالي جي حڪم سان مڙس ۽ زال جي وچ ۾ جدائي به وجھي سگهي ٿو ۽‬
‫هڪ ٻئي جي دل ۾ نفرت به پيدا ڪري سگهي ٿو ۽ محبت به‪.‬‬
 ‫‪316‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫ياد رکو! اهو سڀ ڪجھ اهلل جي حڪم سان ٿئي ٿو‪ .‬اهلل جي حڪم‬
‫کانسواِء ڪجھ به نٿو ٿي سگهي‪ .‬۽ ان جو سڀ کان وڏو دليل هي آهي ته خود‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن تي به جادو جو اثر ٿي ويو هو‪.‬‬
‫حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته بنو زريق سان تعلق رکندڙ هڪ‬
‫شخص (جنهن کي لبيد بن اعصم چيو ويندو هو) رسول اهلل‪ ‬جن تي جادو‬
‫ڪري ڇڏيو‪ ،‬جنهن سان پاڻ‪‬جن متاثر ٿيا‪ .‬جيتوڻيڪ پاڻ جي خيال ۾‬
‫هوندو هو ته پاڻ فالڻو ڪم ڪري ورتو آهي حاالنڪه پاڻ اهو ڪيو نه هوندو‬
‫هو‪ .‬هي معاملو ايئن هلندو رهيو ايستائين جو پاڻ هڪ ڏينهن (يا هڪ رات)‬
‫مون وٽ هئا ۽ بار بار اهلل تعالي کان دعا ڪري رهيا هئا‪ ،‬ان کانپوِء مونکي‬
‫فرمائڻ لڳا‪:‬‬
‫ُها ِع یْن َد َرأْ ِسي‪،‬‬
‫يما ْاستَ ْفتَيْته فِي ِه‪ ،‬أَتَ ِاّن َرجالَنِ ‪ ،‬فَقَ َع َد أَ َحد َ‬ ‫((يَا عَائِ َشة‪ ،‬أَ َش َع ْر ِت أَ َن َ َ ِ‬
‫اّللَ أفْتَ ِاّن ف َ‬
‫َواْل َخر ِع ْن َد ر ْیِجل َیَي) ی) ی‬
‫“اي عائشه! ڇا توکي خبر آهي اهلل تعالي منهنجي دعا قبول ڪري ورتي‬
‫آهي‪ ،‬مون وٽ ٻه ماڻهو آيا هئا‪ ،‬انهن مان هڪ منهنجي مٿي ۽ ٻيو منهنجي‬
‫پيرن وٽ بيهي رهيو‪”.‬‬
‫”هن ماڻهو کي ڇا ٿيو آهي؟“‬ ‫۽ هڪڙي ٻئي کان پڇيو‪َ :‬ما َو َجع ال َرج ِل ی؟‬
‫”هن تي جادو ڪيو ويو آهي‪ “.‬ان چيو‪ :‬ڪنهن ڪيو‬ ‫ٻئي چيو‪َ :‬م ْطب ٌ ی‬
‫وب‬
‫آهي؟‬
‫ٻئي چيو‪ :‬لبيد بن اعصم‪ .‬ان چيو‪ :‬ڪهڙي شئ ۾ ڪيو آهي؟‬
‫ٻئي چيو‪ :‬ڦڻي‪ ،‬وارن ۽ کجين جي ڇڳي جي غالف ۾‪.‬‬
‫ان چيو‪ :‬ڪهڙي شئ ۾ جادو ڪيو آهي‪ ،‬اها ڪٿي آهي؟ ٻئي چيو‪ :‬بئر‬
‫ذروان ۾‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ رسول اهلل‪ ‬جن پنهنجي ڪجھ صحابه ڪرام‪ ‬سان گڏ‬
‫اعة احلِ َناءِ‪ ،‬أَ ْو‬ ‫َ‬
‫ان کوهه وٽ آيا ۽ پوِء واپس آيا ۽ فرمائڻ لڳا‪« :‬يَا عَائِ َشة‪ ،‬یک َأ َن َم َاء َها نقَ َ‬
‫وس ََنْلِهَا رءوس الشَيَا ِط ِ‬
‫ني ی»‬ ‫َ‬
‫کَأ َن رء َ‬
 ‫‪317‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫”اي عائشه! هن جو پاڻي انتهائي ڳاڙهو ٿي چڪو هو ۽ ان جي کجين جا‬

‫ڇڳا ايئن هئا ڄڻ شيطان جا مٿا هجن‪( “.‬يعني اهي انتهائي بدشڪل هيون‪).‬‬
‫مون چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول‪ !‬توهان جادو کي کوهه مان ڪڍيو نه؟‬
‫اس فِي ِه َش ًرا» ی‬‫اّلل‪ ،‬فَ َك ِر ْهت أَ ْن أثَ ِو َر عَلَ َ‬
‫الن ِ‬ ‫پاڻ‪‬جن فرمايو‪« :‬قَ ْد عَافَ ِاّن َ‬
‫”اهلل تعالي مونکي عافيت ڏئي ڇڏي ۽ آئون نٿو چاهيان ته ماڻهو ڪنهن‬
‫شر ۽ فتني ۾ مبتال ٿي وڃن‪( “.‬صحيح البخاري کتاب السالم‪ ،‬باب السحر حديث‪ ،5763:‬صحيح‬
‫مسلم‪)2189:‬‬
‫ان کانپوِء پاڻ ان کي ڪڍڻ جو حڪم ڏنو ۽ پوِء ان کي زمين ۾ دٻايو‬
‫ويو‪.‬‬
‫جادو سکڻ ڪفر آهي‬
‫هتي اسان اها ڳالهه واضح ڪري ڇڏيون ٿا ته جادو سکڻ ۽ ان جي تعليم‬
‫ڏيڻ ڪفر آهي‪ .‬۽ ان جو سڀ کان وڏو دليل اهلل تعالي جو هي فرمان آهي‪:‬‬

‫الش َياطِي َن َك َ ُ‬
‫َفوا‬ ‫الش َياطِي ُن َعل َى ُمل ِْك ُسل ْ ََمي َن َو َما َك ََف ُسل ْ ََمي ُن َولكِنَّ َّ‬ ‫﴿ َواتَّ َب ُعوا َما َت ْتلُو َّ‬
‫َ‬
‫وت َو َما ي َُعلِّ َما ِن مِ ْن أَ َح ٍد َحتَّى‬
‫وت َو َما ُر َ‬ ‫َح َو َما أُن ْز ِ َل َعل َى ال َْم َلكَي ْ ِن ب ِ َباب ِ َل هَا ُر َ‬‫الس ْ َ‬ ‫اس ِّ‬ ‫ون النَّ َ‬ ‫ي َُعلِّ ُم َ‬
‫ين بِه‬‫ُون بِه َبي ْ َن ال َْم ْرءِ َوزَ ْوجِه َو َما هُ ْم بِ َضا ِّر َ‬
‫ون ِمنْ ُه َما َما ي َ َُِّفق َ‬ ‫َف َف َي َت َع َّل ُم َ‬
‫َي ُقولَ إِن َّ َما ن َ ْح ُن فِتْ َن ٌة ف ََال َتكْ ُ ْ‬
‫َْضهُ ْم َولَ يَنْ َف ُع ُه ْم َو َل َق ْد َعلِ ُموا ل ََم ِن ا ْشتَرَا ُه َما َلهُ فِي ْاْل ِ َ‬
‫ِخة ِ مِ ْن‬ ‫ون َما ي ُ ُّ‬ ‫مِ ْن أَ َح ٍد إ َِّل بِإِذْ ِن اهَّللِ َويَ َت َع َّل ُم َ‬
‫ون﴾‬ ‫َش ْوا بِه أَنْف َُس ُه ْم ل َْو كَان ُوا َي ْعل َُم َ‬ ‫َخ َال ٍق َولَبِئ َْس َما َ َ‬
‫”۽ اھي (يھودي توريت جي پيروي ڇڏي) اھڙن (باطل علمن) جي پٺيان لڳا‬
‫جيڪي سليمان جي واري ۾ شيطان پڙھندا ھوا‪ ،‬۽ سليمان (جادو ڪرڻ جو)‬
‫ڪفر نه ڪيو پر شيطانن ڪفر ڪيو جو ماڻھن کي جادو سيکاريندا ھوا‪ ،‬۽ پڻ‬
‫(جادوَء کي اسماء الهيه ساڻ بيجا استعمال ڪرڻ جي پٺيان پيا) جيڪي (اسماء‬
‫الهيه جا اسرار) ٻن مالئڪن ھاروت ۽ ماروت تي بابل (شھر) ۾ نازل ٿيا ھئا‪،‬‬
‫۽ اھي ٻئي (انھن سڳورن علمن مان) ڪجھ به ايسين ڪنھن ھڪڙي کي نه‬
‫سيکا ريندا ھوا جيسين (ھي) چوندا ھئا ته اسين رڳو پرکه آھيون تنھنڪري‬
‫(انکي بيجا ڪم ۾ آڻي) ڪافر نه بڻج (جو ناجائز ڪمن الِء اسماِء الهي ڪم‬
‫آڻڻ ڪفر آھي) پوِء کانئن اھو سکندا هئا جنھن سان مڙس ۽ سندس زال جي‬
 ‫‪318‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫وچ ۾ ڦيٽو وجھندا هئا‪ ،‬۽ اھي ان سان ڪنھين ھڪڙي کي اهلل جي حڪم‬
‫ڌاران ڏکوئيندڙ نه هئا‪ ،‬جيڪا کين ڏکوئيندي ۽ فائدو نه ڏيندي سا سکندا هئا‪،‬‬
‫۽ بيشڪ ڄاتائون ٿي ته جنھن اھا ڳڌي تنھن کي آخرت ۾ ڪو نصيب نه آھي‪،‬‬
‫۽ جنھن سان پاڻ کي وڪيائون سا ضرور بڇڙي آھي‪ ،‬جيڪر ڄاڻن ھا (ته پاڻ‬
‫پلين ھا“ (البقره ‪)102 :2‬‬

‫حافظ ابن حجرؒ چوي ٿو‪” :‬اهلل تعالي جي هن فرمان ﴿إِن َّ َما ن َ ْح ُن فِتْ َن ٌة ف ََال‬
‫(فتح‬ ‫َتكْ ُ ْ‬
‫َف﴾ ۾ هن ڳالهه جو دليل آهي ته جادو جو علم سکڻ ڪفر آهي‪“.‬‬
‫الباري‪)225/10:‬‬
‫اهڙي طرح ابن قدامهؒ چون ٿا ته ”جادو سکڻ ۽ سيکارڻ حرام آهي‪ .‬۽ ان ۾‬
‫عالمن جي وچ ۾ ڪوبه اختالف ڪونهي‪ .‬لهذا ان کي سکڻ ۽ ان تي عمل‬
‫ڪرڻ سان ماڻهو ڪافر ٿي وڃي ٿو چاهي ان جي حرام هجڻ جو عقيدو رکي‬
‫يا مباح هجڻ جو‪( “.‬املغين‪)106/10:‬‬

‫شريعت ۾ جادوگر بابت فيصلو‬

‫جيئن قرآن مجيد جي رو سان جادو سکڻ ۽ ان جي تعليم ڏيڻ ڪفر آهي‪،‬‬
‫انهي الِء شريعت جي نظر ۾ جادوگر انتهائي برو انسان آهي‪ .‬رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫كه ََن أ َ ْو تك ِه َن لَه‪ ،‬أ َ ْو َس َح َر أ َ ْو س ِح َر لَهی‪” ))،‬اهو شخص‬
‫((لَيْ َس مِ َنا َم ْن تَ َط َريَ أَ ْو تط ِريَ لَه‪ ،‬أَ ْو تَ َ‬
‫اسان مان ناهي جيڪو فال ڪڍي يا ڪڍرائ ي‪ ،‬ڀوپو ٿئي يا ڪرائي‪ ،‬جادو‬
‫ڪري يا ڪرائي‪ ( “.‬صحيح اجلامع الصغري‪)5435:‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته اهو شخص محمد جي امت مان خارج آهي‬
‫جيڪو جادو ڪري يا ڪرائي‪ .‬اها ئي وجه آهي جو جڏهن حضرت جندب‪‬‬
‫ڪوفي ۾ هڪ جادوگر کي ڏٺو جيڪو جادو جا ڪرتب ڏيکاري رهيو هو ته ان‬
‫ي‬
‫پنهنجي تل وار سان قتل ڪري ڇڏيو‪ .‬انهي واقعي جي سند کي شيخ البان ؒ‬
‫صحيح قرار ڏنو آهي‪( .‬سلسلة االحاديث الضعيفة‪)1446:‬‬
‫اهڙي طرح بجالةبن عبدة بيان ڪن ٿا ته جناب عمر بن الخطاب‪‬‬
‫پنهنجي دور خالفت ۾ پنهنجي اميرن جي نالي حڪم نامو جاري ڪيو هو ته‬
 ‫‪319‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫(" اقْتلوا ک َل َسا ِح ٍر َیو َسا ِح َر یٍة) ” هر جادوگر مرد ۽ جادوگر عورت کي قتل ڪري‬
‫ڇڏيو‪ “.‬جيتوڻيڪ اسان ٽن جادوگرن کي قتل ڪيو‪( .‬اخرج اصل احلديث البخاري‪،3156:‬‬
‫وابودائود‪ ،3043:‬والبزار‪ ،‬البحر الزخار‪ 1060:‬وصححه االلباين يف ختريج ابودائود‪)3043:‬‬
‫اهڙي طرح ام المومنين حضرت حفصه‪ ‬بابت به روايت ۾ آهي ته هڪ‬
‫لونڊي ان تي جادو ڪري ڇڏيو ته ان کيس قتل ڪرڻ جو حڪم ڏنو‪( .‬معرفة السنن‬
‫واآلثار للبيهقي‪)203/12:‬‬
‫انهن ئي دليلن جي بنياد تي علماء ڪرام جو جادوگر جي باري ۾ فيصلو‬
‫آهي ته اهو واجب القتل آهي‪ .‬جيئن امام مالڪؒ فرمائن ٿا‪:‬‬
‫جادوگر جيڪو جادو جو عمل پاڻ ڪندو هجي ۽ ڪنهن ان جي الِء اهو‬
‫عمل نه ڪيو هجي‪ ،‬ته ان جو مثال ان شخص وانگر آهي جنهن جي باري ۾‬
‫اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ فرمايو آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َل َق ْد َعلِ ُموا ل ََم ِن ا ْشتَ َرا ُه َما َل ُه فِي ْاْل ِ َ‬

‫ِخة ِمِ ْن َخ َال ٍق﴾‬
‫” ۽ اهي اها ڳالهه چڱيَء ريت ڄاڻندا هئا ته جيڪو اهڙين ڳالهين جو خريدار‬
‫ٿيو ان جو آخرت ۾ ڪو به حصو ڪونهي‪ “.‬لهذا منهنجي راِء اها آهي ته هو‬
‫(املوطا(‪ )628‬کتاب‬ ‫جڏهن پاڻ جادو جو عمل ڪري ته ان کي قتل ڪيو وڃي‪.‬‬
‫العقول باب ماجاء يف الغيلة والسحر)‬
‫امام ابن قدامهؒ فرمائن ٿا‪:‬‬
‫”جادوگر جي سزا قتل آهي‪ .‬۽ اهو ڪيترن ئي صحابه ڪرام‪ ‬مثال طور‬
‫عمر‪ ،‬عثمان‪ ،‬ابن عمر‪ ،‬حفصه‪ ،‬جندب بن عبداهلل‪ ،‬جندب بن ڪعب‪ ،‬قيس بن‬
‫سعد‪ ‬۽ عمر بن عبدالعزيزؒ کان مروي آهي‪ .‬۽ اهو ئي مذهب امام ابو حنيف ؒه‬
‫۽ امام مالڪؒ جو به آهي‪( “.‬املغين‪)106/8 :‬‬
‫امام ابن ڪثيرؒ فرمائن ٿا‪:‬‬
‫اهلل تعالي جي هن فرمان ﴿ َولَو أَن َّ ُهم آ َمنُوا َو َّ‬
‫ات َق ْوا﴾ مان انهن عالمن دليل‬ ‫ْ ْ‬
‫ورتو آهي جيڪي جادوگر کي ڪافر چوندا آهن اهي هي آهن امام احمد بن‬
‫حنبلؒ۽ سلف صالحين جو هڪ گروهه‪ .‬جڏهن امام شافعيؒ ۽ (ٻي روايت جي‬
‫مطابق) امام احم ؒد چون ٿا ته جادوگر ڪافر ته ناهي هوندو البته واجب القتل‬
 ‫‪320‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫ضرور هوندو آهي‪ .‬جادوگر کي قتل ڪرڻ ٽن صحابه ڪرام‪ ‬کان صحيح‬
‫(تفسري ابن کثري‪)144/1:‬‬ ‫ثابت آهي‪.‬‬

‫جادوگر ۽ نجومي وٽ وڃڻ حرام آهي‬

‫عزيز ساٿيو! اسان جيڪي دليل هيستائين ذڪر ڪيا آهن انهن مان ثابت‬
‫ٿئي ٿو ته جادوگر جادو ڪري ڪفر جو ارتڪاب ڪندو آهي‪ .‬۽ هو امت محمديه‬
‫مان خارج ٿي ويندو آهي‪ .‬انهي الِء هو واجب القتل به هوندو آهي‪ .‬لهذا ان‬
‫قسم جي مجرم وٽ وڃڻ ئي درست ناهي‪ .‬بلڪه اهو حرام آهي‪.‬‬
‫ڇوته رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫« َم ْنأَ ََت َع َرافًا أَ ْو کَا ِهنًا‪ ،‬فَ َص َدقَه ِ َِبا يَقول‪ ،‬فَ َق ْد كَ َف َر ِ َِبا أن ْ ِز َل عَلَ حمَ َم ٍد َص َل اهلل یعَل َيْ ِه َو َسل َ َم» ی‬
‫”جيڪو شخص ڪنهن عراف (لڪيل شين جي اطالع ڏيڻ واري‪ ،‬مستقبل‬
‫جي باري ۾ آگاهه ڪرڻ واري شخص) ۽ ڪاهن نجومي وٽ ويو ۽ ان جي‬
‫ڳالهين جي تصديق ڪيائين ته ان محمد‪ ‬تي الٿل شريعت جو انڪار ڪري‬
‫ڇڏيو‪( “.‬صحيح اجلامع الصغري‪)5939:‬‬

‫نيی‬ ‫ٻي حديث ۾ ارشاد فرمايو‪َ « :‬یم ْن أَ ََت َع َرافًا فَسأَلَه َع ْن شَيءٍ‪ ،‬لَم تقْب ْل لَه ص َ ی َ ِ‬
‫ال ٌة أ ْربَع َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ل َيْلَةً» ” جيڪو شخص ڪنهن عراف وٽ ويو‪ ،‬پوِء ان کان ڪنهن شئ بابت‬
‫سوال ڪيو ته ان جي چاليهه راتين جون نمازون قبول نه ڪيون وينديون‪“.‬‬
‫(صحيح اجلامع الصغري‪)5940:‬‬

‫‪ ‬قتل ڪرڻ‬
‫ست مهلڪ گ ناهن مان ٽيون گناهه ان جان کي قتل ڪرڻ آهي جنهن کي‬
‫قتل ڪرڻ اهلل تعالي حرام قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي ڪنهن معصوم جان کي قتل ڪرڻ کان منع فرمايو آهي‪ .‬ان‬
‫جو فرمان آهي‪َ ﴿:‬ولَ َت ْق ُتلُوا النَّف َْس َّالتِى ََح ََّم اهَّللُ إ َِّل بِالْ َح ِّق﴾‬
‫”۽ توهان ان جان کي قتل نه ڪريو جنهن کي (قتل ڪرڻ) اهلل تعالي‬
‫حرام ڪري ڇڏيو آهي‪ .‬مگ ر ان صورت ۾ جو ان جو قتل ڪيو وڃڻ برحق‬
‫هجي‪( “.‬االسراء ‪)33 :17‬‬
 ‫‪321‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫۽ ”ڪنهن جو قتل ڪيو وڃڻ برحق“ ان وقت هوندو آهي جڏهن هو قصدا‬
‫ڪنهن مومن کي قتل ڪري‪ ،‬يا شادي شده هجي ۽ بدڪاري ڪري‪ ،‬يا هو دين‬
‫اسالم کان ڦري وڃي‪.‬‬
‫جيئن رسول اهلل‪‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اّلل وأَ ِّن رسول َ ِ‬
‫اّلل‪ ،‬إ َِال بِإ ِْح َدى ثَال َ ٍث‪ :‬ا َلن ْفسی‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫(( الَ َُيل یَدم ا ْم ِرئٍ م ْسل ٍم‪ ،‬ي َ ْشهَد أ ْن الَ إِل َ َه إ َِال َ َ َ‬
‫اع ِیة))‬ ‫الدينِ َی ِ‬
‫التا ِرك لل ْ َج َم َ‬ ‫بِا َلن ْف ِس‪ ،‬والثَ ِيب الز َِاّن‪ ،‬واملا ِرق مِ َن ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫”ڪنهن اهڙي مسلمان جو خون حالل ناهي جيڪو هيَء گواهي ڏيندو هجي‬
‫ته اهلل کانسواِء ڪوبه معبود برحق ناهي ۽ آئون اهلل جو رسول آهيان‪ .‬مگر ٽن‬
‫مان هڪ جو ‪ :‬شادي شده زاني‪ ،‬جان جي بدلي جان ۽ دين (اسالم) کي ڇڏڻ ۽‬
‫مسلمانن جي جماعت کان الڳ ٿيڻ وارو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6878:‬وصحيح مسلم‪)1676:‬‬
‫بي گناهه ماڻهو جي قتل کي اهلل تعالي ڏهن حرام ڪيل شين ۾ شمار‬
‫فرمايو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ل َما ََح ََّم َر ُّبكُ ْم َع َل ْيكُ ْم أَ َّل ُت ْ ِ‬
‫ِّش ُكوا بِه َش ْيئًا َّوبِال َْوال َِديْ ِن إ ِ ْح َسان ًا َولَ َت ْق ُتلُوا‬ ‫﴿ ُق ْل َت َعال َْوا أَتْ ُ‬
‫ْقبُوا الْف ََواح َِش َما ظَ َه َر ِم ْن َها َو َما َب َط َن َولَ َت ْق ُتلُوا‬ ‫أَ ْولَ َد ُك ْم ِم ْن إ ِ ْم َال ٍق ن َ ْح ُن ن َ ْر ُز ُق ُك ْم َوإِيَّاهُ ْم َولَ َت ْ َ‬
‫النَّف َْس َّالتِى ََح ََّم اهَّللُ إ َِّل بِالْ َح ِّق ذَلِكُ ْم َو َّصا ُك ْم بِه ل ََع َّلكُ ْم َت ْعقِل َ‬
‫ُون﴾‬
‫” توهان چئي ڇڏيو ته اچو توهان کي پڙهي ٻڌايان‪ ،‬اهي شيون جيڪي‬
‫توهان جي رب توهان تي حرام ڪري ڇڏيون آهن‪ .‬اهي هي آهن ته ڪنهن شئ‬
‫کي ان جو شريڪ نه بنايو‪ ،‬۽ ماُء پيُء سان سٺو سلوڪ ڪريو‪ .‬۽ محتاجي جي‬
‫ڊپ کان پنهنجي اوالد کي قتل نه ڪريو‪ .‬اسان ئي توهان کي به روزي ڏيندا‬
‫آهيون ۽ انهن کي به‪ .‬۽ بي حيائي جي ڪمن جي ويجها به نه وڃو چاهي اهي‬
‫ظاهر هجن يا لڪيل‪ .‬۽ ان جان کي قتل نه ڪريو جنهن کي (قتل ڪرڻ) اهلل‬
‫تعالي حرام ڪري ڇڏيو آهي‪ .‬مگر هي ته ڪنهن شرعي حق جي وجه سان‬
‫ڪنهن کي قتل ڪرڻو پوي‪ .‬اهلل تعالي توهان کي انهن ڳالهين جو تاڪيدي‬
‫حڪم ڏي ٿو جيئن توهان عقل کان ڪم وٺو‪( “.‬االنعام ‪)151 :6‬‬
 ‫‪322‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫ٻئي طرف رسول اهلل‪ ‬جن مسلمان جي رت کي مڪي شريف جي لڄ‪،‬‬

‫ذوالحج جي مهيني جي حرمت ۽ عرفه واري ڏينهن جي حرمت وانگر حرمت‬
‫وارو قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫حضرت جابر‪ ‬جو بيان آهي ته رسول اڪرم‪ ‬جن عرفات ۾ پهتا ۽‬
‫ماڻهن کي خطبو ڏيندي ارشاد فرمايائون‪:‬‬
‫ام‪ ،‬كَح ْر َم ِة ي َ ْومِك ْم َه َذا‪ِِ ،‬ف َشهْ ِرك ْم‬ ‫«فَإ َِن دِ َم َاءك ْم‪َ ،‬وأَ ْیم َوالَك ْم‪َ ،‬وأَ ْع َر َ‬
‫اضك ْم‪ ،‬بَيْنَك ْم َح َر ٌ‬
‫َه َذا‪ِِ ،‬ف بَل َ ِدك ْم َه َذا‪ ….‬ی‬
‫”بيشڪ توهان جو رت توهان جو مال حرمت وارا آهن‪ ،‬جهڙي طرح توهان‬
‫جو هي ڏ ينهن توهان جي هن مهيني ۾ ۽ توهان جي هن شهر ۾ حرمت وارو‬
‫آهي‪( “….‬صحيح مسلم‪)1218:‬‬
‫يعني جهڙي طرح مڪي جي حرمت کي پائمال ڪرڻ‪ ،‬يا ذوالحج جي‬
‫مهيني جي حرمت کي پائمال ڪرڻ‪ ،‬يا عرفه جي ڏينهن جي حرمت کي پائمال‬
‫ڪرڻ حرام آهي‪ ،‬اهڙي طرح مومن جو رت وهائڻ به حرام آهي‪.‬‬
‫اها ئي وجه آهي جو قيامت جي ڏينهن سڀ کان پهرين خونن جو نڀيرو‬
‫ڪيو ويندو‪.‬‬
‫الد َم یاءِ) ی)‬
‫اس ِِف ِ‬
‫ني َالن ِ‬ ‫َ‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪(( :‬أ َول َما يق ََْض بَ ْ َ‬
‫” قيامت جي ڏينهن ماڻهن ۾ سڀ کان پهرين خونن بابت فيصلو ڪيو‬
‫ويندو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6864 ،6533:‬وصحيح مسلم‪)1678:‬‬
‫۽ بي گناهه ماڻهو کي قتل ڪرڻ ايترو وڏو گناهه آهي جو ڪو ماڻهو‬
‫ڪنهن کي ڄاڻي ٻجهي قتل ڪري ٿو ان جي الِء اهلل تعالي پنج سخت‬
‫وعيدون ذڪر ڪيون آهن‪ .‬قرآن مجيد ۾ اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َضِب اهَّللُ َع َل ْيهِ َول ََع َنهُ َوأَ َع َّد َلهُ‬
‫﴿ َو َم ْن َّي ْق ُت ْل ُم ْؤمِ ًنا ُّم َت َع ِّمدً ا َف َجزَا ُؤ ُه َج َهنَّ ُم َخال ِدً ا ف ِي َها َوغ َ‬
‫َعذَ ابًا َعظ ًِمي﴾‬
‫” ۽ جيڪو مؤمن کي ڄاڻي واڻي ماريندو تنھن جي سزا دوزخ آھي‬
‫منجھس سدائين رھڻ وارو آھي ۽ اهلل مٿس ڏمربو ۽ مٿس لعنت ڪندو ۽ ان‬
‫الِء وڏو عذاب تيار ڪيو اٿس“ (النساء ‪)93 :4‬‬
 ‫‪323‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫اّلل أَ ْن يَغْ ِف َره‪ ،‬إ َِال ال َرجل ي َ ْقتل ا ْمل ْؤمِ َن متَ َع ِم ًدا‪ ،‬أَ ِو ال َرجل َميوت کَافِ ًرا ی» ی‬
‫«کل َذن ْ ٍب َع ََس َ‬
‫”ممڪن آهي ته اهلل تعالي هر گناهه معاف ڪري ڇڏي‪ ،‬سواِء ان ماڻهو جي‬
‫جنهن مومن کي ڄاڻي ٻجهي قتل ڪيو‪ ،‬يا اهو ماڻهو جيڪو ڪفر جي حالت‬
‫اهڙي طرح رسول‬ ‫(سنن نسائي‪ 3984:‬وصححه االلباين)‬ ‫۾ مري ويو‪“.‬‬
‫اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫النا ِر» ی‬ ‫الس َماءِ َو ْاأل َْر ِض ا ْش ََتَكوا ِِف َد ِم م ْؤ ِمنٍ َألَكَبَهم َ‬
‫اّلل ِِف َ‬ ‫«ل َ ْو أَ َن أَ ْه َل َ‬
‫” جيڪڏهن آسمان ۽ زمين وارا (سڀ جا سڀ) هڪ مومن جو رت وهائڻ ۾‬
‫شريڪ ٿي وڃن ته اهلل تعالي انهن سڀني کي جهنم ۾ وجھي ڇڏيندو‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 1398:‬وصححه االلباين)‬
‫مومن جو قتل ايترو وڏو گناهه آهي جو جيڪڏهن هڪ شخص مومن کي‬
‫قتل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ پاڻ ماريو وڃي ته اهو جهنم ۾ ويندو‪ .‬نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«إِ َذا التَ ََق امل ْسلِ َمانِ ب َِسيْ َفيْه َِما فَالقَاتِل َوامل َ ْقتول ِِف َ‬
‫النا ِر ی» ی‬
‫” جڏهن ٻه مسلمان پنهنجي تلوارن سان هڪ ٻئي تي حملو ڪن ته قاتل ۽‬
‫مقتول ٻئي جهنم ۾ هليا وڃن ٿا‪“.‬‬
‫چيو ويو‪ :‬يا رسول اهلل! قاتل جي خبر آهي! مقتول ڇو جهنم ۾ ويندو؟‬
‫يصا عَلَ قَتْ ِل َصا ِحبِ ِیه»‬
‫ان َح ِر ً‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬إِن َه ک َ َ‬
‫”ڇوته هو پنهنجي ساٿي کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪)2888:‬‬
‫سامعين! قتل اگرچه يهودين نصرانين هندوئن مان ڪنهن هڪ جو ڇو نه‬
‫هجي جنهن کي اسالمي حڪومت جان ۽ مال جي حفاظت جي ضمانت ڏني‬
‫هجي اهو به وڏو گناهه آهي ان جي وجه سان قاتل جو جنت ۾ وڃڻ ته پري جي‬
‫ڳالهه‪ ،‬هو جنت جي خوشبوء به نه پائي سگهندو‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اه ًدا لَم ي َ ِر ْح رائِ َح َة اْل َ َن ِة‪ ،‬وإ َِن ِرُيَهَا ت َ ِ ِ ِ َ ِ‬
‫وجد م ْن َم سريَةأ ْربَع َ‬
‫ني عَ ًاما ی» ی‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫« َم ْن قَتَ َل م َع َ ْ‬
 ‫‪324‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫”جيڪو شخص ڪنهن اهڙي ماڻهو کي قتل ڪري جنهن کي اسالمي‬

‫حڪومت جان ۽ مال جي تحفظ جي ضمانت ڏئي ڇڏي هجي ته هو جنت جي‬
‫خوشبوء به نه پائيندو‪ ،‬حاالنڪه ان جي خوشبوء چاليهه سالن جي مسافت کان‬
‫محسوس ڪري سگهجي ٿي‪( “.‬صحيح البخاري‪)3166 :‬‬

‫‪ ‬وياج کائڻ‬
‫ستن هالڪ ڪندڙ ۽ تباهه ڪندڙ گناهن مان چوٿون گناهه آهي‪ :‬وياج کائڻ‬
‫اهلل تعالي وياج کي واضح طور تي حرام قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫فرمايو‪َ ﴿ :‬وأَ َح َّل اهَّللُ الْبَ ْي َع َو ََح ََّم ال ِّر َبا﴾‬
‫تجارت کي حالل ۽ وياج کي حرام ڪري ڇڏيو آهي‪“.‬‬ ‫”اهلل تعالي‬
‫(البقره‪)275:‬‬
‫انهي الِء اهلل تعالي سڀني ايمان وارن کي وياج کائڻ کان منع فرمايو آهي‪.‬‬
‫ين آ َمنُوا لَ َتأْكُلُوا الرِّ َبا أَ ْض َعافًا ُّم َضا َع َف ًة َو َّات ُقوا اهَّللَ ل ََع َّلكُ ْم‬
‫سندس فرمان آهي‪َ ﴿:‬يا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ون﴾ ” اي ايمان وارؤ (اوھين) وياج ٻيڻو چؤڻو نه کائو‪ ،‬۽ اهلل کان ڊڄو‬ ‫ُت ْفلِ ُح َ‬
‫َ‬
‫مان اوھين ڇٽو‪“.‬‬ ‫(آل عمران ‪)130 :3‬‬
‫هڪ ٻي جڳهه تي اهلل تعالي وياج ڇڏي ڏيڻ جو حڪم ڏنو‪ .‬۽ فرمايو‪:‬‬
‫جيڪڏهن توهان ايئن نه ڪندا ته سمجهي وٺو ته توهان اهلل ۽ ان جي‬
‫رسول‪ ‬خالف جنگ جو اعالن ڪري ڇڏيو آهي‪.‬‬
‫ين آ َمنُوا َّات ُقوا اهَّللَ َوذَ ُروا َما َبق َِي مِ َن الرِّ َبا إ ِْن ُك ْن ُت ْم ُّم ْؤمِن ِي َن (‪)278‬‬
‫ارشاد آهي‪َ ﴿ :‬يا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ْ‬
‫َح ٍب ِّم َن اهَّللِ َو َر ُسول ِه﴾‬ ‫َفإِ ْن َّل ْم َتف َْعلُوا فَأذَن ُوا ب ِ َ ْ‬
‫”اي ايمان وارو! اهلل تعالي کان ڊڄو ۽ جيڪڏهن توهان سچا مومن آهيو‬
‫ته جيڪو وياج باقي رهجي ويو آهي ان کي ڇڏي ڏيو‪ .‬پوِء جيڪڏهن توهان‬
‫ايئن نه ڪيو ته اهلل تعالي ۽ ان جي رسول سان جنگ ڪرڻ جي الِء تيار ٿي‬
‫وڃو‪( “.‬البقره ‪)279 ،278 :2‬‬
‫جيڪڏهن ڪو شخص وياج جي حرمت جو علم هجڻ جي باوجود وياجي‬
‫ڏي وٺ جاري رکي ته کيس يقين ڪرڻ کپي ته ان جا معاشي حاالت تباهي ۽‬
‫بربادي ڏانهن وڃي رهيا آهن‪ .‬ٿي سگهي ٿو ته ان کي وقتي طور تي ايئن‬
 ‫‪325‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫لڳي ته ان جي معاشي حالت تمام بهتر ٿي رهي آهي‪ ،‬ليڪن آخرڪار ان جو‬
‫انجام بربادي کانسوِء ڪجھ به ناهي‪.‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬ي ْم َح ُق اهَّللُ الرِّ َبا َويُ ْربِي الصَّ َدقَا ِ‬
‫ت﴾‬
‫(البقره ‪)276 :2‬‬ ‫”اهلل وياج کي مٽائي ۽ صدقن کي وڌائي ٿو‪“.‬‬
‫ان عَاقِبَةی‬ ‫َ َ ِ‬
‫«ما أ َح ٌد أ ْكث َ َر م َن ال ِربَا‪ ،‬إ َ یِال ک َ َ‬
‫۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪َ :‬‬
‫أ َ ْم ِرهِ إ َِیل قِل َ ٍة»” ڪو شخص چاهي ڪيترو وياج وٺي ان جو انجام آخرڪار قلت ۽‬
‫خسارو ئي ٿيندو‪“.‬‬
‫(سنن ابن ماجه‪ 2279:‬وصححه االلباين)‬
‫وياجي ڏي وٺ ڪرڻ واري شخص کي اهلل تعالي کان ڊڄڻ کپي ۽ فوري‬
‫توبه ڪري ان کي هن حرام ڏي وٺ کي ڇڏي ڏيڻ کپي‪ .‬ورنه هو اها ڳالهه ياد‬
‫رکي ته جيستائين هو وياجي ڏي وٺ ڪندو رهندو ان تي رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫جي لعنت ۽ ڦٽڪار پوندي رهندي‪.‬‬
‫جيئن حضرت جابر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫ِ‬ ‫هلل ص َل اهلل عل َي ِه وسل َ ی ِ‬
‫م آک َل ال ِربَا‪َ ،‬وم ْؤکلَه‪َ ،‬وکَاتِبَه‪َ ،‬و َشا ِه َديْ ِه» ‪َ ،‬وقَ َ‬
‫ال‪« :‬ه ْم‬ ‫َ ْ ََ َ‬ ‫«ل َ َع َن َرسول ا ِ َ‬
‫اء»”يعني رسول اهلل‪ ‬جن لعنت موڪلي وياج کائڻ واري تي‪ ،‬وياج‬ ‫َس َو ٌ‬
‫کارائڻ واري تي‪ ،‬ان جي لکڻ واري تي‪ ،‬ان جي گواهن تي‪ .‬۽ پاڻ‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪“ :‬اهي سڀ گناهه ۾ برابر آهن‪( “.‬صحيح مسلم‪ )1598:‬ی‬

‫‪ ‬يتيم جو مال کائڻ‬

‫ستن هالڪ ڪندڙ گناهن مان پنجون گناهه آهي‪ :‬يتيم جو مال کائڻ‬
‫اهلل تعالي يتيمن جي سرپرستن کي انهن جو مال انهن کي ڏيڻ جو‬
‫حڪم ڏنو آهي ۽ ان کي پاڻ پائڻ کان منع فرمايو آهي‪ .‬اهلل تعالي جو ارشاد‬
‫آهي‪:‬‬

‫الطي ِِّب َولَ َتأْكُلُوا أَ ْم َوا َل ُه ْم إلِ َى أَ ْم َوالِكُ ْم إِن َّ ُه ك َ َ‬

‫ان‬ ‫﴿ َوآتُوا الْ َي َتامَى أَ ْم َوا َل ُه ْم َولَ َتتَ َب َّدلُوا الْ َخب ِ َ‬
‫يث ب ِ َّ‬
‫ُحو ًبا َكبِي ًرا﴾‬
 ‫‪326‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫” ۽ يتيمن کي سندن مال ڏيو ۽ سٺي شيِء کي بڇڙيَء شيِء سان نه مٽايو‪،‬‬
‫۽ انھن (يتيمن) جو مال پنھنجن مالن سان (گڏي) نه کائو‪ ،‬ڇوته اھو وڏو ڏوہ‬
‫آھي“ (النساء ‪)2 :4‬‬
‫هن آيت ڪريمه ۾ اهلل تعالي يتيمن جي سرپ رستن کي ٽي قسم جا‬
‫احڪام جاري فرمايا آهن‪.‬‬
‫پهريون هي ته يتيمن جو مال يتيمن کي واپس ڪري ڇڏيو‪ ،‬يعني جڏهن‬
‫يتيم ٻار بالغ ۽ سمجه وارا ٿي وڃن ۽ مالي معاملن کي پاڻ سنڀالڻ جي الئق‬
‫ٿي وڃن ته انهن کي انهن جو مال واپس موٽائي ڏيو‪ .‬جيئن اهي پنهنجي‬
‫ضرورت مطابق انهن کي استعمال ۾ آڻي سگهن‪.‬‬
‫ٻيو هي ته انهن جي ڪنهن سٺي شئ جي بدلي ۾ انهن کي ڪا گهٽيا شئ‬
‫نه ڏيندا ڪريو‪ .‬ڇوته جاهليت جي دور ۾ يتيمن جا سرپرست يتيمن جو سٺو‬
‫مال پاڻ وٽ رکي ڇڏيندا هئا ۽ ان جي بدلي ۾ انهن کي پنهنجو هلڪو مال ۽‬
‫گهٽيا ساز وسامان ڏئي ڇڏيندا هئا‪ .‬اهلل تعالي انهن کي ايئن ڪرڻ کان منع‬
‫فرمائي ڇڏيو‪.‬‬
‫ٽيون هي ته پنهنجو ۽ يتيمن جو مال گڏ وچڙ ڪري يتيمن جو مال کائڻ‬
‫جي ڪوشش نه ڪندا ڪريو‪ .‬ڇوته جاهليت جي دور ۾ ماڻهو ايئن ئي ڪندا‬
‫هئا‪ .‬سو اهلل تعالي ان کان به منع ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫پوِء آيت جي آخر ۾ يتيمن جو مال کائڻ کي تمام وڏو گناهه قرار ڏنو‪.‬‬
‫يتيمن جو مال کائڻ ڪ يترو وڏو گناهه آهي ۽ ان جو بدلو ڇا آهي ان جو‬
‫اندازو توهان اهلل تعالي جي هن فرمان مان ڪري سگهو ٿا‪ .‬اهلل تعالي جو‬
‫فرمان آهي‪:‬‬

‫ُون أَ ْم َوا َل الْ َي َتامَى ُظل ًْما إِن َّ َما َيأْكُل َ‬

‫ُون فِي بُ ُطون ِهِ ْم ن َ ًارا َو َس َي ْصل َْو َن َسعِي ًرا﴾‬ ‫ين َيأْكُل َ‬
‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫” جيڪي يتيمن جو مال ڏاڍ سان کائيندا آھن سي پنھنجن پيٽن ۾ رڳو باھ‬
‫کائيندا آھن‪ ،‬۽ دوزخ ۾ سگھو گھڙندا‪( “.‬النساء ‪)10 :4‬‬
‫عزيز ساٿيو! يتيمن جو مال کائڻ ته پري جي ڳالهه‪ ،‬اهلل تعالي انهن جي‬
‫مال جي ويجهو وڃڻ کان به منع فرمايو آهي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ْقبُوا َما َل الْ َيت ِِيم إ َِّل ب ِ َّالتِى ه ِ َي أَحْ َس ُن َحتَّى يَبْلُ َغ أَ ُش َّد ُه﴾‬
‫﴿ َولَ َت ْ َ‬
 ‫‪327‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫” ۽ جيڪا (واٽ) بلڪل چڱي ھجي تنھن کانسواِء ٻيَء طرح سان يتيم جي‬
‫مال کي ويجھا نه وڃو جيسين اھو پنھنجي جوانيَء کي پھچي‪( “،‬االنعام ‪)152 :6‬‬
‫يعني يتيم جي بالغ ۽ سمجهدار هجڻ تائين ان جي مال جي حفاظت ڪريو‬
‫۽ يتيم جي خيرخواهي ڪريو‪ ،‬نه ڪه ان جي مال کي فضول خرچين ۾ اڏائي‬
‫ڇڏيو يا ان مان فضول خرچ ڪري ختم ڪري ڇڏيو‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان‬
‫آهي‪:‬‬
‫ِِسافًا َّوب ِ َد ًارا أَ ْن يَّكْب َ ُروا﴾‬ ‫ْ‬
‫﴿ َولَ َتأكُلُوهَا إ ْ َ‬
‫”۽ اھي (مال) اجايو ۽ (سندن) وڏي ٿيڻ جي ڀؤ کان تڪڙ ڪري نه کائو‪“،‬‬
‫(النساء ‪)6 :4‬‬
‫ها جيڪڏهن يتيم جو سرپرست پاڻ فقير هجي ۽ يتيمن جي سار سنڀال جي‬
‫ڪري ڪو ٻيو ڪم نه ڪري سگهندو هجي ته هو پنهنجي ضرورت مطابق‬
‫انهن جي مال مان واجبي طور کائي سگهي ٿو‪.‬‬
‫ان َفقِي ًرا َفل َْيأْك ُ ْل‬
‫ِف َو َم ْن ك َ َ‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َم ْن ك َ َ‬
‫ان غَن ًِّيا َفل َْي ْس َت ْعف ْ‬
‫بِال َْم ْعرُوفِ ﴾” ۽ جيڪو (سنڀاليندڙ) آسودو ھجي تنھن کي گھرجي ته کائڻ کان‬
‫پاسو ڪري ۽ جيڪو مسڪين ھجي سو مناسب (خدمت) آھر کائيندو‬
‫رھي“(النساء ‪)6 :4‬‬

‫‪ ‬ميدان جنگ کان پٺ ڦيرڻ‬

‫ست هالڪ ڪندڙ گناهن مان ڇهون گناهه آهي‪ :‬ميدان جنگ مان پٺ ڦيري‬
‫ڀڄڻ‪.‬‬
‫اهلل تعالي ايمان وارن کي ميدان جنگ کان پٺ ڦيري ڀڄڻ کان منع‬
‫فرمايو آهي‪.‬‬
‫ين آ َمنُوا إِذَا َلقِي ُت ُم َّال ِذ َ‬
‫ين َك َ ُ‬
‫َفوا زَ حْفًا ف ََال تُ َو ُّلوهُ ُم‬ ‫ان جو فرمان آهي‪﴿ :‬يَا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫األْ َدْ َب َ‬
‫ار﴾”اي مؤمنؤ جڏھن (ويڙھ ۾) ڪافرن جي مچي سان آمھون سامھون ٿيو‬
‫تڏھن انھن کي پٺي ڏئي نه ڦرو“(االنفال ‪)15 :8‬‬
 ‫‪328‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫هن آيت مان معلوم ٿيو ته مسلمان جڏهن ڪافرن سان وڙهن ۽ ميدان‬
‫جنگ ۾ انهن جي آمه ون سامهون هجن ته ميدان ڇڏي ڀڄڻ حرام آهي‪ .‬۽ هي‬
‫ايترو وڏو گناهه آهي جو اهلل تعالي ان کانپوِء ارشاد فرمائي ٿو‪:‬‬
‫َحفًا لِّقِ َتا ٍل أَ ْو ُم َت َح ِّي ًزا إلِ َى فِئَ ٍة َف َق ْد َبا َء ِب َغ َضبٍ ِّم َن اهَّللِ َو َمأ ْ َوا ُه‬
‫﴿ َو َم ْن يُ َولِّهِ ْم َي ْو َمئ ِ ٍذ ُدبُ َر ُه إ َِّل ُم َت َ ِّ‬
‫َج َهنَّ ُم َوبِئ َْس ال َْمصِ ي ُر﴾”۽ انھيَء ڏينھن لڙا ئيَء جي کيڏاريَء يا (پنھنجي لشڪر‬
‫جي) ڪنھن ٽوليَء ڏانھن ڀر وٺندڙ کانسواِء جيڪو انھن کي پٺي ڏئي ڦرندو‬
‫سو بيشڪ اهلل جي ڏمر ھيٺ آيو ۽ سندس جاِء دوزخ آھي‪ ،‬۽ اھا بڇڙي جاِء‬
‫آھي‪( “.‬االنفال ‪)16 :8‬‬
‫انهي ما ن معلوم ٿيو ته ٻن مقصدن جي الِء جنگ جي ميدان مان پٺ ڦيري‬
‫ڀڄڻ جائز آهي‪ .‬هڪ هي ته جنگي چال هلندي دشمن کي دوکي ۾ وجھڻ جي‬
‫غرض سان هڪ طرف ڀڄڻ ۽ پوِء اچانڪ ڦيرو کائي حملو ڪري ان کي‬
‫وڌيڪ نقصان رسائڻ جو ارادو هجي‪ .‬ٻيو هي ته پوئتي هٽي پنهنجي جماعت‬
‫سان ملڻ ۽ ان سان ملي ڪري وري زوردار حملو ڪرڻ مقصد هجي‪.‬‬
‫هنن ٻنهي مقصدن کانسواِء جنگ جي ميدان کان پٺ ڦيري ڀڄڻ وارو‬
‫شخص ڪبيره گناهه جو مرتڪب ٿيندو آهي‪ .‬۽ اهلل تعالي جي غضب جو‬
‫مستحق بنجندو آهي‪ .‬۽ ان جو ٺڪاڻو جهنم بنايو ويندو آهي‪ ،‬جيڪا تمام‬
‫بري جڳهه آهي‪.‬‬
‫ڌڻي در دعاگو آهيون ته هو اسان سڀني کي انهن سڀني گناهن کان بچڻ‬
‫جي توفيق ڏي‪ .‬۽ جيڪڏهن اسان مان ڪنهن انهن گناهن مان ڪنهن به گناهه‬
‫جو ارتڪاب ڪيو آهي ته هو اسان کي معاف فرمائي ۽ اسان کي ان کان‬
‫سچي توبه ڪرڻ جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫ٻيو خطبو‬
‫سامعين! پهرين خطبي ۾ اسان ستن هالڪ ڪندڙ گناهن مان ڇهه گناهن‬
‫جو تذڪرو ڪيو آهي‪ .‬هاڻي هن موضوع کي مڪمل ڪندي ستين گناهه جو‬
‫تذڪرو ڪريون ٿا‪.‬‬
 ‫‪329‬‬ ‫ست هالڪ ڪندڙ گناهه‬

‫‪ ‬بي گناهه‪ ،‬پاڪدامن ۽ مومن عورتن تي بدڪاري جو الزام لڳائڻ‬

‫هالڪ ڪندڙ ۽ تباهه ڪندڙ گناهن مان ستون گناهه آهي‪ :‬بي گناهه‪،‬‬
‫پاڪدامن ۽ مومن عورتن تي بدڪاري جو الزام لڳائڻ‬
‫هي ايترو وڏو گناهه آهي جو جيڪڏهن الزام تراشي ڪرڻ وارا ماڻهو چار‬
‫گواهه پيش نه ڪري سگهن ته اهلل تعالي انهن کي هن دنيا ۾ اسي (‪)80‬‬
‫ڪوڙا هڻڻ جي سزا جو حڪم ڏنو آهي‪ .‬۽ انهن کي فاسق ۽ فاجر قرار ڏنو‬
‫آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ت ث ُ َّم َل ْم يَأْتُوا بِأ َ ْربَ َعةِ ُش َه َدا َء فَا ْجلِدُوهُ ْم ثَ َمان ِي َن َجل َْد ًة َّولَ َت ْق َبلُوا‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين يَ ْر ُم َ‬
‫ون ال ُْم ْح َص َنا ِ‬
‫َل ُه ْم َش َها َد ًة أَ َبدً ا َوأُو َلئِكَ هُ ُم الْفَا ِس ُق َ‬
‫ون﴾ ” ۽ جيڪي ماڻهو پاڪدامن عورتن تي زنا‬
‫جي تهمت هڻن‪ ،‬پوِء چار گواهه پيش نه ڪري سگهن ته انهن کي توهان اسي‬
‫(‪ )80‬ڪ وڙا هڻو‪ .‬۽ ڪڏهن به انهن جي گواهي قبول نه ڪريو‪ .‬۽ اهي ئي‬
‫(النور ‪)4 :24‬‬ ‫ماڻهو فاسق آهن‪“.‬‬
‫۽ ٻي آيت ڪريمه ۾ اهلل تعالي اهڙن ماڻهن کي دنيا ۽ آخرت ۾ ملعون‬
‫قرار ڏنو آهي‪ .‬۽ آخرت ۾ انهن کي وڏي عذاب جي وعيد ٻڌائي آهي‪ .‬سندس‬
‫فرمان آهي‪:‬‬
‫ِيم ﴾‬
‫اب َعظ ٌ‬ ‫لدن َْيا َو ْاْل ِ َ‬
‫ِخة ِ َو َل ُه ْم َعذَ ٌ‬ ‫ت ال ُْم ْؤمِ َنا ِ‬
‫ت لُ ِعنُوا فِي ا ُّ‬ ‫ت الْ َغاف َِال ِ‬
‫ون ال ُْم ْح َص َنا ِ‬ ‫﴿إ َِّن َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْر ُم َ‬
‫”جيڪي ماڻهو پاڪدامن‪ ،‬بدڪاري کان بي خبر‪ ،‬مومن عورتن تي زنا جي‬
‫تهمت لڳائن ٿا‪ ،‬اهي يقينا دنيا ۽ آخرت ۾ ملعون آهن‪ .‬۽ انهن جي الِء وڏو‬
‫عذاب آهي‪( “.‬النور ‪)23 :24‬‬

‫لهذا اسان کي پنهنجي زبانن کي تهمت بازي ۽ الزام تراشي کان بچائڻ‬
‫گهرجي‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀن کي تمام گناهن کان بچڻ جي‬
‫توفيق ڏي‪.‬‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬
 ‫‪330‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫عرش ا ٰلهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫خطبي جا اهم جز‬
‫❖ ظل عرش االهي جا مستحق ڪير؟‬
‫❖ ظل عرش باري تعالي جي مستحقن جو اجمالي تذڪرو‬
‫❖ ظل عرش باري تعالي جي مستحقن جو تفصيلي تذڪرو‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! اڄوڪي خطبي جو موضوع صحيح بخاري ۽ صحيح‬
‫مسلم جي هڪ متفق عليه حديث آهي‪ ،‬جنهن ۾ نبي ڪريم‪ ‬جن انهن ست‬
‫قسمن جي خوشنصيب ماڻهن جو تذڪرو فرمايو آهي جن کي قيامت جي‬
‫ڏينهن اهلل تعالي جي عرش جي ڇ انو نصيب ٿيندي ۽ ان ڏينهن ان جي ڇانو‬
‫کانسواِء ٻي ڪابه ڇانو نه هوندي‪ .‬اچو سڀ کان پهرين اها حديث ٻڌون ٿا‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اّلل ِِف ِظ یلِ ِه‪ ،‬ي َ ْو َم الَ ِظ َل إ َِال ِظله‪:‬ی ی‬
‫(( َسبْ َع ٌة ي ِظلهم َ‬
‫”ست قسم جا ماڻهو آهن جن کي اهلل تعالي پنهنجي ڇانو ۾ جڳهه ڏيندو‬
‫۽ ان ڏينهن ان جي ڇانو کانسوِء ٻي ڪابه ڇانو نه هوندي‪“.‬‬
‫”عادل حڪمران“‬ ‫العادِ یل‪،‬‬‫‪‬یاْل َِمام َ‬
‫اب ن َ َشأ َ ِِف ِعب َ َاد ِة َربِ ِه ی‪،‬‬
‫‪َ ‬و َش ٌ‬
‫”اهو نوجوان جنهن جي پرورش اهلل جي عبادت سان ٿي‪“.‬‬
‫‪َ ‬و َرج ٌل قَلْبه م یَعل َ ٌق ِِف امل َ َسا ِج ِد ی‪،‬‬
‫”اهو ماڻهو جنهن جي دل مسجدن سان لٽڪيل هجي‪“.‬‬
‫اجت َ َم َعا عَل َي ْ ِه َوتَ َف َرقَا عَل َي ْ ِه ی‪” ،‬اهي ٻه ماڻهو جن پاڻ ۾ هڪ‬ ‫‪ ‬ورجالَنِ ُتَ َابَا ِِف َ ِ‬
‫اّلل ْ‬ ‫ََ‬
‫ٻئي سان اهلل جي رضا جي ال ِء محبت ڪئي‪ ،‬ان تي گڏ ٿيا ۽ ان تي جدا جدا‬
‫ٿيا‪“.‬‬
 ‫‪331‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫”۽ ماڻهو جنهن‬ ‫ال‪ :‬إ ِِّن أَ َخاف َ‬

‫اّللَ ی‪،‬‬ ‫‪َ ‬و َرج ٌلی َطلَبَتْه ا ْم َرأَ ٌة َذات َم ْن ِص ٍب َو َ َ‬
‫مجالٍ ‪ ،‬فَ َق َ‬
‫کي هڪ عهدي واري خوبصورت عورت (زنا) جي دعوت ڏني ته هن چيو‪:‬‬
‫آئون اهلل تعالي کان ڊڄان ٿو‪“.‬‬
‫ِ‬
‫ِشاله َما ت ْن یِفق َ ِميينه‪،‬‬
‫”اهو ماڻهو جنهن اهڙي‬ ‫‪َ ‬و َرج ٌل یتَ َصد ََق‪ ،‬أَ ْخ ََف َح َّت الَتَ ْعل َ َم َ‬
‫طرح لڪي لڪي صدقو ڪيو جو ان جي کاٻي هٿ کي به خبر نه پئي سگهي‬
‫ته ان جي ساڄي هٿ ڇا خرچ ڪيو آهي‪“.‬‬

‫اّللَ َخالِيًا فَ َف َ‬
‫اض ْت عَيْنَاهی))‬ ‫‪َ ‬و َرج ٌل َذك ََر َ‬
‫”۽ اهو ماڻهو جنهن عليحدگي ۾ اهلل تعالي کي ياد ڪيو ته ان جي‬
‫اکين مان لڙڪ وهي نڪتا‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،660:‬صحيح مسلم‪)1031:‬‬
‫عزيز ساٿيو!‬
‫قيامت جو ڏينهن انتهائي هولناڪ هوندو‪ .‬۽ ايترو ڊگهو هوندو جو انسان‬
‫ان جي ڊيگهه ٻڌي ڪري دنگ رهجي ويندو ۽ ان جا وار ڪانڊارجي وڃن ٿا‪.‬‬
‫اهلل تعالي ان جي ڊيگهه پنجاهه هزار سال ذڪر ڪئي آهي‪.‬‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬ت ْع ُر ُج ال َْم َالئِكَ ُة َو ُّ‬

‫الرو ُح إ ِ َل ْيهِ فِي َي ْومٍ ك َ َ‬
‫ان مِ ْق َدا ُر ُه َخ ْم ِسي َن‬
‫أَل َ‬
‫ْف َس َن ٍة﴾‬
‫”فرشتا ۽ جبرئيل امين ان وٽ چڙهي ڪري ويندا هڪ اهڙي ڏينهن ۾‬
‫جنهن جو اندازو پنجاهه هزار سال هوندو‪( “.‬املعارج ‪)4 :70‬‬
‫جي ها‪ ،‬پنجاهه سال نه‪ ،‬پنجاهه هزار سال!!!‬
‫اهو ڏينهن ايترو ڊگهو ۽ ايتري قدر هولناڪ هوندو جو ان ۾ ٻار به پوڙها‬
‫ٿي ويندا‪.‬‬
‫ان شِي ًبا﴾‬ ‫َفتُ ْم َي ْو ًما يَّ ْج َع ُ‬
‫ل الْوِل َْد َ‬ ‫ف َت َّت ُق َ‬
‫ون إ ِْن َك َ ْ‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬فكَ ْي َ‬
‫”جيڪڏهن توهان ڪفر جو رستو اختيار ڪيو ته ان ڏينهن جي عذاب کان‬
‫ڪيئن بچندا جيڪو ٻارن کي پوڙهو ڪري ڇڏيندو‪( “.‬املزمل ‪)17 :73‬‬
‫ان ڏينهن سج تمام ويجهو هوندو ۽ ان جي اس جي شدت جي وجه سان‬
‫ماڻهو پنهنجي پگهرن ۾ ٻڏل هوندا‪.‬‬
 ‫‪332‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫حضرت مقداد بن اسود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون نبي ڪريم‪ ‬جن کان‬

‫ٻڌو‪ ،‬پاڻ فرمائي رهيا هئا‪:‬‬
‫س يَ ْوَم ال ِْقيَ َام ِة ِم َن الْ َخل ِْق‪َ ،‬حتاى تَ ُكو َن ِمنْ ُه ْم َك ِم ْق َدا ِر ِم ٍ‬
‫يل» ”قيامت‬ ‫«تُ ْدنَى ال ا‬
‫ش ْم ُ‬
‫جي ڏينهن سج کي مخلوق جي ويجهو ڪيو ويندو ايستائين جو هو انهن کان‬
‫هڪ ميل جي فاصلي تي رهجي ويندو‪“.‬‬
‫سليم بن عامر چون ٿا‪:‬‬
‫”آئون نٿو‬ ‫يل؟ أَ َم َسافَةَ ْاأل ْیَر ِض‪ ،‬أَ ِم ا ْملِ َ‬
‫يل ال َ ِذي ت ْكتَ َحل بِ ِه ال ْ َع ْنيی‬ ‫َما أَ ْد ِري َما ي َ ْع ِن بِا ْملِ ِ‬
‫ڄاڻان ته ميل مان مراد زمين جي مسافت آهي يا ان کان مراد اها ڪاني آهي‬
‫جنهن جي ذريعي اک ۾ سرمو لڳايو ويندو آهي!“‬
‫الناس عَلَ قَ ْد ِر أَ ْع َم ِاَل ِْم ِِف ال ْ َع َرقِی‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬فَ یيَكون َ‬
‫” ماڻهن مان هر هڪ پنهنجي پنهنجي عمل مطابق پگهر ۾ هوندو‪“.‬‬
‫فَ ِم ْنه ْم َم ْن يَكون إ َِیل كَ ْعب َي ْ ِیه ”انهن مان ڪنهن جو پگهر ان جي ڳرين تائين‬
‫هوندو‪“.‬‬
‫َومِ ْنه ْم َم ْن يَكون إ َِیل ركْبَتَي ْ ِیه ”ڪنهن جو پگهر ان جي گوڏن تائين هوندو‪“.‬‬
‫ِیل َحق َْوي ْ ِه‪” ،‬ڪنهن جو پگهر ان جي ڪک تائين هوندو‪“.‬‬
‫َومِ ْنه ْم َم ْن يَكون إ َ ی‬
‫ِ‬
‫اما» ”۽ (پاڻ‪ ‬جن پنهنجي هٿ سان پنهنجي‬ ‫َوم ْنه ْم َم ْن يل ْ ِجمه ال ْ َع َرق إِْلْ َ ً‬
‫منهن ڏانهن اشارو ڪري فرمايو ته) ڪنهن کي ان جو پگهر لگام ڏئي رهيو‬
‫هوندو (يعني ان جي منهن تائين هوندو‪ ( “).‬صحيح مسلم‪)2864:‬‬

‫اهڙي طرح حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن‬

‫اس‪ ،‬أَ ْو إ َِیلی‬ ‫ني بَاعًا‪َ ،‬وإِن َه لَيَبْلغ إ َِیل أَف َْواهِ َ‬
‫الن ِ ی‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫فرمايو‪« :‬إ َِن ال ْ َع َر َق ي َ ْو َم الْق يَ َامة ل َيَ ْذ َهب ِِف ْاأل َْرض َسبْع َ‬
‫اَن ْم»” قيامت جي ڏينهن پگهر زمين ۾ ستر باع (يعني ستر مرتبه ٻنهي هٿن‬ ‫آ َذ ِ ِ‬
‫جي پکيڙ برابر) هوندو ۽ اهو ماڻهن جي منهن يا انهن جي ڪنن تائين پهچي‬
‫رهيو هوندو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6532:‬صحيح مسلم‪)2863:‬‬
‫۽ حضرت ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
 ‫‪333‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫«ح َّت ي َ یغِيب أَ َحدهم ِِف ر ْش ِح ِه إ َِیل أَن ْ َص ِ‬

‫اف أذن َي ْ ِه» ”جڏهن ماڻهو رب العالمين جي الِء‬ ‫َ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫اٿي بيهندا ته ان ڏينهن انهن مان هڪ پنهنجي پگهر ۾ پنهنجي ڪنن جي اڌ‬
‫عزيز ساٿيو! ان قسم‬ ‫تائين لڪيل هوندو‪( “.‬صحيح البخاري‪)4938:‬‬
‫جي صورتحال ۾ ڪا به ڇانو نه ٿيندي سواِء اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو‬
‫جي‪ .‬۽ ان ڇانو ۾ ڪجھ خوشنصيب ماڻهن کي ئي جڳهه ملندي‪ .‬اهي‬
‫خوشنصيب ماڻهو ڪير هوندا! انهن جي باري ۾ توهان حديث ٻڌي‪ .‬اچو هاڻي‬
‫انهن ماڻهن جو تذڪرو ٿورو تفصيل سان ڪريون ٿا‪ .‬ليڪن انهي جي تفصيل‬
‫۾ وڃڻ کان اڳ ڪجھ تنبيهون‪:‬‬
‫پهرين تنبيه‪ :‬هي آهي ته حديث ۾ جيڪو (سبعة) جو لفظ آيو آهي‪ ،‬جنهن‬
‫جي معني آهي ست‪ ،‬ته ان مان مراد ست ماڻهو ناهن‪ ،‬بلڪه ست قسم جا ماڻهو‬
‫آهن‪ .‬ڇوته حديث ۾ اهلل جي نبي‪ ‬ڪجھ وصف ذڪر ڪيا آهن‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫اهي وصف جن ماڻهن ۾ به هوندا اهي اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو هيٺ گڏ‬
‫ٿيندا‪.‬‬
‫ٻي تنبيه‪ :‬هي آهي ته اهي خوش نصيب ماڻهو صرف مردن مان ئي نه‬
‫هوندا‪ ،‬بلڪ ه جن عورتن ۾ اهي صفتون هونديون‪ ،‬اهي به انهن ماڻهن ۾‬
‫شآمل هونديون‪.‬‬
‫ٽي تنبيه‪ :‬هي آهي ته اهلل تعالي جي عرش هيٺ گڏ ٿيندڙ خوش نصيب‬
‫ماڻهو صرف ست قسم جا ئي نه هوندا‪ ،‬بلڪه انهن ۾ ڪجھ ٻيا ماڻهو به‬
‫شامل آهن‪ ،‬ج ن جو ذڪر ٻين حديثن ۾ ڪيو ويو آهي‪ .‬۽ اسان خطبي جي آخر‬
‫۾ انهن جو به تذڪرو ڪنداسين‪ .‬ان شاءاهلل‬
‫چوٿين تنبيه هي آهي ته اسان ابوهريره‪ ‬جي جيڪا حديث ذڪر ڪئي‬
‫آهي ان ۾ هي آهي ته (في ظله يوم الظل اال ظله) يعني انهن خوشنصيب ماڻهن‬
‫کي اهلل تعالي پنهنجي ڇانو ۾ جڳهه ڏيندو ۽ ان ڏينهن ان جي ڇانو کان‬
‫سواِء ٻي ڪا ڇانو نه هوندي‪ .‬جڏهن ته انهي حديث جي هڪ ٻي روايت ۾‬
‫جيڪا سنن سعيد بن منصور ۾ آهي ۽ ان جي سند کي حافظ ابن حجرؒ فتح‬
‫اّلل ِِف ِظلِ ِه‪ ،‬ي َ ْو َم الَ‬
‫الباري ۾ حسن قرار ڏنو آهي‪ ،‬ان ۾ هي لفظ آهن‪َ :‬سبْ َع ٌة ي ِظلهم َ‬
‫ل إ َِال ِظلهی ی‬
‫ِظ َ ی‬
 ‫‪334‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫يعني ست قسم جي ماڻهن کي اهلل تعالي پنهنجي عرش جي ڇانو ۾‬

‫جڳهه ڏيندو… اهڙي طرح ڪن روايتن جي باري ۾ اگرچه اهل علم جا‬
‫مختلف قول آهن‪ ،‬البته سلف صالحين جي هڪ تمام وڏي جماعت ان ڳالهه‬
‫جي قائل آهي ته مطلق کي مقيد تي محمول ڪندي ان کان مراد عرش باري‬
‫تعالي جي ڇانو ئي آهي‪ .‬جڏهن ته شيخ ابن بازؒ جو چوڻ آهي ته ان مان مراد‬
‫اهلل تعالي جي ڇانو آهي‪ .‬۽ ان جي ڪيفيت خود اهلل تعالي ئي بهتر ڄاڻي‬
‫ٿو‪ .‬جيئن حديث ۾ اهلل جي ڇانو جو ذڪر آهي انهي الِء ان کي بنا ڪنهن‬
‫تاويل ۽ ڪيفيت جي مڃڻ ضروري آهي‪.‬‬
‫انهن تنبيهن کانپوِء اچو هاڻي اسان ان حديث ۾ ذڪر ٿيل ست قسم جي‬
‫ماڻهن جو تذڪرو تفصيل سان ڪريون ٿا‪.‬‬
‫‪ ‬ا ِإلمام الع ِ‬
‫اد ُل‬
‫”عادل حڪمران“‬ ‫َُ َ‬
‫انهن خوشنصيب ماڻهن مان پهريون شخص آهي‪ :‬عدل ۽ انصاف ڪرڻ‬
‫وارو حڪمران‪ ،‬جيڪو پنهنجي حڪمراني واري دور ۾ عوام سان پاڻ به‬
‫عدل ۽ انصاف ڪري ۽ پنهنجي بادشاهت جي باقي سڀني ننڍن وڏن ذميدارن‬
‫کي به عدل ۽ انصاف جي تقاضن کي پورو ڪرڻ جو حڪم ڏي‪ .‬هو پاڻ به‬
‫پنهنجي عوام تي ظلم ۽ زيادتي نه ڪري ۽ پنهنجي وزيرن‪ ،‬مشيرن ۽ سڀني‬
‫محڪمن جي آفيسرن کي به ان کان منع ڪري‪.‬‬
‫(االمام) کان مراد صرف اعلي حڪمران (ملڪ جو سربراهه) ئي ناهي بلڪه‬
‫ان ۾ اهي ماڻهو به شامل آهن جن وٽ فيصلو ڪرڻ جو اختيار هوندو آهي‪.‬‬
‫مثال طور قاضي ۽ مٿيان آفيسر وغيره‪.‬‬
‫۽ (العادل) کان مراد اهو آهي جيڪو بنا گهٽ وڌائي جي اهلل تعالي جي‬
‫دين جي مطابق فيصلو ڪري‪.‬‬
‫اهلل رب العزت حضرت دائود‪ ‬کي حڪم ڏنو هو ته‬
‫س بِالْ َح ِّق َولَ َتتَّب ِ ِع الْ َه َوى َفيُ َّ‬
‫ضِلكَ‬ ‫ض فَاحْكُ ْم بَي ْ َن النَّا ِ‬
‫اك َخلِي َف ًة فِي األْ َ ْر ِ‬
‫﴿يَا َدا ُوودُ إِنَّا َج َعلْ َن َ‬
‫َع ْن َسبِي ِل اهَّللِ﴾‬
 ‫‪335‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫”اي دائود! اسان توهان کي زمين ۾ خليفو بنايو آهي‪ .‬لهذا ماڻهن ۾‬
‫انصاف سان فيصلو ڪجو ۽ نفس جي خواهش جي پويان نه وڃجو‪ ،‬ورنه اها‬
‫ڳالهه توهان کي اهلل جي رستي تان ڀٽڪائي ڇڏيندي‪( “.‬ص ‪)26 :38‬‬
‫توهان غور ڪريو ته اهلل تعالي انصاف تي مبني فيصلو ڪرڻ جو حڪم‬
‫ڏيڻ سان گڏوگڏ نفس جي خواهش جي پيروي ڪرڻ کان به منع ڪيو آهي‪ ،‬ان‬
‫جي وجه اها آهي ته جيڪو شخص فيصلو ڪرڻ وقت چاهي پنهنجي نفس جي‬
‫خواهش جي پيروي ڪري يا ماڻهن جي خواهشن کي خيال ۾ رکي ته ان جا‬
‫فيصال انصاف تي ناهن هوندا‪ .‬بلڪه ان جي فيصلن ۾ بي انصافي ۽ تانجو‬
‫ظلم به پاتو ويندو آهي‪.‬‬
‫بلڪل انهي طرح اهلل تعالي پنهنجي آخري پيغمبر جناب محمد‪ ‬کي‬
‫به حڪم ڏنو‪ .‬جيئن اهلل تعالي فرمايو‪:‬‬
‫﴿فَاحْكُ ْم بَيْ َن ُه ْم ب ِ َما أَنْزَ َل اهَّللُ َولَ َتتَّب ِ ْع أَهْ َوا َءهُ ْم َع َّما َجآ َء َك مِ َن الْ َح ِّق﴾‬
‫”لهذا توهان انهن جي درميان فيصال اهلل جي نازل ڪيل احڪامن مطابق‬
‫ڪريو ۽ انهن جي خواهشن جي پويان نه هلو جو توهان وٽ حق اچي چڪو‬
‫آهي‪( “.‬املائده ‪)48 :5‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي سڀني ايمان وارن کي حڪم ڏنو آهي ته اهي جڏهن‬
‫اقت دار ۾ هجن ۽ انهن وٽ فيصلي ڪرڻ جو اختيار هجي ته اهي عدل ۽‬
‫انصاف ڪن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫س أَ ْن َت ْحكُ ُموا بِال َْع ْد ِل إ َِّن‬ ‫﴿إ َِّن اهَّللَ َيأ ْ ُم ُر ُك ْم أَ ْن تُ َؤ ُّدوا األْ َ َمانَا ِ‬
‫ت إلِ َى أَ ْهلِ َها َوإِذَا َحكَ ْم ُت ْم َبي ْ َن النَّا ِ‬
‫اهَّللَ ن ِ ِع َّما َي ِع ُظكُ ْم بِهِ﴾ ”بيشڪ اهلل تعالي توهان کي حڪم ڏي ٿو ته توهان‬
‫امانتون انهن جي حقدارن کي ادا ڪري ڇڏيندا ڪريو ۽ جڏهن توهان ماڻهن‬
‫جي وچ ۾ فيصلو ڪرڻ لڳو ته عدل سان فيصلو ڪندا ڪريو‪ .‬اهلل تعالي‬
‫يقينا توهان کي سٺي نصيحت ڪري ٿو‪( “.‬النساء ‪)58 :4‬‬
‫عدل ۽ انصا ف سان فيصال ڪرڻ وارن ماڻهن جي فضيلت بيان ڪندي‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪336‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫محنِ َع َز َو َج َل‪َ ،‬وکِلْتَا ي َ َديْ ِه َ ِیمي ٌی‬

‫ني‪،‬ی‬ ‫هلل عَ َل َمنَابِ َر مِ ْن نو ٍر‪َ ،‬ع ْن َ ِمي ِ‬
‫ني ال َر ْ َ‬ ‫«إ َِن ا ْمل ْق ِس ِطني ِع ْن َد ا ِ‬
‫َ‬
‫ون ِِف ح ْك ِمه ِْم َوأَ ْهلِيه ِْم َو َما َولوا ی»‬
‫ال َ ِذي َن ي َ ْع ِدل َ‬
‫”بيشڪ عدل ۽ انصاف ڪرڻ وارا ماڻهو اهلل تعالي وٽ نور مان ٺهيل‬
‫انهن منبرن تي هوندا جيڪي رحمن جي ساڄي پاسي رکيل هوندا‪ .‬۽ ان جا‬
‫ٻئي هٿ ساڄا آهن‪ .‬هي اهي ماڻهو هوندا جيڪي پنهنجي فيصلن ۾ پنهنجي‬
‫گهر وارن ۾ ۽ پنهنجي هر ذميواري ۾ انصاف ڪندا هئا‪( “.‬صحيح مسلم‪)1827:‬‬
‫۽ جيڪو حاڪم يا قاضي يا وزير يا آفيسر پنهنجي عوام سان نا‬
‫انصافي‪ ،‬ظلم ۽ زيادتي ڪري ته ان بابت اهلل جي نبي‪ ‬جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اش ل ِ َرعِ َيتِ ِه‪ ،‬إ َِال َح َر َم اهللی عَل َيْ ِه اْلْ َ َن َة» ی‬
‫«ما مِ ْن َعبْ ٍد ي َ ْس ََتْ ِعي ِه اهلل َر ِعيَ ًة‪َ ،‬ميوت ي َ ْو َم َ یميوت َوه َو غَ ٌ‬
‫َ‬
‫”جنهن ٻانهي کي اهلل تعالي ڪنهن عوام جي ذميواري سونپي‪ ،‬پوِء هو‬
‫پنهنجي موت وقت پنهنجي عوام سان دوکو ڪري رهيو هجي ته ان تي اهلل‬
‫تعالي جنت کي حرام ڪري ڇڏيو آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،7151:‬صحيح مسلم‪142:‬‬
‫واللفظ ملسلم)‬

‫اب نَ َشأَ فِي ِعبَ َ‬

‫ادةِ َربِِّه ”۽ اهو نوجوان جنهن جي پرورش اهلل جي‬ ‫‪َ ‬و َش ٌّ‬
‫عبادت سان ٿي‪“.‬‬
‫اهو آهي انهن ست قسم جي ماڻهن مان ٻيو خوشنصيب جنهن کي اهلل‬
‫تعالي پنهنجي عرش جي ڇانو نصيب ڪندو‪.‬‬
‫محترم ڀائرو ۽ قابل فخر ڀينرو! انسان جي زندگي ۽ جواني جو مرحلو‬
‫تمام گهڻو حساس هوندو آهي‪ .‬هن مرحلي ۾ نوجوان عموما پنهنجي خواهشن‬
‫جي پويان لڳندا آهن ۽ پنهنجي جواني واري زندگي اهلل تعالي جي نافرماني‬
‫۾ گذاري ڇڏيندا آهن‪ .‬ڇوته اهي سمجهي رهيا هونداآهن ته جواني موج مستي‬
‫جي الِء آهي‪ ،‬جيستائين دين تي عمل ڪرڻ جو تعلق آهي ته انهن جي خيال‬
‫مطابق ان جي الِء اڃا تمام وڏي زندگي پئي آهي!!! ليڪن جنهن نوجوان جي‬
‫نوجواني اهلل تعالي جي عبادت ۽ ان اطاعت ۽ فرمانبرداري ۾ گذري وڃي ته‬
‫ان کي اهلل تعالي باقي زندگي ۾ پنهنجي دين تي قائم رهڻ جي توفيق ڏي‬
‫ٿو‪ .‬۽ انهي تي ان جو خاتمو به ٿئي ٿو‪ .‬جيتوڻيڪ قيامت جي ڏينهن هو انهن‬
 ‫‪337‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫خوشنصيب ماڻهن ۾ شامل ٿيندو جن کي اهلل تعالي پنهنجي عرش جي ڇانو‬

‫نصيب ڪندو‪.‬‬
‫اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ ڪجھ نوجوانن جو قصو ذڪر ڪيو آهي جن‬
‫هڪ ڪهف (غار) ۾ پناهه وٺي پنهنجي ايمان کي بچايو هو‪ .‬۽ اهلل تعالي‬
‫انهن جي تعريف ڪئي آهي ته انهن پنهنجي رب تي ايمان آندائون ۽ پوِء ان‬
‫جي توحيد تي ڄمي بيٺا‪ .‬۽ شرڪ ڪرڻ کان صاف انڪار ڪري ڇڏيائون‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ن َ ْح ُن َن ُق ُّص َع َل ْيكَ ن َ َبأَهُ ْم بِالْ َح ِّق إِن َّ ُه ْم فِت َْي ٌة آ َمنُوا ب ِ َربِّهِ ْم َوزِ ْدنَاهُ ْم هُدً ى (‪َّ )13‬و َر َب ْط َنا َعل َى‬
‫ت َواألْ َ ْر ِ‬
‫ض ل َْن ن َ ْدعُ َو مِ ْن دُون ِه إ ِل ًها َل َق ْد ُقلْ َنا إِذًا َش َط ًطا﴾‬ ‫ُقلُوبِهِ ْم إِذْ قَا ُموا َف َقالُوا َر ُّب َنا َر ُّب َّ‬
‫الس َما َوا ِ‬
‫”اسين توکي سندن سچي خبر بيان ڪريون ٿا‪ ،‬بيشڪ اھي ڪيترا جوان‬
‫ھوا جو پنھنجي پالڻھار کي مڃيو ھوائون ۽ کين وڌيڪ ھدايت ڪئي ھئي‬
‫سون‪ .‬۽ سندن دلين تي (سچائي) ٻڌي سون جڏھن اٿيا تڏھن چيائون ته اسان‬
‫جو پالڻھار آسمانن ۽ زمين جو پالڻھار آھي ان کانسواِء ٻئي ڪنھن کي معبود‬
‫ڪري نه سڏينداسون (جي سڏيوسون ته) ضرور بيشڪ انھي مھل بيھودي ڳالھ‬
‫چئي سون‪( “.‬الکهف ‪)14-13 :18‬‬
‫عزيز القدر نوجوانو! پنهنجي جواني کي غنيمت سمجهو ۽ فتنن جي هن‬
‫دؤر ۾ پنهنجي جواني جي حفاظت ڪريو‪ .‬۽ پنهنجي توانائين کي اهلل تعالي‬
‫جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ۾ گذاري ڇڏيو‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫ك‪َ ،‬و ِغنَ َ‬

‫اك قَبْ َل یفَقْ ِر َ‬
‫ك‪،‬ی‬ ‫ك قَبْ َل َسقَ ِم َ‬
‫ك‪َ ،‬و ِص َحتَ َ‬ ‫َخ ٍس‪َ :‬شبَابَ َ‬
‫ك قَبْ َل َه َیرمِ َ‬ ‫((اغْتَ ِن ْم َ ْ‬
‫َخ ًسا قَبْ َل َ ْ‬
‫ك قَبْ َل َم ْوتِ َ ی‬
‫ك) ی) ی‬ ‫ك قَبْ َل شغْلِ َ‬
‫ك‪َ ،‬و َح يَاتَ َ‬ ‫َوف ََراغَ َ‬
‫”پنج شين کي پنج شين کان پهرين غنيمت سمجهو‪ .‬پنهنجي جواني کي‬
‫پنهنجي پوڙهپڻ کان اڳ‪ ،‬واندڪائي کي پنهنجي مصروفيت کان اڳ‪،‬‬
‫پنهنجي زندگي کي پنهنجي موت کان اڳ‪ ،‬پنهنجي تندرستي کي پنهنجي‬
‫بيماري کان اڳ ۽ پنهنجي خوشحالي کي پنهنجي غربت کان اڳ‪( “.‬صحيح‬
‫الرتغيب والرتهيب‪)3355:‬‬
 ‫‪338‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫نوجوانو! هيَء ڳالهه ياد رکو ته قيامت جي ڏينهن جن پنجن سوالن جا‬
‫جواب اسان کي ڏيڻا پوندا انهن مان هڪ سوال جواني بابت هوندو ته ان کي‬
‫ڪهڙي شئ ۾ کپائي ڇڏيو هو؟ اهلل تعالي جي فرمانبرداري ۾ يا نافرماني‬
‫۾؟‬
‫حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫يما أَفْنَاه ‪َ ,‬و َشبَابِ ِهی‬ ‫ِِ‬ ‫فرمايو‪َ (( :‬ال تَزول قَ َدما َعب ٍد يَوم الْقِ يام ِة ح َّت يسأ َ َل َع ْن َ ْ ٍ‬
‫َخ َسة‪َ :‬ع ْن ع ْم ِره ف َ‬ ‫َ ْ َْ َ َ َ ْ‬
‫يما عَلِ َی‬ ‫ِ ِ‬ ‫فِيما أَبْ َاله ‪ ,‬و َع ْن مال ِ ِه مِ ْنأَيْ َن ا ْك یتَسبه وفِ ِ‬
‫م))‬ ‫يم أنْف َقه ‪َ ,‬و َع ْن َما َعم َل ف َ‬
‫ََ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫”قيامت جي ڏينهن پنج شين بابت سوالن کان اڳ ڪنهن ٻانهي جا پير‬
‫پنهنجي جڳه کان چري نه سگهندا‪ :‬عمر جي باري ۾ ته هن ڪيئن گذاري؟‬
‫جواني جي باري ۾ ته ان کي ڪهڙي شئ ۾ کپايو؟ مال جي باري ۾ ته هن ان‬
‫کي ڪٿان کان ڪمايو ۽ ڪٿي خرچ ڪيو؟ ۽ علم جي باري ۾ ته ان تي هن‬
‫ڪيترو عمل ڪيو؟“ (جامع الرتمذي‪ 2416:‬وصححه االلباين)‬
‫اج ِد‪”،‬اهو ماڻهو جنهن جي دل مسجد ۾‬ ‫‪ ‬ورجل قَلْبهُ معلا ٌق فِي المس ِ‬
‫ََ‬ ‫ََ ُ ٌ ُ َُ‬
‫اٽڪيل هجي‪“.‬‬
‫اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو هيٺ جڳهه پائڻ وارن خوشنصيب ماڻهن‬
‫مان ٽئين قسم جا ماڻهو اهي آهن جن کي اهلل جي گهرن سان سخت محبت‬
‫هوندي آهي‪ .‬اهي جڏهن مسجدن ۾ داخل ٿيندا آهن ته انهن کي دلي سڪون‬
‫نصيب ٿيندو آهي ۽ جڏهن مسجدن کان ٻاهر ويندا آهن ته انهن ۾ واپس موٽي‬
‫اچڻ جي الِء بي تاب رهندا آهن‪.‬‬
‫مسجدن کي آباد ڪرڻ‪ ،‬انهن جون رونقون وڌائڻ ۽ انهن ۾ اهلل جي نالي‬
‫کي بلند ڪرڻ اهڙو عمل آهي جنهن جي اهلل تعالي وڏي تعريف ڪئي آهي ۽‬
‫ان کي ايمان جي عالمت قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َام الصَّ َال َة َوآت َى الزَّكَا َة َو َل ْم يَخ َْش إ َِّل اهَّللَ‬
‫ِخ َوأَق َ‬
‫﴿إِن َّ َما َي ْع ُمرُ َم َساجِ َد اهَّللِ َم ْن آ َم َن بِاهَّللِ َوال َْي ْومِ ْاْل ِ ِ‬
‫ف ََع َسى أُولئِكَ أَ ْن يَّكُون ُوا مِ َن ال ُْم ْه َتدِ َ‬
‫ين﴾‬
 ‫‪339‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫”اهلل جي مسجدن کي آباد ڪرڻ رڳو انھي کي جڳائيندو آھي جنھن اهلل ۽‬
‫قيامت جي ڏينھن کي مڃيو ۽ نماز پڙھي ۽ زڪوة ڏني ۽ اهلل کانسواِء (ٻئي‬
‫ڪنھن کان) نه ڊنو‪ ،‬پوِء اميد آھي ته اھي ھدايت وارن مان آھن“(التوبة ‪)18 :9‬‬
‫جيڪو شخص مسجد ۾ اچي ٿو‪ .‬هو اهلل تعالي جو مهمان هوندو‬
‫آهي‪.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«إِ َذا تَو َضأ َالْعبد ث َم أَ ََت ا ْمل س ِج َد ‪ ,‬ي َصلِ یي فِي ِه ‪ ,‬فَهو َزائِ ٌر ِ َ ِ‬
‫ّلل َع َز َو َج َل ‪َ ,‬یو َح ٌق عَلَ ا ْملَزو ِر أَ ْن ي ْك ِر َم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َْ‬
‫اره»”جيڪو شخص وضو ڪري ۽ مسجد جي طرف اچي ته هو اهلل‬ ‫َم ْن َز َ‬
‫عزوجل جو مهمان آهي‪ .‬۽ ميزبان (اهلل تعالي ) تي اهو حق آهي ته هو مهمان‬
‫جي عزت ڪري‪( “.‬السلسلة الصحيحة لاللباين‪ )1169 :‬ی‬
‫۽ اهلل تعالي پنهنجي ان مهمان جي مهماني جنت ۾ تيار ڪندو آهي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫اّلل لَه نزلَه م َن اْل َ َن ِة کل َ َما غَ َدا أَ ْو َر َ‬
‫اح» ی‬ ‫اح‪ ،‬أَعَ َد َ‬
‫« َم ْنغَ َدا إ َِیل امل َ ْس ِج ِد َو َر َ‬
‫”جيڪو شخص صبح جي وقت يا شام جي وقت مسجد ۾ وڃي ته اهلل‬
‫تعالي ان ج ي الِء جنت ۾ مهماني تيار ڪندو آهي‪ ،‬هو جڏهن به وڃي‪ ،‬صبح‬
‫جو يا شام جو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،662:‬صحيح مسلم‪)669:‬‬
‫۽ انڌيري ۾ مسجدن جي طرف هلي ڪري اچڻ وارن ماڻهن کي قيامت‬
‫جي ڏينهن مڪمل نور نصيب ٿيندو‪.‬‬
‫حضرت بريده‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«بَ ِش ِر ا ْمل َیشائِني ِِف الظل َ ِم إ َِیل ا ْمل سا ِج ِد بِالنو ِر التَ ِ‬
‫ام ي َ ْو َم الْقِي َ َام ِیة»‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫”انڌيرن ۾ مسجدن جي طرف هلي وڃڻ وارن کي بشارت ڏئي ڇڏيو ته‬
‫انهن کي قيامت جي ڏينهن مڪمل نور نصيب ٿيندو‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 561:‬وجامع‬
‫الرتمذي‪ 223:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو هيٺ جڳهه پائڻ وارن خوشنصيب‬
‫ماڻهن مان چوٿين قسم جا اهي ماڻهو آهن جيڪي صرف اهلل جي رضا جي الِء‬
‫هڪ ٻئي سان محبت ڪندا آهن‪ .‬اهي ڪنهن دنياوي مقصد خاطر نه‪ ،‬ڪنهن‬
‫جي مال جي وجه سان نه‪ ،‬ڪنهن جي عهدي جي وجه سان نه‪ ،‬بلڪه صرف ۽‬
 ‫‪340‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫صرف اهلل تعالي جي خوشي حاصل ڪرڻ جي الِء محبت ڪندا آهن‪ .‬نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن اهڙن ماڻهن کي هنن لفظن سان ذڪر فرمايو‪َ (( :‬و َرجالَنِ ُتَ َابَا ِِفی‬
‫اجتَ َم َعا عَل َيْ ِه َوتَ َف َرقَا عَل َيْ ِیه) ی)‬ ‫َِ‬
‫اّلل ْ‬
‫اهي ٻه ماڻهو جن پاڻ ۾ هڪ ٻئي سان اهلل جي رضا جي الِء محبت‬
‫ڪئي‪ ،‬انهي تي گڏ ٿيا ۽ انهي تي جدا جدا ٿيا‪.‬‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ون ِِبَ َال ِِل‪ ،‬الْيَ ْو َم أ ِظله ْم ِِف ِظلِي ي َ ْو َم َال ِظ َل إ َِالی‬ ‫ِ ِ َ‬
‫((إ َِن اهللَ يَقول ي َ ْو َم الْق يَ َامة‪« :‬أيْ َن ا ْملتَ َحاب َ‬
‫ِظلِي) ی)‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن ارشاد فرمايو‪ :‬اڄ منهنجي خاطر‬
‫محبت ڪرڻ وارا ڪٿي آهن! آئون انهن کي پنهنجي ڇانو ۾ جڳهه ڏيان ٿو‬
‫جڏهن ته اڄ منهنجي ڇانو کانسواِء ٻي ڪابه ڇانو ناهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2566:‬‬

‫اهلل جي الِء هڪ ٻئي سان محبت ڪرڻ انهن ٽن عملن مان هڪ آهي جن‬
‫سان هڪ مومن ايمان جي لذت کي محسوس ڪري ٿو‪.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪ ( :‬ی(ثَال َ ٌث َم ْن ك َن فِي ِه َو َج َد َحال َ َو َة اْلِميَانِی)) ‪:‬‬
‫” ٽي خصلتون اهڙيون آهن جيڪي ڪنهن شخص ۾ موجود هجن ته هو انهن‬
‫جي ذريعي ايمان جي لذت ۽ ان جي مٺاس کي پائي وٺي ٿو‪“.‬‬
‫اّلل ورسولهی أَح َ ِ‬
‫ب إِل َيْ ِه مَا ِس َو َ‬
‫اُها) ی) ی‬ ‫َ‬ ‫ون َ َ َ‬
‫َ‬
‫((أ ْن يَك َ‬
‫”پهرين هيَء ته ان کي اهلل ۽ ان جي رسول(‪ )‬سان سڀ کان وڌيڪ‬
‫محبت هجي‪“.‬‬
‫ب امل َ ْر َء الَُيِبه إ َِال ِ َ ِی‬
‫ّلل))‬ ‫(( َوأَ ْن ُي ِ َ‬
‫” ٻي هيَء ته ان کي ڪنهن شخص سان محبت هجي ته رڳو اهلل جي رضا‬
‫ڪارڻ هجي‪“.‬‬
‫ود ِِف الك ْف ِر كَ َما يَك َْره أَ ْن يیقْ َذ َف ِِف َ‬
‫النا ِیر)) ی‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫(( َوأ ْن يَك َْر َه أ ْن يَع َ‬
 ‫‪341‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫” ۽ ٽي هيَء ته ان کي ڪفر ڏانهن موٽڻ انهي طرح ناپسند هجي جيئن‬

‫جهنم ۾ وڌو وڃڻ ان کي ناپسند آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،16:‬صحيح مسلم‪)43:‬‬
‫۽ اهلل جي رضا خاطر هڪ ٻئي سان محبت ڪرڻ وارن جي الِء اهلل تعالي‬
‫جي محبت واجب ٿي ويندي آهي‪.‬‬
‫ابوادريس الخوالني بيان ڪن ٿا ته انهن حضرت معاذ بن جبل‪ ‬کي چيو‬
‫ته آئون توهان سان اهلل جي رضا خاطر محبت ڪريان ٿو‪ .‬انهن چيو‪ :‬واقعي‬
‫اهلل جي رضا جي الِء؟ مون چيو‪ :‬جي ها صرف اهلل جي رضا جي الِء‪ .‬ته انهن‬
‫چيو‪ :‬توهان کي خوشخبري هجي ڇوته مون رسول اهلل‪ ‬جن کان ٻڌو هو ته‬
‫پاڻ فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ني ِ َِف‪َ .‬وا ْملتَ َزا ِورِي َن ِ َِف‪َ .‬وا ْملتَبَا ِذل َ‬
‫ني ِ َیِف) ی) ی‬ ‫(( َو َجب َ ْت َحمَبَ ِِت للْمتَ َحاب َ‬
‫ِني ِ َِف‪َ .‬وا ْملتَ َجالس َ‬
‫”اهلل تبارڪ وتعالي فرمائي ٿو‪ :‬منهنجي محبت انهن ماڻهن جي الِء‬
‫واجب ٿي ويندي آهي جيڪي منهنجي رضا جي الِء هڪ ٻئي سان محبت‬
‫ڪندا‪ ،‬هڪ ٻئي سان ملي ويهندا‪ ،‬هڪ ٻئي جي زيارت ڪن ٿا ۽ هڪ ٻئي تي‬
‫خرچ ڪن ٿا‪( “.‬صحيح الرتغيب والرتهيب‪)3018:‬‬
‫‪ ‬عرش باري تعالي جي ڇانو هيٺ گڏ ٿيڻ وارن ماڻهن مان پنجين قسم‬
‫جا ماڻهو اهي آهن جن کي رسول اهلل‪ ‬جن هنن لفظن ۾ ذڪر فرمايو‪:‬‬
‫ال‪ :‬إ ِِّن أَ َخاف َ ی‬
‫اّللَ‬ ‫َو َرج ٌل َطلَبَتْه ا ْم َرأَ ٌیة َذات َم ْن ِص ٍب َو َ َ‬
‫مجالٍ ‪ ،‬فَ َق َ‬
‫”اهو ماڻهو جنهن کي هڪ عهدي واري‪ ،‬خوبصورت عورت (زنا) جي‬
‫دعوت ڏني ته ان چيو‪ :‬آئون اهلل تعالي کان ڊڄان ٿو‪“.‬‬
‫هڪ عهدي واري ۽ خوبصورت عورت پاڻ برائي جي دعوت ڏئي رهي‬
‫هجي‪ ،‬ته ان کان بچڻ تمام گهڻو مشڪل هوندو آهي‪ .‬ليڪن ان شخص جي الِء‬
‫تمام وڏو آسان هوندو آهي جيڪو اهلل تعالي کان ڊڄندو هجي‪ .‬جيئن حضرت‬
‫يوسف‪ ‬کي بادشاهه جي زال پنهنجي شاهي محل ۾‪ ،‬دروازا بند ڪري‬
‫برائي جي دعوت ڏني‪ ،‬ته انهن چيو‪( :‬معاذاهلل) يعني اهلل جي پناهه! هي ان‬
‫ڳالهه جو دليل آهي ته اهي واقعي اهلل تعالي کان ڊڄندا هئا‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان ڊڄندي ان جي معصيت ۽ نافرماني کي ڇڏڻ متقي ۽‬
‫پرهيزگار جي هڪ اهم عالمت آهي‪ .‬۽ جنهن شخص ۾ اها عالمت پاتي ويندي‬
 ‫‪342‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫هجي اهو يقينا خوش نصيب آهي‪ .‬ان کي اهلل تعالي هڪ ته محشر جي زمين‬
‫۾ پنهنجي ڇانو نصيب ڪندو‪ .‬ٻيو کيس جنت ۾ داخل ڪندو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وأَ َّما َم ْن َخ َ‬
‫اف َم َق َام َربِّه َونَهَى النَّف َْس َع ِن الْ َه َوى (‪)40‬‬
‫َفإِ َّن الْ َجنَّ َة ه ِ َي ال َْمأ ْ َوى﴾‬
‫” ها جيڪو شخص پنهنجي رب جي سامهون بيهڻ کان ڊڄندو رهيو ۽‬
‫پنهنجي نفس کي خواهش (جي پيروي ڪرڻ) کان روڪيو هوندو ته ان جو‬
‫ٺڪاڻو جنت ئي آهي‪( “.‬النازعات ‪)41-40 :79‬‬
‫۽ جيڪو شخص بدڪاري جي بلڪل ويجهو پهچي چڪو هجي ۽ کيس‬
‫ڪو روڪڻ وارو نه هجي‪ ،‬مگر هو اهلل تعالي کان ڊڄي ڪري ان کي ڇڏي‬
‫ڏي‪ ،‬ته اهڙو شخص مستجاب الدعوات هوندو آهي ۽ جيڪڏهن هو مشڪالت‬
‫۾ وڪوڙجي وڃي ته اهلل تعالي ان جي مدد ڪندو آهي‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمر‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫” ٽي ماڻهو پيدل وڃي رهيا هئا ته اچانڪ برسات شروع ٿي وئي جنهن جي وجه‬
‫سان انهن کي جبل جي هڪ غار ۾ پناهه وٺڻو پيو‪ .‬جڏهن اهي غار اندر ويا‬
‫هليا ته جبل مٿان هڪ پٿر غار جي منهن تي اچي ڪريو جنهن سان ان جو‬
‫منهن بند ٿي ويو‪ .‬هاڻي اهي پاڻ ۾ چوڻ لڳا‪ :‬ڏسو! اهي نيڪ عمل جيڪي‬
‫توهان خالص اهلل تعالي جي رضا جي الِء ڪيا هجن‪ ،‬اڄ انهن ئي عملن کي‬
‫اهلل تعالي جي سامهون پيش ڪري دعا ڪريو‪ ،‬شايد هو اسان کي ان مشڪل‬
‫کان نجات ڏئي ڇڏي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ انهن مان هڪ شخص دعا ڪندي چيو‪:‬‬
‫اي اهلل! منهنجا والدين پوڙها هئا ۽ منهنجا ننڍا ننڍا ٻار به هئا‪ .‬آئون‬
‫ٻڪريون چاريندو هئس ۽ انهن جي الِء کير کڻي ايندو هئس‪ .‬۽ شام جو جڏهن‬
‫آئون گهر واپس موٽندو هئس ته سڀ کان پهرين پنهنجي ماُء پيُء کي کير‬
‫پيش ڪندو هئس‪ ،‬پوِء پنهنجي ٻارن کي ڏيندو هئس‪ .‬هڪ ڏينهن آئون سيم‬
‫پري هجڻ ڪري گهر ليٽ پهتس‪ .‬ته مون ڏٺو ته منهنجا ماُء پيُء سمهي رهيا‬
‫آهن‪ .‬مون کير ورتو ۽ انهن جي سرهاڻي وڃي بيهه رهيس ۽ انهن جي جاڳڻ‬
‫جو انتظار ڪرڻ لڳس‪ .‬۽ آئون ان ڳالهه کي ناپسند ڪندو هئس ته آئون پاڻ‬
 ‫‪343‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫انهن کي جاڳايان ۽ اهو به نه چاهيندو هئس جو آئون ٻچن کي انهن کان پهرين‬
‫کير پياريان حاالنڪه ٻچا بک جي ڪري منهنجي پيرن ۾ رڙيون ڪري رهيا‬
‫هئا‪ .‬لهذا آئون انهي طرح انهن جي جاڳڻ جو انتظار ڪندو رهيس‪ ،‬اهي ستل‬
‫رهيا ۽ منهنجا ٻار رڙيون ڪندا رهيا تان جو فجر ٿي وئي‪( .‬اي اهلل!) توکي‬
‫معلوم آهي ته مون اهو عمل صرف تنهنجي رضا جي الِء ڪيو هو‪ .‬لهذا تون‬
‫هن پٿر کي گهٽ ۾ گهٽ ايترو هٽائي ڇڏ جو اسان آسمان کي ڏسي سگهون‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهلل تعالي ان جي دعا قبول ڪئي ۽ ان پٿر کي ايترو هٽائي ڇڏيو‬
‫جو اهي آسمان کي ڏسي سگهيا پئي‪.‬‬
‫۽ ٻئي ماڻهو چيو‪ :‬اي اهلل! منهنجي هڪ چاچي جي ڌيَء هئي جنهن سان‬
‫آئون سخت محبت ڪندو هئس جيئن مرد عورتن سان محبت ڪندا آهن‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ مون کانئس ان جي نفس جو مطالبو ڪيو‪ ،‬ليڪن ان انڪار ڪري‬
‫ڇڏيو جيستائين آئون ان کي هڪ سئو دينار نه ڏيان‪ .‬مون ڪوشش ڪري سئو‬
‫دينار گڏ ڪري ورت ا‪ .‬پوِء ان سان مليس ۽ ان کي سئو دينار ڏئي ڇڏيا‪ .‬۽ جڏهن‬
‫آئون ان جي ٽنگن جي وچ ۾ ويٺس ته ان چيو‪:‬‬
‫م إ َِال ِِبَقِ ِیه ” اي اهلل جا ٻانها! اهلل کان ڊڄ ۽‬ ‫يَا َعب َد َ ِ‬
‫اّلل اتَ ِق َ‬
‫اّللَ‪َ ،‬والَ تَ ْفتَ ِح اْلَاتَ َ‬ ‫ْ‬
‫منهنجي ڪنوارپڻ کي بنا نڪاح جي ختم نه ڪر‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ آئون ان کي ڇڏي هليو ويس‪ .‬اي اهلل! جيڪڏهن تون ڄاڻين ٿو‬
‫ته مون اهو ڪم تنهنجي رضا جي الِء ڪيو هو ته اسان جي هيَء مشڪل ٽاري‬
‫ڇڏ‪ .‬جيتوڻيڪ اهلل تعالي ان پٿر کي ٿورو وڌيڪ هٽائي ڇڏيو‪.‬‬
‫هاڻي ٽيون ماڻهو دعا ڪرڻ لڳو‪ .‬ان چيو‪ :‬اي اهلل! مون هڪ مزدور‬
‫مزدوري تي رکيو‪ ،‬هن شرط سان ته آئون هن کي ٽي صاع جي برابر چانور‬
‫ڏين دس‪ .‬جڏهن هن ڪم پورو ڪري ڇڏيو ته ان چيو‪ :‬منهنجي مزدوري مونکي‬
‫ڏي‪.‬‬
‫مون ان کي مزدوري ڏنم ته هو ان کي ڇڏي ڪري روانو ٿي ويو‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ آئون انهي جي چانورن کي پوکيندو رهيس‪ ،‬ايستائين جو ان‬
‫منجهان ڍڳيون ۽ دراڙ گڏ ڪري ور تم‪ .‬پوِء هو مون وٽ آيو ته چوڻ لڳو‪ :‬اهلل‬
‫کان ڊڄ ۽ منهنجي مٿان ظلم نه ڪر ۽ مونکي منهنجي مزدوري ڏئي ڇڏ‪ .‬مون‬
‫چيو‪ :‬وڃ‪ ،‬هي ڍڳيون ۽ انهن جو دراڙ وٺي وڃ‪ .‬ان چيو‪ :‬اهلل کان ڊڄ ۽ مون‬
 ‫‪344‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫سان مذاق نه ڪر‪ .‬مون چيو‪ :‬آئون توسان مذاق نه پيو ڪريان‪ ،‬وڃ اهي ڍڳيون‬
‫۽ دراڙ وٺي وڃ‪ .‬ج يتوڻيڪ هو وٺي ويو هليو‪ .‬اي اهلل! جيڪڏهن تون ڄاڻين‬
‫ٿو ته مون اهو عمل تنهنجي رضا جي الِء ڪيو هو ته باقي پٿر کي به اسان‬
‫مٿان هٽائي ڇڏ‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهلل تعالي ان پٿر کي غار جي منهن تان مڪمل هٽائي ڇڏيو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،‬االدب باب اجابة دعاء من بر والديه‪ ،5974 :‬صحيح مسلم‪)2743:‬‬
‫هن واقعي ۾ غور ڪريو ته ان ماڻهو پنهنجي سئوٽ سان برائي ڪرڻ جي‬
‫الِء ڪيترا ڌڪا کاڌا هوندا‪ ،‬ڪوششون ۽ محنتون ڪري ان جي الِء سئو دينار‬
‫گڏ ڪيائين‪ ،‬پوِء بدڪاري جي بلڪل ويجهو پهچي ويو‪ ،‬ليڪن جڏهن‬
‫ڇوڪري چيو‪ :‬اهلل کان ڊڄ‪ .‬ته هو اهلل کان ڊڄي ويو ۽ ان برائي کي ڇڏي ڏنو‪.‬‬
‫هيَء آهي اها تقوي ۽ پرهيزگاري جنهن کي اهلل تعالي ان جي توفيق ڏيندو‬
‫آهي ته هو خوشنصيب ٿي ويندو آهي ۽ قيامت جي ڏينهن اهلل تعالي جي‬
‫عرش جي ڇانو هيٺ گڏ ٿيل ماڻهن ۾ شامل ٿي ويندو آهي‪.‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو هيٺ گڏ ٿيل ماڻهن ۾ ڇهين قسم جا‬
‫اهي ماڻهو آهن جن جي باري ۾ رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪َ (( :‬و َرج ٌل تَ َصد ََق‪،‬ی‬
‫أَ ْخ ََف َح َّت الَتَ ْعل َ َم ِِشَاله َما ت ْن ِفق َميِينهی) ی)‬
‫” اهو ماڻهو جنهن اهڙي طرح لڪي لڪي صدقو ڪيو جو ان جي کاٻي‬
‫هٿ کي به پتو نه پيو ته ان جي ساڄي هٿ ڇا خرچ ڪيو آهي‪“.‬‬
‫يعني جيڪو شخص انتهائي لڪيل انداز سان صدقو ڪري‪ ،‬چاهي وڏو‬
‫صدقو هجي يا ننڍو ۽ ڪنهن کي پتو پوڻ به نه ڏي ته ان ڪجھ خرچ ڪيو‬
‫آهي‪ .‬ته يقينا اهو به انهن خوش نصيب ماڻهن جي صف ۾ شامل ٿي ويندو‬
‫آهي‪.‬‬
‫۽ اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ لڪي لڪي ڪيل صدقي کي ان صدقي کان‬
‫بهتر قرار ڏنو آهي جيڪو ظاهري ڪيو وڃي‪.‬‬
‫ت َفن ِ ِع َّما ه ِ َي َوإ ِْن تُ ْخفُوهَا َوتُ ْؤتُوهَا‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إ ِْن تُبْدُوا الصَّ َدقَا ِ‬
‫ُون َخبِي ٌر﴾ ”جيڪڏھن خيراتون‬ ‫ُْقا َء َف ُه َو َخي ْ ٌر َّلكُ ْم َويُكَ ِّ ُ‬
‫َف َع ْنكُ ْم ِّم ْن َس ِّيئَات ِ ُك ْم َواهَّللُ ب ِ َما َت ْع َمل َ‬ ‫الْف َ َ‬
‫پڌريون ڪري ڏيندؤ ته اھي (ڪھڙيون نه) چڱيون آھن‪ ،‬۽ جيڪڏھن انھن کي‬
 ‫‪345‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫ڳجھو ڪندؤ ۽ اھي محتاجن کي ڏيندؤ ته اھي اوھان الِء (ويتر) ڀليون آھن‪ ،‬۽‬
‫اهلل اوھان جا ڪي گناہ اوھان کان ميٽيندو‪ ،‬۽ جيڪي اوھان ڪندا آھيو تنھن‬
‫جي اهلل خبر رکندڙ آھي“(البقره ‪)271 :2‬‬

‫ب ال َر ِ ی‬ ‫لس تط ِف‬
‫ِ‬
‫ب))‬ ‫۽ نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪َ (( :‬ص َدقَة ا ِر ْ ئ َیغ َض َ‬
‫”لڪي ڪيل صدقو اهلل تعالي جي ڪاوڙ کي انجهائي ڇڏي ٿو‪( “.‬السلسلة‬
‫۽ صدقو هڪ اهڙو عمل آهي جنهن جي‬ ‫الصحيحة لاللباين‪)1908 :‬‬
‫پنهنجي به قيامت جي ڏينهن ڇانو هوندي‪.‬‬
‫جيئن رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫الن ِ ی‬
‫اس» ”ماڻهن جي وچ ۾ فيصلو ٿيڻ‬ ‫ني َ‬ ‫«کل ا ْم ِرئٍ ِِف ِظ ِل َص َدقَتِ ِه َح َّت ي ْف َ ی‬
‫ص َل بَ ْ َ‬
‫تائين هر ماڻهو پنهنجي صدقي هيٺ هوندو‪( “.‬صحيح اجلامع الصغري‪)4510 :‬‬
‫ان جو مطلب هي آهي ته لڪي صدقو ڪرڻ وارو شخص پنهنجي صدقي‬
‫جي ڇانو هيٺ به هوندو ۽ ان کانسواِء اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو هيٺ‬
‫جمع ٿيڻ وارن ماڻهن ۾ به شامل ٿيندو‪.‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالي جي عرش جي ڇانو پائڻ وارن خوش نصيب ماڻهن مان‬
‫ستين قسم جا ماڻهو اهي هوندا جيڪي خلوت ۾ اهلل تعالي جي عظمت ۽‬
‫ڪبريائي‪ ،‬ان جي رحمت‪ ،‬ان جي عذاب ۽ پنهنجي گناهن کي ياد ڪري‬
‫پنهنجي اکين ما ن آب هارين ٿا‪ .‬رسول اڪرم‪ ‬جن ان قسم جي ماڻهن جو‬

‫اّللَ َخالِ يًا فَ َف َ‬

‫اض ْت عَيْنَاهی))‬ ‫تذڪرو هن طرح ڪيو‪َ (( :‬و َرج ٌل َذك ََر َ‬
‫“۽ اهو ماڻهو جنهن عليحدگي ۾ اهلل تعالٰي کي ايئن ياد ڪيو جو ان جي اکين مان‬
‫نير وهي نڪتا‪”.‬‬
‫جيڪي ماڻهو اهلل تعالي کي ياد ڪري يا ان جو ذڪر ٻڌي ڪري ڊڄي‬
‫ويندا آهن ۽ انهن جي دلين ۾ اهلل تعالي جو خوف پيدا ٿي ويندو آهي‪ ،‬پوِء‬
‫اهي اهلل تعالي جي احڪامن تي عمل ڪرڻ ۾ ڪا به سستي ناهن ڪندا‪ ،‬ته‬
‫اهڙن ماڻهن کي اهلل تعالي سچا مومن قرار ڏنو آهي ۽ انهن جي الِء مغفرت‬
‫۽ اجر عظيم جو واعدو ڪيو آهي‪.‬‬
 ‫‪346‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫ين إِذَا ذ ِ َ‬
‫ُُك اهَّللُ َوجِل َْت ُقلُوبُ ُه ْم َوإِذَا‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إِن َّ َما ال ُْم ْؤمِنُو َن َّال ِذ َ‬
‫ون الصَّ َال َة َومِ َّما َرزَ ْق َناهُ ْم‬‫ين يُق ُِيم َ‬ ‫ُون () َّال ِذ َ‬ ‫تُلِ َي ْت َع َل ْيهِ ْم آ َياتُهُ زَا َدتْ ُه ْم إ ِ َيمان ًا َّو َعل َى َربِّهِ ْم َي َت َوكَّل َ‬
‫ُك ٌيم﴾ ”مؤمن اھي‬ ‫َف ٌة َّورِزْ ٌق َ ِ‬‫ات عِنْ َد َربِّهِ ْم َو َم ْغ ِ َ‬ ‫ون () أُولئِكَ هُ ُم ال ُْم ْؤ ِمنُ َ‬
‫ون َح ًّقا َل ُه ْم َد َر َج ٌ‬ ‫يُنْ ِف ُق َ‬
‫ئي آھن جن جون دليون جڏھن اهلل ياد ڪيو ويندو آھي (ته) ڊڄنديون آھن ۽‬
‫جڏھن سندس آيتون انھن کي پڙھي ٻڌائبيون آھن تڏھن اھي سندن ايمان کي‬
‫وڌائينديون آھن ۽ پنھنجي پالڻھار تي ڀروسو ڪندا آھن‪ .‬اھي نماز پڙھندا آھن‬
‫۽ جيڪي کين رزق ڏنوسون تنھن مان خرچيندا آھن‪ .‬اھي ئي پڪا مؤمن‬
‫آھن‪ ،‬انھن الِء سندن پالڻھار وٽ (وڏا) درجا ۽ بخشش ۽ چڱي روزي‬
‫آھي“(االنفال ‪)4-2 :8‬‬
‫۽ جنهن مومن جي اک مان اهلل جي ڊپ جي ڪري لڙڪ وهي پوندا آهن‬
‫نيی‬ ‫ان جي باري ۾ رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪(( :‬عَيْنَانِ َال ََتَسه َما َ‬
‫النار‪ :‬عَ ْ ٌ‬
‫ِيل َ ِی‬
‫اّلل) ی) ی‬ ‫ني بَاتَ ْت َ ُْترس ِِف َسب ِ‬ ‫بَ َك ْت مِ ْن َخ ْشي ِة َ ِ‬
‫اّلل‪َ ،‬وعَ ْ ٌ‬ ‫َ‬
‫” ٻه اکيون اهڙيون آهن جن کي جهنم جي باهه نه ڇوهندي‪ .‬هڪ اها اک‬
‫جيڪا اهلل جي ڊپ جي وجه سان روئي پوي‪ .‬۽ ٻي اها اک جيڪا اهلل جي‬
‫رستي ۾ رات جو پهرو ڏيندي رهي‪( “.‬صحيح اجلامع الصغري‪)4113:‬‬
‫محترم ساٿيو! اسان ست قسم جي خوش نصيب ماڻهن جو تذڪرو ڪيو‬
‫آهي جن کي اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن پنهنجي عرش جي ڇانو نصيب‬
‫ڪندو‪ .‬اهلل تعالي کان دع ا آهي ته هو پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان اسان سڀني‬
‫کي به انهن ماڻهن ۾ شامل فرمائي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫عزيز ساٿيو! اسان خطبي جي شروعات ۾ عرض ڪيو هو ته اهلل تعالي‬
‫جي عرش جي ڇانو پائڻ وارا خوش نصيب ماڻهو ست قسمن جا ئي نه هوندا‬
‫بلڪه ڪجھ ٻيا ماڻهو به انهن جي صف ۾ شامل آهن‪ .‬اچو هاڻي انهن جو‬
‫تذڪرو ڪريون ٿا‪.‬‬
‫‪ ‬الچار ماڻهو کي مهلت ڏيڻ يا ان کي معاف ڪري ڇڏڻ وارو شخص‬
‫حضرت ڪعب بن عمرو‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
 ‫‪347‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫« َم ْنأَن ْ َظ َر م ْع ِس ًرا أ َ ْو َو َض َع َع ْنه‪ ،‬أ َ َظلَه اهلل ِِف ِظلِ ِه» ”جنهن شخص ڪنهن الچار کي‬
‫مهلت ڏني يا ان کي معاف ڪري ڇڏيو اهلل تعالي ان کي پنهنجي ڇانو ۾‬
‫ڇانو نصيب ڪندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)3006:‬‬
‫ٻي روايت ۾ ان حديث جا لفظ هي آهن‪:‬‬
‫ت ِظ ِل َع ْر ِش ِه ي َ ْو َم َال ِظ َل إ َ یِال ِظله» ی‬ ‫ِ‬ ‫« َم ْنأَن ْ َظ َر م ْع ِس ًرا‪ ،‬أَ ْو َو َض َع لَه‪ ،‬أَ َظلَه َ‬
‫اّلل ي َ ْو َم القِيَ َامة ُتَ ْ َ‬
‫”جنهن ماڻهو ڪنهن الچار کي مهلت ڏني يا ان کي معاف ڪري ڇڏيو ته‬
‫ان کي اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن پنهنجي عرش جي ڇانو هيٺ ڇانو نصيب‬
‫ڪندو‪ ،‬جڏهن ته ان ڏينهن ان جي پاڇي کانسواِء ٻي ڪا به ڇانو نه هوندي‪“.‬‬
‫(صحيح اجلامع الصغري‪ )6107:‬هڪ ٻي روايت ۾ ان جا لفظ هن طرح آهن‪:‬‬
‫ام ِة‪ ،‬فَلْينَ ِف ْس َع ْن م ْع ِس ٍر‪،‬أ َ ْو ي َ َض ْع َع ْنه» ”جنهن‬ ‫« َم ْن َس َره أَ ْن ي ْن ِج يه اهلل مِ ْنك َر ِ ی ِ ِ‬
‫ب ي َ ْوم الْق يَ َ‬ ‫َ‬
‫شخص کي اها ڳالهه سٺي لڳي ته اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن جي هولناڪين‬
‫کان محفوظ رکي ۽ ان کي پنهنجي عرش جي ڇانو نصيب ڪري ته هو الچار‬
‫کي مهلت ڏئي ڇڏي‪( “.‬االلباين‪ :‬رواه الطرباين باسناد صحيح‪ ،‬صحيح الرتغيب والرتهيب‪)903:‬‬
‫‪ ‬سچو تاجر‬
‫حضرت سلمان‪ ‬چون ٿا‬
‫ام ِیة)) ”سچو واپاري انهن‬ ‫ِ‬ ‫السبع ِة ِِف ِظ ِل َع ْر ِش َ ِ‬
‫اّلل تَ َع َایل ي َ ْو َم الْق يَ َ‬ ‫((التَا ِجر َ‬
‫الصدوق َم َع َ ْ َ‬
‫ست قسم جي ماڻهن سان گڏ هوندو جن کي اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن‬
‫پنهنجي عرش جي ڇانو نصيب ڪندو‪( “.‬االلباين‪ :‬رواه سعيد بن منصور باسناد حسن موقوفا عليه‪،‬‬
‫وقال احلافظ‪ :‬لکن حکمه الرفع‪ :‬الثمر املستطاب‪)632/1:‬‬
‫‪ ‬مجاهد جي مدد ڪرڻ وارو‬
‫‪ 11‬الچار جي مدد ڪرڻ وارو‬
‫‪ 12‬غالم جي آزادي جي الِء هٿ ونڊائڻ وارو‬
‫انهن ٽنهي جي باري ۾ رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اّلل‪ ،‬أَ ْو غَا ِر ًما ِِف ع ْس َرتِ ِه‪ ،‬أَ ْو م كَاتَبًا ِِف َرقَبَتِ ِه‪ ،‬أَ َظلَه َ ی‬
‫اّلل ِِف ِظلِ ِه ي َ ْو َم َالی‬ ‫ِيل َ ِ‬
‫ان َمَا ِه ًدا ِِف َسب ِ‬ ‫َ‬
‫« َم ْن أعَ َ‬
‫ِظ َل إ َِال ِظله» ی‬
 ‫‪348‬‬ ‫عرش الهي جي ڇانو جا حقدار ڪير؟‬

‫”جنهن ماڻهو اهلل جي رستي ۾ جهاد ڪرڻ واري مجاهد جي مدد ڪئي‪ ،‬يا‬
‫ڪنهن اهڙي شخص جي مدد ڪئي جنهن تي ڪو ڏنڊ پئي ويو هجي‪ ،‬يا‬
‫ڪنهن اهڙي غالم جي آزادي جي الِء هٿ ونڊايائين جنهن پنهنجي آقا کان‬
‫پنهنجي آزادي جي الِء معاهدو ڪري رکيو هجي ته ان کي اهلل تعالي ان‬
‫ڏينهن پاڇو نصيب ڪندو جڏهن ان ڇانو کان سواِء ٻي ڪا به ڇانو نه هوندي‪“.‬‬
‫(مصنف ابن ايب شيبه‪ 22615 : 13/7 :‬باسناد حسن وضعفه االلباين)‬
‫آخر ۾ هڪ دفعو وري اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان سڀني‬
‫کي به انهن خوشنصيب ماڻهن ۾ شامل ڪري جن کي هو قيامت جي ڏينهن‬
‫پنهنجي عرش جي ڇانو نصيب ڪندو‪ .‬آمين‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬
 ‫‪349‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬جي سيرت جا ڪجھ اسرندڙ پاسا‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬

‫❖ نسب نامو‪ ،‬ڪنيت ۽ لقب‬
‫❖ اسالم قبول ڪرڻ‪ ،‬ڇو ۽ ڪيئن؟‬
‫❖ فضيلتون ۽ مناقب‬
‫❖ عملي زندگي جا ڪجھ پاسا‬
‫❖ ٻئي خليفي جي ڪارنامن جو مختصر تذڪرو‬
‫❖ شهادت‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫اڄوڪي خطبي ۾ اسان ان شاءاهلل هڪ عظيم شخصيت جي باري ۾‬
‫گفتگو ڪنداسين‪.‬‬
‫هيَء اها شخصيت آهي جنهن کي نبي ڪريم‪ ‬جن اهلل تعالي کان‬
‫خاص گهريو هو‪.‬‬
‫جنهن کي اهلل تعالي سابقين اال ولين (سڀ کان پهريان اسالم قبول ڪرڻ‬
‫وارن) ۾ شامل فرمايو‪.‬‬
‫جن جي اسالم قبول ڪرڻ سان اسالم ۽ مسلمانن کي اهلل تعالي طاقت‬
‫بخشي‪.‬‬
‫جن کي نبي ڪريم‪ ‬جن انهن ڏهه صحابه ڪرام‪ ‬۾ شمار ڪيو‬
‫جن کي پاڻ‪ ‬جن نالو وٺي ڪري جنت جي بشارت ڏني‪.‬‬
‫اها شخصيت جنهن جي زبان ۽ دل تي اهلل تعالي حق رکي ڇڏيو هو‪.‬‬
‫جيڪي زمين تي پنهنجي زبان سان مشورو ڏيندا هئا ته عرش تان اهلل‬
‫تعالي ان جي موافقت ۾ وحي نازل ڪري ڇڏيندو هو‪.‬‬
 ‫‪350‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫جنهن کي اسالمي تاريخ ۾ سڀ کان پهرين امير المومنين جو لقب ڏنو‬

‫ويو‪.‬‬
‫جنهن جي دور خالفت ۾ فارس ۽ روم جون وڏيون بادشاهتون شڪست‬
‫کائي ويون ۽ انهن ۾ اسالم جو جهنڊو ڦڙڪيو‪.‬‬
‫منهنجو مطلب خالفت راشده جو ٻيو خليفو سيدنا عمر بن الخطاب‪‬‬
‫آهن‪ .‬جيڪي ابوبڪر الصديق‪ ‬کانپوِء هن امت جا سڀ کان افضل انسان‬
‫آهن‪.‬‬
‫حضرت ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان نبي ڪريم‪ ‬جن جي زماني‬
‫۾ ماڻهن مان ڪن کي ڪن تي فضيلت ڏينداهئاسين‪ .‬جيتوڻيڪ اسان‬
‫ابوبڪر‪ ‬کي سڀ کان افضل قرار ڏيندا هئاسين ۽ انهن جي برابر ڪنهن‬
‫کي نه سمجهندا هئاسين‪ ،‬ان کانپوِء عمر بن خطاب‪ ‬۽ پوِء عثمان بن‬
‫عفان‪ ‬کي افضل تصور ڪنداهئاسين‪( .‬صحيح البخاري‪)3655:‬‬
‫جناب عمر‪ ‬جو ڄم عام الفيل جي تيرهن سالن کانپوِء ٿيو‪ .‬يعني نبي‪‬‬
‫جن جي والدت باسعادت جي تيرهن سالن کانپوِء‪ ،‬ڇوته پاڻ‪ ‬جن جي والدت‬
‫عام الفيل ۾ ٿي هئي‪ .‬اهڙي طرح عمر‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن کان تيرنهن‬
‫س ال ننڍا هئا‪ .‬۽ انهي جو دليل صحيح مسلم جي اها حديث آهي جنهن ۾ ذڪر‬
‫ڪيو ويو آهي ته نبي‪ ،‬ابوبڪر‪ ‬۽ عمر‪ ‬ٽنهي جي وفات ٽيهٺ‬
‫(‪ )63‬سالن جي عمر ۾ ٿي‪( .‬صحيح مسلم‪)2352 ،2358:‬‬
‫۽ اهو تڏهن ٿي سگهي ٿو جڏهن عمر‪ ‬جي والدت نبي‪ ‬جي والدت‬
‫جي تيرنهن سالن کانپوِء ٿي هجي‪ .‬ڇوته عمر‪ ‬نبي ‪ ‬جن جي وفات‬
‫کانپوِء تقريبا تيرهن سال زنده رهيا‪ .‬ان کانپوِء سندن شهادت ٿي‪.‬‬
‫عمر‪ ‬جو نسب نامو هن طرح آهي‪ :‬عمر بن الخطاب بن نفيل بن‬
‫عبدالعزي بن رياح بن عبداهلل بن قرط بن رزاح بن عدي بن ڪعب بن لؤي‪.‬‬
‫اهڙي طرح ڪعب بن لؤي ۾ پاڻ جو نسب رسول اڪرم‪ ‬جن جي‬
‫نسب سان وڃي ملي ٿو‪.‬‬
‫پاڻ جي والده جو نالو حنتمه بنت هاشم بن المغيره بن عبداهلل بن مخزوم‬
‫هو‪.‬‬
 ‫‪351‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫عمر بن الخطاب‪ ‬جي نسب نامي مان معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ پيُء جي‬
‫طرف کان بنو عدي قبيلي سان تعلق رکندا هئا جيڪو مڪي شريف جي معزز‬
‫قبيلن مان هڪ هو‪ .‬اهڙي طرح پاڻ ۽ پاڻ جي قبيلي جو شمار مڪي جي‬
‫شريف خاندان مان ٿئي ٿو‪ .‬۽ قريش جي سفارتڪاري سندن ئي ذمي هئي‪ .‬۽‬
‫پاڻ جي ماُء جي طرفان بنو مخزوم قبيلي سان تعلق رکندا هئا‪ ،‬جنهن جو‬
‫شمار مڪي جي امير ترين قبيلن مان ٿيندو هو‪ ،‬ڇوته هن قبيلي جا ماڻهو‬
‫تجارت ڪندا هئا ۽ لکڻ پڙهڻ به ڄاڻندا هئا‪ .‬ابوجهل ۽ وليد بن مغيره جهڙا‬
‫شاهوڪار ماڻهو به انهي قبيلي جا هئا‪ ،‬جيڪي اسالم ۽ مسلمانن جا سخت‬
‫دشمن هئا‪ .‬البته انهي قبيلي مان اهلل تعالي ڪيترن ئي ماڻهن کي اسالم‬
‫قبول ڪرڻ جي به توفيق ڏني‪ .‬مثال طور ارقم بن ابي االرقم‪ ،‬جنهن‬
‫پنهنجو گهر انهن ڪمزور مسلمانن جي الِء پناهه گاه جي طور وقف ڪري‬
‫ڇڏيو هو جيڪي ڪافرن جي ظلمن کان تنگ اچي ڪري انهي گهر ۾ اچي‬
‫لڪندا هئا‪ .‬اهڙي طرح ابو سلمه‪ ،‬ام سلمه‪ ‬۽ عياش بن ابي ربيعه‪ ‬به‬
‫بنو مخزوم قبيلي سان ئي تعلق رکندا هئا‪.‬‬
‫پاڻ جي ڪنيت ”ابو حفص“ هئي ۽ لقب ”فاروق“ هو‪.‬‬
‫پاڻ جي هيَء ڪنيت نبي ڪريم‪ ‬جن پاڻ رکي هئي‪ .‬جيئن بدر جي‬
‫معرڪي بابت روايتن ۾ آهي ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو هو‪:‬‬
‫” مونکي معلوم آهي ته بنو هاشم وغيره جي ڪن ماڻهن کي زبردستي هتي‬
‫آندو ويو آهي ۽ انهن کي اسان سان وڙهڻ جي ڪا ضرورت به ناهي‪ .‬لهذا‬
‫او هان مان جنهن شخص جو بني هاشم منجهان ڪنهن سان مقابلو ٿئي ته هو‬
‫ان کي قتل نه ڪري‪ .‬اهڙي طرح عباس بن عبدالمطلب جيڪي رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن جا چاچا آهن‪ ،‬انهن مان ڪنهن سان مقابلو ٿئي ته هو انهن کي به‬
‫قتل نه ڪري‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ ابوحذيفه‪ ‬چوڻ لڳا‪” :‬اسان سنڌن پيئرن‪ ،‬سندن پٽن‪ ،‬سندن‬
‫ڀائرن ۽ پنهنجي قبيلي جي ماڻهن کي قتل ڪريون ۽ العباس کي ڇڏي ڏيون؟‬
‫اهلل جو قسم! جيڪڏهن اهي منهنجي سامهون اچي ويا ته آئون انهن تي تلوار‬
‫سان حملو ڪندس‪“.‬‬
 ‫‪352‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫انهن جي اها ڳالهه رسول اهلل‪ ‬جن تائين پهتي ته پاڻ‪ ‬جن عمر بن‬
‫الخطاب‪ ‬کي چيو‪:‬‬
‫ِالسي ِ‬
‫فی‬ ‫اّلل ب َ ْ‬ ‫يَا أَبَا َح ْفص! أَي ْض َربی َو ْجه َع ِم َرس ِ‬
‫ول َ ِ‬
‫”اي ابوحفص! ڇا رسول اهلل‪ ‬جن جي چاچي کي تلوار سان قتل ڪيو‬
‫ويندو؟“‬
‫عمر بن الخطاب‪ ‬چون ٿا‪ :‬اهو پهريون ڏينهن هو جڏهن رسول اهلل‪‬‬
‫جن مونکي ابو حفص چئي پڪاريو‪( .‬املستدرک للحاکم‪ 4988:‬وقال‪ :‬صحيح علي شرط مسلم‬
‫ومل خيرجاه ورواه ابن اسحاق والبيهقي)‬
‫۽ جيستائين ”الفاروق“ لقب جو تعلق آهي ته يقيني طور تي عمر بن‬
‫الخطاب‪ ‬ان لقب جا مستحق هئا‪ ،‬ڇوته پاڻ انهن ماڻهن مان هئا جن اسالم‬
‫قبول ڪيو ته اهلل تعالي انهن جي ذريعي اسالم ۽ ڪفر جي وچ ۾ فرق‬
‫ڪري ڇڏيو‪ .‬اهڙي طرح جڏهن پاڻ خليفا ٿيا ته اهلل تعالي سندن ئي ذريعي‬
‫اسالم کي غلبو ڏنو‪.‬‬
‫ال بته انهي سلسلي ۾ اختالف پاتو وڃي ٿو ته سڀ کان پهرين کين اهو‬
‫لقب ڪنهن نوازيو هو؟‬
‫هڪ قول هي آهي ته انهن کي اهو لقب سڀ کان پهرين اهل ڪتاب‬
‫نوازيو‪ .‬ليڪن اها ڳالهه ڪنهن صحيح سند سان ڪنهن ثبوت کي نه پهچي‬
‫سگهي‪ .‬ٻيو قو ل هي آهي ته کين اهو لقب خود نبي ڪريم‪ ‬جن پاڻ‬
‫نوازيو هو‪ .‬ليڪن جنهن روايت ۾ ان لقب جو ذڪر ڪيو ويو آهي اها به سند‬
‫جي اعتبار سان ضعيف آهي‪( .‬ضعيف اجلامع لاللباين‪ 1586 :‬والسلسلة الضعيفة‪)3062:‬‬
‫خصوصا اهي سڀئي روايتون جن ۾ خود انهن جو پنهنجو بيان آهي‬
‫جڏهن انهن اسالم قبول ڪيو ته انهن رسول اهلل‪ ‬جن کي چيو‪:‬‬
‫”اي اهلل جا رسول! ڇا اسان حق تي ناهيون؟ جيڪڏهن اسان مري وڃون ۽‬
‫جيڪڏهن اسان زنده رهون؟ (ٻنهي صورتن ۾)“ ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫” ڇونه‪ ،‬اسان حق تي آهيون‪ ،‬جيڪڏهن اسان مري وڃون ۽ جيڪڏهن اسان زنده‬
‫رهون‪( .‬ٻنهي صورتن ۾)“‬
 ‫‪353‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫ته انهن چيو‪ :‬ته پوِء اسان لڪيل ڇو آهيون؟ ان ذات جو قسم جنهن توهان‬
‫کي حق سان موڪليو آهي! توهان ضرور نڪرندا‪.‬‬
‫عمر بن الخطاب‪ ‬چون ٿا‪:‬‬
‫پوِء اسان پاڻ‪ ‬جن کي ٻن صفن ۾ ڪڍيو‪ ،‬هڪ ۾ حمزه‪ ‬هئا ۽ ٻي‬
‫۾ آئون هئس‪ .‬ايستائين جو اسان مسجد حرام ۾ داخل ٿياسين‪ ….‬ان ڏينهن‬
‫مونکي رسول اهلل‪ ‬جن ”الفاروق“ جي لقب سان نوازيو… ته انهي قسم‬
‫جون روايتون تمام ضعيف آهن‪( .‬السلسلة الضعيفة‪)6531:‬‬
‫۽ بظاهر ايئن لڳي ٿو ته انهي لقب سان کين صحابه ڪرام‪ ‬پڪاريو‬
‫هوندو‪ .‬ڇوته اهلل تعالي بيشڪ پاڻ جي ذريعي اسالم ۽ مسلمانن کي قوت ۽‬
‫عزت بخشي ۽ انهن جي ذريعي حق ۽ باطل ۾ فرق ڪيو‪.‬‬
‫جناب عبداهلل بن مسعود‪ ‬چوندا هئا‪:‬‬
‫َ‬ ‫َِ‬
‫م ع َمر» ”جڏهن کان عمر‪ ‬اسالم قبول ڪيو ته ان‬ ‫«ما ِزلْنَا أع َزةً م ْنذ أ ْسل َ َ‬
‫َ‬
‫وقت کان اسان طاقتور بنجي وياسين‪( “.‬صحيح البخاري‪)3863 ،3684:‬‬
‫۽ وڌيڪ چون ٿا‪” :‬اسان بيت اهلل ۾ نماز نه پڙهي سگهندا هئاسين‬
‫ايستائين جو حضرت عمر‪ ‬اسالم قبول ڪري ورتو‪ ،‬جيتوڻيڪ پاڻ جي‬
‫اسالم قبول ڪرڻ کانپوِء اسان ان ۾ نماز پڙهڻ لڳاسين‪( “.‬طبقات ابن‬
‫سعد‪)193/1/3:‬‬
‫هتي اسان اهو به ٻڌائيندا هلون ته جڏهن عمر‪ ‬کي ابوبڪر‪ ‬جي‬
‫وفات کانپوِء خليفو بنايو ويو ته پاڻ کي ”امير المومنين“ جو لقب ڏنو ويو ۽‬
‫تاريخ اسالم ۾ سڀ کان پهرين پاڻ ئي کي ان لقب سان پڪاريو ويو‪ .‬ڇوته‬
‫پاڻ کان پهريان ابوبڪر‪ ‬کي خليفة رسول اهلل‪ ‬چيو ويندو هو‪ .‬البته هن‬
‫ڳالهه جي وضاحت ضروري آهي ته سڀ کان پهرين جنهن پاڻ کي ”امير‬
‫المومنين“ جي لقب سان ذڪر ڪيو اهي عراق مان آيل ٻه ماڻهو هئا جن جا‬
‫ناال هئا‪ :‬لبيد بن ربيعه ۽ عدي بن حاتم رضي اهلل عنهما‪( .‬االدب املفرد للبخاري‪ :‬ص‬
‫‪ 353‬وصححه االلباين يف صحيح االدب املفرد‪)390:‬‬
 ‫‪354‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫اسالم قبول ڪرڻ‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن جڏهن مڪي شريف ۾ نبوت جو اعالن فرمايو ۽‬
‫شروع ۾ ڪجھ ڪمزور ماڻهن اسالم قبول ڪيو ته عمر‪ ‬انهن جا سخت‬
‫مخالف هئا ۽ انهن مان ڪن کي سزا به ڏيندا هئا‪ .‬ان جو دليل سندس ڀيڻوئي‬
‫سعيد بن زيد‪( ‬جيڪي عشره مبشره مان هڪ آهن) جو هي قول آهي‪:‬‬
‫((ل َ ْو َرأَيْت ِن موثِقِي ع َمر عَلَ اْل ِْسال َ ِم‪ ،‬أَنَا َوأ ْخته‪َ ،‬و َما أَ ْسل َ َی‬
‫م)) ”عمر جڏهن اسالم قبول‬
‫نه ڪيو هو ته هن مونکي ۽ پنهنجي ڀيڻ (فاطمه) کي اسالم قبول ڪرڻ جي‬
‫ڪري ٻڌي ڇڏيو هو‪( “.‬صحيح البخاري‪ )3867:‬نبي ڪريم‪ ‬جن جي شديد‬
‫خواهش هئي ته عمر بن الخطاب‪ ‬اسالم قبول ڪري وٺي‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫پاڻ‪ ‬جن خاص طور تي هيَء دعا فرمائيندا هئا‪:‬‬
‫انی‬
‫ال‪َ :‬وک َ َ‬ ‫ك بِأ َ ِب َج ْهلٍ أَ ْو بِع َم َر بْنِ اْل َ َط ِ‬
‫اب» قَ َ‬ ‫((اللَه َم أَ ِع َز اْل ِْس َال َم بِأ َ َح ِب َه َیذيْنِ ال َرجل َ ْ ِ‬
‫ني إِلَي ْ َ‬
‫أَ َحبَه َما إِل َيْ ِه ع َمری))‬
‫”اي اهلل! ابو جهل ۽ عمر بن الخطاب مان جيڪو توکي وڌيڪ محبوب‬
‫هجي ان سان اسالم کي تقويت ڏي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 3681:‬وصححه االلباين)‬
‫ابن عمر‪ ‬چون ٿا‪ :‬انهن ٻنهي مان پاڻ‪ ‬جن کي وڌيڪ عمر‪ ‬هئا‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهلل تعالي نبي ڪريم‪‬جن جي دعا قبول ڪئي ۽ عمر بن‬
‫الخطاب‪ ‬صحيح روايتن جي مطابق ڇويهه سالن جي عمر ۾ اسالم قبول‬
‫ڪري ورتو‪.‬‬
‫اسالم قبول ڪرڻ جو جيڪو سبب بيان ڪيو وڃي ٿو ته عمر‪‬‬
‫پنهنجي ڀيڻ فاطمه ۽ سندس مڙس سعيد بن زيد وٽ وئي‪ ،‬انهن کي ماريو‪،‬‬
‫پوِء انهن کان س ورة طه جي تالوت ٻڌي ته اسالم قبول ڪرڻ تي تيار ٿي ويا!‬
‫ته اهو واقعو مشهور ضرور آهي ليڪن صحيح ناهي ۽ محدثين جي نزديڪ‬
‫پڪي ڳالهه ڪونهي‪.‬‬
‫انهي سلسلي ۾ هڪ ٻيو واقعو مسند احمد ۾ روايت ڪيو ويو آهي ته‬
‫عمر بن الخطاب‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جن جي زبان مبارڪ مان سورة الحاقه‬
‫جي تالوت ٻڌي ته انهي سان سندس دل ۾ اسالم جي محبت پيدا ٿي وئي‪.‬‬
 ‫‪355‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫ليڪن مسند احمد جي هيَء روايت مرسل آهي‪ .‬انهي الِء ان کي به محدثين‬
‫ضعيف قرار ڏنو آهي‪( .‬مسند امحد‪ 107:‬ضعفه االرناوط)‬
‫البته جيڪا ڳالهه سڀ کان وڌيڪ صحيح معلوم ٿئي ٿي اها هيَء آهي ته‬
‫هڪ واقعو اهڙو پيش آيو جنهن جو پاڻ تي سخت اثر ٿيو ۽ پاڻ اسالم قبول‬
‫ڪرڻ تي مجبور ٿيا‪ .‬اهو واقعو امام بخاري (باب اسالم عمر بن الخطاب‪)‬‬
‫۾ ذڪر ڪيو آهي‪ .‬اهو واقعو ڪهڙو آهي؟ اچو اهو واقعو ٻڌون ٿا‪:‬‬
‫ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون پنهنجي پيَء (عمر‪ )‬کي جڏهن به‬
‫چوندي ٻڌو ته منهنجو خيال آهي ايئن ٿيڻ وارو آهي‪ ،‬ته اهو انهي طرح ئي ٿي‬
‫ويندو هو‪ .‬هڪ ڀيري عمر‪ ‬ويٺا هئا ته هڪ خوبصورت ماڻهو گذريو‪ .‬ته‬
‫عمر‪ ‬چوڻ لڳا‪ :‬يا منهنجو گمان غلط آهي‪ ،‬يا وري هي ماڻهو جاهليت جي‬
‫زماني ۾ ڀوپو ٿيو آهي يا ڪافر ئي آهي هن کي مون وٽ آڻيو‪ .‬جيتوڻيڪ ان‬
‫کي آندو ويو‪ .‬ته پاڻ ان سان اها ئي ڳالهه ڪئي‪ .‬ان چيو‪:‬‬
‫مون اڄ جي ڏينهن جهڙو ڏينهن ڪڏهن ناهي ڏٺو جنهن ۾ هڪ مسلمان‬
‫ماڻهو استقبال ڪيو آهي‪.‬‬
‫عمر‪ ‬چيو‪ :‬تون مونکي ضرور ٻڌاِء‪ .‬ان چيو‪ :‬آئون جاهليت جي زماني‬
‫۾ ڀوپو هوندو هئس‪.‬‬
‫ته عمر‪ ‬چيو‪ :‬تنهنجي جنڙي (جن جي مادي) توکي جيڪا خبر ڏني آهي‬
‫ان ۾ ڪهڙي حيراني واري ڳالهه آهي؟‬
‫ته ان چيو‪ :‬آئون هڪ ڏينهن بازار ۾ هئس ته هوَء مون وٽ آئي‪ ،‬آئون ان‬
‫تي گهٻراهٽ جا آثار سڃاڻي رهيو هئس‪ .‬هن ايندي شرط چيو‪ :‬توهان جنن جي‬
‫اونڌي ٿيڻ کانپوِء انهن جي ناڪامي ۽ نااميدي نٿا ڏسو؟ هاڻي وسندين ۾‬
‫انهن جي اچ وڃ نه هوندي‪ ،‬بلڪه اهي هاڻي اٺڙين وغيره سان گڏ جنگل ۾ ئي‬
‫رهندا‪.‬‬
‫(هن جي انهي ڳالهه ۾ اشارو هو ته هڪ نبي اچي چڪو آهي جنهن جي‬
‫وجه سان هاڻي شيطان جنن جي اچ وڃ تمام گهڻي سوڙهي ٿي وئي آهي‪).‬‬
‫ته عمر‪ ‬چيو‪ :‬ان سچ چيو آهي‪ .‬پوِء پاڻ پنهنجو وا قعو ٻڌائيندي چيو‪:‬‬
‫آئون انهن (مڪي جي مشرڪن) جي معبودن وٽ ستل هئس‪ ،‬انهي دوران‬
‫هڪ ماڻهو هڪ گابو وٺي آيو‪ ،‬ان کي ذبح ڪيائين‪ .‬اچانڪ هڪ رڙ ٿي‪ ،‬اها‬
 ‫‪356‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫ايتري سخت هئي جو مون ان کان وڌيڪ سخت رڙ ڪڏهن به نه ٻڌي‪ .‬ان چيو‪:‬‬
‫((يَا َجلِي ْح‪ ،‬أَ ْم ٌر َ َِني ْح‪َ ،‬رج ٌل فَ ِصي ْح‪ ،‬يَق یول الَإِل َ َه إ َِال َ ی‬
‫اّلل) ی) ی‬
‫”اي چست ۽ چاالڪ م اڻهو! هڪ ڪاميابي وارو معاملو ظاهر ٿيو آهي‪،‬‬
‫هڪ سٻاجهڙو ماڻهو چوي ٿو ته اهلل کانسواِء ڪوبه معبود ناهي‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ ماڻهو ڇرڪي اٿيا‪ .‬مون (دل ۾) چيو‪ :‬آئون اهو ضرور ڄاڻڻ جي‬
‫ڪوشش ڪندس ته ان آواز جي حقيقت ڇا آهي! انهي رڙ ڪرڻ واري وري به‬
‫اهائي ڳالهه دهرائي‪ .‬ته آئون اٿي ڪري ويهي رهيس‪ .‬ان کانپوِء ٿورو ئي‬
‫عرصو گذريو هو جو چيو ويو ته هي نبي (محمد‪ )‬آهن‪( .‬صحيح البخاري‪)3866:‬‬
‫خالصو هي آهي ته عمر‪ ‬جي اسالم قبول ڪرڻ بابت هڪ طرف نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جي دعا ۽ سخت تمنا هئي‪ ،‬ته ٻئي طرف پاڻ عمر‪ ‬جڏهن ڪجھ‬
‫دليلن جو پاڻ مشاهدو ڪري ورتو جيڪي حضرت محمد‪ ‬جن جي نبوت‬
‫جي سچائي تي داللت ڪندا هئا ته پاڻ اسالم قبول ڪرڻ ۾ دير نه لڳائي‪،‬‬
‫بلڪه تمام جلد اسالم قبول ڪري ورتو‪ ،‬انهي الِء پاڻ کي ”سابقين اولين“ ۾‬
‫شمار ڪيو وڃي ٿو‪ .‬۽ ڪن روايتن ۾ آهي ته حضرت عمر‪ ‬کان اڳ ‪39‬‬
‫ماڻهو اسالم قبول ڪري چڪا هئا‪ .‬۽ عمر‪ ‬اسالم قبول ڪرڻ وارا‬
‫چاليهان ماڻهو هئا‪.‬‬

‫حضرت عمربن خطاب‪ ‬جا فضائل ۽ مناقب‬

‫سڀئي اهل سنت والجماعت ان ڳالهه تي متفق آهن ته حضرت ابوبڪر‬
‫صديق‪ ‬کانپوِء حضرت عمر بن خطاب‪ ‬سڀ کان افضل صحابي آهن‪.‬‬
‫جيئن محمد بن حنفيهؒ بيان ڪن ٿا ته مون پنهنجي والد (حضرت علي‪)‬‬
‫کان پڇيو ته رسول اهلل‪ ‬جن کانپوِء سڀ کان افضل ڪير آهي؟ ته انهن‬
‫چيو‪ :‬ابوبڪر‪ ‬آهن‪.‬‬
‫مون چيو‪ :‬پوِء ڪير؟ انهن چيو‪ :‬عمر بن خطاب‪ ‬آهن‪.‬‬
‫پوِء مونکي ڊپ ٿيو ته ان کانپوِء ڪٿي اهي حضرت عثمان‪ ‬جو نالو نه‬
‫وٺن ته مون چيو‪ :‬پوِء توهان آهيو؟ انهن چيو‪ :‬آئون ته مسلمانن مان هڪ عام‬
‫شخص آهيان‪( .‬صحيح البخاري‪ ،)3671:‬سنن ايب دائود‪)4629 :‬‬
 ‫‪357‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬کي ڪيترائي فضائل ۽ مناقب حاصل آهن‬

‫جنهن مان اهم فضائل اسان ذڪر ڪريون ٿا‬
‫‪ ‬عمر‪ ‬ابوبڪر‪ ‬کانپوِء رسول اهلل‪ ‬کي سڀ کان وڌيڪ‬
‫محبوب هئا‬
‫حضرت عمرو بن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته انهن نبي ڪريم‪ ‬جن کان‬
‫سوال ڪيو ته‬
‫”توهان کي ماڻهن مان سڀ کان وڌيڪ محبوب‬ ‫ب إِل َْي َ‬
‫ك؟‬ ‫َح ُّ‬ ‫َي الن ِ‬
‫ااس أ َ‬ ‫أ ُّ‬
‫ڪير آهي؟“‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬عائشه‪ ‬آهن‪.‬‬
‫مون چيو‪ :‬مردن مان؟ ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ابوبڪر‪ ‬آهن‪.‬‬
‫مون چيو‪ :‬پوِء ڪير؟ ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬عمر بن خطاب‪ ‬آهن‪( .‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،3662:‬صحيح مسلم‪)2384:‬‬
‫۽ اها ئي وجه آهي جو پاڻ‪ ‬سيدنا عمر‪ ‬جي نياڻي حفصه‪ ‬سان‬
‫شادي ڪري ورتي هئي‪.‬‬
‫عمر بن خطاب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته سندم ڌيَء حفصه‪ ‬جو مڙس خنيس بن‬
‫حذافه‪ ‬جڏهن گذاري ويو ته آئون عثمان بن عفان‪ ‬وٽ آيس ۽ کيس‬
‫حفصه سان شادي ڪرڻ جي پيش ڪش ڪيم‪ .‬عثمان‪ ‬چيو‪ :‬مونکي وقت‬
‫ڏيو‪ ،‬آئون ٿورو پنهنجي معاملي ۾ غور ڪري وٺان‪ .‬پوِء ڪجھ ڏينهن کانپوِء‬
‫انهن سان مالقات ٿي ته انهن چيو‪ :‬چاهيان ٿو ته هينئر آئون شادي نه ڪريان‪.‬‬
‫ان کانپوِء آئون ابوبڪر‪ ‬وٽ آيس ۽ انهن کي چيو‪ :‬جيڪڏهن توهان پسند‬
‫ڪريو ته آئون حفصه جي شادي توهان سان ڪري ڇڏيان؟ ته ابوبڪر‪‬‬
‫خاموش رهيا ۽ مونکي ڪوبه جواب نه ڏنائون‪ .‬مونکي انهن جي خاموشي تي‬
‫عثمان‪ ‬جي انڪار کان وڌيڪ ڪاوڙ آئي‪ .‬پوِء آئون ڪجھ ڏينهن خاموش‬
‫رهيس‪ ،‬جنهن کانپوِء رسول اڪرم‪ ‬جن کي حفصه سان شادي جو پيغام‬
‫موڪلي ڇڏيو‪ .‬جيتوڻيڪ پاڻ‪ ‬جن ان سان نڪاح ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫ان کانپوِء ابوبڪر‪ ‬سان مالقات ٿي ته انهن چيو‪ :‬توهان مونکي حفصه‬
‫سان شادي جي الِء پيش ڪش ڪئي هئي‪ ،‬آئون خاموش ٿي ويو هئس‪ ،‬جنهن‬
 ‫‪358‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫تي شايد توهان توهان مونکان ناراض ٿي ويا هئا؟ اصل ڳالهه هيَء آهي ته‬
‫توهان جي هن پيش ڪش کي ٿڏڻ کان مونکي سواِء هن ڳالهه جي ٻي ڪنهن‬
‫شئ به روڪيو نه هو جو مونکي خبر هئي ته رسول اهلل‪ ‬جن حفصه سان‬
‫شادي جو تذڪرو ڪيو آهي‪ .‬۽ آئون پاڻ‪ ‬جن جي انهي راز کي ظاهر نه‬
‫ڪرڻ گهرندو هئس‪ .‬جيڪڏهن پاڻ‪ ‬جن حفصه سان نڪاح نه ڪن ها ته‬
‫آئون يقينا ڪري وٺان ها‪( .‬صحيح البخاري‪)5122:‬‬
‫حفصه بنت عمر‪ ‬سان نبي ‪ ‬جن جي شادي اصل ۾ پاڻ‪ ‬جن جي‬
‫عمر‪ ‬سان سخت محبت جو دليل آهي‪.‬‬
‫‪ ‬عمر‪ ‬کي جنت جي خوشخبري‬
‫ابو موسي‪ ‬بيان ڪن ٿا ته آئون مديني شريف جي باغن مان هڪ باغ ۾‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن سان گڏ هئس‪ .‬ته هڪ شخص آيو ۽ ان اندر اچڻ جي‬
‫اجازت طلب ڪئي‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫”هن جي الِء (دروازو) کوليو ۽ هن کي جنت‬ ‫«ا ْفتَ ْح لَه َوبَ ِش ْره بِاْلْ َ َن ِة»‬
‫جي بشارت ڏئي ڇڏيو‪“.‬‬
‫دروازو کوليم ته اهي ابوبڪر‪ ‬هئا‪ ،‬مون کين نبي ‪ ‬جي طرفان جنت‬
‫جي بشارت ڏني ته انهن الحمدهلل چيو (يعني اهلل تعالي جو شڪر ادا ڪيو‪).‬‬
‫پوِء هڪ ٻيو ماڻهو آيو ۽ ان به اندر اچڻ جي اجازت گهري ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫«افْتَ ْح لَه َوبَ ِش ْره بِاْلْ َ َن ِة»‬
‫” هن جي الِء به (دروازو) کولي ڇڏيو ۽ هن کي به جنت جي بشارت ڏيو‪“.‬‬
‫مون دروازو کوليو ته اهي عمر‪ ‬هئا‪ .‬مون کيس نبي‪ ‬جي طرفان‬
‫جنت جي بشارت ڏني ته انهن به الحمدهلل چيو (يعني اهلل تعالي جو شڪر ادا‬
‫ڪيو‪).‬‬
‫ان کانپوِء هڪ ٻيو ماڻهو آيو ۽ ان به اندر اچڻ جي اجازت طلب ڪئي‪ .‬ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
 ‫‪359‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫«افْتَ ْح لَه َوبَ ِش ْره بِاْلْ َ َن ِة‪ ،‬عَلَ بَل ْوى ت ِ‬

‫صيبه» ”هن جي الِء به (دروازو) کولي ڇڏيو ۽‬ ‫َ‬
‫هن کي به جنت جي بشارت ڏئي ڇڏيو‪( .‬۽ اهو به ٻڌائي ڇڏيو ته انهن تي هڪ‬
‫مصيبت ايندي‪“.‬‬
‫مون دروازو کوليو ته اهي عثمان‪ ‬هئا‪ .‬مون کيس نبي‪ ‬جي طرفان‬
‫جنت جي بشارت ڏني ته انهن به الحمدهلل چيو (يعني اهلل تعالي جو شڪر ادا‬
‫ڪيو‪ ).‬پوِء چيو‪( :‬اهلل المستعان) ”آئون اهلل تعالي کان ئي مدد گهران ٿو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪)3693 :‬‬
‫اهڙي طرح حضرت علي بن ابي طالب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪‬‬
‫جن ابوبڪر‪ ‬۽ عمر‪ ‬جي طرف ڏٺو ۽ فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫ني َوامل ْر َسل َ‬
‫ني» ی‬ ‫ني َواْل ِخرِي َنإ َِال َ‬
‫النبِ ِي َ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫«ه َذانِ س ِي َدا كه ِ َ‬
‫ول أ ْه ِل اْل َ َنة م َن األ ََول َ‬ ‫َ َ‬
‫”هي ٻئي نبين ۽ رسولن عليهم السالم کانسواِء باقي سڀني اول وآخر‬
‫جنتين ۾ وڏي عمر وارن جا سردار هوندا‪ ( “.‬جامع الرتمذي‪ 3666 :‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬نبي ڪريم‪ ‬جنت ۾ حضرت عمر‪ ‬جو محل ڏٺو‬
‫جي ها‪ ،‬نبي‪ ‬حضرت عمر‪ ‬کي نه صرف جنت جي بشارت ڏني‬
‫بلڪه جنت ۾ انهن جو محل به ڏٺو‪ .‬حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫”مون خواب ۾ ڏٺو ته آئون جنت ۾ آهيان ۽ هڪ عورت هڪ محل جي‬
‫هڪ ڪنڊ ۾ ويهي وضو ڪري رهي آهي‪ ،‬مون پڇيو‪ :‬هي محل ڪنهن جو‬
‫آهي؟ ته فرشتن جواب ڏنو‪ :‬هي عمر بن خطاب‪ ‬جو آهي‪ ،‬ته عمر‪ ‬جي‬
‫غيرت کي ياد ڪري آئون اتان کان نڪري ويس‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3680:‬صحيح‬
‫مسلم‪)2395:‬‬
‫۽ حضرت جابر بن عبداهلل‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫” آئون جنت ۾ داخل ٿيس ته مون سون جو هڪ محل ڏٺو‪ .‬مون پڇيو‪ :‬هي‬
‫ڪنهن جو آهي؟ انهن چيو‪ :‬هي قريش جي هڪ ماڻهو جو آهي‪ .‬ته مون گمان‬
‫ڪيو ته شايد اهو آئون هجان تنهن الِء مون پڇيو‪ :‬اهو خوشنصيب ڪير آهي؟‬
‫انهن چيو‪ :‬عمر بن الخطاب‪“.‬‬
 ‫‪360‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪” :‬اي ابن الخطاب! مونکي ان ۾ داخل ٿيڻ کان‬
‫ڪابه شئ مانع نه هئي سواِء انهي جي جو آئون توهان جي غيرت کي ڄاڻندو‬
‫هئس‪ “.‬حضرت عمر‪ ‬چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! ڇا آئون توهان تي غيرت‬
‫کائيندس؟ (صحيح البخاري‪ ،7024 ،5226:‬صحيح مسلم‪)2394 :‬‬
‫‪ ‬شيطان به حضرت عمر‪ ‬کان پري ڀڄندو هو‬
‫سعد بن ابي وقاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته قريش جون ڪجھ عورتون‬
‫نبي‪ ‬وٽ ويٺل هيون پاڻ سان وڏي آواز سان ڳالهائي رهيون هيون ۽ پاڻ‬
‫کان مطالبو ڪري رهيون هيون ته توهان اسان جون ضرورتون پوريون ڪريو‬
‫۽ اسان کي وڌيڪ خرچو ڏيو‪ .‬ايتري ۾ عمر‪ ‬نبي ‪ ‬وٽ اچڻ جي‬
‫اجازت گهري‪ .‬جيتوڻيڪ عورتون اٿي ڪري جلدي جلدي پردو ڪرڻ لڳيون‪.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن کيس اجازت ڏني‪ .‬اهي اندر آيا ته ڏٺائون رسول اهلل‪‬‬
‫اّلل ِس َن َ ی‬
‫ك) ”اهلل توهان کي‬ ‫ك َ‬ ‫جن کلي رهيا آهن‪ .‬ته انهن چيو‪( :‬يا رسول اهلل! أَ ْض َح َ‬
‫هميشه خوش رکي‪“.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ ” :‬مونکي تعجب انهن عورتن تي آهي جيڪي مون‬
‫وٽ ويٺل هيون‪ ،‬توهان جو آواز ٻڌائون ته جلدي جلدي پردو ڪرڻ لڳيون‪ “.‬ته‬
‫عمر‪ ‬چيو‪ :‬يا رسول اهلل! انهن کي مونکان وڌيڪ توهان کان ڊڄڻ کپي ها‪.‬‬
‫پوِء انهن عورتن سان ڳالهائيندي چيو‪ :‬پنهنجي جانين جون دشمنو! اوهان‬
‫مونکان ڊڄو ٿيون ۽ رسول اهلل‪ ‬جن کان نٿيون ڊڄو؟ ته انهن چيو‪ :‬ها‪،‬‬
‫انهي الِء ته توهان تمام سخت دل ۽ ڪاوڙ وارا ماڻهو آهيو‪.‬‬
‫تڏهن رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ك فَ ًجا َغ ْريَفَ ِیج َ‬

‫ك» ی‬ ‫«وال َ ِذي ن َ ْف ِسي بِيَ ِدهِ‪َ ،‬ما لَقِي َ َ‬
‫ك الشَيْ َطان قَط َسال ِكًا فَ ًجا إ َِال َسل َ َ‬ ‫َ‬
‫”اي ابن الخطاب! ان ذات جو قسم جنهن جي هٿ ۾ منهنجي جان آهي‪،‬‬
‫شيطان جڏهن توهان کي ڪنهن رستي تي ڏسندو آهي ته اهو به پنهنجو رستو‬
‫ڇڏي ڪنهن ٻئي رستي تي هليو ويندو آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3683:‬صحيح‬
‫مسلم‪ 2396:‬واللفظ له)‬
‫هڪ ٻي حديث ۾ سيده عائشه‪ ‬بيان فرمائن ٿيون ته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫مون وٽ ويٺل هئا ايتري ۾ اسان ٻارن جو شور شرابو ٻڌو‪ ،‬جيتوڻيڪ‬
 ‫‪361‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫پاڻ‪ ‬جن اٿي بيٺا ۽ ڏٺائون ته هڪ ننڍڙي ٻارڙي نچي پئي ۽ ننڍڙا ننڍڙا‬
‫ٻارڙا ان جي چؤڌاري هئا‪ ،‬نبي ‪ ‬جن مونکي سڏيو‪ ،‬ته آئون پاڻ‪ ‬جن‬
‫جي ڪلهي تي پنهنجي ڏاڙهي رکي ان کي ڏسڻ لڳيس… گهڙي کن کانپوِء‬
‫عمر‪ ‬ظاهر ٿيا‪ .‬ته اهي سڀئي هيڏانهن هوڏانهن ڀڄي ويا‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ني ا ِْلن ْ ِس َواْل ِ ِن قَ ْد فَروا مِ ْن ع َم َر» ”آئون ڏسي رهيو آهيان ته‬
‫«إ ِِّن َألَنْظر إ َِیل َشيا ِط ِ‬
‫َ‬
‫انسانن ۽ جنن مان شيطان حضرت عمر‪ ‬کان پري ڀڄي ويا آهن‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 3691 :‬وصححه االلباين)‬
‫اهڙي طرح بريده‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي‪ ‬جن ڪنهن جنگ کان واپس‬
‫موٽيا ته پاڻ وٽ هڪ ڪاري رنگ جي ڇوڪري آئي ۽ چوڻ لڳي‪ :‬يا رسول‬
‫اهلل! مون نذر مڃي هئي ته جيڪڏهن اهلل تعالي توهان کي صحيح سالم‬
‫واپس موٽايو ته آئون توهان جي سامهون دف وڄائينديس ۽ شعر پڙهنديس‪.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬جيڪڏهن تو نذر مڃي هئي ته دف وڄائي وٺ‪،‬‬
‫ورنه نه وڄاِء‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ هوَء دف وڄائڻ لڳي‪ .‬پاڻ‪ ‬جن ويٺل هئا‪ .‬پوِء ابوبڪر‪‬‬
‫داخل ٿيا ته اها دف وڄائيندي رهي‪ .‬پوِء علي‪ ‬داخل ٿيا ته اها دف وڄائيندي‬
‫رهي‪ .‬پوِء عثمان‪ ‬داخل ٿيا ته اها دف وڄائيندي رهي‪ .‬پوِء عمر‪ ‬داخل ٿيا‬
‫ته ان دف کي هيٺ اڇليو ۽ ان مٿي ويهي رهي‪.‬‬

‫ان ل َيَ َخاف مِ ْن َ‬

‫ك يَا ع َمری) ی) ی‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬إ َِن الشَيْ َط َ‬
‫”عمر! يقينا شيطان به توهان کان ڊڄي ٿو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 3690:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬حضرت عمر‪ ‬جو موقف اختيار ڪندي ان جي تائيد ۾ قرآن مجيد‬
‫نازل ٿي ويندو هو‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ون‪ ،‬فَإ ِْن يَك ِِف أ َم ِِت أ َ َح ٌد‪ ،‬فَإِن َه ع َمر» ”توهان کان‬ ‫ِ‬ ‫«لَقَ ْد ک َ ِ‬
‫يما قَبْلَك ْم م َن األ َم ِم حم َ َدث َ‬
‫ان ف َ‬
‫َ‬
‫اڳين امتن ۾ ڪيترائي ماڻهو اهڙا هئا جن کي الهام ڪيو ويندو هو‪ .‬۽‬
 ‫‪362‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫جيڪڏهن ڪو شخص منهنجي امت ۾ يقيني طور تي اهڙو ٿي سگهي ٿو ته‬

‫اهو عمر آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ِ ،3689:‬‬
‫صحح مسلم‪)2398:‬‬
‫الهام مان مراد هي آهي ته اهلل تعالي انهن جي زبان تي درست ۽ حق‬
‫ڳالهه کي جاري ڪري ڇڏي ٿو‪ .‬انهي جي تائيد هڪ ٻي حديث مان به ٿئي ٿي‪،‬‬
‫جنهن کي حضرت ابن عمر‪ ‬روايت ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اّلل ا ْحل َ َق ع َلَ ل ِ َسانِ ع َم َر َوقَلْبِ ِه» ”اهلل تعالي عمر‪ ‬جي زبان ۽ ان جي‬
‫« َج َع َل َ‬
‫دل تي حق کي رکي ڇڏيو آهي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 3682 :‬وصححه االلباين)‬
‫ابن عمر‪ ‬وڌيڪ چون ٿا‪:‬‬
‫اب إ َِال ن َ َز َل فِي ِه الق ْرآن عَلَ َنْ ِو َما‬
‫ال فِي ِه ع َمر ا یبْن اْل َ َط ِ‬
‫اس أَ ْم ٌیر قَط فَقَالوا فِي ِه َوقَ َ‬
‫ِالن ِ‬
‫(( َما ن َ َز َل ب َ‬
‫ال ع َمری) ی) ی‬‫قَ َ‬
‫”جڏهن به ماڻهن کي ڪو مسئلو پيش ايندو هو جنهن ۾ انهن جا خيال‬
‫مختلف هوندا هئا ۽ حضرت عمر‪ ‬ڪا ٻي راِء پيش ڪندا هئا ته قرآن مجيد‬
‫انهن جي راِء جي تائيد ۾ نازل ٿي ويندو هو‪( “.‬امحد يف املسند‪ 5697 :‬وصححه االرناوط‬

‫۽ خود حضرت عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬

‫”مون ٽن مسئلن ۾ پنهنجي رب سان موافقت ڪئي‪“.‬‬ ‫َوافَقْت َر ِ یب ِِف ثَال َ ٍثی‬
‫مون چيو‪ :‬يا رسول اهلل! ڪاش اسان مقام ابراهيم کي جاِء نماز بنائي‬
‫وٺون!‬
‫ته اهلل تعالي هيَء آيت نازل ڪري ڇڏي‪َ ﴿ .‬واتَّخ ِ ُذوا مِ ْن َم َقامِإِبْ َراه َِيم ُم َصل ًّى﴾‬
‫” ۽ توهان مقام ابراهيم کي جاِء نماز مقرر ڪري وٺو‪“.‬‬
‫۽ مون چيو‪ :‬يا رسول اهلل! ڪاش توهان پنهنجي زالن کي پردو ڪرڻ جو‬
‫حڪم ڏيو‪ ،‬ڇوته انهن سان سٺو ماڻهو به ڳالهه ڪندو آهي ۽ برو به‪ .‬ته اهلل‬
‫تعالي پردي واري آيت نازل ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫(االحزاب ‪)53 :33‬‬ ‫َاسأَلْت ُُموهُنَّ َم َتا ًعا فَا ْسأَلُوهُنَّ مِ ْن َّو َراءِ حِ َج ٍ‬
‫اب﴾‬ ‫يعني هيَء آيت ﴿ َوإِذ َ‬
 ‫‪363‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫اهڙي طرح جڏهن نبي‪ ‬جن جي (ڪجھ) زالن پاڻ‪ ‬تي غيرت‬
‫کائيندي پاڻ ۾ ٻڌي ڪري ورتي هئي ته مون کين چيو ‪ :‬ٿي سگهي ٿو ته‬
‫پاڻ‪ ‬جو رب اوهان کي طالق ڏئي ڇڏي ۽ پاڻ جي شادي اوهان کان بهتر‬
‫عورتن سان ڪري ڇڏي‪ .‬ته اهلل تعالي بلڪل انهن ئي لفظن ۾ هيَء آيت‬
‫نازل ڪري ڇڏي‪:‬‬
‫﴿ َع َسى َر ُّبهُ إ ِْن ط ََّل َقكُنَّ أَ ْن ُّي ْبدِ َلهُ أَ ْز َوا ًجا َخي ْ ًرا ِّمنْكُنَّ ﴾ (صحيح البخاري‪)402:‬‬
‫صحيح مسلم جي روايت ۾ ٽيون مسئلو بدر جي قيدين جو آهي‪( .‬صحيح‬
‫مسلم‪)2399 :‬‬
‫جنهن جي وضاحت ڪندي ابن عباس‪ ‬فرمائن ٿا‪:‬‬
‫بدر واري ڏينهن جڏهن اهلل تعالي مشرڪن کي شڪست ڏني ۽ انهن مان‬
‫ستر ماڻهو ماريا ويا ۽ ستر ماڻهن کي قيدي بنايو ويو‪ ،‬ته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫قيدين جي باري ۾ ابوبڪر ۽ عمر‪ ‬کان مشورو طلب ڪيو ۽ فرمايائون‪:‬‬
‫ِ‬
‫” هنن قيدين جي باري ۾ توهان جي راِء ڇا‬ ‫«ما ت ََر ْو َن ِِف َهؤ َالء ْاأل َس َ‬
‫ارى؟ ی»‬ ‫َ‬
‫آهي؟“‬
‫ته ابوبڪر‪ ‬چيو‪ :‬اي اهلل جا نبي! آئون سمجهان ٿو ته هي ماڻهو اسان‬
‫جا سئوٽ ۽ قبيلي جا ماڻهو آهن‪ ،‬توهان انهن کان فديو وٺي وٺو جنهن سان‬
‫اسان کي انهن ڪافرن تي طاقت حاصل ٿي ويندي (يعني انهي مال مان اڳتي‬
‫الِء جنگ جي تياري ڪرڻ ۾ اسان کي ڪافي مدد ملندي) ۽ شايد اهلل تعالي‬
‫انهن کي اسالم قبول ڪرڻ جي الِء هدايت ڏئي ڇڏي‪.‬‬
‫”ابن خطاب! توهان جو‬ ‫«ما ت ََرى يَا ابْ َن اْلْ َ َط ِ‬
‫اب؟»‬ ‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
‫ڇا خيال آهي؟“‬
‫ته مون چيو‪ :‬اهلل جو قسم! منهنجي راِء اها ناهي جيڪا ابوبڪر‪ ‬جي‬
‫آهي‪ .‬منهنجو خيال هي آهي ته توهان اسان کي اجازت ڏيو‪ ،‬اسان انهن جا ڪنڌ‬
‫الهي ڇڏيون‪ .‬عقيل کي علي‪ ‬جي حوالي ڪري ڇڏيو‪ ،‬هو ان جو ڪنڌ‬
‫الهي‪ ،‬منهنجي فالڻي رشتيدار کي منهنجي حوالي ڪري ڇڏيو‪ ،‬آئون ان جي‬
‫سسي الهي ڇڏيان‪ .‬ڇوته هي ڪفر جا ٿڙ ۽ ڪافرن جا سردار آهن‪( .‬يعني هي‬
‫آزاد ٿي ڪري اسالم ۽ مسلمانن جي خالف اڃا وڌيڪ سازشون ڪندا)‬
 ‫‪364‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫عمر‪ ‬فرمائن ٿا‪ :‬پاڻ‪ ‬جن ابوبڪر‪ ‬جي راِء کي پسند ڪيو ۽‬
‫منهنجي راِء کي پسند نه ڪيو‪ .‬آئون هڪ ڏينهن کانپوِء آيس ته مون ڏٺو ته‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن ۽ ابوبڪر‪ ‬روئي رهيا آهن‪ .‬مون چيو‪ :‬اي اهلل جا‬
‫رسول! مونکي ٻڌايو‪ ،‬توهان ۽ توهان جو ساٿي (ابوبڪر) ڇو روئي رهيا‬
‫آهيو؟ جيڪڏهن مونکي روئڻ آيو ته آئون به روئي پوندس ۽ جيڪڏهن روئڻ‬
‫نه آيو ته پوِء به توهان ٻنهي جي روئڻ جي ڪري روئڻ جي ڪوشش ڪندس‪.‬‬
‫نبي‪ ‬جن فرمايو‪ :‬آئون انهي الِء روئي رهيو آهيان ته تنهنجي ساٿين فديو‬
‫قبول ڪرڻ جو مشورو ڏنو ( ۽ مون اهو مشورو قبول ڪري ورتو) جڏهن ته‬
‫انهن سڀن جو عذاب (ويجهي وڻ ڏانهن اشارو ڪندي) هن وڻ کان به وڌيڪ‬
‫ويجهو پيش ڪيو ويو آهي‪ .‬۽ اهلل تعالي هي آيتون نازل ڪيون آهن‪:‬‬

‫الدن َْيا َواهَّللُ يُرِي ُد ْاْل ِ َ‬

‫ِخ َة‬ ‫ِع َض ُّ‬ ‫ِسى َحتَّى يُ ْثخ ِ َن فِي األْ َ ْر ِ‬
‫ض تُرِيد َ‬
‫ُون َ َ‬ ‫ون َل ُه أَ ْ َ‬
‫ان ل ِ َن ِب ٍ ّى أَ ْن يَّكُ َ‬
‫﴿ َما ك َ َ‬
‫ِيم﴾ ”پيغمبر کي نه‬ ‫اب ِّم َن اهَّللِ َس َب َق ل ََم َّسكُ ْم ف َِمي أَ َخ ْذتُ ْم َعذَ ٌ‬
‫اب َعظ ٌ‬ ‫ِيم (‪ )67‬ل َْولَ ك ِ َت ٌ‬
‫َواهَّللُ َعزِي ٌز َحك ٌ‬
‫جڳائيندو آھي جو وٽس قيدي ھجن (بلڪ ڪٺا وڃن) جيستائين ملڪ ۾‬
‫(ڪافرن جي عام) خونريزي نه ڪري‪( ،‬اوھين) دنيا جو سامان گھرندا آھيو‪ ،‬۽‬
‫اهلل آخرت (جو ثواب ڏيڻ) گھرندو آھي‪ ،‬۽ اهلل غالب حڪمت وارو آھي‪.‬‬
‫جيڪڏھن خدا جي تقدير ۾ اڳي لکيل نه ھجي ھا ته اوھان جيڪي (فديو)‬
‫ورتو تنھن ۾ اوھان کي ضرور وڏو عذاب پھچي ھا“(االنفال ‪ ،68-67 :8‬صحيح‬
‫مسلم‪)1763 :‬‬
‫عبداهلل بن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته جڏهن عبداهلل بن ابي بن سلول مئو ته‬
‫ان جي پٽ عبداهلل بن عبداهلل‪ ‬رسول اڪرم‪ ‬جن جي خدمت ۾ حاضر‬
‫ٿيو ۽ پاڻ کان پاڻ جي قميص گهري جنهن سان هو پنهنجي پيُء جو ڪفن‬
‫بنائڻ چاهيندو هو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن ان کي پنهنجي قميص ڏئي ڇڏي‪ .‬پوِء هن‬
‫چيو ته توهان ان جي جنازي نماز به پڙهايو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن ان جي جنازي نماز‬
‫جي الِء اٿيا‪ ،‬ليڪن عمر بن خطاب‪ ‬پاڻ‪ ‬جو ڇيڙو جهلي چيو‪ :‬يا رسول‬
‫اهلل! توهان ان جي جنازي نماز پڙهائڻ وڃي رهيا آهيو جڏهن ته اهلل تعالي‬
‫توهان کي منع ڪيو آهي!‬
 ‫‪365‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫هڪ روايت ۾ آهي ته عمر‪ ‬چيو‪ :‬توهان ابن ابي جي جنازي نماز‬
‫پڙهائڻ وڃي رهيا آهيو جڏهن ته هن فالڻي ڏينهن هيئن چيو هو… ان جون‬
‫ڪيتريون ئي ڳالهيون ذڪر ڪيون‪ .‬ليڪن پاڻ‪ ‬جن کلي پيا ۽ فرمايائون‪:‬‬
‫”عمر! پوئتي هٽ‪“.‬‬
‫عمر‪ ‬چون ٿ ا‪ :‬جڏهن مون تمام گهڻو اصرار ڪيو ته رسول اهلل‪‬‬
‫جن فرمايو‪:‬‬

‫َف َل ُه ْم َس ْبعِي َن َمرَّ ًة َفل َْن َي ْغ ِ َ‬

‫َف‬ ‫َف َل ُه ْم أَ ْو لَ َت ْس َت ْغ ِ ْ‬
‫َف َل ُه ْم إ ِْن َت ْس َت ْغ ِ ْ‬ ‫خريین اہلل فقال‪﴿ :‬ا ْس َت ْغ ِ ْ‬
‫اهَّللُ َل ُه ْم﴾‬
‫”مونکي اهلل تعالي اختيار ڏنو آهي ته توهان ان جي الِء استغفار ڪريو‬
‫يا ان جي الِء استغفار نه ڪريو‪ .‬جيڪڏهن توهان ان جي الِء ستر ڀيرا به‬
‫استغفار ڪريو ته به اهلل تعالي ان کي هرگز بخش نه ڪندو‪“.‬‬
‫ِ‬
‫َو َسأَ ِزي ُد َعلَى َس ْبع َ‬
‫ين “۽ آئون ستر کان به وڌيڪ ڀيرا ان جي الِء بخشش‬
‫گهرندس‪”.‬‬
‫هڪ روايت ۾ آهي ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫(( یل َ ْو أَعْلَم أَ ِّن إ ِْن ِز ْدت عَلَ َ‬

‫السبْ ِع َی‬
‫ني يغْ َفر لَه ل َ ِز ْدت عَل َيْهَا))‬
‫” جيڪڏهن مونکي علم هجي ها ته ستر کان وڌيڪ ڀيرا ان جي الِء دعاِء‬
‫مغفرت جي نتيجي ۾ ان جي مغفرت ٿي وڃي ٿي ته آئون ضرور ايئن ڪريان‬
‫ها‪“.‬‬
‫ته عمر‪ ‬چيو‪ :‬هو ته منافق هو!‬
‫جيتوڻيڪ پاڻ‪ ‬جن ان جي جنازي نماز پڙهائي ڇڏي‪ .‬پوِء اهلل تعالي‬
‫هيَء آيت نازل ڪئي‪:‬‬
‫َت ُق ْم َعل َى َقبْر ِه﴾ (التوبه ‪)84 :9‬‬ ‫ات أَ َبدً ا َولَ‬
‫﴿ َولَ ُت َصلِّ َعل َى أَ َح ٍد ِّم ْن ُه ْم َم َ‬
‫”انهن (منافقن) مان ڪو مري وڃي ته توهان نه ان جي جنازي نماز پڙهجو‬
‫۽ نه ئي ان جي قبر تي بيهجو‪( “.‬صحيح البخاري‪ 4395 ،4394 ،4393:‬وصحيح‬
‫مسلم‪)2400:‬‬
 ‫‪366‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫اهي ڪجھ واقعا هئا جن مان حضرت عمر‪ ‬جي راِء جي مطابق اهلل رب‬
‫العزت جي طرفان وحي نازل ٿي‪ .‬انهن مسئلن کي موافقات عمر چيو وڃي‬
‫ٿو‪.‬‬
‫اهڙي طرح شراب جي حرمت جي باري ۾ به اهلل تعالي عمر‪ ‬جي راِء‬
‫مطابق ان جي واضح تحريم نازل فرمائي‪( .‬مسند امحد‪ ،378:‬جامع الرتمذي‪ 3049 :‬صححه‬
‫االلباين)‬
‫ان کانسواِء مديني شريف ۾ نماز جي الِء ماڻهن کي گهرائڻ جي طريقي‬
‫جي باري ۾ جڏهن مختلف رايا سامهون آيا ته عمر‪ ‬ئي هئا جن پاڻ‪ ‬جن‬
‫کي مشورو ڏنو هو ته نماز جي الِء اذان چئي وڃي‪ .‬پوِء اذان جا لفظ پاڻ کي ۽‬
‫اهڙي طرح عبداهلل بن زيد‪ ‬کي خواب ۾ ٻڌايا ويا‪ .‬جيتوڻيڪ پاڻ‪ ‬جن‬
‫سيدنا بالل‪ ‬کي حڪم ڏنو ته اهي اذان چون‪( .‬صحيح مسلم‪ ،377:‬جامع‬
‫الرتمذي‪)189:‬‬
‫هنن سڀني واقعن مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته اهلل تعالي جناب عمر جي زبان‬
‫تي برحق ۽ درست ڳالهه کي جاري ڪري ڇڏيندو هو‪ .‬۽ اهي جيڪا ڳالهه ڪندا‬
‫هئا اهلل تعالي به ان جي تائيد فرمائيندو هو‪.‬‬
‫‪ ‬سيدنا عمر‪ ‬فتنن جي سامهون هڪ مضبوط دروازو هئا‬
‫حضرت حذيفه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان جناب عمر‪ ‬وٽ ويٺل هئاسين ته‬
‫انهن فرمايو‪:‬‬
‫هلل َص َل اهللی عَل َيْ ِه َو َسل َ َم ِِف ال ْ ِفتْنَ ِیة))‬
‫ول ا ِ‬ ‫((أَيك ْم َُيْ َفظ َح ِد َ‬
‫يث َرس ِ‬
‫”توهان مان ڪير آهي جنهن کي فتني جي باري ۾ رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫جي حديث ياد هجي؟“‬
‫ته مون چيو‪ :‬آئون‬
‫”تون وڏو بهادر آهين‪“.‬‬ ‫انهن فرمايو‪ :‬إِن ََك ْلَ َ ِر ٌ‬
‫يء ی‪،‬‬
‫ته مون چيو‪ :‬مون پاڻ‪ ‬جن کان ٻڌو‪ :‬پاڻ فرمائي رهيا هئا‪:‬‬
‫الص َدقَة‪،‬ی‬
‫الص َالة‪َ ،‬و َ‬ ‫«فِ ْتنَة ال َرجی ِل ِِف أَ ْهلِ ِه َو َمال ِ ِه َون َ ْف ِس ِه َو َول َ ِدهِی َو َجا ِرهِ‪ ،‬ي َك ِفر َها ِ‬
‫الصيَام‪َ ،‬و َ‬
‫و ْاألَ ْمر بِا ْمل َ ْعر ِ‬
‫وف َوا َلن ْهي َعنِ ا ْمل ْن َ‬
‫ك ِر» ”ماڻهو پنهنجي گهروارن‪ ،‬پنهنجي اوالد‪ ،‬۽‬ ‫َ‬
 ‫‪367‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫پنهنجي پاڙيسرين جي ڪري جنهن فتني ۾ پڪڙبو آهي ان کي نماز‪ ،‬روزي‪،‬‬

‫صدقي‪ ،‬نيڪي جو حڪم ڏيڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ جهڙا عمل مٽائي ڇڏيندا‬
‫آهن‪“.‬‬
‫عمر‪ ‬فرمايو‪ :‬فتني مان منهنجو مطلب اهو نه هو‪ .‬بلڪه منهنجو مطلب‬
‫اهو فتنو آهي جيڪو سمنڊ جي موجن وانگر ڇوليون هڻندو ايندو‪.‬‬
‫ته مون چيو‪ :‬امير المومنين! توهان جو ان فتني سان ڪهڙو تعلق؟ توهان‬
‫۽ ان جي وچ ۾ هڪ بند دروازو آهي‪ .‬ڇا ان دروازي کي (زبردستي) ٽوڙيو يا‬
‫کوليو ويندو؟‬
‫ته مون چيو‪ :‬ان کي ٽوڙيو ويندو‪.‬‬
‫ته انهن فرمايو‪ :‬پوِء ته ان کي ٻيهر بند نه ڪري سگهبو‪.‬‬
‫اسان چيو‪ :‬حذيفه! ڇا عمر‪ ‬ڄاڻندا هئا ته اهو دروازو ڪهڙو آهي؟‬
‫ته حذيفه‪ ‬چيو‪ :‬ها‪ ،‬ان کي ان ڳالهه تي ايترو يقين هو جيئن اهو يقين‬
‫آهي ته صبح ٿيڻ کان پهرين رات ايندي‪( .‬صحيح البخاري‪)3586 :‬‬
‫هن حديث مان معلوم ٿئي ٿو ته عمر‪ ‬فتنن جي سامهون بند دروازو‬
‫هئا‪ .‬انهي دروازي کي زبردستي ٽوڙيو ويو ۽ حملو ڪري پاڻ کي شهيد ڪيو‬
‫ويو‪ .‬ان کانپوِء امت مسلمه تي ڪيترائي فتنا ٽٽي پيا‪ .‬جيئن باطل فرقن ۽‬
‫ڪيترين ئي بدعتن جو ظهور پاڻ جي شهادت کانپوِء ٿيو‪ .‬منافق پاڻ جي‬
‫زندگي ۾ لڪيل هئا‪ .‬ليڪن جيئن پاڻ کي شهيد ڪيو ويو ته ان سان گڏوگڏ‬
‫ئي منافق نانگن وانگر پنهنجي ٻرن مان نڪري آيا ۽ زهر اوڳاڇڻ لڳا‪.‬‬
‫زيد بن وهب چون ٿا ته اسان عبداهلل بن مسعود‪ ‬وٽ آياسين‪ .‬انهن‬
‫عمر‪ ‬کي ي اد ڪيو ته روئي ڏنائون‪ .‬۽ ايترو رنا جو سندس لڙڪن سان پٽ‬
‫پسي ويو‪ .‬پوِء انهن فرمايو‪:‬‬
‫«إ َِن ع َم َر کَان ِح ْصنًا َح ِصينًا ل ِ ْْلِس َال ِم‪ ،‬ي َ ْدخل َ ِ ِ‬
‫ون» ”بيشڪ عمر‪‬‬ ‫الناس ف يه َو َال ََيْرج َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اسالم جو مضبوط قلعو هئا‪ .‬ماڻهو ان ۾ داخل ٿيندا هئا ته ان مان نڪرندا نه‬
‫هئا‪“.‬‬
‫ون فِي ِه» ی‬
‫ون م ْنه َو َال ي َ ْدخل َ‬
‫َ‬ ‫ات ع َمر أَ ْسل َ َم ا ِْحل ْصن‪َ ،‬و َ‬
‫الناس ََيْرج ِ‬ ‫«فَل َ َما َم َ‬
 ‫‪368‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫”پوِء جڏهن عمر‪ ‬گذاري ويا ته قلعي ۾ ڏار پئجي ويو‪ ،‬هاڻي ماڻهو‬
‫اسالم کان نڪرڻ لڳا آهن‪( “.‬مصنف عبدالرزاق‪ 289/7 :‬واسناده صحيح)‬
‫‪ ‬عمر‪ ‬جي ايمان جي تصديق پاڻ‪ ‬جن خود فرمائي‬
‫ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫هڪ ڀيري هڪ دراڙ پنهنجي ٻڪرين ۾ هو‪ ،‬ان وقت هڪ بگهڙ انهن تي‬
‫حملو ڪري ڏنو ۽ هڪ ٻڪري کي پڪڙي ورتائين‪ .‬جيتوڻيڪ دراڙ ان جي‬
‫پويان ڊوڙيو تان جو ان کان ڇڏائي ورتائين‪ .‬بگهڙ ان ڏانهن مڙي ڪري ڏٺو ۽‬
‫چوڻ لڳو‪:‬‬
‫”ٻڪري جي حفاظت ان ڏينهن ڪير‬ ‫لسب ِع‪ ،‬ي َ ْو َم الَ َرا ِع َي ََلَا غَ ْ ِ‬
‫ريي‬ ‫َم ْن ََلَا ي َ ْو َم ا َ‬
‫ڪندو جڏهن فتنا هوندا ۽ مون کانسواِء انهن جو خيال ڪرڻ وارو ٻيو ڪوبه‬
‫نه هوندو؟“‬
‫ته ماڻهن تجب جو اظهار ڪيو ته (بگهڙ به ڳالهائي سگهي ٿو) ته نبي‪‬‬
‫جن فرمايو‪:‬‬
‫« یفَإ ِِّن أومِن بِ ِه َوأَبو بَ ْك ٍر‪َ ،‬وع َمر‪َ ،‬و َما ث ََم أَبو بَ ْك ٍر َوع َمر» ”(جيڪڏهن توهان کي ان‬
‫تي يقين نٿو اچي) ته مونکي ان تي يقين آهي ۽ ابوبڪر ۽ عمر کي به ان تي‬
‫يقين آهي‪ “.‬جڏهن ته اهي ابوبڪر ۽ عمر رضي اهلل عنهما اتي نه هئا‪( .‬صحيح‬
‫البخاري‪)3487 :‬‬
‫‪ ‬عمر‪ ‬جي علم جي خوشخبري‬
‫عبداهلل بن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫آئون ستل هئس انهي دوران مون خواب ڏٺو ته مون وٽ هڪ پيالو آندو‬
‫ويو آهي جنهن ۾ کير آهي‪ ،‬مون ان مان ايترو پيتو جو آئون پنهنجي ننهن ۾‬
‫ان جي تازگي ڏسڻ لڳس‪ .‬پوِء مون پنهنجو بچيل کير عمر بن خطاب‪ ‬کي‬
‫ڏئي ڇڏيو‪.‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬پڇيو‪ :‬يا رسول اهلل! توهان ان جي تعبير ڇا ٿا ڪريو؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ان جي تعبير علم آهي‪( .‬صحيح البخاري‪ ،82 :‬صحيح مسلم‪:‬‬
‫‪)2391‬‬
 ‫‪369‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫نبي‪ ‬جن کير جي تعبير علم سان ڪئي‪ ،‬ڇوته کير سڀني ماڻهن جي‬
‫الِء فائديمند هوندو آهي ۽ ان سان گڏ بدن جي به اصالح ٿيندي آهي‪ .‬اهڙي‬
‫طرح علم به سڀني ماڻهن جي الِء فائديمند هوندو آهي ۽ ان سان گڏ دنيا ۽‬
‫آخرت جا سڀئي معامال سڌرندا آهن‪.‬‬
‫‪ ‬نبي‪ ‬جن ابوبڪر ۽ عمر رضي اهلل عنهما جي اقتداء ڪرڻ جو‬
‫حڪم ڏنو‬
‫حذيفه بن يمان‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان رسول اهلل‪ ‬جن وٽ ويٺا‬
‫هئاسون‪ ،‬انهي دوران پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪« :‬إ ِِّن َال أَ ْد ِري َما بَ َقائِي فِيك ْم‪ ،‬فَا ْقتَدوای‬
‫ار إ َِیل أَ ِب بَ ْك ٍر َوع َم َیر ی‬ ‫َ‬ ‫ِ ِ‬
‫بِالل َ َذيْنِ م ْن بَ ْعدي» َوأ َش َ‬
‫“مونکي ناهي معلوم ته آئون توهان ۾ ڪيستائين باقي رهندس‪ ،‬لهذا‬
‫توهان مونکانپوِء (ابوبڪر ۽ عمر رضي اهلل عنهما جي طرف اشارو ڪندي‬
‫فرمايو) هنن ٻنهي جي اقتداء ڪجو‪( ”.‬جامع الرتمذي‪ 3663 :‬وصححه االلباين)‬
‫جيڪڏهن نبوت جو سلسلو هلي ها ته عمر‪ ‬نبي هجن ها‬
‫عقبه بن عامر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫ب» ”جيڪڏهن مونکانپوِء ڪو نبي هجي ها‬ ‫ان بَ ْع ِدي نَب ٌي ک َ َ‬
‫ان ع َم َر بْ َن اْلْ َ َطا ِ ی‬ ‫«ل َ ْو یک َ َ‬
‫ته اهو عمر بن الخطاب‪ ‬هجي ها‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 3686 :‬وحسنه االلباين)‬
‫سامعين! اسان عمر‪ ‬جا ڪجھ فضائل ۽ مناقب ذڪر ڪيا آهن‪ ،‬جن‬
‫مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته موصوف ڪيتري قدر عظيم الشان هئا ۽‬
‫سندن مقام ۽ مرتبو ڪيتري قدر بلند هو‪ .‬اهلل تعالي اسان کي پاڻ جو مرتبو‬
‫سڃاڻڻ ۽ کانئس سچي محبت ڪرڻ جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫اچو هاڻي سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬جي زندگي جي ڪجھ عملي پاسن‬
‫تي روشني وجھون ٿا‪.‬‬
 ‫‪370‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫عمر بن الخطاب‪ ‬جي زندگي جا ڪجھ عملي نمونا‬

‫‪ ‬عمر‪ ‬دين ۾ تمام گهڻا مضبوط هئا ۽ اهلل جي ڪتاب تي سختي‬

‫سان عمل ڪرڻ وارا هئا‪.‬‬
‫انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫((أَر َحم أ َم ِِت بِأ َم ِِت أَبو بَ ْك ٍر‪ ،‬وأَ َشدهم ِِف أَ ْم ِر َ ِ‬
‫اّلل ع َمری)) ”منهنجي امت مان منهنجي‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫امت جي الِء سڀ کان وڌيڪ رحم دل ابوبڪر‪ ‬۽ انهن مان سڀ کان وڌيڪ‬
‫مضبوط دين وارا عمر‪ ‬آهن‪“.‬‬
‫(جامع الرتمذي‪ ،3790:‬سنن ابن ماجه‪ 154 :‬واللفظ له وصححه االلباين)‬
‫۽ ابوسعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫” آئون ستل هئس ته انهي دوران مون خواب ۾ ماڻهن کي ڏٺو جيڪي‬
‫مون تي پيش ڪيا پ ئي ويا ۽ انهن تي قميصون هيون‪ ،‬ڪنهن جي قميص‬
‫سيني تائين هئي (يعني تمام ڇوٽي قميص جيڪا بس ڳچيَء تائين ئي پهتي‬
‫ٿي) ۽ ڪنهن جي ان کان ٿوري هيٺ‪ .‬۽ عمر‪ ‬به پيش ڪيا ويا جن تي‬
‫ايترو ڊگهو جبو هو جو اهي ان کي گهيلي رهيا هئا‪“.‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬پڇيو‪ :‬يا رسول اهلل! توهان ان جي تعبير ڇا ڪئي‬
‫آهي؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬ان جي تعبير دين آهي‪( .‬صحيح البخاري‪ ،23 :‬صحيح مسلم‪:‬‬
‫‪)2390‬‬
‫۽ ان مان مراد اهو آهي ته عمر‪ ‬جا خوبصورت ديني اثرات ۽ انهن جا‬
‫بهترين طريقا انهن جي وفات کانپوِء به مسلمانن ۾ جاري رهندا ۽ انهن جي‬
‫پيروي ڪئي ويندي‪.‬‬
‫۽ ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته حر بن قيس‪ ‬عيينه بن حسن جي الِء‬
‫عمر بن الخطاب‪ ‬کان انهن وٽ اچڻ جي اجازت طلب ڪئي‪ ،‬ته انهن‬
‫اجازت ڏئي ڇڏي‪ .‬جيتوڻيڪ جڏهن اهي عمر ابن الخطاب‪ ‬جي خدمت ۾‬
‫حاضر ٿيا ته چوڻ لڳا‪ :‬ابن الخطاب! توهان اسان کي وڌيڪ مال نٿا ڏيو ۽ نه‬
‫ئي اسان جي وچ ۾ عدل ۽ انص اف سان فيصلو ڪريو ٿا! اهو ٻڌي ڪري‬
 ‫‪371‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫عمر‪ ‬کي سخت ڪاوڙ آئي تانجو انهن کيس سزا ڏيڻ جو ارادو ڪري‬
‫جو پنهنجي‬ ‫ورتو‪ .‬ته حر بن قيس‪ ‬چيو‪ :‬امير المومنين! اهلل تعالي‬
‫نبي‪ ‬جي الِء حڪم آهي ته‬

‫﴿ ُخ ِذ ال َْعف َْو َوأْ ُم ْر بِالْ ُع ْرفِ َوأَ ْ ِ‬

‫ِع ْض َع ِن الْ َجاهِلِي َن﴾‬
‫”درگذر ڪرڻ جو رويو اختيار ڪريو‪ ،‬چڱائي جي ڪمن جو حڪم ڏيو ۽‬
‫جاهلن کان منهن موڙيو‪( “.‬االعراف ‪)199 :7‬‬
‫۽ هي (عيينه بن حصن) به جاهلن مان هڪ آهي‪.‬‬
‫ابن عباس‪‬فرمائن ٿا‪:‬‬
‫اّلل»‬ ‫ان َوقَافًا ِع ْن َد ِكتَ ِ‬
‫اب َ ِی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫او َز َها ع َمر ح َ‬
‫ني تَال َ َها عَل َيْه‪َ ،‬وک َ َ‬
‫«و َ ِ‬
‫اّلل َما َج َ‬ ‫َ‬
‫”اهلل جو قسم! عمر‪ ‬تي جڏهن هنن آيتن جي تالوت ڪئي ته اهي ان‬
‫کان اڳتي نه وڌيا ۽ پاڻ اهلل جي ڪتاب تي سختي سان عمل ڪرڻ وارا هئا‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪)4642 :‬‬

‫‪ ‬عمر‪ ‬جي نبي‪ ‬جن سان محبت‬

‫جناب عمر‪ ‬کي نبي‪ ‬کان پنهنجي جان کان وڌيڪ محبت هئي‪.‬‬
‫عبداهلل بن هشام‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان رسول اهلل‪ ‬جن سان گڏ‬
‫هئاسون‪ ،‬پاڻ‪ ‬جن حضرت عمر‪ ‬جو هٿ پڪڙيو هو‪ .‬انهي دوران‬
‫حضرت عمر‪ ‬چيو‪:‬‬
‫ت أَ َحب إ َِِلَ مِ ْنک ِل ش َْيءٍ إ َِال مِ ْن ن َ ْف ِسي‬
‫َألَن ْ َ‬
‫” اي اهلل جا رسول! توهان مونکي (دنيا جي) هر شئ کان وڌيڪ محبوب‬
‫آهيو‪ ،‬ها البته منهنجي جان کان وڌيڪ محبوب ناهيو‪“.‬‬
‫ك مِ ْن‬ ‫ِ‬
‫ون أَ َح َ‬
‫ب إِل َيْ َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪« :‬الَ‪َ ،‬وال َ ِذي ن َ ْفسي بِيَ ِده‪َ ،‬ح َّت أك َ‬
‫ن َ ْف ِس َ‬
‫ك ی» ی‬
‫” نه‪ ،‬ان ذات جو قسم جنهن جي هٿ ۾ منهنجي جان آهي! ايستائين جو‬
‫آئون توهان کي توهان جي جان کان به وڌيڪ محبوب ٿي وڃان‪“.‬‬
‫ته حضرت عمر‪ ‬چيو‪:‬‬
 ‫‪372‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫ت أَ َحب إ َ یِِلَ مِ ْن ن َ ْف ِسي ی‬ ‫یفَإِن َه اْلن‪ ،‬و َ ِ‬

‫اّلل‪َ ،‬ألَن ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫” هاڻي اهلل جو قسم! توهان مونکي منهنجي جان کان به وڌيڪ محبوب‬
‫آهيو‪“.‬‬
‫”اي عمر! هاڻي ڳالهه ٺهي‬ ‫«اْلن يَا ع َمر»‬
‫َ‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪)6632:‬‬

‫‪ ‬نبي‪ ‬جن جي اطاعت ۽ فرمانبرداري‬

‫جناب عمر‪ ‬کي جيئن ته نبي‪ ‬جن سان سخت محبت هئي‪ ،‬انهي الِء‬
‫اهي پاڻ‪ ‬جن جي سچي دل سان اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪندا هئا ۽ پاڻ‬
‫‪ ‬جن جي مبارڪ حديثن جي سامهون پنهنجو پاڻ کي جهڪائي ڇڏيندا‬
‫هئا‪.‬‬
‫حضرت عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اّللَ ي َ ْنهَاك ْم أَ ْن َ ُْتلِفوا بِآبَائِك ْی‬
‫م ”بيشڪ اهلل تعالي توهان کي منع ڪري ٿو‬ ‫إ َِن َ‬
‫ته توهان پنهنجي پيئرن جا قسم کڻو‪“.‬‬
‫حضرت عمر‪ ‬اها حديث بيان ڪري فرمائن ٿا‪:‬‬
‫ُس ْعت النَبِ َي َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم‪َ ،‬ذا ِك ًرا َوالَآثِ ًرا‬ ‫فَو َ ِ‬
‫اّلل َما َحل َ ْفت بِهَا م ْنذ َ ِ‬
‫َ‬
‫”يعني مون جڏهن کان رسول اهلل‪ ‬جن کان اهو ٻڌو ته پاڻ ان کان منع‬
‫ڪيو آهي‪ ،‬تڏهن کان مون ڪڏهن به اهڙو قسم نه کنيو‪ ،‬نه پنهنجي طرف کان‬
‫۽ نه ڪنهن ٻئي جي پاران‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6647:‬صحيح مسلم‪)1646 :‬‬
‫عبداهلل بن عامر بيان ڪن ٿا ته عمر بن الخطاب‪ ‬شام جي طرف روانا‬
‫ٿيا ۽ ج ڏهن پاڻ “سرغ” مقام تي پهتا ته پاڻ کي پتو پيو ته شام ۾ وبا ڦهليل‬
‫آهي‪ .‬جيتوڻيڪ عبدالرحمن بن عوف‪ ‬هڪ حديث بيان ڪئي ته رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو هو‪:‬‬
‫ارا مِ ْنه» ی‬ ‫ِ‬ ‫َ ٍ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ ٍ‬ ‫ِ‬
‫«إِ َذا َُس ْعت ْم بِه بِأ ْرض فَال َتَقْ َدموا عَل َيْه‪َ ،‬وإِ َذا َوق ََع بِأ ْرض َوأنْت ْم بِهَا فَال َُتَ یْرجوا ف َر ً‬
 ‫‪373‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫”جڏهن توهان وبا جي باري ۾ ٻڌو ته اها ڪنهن ملڪ ۾ ڦهلجي چڪي‬
‫آهي ته ان ۾ نه وڃو‪ .‬۽ جڏهن توهان ڪنهن ملڪ ۾ موجود هجو ۽ اتي وبا‬
‫ڦهلجي وڃي ته ڀڄڻ جو نمونو ڪري اتان نه نڪرو‪“.‬‬
‫اها حديث ٻڌي ڪري حضرت عمر‪” ‬سرغ“ کان ئي واپس موٽي آيا‪.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،6973 ،5730 :‬صحيح مسلم‪)2219 :‬‬
‫حضرت عمر‪ ‬جڏهن حجر اسود کي چمي ڏني ته فرمايائون‪:‬‬

‫«إ ِِّن أَعْلَم أَن ََك َح َج ٌر‪ ،‬الَ تَضر َوالَ تَ ْن َفع‪َ ،‬ول َ ْوالَ أَ ِّن َرأَيْت النَبِ َي َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َس یل َ َم ي َقبِل َ‬
‫ك َمای‬
‫ك ی» ی‬
‫قَبَلْت َ‬
‫”خبردار! م ونکي خبر آهي ته تون هڪ پٿر آهين ۽ تون نه نقصان پهچائي‬
‫سگهين ٿو ۽ نه نفع‪ .‬۽ جيڪڏهن مون رسول اهلل‪ ‬جن کي نه ڏٺو هجي ها‬
‫ته پاڻ ڪريمن‪ ‬توکي چمي ڏني آهي ته آئون ڪڏهن به توکي نه چمان ها‪“.‬‬

‫ني َوقَ ْد أَ ْهل َ َكهم َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫اّلل» ‪ ،‬ث َمی‬ ‫پوِء فرمائڻ لڳا‪« :‬فَ َما لنَا َولل َر َم ِل إ َِّنَا ك َنا َر َاءيْنَا بِ یه امل ْش ِرك َ‬
‫ال‪« :‬ش َْي ٌء َصنَ َعه النَبِي َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم فَال َنِب أَ ْن ن َ َْتكَه»‬
‫قَ َ‬
‫يعني ” هاڻي اسان رمل ڇو ڪريون! اهو ته دراصل اسان مشرڪن جي‬
‫سامهون (پنهنجي طاقت) جي اظهار جي الِء ئي ڪندا هئاسين ۽ هاڻي ته اهلل‬
‫تعالي انهن کي هالڪ ڪري ڇڏيو آهي! پوِء چوڻ لڳا‪ :‬جيڪو عمل رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن ڪيو‪ ،‬اسان اهو پسند نٿا ڪريون ته ان کي ڇڏي ڏيون‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،1605 :‬صحيح مسلم‪)1270:‬‬

‫‪ ‬انفاق في سبيل اهلل‬

‫حضرت عمر بن الخطاب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ڏينهن رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫اسان کي صدقو ڪرڻ جو حڪم ڏنو ۽ اتفاق سان ان ڏينهن مون وٽ مال‬
‫موجود هو‪ .‬مون دل ۾ چيو‪ :‬اڄ ابوبڪر‪ ‬کان اڳ وٺي وڃڻ جو بهترين‬
‫موقعو آهي‪ ،‬لهذا آئون پنهنجو اڌ مال وٺي آيس ۽ رسول اڪرم‪ ‬جن جي‬
‫خدمت ۾ پيش ڪري ڇڏيم‪.‬‬

‫ت ِألَ ْهلِ َ‬
‫ك؟» ی‬ ‫«ما أَبْ َق يْ َ‬
‫پاڻ‪ ‬جن پڇيو‪َ :‬‬
 ‫‪374‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫”پنهنجي گهر وارن جي الِء ڇا ڇڏي آيا آهيو؟“‬

‫مون چيو‪( :‬مِثْلَهی) جيترو مال توهان جي خدمت ۾ پيش ڪيو آهي اوترو ئي‬
‫گهروارن جي الِء ڇڏي آيو آهيان‪.‬‬
‫پوِء ابوبڪر‪ ‬پنهنجو سمورو مال کڻي آيا ۽ رسول اهلل‪ ‬جن جي‬
‫خدمت ۾ پيش ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫”پنهنجي گهر وارن جي الِء ڇا ڇڏي آيا‬ ‫ت ِألَ ْهلِ َ‬
‫ك؟»‬ ‫«ما أَبْ َق يْ َ‬
‫پاڻ پڇيو‪َ :‬‬
‫آهيو؟“‬
‫ته انهن چيو‪:‬‬

‫یأَبْ َق يْت ََلم َ‬

‫اّللَ َو َرسول َ یه آئون انهن جي الِء اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جو نالو‬
‫ڇڏي آيو آهيان‪.‬‬
‫آئون توهان کان ڪنهن شئ ۾‬ ‫ك إ َِیل ش َْيءٍ أَبَ ًدا‬
‫تڏهن مون چيو‪َ :‬ال أ َسابِق َ‬
‫ڪڏهن به سرسي نٿو وٺي سگهان‪( .‬سنن ايب دائود‪ 1678 :‬وحسنه االلباين)‬
‫۽ ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته عمر‪ ‬کي خيبر ۾ زمين ملي ته اهي‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن کان ان جي باري ۾ مشورو ڪرڻ جي الِء پاڻ جي‬
‫خدمت ۾ حاضر ٿيا ۽ عرض ڪيائون‪:‬‬
‫يا رسول اهلل! مونکي خيبر ۾ زمين ملي آهي ۽ ان کان وڌيڪ عمدو ۽‬
‫نفيس مال مونکي ڪڏهن به ناهي مليو‪ .‬ته توهان مونکي ڇا حڪم ڏيو ٿا؟‬

‫ت أَ ْصلَهَا‪َ ،‬وتَ َص َدقْ َ‬

‫ت بِهَا»‬ ‫ته پاڻ ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬إ ِْن ِش ْئ َ‬
‫ت َحبَ ْس َ‬
‫” جيڪڏهن توهان چاهيو ته ان جي ملڪيت پاڻ وٽ رکو ۽ ان جي آمدني‬
‫صدقو ڪري ڇڏيو‪ “.‬يعني ان کي وقف ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ عمر‪ ‬اهو فيصلو ڪيو ته ان کي وڪيو نه ويندو‪ ،‬ان کي‬
‫وراثت ۾ تقسيم نه ڪيو ويندو ۽ اهو ڪنهن کي عطيو به نه ڪيو ويندو‪ .‬۽‬
‫ان جي آمدني پاڻ فقيرن‪ ،‬رشتيدارن‪ ،‬غالمن‪ ،‬مسافرن ۽ مهمانن جي الِء ۽‬
‫اهلل جي رستي (جهاد) ۾ خرچ ڪرڻ جي الِء صدقو ڪري ڇڏي‪( .‬صحيح البخاري‪:‬‬
‫‪ ،2737‬صحيح مسلم‪)1632 :‬‬
 ‫‪375‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫اهي ٻئي واقعا هن ڳالهه جو دليل آهن ته حضرت عمر‪ ‬انفاق في سبيل‬
‫اهلل ۾ وڌي ڪري حصو وٺندا هئا‪.‬‬

‫‪ ‬غزون ۾ شرڪت‬
‫سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬نبي‪ ‬سان گڏ سڀني غزون ۾ شرڪت‬
‫ڪئي ۽ ميدان جهاد ۾ شجاعت ۽ بهادري جا اعلي نمونا پيش ڪيا‪ .‬پاڻ‪‬‬
‫غزوه بدر‪ ،‬غزوه احد‪ ،‬غزوه بني المصطلق‪ ،‬غزوه خندق‪ ،‬صلح حديبيه‪ ،‬غزوه‬
‫خيبر‪ ،‬فتح مڪه‪ ،‬جنگ حنين ۽ غزوه تب وڪ سميت سڀني جنگن ۾ شريڪ ٿيا‪.‬‬
‫۽ انهن جنگن ۾ پاڻ‪ ‬جا ڪيترائي واقعا حديث ۽ سيرت جي ڪتابن ۾‬
‫موجود آهن جن کي اسان وقت جي گهٽتائي جي پيش نظر هتي ذڪر نٿا‬
‫ڪري سگهون‪.‬‬

‫‪ ‬زهد في الدنيا‬
‫سيدنا عمر‪ ‬جي خليفي بنجڻ کانپوِء اهلل تعالي قيصر ۽ ڪسري جا‬
‫خزانا مسلمانن کي عطا ڪري ڇڏيا‪ .‬ليڪن پاڻ‪ ‬جي رهڻ جو انداز انهي‬
‫طرح رهيو جيئن خليفو بنجڻ کان اڳ هو‪ .‬بلڪه جڏهن پاڻ‪ ‬جي وفات جو‬
‫وقت ويجهو هو ته پاڻ پنهنجي پٽ عبداهلل بن عمر‪ ‬کي وصيت ڪئي ته‬
‫انهن جي ذمي ڇياسي هزار قرض آهي جيڪو ان کي پاڻ جي طرفان ادا‬
‫ڪرڻو آهي‪.‬‬
‫توهان اندازو لڳايو ته مسلمانن جو خليفو‪ ،‬وسيع ۽ عريض اسالمي‬
‫حڪومت جو حڪمران موت جي وقت قرضو آهي! اهو هن ڳالهه تي دليل آهي‬
‫ته پاڻ‪ ‬کي قيصر ۽ ڪسري جي قيمتي خزانن ذري برابر به متاثر نه ڪيو‪.‬‬
‫دنيا جي مال ۽ متاع پاڻ‪ ‬کي پنهنجي فتني ۾ مبتال نه ڪيو‪ ،‬بلڪه پاڻ‪‬‬
‫ان کان بي رغبتي ڪندي اهلل رب العزت کي پيارا ٿي ويا‪.‬‬
‫بيت المال کان پنهنجي ۽ پنهنجي عيال وارن جي الِء ڪجھ مال وٺڻ جي‬
‫باري ۾ سندن موقف هي هو ته پاڻ فرمائيندا هئا‪:‬‬
‫اهلل جي مال ۾ منهنجي حيثيت ايئن آهي جيئن هڪ يتيم جي سرپرست‬
‫جي هوندي آهي‪ .‬جنهن بابت اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪376‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫ان َفقِي ًرا َفل َْيأْك ُ ْل بِال َْم ْع ُروفِ ﴾‬

‫ِف َو َم ْن ك َ َ‬
‫﴿ َو َم ْن كَا َن غَن ًِّيا َفل َْي ْس َت ْعف ْ‬
‫” ۽ جيڪو مالدار هجي اهو (يتيم جي مال مان) ڪجھ نه وٺي‪ .‬۽ جيڪو‬
‫محتاج هجي اهو عرف عام رواج مطابق کائي سگهي ٿو‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ آئون جڏهن مالدار هوندو آهيان ته بيت المال مان ڪجھ به نه‬
‫وٺن دو آهيان ۽ جيڪڏهن محتاج هوندو آهيان ته عرف مطابق کائي وٺندو‬
‫آهيان ليڪن جڏهن اهلل تعالي آساني ڪري ڇڏيندو آهي ته واپس موٽائي‬
‫ڇڏيندو آهيان‪( .‬طبقات ابن سعد‪ 276/3:‬وسنده صحيح)‬
‫اهڙي طرح پاڻ فرمايو‪:‬‬
‫”آئون تو هان کي ٻڌايان ٿو ته آئون بيت المال مان ڪيترو وٺان ٿو‪ .‬سڄي‬
‫سال ۾ ٻه دفعا ڪپڙو وٺان ٿو‪ ،‬هڪ دفعي سيَء ۾ ۽ ٻيو دفعو گرمي ۾‪ .‬۽‬
‫سواري صرف حج ۽ عمري جي الِء وٺندو آهيان‪ .‬۽ منهنجي ۽ منهنجي‬
‫گهروارن جي خوراڪ انهي طرح آهي جيئن قريش جي هڪ وچولي طبقي‬
‫جي ماڻهو جي هوندي آهي‪ .‬پوِء توهان اهو به ياد رکو ته آئون به مسلمانن مان‬
‫هڪ آهيان‪ ،‬جيڪي آزمائشون انهن تي اچن ٿيون اهي مون تي به اينديون‬
‫آهن‪( “.‬طبقات ابن سعد‪ 275/3 :‬وسنده صحيح)‬
‫محترم سامعين! اهي ڪجھ پهلو هئا سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬جي‬
‫عملي زندگي جا‪ ،‬جن کي ذڪر ڪرڻ جو مقصد اهو آهي ته اسان به سندس‬
‫اقتداء ڪريون‪ .‬اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي ان جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫آمين‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ڀائرو ۽ بزرگو! سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬جي سيرت طيبه جو‬
‫هڪ باب سندس دور خالفت بابت آهي‪ .‬جيڪو هڪ مستقل موضوع آهي ۽‬
‫ان جي الِء هڪ خطبو نه بلڪه ڪيترائي خطبا کپن‪ .‬ليڪن اسان هتي هن باب‬
‫کي ڪجھ نڪتن ۾ بيان ڪريون ٿا‪.‬‬
 ‫‪377‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫خليفه دوم امير المؤمنين عمر‪ ‬جي ڪارنامن جو مختصر‬

‫تذڪرو‬

‫‪ ‬خليفي طور نامزدگي‬

‫پهريون خليفو سيدنا ابوبڪر الصديق‪ ‬پنهنجي وفات کان اڳ سيدنا‬
‫عمر بن الخطاب‪ ‬کي خليفة المسلمين چونڊي ڇڏيو هو‪ .‬۽ اهي هن امت‬
‫جي سڀ کان افضل انسان حضرت ابوبڪر صديق‪ ‬جي فراست جو دليل‬
‫آهي ڇوته اهي چڱيَء ريت ڄاڻندا هئا ته کانئس پوِء جيڪڏهن ڪو شخص‬
‫خالفت جي منصب تي فائز ٿيڻ جو سڀ کان وڌيڪ اهل آهي ته اهو عمر بن‬
‫الخطاب‪ ‬آهي‪.‬‬
‫انسان جڏهن مرڻ گهڙي ويجهو هوندو آهي ته ان وقت کيس اهلل تعالي‬
‫جو ڊپ وڌيڪ هوندو آهي‪ ،‬جيتوڻيڪ هو ڪوبه اهڙو ڪم ناهي ڪندو جيڪو‬
‫اهلل تعالي کي ناراض ڪرڻ وارو هجي‪ .‬لهذا جناب ابوبڪر صديق‪ ‬به‬
‫پنهنجو پاڻ کي اهلل تعالي وٽ برئ الذمه ڪرڻ جي الِء پنهنجي موت کان‬
‫پهرين ان شخص کي پنهنجو جانشين مقرر فرمايو جيڪو انهن کانپوِء هن‬
‫امت جو سڀ کان افضل انسان هو‪ .‬۽ خالفت جي الِء سڀ کان وڌيڪ مضبوط‬
‫۽ سڀ کان وڌيڪ پرهيزگار ۽ امانتدار هو‪.‬‬
‫سيده عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته جڏهن ابوبڪر‪ ‬تي موت جو وقت آيو‬
‫ته انهن عمر‪ ‬کي پنهنجو جانشين مقرر ڪري ڇڏيو‪ .‬پوِء پاڻ وٽ علي ۽‬
‫طلحه (رضي اهلل عنهما) آيا ته انهن پڇ يو‪ :‬توهان ڪنهن کي خليفو مقرر ڪيو‬
‫آهي؟ ته انهن جواب ڏنو‪ :‬عمر‪ ‬کي‪ .‬ته انهن ٻنهي چيو‪( :‬اهي ته انتهائي‬
‫سخت مزاج آهن لهذا) توهان پنهنجي رب کي ڇا جواب ڏيندا؟ انهن چيو‪ :‬ڇا‬
‫توهان مونکي اهلل تعالي کان ڊيڄاريو ٿا! آئون توهان کان وڌيڪ عمر‪‬‬
‫کي سڃاڻان ٿو‪ .‬آئون چوندس‪ :‬اهلل! مون مسلمانن جو خليفو ان شخص کي‬
‫ٺاهيو جيڪو مڪي وارن مان سڀ کان بهتر هو‪( .‬ارواء الغليل لاللباين‪)80/6:‬‬
 ‫‪378‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫جيتوڻيڪ سموري امت عمر‪ ‬جي خالفت تي اتفاق ڪيو ۽ پاڻ کي‬
‫خليفه اول جو جانشين تسليم ڪندي پاڻ جي بيعت ڪئي‪.‬‬

‫‪ ‬عوام جي فالح ۽ بهبود‬

‫امير المومنين عمر بن الخطاب‪ ‬عوام جي فالح ۽ بهبود جو تمام‬
‫گهڻو خيال رکندا هئا‪.‬‬
‫پنهنجي وفات کان ڪجھ عرصو اڳ پاڻ فرمايو هو‪:‬‬

‫((ل َ ِئ ْن َسل َ َم ِن َ‬
‫اّلل‪َ ،‬أل ََد َع َنأَ َرامِ َل أَ ْه ِل ال ِع َراقِ الَ َُيْتَ ْج َنإ َِیل َرجلٍ بَ ْع ِدي) ی) ی‬
‫”جيڪڏهن اهلل تعالي مونکي صحيح سالم رکيو ته آئون عراق جي‬
‫بيوائن کي اهڙي طرح ڇڏي ويندس جو اهي مونکانپوِء ڪنهن ماڻهو جون‬
‫محتاج نه رهنديون‪( “.‬صحيح البخاري‪)3497 :‬‬
‫انهي مان توهان اندازو ڪري سگهو ٿا ته جناب عمر‪ ‬پنهنجي عوام‬
‫جي فالح ۽ بهبود جي الِء ڪيتري قدر فڪرمند رهندا هئا!‬
‫هڪ ڀيري پاڻ‪ ‬بازار مان گذري رهيا هئا ته هڪ نوجوان عورت پاڻ‬
‫سان ملي ۽ چوڻ لڳي‪ :‬امير المومنين! منهنجو مڙس فوت ٿي چڪو آهي ۽‬
‫ان پنهنجي پويان ننڍا ننڍا ٻار ڇڏيا آهن‪ .‬اهلل جو قسم! انهن وٽ کر به ناهن‬
‫جيڪي پچائي کائن‪ .‬۽ نه انهن وٽ کير ڏيڻ وارو ڪو جانور آهي ۽ نه ئي ٻني‬
‫ٻارو آهي ۽ مونکي ڊپ آهي ته ڪٿي اهي مري نه وڃن… جيتوڻيڪ عمر‪‬‬
‫واپس موٽيا‪ ،‬هڪ اٺ جيڪو تمام گهڻو مضبوط پٺ وارو هو‪ ،‬گهر ۾ ٻڌل‬
‫هو‪ ،‬پاڻ‪ ‬ان تي ٻه ٻورا رکيا ۽ انهن ۾ اناج ڀريائون‪ ،‬پوِء انهن ٻنهي جي‬
‫وچ ۾ ڪجھ ٻيو سامان ۽ ڪپڙا رکي ڇڏيا‪ .‬پوِء ان اٺ جي مهار ان عورت‬
‫جي هٿ ۾ ڏني ۽ فرمايائون‪ :‬وٺي وڃ هن کي‪ ،‬هن جي ختم ٿيڻ کان اڳ اهلل‬
‫تعالي توکي ٻيو مال عطا ڪري ڇڏيندو‪( .‬صحيح البخاري‪)3928 :‬‬
‫انسان ته انسان پاڻ‪ ‬جانورن جو به خيال رکندا هئا‬
‫عبداهلل بن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته عمر‪ ‬چوندا هئا‪:‬‬
‫((لو مات جدي بطف الفرات ْلشيت ان ُياسب اهلل به عمر) ی) ی‬
 ‫‪379‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫”جيڪڏهن هڪ ٻڪري جو ڦر فرات جي ڪناري تي مري وڃي ته مونکي‬

‫ڊپ آهي ته ڪٿي اهلل تعالي عمر کان ان جو حساب نه وٺي‪( “.‬مصنف ابن ايب شيبه‪:‬‬
‫‪ ،277/13‬طبقات ابن سعد‪ 305/3:‬وهو حسن لغريه)‬

‫‪ ‬رحم دل آفيسرن جي ڊيوٽي‬

‫ابو عثمان النهدي بيان ڪن ٿا ته عمر‪ ‬بنو اسد جي هڪ ماڻهو کي‬
‫ڪنهن اهم ڪم جو ذمه دار مقرر ڪيو‪ .‬جيتوڻيڪ هو پاڻ‪ ‬کي سالم چوڻ‬
‫جي الِء آيو‪ .‬انهي دوران عمر‪ ‬جي اوالد مان ڪو ٻار آيو ته پاڻ‪ ‬ان کي‬
‫چمي ڏني‪ .‬ته ان ماڻهو چيو‪ :‬امير المومنين! توهان به ٻارن کي چمي ڏيندا‬
‫آهيو! جڏهن ته مون ته ڪڏهن به پنهنجي ڪنهن ٻار کي چمي ناهي ڏني‪.‬‬
‫ته عمر‪ ‬چيو‪ :‬ته پوِء ته تون ماڻهن جي الِء به رحم دلي جو مظاهرو نه‬
‫ڪندين‪ ،‬وڃ آئون توکان ڪڏهن ڪوبه ڪم نٿو وٺي سگهان‪( .‬البخاري يف االدب‬
‫املفرد‪ :‬ص ‪ 64‬وصححه االلباين)‬
‫اهڙي طرح ابو فراس النهدي بيان ڪن ٿا ته عمر‪ ‬پنهنجي خطبي ۾‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫”خبردار! آئون توهان جي طرف پنهنجي آفيسرن کي انهي الِء نٿو‬
‫موڪليان ته اهي توهان جي چمڙين تي ڪوڙا هڻن‪ ،‬يا توهان جي مالن تي‬
‫قبضو ڪري وٺن‪ ،‬بلڪه آئون انهي الِء انهن کي موڪليان ٿو ته اهي توهان‬
‫کي توهان جو دين سيکارين‪ ،‬لهذا جيڪڏهن اهي ڪنهن شخص سان ان‬
‫کانسواِء ڪو ٻيو سلوڪ ڪري ته هو مون تائين پنهنجي ڳالهه پهچائي‪ ،‬اهلل‬
‫جو قسم! آئون ان کان ضرور بدلو وٺندس‪( “.‬مسند امحد‪ 279/1 :‬وحسنه امحد شاکر)‬

‫‪ ‬تعليم ۽ تربيت جو اهتمام‬

‫السائب بن يزيد چون ٿا ته آئون مسجد ۾ هئس مونکي ڪنهن ماڻهو پٿري‬
‫اڇلي هنئي‪ ،‬مون ڏٺو ته اهي عمر‪ ‬هئا‪ ،‬پاڻ چيو‪ :‬هي جيڪي ٻه ماڻهو آهن‬
‫نه‪ ،‬انهن کي مون وٽ وٺ آ‪.‬‬
‫آئون کين وٺي ڪري آيس ته عمر‪ ‬کانئن پڇيو‪ :‬توهان ڪهڙن مان آهيو‬
‫۽ ڪٿان کان آهيو؟‬
‫انهن چيو‪ :‬طائف وارن مان‪.‬‬
 ‫‪380‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫ته عمر‪ ‬چيو‪ :‬جيڪڏهن توهان هن شهر جا هجو ها ته آئون اوهان کي‬
‫سزا ڏيان ها‪ ،‬اوهان رسول اهلل‪ ‬جن جي مسجد ۾ پنهنجا آواز بلند ڪريو‬
‫ٿا؟ (صحيح البخاري‪)458 :‬‬

‫‪ ‬فاروقي دؤر ۾ مسلمانن جون سوڀون‬

‫سيدنا ابوبڪر الصديق‪ ‬جڏهن فوت ٿيا ته انهن ڏينهن مسلمانن جي‬
‫فوج جناب خالد بن وليد‪ ‬جي قيادت ۾ ”يرموڪ“ جي مقام تي رومين‬
‫خالف آخري جنگ وڙهي رهي هئي‪ .‬ان کان اڳ عراق جي ڪيترن ئي‬
‫عالئقن تي مسلمانن جو قبضو ٿي چڪو هو‪” .‬جنگ يرموڪ“ ۾ اهلل تعالي‬
‫مسلمانن کي فتح سان نوازيو ۽ رومي شڪست کائي رسوا ٿيا‪.‬‬
‫جڏهن امير المومنين عمر بن الخطاب‪ ‬خالفت جي واڳ سنڀالي ته پاڻ‬
‫سڀ کان پهريون حڪم اهو جاري ڪيو جو خالد بن وليد‪ ‬کي اسالمي‬
‫فوج جي قيادت کان هٽائي ڇڏيو ۽ انهن جي جڳهه تي ابو عبيده بن جراح‪‬‬
‫کي مسلمانن جو نئون سپه ساالر مقرر ڪري ڇڏيو‪ .‬ان کانپوِء شام ملڪ ۾‬
‫جيڪي معرڪا ٿيا ۽ مسلمانن کي جيڪي فتحون حاصل ٿيون اهي مختصرا‬
‫هن طرح آهن‪:‬‬
‫‪ ‬سن ‪ 13‬هه ۾ فحل وارو معرڪو ٿيو جنهن ۾ مسلمانن کي فتح‬
‫نصيب ٿي‪.‬‬
‫‪‬سن ‪14‬هه ۾ دمشق فتح ٿيو‪.‬‬
‫‪‬ان کانپوِء مسلم انن جي فوج ٻن حصن ۾ ورهائجي وئي‪ .‬هڪ حصو‬
‫ابوعبيده‪ ‬جي قيادت ۾ (سوريا) ڏانهن وڌيو‪ .‬۽ ٻيو حصو عمرو بن‬
‫العاص‪ ‬جي قيادت ۾ جنوب (اردن) ڏانهن وکون وڌائڻ لڳو‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫شام ملڪ کانسواِء باقي (سوريا ۽ اردن) تي به مسلمانن جو قبضو ٿي ويو‪.‬‬
‫انهن مسلسل فتحن جي نتيجي ۾ رومي بادشاهه (هرقل) سخت مايوس ٿيو ۽‬
‫کيس ذليل ۽ خوار ٿي شام ملڪ کي الوداع چوڻو پيو‪.‬‬
‫‪‬سن ‪ 15‬هه ۾ بيت المقدس فتح ٿيو‪ .‬جيڪو رومين جو هڪ مضبوط‬
‫قلعو هو‪ .‬عمرو بن العاص‪ ‬پنهنجي فوج سان ڊگهي عرصي تائين ان جو‬
‫گهيرائو ڪري رکيو‪ .‬آخر بيت المقدس واسي هن شرط تي صلح ڪرڻ تي‬
 ‫‪381‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫ت يار ٿيا ته امير المومنين پاڻ بيت المقدس اچن‪ .‬جيتوڻيڪ سيدنا عمر بن‬
‫الخطاب‪ ‬بيت المقدس ويا‪ .‬جتي رومين سان صلح نامي تي اتفاق ڪيو‬
‫ويو‪ .‬جنهن جي رو سان بيت المقدس واسين کي انهن جي جانين‪ ،‬انهن جي‬
‫مال ۽ عبادت خانن جي تحفظ جي ضمانت ڏني وئي‪ .‬پوِء عمر‪ ‬بيت‬
‫المقدس ۾ د اخل ٿيا‪ ،‬نماز ادا ڪيائون ۽ ان ۾ مصلو تعمير ڪرڻ جو حڪم‬
‫ڏنو‪ .‬جيڪو اڄ به مسجد اقصي جي احاطي ۾ ”مصلي عمر ابن الخطاب“ جي‬
‫نالي سان موجود آهي‪.‬‬
‫اهڙي نموني شام جي شهرن تي مسلمانن جو قبضو ٿي ويو‪.‬‬
‫مصر ۽ لبيا تي چڙهائي‬
‫‪‬بيت المقدس فتح ٿيڻ کانپوِء عمر بن الخطاب‪ ‬جي اجازت سان‬
‫عمرو بن العاص‪ ‬پنهنجي فوج سان مصر جي طرف متوجه ٿيو‪ .‬۽ عريش‪،‬‬
‫عين شمس‪ ،‬فسطاط ۽ صعيد کي فتح ڪندي اسڪندريه تائين وڃي پهتا‬
‫جيڪي ان وقت مصرين جو دار الحڪومت هئا‪ .‬عمرو بن العاص‪‬‬
‫اسڪندريه جو ڪيترن ئي مهينن تائين گهيرائو ڪري رکيو‪ .‬آخرڪار‬
‫”مقوقس“ جزيو ڏيڻ جي شرط تي صلح ڪرڻ تي مجبور ٿي ويو‪ .‬اهڙي طرح‬
‫ڪيترن ئي معرڪن کانپوِء سن ‪ 21‬هه ۾ مصر ملڪ به مسلمانن فتح ڪري‬
‫ورتو‪ .‬ان کانپوِء سن ‪ 22‬هه ۾ مسلمان فوج طرابلس تي به اسالمي جهنڊو‬
‫لڳائي ڇڏيو‪.‬‬

‫فارس ملڪ جون سوڀون‬

‫جنگ يرموڪ کانپوِء عمر بن الخطاب‪ ‬جتي اسالمي فوج جي هڪ‬
‫حصي کي شام ملڪن کي مڪمل فتح ڪرڻ جو حڪم ڏنو‪ ،‬اتي اسالمي‬
‫فوج جي ٻئي حصي کي فارس ڏانهن پيش قدمي ڪرڻ جو حڪم ڏنو‬
‫جيتوڻيڪ فارس شهر ۾ اسالمي فوج کي جيڪي سوڀون حاصل ٿيون انهن‬
‫جو مختصر تذڪرو هن طرح آهي‪:‬‬
‫‪ ‬سن ‪ 13‬هه ۾ معرڪة الجسر ٿيو جنهن ۾ مسلمانن کي شڪست ٿي‪.‬‬
 ‫‪382‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫‪ ‬پوِء انهي سال رمضان جي مهيني ۾ (البويب) جي مقام تي جنگ ٿي‬

‫ج نهن ۾ مسلمانن معرڪة الجسر جو بدلو ورتو ۽ فتح حاصل ڪئي‪ .‬هن‬
‫معرڪي ۾ مسلمانن جا قائد مثني بن حارثه‪ ‬هئا‪.‬‬
‫‪ ‬سن ‪14‬هه ۾ سعد بن ابي وقاص‪ ‬جي قيادت ۾ ”قادسيه“ جي‬
‫مشهور جنگ ٿي‪ .‬جنهن ۾ مسلمانن شجاعت ۽ بهادري جا عظيم نمونا پيش‬
‫ڪيا‪ .‬ڪيترن ئي ڏينهن جي مسلسل لڙائي کانپوِء اهلل تعالي مسلمانن کي‬
‫فتح نصيب ڪئي‪ .‬جنهن سان ”مدائن“ جي فتح جو رستو سولو ٿيو‪.‬‬
‫‪ ‬سن ‪16‬هه ۾ ”مدائن“ فتح ٿيو‪ .‬جتي ڪسري جا محل هئا ۽ انهن ۾ ان‬
‫جا خزانا به هئا‪ .‬نبي‪ ‬جن جي پيشينگوئي جي عين مطابق اهلل تعالي‬
‫ڪسري جا وڏا خزانا مسلمانن جي پيرن هيٺ وڇائي ڇڏيا‪.‬‬
‫‪ ‬پوِء سن ‪16‬هه ۾ ئي ”معرڪه جلوال“ ٿيو‪ .‬۽ ان ۾ به مسلمانن کي فتح‬
‫نصيب ٿي‪.‬‬
‫ان کانپوِء ”تڪريت“ ۽ ”موصل“ به فتح ٿيا‪ .‬اهڙي طرح دجله ۽ فرات جي‬
‫وچ ۾ واقع سڀني عالئقن تي مسلمانن جو قبضو ٿي ويو‪.‬‬
‫‪ ‬سن ‪21‬هه ۾ ”نهاوند“ جي مشهور جنگ ٿي‪ .‬جنهن ۾ سوڀ ماڻڻ‬
‫کانپوِء مسلم انن ان کي (فتح الفتوح) قرار ڏنو‪ .‬ڇوته ان ۾ مسلمانن فارسين‬
‫جي چيلهه چٻي ڪري ڇڏي‪ .‬۽ پوِء فارس جي باقي عالئقن کي فتح ڪرڻ‬
‫آسان ٿي ويو‪ .‬هن جنگ ۾ مسلمانن جي قائد نعمان بن مقرن‪ ‬شهيد ٿي‬
‫ويا‪ ،‬جنهن کانپوِء حذيفه بن يمان‪ ‬مسلمانن جي قيادت سنڀالي ورتي‪.‬‬
‫‪ ‬نهاوند کانپو ِء مسلمانن اصبهان تي به قبضو ڪري ورتو‪ .‬ان کانپوِء‬
‫قم‪ ،‬قاشان ۽ ڪرمان جا عالئقا به فتح ڪري ورتا‪ .‬۽ مسلمان اهلل جو ڪلمو‬
‫بلند ڪرڻ خاطر خوني جنگون وڙهندي مشرق ڏانهن درياء جيحون ۽ سنڌ‬
‫تائين ۽ جنوب ڏانهن بحر هند تائين ۽ اتر ڏانهن بحر قزوين ۽ ارمينيا تائين‬
‫وڃي پهتا‪.‬‬
‫محترم سامعين! جن سوڀن جو اسان مختصر تذڪرو ڪيو آهي اهي‬
‫صرف نون سالن جي ٿوري عرصي ۾ مسلمانن کي حاصل ٿيون‪ .‬جنهن ڪري‬
‫دنيا اڄ تائين حيران آهي ته ڪيتري تيزي سان مسلمانن ان دور جي ٻن وڏين‬
‫سلطنتن (روم ۽ فارس) کي ۽ پوِء مصر کي فتح ڪري ورتو هو! اهو يقينا‬
 ‫‪383‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫اهلل تعالي جي توفيق سان ۽ پوِء مسلمانن جي عظيم جذبي جهاد ۽ سيدنا عمر‬
‫بن الخطاب‪ ‬جي ڪامياب منصوبه بندي ۽ جنگي پاليسي جي نتيجي ۾‬
‫ممڪن ٿيو‪.‬‬

‫عمر بن الخطاب‪ ‬جي شهادت‬

‫نبي‪ ‬جن پنهنجي مبارڪ زندگي ۾ سيدنا عمر بن الخطاب‪ ‬جي‬
‫شهادت بابت آگاهه ڪري ڇڏيو هو‪ .‬جيئن حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن‪ ،‬ابوبڪر‪ ،‬عمر‪ ‬۽ عثمان‪( ‬اهي سڀ) احد جبل‬
‫تي چڙهيا ته اهو لڏڻ لڳو‪ .‬ته نبي ڪريم‪ ‬جن ان تي پنهنجو پير هنيو ۽‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ك إ َِال نَبِ ٌي أ َ ْو ِص ِدي ٌق‪ ،‬أ َ ْو َشهِي َدانِی)) ”احد! ڄمي بيهه ( ۽ لڏ نه)‬
‫((اثْب ْت أحد فَ َما عَل َيْ َ‬
‫ڇوته هن وقت تنهنجي مٿان نبي يا صديق يا ٻن شهيدن کانسواِء ٻيو ڪوبه‬
‫ناهي‪( “.‬صحيح البخاري‪)3686 :‬‬
‫ٻن شهيدن مان مراد عمر‪ ‬۽ عثمان‪ ‬آهن‪.‬‬
‫اهڙي طرح هڪ واقعو حراء جبل تي به پيش آيو هو جڏهن پاڻ‪ ‬جن‬
‫پنهنجي ڪجھ صحابين‪ ‬سان گڏ ان جبل تي هئا‪ .‬۽ اهو لڏڻ شروع ٿيو ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن اهي ئي لفظ ارشاد فرمايا هئا‪( .‬صحيح مسلم‪)2417 :‬‬
‫خود عمر‪ ‬به شهادت جي دعا هنن لفظن ۾ ڪندا هئا‪:‬‬
‫اج َع ْل َم ْو ِِت ِِف بَل َ ِد َرسول ِ َ ی‬
‫ك)) ”اي اهلل! مونکي‬ ‫((اللَه َم ْارز ْق ِن َشهَ َاد ًة ِِف َسبِيلِ َ‬
‫ك‪َ ،‬و ْ‬
‫پن هنجي رستي ۾ شهادت نصيب ڪجان ۽ منهنجو موت پنهنجي رسول‪‬‬
‫جي شهر ۾ ڪجانِء‪( “.‬صحيح البخاري‪ )1890 :‬جيتوڻيڪ اهلل تعالي پاڻ جي دعا‬
‫کي قبول ڪيو ۽ کين شهادت نصيب ڪئي‪.‬‬

‫شهادت جو واقعو‬
‫عمرو بن ميمون‪ ‬بيان ڪن ٿا ته عمر‪ ‬جي پويان پهرين صف ۾‬
‫عبداهلل بن عباس‪ ‬هئا ۽ انهن جي پويان ٻي صف ۾ آئون بيٺل هئس‪.‬‬
‫عمر‪ ‬جي عادت هئي ته پاڻ صفون سڌيون ڪندا هئا تانجو جڏهن نمازين‬
 ‫‪384‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫جي وچ ۾ ڪو ويڇو نه ڏسندا هئا ته تڪبير چوندا هئا‪ .‬۽ ڪڏهن ڪڏهن‬
‫پهرين رڪعت ۾ سورة يوسف يا سورة النحل يا ان جهڙي ٻي ڪا سورت‬
‫پڙهندا هئا ايستائين ماڻهو پاڻ جي پويان پهچي ايندا هئا‪.‬‬
‫ته ٿيو ايئن جو پاڻ اڃا تڪبير چئي هئي جو ڪنهن ماڻهو عمر‪ ‬تي‬
‫حملو ڪري ڇڏيو ۽ مون عمر‪ ‬کي اهو چوندي ٻڌو‪” :‬مونکي ڪتي ڏاڙهي‬
‫وڌو‪ “.‬يا چيائون‪” :‬مونکي ڪتو کائي ويو‪“.‬‬
‫پوِء علج (عجمي ڪافر جيڪو سخت جان هو ۽ ان جو نالو ابو لؤلوه هو)‬
‫پنهنجي تکي ڇري سان ساڄي کاٻي حمال ڪرڻ لڳو ۽ جيڪو به ان جي‬
‫سامهون آيو ٿي ان کي هن نٿي ڇڏيو‪ .‬تان جو تيرهن ماڻهن کي نشانو‬
‫بنايائين جن مان ست شهيد ٿي ويا‪ .‬پوِء مسلمانن مان هڪ شخص جڏهن اها‬
‫صورتحال ڏٺي ته هن ان جي مٿان هڪ وڏي ٽوپي کڻي ان جي مٿان وجھي‬
‫ڇڏي (جنهن جي ڪري هو ڪجھ به ڏسڻ جي قابل نه رهيو‪ .‬هونئن به رات جي‬
‫اونداهي ڇانيل هئي‪ ).‬ان کي جڏهن اهو يقين ٿي ويو ته هو پڪڙيو ويو آهي‬
‫ته ان خودڪشي ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫عمر‪ ‬عبدالرحمن بن عوف‪ ‬جو هٿ جهليو ۽ ان کي پنهنجي جڳهه‬
‫تي بيهاري ڇڏيو جيئن اهي ماڻهن کي نماز پڙهائن‪ .‬جيڪي ماڻهو عمر‪‬‬
‫جي پويان هئا اهي‪ ،‬ا هو سڀ ڪجھ ڏسي رهيا هئا جيڪو مون ڏٺم پئي‪.‬‬
‫ليڪن جيڪ ي ماڻهو مسجد جي ڪنڊن ۾ هئا انهن کي ڪا به خبر نه پئي‪ ،‬ها‬
‫جڏهن انهن کي عمر‪ ‬جو آواز ٻڌڻ ۾ نه آيو ته اهي سبحان اهلل چوڻ لڳا‪.‬‬
‫ان کانپوِء عبدالرحمن بن عوف‪ ‬انتهائي مختصر نماز پڙهائي (هڪ روايت‬
‫۾ آهي ته انهن سورةالڪوثر ۽ سورة النصر پڙهيون)‪ .‬جيتوڻيڪ جڏهن سڀ‬
‫ماڻهو نماز کان فارغ ٿي ويا ته عمر‪ ‬ابن عباس‪ ‬کي چيو‪ :‬ڏسو‪ ،‬مون‬
‫تي حملو ڪرڻ وارو ڪير هو؟ اهي ويا ۽ ڪجھ دير کانپوِء واپس موٽيا ته‬
‫چيائون‪ :‬هو مغيره جو غالم آهي‪ .‬عمر‪ ‬چيو‪ :‬اڇا! اهو جيڪو ڪاريگر‬
‫آهي؟ (هي هڪ لوهار هو) ابن عباس‪ ‬چيو‪ :‬جي ها‪ ،‬ته عمر‪ ‬چيو‪ :‬اهلل ان‬
‫جو ٻيڙو ٻ وڙي‪ ،‬مون کانئس نيڪي ڪرڻ جو حڪم ڏنو هو‪ ،‬ان اهلل جو‬
‫شڪر آهي جنهن مونکي ان شخص جي هٿان نه ماريو جيڪو اسالم جو‬
‫دعويدار هجي‪ .‬تون ۽ تنهنجو پيُء پسند ڪندا هئا ته مديني ۾ عجمي غالم‬
 ‫‪385‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫وڏي تعداد ۾ رهن‪ .‬العباس‪ ‬ماڻهن ۾ سڀني کان وڌيڪ غالمن جا مالڪ‬
‫هئا‪ .‬ته عبداهلل بن عباس‪ ‬چيو‪ :‬جيڪڏهن توهان چاهيو ته اسان انهن کي‬
‫قتل ڪري ڇڏيون‪ .‬عمر‪ ‬چيو‪ :‬نه‪ ،‬هاڻي جڏهن ته اهي اوهان جي ٻولي‬
‫ڳالهائن ٿا‪ ،‬اوهان جي قبلي ڏانهن منهن ڪري نماز پڙهن ٿا ۽ اوهان وانگر‬
‫حج به ڪن ٿا!‬
‫پوِء عمر‪ ‬کي کڻي ڪري سن دن گهر پهچايو ويو‪ .‬اسان سڀ انهن سان‬
‫گڏ وياسين‪ .‬۽ ماڻهن جي حالت اها هئي جو ڄڻ ان ڏينهن کان پهرين انهن تي‬
‫ڪا مصيبت آئي نه هئي‪ .‬ڪو چئي رهيو هو‪ :‬اهي ٺيڪ ٿي ويندا‪ .‬۽ ڪو چئي‬
‫رهيو هو‪ :‬مونکي ڊپ آهي (ته اهي هاڻي نه بچي سگهندا)‬
‫جيتوڻيڪ پاڻ وٽ نبيذ (کجيَء جو رس جنهن ۾ نشو نٿو هجي) آندو‬
‫ويو‪ ،‬پاڻ پيتو ته اهو پاڻ جي پ يٽ کان ٻاهر اچي ويو‪ .‬پوِء کير آندو ويو‪ ،‬پاڻ‬
‫پيتو ته اهو به پاڻ جي زخمن مان ٻاهر نڪري ويو‪ .‬تڏهن ماڻهن کي يقين ٿي‬
‫ويو ته هاڻي اهي نه بچي سگهندا‪( .‬هڪ روايت ۾ آهي ته طبيب اها صورتحال‬
‫ڏسي ڪري چيو‪ :‬هاڻي توهان وصيت ڪريو‪ ،‬ڇوته منهنجي خيال ۾ توهان تي‬
‫اڄ يا سڀاڻي تائين موت اچي ويندو‪).‬‬
‫پوِء اسان انهن وٽ وياسين‪ ،‬ماڻهو ايندا ويا ۽ پاڻ جي تعريف ڪرڻ لڳا‪.‬‬
‫هڪ نوجوان آيو ۽ چوڻ لڳو‪ :‬امير المؤمنين! توهان کي اهلل تعالي جي‬
‫بشارت تي خوش ٿيڻ کپي‪ ،‬توهان رسول اهلل‪ ‬جن جا صحابي آهيو‪ ،‬توهان‬
‫تمام پهرين اسالم قبول ڪري ورتو هو‪ ،‬پوِء توهان خليفا ٿيا ته توهان عدل ۽‬
‫انصاف ڪيو‪ .‬هاڻي توهان شهادت حاصل ڪري رهيا آهيو‪ .‬ته عمر‪ ‬چيو‪:‬‬
‫آئون سمجهان ٿو ته اهو سڀ گذاري الئق آهي‪ ،‬نه منهنجي خالف آهي ۽ نه‬
‫منهنجي حق ۾ آهي‪.‬‬
‫جڏهن اهو نوجوان واپس وڃڻ لڳو ته ان جي شلوار زمين کي لڳي رهي‬
‫”هن نوجوان کي مون وٽ‬ ‫هئي‪ .‬جناب عمر‪ ‬فرمايو‪ :‬ریدوا عَل ََي الغال َ َیم‬
‫واپس آڻيو‪“.‬‬
‫ِك‪َ ،‬وأَت ََْق ل ِ َرب َ ی‬
‫ِك))‬ ‫پاڻ فرمايو‪ ( :‬ی(يَا ابْ َنأَ ِخي ْارف َْع ثَ ْوبَ َ‬
‫ك‪ ،‬فَإِن َه أَبْ ََق لِث َ ْوب َ‬
 ‫‪386‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫” منهنجا ڀائٽا! پنهنجي شلوار مٿي کڻ‪ ،‬ان سان تنهنجي شلوار به صاف‬
‫رهندي ۽ توکي تنهنجي رب جو ڊپ به نصيب ٿيندو‪“.‬‬
‫سامعين! ٿورو غور ڪريو ته عمر‪ ‬زندگي جي آخري گهڙين ۾ به امر‬
‫بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جي فرض کان غافل ناهن! هڪ برائي کي‬
‫ڏٺائون ته ان تي خاموشي اختيار نه ڪيائون‪ ،‬بلڪه برائي ڪرڻ واري نوجوان‬
‫کي پيار س ان سمجهايائون ۽ ان برائي کان روڪيائون‪ .‬۽ انهي مان اهو به‬
‫ثابت ٿئي ٿو ته ڳرين کان هيٺ ڪپڙو لٽڪائڻ تمام وڏو گناهه آهي‪ ،‬تڏهن ته‬
‫عمر‪ ‬خاموش نه رهي سگهيا‪).‬‬
‫ان کانپوِء عمر‪ ‬پنهنجي پٽ عبداهلل بن عمر‪ ‬کي چيائون‪:‬‬
‫”عبداهلل! ڏس مون تي ڪيترو قرض آهي؟“‬
‫جيتوڻيڪ جڏهن حساب ڪيو ويو ته پاڻ تي ڇياسي ‪ 86‬هزار يا ان جي‬
‫لڳ ڀڳ قرض نڪتو‪.‬‬
‫عمر‪ ‬فرمايو‪ :‬قرض الهڻ جي الِء جيڪڏهن آل عمر جو مال ڪافي ٿي‬
‫وڃي ته ان مال مان ادا ڪري ڇڏجو‪ .‬ورنه بني عدي بن ڪعب ۾ وڃي ڪري‬
‫سوال ڪجو‪ ،‬جيڪڏهن انهن جو مال به قرض الهڻ الِء ڪافي نه هجي ته قريش‬
‫۾ وڃي سوال ڪجو‪ .‬انهن کي ڇڏي ٻئي ڪنهن وٽ نه وڃجو‪ .‬پوِء منهنجو‬
‫قرض الهي ڇڏج‪.‬‬
‫۽ هاڻي توهان ام المومنين عائشه‪ ‬وٽ وڃو ۽ کين چئو‪ :‬عمر توهان‬
‫کي سالم چئي ٿو‪ .‬امير المومنين نه چئجو‪ ،‬ڇوته هاڻي آئون امير المومنين‬
‫ناهي رهيس‪ .‬۽ ان کي چئجو‪ :‬عمر بن الخطاب اجازت گهري ٿو ته ان کي‬
‫پنهنجي ٻنهي ساٿين سان گڏ دفن ڪيو وڃي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ عبداهلل بن عمر‪ ‬ويا‪ ،‬سالم چيائون ۽ اجازت گهريائون‪ .‬پوِء‬
‫سيده عائشه‪ ‬وٽ اندر ويا ته ڏٺائون اها روئي رهي آهي‪ .‬انهن چيو‪ :‬عمر بن‬
‫خطاب توهان کي سالم چئي رهيا آهن‪ .‬۽ اهي پنهنجي ٻنهي ساٿين سان گڏ‬
‫دفن جي الِء توهان کان اجازت طلب ڪري رهيا آهن‪.‬‬
‫ته سيده عائشه‪ ‬چيو‪:‬‬
‫مون ا ها جڳهه پنهنجي الِء پسند ڪئي هئي‪ ،‬ليڪن اڄ آئون عمر‪ ‬جي‬
‫خواهش کي پنهنجي خواهش تي ترجيح ڏيان ٿي‪.‬‬
 ‫‪387‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫جيتوڻيڪ جڏهن عبداهلل بن عمر‪ ‬آيا ته عمر‪ ‬کي چيو ويو‪ :‬هي‬
‫عبداهلل اچي ويو آهي‪ .‬ته انهن فرمايو‪ :‬مونکي اٿاري ڪري ويهاريو‪ .‬لهذا هڪ‬
‫ماڻهو پاڻ کي ٽيڪ ڏني‪ .‬ته پاڻ پڇيو‪ :‬ها‪ ،‬تو وٽ ڪهڙي خبر آهي؟ انهن چيو‪:‬‬
‫جيڪي توهان پسند ڪريو ٿا اها ئي‪ .‬سيده عائشه‪ ‬اجازت ڏئي ڇڏي آهي‪ .‬ته‬
‫انهن چيو‪ :‬الحمدهلل‪ .‬منهنجي الِء ان کان وڌيڪ اهم ڳالهه ڪابه نه هئي‪ .‬لهذا‬
‫جڏهن آئون فوت ٿي وڃان ته مونکي کڻي وڃجو‪ .‬پوِء سالم چئجو ۽‬
‫چئجوس‪ :‬عمر بن الخطاب گهرائي پيو‪ .‬جيڪڏهن عائشه‪ ‬اجازت ڏئي ڇڏي‬
‫ته مونکي اندر وٺي وڃجو ۽ جيڪڏهن اجازت نه ڏي ته مونکي مسلمانن جي‬
‫عام قبرستان ۾ دفن ڪري ڇڏجو… جيتوڻيڪ جڏهن پاڻ فوت ٿي ويا ته‬
‫اسان انهن کي کڻي عائشه‪ ‬جي حجري وٽ وٺي وياسين‪ .‬عبداهلل بن‬
‫عمر‪ ‬سالم چوڻ بعد چيو‪ :‬عمر بن الخطاب توهان کان اجازت طلب ڪن ٿا‪.‬‬
‫ته انهن چيو‪ :‬اندر وٺي اچو‪ .‬جيتوڻيڪ پاڻ کي اندر آندو ويو‪ .‬۽ پاڻ جي ٻنهي‬
‫ساٿين سان گڏ پاڻ کي دفن ڪيو ويو‪( .‬صحيح البخاري‪)3700 :‬‬
‫محترم ساٿيو! اسان آخر ۾ حضرت عبداهلل بن عباس‪ ‬جي واتان هڪ‬
‫واقعو ذڪر ڪريون ٿا جنهن مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته علي بن ابي طالب‪ ‬به‬
‫جناب عمر‪ ‬جا مداح هئا‪ .‬ياد رهي ته علي‪ ‬پنهنجي ڌيَء ام ڪلثوم‪‬‬
‫جو نڪاح به جناب عمر‪ ‬سان ڪيو هو‪ .‬جيڪو هن ڳالهه جو دليل آهي ته‬
‫انهن جي وچ ۾ پيار ۽ محبت تي مبني ناتا هئا‪ .‬ايئن ناهي جيئن ماڻهو بيان‬
‫ڪري رهيا آهن ته عمر‪ ‬۽ اهل بيت‪ ‬جي وچ ۾ ناتا ڪشيده هئا! اها‬
‫دعوي ته بلڪل درست ناهي‪ ،‬بلڪه اها دعوي باطل آهي‪.‬‬
‫حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته آئون انهن ماڻهن ۾ بيٺل هئس‬
‫جيڪي حضرت عمر‪ ‬جي شهادت کانپوِء انهن جي الِء دعا گهري رهيا هئا‪،‬‬
‫پاڻ‪ ‬کي هڪ کٽ تي ليٽايو ويو هو‪ ،‬اچانڪ هڪ شخص منهنجي پويان‬
‫آيو ۽ منهنجي ڪلهن تي پنهنجي ٺونٺ رکي چوڻ لڳو‪:‬‬
‫اي عمر! اهلل تعالي توتي رحم فرماِء‪ ،‬مونکي اهلل تعالي مان اها ئي‬
‫اميد هئي ته هو توهان کي توهان جي ٻنهي ساٿين سان گڏ مالئي ڇڏي‪ ،‬ڇوته‬
‫آئون گهڻو تڻو رسول اهلل‪ ‬جن کان اهو ٻڌندو هئس ته‬
 ‫‪388‬‬ ‫سيدنا عمر بن الخطاب رضه‬

‫(( ِج ْئت أَنَا َوأَبو بَ ْك ٍر َوع َمری‪َ ،‬و َد َخلْت أَنَا َوأَبو بَ ْك ٍر َوع َمر‪َ ،‬و َخ َر ْجت أَنَا َوأَبو بَ ْك ٍر َوع َمری))‬
‫”آئون‪ ،‬ابوبڪر ۽ عمر آياسين‪ .‬آئون‪ ،‬ابوبڪر ۽ عمر داخل ٿياسين‪ .‬آئون‪،‬‬
‫ابوبڪر ۽ عمر نڪتاسين‪“.‬‬
‫ته انهي الِء مونکي پوري اميد هئي ته توهان کي اهلل تعالي توهان جي‬
‫ساٿين سان گڏ ئي داخل ڪندو‪“.‬‬
‫ابن عباس‪ ‬چون ٿا ته‪ :‬مون پوئتي مڙي ڪري ڏٺو ته اهي حضرت‬
‫علي‪ ‬هئا جيڪي اها دعا ڪري رهيا هئا‪( .‬صحيح البخاري‪ ،3677 :‬مسلم‪)2389:‬‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان هڪ دفعو وري اها دعا آهي ته هو اسان کي‬
‫عمر‪ ‬۽ ٻين صحابه ڪرام‪ ‬جي سچي محبت نصيب ڪري‪ .‬۽ اسان کي‬
‫قيامت جي ڏينهن انهن سان گڏ جنت ۾ داخل فرمائي‪ .‬آمين‬
 ‫‪389‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫پنهنجو پاڻ تي سختي ڪرڻ‬ ‫•‬ ‫امت محمديه جي هڪ‬ ‫•‬
‫هر ڀرو سوال ڪري دين ۾‬ ‫•‬ ‫خصوصيت‪ :‬اعتدال ۽ توسط‬
‫سختي ڪرڻ‬ ‫غلو جي معني ۽ ان جا قسم‬ ‫•‬
‫دعا ۾ غلو‬ ‫•‬ ‫انبياء ڪرام ۽ صالحين ۾‬ ‫•‬
‫اهلل جي دعوت ۾ غلو‬ ‫•‬ ‫غلو‬
‫قرآن جي قرآت ۾ غلو‬ ‫•‬ ‫عبادت ۾ غلو‬ ‫•‬
‫نفي عمل ۾ غلو‬ ‫•‬
‫موڪل کي قبول نه ڪرڻ‬ ‫•‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! امت محمديه جي هڪ خصوصيت هيَء آهي ته هيَء هڪ‬
‫معتدل ۽ وچولي امت آهي‪ .‬۽ هن جو دين دين وسط آهي ۽ ان ۾ گهٽ وڌاُء‬
‫ناه ي‪ .‬هيَء امت نه ڪنهن عمل ۾ حد کان لنگهي ٿي ۽ نه ئي ان ۾ گهٽتائي‬
‫ڪري ٿي‪ .‬ان ۾ نه يهوديت وانگر تشدد آهي ۽ نه ئي نصرانيت وانگر حد کان‬
‫تجاوز آهي‪ .‬بلڪه هيَء امت توسط ۽ اعتدال جي واٽ اختيار ڪري ٿي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َك َذالِكَ َج َع ْل َنا ُك ْم أ ُ َّم ًة َو َس ًطا﴾‬
‫” ۽ (جھڙي طرح اوھان جو قبلو ڀلو ڪيوسين) اھڙيَء طرح اوھان کي ڀلي‬
‫ٽولي ڪئي سون“ (البقره ‪)143 :2‬‬
‫لهذا هن امت جي سڀني ماڻهن تي الزم آهي ته اهي پنهنجي سڀني عقيدن‬
‫۽ نظرين‪ ،‬عبادتن ۽ معاملن اخالق ۽ ڪردار ۾ اعتدال جي واٽ وٺن ۽ گهٽ‬
‫وڌاُء کان پاسو ڪن‪.‬‬
‫جيڪو شخ ص گهٽ وڌاُء کان پاسو ڪري ٿو ۽ وچٿرو هلي ٿو ان کي اهلل‬
‫جي رسول‪ ‬ڪاميابي جي مبارڪ ڏني آهي‪.‬‬
 ‫‪390‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫حضرت طلحه بن عبيداهلل‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نجد وارن مان هڪ شخص‬

‫رسول اهلل‪ ‬جن وٽ آيو‪ ،‬جنهن جي مٿي جا وار وکريل هئا‪ ،‬ان جي آواز‬
‫جي بڻبڻاهٽ ٻڌڻ ۾ آئي ٿي‪ ،‬ليڪن ان جي ڳالهه سمجهه نٿي آئي‪ ،‬ايستائين‬
‫جو هو ويجهو اچي ويو‪ .‬جيتوڻيڪ هو اسالم بابت سوال ڪرڻ لڳو‪ .‬ته رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ات ِِف الي َ ْو ِم َواللَيْل َ ِة» ”ڏينهن ۽ رات ۾ پنج نمازون فرض آهن‪“.‬‬
‫َخس َصل َو ٍ‬
‫َ‬ ‫«َْ‬
‫ان چيو‪ :‬ڇا انهن کانسواِء به ڪا نماز فرض آهي؟‬
‫”نه‪ ،‬البته تون نفلي نماز پڙهڻ‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬الَ‪ ،‬إِ َال أَ ْن تَ َط َو َع»‬
‫چاهين ته پڙهي سگهين ٿو‪“.‬‬
‫”۽ رمضان جا روزا به فرض‬ ‫«و ِص يَام َر َم َض َ‬
‫ان ی»‬ ‫پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
‫آهن‪“.‬‬
‫ان چيو‪ :‬ڇا ان کانسواِء به ڪو روزو فرض آهي؟‬
‫ی”نه‪ ،‬البته تون نفلي روزا رکڻ‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬الَ‪ ،‬إ َِال أَ ْن تَ َط َو َع»‬
‫چاهين ته رکي سگهين ٿو‪“.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن ان جي الِء زڪوات جو ذڪر به ڪيو‪.‬‬
‫ته ان چيو‪ :‬ڇا ان کانسوِء به ڪجھ فرض آهي؟‬
‫”نه‪ ،‬البته تون نفلي طور صدقو‬ ‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬الَ‪ ،‬إ َِال أَ ْن تَ َط َوعَ»‬
‫ڪرڻ چاهين ته ڪري سگهين ٿو‪“.‬‬
‫اّلل الَأَ ِزيد عَلَ َه َذا َوالَأَ ین ْقصی‬
‫پوِء هو شخص پٺ ڦيري اهو چوندو ويو ته و َ ِ‬
‫َ‬
‫”اهلل جو قسم! آئون نه ان کان وڌيڪ ڪندس ۽ نه ئي ان کان گھٽ‪“.‬‬
‫”جيڪڏهن هن واقعي ايئن ئي‬ ‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬أَ ْفل ََح إ ِْن َص َد َق»‬
‫ڪيو ته هي ڪامياب ٿي ويو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،46:‬صحيح مسلم‪)11:‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته مسلمان دين ۾ گهٽ وڌائي نٿو ڪري سگهي‪.‬‬
‫ڇوته نبي ڪريم‪ ‬جن ان شخص جي ڪاميابي کي هن ڳالهه سان مشروط‬
‫ڪيو آهي ته جيڪڏهن هو سچي دل سان گهٽ وڌائي کان پاسو ڪندو ته‬
 ‫‪391‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫ڪامياب ٿي ويندو‪ .‬لهذا ڪامراني ۽ ڪاميابي جي حصول جي الِء گهٽ وڌاُء‬

‫کان پاسو ڪندي اعتدال ۽ وڇٿري رستي کي اختيار ڪرڻ الزم آهي‪.‬‬
‫محترم ڀائرو! اڄ اسان جو موضوع ”غلو“ آهي‪ .‬جنهن جي معني آهي‪ :‬حد‬
‫کان ٽپي وڃڻ‪ .‬سڀني لغت وارن ان جي معني اها ئي نقل ڪئي آهي‪:‬‬
‫۽ المناويؒ چون ٿا‪:‬‬
‫((الغلو‪َ :‬ماوزة احلد‪ ،‬والغلو ِف الدين‪ :‬التصلب والتشدد فيه حِت َماوزة احلد) ی) ی‬
‫”غلو مان م راد حد کان اڳتي وڌڻ آهي‪ .‬۽ دين ۾ غلو جو مطلب آهي‪ :‬ان ۾‬
‫سختي ۽ تشدد ڪرڻ تان جو حد کان مٽي وڃڻ‪“.‬‬
‫۽ اسان خطبي جي منڍ ۾ ئي اهو واضح ڪري ڇڏڻ ٿا گهرون ته “غلو”‬
‫کان پاسو ڪرڻ انتهائي ضروري معاملو آهي‪.‬‬
‫ڇوته رسول اڪرم‪ ‬جن ان کان سختي سان منع ڪندي تنبيه فرمائي ته‬
‫توه ان کان اڳين ماڻهن کي دين ۾ غلو ئي تباهه ۽ برباد ڪيو‪ ،‬جنهن جو‬
‫مطلب هي آهي ته جيڪڏهن توهان به غلو ڪندا ته تباهي ٿي ويندا‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ان قَبلَكم الْغلو ِِف ِ‬
‫الدينِی)) ی‬ ‫الدينِ ‪ ،‬فَإ َِّنَا أَ ْهل َ َ‬
‫ك َم ْنک َ َ ْ‬
‫((إِيَاكم والْغل َو ِِف ِ‬
‫ْ َ‬
‫”دين ۾ غلو ڪرڻ کان بچندا رهجو‪ ،‬ڇوته توهان کان اڳين ماڻهن کي دين‬
‫۾ غلو ئي تباهه ڪيو‪ ( “.‬سنن نسائي‪ ،3057:‬سنن ابن ماجه‪ 3029:‬وصححه االلباين)‬
‫اهڙي طرح غلو جهڙو هڪ ٻيو لفظ آهي ۽ اهو آهي ‪ :‬تنطع‪ .‬جنهن جي‬
‫معني آهي‪ :‬انتهائي اونهائي ۾ وڃي پنهنجي قول ۽ فعل ۾ حدن کان تجاوز‬
‫ڪرڻ ۽ خواه مخواه دين ۾ سختي ۽ تشدد ڪرڻ‪.‬‬
‫۽ دين ۾ ان قسم جي سختي به هالڪت ۽ بربادي جو موجب بنجي ٿي‪.‬‬
‫جيئن رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫(( َهل َ َ ِ‬
‫ك ا ْمل تَنَطع َ‬
‫ون» قَا ََلَا ث ََالثًا) ی) ی‬
‫”دين ۾ سختي ڪري حدن کان تجاوز ڪرڻ وارا هالڪ ٿي ويا‪ “.‬پاڻ‪‬‬
‫جن اهي لفظ ٽي ڀيرا ارشاد فرمايا‪( .‬صحيح مسلم‪)2670:‬‬
 ‫‪392‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫۽ غلو جون ڪيتريون ئي صورتون آهن‪ ،‬ڪجھ اهم صورتون ۽ انهن جو‬
‫شرعي حڪم اسان قرآن ۽ حديث جي روشني ۾ توهان جي خدمت ۾ ذڪر‬
‫ڪريون ٿا‪.‬‬

‫‪ ‬انبياء ڪرام ۽ صالحين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫جيئن يهودين ۽ نصرانين انبياء ڪرام عليهم السالم بابت غلو ڪيو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َوقَالَتِ ال َْي ُهودُ عُزَيْ ٌر ابْ ُن اهَّللِ َوقَالَتِ ال َّن َص َ‬

‫ارى ال َْم ِسي ُح ابْ ُن اهَّللِ﴾‬
‫”۽ يهودين چيو ته عزير (‪ )‬اهلل جو پٽ آهي‪ .‬۽ نصرانين چيو ته مسيح‬
‫(عيسي بن مريم‪ )‬اهلل جو پٽ آهي‪( “.‬التوبه ‪)30 :9‬‬
‫ته عزير‪ ‬۽ عيسي‪ ‬کي اهلل جو پٽ قرار ڏيڻ غلو آهي‪ .‬ڇوته اهلل‬
‫تعالي اوالد کان پاڪ آهي‪ .‬قرآن مجيد ۾ ڪيترين ئي جڳهن تي اهلل تعالي‬
‫هن عقيدي جي ترديد ڪئي آهي‪ .‬بلڪه ان کي سخت بي هوده ڳالهه ۽ تمام‬
‫ڳرو گناهه قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ََّط َن ِم ْن ُه‬ ‫﴿ َوقَا ُلوا َّات َخ َذ الرَّ ْح َم ُن َول ًَدا () َل َق ْد ِجئْ ُت ْم َش ْيئًا إ ِ ًّدا () َتك َا ُد َّ‬
‫الس َما َواتُ َي َتف َّ ْ‬
‫ْخ ا ْلجِ َبا ُل هَ ًّدا () أَ ْن َد َع ْوا ل ِ َّرل ْحم ِن َول ًَدا () َو َما يَنْ َبغِي ل ِ َّرل ْحم ِن أَ ْن يَّ َّتخ ِ َذ‬
‫َو َتنْشَ ُّق األْ َ ْر ُض َو َت ِ ُّ‬
‫َول ًَدا﴾‬
‫”۽ اهي (مشرڪ) چوندا آهن ته رحمن ڪنهن کي پنهنجي اوالد بنائي رکيو‬
‫آهي! يقينا توهان (اهو چئي ڪري) تمام ڳرو گناهه ڪيو آهي‪ .‬قريب آهي جو‬
‫ان جي ڪري آسمان ڦاٽي پون‪ ،‬زمين ٻه اڌ ٿي وڃي ۽ جبل ريزا ريزا ٿي وڃن‪.‬‬
‫انهي الِء ته اهي ماڻهو رحمن جي الِء اوالد جي دعوي ٿا ڪن‪ .‬جڏهن ته رحمن‬
‫جي الِء ا هو مناسب ناهي ته هو ڪنهن کي اوالد بنائي‪( “.‬مرمي ‪)92-88 :19‬‬
‫اهلل تعالي جي الِء اوالد جي دعوي ڪرڻ هڪ تمام وڏو بهتان آهي‪ .‬۽‬
‫انهي سان اهلل تعالي خصوصي طور تي اهل ڪتاب کي منع ڪيو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪393‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫﴿ ُق ْل َيا أَهْ َل ا ْل ِك َتا ِب لَ َت ْغلُوا فِي د ِينِكُ ْم غَي ْ َر ا ْل َح ِّق َولَ َتتَّب ِ ُعوا أَهْ َوا َء ق َْومٍ َق ْد َض ُّلوا ِم ْن َق ْب ُل‬
‫السبِي ِل﴾‬ ‫َوأَ َض ُّلوا َكثِي ًرا َو َض ُّلوا َع ْن َس َوا ِء َّ‬
‫”توهان چئي ڇڏيو ته اي اهل ڪتاب! توهان پنهنجي دين ۾ ناحق غلو نه‬
‫ڪريو‪ .‬۽ انهن ماڻهن جي خواهشن جي پيروي نه ڪريو جيڪي ان کان اڳ‬
‫پاڻ به گمراهه ٿي ويا ۽ گهڻن ماڻهن کي به گمراهه ڪيائون ۽ سڌي واٽ کان‬
‫ڀٽڪي ويا‪( “.‬املائده ‪)77 :5‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫﴿ َيا أَهْ َل ا ْل ِك َتا ِب لَ َت ْغلُوا فِي د ِينِكُ ْم َولَ َت ُقو ُلوا َعل َى اهَّللِ إ ِ َّل ا ْل َح َّق إِن َّ َما ال َْم ِسي ُح ع َِيسى ابْ ُن‬
‫وح ِّمنْهُ فَآ ِمنُوا بِاهَّللِ َو ُر ُسلِه َولَ َت ُقو ُلوا ثَ َالثَ ٌة ا ِن ْ َت ُهوا‬‫َم ْريَ َم َر ُسو ُل اهَّللِ َوكَل ِ َم ُتهُ أَ ْل َقاهَا إلِ َى َم ْريَ َم َو ُر ٌ‬
‫ت َو َما فِي األْ َ ْر ِ‬
‫ض َو َكفَى‬ ‫َخي ْ ًرا َلكُ ْم إِن َّ َما اهَّللُ إِل ٌه َّواح ٌِد ُس ْب َحانَهُ أَ ْن يَّكُ َ‬
‫ون َلهُ َول ٌَد َلهُ َما فِي َّ‬
‫الس َما َوا ِ‬
‫بِاهَّللِ َوك ًِيال﴾‬
‫”اي ڪتاب وارؤ پنھنجي دين ۾ حد کان نه لنگھو ۽ نڪي سچ کانسواِء‬
‫اهلل تي (ڪي ٻيو) چئو‪ ،‬عيسى پٽ مريم جو اهلل جو پيغمبر ۽ سندس (خاص)‬
‫حڪم (سان پيدا ڪيل) آھي‪ ،‬اھو مريم ڏانھن َھاليائين ۽ سندس پار کان ھڪ‬
‫روح آھي‪ ،‬تنھنڪري اهلل ۽ سندس پيغمبرن کي مڃيو‪ ،‬۽ (اوھين) ٽي (خدا) نه‬
‫چئو‪( ،‬اھڙي چوڻ کان پاڻ کي) جھليو (اھو) اوھان الِء ڀلو آھي‪ ،‬ھڪ اهلل‬
‫کانسواِء ڪو عبادت جو الئق نه آھي‪ ،‬پٽن جي ھجڻ کان اھو پاڪ آھي‪،‬‬
‫جيڪي آسمانن ۾ آھي ۽ جيڪي زمين ۾ آھي سو ان جو آھي‪ ،‬۽ اهلل‬
‫سنڀاليندڙ بس آھي“(النساء ‪)171 :4‬‬
‫هنن ٻنهي آيتن ۾ اهلل تعالي خصوصا اهل ڪتاب کي دين ۾ غلو ڪرڻ‬
‫کان منع فرمايو آهي‪ .‬ڇوته اهي ماڻهو تمام گهڻو غلو ڪندا هئا‪ .‬انبياء‬
‫ڪرام‪ ‬کانسواِء پنهنجي راهبن ۽ درويشن ۾ به غلو ڪندا هئا‪ .‬جيئن اهلل‬
‫تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪394‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫ارهُ ْم َو ُره َْبان َ ُه ْم أَ ْر َبا ًبا ِّم ْن ُدو ِن اهَّللِ َوال َْم ِسيحَ ابْ َن َم ْر َي َم َو َما أ ُ ِمرُوا إ ِ َّل‬ ‫﴿ا ِ َّت َخ ُذوا أَ ْح َب َ‬
‫ون﴾‬ ‫ل َِي ْع ُبدُوا إِل ًها َّواح ًِدا لَ إِل َه إ ِ َّل ه َُو ُس ْب َحانَهُ َع َّما ي ْ ِ‬
‫ُِّش ُك َ‬
‫”انهن ماڻهن پنهنجي عالمن ۽ پنهنجي عابدن کي اهلل جي بجاِء معبود‬
‫بنائي ورتو ۽ مسيح عيسي بن مريم کي به‪ .‬حاالنڪه انهن کي ته صرف هڪ‬
‫ئي معبود جي عبادت جو حڪم ڏنو ويو هو جنهن کانسواِء ڪو معبود برحق‬
‫ناهي‪ .‬هو انهن جي شرڪ کان پاڪ آهي‪( “.‬التوبه ‪)31 :9‬‬
‫هنن ماڻهن پنهنجي عالمن ۽ درويشن کي ڪهڙي طرح معبود بنائي ورتو‬
‫هو! ان جي وضاحت رسول اڪرم‪ ‬جن جي هڪ حديث مان ٿئي ٿي جنهن‬
‫۾ پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫وَن ْم‪َ ،‬یول ٰ ِك َینه ْم کَانوا إِ َذا أَ َحلوا ََل ْم َشيْئًا ا ْستَ َحلوه‪َ ،‬وإِ َذا َح َرموا عَل َيْه ِْم‬
‫«أَ َما إ ََِن ْم ل َ ْم يَكونوا ي َ ْعبد َ‬
‫َشيْئًا َح َرموه»‬
‫”خبردار! اهي انهن جي عبادت نه ڪندا هئا بلڪه اهي جڏهن ڪنهن شئ‬
‫کي حالل قرار ڏيندا هئا ته ان کي هي حالل تصور ڪري وٺندا هئا ۽ جڏهن‬
‫اهي ڪنهن شئ کي حرام چوندا هئا ته ان کي حرام مڃي وٺندا هئا‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 3095 :‬وصححه االلباين)‬
‫محترم ڀائرو! جيئن ته اهل ڪتاب پنهنجي نبين‪ ‬۽ صالحين ۾ غلو‬
‫ڪيو‪ ،‬بلڪل انهي طرح سان هن امت جا ماڻهو به امام االنبياء جناب محمد‬
‫مصطفي‪ ‬۽ امت جي نيڪ ماڻهن ۾ غلو ڪن ٿا ۽ انهن جي تعريفن ۾ حد‬
‫کان تجاوز ڪن ٿا‪.‬‬
‫جيئن ڪي ماڻهو چون ٿا‬
‫ارت ڑپا ےہ دمےنی ںیم یفطصم وہرک‬ ‫ویہ وج وتسمیرعش اھت خداوہرک‬
‫۽ ڪنهن غلو ڪندي هي شعر چيو‪:‬‬
‫خداوخڈ روسل خدانب ےک ا یا‬ ‫رشتعی اک ڈر ےہ ںیہن وت هي ہہک ڈوں‬
‫اهڙي طرح ڪي ماڻهو چون ٿا‪:‬‬
‫خدایئ اک امکل دمحم رےہ اگ‬ ‫ہن دنبہ رےہ اگ ہن اہلل رےہ اگ‬
‫اھڙي طرح پاڻ‪ ‬جي مدح ۾ هي شعر به پڙهيو ويندو آهي‪:‬‬
 ‫‪395‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫سفن مگ رکڈہ ا ید ویانزید اںی اج‬ ‫اڈب اگہبسب رری ا امسں ار رعش یارک رت‬
‫يعني ”آسمان جي هيٺ ادب جي هڪ اهڙي جڳهه آهي جيڪا عرش کان به‬
‫نازڪ آهي‪ ،‬جتي جنيد ۽ بايزيد جهڙا بزرگ به ساهه روڪي حاضر ٿين ٿا‪“.‬‬
‫اهڙي طرح هڪ ٻيو شعر اڄ ڪلهه هر ڪنهن جي منهن ۾ آهي‪:‬‬
‫ےبعکاک یھب ہبعک ایپرے یبن اک روہض‬ ‫ےبعکیک وتمظعں اک منکز ںیہن وہں ںیم‬
‫جڏهن ته رسول اهلل‪ ‬جن پنهنجي تعريف ۾ غلو کان منع ڪندي ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫وّن‪َ ،‬كما أَ ْط َر ْت َالن َصارى ابْ َن َم ْريَم‪ ،‬فَإ َِّنا أَنَا َعبده‪ ،‬فَقولوا َعبد َ ِ‬
‫اّلل‪َ ،‬و َرسوله» ی‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫«الَت ْطر ِ َ‬
‫” منهنجي تعريف ۽ تعظيم ۾ حد کان تجاوز نه ڪجو‪ ،‬جيئن نصرانين‬
‫عيسي بن مريم‪‬جي تعريف ۽ تعظيم ۾ حد کان تجاوز ڪيو‪ .‬آئون ته رڳو‬
‫اهلل جو هڪ ٻانهو آهيان‪ ،‬لهذا توهان مونکي اهلل جو ٻانهو ۽ ان جو رسول‬
‫ئي چوندا ڪريو‪( “.‬صحيح البخاري‪)3445:‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته پاڻ‪ ‬جن کي انهن اختيارن جو مالڪ تصور‬
‫ڪرڻ جيڪي صرف اهلل تعالي وٽ آهن مثال طور پاڻ‪ ‬جن کي حاجت‬
‫روا‪ ،‬يا مشڪل ڪشا‪ ،‬يا غوث تصور ڪرڻ حرام آهي‪ .‬۽ پاڻ‪ ‬جن جي‬
‫احترام ۽ تعظيم جي جيڪا حد مقرر ڪئي وئي آهي ان کان تجاوز آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫َضا إ ِ َّل َما َشا َء اهَّللُ َول َْو ُك ْن ُت أَ ْع َل ُم ا ْل َغ ْي َب لَ ْس َتكْث َ ْرتُ ِم َن‬ ‫ك ل ِ َن ْفسِى َن ْف ًعا َّولَ َ ًّ‬ ‫﴿ ُق ْل َّل أَ ْمل ِ ُ‬
‫ون﴾‬ ‫الس ُؤ إ ِ ْن أَنَا إ ِ َّل ن َ ِذ ٌير َّوبَشِي ٌر ل ِ َق ْومٍ ُّي ْؤ ِمنُ َ‬
‫ا ْل َخيْر ِ َو َما َم َّسنِ َى ُّ‬
‫”چؤ ته اهلل جي گھر ڌاران آٌء پاڻ کي نڪي فائدو ۽ نڪي نقصان پھچائي‬
‫سگھان ٿو‪ ،‬۽ جيڪڏھن ڳجھ ڄاڻان ھا ته گھڻيون چڱايون گڏ ڪريان ھا‪ ،‬۽‬
‫مون کي ڪو ڏک نه پھچي ھا‪ ،‬آٌء ته قوم مؤمنن الِء رڳو ڊيڄاريندڙ ۽‬
‫خوشخبري ڏيندڙ (پيغمبر) آھيان“(االعراف‪)188 :‬‬
‫پڻ فرمايو‪:‬‬
 ‫‪396‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫﴿ ُق ْل َّل أَقُو ُل َلكُ ْم ع ِ ْندِي َخزَائ ِ ُن اهَّللِ َولَ أَ ْع َل ُم ا ْل َغ ْي َب َولَ أَقُو ُل َلكُ ْم إنِ ِّي َمل ٌَك إ ِ ْن أَ َّتب ِ ُع إ ِ َّل َما‬
‫َّ‬
‫ون﴾‬ ‫َْك َ‬ ‫يُوحَى إلِ َ َّي ُق ْل هَ ْل ي َْس َتوِي األْ َ ْع َمى َوال َْبصِيرُ أَف ََال َت َتف ُ‬
‫”اي پيغمبر کين) چؤ ته (آٌء) اوھان کي نه ٿو چوان ته مون وٽ اهلل جا خزانا‬
‫آھن ۽ نڪي (آٌء) ڳجھ ڄاڻندو آھيان ۽ نڪي اوھان کي چوان ٿو ته آٌء َم َلڪ‬
‫آھيان‪ ،‬۽ جيڪي مون ڏانھن وحي ڪيو ويندو آھي ت نھن کان سواِء (ٻئي جي)‬
‫تابعداري نه ڪندو آھيان‪ ،‬چؤ ته انڌو ۽ سڄو ھڪ جھڙا آھن ڇا؟ پوِء اوھين‬
‫ڇونه فڪر ڪندا آھيو‪( “.‬االنعام ‪)50 :6‬‬
‫اهڙي طرح ڪيترائي ماڻهو نيڪ ماڻهن ۾ غلو ڪن ٿا‪ .‬۽ انهن جي قبرن‬
‫جي طرف ثواب جي ن يت سان سفر ڪندا آهن‪ ،‬پوِء انهن مان نفعي جي اميد‬
‫ر کندي انهن جي قبرن تي نذر ۽ نياز پيش ڪندا آهن‪ .‬رڪوع ۽ سجدا ڪندا‬
‫آهن ۽ انهن کي حاجت روا ۽ مشڪل ڪشا تصور ڪندي انهن کان دعائون‬
‫گهرندا آهن‪.‬‬
‫جڏهن ته رسول اهلل‪ ‬جن ته انبياء ڪرام‪ ‬جي قبرن کي سجدي گاهه‬
‫بنائڻ وارن بابت آگاهه فرمايو ته انهن تي اهلل جي لعنت وسندي آهي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ ڪنهن ٻئي جي قبر کي اهڙي طرح سجدي گاهه بنايو وڃي!‬
‫سيده عائشه‪ ‬۽ حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪‬‬
‫جن مرض الموت ۾ بار بار هن طرح ارشاد فرمائيندا هئا‪« :‬ل َ ْعنَة َ ِ‬
‫اّلل عَلَ اليَهودِی‬
‫ور أَنْبِيَائِه ِْم َم َسا ِیج َد ی» ی‬ ‫َ‬
‫ارى‪ ،‬اُتَذوا قب َ‬
‫ص َ‬‫الن َ ی‬
‫َو َ‬
‫”يهودين ۽ نصرانين تي اهلل تعالي جي لعنت هجي جن پنهنجي نبين جي‬
‫قبرن کي سجدي گاهه بنائي ورتو‪( “.‬صحيح البخاري‪)3454 ،3453 :‬‬
‫۽ انهي سان پاڻ‪ ‬جو مطلب پنهنجي امت کي ڊيڄارڻ هو ته اهي به‬
‫يهودين ۽ نصرانين جي نقش قدم تي هلندي پنهنجي نبي حضرت محمد‪‬‬
‫جي قبر کي س جدي گاهه نه بنائن‪ .‬۽ جڏهن هڪ نبي جي قبر کي سجدي گاهه‬
‫بنائڻ حرام آهي ته يقينا نبي کان گهٽ ڪنهن ٻئي انسان جي قبر کي سجدي‬
‫گاهه بنائڻ به باالولي حرام آهي‪.‬‬
 ‫‪397‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫ياد رهي ته نيڪ ماڻهن ۾ غلو جي ڪري ئي زمين تي شرڪ جي ابتداء‬

‫ٿي‪.‬‬
‫سيده عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته ام حبيبه ۽ ام سلمه رضي اهلل عنهما‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جي سامهون هڪ گرجاگر ۽ ان ۾ رکيل تصويرن جو‬
‫تذڪرو ڪيو جنهن کي انهن حبشه ۾ ڏٺو هو‪ .‬ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫«إ َِن أول َ ِئك إِذا کَان فِيهِم ال َرجل َ ِ‬
‫بهِ َم ْس ِج ًدا‪َ ،‬و َص َوریوا فِي ِه تِل ْ َ‬
‫ك‬ ‫ات‪ ،‬بَنَ ْوا عَلَ قَ ْ ِ‬
‫الصاِل فَ َیم َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ك ِش َرار اْلَل ْ ِق ِع ْن َد َ ِ‬
‫اّلل ي َ ْو َم القِ يَ َام ِة ی»‬ ‫الص َو َر‪ ،‬فَأول َ ِئ َ‬
‫”انهن ماڻهن ۾ جڏهن ڪو نيڪ ماڻهو فوت ٿيندو هو ته اهي ان جي قبر‬
‫تي مسجد بنائي ڇڏيندا هئا‪ .‬۽ ان ۾ انهن تصويرن کي رکي ڇڏيندا هئا‪ .‬ته اهي‬
‫ماڻهو قيامت جي ڏينهن اهلل تعالي جي نزديڪ سڀ کان برا هوندا‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)427 :‬‬
‫اڄ ڪلهه کوڙ سارا ماڻهو وڏيون ڊاڙون هڻي ”غلو“ ڪندا آهن ۽ نيڪ‬
‫ماڻهن جي تعريف ۾ ايتري قدر حد کان تجاوز ڪندا آهن جو انهن کي اهلل‬
‫تعالي جي اختيارن جو مالڪ تصور ڪندا آهن‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫جيئن هڪ قوال پنهنجي ڪنهن پير جي باري ۾ چوي ٿو‪:‬‬
‫اساں یبنوں رب مبنا!!!‬ ‫ولیک یبنوں ریپ دنمے‬
‫يعني ماڻهو توهان کي پير مڃين ٿا جڏهن ته اسان توهان کي (نعوذباهلل)‬
‫رب مڃيون ٿا!!!‬
‫اهڙي طرح هڪ ٻيو چوي ٿو‪:‬‬
‫رب وبری واےل ڈے اوےل ا اھٹیب‬ ‫ولیک رعساں ڈے اےت لبھدے ںین‬
‫يعني ماڻهو رب کي عرش تي تالش ڪندا آهن جڏهن ته رب ته ٻوري‬
‫واري پير وٽ ويٺو آهي!‬
‫اهڙي طرح ڪيترائي ماڻهو سيدنا علي‪ ‬جي تعريف ۾ سخت غلو‬
‫ڪندا آهن ۽ پاڻ کي رب به مڃيندا آهن‪ .‬پڻ اهي ماڻهو پنهنجي امامن کي‬
‫معصوم قرار ڏيندا آهن‪ .‬بلڪه انهن کي نبين عليهم السالم کان به افضل‬
‫سمجهندا آهن!‬
 ‫‪398‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫اهلل رب العزت غلو ڪرڻ وارن انهن سڀني ماڻهن کي هدايت ڏي‪.‬‬

‫‪ ‬عبادت ۾ غلو ڪرڻ‬

‫ڪي ماڻهو عبادت ۾ غلو ڪندا آهن‪ ،‬يعني حد کان تجاوز ڪندا آهن‪ .‬۽‬
‫ايئن ڪرڻ درست ناهي‪ ،‬ڇوته شريعت ۾ جڏهن هڪ شئ جي حد مقرر ڪئي‬
‫وڃي ته ان کان لنگهڻ درست ناهي هوندو‪.‬‬
‫ان جا ٻه دليل آهن‪:‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ڏهه‬
‫ذوالحج جي صبح جو پنهنجي سواري تي ويٺي مونکي حڪم ڏنائون ته‬
‫”کڻ‪ ،‬مونکي پٿريون چونڊي ڏي‪“.‬‬ ‫ات‪ ،‬الْ ُق ْط لِي»‬
‫«ه ِ‬
‫َ‬
‫ته مون ڪجھ پٿريون جيڪي چڻي جي سائز کان ٿوريون وڏيون هيون‪،‬‬
‫چونڊي ڪري پاڻ‪ ‬جي هٿ ۾ رکيون‪ .‬پاڻ‪ ‬جن انهن کي ڏٺو ته‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ان قَبْلَكم الْغلو ِِف ِی‬
‫الدينِ ی» ی‬ ‫ك َم ْنک َ َ‬ ‫«بِأ َ ْمث َ ِال َهؤ َالءِ‪ ،‬وإِيَاكم والْغل َو ِِف ِ‬
‫الدينِ ‪ ،‬فَإ َِّنَا أَ ْهل َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫” هن جهڙيون پٿريون هڻجانء‪ .‬۽ دين ۾ غلو ڪرڻ کان پاسو ڪجانء‪.‬‬
‫ڇوته ا وهان کان اڳين ماڻهن کي دين ۾ انهي غلو ئي هالڪ ۽ برباد ڪيو‪“.‬‬
‫(سنن نسائي‪ ،3075 :‬سنن ابن ماجه‪ 3029 :‬وصححه الاللباين)‬
‫جڏهن ته اڄ ڪلهه ڪيترائي ماڻهو حج جا ارڪان ادا ڪندي جڏهن جمرات‬
‫کي پٿريون ماريندا آهن ته ڪيترن ئي قسمن سان غلو ڪندا آهن‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫ڪيترائي ماڻهو و ڏا وڏا پٿر ماريندا آهن‪ .‬ڪي ماڻهو چپل ۽ جتا الهي هڻندا‬
‫آهن‪ .‬۽ ڪي ماڻهو پٿريون هڻندي شيطان کي گاريون ڏيندا آهن… ته اهي‬
‫سڀ غلو جون صورتون آهن‪ ،‬جن کان حاجي صاحبان کي بچڻ گهرجي‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمرو بن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ماڻهو رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن جي خدمت ۾ حاضر ٿيو ۽ پاڻ‪ ‬جن کان وضو بابت سوال‬
‫ڪيو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن ک يس وضو ڪري ڏيکاريو ۽ سڀئي وضو جا عضو ٽي‬
‫ٽي دفعا ڌوتا (سواِء مسح جي) پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫((فَ َم ْن َز َاد عَلَ َه َذا فَقَ ْد أَ َس َاء َوتَ َعدَى َو َظل َ َی‬
‫م) ی) ی‬
 ‫‪399‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫”جنهن شخص ان تي اضافو ڪيو ته ان برو ڪم ڪيو‪ ،‬زيادتي ڪئي ۽‬

‫ظلم ڪيو‪( “.‬سنن نسائي‪ 140:‬وصححه الالباين)‬
‫اه ا حديث هن ڳالهه جو دليل آهي ته وضو جي عضون کي وڌ کان وڌ ٽي‬
‫دفعا ڌوئي سگهجي ٿو‪ .‬ان کان وڌيڪ مرتبا ڌوئڻ برو عمل ۽ ظلم زيادتي‬
‫آهي‪ .‬لهذا ان ۾ غلو ڪرڻ کان بچڻ ضروري آهي‪.‬‬

‫‪ ‬نفلي عمل ۾ غلو ڪرڻ‬

‫ڪي ماڻهو نفلي عملن ۾ حد کان ٽپي ويندا آهن‪ .‬۽ اهو به درست ناهي‪.‬‬
‫ڇوته سمورو خير ۽ ڀالئي نبي‪ ‬جن جي سنت جي پيروي ۾ آهي‪.‬‬
‫هن نڪتي تي ڪيترائي دليل آهن‪:‬‬
‫‪ ‬حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«ال َت َوا ِصلوا» ”توهان ڏينهن ۽ رات جو روزو نه رکندا ڪريو‪“.‬‬
‫ته صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬توهان ته رکو ٿا! ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«إِ ِّن ل َ ْست مِثْلَك ْم‪ ،‬إ ِِّن أَبِيت ي ْط ِعم ِن َر ِب َوي َ ْسقِ ِ ی‬
‫ين» ”آئون توهان وانگر ناهيان‪ ،‬آئون‬
‫رات گذاريان ٿو‪ ،‬ته منهنجو رب کاڌو به کارائي ٿو ۽ پاڻي به پياري ٿو‪“.‬‬
‫تنهنجي باوجود به اهي ماڻهو ان کان نه مڙيا‪ .‬جيتوڻيڪ نبي‪ ‬جن انهن‬
‫سان گڏ مسلسل ٻه ڏينهن يا ٻه راتين جو روزو رکيو‪ .‬پوِء انهن چنڊ ڏسي‬
‫ورتو‪.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«ل َ ْو تَأ َ َخ َر اَلِالَل ل َ ِز ْدتك ْم» ”جيڪڏهن چنڊ نظر نه اچي ها ته آئون توهان کي اڃا‬
‫وڌيڪ ڏينهن روزا رکايان ها‪ “.‬ڄڻ پاڻ‪ ‬جن انهن کي سزا ڏئي رهيا هئا‪.‬‬
‫(صحيح البخاري‪)7299 :‬‬
‫‪ ‬حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته ڪجھ ماڻهو نبي اڪرم‪ ‬جن وٽ‬
‫حاضر ٿيا ۽ پاڻ‪ ‬جي پاڪ گهروارين کان پاڻ‪ ‬جي عبادتن بابت سوال‬
‫ڪيائون‪ .‬پوِء انهن پاڻ سڳورن جي باري ۾ انهن کي ٻڌايو ته اهي پاڻ‪‬‬
‫جن جي عبادت کي (پنهنجي نظرييي کان) گهٽ تصور ڪرڻ لڳا ۽ چوڻ لڳا‪:‬‬
 ‫‪400‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫اسان ڪٿي نبي اڪرم‪ ‬جن جي برابر ٿي سگهون ٿا‪ ،‬انهن جون ته اهلل‬
‫رب العزت اڳيون پويون سڀئي خطائون معاف فرمائي ڇڏيون هيون!‬
‫پوِء انهن مان هڪ چيو‪ :‬آئون ته هميشه سڄي رات قيام ڪندو رهندس‪.‬‬
‫ٻئي چيو‪ :‬آئون هميشه روزا رکندس ۽ ڪڏهن به نه ڇڏيندس‪.‬‬
‫۽ ٽئين چيو‪ :‬آئون عورتن کان الڳ رهندس ۽ ڪڏهن به شادي نه ڪندس‪.‬‬
‫انهن جون اهي ڳالهيون نبي‪ ‬تائين پهتيون ته پاڻ انهن وٽ آيا ۽‬
‫فرمايائون‪:‬‬
‫ّلل َوأَتْقَاك ْم لَه‪ ،‬ل َ ِك ِن أَصومی َوأفْ ِطر‪،‬ی‬
‫اّلل إ ِِّن َأل َْخ َشاكم ِ َ ِ‬
‫ْ‬
‫«أَنْتم ال َ ِذي َن قلْتم كَ َذا وكَ َذا‪ ،‬أَما و َ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ب َع ْن س ن َِِت فَلَيْ َس مِ ِن»‬ ‫ِ فم ِ‬ ‫َت‬ ‫صلِ َ‬
‫َوأ َ ي َوأ ْرقد‪َ ،‬وأ ََز َوجی الن َس َاء‪ْ َ َ ،‬ن َرغ َ‬
‫” ڇا اوهان اهي آهيو جن هي هي ڳالهيون ڪيون آهن؟ اوهان کي خبر‬
‫هجڻ کپي ته آئون اوهان مان سڀ کان وڌيڪ اهلل کان ڊڄڻ وارو ۽ سڀ کان‬
‫وڌيڪ متقي آهيان‪ .‬آئون ر وزو رکان به ٿو ۽ ڇڏي به ڏيندو آهيان‪ ،‬آئون رات‬
‫جو قيام به ڪريان ٿو ۽ سمهان به ٿو ۽ آئون عورتن سان شادي به ڪريان ٿو‪.‬‬
‫لهذا جيڪو شخص منهنجي طريقي کان منهن موڙيندو اهو مون کان نه‬
‫هوندو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،5063 :‬صحيح مسلم‪)1401 :‬‬
‫‪ ‬حضرت ابو جحيفه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن حضرت‬
‫سلمان‪ ‬۽ حضرت ابو درداء‪ ‬جي وچ ۾ ڀائيچارو قائم فرمايو‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫حضرت سلمان‪ ‬حضرت ابودرداء‪ ‬سان ملڻ آيا ته انهن حضرت‬
‫ابودرداء‪ ‬کي ڏٺو ته کيس ڦاٽل پراڻا ڪپڙا پاتل آهن ۽ انهن کي ڪا سينڌ‬
‫پٽي به نه نڪتل هئي‪ .‬جڏهن انهن کان ان جي وجه پڇي ته حضرت ام درداء‪‬‬
‫چيو‪ :‬ان جي وجه هيَء آهي ته توهان جو ڀاُء ابو درداء دنيا کان بلڪل بي نياز‬
‫ٿي چڪو آهي‪ .‬ان کانپوِء حضرت ابودرداء‪ ‬به گهر ۾ پهچي ويا ته انهن‬
‫مهمان جي الِء کاڌو تيار ڪرايو ۽ کيس کاڌو پيش ڪري چوڻ لڳا‪:‬‬
‫ادا توهان کائو‪ ،‬آئون روزي سان آهيان‪.‬‬
‫حضرت سلمان‪ ‬چي و‪ :‬آئون ان وقت تائين نه کائيندس جيستائين توهان‬
‫مون سان گڏ نٿا کائو! ته حضرت ابودرداء‪ ‬به انهن سان گڏ کائڻ لڳا‪.‬‬
 ‫‪401‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫پوِء جڏهن رات ٿي ته حضرت ابودرداء‪ ‬پنهنجي مهمان کي سمهڻ جو‬

‫چيو ۽ پاڻ وڃي نماز پڙهڻ لڳو‪ .‬حضرت سلمان‪ ‬حضرت ابودرداء‪ ‬کي‬
‫چيو‪ :‬وڃو توهان به سمهي رهو‪ .‬جيتوڻيڪ اهي به سمهي رهيا ۽ جڏهن رات‬
‫جو آخري حصو شروع ٿيو ته انهن چيو‪ :‬هاڻي اٿ ۽ نماز پڙهي وٺ‪ .‬پوِء انهن‬
‫چيو‪:‬‬
‫ك َحقًا‪ ،‬فَأ َ ْع ِط ک َل ِذي َح ٍق َحقَهی))‬ ‫ك َحقًا‪َ ،‬و ِألَ ْهلِ َ‬
‫ك عَل َيْ َ‬ ‫ك َحقًا‪َ ،‬ولِنَ ْف ِس َ‬
‫ك عَل َيْ َ‬ ‫((إ َِن ل ِ َرب َ‬
‫ِك عَل َيْ َ‬
‫”توهان تي توهان جي رب جو حق به آهي‪ ،‬توهان جي جان جو حق به آهي ۽‬
‫توهان جي گهروارن جو حق به آهي‪ .‬لهذا توهان سڀني جا حق ادا ڪندا ڪريو‪“.‬‬
‫پوِء اهي رسول اهلل‪ ‬جن وٽ آيا ۽ پاڻ کي پورو قصو ٻڌايائون ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫”سلمان سچ چيو آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪)1968 :‬‬ ‫«ص َد َق َسل ْ َمان»‬
‫َ‬
‫‪ ‬اهڙي طرح عبداهلل بن عمر و بن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي‬
‫ڪريم‪ ‬جن مونکي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ار‪َ ،‬وتَقوم الل َي ْ َل؟» ”عبداهلل! ڇا مونکي خبر‬ ‫ب أَن ََك تَصوم َ‬
‫النهَ َ‬
‫«يَا َعب َد َ ِ َ‬
‫اّلل‪ ،‬أل َ ْم أ ْخ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ناهي ڏني وئي ته توهان ڏينهن جو روزو رکو ٿا رات سڄي نماز پڙهندا رهندا‬
‫آهيو؟“‬
‫ته مون چيو‪ :‬يا رسول اهلل! ڇونه‪ ،‬آئون ايئن ئي ڪريان ٿو‪.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ك َحقًا‪َ ،‬وإ َِنی‬ ‫ك عَل َيْ َ‬ ‫ك َحقًا‪َ ،‬وإ َِن ل ِ َعيْ ِن َ‬ ‫«فَال َ تَ ْف َع ْل ص ْم َوأَ ْف ِط ْر‪َ ،‬وق ْم َون َ ْم‪ ،‬فَإ َِن ِْل َ َس ِد َ‬
‫ك عَل َيْ َ‬
‫كی‬‫وم ک َل َش ْه ٍر ثَالَثَةَ أَيَا ٍم‪ ،‬فَإ َِن ل َ َ‬ ‫ك حقًا‪ ،‬وإ َِن ِِبَسبِ َ َ‬
‫ك أ ْن تَص َ‬ ‫ْ‬ ‫ك عَل َيْ َ َ َ‬ ‫ك َحقًا‪َ ،‬وإ َِن ل ِ َیز ْو ِر َ‬ ‫ك عَل َيْ َ‬‫ل ِ َز ْو ِج َ‬
‫الد ْه ِر کلِ ِه ی»‬
‫ك ِصيَام َ‬ ‫بِك ِل َح َسنَ ٍة َع ْش َر أَ ْمث َ ِاَلَا‪ ،‬فَإ َِن َذال ِ َ‬
‫” توهان ايئن نه ڪندا ڪريو‪ .‬روزو رکندا ڪريو ۽ پوِء روزو ڇڏيندا به‬
‫ڪريو‪ .‬نماز به پڙهندا ڪريو ۽ سمهندا به ڪريو‪ .‬ڇوته توهان جي جسم جو به‬
‫توهان تي حق آهي‪ ،‬توهان جي اکين جو به توهان تي حق آهي‪ ،‬توهان جي زال‬
‫جو به توهان تي حق آهي ۽ توهان جي مهمانن جو به توهان تي حق آهي‪ .‬۽‬
 ‫‪402‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫توهان کي اهو ئي ڪافي آهي جو توهان هر مهيني ۾ ٽي ڏينهن روزا رکندا‬

‫ڪريو‪ .‬ڇوته هڪ نيڪي ڏهه نيڪين جي برابر هوندي آهي‪ .‬اهڙي طرح اهي‬
‫روزا سڄي سال جا ٿي ويندا‪( “.‬صحيح البخاري‪)1975 :‬‬
‫‪ ‬حضرت انس بن مالڪ‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي‪( ‬مسجد ۾) داخل ٿيا‬
‫ته پاڻ ڏٺو ته هڪ رسي ٻن ٿنڀن جي وچ ۾ ٻڌل آهي‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن پڇيو‪( :‬ما‬
‫هذا احلبل؟ ی) “هن رسي جو سبب ڇا آهي؟” ته صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬هيَء‬
‫زينب‪ ‬جي الِء ٻڌل آهي‪ .‬جڏهن هوَء (نماز پڙهندي پڙهندي) ٿڪي پوندي‬
‫آهي ته ان کي جهلي وٺندي آهي‪ .‬ته نبي‪ ‬فرمايو‪:‬‬

‫«الَحلوه لِ ي َص ِل أَ َحدك ْم ن َ َش َ‬
‫اطه‪ ،‬فَإِ َذا فَ ََتَفَل ْي ْقع ْد» ”نه‪ ،‬ان کي کولي ڇڏيو‪ ،‬توهان‬
‫َ‬
‫مان هر شخص ان وقت تائين نماز پڙهي جيستائين چست رهي‪ ،‬پوِء جڏهن هو‬
‫ٿڪجي پئي ته ويهي رهي‪( “.‬صحيح البخاري‪)1150 :‬‬
‫‪ ‬حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫اّللَ الَ َميَل َح َّت ََتَلوا‪َ ،‬وإ َِن أَ َح َ‬

‫ب األ َْعم ِال إ َِیل َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اّلل َما َدا َم‬ ‫َ‬ ‫((خذوا م َن األ َْع َم ِال َما تط يق َ‬
‫ون‪ ،‬فَإ َِن َ‬
‫َوإ ِْن قَ َ ی‬
‫ل) ی) ی‬
‫”توهان پنهنجي طاقت مطابق ئي عمل ڪندا ڪريو‪ ،‬ڇوته اهلل تعالي ان‬
‫وقت تائين نٿو ٿڪجي جيستائين توهان پاڻ نٿا ٿڪو ‪ .‬۽ اهلل تعالي کي سڀ‬
‫کان وڌيڪ محبوب عمل اهو آهي جنهن تي هميشگي ڪئي وڃي جيتوڻيڪ‬
‫اهو ٿورو ڇو نه هجي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،1970 :‬صحيح مسلم‪ 782 :‬واللفظ له)‬
‫هنن سڀني دليلن مان ثابت ٿئي ٿوته نفلي عملن ۾ پنهنجي مٿان سختي‬
‫ڪرڻ ۽ انهن ۾ غلو ڪرڻ صحيح ناهي‪ .‬ان کان پاسو ڪرڻ کپي‪ .‬۽ پنهنجي‬
‫طاقت مطابق ئي نفلي عبادت ڪرڻ گهرجي‪.‬‬

‫‪ ‬موڪل کي قبول نه ڪرڻ‬

‫غ لو جي هڪ صورت هيَء آهي ته شريعت ۾ ڏنل موڪل کي قبول نه‬
‫ڪرڻ ۽ خواه مخواه دين ۾ سختي ڪرڻ‪.‬‬
 ‫‪403‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫مثال طور مسافر کي موڪل ڏني وئي آهي ته هو سفر ۾ روزو ڇڏي‬
‫سگهي ٿو‪ .‬جيڪڏهن ڪو مسافر پنهنجو پاڻ کي مشقت ۾ وجهندي سفر ۾‬
‫روزو جاري رکي ته اهو شرعي لحاظ کان درست ناهي‪.‬‬
‫حضرت جابر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن هڪ سفر ۾ هئا‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬ماڻهن جو رش ڏٺو جيڪي هڪ ماڻهو تي ڇانو ڪيو بيٺا هئا‪ .‬ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن پڇيو‪ :‬هن کي ڇا ٿيو آهي؟ ته انهن جواب ڏنو ته هي روزي سان‬
‫س َف ِر»‬ ‫س ِم َن البِ ِّر ال ا‬
‫ص ْو ُم فِي ال ا‬ ‫آهي‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬ل َْي َ‬
‫”سفر ۾ روزو رکڻ ڪا نيڪي ناهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،1946:‬صحيح مسلم‪)1115:‬‬
‫۽ سيده عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته نبي ڪريم‪ ‬جن ڪو ڪم ڪيو ۽‬
‫ان ۾ موڪل ڏئي ڇڏي‪ .‬ليڪن جڏهن ماڻهن کي خبر پئي ته انهن ان کي‬
‫ناپسند ڪيو ۽ ان کان بچڻ لڳا‪ .‬ته اها ڳالهه نبي‪ ‬جن تائين پهتي‪ ،‬ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن خطبو ڏنو‪ ،‬اهلل تعالي جي واکاڻ بيان ڪئي‪ ،‬پوِء فرمايو‪:‬‬
‫ِاّلل‪َ ،‬وأَ َشده ْم لَه َخ ْشيَةً ی» ی‬ ‫لشيءِ أَصنَعه‪ ،‬فَو َ ِ‬
‫اّلل إ ِِّن َألَعْلَمهم ب َ ِ‬ ‫َ‬ ‫«ما بَال یأَق َْوا ٍم يَتَ َ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ون َعنِ ا ْ ْ‬
‫ْنه َ‬ ‫َ‬
‫” ماڻهن کي ڇا ٿي ويو آهي ان ڪم کان بچڻ لڳا آهن جيڪو آئون‬
‫ڪريان ٿو! اهلل جو قسم! آئون انهن کان وڌيڪ اهلل کي سڃاڻڻ وارو ۽ انهن‬
‫کان وڌيڪ اهلل کان ڊڄڻ وارو آهيان‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،7301 ،6101 :‬صحيح مسلم‪:‬‬
‫‪)2356‬‬

‫‪ ‬پنهنجو پاڻ تي سختي ڪرڻ‬

‫غلو جي هڪ صورت آهي‪ :‬پنهنجو پاڻ کي خواه مخواه تڪليف ۾ وجھڻ‬
‫۽ پنهنجي جان تي سختي ڪرڻ‪ .‬جيڪو يقينا صحيح ناهي‪ .‬۽ انهي جا‬
‫ڪيترائي دليل آهن‪:‬‬
‫‪ ‬ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي‪ ‬جن خطبو ڏئي رهيا هئا ته پاڻ‬
‫هڪ ماڻهو کي ڏٺو جيڪو بيٺل هو ۽ ويهڻ کان لهرائي رهيو هو‪ .‬ته پاڻ‪‬‬
‫جن ان جي باري ۾ پڇيو‪ ،‬ته ماڻهن ٻڌايو ته هي ابو اسرائيل آهي جنهن نذر‬
‫مڃي آهي ته هي بيٺل رهندو ۽ ڪڏهن به نه ويهندو‪ .‬۽ پڻ ڇانو ۾ نه ويندو‬
‫(هميشه ڪاڙي ۾ رهندو) ۽ ڪنهن سان ڳالهه ٻولهه به نه ڪندو ۽ روزو رکندو‪.‬‬
 ‫‪404‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬م ْره فَلْيَت َ َكل َ ْم َولْي َ ْست َ ِظ َل َول ْي ْقع ْد‪َ ،‬ولْيتِ َم َص ْو َمه» ”ان کي حڪم‬
‫َ‬
‫ڏيو ته ڳالهه ٻولهه شروع ڪري ڇڏي‪ ،‬ڇانو ۾ به ويهي‪ ،‬۽ ويهي رهي ۽‬
‫پنهنجو روزو مڪمل ڪري وٺي‪( “.‬صحيح البخاري‪)6704 :‬‬
‫‪ ‬عقبه بن عامر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته منهنجي ڀيڻ نذر ٻڌي ته هوَء بيت اهلل‬
‫ڏانهن پيدل ويندي‪ .‬۽ ان مونکان مطالبو ڪيو ته آئون نبي‪ ‬کان ان جي‬
‫الِء فتوي طلب ڪريان‪ .‬ته مون پاڻ‪ ‬جن کان فتوي پڇي ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫ِ ِ‬
‫”ان کي چئو ته هوَء پيدل هلي ۽ سوار به ٿئي‪“.‬‬ ‫فرمايو‪« :‬لتَ ْمش‪َ ،‬ول ْ ََتْ َك ْ‬
‫ب»‬
‫(صحيح البخاري‪ ،1866 :‬صحيح مسلم‪)1644:‬‬
‫‪ ‬انس بن مالڪ‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي‪ ‬جن هڪ پوڙهي ماڻهو کي‬
‫ڏٺو جنهن کي ان جي ٻن پٽن جي ٽيڪ تي هاليو پئي ويو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫”هن کي ڇا ٿيو آهي؟“ ته ماڻهن چيو ته هن هلڻ جي‬ ‫«ما بَال َه َذا؟»‬
‫پڇيو‪َ :‬‬
‫نذر مڃي آهي‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ن» ”بيشڪ اهلل تعالي هن ڳالهه کان بي‬ ‫اّللَ َع ْن تَ ْع ِذ ِ‬
‫يب َه َذا ن َ ْف َسه لَغ َ ِ ٌ‬ ‫«إ َِن َ‬
‫پرواهه آهي ته هي پنهنجو پاڻ کي هالڪت ۾ وجھي‪“.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬جن ان کي سواري تي سوار ٿيڻ جو حڪم ڏنو‪( .‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،1865:‬صحيح مسلم‪)1642:‬‬
‫هنن سڀني دليلن مان ثابت ٿئي ٿو ته پنهنجو پاڻ تي خوامخواه سختي‬
‫ڪرڻ ۽ پاڻ کي مشقت ۾ وجھڻ غلو آهي‪ ،‬جنهن کان نبي‪ ‬جن منع‬
‫فرمايو آهي ۽ وچٿري واٽ وٺڻ جو حڪم ڏنو آهي‪.‬‬
‫الدي َن أَ َح ٌد إ َِال غَلَبَه‪ ،‬فَ َیس ِددوای‬
‫الدي َن ي ْس ٌر‪ ،‬ول ْیَن ي َشادَ ِ‬
‫َ‬
‫پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪« :‬إ َِن ِ‬
‫َوقَا ِربوا‪َ ،‬وأَبْ ِشروا‪َ ،‬وا ْستَ ِعينوا بِالْغ َ ْد َو ِة َوال َر ْو َح ِة َوش َْيءٍ مِ َن الدْلْ َ ِة ی»‬
‫”بيشڪ دين آسان آهي ۽ جيڪو ماڻهو دين ۾ تڪليف ڪندو ۽ پنهنجي‬
‫طاقت کان وڌيڪ عبادت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو دين ان تي غالب اچي‬
‫ويندو‪ .‬لهذا توهان وچٿري واٽ وٺو‪ ،‬جيڪڏهن ڪا عبادت مڪمل طور تي نه‬
‫ڪري سگهو ته قريب قريب ضرور ڪريو‪ ،‬عبادت جي اجر ۽ ثواب تي خوش‬
 ‫‪405‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫ٿي ويو ۽ صبح جي وقت‪ ،‬شام جي وقت ۽ رات جي آخري حصي ۾ عبادت‬
‫ڪري اهلل تعالي کان مدد طلب ڪريو‪( “.‬صحيح البخاري کتاب االميان‪)39:‬‬
‫لهذا غلو جي هنن سڀني صورتن کان بچڻ کپي‪ .‬اهلل تعالي اسان سڀني‬
‫کي غلو کان محفوظ رکي‪.‬‬

‫‪ ‬اجايا سوال ڪري دين ۾ سختي ڪرڻ‬

‫غلو جي هڪ ٻي صورت آهي‪ :‬بي جا ۽ غير ضروري سوال ڪري دين ۾‬
‫خواه مخواه سختي ڪرڻ‪ .‬جڏهن ته هجڻ ايئن کپي ته شريعت جن معاملن ۾‬
‫خاموش هجي انهن ۾ خاموشي اختيار ڪئي وڃي‪.‬‬
‫نبي‪ ‬جن مختلف موقعن تي ڪن ماڻهن جي بي جا سوالن کي انتهائي‬
‫ناپسند فرمايو‪ .‬جيئن حج جي فرضيت ذڪر ڪندي پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ض اهلل عَل َيْكم ا ْحل َ َج‪ ،‬فَحجوا» ”اي انسانو! اهلل توهان تي حج‬ ‫«أَيهَا َ‬
‫الناس قَ ْد ف ََر َ‬
‫فرض ڪيو آهي‪ ،‬لهذا توهان حج ڪريو‪“.‬‬
‫اهو ٻڌي ڪري هڪ ماڻهو چ يو‪ :‬اي اهلل جا رسول! ڇا هر سال حج فرض‬
‫آهي؟‬
‫پاڻ‪ ‬جن خاموشي اختيار ڪئي تان جو ان ٽي دفعا اهو ئي سوال‬
‫ڪيو‪ .‬پوِء پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫((ل َ ْو قلْت‪ :‬ن َ َع ْم ل َ َو َجب َ ْت‪َ ،‬و َملَا ْاستَ َط ْعت ْی‬
‫م) ی) ”جيڪڏهن آئون ها چوان ها ته هر سال‬
‫واجب ٿي وڃي ها‪ ،‬۽ ايئن ٿئي ها ته اوهان ان جي طاقت نه رکي سگهو ها‪“.‬‬
‫ان قَبْلَك ْم بِ َكثْ َر ِة س َؤ ِاَل ِْمی‬
‫ك َم ْن ک َ َ‬
‫وّن َما ت ََركْتك ْم‪ ،‬فَإ َِّنَا َهل َ َ‬ ‫ان کانپوِء فرمايو‪َ « :‬ذر ِ‬
‫اختِ َالفِه ِْم عَلَ أَنْبِيَائِه ِْم‪ ،‬فَإِ َذا أَ َم ْرتك ْم بِ ش َْيءٍ فَأْتوا مِ ْنه َما ْاستَ َط ْعت ْم‪َ ،‬وإِ َذا َیَن َيْتك ْم َع ْن ش َْيءٍ فَ َدعوه»‬
‫َو ْ‬
‫” جيستائين آئون پاڻ توهان کي ڪجھ نه ٻڌايان ان وقت توهان به مونکان‬
‫ڪجھ نه پڇندا ڪريو‪ .‬ڇوته توهان کان اڳ ماڻهو پنهنجي نبين کان وڌيڪ‬
‫سوالن ۽ انهن سان اختالف ڪرڻ جي ڪري هالڪ ٿا‪ .‬لهذا جڏهن توهان کي‬
‫آئون ڪو حڪم ڏيان ته پنهنجي استطاعت مطابق ان تي عمل ڪندا ڪريو‪ .‬۽‬
‫جڏهن آئون توهان کي ڪنهن شئ کان روڪيان ته ان کي ڇڏي ڏيندا ڪريو‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)1337:‬‬
 ‫‪406‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫اهڙي طرح رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫ني ج ْر ًما‪َ ،‬م ْن َسأ َ َل َع ْن ش َْيءٍ یل َ ْم ُيَ َر ْم‪ ،‬فَح ِر َم مِ ْنأَ ْج ِل َم ْسأَل َیتِ ِه ی» ی‬ ‫ِِ‬ ‫َ‬
‫«إ َِن أ ْع َظ َم امل ْسلم َ‬
‫” مسلمانن ۾ سڀ کان وڏو ڏوهاري اهو آهي جيڪو ڪنهن اهڙي شئ‬
‫جي باري ۾ سوال ڪري جيڪا حرام نه ڪئي وئي هجي‪ ،‬پوِء ان کي‬
‫مسلمانن تي ان جي سوال جي وجه سان حرام ڪيو ويو هجي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،7289:‬صحيح مسلم‪ 2358 :‬واللفظ له)‬

‫‪ ‬دعا ۾ غلو ڪرڻ‬

‫دعا جي ادبن مان هڪ هي آهي ته هو آهستي آهستي دعا ڪري ۽ وڏي‬
‫وڏي آواز ۾ رڙيون ڪري دعا نه گهري جيئن عام طور تي طواف ۽ صفا‬
‫مروه جي سعي دوران نظر ايندو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ين﴾ ”توهان پنهنجي رب کي‬
‫يُح ُِّب ال ُْم ْع َتدِ َ‬ ‫﴿ا ْدعُوا َربَّكُ ْم َت َ ُّ‬
‫ْض ًعا َّو ُخف َْي ًة إِنَّهُ لَ‬
‫عاجزي سان ۽ آهستي آهستي پڪاريو ڇوته هو حد کان لنگهڻ وارن کي پسند‬
‫نٿو ڪري‪( “.‬االعراف ‪)55 :7‬‬
‫دعا ۾ ”غلو“ جي هڪ صورت هيَء آهي ته دعا ڪرڻ وارو دعا دوران‬
‫پنهنجي آواز ۾ حد کان وڌيڪ تجاوز ڪري ۽ وڏي وڏي آواز سان دعا ڪري‪.‬‬
‫۽ ايئن ڪرڻ هرگز جائز ناهي‪ .‬ڇوته حضرت ابوموسي اشعري‪ ‬بيان‬
‫ڪن ٿا ته اسان نبي ڪريم‪ ‬جن سان گڏ هئاسين‪ .‬جڏهن اسان ڪنهن وادي‬
‫جي ويجهو پهچندا هئاسين ته وڏي آواز سان الاله االاهلل ۽ اهلل اکبر چوڻ‬
‫شروع ڪري ڇڏيندا هئاسين‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫الناس اربَعوا عَلَ أَنْف ِسكم‪ ،‬فَإِین َكم الَتَ ْدعون أَص َم والَغَائِبا‪ ،‬إِن َه معكم إِن َه َ ِ‬
‫ُس ي ٌعی‬ ‫َ‬
‫ََ ْ‬ ‫َ َ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫«يَا أيیهَا َ ْ‬
‫ایل َجده» ”اي انسانو! توهان پنهنجو پاڻ تي ترس کايو‪،‬‬ ‫اُسه َوتَ َع َ‬
‫ك ْ‬‫ار َ‬ ‫قَ ِر ٌ‬
‫يب‪ ،‬تَب َ َ‬
‫ڇوته توهان ڪنهن ٻوڙهي ۽ غائب کي نه پڪاري رهيا آهيو‪ .‬هو ته توهان سان‬
‫گڏ آهي‪ .‬هو يقينا تمام ٻڌڻ وارو ۽ تمام ويجهو آهي‪ .‬ان جو نالو بابرڪت ۽‬
‫ان جي بزرگي تمام بلند آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،2830:‬صحيح مسلم‪)2704 :‬‬
 ‫‪407‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫۽ غلو جي ٻي صورت هيَء آهي ته دعا ڪرڻ وارو دعا جي لفظن ۾ حد‬
‫کان تجاوز ڪري‪.‬‬
‫جيئن عبداهلل بن مغفل‪ ‬پنهنجي پٽ کي هيئن دعا ڪندي ڏٺو‪:‬‬
‫ني اْلْ َ َن ِة إِ َذا َد َخلْتهَا)) ”اي اهلل! آئون جنت ۾‬
‫ض‪َ ،‬ع ْن َ ِمي ِ‬ ‫((اللَهی َم إ ِِّن أَ ْسأَل َ‬
‫ك ال ْ َق ْص َر ْاألَبْيَ َ‬
‫داخل ٿي وڃان ته مونکي ان جي ساڄي پاسي سفيد محل نصيب ڪجان‪ “.‬ی‬
‫اّللَ اْلْ َ َن َة‪َ ،‬وتَ َع َو ْذ بِ ِه مِ َن َ‬
‫النا ِیر) ی)‬ ‫ته انهن چيو‪(( :‬أَ ْي ب َ َ‬
‫ن‪َ ،‬س ِل َ ی‬
‫”منهنجا پٽ! اهلل تعالي کان بس جنت جو سوال ڪر ۽ جهنم کان پناهه‬
‫طلب ڪر‪“.‬‬
‫ڇوته مون رسول اڪرم‪ ‬کان ٻڌو هو ته پاڻ فرمايو‪:‬‬
‫ون ِِف ا َلطهو ِر َوالدعَاءِ» ”منهنجي امت ۾ عنقريب‬ ‫ِ ِ‬
‫«إِن َه َسيَكون ِِف َه ِذه ْاأل َمة قَ ْو ٌم ي َ ْعتَد َ‬
‫اهڙا ماڻهو ايندا جيڪي طهارت ۽ دعا ۾ حد کان تجاوز ڪندا‪( “.‬سنن ايب دائود‪،96:‬‬
‫سنن ابن ماجه‪ 3864:‬وصححه االلباين)‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان سڀني کي حق ڳالهه‬
‫سمجهڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ جي توفيق ڏي‪.‬‬
‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ساٿيو! پهرين خطبي ۾ اسان غلو جون ست صورتون بيان ڪيون‬
‫آهن‪ .‬هاڻي ان جون هڪ ٻه صورتون ٻيون به ڄاڻي وٺو‪.‬‬

‫‪ ‬دعوت الي اهلل ۾ غلو‬

‫جيڪي ساٿي دعوت جي ميدان ۾ ڪم ڪن ٿا ۽ دين جي تبليغ‪ ،‬وعظ ۽‬
‫نصيحت جو فرض سرانجام ڏين ٿا‪ ،‬انهن مان ڪي ماڻهو پنهنجي دعوت ۾‬
‫غلو ڪندا آهن‪ .‬۽ خوامخاه دين ۾ سختي ڪري ماڻهن کي نفرت ڏياريندا آهن‪.‬‬
‫جڏهن ته اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿اُ ْد ُع إلِ َى َسبِي ِل َربِّكَ بِا ْلحِكْ َمةِ َوال َْم ْوع ِظَ ةِ ا ْل َح َس َنةِ َو َجاد ِ ْل ُه ْم ب ِ َّالتِى ه ِ َي أَ ْح َس ُن﴾‬
‫”توهان پنهنجي رب جي رستي ڏانهن حڪمت ۽ سٺي نصيحت سان‬
‫دعوت ڏيو‪ .‬۽ انهن سان بحث ۽ تڪرار ۾ سڀ کان بهترين طريقو اختيار‬
‫ڪريو‪( “.‬النحل ‪)125 :16‬‬
 ‫‪408‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫۽ نبي‪ ‬جن جڏهن حضرت معاذ‪ ‬۽ حضرت ابو موسي االشعري‪‬‬
‫کي دعوت اسالم جي الِء يمن ڏانهن روانو فرمايو ته پاڻ انهن کي حڪم ڏنو‬
‫اوعَا َوال َ ُتَ ْتَلِ َفا» ”ماڻهن جي الِء آساني پيدا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ته «ي َس َرا َوالَ ت َعس َرا‪َ ،‬وبَش َرا َوالَ تنَف َرا‪َ ،‬وتَ َ یط َ‬
‫ڪجو ۽ انهن کي سختي ۽ پريشاني ۾ نه وجھجو‪ .‬۽ انهن کي خوشخبري‬
‫ڏجو‪ ،‬دين کان نفرت نه ڏيارجو‪ .‬۽ ٻئي ملي ڪري ڪم ڪجو پاڻ ۾ اختالف نه‬
‫ڪجو‪( “.‬صحيح البخاري‪)3038 :‬‬

‫اّلل احل َنِي ِفيَة َ‬

‫الس ْم َحة»‬ ‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪« :‬أَ َحب ِ‬
‫الدينِی إ َِیل َ ِ‬
‫”اهلل تعالي کي سڀ کان محبوب دين‪ ،‬حنيفي دين آهي جيڪو آسان‬
‫آهي‪( “.‬صحيح اجلامع‪)160 :‬‬
‫لهذا داعين‪ ،‬خطيبن ۽ واعظن تي اها ڳالهه الزم آهي ته اهي دين کي‬
‫ماڻهن جي سامهون آسان انداز ۾ ۽ بهترين طريقي سان پيش ڪن ۽ خوامخاه‬
‫سختي نه ڪن جنهن سان ماڻهن جي دلين ۾ اسالمي تعليمات کان نفرت پيدا‬
‫ٿئي‪.‬‬
‫ڪي داعي ۽ خطيب فروعي‪ ،‬اجتهادي مسئلن تي چڱي گفتگو ڪندا ۽‬
‫بحث مباحثو ڪندا آهن‪ ،‬بلڪه پنهنجي وڏي توانائي انهي تي خرچ ڪندا آهن‬
‫۽ اصولي‪ ،‬اعتقادي مسئلن کي بلڪل نظر انداز ڪري ڇڏيندا آهن يا انهن تي‬
‫تمام گهٽ ڳالهه ڪندا آهن‪ .‬اها به غلو جي هڪ صورت آهي‪ .‬ڇوته دين ۾‬
‫دعوت الي اهلل جون ترجيحون متعين ڪيون ويون آهن‪ .‬۽ عقيدن‪ ،‬ايمانيات‪،‬‬
‫اسالم جي فرضن‪ ،‬دين جي ابتدائي ڳالهين ۽ اخالقيات کي ٻين مسئلن تي‬
‫فوقيت ڏني وئي آهي‪ .‬انهي الِء داعي الي اهلل کي به پنهنجي دعوت ۾ انهن‬
‫ئي ترجيحن کي نظر هيٺ رکڻ کپي‪.‬‬
‫اهڙي طرح ڪي ماڻهو پنهنجي دعوت ۾ صرف ”فضائل اعمال“ ذڪر‬
‫ڪندا آهن ۽ اهي به زياده تر اهڙا جيڪي ضعيف‪ ،‬ڪوڙين ۽ من گهڙت حديثن‬
‫۾ ذڪر ڪيا ويا آهن‪ .‬۽ دين جي اهم مسئلن‪ ،‬مثال طور توحيد الوهيت‪،‬‬
‫توحيد اسماء وصفات‪ ،‬ارڪان اسالم ۽ ارڪان ايمان تي هڪ لفظ ڳالهائيندا‬
‫ناهن‪ .‬توحيد جي بار ي ۾ ڳالهه ڪندا آهن ته وڌ کان وڌ توحيد ربوبيت ئي بيان‬
‫ڪندا آهن جنهن کي مڪي جا مشرڪ به تسليم ڪندا هئا ۽ هن دور جا‬
 ‫‪409‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫مشرڪ به مڃين ٿا‪ .‬۽ جنهن توحيد کي اهي نٿا مڃين‪ ،‬يعني توحيد الوهيت‪،‬‬
‫ته ان جي باري ۾ نه اهي پاڻ واقف آهن ۽ نه ئي اهي ماڻهن کي ان ڏانهن‬
‫دعوت ڏيندا آهن‪ .‬اها ئي وجه آهي جو اهي مبلغ ماڻهن کي شرڪ کان ڊيڄارين‬
‫نٿا ۽ نه ئي ان جي نزاڪتن کان انهن کي آگاهه ڪن ٿا‪ .‬ان کان عالوه معاشري‬
‫۾ ڦهليل ٻيا خطرناڪ ۽ سنگين ڏوهه مثال طور‪ :‬زنا‪ ،‬شراب نوشي‪ ،‬چوري‪،‬‬
‫ڌاڙو ۽ قتل وغارت وغيره کي به نظر انداز ڪري ڇڏيندا آهن‪ .‬۽ انهي جهڙن‬
‫وڏن وڏن گناهن جي باري ۾ ماڻهن کي تنبيهه ناهن ڪندا‪.‬‬
‫اهڙي طرح اهي ماڻهو رسول اڪرم‪ ‬جن جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ۽‬
‫پاڻ‪ ‬جي سنت جي تابعداري ڪرڻ جي ڳالهه ته ڪندا آهن ليڪن ماڻهن‬
‫کي بدعت جي شرعي حيثيت ۽ ان جي خطرناڪ نتيجن جي باري ۾ ٻڌائيندا‬
‫ناهن‪ .‬۽ نه ئي معاشري ۾ ڦهليل بدعتن تي تنبيه ڪندا آهن‪ .‬ته صرف ”فضائل‬
‫اعمال“ تي زور ڏيڻ ۽ دين جي بنيادي ڳالهين کي بلڪل نظر انداز ڪرڻ به‬
‫غلو جي شڪلن مان هڪ شڪل آهي‪ .‬جنهن کان داعين ۽ مبلغن کي بچڻ‬
‫کپي‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو دعوت ۾ ايتري قدر غلو ڪندا آهن جو اهي ماڻهن تي ڪفر‬
‫جي فتوي لڳائڻ کان به ڪيٻائيندا ناهن‪ .‬۽ معمولي ڳالهين تي ڪفر جي‬
‫فتوي ٺوڪي ڇڏيندا آهن‪ .‬حاالنڪه ڪنهن تي ڪفر جي فتوي لڳائڻ انتهائي‬
‫سنجيده معاملو آهي‪.‬‬
‫حضرت ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫((إِ َذا كَ َف َر ال َرجلی أَ َخاه فَ َق ْد بَ َاء بِهَا أَ َحد َ‬

‫ُها) ی) ”جڏهن هڪ ماڻهو پنهنجي ڀاُء کي‬
‫ڪافر چئي ته انهن ٻنهي مان ڪو هڪ ضرور ان جو مستحق ٿيندو آهي‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،6104:‬صحيح مسلم‪ 60:‬واللفظ له)‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫ال‪َ ،‬وإ َِال َر َج َع ْت عَل َيْ ِیه) ی) ی‬
‫ان كَ َما قَ َ‬ ‫ال ِألَ ِخ ي ِه‪ :‬يَا کَافر‪ ،‬فَ َق ْد بَ َاء بِهَا أَ َحد َ‬
‫ُها‪ ،‬إ ِْن یک َ َ‬ ‫((أَميَا ا ْم ِرئٍ قَ َ‬
‫”جيڪو ماڻهو پنهنجي ڀاُء کي چوي‪ :‬اي ڪافر! ته انهن ٻنهي مان ڪو‬
‫هڪ ضرور ان جو مستحق ٿيندو آهي‪ .‬جنهن کي ان ڪافر چيو‪ ،‬جيڪڏهن هو‬
 ‫‪410‬‬ ‫دين ۾ غلو ڪرڻ‬

‫انهي طرح آهي ته ٺيڪ‪ ،‬ورنه اهي لفظ ان پاڻ تي موٽي ايندا آهن‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)61:‬‬
‫۽ هڪ حديث ۾ رسول اهلل‪ ‬جن مومن کي ڪافر چوڻ ان کي قتل‬
‫ڪرڻ جي برابر قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪َ (( :‬و َم ْن َر ََم م ْؤمِنًا بِك ْف ٍر فَه َو كَ َقتْلِ ِیه) ی) ی‬
‫”۽ جنهن ماڻهو مومن تي ڪفر جي فتوي لڳائي ته اهو ان کي قتل ڪرڻ‬
‫جي برابر آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪)6105:‬‬
‫لهذا سنگين قسم جي غلو کان به غلو ڪرڻ وارن کي ڊيڄارڻ کپي ۽ ان‬
‫کان بلڪل پاسو ڪرڻ کپي‪.‬‬

‫‪ ‬قرآن جي قرآت ۾ غلو ڪرڻ‬

‫قرآن مجيد اهلل تعالي جو ڪالم آهي‪ .‬۽ ان کي اهڙي طرح پڙهڻ‬
‫ضروري آهي جيئن اهلل تعالي نازل فرمايو‪ .‬۽ ان جو تلفظ ۽ ادائيگي ايئن‬
‫ئي ٿيڻ کپي جيئن قرآن جي تجويد جي اصولن ۽ قاعدن جي روشني ۾ ان‬
‫جون حدون مقرر ڪيون ويون آهن‪ .‬ليڪن ڇا چئجي جو ڪي قاري حضرات‬
‫قرآت ۾ تمام گهڻو غلو ڪندا آهن‪ .‬۽ گلو ڦاڙي پڙهندا آهن‪ .‬۽ تجويد جي‬
‫قاعدن کان اڳتي مٽي ويندا آهن‪.‬‬
‫اهڙي طرح ڪي خطيب ڊگها ڊگها راڳ ڳائيندا آهن جيڪو قطعي جائز‬
‫ناهي‪ .‬ان کانسواِء حرفن کان بلڪل اڻڄاڻ هوندا آهن ۽ اهلل جي ڪالم کي ڇا‬
‫مان ڇا بنائي ڇڏيندا آهن‪ .‬يقينا اهو به درست ناهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي هر قسم جي غلو کان‬
‫محفوظ رکي‪ .‬ڇوته دين ۾ غلو ڪرڻ جو انجام تمام برو آهي‪ .‬جيئن رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫(( ِص یْن َفانِ مِ ْن أ َم ِِت لن تناَلما شفاعِت‪ :‬امام ظلوم غشوم‪ ،‬وکل غال مارق)) ”منهنجي‬
‫امت جي ٻه قسم جي ماڻهن کي منهنجي شفاعت نصيب ٿيندي‪ .‬ظالم بادشاهه‬
‫۽ هر اهو شخص جيڪو غلو ڪري ۽ غلو جي ذريعي دين کان نڪري وڃي‪“.‬‬
‫(السلسلة الصحيحة‪)470 :‬‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬
 ‫‪411‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ رزاق صرف اهلل تعالي آهي‬
‫❖ سڀني خزانن جون چاٻيون اهلل تعالي وٽ آهن‬
‫❖ رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! هن دؤر ۾ گهڻا ماڻهو اها شڪايت ڪندي نظر ايندا آهن ته‬
‫اسان جي رزق ۾ برڪت ناهي‪ .‬اسان روزي ڪمائڻ جي الِء ايتري محنت‬
‫ڪندا آهيون‪ ،‬ڏينهن رات ڪوشش ڪندا آهيون ۽ پنهنجون سموري طاقت‬
‫کپائي ڇڏيندا آهيون‪ ،‬ليڪن پوِء به خرچا پورا ناهن ٿيندا‪ ،‬بلڪه الٽو هر مهيني‬
‫قرض چڙهي ويندو آهي‪ .‬انهي صورتحال کي سامهون رکندي اهو سوال پيدا‬
‫ٿئي ٿو ته رزق ۾ برڪت ڪيئن اچي سگهي ٿي؟ ۽ اهي ڪهڙا سبب آهن جن‬
‫کي اختيار ڪيو وڃي ته رزق ۾ برڪت اچي ويندي آهي ۽ انهي سان سڀ‬
‫اخراجات پورا ٿي سگهن ٿا؟‬
‫هن سوال جو جواب ڏيڻ کان پهرين ٻه ٽي بنيادي ڳالهيون بطور تمهيد‬
‫عرض ڪرڻ چاهيان ٿو‪.‬‬
‫پهرين ڳالهه اها ته اسان کي هن ڳال هه تي مڪمل يقين هجڻ کپي ته اسان‬
‫سڀني جو رازق اهلل تعالي ئي آهي ‪ .‬ان کانسواِء ڪو به رازق ڪونهي‪ .‬هو‬
‫ٻين اختيارن وانگر ان ۾ به وحده الشريڪ آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫﴿ َما أُرِي ُد ِمنْ ُه ْم ِّم ْن ِّرزْ ٍق َّو َما أُرِي ُد أَ ْن ُّي ْطع ُِمو ِن (‪ )57‬إ ِ َّن اهَّللَ ه َُو الرَّ َّز ُاق ذُو ا ْل ُق َّوة ِال َْمتِي ُن﴾‬
‫”آئون انهن کان رزق نٿو گهران ۽ نه ئي اهو گهران ٿو ته اهي مونکي‬
‫کارائين‪ .‬اهلل تعالي ته پاڻ ئي رزاق آهي‪ .‬وڏي طاقت وارو ۽ زبردست آهي‪“.‬‬
‫(الذاريات ‪)58-57 :51‬‬
 ‫‪412‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫ڪائنات ۾ هر جاندار جي رزق جو ذمو اهلل تعالي پنهنجي مٿي تي کڻي‬

‫ڇڏيو آهي‪.‬‬
‫ض إ ِ َّل َعل َى اهَّللِ رِزْ ُق َها﴾‬
‫سندس فرمان آهي‪َ ﴿ :‬و َما ِم ْن َدابَّ ٍة فِي األْ َ ْر ِ‬
‫” زمين ۾ هلندڙ هر جاندار جو رزق اهلل جي ذمي آهي‪( “.‬هود ‪)6 :11‬‬
‫۽ رزق جا فيصال اهلل تعالي آسمان کان ڪندو آهي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان‬
‫آهي‪:‬‬
‫(الذاريات ‪)22 :51‬‬ ‫الس َما ِء رِزْ ُقكُ ْم َو َما تُو َعد َ‬
‫ُون﴾‬ ‫﴿ َوفِي َّ‬
‫”آسمان ۾ توهان جو رزق آهي ۽ اهو به جنهن جو توهان کان واعدو ڪيو‬
‫ويندو آهي‪“.‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿اهَّللُ َّال ِذي َخ َل َقكُ ْم ث ُ َّم َرزَ َقكُ ْم ث ُ َّم يُمِي ُتكُ ْم ث ُ َّم يُ ْحيِيكُ ْم هَ ْل ِم ْن ُ َ‬
‫َشكَائِكُ ْم َم ْن َّيف َْع ُل ِم ْن‬
‫ون﴾‬ ‫ذلِكُ ْم ِّم ْن َش ْى ٍء ُس ْب َحانَهُ َو َت َعال َى َع َّما ي ْ ِ‬
‫ُِّش ُك َ‬
‫”اهلل اھو آھي جنھن اوھان کي بڻايو وري اوھان کي روزي ڏنائين وري‬
‫اوھان کي ماريندو وري اوھان کي جياريندو‪ ،‬اوھان جي (ٺھرايل) شريڪن مان‬
‫ڪمن مان ڪجھ ڪري (سگھي) ؟ اهلل پاڪ آھي ۽‬ ‫ڪو اھڙو آھي ڇا جو اھڙن َ‬
‫ان کان مٿاھون آھي جنھن کي (ساڻس) شريڪ ٺھرائيندا آھن“(الروم ‪)40 :30‬‬

‫ٻي ڳالهه هي آهي ته اهلل تعالي پنهنجي حڪمت سان جنهن کي گهري‬
‫وڌيڪ رزق عطا ڪري ۽ جنهن کي گهري گهٽ رزق ڏي‪ ،‬اهو بس انهي جو‬
‫اختيار آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫الدن ْ َيا َو َر َف ْع َنا بَ ْع َض ُه ْم ف َْو َق بَ ْع ٍض َد َر َج ٍ‬
‫ات‬ ‫﴿ن َ ْح ُن ق ََس ْم َنا بَيْ َن ُه ْم َمعِيشَ َت ُه ْم فِي ا ْل َح َياة ِ ُّ‬
‫ل ِ َي َّتخ ِ َذ بَ ْع ُض ُه ْم بَ ْع ًضا ُس ْ ِ‬
‫ْخ ًّيا﴾‬
‫”اسان ئي ان جي روزي کي دنياوي زندگي ۾ انهن جي وچ ۾ تقسيم‬
‫ڪري ڇڏيو آهي ۽ اسان ئي انهن مان ڪن کي ڪنهن تي ڪيترائي درجا‬
‫فوقيت ڏني آهي جيئن اهي هڪ ٻئي کان خدمت وٺي سگهن‪( “.‬الزخرف ‪)32 :43‬‬
 ‫‪413‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫﴿اهَّللُ َي ْب ُس ُط ال ِّر ْز َق ل َِم ْن َّيشَ ا ُء ِم ْن ع َِباد ِه َو َي ْق ِد ُر َل ُه إ ِ َّن اهَّللَ بِكُلِّ َش ْى ٍء َعل ِ ٌ‬

‫يم﴾‬
‫”اهلل پنھنجن ٻانھن مان جنھن الِء گھري تنھنجي روزي ڪشادي ڪندو‬
‫آھي ۽ (جنھن الِء گھري ته َتنھنجي) گھٽ ڪندو آھي‪ ،‬ڇوته اهلل ھر شيَء کي‬
‫ڄاڻندڙ آھي“(العنکبوت ‪)62 :29‬‬
‫۽ اهلل تعالي جن کي رزق گهٽ ڏيندو آهي انهن کي گهٽ ڏيڻ جي‬
‫حڪمت بيان ڪندي فرمائي ٿو‪:‬‬

‫﴿ َول َْو بَ َس َط اهَّللُ ال ِّر ْز َق لِع َِباد ِه ل ََب َغ ْوا فِي األْ َ ْر ِ‬
‫ض َو َلك ِْن ُّي َنزِّ ُل ِب َق َدرٍ َّما َيشَ ا ُء إِنَّهُ ِبع َِباد ِه‬
‫َخبِي ٌر َبصِي ٌر﴾‬
‫”۽ جيڪڏھن اهلل پنھنجن ٻانھن جي روزي ڪشادي ڪري ھا ته ملڪ ۾‬
‫ضرور بگيڙو وجھن ھا پر جيترو (پاڻ) گھرندو آھي (اوترو) نازل ڪندو آھي‪،‬‬
‫ڇوته اھو پنھنجن ٻانھن کي ڄاڻندڙ ڏسندڙ آھي“(الشوري ‪)27 :42‬‬
‫ٽئين ڳالهه هيَء آهي ته سڀني خزانن جون چاٻيون صرف اهلل تعالي وٽ‬
‫آهن‪ .‬لهذا اهلل تعالي کان ئي رزق طلب ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وإ ِ ْن ِّم ْن َش ْى ٍء إ ِ َّل عِنْ َدنَا َخزَائِنُهُ َو َما ن ُ َنزِّ ُل ُه إ ِ َّل بِ َق َد ٍر‬
‫َّم ْعلُومٍ﴾‬
‫”ڪابه اهڙي شئ ناهي جنهن جا خزانا اسان وٽ نه هجن‪ .‬۽ اسان هڪ‬
‫معلوم مقدار مطابق ئي نازل ڪندا آهيون‪( “.‬احلجر ‪)21 :15‬‬
‫انهي الِء حضرت ابراهيم‪ ‬پنهنجي قوم کي چيو هو‪:‬‬
‫ون َلكُ ْم رِزْ قًا فَابْ َت ُغوا عِنْ َد اهَّللِ ال ِّر ْز َق َوا ْع ُبدُو ُه‬
‫ُون ِم ْن دُو ِن اهَّللِ لَ َي ْملِكُ َ‬ ‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين َت ْع ُبد َ‬
‫ْكوا َل ُه إ ِ َل ْيهِ تُ ْر َج ُع َ‬
‫ون﴾‬ ‫َوا ْش ُ ُ‬
‫” ۽ جن جي توهان اهلل کانسواِء عبادت ڪندا آهيو اهي توهان کي رزق‬
‫ڏيڻ جو اختيار نٿا رکن‪ .‬لهذا توهان اهلل کان ئي رزق گهرو‪ ،‬انهي جي عبادت‬
‫ڪريو ۽ ان جو شڪر ادا ڪريو‪ .‬توهان انهي جي طرف ئي موٽايا ويندا‪“.‬‬
‫(العنکبوت ‪)17 :29‬‬
 ‫‪414‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫۽ حديث قدسي ۾ آهي ته اهلل تعالي ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫((يَا ِعبَادِي کلك ْم َجائِ ٌع إ َِال َم ْنأَ ْط َع ْمت فَا ْستَ ْط ِعم ِ‬
‫وّن أ ْط ِع ْمك ْی‬
‫م))‬
‫” اي منهنجا ٻانهو! توهان سڀ بکيا آهيو سواِء ان جي جنهن کي آئون‬
‫کارايان‪ ،‬لهذا توهان مونکان کاڌو طلب ڪريو‪ ،‬آئون توهان کي کارائيندس‪“.‬‬
‫وّن أَكْ سك ْی‬
‫م)) ”اي منهنجا ٻانهو! توهان‬ ‫((يَا ِعبَادِي کلك ْم عَا ٍر إ َِال َم ْن كَ َس ْوت فَا ْستَ ْكس ِ‬
‫سڀ اگهاڙا آهيو سواِء ان جي جنهن کي آئون پارايان‪ ،‬لهذا توهان مونکان‬
‫لباس طلب ڪريو‪ ،‬آئون توهان کي پارائيندس‪“.‬‬
‫((يَا ِعبَادِي ل َ ْو أَ َن أَ َولَك ْم َوآ ِخ َرك ْم َو ِج َنك ْم َوإِن ْ َسكم ا ْجتَ َمعوا ِِف َص ِعي ٍد َوا ِح ٍد فَ َسأَل ِ‬
‫وّن َمجِ يعًای‬
‫ك ِمَا ِع ْن ِدي إ َِال كَ َما یي َ ْنقص ا ْملِ ْخ يَط إِ َذا غ ِم َس ِِف‬
‫ص َذال ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫فَأ ْع َط يْت ک َل إِن ْ َسانٍ م ْنه ْم َم ْسألَتَه ل َ ْم ي َ ْنق ْ‬
‫َ‬
‫الْب َ ْیح ِیر) ی) ی‬
‫” اي منهنجا ٻانهو! توهان جا اڳيان ۽ آخري ماڻهو‪ ،‬سڀ انسان ۽ سڀ جن‬
‫جيڪڏهن هڪ جڳهه تي بيهي رهن‪ ،‬پوِء اهي مونکان گهرن ۽ آئون هر هڪ‬
‫جي مرضي مطابق ڏئي ڇڏيان ته انهي سان منهنجي خزانن ۾ ڪابه گهٽتائي‬
‫واقع نه ٿيندي‪ ،‬س واِء ان جي جيئن هڪ سوئي سمنڊ جي پاڻي ۾ داخل ڪئي‬
‫وڃي‪ ،‬بس ايتري گهٽتائي واقع ٿيندي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2577:‬‬
‫لهذا جيڪو اهلل تعالي ايترن وڏن خزانن جو مالڪ آهي‪ ،‬بس انهي کان‬
‫ئي رزق طلب ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫هن تمهيد کانپوِء هاڻي اچو رزق ۾ برڪت جا سبب بيان ڪريون ٿا‪.‬‬

‫‪ ‬ايمان ۽ عمل صالح‬

‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان سڀ کان اهم سبب آهي‪ :‬ايمان ۽ عمل‬
‫صالح‪ .‬۽ ان جو مطلب هي آهي ته‬
‫‪ ‬ٻانهو دل جي گهرائي سان اهلل رب العزت جي وحدانيت کي تسليم‬
‫ڪري‪ .‬ان کي ان جي توحيد ربوبيت‪ ،‬توحيد الوهيت ۽ توحيد اسماء وصفات‬
‫تي مڪمل يقين هجي‪.‬‬
 ‫‪415‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫‪ ‬ٻانهي کي ان ڳالهه تي مڪمل يقين هجي ته سڀئي انبياء ۽ رسول‪‬‬

‫اهلل جا چونڊيل ٻانها آهن‪ ،‬جن کي اهلل تعالي نبوت ۽ رسالت جي منصب تي‬
‫فائز فرمايو ۽ انهن کي دين اسالم سان مبعوث فرمايو‪.‬‬
‫‪ ‬ٻانهي کي ان ڳالهه تي به پڪو يقين هجي ته فرشتا اهلل تعالي جي‬
‫نوراني مخلوق آهن‪ .‬اهي اهلل تعالي جي عبادت ڪندا آهن ۽ اهلل جي‬
‫احڪامن تي عمل ڪندا آهن ۽ ان جي نافرماني ناهن ڪندا‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح ان کي هن ڳالهه تي به پورو يقين هجي ته سڀ آسماني‬
‫ڪتاب اهلل تعالي طرفان نازل ٿيل آهن ۽ انهن ۾ اهلل تعالي جي اها تعليم‬
‫آهي جيڪا انسانن جي الِء دستور حيات آهي ۽ انهن تي عمل ڪري انسان‬
‫اهلل تعالي جي رضا کي حاصل ڪري سگهي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬ٻانهي کي ان ڳالهه تي به مضبوط يقين هجي ته هيَء دنيا هڪ ڏينهن‬
‫ختم ٿي ويندي‪ ،‬پوِء قيامت جو ڏينهن قائم ٿيندو‪ ،‬جنهن ڏينهن سڀني جنن ۽‬
‫انسانن بابت اهلل تعالي فيصلو ڪندو ته ڪنهن کي جنت ۾ ۽ ڪنهن کي‬
‫جهنم ۾ وڃڻو آهي‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح ٻانهي کي هن ڳالهه تي به پورو يقين هجي ته هر قسم جي‬
‫تقدير اهلل تعالي جي طرف کان آهي‪ ،‬چاهي اها سٺي هجي يا بري‪.‬‬
‫‪ ‬ايمان جي انهن ڇهن رڪنن جو اقرار ڪرڻ سان گڏوگڏ ٻانهو ان جي‬
‫تقاضن کي پورو ڪري‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ هو اهلل تعالي ۽ ان جي رسول‪ ‬جي اطاعت ۽ فرمانبرداري‬
‫ڪري ۽ نافرماني کان پاسو ڪري‪.‬‬
‫ڪتاب اهلل ۽ سنت رسول‪ ‬جو مطالعو ڪري‪ ،‬پوِء انهن جي روشني ۾‬
‫پنهنجي زندگي گذاري‪ .‬سڀني نيڪ عملن کي اهلل تعالي جي الِء خالص ڪري‬
‫۽ انهن کي رسول اڪرم‪ ‬جي طريقن مطابق سرانجام ڏي‪ .‬هن دنيا کي‬
‫فاني تصور ڪري ۽ پنهنجي زندگي ۾ آخرت جي الِء نيڪ عملن جو ذخيرو‬
‫جمع ڪري‪.‬‬
‫جيڪو شخص انهي طرح ايمان سان گڏ عمل صالح ڪندو آهي ته اهلل‬
‫تعالي ان جي رزق ۾ برڪت ڏئي ڇڏيندو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪416‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫َُك أَ ْو أُنْثَى َوه َُو ُم ْؤ ِم ٌن َف َل ُن ْحي ِ َي َّن ُه َح َيا ًة طَي َِّب ًة َو َل َن ْجز َِي َّن ُه ْم أَ ْج َرهُ ْم‬
‫﴿ َم ْن َعمِ َل َصال ِ ًحا ِّم ْن ذ َ ٍ‬
‫ُون﴾‬ ‫بِأ َ ْح َس ِن َما كَان ُوا َي ْع َمل َ‬
‫” جيڪو شخص نيڪ عمل ڪري‪ ،‬مرد هجي يا عورت هن شرط سان ته ايمان‬
‫وارو هجي ته ان کي اسان يقينا تمام بهترين زندگي عطا ڪنداسين ۽ ان جي‬
‫نيڪ عملن جو بهترين بدلو به کيس ضرور ڏينداسين‪( “.‬النحل ‪)97 :16‬‬
‫”سٺي زندگي“ ۾ رزق جي برڪت به شامل آهي‪.‬‬
‫ان جي برعڪس جيڪڏهن ڪو شخص بد عقيده هجي‪ ،‬ان جي ايمان ۾‬
‫خلل پاتو ويندو هجي ۽ هو بدعمل به هجي ته ان جي رزق ۾ برڪت ناهي‬
‫هوندي‪ ،‬چاهي هو ڪيترو وڌيڪ ڇو نه ڪمائيندو هجي‪.‬‬
‫جيئن اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ِّش ُه َي ْو َم ا ْلق َِيا َمةِ أَ ْع َمى (‪ )124‬قَا َل‬
‫ُِكي َفإِ َّن َل ُه َمعِيشَ ًة َض ْنكًا َّون َ ْح ُ ُ‬
‫ِع َض َع ْن ذ ْ ِ‬ ‫﴿ َو َم ْن أَ ْ َ‬
‫ِّش َتنِى أَ ْع َمى َو َق ْد ُكنْ ُت بَصِي ًرا﴾‬
‫َر ِّب ل َِم َح َ ْ‬
‫”۽ جيڪو شخص منهنجي ذڪر کان روگرداني ڪندو هو دنيا ۾ يقينا‬
‫تنگ حال رهندو ۽ قيامت جي ڏينهن اسان ان کي انڌو ڪري اٿارينداسين‪ .‬هو‬
‫چوندو‪ :‬اي منهنجا رب! تو مونکي انڌو ڪري ڇو اٿاريو آهي؟ دنيا ۾ ته آئون‬
‫چڱو ڀلو ڏسندو هئس‪ .‬اهلل چوندو‪ :‬اهڙي طرح تون وٽ منهنجون آيتون آيون‬
‫هيون ته تون انهن کي وساري ڇڏيو هو ۽ اهڙي طرح اڄ تون به وساريو‬
‫ويندين‪( “.‬طه ‪)126-124 :20‬‬

‫‪ ‬تقو ٰ‬
‫ي‬
‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ اهم سبب ”تقوي“ آهي‪ .‬يعني اهلل رب‬
‫العزت جو اهڙو خوف هجي جو انسان کي ان جي نافرماني ۽ حرام ڪيل‬
‫شين کان روڪي ڇڏي‪ .‬۽ ان کي اهلل رب العزت جي حڪمن تي عمل ڪرڻ‬
‫تي اڀاري‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ب﴾‬
‫َي ْح َت ِس ُ‬ ‫﴿ َو َم ْن يَّ َّت ِق اهَّللَ َي ْج َع ْل َّل ُه َم ْ َ‬
‫ْخ ًجا () َو َي ْر ُز ْق ُه ِم ْن َح ْي ُث لَ‬
 ‫‪417‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫” ۽ جيڪو اهلل کان ڊڄندو تنھن جي نڪرڻ جي (اهلل) ڪا واھ ڪندو۔ ۽‬

‫کيس اتاھون روزي ڏيندو جتان گمان ئي نه ھوندس‪( “،‬الطالق ‪)3-2 :65‬‬

‫ْْقى آ َمنُوا َو َّات َق ْوا َل َف َت ْح َنا َع َل ْيه ِ ْم َب َركَا ٍت ِّم َن‬

‫اهڙي طرح فرمايو‪َ ﴿ :‬ول َْو أَ َّن أَهْ َل ال ُ َ‬
‫ض﴾‬‫الس َما ِء َواألْ َ ْر ِ‬
‫َّ‬
‫”۽ جيڪڏھن انھن ڳوٺن وارا ايمان آڻين ھا ۽ پرھيزگار بڻجن ھا ته مٿن‬
‫آسمانن ۽ زمين کان برڪتون ضرور کوليون ھا“(االعراف ‪)96 :7‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫َّ‬
‫َفنَا َعنْ ُه ْم َس ِّيئَات ِه ِ ْم َوألَ َ ْد َخ ْل َناهُ ْم َج َّنا ِ‬
‫ت ال َّنع ِِيم‬ ‫﴿ َول َْو أَ َّن أَهْ َل ا ْل ِك َتا ِب آ َمنُوا َوات َق ْوا َلكَ َّ ْ‬
‫(‪َ )65‬ول َْو أَن َّ ُه ْم أَقَا ُموا ال َّت ْو َرا َة َو ْاإلِنْجِي َل َو َما أُنْز ِ َل إ ِ َل ْيه ِ ْم ِم ْن َّربِّه ِ ْم ألَ َكَلُوا ِم ْن ف َْوقِه ِ ْم َو ِم ْن َت ْحتِ‬
‫أَ ْر ُجلِه ِ ْم﴾‬
‫”۽ جيڪڏھن ڪتاب وارا ايمان آڻين ھا ۽ پرھيزگاري ڪن ھا ته سندن گناہ‬
‫کانئن ضرور ميٽيون ھا ۽ کين نعمت جي باغن ۾ ضرور داخل ڪريون ھا۔ ۽‬
‫جيڪڏھن اھي توريت ۽ انجيل ۽ جيڪي سندن پالڻھار وٽان انھن ڏانھن الٿو‬
‫ويو (تن جي حڪمن کي) پورو بيھارين ھا ته پنھنجي مٿان ۽ پنھنجي پيرن‬
‫ھيٺان ضرور (روزي) کائين ھا‪( “،‬املائده ‪)66-65 :5‬‬
‫عزيز ساٿيو! ”تقوي“ جو تقاضو هي آهي ته مومن ٻانهو حالل ڪمائي ۽‬
‫پاڻ به حالل کائي ۽ پنهنجي هيٺ رهندڙ ماڻهن کي به حالل ئي کارائي‪ .‬۽‬
‫حرام ڪمائي جي سڀني ذريعن کان پاسو ۽ پرهيز ڪري‪ .‬تڏهن ان جي رزق‬
‫۾ برڪت ايندي‪ .‬ورنه جيڪڏهن ڪو شخص حالل ۽ حرام ۾ ڪو فرق نه‬
‫ڪري ۽ حالل سان گڏ حرام جي به مالوٽ ڪري ته ان جي رزق مان برڪت‬
‫کڄي ويندي آهي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهي ماڻهو جيڪي رشوت وٺندا آهن‪ ،‬يا خيانت ڪندا آهن‪ ،‬يا‬
‫چوري ڪندا آهن‪ ،‬يا ڌاڙو هڻندا آهن‪ ،‬يا قرض ڏئي وياج وٺندا آهن‪ ،‬يا مختلف‬
‫سامان اڌار وٺي ان جي قيمت ادا ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيندا آهن‪ ،‬يا قرض‬
 ‫‪418‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫وٺي ان کي واپس نٿا موٽائن‪ ،‬ته اهڙن ماڻهن جو رزق يقينا برڪت کان خالي‬
‫هوندو آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح اهي ماڻهو جيڪي ڏي وٺ جي معاملن ۾ ڪوڙ ڳالهائيندا‬
‫آهن‪ ،‬يا دوکو ڏيندا آهن‪ ،‬يا فراڊ ڪندا آهن‪ ،‬يا ڪوڙا قسم کائيندا آهن‪ ،‬يا ماپ‬
‫تور ۾ خيانت ڪندا آهن‪ ،‬يا کاڌي پيتي جي شين ۾ مالوٽ ڪندا آهن…‬
‫اهڙن سڀني ماڻهن جي رزق ۾ برڪت نه رهندي آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح اهي سرڪاري ۽ پرائيوٽ مالزم جيڪي ديانت داري سان‬
‫پنهنجون ذميواريون پوريون ناهن ڪندا‪ ،‬بلڪه پنهنجي ڊيوٽي جي وقتن ۾‬
‫ٻين سندن ڪمن ۾ لڳا پيا هوندا آهن‪ ،‬پنهنجي موبائلن تي گيم کيڏندا پيا‬
‫آه ن يا نيٽ هالئي سوشل ميڊيا ۾ مشغول رهندا آهن‪ ،‬يا پنهنجي ذميدارن جي‬
‫اجازت کانسواِء هيڏانهن هوڏانهن هليا ويندا آهن… ته اهڙن ماڻهن جي رزق‬
‫مان برڪت کنئي ويندي آهي‪.‬‬
‫اچو تقوي جو هڪ اعلي نمونو توهان جي خدمت ۾ پيش ڪريون ٿا‪.‬‬
‫حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته ابوبڪر‪ ‬جو هڪ غالم هڪ ڏينهن‬
‫کاڌي جي ڪا شئ کڻي آيو ته ان مان ڪجھ کائي ورتائين‪ .‬پوِء غالم کي چيو‪:‬‬
‫ڇا توکي خبر آهي ته جيڪي ڪجھ تو کاڌو آهي اهو ڪٿان آيو آهي؟ ان‬
‫پڇيو‪ :‬ڪٿان کان آيو آهي؟ هن چيو‪:‬‬
‫((ك ْنت تَ َك َه ْنت ِ ِْلن ْ َسانٍ ِ یِف اْلَا ِهلِيَ ِة‪َ ،‬و َما أ ْح ِسن ال ِكهَان َ َیة‪ ،‬إ َِال أَ ِّن َخ َد ْعتهی))‬
‫”آئون جاهليت جي دور ۾ هڪ ماڻهو جي الِء ڀوپو هئس‪ .‬آئون ڪهانت‬
‫ڄاڻندو ته نه هئس البته آئون ان کي دوکو ڏيڻ ۾ ڪامياب ويس‪“.‬‬
‫اڄ ان سان مالقات ٿي ته ان انهي ڪهانيت جي بدلي ۾ اهو کاڌو مونکي‬
‫پيش ڪيو جنهن مان توهان کاڌو آهي!‬
‫جيتوڻيڪ حضرت ابوبڪر‪ ‬پنهنجو هٿ پنهنجي منهن ۾ داخل ڪيو ۽‬
‫ڪوشش ڪري جيڪي ڪجھ سندن پيٽ ۾ هو ان کي الٽي ڪري ڪڍي‬
‫ڇڏيو‪( .‬صحيح البخاري‪)3842:‬‬
‫اها آهي تقوي! اها آهي پرهيزگاري! اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان‬
‫سڀني کي به پنهنجو خوف ۽ ڊپ نصيب ڪري ۽ سڀني حرام ڪيل شين کان‬
‫بچڻ جي توفيق ڏي‪.‬‬
 ‫‪419‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫‪ ‬قرآن مجيد جي تالوت‬

‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ وڏو سبب آهي‪ :‬قرآن مجيد جي‬
‫تالوت‪ .‬ڇوته اهلل تعالي جو اهو ڪتاب بابرڪت آهي‪ .‬لهذا جيڪو به ان کي‬
‫پڙهندو ان کي برڪت نصيب ٿيندي‪ .‬ان جي زندگي ۾ برڪت ايندي‪ .‬ان جي‬
‫اهل ۽ عيال ۾ برڪت ايندي‪ .‬۽ ان جو رزق به بابرڪت ٿيندو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َاتب ِ ُعو ُه َو َّات ُقوا ل ََع َّلكُ ْم تُ ْر َح ُم َ‬

‫ون﴾‬ ‫ار ٌك ف َّ‬
‫اب أَنْزَ ْل َنا ُه ُم َب َ‬
‫﴿ َوه ََذا ك ِ َت ٌ‬
‫” ھيُء برڪت وارو ڪتاب (يعني قرآن) الٿوسون تنھنڪري ان جي‬
‫تابعداري ڪريو ۽ ڊڄو ته اوھان تي ٻاجھ ڪئي وڃي‪( “.‬االنعام ‪)155 :6‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫َّ‬
‫ُك أُو ُلو األْ َل َْبا ِب﴾‬ ‫اب أَنْزَ ْل َنا ُه إ ِ َل ْيكَ ُم َب َ‬
‫ار ٌك ل َِي َّدبَّرُوا آ َيات ِه َول ِ َي َت َذ َ‬ ‫﴿ك ِ َت ٌ‬
‫”ھي (قرآن) برڪت وارو ڪتاب آھي جو ان کي توڏانھن نازل ڪيوسون‬
‫ته (ماڻھو) ان جي آيتن ۾ ڌيان ڪن ۽ عقل وارا نصيحت وٺن“(ص ‪)29 :38‬‬
‫اڄ اسان جي حالت اها آهي جو اسان پنهنجي قيمتي وقتن مان ڪيترائي‬
‫ڪالڪ فضول شين ۾ برباد ڪري ڇڏيندا آهيون‪.‬‬
‫مثال طور ٽي وي‪ ،‬موبائل فون ۽ اهڙي طرح دوستن سان فضول محفلون‬
‫وغيره‪.‬‬
‫حاالنڪه جن قيمتي وقتن کي اسان انهن شين ۾ ضايع ڪندا آهيون انهن‬
‫۾ جيڪڏهن اسان قرآن مجيد جي تالوت‪ ،‬ان جو ترجمو ۽ ان جو تفسير‬
‫پڙهون ته اسان جي زندگي ۽ اسان جي رزق ۾ وڏي برڪت اچي سگهي ٿي‪.‬‬

‫‪ ‬اهلل تعالٰي جو شڪر‬

‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ اهم سبب هي آهي ته اهلل تعالي‬
‫جيترو رزق عطا ڪري‪ ،‬ٿورو هجي يا وڌيڪ‪ ،‬ان تي اهلل تعالي جو شڪر ادا‬
‫ڪيو وڃي ۽ ان جي ناشڪري نه ڪئي وڃي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ْكتُ ْم ألَ َزِي َدنَّكُ ْم َو َلئ ِ ْن َك َ ْ‬ ‫َ َّ‬

‫َفتُ ْم إ ِ َّن َع َذابِي لَشَ د ٌ‬
‫ِيد﴾‬ ‫﴿ َوإِذْ َتأذ َن َر ُّبكُ ْم َلئ ِ ْن َش َ ْ‬
 ‫‪420‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫” ۽ ياد رکو! اوهان جي رب خبردار ڪري ڇڏيو هو ته جيڪڏهن شڪرگذار‬

‫ٿيندا ته آئون توهان کي اڃان وڌيڪ نوازيندس‪ .‬۽ جيڪڏهن ناشڪري ڪندا ته‬
‫پوِء منهنجي سزا به تمام سخت آهي‪( “.‬ابراهيم ‪)7 :14‬‬
‫لهذا اسان مان هر هڪ کي هر حال ۾ اهلل رب العزت جو شڪر گذار هجڻ‬
‫کپي‪ .‬جيڪڏهن اسان اهلل رب العزت جا شڪرگذار بنجنداسين ته اهلل تعالي‬
‫اسان جي رزق ۾ برڪت به ڏيندو ۽ پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان وڌيڪ به‬
‫عطا ڪندو‪.‬‬

‫‪ ‬اهلل تعالٰي تي توڪل‬

‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ اهم سبب آهي‪ :‬اهلل تعالي تي توڪل‬
‫۽ ڀروسو‪ .‬يعني انسان رزق حالل جي الِء جيڪو به جائز وسيلو اختيار ڪري‬
‫ان تي ڀروسو نه ڪري‪ ،‬بلڪه اهلل تعالي تي ڀروسو ڪري‪ ،‬ته اهلل تعالي ان‬
‫کي ضرور رزق ڏيندو ۽ ان ۾ برڪت به نصيب ڪندو‪.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اصا َوتَروح ب َِطانًا»‬ ‫ِ‬ ‫«لَو أَن َكم ك نْتم تَوکَلون عَلَ َ ِ‬
‫اّلل َح َق تَ َوکلِ ِه ل َر ِزقْت ْم كَ َما ي ْر َزق َ‬
‫َخ ً‬
‫الط ْري تَغْدو َ‬ ‫ْ ْ ْ َ َ‬
‫”جيڪڏهن توهان اهلل تي انهي طرح ڀروسو ڪريو جيئن ڀروسو ڪرڻ‬
‫جو حق آهي ته هو توهان کي ايئن ئي رزق ڏيندو جيئن هو پکين کي رزق‬
‫ڏيندو آهي جيڪي صبح جي وقت خالي پيٽ نڪرندا آهن ۽ شام جي وقت‬
‫پيٽ ڀري واپس موٽندا آهن‪( “.‬جامع الرتمذي‪ ،2344 :‬وسنن ابن ماجه‪ 4164 :‬وصححه االلباين)‬

‫‪ ‬دعا ڪرڻ‬
‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ اهم سبب آهي‪ :‬اهلل تعالي کان رزق‬
‫۾ برڪت جي دعا گھرڻ‪.‬‬
‫جيئن رسول اهلل‪ ‬جن دعا فرمائيندا هئا‪:‬‬
‫ك لَنا ِِف َصا ِعنَا) ی) ی‬
‫ك لَنا ِِف َم ِدينَ ِتنَا‪َ ،‬وبَا ِر ْ‬
‫ك لَنا ِِف ِثَ َ ِرنَا‪َ ،‬وبَا ِر ْ‬
‫((الله َم بَا ِر ْ‬
‫”اي اهلل! اسان جي الِء اسان جي شهر کي بابرڪت بنائي ڇڏ‪ .‬۽ اسان جي‬
‫ميون ۾ به برڪت وجھ‪ .‬۽ اسان جي (ماپ تور جي پيمانن) مد ۽ صاع ۾ به‬
‫برڪت وجھ‪( “.‬صحيح مسلم‪)1373 :‬‬
 ‫‪421‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن هڪ صحابي وٽ مهمان ٿيا ۽ کاڌو‬

‫کاڌائون ته پاڻ‪ ‬جن ان جي الِء هن طرح دعا فرمائي‪:‬‬
‫محه ْم ی»‬ ‫يما َر َزقْتَه ْم‪َ ،‬واغْ ِف ْر ََل ْی‬
‫م َو ْار َ ْ‬ ‫«اللَه َم بَا ِر ْ ِ‬
‫ك ََل ْم ف َ‬
‫”اي اهلل! انهن کي جيڪي ڪجھ تو ڏنو آهي ان ۾ برڪت ڏي ۽ انهن‬
‫جي مغفرت ڪر ۽ انهن تي رحم فرماِء‪( “.‬صحيح مسلم‪)2042:‬‬

‫‪ ‬اهلل جي رستي ۾ خرچ ڪرڻ‬

‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ اهم سبب آهي ته اهلل تعالي جيڪي‬
‫ت وهان کي ڏنو آهي‪ ،‬چاهي اهو ٿورو هجي يا وڌيڪ‪ ،‬ان مان توفيق مطابق اهلل‬
‫تعالي جي رستي ۾ خرچ ڪريو‪ .‬يعني پنهنجي قريبي رشتيدارن‪ ،‬فقيرن‪،‬‬
‫مسڪينن ۽ ضرورتمند ماڻهن تي خرچ ڪريو‪.‬‬
‫توهان اهلل تعالي جي رضا خاطر جيڪي ڪجھ خرچ ڪندا‪ ،‬اهلل تعالي ان‬
‫جي جڳهه توهان کي اڃا وڌيڪ عطا ڪندو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َما أَنْ َف ْق ُت ْم ِّم ْن َش ْى ٍء َف ُه َو يُ ْخل ِ ُف ُه َوه َُو َخيْرُ الرَّازِقِي َ‬

‫ن﴾ (سبا ‪)39 :34‬‬
‫”۽ جيڪي اوھين ڪجھ خرچيندؤ تنھن جو اهلل بدلو ڏيندو‪ ،‬۽ اھو چڱو‬
‫روزي ڏيندڙ آھي“‬
‫۽ جيڪو شخص اهلل جي رستي ۾ خرچ ڪندو آهي ان جي الِء فرشتا‬
‫وڌيڪ مال جي دعا ڪندا آهن‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ُها‪ :‬اللَه َم أَ ْع ِط م ْن ِفقًا َیخل َ ًفا‪،‬‬ ‫ِ‬
‫(( َما م ْن ي َ ْو ٍم ي ْصبِح ال ِعبَاد فِي ِه‪ ،‬إ َِال َمل َكَانِ ي َ ْ ِْنالَنِ ‪ ،‬فَيَقول أَ َحد َ‬
‫الل َه َم أَ ْع ِط م ْ ِسكًا تَل َ ًف یا)) (صحيح البخاري‪ ،1442:‬صحيح مسلم‪ )1010:‬ی‬ ‫َويَقول اْل َخر‪ :‬ی‬
‫” هر روز صبح جي وقت ٻه فرشتا نازل ٿيندا آهن‪ ،‬انهن مان هڪ دعا‬
‫ڪندي چوندو آهي‪ :‬اي اهلل! خرچ ڪرڻ واري کي اڃان مال عطا ڪر‪ .‬۽ ٻيو‬
‫چوندو آهي‪ :‬اي اهلل! خرچ نه ڪرڻ واري جو مال تباهه ڪري ڇڏ‪“.‬‬
 ‫‪422‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫‪ ‬صبح جي بابرڪت وقت ۾ حالل رزق جي ڪوشش ڪرڻ‬

‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ وڏو سبب هي آهي ته توهان روزانو‬
‫فجر نماز جماعت سان ادا ڪريو‪ ،‬ان کانپوِء صبح جي بابرڪت وقت کي‬
‫غنيمت تصور ڪريو ۽ ان ۾ رزق حالل جي الِء ڪوشش ۽ جدوجهد ڪريو‪.‬‬
‫انهي سان يقينا توهان جي ڪمائي ۾ برڪت ايندي‪.‬‬
‫ڇوته نبي ڪريم‪ ‬جن پنهنجي امت الِء صبح جي وقت ۾ برڪت جي‬
‫دعا فرمائي هئي‪.‬‬
‫صخر الغامدي‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ك ِأل َم ِِت ِِف بكو ِر َها» ”اي اهلل! منهنجي امت جي صبح جي وقت ۾‬‫«اللَه َم بَا ِر ْ‬
‫برڪت ڏي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،2606:‬جامع الرتمذي‪ 1212:‬وصححه االلباين)‬
‫۽ پاڻ‪ ‬جن ڪنهن لشڪر کي روانو ڪندا هئا ته ڏينهن جي شروع‬
‫واري حصي ۾ روانو ڪندا هئا‪ .‬۽ صخر‪ ‬هڪ تاجر ماڻهو هو ۽ پنهنجو‬
‫تجارتي سامان ڏينهن جي شروع ۾ موڪليندو هو‪ .‬اهڙي طرح هو تمام گهڻو‬
‫مالدار ٿي ويو‪.‬‬

‫‪ ‬خريد ۽ فروخت ۾ سچ ڳالهائڻ ۽ ڪوڙ کان پاسو ڪرڻ‬

‫خريد ۽ فروخت ۾ سچ ڳالهائڻ جي بنياد تي اهلل تعالي رزق ۾ برڪت‬
‫ڏي ٿو ۽ ڪوڙ ڳالهائڻ جي بنياد تي ان جي برڪت کي ختم ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪. :‬‬
‫ك ََل َما ِِف بَيْ ِع ِیه َما‪،‬‬
‫ص َدقَا َوبَيَنَا بو ِر َ‬ ‫((البَ ِي َعانِ بِاْلِيَا ِر َما ل َ ْم يَتَ َف َرقَا‪ - ،‬أَ ْو قَ َ‬
‫ال‪َ :‬ح َّت يَتَ َف َرقَا ‪ -‬فَإ ِْن َی‬
‫َوإ ِْن كَتَ َما َوكَ َذبَا حمِقَ ْت بَ َركَة بَيْ ِعه َِما) ی) ی‬
‫” خريدار ۽ وڪرو ڪندڙ کي جدا ٿيڻ تائين اختيار آهي اهي چاهين ته‬
‫سودو طئ ڪري وٺن ۽ جيڪڏهن چاهين ته ان کي منسوخ ڪري ڇڏين‪.‬‬
‫جيڪڏهن اهي ٻئي سچ ڳالهائن ۽ هر شئ کولي کولي بيان ڪري ڇڏين ته‬
‫انهن جي سودي ۾ برڪت ايندي‪ .‬۽ جيڪڏهن اهي ڪوڙ ڳالهائن ۽ ڪنهن‬
‫ڳالهه کي لڪائن ته انهن جي سودي ۾ برڪت ختم ٿي ويندي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،1973:‬صحيح مسلم‪)1532:‬‬
 ‫‪423‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫اهڙي طرح جيڪڏهن ٻه يا ان کان وڌيڪ ماڻهو ملي ڪري ڪاروبار ڪندا‬
‫هجن‪ ،‬ته انهن مان هر شريڪ جيڪڏهن هڪ ٻئي جو خيرخواهه ٿئي ۽ اهي‬
‫سڀئي مڪمل ديانتداري سان سڀ معامال هالئين ته اهلل تعالي انهن جي رزق‬
‫۾ برڪت ڏئي ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ُها َصا ِحبَه‪ ،‬فَإِ َذا َخانَه َیخ َر ْجت مِ ْنی‬
‫ني َما ل َ ْم َ یَي ْنأَ َحد َ‬ ‫اّلل يَقول‪ :‬أَنَا ثَالِث ا َ‬
‫لش ِري َك ْ ِ‬ ‫((إ َِن َ َ‬
‫بَيْ ِنه َِما))‬
‫”اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬آئون ٻن شريڪن مان ٽيون هوندو آهيان‪،‬‬
‫جيستائين انهن مان ڪو هڪ پنهنجي ساٿي جي خيانت نه ڪري‪ .‬پوِء‬
‫جيڪڏهن ڪو خيانت ڪري ته آئون انهن جي وچان نڪري ويندو آهيان‪( “.‬سنن‬
‫ايب دائود‪ 3383 :‬وحسنه االلباين)‬

‫‪ ‬اللچ کان بچڻ‬

‫رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ اهم سبب هي آهي ته اهلل تعالي‬
‫توهان کي جيڪي ڪجھ عطا ڪري‪ ،‬ان کي توهان خوش دلي سان قبول‬
‫ڪريو ۽ وڌيڪ مال جي اللچ کان بچو‪.‬‬
‫حضرت حڪيم بن حزام‪ ‬بيان ڪن ٿا ته مون رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫کان (مال) طلب ڪيو ته پاڻ‪ ‬جن مونکي عطا ڪيو‪ .‬مون وري گهريو ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن وري عطا ڪيو‪ .‬مون وري گهريو ته پاڻ‪ ‬جن وري عطا ڪيو‪.‬‬
‫۽ فرمايو‪:‬‬

‫او ِة ن َ ْف ٍس بو ِر َ‬
‫ك لَه فِي ِه‪َ ،‬و َم ْنأَ َخ َذه‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫((يَا َح ِكيم‪ ،‬إ َِن َه َذا امل َ َ‬
‫ال َخض َر ٌة حل َْوةٌ‪ ،‬فَ َم ْن أ َخ َذه ب َِس َخ َ‬
‫ك لَه فِي ِه‪ ،‬کَال َ ِذي يَأْکل َوالَي َ ْشبَعی))‬‫ار ْ‬ ‫بِإِ ْشر ِ ی ٍ‬
‫اف ن َ ْفس ل َ ْم يب َ َ‬ ‫َ‬
‫”اي حڪيم! بي شڪ هي مال سرسبز ۽ مٺو آهي‪ .‬لهذا جيڪو شخص ان‬
‫کي پنهنجي نفس جي سخاوت سان (بنا اللچ ۽ بنا گهرڻ جي) وٺي ته ان ۾‬
‫برڪت وڌي وڃي ٿي‪ .‬۽ جيڪو شخص ان کي پنهنجي نفس جي اللچ سان‬
‫وٺي ته ان ۾ برڪت نٿي وڌي وڃي‪ .‬۽ هو ان شخص وانگر هوندو آهي‬
‫جيڪو کائي ٿو ليڪن ڍؤ نٿو ٿئيس‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،1472 :‬صحيح مسلم‪)1035:‬‬
 ‫‪424‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫مال جي اللچ ايتري قدر خطرناڪ آهي ۽ ان مان ايترو نقصان ٿئي ٿو‬
‫جيترو ٻن بکين بگهڙن کي ٻڪرين جي ولر ۾ آزاد ڇڏڻ سان ٿئي ٿو‪ .‬رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«ما ِذ ْئبانِ َجائِ َعانِ أ ْیر ِس َال ِِف َغنَ ٍم بِأ َ ْف س َد ََلَا مِ ْن ِح ْر ِص امل َ ْرءِ عَلَ امل َ ِال َوا َ‬
‫لش َر ِف ل ِ ِدي ِن ِه ی» ی‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫”اهڙا ٻه بکيا بگهڙ جن کي ٻڪرين ۾ ڇڏيو وڃي اهي ان ۾ ايتري‬
‫خرابي نٿا ڪن جيتري خرابي مال ۽ عهدي تي ٻانهي جي اللچ جي وجه سان‬
‫ان جي دين ۾ ٿئي ٿي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2376 :‬قال االلباين‪ :‬صحيح)‬

‫‪ 11‬بر الوالدين ۽ صله رحمي‬

‫يعني والدين سان سٺو سلوڪ ڪرڻ ۽ رشتيدارن سان خوشگوار تعلقات‬
‫قائم ڪرڻ‪ .‬ان جي ذريعي به اهلل تعالي رزق ۾ برڪت ڏيندو آهي‪.‬‬
‫حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫ب َوال ِ َديْ ِه‪َ ،‬ولْيَ ِص ْل َر َ‬
‫محه ی» ی‬ ‫« َم ْن َس َره أَ ْن ميَ َد لَه ِِف عی ْم ِرهِ‪َ ،‬وي َز َاد ِِف ِر ْزقِ ِه‪ ،‬فَلْيَ َ َ‬
‫” جنهن شخص کي اها ڳالهه سٺي لڳي ته ان جي عمر ڊگهي ٿئي ۽ ان جي‬
‫رزق ۾ اضافو ڪيو وڃي ته هو والدين سان سٺو ورتاُء ڪري ۽ پنهنجي‬
‫رشتيدارن س ان صله رحمي ڪري‪( “.‬مسند امحد‪ 13425:‬صححه االرناوط‪ ،‬صححه االلباين يف‬
‫صحيح الرتغيب والرتهيب‪)2488:‬‬
‫۽ حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫ب أَ ْن يبْ َس َط لَه ِِف ِر ْزقِ ِه‪َ ،‬وي نْ َسأ َلَه ِِف أَثَ ِرهِ‪ ،‬فَل ْيَ ِص ْل َر َ‬
‫محه ی» ی‬ ‫« َم ْنأَ َح َ‬
‫”جنهن ماڻهو کي اها ڳالهه پسند هجي ته ان جي رزق ۾ فراواني ڪئي‬
‫وڃي ۽ ان جي موت کي ليٽ ڪيو وڃي ته هو صله رحمي ڪري‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،5985 :‬صحيح مسلم‪)2557:‬‬

‫‪ 12‬وڌ کان وڌ توبه ۽ استغفار ڪرڻ‬

‫توبه ۽ استغفار جا فائدا بيان ڪندي اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ان غَ َّف ًارا () يُ ْر ِس ِل َّ‬
‫الس َما َء َع َل ْيكُ ْم ِم ْد َر ًارا () َويُ ْمدِ ْد ُك ْم‬ ‫َفوا َربَّكُ ْم إِن َّ ُه ك َ َ‬
‫﴿ َف ُقل ُْت ا ْس َت ْغ ِ ُ‬
‫بِأ َ ْم َوا ٍل َّوبَن ِي َن َويَ ْج َع ْل َّلكُ ْم َج َّنا ٍت َّويَ ْج َع ْل َلكُ ْم أَن ْ َه ًارا﴾‬
 ‫‪425‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫”پوِء چيم ته پنھنجي پالڻھار کان بخشش گھرو‪ ،‬ڇوته اھو بخشڻھار آھي۔ ته‬
‫گھڻو وسندڙ مينھن اوھان تي لڳولڳ وسائي۔ ۽ اوھان کي مال ۽ پٽ گھڻا‬
‫ڏئي ۽ اوھان کي باغ ڏئي ۽ اوھان کي نَھرون بڻائي ڏي“ (نوح ‪)12-10 :71‬‬

‫هنن آيتن مان ثابت ٿئي ٿو ته توبه ۽ استغفار ڪرڻ سان اهلل تعالي ٻانهي‬
‫جي رزق ۾ برڪت ۽ ان کي خوشحالي نصيب ڪندو آهي‪.‬‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان کي بابرڪت رزق‬
‫نصيب ڪري‪ .‬۽ رزق جي بي برڪتي کا نمحفوظ رکي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫عزيز ساٿيو! رزق ۾ برڪت جي سببن مان هڪ اهم سبب آهي‪:‬‬

‫‪ 13‬ٿوري تي گذارو ڪرڻ‬

‫يعني اهلل رب العزت جنهن شخص کي جيڪي ڪجھ ڏي‪ ،‬هو ان تي‬
‫گذارو ڪري‪ .‬۽ ان مال جي جوف کان پاسو ڪري جيڪو مال اهلل کان غافل‬
‫ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬أَ ْل َها ُك ُم ال َّتكَاثُرُ (‪َ )1‬حتَّى ز ُْر ُت ُم ال َْم َقاب ِ َر﴾‬
‫”توهان کي ڪثرت (وڌيڪ مال جي جوف) غافل ڪري ڇڏيو آهي‪،‬‬
‫ايستائين جو توهان قبرستان وڃي پهتا‪( “.‬التکاثر ‪)2-1 :102‬‬
‫۽ رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ت‪ ،‬أَ ْو‬ ‫َ‬ ‫ك‪ ،‬يَا ابْ َن َآد َم مِ ْن َمال ِ َ‬
‫ك إ َِال َما أَکَل ْ َت فَأ ْف نَيْ َ‬ ‫((يَقول ابْ ین َآد َم‪َ :‬م ِاِل‪َ ،‬م ِاِل‪ ،‬قَ َ‬
‫ال‪َ :‬و َه ْل ل َ َ‬
‫ت ی؟) ی) ی‬ ‫لَبِست فَأَبل َيت‪ ،‬أَو تَص َدقْ َ‬
‫ت فَأ ْم َض يْ َ‬
‫ْ َ ْ ْ َ ْ َ َ‬
‫”ابن آدم چئي ٿو‪ :‬منهنجو مال‪ ،‬منهنجو مال! حاالنڪه تنهنجو مال اي آدم‬
‫جا اوالد! صرف اهو ئي آهي جيڪو تو کاڌو ۽ فنا ڪري ڇڏيو‪ ،‬جيڪو تو‬
‫پهريو ۽ پراڻو ڪري ڇڏيو‪ ،‬يا جيڪو تو صدقو ڪيو ۽ ان کي قيامت جي‬
‫ڏينهن تائين پنهنجي الِء باقي رکي ڇڏيو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2958:‬‬
 ‫‪426‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫لهذا مومن کي اهلل رب العزت جي ڏنل رزق تي گذارو ڪرڻ کپي ۽ ان‬
‫تڪاثر کان پاسو ڪرڻ کپي جيڪو ان کي دين کان غافل ڪري ڇڏي‪ .‬اهڙي‬
‫طرح ان جي رزق کي اهلل تعالي بابرڪت بنائي ڇڏيندو‪.‬‬
‫”تڪاثر“ جي چاهت ان وقت پيدا ٿيندي آهي جڏهن انسان پاڻ کان وڌيڪ‬
‫مالدار کي ڏسندو آهي ۽ خواهش ڪندو آهي ته ڪاش آئون به هن وانگر مالدار‬
‫هجان ها‪ ،‬پوِء هو ڀڄ ڊڪ شروع ڪري ڇڏيندو آهي ۽ دين کان بلڪل غافل‬
‫ٿي ويندو آهي‪ .‬حاالنڪه انسان کي ان ماڻهوَء جي طرف ڏسڻ کپي جيڪو ان‬
‫کان مالي لحاظ کان گهٽ هجي‪ .‬۽ ان ماڻهو جي طرف نه ڏسڻ کپي جيڪو‬
‫مالي طور ان کان وڌيڪ مضبوط هجي‪.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جوارشاد آهي‪:‬‬
‫((انْظروا إ َِیل َم ْن ه َو أَ ْس َف َل مِ ْنك ْم‪َ ،‬و َال تَ یْنظروا إ َِیل َم ْن ه َو فَ ْوقَك ْم‪ ،‬فَإِن َه أَ ْج َدر أَ ْن َال تَ ْز َدروا نِ ْع َمةَ‬
‫َ ِی‬
‫اّلل) ی) ی‬
‫” توهان ان شخص جي طرف ڏسو جيڪو (دنياوي اعتبار سان) توهان کان‬
‫گهٽ هجي‪ .‬۽ ان شخص جي طرف نه ڏسو جيڪو (دنياوي اعتبار سان) توهان‬
‫کان وڏو هجي ڇوته اهڙي طرح توهان اهلل تعالي جي نعمتن کي حقير نه‬
‫سمجهندا‪( “.‬صحيح مسلم الزهد والرقائق‪)2963:‬‬
‫هيَء حديث ان ڳالهه جو دليل آهي ته جيڪو شخص پاڻ کان گهٽ درجي‬
‫واري انسان ڏانهن ڏسندو هو اهلل جي انهن نعمتن کي حقير نه سمجهندو‬
‫جيڪي ان کي اهلل عطا ڪيون آهن‪ .‬۽ انهن نعمتن مان ٽي نعمتون اهڙيون‬
‫آهن جيڪي ڪنهن وٽ موجود هجن ته ان کي اهو سمجهڻ کپي ته ڄڻ اهلل‬
‫تعالي ان جي الِء سموري دنيا گڏ ڪري ڇڏي آهي ۽ اهي آهن‪ :‬صحت‪ ،‬امن ۽‬
‫هڪ ڏينهن جو کاڌو‪ .‬جيئن رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اِف ِِف َج َس ِدهِ ِع ْن َده قیوت ي َ ْومِ ِه فَكَأ َ َّنَا ِح ي َز ْت لَه الدن ْيَا ی» ی‬
‫« َم ْنأَ ْصب َ َح مِ ْنك ْم آمِنًا ِِف ِس ْربِ ِه م َع ً‬
‫”توهان مان جيڪو شخص صبح جي وقت تندرست هجي‪ ،‬پنهنجو پاڻ ۾‬
‫پر امن هجي ۽ ان وٽ هڪ ڏينهن جي خوراڪ موجود هجي ته ڄڻ ان جي الِء‬
‫پوري دنيا کي جمع ڪيو ويو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ ،2346:‬سنن ابن ماجه‪ 4141 :‬وحسنه االلباين)‬
 ‫‪427‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫اچ و هڪ واقعو ٻڌون ٿا‪ ،‬جنهن مان توهان کي اندازو ٿيندو ته صحابه‬
‫ڪرام‪ ‬ڪهڙي طرح قانع هئا‪ ،‬باوجود انهي جي جو انهن وٽ تمام گهڻو‬
‫مال نه هو‪.‬‬
‫عبداهلل بن عمرو بن العاص‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ماڻهو کيس چيو‪:‬‬
‫ڇا اسان فقراء مهاجرن مان نه آهيون؟‬
‫ته انهن ان کان پڇيو‪ :‬ڇا تنهنجي زال آهي جنهن وٽ وڃي ڪري تون‬
‫آرام ڪرين ٿو؟‬
‫ان چيو‪ :‬جي ها‪ ،‬آهي‪.‬‬
‫ته ان کانئس پڇيو‪ :‬ڇا تنهنجو گهر آهي جنهن ۾ تون رهي سگهين؟‬
‫ان چيو‪ :‬جي ها‪ ،‬آهي‪.‬‬
‫ته ان چيو‪ :‬پوِء ته تون مالدار ماڻهن مان آهين‪.‬‬
‫ته ان چيو‪ :‬مون وٽ هڪ نوڪر به آهي‪.‬‬
‫ته انهن چيو‪ :‬پوِء ته تون بادشاهن مان آهين‪( .‬صحيح مسلم‪)2979:‬‬
‫اهڙي طرح ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ ڏينهن يا هڪ رات رسول‬
‫اڪرمﷺ گهر کان نڪتا‪ ،‬ڏٺائون ته ابوبڪر‪ ‬۽ عمر‪ ‬موجود آهن‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬انهن کان پڇيو‪:‬‬
‫” توهان کي هن وقت ڪهڙي شئ‬ ‫«ما أَ ْخ َر َجك َما مِ ْن ب يوتِك َما َه ِذهِ َ‬
‫السا َعةَ؟»‬ ‫َ‬
‫گهر مان نڪرڻ تي مجبور ڪيو؟“‬
‫ته انهن چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! بک‪.‬‬
‫«وأَنَا‪َ ،‬وال َ ِذي ن َ ْف ِسي بِيَ ِدهِ‪َ ،‬ألَ ْخ َر َج ِن ال َ ِذي أَ ْخ َر َجك َما‪ ،‬قوموا ی» ی‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
‫” ان ذات جو قسم جنهن جي هٿ ۾ منهنجي جان آهي! مونکي به انهي‬
‫شئ نڪرڻ تي مجبور ڪيو آهي جنهن اوهان کي ڪڍيو آهي‪ .‬اٿو هاڻي هلو‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ اهي سڀ اٿيا‪ ،‬ته پاڻ‪ ‬جن هڪ انصاري صحابي جي گهر‬
‫پير ڀري ويا‪ ،‬جتي هو موجود نه هو‪ .‬سندس زال نبي‪ ‬کي ڏٺو ته ان (مرحبا‬
‫واهال) يعني ڀليڪار چئي‪ .‬پاڻ‪ ‬جن ان کان پڇيو‪ :‬فالڻو ڪٿي آهي؟ ته ان‬
‫ٻڌايو ته هو اسان جي الِء پاڻي وٺڻ ويو آهي‪.‬‬
 ‫‪428‬‬ ‫رزق ۾ برڪت جا سبب‬

‫ان ک انپوِء اهو انصاري صحابي اچي ويو‪ ،‬هن پنهنجي گهر ۾ رسول‬
‫اڪرم‪ ‬جن ۽ پاڻ جي ٻنهي ساٿين کي ڏٺو ته تمام گهڻو خوش ٿيو‪ .‬اهلل‬
‫جو شڪر ادا ڪيائين ۽ چيائين‪ :‬اڄ مهمانن جي لحاظ کان مونکان وڌيڪ‬
‫خوش نصيب ڪير به ناهي‪ .‬پوِء هو ويو ۽ کجيَء جي وڻ مان هڪ ڇڳو ٽوڙي‬
‫کڻي آيو جنهن تي تازيون کجيون به هيون ۽ پراڻيون (سڪل) به‪ .‬هن چيو‪ :‬ان‬

‫اك‪َ ،‬وا ْحلَل َ‬

‫وب ی» ی”کير‬ ‫مان کائو‪ .‬پوِء انهي ڇري ورتي ته پاڻ‪‬جن فرمايو‪« :‬إِيَ َ‬
‫واري ٻڪري ذبح نه ڪجان“‬
‫جيتوڻيڪ هن هڪ ٻڪري ذبح ڪئي‪ ،‬انهن ان جو گوشت کاڌو‪ ،‬کجيون‬
‫ورتيون ۽ پاڻي پيتو‪ .‬جڏهن پيٽ ڀري کاڌو کائي ورتو ۽ اڃ به اجهامي وئي ته‬
‫پاڻ‪ ‬جن ابوبڪر ۽ عمر رضي اهلل عنهما کي چيو‪:‬‬
‫يم ي َ ْو َم الْقِ يَ َام ِة‪ ،‬أَ ْخ َر َجك ْم مِ ْن ب يوتِكم اْلْوع‪ ،‬ث َمی‬ ‫(( َوال َ ِذي ن َ ْف ِسي بِيَ ِدهِ‪ ،‬ل َت ْسأَل َن َع ْن َه َذا َ‬
‫الن ِع ِ‬
‫ل َ ْم ت ْیَر ِجعوا َح َّت أَ َصابَك ْم َه َذا َ‬
‫الن ِعيمی))‬
‫”ان ذات جو قسم جنهن جي هٿ ۾ منهنجي جان آهي! توهان کان انهن‬
‫نعمتن جي باري ۾ قيامت جي ڏينهن ضرور پڇيو ويندو‪ .‬توهان کي بک‬
‫گهرن مان نڪرڻ تي مجبور ڪيو‪ ،‬پوِء توهان واپس نه موٽيا ايستائين جو‬
‫توهان کي نعمتون ملي ويون‪( “.‬مسلم‪)2038:‬‬
‫هي واقعو به هن ڳالهه جو دليل آهي ته اهلل رب العزت جي ڏنل نعمتن تي‬
‫انسان کي گذارو ڪرڻ کپي‪ .‬اهڙي طرح رزق ۾ برڪت ايندي ۽ ان جي‬
‫زندگي وڏي اطمئنان سان گذرندي‪.‬‬
‫آخر ۾ هڪ دفعو وري اهلل تعالي کان دعا ٿا ڪريون ته هو اسان سڀني‬
‫جي رزق ۾ برڪت ڏي‪ .‬۽ اسان کي دنيا ۽ آخرت جي هر خير وڀالئي نصيب‬
‫ڪري ۽ هر شر کان محفوظ رکي‪ .‬آمين‬
 ‫‪429‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ فرشتا اهلل تعالي جي نوراني مخلوق‬
‫❖ فرشتن جي مومنن سان محبت‬
‫❖ فرشتن جي مومنن جي الِء رحمت ۽ مغفرت جي دعا‬
‫❖ فرشتا ڪهڙن مومنن تي نازل ٿين ٿا ۽ ڪهڙن سان گڏ شريڪ‬
‫ٿيندا آهن؟‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫‪ ‬فرشتا اهلل تعالي جي نوراني مخلوق آهن‪ .‬۽ اهلل جا معزز ٻانها آهن‬
‫جيئن اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ون () لَ ي َْسب ِ ُقونَهُ بِا ْل َق ْو ِل َوهُ ْم بِأ َ ْمرِه‬ ‫َّ‬
‫﴿ َوقَا ُلوا ات َخ َذ الرَّ ْح َم ُن َول ًَدا ُس ْب َحانَهُ َب ْل ع َِبا ٌد ُّم ْ َ‬
‫ْك ُم َ‬
‫ُون﴾‬
‫َي ْع َمل َ‬
‫”(مشرڪ ماڻهو) چوندا آهن ته رحمن اوالد وارو آهي! ان جي ذات پاڪ‬
‫آهي‪ ،‬بلڪه اهي سڀ (فرشتا) ان جا معزز ٻانها آهن‪ ،‬ڪنهن ڳالهه ۾ اهلل تعالي‬
‫کان سبقت نٿا وٺي سگهن‪ ،‬بلڪه ان جي فرمان تي پڪا آهن‪( “.‬االنبياء ‪- 26 :21‬‬
‫‪)27‬‬
‫‪‬فرشتا اهلل تعالي جي فرمانبرداري ڪن ٿا ان جي نافرماني نٿا ڪن‪.‬‬
‫اهلل تعالي انهن بابت فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ون﴾‬ ‫ون اهَّللَ َما أَ َم َرهُ ْم َو َيف َْعل َ‬
‫ُون َما يُ ْؤ َمرُ َ‬ ‫﴿لَ َي ْع ُص َ‬
‫”جيڪي (اهلل) کين فرمايو آھي تنھن ۾ اهلل جي نافرماني نه ڪندا آھن ۽‬
‫جيڪي کين حڪم ڪبو آھي سو ڪندا آھن“ (التحرمي ‪)6 :66‬‬
 ‫‪430‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫‪‬فرشتا اهلل تعالي جي الِء مختلف قسم جون عبادتون ڪتب آڻين ٿا‬
‫مثال طور دعا‪ ،‬تسبيح‪ ،‬رڪوع‪ ،‬سجدا‪ ،‬خوف‪ ،‬خشيت‪ ،‬محبت وغيره‪.‬‬

‫ار لَ َي ْفتُرُ َ‬
‫ون﴾‬ ‫ون َّ‬
‫الل ْي َل َوال َّن َه َ‬ ‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪﴿ :‬ي َُس ِّب ُح َ‬
‫”اھي) رات جو ۽ ڏينھن جو پاڪائي بيان ڪندا آھن سست نه ٿيندا‬
‫آھن“(االنبياء ‪)20 :21‬‬
‫اڄوڪي خطبي ۾ اسان (ان شاء اهلل) اهو بيان ڪنداسين ته مومنن ۾ اهي‬
‫ڪهڙا خوش نصيب ماڻهو آهن جن تي فرشتا نازل ٿيندا آهن ۽ انهن جي‬
‫مختلف عبادتن ۾ شريڪ ٿيندا آهن ۽ انهن جي الِء مغفرت ۽ رحمت جي دعا‬
‫ڪندا آهن‪.‬‬
‫سڀ کان پهرين توهان کي اهو ٻڌائيندا هلون ته فرشتا مومنن سان محبت‬
‫ڪندا آهن‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫بيل ِِف‬‫بيل‪ ،‬فَينَادِیي ِج ْ ِی‬ ‫اّلل ُيِب فالَنًا فَأ َ ْحبِبْه‪ ،‬فَي ِحبه ِج ْ ِ‬ ‫العبْ َد ن َ َادى ِج ْ ِ‬ ‫((إِ َذا أَ َح َ‬
‫يل‪ :‬إ َِن َ َ‬
‫ب َ‬ ‫اّلل َ‬
‫ب َ‬
‫ض) ی) ی‬ ‫الس َماءِ‪ ،‬ث َم يو َضع لَه القَبول ِِف األ َْر ِ ی‬ ‫اّللَ یُي ِب فالَنًا فَأ َ ِحبوه‪ ،‬فَي ِحبه أَ ْهل َ‬
‫الس َماءِ‪ :‬إ َِن َ‬‫أَ ْه ِل َ‬
‫”جڏهن اهلل تعالي ڪنهن ٻانهي سان محبت ڪندو آهي ته جبرئيل کي‬
‫سڏي چوندو آهي‪ :‬بيشڪ اهلل فالڻي ماڻهو سان محبت ڪري ورتي آهي‪ ،‬لهذا‬
‫توهان به ان سان محبت ڪريو‪ .‬جيتوڻيڪ جبرئيل ان سان محبت ڪرڻ لڳندا‬
‫آهن‪ .‬پوِء جبرئيل امينؑ آسمان وارن ۾ وڏي آواز سان چوندا آهن‪ :‬بيشڪ اهلل‬
‫تعالي فالڻي ماڻهو سان محبت ڪري ورتي آهي‪ ،‬لهذا توهان سڀ به ان سان‬
‫محبت ڪريو‪ ،‬جيتوڻيڪ آسمان وارا (فرشتا) ان سان محبت ڪرڻ لڳندا آهن‪.‬‬
‫ان کانپوِء زمين ۾ به ان کي مقبول بنايو ويندو آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪،7485:‬‬
‫صحيح مسلم‪)2637:‬‬
‫فرشتا مومنن سان نه صرف محبت ڪندا آهن بلڪه ان جي الِء رحمت ۽‬
‫مغفرت جي دعا به ڪندا آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪431‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫ت إلِ َى ال ُّنورِ َوك َ َ‬

‫ان بِال ُْم ْؤ ِمن ِي َن‬ ‫الظل َُما ِ‬ ‫﴿ه َُو َّال ِذي ي َُصل ِّي َع َل ْيكُ ْم َو َم َالئِكَ ُت ُه ل ِ ُي ْ ِ‬
‫ْخ َجكُ ْم ِّم َن ُّ‬
‫َرح ًِمي﴾‬
‫”ھو اھو آھي جو اوھان تي رحمت موڪلي ٿو ۽ سندس مالئڪ به اوھان‬
‫الِء رحمت جي دعا گھرندا آھن ته اوھان کي اونداھين مان سوجھري ڏانھن‬
‫ڪڍي‪ ،‬۽ اهلل مؤمنن تي مھربان آھي“ (االحزاب ‪)43 :33‬‬

‫فرشتا ڪهڙن خوشنصيبن جي الِء دعا ڪندا آهن؟‬

‫‪ ‬توبه ڪرڻ وارن جي الِء‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪.:‬‬
‫ون‬‫َف َ‬ ‫ون ب ِ َح ْمدِ َربِّه ِ ْم َويُ ْؤ ِمنُ َ‬
‫ون بِه َوي َْس َت ْغ ِ ُ‬ ‫ُون ال َْع ْر َش َو َم ْن َح ْو َلهُ ي َُس ِّب ُح َ‬‫ين يَ ْحمِل َ‬ ‫﴿ َّال ِذ َ‬
‫ين َتابُوا َو َّات َب ُعوا َسبِيلَكَ َوقِه ِ ْم‬ ‫ين آ َمنُوا َربَّ َنا َو ِس ْع َت ك ُ َّل َش ْى ٍء َر ْح َم ًة َّوعِل ًْما فَاغ ِ ْ‬
‫َْف ل َِّل ِذ َ‬ ‫ل َِّل ِذ َ‬
‫ت َع ْد ٍن َّالتِى َو َع ْد َّت ُه ْم َو َم ْن َصلَحَ ِم ْن آ َبائ ِه ِ ْم َوأَ ْز َوا ِجه ِ ْم‬
‫اب ا ْل َجح ِِيم (‪َ )7‬ربَّ َنا َوأَ ْدخِ ْل ُه ْم َج َّنا ِ‬ ‫َع َذ َ‬
‫ت ال َْعزِيز ُا ْل َحكِي ُم﴾ (غافر ‪)7 :40‬‬ ‫َوذُ ِّر َّيات ِه ِ ْم إِنَّكَ أَن ْ َ‬
‫”جيڪي (مالئڪ) عرش کي کڻندا آھن ۽ جيڪي ان جي چوڌاري آھن سي‬
‫پنھنجي پالڻھار جي پاڪائي ساراھ سان گڏ بيان ڪندا آھن ۽ مٿس ايمان‬
‫آڻيندا آھن ۽ مؤمنن الِء بخشش گھرندا آھن‪( ،‬چوندا آھن ته) اي اسان جا پالڻھار‬
‫سڀڪنھن شيء کي پنھنجي ٻاجھ ۽ علم ۾ وڪوڙيو اٿيئي تنھنڪري جن‬
‫توبه ڪئي ۽ تنھنجي واٽ جي تابعداري ڪئي تن کي بخش ۽ کين دوزخ جي‬
‫عذاب کان بچاِء۔ اي اسان جا پالڻھار کين ان ھميشه رھڻ وارن باغن ۾ داخل‬
‫ڪر جن جو ساڻن وعدو ڪيو اٿيئي ۽ جيڪي سندن پين ڏاڏن ۽ سندن زالن‬
‫۽ سندن اوالد مان سڌريل ھجي تنھن کي به (انھن باغن ۾ داخل ڪر)‪ ،‬بيشڪ‬
‫تون ئي غالب حڪمت وارو آھين“‬
‫‪ ‬ماڻهن کي چڱائي جي تعليم ڏيڻ وارن جي الِء‬
‫ابو امامه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
 ‫‪432‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫الن ْملَةَ ِِف ج ْح ِر َها َو َح َّت احل َ‬ ‫لس َمو ِ‬

‫ات َواأل ََر ِض َی‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫وت ل َي َصل َ‬
‫ونی‬ ‫ني َح َّت َ‬ ‫اّللَ َو َم َالئ َكتَه َوأ ْه َل ا َ َ‬
‫«إ َِن َ‬
‫عَلَ م َعلِ ِم َ‬
‫الن ِ‬
‫اس اْل َ ْريَ»‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي رحمت موڪلي ٿو ۽ ان جا فرشتا ۽ آسمانن ۽ زمين‬
‫وارا تان جو ماڪوڙي پنهنجي ٻر ۾ ۽ تان جو مڇي به سڀ شيون ان شخص‬
‫جي الِء رحمت جي دعا ڪن ٿيون جيڪي ماڻهن کي خير جي تعليم ڏي ٿو‪“.‬‬
‫(جامع الرتمذي‪ 2685 :‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬پنهنجي نماز واري جڳهه تي ويهڻ وارن جي الِء‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫َ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ام ِِف ََمْل ِسه ال َ ِذي َصل ف يه‪ ،‬يَقول َ‬ ‫((وا ْمل َالئِ َكة ي َصل َ َ ِ‬
‫محه‪ ،‬الله َم‬
‫ون‪ :‬الله َم ْار َ ْ‬ ‫ون عَلَ أ َحدك ْم َما َد َ‬ ‫َ َ‬
‫ب عَل َيْ ِه‪َ ،‬ما ل َ ْم ي ْؤ ِذفِي ِه‪َ ،‬ما ل َ ْم ُيْ ِد ْث فِي ِیه) ی) ی‬ ‫ِ‬
‫ا ْغف ْر لَه‪ ،‬اللهی َم ت ْ‬
‫” ۽ توهان مان ڪو شخص جيستائين پنهنجي نماز واري جاِء تي ويٺل‬
‫رهندو آهي فرشتا ان جي الِء دعا ڪندا رهندا آهن‪ .‬اهي چوندا آهن‪ :‬اي اهلل!‬
‫هن تي رحم فرماِء‪ .‬اي اهلل! هن جي مغفرت فرماِء‪ .‬اي اهلل! هن جي توبه قبول‬
‫ڪر‪ .‬اهي بدستور اهڙي نموني دعا ڪندا رهندا آهن جيستائين هو ڪنهن کي‬
‫اذيت نه ڏي يا ان جو وضوء نه ٽٽي پوي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،2119:‬مسلم‪)649 :‬‬
‫‪ ‬اڳين صفن ۾نماز پڙهڻ وارن جي الِء‬
‫حضرت براء بن عازب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫اّلل وم َالئِ َكتَه ي َصلون عَلَ الصف ِ‬
‫وف ْاأل َو ِل»‬ ‫َ‬ ‫«إ َِن َ یَ َ َ‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي رحمت موڪلي ٿو ۽ فرشتا دعا ڪن ٿا انهن ماڻهن‬
‫جي الِء جيڪي پهرين صف ۾ نماز پڙهندا آهن‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 664 :‬وصححه‬
‫االلباين)‬
‫‪ ‬صفن ۾ ملي ڪري بيهڻ وارن جي الِء‬
‫سيده عائشه‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وف‪َ ،‬و َم ْن َس َد ف ْر َج ًة َرفَ َعه َ‬
‫اّلل بِهَا َد ْر َج ًة ی» ی‬ ‫ون عَلَ ال َ ِذي َن يَصل َ‬
‫ون الصف َ‬ ‫اّللَ َو َم َالئ َكتَه ي َصل َ‬
‫«إ َِن َ‬
 ‫‪433‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫”بيشڪ اهلل تعالي رحمت موڪلي ٿو ۽ ان جا فرشتا انهن ماڻهن جي الِء‬

‫رحمت جي دعا ڪن ٿا جيڪي صفن کي مالئن ٿا‪ .‬۽ جيڪو شخص خالي‬
‫جڳهه کي ڀري ٿو اهلل تعالي ان جي بدلي ان جو هڪ درجو بلند ڪري ڇڏي‬
‫ٿو‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 995:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬سحري کائڻ وارن جي الِء‬
‫ابن عمر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫لسحور أَکْله بَ َركَةٌ‪ ،‬فَ َال تَ َیدعوه‪َ ،‬ول َ ْو أَ ْن ََيْ َرعَ أَ َحدك ْم ج ْر َعةً مِ ْن َماءٍ‪ ،‬فَإ َِن اهللَ َع َز َو َج َلی‬
‫((ا َ‬
‫ون عَلَ ا ْمل تَ َس ِحرِي َین))‬ ‫ِ‬
‫َو َم َالئ َكتَه ي َصل َ‬
‫”سحري سڄي ساري برڪت آهي‪ ،‬انهي الِء ان کي نه ڇڏيندا ڪريو ڀلي‬
‫پاڻي جو هڪ ڍڪ ئي ڇو نه هجي‪ ،‬ڇوته اهلل تعالي سحري ڪرڻ وارن تي‬
‫رحمت موڪلي ٿو ۽ ان جا فرشتا انهن جي الِء دعا ڪن ٿا‪( “.‬مسند امحد صحيح‬
‫الرتغيب والرتهيب لاللباين‪)1070 :‬‬
‫‪ ‬مريض جي عيادت ڪرڻ وارن جي الِء‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ك َح َّتميْ ِس َي‪َ ،‬وإ ِْن عَ َاده َع ِشيَةً إ َِال‬
‫ون یأَل ْ َف َمل َ ٍ‬ ‫َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫«ما م ْن م ْسل ٍم يَعود م ْسل ًیما غ ْد َوةًإ َِال َص لعَل َيْه َسبْع َ‬
‫َ‬
‫يف ِِف اْل َ َن ِة»‬ ‫ون أَل ْ َف َمل َ ٍ‬
‫ك َح َّت ي ْصبِ َح‪َ ،‬وک َ َ‬
‫ان لَه َخ ِر ٌ‬ ‫َ ِ‬
‫َص لعَل َيْه َسبْع َ‬
‫”ڪو مسلمان جڏهن صبح جي وقت مسلمان ڀاُء جي عيادت ڪري ته شام‬
‫ٿيڻ تائين ستر هزار فرشتا ان جي الِء مغفرت جي دعا ڪندا رهن ٿا‪ .‬۽‬
‫جيڪڏهن هو شام جي وقت ان جي عيادت ڪري ته صبح ٿيڻ تائين ستر هزار‬
‫فرشتا ان جي مغفرت جي الِء دعا ڪندا رهن ٿا‪ .‬۽ جنت ۾ ان جي الِء هڪ باغ‬
‫هوندو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 969:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬نبي‪ ‬جن تي درود موڪلڻ وارن جي الِء‬
‫عامر بن ربيعه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫«ما ِم ْن م ْسلِ ٍم ي َصلِي عَل ََي‪ ،‬إ َِال َصل َ ْت عَل َيْ ِه ا ْمل َ َالئِ َكة َما َص َل عَل ََي‪ ،‬فَل ْيقِ َل ال ْ َعبْد ِم ْن یذَال ِ َ‬
‫ك أَ ْو‬ ‫َ‬
‫كثِ ْر»ی(سنن ابن ماجه‪ 907 :‬وحسنه االلباين‪ ،‬وامحد‪ 15727:‬وحسنه االرناوط)‬ ‫لِ ي ْ‬
 ‫‪434‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫”جيڪو به مسلمان مون تي دورد موڪلي ٿو ته جيستائين هو درود‬

‫موڪليندو رهندو آهي تيستائين فرشتا ان جي الِء دعا ڪندا رهندا آهن‪ .‬لهذا‬
‫ٻانهي کي گهرجي ته ٿورو گهڻو درود موڪليندو رهي‪“.‬‬
‫ياد رهي ته فرشتا مومنن جي الِء نه صرف رحمت جي دعا ڪن ٿا بلڪه‬
‫مومن جڏهن پنهنجي ڀائرن جي الِء دعا ڪندا آهن ته فرشتا انهن جي دعا تي‬
‫آمين چوندا آهن‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫((دَ ْع َوة ا ْمل َ ْرءِ ا ْمل ْسلِ ِم ِألَ ِخ ي ِه ِب َظهْ ِر الْغ َيْ ِب م ْستَ َجابَ ٌة‪ِ ،‬عنْ َد َرأْ ِس ِه َمل َ ٌ‬
‫ك م َوکَ ٌل کل َ َما دَ یعَا ِألَ ِخ ي ِه‬
‫ل)) (صحيح مسلم‪)2733:‬‬ ‫ك ِ ِِبث ْ ٍ ی‬ ‫ِ ِ‬
‫ال ا ْملَلَك ا ْمل َیوکَل ِبه‪ :‬آم َ‬
‫ني َول َ َ‬ ‫ِِبَ ْ ٍ‬
‫ري‪ ،‬قَ َ‬
‫”مسلمان جي پنهنجي ڀاُء جي الِء غائبانه دعا قبول ڪئي ويندي آهي‪ .‬ان‬
‫جي مٿي وٽ هڪ فرشتو متعين ٿي ويندو آهي هو جڏهن به پنهجي ڀاُء جي‬
‫الِء دعاِء خير ڪندو آهي ته م تعين فرشتو چوندو آهي (آمين) ۽ توکي به ان‬
‫جهڙي ڀالئي نصيب ٿئي‪“.‬‬
‫عزيز ڀائرو ۽ ڀينرو! فرشتا جن خوشنصيب ماڻهن جي الِء رحمت جي دعا‬
‫ڪندا آهن انهن جوتذڪرو توهان ٻڌو‪ .‬هاڻي اچو انهن سعادتمند ماڻهن جو‬
‫تذڪرو ڪريون ٿا جن تي فرشتا نازل ٿيندا آهن ۽ انهن سان گڏ ڪجھ نيڪ‬
‫ڪمن ۾ به شريڪ ٿيندا آهن‪.‬‬

‫فرشتا ڪهڙن ماڻهن تي نازل ٿيندا آهن ۽ ڪهڙن سان گڏ شريڪ‬

‫ٿيندا آهن؟‬
‫‪ ‬استقامت اختيار ڪرڻ وارن تي‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ين قَا ُلوا َر ُّب َنا اهَّللُ ث ُ َّم ا ْس َت َقا ُموا َتتَ َنزَّ ُل َع َل ْيه ِ ُم ال َْم َالئِكَ ُة أَ َّل َت َخافُوا َولَ َت ْحزَن ُوا‬
‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ِخة ِ َو َلكُ ْم‬ ‫ِّشوا بِا ْل َج َّنةِ َّالتِى ُكنْ ُت ْم تُو َعد َ‬
‫ُون (‪ )30‬ن َ ْح ُن أَ ْول َِيا ُؤ ُك ْم فِي ا ْل َح َياة ِ ُّ‬
‫الدن ْ َيا َوفِي ْاْل ِ َ‬ ‫َوأَبْ ِ ُ‬
‫ون (‪ )31‬نُز ُ ًل ِّم ْن غَفُورٍ َّرحِيمٍ ﴾‬ ‫ف ِي َها َما َتشْ َتهِي أَنْف ُُسكُ ْم َو َلكُ ْم ف ِي َها َما َت َّدعُ َ‬
 ‫‪435‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫”بيشڪ جن چيو ته اسان جو پالڻھار اهلل آھي وري (ان ڳالھ تي) بيھڪ‬
‫ورتائون تن تي (موت وقت رحمت جا) مالئڪ لھندا آھن (چوندا َاٿن) ته نه ڊڄو‬
‫۽ نڪي ڳڻتي ڪريو ۽ انھيَء بھشت (جي خوشخبريَء) سان خوش ٿيو جنھن‬
‫جو اوھان کي وعدو ڏنو ويندو ھو۔ اسين دنيا جي حياتيَء ۾ اوھان جا دوست‬
‫ھواسون ۽ آخرت ۾ به (اوھان جا دوست آھيون)‪ ،‬۽ جيڪي اوھان جو جيُء‬
‫خواھش ڪندو سو اوھان الِء منجھس آھي ۽ جيڪي اوھين گھرندؤ سو (پڻ)‬
‫اوھان الِء منجھس آھي۔ اھا) مھماني بخشڻھار مھربان (خدا) وٽان آھي“(فصلت‬
‫‪)30-32 :41‬‬
‫‪ ‬فجر نماز ۽ عصر نماز جماعت سان پڙهڻ وارن تي‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ون ِِف َصال َ ِة ال َف ْج ِر َو َصال َ ِة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫(( یي َتَعاقَب ِ‬
‫ون ف يك ْم َمالَئ َك ٌة ِبالل َيْ ِل َو َمالَئ َك ٌة ِبالنَهَا ِر‪َ ،‬و ََيْتَمع َ‬
‫َ َ‬
‫ا َلع ْص ِر‪ ،‬ث َم ي َ ْعرج ال َ ِذي َن بَاتوا فِيك ْم‪ ،‬فَيَ ْسأََل ْم َوه َو أَعْلَم ِب ِه ْم‪َ :‬ك يْ َف ت ََركْت ْم ِعبَا ِدي؟ی‬
‫ون) ی) ی‬‫ون‪َ ،‬وأَتَيْنَاه ْم َوه ْم ي َصل َی‬ ‫ون‪ :‬ت َیَر ْكنَاه ْم َوه ْم ي َصل َ‬
‫فَيَقول َ‬
‫”توهان ۾ ڏينهن ۽ رات جا فرشتا واري واري ايندا آهن‪ .‬اهي فجر نماز ۽‬
‫عصر نماز جي وقت گڏ ٿيندا آهن‪ .‬پوِء اهي فرشتا مٿي ويندا آهن جن توهان‬
‫وٽ رات گذار ي هوندي آهي‪ .‬جيتوڻيڪ انهن جو رب انهن کان سوال ڪندو‬
‫آهي حاالنڪه هو انهن جي باري ۾ وڌيڪ ڄاڻندو آهي‪ :‬توهان منهنجي ٻانهن‬
‫کي ڪهڙي حال ۾ ڇڏيو؟ ته اهي چوندا آهن‪ :‬اسان انهن کي جڏهن ڇڏيو ته‬
‫اهي نماز پڙهي رهيا هئا ۽ جڏهن اسان انهن وٽ آياسين تڏهن به اهي نماز ئي‬
‫پڙهي رهيا هئا‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3223 ،555 :‬صحيح مسلم‪)632:‬‬
‫‪ ‬ذڪر وارن ۽ علم جي محفلن تي‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿاته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ون أَ ْه َل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫اّللَی‬
‫ون َ‬‫الذكْ ِر‪ ،‬فَإِذَا َو َجدوا قَ ْومًا ي َ ْذكری َ‬ ‫ون ِِف الطرقِ يَلْتَم س َ‬‫((إ َِن َّلل َمالَئ َك ًة يَطوف َ‬
‫وَن ْم ِبأ َ ْجنِ َحتِ ِه ْم إ َِیل َ‬
‫الس َماءِ الدن ْيَا))‬ ‫اجتِك ْم " قَ َ‬
‫ال‪« :‬فَيَحف َ‬ ‫تَنَادَ ْوا‪َ :‬هلموا إ َِیل َح َی‬
‫”بيشڪ اهلل تبارڪ وتعالي جا اهڙا فرشتا آهن جيڪي رستن تي هلندا‬
‫ڦرندا رهندا آهن‪ ،‬انهن جو ٻيو ڪوبه ڪم ڪونهي سواِء ان جي جو اهي ذڪر‬
 ‫‪436‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫وارن جي تالش ۾ رهندا آهن‪ .‬لهذا جڏهن اهي اهڙن ماڻهن کي پائي وٺندا آهن‬
‫ته اهي هڪ ٻئي کي پڪاري چوندا آهن‪ :‬اچو توهان جنهن شئ جي ڳوال ۾ هئا‬
‫اها هتي آهي‪ .‬پوِء اهي به ذڪر وارن سان گڏ ويهي ڪري انهن کي پنهنجي‬
‫پرن سان ڍڪي وٺندا آهن‪( .‬۽ انهن جو تعداد ايتري قدر وڌيڪ هوندو آهي جو)‬
‫ان مجلس کان آسمان دنيا تائين فرشتا ئي فرشتا هوندا آهن‪“.‬‬
‫”پوِء (جڏهن اهي آسمان ڏانهن هليا ويندا آهن ته) اهلل تعالي انهن کان‬
‫پڇندو آهي حاالنڪه هو انهن جي حال کي وڌيڪ ڄاڻي ٿو‪ :‬منهنجا ٻانها ڇا‬
‫ڪري رهيا هئا؟‬
‫اهي جواب ڏين ٿا‪ :‬اهي تنهنجي تسبيح‪ ،‬تنهنجي وڏائي‪ ،‬تنهنجي تعريف ۽‬
‫تنهنجي بزرگي بيان ڪري رهيا هئا‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬ڇا انهن مونکي ڏٺو آهي؟‬
‫فرشتا چوندا آهن‪ :‬نه‪ ،‬انهن ته توهان کي ناهي ڏٺو‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬جيڪڏهن انهن مونکي ڏٺو هجي ها ته پوِء انهن‬
‫جي حالت ڪهڙي هجي ها؟‬
‫فرشتا چوندا آهن ‪ :‬جيڪڏهن انهن توهان کي ڏٺو هجي ها ته اهي يقينا‬
‫تنهنجي عبادت اڃان وڌيڪ ڪن ها‪ .‬۽ تنهنجي بزرگي‪ ،‬تنهنجي واکاڻ ۽‬
‫تنهنجي تسبيح اڃان وڌيڪ بيان ڪن ها‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬اهي مونکان ڪهڙي شئ جو سوال ڪن ٿا؟‬
‫فرشتا چون ٿا‪ :‬اهي توکان تنهنجي جنت جو سوال ڪن ٿا‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬ڇا انهن منهنجي جنت کي ڏٺو آهي؟‬
‫اهي چوندا آهن‪ :‬نه‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬جيڪڏهن اهي جنت کي ڏسي وٺن ته پوِء انهن جي‬
‫ڪيفيت ڪهڙي هوندي؟‬
‫فرشتا چوندا آهن‪ :‬جيڪڏهن انهن ان کي ڏٺو هجي ها ته اهي اڃان وڌيڪ‬
‫ان جا طلبگار ٿين ۽ وڌيڪ شوق رکن ها‪.‬‬
‫اهلل تعالي پڇندو آهي‪ :‬اهي ڪهڙي شئ کان پناهه گهرندا آهن؟‬
‫فرشتا جواب ڏيندا آهن‪ :‬جهنم جي باهه کان‪.‬‬
 ‫‪437‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬ڇا انهن ان کي ڏٺو آهي؟ فرشتا چوندا آهن‪ :‬ناهي‬
‫ڏٺو‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬جيڪڏهن اهي ان کي ڏسي وٺن ته پوِء انهن جي‬
‫حالت ڪهڙي هوندي؟‬
‫فرشت ا جواب ڏينداآهن ته ‪ :‬جيڪڏهن اهي ان کي ڏسي وٺن ته ان کان اڃا‬
‫وڌيڪ پري ڀڄن ۽ ان کان وڌيڪ ڊڄن‪ .‬اهلل تعالي فرمائي ٿو‪(( :‬فَأ ْش ِهدك ْم أَ ِّن‬
‫قَ ْد َغ َف ْرت ََل ْی‬
‫م)) ی‬
‫آئون توهان کي گواهه بنائي چوان ٿو ته مون انهن کي معاف ڪري ڇڏيو‬
‫آهي‪.‬‬
‫فرشتن مان هڪ فرشتو چوندو آهي‪ :‬ان مجلس ۾ فالڻو ٻانهو به هو‬
‫جيڪو انهن مان نه آهي‪ ،‬بلڪه هو ڪنهن ڪم سانگي آيو هو‪ ،‬پوِء انهن سان‬
‫گڏ ويهي رهيو‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪َ (( :‬ولَه قَ ْد َغ َف ْرت وهم ال ْ َق ْوم َال ي َش ََْق ِب ِه ْم َجلِيسه ْی‬
‫م))‬
‫مون ان کي به معاف ڪري ڇڏيو‪ .‬هي اهي ماڻهو آهن جو انهن سان گڏ‬
‫ويهڻ وارو شخص به محروم نٿو ٿي سگهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6408 :‬صحيح‬
‫مسلم‪)2689:‬‬
‫جڏهن ته هڪ ٻي روايت ۾ نبي سائين جا هي لفظ آهن‪:‬‬

‫ون اهللَ َع َز َو َج َل إ َِال َحفَتْهم ا ْمل َ َالئِ َكة‪َ ،‬و َغ ِشيَتْهم ال َر ْ َ‬

‫محة‪َ ،‬ون َ َیزل َ ْتی‬ ‫«ال ي َ ْقعد قَ ْو ٌم ي َ ْذكر َ‬
‫َ‬
‫يم ْن ِعنْ َده» ی‬ ‫ِ‬
‫الس ِكينَة‪َ ،‬وذَك ََرهم اهلل ف َ‬ ‫عَل َيْ ِه ِم َ‬
‫”جيڪي ماڻهو اهلل تعالي کي ياد ڪرڻ جي الِء ويهندا آهن‪ ،‬انهن کي‬
‫فرشتا گهيري وٺندا آهن‪ ،‬اهلل تعالي جي رحمت انهن کي پنهنجي ڀاڪرن ۾‬
‫وٺي وٺندي آهي‪ ،‬انهن تي دلي سڪون نازل ٿيندو آهي ۽ اهلل تعالي فرشتن‬
‫جي سامهون انهن جو تذڪرو ڪندو آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2700:‬‬
‫‪ ‬فرشتا جمعي جي نماز جي الِء ايندڙن جا ناال لکن ٿا‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪438‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫ون األَ َو َلی‬ ‫ِ‬ ‫اب ِم ْن أَ ْب َو ِ‬

‫اب امل َ ْس ِج ِدیاملَالَئ َكة‪ ،‬ي َ ْكتب َ‬ ‫ان عَلَ ک ِل بَ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ان ي َ ْوم اْلم َعة‪ ،‬ک َ َ‬
‫«إِذَا ک َ َ‬
‫ون ِ‬
‫الذك َیْر»‬ ‫ِ‬
‫فَاألَ َیو َل‪ ،‬فَإِذَا َجل ََس اْل َِمام َط َووا الصح َف‪َ ،‬و َجاءوا ي َ ْستَمع َ‬
‫”جڏهن جمعي جو ڏينهن ايندو آهي ته مسجد جي هر دروازي تي فرشتا‬
‫پهچي ويندا آهن جيڪي ايندڙن جا ناال واري واري لکندا آهن (يعني جيڪو‬
‫پهرين ايندو آهي ان جو نالو پهرين ۽ جيڪو ان کانپوِء ايندو آهي ان جو نالو‬
‫ان کانپوِء لکندا آهن) پوِء جڏهن امام منبر تي ويهي رهندو آهي ته اهي‬
‫پنهنجي دفترن کي بند ڪري خطبو ٻڌڻ جي الِء مسجد ۾ اچي ويندا آهن‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،929:‬صحيح مسلم‪)850:‬‬
‫‪ ‬فرشتا نماز ۾ مومنن سان گڏ شريڪ هوندا آهن‬
‫حضرت رفاعة بن رافع الزرقي‪ ‬بيان ڪن ٿا ته اسان هڪ ڏينهن‬
‫نبي‪ ‬جن جي پويان نماز پڙهي رهيا هئاسين‪ ،‬جيتوڻيڪ جڏهن پاڻ‪‬‬
‫هڪ ماڻهو پاڻ‬ ‫اّلل ِمل َ ْن َ ِ‬
‫مح َد یه‬ ‫جن رڪوع کان مٿو کنيو ته پاڻ فرمايو‪ِ َ :‬‬
‫ُس َع َ‬
‫ان کانپوِء پاڻ‪ ‬جن‬ ‫ارکًا فِي ِیه‬ ‫ك احلمدی َ ْ ِ‬
‫مح ًدا َكثريًا َطيِبًا مب َ َ‬ ‫جي پويان چيو‪َ :‬ر َبنَا َول َ َ َ ْ‬
‫جڏهن سالم ورايو ته پاڻ‪ ‬جن پڇيو‪ :‬ڪير ڪالم ڪري رهيو هو؟ ته ان‬

‫ني َمل َكًا يَبْتَ ِدر َ‬ ‫ِ‬ ‫ماڻهو چيو‪ :‬آئون هئس‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
‫وَنَا‬ ‫«رأيْت ِب ْض َع ًة َوثَالَث َ‬
‫َ‬
‫أَيه ْم يَ ْكتبهَا أَ َول» ی‬
‫” مون ڏٺو ته ٽيهه کان وڌيڪ فرشتا انهن ڪلمن کي سڀ کان پهرين‬
‫لکڻ جي الِء هڪ ٻئي کان گوئي کڻڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)799:‬‬
‫اهڙي طرح حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ني املَالَئِ َك ِة غ ِف َیر لَه َما تَ َقد ََم ِم ْنذَنْبِ ِیه)) ی‬ ‫ِْ ِْ‬ ‫َِ‬ ‫َ‬
‫((إِذَا أ َم َن اْل َِمام‪ ،‬فَأمنوا‪ ،‬فَإِن َه َم ْن َوا یفَ َق تَأمينه تَأم َ‬
‫”جڏهن امام آمين چوي ته توهان به آمين چوندا ڪريو‪ .‬ڇوته جنهن جي‬
‫آمين فرشتن جي آمين سان ڀيٽجي وڃي ته ان جا پويان سڀئي گناهه معاف‬
‫ڪيا ويندا آهن‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،780:‬صحيح مسلم‪)410:‬‬
 ‫‪439‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫اهڙي طرح نبي‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫ك احل َ ْمد‪ ،‬فَإِن َه َم ْن َوافَ َق قَ ْولیه‬ ‫اّلل ِمل َ ْن َ ِ‬
‫مح َده‪ ،‬فَقولوا‪ :‬اللَه َم َر َبنَا ل َ َ‬ ‫ُس َع َ‬‫ال اْلِمام‪ِ َ :‬‬
‫((إِ یذَا قَ َ َ‬
‫دهی ته‬ ‫مح َ‬‫اّلل ِمل َ ْن َ ِ‬
‫ُس َیع َ‬‫قَ ْو َل املَالَئِ َك ِة‪ ،‬غ ِف َر لَه َما تَ َقد ََم ِم ْن َذنْبِ ِیه)) ”جڏهن امام چوي‪ِ َ :‬ی‬
‫ك احل َ ْمدی ڇوته جنهن جو اهو چوڻ فرشتن جي چوڻ سان‬ ‫توهان چئو‪ :‬اللَه َم َر َبنَا ل َ َ‬
‫ڀيٽ ڪري وڃي ته ان جا پوين سڀني گناهن کي معاف ڪيو ويندو آهي‪“.‬‬
‫ی‬ ‫(صحيح مسلم‪)409:‬‬
‫‪ ‬فرشتا قرآن مجيد جي تالوت ڪرڻ واري شخص جي ويجهو اچي‬
‫ويندا آهن‬
‫حضرت اسيد بن حضير‪ ‬بيان ڪن ٿا ته آئون رات جو (نماز ۾) سورة‬
‫البقره جي تالوت ڪري رهيو هئس ۽ منهنجو گهوڙو ويجهو ئي ٻڌل هو‪،‬‬
‫اچانڪ گهوڙو ٽهيو ته آئون ماٺ ٿي ويس‪ .‬جڏهن آئون ماٺ ٿيس ته اهو به‬
‫پرسڪون ٿي ويو‪ .‬مون وري قرآت شروع ڪئي ته هو وري ٽهڻ لڳو‪ .‬آئون‬
‫ماٺ ٿيس ته هو به بيهي رهيو‪ .‬مون وري قرآت شروع ڪئي ته هڪ دفعو‬
‫وري ٽهيو‪ .‬هوڏانهن منهنجو پٽ ”يحي“ به هو‪ ،‬مونکي ڊپ هو ته ڪٿي هو ان‬
‫کي چيڀاٽي نه ڇڏي‪ .‬جيتوڻيڪ آئون سالم ورائي ان وٽ آيس ۽ ان کي‬
‫گهوڙي کان پري ڪيم‪ .‬پوِء مون آسمان جي طرف نظر ڊوڙايم ڇا ڏسان ٿو ته‬
‫هڪ ڇٽي جهڙي شئ آهي ۽ ان ۾ ڄڻ ڏيئا ٻري رهيا آهن‪ .‬پوِء اها ڇٽي جهڙي‬
‫شئ آسمان ڏانهن هلي وئي تان جو منهنجي نظرن کان لڪي وئي‪.‬‬
‫صبح ٿيو ته آئون رسول اهلل‪ ‬جن جي خدمت ۾ حاضر ٿيس ۽ پنهنجو‬
‫ري‪ ،‬اق َْرأْيَا ا ْب َن ح َض ْ ٍی‬
‫ري))‬ ‫سمورو واقعو ٻڌايم‪ .‬پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪(( :‬اق َْرأْيَا ا ْب َن ح َض ْ ٍ‬
‫”اي ابن حضير! توکي پنهنجي قرآت جاري رکڻي هئي!“‬
‫مون چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! مونکي پنهنجي پٽ تي ترس پئي آيو ان الِء‬
‫مون سالم ورائي ڇڏيو‪ ،‬ان کانپوِء مون هڪ ڇٽيَء جهڙي شئ آسمان ۾ ڏٺي‬
‫جنهن ۾ ڏيئا چمڪي رهيا هئا‪ ،‬اها مٿي وئي هلي ۽ منهنجي نظرن کان لڪي‬
‫وئي‪ .‬پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫ك املَالَئِ َكة دَن َ ْت یل ِ َص ْوتِ َ‬

‫ك‪َ ،‬ول َ ْو ق ََرأْ َت َألَ ْصب َ َح ْت يَنْظر النَاس إِل َيْهَا‪ ،‬ال َتَتَ َو َارى ِمنْه ْم» ی‬ ‫«تِل ْ َ‬
 ‫‪440‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫”هي فرشتا هئا جيڪي توهان جي آواز جي قريب اچي ويا هئا ۽ جيڪڏهن‬
‫توهان قرآت جاري رکو ها ته صبح جي وقت به انهن کي ماڻهو ڏسن ها ۽ اهي‬
‫انهن کان لڪي نه سگهن ٿا‪“.‬‬
‫مسلم جي روايت ۾ آهي‪:‬‬
‫اها النَاس َما تَ ْستَ َِت ِمنْه ْم» ی‬ ‫ك ا ْمل َ َالئِ َكةکَان َ ْت تَ ْستَ ِمع ل َ َ‬
‫ك‪َ ،‬ول َ ْو ق ََرأْ َت َألَ ْصب َ َح ْت ي َ َر َ‬ ‫«تِل ْ َ‬
‫”هي فرشتا هئا جيڪي توهان جي تالوت انتهائي توجه سان ٻڌي رهيا هئا‪.‬‬
‫۽ جيڪڏهن توهان پڙهي رهيا هجو ته صبح جي وقت ماڻهو به انهن کي ڏسن‬
‫ها ۽ اهي انهن کان لڪي نه سگهن ها‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،5018:‬صحيح مسلم‪)796:‬‬

‫‪ ‬قرآن مجيد کي پڙهڻ‪ ،‬پڙهائڻ وارن ماڻهن تي فرشتن جو نازل ٿيڻ‬

‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫هلل‪ ،‬ي َ یتْلون ِكتَاب ا ِ‬
‫هلل‪َ ،‬ويَتَ َد َارسونَه بَيْنَه ْم‪ ،‬إ َِال ن َ َزل َ ْت‬ ‫وت ا ِ‬ ‫((وما ا ْجتَ َیم َع قَوم ِِف بَي ٍت ِم ْن بي ِ‬
‫َ َ‬ ‫ٌْ ْ‬ ‫ََ‬
‫ِ‬
‫محة َو َحفَتْهم ا ْمل َ َالئِ َكة‪َ ،‬وذَك ََرهم اهلل ف َ‬
‫يم ْن ِعنْ َدهی))‬ ‫الس ِكينَة‪َ ،‬وغَ ِشيَتْهم ال َر ْ َ‬ ‫عَل َيْ ِه ِم َ‬
‫”۽ جيڪي ماڻهو اهلل جي گهرن مان ڪنهن گهر ۾ جمع ٿي ڪري ڪتاب‬
‫اهلل جي ت الوت ڪندا آهن ۽ پاڻ ۾ هڪ ٻئي کي ان جي معني ۽ مطلب‬
‫ٻڌائيندا آهن ته انهن تي دلي سڪون نازل ٿيندو آهي‪ ،‬انهن کي اهلل تعالي‬
‫جي رحمت ڍڪي وٺندي آهي‪ ،‬انهن کي فرشتا گهيري وٺندا آهن ۽ اهلل تعالي‬
‫انهن جو ذڪر انهن (فرشتن) ۾ ڪندو آهي جيڪي ان وٽ آهن‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪)2699:‬‬
‫‪ ‬مومنن جي سالم کي نبي‪ ‬تائين پهچائڻ‬
‫عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ني‪ ،‬يبَلِغ ِ‬
‫وّن َع ْن أ َم ِِت َ‬
‫الس َال َم»‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫«إ َِن َّلل َم َالئ َكةً َس يَاح َ‬
‫”بيشڪ اهلل جا ڪجھ فرشتا اهڙا آهن جيڪي زمين ۾ گهمي ڦري رهيا‬
‫هوندا آهن ۽ مون تائين منهنجي امت جو سالم پهچائيندا آهن‪( “.‬سنن نسائي‪:‬‬
‫‪ ،1282‬صحيح ابن حبان‪ 914:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬طالب علمن جي الِء پنهنجا پر وڇائيندا آهن‬
 ‫‪441‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫اّلل ِب ِه َط ِريقًا ِم ْنطرقِ ا ْیْل َنَ ِة‪َ ،‬وإ َِن ا ْمل َ َالئِ َك َة‬
‫ك َ‬ ‫ك َط ِريقًا ي َ ْطلب فِي ِه عِل ْ ًما َیسل َ َ‬ ‫(( َم ْن َسل َ َ‬
‫م))‬ ‫لَت َضع أَ ْجنِ َحتَهَا ِر ًضا ل ِ َطال ِ ِب ال ْ ِعل ْ ِی‬
‫”جيڪو شخص علم جي طلب جي الِء هڪ رستو اختيار ڪندو آهي ته‬
‫اهلل تعالي ان کي جنت جي رستن مان هڪ رستي تي هالئي ڇڏيندو آهي‪ .‬۽‬
‫فرشتا طالب علم سان رضامندي جو اظهار ڪندي پنهنجا پر وڇائيندا آهن‪“.‬‬
‫(سنن ايب دائود‪ 3641:‬وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬فرشتا مومنن کي خوشخبري ڏيندا آهن‬
‫اهلل تعالي حضرت ذڪريا‪ ‬بابت فرمائي ٿو‪:‬‬

‫َحا ِب أَ َّن اهَّللَ يُ َب ِّ ُ‬

‫ِّش َك ب ِ َي ْحيَىَ﴾‬ ‫﴿ َف َنا َدتْهُ ال َْم َالئِكَ ُة َوه َُو قَائ ٌِم ُّي َصل ِّي فِي ا ْلمِ ْ َ‬
‫”جيتوڻيڪ جڏهن اهي محراب ۾ بيهي ڪري نماز پڙهي رهيا هئا ته‬
‫فرشتن کيس پڪاري چيو‪ :‬اهلل تعالي توهان کي يحي‪ ‬جي خوشخبري ڏي‬
‫ٿو…“ (آل عمران ‪)39 :3‬‬
‫۽ حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫”هڪ شخص پنهنجي ڀاُء سان ملڻ جي الِء ان جي ڳوٺ ڏانهن روانو ٿيو ته‬
‫اهلل تعالي ان جي رستي ۾ هڪ فرشتو مقرر ڪري ڇڏيو‪ .‬جيتوڻيڪ جڏهن‬
‫هو اتان گذريو ته فرشتي چيو‪ :‬توهان ڪيڏانهن پيا وڃو؟ ان چيو‪ :‬هن بستي‬
‫۾ منهنجو هڪ ڀاُء آهي جنهن سان ملڻ وڃان پيو‪ .‬فرشتي چيو‪:‬‬
‫يعني ڇا هو توهان جو احسانمند آهي جنهن‬ ‫ك عَل َيْ ِه ِم ْن نِ ْع َم ٍة تَربهَا؟‬
‫َه ْل ل َ َ‬
‫ڪري توهان ان سان ملڻ وڃو پيا؟‬
‫ان چيو‪ :‬نه‪ ،‬آئون ته صرف انهي الِء وڃان پيو ته مونکي هن سان اهلل‬
‫ڪارڻ محبت آهي‪.‬‬

‫ك‪ِ ،‬بأ َ َن اهللَ قَ ْد أَ َحب َ َ‬

‫ك كَ َما أَ ْحبَبْتَه یفِي ِیه)) ی‬ ‫فرشتي چيو‪(( :‬فَإ ِِّن رسول ا ِ‬
‫هلل إِل َيْ َ‬ ‫َ‬
 ‫‪442‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫يعني مونکي اهلل تعالي توڏانهن هي پيغام ڏئي موڪليو آهي ته جهڙي‬
‫طرح تو ان سان اهلل تعالي جي رضا جي الِء محبت ڪئي آهي اهلل تعالي به‬
‫توسان محبت ڪري ورتي آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2567:‬‬
‫اهڙي طرح حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫”مون وٽ جبرئيل‪ ‬آيو ته ان چيو‪ :‬يا رسول اهلل! هيَء خديجه آهي توهان‬
‫وٽ اچي رهي آهي‪ ،‬ان وٽ هڪ ٿانو آهي جنهن ۾ ٻوڙ يا کائڻ پيئڻ جي ڪا‬
‫شئ آهي‪ ،‬لهذا جڏهن هوَء توهان وٽ اچي ته توهان انهن کي انهن جي رب جي‬
‫طرفان ۽ منهنجي طرفان سالم چئجو ۽ انهن کي جنت ۾ هڪ گهر جي‬
‫بشارت ڏجو جيڪو انتهائي قيمتي مڻين سان بنايل هوندو ۽ ان ۾ شور‬
‫شرابو هوندو نه ٿڪاوٽ ٿيندي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3820:‬صحيح مسلم‪)2432:‬‬
‫هنن سڀني حديثن مان ثابت ٿئي ٿو ته فرشتا مومنن کي مختلف قسم‬
‫جون خوشخبريون ڏيندا آهن‪.‬‬
‫محترم ساٿيو! آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي به فرشتن‬
‫جون دعائون ۽ انهن جون بشارتون نصيب فرمائي‪ .‬آمين‬

‫ٻيو خطبو‬
‫سامعين حضرات! اڄوڪي موضوع کي مڪمل ڪندي اسان وڌيڪ ڪجھ‬
‫ماڻهن جو تذڪرو ڪريون ٿا جن تي فرشتا نازل ٿيندا ۽ انهن جي ڪن نيڪ‬
‫عملن ۾ شريڪ ٿيندا آهن‪.‬‬
‫‪ 11‬جنگ ۾ مومنن کي ثابت قدم رکندا ۽ انهن جي مدد ڪندا آهن‬
‫اهلل تعالي جنگ بدر ۾ شريڪ صحابه ڪرام‪ ‬بابت فرمايو آهي‪:‬‬

‫اب َلكُ ْم أَن ِّي ُممِ ُّد ُك ْم بِأَل ٍْف ِّم َن ال َْم َالئِكَةِ ُم ْردِف ِي َن﴾‬
‫ون َربَّكُ ْم فَا ْس َت َج َ‬
‫﴿إِذْ َت ْس َتغِي ُث َ‬
‫”جڏهن توهان پنهنجي رب کان فرياد ڪري رهيا هئا ته ان توهان کي‬
‫جواب ڏنو ته آئون هڪ هزار فرشتا اوهان جي مدد جي الِء موڪلي رهيو‬
‫آهيان‪( “.‬االنفال ‪)9 :8‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
 ‫‪443‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫َّ‬ ‫َّ َّ‬

‫ون (‪ )123‬إِذْ َت ُقو ُل‬ ‫ْك َ‬‫ْص ُك ُم اهَّللُ ب ِ َب ْدرٍ َوأَْمُتْن أَذ ِل ٌة فَات ُقوا اهَّللَ ل ََعلكُ ْم َتشْ ُ ُ‬ ‫﴿ َو َل َق ْد َن َ َ‬
‫لِل ُْم ْؤ ِمن ِي َن أَل َْن يَّ ْكف َِيكُ ْم أَ ْن ُّيمِ َّد ُك ْم َر ُّبكُ ْم ب ِ َث َالثَةِ آلَ ٍ‬
‫ف ِّم َن ال َْم َالئ ِ َكةِ ُم ْنزَل ِي َن (‪َ )124‬بل َى إ ِ ْن‬
‫َت ْصبِرُوا َو َت َّت ُقوا َويَأْتُو ُك ْم ِم ْن ف َْورِهِ ْم ه ََذا يُ ْمدِ ْد ُك ْم َر ُّبكُ ْم ب ِ َخ ْم َسةِ آلَ ٍ‬
‫ف ِّم َن ال َْم َالئِكَةِ‬
‫ن﴾ (آل عمران ‪)124- 123 :3‬‬
‫ُم َسوِّ ِمي َ‬
‫”۽ بيشڪ اهلل اوھان کي انھيَء حالت ۾ جو اوھين بي زور ھيؤ بدر ۾‬
‫سوڀ ڏني‪ ،‬پوِء اهلل کان ڊڄو َ‬
‫مان اوھين شڪر ڪريو۔ (اي پيغمبر انھيَء مھل‬
‫کي ياد ڪر) جنھن مھل تو مؤمنن کي چيو ٿي ته اوھان کي اوھان جي پالڻھار‬
‫جي ٽن ھزار مالئڪن (آسمان کان) الٿلن سان مدد ڪرڻ ڪافي نه آھي ڇا؟‬
‫ھائو جيڪڏھن اوھين صبر ڪريو ۽ پرھيزگار بڻجو ۽ ھڪدم اھي (ڪافر)‬
‫اوھان تي اچي ڪڙڪن ته اوھان جو پاڻھار پنجن ھزار مالئڪن نشان ڪيلن‬
‫سان اوھان کي مدد ڏيندو“‬
‫هنن آيتن مان ثابت ٿيو ته ڪافرن خالف جنگ ۾ فرشتا اهلل تعالي جي‬
‫حڪم سان نازل ٿيندا آهن ۽ انهن مومنن جي مدد ڪندا آهن جيڪي ان ۾‬
‫شريڪ ٿيندا آهن‪.‬‬
‫اهڙي طرح ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ين آ َمنُوا َسأ ُ ْلق ِي فِي ُقلُو ِب َّال ِذ َ‬

‫ين َك َ ُ‬
‫َفوا‬ ‫﴿إِذْ يُوحِي َر ُّبكَ إلِ َى ال َْم َالئِكَةِ أَن ِّي َم َعكُ ْم َف َث ِّبتُوا َّال ِذ َ‬
‫َاَضبُوا ف َْو َق األْ َ ْع َنا ِق َو ْ ِ‬
‫اَضبُوا ِمنْ ُه ْم ك ُ َّل َب َنا ٍن﴾‬ ‫الر ْع َب ف ْ ِ‬
‫ُّ‬
‫”(ياد ڪر) جڏھن تنھنجي پالڻھار مالئڪن ڏانھن وحي ڪيو ته آٌء اوھان‬
‫سان آھيان تنھنڪري مؤمنن کي ھمٿايو‪ ،‬ڪافرن جي دل ۾ سگھو دھشت‬
‫وجھندس پوِء (اي مؤمنؤ) گردنين تي ڌڪ ھڻون ۽ انھن جي آڱرين جا سنڌ‬
‫ڀڃو“ (االنفال ‪)12 :8‬‬
‫هن آيت مان ثابت ٿيو ته فرش تا جنگ ۾ مومنن کي ثابت قدم رکڻ ۽ انهن‬
‫جي مدد جي الِء اهلل تعالي جي حڪم سان نازل ٿيندا آهن‪.‬‬
‫‪ 12‬مصيبت ۾ ڦاٿل مومنن جي مدد جي الِء فرشتن جو نازل ٿيڻ‬
 ‫‪444‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫جي ها‪ ،‬فرشتا مصيبت ۾ ڦاٿل مومنن جي مدد جي الِء به نازل ٿيندا آهن‪ .‬۽‬
‫انهي جي الِء اسان هتي ٻه دليل ذڪر ڪريون ٿا‪.‬‬
‫‪ _1‬ام اسماعيل حضرت هاجرهؑ جي مدد جي الِء حضرت جبرئيل‪ ‬جو‬
‫نازل ٿيڻ‬
‫حضرت هاجره پاڻي جي ڳوال ۾ صفا ۽ مروه جي وچ ۾ بار بار چڪر‬
‫لڳائي رهي هئي ته جڏهن هوَء ستين چڪر ۾ مروه تي چڙهي ته هڪ آواز ٻڌڻ‬
‫۾ آيو‪ .‬هن پنهنجو پاڻ کي چيو‪ :‬ماٺ (ڳالهه ٻڌ‪ ).‬پوِء ڪن لڳايائين ته اهو ئي‬
‫آواز ٻڌو‪ .‬چوڻ لڳي‪ :‬مون تنهنجو آواز ٻڌو‪ ،‬ڇا تون ڪجھ اسان جي مدد ڪري‬
‫سگهين ٿو؟ پاڻ ان وقت زمزم واري جڳهه تي هڪ فرشتو ڏٺو جنهن پنهنجي‬
‫کڙي يا پنهنجو پک زمين تي هڻي ان کي کوٽيو ته پاڻي نڪري آيو‪ .‬حضرت‬
‫هاجره ان کي حوض وانگر بنائڻ لڳي ۽ پنهنجي هٿ سان ٻنڌ ٻڌڻ لڳي ۽‬
‫ٻڪن سان پاڻي پنهنجي مشڪ ۾ ڀرڻ لڳي‪ .‬جڏهن هوَء ٻڪ سان پاڻي کڻندي‬
‫هئي ته ان کانپوِء جوش مان پاڻي نڪري ايندو هو‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫ال‪ :‬ل َ ْو ل َ ْم تَغ ْ ِر ْف ِم َن املَاءِ ‪ -‬ل َ َكا ین َ ْت عَيْنًا‬
‫يل‪ ،‬ل َ ْو ت ََر َك ْت زَ ْم َز َم ‪ -‬أَ ْو قَ َ‬
‫ُِسا ِع َ‬ ‫((ي َ ْر َحم َ‬
‫اّلل أ َم إ ْ َ‬
‫َم ِعينًا) ی) ی‬
‫”اهلل ام اسماعيل تي رحم فرماِء! جيڪڏهن هوَء زمزم کي پنهنجي حال‬
‫۾ ڇڏي ڏي ها (يا فرمايائون) ان مان ٻڪ ٻڪ پاڻي نه کڻي ها ته زمزم هڪ‬
‫وهندڙ چشمو بنجي وڃي ها‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ حضرت هاجره پاڻي پيتو ۽ پنهنجي ٻچي کي کير پيايو‪ .‬فرشتي‬
‫کيس چيو‪ :‬توهان جان جي فڪر نه ڪريو‪ ،‬هتي اهلل جو گهر آهي‪ ،‬هي ٻار ۽‬
‫سندس پيُء هن (گهر) کي تعمير ڪندا‪ .‬ان وقت ڪعبو ڪري زمين تي مٽي‬
‫جو دڳ بنجي ويو هو ۽ برسات جو پاڻي ان جي ساڄي کاٻي پاسي کان گذري‬
‫ويندو هو‪( .‬صحيح البخاري‪)3364 :‬‬
‫مسند احمد ۾ هن ڳالهه جي صراحت موجود آهي ته جيڪو فرشتو حضرت‬
‫هاجره جي مدد جي الِء نازل ٿيو اهو حضرت جبرئيل‪ ‬هو‪.‬‬
 ‫‪445‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫َّط إِذَا َد َعا ُه‬ ‫‪ _2‬حافظ ابن ڪثيرؒ اهلل تعالي جي هن فرمان‪﴿ :‬أَ َّم ْن يُجِ ُ‬
‫يب ال ُْم ْض َ َّ‬
‫الس َؤ﴾ جي تفسير ۾ هڪ واقعو لکيو آهي جنهن مان هي ثابت ٿئي‬ ‫َويَكْش ُ‬
‫ِف ُّ‬
‫ٿو ته مصيبت ۾ ڦاٿل مومن جيڪڏهن اهلل تعالي کان فرياد ڪري ته اهلل‬
‫تعالي فرشتن جي ذريعي ان جي مدد ڪندو آهي‪.‬‬
‫قصو هي آهي ته هڪ فقير ماڻهو پنهنجي خچر تي ماڻهن کي سوار ڪري‬
‫دمشق کان زيداني پهتو ۽ ان تي ڪرايو وٺندو هو‪ .‬هن پنهنجو هڪ قصو بيان‬
‫ڪيو ته هڪ ڀيري مون سان گڏ هڪ شخص سوار ٿيو ۽ هو رستي ۾ مونکي‬
‫چوڻ لڳو‪ :‬هي رستو ڇڏي ڏي ۽ ان رستي تان هل ڇوته انهي تان اسان‬
‫پنهنجي منزل تي جلدي پهچي وينداسين‪.‬‬
‫مون چيو‪ :‬نه‪ ،‬منهنجو اهو رستو ڏٺل ناهي ۽ اهو ئي رستو وڌيڪ ويجهو‬
‫آهي‪ .‬هن چيو‪ :‬هو وڌيڪ قريب آهي ۽ توکي انهي تان وڃڻو پوندو‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫اسان انهي رستي تي هلي پياسين‪ .‬اڳتي وڃي ڪري هڪ مشڪل سوڙهو‬
‫رستو آيو جيڪو هڪ او نهي وادي ۾ هو ۽ اتي کوڙ سارا الش پيل هئا‪ .‬هن‬
‫چيو‪ :‬هتي بيهه‪ .‬آئون بيهه رهيس‪ .‬هو هيٺ لٿو ۽ لهندي ئي ڇري سان مون تي‬
‫حملو ڪري ڏنائين‪ .‬آئون ڀڄي نڪتس‪ .‬آئون اڳيان اڳيان ۽ هو منهنجي پويان‬
‫پويان‪.‬‬
‫آخرڪار مون ان کي اهلل جو قسم ڏئي ڪري چيو‪ :‬خچر ۽ ان تي سٿيل‬
‫منهنجو سام ان تون کڻي وٺ ۽ منهنجي جان ڇڏ‪ .‬ان چيو‪ :‬اهو ته آهي ئي‬
‫منهنجو‪ ،‬آئون توکي قتل ڪرڻ سواِء ڪونه ڇڏيندس‪ .‬مون کيس اهلل تعالي‬
‫کان ڊيڄاريو ۽ قتل جي سزا ياد ڏياري ليڪن هن منهنجي هڪ به نه ٻڌي‪.‬‬
‫آخرڪار مون ان جي سامهون بيهي ڪري چيو‪ :‬مونکي صرف ٻه رڪعت نماز‬
‫پڙهڻ جي ڍر ڏ ي‪ .‬هن چيو‪ :‬ٺيڪ آهي جلدي پڙهي وٺ‪ .‬مون قبلي ڏانهن منهن‬
‫ڪري نماز شروع ڪري ڇڏي ليڪن آئون ايترو ڊنل هئس جو منهنجي زبان‬
‫تي قرآن مجيد جو هڪ حرف به نه پئي آيو ۽ هوڏانهن هو هر هر چئي رهيو‬
‫هو‪ :‬پنهنجي نماز جلدي ختم ڪر‪ .‬آئون تمام گهڻو حيران ۽ پريشان هئس‪.‬‬
‫آخرڪار اهلل تعالي منهنجي زبان تي قرآن مجيد جي هيَء آيت جاري ڪري‬

‫الس َؤ﴾ ”ڀال ڪير آهي جيڪو الچار‬ ‫َّط إِذَا َد َعا ُه َو َيكْش ُ‬
‫ِف ُّ‬ ‫ڇڏي‪﴿ .‬أَ َّم ْن ُّيجِ ُ‬
‫يب ال ُْم ْض َ َّ‬
 ‫‪446‬‬ ‫فرشتن جون دعائون وٺڻ وارا!!‬

‫جي فرياد ٻڌندو آهي جڏهن هو کيس پڪاريندو آهي ۽ ان جي تڪليف دور‬
‫ڪري ڇڏيندو آهي؟“‬
‫پوِء مون اچانڪ ڏٺو ته هڪ گهوڙي سوار هٿ ۾ نيزو کڻي واديَء مان‬
‫اچي رهيو آهي‪ .‬هن ايندي ئي اهو نيزو ان شخص کي هڻي ڪڍيو جيڪو‬
‫مونکي قتل ڪرڻ جي ڪڍ ۾ هو‪ .‬نيزو ان جي دل ۾ کپي ويو ۽ هو مري‬
‫ويو‪ .‬مون گهوڙي سوار کي اهلل جو واسطو ڏئي ڪري پڇيو‪ :‬توهان ڪير‬
‫آهيو؟ ان چيو‪:‬‬
‫”مونکي ان موڪليو آهي جيڪو الچارن جي فرياد رسي ڪندو آهي ۽‬
‫انهن جي تڪليف کي ختم ڪندو آهي‪“.‬‬
‫پوِء مون پنهنجو خچر ورتو ۽ پنهنجو سامان کڻي سالمتي سان واپس‬
‫موٽي آيس‪.‬‬
‫‪ 13‬مومن جي موت کانپوِء ان کي غسل ڏيڻ ۾ فرشتن جي شرڪت‬
‫حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته حمزه بن عبدالمطلب‪ ‬۽ حنظله بن‬
‫راهب‪ ‬جنابت ج ي حالت ۾ شهيد ٿي ويا‪ ،‬ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫”مون فرشتن کي ڏٺو آهي ته هو انهن‬ ‫فرمايو‪َ « :‬رأَيْت ا ْمل َ َالئِ َك َة تغ َ ِسله َما»‬
‫ٻنهي کي غسل ڏئي رهيا هئا‪( “.‬حسنه االلباين يف اجلنائز)‬
‫مومنن جي جنازي نماز ۾ شرڪت‬ ‫‪14‬‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن جناب سعد بن معاذ‪ ‬جي باري ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ون أَل ْ ًفا ِم َن‬ ‫ك لَه ال ْ َع ْرش‪ ،‬وفتِح ْت لَه أَ ْبواب َ ِ‬
‫الس َماء‪َ ،‬و َش ِه َده َسبْع َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫«ه َذا ال َ ِذي َُتَ َر َ‬
‫َ‬
‫ا ْمل َ َالئِ َك ِة‪ ،‬لَقَ ْد ض َم َض َمةً‪ ،‬ث َم ف ِر َج َعنْه» ی‬
‫”هي جنهن جي الِء عرش حرڪت ۾اچي ويو ۽ آسمان جا دروازا ان جي‬
‫الِء ک وليا ويا ۽ ستر هزار فرشتا هن جي جنازي نماز ۾ شريڪ ٿيا‪ ،‬هن کي به‬
‫قبر ۾ ڀيڙو ڏنو ويو‪ ،‬پوِء ان کي ڇڏيو ويو‪( “.‬سنن النسائي‪ 2055:‬وصححه االلباين)‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي قبر جي عذاب کان‬
‫محفوظ رکي ۽ اسان کي فرشتن جي دعائن ۽ انهن جي بشارتن جو مستحق‬
‫بنائي‪ .‬آمين‬
 ‫‪447‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ گناهن جو ڪفارو بنجڻ وارا ٽي معامال‬
‫❖ درجن ۾ بلندي جو ذريعو بنجڻ وارا ٽي ڪم‬
‫❖ نجات جو سبب بنجڻ وارا ٽي ڪم‬
‫❖ هالڪت ۽ بربادي جو سبب بنجڻ وارا ٽي ڪم‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! اڄوڪي خطبي جو موضوع نبي ڪريم‪ ‬جن جي هڪ‬
‫مبارڪ حديث آهي‪ ،‬جنهن ۾ پاڻ‪ ‬جن چار شين کي بيان فرمايو‪:‬‬
‫‪ _1‬الڪفارات‪ ،‬يعني گناهن جو ڪفارو بنجڻ وارا ٽي ڪم‬
‫‪ _2‬الدرجات‪ ،‬يعني درجن ۾ بلندي جو ذريعو بنجڻ وارا ٽي ڪم‬
‫‪ _3‬المنجيات‪ ،‬يعني نجات جو سبب بنجڻ وارا ٽي ڪم‬
‫‪ _4‬المهلڪات‪ ،‬يعني هالڪت ۽ بربادي جو سبب بنجڻ وارا ٽي ڪم‬
‫اچون سڀ کان پهريان اها مڪمل حديث ٻڌي وٺون‪ ،‬ان کانپوِء اسان انهن‬
‫ڪمن جي وضاحت ٿورو تفصيل سان ڪنداسين‪ .‬ان شاء اهلل تعالي‬
‫حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫َالث مهْلِكَ ٌ ی‬
‫ات)) ی‬ ‫َالث منْ ِج ي َ ٌ‬
‫اتی َوث ٌ‬ ‫ات َوث ٌ‬
‫َالث دَ َر َج ٌ‬
‫ات َوث ٌ‬
‫َالث كَفَا َر ٌ‬
‫((ث ٌ‬
‫”ٽي شيون گناهن جو ڪفارو آهن‪ ،‬ٽي شيون درجن ۾ بلندي جو ذريعو‬
‫آهن‪ ،‬ٽي شيون نجات جو سبب بنجن ٿيون ۽ ٽي شيون هالڪت جو سبب‬
‫بنجن ٿيون‪“.‬‬
‫ات بَ ْع َد ا َلصل َو ِ‬
‫ات َون َ ْقل‬ ‫((فَأ َ َما ال ْ َكفَارات‪ :‬فَإِسباغ ال ْوضوءِ ِِف ال َس َ ِ‬
‫ات وانْتِ َظار ا َلصل َو ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ب َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫األَقْ َدا ِم إ َِیل ا ْْلم َع ِ ی‬
‫ات))‬
 ‫‪448‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫”جيستائين ڪفارن جو تعلق آهي ته اهي هي آهن‪ :‬سخت سردين ۾ مڪمل‬

‫وضو ڪرڻ‪ ،‬هڪ نماز کانپوِء ٻي نماز جو انتظار ڪرڻ ۽ جماعت سان نماز‬
‫پڙهڻ جي الِء پيدا هلي ڪري وڃڻ‪“.‬‬
‫(( َوأَ َما الد ََر َجات‪ :‬فَإ ِْط َعام الطعام وإفشاء السالم والصالة باليل َوالنَاس نِ ي َ ٌی‬
‫ام))‬
‫”۽ درجن ۾ بلندي جو ذريعو بنجڻ وارا ٽي ڪم هي آهن‪ :‬کاڌو کارائڻ‪،‬‬
‫سالم ورائڻ ۽ رات جي وقت نماز پڙهڻ جڏهن ماڻهو ستل هجن‪“.‬‬
‫اّلل ِِف ا ِ‬
‫لس ِری‬ ‫((وأَ َما ا ْملنْ ِجيات‪ :‬فَالْع ْدل ِِف یال ْغ َ َض ِب وال ِر َضا والْقَ ْصد ِِف ال ْ َف ْق ِر والْغِ ََن و َخ ْشية َ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َوال ْ َعالنِ ي َ ِیة))‬
‫”۽ جيستائين نجات جو سبب بنجڻ وارن ٽن ڪمن جو تعلق آهي ته اهي‬
‫هي آهن‪ :‬ڪاوڙ ۽ رضامندي (ٻنهي حالتن ۾) عدل ۽ انصاف جو ڇيڙو جهلڻ‪،‬‬
‫غربت ۽ مالداري (ٻنهي حالتن ۾) وڇٿرو ٿي هلڻ ۽ لڪيل ۽ ظاهر (ٻنهي‬
‫حالتن ۾) اهلل جو ڊپ‪“.‬‬
‫(( َوأَ َما ا ْملهْلِكَات فَش ٌح م َطا ٌع َو َه ًوى متَب َ ٌع َوإ ِْع َجاب ا ْمل َ ْرءِ ِبنَ ْف ِس ِه‪ ).‬ی) ی‬
‫”۽ هالڪت جو سبب بنجڻ وارا ٽي ڪم هي آهن‪ :‬اللچ جنهن کي پورو‬
‫ڪيو وڃي‪ ،‬خواهش جنهن جي پيروي ڪئي وڃي ۽ ماڻهو جو پاڻ کي اونچو‬
‫سمجهڻ‪( “.‬رواه البزار وقال االلباين يف صحيح الرتغيب والرتهيب‪ 453:‬حسن لغريه)‬
‫اها ئي حديث جناب ابن عمر‪ ‬کان به مروي آهي ۽ ان کي شيخ البانيؒ‬
‫حسن قرار ڏنو آهي‪ ،‬البته ان ۾ هنن چئن شين جي ترتيب ۾ فرق آهي ۽‬
‫اڳتي پوئتي آهن‪( .‬صحيح اجلامع الصغري‪)3054:‬‬
‫ڪفارات‪ :‬گناهن کي مٽائڻ وارا ڪم‪:‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن گناهن کي مٽائڻ وارا ٽي ڪم ذڪر فرمايا‪:‬‬
‫‪‬سخت سردين ۾ مڪمل وضو ڪرڻ‬
‫‪‬هڪ نماز کانپوِء ٻي نماز جو انتظار ڪرڻ‬
‫‪ ‬جماعت سان نماز پڙهڻ جي الِء مسجد جي طرف پيدل هلي ڪري وڃڻ‬
‫۽ وڌ کان وڌ وکون کڻڻ‬
 ‫‪449‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫اهي ٽئي ڪم ايترا عظيم آهن جو انهن جي باري ۾ اهلل تعالي جا مقرب‬
‫ف رشتا به بحث ڪندا آهن‪ .‬۽ اهي هنن عملن جي فضيلت جو تذڪرو ڪندا‬
‫آهن‪ .‬۽ انهن عملن کي انجام ڏيڻ وارا آدم جي اوالد تي ريس ڪندا آهن‪ .‬۽‬
‫انهن عملن کي لکڻ ۽ اسمان ڏانهن کڻي وڃڻ ۾ هڪ ٻئي کان اڳرائي ڪرڻ‬
‫جي ڪوشش ڪندا آهن‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬

‫ال أَ ْح َسبه ِِف ا ْملَنَا ِمی‪-‬یفَقَ َ‬

‫ال‪ :‬يَا حم َ َمد‬ ‫ور ٍة‪،‬ی ‪-‬یقَ َ‬ ‫َ‬
‫ك َوتَ َع َایل ِِف أ ْح َسنِ ص َ‬
‫َ‬
‫((أتَ ِاّن الل َيْل َ َة َر ِب تَب َ َ‬
‫ار َ‬
‫يم ََيْتَ ِصم امل َ ََل األَعْلَ ؟) ی) ی‬ ‫ِ ِ‬
‫َه ْل تَ ْدري ف َ‬
‫”مون وٽ منهنجو رب پاڪ بهترين شڪل ۾ آيو (راوي چوي ٿو ته‬
‫منهنجو خيال آهي ته خواب ۾‪ .‬ياد رهي ته اهلل تعالي جو اچڻ ايئن ئي آهي‬
‫جيئن ان جي شايان شان ۽ ان جي ڪبريائي ۽ عظمت جي الئق آهي) پوِء اهلل‬
‫تبارڪ وتعالي فرمايو‪ :‬اي محمد! ڇا توهان کي معلوم آهي ته مٿي فرشتن‬
‫جي جماعت ڪهڙي شئ تي بحث ڪري پئي؟“‬
‫مون چيو‪ :‬نه‪.‬‬
‫ته اهلل تعالي پنهنجو هٿ مبارڪ منهنجي ڪلهن تي رکيو جنهن جي‬
‫ٿڌاڻ کي مون پنهنجي ببن جي وچ ۾ (يا فرمايائون) پنهنجي سيني ۾‬
‫محسوس ڪيم‪ .‬۽ مون اهو سڀ ڪجھ معلوم ڪري ورتو جيڪو آسمانن ۾‬
‫آهي ۽ جيڪي زمين ۾ آهي‪ .‬اهلل تعالي پوِء فرمايو‪:‬‬
‫يمی ََيْتَ ِصم امل َ ََل األَعْلَ ی؟ ی‬ ‫ِ ِ‬
‫يَا حم َ َمد َه ْل تَ ْدري ف َ‬
‫”اي محمد! ڇا توکي خبر آهي ته مٿي فرشتن جي جماعت ڪهڙي شئ ۾‬
‫بحث ڪري پئي؟“‬
‫ته مون چيو‪ :‬جي ها‪ ،‬ڪفارات ۽ درجات بابت‪“.‬‬
‫الص َال ِة‪َ ،‬وا ْیمل َشْي عَلَ ْاألَقْ َدا ِم إ َِیل ا ْْل َ َماعَ ِ ی‬
‫ات‪،‬ی‬ ‫َارات امل ْكث ِِف امل َ َسا ِج ِد بَ ْع َد َ‬ ‫(( َوال َكف َ‬
‫َوإ ِْسبَاغ الوضوءِ ِِف امل َ َكا ِر ِهی))‬
 ‫‪450‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫”۽ ڪفارات هي آهن‪ :‬نمازن کانپوِء مسجدن ۾ ويٺو رهڻ‪ ،‬جماعتن ڏانهن‬
‫پيدل هلي ڪري وڃڻ ۽ سخت سيَء ۾ مڪمل وضو ڪرڻ‪“.‬‬
‫ان کانپوِء فرمايو‪:‬‬
‫ان ِم ْن َخ ِط ي َئتِ ِهی َك ي َ ْو ِم َول َ َدتْهأم یه))‬ ‫ات ِِبَ ْ ٍ‬
‫ري‪َ ،‬وک َ َ‬ ‫اش ِِبَ ْ ٍی‬
‫ري َو َم َ‬ ‫(( َو َم ْنفَ َع َل ذَال ِ َ‬
‫ك عَ َ‬
‫”۽ جيڪو شخص انهن شين کي هميشه جاري رکي اهو خير تي زنده‬
‫رهندو آهي ۽ خير تي ئي ان کي موت ايندو آهي‪ .‬۽ هو گناهن کان ايئن پاڪ‬
‫ٿي ويندو آهي جيئن پنهنجي ماُء جي پيٽ مان پيدا ٿيڻ وقت گناهن کان پاڪ‬
‫هو‪“.‬‬
‫(انهي مان معلوم ٿيو ته جيڪو شخص اهي ٽئي ڪم ڪندو رهي ته هو‬
‫خير ۽ ڀالئي سان زنده رهندو آهي ۽ انهي تي ان کي موت ايندو آهي‪ .‬۽‬
‫جڏهن ان کي موت ايندو آهي ته هو گناهن کان پاڪ ٿي چڪو هوندو آهي‪).‬‬
‫اهلل تعالي فرمايو‪ :‬اي محمد‪ !‬جڏهن توهان نماز پڙهي وٺو ته هيَء‬
‫دعا پڙهندا ڪريو‪:‬‬
‫ب امل َ َسا ِكنيِ‪َ ،‬وإِذَا أَ َر ْد َتی‬ ‫ك املنْك ََر ِ‬
‫ات‪َ ،‬وح َ‬ ‫ات‪َ ،‬وت َْر َ‬‫َ‬ ‫((اللَه َم إ ِ یِّن أَ ْسأَل َ‬
‫ك فِ ْع َل اْل َ ْري ِ‬

‫ك فِتْنَةً فَاقْبِ ْض ِن إِل َيْ َ‬

‫ك غَ ْريَ َم ْفتونٍی))‬ ‫ِب ِعبَادِ َ‬
‫”اي اهلل! آئون توکان نيڪيون ڪرڻ ۽ برائين کي ڇڏڻ ۽ مسڪينن سان‬
‫محبت جو سوال ڪريان ٿو‪ .‬۽ جڏهن تون پنهنجي ٻانهن کي فتني ۾ مبتال‬
‫ڪرڻ جو ارادو ڪرين ته مونکي ان ۾ مبتال ڪرڻ کان اڳ منهنجو روح‬
‫قبض ڪري وٺجان‪ ( “.‬جامع ترمذي‪ 3234 ،3233 :‬وصححه االلباين)‬
‫نبي‪ ‬جن فرمايو‪” :‬درجات مان مراد آهي‪ :‬سالم ورائڻ‪ ،‬کاڌو کارائڻ ۽‬
‫رات جو ان وقت نماز پڙهڻ جڏهن ماڻهو ستل هجن‪“.‬‬
‫اه ي ٽئي عمل اهڙا آهن جو انهن جي ذريعي نه صرف گناهه ميٽجن ٿا‬
‫بلڪه اهلل تعالي انهن سان نيڪين ۾ به اضافو ڪندو آهي‪.‬‬
‫حضرت ابو سعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ات؟»‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫«أَ َال أَدلك ْم عَلَ َما ي َك ِیفر َ‬
‫اّلل ِب ِه اْلْ َ َطايَا‪ ،‬وي َ ِزيد ِب ِهی ِِف ا ْحل سنَ ِ‬
 ‫‪451‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫”ڇا توهان کي اهي عمل نه ٻڌايان جن جي ذريعي اهلل تعالي گناهن کي‬
‫مٽائي ٿو ۽ نيڪين کي وڌائي ٿو؟“ ته صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬يا رسول اهلل!‬
‫ڇو نه‪.‬‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬إ ِْسبَاغ ال ْوضوءِ عَلَ ا ْمل َ یكَا ِرهِ‪َ ،‬و َكث ْ َرة اْلْ َطا إ َِیل ا ْمل َ َسا ِج ِید‪،‬ی‬
‫الص َال ِة» ی‬
‫الص َال ِة بَ ْع َد َ‬
‫َوانْتِ َظار َ‬
‫”سخت سيَء ۾ مڪمل وضو ڪرڻ‪ ،‬۽ مسجدن ڏانهن گهڻيون وکون کڻڻ‬
‫۽ هڪ نماز کانپوِء ٻي نماز جو انتظار ڪرڻ‪“.‬‬
‫ان کانپوِء فرمايو‪:‬‬
‫الص َالةَ‪ ،‬ث َم ََيْلِس ِِفی‬
‫ني َ‬ ‫(( َما ِمنْك ْم ِم ْن َرج ٍل ََيْرج ِم ْن بَيْ یتِ ِه مت َ َط ِه ًرا فَي َصلِي َم َع ا ْمل ْسلِ ِم َی‬
‫الص َالةَ ْاأل ْخ َرى‪ ،‬إ َِن ا ْمل َ َالئِ َك َة تَقول‪ :‬الله َم اغْ ِف ْر لَه الله َم ْار َ ْ‬
‫مح یه)) ی‬ ‫ا ْمل َ ْجلِ ِس ي َنْتَ ِظر َ‬
‫”توهان مان جيڪو شخص به پنهنجي گهر مان مڪمل طهارت سان‬
‫نڪري‪ ،‬پوِء مسلمانن سان گڏ نماز پڙهي‪ ،‬پوِء ٻي نماز جي انتظار ۾ پنهنجي‬
‫جڳهه تي ويٺو رهي ته فرشتا ان جي الِء هيئن دعا ڪندا آهن‪ :‬اي اهلل! هن جي‬
‫مغفرت فرماِء‪ ،‬اي اهلل! هن تي رحم فرماِء‪( “.‬مسند امحد‪ 11007:‬وصححه االرناوط)‬
‫حديث جي هن آخري حصي مان معلوم ٿيو ته هڪ نماز کانپوِء ٻي نماز‬
‫جي انتظار ۾ ويهڻ نه صرف گناهن جو ڪفارو آهي بلڪه هي فرشتن جي‬
‫دعائن کي حاصل ڪرڻ جو به هڪ ذريعو آهي‪.‬‬
‫۽ اهي ٽئي عمل اهڙا آهن جو انهن جي ذريعي نه صرف گناهه ميٽجن ٿا‬
‫بلڪه اهلل تعالي انهن سان درجا به بلند ڪري ٿو‪ .‬۽ انهن جي ذريعي جهاد جي‬
‫تياري به ٿئي ٿي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫«أَ َال أَدلكم عَلَ ما َميْحو اهلل ِب ِه اْلْ َ َطايَا‪ ،‬وي َ ْرفَع ِب ِه الدَر َج ِ‬
‫ات؟»‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫”ڇا آئون توهان کي انهن عملن جي باري ۾ نه خبر ڏيان جن سان اهلل‬
‫تعالي گناهن کي مٽائي ٿو ۽ درجن کي بلند ڪري ٿو؟“‬
‫ته صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪ :‬يا رسول اهلل! ڇو نه‪.‬‬
 ‫‪452‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬إ ِْسبَاغ ال ْوضوءِ عَلَ ا ْمل َ َكا ِرهِ‪َ ،‬وكَث ْ َرة اْلْ َطا إ َِیل ا ْمل َ َسا ِج ِد‪،‬ی‬
‫الص َال ِة‪ ،‬فَ َذلِكم ال ِربَاط» ی‬
‫الص َال ِة بَ ْع َد َ‬
‫َوانْتِ َظار َ‬
‫”ڏکئي وقت مڪمل وضو ڪرڻ‪ ،‬مسجدن ڏانهن وڌيڪ وکون کڻڻ ۽ هڪ‬
‫نماز کانپوِء ٻي نماز جو انتظار ڪرڻ‪ .‬جيتوڻيڪ اهو ئي جهاد آهي‪ ،‬اهو ئي‬
‫جهاد آهي‪ ،‬اهو ئي جهاد آهي‪ ( “.‬صحيح مسلم‪ ،251 :‬جامع الرتمذي‪ ،51 :‬سنن نسائي‪143 :‬‬
‫واللفظ هلما)‬
‫هاڻ تائين اسان جيڪي حديثون پيش ڪيون آهن انهن مان ثابت ٿئي ٿو‬
‫ته ٽي معامال (سخت سيَء وغيره ۾ مڪمل وضو ڪرڻ‪ ،‬جماعت سان نماز‬
‫پڙ هڻ جي الِء مسجد ڏانهن پيدل هلي ڪري وڃڻ ۽ هڪ نماز کانپوِء ٻي نماز‬
‫جو انتظار ڪرڻ) نه صرف گناهن جو ڪفارو بنجن ٿا بلڪه ان مان وڌيڪ فائدا‬
‫به حاصل ٿين ٿا‪ .‬۽ اهي هي آهن‪:‬‬
‫‪‬نيڪين ۾ اضافو‬
‫‪‬درجن ۾ بلندي‬
‫‪‬زندگي به خير خوبي سان گذري ٿي ۽ موت به انهي تي اچي ٿو‬
‫‪‬هنن ڪم ن کي هميشه جاري رکيو وڃي ته موت وقت انسان گناهن کان‬
‫بلڪل پاڪ هوندو آهي‬
‫‪‬هنن ڪمن جي ذريعي جهاد جي تياري ٿئي ٿي‬
‫‪ ‬مسجد ۾ هڪ نمازکانپوِء ٻي نماز جي انتظار ۾ ويهڻ سان فرشتن‬
‫جون دعائون به نصيب ٿين ٿيون‪.‬‬
‫هاڻي اسان ان هن ٽنهي ڪمن جا ڪجھ وڌيڪ فضائل ذڪر ڪريون ٿا‪:‬‬

‫وضو جي فضيلت‬
‫‪‬نبي ڪريم‪ ‬جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫وء َخ َر َج ْت َخ َطايَاه ِم ْن َج َس ِدهِ‪َ ،‬ح َّت َ ُْتر َج ِم ْن َُتْ ِت أَ ْظ َفا ِرهِ» ی‬ ‫َ َ‬
‫« َم ْن تَ َو َضأ فَأ ْح َس َن ال ْوض َ‬
‫”جيڪو ماڻهو چڱي طرح وضو ڪري ته ان جي جسم مان گناهه نڪري‬
‫ويندا آهن ايستائين جو ننهن جي هيٺان به نڪري ويندا آهن‪( “.‬صحيح مسلم‪)245:‬‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪453‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫« َم ْن تَ َو َضأ َ َه َك َذا غ ِف َر لَه َما تَ َقد ََم ِم ْن َذنْبِ ِه‪َ ،‬وکَان َ ْت َص َالته َو َم ْشيهإ َِیل ا ْمل َ ْس ِج ِد نَافِل َ ًة» ی‬
‫”جيڪو شخص منهنجي وضو وا نگر وضو ڪري ته ان جا پويان گناهه‬
‫معاف ڪيا ويندا آهن ۽ ان جي نماز ۽ مسجد ڏانهن هلي ڪري وڃڻ کي‬
‫اضافي عبادت سمجهيو ويندو آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)229 :‬‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‬ ‫‪‬‬
‫كم فَل ْي ِط ْل غ َیرتَهی‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫َ‬
‫ون ي َ ْو َم الْق ي َ َامة م ْن إ ِْسبا ِغ ال ْوضیوء‪ ،‬فَ َمنِ ْاستَ َطا َع منْ ْ‬
‫«أنْتم الْغر ا ْمل َح َجل َ‬
‫َو َُتْ ِج يلَه ی» ی‬
‫”مڪمل وضو ڪرڻ جي وجه سان قيامت جي ڏينهن توهان جا چهرا ۽ هٿ‬
‫چمڪي رهيا هوندا‪ .‬لهذا توهان مان جيڪو شخص استطاعت رکندو هجي ته‬
‫اهو پنهنجي چهري ۽ هٿن پيرن جي چمڪ کي وڌيڪ وڌائي‪( “.‬صحيح مسلم‪:‬‬
‫‪)246‬‬
‫مسجد ۾ جماعت سان نماز ادا ڪرڻ ۽ ان کانپوِء پنهنجي جڳهه تي ويٺو‬
‫رهڻ جا فضائل‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫اع ٍة تَ ِزيد عَلَ َص َالتِ ِه ِِف بَيْتِ ِه‪َ ،‬و َص َالتِ ِه ِِف سوقِ ِه‪ِ ،‬ب ْضعًا َو ِع ْشرِي َن‬ ‫(( َص َالة ال َرج ِل ِِف َ َ‬
‫مج َ‬
‫دَ َیر َج یًة))‬
‫”ماڻهو جي جماعت سان نماز جو ثواب ان نماز کان ويهه دفعا وڌي ويندو‬
‫آهي جنهن کي هو گهر ۾ يا بازار ۾ اڪيلو پڙهي‪“.‬‬
‫پوِء پاڻ‪ ‬ان جو تفصيل بيان ڪندي فرمايو‪:‬‬

‫وء‪ ،‬ث َم أَ ََت ا ْمل َ ْس ِج َد َ یال يَنْهَزه إ َِال َ‬ ‫َ َ‬ ‫((وذَال ِ َ َ َ‬

‫الص َالة‪َ ،‬ال‬ ‫ك أ َن أ َح َده ْم إِذَا تَ َو َضأ فَأ ْح َس َن ال ْوض َ‬ ‫َ‬
‫الص َال َة‪ ،‬فَل َ ْم ََيْط َخ ْط َوةً إ َِال رفِ َع لَه ِبهَا دَ َر َج ٌة‪َ ،‬وح َط َعنْه ِبهَا َخ ِطيئَ ٌة‪َ ،‬ح َّت ي َ ْدخ َل‬ ‫ي ِريد یإِ َال َ‬
‫ِ‬ ‫الص َال ِة ما کَان َ ِت َ ِ‬
‫الص َالة ه َیي َُتْبِسه‪َ ،‬وا ْمل َ َالئ َكة ي َصل َ‬
‫ون عَ َیل‬ ‫ان ِِف َ َ‬ ‫ا ْمل َ ْس ِج َد‪ ،‬فَإِذَا دَ َخ َل ا ْمل َ ْس ِج َد ک َ َ‬
 ‫‪454‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫ِ‬ ‫َ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫َ ِ‬
‫محه‪ ،‬الله َم ا ْغف ْر لَه‪ ،‬الله َم ت ْ‬
‫بی‬ ‫ام ِِف ََمْل ِسه ال َ ِذي َص ل ف يه‪ ،‬يَقول َ‬
‫ون‪ :‬الله َم ْار َ ْ‬ ‫أ َحدك ْم َما دَ َ‬
‫عَل َيْ ِه‪َ ،‬ما ل َ ْم ي ْؤ ِذ فِي ِه‪َ ،‬ما ل َ ْم ُيْ ِد ْثفِي ِیه)) ی‬
‫”۽ اهو هن طرح ته جڏهن ڪو ماڻهو چڱو وضو ڪري‪ ،‬پوِء مسجد ۾‬
‫صرف نماز پڙ هڻ جي نيت سان اچي‪ ،‬نماز کانسواِء ان جو ٻيو ڪو به مقصد‬
‫نه هجي ته ان جي هڪ هڪ وک تي ان جو هڪ درجو بلند ۽ هڪ گناهه مٽايو‬
‫ويندو آهي‪ ،‬ايستائين جو هو ايئن هوندو آهي ڄڻ نماز پڙهي رهيو هجي‪ .‬۽‬
‫هو جيستائين پنهنجي نماز واري جاِء تي ويٺل رهندو آهي ته فرشتا ان جي الِء‬
‫دعا ڪندا رهندا آهن‪ .‬اهي چوندا آهن‪ :‬اي اهلل! هن تي رحم فرماِء‪ .‬اي اهلل! هن‬
‫جي مغفرت فرماِء‪ .‬اي اهلل! هن جي توبه قبول فرماِء‪ .‬اهي بدستور انهي طرح‬
‫دعا ڪندا رهندا آهن جيستائين هو ڪنهن کي اذيت نه ڏي يا ان جو وضو نه‬
‫ٽٽي وڃي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،2119 :‬صحيح مسلم‪)649:‬‬
‫هن حديث ۾ رسول اڪرم‪ ‬جن مسجد ۾ جماعت سان نماز ادا ڪرڻ‬
‫جون ڪيتريون ئي فضيلتون ذڪر فرمايون آهن‪:‬‬
‫‪ _ 1‬مسجد ۾ جماعت سان نماز ادا ڪرڻ اڪيلي نماز پڙهڻ کان ويهه دفعا‬
‫(۽ ٻي روايت جي مطابق ستاويهه گنا) وڌيڪ افضل آهي‪.‬‬
‫‪ _2‬مسجد ڏانهن ايندي هر وک تي هڪ درجو بلند ڪيو ويندو آهي ۽ هڪ‬
‫گناهه مٽايو ويندو آهي‪.‬‬
‫‪ _ 3‬جيستائين هو مسجد ۾ نماز جي الِء اڪيلو ويٺو رهي ته هو ايئن آهي‬
‫جيئن نماز پڙهي رهيو هجي‪.‬‬
‫‪ _ 4‬نماز کانپوِء جيستائين هو پنهنجي جڳهه تي ويٺو رهي فرشتا ان جي‬
‫الِء مسلسل مغفرت ۽ رحمت جي دعا ڪندا رهندا آهن‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد‬ ‫‪‬‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫اّلل لَهنزلَه م َن اْلَنَ ِةکل َ َما غَ َدا أَ ْو َر َ‬
‫اح» ی‬ ‫اح‪ ،‬أَعَ َد َ‬
‫« َم ْن غَ َدا إ َِیل امل َ ْس ِج ِد َو َر َ‬
 ‫‪455‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫”جيڪو شخص صبح جي وقت يا شام جي وقت مسجد ۾ وڃي ته اهلل‬

‫تعالي ان جي الِء جنت ۾ مهمان نوازي تيار ڪري ٿو‪ ،‬هو جڏهن به وڃي‪،‬‬
‫صبح جو يا شام جو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،662:‬صحيح مسلم‪)669:‬‬
‫الدرجات‪ :‬درجن کي بلند ڪرڻ وارا ڪم‪:‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن درجن کي بلند ڪرڻ وارا ٽي ڪم ذڪر فرمايا‪:‬‬
‫‪‬کاڌو کارائڻ‬
‫‪‬سالم کي عام ڪرڻ‬
‫‪‬رات جو اٿي ڪري ان وقت نماز پڙهڻ جڏهن ماڻهو ستل هجن‪.‬‬

‫هنن ٽنهي ڪمن جا وڌيڪ فضائل‬

‫نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ون ا ْْلَنَ َة َح َّت ت ْؤ ِمنوا‪َ ،‬و َال ت ْؤ ِمنوا َح َّت َُتَابوا‪ ،‬أَ َو َال أَدلك ْم عَلَ ش َْيءٍ إِذَا فَ یَعلْتموه‬
‫«ال تَ ْدخل َ‬
‫َ‬
‫الس َال َیم بَيْنَك ْم» ی‬ ‫َُتَابَبْت ْم؟ أَفْشوا َ‬
‫”توهان جنت ۾ داخل نه ٿيندا ايستائين جو ايمان آڻيو‪ .‬۽ توهان ايمان وارا‬
‫نٿا ٿي سگهو جيستائين هڪ ٻئي سان محبت ڪريو‪ .‬ڇا توهان کي اهو ڪم‬
‫نه ٻڌايان جنهن جي ڪرڻ سان توهان هڪ ٻئي سان محبت ڪرڻ شروع ڪري‬
‫ڇڏيندا؟ توهان پاڻ ۾ سالم کي عام ڪريو‪( “.‬صحيح مسلم‪)54:‬‬
‫يعني هر مسلمان کي سالم چوندا ڪريو‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن سالم‪ ‬بيان ڪن ٿا ته جڏهن رسول اهلل‪‬‬ ‫‪‬‬
‫جن مديني شريف آيا ته مون پاڻ‪ ‬جن کان جيڪا سڀ کان پهرين ڳالهه ٻڌي‬
‫اها هيَء هئي‪:‬‬
‫ام‪َ ،‬و َصلوا ِبالل َيْ ِل‪،‬‬ ‫ام‪َ ،‬و ِصلوا ْ ی‬
‫األَ ْر َح َ‬ ‫الس َال َم‪َ ،‬وأَ ْط ِعموا َ‬
‫الط َع َ‬ ‫«يَا أَيهَا النَاس أَفْشوا َ‬
‫ام‪ ،‬تَ ْدخلوا ا ْْلَنَ َة ِب َس َال ٍم ی» ی‬ ‫ِ‬
‫َوالنَاس ین ي َ ٌ‬
‫”اي ماڻهو! سالم کي ڦهاليو‪ ،‬کاڌو کارايو‪ ،‬صله رحمي ڪريو ۽ رات جو‬
‫ان وقت نماز پڙهندا ڪريو جڏهن ماڻهو ستل هجن‪( .‬جيڪڏهن اهي ڪم‬
 ‫‪456‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫ڪندا ته) جنت ۾ سالمتي سان داخل ٿي ويندا‪( “.‬سنن ابن ماجه‪3251 ،1334 :‬‬
‫وصححه االلباين)‬
‫‪ ‬حضرت ابو مالڪ االشعري‪ ‬جو بيان آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اّلل ِمل َ ْن أَ ْط یَع َم‬
‫((إ َِن ِِف ا ْْلَنَ ِة غ ْرفَةً ي َرى َظا ِهر َها ِم ْن بَا ِطنِهَا‪َ ،‬وبَا ِطنهَا ِم ْن َظا ِه ِر َها‪ ،‬أَعَد ََها َ‬
‫ام ِبالل َ یيْ ِل َوالنَاس نِ ي َ ٌی‬
‫ام) ی) ی‬ ‫ام‪َ ،‬وقَ َ‬
‫ِ‬ ‫ام‪َ ،‬وتَا یبَ َع َ‬
‫الص َال َة َوالص ي َ َ‬ ‫َ‬
‫الط َع َ‬
‫”بيشڪ جنت ۾ اهڙيون ماڙيون آهن جن جو ٻاهريون منظر اندر کان ۽‬
‫اندريون منظر ٻاهر کان ڏسي سگهجي ٿو‪ .‬انهن کي اهلل تعالي ان شخص جي‬
‫الِء تيار ڪيو آهي جيڪو کاڌو کارائي‪ ،‬ڳالهه نرمي سان ڪري‪ ،‬مسلسل روزا‬
‫رکي ۽ رات جو ان وقت نماز پڙهندو هجي جڏهن ماڻهو ستل هجن‪( “.‬مسند امحد‬
‫وابن حبان‪ ،‬صحيح اجلامع لاللباين‪)2123 :‬‬
‫حضرت عمران بن حصين‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ شخص رسول‬ ‫‪‬‬
‫اڪرم‪ ‬جن وٽ آيو ۽ ان چيو‪( :‬السالم عليڪم) ته پاڻ فرمايو‪ :‬ڏهه‬
‫نيڪيون‪ .‬وري هڪ ٻيو ماڻهو آيو ۽ ان چيو‪( :‬السالم عليڪم ورحمة اهلل) ته‬
‫پاڻ فرمايو ‪ :‬ويهه نيڪيون پوِء هڪ ماڻهو ٻيو آيو ۽ ان چيو‪( :‬السالم عليڪم‬
‫ورحمة اهلل وبرڪاته) ته پاڻ فرمايو‪ :‬ٽيهه نيڪيون‪( .‬جامع الرتمذي‪ ،2689 :‬سنن ايب‬
‫دائود‪ 5195 :‬وصححه االلباين)‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫اڄ توهان مان ڪنهن روزو رکيو آهي؟ ابوبڪر‪ ‬چيو‪ :‬مون‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬اڄ توهان مان ڪير جنازي نماز ۾ ۽ تدفين ۾‬
‫شريڪ ٿيو؟ ابوبڪر‪ ‬چيو‪ :‬آئون شريڪ ٿيس‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪ :‬اڄ توهان مان ڪنهن مسڪين کي کارايو؟‬
‫ابوبڪر‪ ‬چيو‪ :‬مون‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬فرمايو‪ :‬اڄ توهان مان ڪنهن مريض جي عيادت ڪئي؟‬
‫ابوبڪر‪ ‬چيو‪ :‬مون‪.‬‬
‫«ما ا ْجتَ َم ْع َن ِِف ا ْم ِرئٍ ‪ ،‬إ َِال دَ َخ َل ا ْْلَنَ َة» ی‬
‫پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪َ :‬‬
 ‫‪457‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫”اهي ڪم جنهن شخص ۾ (هڪ ڏينهن دوران) جمع ٿي وڃن ته اهو يقينا‬
‫جنت ۾ داخل ٿيندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)1028 :‬‬
‫حضرت ابو امامه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ني قَبْلَك ْم‪َ ،‬وه َو ق ْربَ ٌةإ َِیل َر ِبك ْم‪َ ،‬و َم ْك َف َر ٌة‬ ‫الص ِ ِ‬
‫احل َ‬ ‫«عَل َيْك ْم ِبقِيَا ِم الل َيْ ِل یفَإِن َه دَأَب َ‬
‫ات‪َ ،‬و َمنْهَا ٌةل ِ ِْلث ِْم» ی‬ ‫لِ َ‬
‫لسيِئَ ِ‬
‫”توهان قيام الليل ضرور ڪندا ڪريو ڇوته اها توهان کان اڳ نيڪ‬
‫ماڻهن جي عادت هئي‪ ،‬انهي سان توهانکي توهان جي رب جو تقرب حاصل‬
‫ٿئي ٿو‪ ،‬اهو گناهن کي مٽائڻ وارو ۽ برائين کان روڪڻ وارو آهي‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 3549 :‬وحسنه االلباين)‬
‫المنجيات‪ :‬نجات جو سبب بنجڻ وارا ڪم‪:‬عزيز ساٿيو ۽ بزرگو! اچو‬
‫هاڻي ذڪر ڪريون ٿا نجات جو سبب بنجڻ وارن ڪمن جو‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن نجات جو سبب بنجڻ وارا ٽي ڪم ذڪر فرمايا‪:‬‬
‫ڪاوڙ ۽ رضامندي (ٻنهي حالتن ۾) عدل ۽ انصاف جي واٽ وٺڻ‬
‫غربت ۽ مالداري (ٻنهي حالتن ۾) وچٿرو ٿي هلڻ‬
‫لڪيل ۽ ظاهري (ٻنهي حالتن ۾) اهلل جو ڊپ‬
‫‪ ‬ڪاوڙ جي حالت ۾ ڪڏهن ڪڏهن انسان بي قابو ٿي ويندو آهي‪ .‬جنهن‬
‫جي ڪري انصاف ۾ ڪوتاهي ٿي ويندي آهي‪ .‬اهڙي طرح ڪڏهن ڪڏهن‬
‫خوشي جي حالت ۾ به هو ايترو مست ٿي ويندو آهي جو عدل ۽ انصاف جو‬
‫ڇيڙو ڇڏي ڏي ٿو‪ .‬حاالنڪه هجڻ ايئن گهرجي ته هو ٻنهي حالتن ۾ عدل ۽‬
‫انصاف جو ڇيڙو مضبوطي سان جهلي رکي‪ .‬نه ڪاوڙ جي حالت ۾ تفريط جو‬
‫شڪار ٿي ڪنهن کي ظلم ۽ زيادتي جو نشانو بنائي ۽ نه خوشي جي عالم ۾‬
‫افراط جو شڪار ٿي ڪنهن کي ان جي مقام کان وڌائي ڇڏي ۽ حد کان‬
‫تجاوز ڪري‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ين آ َم ُنوا ُكون ُوا َقوَّا ِمي َن ِهَّلِل ُش َه َدا َء بِا ْلق ِْس ِط َولَ َي ْجر ِ َم َّنكُ ْم َش َنآ ُن ق َْومٍ َعل َى أَ َّل‬
‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫َت ْعدِ ُلوا ا ْعدِ ُلوا ه َُو أَ ْ ََق ُب ل ِل َّت ْق َوىَ﴾‬
 ‫‪458‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫”اي ايمان وارؤ انصاف سان شاھدي ڏيندڙ ٿي اهلل لڳ بيھڪ وٺندڙ ھجو‪،‬‬
‫۽ ڪنھن قوم جي دشمني اوھان کي اوھان جي بي انصافي جو سبب نه بڻي‪،‬‬
‫انصاف ڪريو‪ ،‬اھو پرھيزگاري کي ڏاڍو ويجھو آھي“(املائده ‪)8 :5‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫﴿يَا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬

‫ين آ َمنُوا ُكون ُوا َقوَّا ِمي َن بِا ْلق ِْس ِط ُش َه َدآ َء ِهَّلِل َول َْو َعل َى أَنْ ُف ِسكُ ْم أَو ِ ال َْوال ِ َد ْي ِن‬
‫َواألْ َ ْ ََقبِي َن إ ِ ْن يَّكُ ْن غَن ًِّيا أَ ْو َفق ِي ًرا فَاهَّللُ أَ ْول َى بِه ِ َما ف ََال َتتَّب ِ ُعوا ا ْل َه َوى أَ ْن َت ْعدِ ُلوا َوإ ِ ْن َت ْل ُووا أَ ْو‬
‫ُت ْعر ِ ُضوا َفإِ َّن اهَّللَ ك َ َ‬
‫ان ب ِ َما َت ْع َمل َ‬
‫ُون َخبِي ًرا﴾‬
‫”اي ايمان وارؤ! انصاف تي بيھندڙ اهلل ڪارڻ شاھدي ڏيندڙ ھجو توڻيڪ‬
‫اوھان کي پاڻ تي يا ماُء پيُء يا مٽن تي ھجي‪ ،‬جيڪڏھن (اھو ماڻھو جنھن تي‬
‫حق ثابت ٿئي ٿو سو) آسودو ھجي يا سڃو ته اهلل انھن تي وڌيڪ مھربان آھي‪،‬‬
‫پوِء انصاف ڪرڻ ۾ َسڌن جي پٺيان نه لڳو‪ ،‬۽ جيڪڏھن اوھين وچڙائي‬
‫ڳالھائيندؤ يا منھن موڙيندؤ ته جيڪي ڪندا آھيو تنھن جي اهلل خبر رکندڙ‬
‫آھي“ (النساء ‪)135 :4‬‬
‫عدل ۽ انصاف جو اهلل تعالي وٽ وڏو مرتبو آهي‪ .‬۽ ان جي عظيم‬
‫فضيلت آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو ارشاد آهي ‪:‬‬

‫﴿ َوأَ ْق ِس ُطوا إ ِ َّن اهَّللَ يُح ُِّب ال ُْم ْق ِس ِطي َن﴾‬

‫”۽ توهان انصاف ڪندا ڪريو ڇوته اهلل تعالي انصاف ڪرڻ وارن سان‬
‫محبت ڪندو آهي‪( “.‬احلجرات ‪)9 :49‬‬
‫اهڙي طرح نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هلل عَلَ َم ینَا ِب َر ِم ْننو ٍر‪َ ،‬ع ْن َ ِمي ِ‬
‫«إ َِن ا ْملقْ ِس ِطني ِعنْ َد ا ِ‬
‫محنِ َیع َز َو َج َل‪َ ،‬وکلْتَا ي َ َديْه َ ِمي ٌ‬
‫ني‪،‬ی‬ ‫ني ال َر ْ َ‬ ‫َ‬
‫ون ِِف ح ْك ِم ِه ْم َوأَ ْهلِي ِه ْم َو َما َولوا» ی‬
‫ال َ ِذي َني َ ْع ِدل َ‬
‫”بيشڪ انصاف ڪرڻ وارا اهلل تعالي وٽ ان جي ساڄي پاسي نور جي‬
‫ممبرن تي هوندا ۽ ان جا ٻئي هٿ ساڄا آهن‪ .‬هي اهي ماڻهو آهن جيڪي‬
 ‫‪459‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫پنهنجي فيصلن‪ ،‬پنهنجي گهر وارن ۽ پنهنجي هيٺ رهڻ وارن ماڻهن ۾ عدل‬
‫۽ انصاف ڪندا آهن‪( “.‬صحيح مسلم‪)1827 :‬‬

‫‪ ‬مالداري ۽ غربت (ٻنهي حالتن ۾) وچٿري واٽ هلڻ‬

‫انسان چاهي مالدار هجي يا غريب هجي‪ ،‬ٻنهي حالتن ۾ ان کي اعتدال‬
‫جي واٽ وٺڻ کپي‪ .‬نه هو اسراف ۽ فضول خرچي ڪري ۽ نه بخل ۽‬
‫ڪنجوسي ڪري‪.‬‬
‫اهلل رب العزت پنهنجي ٻانهن جي صفتن مان هڪ صفت هن طرح بيان‬
‫فرمائي ٿو‪:‬‬

‫ُْسفُوا َو َل ْم َي ْقتُرُوا َوك َ َ‬

‫ان َبي ْ َن ذَالِكَ ق ََوا ًما﴾‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين إِذَا أَنْ َف ُقوا َل ْم ي ْ ِ‬
‫”۽ اهي جڏهن خرچ ڪندا آهن ته نه فضول خرچي ڪندا آهن ۽ نه بخل‪،‬‬
‫بلڪه انهن جو خرچ انهن ٻنهي جي وچ ۾ هوندو آهي‪( “.‬الفرقان ‪)67 :25‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫﴿ َولَ َت ْج َع ْل َي َد َك َم ْغلُو َل ًة إلِ َى عُنُق ِكَ َولَ َت ْب ُس ْط َها ك ُ َّل ال َْب ْس ِط َف َت ْق ُع َد َملُو ًما َّم ْح ُس ًورا﴾‬
‫”۽ نه پنهنجو هٿ پنهنجي ڪنڌ سان ٻڌي ڇڏيو (يعني) بخل ۽ ڪنجوسي نه‬
‫ڪريو) ۽ نه ئي ان کي پوري طرح کلو ڇڏيو (يعني اسراف ۽ فضول خرچي به‬
‫نه ڪريو‪ ).‬ورنه پاڻ تي مالمت ڪندا ۽ پشيمان ٿيندا رهندا‪( “.‬االسراء ‪)29 :17‬‬

‫‪ ‬لڪيل ۽ ظاهري (ٻنهي حالتن ۾) اهلل جو ڊپ‬

‫انسان کي گهرجي ته ماڻهن جي سامهون هجي يا انهن جي نظرن کان‬
‫لڪيل هجي‪ ،‬هر ٻنهي حالتن مان ان کي اهلل تعالي کان ڊڄڻ کپي‪ .‬۽ اهلل‬
‫تعالي کان ڊڄي ڪري پنهنجو پاڻ کي هر حال ۾ گناهن کان بچائڻ کپي‪ .‬ڇوته‬
‫اهلل تعالي هر جڳهه تي ۽ هر حال ۾ انسان جي نگراني ڪري پيو‪.‬‬

‫ان َع َل ْيكُ ْم َرقِي ًبا﴾‬

‫جو فرمان آهي‪﴿ :‬إ ِ َّن اهَّللَ ك َ َ‬ ‫اهلل تعالي‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي توهان تي نگران آهي‪( “.‬النساء ‪)1 :4‬‬
 ‫‪460‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫جيڪي ماڻهو اهلل تعالي کان ڊڄندا رهندا آهن‪ ،‬خصوصي طور تي‬
‫پنهنجي خلوتن ۾‪ ،‬ته اهلل تعالي انهن بابت ارشاد فرمائي ٿو‪:‬‬

‫َف ٌة َّوأَ ْج ٌر َكبِي ٌر﴾‬ ‫﴿ إ ِ َّن َّال ِذ َ‬

‫ين َي ْخشَ ْو َن َربَّ ُه ْم بِا ْل َغ ْي ِب َل ُه ْم َم ْغ ِ َ‬
‫”بيشڪ اهي ماڻهو جيڪي پنهنجي رب کان غائبانه (اڪيالئي ۾) ڊڄندا‬
‫رهندا آهن انهن جي الِء بخشش ۽ تمام وڏو اجر آهي‪( “.‬امللک ‪)12 :67‬‬
‫خلوت ۾ اهلل تعالي جي ڊپ کان روئڻ جي تمام وڏي فضيلت آهي‪.‬‬
‫جيئن نبي ڪريم‪ ‬جن اهڙي شخص کي انهن خوشنصيب ماڻهن ۾‬
‫ذڪر فرمايو جن کي اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن پنهنجي عرش جي ڇانو‬
‫نصيب ڪندو‪ ،‬جڏهن ته ان ڏينهن ان جي ڇانو کانسواِء ٻي ڪابه ڇانو نه‬
‫هوندي‪.‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اّلل ِِف ِظلِ ِه‪ ،‬يَ ْو َم ال َ ِظ َل إ َِال ِظل یه… ی‬
‫(( َسب ْ َع ٌةي ِظلهم َ‬
‫”ست ماڻهو اهڙا آهن جن کي اهلل تعالي پنهنجي (عرش جي) ڇانو ۾‬
‫جڳهه ڏيندو ۽ ان ڏينهن ان جي (عرش جي) ڇانو کانسواِء ٻي ڪابه ڇانو نه‬
‫هوندي‪“.‬‬
‫اّللَ َخالِيًای‬
‫انهن مان هڪ اهو آهي جنهن جي باري ۾ فرمايو َو َرج ٌل ذَك ََر َ‬
‫اض ْت عَيْنَاه "‬
‫فَ َف َ‬
‫”اهو ماڻهو جنهن خلوت ۾ اهلل کي ياد ڪيو ته ان جي اکين مان لڙڪ‬
‫وهي پيا‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،660:‬صحيح مسلم‪)923:‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا ڪريون ٿا ته هو اسان سڀني کي پنهنجي خشيت‬
‫نصيب فرمائي‪ .‬۽ اسان کي نجات جو سبب بنجڻ وارا سڀئي ڪم ڪرڻ جي‬
‫توفيق ڏي‪ .‬اهڙي طرح گناهن جو ڪفارو بنجڻ وارا ۽ درجن ۾ بلندي جو‬
‫ذريعو بنجڻ وارا سڀئي عمل ڪرڻ جي توفيق ڏي‪.‬‬
 ‫‪461‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫ٻيو خطبو‬
‫معزز سامعين! اچو هاڻي حديث جي آخري حصي جو تذڪرو ڪريون ٿا‬
‫جنهن ۾ نبي‪ ‬جن انهن ٽن ڪمن جو ذڪر فرمايو جيڪي انسان جي‬
‫هالڪت ۽ بربادي جو سبب بنجن ٿا‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫المهلڪات‪ :‬هالڪت جو سبب بنجڻ وارا ڪم‪:‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن هالڪت جو سبب بنجڻ وارا ٽي ڪم ذڪر فرمايا‪:‬‬
‫‪ ‬اللچ جنهن کي پورو ڪيو وڃي‬
‫‪ ‬خواهش جنهن جي پيروي ڪئي وڃي‬
‫‪ ‬ماڻهو جي خود پسندي‬
‫‪( ‬شح) مان مراد هي آهي ته جيڪا شئ انسان وٽ نه هجي هو ان کي‬
‫حاصل ڪرڻ جي الِء اللچ ڪري‪ .‬۽ جيڪا شئ ان وٽ هجي هو ان ۾ بخيلي ۽‬
‫ڪنجوسي جو مظاهرو ڪري‪ .‬مال ميڙڻ جي سخت حرص ۽ خرچ ڪرڻ ۾‬
‫انتهائي ڪنجوسي‪ .‬انهي کي رسول اڪرم‪ ‬جن مهلڪات مان سڀ کان‬
‫پهرين ذڪر فرمايو‪.‬‬
‫اها اللچ جنهن کي پورو ڪرڻ جي الِء انسان پنهنجو تن‪ ،‬من‪ ،‬دهن لڳائي‬
‫ڇڏي ۽ پنهنجون سموريون توانائيون خرچ ڪري ڇڏي‪ ،‬اهڙي اللچ انسان جي‬
‫الِء يقينا تباهه ڪندڙ ثابت ٿئي ٿي‪ .‬ڇوته هو حالل ۽ حرام جو لحاظ نٿو‬
‫ڪري‪ ،‬بلڪه هر صورت ۾ پنهنجي اللچ کي پورو ڪرڻ جي چڪر ۾ ٻڏل‬
‫رهندو آهي‪.‬‬
‫حضرت جابر بن عبداهلل‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬

‫ات ي َ ْو َم الْقِي َ َام ِة‪َ ،‬واتَقوا الش َیح‪ ،‬فَإ َِن الش َح أَ ْهل َ َ‬
‫ك َم ْن ک َ َ‬
‫ان‬ ‫«اتَقوا الظل ْ َم‪ ،‬فَإ َِن الظل ْ َم ظل َم ٌ‬
‫محلَه ْم عَلَ أَ ْن َس َفكوا دِ َم َاءه ْم َوا ْستَ َحلوا َحمَا ِر َمه ْم ی» ی‬
‫قَب ْ یل َك ْم‪َ َ ،‬‬
‫”توهان ظلم کان بچندا رهو‪ ،‬ڇوته ظلم قيامت جي ڏينهن جي اونداهين‬
‫جو سبب بنجندو‪ .‬۽ اللچ کان به بچندا رهجو‪ ،‬ڇوته انهي اللچ ئي توهان کان‬
‫اڳين ماڻهن کي هالڪ ڪيو هو‪ .‬اللچ انهن کي رت وهائڻ (قتل ڪرڻ) ۽‬
‫محرمن کي حالل ڪرڻ تي اڀاريو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2578 :‬‬
‫اهڙي طرح پاڻ‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪462‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫ان قَبْلَك ْم ِبالش ِح‪ ،‬أَ َم َره ْم ِبالْب ْخ ِل فَب َ ِخلوا‪َ ،‬یوأَ َم َره ْمی‬
‫ك َم ْن ک َ َ‬
‫«إِيَاك ْم َوالش َح‪ ،‬فَإ َِّنَا َهل َ َ‬
‫ِبالْقَ ِط َيع ِة فَقَ َطعوا‪َ ،‬وأَ َم َیره ْم ِبالْفجو ِر فَ َف َجروا» ی‬
‫”توهان اللچ کان بچو‪ ،‬ڇوته توهان کان پهرين ماڻهو انهي اللچ جي ڪري‬
‫هالڪ ٿيا‪ .‬اللچ انهن کي ڪنجوسي ڪرڻ جو حڪم ڏنو‪ ،‬ته انهن ڪنجوسي‬
‫ڪئي‪ ،‬اللچ انهن کي رشتيداري ٽوڙڻ جو حڪم ڏنو ته انهن رشتا ٽوڙيا‪ .‬۽‬
‫اللچ انهن کي گناهه جو حڪم ڏنو ته انهن گناهه جو ڪم ڪيو‪( “.‬سنن ايب دائود‪:‬‬
‫‪ ،1700‬وصححه االلباين)‬
‫هنن ٻنهي حديثن مان توهان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته اللچ ڪيتري بري‬
‫بال آهي!‬
‫۽ اللچ جي گهرائي جي ڪري ئي رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو ته‬
‫«ال ََيْتَ ِمع الی شح َو ْاْلِميَان ِِف قَل ْ ِب َعب ْ ٍد أَبَ ًدا»‬
‫َ‬
‫”ڪنهن به ٻانهي جي دل ۾ اللچ ۽ ايمان (ٻئي) ڪڏهن به گڏ نٿا ٿي‬
‫سگهن‪( “.‬سنن نسائي‪ 3110:‬وصححه االلباين)‬
‫يعني جيڪڏهن ايمان آهي ته اللچ ناهي ۽ جيڪڏهن اللچ آهي ته ايمان‬
‫ناهي‪.‬‬
‫۽ اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫وق ُش َّح َن ْف ِسه فَأُولئِكَ هُ ُم ال ُْم ْفلِ ُح َ‬

‫ون﴾‬ ‫﴿ َو َم ْن ُّي َ‬
‫”۽ جنهن شخص کي پنهنجي نفس جي اللچ کان بچايو ويو ته اهڙا ئي‬
‫ماڻهو ڪاميابي ماڻڻ وارا آهن‪( “.‬التغابن ‪)16 :64‬‬
‫‪ ‬ٻي هالڪ ڪندڙ شئ اها نفساني خواهش آهي جنهن جي پويان لڳي‬
‫هلجي‪ .‬يعني جيڪڏهن ڪو شخص پنهنجي نفس کي ئي معبود بنائي وٺي ۽‬
‫هميشه نفساني خواهشن جي پويان ڊوڙندو وتي ته هن يقينا تباهي ۽ بربادي‬
‫کي هٿ ۾ ورتائين‪.‬‬
‫نفس جي خواهشن جي پيروي ڪرڻ واري شخص ۽ جانورن جي وچ ۾‬
‫ڪو به فرق ناهي هوندو‪ ،‬بلڪه هو ته جانورن کان به بدتر هوندو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪463‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫﴿أَ َرأَيْ َت َم ِن َّات َخ َذ إِل َههُ ه ََوا ُه أَفَأ َن ْ َت َتكُو ُن َع َل ْيهِ َوك ًِيال () أَ ْم َت ْح َس ُب أَ َّن أَ ْكثَرَهُ ْم ي َْس َم ُع َ‬
‫ون‬
‫ُون إ ِ ْن هُ ْم إ ِ َّل كَاألْ َنْ َعام ِبَ ْل هُ ْم أَ َض ُّل َسب ِ ًيال ﴾‬
‫أَ ْو َي ْعقِل َ‬
‫”اي پيغمبر) تو ان کي ڏٺو جنھن پنھنجي َسڌ کي پنھنجو معبود ڪري‬
‫ورتو؟ پوِء تون مٿس ڪو نگھبان ٿيندين ڇا؟ ڀانيو اٿئي ڇا ته منجھانئن گھڻا‬
‫ٻڌن ٿا يا سمجھن ٿا؟ اھي رڳو ڍورن وانگر آھن بلڪ اھي واٽ کي بلڪل‬
‫وڃائيندڙ آھن‪( “.‬الفرقان ‪)44-43 :25‬‬
‫هڪ ٻي جڳهه تي اهلل تعالي نفساني خواهشن جي پيروڪار کي سڀ کان‬
‫وڏو گمراهه قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َو َم ْن أَ َض ُّل ِم َّم ِن َّات َب َع ه ََوا ُه ِب َغيْر ِه ًُدى ِّم َن اهَّللِ﴾‬

‫”۽ ان کان وڌيڪ گمراهه ڪير ٿي سگهي ٿو جيڪو اهلل جي هدايت کي‬
‫ڇڏي رڳو پنهنجي خواهش پويان لڳندو وتي‪( “.‬القصص ‪)50 :28‬‬
‫جيڪي ماڻهو پنهنجو پاڻ کي نفساني خواهشن جي پويان لڳائڻ کان‬
‫بچائي وٺندا آهن ته اهلل تعالي اهڙن ئي ماڻهن بابت فرمائي ٿو‪:‬‬

‫اف َم َق َام َربِّه َونَهَى ال َّنف َْس َع ِن ا ْل َه َوى () َفإِ َّن ا ْل َج َّن َة ه ِ َي ال َْمأ ْ َوى﴾‬
‫﴿ َوأَ َّما َم ْن َخ َ‬
‫”ها جيڪو شخص پنهنجي رب جي سامهون بيهڻ کان ڊڄندو رهيو ۽‬
‫پنهنجي نفس جي خواهش (جي پيروي ڪرڻ) کان روڪيندو رهيو ته ان جو‬
‫ٺڪاڻو جنت ئي آهي‪( “.‬النازعات ‪)41-40 :79‬‬
‫اهلل تعالي اسان سڀني کي نفساني خواهشن جي پيروي کان محفوظ‬
‫رکي‪.‬‬
‫‪ ‬ٽي هالڪ ڪندڙ شئ آهي‪ :‬خود پسندي ۾ مبتال ٿيڻ‬
‫جي ها‪ ،‬پنهنجي حسن ۽ جمال‪ ،‬يا خوبصورت لباس‪ ،‬يا مال دولت‪ ،‬يا‬
‫ذهانت ۽ فطانت جي بنيادي تي خود پسندي ۾ مبتال ٿيڻ به انسان جي الِء‬
‫هالڪ ڪندڙ ۽ تباهه ڪندڙ آهي‪.‬‬
 ‫‪464‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫سڀ کان پهرين جيڪو خود پسندي جو شڪار ٿيو اهو ابليس آهي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ جڏهن هن اهلل تعالي جي حڪم تي آدم‪ ‬جي سامهون سجدو‬
‫ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ اهلل تعالي ان کان وجهه پڇي ته ان چيو‪:‬‬

‫”آئون ان کان بهتر آهيان‪“.‬‬ ‫﴿أَنَا َخي ْ ٌر ِّمنْهُ﴾‬

‫َاِخ ْج ِمنْ َها َفإِنَّكَ َر ِج ٌيم﴾‬
‫فرمايو‪﴿ :‬ف ْ ُ‬ ‫ته نتيجو ڇا نڪتو؟ اهلل تعالي‬
‫”تون هن (جنت) مان نڪري وڃ‪ ،‬ڇوته تون مردود آهين‪( “.‬احلجر ‪)34 :15‬‬

‫هن مان ثابت ٿيو ته خود پسندي انسان کي ٻوڙي ماري ٿي‪ .‬۽ ان جو‬
‫انجام تمام برو آهي‪.‬‬
‫سورة الڪهف ۾ اهلل تعالي ٻن ماڻهن جو قصو بيان فرمايو آهي‪ ،‬جنهن‬
‫۾ هڪ کي اهلل تعالي ٻه باغ عطا ڪيا هئا‪ ،‬انهن باغن جي چئوڌاري کجيَء‬
‫جي وڻن جي واڙ لڳائي ڇڏي هئي ۽ انهن ٻنهي جي وچ ۾ پوکڻ جي قابل‬
‫زمين بنائي ڇڏي هئي ‪ .‬انهن ٻنهي باغن پنهنجو پورو ميوو جهليو ۽ ڦل ڀريا‬
‫بيٺا هئا‪ ..‬ان کانسواِء اهلل تعالي انهن جي وچان شاخ به وهائي ڇڏي هئي…‬
‫اهي اهلل تعالي جون ان تي وڏيون نعمتون هيون جن تي ان کي اهلل تعالي‬
‫جو شڪرگذار ٿيڻ کپي ها‪ .‬ليڪن هو خودپسندي جو شڪار ٿي ويو ۽‬
‫پنهنجي ساٿي کي چوڻ لڳو‪:‬‬

‫﴿أَنَا أَ ْكثَرُ ِمنْكَ َم ًال َّوأَ َع ُّز َن َ ًَفا﴾‬

‫”آئون توکان مالدار به آهيان ۽ افرادي طاقت به وڌيڪ رکان ٿو‪( “.‬الکهف‬
‫‪)34 :18‬‬
‫ان کانسواِء ان کي قيامت جي ڏينهن تي به يقين نه هو‪ .‬جيتوڻيڪ پنهنجي‬
‫مال ۽ دولت جي بنياد تي انهيَء خودپسنديَء کيس ماري ڇڏيوس‪ .‬اهلل تعالي‬
‫فرمائي ٿو‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِعو ِش َها َو َي ُقو ُل‬ ‫﴿ َوأح َِيط ب ِ َث َمرِه فَأ ْص َبحَ يُ َقلِّ ُب َكف ْيهِ َعل َى َما أَنْف ََق ف ِي َها َوه ِ َي َخاوِيَ ٌة َعل َى ُ ُ‬
‫ْصا﴾‬ ‫ْصون َ ُه ِم ْن ُدو ِن اهَّللِ َو َما ك َ َ‬
‫ان ُم ْن َت ِ ً‬ ‫َيا َل ْي َتنِى َل ْم أ ُ ْ ِ‬
‫َش ْك ب ِ َربِّي أَ َح ًدا () َو َل ْم َتكُ ْن َل ُه فِئَ ٌة يَّ ْن ُ ُ‬
 ‫‪465‬‬ ‫ڪفارات‪ ،‬درجات‪ ،‬منجيات ۽ مهلڪات‬

‫”باغ جي پڪل ميون کي عذاب اچي گهيريو‪ .‬۽ جيترو هو باغ تي خرچ‬
‫ڪري چڪو هو ان تي پنهنجا ٻئي هٿ مليندو رهجي ويو‪ .‬اهو باغ پنهنجي‬
‫منهن ڀر ڪريو پيو هو‪ .‬هاڻي هو چوڻ لڳو‪ :‬ڪاش! آئون پنهنجي رب سان گڏ‬
‫ڪنهن کي شريڪ نه بنايان ها‪ .‬اهلل کانسواِء ٻي ڪا جماعت اهڙي نه هئي جا‬
‫سندس مدد ڪر ي ۽ هو پاڻ به ان آفت جو مقابلو نه ڪري سگهيو‪( “.‬الکهف ‪:18‬‬
‫‪)42-43‬‬
‫خالصو هي ته خودپسندي جو نتيجو تمام برو هوندو آهي‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«بَيْنَ َما َرج ٌل َميْ ِشي ِِف حل َ ٍة‪ ،‬ت ْع ِجبه ن َ ْفسه‪ ،‬م َر ِیج ٌل مجَتَه‪ ،‬إِ ْذ َخ َس َف َ‬
‫اّلل ِب ِه‪ ،‬فَه َیو يَتَ َجل ْ َجلی‬
‫إ َِیل يَ ْو ِم القِي َ َام ِة» ی‬
‫”هڪ ماڻهو پنهنجي ڊگهن وارن کي ڪنگي ڪري خوبصورت لباس ۾‬
‫هلي رهيو هو ۽ پاڻ پڏرائڻ ۾ مبتال هو‪ ،‬اچانڪ اهلل تعالي ان کي زمين ۾‬
‫دسي ڇڏيو‪ .‬هاڻي هو قيامت تائين زمين جي اونهائي ۾ ويندو رهندو‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،5789:‬صحيح مسلم‪)2088:‬‬
‫هن حديث ۾ ٿورو غور ڪريو ته هي ماڻهو پنهنجي حسن جمال ۽‬
‫خوبصورت لباس جي ڪري خودپسندي جو شڪار ٿي ويو‪ .‬جيتوڻيڪ اهلل‬
‫تعالي ان کي زمين ۾ دسي ڇڏيو‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي انهن سڀني عملن‬
‫کان بچڻ جي توفيق ڏي جيڪي انسان جي تباهي ۽ بربادي جو سبب بنجي‬
‫سگهن ٿا‪.‬‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬
 ‫‪466‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫اهي عمل جيڪي لعنت جو سبب بنجن ٿا!‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ لعنت جو مفهوم‬
‫❖ لعنت کي واجب ڪرڻ وارن عملن جو تذڪرو‬
‫❖ اهي عورتون جن تي لعنت پئي ٿي‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫جڏهن اهلل تعالي فرشتن کي جناب آدم‪ ‬جي سامهون سجدي ۾ ڪرڻ‬
‫جو حڪم ڏنو ته سڀني سجدو ڪيو سواِء ابليس جي‪ ،‬جيڪو جنن مان هو‪،‬‬
‫ليڪن گهڻي عبادت جي ڪري فرشتن ۾ گڏجي ويندو هو‪ ،‬اهلل تعالي ان کان‬
‫وجه پڇي ته چوڻ لڳو‪ :‬مونکي تو باهه مان پيدا ڪيو آهي جڏهن ته هن کي‬
‫(آدم‪ ‬کي) مٽي مان پيدا ڪيو‪ ،‬يعني آئون هن کان افضل ۽ بهتر آهيان‪،‬‬
‫آئون ڇو هن جي سامهون سجدو ڪريان؟ جيتوڻيڪ اهلل تعالي ان کي جنت‬

‫ين ﴾‬ ‫مان نڪري وڃڻ جو حڪم ڏنو ۽ فرمايو‪َ ﴿ :‬وإ ِ َّن َع َل ْيكَ َّ‬
‫الل ْع َن َة إلِ َى يَ ْوم ِ ِّ‬
‫الد ِ‬
‫”۽ توتي لعنت آهي قيامت جي ڏينهن تائين“(احلجر ‪)35 :15‬‬
‫اهڙي طرح ابليس سڀ کان پهرين اهلل تعالي جي لعنت جو حقدار بڻيو‪.‬‬
‫اچو سڀ کان پهرين اهو ڄاڻي وٺون ته ”لعنت“ چوندا ڇا کي آهن؟‬
‫عربي زبان جي مشهور ماهر ابن منظور ”لسان العرب“ ۾ چيو آهي‪:‬‬
‫(واللعن‪ :‬االبعاد والطرد من اْلري‪ ،‬وقيل‪ :‬الطیرد واالبعاد من اهلل) ی‬
‫”يعني لعنت خير ۽ ڀالئي کان پري ڪرڻ ۽ ڌڪاري ڇڏڻ جو نالو آهي‪ .‬۽‬
‫اهو به چيو ويو آهي ته لعنت اهلل تعالي کان پري ڪرڻ ۽ ڌڪارڻ کي چوندا‬
‫آهن‪.‬‬
 ‫‪467‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫۽ مفسرن اهلل تعالي جي فرمان (لعنه اهلل) جي معني هيئن ڪئي آهي‪:‬‬
‫اهلل تعالي ان کي پنهنجي رحمت کان پري ڪري‪ ،‬ان کي ڌتڪاري ۽ ذليل‬
‫وخوار ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫گويا لفظ لعنت جو مطلب آهي‪ :‬اهلل تعالي جي رحمت کان پري ڪرڻ‪،‬‬
‫ڦٽڪارڻ ۽ ذليل وخوار ڪرڻ‪.‬‬
‫۽ جنهن کي اهلل تعالي پنهنجي رحمت کان پري ڪري ڇڏي ۽ ان کي‬
‫ذليل وخوار ڪري اهو ملعون چورائي ٿو‪.‬‬
‫۽ ان ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي ته جيڪو شخص اهلل جي رحمت کان پري‬
‫ڪيو وڃي‪ ،‬جنهن تي اهلل جي ڦٽڪار پئي ته ان جي الِء دنيا ۽ آخرت ۾ سواِء‬
‫ذلت ۽ رسوائي جي ٻيو ڪجھ به ڪونهي‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫اڄوڪي خطبي ۾ اسان ان شاء اهلل اهو بيان ڪنداسين ته اهلل جي لعنت ۽‬
‫ڦٽڪار ڪهڙن ماڻهن تي پوي ٿي ۽ ڪهڙا بدبخت ماڻهو ان جا مستحق ٿين‬
‫ٿا؟ ۽ ڪهڙا عمل ان کي واجب ڪن ٿا؟‬

‫‪ ‬شرڪ ۽ ان جا وسيال‬
‫سڀ کان پهرين جيڪو عمل اهلل تعالي جي لعنت جو ڪارڻ بنجي ٿو ۽‬
‫جنهن جي وجه سان اهلل تعالي جي ڦٽڪار پئي ٿي اهو آهي شرڪ ۽ ان جا‬
‫سڀئي وسيال‪.‬‬
‫حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته جڏهن رسول اهلل‪ ‬جن مرض‬
‫الموت ۾ مبتال هئا‪ ،‬انهي دوران پاڻ‪ ‬جن ڪيترائي ڀيرا فرمايو‪:‬‬
‫”يهودين ۽ نصرانين تي اهلل جي‬ ‫ور أَنْبِيَائِ ِه ْم َم َسا ِج َد»‬ ‫َ‬ ‫«ل َ َع َن َ‬
‫اّلل اليَهودَ اُتَذوا قب َ‬
‫لعنت آهي‪ ،‬جن پنهنجي نبين جي قبرن کي سجدي گاهه بنائي ورتو هو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،1330:‬صحيح مسلم‪)529:‬‬
‫پوِء سيده عائشه‪ ‬فرمايو‪” :‬جيڪڏهن اها ڳالهه نه هجي ها ته پاڻ‪ ‬جن‬
‫جي قبر کي ظاهر رکيو وڃي ها‪ .‬ليڪن ان ڳالهه جو ڊپ هو ته ڪٿي ان کي‬
‫سجدي گاهه نه بنايو وڃي‪“.‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿيو ته قبرن کي سجدي گاهه بنائي شرڪ ڪرڻ اهلل‬
‫تعالي جي لعنت جو موجب آهي‪.‬‬
 ‫‪468‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫۽ جيڪي ماڻهو ق برن کي سجدي گاهه بنائن ٿا اهي اهلل جي نزديڪ سڀ‬
‫کان برا ماڻهو هوندا آهن‪ .‬جيئن سيده عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته سيده ام‬
‫حبيبه‪ ‬۽ سيده ام سلمه‪ ‬رسول اهلل‪ ‬جن جي سامهون ذڪر ڪيو ته‬
‫ان حبشه ۾ هڪ گهرجاگهر ڏٺو جنهن ۾ تصويرون رکيل هيون‪ .‬ته پاڻ‪‬‬
‫جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫الص ِ‬
‫بهِ َم ْس ِجدًا‪َ ،‬و َص َوروا فِي ِه تِل ْ َ‬
‫ك الص َو َر‪،‬‬ ‫اِل بَنیَ ْوا عَلَ قَ ْ ِ‬ ‫ان فِي ِهم ال َرجل َ‬
‫ك إِذَا ک َ َ‬ ‫«أول َ ِئ َ ی‬
‫ك ِش َرار اْلَْل ْ ِق ِعنْ َد َ ِ‬
‫اّلل ی» ی‬ ‫أول َ ِئ َ‬
‫”هنن ماڻهن مان جڏهن ڪو نيڪ ماڻهو (يا نيڪ ٻانهو) مري ويندو هو ته‬
‫اهي ان جي قبر تي مسجد بنائي ڇڏيندا هئا ۽ ان ۾ انهن تصويرن کي رکي‬
‫ڇڏيندا هئا‪ .‬اهي اهلل جي نزديڪ سڀ کان برا ماڻهو هئا‪( “.‬صحيح البخاري‪،427 :‬‬
‫صحيح مسلم‪)528:‬‬
‫اهڙي طرح رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫((ل َ َع َن اهلل َم ْن ذَبَ َح لِغ َ ْ ِ‬
‫ري ا ِی‬
‫هلل))‬
‫”ان شخص تي اهلل تعالي جي لعنت هجي جنهن غير اهلل جي الِء (جانور) ذبح‬
‫ڪيو‪ ( “.‬صحيح مسلم‪)1978:‬‬
‫غير اهلل جي الِء جانور ذبح ڪرڻ به شرڪ آهي‪ .‬۽ جيڪو شخص اهو عمل‬
‫ڪندو آهي اهو اهلل جي لعنت جو مستحق ٿيندو آهي‪.‬‬

‫‪ ‬اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬کي ايذاء رسائڻ‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ِخة ِ َوأَ َع َّد َل ُه ْم َع َذابًا ُّمهِي ًنا﴾‬

‫الدن ْ َيا َو ْاْل ِ َ‬ ‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين يُ ْؤذ َ‬
‫ُون اهَّللَ َو َر ُسو َلهُ ل ََع َن ُه ُم اهَّللُ فِي ُّ‬
‫”اهي ماڻهو جيڪي اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬کي ايذاء رسائن ٿا انهن تي دنيا‬
‫۽ آخرت ۾ اهلل جي لعنت وسندي آهي ۽ اهلل انهن جي الِء رسوا ڪندڙ عذاب‬
‫تيار ڪيو آهي‪( “.‬االحزاب ‪)57 :33‬‬
‫اهلل تعالي کي ايذاء رسائڻ جون ڪيتريون ئي صورتون آهن‪ .‬مثال طور اهو‬
‫چيو وڃي ته اهلل جو پٽ آهي! جڏهن ته اهلل تعالي اوالد کان پاڪ آهي‪.‬‬
 ‫‪469‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َوقَا ُلوا َّات َخ َذ الرَّ ْحم ُن َول ًَدا () َل َق ْد ِجئْ ُت ْم َش ْيئًا إ ِ ًّدا () َتكَادُ َّ‬
‫الس َما َواتُ يَ َتف َّ ْ‬
‫ََّط َن ِمنْ ُه‬
‫ْخ ا ْلجِ َبا ُل هَ ًّدا () أَ ْن َد َع ْوا ل ِ َّرل ْحم ِن َول ًَدا﴾‬
‫َو َتنْشَ ُّق األْ َ ْر ُض َو َت ِ ُّ‬
‫”۽ چوندا آھن ته اهلل پاڻ الِء اوالد ورتو آھي‪ .‬چئبن ته) بيشڪ اوھان بڇڙي‬
‫شيء آندي‪ .‬انھي (چوڻ) کان اجھو آسمان ڦاٽندا ۽ زمين ڦاٽندي ۽ جبل ذرا ذرا‬
‫ٿي ڪرندا‪ .‬انھي سببان جو (انھن) اهلل الِء پٽ (بڻائي) سڏيا“(مرمي ‪)91-88 :19‬‬

‫يا اهو چيو وڃي ته ڪائنات جي نظام کي هالئڻ ۾ ڪو اهلل تعالي جو‬
‫معاون ۽ مددگار آهي! يا ان جو شريڪ آهي! جڏهن ته اهلل تعالي کي ڪنهن‬
‫معاون ۽ مددگار جي ضرورت ناهي ۽ نه ئي ڪو ان جو شريڪ آهي‪.‬‬

‫ت َولَ فِي األْ َ ْر ِ‬

‫ض َو َما‬ ‫ون ِم ْث َقا َل ذ ََّرةٍفِي َّ‬
‫الس َما َوا ِ‬ ‫﴿ ُق ِل ا ْد ُعوا َّال ِذ َ‬
‫ين َز َع ْم ُت ْم ِم ْن ُدو ِن اهَّللِ لَ َي ْملِكُ َ‬
‫الشفَا َع ُة عِنْ َد ُه إ ِ َّل ل َِم ْن أَذ َِن َلهُ﴾‬
‫َش ٍك َو َما َل ُه ِمنْ ُه ْم ِم ْن ظَ هِير ٍ() َولَ َتنْ َف ُع َّ‬
‫َل ُه ْم ف ِيه ِ َما ِم ْن ِ ْ‬
‫”کين) چؤ ته اهلل کانسواِء جن ۾ اوھين گمان ڪندا آھيو تن کي سڏيو‪ ،‬اھي‬
‫نڪي آسمانن ۾ ۽ نڪي زمين ۾ ذري جيترا (به) مالڪ آھن ۽ نڪي منجھن‬
‫ڪا ڀائيواري آھي ۽ نڪي منجھائن ڪو اهلل جو مددگار آھي‪ .‬۽ نڪي وٽس‬
‫(ٻئي ڪنھن جي) سفارش فائدو ڏيندي مگر جنھن الِء رخصت ڏني ھوندائين‪“.‬‬
‫(سبا ‪)23-22 :34‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي کي ايذاء رسائڻ جي هڪ ٻي صورت هي آهي ته‬
‫ڪوبه ٻانهو زماني کي گار گند ڪري‪.‬‬
‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي ته اهلل تعالي فرمايو آهي‪:‬‬
‫ار)) ی‬ ‫الد ْه َر َوأَنَا َ‬
‫الد ْهر‪ِ ،‬بي َ ِیدي األَ ْمر أقَلِب اللَيْ َل َوالنَهَ َی‬ ‫((ي ْؤذِ ِين ا ْبن آدَ َم ي َسب َ‬
‫”ابن آدم مونکي تڪليف رسائي ٿو جو زماني کي گار ڏيندو آهي جڏهن ته‬
‫آئون ئي زمانو آهيان‪ ،‬آئون رات ۽ ڏينهن کي بداليان ٿو‪( “.‬صحيح البخاري‪،4826 :‬‬
‫صحيح مسلم‪)2246:‬‬
 ‫‪470‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫جيستائين رسول اهلل‪ ‬جن جو تعلق آهي ته پاڻ‪ ‬جن کي به زندگي‬

‫۾ ۽ وفات کانپوِء ايذاء رسائڻ جون ڪيتريون ئي صورتون آهن‪ .‬مثال طور‬
‫پاڻ‪ ‬جن جي ذات کي گار گند جو نشانو بنايو وڃي‪ ،‬يا پاڻ‪ ‬جن جي‬
‫عيب جوئي ڪئي وڃي‪ ،‬يا پاڻ‪ ‬جن جي پاڪ گهروارين کي طعن ۽ تشنيع‬
‫جو نشانو بنايو وڃي‪ .‬يا پاڻ‪ ‬جن جا گستاخانه خاڪا شايع ڪيا وڃن‪ ،‬يا‬
‫ڪارٽون بنايا وڃن‪ .‬يا ڪنهن ٻئي طريقي سان پاڻ‪ ‬جن جي گستاخي ڪئي‬
‫وڃي‪.‬‬
‫نبي‪ ‬جن جي مبارڪ زندگي ۾ ڪافر پاڻ‪ ‬جن کي ايذاء رسائيندا‬
‫هئا‪ .‬زباني به ۽ جسماني به‪ .‬زبان سان اهي پاڻ‪ ‬جن کي ايذاء رسائيندا هئا‬
‫جنهن جا واقعا حديث ۽ سيرت جي ڪتابن ۾ موجود آهن‪.‬‬
‫ڪافرن کانسواِء منافق به پاڻ‪ ‬جن کي ايذاء رسائيندا هئا‪ .‬جيئن اهلل‬
‫تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ون ه َُو أُذ ٌُن ُق ْل أُذُ ُن َخيْر ٍ َّلكُ ْم يُ ْؤ ِم ُن بِاهَّللِ َويُ ْؤ ِم ُن‬ ‫﴿ َو ِمنْ ُه ُم َّال ِذ َ‬
‫ين يُ ْؤذ َ‬
‫ُون ال َّن ِب َّى َو َي ُقو ُل َ‬
‫اب أَل ٌِيم﴾‬ ‫ين يُ ْؤذ َ‬
‫ُون َر ُسو َل اهَّللِ َل ُه ْم َع َذ ٌ‬ ‫ين آ َمنُوا ِمنْكُ ْم َو َّال ِذ َ‬‫لِل ُْم ْؤ ِمن ِي َن َو َر ْح َم ٌة ل َِّل ِذ َ‬
‫” ۽ منجھائن ڪي اھڙا آھن جي پيغمبر کي ايذائيندا آھن ۽ چوندا آھن ته پر‬
‫ٻڌڙيو آھي‪ ،‬چؤ ته اوھان الِء پر ٻڌڙيو ڀلو آھي اهلل کي مڃيندو آھي ۽ مؤمنن‬
‫(جي صالح) کي (به) مڃيندو آھي ۽ اوھان مان ايمان وارن الِء ٻاجھارو آھي‪ ،‬۽‬
‫جيڪي اهلل جي پيغمبر کي ايذائيندا آھن تن الِء ڏکوئيندڙ عذاب آھي‪( “.‬التوبه‬
‫‪)61 :9‬‬
‫خالصو هي آهي ته اهلل تعالي يا ان جي رسول‪ ‬کي ڪنهن به طريقي‬
‫سان ايذاء پهچائڻ لعنت کي واجب ڪندڙ آهي‪ .‬جيڪو شخص به اهلل تعالي يا‬
‫ان جي رسول‪ ‬کي ايذاء پهچائيندو اهو يقينا ملعون هوندو‪.‬‬

‫‪ ‬واضح دليل ۽ هدايت کي لڪائڻ‬

‫ڪي ماڻهو مخصوص نظريا رکندا آهن‪ .‬اهي پنهنجن نظرين کي برحق‬
‫ثابت ڪرڻ ۽ مخالف نظرين کي غلط ثابت ڪرڻ جي الِء ننهن چوٽي جو زور‬
‫لڳائي ڇڏيندا آهن‪ .‬ايستائين جو غلط بياني‪ ،‬ڪوڙ ۽ دوکي بازي کان به پاسو‬
 ‫‪471‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫نٿا ڪن‪ .‬بلڪه ان هن مان ڪيترائي ماڻهو ته ايتري جسارت ڪندا آهن جو‬
‫سامهون قرآن مجيد ۽ حديث جا ڪيترائي ڪتاب رکي وٺندا آهن‪ ،‬پوِء ڄاڻي‬
‫واڻي قرآن ۽ حديث جي واضح دليلن کي لڪائيندا آهن يا انهن جو غلط‬
‫مفهوم بيان ڪندا آهن‪ .‬اهڙا ماڻهو يقينا اهلل تعالي جي لعنت ۽ ٻين سڀني‬
‫لعنت موڪلڻ وارن جي لعنت جا مستحق ٿيندا آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ون َما أَنْزَ ْل َنا ِم َن ا ْلب َ ِّي َنا ِ‬

‫ت َوا ْل ُه َدى ِم ْن بَ ْعدِ َما بَ َّي َّنا ُه ل ِل َّنا ِ‬
‫س فِي‬ ‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين يَكْت ُُم َ‬
‫ون﴾‬ ‫ا ْل ِك َتا ِب أُولئِكَ يَل َْعنُ ُه ُم اهَّللُ َويَل َْعنُ ُه ُم َّ‬
‫الالعِنُ َ‬
‫”جيڪي ماڻهو اسان جي نازل ڪيل دليلن ۽ هدايت کي لڪائيندا آهن انهي‬
‫جي باوجود جو اسان ان کي ڪتاب ۾ ماڻهن جي الِء بيان ڪري چڪا آهيون‪،‬‬
‫انهن تي اهلل تعالي به لعنت موڪلي ٿو ۽ سڀئي لعنت موڪلڻ وارا به لعنت‬
‫موڪلين ٿا‪( “.‬البقره ‪)159 :2‬‬
‫اهڙي طرح ان جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ون بِه ثَ َم ًنا َقل ِ ًيال أُولئِكَ َما َيأْكُل َ‬

‫ُون‬ ‫ون َما أَنْزَ َل اهَّللُ ِم َن ا ْل ِك َتا ِب َو َيشْ تَرُ َ‬ ‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين َيكْت ُُم َ‬
‫اب أَل ٌِيم﴾‬ ‫فِي بُ ُطون ِه ِ ْم إ ِ َّل ال َّن َ‬
‫ار َولَ يُكَلِّ ُم ُه ُم اهَّللُ َي ْو َم ا ْلق َِيا َمةِ َولَ يُزَكِّيه ِ ْم َو َل ُه ْم َع َذ ٌ‬
‫”اهلل ڪتاب مان جيڪي الٿو سو جيڪي ماڻھو لڪائيندا آھن ۽ ان جي بدلي‬
‫ٿورو ملھ وٺندا آھن اھي پنھنجن پيٽن ۾ باھ کانسواِء نه کائيندا آھن ۽ اهلل‬
‫ساڻن قيامت جي ڏينھن نه ڳالھائيندو ۽ نڪي کين سنواريندو‪ ،‬۽ انھن الِء‬
‫ڏکوئيندڙ عذاب آھي“(البقره ‪)174 :2‬‬
‫حق لڪائڻ ايترو وڏو گناهه آهي جو رسول اڪرم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫« َم ْنس ِیئ َل َع ْن عِل ْ ٍم عَلِ َمه ث َم َكتَ َمهأ ْْلِ َم ي َ ْو َم القِي َ َام ِة ِبلِ َجا ٍم ِم ْن نَا ٍیر»‬
‫”جنهن ماڻهو کان ڪا اهڙي ڳالهه پڇي وئي جيڪا کيس معلوم هئي‪ ،‬پوِء ان‬
‫ان کي لڪايو ته قيامت جي ڏينهن ان جي منهن ۾ باهه جو لغام وڌو ويندو‪“.‬‬
‫(جامع الرتمذي‪ 2649:‬وصححه الاللباين)‬
 ‫‪472‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫‪ ‬ڪفر تي موت اچڻ‬

‫هڪ شخص شروع کان ئي ڪافر هجي يا هو مرتد ٿي ڪري ڪافر ٿئي ۽‬
‫ڪفر تي ئي موت اچيس ته هو اهلل تعالي جي‪ ،‬فرشتن ۽ سموري انسانيت‬
‫جي لعنت جو مستحق ٿئي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َفوا َو َماتُوا َوهُ ْم ُك َّف ٌار أُولئِكَ َع َل ْيه ِ ْم َل ْع َن ُة اهَّللِ َوال َْم َالئِكَةِ َوال َّنا ِ‬
‫س أَ ْج َمعِي َن (‪)161‬‬ ‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين َك َ ُ‬
‫ون﴾‬ ‫ين ف ِي َها لَ يُ َخ َّف ُ‬
‫ف َعنْ ُه ُم ال َْع َذ ُ‬
‫اب َولَ هُ ْم يُنْظَ رُ َ‬ ‫َخالِدِ َ‬
‫”بيشڪ جن ماڻهن ڪفر ڪيو ۽ اهي ڪفر تي ئي مري ويا ته انهن تي اهلل‬
‫جي‪ ،‬فرشتن جي ۽ سڀني ماڻهن جي لعنت آهي‪ .‬ج نهن ۾ اهي هميشه رهندا‪،‬‬
‫انهن جي عذاب ۾ ڪا به هلڪائي نه ڪئي ويندي ۽ نه ئي انهن کي ڍر ڏني‬
‫ويندي‪ ( “.‬البقره ‪)162- 161 :2‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي ايمان تي ثابت قدم رکي ۽‬
‫ڪفر کان پنهنجي پناهه ۾ رکي‪.‬‬

‫وق‪َ ،‬وال ْ ِع ْص ي َ َ‬
‫ان‪،‬ی‬ ‫ان َو یزَيِنْه ِِف قلو ِبنَا‪َ ،‬وك َِر ْه إِلَيْنَا الْك ْف َر‪َ ،‬والْفس َ‬
‫ب إِلَيْنَا ْاْلِميَ َ‬‫الله َم َحبِ ْ‬
‫اج َعلْنَا ِم َن ال َرا ِش ِدي َین ی‬
‫َو ْ‬
‫‪ ‬برائي کان منع نه ڪرڻ‬
‫نيڪي جو حڪم ڏيڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ دين اسالم جي فرضن مان‬
‫هڪ فرض آهي‪ .‬۽ هر شخص تي الزم آهي ته هو پنهنجي طاقت مطابق نيڪي‬
‫جي تلقين ڪري ۽ برائي کان روڪي‪.‬‬
‫جيڪڏهن هن فرض کي ڇڏي ڏنو وڃي ۽ نه نيڪي جي تلقين ڪئي وڃي‬
‫۽ نه ئي برائي کان روڪيو وڃي‪ ،‬مسلمان انفرادي طور تي يا اجتماعي طور‬
‫تي انهي فرض کان غافل رهن ۽ برائين جي ڪثرت جي باوجود اهي انهن تي‬
‫خاموشي اختيار ڪري وٺن ته جيڪي ماڻهو ايئن ڪندا اهي اهلل تعالي جي‬
‫لعنت جا مستحق ٿيندا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪473‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫َفوا ِم ْن بَنِى إ ِ ْ َ‬
‫ِسائ ِي َل َعل َى ل َِسا ِن َدا ُوو َد َوع َِيسى ابْ ِن َم ْريَ َم ذَالِكَ ب ِ َما َع َص ْوا‬ ‫﴿ ُلع َِن َّال ِذ َ‬
‫ين َك َ ُ‬
‫ُون () كَان ُوا لَ يَتَ َناه َْو َن َع ْن ُّمنْ َْكٍ ف ََعلُو ُه َلبِئ َْس َما كَان ُوا َيف َْعل َ‬
‫ُون﴾‬ ‫َوك َان ُوا َي ْع َتد َ‬
‫”بني اسرائيلن مان جيڪي ڪافر ٿيا تن تي داؤد ۽ عيسى پٽ مريم جي‬
‫زبان سان لعنت ڪئي ويئي آھي‪ ،‬اھو ھن سببان آھي جو بي فرماني ڪيائون‬
‫۽ حد کان لنگھندا ھئا‪ .‬جيڪي بد ڪم ڪندا ھئا تن کان ھڪ ٻئي کي نه‬
‫جھليندا ھوا‪ ،‬جيڪي ڪندا ھئا سو ضرور بد آھي“ (املائده ‪)79- 78 :5‬‬
‫برائي جو حڪم ڏيڻ ۽ نيڪي کان روڪڻ منافقن جو ڪم آهي جنهن بابت‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ْك َو َي ْن َه ْو َن َع ِن ال َْم ْعرُوفِ‬ ‫ون َوال ُْم َناف ِ َقاتُ َب ْع ُض ُه ْم ِم ْن َب ْع ٍض َيأ ْ ُمرُ َ‬
‫ون بِال ُْم ْن َ ِ‬ ‫﴿ال ُْم َناف ِ ُق َ‬
‫ون أَ ْيدِ َي ُه ْم َن ُسوا اهَّللَ َف َن ِس َي ُه ْم إ ِ َّن ال ُْم َنافِق ِي َن هُ ُم ا ْلفَا ِس ُق َ‬
‫ون () َو َع َد اهَّللُ ال ُْم َنافِق ِي َن‬ ‫َو َي ْقب ِ ُض َ‬
‫ين ف ِي َها ه ِ َي َح ْسبُ ُه ْم َول ََع َن ُه ُم اهَّللُ َو َل ُه ْم َع َذ ٌ‬
‫اب ُمق ِ ٌيم﴾‬ ‫ار َج َه َّن َم َخالِدِ َ‬ ‫ت َوا ْلكُ َّف َ‬
‫ار ن َ َ‬ ‫َوال ُْم َناف ِ َقا ِ‬
‫”منافق ۽ منافقياڻيون ھڪ ٻئي جھڙا آھن‪( ،‬اھي) َمدن ڪمن جو حڪم ڪندا‬
‫آھن ۽ چڱن ڪمن کان جھليندا آھن ۽ پنھنجا ھٿ (خيرات ڏيڻ کان) بند ڪندا‬
‫آھن‪ ،‬اهلل کي وساريائون تنھنڪري اهلل (به) کين وساريو‪ ،‬بيشڪ منافق بي‬
‫دين آھن‪ .‬اهلل منافقن ۽ منافقياڻين ۽ ڪافرن کي دوزخ جي باھ جو انجام ڏنو‬
‫آھي منجھس سدائين رھڻ وارا آھن‪ ،‬اھا کين بس آھي‪ ،‬۽ اهلل مٿن لعنت‬
‫ڪئي آھي‪ ،‬۽ انھيَء الِء ھميشه جو عذاب آھي“ (التوبه ‪)68- 67 :9‬‬

‫‪ ‬قطع رحمي ڪرڻ‬

‫حقوق العباد ۾ صله رحمي کي وڏي اهميت آهي‪ .‬يعني پنهنجي رشتيدارن‬
‫سان خوشگوار تعلقات قائم ڪرڻ‪ ،‬انهن سان سهڻو سلوڪ ڪرڻ‪ ،‬انهن سان‬
‫همدردي ڪرڻ ۽ انهن تي احسان ڪرڻ‪ .‬اهلل رب العزت قرآن مجيد ۾‬
‫ڪيترين ئي جڳهن تي صله رحمي جو حڪم ڏنو آهي ۽ انهن ايمان وارن جي‬
‫تمام گهڻي تعريف ڪئي آهي جيڪي صله رحمي ڪندا آهن‪ .‬۽ انهن جي الِء‬
‫جنت جو واعدو به فرمايو آهي‪ .‬ان جي برعڪس اهي ماڻهو جيڪي پنهنجي‬
‫رشتيدارن سان سٺا ناتا نٿا رکن‪ ،‬انهن سان بدسلوڪي ڪن ٿا ۽ انهن تي ظلم‬
 ‫‪474‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫۽ زيادتي ڪن ٿا ته اهڙن ماڻهن کي اهلل تعالي پنهنجي لعنت جو مستحق‬

‫بنايو آهي‪ .‬يعني انهن تي اهلل تعالي جي ڦٽڪار پوي ٿي ۽ اهي اهلل تعالي‬
‫جي رحمت کان پري ٿي ويندا آهن‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ض َو ُت َق ِّط ُعوا أَ ْر َحا َمكُ ْم () أُولئِكَ َّال ِذ َ‬

‫ين ل ََع َن ُه ُم‬ ‫﴿ َف َه ْل َع َسيْ ُت ْم إ ِ ْن َت َو َّليْ ُت ْم أَ ْن ُت ْف ِسدُوا فِي األْ َ ْر ِ‬
‫اهَّللُ فَأ َ َص َّم ُه ْم َوأَ ْع َمى أَبْ َص َارهُ ْم﴾‬
‫”پوِء (اي ضعيف ايمان وارؤ) جيڪڏھن اسالم کان ڦريئو ته (اوھين) ھن‬
‫(ڳالھ) کي ويجھا آھيو ته زمين ۾ فساد ڪندؤ ۽ پنھنجيون مائٽيون ڇنندؤ‪.‬‬
‫اھي اھي آھن جن کي اهلل لعنت ڪئي پوِء کين ٻوڙو ڪيائين ۽ سندين‬
‫اکيون انڌيون ڪيائين“ (حممد ‪)23-22 :47‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬

‫ُون فِي‬ ‫ون َما أَ َم َر اهَّللُ بِه أَ ْن ُّي َ‬

‫وص َل َويُ ْف ِسد َ‬ ‫ون َع ْه َد اهَّللِ ِم ْن َب ْعدِ ِمي َثاقِه َو َي ْق َط ُع َ‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين َي ْن ُق ُض َ‬
‫ض أُولئِكَ َل ُه ُم َّ‬
‫الل ْع َن ُة َو َل ُه ْم ُس ُؤ ال َّدارِ﴾‬ ‫األْ َ ْر ِ‬
‫” ۽ جيڪي اهلل جو انجام ان جي پڪي ڪرڻ کان پوِء ڀڃندا آھن ۽ اهلل جن‬
‫ڪمن جي ڳنڍڻ جو حڪم ڪيو آھي سو ڇنندا آھن ۽ زمين ۾ فساد وجھندا‬
‫آھن‪ ،‬انھن تي لعنت آھي ۽ انھن الِء بڇڙو گھر آھي‪( “.‬الرعد ‪)25 :13‬‬

‫‪ ‬تهمت لڳائڻ‬
‫ڪنهن عورت تي تهمت لڳائڻ ۽ ان جي عزت کي داغدار بنائڻ تمام وڏو‬
‫گناهه آهي‪ .‬رسول اڪرم‪ ‬جن ان کي ستن هالڪ ڪندڙ ۽ تباهه ڪندڙ‬
‫گناهن ۾ شامل فرمايو آهي‪ .‬۽ اهلل تعالي چار گواهن جي گواهي کانسواِء‬
‫ڪنهن تي تهمت لڳائڻ واري شخص جي الِء اسي (‪ )80‬ڪوڙن جي سزا مقرر‬
‫فرمائي آهي‪ .‬۽ ان کي پنهنجي لعنت جو مستحق بنايو آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪475‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫ِخة ِ َو َل ُه ْم َع َذ ٌ‬
‫اب‬ ‫الدن ْ َيا َو ْاْل ِ َ‬ ‫ت ال ُْم ْؤ ِم َنا ِ‬
‫ت ُل ِعنُوا فِي ُّ‬ ‫ت ا ْل َغاف َِال ِ‬
‫ون ال ُْم ْح َص َنا ِ‬ ‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين يَ ْر ُم َ‬
‫َعظ ٌِيم﴾‬
‫”بيشڪ جيڪي (ماڻھو) پاڪدامن بي خبر مؤمنياڻن زالن کي تھمت الئيندا‬
‫آھن تن تي دنيا ۽ آخرت ۾ لعنت آھي‪ ،‬۽ انھن الِء (انھيَء ڏينھن) وڏو عذاب‬
‫آھي‪( “.‬النور ‪)23 :24‬‬

‫‪ ‬شراب نوشي ڪرڻ‬

‫شراب نوشي ڪرڻ به ڪبيره گناهن مان هڪ گناهه آهي‪ .‬۽ اهو ايتري قدر‬
‫سنگين جرم آهي جو ان جي وجه سان ڏهه ماڻهن تي اهلل تعالي جي لعنت‬
‫وسي ٿي‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اعهَا‪َ ،‬وعَا ِص َر َها‪َ ،‬وم ْعتَ ِص َیر َها‪َ ،‬و َحا ِملَهَا‪،‬ی‬
‫اّلل ا ْْل َ ْم َر‪َ ،‬و َشا ِربَهَا‪َ ،‬و َساقِيَهَا‪َ ،‬وبَائِ یَعهَا‪َ ،‬ومبْتَ َ‬
‫((ل َ َع َن َ‬
‫َوا ْمل َ ْحمول َ َة إِل َيْ ِه» وِف املسند‪:‬ی َوآکِ ِل ِثَ َ ِنهَا)) ی‬
‫”اهلل جي لعنت آهي‪ ،‬شراب تي‪ ،‬ان جي پيئڻ واري تي‪ ،‬ان جي پيارڻ واري‬
‫تي‪ ،‬ان جي وڪرو ڪندڙ تي‪ ،‬ان جي خريدار تي‪ ،‬ان کي نچوڙڻ واري تي‪،‬‬
‫جنهن جي الِء نچوڙيو ويو ان تي‪ ،‬ان کي کڻڻ واري تي ۽ جنهن ڏانهن ان کي‬
‫کڻي ويو ان تي‪ ”.‬مسند احمد جي روايت ۾ ڏهين شخص جو به ذڪر آهي‪.‬‬
‫يعني “ان جي قيمت کائڻ واري شخص تي به لعنت آهي‪( “.‬سنن ايب دائود‪3674:‬‬
‫وصححه االلباين‪ ،‬املسند‪ 5716:‬وصححه االرناوط)‬

‫‪ ‬رشوت ڏيڻ ۽ وٺڻ‬

‫رشوت ڏيڻ ۽ وٺڻ به ڪبيره گناهن ۾ شامل آهي‪ ،‬جنهن جي ذريعي ڪنهن‬
‫جو حق ڦٻايو ويندو آهي ۽ ظلم ۽ زيادتي ڪئي ويندي آهي‪ .‬جيڪو ماڻهو ان‬
‫جو ارتڪاب ڪندو آهي ان تي اهلل تعالي جي ڦٽڪار پوي ٿي ۽ هو ان جي‬
‫لعنت جو حقدار ٿئي ٿو‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪476‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫((ل َ َع َن اهلل ال َرا ِشي َوا ْیمل ْرتَ ِشي ِِف ا ْحل ْك ِی‬
‫م)) ”اهلل جي لعنت آهي فيصلي ۾ رشوت ڏيڻ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫۽ رشوت وٺڻ واري تي‪( “.‬مسند امحد‪ 9019 ،9011 :‬وصححه االرناوط)‬
‫جڏهن ته حضرت عبداهلل بن عمرو‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫م ال َرا ِشي َوا ْمل ْرتَ ِشي» ”رسول اهلل‪ ‬جن رشوت‬ ‫ِ‬ ‫«ل َ َع َنرسول َ ِ ص َ‬
‫اّلل َ ل اهلل یعَل َيه َو َسل َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ڏيڻ ۽ رشوت وٺڻ واري تي لعنت موڪلي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،3580:‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 1337:‬وصححه االلباين)‬
‫هنن ٻنهي روايتن کي سامهون رکيو وڃي ته انهي مان معلوم ٿئي ٿو ته‬
‫رشوت ڏيڻ وارو ۽ رشوت وٺڻ وارو ٻنهي تي اهلل تعالي جي به لعنت ٿئي‬
‫ٿي ۽ رسول اهلل‪ ‬جي به‪.‬‬

‫‪ ‬وياجي ڏي وٺ ڪرڻ‬
‫وياجي ڏي وٺ جاري رکڻ اهلل ۽ ان جي رسول‪ ‬جي خالف جنگ جو‬
‫اعالن ڪرڻ جي برابر آهي‪ .‬۽ جيڪو شخص وياج کائي ٿو ۽ جيڪو کارائي‬
‫ٿو ٻنهي تي اهلل جي رسول‪ ‬لعنت موڪلي آهي‪ .‬بلڪه جيڪو شخص‬
‫وياجي ڏي وٺ جو م عاملو لکي ٿو ۽ جيڪو ان جو گواهه بنجي ٿو اهي به‬
‫م لعون آهن‪ .‬۽ اهي سڀ گناهه ۾ برابر جا شريڪ آهن‪.‬‬
‫حضرت جابر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫«ه ْمی‬ ‫هلل َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم آک َل ال ِربَا‪َ ،‬وم ْؤکلَه‪َ ،‬وکَاتِبَه‪َ ،‬و َشا ِه َدي ْ ِه»‪َ ،‬وقَ َ‬
‫ال‪ :‬ی‬ ‫«ل َ َع َنرسول ا ِ‬
‫َ‬
‫َس َو ٌیاء»‬
‫”رسول اڪرم‪ ‬جن لعنت موڪلي وياج کائڻ واري تي‪ ،‬ان جي کارائڻ‬
‫واري تي‪ ،‬ان جي لکڻ واري تي ۽ ان جي ٻنهي گواهن تي‪ .‬۽ پاڻ‪ ‬جن‬
‫فرمايو ته اهي سڀ (گناهه جي لحاظ کان) برابر آهن‪( “.‬صحيح مسلم‪)1598:‬‬

‫‪ 11‬چوري ڪرڻ‬
‫اسالم ۾ هر شخص جي مال کي تحفظ حاصل آهي‪ .‬انهي الِء ڪو شخص‬
‫ڪنهن به ناجائز طريقي سان ڪنهن جي مال تي قبضو نٿو ڪري سگهي‪.‬‬
‫ناجائز طريقن مان هڪ طريقو مال چوري ڪرڻ جو آهي‪ .‬اهو ايتري قدر‬
 ‫‪477‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫سنگين ڏوهه آهي جو هڪ شخص جيڪڏهن ننڍڙي شئ به چوري ڪري ته ان‬

‫تي اهلل جي ڦٽڪار پوي ٿي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫السا ِر َق‪ ،‬ي َ ْس ِرقی الب َيْ َض َة فَت ْق َطع يَده‪َ ،‬وي َ ْس ِرق احلَب ْ َل فَت ْق َطع يَده»‬ ‫«ل َ َع َن َ‬
‫اّلل َ‬
‫”اهلل جي لعنت آهي چور تي جيڪو هڪ آنو چوري ڪري ٿو ته ان جو هٿ‬
‫ڪٽيو وڃي ٿو‪ .‬۽ هڪ رسي چوري ڪري ٿو ته ان جو هٿ ڪٽيو وڃي ٿو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ 6783:‬وصحيح مسلم‪)1687:‬‬

‫‪ 12‬مردن ۽ عورت جو هڪ ٻئي سان مشابهت اختيار ڪرڻ‬

‫يعني ڳالهه ٻولهه‪ ،‬ظاهري وضع قطع ۽ لباس وغيره ۾ جيڪي مرد ۽‬
‫عورت سان مشابهت اختيار ڪندا آهن انهن تي لعنت آهي‪.‬‬
‫حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫ات ِم َن ِ‬
‫الن َساءِی‬ ‫اّلل َص َل اهلل عَل َي ِیهوسلَم املتَ َشبِ ِهني ِم َن ال ِر َج ِال ِبال ِنساءِ‪ ،‬واملتَ َشبِهَ ِ‬
‫«ل َ َع َنرسول َ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ َ‬ ‫َ‬
‫ِبال ِر َج ِال»‬
‫”رسول اهلل‪ ‬جن انهن مردن تي لعنت موڪلي جيڪي عورتن سان‬
‫مشابهت اختيار ڪن ٿا‪ .‬اهڙي طرح انهن عورتن تي به لعنت موڪلي جيڪي‬
‫مردن سان مشابهت اختيار ڪن ٿيون‪( “.‬صحيح البخاري‪)5885:‬‬
‫جڏهن ته هڪ روايت ۾ آهي‬
‫یل َ َع َن ا َلنبِي َص َل اهلل عَل َي ِهوسلَم امل َخنَثِني ِم َن ال ِر َج ِال‪ ،‬وامل ََت ِجال َ ِت ِم َن ِ‬
‫الن َساءِ‪َ ،‬وقَ َ‬
‫ال‪:‬ی‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ َ‬
‫«أَ ْخرِجوه ْم ِم ْن بيوتِك ْم» ی‬
‫”نبي ڪريم‪ ‬جن لعنت موڪلي مردن مان مخنث ماڻهن تي ۽ عورتن‬
‫مان مردن جي شڪل اختيار ڪرڻ وارن تي‪ .‬۽ پاڻ‪ ‬جن فرمايو ته انهن کي‬
‫پنهنجي گهرن مان ڪڍي ڇڏيندا ڪريو‪( “.‬صحيح البخاري‪)5886:‬‬
‫اهڙي طرح حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
 ‫‪478‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫اّلل َص َل اهلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم ال َرج َل يَلْبَس لِبْ َس َة ا ْیملَ ْرأَ ِة‪َ ،‬وا ْمل َ ْرأَ َة تَلْبَس لِبْ َس َة‬
‫«ل َ َع َن رسول َ ِ‬
‫َ‬
‫ال َرج ِ ی‬
‫ل» ی‬
‫”رسول اهلل‪( ‬هڪ ٻي روايت ۾ آهي ته اهلل تعالي) ان مرد تي لعنت‬
‫موڪلي جيڪو عورت وارو لباس پائي ۽ ان عورت تي لعنت موڪلي جيڪا‬
‫مردن وارو لباس پائي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،4098:‬وصححه االلباين‪ ،‬وصحيح اجلامع‪)9226:‬‬

‫‪ 13‬حاللو ڪرڻ يا ڪرائڻ‬

‫اسالم طالق ڏيڻ جي الِء هڪ قانون ۽ ضابطو بنايو آهي‪ .‬جيڪڏهن ڪو‬
‫شخص انهي قانون ۽ ضابطي جي پابندي ڪندي طالق ڏي ته ڪا ڏکيائي پيش‬
‫نٿي اچي ۽ مڙس زال جي وچ ۾ عليحدگي تمام سٺي نموني ٿي وڃي ٿي‪.‬‬
‫مثال طور هڪ قانون هي آهي ته جيڪو شخص طالق ڏيڻ چاهيندو هجي هو‬
‫زال جي طهر جو انتظار ڪري ۽ پوِء جماع ڪرڻ بنا هو پنهنجي زال کي هڪ‬
‫ئي دفعو طالق ڏئي ڇڏي‪ .‬ان کانپوِء ٽي مهينن جي عدت گذرڻ ڏي‪ .‬انهي‬
‫دوران پنهنجي زال کي پاڻ وٽ ئي رکي‪ ،‬شايد رجوع جا امڪانات پيدا ٿي‬
‫وڃن ۽ انهن ٻنهي جي وچ ۾ صلح ٿي وڃي‪ .‬۽ جيڪڏهن صلح نٿي ٿئي ته‬
‫عدت گذرڻ سان ئي زال پنهنجي مڙس کان الڳ ٿي ويندي‪ .‬ليڪن هاڻي به‬
‫انهن ٻنهي جي وچ ۾ رجوع جي هڪ صورت باقي آهي ۽ اها آهي وري نئين‬
‫سر نڪاح جي ذريعي‪.‬‬
‫اهو ڪيترو نه بهترين قانون آهي! ليڪن ڇا چئجي ماڻهو تڪڙ جو‬
‫شڪار ٿي وڃن ٿا ۽ هڪ ئي مجلس ۾ ٽي طالقون ڏئي ويهي رهن ٿا!‬
‫حاالنڪه گڏوگڏ ٽي طالقون ڏيڻ حرام آهي ۽ حديث جي نبوي مطابق اهلل جي‬
‫ڪتاب کي رانديڪو بنائڻ جي مثل آهي‪ .‬مار پوين ٽنهي طالقن کي ٽي شمار‬
‫ڪيو وڃي ٿو‪ .‬حاالنڪه اها هڪ ئي طالق شمار ٿئي ٿي ۽ ان کانپوِء به رجوع‬
‫جو حق حاصل هجي ٿو‪ .‬وري ان تي ٻيو ستم اهو ٿئي ٿو ته جيڪڏهن مڙس‬
‫گڏوگڏ ٽي طالقون ڏيڻ کانپوِء رجوع ڪر ڻ چاهي ته چيو ويندو آهي‪ :‬نه‪ ،‬اهو‬
‫ناممڪن آهي‪ ،‬جيستائين زال جو حاللو نه ٿئي! حاالنڪه حاللو ڪرڻ وارو ۽‬
‫ڪرائڻ وارو ٻئي ملعون آهن ۽ اهلل جي ڦٽڪار جا مستحق آهن‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
 ‫‪479‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫”اهلل جي لعنت هجي حاللو ڪرڻ واري ۽ ان تي‬ ‫اّلل ا ْمل َیحلِ َل‪َ ،‬وا ْمل َحل َ َل ل َ یه»‬
‫«ل َ َع َن َ‬
‫جنهن جي الِء حاللو ڪيو وڃي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 2078:‬صححه االلباين)‬
‫حاللو ڪرڻ وارو شخص اوڌر تي ورتل َ‬
‫سان جيئن آهي‪.‬‬
‫جيئن حضرت عقبه بن عامر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن پڇيو‪:‬‬
‫«أَ َال أ ْخ ِبكی ْم ِبالتَيْ ِس ا ْمل ْستَ َعا ِر ی» ی‬
‫”ڇا آئون توهان کي اوڌر تي ورتل َ‬
‫سان جي باري ۾ نه ٻڌايان؟“‬
‫ماڻهن چيو‪ :‬اهلل جا رسول! ڇونه‪ ،‬ضرور ٻڌايو‪ .‬ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪:‬‬
‫اّلل ا ْمل َحلِ َل‪َ ،‬وا ْمل َحل َ َل ل َ یه» ”اهو حاللو ڪرڻ وارو آهي‪ .‬اهلل تعالي‬
‫«ه َو ا ْمل َحلِل‪ ،‬ل َ َع َن َ‬
‫جي لعنت هجي حاللو ڪرڻ واري ۽ حاللو ڪرائڻ واري ٻنهي تي‪( “.‬سنن ابن‬
‫ماجه‪ 1936 :‬صححه االلباين)‬

‫صحابه ڪرام‪ ‬کي برو ڀلو چوڻ‬ ‫‪14‬‬

‫صحابه ڪرام‪ ‬رسول اڪرم‪ ‬جن جا شاگرد هئا‪ .‬۽ اهلل تعالي جا‬
‫برگزيده ٻانها هئا جن کي ان پنهنجي پياري نبي جناب محمد‪ ‬جو ساٿ‬
‫ڏيڻ جي الِء چونڊي ورتو هو‪ .‬سڀئي صحابه ڪرام‪ ‬جو دل سان احترام‬
‫ڪرڻ ۽ انهن کي خير سان ياد ڪرڻ اسان جي ايمان جو الزمي جزو آهي‪ .‬۽‬
‫جيڪو شخص ان جي برعڪس صحابه ڪرام‪ ‬جي گستاخي جو مرتڪب‬
‫ٿئي ۽ انهن کي برو ڀلو چوي ته اهو يقينا ملعون آهي‪ .‬انهي تي نه صرف اهلل‬
‫تعالي جي ڦٽڪار پوي ٿي بلڪه فرشتن جي به ۽ سڀني ماڻهن جي به لعنت‬
‫پوي ٿي‪.‬‬
‫حضرت ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫مج ِع َی‬
‫ني)) ی‬ ‫اّلل‪َ ،‬وا ْمل َ َالئِ َك ِة‪َ ،‬والنَ ِ‬
‫اس أَ ْ َ‬ ‫ب أَصح ِاب فَعل َي ِه ل َ ْعنَة َ ِ‬ ‫م‬
‫(( َ ْن َس َ ْ َ َ ْ‬
‫”جنهن شخص منهنجي صحابه ڪرام‪ ‬کي گاريون ڏنيون ان تي اهلل جي‬
‫لعنت‪ ،‬فرشتن جي لعنت ۽ سڀني ماڻهن جي لعنت آهي‪( “.‬الطرباين يف الکبري‪،174/3:‬‬
‫وانظر الصحيحة لاللباين‪)2340 :‬‬
 ‫‪480‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫‪16‬‬ ‫‪15‬‬
‫والدين تي لعنت موڪلڻ‬ ‫ڪنهن مجرم کي پناهه ڏيڻ‬
‫زمين جي نشانن کي تبديل ڪرڻ‬ ‫‪17‬‬

‫هنن ٽنهي معاملن بابت حضرت علي‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪‬‬

‫جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫آوىیحم ْ ِدثًا‪َ ،‬ول َ َع َن اهلل َم ْنل َ َع َن َوال ِ َدي ْ ِه‪َ ،‬ول َ َع َن اهلل َم ْن غَ َريَا ْملَنَ َی‬
‫ار)) ی‬ ‫((ل َ َع َن اهلل َم ْن َ‬
‫”اهلل لعنت ڪئي آهي ان شخص تي جيڪو ڪنهن مجرم کي پناهه ڏي‪ .‬۽‬
‫اهلل جي لعنت آهي ان ماڻهو تي جيڪو پنهنجي والدين تي لعنت موڪلي‪ .‬۽‬
‫اهلل جي لعنت آهي ان تي جيڪو زمين جي نشانن کي تبديل ڪري ڇڏي‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)1978:‬‬
‫جيستائين والدين تي لعنت موڪلڻ جو تعلق آهي ته اهو تمام وڏو گناهه‬
‫آهي‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عمرو‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهلل‪ ‬جن‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫”بيشڪ ڪبيره گناهن مان هڪ‬ ‫ب ال َكبَائِ ِر أَ ْن يَل ْ َع َن ال َرجل َوال ِ َدي ْ ِه»‬
‫«إ َِن ِم ْن أَكْ َ ِ‬
‫گناهه هي آهي ته ڪو شخص پنهنجي والدين تي لعنت موڪلي‪ “.‬پاڻ‪ ‬کي‬
‫پنهنجي‬ ‫ماڻهو‬ ‫ڪو‬ ‫چيو ويو ته يا رسول اهلل! َوكَ يْ َف يَل ْ َعن ال َرجل َوال ِ َدي ْ ِه؟‬
‫والدين تي ڪيئن لعنت موڪلي سگهي ٿو؟‬
‫ته پاڻ‪ ‬جن فرمايو‪« :‬ي َسب ال َرجل أَبَا ال َرج ِل‪ ،‬فَيَسب أَ یبَاه‪َ ،‬وي َسب أ َمه» ی‬
‫”هو ڪنهن جي پيَء کي گاريون ڏيندو آهي ته ان جي نتيجي ۾ هو به ان جي‬
‫پيَء کي گاريون ڏيندو آهي‪ .‬۽ هو ڪنهن جي ماُء کي گاريون ڏيندو آهي ته ان‬
‫جي بدلي ۾ هن کي به ماُء تي گاريون ملنديون آهن‪( “.‬البخاري‪ ،‬االدب‪ ،‬باب اليسب‬
‫الرجل والديه‪ ، 5973 :‬مسلم‪ :‬االميان باب الکبائر واکربها‪)90:‬‬

‫‪ 18‬غير فطري طريقي سان شهوت پوري ڪرڻ‬

‫اهلل تعالي هر انسان ۾ (توڻي مرد هجي يا عورت) شهوت جا جذبا وديعت‬
‫ڪيا آهن ۽ انهن کي پورو ڪرڻ جي الِء ان نڪاح کي مشروع ڪيو آهي‪.‬‬
 ‫‪481‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫جيتوڻيڪ نڪاح کانپوِء مڙس زال پنهنجي جذبن کي تسڪين پهچائي‬

‫سگهن ٿا‪ .‬انهي جائز طريقي کي ڇڏي ناجائز طريقي سان شهوت جا جذبا پورا‬
‫ڪرڻ وارو شخص ملعون آهي‪.‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪(( :‬ل َ َع َن اهلل َم ْن َع ِم َل َع َم َل َق ْو ِم ل ٍ ی‬
‫وط‪.‬‬
‫ثَالث ًا)) ”اهلل جي لعنت آهي ان شخص تي جنهن لوط جي قوم وارو عمل‬
‫ی‬ ‫ڪيو‪( “.‬البخاري يف االدب املفرد‪ ،892 :‬النسائي يف الکربي‪)7297:‬‬
‫پاڻ‪ ‬جن ٽي دفعا ارشاد فرمايو‪.:‬‬
‫ون َم ْن َع ِم َل َع َم َل قَ ْو ِم ل ٍ‬ ‫اهڙي طرح فرمايو‪َ (( :‬ملْعون َم ْنوق ََع عَلَ بَ ِه ٍ‬
‫وط» ی‬ ‫يمة‪َ ،‬ملْع ٌ‬
‫َ‬ ‫ٌ َ‬
‫”اهو شخ ص ملعون آهي جيڪو ڪنهن جانور سان بدفعلي ڪري‪ .‬۽ اهو ماڻهو‬
‫ملعون آهي جيڪو لوطي فعل ڪري‪( “.‬مسند امحد‪ 1875:‬وحسنه االرناوط)‬

‫”اهلل تعالي جي لعنت آهي‬ ‫يم ٍیة))‬

‫اهڙي طرح فرمايو‪(( :‬ل َ َع َن اهلل َم ْن َوق ََع عَلَ بَ ِه َ‬
‫ون َم ْن أَ ََت‬
‫ان تي جيڪو چوپائي جانور سان بدفعلي ڪري‪ “.‬وڌيڪ فرمايو‪َ « :‬ملْع ٌ‬
‫ا ْم َرأَتَه ِِف دب ِر َها ی» ی‬
‫”اهو شخص ملعون آهي ج نهن پنهنجي زال کي پوئين جڳهه تان بدفعلي‬
‫ڪئي‪( “.‬النسائي يف الکربي‪)7299 :‬‬

‫‪ 19‬مسلمان ڀاُء تي اسلحو تاڻڻ!‬

‫جناب ابو القاسم‪ ‬جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ان أَ َخاه ِألَ ِیبي ِه َوأ ِم ِه» ی‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫َِ ِ‬ ‫َ‬
‫ار إ َِیل أخ يه ِِبَ ِدي َدة‪ ،‬فَإِی َن ا ْمل َ َالئ َك َة تَل ْ َعنه‪َ ،‬ح َّت ي َ َد َعه َوإ ِْن ک َ َ‬
‫« َم ْنأ َش َ‬
‫”جيڪو شخص پنهنجي ڀاُء تي لوهه تاڻي ته فرشتا ان تي لعنت موڪلين ٿا‬
‫ايستائين جو هو ان کان باز اچي وڃي‪ .‬توڻي ان جو سڳو ڀاُء ڇونه هجي‪( “.‬سنن‬
‫ايب دائود‪ 2162:‬وحسنه االلباين)‬

‫پنهنجي پيَء کانسواِء ڪنهن ٻئي جي طرف پنهنجي نسبت ڪرڻ‬ ‫‪20‬‬

‫ابن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهلل‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

 ‫‪482‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫ني)) ی‬ ‫اّلل َوا ْملَ َالئِ َك ِة َوالنَا ِس أَ ْ َ‬

‫مج ِع َی‬ ‫ري َموالِي ِه َفعل َي ِه ل َ ْعنَة َ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ َ ِ َ ِ نت‬ ‫م‬
‫(( َنِ َاد ََع إ َِیل غَ ْري أ ِبيه أو ا ْ َ َمإ َِیل غَ ْ َ َ ْ‬
‫”جيڪو شخص پنهنجي پيَء کانسواِء ڪنهن ٻئي جي طرف پنهنجي نسبت‬
‫ڪري‪ ،‬يا هو پنهنجي آزادي کي آزاد ڪرڻ وارن کانسواِء ڪنهن ٻئي ڏانهن‬
‫منسوب ڪري ته ان تي اهلل جي‪ ،‬فرشتن جي ۽ سڀني ماڻهن جي لعنت آهي‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)2616:‬‬

‫مديني شريف ۾ ڏوهه يا ظلم ڪرڻ يا ڏوهاري کي يا ظالم کي پناهه ڏيڻ‬ ‫‪21‬‬

‫نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ري إ َِیل ثَو ٍر‪ ،‬فَ َم ْن أَ ْح َد َث فِيهَا َح َدثًا أَو آوى حم ْ ِدثًا‪ ،‬فَ َعل َي ِه ل َ ْعنَة ا ِ‬ ‫ِ‬
‫هلل‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ني عَ ْ ٍ ْ‬ ‫((ا ْملَدينَة َح َر ٌم َما یبَ ْ َ‬
‫ني‪َ ،‬ال يَقْبَل اهلل ِمنْه يَ ْو َم ال ْ یقِي َ َام ِة َص ْرفًا َو َال عَ ْد ًیال) ی)‬ ‫َوا ْمل َ َالئِ َك ِة َوالنَ ِ‬
‫اس أَ ْ َ ِ‬
‫مجع َ‬
‫”مدينو عير کان ثور تائين حرم شريف آهي‪ .‬لهذا جيڪو ماڻهو ان ۾ ڏوهه‬
‫ڪري يا ڏوهاري کي پناهه ڏئي ٿو (يا ان ۾ بدعت کي ايجاد ڪري ٿو يا‬
‫بدعتي کي پناهه ڏي ٿو) ته ان تي اهلل جي‪ ،‬فرشتن جي ۽ سڀني ماڻهن جي‬
‫لعنت آهي‪ .‬اهلل تعالي ان کان قيامت جي ڏينهن ڪو نفل يا فرض عبادت (يا‬
‫ڪنهن قسم جو فديو) قبول نه ڪندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)1370:‬‬

‫غداري ڪرڻ‬ ‫‪22‬‬

‫نبي ڪريم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫((ذِ َمة ا ْمل سلِ ِمني وا ِح َدةٌ‪ ،‬ي َ ْس َیع ِبهَا أَدنَاهم‪ ،‬فَ َم ْن أَ ْخ َف َر م سلِما ذِ َمتَ یه فَعل َي ِه ل َ ْعنَة َ ِ‬
‫اّللی‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ ً‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ني‪َ ،‬ال ي ْقبَل ِمنْه يَ ْو َم الق یيامة صرف وال عدل) ی) ی‬ ‫مجع َ‬ ‫َوا ْمل َ َالئِ َك ِة َوالنَ ِ‬
‫اس أَ ْ َ ِ‬
‫”مسلمانن جو عهد هڪ ئي آهي‪ ،‬ان جي ذميواري انهن مان ڪو گهٽ ۾ گھٽ‬
‫حيثيت وارو به کڻي سگهي ٿو‪( .‬يعني ڪو گهٽ حيثيت وارو مسلمان به‬
‫جيڪڏهن ڪنهن ڪافر کي امان ڏي ته سڀني مسلما نن کي ان جي پاسداري‬
‫ڪرڻي پوندي) لهذا جنهن به ڪنهن مسلمان جي عهد کي ٽوڙيو (غداري‬
‫ڪئي) ته ان تي اهلل تعالي جي‪ ،‬فرشتن جي ۽ سڀني ماڻهن جي لعنت آهي‪.‬‬
 ‫‪483‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫اهڙي شخص سان (قيامت جي ڏينهن) ڪنهن قسم جو فديو قبول نه ڪيو‬
‫ويندو‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،1870:‬صحيح مسلم‪ 1370:‬واللفظ ملسلم)‬

‫دنيا جي هر شئ ملعون آهي سواِء چئن جي!‬ ‫‪23‬‬

‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫اّلل‪َ ،‬و َما َو َااله‪ ،‬أَ ْو عَ ِاملًا‪ ،‬أَ ْو متَ َعلِ ًما» ی‬
‫ون ما فِيهَا‪ ،‬إ َِال ذِك َْر َ ِ‬
‫«الدن ْيَا َملْعون َ ٌة‪َ ،‬ملْع ٌ َ‬
‫”دنيا ملعون آهي ۽ ان ۾ جيڪي ڪجھ آهي اهو سڀ به ملعون آهي‪ ،‬سواِء‬
‫اهلل جي ذڪر جي ۽ جيڪو عمل اهلل کي پسند هجي‪ ،‬يا پڙهائيندڙ يا پڙهندڙ‪“.‬‬
‫(جامع الرتمذي‪ ،2322:‬سنن ابن ماجه‪ 4112:‬وحسنه االلباين)‬
‫هن حديث جي معني هي آهي ته دنيا ۽ ان جي هر شئ ملعون آهي سواِء چئن‬
‫شين جي‪:‬‬
‫‪ _2‬هر اهو عمل جيڪو اهلل تعالي کي پسند هجي‪.‬‬ ‫‪ _1‬اهلل جو ذڪر‬
‫‪ _4‬دين جي تعليم حاصل ڪرڻ وارو‬ ‫‪ _3‬دين جو عالم‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي پنهنجي رحمتن سان‬
‫نوازي‪ .‬۽ پنهنجي ڦٽڪار کان محفوظ رکي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫عزيز ساٿيو! اڄوڪي خطبه جمع جي موضوع کي مڪمل ڪندي آخر ۾‬
‫اسان انهن عورتن جو تذڪرو ڪنداسين جن تي اهلل تعالي جي ڦٽڪار پوي‬
‫ٿي ۽ اهي ان جي لعنت جون حقدار بنجن ٿيون‪.‬‬
‫ڪجھ عورتون جن تي لعنت موڪلي وئي!‬
‫حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬فرمايو‪:‬‬
‫ات‪ ،‬لِلْح ْسنِ املغ َ ِري ِ‬
‫ات َخل َیْق َ ِ‬ ‫ات واملتَ َفلِ َج ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اّلل الو ِ َ ِ‬
‫اّلل»‬ ‫َ‬ ‫اِشات َواملوتَش َمات‪َ ،‬واملتَنَم َص َ‬ ‫«ل َ َع َن َ َ‬
‫”اهلل تعالي چمڙي کوٽڻ واري ۽ کوٽرائڻ واري‪ ،‬چهري جا وار پٽرائڻ واري‬
‫۽ خوبصورتي جي الِء ڏندن کي جدا ڪرڻ واري عورتن تي لعنت ڪئي آهي‬
‫جيڪي ان جي خلقت کي تبديل ڪن ٿيون‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،4886:‬صحيح مسلم‪:‬‬
‫‪ 2125‬واللفظ للبخاري)‬
 ‫‪484‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫”چهري‬ ‫ات َوا ْملتَنَ ِم َص ِ ی‬

‫ات))‬ ‫۽ مسلم جي روايت ۾ لفظ هي آهن‪(( :‬والنَا ِم َص ِ‬
‫َ‬
‫جا وار پٽڻ واري ۽ پٽرائڻ واري‪ “.‬يعني هوَء پاڻ پنهنجي چهري جا وار پٽي يا‬
‫هوَء ڪنهن کان پٽرائي‪ ،‬ٻنهي صورتن ۾ ملعون آهن‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريم‪ ‬جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اصل َ َة َیوامل ْستَ ْو ِصل َ َة‪َ ،‬وال َو َ‬
‫اِش َة َوامل ْستَ ْو َ‬
‫ِش َة»‬ ‫اّلل ال َو ِ‬
‫«ل َ َع َن َ‬
‫”اهلل تعالي مصنوعي وار لڳائڻ واري عورت ۽ لڳرائڻ واري عورت تي‬
‫لعنت موڪلي‪ .‬اهڙي طرح (رنگ ڀرڻ جي الِء) چمڙي کوٽڻ واري ۽ کوٽرائڻ‬
‫واري عورت تي به لعنت موڪلي‪( “.‬صحيح البخاري‪)5933:‬‬
‫۽ سيده عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته هڪ انصاري ڇوڪريَء جي شادي ٿي‬
‫۽ هوَء بيمار ٿي پئي‪ .‬جنهن جي نتيجي ۾ هن جا وار ڪري ويا‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫هن جي گهروارن ارادو ڪيو ته ان جا مصنوعي وار لڳرائن‪ .‬ته انهن نبي‬
‫اصل َ َة َوامل ْستَ ْو ِصل َ َیة)) ی‬
‫اّلل ال َو ِ‬
‫ڪريم‪ ‬جن کان سوال ڪيو ته پاڻ فرمايو‪(( :‬ل َ َع َن َ‬
‫”اهلل تعالي جي لعنت آهي مصنوعي وار لڳائڻ واري ۽ لڳرائڻ واري عورت‬
‫تي‪( “.‬صحيح البخاري‪)5934:‬‬
‫جڏهن ته حضرت اسماء بنت ابي بڪر‪ ‬بيان ڪري ٿي ته‬
‫((ل َ َع َن ا َلنبِي َص َل اهلل عَل َي ِه َو َسلَمیال َو ِ‬
‫اصل َ َة َوامل ْستَ ْو ِصل َ َیة) ی) ی‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫”نبي ڪريم‪ ‬جن مصنوعي وار لڳائڻ واري ۽ لڳرائڻ واري عورت تي‬
‫لعنت موڪلي‪( “.‬صحيح البخاري‪)5936:‬‬
‫هنن سمورين روايتن مان معلوم ٿئي ٿو ته مصنوعي وار لڳرائڻ واري‬
‫عورت ۽ لڳرائڻ واري عورت ٻنهي تي اهلل جي به لعنت آهي ۽ رسول‬
‫اهلل‪ ‬جن جي به‪.‬‬
‫حضرت ابو امامه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته‬
‫الشاقَ َة َجيْبَهَا‪َ ،‬والدَا ِع ي َ َة ِبال َْوي ْ ِل َوالثبو ِر»‬
‫«ل َ َع َن اْلَْا ِم َش َة َو ْجهَهَا‪،‬ی َو َ‬
 ‫‪485‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫”رسول اهلل‪ ‬جن ان عورت تي لعنت موڪلي جيڪا پنهنجو چهرو پٽي‪،‬‬
‫جيڪا پنهنجو ڳلو ڦاڙي ۽ جيڪا هالڪت ۽ بربادي جو واويلو ڪري‪( “.‬سنن ابن‬
‫ماجه‪ 1585:‬وصححه االلباين)‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ِ‬
‫ان عَ یل َيْهَا ل َ َع نَتْهَا املَالَئِ َكة َح َّت ت ْصبِ َح»‬ ‫«إِ یذَا دَعَا ال َرجل ا ْم َرأَتَهإ َِیل ف َرا ِش ِهفَأَبَ ْت فَب َ َ‬
‫ات َغ ْضب َ َ‬
‫”جڏهن هڪ مڙس پنهنجي زال کي پنهنجي بستر تي گهرائي ۽ هوَء انڪار‬
‫ڪري ڇڏي‪ ،‬پوِء هو ان تي ناراضگي جي حالت ۾ رات گذاري ڇڏي ته فرشتا‬
‫صبح ٿيڻ تائين ان تي لعنت موڪليندا رهندا آهن‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،‬بدء اخللق باب‬
‫ذکر املالئکة‪ ،3237 :‬صحيح مسلم‪ :‬النکاح‪)1736:‬‬

‫اّلل عَل َيْ ِه َو َسل َ َم ل َ َع َن‬

‫اّلل َص َل َ‬ ‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته «أَ َن َرس َ‬
‫ول َ ِ‬
‫زَ َوار ِ‬
‫ات القبو ِیر))‬ ‫َ‬
‫”رسول اهلل‪ ‬جن قبرن جي تمام گهڻي زيارت ڪرڻ وارين عورتن تي‬
‫لعنت موڪلي‪“.‬‬
‫ياد رهي ته عورتون ڪڏهن ڪڏهن‪ ،‬عبرت حاصل ڪرڻ جي الِء قبرن تي‬
‫وڃي سگهن ٿيون‪ ،‬ان شرط سان جو اهي باپرده ٿي وڃن ۽ صبر تحمل جو‬
‫مظاهرو ڪن‪.‬‬
‫رسول اهلل‪ ‬جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ون عَلَ سرو ٍج‪ ،‬کَأ َ ْشبَاهِ ال ِر َح ِال‪ ،‬ي َ ْ ِْنل یو َن عَلَ أَ ْب َو ِ‬ ‫ِ‬
‫ابی‬ ‫(( َس يَك یون ِِف آخ ِر أ َم ِِت ِر َج ٌ‬
‫الیي َ ْركَبی َ‬
‫اف‪ ،‬ال ْ َعنوه َن‪ ،‬فَإِ ََن َن‬ ‫ات‪ ،‬عَلَ یرءو ِس ِهم کَأَسنِم ِة الْب ْخ ِت ال ْ ِع َج ِ‬ ‫ا ْیمل َ ْس ِج ِدی‪ ،‬نِ َساؤه ْمیکَا ِس ي َ ٌ‬
‫ات عَا ِري َ ٌ‬
‫ْ ْ َ‬
‫َملْعون َ ٌ ی‬
‫ات))‬
‫”منهنجي امت جي پڇاڙي ۾ اهڙا ماڻهو هوندا جيڪي پاکڙن وانگر چاڙهين‬
‫تي سوار ٿيندا‪ .‬اهي مسجدن جي دروازن تي لهندا‪ .‬انهن جون عورتون صفا‬
‫اگهاڙو لباس پائينديون‪ ،‬انهن جي مٿن تي ايئن هوندو جيئن سنهڙين اٺڙين‬
‫جا ٿوها هجن‪ .‬توهان انهن تي لعنت موڪلجو ڇوته اهي ملعون عورتون آهن‪“.‬‬
‫(السلسلة الصحيحة‪)2683 :‬‬
 ‫‪486‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫هن حديث جي تشريح ڪندي شيخ البانيؒ جو چوڻ آهي ته ”پاکڙن وانگر‬
‫چاڙهين“ جي لفظن ۾ گهوڙن جي پٺ تي رکي ويندڙ سنج کي تشبيه ڏني‬
‫وئي آهي ته اهي پاکڙن وانگر هونديون‪ ،‬ته ان مان معلوم ٿئي ٿو ته انهن‬
‫سنجن مان مراد اهي سنجون ناهن جيڪي گهوڙن جي پٺ تي رکيون وينديون‬
‫آهن‪ .‬بلڪ ه ان مان مراد جديد دؤر جون ايجاد ڪيل ڪارن جون وڏيون وڏيون‬
‫سيٽون آهن‪ .‬انهي جي تائيد هن حديث جي ڪن روايتن ۾ ذڪر ڪيل هنن‬
‫يعني (سروج) جي جڳهه تي (المياثر)‬ ‫ون عَلَ امل َياثِ ِری‬
‫لفظن سان به ٿئي ٿي‪ :‬ي َ ْر َكب َ‬
‫جو لفظ آهي جيڪا جمع آهي‪( :‬ميثرة) جي‪ .‬۽ ان جي معني آهي‪ :‬نرم ۽ مالئم‬
‫سيٽ‪ .‬۽ ڪارن جون سيٽون نرم ۽ مالئم هجڻ سان گڏوگڏ ڪشادگي ۾ وڏن‬
‫وڏن پ اکڙن وانگر به هونديون آهن‪ .‬گويا هن حديث ۾ رسول اڪرم‪ ‬جن‬
‫ڪارن تي سوار ٿيڻ وارن ماڻهن جي طرف اشارو ڪيو آهي جيڪي مسجدن‬
‫جي دروازن تي پنهنجي ڪارن سان لهندا‪.‬‬
‫۽ هن دؤر ۾ اسان اها شئ ڪثرت سان ڏسي رهيا آهيون ته ماڻهو جمعي‬
‫جي نماز جي الِء مسجد جي دروازن جي ويجهو لهندا آهن‪ ،‬پوِء جمعو نماز‬
‫پڙهي دوباره انهن تي سوار ٿي هليا ويندا آهن‪ .‬۽ انهن مان اڪثر ماڻهو‬
‫مسجدن جو منهن صرف جمعي جي ڏينهن ئي ڏسندا آهن! يا وري ان وقت‬
‫ڏسندا آهن جڏهن انهن کي ڪنهن وي جهي مائٽ يا دوست جي جنازي نماز ۾‬
‫شرڪت ڪرڻي پئجي وڃي! ڇوته اهڙا ماڻهو جنازي نماز جي الِء به ڪارن تي‬
‫سوار ٿي ڪري ميت سان گڏوگڏ ويندا آهن‪ ،‬توڻي جنازي نماز مسجد ۾ ادا‬
‫ڪئي وڃي يا جنازي گاهه ۾‪ .‬۽ اهي ئي اهي ماڻهو آهن جن جون عورتون‬
‫صفا اگهاڙو لباس پائينديون آهن‪ .‬اال ماشاء اهلل تمام گهٽ اهڙيون هونديون‬
‫جيڪي مڪمل پردو ڪنديون هونديون‪.‬‬
‫جڏهن ته هڪ ٻي حديث ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اس‪َ ،‬و ینِ َس ٌاء‬ ‫ون ِبهَا النَ َ‬ ‫اب الْبَقَ ِر ي َ ْضرِب َ‬ ‫ُها‪ ،‬قَ ْو ٌم َم َعه ْم ِس ي َ ٌاط کَأ َ ْذن َ ِ‬ ‫ِ‬
‫«صنْ َفانِ م ْنأَ ْه ِل النَا ِر ل َ ْم أَ َر َ‬
‫ِ‬
‫يال ٌت َمائِ َال ٌت‪ ،‬رءوسه َنکَأ َ ْسنِ َم ِة الْب ْخ ِت ا ْملَائِل َ ِة‪ َ ،‬یال ي َ ْدخل َْن ا ْْلَنَ َة‪َ ،‬و َال‬ ‫ات عَا ِريَا ٌت مِ َ‬ ‫کَا ِس ي َ ٌ‬
‫وجد ِم ْن َم ِسريَ ِة كَ َذا َوكَ َذا»‬ ‫َ َِي ْد َن ِرُيَهَا‪َ ،‬وإ َِن ِرُيَهَا ل َي َ‬
 ‫‪487‬‬ ‫لعنت جو سبب بنجڻ وارا عمل‬

‫”ٻه قسم جي جهنمين کي مون ناهي ڏٺو‪ .‬هڪ ته اهي ماڻهو آهن جن وٽ‬
‫ڳئون جي پڇن وانگر لٺيون هونديون جن سان اهي ماڻهن کي هڪليندا‪ .‬۽‬
‫ٻيون اهي عورتون آهن جيڪي اهڙو لباس پائينديون گويا اگهاڙيون هجن‪.‬‬
‫ماڻهن جي دلين کي پاڻ ڏانهن ڇڪڻ واريون ۽ ٽپ ٽپ ڪري هلڻ واريون‬
‫هونديون‪ ،‬انهن جا مٿا اٺن جي ٿوهن وانگر هڪ طرف جهڪيل هوندا‪ .‬اهڙيون‬
‫عورتون جنت ۾ داخل ٿينديون نه ان جي خوشبوء پائي سگهنديون حاالنڪه‬
‫جنت جي خوشبوء ته تمام پري کان محسوس ڪئي ويندي‪( “.‬صحيح مسلم‪ :‬اجلنة‬
‫باب النار يدخلها اجلبارون‪)2128:‬‬
‫آخر ۾ اسان هڪ دفعو وري ڌڻيَء در دعاگو آهيون ته هو اسان سڀن کي‬
‫هميشه پنهنجي رحمت جي ڇانو هيٺ رکي‪ ،‬دنيا ۾ به ۽ آخرت ۾ به‪ .‬آمين‬
 ‫‪488‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫رسول اڪرم‪ ‬جن جي بي‬ ‫❖‬ ‫اهلل تعالي جي آيتن يا آخرت‬ ‫❖‬
‫ادبي‬ ‫جو انڪار‬
‫رياڪاري‬ ‫❖‬ ‫مرتد ٿيڻ‬ ‫❖‬
‫خلوت ۾ حرام ڪيل ڪمن ۾‬ ‫❖‬ ‫شرڪ‬ ‫❖‬
‫ٽپي پوڻ‬ ‫اهلل تعالي سان ڪفر ڪرڻ‬ ‫❖‬
‫وچين نماز کي ڄاڻي ٻجھي‬ ‫❖‬ ‫قرآن مجيد جي ڪنهن حڪم‬ ‫❖‬
‫ڇڏي ڏيڻ‬ ‫کي ناپسند ڪرڻ‬
‫ڀوپن ۽ نجومين وٽ وڃڻ‬ ‫❖‬ ‫اهلل کي ناراض ڪرڻ وارين‬ ‫❖‬
‫اهلل جو قسم کائي اهو چوڻ‬ ‫❖‬ ‫ڳالهين جي پويان لڳڻ‬
‫فالڻي ماڻهو کي اهلل معاف نه‬ ‫اعتقادي نفاق‬ ‫❖‬
‫ڪندو‬ ‫❖ رسول اڪرم‪ ‬جن جي‬
‫اهلل جي ٻانهن جو حق ڦٻائڻ‬ ‫❖‬ ‫مخالفت‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! ڪي ڪم اهڙا آهن جيڪي نيڪين کي مٽائي ڇڏيندا آهن‬
‫۽ صالح عملن کي برباد ڪري ڇڏيندا آهن‪ .‬ايمان وارا ماڻهو اهڙن ڪمن کان‬
‫بچندا آهن ۽ پنهنجي ايمان ۽ نيڪ عملن جي حفاظت ڪندا آهن‪.‬‬
‫اچو اڄوڪي خطبي ۾ اهڙا معامال ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا‪ ،‬جيئن‬
‫اسان اهڙن معاملن ۾ پئجي نه وڃون ۽ اسان جا عمل محفوظ رهن‪.‬‬

‫‪ ‬اهلل تعالٰي جي آيتن يا قيامت جي ڏينهن جو انڪار ڪرڻ‬

‫جيڪو شخص اهلل جي آي تن جو انڪار ڪري ڇڏي‪ ،‬يا هو قيامت جي‬
‫ڏينهن کان منڪر ٿي وڃي ته ان جي نيڪ عملن جي اهلل تعالي وٽ ڪا به‬
‫حيثيت ناهي‪.‬‬
 ‫‪489‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ون‬‫الدن ْ َيا َوهُ ْم يَ ْح َسبُ َ‬ ‫ين َض َّل َس ْعيُ ُه ْم فِي ا ْل َح َياة ِ ُّ‬ ‫ين أَ ْع َم ًال () َّال ِذ َ‬ ‫﴿ ُق ْل هَ ْل ن ُ َن ِّبئُكُ ْم بِاألْ َ ْخ َ ِ‬
‫ْس َ‬
‫ت َربِّه ِ ْم َول ِ َقائ ِه َف َحب ِ َط ْت أَ ْع َما ُل ُه ْم ف ََال ُنق ِي ُم َل ُه ْم‬ ‫ين َك َ ُ‬
‫َفوا بِآ َيا ِ‬ ‫ون ُص ْن ًعا () أُولئِكَ َّال ِذ َ‬ ‫أَن َّ ُه ْم يُ ْح ِسنُ َ‬
‫َي ْو َم ا ْلق َِيا َمةِ َو ْزن ًا﴾‬
‫”اي پيغمبر) چؤ ته ڪرتوتن جي ڪري ٽوٽي وارن جي اوھان کي سڌ‬
‫ڏيون ڇا؟جن پنھنجي ڪوشش دنيا جي حياتيَء ۾ َاجائي وڃائي ۽ اھي‬
‫(پنھنجي الِء) ڀائيندا آھن ته اھي (پاڻ) چڱو ڪم ڪندا آھن‪.‬اھي اھي آھن جن‬
‫پنھنجي پالڻھار جي آيتن ۽ سندن ملڻ جو انڪار ڪيو پوِء سندن ڪئي‬
‫ڪمائي چٽ ٿي پوِء انھن الِء قيامت جي ڏينھن ڪا تور کڙي نه‬
‫ڪنداسون“(الکهف ‪)105-103 :18‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫ِخة ِ َحب ِ َط ْت أَ ْع َما ُل ُه ْم هَ ْل يُ ْجزَ ْو َن إ ِ َّل َما كَان ُوا َي ْع َمل َ‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ َّ‬
‫ُون﴾‬ ‫ين َكذبُوا بِآ َيات ِ َنا َول ِ َقا ِء ْاْل ِ َ‬
‫”۽ جن اسان جي آيتن کي ۽ آخرت جي ملڻ کي ڪوڙ ڄاتو تن جا َاعمال‬
‫ناس ٿيا‪ ،‬جيڪي ڪمائيندا آھن تنھن کانسواِء ٻيو ڪو بدلو نه ڏبن“(االعراف ‪:7‬‬
‫‪)147‬‬
‫هنن آيتن مان معلوم ٿئي ٿو ته اهلل تعالي جي آيتن جو انڪار يا آخرت‬
‫جو انڪار انسان جي نيڪين جي الِء تباهي جو ڪارڻ آهي‪.‬‬

‫‪ ‬دين اسالم کان مرتد ٿي وڃڻ‬

‫دين اسالم اهو واحد دين آهي جيڪو اهلل تعالي جو پسنديده دين آهي‪ .‬۽‬
‫اهو ئي دين اهلل تعالي وٽ قابل قبول آهي‪ .‬ان کانسواِء ٻيو ڪو دين اهلل‬
‫تعالي قبول نه فرمائيندو‪.‬‬

‫ين عِنْ َد اهَّللِ ْاإل ِ ْس َال ُم﴾‬ ‫سڌن لفظن ۾ ارشاد فرمائي ٿو‪﴿ :‬إ ِ َّن ِّ‬
‫الد َ‬ ‫اهلل تعالي‬
‫”بيشڪ دين (برحق) اهلل تعالي وٽ اسالم ئي آهي‪( “.‬آل عمران ‪)19 :3‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
 ‫‪490‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫ين﴾‬ ‫﴿ َو َم ْن يَّب ْ َت ِغ غَيْرَ ْاإل ِ ْس َالم ِد ِي ًنا َفل َْن ُّي ْق َب َل ِمنْهُ َوه َُو فِي ْاْل ِ َ‬
‫ِخة ِ ِم َن ا ْل َخ ِ ِ‬
‫اِس َ‬
‫”۽ جيڪو اسالم ڌاران ٻيو دين طلبيندو تنھن کان اھو ڪڏھن نه قبول‬
‫ڪبو‪ ،‬۽ اھو آخرت ۾ ڇيئي وارن مان آھي“ ( آل عمران ‪)85 :3‬‬
‫اهلل تعالي کان دع ا ٿا ڪريون ته هو اسان کي انهي سچي ۽ برحق دين تي‬
‫قائم ۽ دائم رکي‪.‬‬
‫جيڪو شخص دين اسالم کي ڇڏي ڪنهن ٻئي دين کي اختيار ڪري وٺي‬
‫ان کي مرتد چيو ويندو آهي‪ .‬۽ مرتد ٿيڻ جون ڪيتريون ئي صورتون آهن‪.‬‬
‫ڪڏهن ڪڏهن صرف ڪنهن ٻول جي وجه سان هو مرتد ٿي ويندو آهي‪ .‬مثال‬
‫طور هو اهلل تعالي کي يا ان جي رسولن کي يا ان جي فرشتن کي گار گند‬
‫ڪري‪ .‬۽ ڪڏهن ڪڏهن هو پنهنجي ڪنهن فعل کان مرتد ٿي ويندو آهي‪.‬‬
‫مثال طور هو بتن جي سامهون سجدو ڪري‪ ،‬يا ڪنهن پٿر يا وڻ جي سامهون‬
‫سجدو ڪري‪ ،‬يا جادو ڪري‪ .‬۽ ڪڏهن ڪڏهن هو پنهنجي ڪنهن باطل عقيدي‬
‫جي وجه سان مرت د ٿي ويندو آهي‪ .‬مثال طور هو اهو عقيدو رکي ته زنا حالل‬
‫آهي‪ .‬يا اهو ته نماز فرض ناهي ‪ .‬۽ ڪڏهن ڪڏهن صرف شڪ جي وجه سان‬
‫هو مرتد ٿي ويندو آهي‪ .‬مثال طور ان کي حضرت محمد‪ ‬جي رسالت ۾‬
‫شڪ ٿئي‪ .‬يا ان کي شرڪ جي حرام هجڻ ۾ شڪ ٿئي‪ .‬وغيره‪.‬‬
‫۽ ڪو ماڻهو جيئن ئي مرتد ٿيندو آهي ان سان گڏ ان جا اهي سڀئي عمل‬
‫برباد ٿي ويندا آهن جيڪي ان اسالم جي حالت ۾ محنت ڪري ڪيا هئا‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫ِخة ِ‬ ‫اف فَأُولئِكَ َحب ِ َط ْت أَ ْع َما ُل ُه ْم فِي ُّ‬
‫الدن ْ َيا َو ْاْل ِ َ‬ ‫﴿ َو َم ْن يَّ ْر َتدِ ْد ِمنْكُ ْم َع ْن د ِين ِه ف ََي ُم ْت َوه َُو ك َ ِ ٌ‬
‫َوأُولئِكَ أَ ْص َح ُ‬
‫اب ال َّنارِ هُ ْم ف ِي َها َخالِد َ‬
‫ُون﴾‬
‫”۽ اوھان مان جيڪي پنھنجي دين کان ڦرندا پوِء اھي ڪافر ٿي مرندا تن‬
‫جي ڪئي ڪمائي دنيا ۽ آخرت ۾ ڪٽ ٿي ويئي‪ ،‬۽ اھي دوزخي آھن‪ ،‬اھي‬
‫منجھس سدائين رھڻ وارا آھن“(البقره ‪)217 :2‬‬
‫اهڙي طرح ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ين﴾‬ ‫ِخة ِ ِم َن ا ْل َخ ِ ِ‬
‫اِس َ‬ ‫﴿ َو َم ْن يَّكْ ُ ْ‬
‫َف ب ِ ْاإل ِ َيما ِن َف َق ْد َحب ِ َط َع َملُهُ َوه َُو فِي ْاْل ِ َ‬
 ‫‪491‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫”۽ جيڪو ايمان (يعني انھن حڪمن مڃڻ) جو انڪار ڪندو تنھنجو ڪيو‬
‫ڪمايو بيشڪ ناس ٿي ويو‪ ،‬۽ اھو آخرت ۾ ڇيئي وارن مان آھي“(املائده ‪)5 :5‬‬
‫هنن مبارڪ آيتن مان معلوم ٿيو ته جيڪي عمل ايمان جي حالت ۾ ڪيا‬
‫ويا اهي ڪفر ڏانهن موٽڻ جي وجه سان ختم ٿي وڃن ٿا‪ .‬۽ جهڙي طرح اسالم‬
‫قبول ڪرڻ جي وجه سان پويان سڀئي گناهه مٽايا وڃن ٿا اهڙي طرح ڪفر‬
‫ڏانهن وڃڻ سان سڀئي نيڪ عمل برباد ٿي وڃن ٿا‪ .‬سواِء ان جي جو مرتد‬
‫موت کان اڳ سچي توبه ڪري وٺي ۽ اسالم ڏانهن واپس موٽي اچي‪ .‬۽ انهي‬
‫تي سندس موت اچي‪ ،‬ته ان جا عمل بربادي کان بچي ويندا‪.‬‬

‫‪ ‬اهلل تعالٰي جي عبادت ۾ غير اهلل کي شريڪ ڪرڻ‬

‫شرڪ سڀ کان وڏو گناهه ۽ عظيم ظلم آهي‪ .‬۽ اهلل جي نزديڪ ايترو‬
‫سنگين ڏوهه آهي جو جيڪڏهن ڪو شخص ان گناهه کان توبه ڪرڻ بنا مري‬
‫وڃي ته ان کي اهلل تعالي معاف نه ڪندو ۽ ان جو ٺڪاڻو هميشه الِء جهنم‬
‫هوندو‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫۽ دنيا ۾ شرڪ جي تمام وڏي نحوست هيَء آهي ته جيڪو شخص شرڪ‬
‫ڪري ان جا سمورا نيڪ عمل انهي جي ڪري چٽ ٿي وڃن ٿا‪.‬‬
‫اهلل تعالي ڪن انبياء ڪرام‪ ‬جا ناال ذڪر ڪرڻ کانپوِء فرمائي ٿو‪:‬‬

‫َش ُكوا َل َحب ِ َط َعنْ ُه ْم َّما كَان ُوا َي ْع َمل َ‬

‫ُون﴾‬ ‫﴿ َو َل ْو أَ ْ َ‬
‫” ۽ جيڪڏھن (اھي ماڻھو) شرڪ ڪن ھا ته جيڪي ڪمايائون سو کانئن‬
‫ضرور ناس ٿئي ھا‪( “.‬االنعام ‪)88 :6‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي امام االنبياء حضرت محمد‪ ‬کي مخاطب ڪري‬
‫فرمائي ٿو‪:‬‬

‫َش ْك َت ل ََي ْح َب َطنَّ َع َملُكَ َو َل َتكُونَنَّ ِم َن‬ ‫﴿ َو َل َق ْد أُوح َِي إ ِ َل ْيكَ َوإلِ َى َّال ِذ َ‬
‫ين ِم ْن َقبْلِكَ َلئ ِ ْن أَ ْ َ‬
‫ين﴾‬ ‫اِس َ‬ ‫ا ْل َخ ِ ِ‬
‫” ۽ (اي پيغمبر) بيشڪ توڏانھن وحي ڪيو ويو ۽ جيڪي توکان اڳ (ٻيا‬
‫پيغمبر) ھوا تن (ھر ھڪ) ڏانھن (به) ته جيڪڏھن (اهلل سان ڪو) شريڪ مقرر‬
 ‫‪492‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫ڪندين ته تنھنجا عمل ضرور ناس ٿيندا ۽ ضرور ڇيئي وارن مان ٿيندين“‬
‫(الزمر ‪)65 :39‬‬
‫هنن ٻنهي آيتن ۾ درحقيقت اهلل تعالي جناب محمد‪ ‬جن جي امت کي‬
‫خبردار ڪيو آهي ته جيڪڏهن انبياء‪ ‬جا عمل شرڪ جي وجه سان چٽ ٿي‬
‫سگهن ٿا‪ ،‬حاالنڪه انهن جو شرڪ ۾ پوڻ ناممڪن آهي‪ ،‬ته امت جو ڪو به‬
‫ماڻهو جيڪڏهن شرڪ ڪندو ته ان جا عمل سورنهن آنا چٽ ۽ برباد ٿي‬
‫سگهن ٿا‪.‬‬
‫انهي الِء اهلل تعالي مڪي جي مشرڪن جي باري ۾ ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫َف أُولئِكَ‬
‫ين َعل َى أَنْ ُف ِسه ِ ْم بِا ْلكُ ْ ِ‬
‫ِّشك ِي َن أَ ْن َي ْع ُمرُوا َم َسا ِج َد اهَّللِ َشاهِدِ َ‬ ‫﴿ َما ك َ َ‬
‫ان لِل ُْم ْ ِ‬
‫َحب ِ َط ْت أَ ْع َما ُل ُه ْم َوفِي ال َّنارِ هُ ْم َخالِد َ‬
‫ُون﴾‬
‫”مشرڪن جي الئق ناهي ته اهي پنهنجي ڪفر جي پاڻ گواهي ڏيندي اهلل‬
‫جي مسجدن کي آباد ڪن‪ .‬انهن جا عمل چٽ ٿي ويا‪ .‬۽ اهي جهنم ۾ هميشه‬
‫هميشه رهندا‪( “.‬التوبه ‪)17 :9‬‬
‫مڪي جا مشرڪ بيت اهلل جو طواف‪ ،‬حج ۽ عمري جهڙا وڏا وڏا عمل‬
‫ڪندا هئا‪ ،‬انه ي کانسواِء حاجي کي پاڻي به پياريندا هئا‪ ،‬ليڪن اهي ان سان‬
‫گڏوگڏ اهلل سان شرڪ به ڪندا هئا ۽ ڪافر به هئا‪ .‬ته اهلل تعالي انهن جي‬
‫باري ۾ واضح ڪري ڇڏيو ته انهن جا عمل انهن جي شرڪ ۽ ڪفر جي وجه‬
‫سان برباد ٿي ويا‪ .‬قيامت جي ڏينهن جڏهن اهي ماڻهو اهلل جي بارگاهه ۾ پيش‬
‫ٿيندا ته اهلل تعالي انهن جي عملن کي هوا ۾ اڏرندڙ ننڍڙن ذرن وانگر اڏاري‬
‫ڇڏيندو ۽ انهن جي ڪابه حيثيت نه هوندي‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬

‫﴿ َو َقدِ ْم َنا إلِ َى َما َعمِلُوا ِم ْن َع َم ٍل َف َج َع ْل َنا ُه ه ََبا ًء َمنْ ُث ًورا﴾‬

‫”۽ جيڪو ڪو عمل ڪيائون تنھن ڏانھن اسين مھاڙ ڪنداسون پوِء ان‬
‫کي پڻي ڪري ڇڏينداسون“ (الفرقان ‪)23 :25‬‬
 ‫‪493‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫‪ ‬اهلل تعالٰي سان ڪفر ڪرڻ‬

‫جيڪو شخص اهلل تعالي کي نه مڃيندو هجي‪ ،‬اهو چاهي جيتري مرضي‬
‫رفاهي ۽ خيراتي ڪم ڪري‪ ،‬ان جي انهن ڪمن جي اهلل تعالي وٽ ڪا به‬
‫حيثيت ڪونهي‪ .‬جيستائين هو اهلل تعالي تي سچو ايمان نه آڻي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َفوا ب ِ َربِّه ِ ْم أَ ْع َما ُل ُه ْم َ َ‬

‫ُك َماد ٍا ْش َت َّد ْت بِهِ الرِّي ُح فِي َي ْومٍ َعاصِ ٍف لَ َي ْقدِ ُر َ‬
‫ون‬ ‫﴿ َم َث ُل َّال ِذ َ‬
‫ين َك َ ُ‬
‫الض َال ُل ال َْبعِي ُد﴾‬ ‫ِم َّما َك َس ُبوا َعل َى َش ْى ٍء ذَالِكَ ه َُو َّ‬
‫”جن پنھنجي پالڻھار کان انڪار ڪيو تن جي ڪرتوتن جو مثال انھيَء‬
‫ڪيريَء جھڙو آھي جنھن کي آنڌيَء واري ڏينھن ۾ واُء اڏائي‪ ،‬جيڪي‬
‫ڪمايائون تنھن جي ذري تي پھچي نه سگھندا‪ ،‬اھا ئي وڏي گمراھي آھي‪“..‬‬
‫(ابراهيم ‪)18 :14‬‬

‫يعني آنڌي ۽ تيز هوا هلي رهي هجي ته اها ڦليار کي اڏاري کڻي ويندي‬
‫آهي ۽ ان ج ي ڪا حيثيت ناهي هوندي‪ .‬اهڙي طرح ڪافرن جي عملن جي به‬
‫قيامت جي ڏينهن ڪا حيثيت نه هوندي ۽ انهن کي ان جو ڪوبه اجر ۽ ثواب‬
‫نه ملندو‪.‬‬

‫‪ ‬قرآن مجيد جي ڪنهن حڪم کي ناپسند ڪرڻ‬

‫قرآن مجيد کي يا ان جي ڪنهن حڪم کي ناپسند ڪرڻ نيڪ عملن جي‬
‫ضايع ٿيڻ جو سبب آهي‪ .‬جيئن ڪجھ ماڻهو انهن سزائن کي ناپسند ڪندا‬
‫آهن جيڪي اهلل تعالي ڪن مجرمن جي الِء مقرر ڪيون آهن‪ ،‬مثال طور‬
‫چور جو هٿ ڪٽڻ‪ ،‬قاتل کي بدلي ۾ قتل ڪرڻ‪ ،‬زاني کي ڪوڙا هڻڻ وغيره‪.‬‬
‫اهڙي طرح ڪي عورتون حجاب جي حڪم کي ناپسند ڪنديون آهن ۽ ان کي‬
‫آزادي نسوان تي حملو قرار ڏينديون آهن!‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ُكهُوا َما أَنْزَ َل اهَّللُ فَأ َ ْح َب َط أَ ْع َما َل ُه ْم﴾‬

‫﴿ذَالِكَ بِأَن َّ ُه ْم َ ِ‬
 ‫‪494‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫”اھا (سزا) ھن ڪري آھي جو جيڪي اهلل نازل ڪيو آھي تنھنکي انھن‬
‫ناپسند ڪيو تنھن ڪري (اهلل) سندن عملن کي چٽ ڪيو“ (حممد ‪)9 :47‬‬

‫‪ ‬اهلل کي ناراض ڪرڻ وارين ڳالهين جي پويان لڳڻ ۽ ان جي رضا کي‬

‫ناپسند ڪرڻ‬
‫جيڪو شخص اهڙين ڳالهين جي پويان لڳي وڃي جيڪي اهلل تعالي کي‬
‫ناراض ڪرڻ واريون هجن‪ ،‬يا هو ان رستي تي هلي پوي جنهن کان اهلل‬
‫تعالي ناراض ٿيندو هجي‪ .‬۽ هو اهلل جي رضا کي ناپسند ڪري ۽ ان جي‬
‫قضاء ۽ قدر تي اعتراض ڪري ته اهلل تعالي ان جي نيڪ عملن کي ضايع‬
‫ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ُكهُوا ر ِْض َوانَهُ فَأ َ ْح َب َط أَ ْع َما َل ُه ْم﴾‬

‫﴿ذَالِكَ بِأَن َّ ُه ُم َّات َب ُعوا َما أَ ْس َخ َط اهَّللَ َو َ ِ‬
‫”اھا (سزا) ھن ڪري آھي ته جنھن شيء اهلل کي ڏمرايو تنھنجي پٺيان لڳا‬
‫۽ سندس رضا مندي کي ناپسند ڪيائون تنھنڪري (خدا) سندن عملن کي چٽ‬
‫ڪيو“ (حممد ‪_ )28 :47‬‬

‫‪ ‬اعتقادي نفاق‬
‫جيڪو ماڻهو ظاهري مسلمان هجڻ جو دعوو ڪندو هجي ۽ پنهنجي دل ۾‬
‫ڪفر لڪايو ويٺو هجي ۽ لڪي لڪي ڪافرن سان تعلقات جوڙيندو هجي ۽‬
‫ظاهري طور تي مسلمانن سان به دوستي جو اظهار ڪندو هجي‪ ،‬ته ان جو اهو‬
‫اعتقادي نفاق ان جي عملن جي بربادي جو سبب بنجي سگهي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي سورة المائده ۾ ايمان وارن کي يهودين ۽ نصرانين کي دوست‬
‫بنائڻ کان منع فرمايو‪ .‬ان کانپوِء منافقن جي طرز عمل جي نشاندهي ڪندي‬
‫فرمايو‪:‬‬

‫ون ن َ ْخشَى أَ ْن ُت ِصيب َ َنا َدائ َِر ٌة﴾‬ ‫﴿ َفتَ َرى َّال ِذ َ‬
‫ين فِي ُقلُوبِه ِ ْم َم َر ٌض ي َُسارِعُ َ‬
‫ون ف ِيه ِ ْم َي ُقو ُل َ‬
‫”پوِء جن جي دلين ۾ (منافقيَء جي) بيماري آھي تن کي ڏسين ٿو انھن‬
‫(يھودين ۽ نصارن جي دوستيَء) ۾ ڊوڙندا ويندا آھن چوندا آھن ته پاڻ تي‬
‫زماني جي ڦيري پھچڻ کان ڊڄون ٿا‪( “.‬املائده ‪)52 :5‬‬
 ‫‪495‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫اهي م نافق هڪ طرف يهودين ۽ نصرانين سان ڳجها ناتا قائم ڪندا هئا‪ ،‬ته‬
‫ٻئي طرف قسم کڻي مؤمنن کي چوندا هئا ته اسان توهان سان گڏ آهيون!‬
‫جيتوڻيڪ اهلل تعالي فرمايو‪:‬‬

‫ين آ َمنُوا أَهَ ُؤلَ ِء َّال ِذ َ‬

‫ين أَق َْس ُموا بِاهَّللِ َج ْه َد أَيْ َمان ِه ِ ْم إِن َّ ُه ْم ل ََم َعكُ ْم َحب ِ َط ْت‬ ‫﴿ َو َي ُقو ُل َّال ِذ َ‬
‫ين﴾‬ ‫أَ ْع َما ُل ُه ْم فَأ َ ْص َب ُحوا َخ ِ ِ‬
‫اِس َ‬
‫”۽ (قيامت ۾) مؤمن چوندا ته ھي اھي آھن ڇا جي (دنيا ۾) اهلل جا وڏا وڏا‬
‫قسم کڻندا ھئا ته اسين اوھان سان آھيون‪( ،‬اڄ منافقيَء سببان) سندن (سڀ)‬
‫ڪئي ڪمائي ناس ٿي پوِء اھي ڇيئي وارا ٿيا“(املائده ‪)53 :5‬‬
‫اهڙي طرح غزوه احزاب دوران به منافقن جيڪو طريقو اختيار ڪيو اهلل‬
‫تعالي ان تان پردو کڻي ڇڏيو‪.‬‬
‫فرمايو‪:‬‬

‫ون إ ِ َل ْيكَ َتدُو ُر أَ ْعيُنُ ُه ْم ك َ َّال ِذي يُ ْغشَى َع َل ْيهِ‬ ‫﴿أَ ِش َّح ًة َع َل ْيكُ ْم َفإِذَا َجا َء ا ْل َخ ْو ُف َرأَيْ َت ُه ْم يَنْ ُظرُ َ‬
‫ت َفإِذَا ذَه ََب ا ْل َخ ْو ُف َس َل ُقو ُك ْم بِأ َ ْل ِس َن ٍة حِ َداد ٍأَ ِش َّح ًة َعل َى ا ْل َخيْر ِأُولئِكَ َل ْم يُ ْؤ ِمنُوا فَأ َ ْح َب َط‬ ‫ِم َن ال َْم ْو ِ‬
‫سي ًرا﴾ ”ھٿون) اوھان تي پبچائي ڪندڙ آھن‪ ،‬پوِء‬ ‫ان ذَالِكَ َعل َى اهَّللِ َي ِ‬ ‫اهَّللُ أَ ْع َما َل ُه ْم َوك َ َ‬
‫جنھن مھل َڀ َـو (جو وقت) اچي (تنھن مھل) کين ڏسين ته توڏانھن نھاريندا آھن‬
‫جو سندن اکيون ان (ماڻھوَء) وانگر ڦرنديون آھن جنھن تي موت (جي‬
‫سڪرات) جي بيھوشي پھتي ھجي‪ ،‬پوِء جنھن مھل (جنگ جو) ڀؤ لھندو آھي‬
‫تنھن مھل (غنيمت جي) مال (وٺڻ) تي اللچي ٿي اوھان کي تکين زبانن سان‬
‫ايذائيندا آھن‪ ،‬انھن ايمان نه آندو تنھنڪري اهلل سندن اعمال َچٽ ڪيا‪ ،‬۽ اھو‬
‫ڪم اهلل کي آسان آھي“(االحزاب ‪)19 :33‬‬

‫‪ ‬هدايت جي واضح ٿيڻ کانپوِء رسول اهللﷺ جي مخالفت ڪرڻ‬

‫هڪ سچو مسلمان پياري نبيﷺ جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪندو آهي‬
‫۽ هو ڄاڻي ٻجهي پاڻﷺ جي احڪامن جي خالف ورزي جو سوچي به نٿو‬
‫سگهي‪ .‬ليڪن جنه ن شخص جي دل ۾ ڪفر هجي ته اهو ڄاڻي ٻجھي نبي‬
‫ڪريمﷺ جي مخالفت ڪرڻ تي سنڌرو ٻڌي بيهي رهندو آهي‪ .‬اهڙو شخص‬
 ‫‪496‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫جيڪڏهن ڪي نيڪيون ڪندو به هجي ته ان جي نيڪين جي اهلل تعالي وٽ‬

‫ڪا به حيثيت ڪونهي‪ .‬اهلل تعالي ان جي نيڪين کي برباد ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َفوا َو َص ُّدوا َع ْن َسبِي ِل اهَّللِ َو َشا ُّقوا الرَّ ُسو َل ِم ْن بَ ْعدِ َما َت َبي َّ َن َل ُه ُم ا ْل ُه َدى‬ ‫﴿إ ِ َّن َّال ِذ َ‬
‫ين َك َ ُ‬
‫ل َْن َّي ُ ُّ‬
‫ْضوا اهَّللَ َش ْيئًا َو َسيُ ْحب ِ ُط أَ ْع َما َل ُه ْم﴾‬
‫”بيشڪ جن ماڻهن ڪفر ڪيو ۽ اهلل جي واٽ کان (ٻين کي) روڪيندا‬
‫رهيا ۽ انهن تي هدايت واضح ٿيڻ کانپوِء انهن رسول اهللﷺ جن جي‬
‫مخالفت ڪئي‪ ،‬اهي اهلل جو ڪجھ به نٿا بگاڙي سگهن ۽ اهلل اهڙن ماڻهن‬
‫جي عملن کي برباد ڪري ڇڏيندو‪( “.‬حممد ‪)32 :47‬‬

‫‪‬رسول اڪرمﷺ جن جي بي ادبي ڪرڻ‬

‫نيڪ عملن جي بربادي جو سبب بنجڻ وارن معاملن مان هڪ اهم معاملو‬
‫آهي‪ :‬رسول اهللﷺ جن جي بي ادبي ۽ گستاخي‪.‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي پاڻﷺ جن جي عزت ۽ پاڻ جي احترام کي مسلمانن تي‬
‫الزمي قرار ڏنو آهي‪ .‬۽ پاڻ جي بي ادبي کي حرام قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫اها ئي وجه آهي جو پاڻﷺ جن جي مبارڪ زندگي ۾ پاڻﷺ جن کي‬
‫نالي سان پڪارڻ‪ ،‬يا پاڻﷺ جن جي موجودگي ۾ وڏي آواز ۾ ڳالهائڻ کان‬
‫صحابه ڪرامؓ کي منع ڪيو ويو ۽ کين پاڻﷺ جن جو احترام ڪرڻ جي‬
‫سختي سان تلقين ڪئي وئي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿لَ َت ْج َعلُوا دُ َعا َء الرَّ ُسو ِل َبيْ َنكُ ْم َك ُد َعا ِء بَ ْع ِضكُ ْم بَ ْع ًضا﴾‬
‫”اوھين پاڻ ۾ پيغمبر کي سڏڻ اھڙي طرح نه ڀانيو جھڙيَء طرح اوھان جو‬
‫(النور ‪)63 :24‬‬ ‫ھڪ ٻئي کي سڏڻ آھي“‬

‫ين آ َمنُوا لَ َت ْر َف ُعوا أَ ْص َوا َتكُ ْم ف َْو َق َص ْو ِ‬

‫ت ال َّن ِب ِّى َولَ َت ْج َهرُوا َل ُه‬ ‫۽ فمايو‪َ ﴿ :‬يا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ون﴾‬ ‫بِا ْل َق ْو ِل َك َج ْهر ِبَ ْع ِضكُ ْم ل َِب ْع ٍض أَ ْن َت ْح َب َط أَ ْع َما ُلكُ ْم َوأَْمُتْن لَ َتشْ ُعرُ َ‬
 ‫‪497‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫” اي ايمان وارؤ پنھنجا آواز پيغمبر جي آواز کان مٿي نه ڪريو ۽ جيئن‬
‫اوھان جو ھڪ ٻئي سان وڏي سڏ ڳالھائڻ آھي (تئين) ساڻس ڳالھ ڏاڍيان نه‬
‫ڳالھايو جو متان اوھان جا عمل چٽ ٿي وڃن ۽ اوھين نه پروڙيندا ھجو“‬
‫(احلجرات ‪)2 :49‬‬
‫هن آيت مبارڪه مان ثابت ٿئي ٿو ته نبي ڪريمﷺ جن جي بي ادبي‬
‫نيڪ عملن کي برباد ڪري ڇڏي ٿي‪ .‬لهذا سڀني مسلمانن کي پاڻﷺ جن‬
‫جي بي ادبي ۽ گستاخي کان بچڻ گهرجي‪ .‬۽ ادب ۽ احترام جي تقاضن کي‬
‫پورو ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫اك َشاه ًِدا َّو ُم َب ِّ ً‬

‫ِّشا َّون َ ِذي ًرا (‪ )8‬ل ِ ُت ْؤ ِمنُوا بِاهَّللِ َو َر ُسول ِه َو ُت َعزِّ ُرو ُه َوتُ َو ِّ َُقو ُه‬ ‫﴿إِنَّا أَ ْر َس ْل َن َ‬
‫ْك ًة َوأَصِ ًيال﴾‬
‫َو ُت َس ِّب ُحو ُه بُ ْ َ‬
‫”بيشڪ اسان توکي شاھدي ڏيندڙ ۽ خوشخبري ڏيندڙ ۽ ڊيڄاريندڙ ڪري‬
‫موڪليو‪ .‬ته اوھين اهلل ۽ سندس پيغمبر تي ايمان آڻيو ۽ سندس (دين جي)‬
‫مدد ڪريو ۽ سندس ع ّزت ڪريو‪ ،‬۽ صبح ۽ سانجھيَء جو اهلل کي پاڪائيَء‬
‫سان ساراھيو‪( “.‬الفتح ‪)9-8 :48‬‬

‫‪‬رياڪاري‬
‫جن عملن ۾ انسان جي نيت خالص ناهي هوندي‪ ،‬بلڪه هو ان ۾ رياڪاري‬
‫ڪندو آهي‪ ،‬يا ڪنهن دنياوي مقصد کي حاصل ڪرڻ جو ارادو ڪندو آهي ته‬
‫اهي عمل چٽ ٿي وڃن ٿا‪.‬‬
‫نبي ڪريمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫«إ َِن أَ ْخو َف ما یأَ َخاف عل َيكم ا ِ‬
‫لش ْرك ْاألَ ْصغَر ی»‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫”مونکي توهان تي سڀ کان وڌيڪ خوف شرڪ اصغر جو آهي‪“.‬‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬پڇيو‪ :‬شرڪ اصغر ڇا آهي؟‬
‫پاڻﷺ جن فرمايو‪. :‬‬
 ‫‪498‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫ون ِِفی‬ ‫اّلل َیَل ْم يَ ْو َم َيَا ِزي ال ْ ِعبَادَ ِبأ َ ْع َم ِ ِ‬

‫اَلم‪ :‬ا ْذ َهبوا عَلَ ال َ ِذي َن ك ْنتیم ت َراء َ‬ ‫((ال ِريَاء‪ ،‬يَقول َ‬
‫ون ِعنْ َده ْم َج َز یاءً) ی) ی‬
‫الدن ْيَا‪ ،‬فَانْظروا َه ْل َ ِجتد َ‬
‫”شرڪ اصغر کان مراد رياڪاري آهي‪ .‬اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن‬
‫جڏهن ماڻهن کي انهن جي عملن جو بدلو ڏيندو ته رياڪاري ڪرڻ وارن کي‬
‫چوندو‪ :‬توهان انهن ماڻهن وٽ هليا وڃو جن جي الِء توهان ريا ڪندا هئا‪ ،‬پوِء‬
‫ڏسو ڇا اهي توهان کي ڪو بدلو ڏين ٿا؟“ (الصحيحه لاللباين‪)951:‬‬
‫۽ ابو امامه‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ شخص نبيﷺ جن وٽ آيو ۽ چوڻ‬
‫لڳو‪:‬‬
‫توهان جو ڇا خيال آهي جيڪو شخص جنگ ۾ ا نهي الِء شريڪ ٿئي ته ان‬
‫کي اجر ۽ ثواب به ملي ۽ شهرت به‪ ،‬ته ان کي ڇا ملندو؟ پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫(ال شئ) ”ان کي ڪجھ به نه ملندو“‬
‫ان ماڻهو اهو سوال ٽي ڀيرا ڪيو ۽ نبيﷺ جن هر ڀيري اهو ئي جواب‬
‫ڏنو ته ان کي ڪجھ نه ملندو‪.‬‬
‫پوِء پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫ان لَه َخال ِ ًصا‪َ ،‬وا ْبتغِ َي ِب ِه َو ْجهه»‬ ‫ِ‬
‫اّللَ َال يَقْ یب َل م َن ال ْ َع َم ِل إ َِال َما ک َ َ‬
‫«إ َِن َ‬
‫”بيشڪ اهلل تعالي ڪوبه عمل قبول نٿو ڪري سواِء ان جي جيڪو‬
‫خالص هجي ۽ ان سان اهلل جي رضا کي طلب ڪيو ويو هجي‪( “.‬سنن‬
‫النسائي‪ 3140:‬وصححه االلباين)‬
‫جيڪو شخص ماڻهن کي ڏيکارڻ جي الِء ۽ انهن کان پنهنجي واکاڻ ٻڌڻ‬
‫جي الِء مال خرچ ڪري ٿو ان کي اهلل تعالي ڪجھ به اج ر ۽ ثواب نه ڏيندو‪.‬‬
‫بلڪه ان جي عملن کي ضايع ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو ارشاد آهي‪:‬‬

‫ين آ َمنُوا لَ تُ ْب ِطلُوا َص َدقَاتِكُ ْم بِال َْم ِّن َواألْ َذَى ك َ َّال ِذي يُنْف ُِق َما َلهُ رِئَا َء ال َّنا ِ‬
‫س‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫اب فَأ َ َصا َب ُه َواب ِ ٌل َفتَ َر َك ُه َصل ًْدا لَ‬
‫ِخ ف ََم َثلُ ُه َك َم َث ِل َصف َْوا ٍن َع َل ْيهِ تُ َر ٌ‬
‫َولَ يُ ْؤ ِم ُن بِاهَّللِ َوال َْي ْوم ِ ْاْل ِ ِ‬
‫افي َن ﴾‬‫ون َعل َى َش ْى ٍء ِّم َّما َك َس ُبوا َواهَّللُ لَ َي ْهدِي ا ْل َق ْو َم ا ْلك َ ِ ِ‬ ‫َي ْقدِ ُر َ‬
 ‫‪499‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫”اي مؤمنؤ پنھنجين خيراتن کي احسان رکڻ ۽ ايذائڻ سان انھيَء ماڻھوَء‬
‫وانگر نه وڃايو جيڪو پنھنجو مال ماڻھن جي ڏيکاري الِء خرچي ۽ اهلل ۽‬
‫قيامت جي ڏينھن کي نه مڃي‪ ،‬پوِء سندس مثال (انھيَء) لسي پھڻ وانگر آھي‬
‫جنھن تي ٿوري مٽي (پيل) ھجي ۽ مٿس وڏو مينھن وسي پوِء ڇنڊي ڇڏيس‪،‬‬
‫(ته رياء وارن) جيڪي ڪمايو تنھن مان ڪنھن ذري تي (اھي) وس وارا نه‬
‫ٿيندا‪ ،‬۽ اهلل ڪافر ٽوليَء کي سڌو رستو نه ڏيکاريندو آھي‪( “.‬البقره ‪)264 :2‬‬

‫‪ 11‬خلوت ۾ حرام ڪيل شين ۾ ٽپي پوڻ‬

‫ماڻهن جي نظرن کان لڪي خلوتن ۾ اهلل تعالي جي حرام ڪيل ڪم‬
‫کي ڪرڻ نيڪين جي الِء تباهه ڪندڙ آهي‪.‬‬
‫حضرت ثوبان‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫ات أَ ْمث َ ِال ِجب َ ِال َِت َ َام َة ِب ً‬

‫ون يَوم الْقِيام ِة ِِبَسنَ ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫يضا‪ ،‬فَي َ ْج یَعلهَای‬ ‫«ألَعْل َ َم َن أق َْوامًا م ْن أ َم ِِت يَأت َ ْ َ َ َ َ‬
‫َ‬

‫َم نْث ً‬
‫ورا ی» ی‬ ‫َهبَاءً‬ ‫َو َج َل‬ ‫َع َز‬ ‫اّلل‬
‫َ‬
‫”آئون يقينا پنهنجي امت جي اهڙن ماڻهن کي ڄاڻان ٿو جيڪي قيامت جي‬
‫ڏينهن اهڙيون نيڪيون کڻي ايندا جيڪي تهامه جي جبلن وانگر روشن‬
‫هونديون ليڪن اهلل تعالي انهن جي نيڪين کي هوا ۾ اڏرندڙ ننڍڙن ذرن‬
‫وانگر اڏائي ڇڏيندو‪“.‬‬
‫حضرت ثوبان‪ ‬چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! ی‬
‫ون ِمنْه ْم‪َ ،‬و َنْن َال ن َ ْعلَمی)) ی‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫(( ِص ْفه ْم یل َنا‪َ ،‬جل ِه ْم لَنا أ ْن َال نَك َ‬
‫توهان انهن ماڻهن جي باري ۾ وضاحت ڪري ڇڏيو ۽ انهن جي باري ۾‬
‫کلي ڪري بيان ڪري ڇڏيو جيئن اسان العلمي ۾ اهڙن ماڻهن ۾ شامل نه ٿي‬
‫وڃون‪.‬‬
‫پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫«أَما إ ََِنم إِ ْخوانكم‪ ،‬و ِیم ْن ِجل ْ َدتِكم‪ ،‬ويَأْخذون ِم َن الل َي ِل َكما تَأْخذون‪ ،‬ول ٰ ِكنَه ی َ‬
‫م أق َْو ٌ‬
‫امی‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ‬
‫وها» ی‬ ‫إِذَا َخل َوا ِِبحا ِر ِم َ ِ‬
‫اّلل انْتَهَك َ‬ ‫ْ ََ‬
 ‫‪500‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫”خبردار! اهي توهان جا ڀائر ۽ توهان جي قوم منجهان هوندا‪ .‬۽ اهي رات‬
‫جو اهڙي طرح قيام ڪندا جيئن توهان ڪريو ٿا ليڪن اهي اهڙا ماڻهو هوندا‬
‫جو جڏهن اڪيالئي ۾ انهن کي اهلل تعالي جي حرام ڪيل شيون ملنديون ته‬
‫اهي انهن کان پاڻ نه بچائي سگهندا‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 4245:‬وصححه االلباين يف‬
‫الصحيحه‪)505:‬‬

‫‪ 12‬وچين نماز کي ڄاڻي ٻجھي ڇڏي ڏيڻ‬

‫صالح عملن کي ضايع ڪرڻ ۽ انهن جي بربادي جو سبب ب نجڻ وارن‬
‫ڪمن مان هڪ ڪم وچين نماز کي ڄاڻي ٻجھي ڇڏي ڏيڻ آهي‪.‬‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬حافِظُوا َعل َى الصَّ ل ََوا ِ‬

‫ت َوالصَّ َالة ِ ا ْل ُو ْس َطى َوقُو ُموا ِهَّلِل‬
‫قَانِتِي َن﴾‬
‫”توهان پنهنجي نمازن جي حفاظت ڪريو‪ ،‬خاص طور تي وچين نماز جي‬
‫۽ اهلل جي اڳيان ادب سان بيهندا ڪريو‪” .‬وچين نماز“ کان مراد عصر نماز‬
‫آهي‪( “.‬البقره ‪)238 :2‬‬
‫حضرت بريده‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ك َصال َ َة ا َلع ْص ِر فَ َق ْد َحبِ َط َع َمله» ی‬
‫« َم ْن ت ََر َ‬
‫”جيڪو شخص عصر نماز ڇڏي ڏي ته ان جو عمل ضايع ٿي وڃي ٿو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪)553:‬‬

‫‪ 13‬نجومين وٽ وڃڻ‬
‫نجومين وٽ وڃي ڪري پنهنجي ڪنهن مشڪل جو حل پڇڻ انسان جي‬
‫نيڪ عملن کي تباهه ڪريو ڇڏي‪.‬‬
‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫َ ِ‬ ‫َ ش ٍ‬ ‫َ‬
‫« َم ْنأ ََت َع َرافًا فَ َسألَه َع ْن َْيء‪ ،‬ل َ ْم ت ْقب َ ْل لَه َص َال ٌة أ ْربَع َ‬
‫ني ل َيْل َ ًة» ی‬
‫”جيڪو شخص ڪنهن ڀوپي يا نجومي وٽ وڃي ۽ کانئس ڪنهن شئ‬
‫بابت پڇي ته ان جي چاليهه راتين جي نماز قبول نٿي ڪئي وڃي‪( “.‬صحيح‬
‫مسلم‪ 2230:‬صحيح اجلامع لاللباين‪)5940:‬‬
 ‫‪501‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫”جيڪو شخص ڪنهن ڪاهن يا نجومي وٽ وڃي ۽ ان کان ڪنهن شئ‬

‫بابت سوال ڪري ته ان جي چاليهه راتين جي نماز قبول نٿي ڪئي وڃي‪“.‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫ان كَ َم ْن كَ َیف َر ِِبَا ن َ َز َل عَلَ حم َ َم ٍد عَل َيْ ِهی‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ‬ ‫َ‬
‫(( َم ْنأ ََت َع َرافًا أ ْو کَاهنًا‪ ،‬ث َم َص َدقَهِبَا يَقول‪ :‬ک َ َ‬
‫الس َال یم) ی) ی‬
‫َ‬
‫”جيڪو شخص ڪنهن ڪاهن (غيب جي علم جي دعوي ڪرڻ واري‬
‫ڪنهن عامل) وٽ وڃي‪ ،‬پوِء ان جي ڳالهين جي تصديق ڪري ته ان محمدﷺ‬
‫جن تي الٿل دين االهي کان ڪفر ڪيو‪( “.‬صحيح اجلامع لاللباين‪)5939:‬‬

‫‪14‬‬
‫اهلل تعالٰي جو قسم کائي اهو چوڻ ته فالڻي ماڻهو کي اهلل تعالٰي‬
‫معاف نه ڪندو‬
‫اهلل رب العزت غفور رحيم‪ ،‬تمام گهڻو ٻاجهارو ۽ پنهنجن ٻانهن تي‬
‫گهڻو رحم ڪندڙ آهي‪ .‬هو پنهنجي ٻانهن جي توبه تي خوش ٿئي ٿو ۽ انهن‬
‫جي توبه قبول ڪري ٿو‪ .‬سندس رحمت هر شئ کي گهيريو ويٺي آهي‪ .‬۽ هو‬
‫پاڻ فرمائي ٿو ته‬

‫ُوب‬ ‫ِسفُوا َعل َى أَنْ ُف ِسه ِ ْم لَ َت ْق َن ُطوا ِم ْن َّر ْح َمةِ اهَّللِ إ ِ َّن اهَّللَ َي ْغ ِ ُ‬
‫َف الذُّ ن َ‬ ‫﴿ ُق ْل يَا ع َِباد َِي َّال ِذ َ‬
‫ين أَ ْ َ‬
‫َجمِي ًعا إِنَّهُ ه َُو ا ْل َغفُو ُر الرَّحِي ُم﴾‬
‫”منھنجي طرفان انھن کي) چؤ ته اي منھنجا اھي ٻانھؤ جن پاڻ تي ظلم‬
‫ڪيو (اوھين) اهلل جي ٻاجھ کان نا اميد نه ٿيو‪ ،‬ڇوته اهلل سڀ گناھ بخشيندو‬
‫(الزمر ‪)53 :39‬‬ ‫آھي‪ ،‬بيشڪ اھوئي بخشڻھار مھربان آھي“‬
‫جيڪو اهلل ايتري قدر مهربان ۽ معاف ڪرڻ وارو آهي ان جي باري ۾‬
‫ڪو شخص قسم کائي اهو چوي ته هو فالڻي ماڻهو کي معاف نه ڪندو‪ ،‬ته اها‬
‫ڳالهه ايتري ڏکي آهي جو اهلل تعالي ان جي وجه سان ان ٻانهي جي نيڪ‬
‫عملن کي برباد ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫جندب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن فرمايو‪:‬‬
 ‫‪502‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫”هڪ ماڻهو چيو‪ :‬اهلل جو قسم! فالڻي ماڻهو کي اهلل تعالي معاف نه‬
‫ڪندو‪ .‬ته اهلل تعالي چيو‪َ (( :‬م ْنذَا ال َ ِذي يَتَأ َ َیل عَل ََي أَ ْین َال أَ ْغ ِف َر لِف َالنٍی)) ی‬
‫”اهو ڪير آهي جيڪو قسم کائي چوي ته آئون فالڻي کي معاف نه‬
‫ڪندس؟“‬
‫((فَإ ِِّن قَ ْد َغ َف ْرت لِف َالنٍ ‪َ ،‬وأَ ْحب َ ْطت َع َمل َ َ ی‬
‫ك)) ی‬
‫”مون ان فالڻي کي معاف ڪري ڇڏيو آهي ۽ تنهنجي عملن کي ضايع‬
‫ڪري ڇڏيو آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)2621:‬‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان دعا ٿا ڪريون ته هو اسان کي اهڙن سڀني ڪمن‬
‫کان بچڻ جي توفيق ڏي جيڪي نيڪ عملن جي زيان ۽ انهن جي بربادي جو‬
‫سبب بنجن ٿا‪ .‬۽ هو پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان اسان جي عملن کي شرف‬
‫قبوليت سان نوازي‪.‬‬

‫ٻيو خطبو‬
‫عزيز ساٿيو!‬
‫اچو هاڻي نيڪين جي زيان جو آخري سبب ذڪر ڪريون ٿا‪ ،‬جيڪو تمام‬
‫سنگين آهي‪ .‬۽ اهو آهي‪:‬‬

‫‪ 15‬اهلل جي ٻانهن جو حق ڦٻائڻ‬

‫يعني اهلل جي ٻانهن جي حقن کي ضايع ڪرڻ ۽ انهن کي ظلم ۽ زيادتي‬
‫جو نشانو بنائڻ ۽ انهن کان معافي نه گهرڻ انسان جي نيڪين جي زيان جو‬
‫سبب بنجي سگهي ٿو‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫”ڇا توهان ڄاڻو ٿا ته مفلس ڪير هوندو آهي؟“‬ ‫ون َما ا ْمل ْفلِس؟»‬ ‫َ‬
‫«أتَ ْدر َ‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬جواب ڏنو‪(( :‬ا ْمل ْفلِس فِينَا َم ْن َال دِ ْر َه َم لَه َو َال َمتَا َیع) ی) ی‬
‫”ا سان مان مفلس اهو آهي جنهن وٽ نه درهم هجن ۽ نه ڪو ٻيو ساز‬
‫وسامان‪“.‬‬
‫پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
 ‫‪503‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫«إ َِن ا ْمل ْفلِ َس ِم ْن أ َم ِِت يَأ ْ ِِت ي َ ْو َم الْقِي َ َام ِة ِب َص َال ٍة‪َ ،‬و ِص يَا ٍم‪َ ،‬وزَکَا ٍة‪َ ،‬ويَأ ْ ِِت قَ ْد َشتَ َم َه َذا‪َ ،‬و یقَ َذ َفی‬
‫ك دَ َیم َه َذا‪َ ،‬و َض َر َب َه َذا‪ ،‬فَي ْع ََط َه َذا ِم ْن َح َسنَاتِ ِه‪َ ،‬و َه َذا ِم ْنی‬ ‫َه َذا‪َ ،‬وأَک َ َل َم َ‬
‫ال َه َذا‪َ ،‬و َس َف َ‬
‫َح َسنَاتِ ِیه‪ ،‬فَإ ِْن فَ ِني َ ْت َح َسنَاته قَب ْ َل أَ ْن يق ََْض َما عَل َيْ ِه أ ِخ َذ ِم ْن َخ َطايَاه ْم فَط ِر َح ْت عَل َيْ ِه‪ ،‬ث َم‬
‫ط ِر َح ِِف النَا ِر» ی‬
‫”منهنجي امت ۾ مفلس اهو آهي جيڪو قيامت جي ڏينهن نماز‪ ،‬روزو ۽‬
‫زڪوات کڻي ايندو ۽ انهي ڪنهن کي گار ڏني هوندي ‪ ،‬ڪنهن تي بهتان ٻڌو‬
‫هوندو‪ ،‬ڪنهن جو مال کاڌو هوندو‪ ،‬ڪنهن جو رت وهايو هوندو ۽ ڪنهن کي‬
‫ماريو هوندو‪ .‬لهذا انهن مان هر هڪ کي ان جي حق مطابق ان جون نيڪيون‬
‫ڏنيون وينديون‪ .‬۽ جيڪڏهن انهن جا حق پورا ٿيڻ کان اڳ ان جون نيڪيون‬
‫ختم ٿي ويون ته انهن ماڻهن جي گناهن کي کڻي ان جي ڳچيَء ۾ وڌا ويندا ۽‬
‫پوِء کيس جهنم ۾ ڦٽو ڪيو ويندو‪( “.‬صحيح مسلم‪)2581:‬‬
‫هن حديث مان ثابت ٿئي ٿو ته جيڪو شخص اهلل جي ٻانهن جا حق ڦٻائي‪،‬‬
‫پوِء هو پنهنجي زندگي ۾ انهن کان اهي حق تلفيون معاف نه ڪرائي‪ ،‬ته‬
‫قيامت جي ڏينهن عين ممڪن آهي ته اهلل تعالي ان جي نيڪين کي وٺي‬
‫ڪري ا نهن ماڻهن ۾ ورهائي ڇڏي جن جو ان حق ڦٻايو هو‪ .‬پوِء به جيڪڏهن‬
‫انهن جا حق پورا نه ٿيندا ته انهن جي گناهن کي ان تي وڌو ويندو پوِء کيس‬
‫جهنم ۾ ڦٽو ڪيو ويندو‪ .‬والعياذ باهلل‬
‫لهذا حقوق العباد جي سلسلي ۾ ڪنهن قسم جي غفلت نه ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريمﷺجن فرمايو‪:‬‬
‫َ‬ ‫ِ ِ ِِ ِ َِ ٍ‬
‫« َم ْنکَان َ ْت لَه َم ْظل َ َم ٌة ألَخ يه م ْن ع ْر ِضهأ ْو ش َْيء‪ ،‬فَلْيَتَ َحلَلْه ِمنْه الي َ ْو َم‪ ،‬قَب ْ َل أ ْن ال َيَك َ‬
‫ونی‬
‫ات أ ِخ َذ‬ ‫ِ‬
‫ان لَه َع َم ٌل َصاِل ٌأ ِخ َذ ِمنْه ِب َق ْد ِر َم ْظل َ َمتِ ِه‪َ ،‬وإ ِْن ل َ ْم تَك ْن لَه َح َسنَ ٌ‬ ‫دِينَ ٌار َوال َدِ ْر َه ٌم‪ ،‬إ ِْنیک َ َ‬
‫ات َصا ِحبِ ِهفَح ِم َل عَل َيْ ِه»‬ ‫ِم ْنسيِئَ ِ‬
‫َ‬
‫”جنهن وٽ به ان جي ڀاُء جو حق هجي ان جي عزت مان يا ڪنهن ٻي شئ‬
‫مان‪ ،‬ته هو اڄ ئي ان کان آزاد ٿي وڃي (يعني يا ته اهو حق ان کي ادا ڪري‬
‫ڇڏي يا ان کان اهو معاف ڪرائي وٺي‪ ).‬ان ڏينهن جي اچڻ کان اڳ جڏهن نه‬
 ‫‪504‬‬ ‫نيڪ عملن کي برباد ڪرڻ وارا ڪم‬

‫دينار هوندو نه درهم‪ .‬۽ جيڪڏهن ان وٽ نيڪ عمل هوندا ته انهن جي حق‬
‫جيترا نيڪ عمل ان کان کسجي ويندا‪ .‬۽ جيڪڏهن نيڪيون نه هونديون ته‬
‫حق وارن جون ڪجھ برائيون کڻي ان مٿي وڌيون وينديون‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)6534 ،2449:‬‬
‫اهڙي طرح نبيﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫« َمنِ اقْ یتَ َط َع َح َق ا ْم ِرئٍ م ْسلِ ٍم ِبي َ ِمينِ ِه‪ ،‬فَقَ ْد أَ ْو َج َب اهلل لَه النَ َار‪َ ،‬و َح َر َم عَل َيْ ِه ا ْْلَنَ َیة»‬
‫”جيڪو شخص قسم کائي ڪنهن مسلمان جو حق ڦٻائي ته اهلل تعالي ان‬
‫جي الِء جهنم کي واجب ڪري ڇڏي ٿو ۽ جنت کي حرام ڪري ڇڏي ٿو‪“.‬‬
‫”توڻي ڪا هلڪي شئ‬ ‫ان َشيْئًا ي َ ِسريًا‬
‫هڪ شخص چيو‪ :‬يا رسول اهلل!ی َوإ ِْن ک َ َ‬
‫ڇونه هجي؟“‬
‫ته پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬وإ ِْن قَ ِضيبا ِم ْنأَر ٍ‬
‫اك»‬ ‫ً َ‬ ‫َ‬
‫”جيتوڻيڪ اها هڪ ڏندڻ جي لٺ ڇونه هجي‪( “.‬صحيح مسلم‪)137:‬‬
‫يعني جيڪڏ هن هو ڪوڙو قسم کائي ڪنهن مسلمان جو ننڍڙو حق به‬
‫ڦٻائيندو ته اهلل تعالي ان تي جهنم کي واجب ۽ جنت کي حرام ڪري ڇڏي‬
‫ٿو‪ .‬نسال اهلل العفو والعافية‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي انهن سڀني ڪمن کان بچڻ جي‬
‫توفيق ڏي جيڪي نيڪ عملن ۽ نيڪين جي زيان جو سبب بنجن ٿا‪.‬‬
‫وآخر دعوانا ان الحمدهلل رب العالمين‬
 ‫‪505‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫خطبي جا اهم جز‬
‫❖ جنت جون نعمتون انساني تصور کان مٿي!‬
‫❖ جنت جي محالت جو ثبوت‬
‫❖ جنت جي محالت جو حقدار ڪير؟‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! اهلل تعالي ايمان وارن جي الِء ۽ پنهنجي فرمانبردار ٻانهن‬
‫جي الِء جنت تيار ڪئي آهي‪ ،‬جنت ۾ اهڙيون اهڙيون نعمتون هونديون جن‬
‫کي نه ڪنهن اک ڏٺو آهي ۽ نه انهن بابت ڪنهن ڪن ٻڌو آهي‪ .‬بلڪه اک جو‬
‫ڏسڻ ۽ ڪن جو ٻڌڻ ته پري جي ڳالهه‪ ،‬اهاته اسان جي تصور کان به مٿي آهي‪.‬‬
‫اسان جي پياري نبي جناب محمدﷺ جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ني َرأَ ْت‪َ ،‬وال َأذ ٌن َ ِ‬
‫ُس َع ْت‪َ ،‬وال َ َخ َط َر عَلَ یقَل ْ ِب بَ َش ٍیر) ی) ی‬ ‫ني َما ال َعَ ْ ٌ‬ ‫الص ِ ِ‬
‫احل َ‬ ‫((أَعْ َد ْدت ل ِ ِعبَادِیي َ‬
‫”اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬مون پنهنجي نيڪ ٻانهن جي الِء اهڙيون نعمتون‬
‫تيار ڪيون آهن جن کي نه ڪنهن اک ڏٺو ۽ نه ڪنهن ڪن ٻڌو ۽ نه ئي‬
‫ڪنهن انسان جي دل ۾ انهن بابت ڪو تصور پيدا ٿيو آهي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،3244:‬صحيح مسلم‪)2823:‬‬
‫منهنجا ڀائرو ۽ ڀينرو! جنت ۾ زندگي هميشه جي الِء هوندي ۽ ان ۾ موت‬
‫ڪڏهن به نه ايندو‪ .‬هميشه جي الِء صحت ۽ تندرستي هوندي ۽ بيماري ڪڏهن‬
‫به نه ايندي‪ .‬هميشه جي الِء جواني جو مزو هوندو‪ ،‬پوڙهپڻ ڪڏهن به نه ايندو‪.‬‬
‫هميشه خوشحالي هوندي ۽ بدحالي ڪڏهن به نه ايندي‪.‬‬
‫حضرت ابو سعيد‪ ‬۽ حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول‬
‫اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫((إِذَا دَ َخ َل أَ ْهل اْلَنَ ِة اْلَنَ َةینَادِي منَا یدٍ‪:‬‬
‫”جڏهن جنتي جنت ۾ هليا ويندا ته هڪ اعالن ڪرڻ وارو پڪاري چوندو‪:‬‬
 ‫‪506‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫‪ _1‬یإِ َن لَك ْم أَ ْن َُتْي َ ْوا فَ َال ََتوتوا أَبَ ًدا ی‬

‫توهان کي اهو حق حاصل آهي ته توهان زنده رهندا‪ ،‬توهان تي موت‬
‫ڪڏهن به نه ايندو‪.‬‬
‫‪َ _2‬وإ َِن لَك ْم أَ ْن تَ ِصحوا فَ َال تَ ْسقَموا أَبَ ًدا ی‬
‫۽ هي ته توهان چڱا ڀال رهندا‪ ،‬ڪڏهن به بيمار نه ٿيندا‪.‬‬
‫‪َ _3‬وإ َِن لَك ْمیأَ ْن تَ ِشبوا فَ َال َتَ َْرموا أَبَ ًد یا ی‬
‫اهڙي طرح جوان رهندا‪ ،‬ڪڏهن به پوڙها نه ٿيندا‪.‬‬
‫‪َ _4‬وإ َِن لَك ْم أَ ْن تَنْ َعموا فَ َال تَبْتَ ِئسوا أَبَ ًدا) ی) ی‬
‫۽ توهان خوشحال رهندا ۽ ڪڏهن به بدحال نه ٿيندا‪( “.‬صحيح مسلم‪)2837:‬‬
‫جنت جي نعمتن مان هڪ نعمت ان جا وڏا وڏا گهر ۽ محل آهن‪ .‬۽ هر‬
‫مسلمان جي دلي تمنا آهي ته ان کي انهن گهرن ۽ محلن بنگلن مان هڪ گهر‬
‫۽ محل ضرور ملي وڃي جنهن ۾ هو رهي سگهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ُغ ٌف َمبْن ِ َّي ٌة َت ْجرِي ِم ْن َت ْحتِ َها األْ َن ْ َه ُ‬ ‫﴿لك ِِن َّال ِذ َ َّ‬
‫ار‬ ‫ين ات َق ْوا َربَّ ُه ْم َل ُه ْم ُ َ‬
‫ُغ ٌف ِم ْن ف َْوق ِ َها ُ َ‬
‫يعا َد﴾ (الزمر ‪)20 :39‬‬ ‫يُ ْخل ِ ُ‬
‫ف اهَّللُ ا ْلمِ َ‬ ‫َو ْع َد اهَّللِ لَ‬
‫”پر جيڪي پنھنجي پالڻھار کان ڊنا تن الِء ماڙيون آھن انھن جي مٿان‬
‫(ٻيون) ماڙيون اڏيليون آھن انھن جي ھيٺان واھيون وھنديون آھن‪ ،‬اهلل (اھو)‬
‫انجام ڪيو آھي‪ ،‬اهلل انجام نه ڦيرائيندو آھي‪“.‬‬
‫۽ حضرت جابر‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫((دَ َخلْت اْلَنَ َة یأَ ْو أَتَيْت اْلَنَ َة‪ ،‬فَأ َ ْب َص ْرت قَ ْص ًرا)) ی‬
‫”آئون جنت ۾ داخل ٿيس يا جنت ۾ ويس ته مون هڪ محل ڏٺو‪“.‬‬
‫مون پڇيو‪ِ :‬مل َ ْن َه َذا؟”هي ڪنهن جو آهي؟“‬

‫”هي قريش مان هڪ شخص جو آهي‪“.‬‬ ‫لشاب ِمن قري ٍ ی‬

‫ش))‬ ‫انهن چيو‪ٍ (( :‬‬
 ‫‪507‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫ته مون گمان ڪيو ته شايد اهو آئون هجان‪ ،‬انهي الِء مون پڇيو‪ :‬اهو ڪير‬
‫آهي؟‬
‫انهن چيو‪ :‬عمر بن الخطاب‪.‬‬
‫پوِء پاڻﷺ جن عمر‪ ‬کي فرمايو‪:‬‬
‫((فَأ َ َر ْدت أَ ْن أَ ْدخلَه‪ ،‬فَل َ ْم َميْنَ ْع ِن إ َِال عِل ْ ِمي ِبغ َ ْريَتِ َ ی‬
‫ك))‬
‫”مونکي ان ۾ داخل ٿيڻ کان ڪنهن شئ روڪيو نٿي سواِء ان جي جو‬
‫آئون توهان جي غيرت کي ڄاڻندو هئس‪“.‬‬
‫ته حضرت عمر‪ ‬چيو‪:‬‬
‫ك أَغَار؟) ی) ی‬ ‫ت وأ ِمي يَا نَبِ َي َ ِ‬
‫اّلل‪ ،‬أَ َوعَل َيْ َ‬ ‫ول َ ِ َ َ‬ ‫((يَا َرس َ‬
‫اّلل‪ِ ،‬بأ ِب أن ْ َ َ‬
‫” يا رسول اهلل! منهنجا ماُء پيُء توهان تي قربان ٿين اي اهلل جا نبي! ڇا‬
‫آئون توهان تي غيرت کائيندس؟“ (صحيح البخاري‪ ،7024 ،5226:‬صحيح‬
‫مسلم‪)2394:‬‬
‫جڏهن ته جناب ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد‬
‫فرمايو‪(( :‬بَيْنَا أَنَا نَائِ ٌم َرأَيْت ِن ِِف اْلَنَ ِة‪ ،‬فَإِذَا ا ْم َرأَ ٌة تَتَ َو َضأ إ َِیل َج ِان ِب قَ ْص ٍیر) ی)‬
‫”آئون ستل هئس‪ ،‬انهي دوران مون خواب ڏٺو ته آئون جنت ۾ آهيان‪ .‬پوِء‬
‫آئون اچانڪ ڏسان ٿو ته هڪ عورت هڪ محل جي پاسي ۾ وضو ڪري رهي‬
‫آهي‪“.‬‬
‫”اهو محل ڪنهن جو آهي؟“‬ ‫ته مون چيو‪ِ (( :‬مل َ ْن َه َذا القَ ْصر؟) ی)‬
‫فرشتن جواب ڏنو ته اهو عمر بن الخطاب‪ ‬جي الِء آهي‪ .‬جيتوڻيڪ‬
‫مونکي عمر‪ ‬جي غيرت ي اد اچي وئي ۽ آئون اتان کان پٺ ڦيري هليو‬
‫ويس‪ .‬عمر‪( ‬اهو ٻڌي ڪري) روئڻ لڳا ۽ چيائون‪:‬‬
‫”يا رسول اهلل! ڇا آئون توهان تي غيرت‬ ‫ك أَغَار يَا َرس َ‬
‫ول َ ِی‬
‫اّلل))‬ ‫((أَعَلَيْ َ‬
‫کائيندس؟“ (صحيح البخاري‪ ،3242 :‬صحيح مسلم‪)2395:‬‬
‫اهي دالئل هن ڳالهه تي داللت ڪن ٿا ته جنت جا محل ۽ ماڙيون موجود‬
‫آهن‪.‬‬
 ‫‪508‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫انهن محلن ۾ داخل ٿيڻ ۽ انهن ۾ رهائش اختيار ڪرڻ هر مومن ۽ هر‬
‫مومنياڻي جي آرزو آهي‪ .‬انهي جي وجه اها آهي جو جيڪو شخص به جنت ۾‬
‫داخل ٿيندو اهو ئي حقيقت ۾ ڪامران ۽ ڪامياب ٿيندو‪.‬‬

‫اب ا ْل َج َّنةِ أَ ْص َح ُ‬
‫اب‬ ‫اب ال َّنارِ َوأَ ْص َح ُ‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬لَ ي َْس َتوِي أَ ْص َح ُ‬
‫ا ْل َج َّنةِ هُ ُم ا ْلفَائِز ُ َ‬
‫ون﴾ ”دوزخي ۽ بھشتي برابر نه آھن‪ ،‬بھشتي ئي مراد ماڻيندڙ‬
‫آھن“ (احلشر ‪)20 :59‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬

‫﴿ف ََم ْن ُز ْحز ِ َح َع ِن ال َّنارِ َوأ ُ ْدخِ َ‬

‫ل ا ْل َج َّن َة َف َق ْد فَا َز﴾ ”پوِء جنھن کي باہ کان پري ڪيو‬
‫وي و ۽ بھشت ۾ گھيڙيو ويو سو بيشڪ مراد کي پھتو‪ ،‬۽ دنيا جي حياتي‬
‫ٺڳيَء جي سامان کانسواِء نه آھي“ (آل عمران ‪)185 :3‬‬
‫۽ انهي الِء فرعون جي زال اهلل تعالي کان اها دعا ڪئي هئي‪:‬‬

‫﴿ َر ِّب ابْ ِن لِي ع ِ ْن َد َك َب ْيتًا فِي ا ْل َج َّنةِ َون َ ِّجنِى ِم ْن ِ ْف َع ْو َن َو َع َمل ِه َون َ ِّجنِى ِم َن ا ْل َق ْومِ‬
‫َّ‬
‫الظالِمِي َن﴾‬
‫”اي منھنجا پالڻھار پاڻ وٽ بھشت ۾ مون الِء ڪو گھر ٺاھ ۽ فرعون ۽‬
‫سندس ڪم کان مون کي بچاِء ۽ ظالمن جي ٽوليَء کان (پڻ) مون کي بچاِء‪“..‬‬
‫(التحرمي ‪)11 :66‬‬
‫سوال هي آهي ته جنت جا اهي محل ۽ ماڙيون ڪهڙن ماڻهن جي الِء تيار‬
‫ڪيا ويا آهن؟ ۽ اهي ڪهڙا ماڻهو آهن جيڪي انهن ۾ رهائش اختيار ڪرڻ‬
‫جا حقدار آهن؟ ۽ اهي ڪهڙا عمل آهن جن جي سبب اهلل تعالي مومنن جي‬
‫الِء جنت ۾ گهر بنائي ڇڏي ٿو؟ اهو ئي اڄ اسان جي خطبي جو موضوع آهي‪.‬‬
‫ته اچو انهن ماڻهن جو تذڪرو ڪريون ٿا جن کي اهلل رب العزت پنهنجي‬
‫فضل ۽ ڪرم سان جنت جون ماڙيون نصيب ڪندو‪ .‬اللهم اجعلنا منهم‪ .‬اهڙي‬
‫طرح انهن عملن جو به تذڪرو ڪريون ٿا جن جي سببان اهلل تعالي پنهنجي‬
‫ٻانهن جي الِء جنت ۾ گهر بنائي ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫‪ ‬اهلل تعالٰي تي ايمان آڻڻ وارا ۽ رسولن جي تصديق ڪرڻ وارا‬
 ‫‪509‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫حضرت ابوسعيد الخدري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد‬

‫فرمايو‪:‬‬
‫ب الد ِر َي الغَا ِب َر ِِفی‬ ‫«إ َِن أَ ْه َل اْلنَ ِة ي ََتاءون أَ ْه َ ی لغ ِ ِم ِ‬
‫ل ا َرف ْن فَ ْوق ِه ْم‪ ،‬كَ َما ي َ ََتَ َاء ْو َن الك َْوكَ َ‬ ‫َ َ َ َْ َ‬
‫األف ِق‪ِ ،‬م َن امل َ ْش ِرقِ أَ ِو املَغ ْ ِر ِب‪ ،‬لِتَ َفاض ِل َما بَيْنَه ْم»‬
‫”بيشڪ جنتي پنهنجي مٿين ماڙ وارن کي ايئن ڏسندا جيئن توهان مشرق‬
‫يا مغرب جي اڀ تي چمڪندڙ ۽ غائب ٿيندڙ ستارن کي ڏسو ٿا‪ .‬اهو انهي الِء‬
‫هوندو ته انهن جي درجن ۾ فضيلت هوندي‪“.‬‬
‫ك َمنَا ِزل األَنْبِيَاءِ ال َيَبْلغهَا غَ ْريه ْی‬
‫م) ی) ی‬ ‫اّلل تِل ْ َ‬
‫ول َ ِ‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬چيو‪(( :‬يَا َرس َ‬
‫اي اهلل جا رسول! اهي يقينا انبياء جا گهر هوندا جتي ڪو ٻيو نه پهچي‬
‫سگهندو؟‬
‫ال آ َمنوا ِب َ ِ‬ ‫ِ‬
‫اّلل َو َص َدقوای‬ ‫ته پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬بَلَ َوال َ ِذي ن َ ْفسي ِبي َ ِدهِ‪ِ ،‬ر َج ٌ‬
‫ِ‬
‫ني» ”ڇونه‪ ،‬ان ذات جو قسم جنهن جي هٿ ۾ منهنجي جان آهي! اهي‬ ‫امل ْر َسل َ‬
‫گهر انهن ماڻهن جا هوندا جن اهلل تي ايمان آندو ۽ جن رسولن جي تصديق‬
‫ڪئي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3256:‬صحيح مسلم‪ )2831:‬ی‬
‫اهلل تي ايمان آڻڻ جو مطلب اهو آهي ته توهان اهلل تعالي ئي سموري‬
‫ڪائنات جو خالق ۽ مالڪ مڃيو‪ ،‬انهي کي رازق سمجهو ۽ انهي کي مدبر‬
‫االمور تصور ڪريو‪ .‬انهي کي “داتا” انهي کي حاجت روا ۽ مشڪل ڪشا‪،‬‬
‫انهي کي نفع نقصان جو مالڪ‪ ،‬انهي کي بگڙي بنائڻ وارو‪ ،‬انهي کي‬
‫دستگي ر ۽ انهي کي غوث اعظم سمجهو‪ .‬پوِء پنهنجي دل جي گهرائين سان‬
‫ان کي معبود برحق تسليم ڪريو‪ ،‬انهي الِء سڀئي عبادتون ڪريون ۽ان جي‬
‫عبادت ۾ ڪنهن کي شريڪ نه بنايون‪ .‬انهي جي تعظيم ڪريون‪ ،‬انهي تي‬
‫توڪل ڪريون‪ ،‬انهي سان اميدون وابسته ڪريون‪ ،‬انهي جو ڊپ ڪريون‪،‬‬
‫انهي جي سامه ون جهڪون‪ ،‬انهي جي سامهون رڪوع ۽ سجدا ڪريون ۽‬
‫سڀني عبادتن ۾ ان کي وحده الشريڪ مڃيون‪.‬‬
‫۽ رسولن جي تصديق ڪرڻ جو مطلب هي آهي ته توهان صدق دل سان‬
‫انبياء ڪرام‪ ‬جي نبوت تي ايمان آڻيو ۽ انهن کي اهلل تعالي جا نيڪ ٻانها‬
 ‫‪510‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫مڃيو‪ .‬انهي ڳالهه تي يقين رکو ته سڀني نبين ۽ رسولن‪ ‬کي اهلل تعالي‬
‫پنهنجي توحيد ۽ دين اسالم جي طرف دعوت ڏيڻ جي الِء ۽ غير اهلل جي‬
‫عبادت کان منع ڪرڻ جي الِء موڪليو‪ .‬انهن تي وحي نازل ڪئي ۽ شرعي‬
‫احڪام الٿا جن تي عمل ڪري سندن پيروڪار دنيا ۽ آخرت جي فالح ۽‬
‫بهبود پائي سگهن ٿا‪.‬‬

‫‪ ‬ايمان‪ ،‬اسالم‪ ،‬هجرت ۽ جهاد في سبيل اهلل‬

‫يعني جيڪو شخص اهلل تعالي تي اهڙي طرح ايمان آڻي جيئن اسان‬
‫هاڻي ذڪر ڪيو آهي‪ ،‬ان سان گڏوگڏ اسالم جي فريضن تي عمل ڪندو رهي‪،‬‬
‫اهلل جي دين جي الِء دار الڪفر کي ڇڏي دار االسالم جي طرف هجرت ڪرڻي‬
‫پوي ته ان کان به نه مڙي‪ ،‬اهڙي طرح جهاد في سبيل اهلل جو موقعو هٿ اچي‬
‫ته ان کان به پوئتي نه رهي‪ ،‬ته اهڙي شخص جي الِء اهلل تعالي جنت ۾ گهر‬
‫بنائي ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫رسول اهللﷺ جن جو ارشاد آهي ‪:‬‬
‫يم‪َ ،‬وال َز ِع يم ا ْحل َ ِم يل ِمل َ ْن آ َم َین ِب‪َ ،‬وأَ ْسل َ َم َو َها َج َر ِبب َيْ ٍت ِِف َربَ ِض ا ْْلَنَ ِة‪َ ،‬و ِبب َيْ ٍت ِِف‬ ‫َ ِ‬
‫((أنَا زَع ٌ‬
‫َو َیس ِط ا ْْلَنَ ِیة)) ی‬
‫”آئون ان شخص کي جنت جي ادني درجي ۾ هڪ گهر ۽ جنت جي وچئين‬
‫درجي ۾ هڪ گهر جي ضمانت ڏيان ٿو جنهن مون تي ايمان آندو‪ ،‬اسالم‬
‫قبول ڪيائين ۽ هجرت ڪئي‪“.‬‬
‫اّلل‪ِ ،‬بب َيْ ٍت ِِف َر یبَ ِض ا ْْلَنَ ِة‪َ ،‬و ِبب َيْ ٍت ِِف‬ ‫((وأَنَا ز ِع ی ِ‬
‫ِيل َ ِ‬ ‫يم مل َ ْن آ َم َن ِب‪َ ،‬وأَ ْسل َ َم‪َ ،‬و َج َ‬
‫اه َد ِِف َسب ِ‬ ‫َ َ ٌ‬
‫َو َس ِط ا ْْلَنَ ِةی َو ِبب َيْ ٍت ِِف أَعْلَ غ َر ِف ا ْْلَنَ ِیة)) ی‬
‫”اهڙي طرح آئون ان شخص کي به جنت جي ادني درجي ۾ هڪ گهر ۽‬
‫جنت جي وچئين درجي ۾ هڪ گهر ۽ جنت جي مٿئين باالخاني ۾ هڪ گهر‬
‫جي ضمانت ڏيان ٿو جنهن مون تي ايمان آندو‪ ،‬اسالم قبول ڪيو ۽ اهلل جي‬
‫رستي ۾ جهاد ڪيائين‪“.‬‬
 ‫‪511‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫ك فَلَم ي َ َد ْع لِل ْ َخ ْ ِري َم ْطلَبا‪َ ،‬و َال ِم َن ا َ‬

‫لش ِر َمهْ َربًا‪َ ،‬ميوت َحيْث‬ ‫ِ‬
‫ً‬ ‫پوِء فرمايو‪َ (( :‬م ْن َف َع َل ذَال َ ْ‬
‫َش َاء أَ ْن َمي َ ی‬
‫وت))‬
‫”جنهن اهي عمل ڪيا‪ ،‬پوِء اهو خير طلب ڪندو رهيو ۽ هر بري عمل کان‬
‫پري ڀڄندو رهيو ته ان جو موت اتي ايندو جتي هو چاهيندو‪( “.‬سنن‬
‫النسائي‪ 3133:‬وصححه االلباين)‬
‫هن حديث ۾ غور ڪريو ته رسول اهللﷺ جن صرف ايمان‪ ،‬اسالم‪،‬‬
‫هجرت ۽ جهاد جو ئي ذڪر نه ڪيو بلڪه ان سان گڏوگڏ اها شرط به ذڪر‬
‫ڪري ڇڏي ته هجرت ۽ جهاد ڪرڻ وارو شخص هر وقت چڱي ڪم جو‬
‫طلبگار به ه جي ۽ هر بري ڪم کان پنهنجو پلو بچائڻ وارو به هجي‪ .‬جيڪو‬
‫هن ڳالهه جو دليل آهي ته اهلل تعالي جي نزديڪ اهو مومن جنت جي محالت‬
‫جو مستحق آهي جيڪو پنهنجي سموري زندگي اهڙي طرح گذاري جو ان‬
‫جي اندر هر چڱي عمل جو سچو جذبو ۽ حرص هجي ۽ هر بري عمل کان‬
‫پنهنجو پلو پاڪ رکندو هجي‪ .‬اهلل تعالي اسان سڀني کي ان جي توفيق ڏي‪.‬‬

‫‪ ‬کاڌو کارائڻ‪ ،‬نرم ڳالهه ٻولهه ڪرڻ‪ ،‬مسلسل روزا رکڻ ۽ تهجد نماز‬
‫پڙهندو رهڻ‬
‫جي ها‪ ،‬هي اهي عمل آهن جن کي ڪرڻ واري شخص جي الِء اهلل تعالي‬
‫خاص طور تي جنت جي ماڙين کي تعمير ڪيو آهي‪.‬‬
‫حضرت ابو مالڪ اشعري‪ ‬جو بيان آهي ته رسول اهللﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫((إ َِن ِِف ا ْْلَنَ ِةغ َرفًا ي َرى َظا ِهر َها ِم ْن بَا ِطنِهَا‪َ ،‬وبَا ِطنهَا ِم ْن َظا ِهر َها))‬
‫”بيشڪ جنت ۾ اهڙا باالخانا آهن جن جو ٻاهريون منظر اندر کان ۽‬
‫اندريون منظر ٻاهر کان ڏسي سگهجي ٿو‪“.‬‬
‫”انهن کي اهلل تعالي ان شخص جي الِء تيار‬ ‫ام‬ ‫اّلل ِمل َ ْن أَ ْط یَع َم َ‬
‫الط َع َی‬ ‫«أَعَد ََها َ‬
‫ڪيو آهي جيڪو کاڌو کارائيندو هجي‪“.‬‬
‫”ڳالهه نرمي سان ڪندو هجي‪“.‬‬ ‫َوأَ َال َن ال ْ َك َال َمی‬
‫ام “مسلسل روزا رکندو هجي‪“.‬‬
‫الص ي َ َی‬‫َوتَابَ َع ِ‬
 ‫‪512‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫َو َص َل ِبالل َي ِل َوالنَاس نِ ي ٌی‬

‫ام» ”۽ رات جو ان وقت نماز پڙهندو هجي جڏهن‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ماڻهو ستل هجن‪( “.‬رواه امحد وابن حبان‪ ،‬صحيح اجلامع لاللباين‪ 2123:‬ورواه الرتمذي‪ 1984:‬عن‬
‫علي بنحوه وحسنه االلباين)‬

‫‪ ‬پٽ جي وفات تي صبر ڪرڻ‬

‫جيڪڏهن اهلل تعالي ڪنهن مومن جي جگر جي ٽڪڙي کي واپس وٺي‬
‫وٺي‪ ،‬پوِء هو ان تي صبر ۽ تحمل جو مظاهرو ڪري‪ ،‬اهلل تعالي جو شڪر ادا‬
‫ڪري ۽ (انا هلل وانا اليه راجعون) پڙهي ڪري اهلل تعالي جي تقدير تي‬
‫رضامندي ظاهر ڪري‪ .‬جزع فزع نه ڪري‪ ،‬واويال نه ڪري‪ ،‬سينو نه پٽي ۽‬
‫ماتم نه ڪري ته اهلل تعالي ان جي الِء جنت ۾ هڪ گهر بنائي ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫حضرت ابو موسي اشعري‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫اّلل ِمل َ َالئِ َكتِ ِه‪ :‬قَب َ ْضت ْم َول َ َد َعب ْ ِدي ی‪ ،‬ی‬
‫ال َ‬‫العب ْ ِد قَ َ‬
‫ات َولَد َ‬
‫((إِذَا َم َ‬
‫”جڏهن ڪنهن ٻانهي جو پٽ فوت ٿي ويندو آهي ته اهلل تعالي پنهنجي‬
‫فرشتن کان پڇندو آهي ته توهان منهنجي ٻانهي جو پٽ کسي ورتو؟‬
‫اهي چوندا آهن‪ :‬جي ها‪.‬‬ ‫فَيَقول َ‬
‫ون‪ :‬ن َ َع ْمی‬
‫قَب َ ْضت ْم ِثَ َ َر َةف َؤادِهِی‬
‫اهلل تعالي فرمائيندو آهي‪ :‬توهان منهنجي ٻانهي جي جگر جي ٽڪڙي کي‬
‫کسي ورتو؟‬
‫اهي چوندا آهن‪ :‬جي ها‬‫ون‪ :‬ن َ َع ْمی‬ ‫فَيَقول َ‬
‫ال َعب ْ ِدي؟ اهلل تعالي پڇندو آهي‪ :‬تڏهن منهنجي ٻانهي ڇا چيو؟‬ ‫َماذَا قَ َی‬
‫َتْ َج َیع‬‫ك َو ْاس َ ی‬ ‫َِ‬
‫مح َد َ‬
‫اهي جواب ڏيندا آهن ته ان تنهنجو شڪر ادا ڪيو ۽ (انا هلل وانا اليه‬
‫راجعون) پڙهيو‪.‬‬
‫ت احل َ ْم ِید))‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ا ْبنوا ل َعب ْ ِدي بَيْتًا ِِف اْلَنَة‪َ ،‬و َُسوه بَيْ َ‬
 ‫‪513‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫ته اهلل تعالي فرمائيندو آهي‪ :‬توهان منهنجي ٻانهي جي الِء جنت ۾ هڪ‬
‫گهر بنايو ۽ ان جو نالو رکي ڇڏيو‪ :‬شڪراڻي جو گهر‪( “.‬جامع الرتمذي‪1021:‬‬
‫وحسنه االلباين)‬

‫‪ ‬فرض نمازن کان پهرين يا پوِء مؤڪد سنتون پڙهڻ‬

‫اسان جي پياري نبي جناب محمدﷺ فرض نمازن کان پهرين ۽ انهن کان‬
‫پوِء نفل نمازو ن پڙهندا هئا ۽ ان تي هميشگي ڪندا هئا‪ .‬يعني ان کي ڪڏهن‬
‫به بنا عذر جي نه ڇڏيندا ه ئا‪ .‬اهو پاڻﷺ جن جو معمول مبارڪ هو‪ .‬انهي الِء‬
‫ان نماز کي ”سنت مؤڪده“ چيو ويندو آهي‪ .‬۽ ان نماز کي پڙهڻ جو تمام وڏو‬
‫فائدو اهو آهي ته قيامت جي ڏينهن جنهن ماڻهو جي فرض نمازن ۾ ڪا ڪسر‬
‫هوندي ته ان کي نفل نمازن جي ذريعي پورو ڪيو ويندو‪ .‬لهذا هر مومن کي‬
‫هميشه اهي نم ازون پڙهندو رهڻ کپي ۽ انهن کي ڄاڻي ٻجھي بنا عذر جي‬
‫ڇڏڻ نه کپي‪.‬‬
‫حضرت ام حبيبه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ِت َع ْش َرةَ َیركْ َعةً ب ِن لَه بَيْ ٌت ِِف اْلَنَ ِة‪ :‬أَ ْربَعًا قَب ْ َل الظهْ ِر‪َ ،‬و َركْ َع یتَ ْ ِ‬
‫نيی‬ ‫م صَ ي ٍ ٍِ‬
‫(( َ ْن َ ل ِِف َ ْوم َول َيْلَة ث ْن َ ْ‬
‫َ‬
‫ني بَ ْع َد ال ِع َشاءِ‪َ ،‬و َر ْك َعتَ ْ ِ‬
‫ني قَب ْ َل َص َال ِة ال ْ َف ْج ِر َص َال ِةی‬ ‫ني بَ ْع َد املَغ ْ ِر ِب‪َ ،‬و َر ْك َعتَ ْ ِ‬
‫بَ ْع َد َها‪َ ،‬و َر ْك َعتَ ْ ِ‬
‫الْغ َ َدا ِیة) ی) ی‬
‫”جيڪو شخص ڏينهن ۽ رات ۾ ٻارهن رڪعتون پڙهي ته ان جي الِء جنت‬
‫۾ هڪ گهر بنايو ويندو آهي‪ :‬ظهر کان اڳ چار ۽ ان کانپوِء ٻه‪ ،‬مغرب کانپوِء‬
‫ٻه‪ ،‬عشاء کان پوِء ٻه ۽ فجر کان پهرين ٻه رڪعتون‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 415:‬وصححه‬
‫االلباين)‬

‫‪ ‬چاشت جي نماز پڙهڻ‬

‫نفل نمازن مان هڪ نماز چاشت جي آهي‪ .‬جنهن جي تمام وڏي فضيلت‬
‫بيان ڪئي وئي آهي‪ .‬رسول اڪرمﷺ جن پنهنجي پياري صحابي حضرت‬
‫ابوهريره‪ ‬کي خصوصي طور تي چاشت جون ٻه رڪعتون هميشه پڙهندو‬
‫رهڻ جي وصيت فرمائي هئي‪ .‬۽ هڪ حديث ۾ آهي ته انسان جڏهن صبح‬
 ‫‪514‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫ڪندو آهي ته ان جي جسم ۾ موجود ٽي سئو سٺ جوڙن پاران صدقو ڪرڻ‬

‫ان تي الزم ٿيندو آهي ‪ .‬پوِء رسول اهللﷺ جن صدقو ڪرڻ جون مختلف‬
‫صورتون بيان فرمايون ۽ آخر ۾ فرمايو ته جيڪڏهن اهو چاشت جون ٻه‬
‫رڪعتون پڙهي وٺي ته ٽي سئو سٺ جوڙن جو صدقو ادا ٿي ويندو آهي‪ .‬۽‬
‫جيڪڏهن چاشت جون چار رڪعتون پڙهيون وڃن ته اهلل تعالي پڙهڻ واري‬
‫جي الِء جنت ۾ هڪ گهر بنائي ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫حضرت ابوموسي‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ن لَه ِبهَا بَيْ ٌت ِِف ا ْْلَنَ ِة» ی‬ ‫« َم ْن َص َل الض ََحأَ ْربَعًا‪َ ،‬وقَب ْ َل ْاأل َ َ ِ‬
‫ویل أ ْربَعًا ب َ‬
‫”جيڪو ماڻهو چاشت جي وقت کان اڳ چار رڪعتون پڙهي ۽ پهرين نماز‬
‫(اڳين) کان پهرين به چار رڪعتون پڙهي ته ان جي الِء جنت ۾ هڪ گهر بنايو‬
‫ويندو آهي‪) “.‬السلسلة الصحيحه‪)2349:‬‬
‫ي اد رهي ته انهي چاشت جي نماز کي صالة االوابين به چيو ويندو آهي‪.‬‬
‫(صحيح اجلامع لاللباين‪)7628 :‬‬

‫‪ ‬اهلل جي رضا جي الِء مسجد بنائڻ‬

‫روح زمين تي سڀ کان افضل جڳهه مسجد آهي‪ .‬۽ ان جي فضيلت جي الِء‬
‫اها ئي ڳالهه ڪافي آهي ته اهو اهلل تعالي جو گهر چورائي ٿي‪ .‬مسجد بنائڻ ۽‬
‫ان کي آباد ڪرڻ تمام وڏي نيڪي آهي‪ .‬اهلل تعالي قرآن مجيد ۾ مسجدن‬
‫کي بلند ڪرڻ ۽ انهن ۾ پنهنجو ذڪر ڪرڻ جو حڪم ڏنو آهي‪ .‬۽ ايئن ڪرڻ‬
‫وارن کي بهتر بدلو ڏيڻ جو واعدو ڪيو آهي‪.‬‬
‫ّلل كَ َم ْف َح ِص قَ َطا ٍة‪ ،‬أَ ْوی‬
‫۽ رسول اهللﷺ جن جو ارشاد آهي‪َ « :‬م ْن بَ ََن م س ِج ًدا ِ َ ِ‬
‫َ ْ‬
‫اّلل لَه بَيْتًا ِِف ا ْْلَنَ ِة» ی‬
‫أَ ْصغ َ َر‪ ،‬بَ ََن َ‬
‫”جيڪو شخص اهلل جي الِء مسجد بنائي (چاهي اها) پکيَء جي آکيري جيتري‬
‫يا ان کان به ننڍي ڇونه هجي ته اهلل تعالي ان جي الِء جنت ۾ گهر بنائي ڇڏي‬
‫ٿو‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 738:‬وصححه االلباين)‬
 ‫‪515‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫‪ ‬مسجد کي ڪشادي ڪرڻ‬

‫ج يڪڏهن ڪو شخص سڄي مسجد نٿو بنائي سگهي ته هو پنهنجي طاقت‬
‫مطابق ان جي توسيع ڪري به جنت جو گهر حاصل ڪري سگهي ٿو‪.‬‬
‫حضرت عثمان بن عفان‪ ‬جن ڏينهن ۾ پنهنجي گهر ۾ گهيري هيٺ‬
‫هئا‪ ،‬تڏهن پاڻ‪ ‬پنهنجي ڪجھ فضائل جي طرف اشارو ڪندي فرمايو هو‪:‬‬
‫َتي َه ِذهِ الْبقْ َع َیة‪ ،‬فَي َ ِزي َد َها ِِف ا ْمل َ ْس ِج ِد َولَه بَيْ ٌت ِِف ا ْْلَنَ ِة؟» ‪ .‬فَا ْش ََتَيْتهَا‪ ،‬فَ ِز ْدَتَا ِِف‬
‫« َم ْن ي ْش َ ِ‬
‫ا ْمل َ ْس ِج ِد ی‪ ).‬ی) ی‬
‫”۽ رسول اهللﷺ جن فرمايو هو ته ڪير آهي جيڪو هن جڳهه کي خريد‬
‫ڪ ري ۽ ان کي مسجد ۾ شامل ڪري ڇڏي‪ ،‬ان جي بدلي ۾ ان جي الِء جنت‬
‫جو هڪ گهر آهي‪ .‬جيتوڻيڪ مون ان کي خريد ڪيو ۽ مسجد ۾ شامل ڪري‬
‫ڇڏيو‪( “.‬مصنف ابن ايب شيبه‪ ،492/7:‬السنة البن ايب عاصم‪)1107:‬‬

‫‪ ‬صف ۾ خالي جڳهه مڪمل ڪرڻ‬

‫نماز باجماعت ۾ صفن کي برابر ڪرڻ نماز کي مڪمل ڪرڻ ۾ شامل‬
‫آهي‪ .‬يعني نمازين جي نماز ان وقت تائين مڪمل نٿي ٿئي جيستائين اهي‬
‫صفون برابر ن ه ڪن‪ .‬۽ صفون ان وقت تائين برابر نٿيون ٿي سگهن‬
‫جيستائين نماز ۾ ملي ڪري نه بيهن‪ .‬انهي الِء رسول اهللﷺ جن نمازي کي‬
‫ملي ڪري بيهڻ ۽ پنهنجي وچ ۾ خال نه ڇڏڻ جو حڪم ڏيندا هئا‪ .‬صف ۾‬
‫خا لي جڳهه کي ڀرڻ ايترو وڏو عمل آهي جو جيڪو شخص ان جي الِء قدم‬
‫وڌائي ٿو ۽ خالي جڳهه ڀري ٿو ته اهلل تعالي ان جي الِء جنت ۾ هڪ گهر‬
‫بنائي ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫جناب رسول اهللﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اّلل ِبهَا دَ َر َجةً‪ ،‬أَ ْو بَ ََن لَه ِبهَا بَيْتًا ِِف ا ْْلَنَ ِة» ی‬
‫« َم ْن َس َد ف ْر َجةً ِِف َص ٍف َرفَ َعه َ‬
‫”جيڪو شخص صف ۾ خالي جڳهه کي ڀري ته اهلل تعالي ان جي وجه‬
‫سان ان جو هڪ درجو بلند ڪري ڇڏي ٿو ۽ ان جي الِء جنت ۾ هڪ گهر بنائي‬
‫ڇڏي ٿو‪( “.‬رواه الطرباين وصححه االلباين يف صحيح الرتغيب‪)505 :‬‬
 ‫‪516‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫‪ ‬ڏهه ڀيرا سورت اخالص پڙهڻ‬

‫قرآن مجيد جي جن سورتن جي خصوصي فضيلت ثابت آهي انهن مان‬
‫هڪ سورت االخالص آهي‪ .‬جنهن کي رسول اهللﷺ جن ”ثلث القرآن“ يعني‬
‫قرآن جي ٽئي حصي جي برابر قرار ڏنو آهي‪ .‬۽ هيَء اهڙي سورت آهي جيڪو‬
‫شخص ان سان محبت ڪري ٿو ۽ ان کي بار بار پڙهندو هجي ان جي الِء اهلل‬
‫تعالي جنت ۾ هڪ محل بنائي ڇڏي ٿو‪.‬‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ات‪ ،‬بَ ََن اهلل لَه قَ ْص ًرا ِِف ا ْْلَنَ ِیة) ی) ی‬
‫(( َم ْن ق ََرأَ‪ :‬ق ْل هو اهلل أَ َح ٌدی َح َّت ََيْتِمهَا َع ْش َر َم َر ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫”جيڪو شخص مڪمل سورت اخالص ڏهه ڀيرا پڙهي ته اهلل تعالي ان‬
‫جي الِء جنت ۾ هڪ محل بنائي ڇڏي ٿو‪ “.‬اهو ٻڌي ڪري حضرت عمر بن‬
‫خطاب‪ ‬چوڻ لڳا‪ :‬يا رسول اهلل! ته پوِء ته آئون اها سورت تمام گهڻي‬
‫پڙهندس‪ .‬ته پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫”اهلل اڃا وڌيڪ ڏيڻ وارو ۽ تمام سٺو آهي‪( “.‬السلسلة‬ ‫((اهلل أَ ْكثَر َوأَ ْط يَبی) ی)‬
‫الصحيحه‪)589:‬‬
‫منهنجا ڀائرو ۽ ڀينرو! هن عظيم الشان سورت جي محبت ٻانهي کي‬
‫جنت ۾ پهچائي ڇڏي ٿي‪.‬‬
‫حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ انصاري شخص مسجد قباء ۾ امامت‬
‫ڪندو هو ۽ هو جڏهن به قرآت شروع ڪندو هو ته سورة االخالص سان ڪندو‬
‫هو‪ ،‬پوِء ڪا ٻي سورت پڙهندو هو‪ .‬۽ هو هر رڪعت ۾ انهي طرح ڪندو هو‪.‬‬
‫ان جي مقتدين کيس چيو‪ :‬توهان هميشه انهي سورت سان قرآت جي شروعات‬
‫ڪريو ٿا‪ ،‬پوِء توهان سمجهو ٿا ته اها توهان کي ڪافي ناهي ٿيندي‪ ،‬ته وري‬
‫وڌيڪ قرآت ڪندا آهيو! يا توهان انهي کي پڙهندا ڪريو‪ ،‬يا وري ان کي‬
‫ڇڏي ٻي ڪا سورت پڙهندا ڪريو‪ .‬ان چيو‪ :‬آئون ان کي ڇڏڻ وارو ناهيان‪،‬‬
‫جيڪڏهن توهان کي پسند آهي ته آئون امامت جاري رکان ! ۽ جيڪڏهن‬
‫توهان کي پسند نه هجي ته آئون امامت ڇڏي ڏيان! ان جا مقتدي کيس پاڻ ۾‬
‫سڀ کان بهتر سمجهندا هئا‪ ،‬تنهنڪري اهي نه چاهيندا هئا ته ڪو ٻيو ان جي‬
 ‫‪517‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫جڳهه تي امامت ڪري‪ .‬جيتوڻيڪ جڏهن نبيﷺ انهن وٽ آيا ته انهن‬

‫پاڻﷺ جن کي ان جي باري ۾ ٻڌايو‪ .‬ته پاڻﷺ جن کانئس پڇيو‪:‬‬
‫ور ِة‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ك‪َ ،‬و َما َُيْ ِمل َ‬
‫ك عَلَ لزوم َهذه الس َ‬ ‫ص َحاب َ‬ ‫ك أَ ْن تَ ْف َع َل َما يَأْمر َ‬
‫ك ِب ِه أَ ْی‬ ‫«يَا فالَن‪َ ،‬ما َميْنَع َ‬
‫ِِف ک ِل َركْ َع ٍة» ی‬
‫”اي فالڻا ماڻهو! توکي تنهنجا مقتدي جيڪا ڳالهه چون ٿا ان تي عمل‬
‫ڇو نٿو ڪرين؟ ۽ ڪهڙي شئ آهي جيڪا توکي هر هر اها سورت پڙهڻ تي‬
‫آماده ڪري ٿي؟“‬
‫اّلل أَ َح ٌی‬
‫د) سان محبت ڪريان ٿو‪.‬‬ ‫ته ان چيو‪( :‬إ ِِّن أ ِحبهَا) آئون ان سورت (ق ْل ه َو َ‬
‫اها أَ ْد َخل َ َ‬
‫ك اْلَنَ َیة»)‬ ‫ك إِيَ َ‬
‫(«حب َ‬ ‫ته پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫”ان سان تنهنجي محبت ئي توکي جنت ۾ داخل ڪري ڇڏيو آهي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)774:‬‬
‫۽ جيڪو شخص انهي عظيم الشان سورت سان محبت ڪندو آهي‪ ،‬ان‬
‫سان اهلل تعالي محبت ڪندو آهي‪.‬‬
‫حضرت عائشه‪ ‬بيان ڪري ٿي ته نبيﷺ جن هڪ ماڻهو کي هڪ‬
‫لشڪر جو امير بنائي ڪري موڪليو‪ .‬جيتوڻيڪ هو جڏهن پنهنجي ساٿين کي‬

‫ل ه َُو اهَّللُ أَ َح ٌد) سان ڪندو هو‪.‬‬

‫نماز پڙهائيندو هو ته پنهنجي قرآت جي پڄاڻي ( ُق ْ‬
‫پوِء جڏهن اهي ماڻهو واپس موٽيا ته انهن نبيﷺ جن جي سامهون انهي‬
‫ڳالهه جو تذڪرو ڪيو‪ .‬ته پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫”هن کان پڇو‪ ،‬هو ايئن ڇو ڪري ٿو؟“‬ ‫« َسلوه ِألَ ِي ش َْيءٍ ي َ ْصنَع ذَال ِ َ‬
‫ك ؟»‬
‫محنِ ‪َ ،‬وأَنَا أ ِحب أَ ْن أَق َْرأَ ِبهَا)) ی‬
‫انهن پڇيو ته ان چيو‪ِ (( :‬ألَ ََنَا ِص َیفة ال َر ْ َ‬
‫”ڇوته هن سورت ۾ رحمان جون صفتون آهن ۽ آئون ان جي قرآت ڪرڻ‬
‫”ان کي‬ ‫پسند ڪريان ٿو‪ .‬ته نبيﷺ جن ارشاد فرمايو‪« :‬أَ ْخ ِبوه أَ َن َ‬
‫اّللَ ُيِبه»‬
‫ٻڌائي ڇڏيو ته اهلل تعالي به ان سان محبت ڪري ٿو‪( “.‬صحيح البخاري‪،7375:‬‬
‫وصحيح مسلم‪)813:‬‬
 ‫‪518‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫‪ 11‬جهڳڙي کان پاسو ڪرڻ‬

‫اسان جو دين سڀني مومنن کي ڀاُء ڀاُء قرار ڏئي ٿو‪ ،‬جيئن اهلل تعالي جو‬
‫فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿إِن َّ َما ال ُْم ْؤ ِمنُ َ‬

‫ون إ ِ ْخ َو ٌة﴾۽ مومنن جي وچ ۾ تعلقات اهڙي طرح هوندا آهن‬
‫جو اهي صرف اهلل جي دين جي خاطر هڪ ٻئي سان پيار ۽ محبت ڪندا آهن‪.‬‬
‫هڪ ٻئي جو خيال رکندا آهن ۽ هڪ ٻئي جا همدرد هوندا آهن‪( .‬احلجرات ‪:49‬‬
‫‪)10‬‬
‫اهلل تعالي انهن جي انهن ناتن کي هيئن بيان ڪيو آهي‪:‬‬

‫ون َوال ُْم ْؤ ِم َناتُ بَ ْع ُض ُه ْم أَ ْول َِيا ُء بَ ْع ٍض﴾‬

‫﴿ َوال ُْم ْؤ ِمنُ َ‬
‫”مومن مرد ۽ مومن عورتون هڪ ٻئي جا (مددگار ۽ معاون ۽) دوست‬
‫هوندا آهن‪( “.‬التوبه ‪)71 :9‬‬
‫۽ جيڪڏهن انهن جي وچ ۾ ڪڏهن جهڳڙو ٿي به پئي ته اسالم انهن کي‬
‫ان ڳالهه جي ترغيب ڏي ٿو ته اهي هڪ ٻئي کي معاف ڪري ڇڏين ۽ پنهنجي‬
‫ڀاُء جي خاطر پنهنجي حق تان هٿ کڻي وڃن‪ .‬۽ نوبت ان حد تائين پهچڻ نه‬
‫ڏين جو انهن جي وچ ۾ جهڳڙو ٿي پوي ۽ اهي هڪ ٻئي تي ظلم ۽ زيادتي‬
‫ڪن‪ .‬معاف ڪرڻ ۽ جهڳڙو ڇڏي ڏيڻ جي وڏي فضيلت آهي‪.‬‬

‫يم ِبب َيْ ٍت ِِف َربَ ِض ا ْْلَنَ ِة ِملَ ْن ت ََر َ‬

‫ك‬ ‫َ ِ‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪« :‬أنَا زَع ٌ‬
‫ان حمِقًا ی‪ )…،‬ی) ی‬ ‫ِ‬
‫ا ْمل َر َاء َوإ ِْن ک َ َ‬
‫”آئون ان شخص کي جنت جي ادني درجي ۾ هڪ گهر جي ضمانت ڏيان‬
‫ٿو جيڪو حق جي باوجود جهڳڙي کان پاسو ڪري…“ (سنن ايب دائود‪4800 :‬‬
‫وحسنه االلباين)‬

‫‪ 12‬کل ڀوڳ ۾ به ڪوڙ کان بچڻ‬

‫اسان جو دين سچ ڳالهائڻ جو حڪم ڏي ٿو ۽ ڪوڙ ڳالهائڻ کان منع ڪري‬
‫ٿو‪ .‬سچ ڳالهائڻ نيڪي آهي ۽ ڪوڙ ڳالهائڻ تمام وڏو گناهه آهي‪ .‬۽ ڪوڙ کان‬
‫بچڻ ا يترو ضروري آهي جو مذاق مذاق ۾ به ڪوڙ نه ڳالهائڻ کپي‪ .‬انهي جي‬
‫فضيلت ڇا آهي! ٻڌو رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد‪ .‬پاڻﷺ فرمايو‪:‬‬
 ‫‪519‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫ان حمِقًا‪َ ،‬و ِبب َيْ ٍت ِِف َو َس ِط ا ْْلَنَ ِیة ِمل َ ْن‬ ‫«أَنَا زَ ِع يم ِبب ي ٍت ِِف ربَ ِض ا ْْلَنَ ِة ِملَ ْن ت ََر َ ِ‬
‫ك ا ْمل َر َاء َوإ ِْن ک َ َ‬ ‫ٌ َْ َ‬
‫ك ال ْ َك ِذ َب َوإ ِْن ک َ َ‬
‫ان َما ِز ًحای ی‬ ‫ت ََر َی‬
‫‪”….‬آئون ان شخص کي جنت جي ادني درجي ۾ هڪ گهر جي ضمانت‬
‫ڏيان ٿو جيڪو حق تي هجڻ جي باوجود جهڳڙي کان پاسو ڪري‪ .‬۽ ان شخص‬
‫کي جنت جي وچولي درجي ۾ هڪ گهر جي ضمانت ڏيان ٿو جيڪو ڪوڙ‬
‫کي ڇڏي ڏي جيتوڻيڪ هو مذاق ئي ڇو نه ڪري رهيو هجي…“ (سنن ايب‬
‫دائود‪ 4800 :‬وحسنه االلباين)‬
‫جڏهن ته ڪيترائي ماڻهو پنهنجي مجلسن ۾ لطيفا ٻڌائيندا آهن ۽ کلندا‬
‫کالئيندا آهن ‪ .‬۽ انهن جي لطيفن مان گهڻا تڻا لطيفا ڪوڙا هوندا آهن ۽ انهن‬
‫جي ڪا حقيقت نه هوندي آهي‪ .‬لهذا اهڙا لطيفا بيان ڪرڻ کان بچڻ کپي‪.‬‬
‫ها ڪوڙ ڳالهائڻ کانسواِء کل ڀوڳ ۾ ڪو حرج ڪونهي‪ .‬رسول‬
‫اڪرمﷺ جن به ڪڏهن ڪڏهن خوش طبعي جي الِء مذاق ڪري وٺندا هئا‪.‬‬
‫حضرت انس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته هڪ شخص رسول اهللﷺ جن کان‬
‫گذارش ڪئي ته ان کي سواري ڏني وڃي‪ .‬پاڻ فرمايو‪ :‬آئون توکي اٺڙي جو‬
‫ٻچو ڏيندس‪.‬‬
‫ان چيو‪ :‬اي اهلل جا رسول! آئون اٺڙي جي ٻچي کي ڇا ڪندس؟‬
‫پاڻﷺ جن فرمايو‪:‬‬
‫« َو َه ْل تَلِد ْ ِ‬
‫اْل ِب َل إ َِال النوقی»‬
‫”اٺ کي به اٺڙي ئي جنم ڏي ٿي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ ،4998:‬جامع الرتمذي‪1991:‬‬
‫صححه االلباين)‬

‫‪ 13‬حسن اخالق‬
‫اسالم ۾ سٺي اخالق جي تمام وڏي اهميت آهي‪ .‬توحيد کانپوِء سڀ کان‬
‫وڏي شئ قيامت جي ڏ ينهن انسان جي ترازو ۾ وزني ثابت ٿيندي اها آهي‬
‫سهڻو اخالق‪.‬‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
 ‫‪520‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫ب ح ْسنِ اْلل ِق لَيَبْلغ ِب ِه‬ ‫ِ‬ ‫ِم ش ٍ ض ملِي َ ِم حس‬

‫« َما ْن َْيء يو َ ع ِِف ا َزانِ أثْ َقل ْن ْ نِ اْلل ِق‪َ ،‬وإ َِن َصاح َ‬
‫الص َال ِة»‬
‫دَ َر َج َة َصا ِح ِب ا َلص ْو ِم َو َ‬
‫”ترازو ۾ رکيل سڀ کان وزني شئ سٺن اخالقن کان سواِء ڪجھ ناهي‪.‬‬
‫۽ سٺن اخالقن وارو انسان ان شخص جي درجي کي پهچي وڃي ٿو جيڪو‬
‫روزي نماز جو پابند هجي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2003:‬وصححه االلباين)‬
‫۽ سٺي اخالق جي فضيلت ايتري زياده آهي جو رسول اڪرمﷺ جن‬
‫سٺي اخالق جو مظاهرو ڪرڻ واري شخص کي جنت جي اعلي درجي ۾ هڪ‬
‫گهر جي ضمانت ڏني آهي‪ .‬پاڻﷺجن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ان حمِقًا‪َ ،‬و ِبب َيْ ٍت ِِف َو َس ِط ا ْْلَنَ ِة ِمل َ ْن‬ ‫«أَنَا یزَ ِع يم ِبب ي ٍت ِِف ربَ ِض ا ْْلَنَ ِة ِملَ ْن ت ََر َ ِ‬
‫ك ا ْمل َر َاء َوإ ِْن ک َ َ‬ ‫ٌ َْ َ‬
‫ان َما ِز ًحا َو ِبب َيْ ٍتی ِِف أَعْلَ ا ْْلَنَ ِة ِمل َ ْن َح َس َن خل َقه»‬
‫ك ال ْ َك ِذ َب َوإ ِْن ک َ َ‬
‫ت ََر َ‬
‫”آئون ان شخص کي جنت جي ادني درجي ۾ هڪ گهر جي ضمانيت ڏيان‬
‫ٿو جيڪو حق تي هجڻ جي باوجود جهڳڙي کان پاسو ڪري‪ .‬۽ ان شخص کي‬
‫جنت جي وچولي درجي ۾ هڪ گهرج ي ضمانت ڏيان ٿو جيڪو ڪوڙ‬
‫ڳالهائڻ ڇڏي ڏي جيتوڻيڪ هو مذاق ئي ڇونه ڪري رهيو هجي‪ .‬۽ ان شخص‬
‫کي جنت جي اعلي درجي ۾ هڪ گهر جي ضمانت ڏيان ٿو جنهن جو اخالق‬
‫سٺو هجي‪( “.‬سنن ايب دائود‪ 4800:‬وحسنه االلباين)‬

‫‪ 14‬مسلمانن جي جماعت ۾ شامل رهڻ‬

‫اسالم سڀني مسلمانن کي هڪ امت ۽ هڪ جماعت بنجڻ جو حڪم ڏي‬

‫ٿو ۽ فرقيواريت کان منع ڪري ٿو‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪َ ﴿ :‬وا ْع َتص ُِموا‬
‫ب ِ َح ْب ِل اهَّللِ َجمِي ًعا َّولَ َت َ َّ‬
‫َفقُوا﴾‬
‫”توهان سڀ اهلل جي رسي کي مضبوطي سان جهلي وٺو ۽ فرقن ۾ نه‬
‫تقسيم ٿيو‪( “.‬آل عمران ‪)103 :3‬‬
‫لھذا ھر مسلمان تي الزم آهي ته هو مسلمانن جي جماعت ۾ شامل رهي ۽‬
‫انهن کان الڳ ٿ لڳ نه ٿئي‪ .‬۽ جيڪو شخص هر حال ۾ مسلمانن جي جماعت‬
 ‫‪521‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫۾ شامل رهي ان کي رسول اهللﷺ جن جنت جي وچ ۾ هڪ گهر جي‬

‫خوشخبري ڏني آهي‪.‬‬
‫حضرت عمر بن خطاب‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬
‫وح َة اْلَنَةفَل ْيَل َْزم اْل َ َم َ‬ ‫َ‬ ‫الشي َطان َم َع الوا ِح ِد وهو ِم َن ِاالثْنَ ْ ِ َ‬
‫اع َیة))‬ ‫ني أ ْب َعد‪َ ،‬م ْنیأ َرادَِبْب َ‬ ‫((فَإ َِن َ ْ َ َ َ َ‬
‫”توهان ضرور مسلمانن جي جماعت ۾شامل رهجو ۽ فرقيواريت کان‬
‫بچجو‪ .‬ڇوته شيطان اڪيلي ماڻهو سان گڏ هوندو آهي ۽ ٻن ماڻهن کان پري‬
‫رهندو آهي‪ .‬جيڪو شخص جنت جي وچ ۾ رهڻ چاهي ٿو ته هو هر صورت ۾‬
‫جماعت ۾ شامل رهي…“ (جامع الرتمذي‪ 2165 :‬وصححه االلباين)‬
‫مسلمانن جي جماعت ۾ هر حال ۾ شامل رهڻ جي باري ۾ هن حديث‬
‫کانسواِء ٻيون به ڪيتريون ئي حديثون آهن جن ۾ رسول اهللﷺ جن ان جو‬
‫حڪم ڏنو آهي ۽ مسلمانن جي جماعت کان ڪٽ ٿيڻ کان منع فرمايو آهي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ هڪ حديث ۾ آهي ته پاڻﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬

‫اعة َواْلِهَاد َواَلِ ْج َرة َواْل َ َم َ‬

‫اعة‪ ،‬فَإِن َه‬ ‫الط َ‬ ‫اّلل أَ َم َر ِّن ِب ِه َن‪ ،‬ا َ‬
‫لس ْمعی َو َ‬ ‫(( َوأَنَا آمرك ْم ِِبَ ْم ٍس َ‬
‫ب فَقَ ْد َخل ََع ِر ْبقَ َة اْل ِْس َال ِم ِم ْنعنقِ ِهإ َِال أَ ْن ي َ ْر ِج َیع)) ی‬
‫اع َة قِي َد ِش ْ ٍ‬ ‫َم ْنفَ َ‬
‫ار َق اْل َ َم َ‬
‫”۽ آئون توهان کي انهن پنجن ڳالهين جو حڪم ڏيان ٿو جن جو حڪم‬
‫مونکي اهلل تعالي ڏنو آهي‪( .‬حڪمرانن جي ڳالهه کي) ٻڌندو رهڻ‪ ،‬انهن جي‬
‫اطاعت ڪندو رهڻ‪ ،‬جهاد جاري رکڻ‪ ،‬هجرت (ڪرڻي پوي ته ان کان نه مڙڻ) ۽‬
‫(مسلمانن جي) جماعت ۾ شامل رهڻ‪ .‬ڇوته جيڪو شخص هڪ ٻاڙي برابر به‬
‫جماعت کي ڇڏي ڏي ته ان يقينا اسالم جي پابندين کي پنهنجي ڪنڌ تان الهي‬
‫اڇلي ڇڏيو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2863:‬وصححه االلباين)‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي جنت جي محلن ۽ ماڙين ۾ داخل‬
‫ڪري ۽ اسان کي جهنم جي عذاب کان پنهنجي پناهه ۾ رکي‪ .‬آمين‬
 ‫‪522‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محتر م ساٿيو! پنهنجي موضوع کي مڪمل ڪندي ڪجھ وڌيڪ عملن‬
‫جو تذڪرو به ٻڌي وٺون جن جي سببان اهلل تعالي جنت ۾ گهر بنائي ٿو‪.‬‬
‫مريض جي عيادت ڪرڻ‬ ‫‪15‬‬

‫يضا‪،‬ینادي مناد من السماءِ‪:‬ی‬

‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪َ « :‬م ْن عَادَ َم ِر ً‬
‫اكی‪،‬ی َوتَب َ َوأْ َتیمنیا ْْلَنَ ِة َم ْ ِ‬
‫ْن ًال »ی”جيڪو شخص مريض جي عيادت‬ ‫اب َم ْ َش َ‬ ‫ِطب ْ َ‬
‫ت‪َ ،‬و َط َ‬
‫ڪري ته آسمان کان هڪ اعالن ڪرڻ وارو اعالن ڪندي چوندو آهي ته توهان‬
‫کي خوشحالي نصيب ٿئي‪ ،‬توهان جو هلڻ تمام سٺو آهي ۽ توهان جنت ۾‬
‫هڪ گهر بنائي ورتو آهي‪( “.‬سنن ابن ماجه‪ 1443 :‬وحسنه االلباين)‬
‫مسلمان سان مالقات جي الِء وڃڻ‬ ‫‪16‬‬

‫اّلل‬ ‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪(( :‬إِذَا عَادَ ا ْمل ْسلِم أَ َخاه ‪ -‬یأَ ْو زَ َاره ‪ -‬قَ َ‬
‫ال َ‬
‫ْن ًال ِِف ا ْْلَنَ ِیة)) ”جڏهن هڪ ماڻهو پنهنجي ڀاُء‬ ‫اك‪َ ،‬وتَب َ َوأْ َت َم ْ ِ‬
‫اب َم ْ َش َ‬ ‫تَ َع َایل‪ِ :‬طب ْ َ‬
‫ت‪َ ،‬و َط َ‬
‫جي عيادت يا زيارت ڪري ته اهلل تعالي کيس چوندو آهي‪ :‬تون سٺو آهين ۽‬
‫تنهنجو هلڻ به سٺو آهي ۽ تون جنت ۾ گهر بنائي ورتو آهي‪( “.‬االدب املفرد‪345 :‬‬
‫وحسنه االلباين)‬
‫‪ 17‬بازار ۾ داخل ٿيڻ جي دعا پڙهڻ‬
‫بازار ۾ وڃڻ ۽ ان ۾ خريد وفروخت ڪرڻ هر انسان جي ضرورت آهي‪.‬‬
‫بلڪه ڪڏهن ڪڏهن ڏينهن ۾ ڪيترائي ڀيرا بازار وڃڻو پوندو آهي ۽‬
‫ضرورت جون شيون خريد ڪرڻيون پونديون آهن‪ .‬جيڪڏهن بازار ۾ داخل‬
‫ٿيڻ ک ان اڳ ماڻهو مسنون دعا پڙها وٺي ته ان سان کوڙ ساريون نيڪيون‬
‫ڪمائي سگهجن ٿيون‪ ،‬کوڙ سارا گناهه مٽائي سگهجن ٿا‪ .‬ان کانسواِء جنت ۾‬
‫هڪ گهر جي خوشخبري به ملندي آهي‪.‬‬
‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
 ‫‪523‬‬ ‫جنت جا محل ڪنهن جي الِء؟‬

‫يك لَه‪ ،‬لَه ا ْمللْك َولَه ا ْحل َ ْمد ُيْ ِيي َو ِمي يت َوه َو‬ ‫اّلل َو ْح َده َال َش ِیر َ‬ ‫ال ِِف السوقِ ‪َ :‬ال إِل َ َهإ َِال َ‬
‫(( َم ْن قَ َ‬
‫ف َح َسنَةً‪َ ،‬و َحمَا َعنْه أَل ْ َف أَیل ْ ِف َسيِئَةً‪َ ،‬وبَ ََن لَه بَيْتًا ِِف‬ ‫اّلل تَ َع َایل لَه أَل ْ َف أَل ْ ِ‬ ‫ع ش ٍ ِي‬
‫ب َ‬ ‫َلَ ک ِل َْيء قَد ٌر‪ ،‬كَتَ َ‬
‫ا ْْلَنَ ِیة))ی (جامع الرتمذي‪ 3429 ،3428 :‬وحسنه االلباين)‬
‫جيڪو شخص بازار ۾ داخل ٿيڻ وقت هيَء دعا پڙهي‪:‬‬
‫يك لَه‪ ،‬لَه ا ْمللْك َولَه ا ْحل َ ْمد ُيْ ِيي َو ِمي يت َوه َو عَلَی ک ِل ش َْيءٍی‬ ‫(( َال إِل َ َه إ َِال َ‬
‫اّلل َو ْح َده َال َش ِر َ‬
‫قَ ِدي ٌیر))‬
‫ته اهلل تعالي ان جي الِء ڏهه لک نيڪيون لکي ڇڏيندو آهي‪ ،‬ڏهه لک‬
‫گناهه مٽائي ڇڏيندو آهي ۽ ڏهه لک درجا بلند ڪري ڇڏيندو آهي‪ “.‬جڏهن ته هن‬
‫حديث جي هڪ ٻي روايت ۾ هي لفظ آهن‪” :‬۽ ان جي الِء جنت ۾ هڪ گهر‬
‫بنايو ويندو آهي‪“.‬‬
‫آخر ۾ اهلل تعالي کان هڪ دفعو وري اها ئي دعا آهي ته هو اسان سڀني‬
‫کي جنت جا محل ۽ بنگال نصيب فرمائي‪ .‬آمين‬
 ‫‪524‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫خطبي جا اهم جز‪:‬‬
‫❖ گناهن کي مٽائڻ وارن عملن جو تذڪرو ۽ انهن جون فضيلتون‬
‫❖ ايمان ۽ عمل صالح‪ ،‬ايمان ۽ تقوي‪ ،‬توبه ۽ استغفار‪ ،‬نماز‪ ،‬روزو‪،‬‬
‫صدقو ۽ خيرات‬
‫❖ وضوء‪ ،‬مسجد ڏانهن وڃڻ‪ ،‬ذڪر ۽ دعائون‪ ،‬صبر ڪرڻ‪ ،‬درود‬
‫شريف پڙهڻ… وغيره‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو!‬
‫اسان مان هرشخص گناهگار آهي‪ .‬۽ گناهن کي مٽائڻ جي الِء ضروري آهي‬
‫ته اسان مان هر شخص اهلل تعالي جي طرف رجوع ڪري ۽ انهن نيڪ عملن‬
‫کي سرانجام ڏي جن جي ذريعي اهلل تعالي پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان ان‬
‫جي گناهن کي بخشي ڇڏي‪ .‬۽ انهن کي نيڪين ۾ تبديل ڪري ڇڏي‪ .‬ته اچو‬
‫اڄوڪي خطبي ۾ انهن عملن جو تذڪرو ڪريون ٿا جيڪي گناهن جي‬
‫بخشش جو موجب بنجن ٿا‪.‬‬

‫‪ ‬ايمان ۽ عمل صالح‬

‫گناهن جي بخشش جو سڀ کان وڏو موجب آهي‪ :‬سچو ايمان ۽ ان سان‬
‫گڏوگڏ نيڪ عمل‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َف َّن َع ْن ُه ْم َس ِّيئَات ِه ِ ْم َو َل َن ْجز َِي َّن ُه ْم أَ ْح َس َن َّال ِذي‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬

‫ين آ َم ُنوا َو َعمِلُوا الصَّ ال ِ َحا ِ‬
‫ت َل ُنكَ ِّ َ‬
‫كَان ُوا َي ْع َمل َ‬
‫ُون﴾‬
 ‫‪525‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫”۽ جن ماڻهن ايمان آندو ۽ چڱا عمل ڪندا رهيا ته اسان ضرور بضرور‬
‫انهن جي گناهن کي معاف ڪنداسين ۽ انهن کي انهن جي نيڪ عملن جو‬
‫بهترين بدلو ڏينداسين‪( “.‬العنکبوت ‪)7 :29‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ت َوآ َمنُوا ب ِ َما نُزِّ َل َعل َى ُم َح َّم ٍد َوه َُو ا ْل َح ُّق ِم ْن َّربِّه ِ ْم َك َّ َ‬
‫َف‬ ‫﴿ َو َّال ِذ َ‬
‫ين آ َمنُوا َو َعمِلُوا الصَّ ال ِ َحا ِ‬
‫َعنْ ُه ْم َس ِّيئَات ِه ِ ْم َوأَ ْصلَحَ بَا َل ُه ْم﴾ (حممد ‪)2 :47‬‬
‫”۽ جن ايمان آندو ۽ چڱا ڪم ڪيا ۽ جيڪي مح ّمدﷺ تي نازل ڪيو‬
‫ويو ۽ اھو سندن پالڻھار وٽان سچ آھي تنھن کي مڃيائون تن جون مدايون‬
‫کائن ميٽيائين ۽ سندن حال کي سڌاريائين“‬
‫هي ٻئي آيتون هن ڳالهه جو دليل آهين ته مومن سچو ايمان رکندو هجي ۽‬
‫ان سان گڏوگڏ نيڪ عمل به ڪندو هجي ته اهلل تعالي ان جي گناهن کي‬
‫مٽائي ڇڏي ٿو‪.‬‬

‫‪ ‬ايمان ۽ تقو ٰ‬
‫ي‬
‫گناهن کي مٽائڻ جو هڪ ٻيو سبب آهي‪ :‬ايمان سان گڏ تقوي اختيار‬
‫ڪرڻ‪ .‬يعني اهلل تعالي کان ڊڄندي گناهن کان پاسو ڪرڻ‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َول َْو أَ َّن أَهْ َل ا ْل ِك َتا ِب آ َمنُوا َو َّات َق ْوا َلكَ َّ َْفنَا َعنْ ُه ْم َس ِّيئَات ِه ِ ْم َوألَ َ ْد َخ ْل َناهُ ْم َج َّنا ِت ال َّنع ِِيم﴾‬
‫” ۽ جيڪڏھن ڪتاب وارا ايمان آڻين ھا ۽ پرھيزگاري ڪن ھا ته سندن گناہ‬
‫کانئن ضرور ميٽيون ھا ۽ کين نعمت جي باغن ۾ ضرور داخل ڪريون ھا‪“.‬‬
‫(املائده ‪)65 :5‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َف َلكُ ْم‬

‫َف َع ْنكُ ْم َس ِّيئَاتِكُ ْم َو َي ْغ ِ ْ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬
‫ين آ َم ُنوا إ ِ ْن َت َّت ُقوا اهَّللَ َي ْج َع ْل َّلكُ ْم فُ ْ قَان ًا َويُكَ ِّ ْ‬
‫َواهَّللُ ذُو ا ْلف َْض ِل ال َْعظ ِِيم﴾‬
 ‫‪526‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫”اي ايمان وارؤ جيڪڏھن اهلل کان ڊڄندا رھندؤ ته اوھان الِء (اوھان جي‬
‫دلين ۾ حق ۽ باطل کي) نکيڙيندڙ (نور) پيدا ڪندو ۽ اوھانجا گناھ اوھان کان‬
‫ٽاريندو ۽ اوھان کي بخشيندو‪ ،‬۽ اهلل وڏي فضل وارو آھي“ (االنفال ‪)29 :8‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ون () َل ُه ْم َّما َيشَ ا ُء َ‬

‫ون عِنْ َد َربِّه ِ ْم‬ ‫الص ْد ِق َو َص َّد َق بِه أُولئِكَ هُ ُم ال ُْم َّت ُق َ‬ ‫﴿ َو َّال ِذي َجآ َء ب ِ ِّ‬
‫َف اهَّللُ َع ْن ُه ْم أَ ْس َوأَ َّال ِذي َعمِلُوا َو َي ْجز ِ َي ُه ْم أَ ْج َرهُ ْم بِأ َ ْح َس ِن َّال ِذي كَان ُوا‬
‫ذَالِكَ َجزَا ُء ال ُْم ْح ِسن ِي َن () ل ِ ُي َك ِّ َ‬
‫ُون﴾‬
‫َي ْع َمل َ‬
‫”۽ جنھن سچو دين آندو ۽ (جنھن) کيس َسچو ڄاتو اھي ئي پرھيزگار آھن‪.‬‬
‫جيڪي گھرندا سو انھن الِء سندن پالڻھار وٽ آھي‪ ،‬ڀالرن جو بدلو اھو آھي‪ .‬ته‬
‫جيڪي بڇڙا ڪم ڪيائون سي اهلل کانئن ميٽي ۽ جيڪي چڱا ڪم ڪندا‬
‫ھوا تن بابت سندن (چڱو) اجورو کين بدلي ۾ ڏئي‪( “.‬الزمر ‪)35- 33 :39‬‬
‫اهي ٽئي آي تون هن ڳالهه تي داللت ڪن ٿيون ته ٻانهو جيڪڏهن تقوي اختيار‬
‫ڪري‪ ،‬اهلل تعالي کان ڊڄندو رهي ۽ پنهنجي پاڻ کي گناهن جي گندگي کان‬
‫پاڪ رکڻ جي ڪوشش ڪندو رهي‪ ،‬خاص طور تي ڪبيره گناهن کان پاسو‬
‫ڪندو رهي ته اهلل تعالي ان جي پوين گناهن کي معاف ڪري ڇڏي ٿو‪.‬‬

‫َف َعنْكُ ْم َس ِّيئَاتِكُ ْم‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪﴿ :‬إ ِ ْن َت ْجتَن ِ ُبوا َك َبائ َِر َما تُنْ َه ْو َن َعنْهُ نُكَ ِّ ْ‬
‫يما﴾ (النساء ‪)31 :4‬‬ ‫َون ُ ْدخِ ْلكُ ْم ُم ْد َخ ًال َ ِ‬
‫ُك ً‬
‫” جيڪڏھن وڏن گناھن کان جن کان اوھانکي جھليو ويو پاسو ڪندا‬
‫رھندؤ ته اوھان جيون (ھلڪيون) مدايون اوھان کان ميٽينداسين ۽ اوھان کي‬
‫عزت واريَء جاِء ۾ داخل ڪنداسين‪“.‬‬

‫‪ ‬سچي توبه ۽ استغفار‬

‫گناهن جي بخشش جو هڪ تمام وڏو سبب سچي توبه ڪرڻ ۽ اهلل تعالي‬
‫سان سچي دل سان معافي گهرڻ آهي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪527‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫َف َعنْكُ ْم َس ِّيئَآتِكُ ْم‬ ‫َّ‬ ‫﴿يَا أَ ُّي َها َّال ِذ َ‬

‫ين آ َمنُوا تُوبُوا إلِ َى اهَّللِ َت ْوبَ ًة ن ُصو ًحا َع َسى َر ُّبكُ ْم أَ ْن ُّيكَ ِّ َ‬
‫َويُ ْدخِ َلكُ ْم َج َّنا ٍت َت ْجرِي ِم ْن َت ْحتِ َها األْ َن ْ َها ُر﴾‬
‫”اي ايمان وارؤ اهلل وٽ توبه ڪريو سچي توبه‪ ،‬اوھان جي پالڻھار ۾ اميد‬
‫آھي ته اوھان جون مدايون اوھان کان ميٽيندو ۽ اوھان کي (اھڙن) باغن ۾‬
‫داخل ڪندو جن جي ھيٺان واھيون وھنديون آھن“ (التحرمي ‪)8 :66‬‬
‫۽ توبه ڪرڻ کان مراد هي آهي ته ٻانهو اهلل تعالي جي سامهون پنهنجي‬
‫گناهن تي افسوس جو اظهار ڪري‪ ،‬معافي گهري‪ ،‬آئنده زندگي ۾ گناهن جي‬
‫ويجهو نه وڃڻ جو عزم ڪري ۽ مختلف نيڪ عملن سان پنهنجي اصالح‬
‫ڪري‪ .‬خصوصا دين جي فرضن تي پابندي ڪري ۽فرضن سان گڏ نفل به‬
‫ڪثرت سان ادا ڪري‪.‬‬

‫اب َوآ َم َن َو َعمِ َل َع َم ًال َصال ِ ًحا فَأُولئِكَ يُ َب ِّد ُل ا ُ‬

‫هَّلل‬ ‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪﴿ :‬إ ِ َّل َم ْن َت َ‬
‫”پر جن توبه ڪئي ۽ ايمان آندو ۽ چڱا‬ ‫َس ِّيئَات ِه ِ ْم َح َس َنا ٍت َوك َ َ‬
‫ان اهَّللُ غَف ًُورا َرح ًِمي﴾‬
‫ڪم ڪيا سي اھي آھن جن جون مدايون اهلل ڦيرائي نيڪيون ڪندو‪ ،‬۽ اهلل‬
‫بخشڻھار مھربان آھي‪( “.‬الفرقان ‪)70 :25‬‬
‫اهڙي طرح اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬

‫﴿إ ِ َّل َم ْن ظَ ل ََم ث ُ َّم َب َّد َل ُح ْس ًنا َب ْع َد ُسؤٍ َفإِن ِّي غَف ٌُور َّرح ٌِيم﴾‬
‫”پر جن ھن ظلم ڪيو وري مدائي کانپوِء مٽائي چڱائي ڪيائين ته بيشڪ‬
‫(انھيَء الِء) بخشڻھار مھربان آھيان‪( “..‬النمل ‪)11 :27‬‬
‫۽ هڪ حديث قدسي ۾ ارشاد آهي‪:‬‬
‫اِل)) ی‬ ‫ان فِ َ‬
‫يك َو َال أبَ ِ ی‬ ‫ك عَلَ َما ک َ َ‬
‫َك َما دَ َع ْوتَ ِن َو َر َج ْوتَ ِن َغ َف ْرت ل َ َ‬
‫((يَا ا ْب َنآدَ َم إِن َ‬
‫”اي ا بن آدم! جيڪڏهن تون صرف مونکي پڪاريندو رهين ۽ سڀ‬
‫اميدون مون سان ڳنڍي رکين ته چاهي توکان جيڪو به گناهه ٿيو هجي آئون‬
‫توکي معاف ڪندو رهندس ۽ آئون ڪابه پرواهه نه ڪندس‪“.‬‬
‫اِل)) ی‬ ‫الس َماءِ ث َم ا ْستَغ ْ َف ْرتَ ِن َغ َف ْرتیل َ َ‬
‫ك‪َ ،‬و َال أبَ ِ ی‬ ‫ان َ‬ ‫((يَا ا ْب َنآدَ َم ل َ ْو بَلَغ َ ْت ذنوب َ‬
‫ك َعنَ َ‬
 ‫‪528‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫”۽ جيڪڏهن تنهنجا گناهه آسمان تائين پهچي وڃن‪ ،‬پوِء تون مونکان‬
‫معافي طلب ڪري وٺين ته آئون توکي معاف ڪري ڇڏيندس ۽ آئون ڪابه‬
‫پرواهه نه ڪندس‪“.‬‬
‫كی‬ ‫َك ل َ ْو أَتَيْتَ ِن ِبق َر ِ‬
‫اب األَ ْر ِض َخ َطايَا ث َم لَقِيتَ ِن َال تی ْش ِرك ِب َشيْئًا َألَتَيْت َ‬ ‫((يَا ا ْب َن آدَ َم إِن َ‬
‫۽ جيڪڏهن تون مون وٽ زمين جي برابر گناهه کڻي اچين‪،‬‬ ‫ِبق َرا ِبهَا َمغ ْ ِف َر یةً)) ”‬
‫پوِء تون مون سان مالقات ان حال ۾ ڪرين جو تون مون سان گڏ ڪنهن کي‬
‫شريڪ نه بنايو هو ته آئون زمين جي برابر توکي مغفرت سان نوازيندس‪“.‬‬
‫ی‬ ‫(جامع الرتمذي‪ 3540:‬وصححه االلباين)‬

‫‪ ‬مڪمل وضو ڪرڻ‬

‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫وء َخ َر َج ْت َخ َطايَاه ِم ْن َج َس ِدهِ‪َ ،‬ح َّت َ ُْتر َج ِم ْن َُتْ ِت أَ ْظ َفا ِرهِ» ی‬ ‫َ َ‬
‫« َم ْن تَ َو َضأیفَأ ْح َس َن ال ْوض َ‬
‫”جيڪو شخص چڱي طرح وضو ڪري‪ ،‬ته ان جا گناهه ان جي جسم مان‬
‫نڪري وڃن ٿا‪ ،‬ايستائين جو ان جي ننهن جي هيٺان به نڪري وڃن ٿا‪ )“.‬صحيح‬
‫مسلم‪)245:‬‬

‫‪ ‬مسجدن ڏانهن هلي ڪري اچڻ‬

‫حضرت ابوهريره‪ ‬جو بيان آهي ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫يض ًة ِم ْن ف ََرائِ ِض ا ِی‬ ‫وت ا ِ ِ‬
‫هلل‪،‬‬ ‫هلل ل يَقْ ِض َي فَ ِر َ‬ ‫« َم ْن تَ َطه ََر ِِف بَيْتِ ِه‪ ،‬ث َم َم ََش إ َِیل بَي ٍت َم ْن بي ِ‬
‫ْ‬
‫اُها َُتط َخ ِطيئَةً‪َ ،‬و ْاأل ْخ َرى ت َْرفَع دَ َیر َجةً» ی‬
‫کَان َ ْت َخ ْط َوتَاه إ ِْح َد َ‬
‫”جيڪو شخص پنهنجي گهر ۾ وضو ڪري‪ ،‬پوِء اهلل جي گهرن مان‬
‫ڪنهن گهر جي طرف روانو ٿي وڃي ۽ ان جو مقصد صرف اهلل جي فرضن‬
‫مان هڪ فرض کي ادا ڪرڻ هجي ته ان جي ٻن وکن مان هڪ وک هڪ گناهه‬
‫کي مٽائي ٿي ۽ ٻي هڪ درجو بلند ڪري ٿي‪( “.‬صحيح مسلم‪)666:‬‬
 ‫‪529‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫اهڙي طرح پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬أَ َال أَدلك ْم عَلَ َما َميْحو اهلل ِب ِه اْلْ َ َطايَا‪َ ،‬وي َ ْرفَع ِب ِه‬
‫الدَر َج ِ‬
‫ات؟» ی‬ ‫َ‬
‫”ڇا آئون توهان کي اهي عمل نه ٻڌايان جن سان اهلل تعالي گناهن کي‬
‫مٽائي ڇڏي ٿو ۽ درجن کي بلند ڪري ٿو؟“‬
‫انهن چيو‪ :‬ڇونه اي اهلل جا رسول!‬
‫ته پاڻﷺ جن فرمايو‪(( :‬إ یِسباغ ال ْوضوءِ عَلَ ا ْمل َكا ِر یهِ‬
‫َ‬ ‫َْ‬
‫”ڏکيائي جي وقت مڪمل وضو ڪرڻ“‬
‫“مسجدن طرف وڌ کان وڌ وکون کڻڻ‪“.‬‬ ‫َو َكث ْ َرة اْلْ َطا إ َِیل ا ْمل َ َسا ِج ِدی‬
‫ال ِةی‬ ‫الص َال ِة بَ ْع َد َ‬
‫الص َ ی‬ ‫َوانْتِ َظار َ‬
‫”۽ هڪ نماز کانپوِء ٻي نماز جو انتظار ڪرڻ‪“.‬‬
‫پوِء پاڻﷺ جن فرمايو‪ :‬فَ َذلِكمی الی ِربَاطی فَ َذلِكم ال ِربَاطی‬
‫”اهو ئي جهاد آهي‪ .‬اهو ئي جهاد آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)251 :‬‬
‫۽ حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬فرمايو‪:‬‬
‫بی‬ ‫ِ ِ َ‬ ‫ِ ٍ ِم ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َو َما ِم ْن َرج ٍل يَتَ َطهَر فَي ْح ِسن الطه َی‬
‫ور‪ ،‬ث َم ي َ ْعمد إ َِیل َم ْسجد ْن َهذه ا ْمل َ َساجد‪ ،‬إِال َكتَ َ‬
‫”۽ ڪو به‬ ‫اهلل لَه ِبك ِل َخ ْط َو ٍة ََيْط َ‬
‫وها َح َسنَةً‪َ ،‬وي َ ْرفَعه ِبهَا دَ َر َجةً‪َ ،‬و َُيط َعنْه ِبهَا َسيِئَ یةً))‬
‫شخص جيڪو چڱي طرح وضو ڪرڻ کانپوِء انهن مسجدن مان ڪنهن مسجد‬
‫جي طرف متوجه ٿئي ٿو ته ان جي هر هر وک وک تي اهلل تعالي ان جي الِء‬
‫هڪ نيڪي لکي ڇڏي ٿ و‪ ،‬ان جي بدلي ۾ هڪ درجو بلند ڪري ڇڏي ٿو ۽ ان‬
‫جي هڪ برائي کي مٽائي ڇڏي ٿو‪( “.‬صحيح مسلم‪)654 :‬‬

‫‪ ‬پنج نمازون‬
‫گناهن کي مٽائڻ جو هڪ ٻيو وڏو سبب ڏينهن ۽ رات ۾ پنج نمازون‬
‫پابندي سان ادا ڪرڻ آهي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬جو بيان آهي ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪530‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫ان‪ ،‬م َك ِف َر ٌ‬
‫ات َما بَيْنَه َن إِذَا‬ ‫ِ‬
‫«ا َلصل َیَوات اْلْ َ ْمس‪َ ،‬وا ْْل ْم َعة إ َِیل ا ْْل ْم َعة‪َ ،‬و َر َم َضان إ َِیل َر َم َض َ‬
‫ب ال ْ َكبَائِ َر» ی‬
‫اجتَنَ َ‬
‫ْ‬
‫”پنج نمازون‪ ،‬هڪ جمعو ٻئي جمعي تائين ۽ هڪ رمضان جو مهينو ٻئي‬
‫رمضان جي مهيني تائين وچ وارن گناهن جو ڪفارو ٿيندا آهن‪ ،‬هن شرط سان‬
‫جو هو ڪبيره گناهه کان پاسو ڪري‪( “.‬صحيح مسلم‪)233 :‬‬
‫۽ حضرت عثمان بن عفان‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وعهَا‪ ،‬إ َِال‬
‫وعهَا َورك َ‬
‫وء َها َوخ ش َ‬ ‫(( َما م َن ا ْم ِرئٍ م ْسلِ ٍم َُتْضره َص َال ٌة َیم ْكتوبَ ٌة فَي ْح سنوض َ‬
‫الد ْه َرکل َ یه))‬
‫ك َ‬ ‫َار یةً ِملَا قَبْلَهَا ِم َن الذن ِ‬
‫وب َما ل َ ْم ي ْؤ ِت كَبِريَةً َوذَال ِ َ‬ ‫کَان َ ْت كَف َ‬
‫”جڏهن ڪنهن فرض نماز جو وقت شروع ٿئي ۽ مسلمان ماڻهو ان جي‬
‫الِء چڱي طرح وضو ڪري‪ ،‬پوِء ان ۾ انتهائي خشوع ۽ خضوع اختيار ڪري‬
‫۽ ان ۾ رڪوع مڪمل اطمئنان سان ڪري ته اها نماز ان جي الِء پهرين‬
‫گناهن جو ڪفارو ٿئي ٿي‪ ،‬هن شرط سان ته هو ڪبيره گناهن جو ارتڪاب نه‬
‫ڪري‪ .‬۽ اها فضيلت قيامت تائين جي الِء آهي‪( “.‬صحيح مسلم‪)228 :‬‬
‫اهڙي طرح حضرت انس بن مالڪ‪ ‬بيان ڪن ٿا ته آئون نبي ڪريمﷺ‬
‫جن وٽ ويٺو هئس ته هڪ ماڻهو آيو ۽ چوڻ لڳو‪ :‬اي اهلل جا رسول! مون‬
‫هڪ اهڙو گناهه ڪري ورتو آهي جنهن تي حد واجب ٿئي ٿي‪ ،‬لهذا توهان مون‬
‫تي اها حد نافذ ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫ته پاڻﷺ جن ان کان ڪجھ پڇا ڳاڇا نه ڪئي ته ڪهڙو گناهه ٿيو آهي ۽‬
‫ڪيئن ٿيو آهي‪ .‬ان کانپوِء جڏهن نماز جو وقت ٿيو ته انهي به نبي ڪريمﷺ‬
‫جن سان گڏ نماز ادا ڪئي‪ ،‬پوِء نبي ﷺ جي خدمت ۾ حاضر ٿيو ۽ ان دوباره‬
‫”ڇا تو‬ ‫اها ئي ڳالهه چئي‪ ،‬تڏهن پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬أَلَيْ َس قَ ْد َصل َيْ َ‬
‫ت َم َعنَا»‬
‫اسان سان گڏ نماز ناهي پڙهي؟“ ان چيو‪ :‬جي پڙهي آهي‪ .‬ته پاڻﷺ جن‬
‫فرمايو‪:‬‬
 ‫‪531‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫”وڃ اهلل تعالي تنهنجو گناهه معاف ڪري ڇڏيو‬ ‫كی‬ ‫اّللَ قَ ْد َغ َف َر ل َ َ‬
‫ك ذَنْب َ َ‬ ‫فَإ َِن َ‬
‫آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،6823 :‬صحيح مسلم‪)2765 :‬‬

‫‪ ‬اذان کانپوِء دعا پڙهڻ‬

‫حضرت سعد بن ابي وقاص‪ ‬کان روايت آهي ته نبي ڪريمﷺ جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫”جيڪو شخص جڏهن مؤذن کي ٻڌي ۽ هيَء دعا پڙهي‪(( :‬أَ ْشهَد أَ ْن َال إِل َ َه إ َِال‬
‫وال‪،‬ی‬ ‫هلل َر ًبا َو ِِب َح َم ٍد َرس ً‬ ‫يك لَه‪ ،‬وأَ َن حم َ َم ًدا َعبده ورسوله‪ ،‬ر ِض يت ِبا ِ‬
‫َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫اهلل َو ْح َده َال َش ِیر َ‬
‫اْل ِْس َال ِم دِينًا))یته ان جا گناهه معاف ڪيا وڃن ٿا‪( “.‬صحيح مسلم‪)386 :‬‬ ‫َو ِب ْ‬

‫‪ ‬فرشتن جي آمين سان گڏ آمين چوڻ‬

‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ني املَالَئِ َك ِة غ ِف َر لَه َما تَ َقد ََم ِیم ْنذَنْبِ ِیه)) ی‬ ‫ِْ ِْ‬ ‫َِ‬ ‫َ‬
‫((إِذَا أ َم َن اْل َِمام‪ ،‬فَأمنوا‪ ،‬فَإِن َه َم ْن َوافَ َق تَأمينه تَأم َ‬
‫”جڏهن امام آمين چوي ته توهان به آمين چوندا ڪريو‪ .‬ڇوته جنهن جي‬
‫آمين فرشتن جي آمين سان ڀيٽجي وڃي ته ان جا پويان سڀئي گناهه معاف‬
‫ڪيا وڃن ٿا‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،780:‬صحيح مسلم‪)410:‬‬

‫‪ ‬امام جي پويان قومه ۾ (اللَه َم َر َبنَا ل َ َ‬

‫ك احل َ ْمدی) چوڻ‬
‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫كیاحل َ ْمد‪ ،‬فَإِن َه َم ْن َوافَ َق قَ ْوله‬ ‫اّلل ِمل َ ْن َ ِ‬
‫مح َده‪ ،‬فَقولوا‪ :‬اللَه َم َر َبنَا ل َ َ‬ ‫ال اْلِمام‪ِ َ :‬‬
‫ُس َع َ‬ ‫((إِذَا یقَ َ َ‬
‫ك ِة‪ ،‬غ ِف َر لَه َما تَقَدَم ِم ْنذَنْبِ ِیه))ی(صحيح مسلم‪)409 :‬‬ ‫قَ ْو َل املَالَئِ َ‬
‫َ‬
‫”جڏهن امام چوي‪ :‬سمع اهلل لمن حمده ته توهان چئو‪ :‬اللهم ربنا لک‬
‫الحمد ‪ .‬ڇوته جنهن جو اهو چوڻ فرشتن جي چوڻ سان ڀيٽجي وڃي ٿو ته ان‬
‫جا پويان سڀ گناهه معاف ڪيا وڃن ٿا‪“.‬‬
 ‫‪532‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫‪ ‬ڏينهن ۾ سئو ڀيرا ( ُ‬

‫الل ِه وب ِ َحمْ ِد ِ‬ ‫سبْ َح َ‬
‫ه) پڙهڻ‬ ‫ان َ َ‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اّلل َو ِِبَ ْم ِدهِ‪ِِ ،‬ف ي َ ْیو ٍم ِمائَ َة َم َر ٍة‪ ،‬ح َط ْت َخ َطايَاه‪َ ،‬وإ ِْن کَان َ ْت ِمث ْ َل زَبَ ِد‬
‫ال‪ :‬سبحان َ ِ‬
‫(( َم ْن قَ َ ْ َ َ‬
‫اّلل َو ِِب َ ْم ِد یهِ) پڙهي ته ان‬ ‫الب َ ْح ِیر))”جيڪو شخص ڏينهن ۾ هڪ سئو ڀيرا (سبحان َ ِ‬
‫َْ َ‬
‫جا گناهه مٽايا وڃن ٿا چاهي اهي سمنڊ جي گوگن جي برابر ئي ڇونه هجن‪“.‬‬
‫ی‬ ‫(صحيح البخاري‪ ،6405 :‬صحيح مسلم‪)2691 :‬‬

‫‪ 11‬ڏينهن ۾ سئو ڀيرا ((ال َ إِل َ َه إ َِال َ‬

‫اّلل َو ْح َده ال َ َش ِر َ‬
‫يك لَه‪ ،‬لَهی امللْك‪َ ،‬ولَه‬
‫احل َ ْمد‪َ ،‬وه َو ع َلَ ک ِل ش َْيءٍ قَ ِدي ٌیر))یپڙهڻ‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫”جيڪو شخص ڏينهن ۾ سئو دفعا هيَء دعا پڙهي‪(( :‬الاله االاهلل وحده الشريکی‬
‫له‪ ،‬له امللک وله احلمد‪ ،‬وهو علي کل شئ قدير)) ته اهو ان جي الِء ڏهه غالمن کي آزاد‬
‫ڪرڻ برابر آهي‪ ،‬ان جي الِء سئو نيڪيون لکيون وڃن ٿيون ۽ ان جا سئو‬
‫گناهه معاف ڪيا وڃن ٿا‪ .‬۽ هيَء دعا شام ٿيڻ تائين ان جي الِء شيطان جي‬
‫سامهون قلعو بنجي رهي ٿي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،3293 :‬صحيح مسلم‪)2691 :‬‬

‫تسبيحون پڙهڻ‬ ‫‪12‬‬

‫حضرت عبداهلل بن عمرو بن العاص‪ ‬جو بيان آهي ته رسول اهللﷺ‬

‫جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫هلل‪َ ،‬وا ْحل َ ْمد ِ َ ِی‬
‫ّلل‪َ ،‬و َالی‬ ‫((ما عَلَ ْاألَر ِض رج ٌل يَقول‪َ :‬ال إِل َ َه إ َِال اهلل‪ ،‬واهلل أَ ْك َب‪ ،‬وسب َحان ا ِ‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫هلل‪ ،‬إ َِال ك ِف َر ْت َعنْه ذنوبه‪،‬ی َول َ ْوکَان َ ْت أَ ْكث َ َر ِم ْن َزبَ ِد الْب َ ْح ِیر) ی) ی‬
‫َحو َل و َال ق َوةَ إ َِال ِبا ِ‬
‫ْ َ‬
‫”زمين جي گولي تي جيڪو شخص هي ڪلما پڙهي‪:‬‬
 ‫‪533‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫هلل‪ ،‬وا ْحلمد ِ َ ِ‬

‫ّلل‪،‬ی َو َال َح ْو َل َو َال ق َو َةإ َِال ِبا ِی‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ته ان‬ ‫هلل))‬ ‫ان ا َ َ ْ‬ ‫(( َال إِل َ َهإ َِال اهلل‪َ ،‬واهلل أ ْك َب‪َ ،‬وسب ْ َح َ‬
‫جا گناهه مٽايا وڃن ٿا چاهي اهي سمنڊ جي گوگن جي برابر ڇونه هجن‪( “.‬جامع‬
‫الرتمذي‪ 3460 :‬وحسنه االلباين)‬

‫‪ 13‬رمضان المبارڪ جا روزا رکڻ‬

‫گناهن جي بخشش جو ڪارڻ بنجڻ وارن عملن مان هڪ وڏو عمل رمضان‬
‫المبارڪ جا روزا رکڻ آهي جيڪو دين اسالم جي فرضن مان هڪ فرض‬
‫آهي‪.‬‬
‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اح ِت َسابًا‪ ،‬غ ِف َر لَه َما تَ َقد ََم ِم ْنذَنْبِ ِیه))‬
‫ان‪ ،‬إِميَانًا َو ْ‬
‫ام َر َم َض َ‬
‫ص َ‬‫(( َم ْن َی‬
‫”جنهن ايمان جي حالت ۾ ثواب حاصل ڪرڻ جي نيت سان رمضان‬
‫المبارڪ جا روزا رکيا ته ان جا گذريل سڀئي گناهه معاف ڪيا وڃن ٿا‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪ ،38:‬صحيح مسلم‪)760:‬‬

‫‪ 14‬ليلة القدر جو قيام‬

‫رسول اهللﷺ جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫اح ِت َسابًا‪ ،‬غ ِف َر لَه َما تَقَد ََم ِم ْن ذَنْبِ ِیه)) ی‬
‫ام ل َيْل َ َة القَ ْد ِر إِميَانًا َو ْ‬
‫(( َم ْن قَ َ‬
‫”جيڪو شخص ايمان سان ۽ اجر ۽ ثواب جي طلب خاطر ليلة القدر جو‬
‫قيام ڪري ان جا گذريل سڀئي گناهه معاف ڪيا وڃن ٿا‪( “.‬صحيح البخاري‪،2014:‬‬
‫صحيح مسلم‪)760:‬‬

‫‪ 15‬عرفه جي ڏينهن جو روزو رکڻ‬

‫رسول اهللﷺ جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫لسنَ َة ال َ ِِت بَ ْع َده» ی‬ ‫اّلل أَ ْن ي َك ِف َر َ‬
‫السنَ َة ال َ ِِت قَبْلَه‪َ ،‬وا َ‬ ‫َصوم يَو ِم َع َر َف َة‪« :‬إ ِِّن َألَ ْحتَ ِسب عَلَ َ ِ‬
‫ْ ْ‬
‫”عرفه واري ڏينهن جي روزي بابت مونکي اهلل کان اميد آهي ته هو‬
‫پوئين هڪ سال ۽ ايندڙ هڪ سال جي گناهن جي الِء ڪفارو بنجي ويندو‪“.‬‬
‫(صحيح مسلم‪)1162:‬‬
 ‫‪534‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫عاشوراء جو روزو رکڻ‬ ‫‪16‬‬

‫حضرت ابوقتاده‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اهللﷺ جن عاشوراء جي روزي‬

‫السنَ َة ا ْمل ِ‬ ‫ِ‬
‫اض ي َ َة» ی‬‫بابت سوال ڪيو ويو ته پاڻﷺ جن فرمايو‪« :‬ي َكفر َ َ‬
‫يعني ”پوئين هڪ سال جي گناهن کي مٽائي ڇڏي ٿو‪( “.‬صحيح مسلم‪)1162:‬‬

‫‪ 17‬حج بيت اهلل جي سعادت حاصل ڪرڻ‬

‫اهڙي طرح گناهن جي بخشش جو ڪارڻ بنجڻ وارن ڪمن مان هڪ حج‬
‫بيت اهلل جو فرض سرانجام ڏيڻ آهي‪ .‬۽ اهو به دين اسالم جي فرضن مان‬
‫هڪ فرض آهي‪.‬‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ث‪َ ،‬ول َ ْم ي َ ْفس ْق َر َج َع كَ ي َ ْو ِم َول َ َدتْهأمه»‬
‫« َم ْن َح َیج فَل َ ْم ي َ ْرف ْ‬
‫”جنهن حج ڪيو ۽ ان دوران بي هودگي ۽ اهلل جي نافرماني کان بچندو‬
‫رهيو ته هو اهڙي طرح واپس موٽندو جيئن سندس ماُء کيس جنم ڏنو هو‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،1819:‬صحيح مسلم‪)1350:‬‬

‫‪ 18‬عمرو ڪرڻ‪:‬‬
‫اهڙي طرح گناهن کي مٽائڻ وارن عملن مان هڪ عمل آهي‪ :‬عمرو ڪرڻ‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫َار ٌة ِملَا بَيْنَه َما)) ی‬ ‫ِ‬
‫((الع ْم َرةإ َِیل الع ْم َرة كَف َ‬
‫”هڪ عمرو ٻئي عمري تائين‪ ،‬ٻنهي جي وچ ۾ ٿيل گناهن جي الِء ڪفارو‬
‫آهي‪( “.‬صحيح البخاري‪ ،1773:‬صحيح مسلم‪)1349:‬‬

‫‪ 19‬لڪي لڪي صدقو ۽ خيرات ڪرڻ‬

‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ُْقا َء َف ُه َو َخي ْ ٌر َّلكُ ْم َويُكَ ِّ ُ‬

‫َف َعنْكُ ْم‬ ‫ت َفن ِ ِع َّما ه ِ َي َوإ ِ ْن تُ ْخفُوهَا َوتُ ْؤتُوهَا ا ْلف َ َ‬
‫﴿إ ِ ْن تُ ْبدُوا الصَّ َدقَا ِ‬
‫ُون َخبِي ٌر﴾‬ ‫ِم ْن َس ِّيئَاتِكُ ْم َواهَّللُ ب ِ َما َت ْع َمل َ‬
 ‫‪535‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫”جيڪڏھن خيراتون پڌريون ڪري ڏيندؤ ته اھي (ڪھڙيون نه) چڱيون‬

‫آھن‪ ،‬۽ جيڪڏھن انھن کي ڳجھو ڪندؤ ۽ اھي محتاجن کي ڏيندؤ ته اھي‬
‫اوھان الِء (ويتر) ڀليون آھن‪ ،‬۽ اهلل اوھان جا ڪي گناہ اوھان کان ميٽيندو‪ ،‬۽‬
‫جيڪي اوھان ڪندا آھيو تنھن جي اهلل خبر رکندڙ آھي“ (البقره ‪)271 :2‬‬

‫‪ 20‬آزمائشن‪ ،‬تڪليفن ۽ مصيبتن ۾ صبر ۽ تحمل جو مظاهرو ڪرڻ‬

‫پياري نبي جناب محمدﷺ جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫«ما ي ِص يب امل ْسلِم‪ِ ،‬م ْن ن َ َص ٍب َوال َ َو َص ٍب‪َ ،‬وال َ َه ٍم َوال َح ْزنٍ َوال َأَ یذًى َوال َ َغ ٍم‪َ ،‬ح َّت ا َ‬
‫لش ْوكَ ِةی‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫اّلل ِبهَا ِم ْن َیخ َطايَاه»”مسلمان کي جڏهن ٿڪاوٽ يا بيماري ايندي‬ ‫ي َشاكهَا‪ ،‬إ َِال كَ َف َر َ‬
‫آهي ته هو ڏک‪ ،‬غم ۽ تڪليف وچان گذرندو آهي تانجو جيڪڏهن هڪ ڪنڊو‬
‫به لڳندو اٿس ته اهلل تعالي ان جي بدلي ۾ ان جا گناهه مٽائي ڇڏيندو آهي‪“.‬‬
‫(صحيح البخاري‪ ،5641-5642:‬صحيح مسلم‪ )2573:‬ی‬
‫برائي کانپوِء نيڪي ڪرڻ‬ ‫‪21‬‬

‫”بيشڪ‬ ‫الس ِّيئَا ِت﴾‬ ‫﴿إ ِ َّن ا ْل َح َس َنا ِ‬

‫ت يُ ْذهِب ْ َن َّ‬ ‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫نيڪيون برائين کي ختم ڪري ڇڏينديون آهن“ (هود ‪)114 :11‬‬
‫۽ رسول اڪرمﷺ جن جناب ابو ذر‪ ‬کي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اس ِِبل ٍق َح َسنٍ »‬ ‫ِ‬ ‫ت‪َ ،‬وأَتْبِ ِع َ‬ ‫«اتَ ِق َ ِ‬
‫السيِئَ َة احل َ َسنَ َة ََتْحیهَا‪َ ،‬و َخال ِق النَ َ‬ ‫اّلل َحيْث َما كنْ َ‬
‫”توهان جتي به رهو اهلل تعالي کان ڊڄندا رهجو‪ .‬۽ برائي کانپوِء نيڪي‬
‫ڪجو جيڪا انهن کي مٽائي ڇڏيندي‪ .‬۽ ماڻهن سان سٺي اخالق سان گڏجي‬
‫رهجو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 1987:‬وحسنه االلباين)‬

‫گناهه ڪرڻ کانپوِء ٻه رڪعتون پڙهڻ‬ ‫‪22‬‬

‫«ما ِم ْن َرج ٍل ي ْذ ِنب ذَنْبًا‪ ،‬ث َم يَقوم فَيَتَ َطهَر‪،‬ی‬

‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪َ :‬‬
‫ث َم ي َصلِي‪ ،‬ث َم ي َ ْستَغ ْ ِفر َ‬
‫اّللَ‪ ،‬إ َِال َغ َف َر َ‬
‫اّلل لَه» ی‬
 ‫‪536‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫”جڏهن ڪو شخص ڪنهن گناهه جو ارتڪاب ڪري‪ ،‬پوِء بيهي وضو ڪري‬
‫۽ نماز پڙهي‪ ،‬پوِء اهلل تعالي کان مغفرت طلب ڪري ته اهلل تعالي ان کي‬
‫يقينا معاف ڪري ڇڏي ٿو‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 406:‬وحسنه االلباين)‬

‫‪ 23‬مالقات وقت هٿ مالئڻ‬

‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫ني يَلْتَقِيانِی‪ ،‬فَيَتَ َصافَ َحانِ إ َِال غ ِف َر ََلما قَب َل أَ ْن ي َ ْف َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِم‬
‫َتقَا ی» ی‬ ‫َ ْ‬ ‫«ما ْن م ْسل َم ْ ِ َ‬
‫”جيڪي ٻه مسل مان مالقات وقت مصافحو ڪن ته انهن جي جدا ٿيڻ کان‬
‫اڳ انهن جي مغفرت ڪئي وڃي ٿي‪( “.‬جامع الرتمذي‪ 2727:‬وصححه االلباين)‬
‫اهڙي طرح پاڻﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫هلل أَ ْین َُيْض َر‬
‫ُها ِبي ِد صا ِحبِ ِه‪ ،‬إ َِال کَان َحقًا عَلَ ا ِ‬ ‫َ َ‬ ‫(( َما ِم ْن م ْسلِ َم ْ ِ‬
‫َ‬ ‫ني الْتَ َق یي َا‪ ،‬فَأ َخ َذ أ َحد َ َ َ‬
‫ني أَي ْ ِدي ِه َما َح َّت يَغ ْ ِف َر ََل َما)) ی‬
‫ُها‪َ ،‬و َال ي َف ِر َق بَ ْ َ‬
‫دعَ َاء َ‬
‫”جيڪي مسلمان مالقات وقت هڪ ٻئي جو هٿ جهلي (مصافحو ڪندا)‬
‫آهن اهلل تعالي تي انهن جو حق آهي ته هو انهن جي دعا کي قبول ڪري ۽‬
‫انهن جا هٿ الڳ ٿيڻ تائين انهن کي معاف ڪري ڇڏي‪( “.‬اخرجه االمام امحد يف‬
‫املسند‪ 12474:‬وقال شعيب االرناوط‪:‬صحيح لغريه‪ ،‬وحسنه االلباين يف الصحيحه‪)525:‬‬

‫‪ 24‬مجلس جو ڪفارو‬
‫مجلس کان اٿندي هيَء دعا پڙهڻ گهرجي‪:‬‬
‫ك) ی) ی‬ ‫ت أَ ْستَغ ْ ِفر َ‬
‫ك َوأَتوب إِل َيْ َ ی‬ ‫ك‪َ ،‬ال إِل َ َهإ َِال أَن ْ َ‬
‫ك اللَه َم َیو ِِبَ ْم ِد َ‬
‫((سب ْ َحان َ َ‬
‫”اي اهلل! تون پاڪ آهين ۽ پنهنجي تعريف سان آهين‪ .‬آئون گواهي ڏيان‬
‫ٿو ته توکانسواِء ڪو به سچو معبود ناهي‪ ،‬آئون توکان معافي گهران ٿو ۽‬
‫توڏانهن ئي رجوع ڪريان ٿو‪“.‬‬
‫هن دعاء کي پڙهڻ جو فائد و هي آهي ته نبيﷺ جن ان جي باري ۾ ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫جلِ ِس»ی(سنن ايب دائود‪ 4859:‬االلباين‪ :‬حسن صحيح)‬
‫َار ٌة ِملَا يَكون ِِفیا ْمل َ ْ‬
‫«كَف َ‬
‫”مجلس دوران جيڪي گناهه ٿين ٿا‪ ،‬انهن کي معاف ڪيو وڃي ٿو‪“.‬‬
 ‫‪537‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫‪ 25‬سالم کي ڦهالئڻ ۽ سٺي ڳالهه ڪرڻ‬

‫نبي ڪريمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫((إ َِن ِم ْن مو ِجب ِ‬
‫ات ا ْملَغ ْ ِف َر ِة بَ ْذ َل َ‬
‫الس َال ِم َوح ْس َن ال ْكَ َالم) ی) ی‬ ‫َ‬
‫” مغفرت کي واجب ڪرڻ وارن معاملن مان سالم کي ڦهالئڻ ۽ سٺي ڳالهه‬
‫ڪرڻ به آهي‪“.‬‬
‫(رواه الطرباين وصححه االلباين يف صحيح الرتغيب والرتهيب‪)2699:‬‬

‫نبي ﷺ جن تي درود شريف موڪلڻ‬ ‫‪26‬‬

‫حضرت انس‪ ‬کان روايت آهي ته رسول اهللﷺ جن فرمايو‪:‬‬

‫اّلل عَل َي ِه َع ْش َر َصل َو ٍ‬
‫ات‪َ ،‬و َح َط َعنْه َع ْش َر َسيِئَ ٍ ی‬
‫ات َورف َع لَه َع ْشر‬ ‫م ص َ عل ِ ص َ‬
‫َ‬ ‫« َ ْن َ ل َ ََي َواح َدةً َ یل َ ْ‬
‫دَر َج ٍ‬
‫ات »‬ ‫َ‬
‫”جيڪو شخص مون تي هڪ دفعو درود موڪلي ٿو اهلل تعالي ان تي ڏهه‬
‫رحمتون نازل ف رمائي ٿو‪ ،‬ڏهه گناهه مٽائي ڇڏي ٿو‪ ،‬ڏهه درجا بلند ڪري ڇڏي‬
‫ٿو‪( “.‬صحيح اجلامع‪)6359:‬‬
‫محترم سامعين! اسان گناهن کي مٽائڻ وارن عملن جو تذڪرو ڪيو‬
‫آهي‪ .‬اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي انهن عملن جي توفيق ڏي‬
‫۽ اسانجي گناهن کي مٽائي ڇڏي ۽ اسان کي پنهنجي رضامندي ۽ خوشنودي‬
‫سان نوازي‪ .‬آمين‬

‫ٻيو خطبو‬
‫محترم سامعين! اڄوڪي موضوع کي مڪمل ڪندي آخر ۾ اهو به ڄاڻي‬
‫وٺون ته جيڪي ماڻهو انهن مجلسن ۾ ويهندا آهن جن ۾ اهلل جو ذڪر ڪيو‬
‫ويندو آهي‪ ،‬جن ۾ اهلل جي دين جي ڳالهه ٻولهه ٿيندي آهي‪ ،‬اهلل تعالي انهن‬
‫جي گناهن کي به معاف ڪري ڇڏيندو آهي‪.‬‬
‫حضرت ابوهريره‪ ‬بيان ڪن ٿا ته نبي ڪريمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
 ‫‪538‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫ون أَ ْه َل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬

‫اّللَی‬
‫ون َ‬‫الذكْ ِر‪ ،‬فَإِذَا َو َجدوا قَ ْومًا ي َ ْذكر َ‬ ‫ون ِِف الطرقِ يَلْتَم س َ‬ ‫ی((إ َیِن َّلل َمالَئ َك ًة يَطوف َ‬
‫وَن ْم ِبأ َ ْجنِ َحتِ ِه ْم إ َِیل َ‬
‫الس َماءِ الدن ْيَا»‬ ‫اجتِك ْم " قَ َ‬
‫ال‪« :‬فَ یي َحف َ‬ ‫تَنَادَ ْوا‪َ :‬هلموا إ َِیل َح َ‬
‫”بيشڪ اهلل تبارڪ وتعالي جا اهڙا فرشتا آهن جيڪي رستن ۾ هلندا‬
‫ڦرندا رهندا آهن‪ ،‬انهن جو ٻيو ڪو به ڪم ناهي سواِء ان جي جو اهي ذڪر‬
‫وارن جي ڳوال ۾ رهندا آهن‪ .‬لهذا جڏهن اهي اهڙن ماڻهن کي پائي وٺندا آهن‬
‫ته اهي هڪ ٻئي کي پڪاري چوندا آهن‪ :‬اچو توهان جنهن شئ جي ڳوال ۾ هئا‬
‫اها هتي آ هي‪ .‬پوِء اهي به ذڪر وارن سان گڏ ويهي ڪري انهن کي پنهنجي‬
‫پرن سان ڍڪي وٺندا آهن‪( .‬۽ انهن جو تعداد ايتري قدر وڌيڪ هوندو آهي جو)‬
‫ان مجلس کان آسمان دنيا تائين سڀ فرشتا ئي فرشتا هوندا آهن‪“.‬‬
‫“پوِء (جڏهن اهي آسمان جي طرف هليا ويندا آهن ته) اهلل تعالي انهن کان‬
‫پ ڇندو آهي حاالنڪه هو انهن جي حال کي وڌيڪ ڄاڻي ٿو‪ :‬منهنجا بندا ڇا‬
‫چئي رهيا آهن؟‬
‫اهي جواب ڏيندا آهن‪ :‬اهي تنهنجي تسبيح‪ ،‬تنهنجي وڏائي‪ ،‬تنهنجي‬
‫تعريف ۽ تنهنجي بزرگي بيان ڪري رهيا هئا‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائيندو آهي‪ :‬ڇا انهن مونکي ڏٺو آهي؟‬
‫فرشتا چوندا آهن‪ :‬نه‪ ،‬انهن توکي ناهي ڏٺو‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬جيڪڏهن انهن مونکي ڏٺو هجي ها ته پوِء انهن‬
‫جي حالت ڇا هجي ها؟‬
‫فرشتا چوندا آهن‪ :‬جيڪڏهن اهي توکي ڏسي وٺن ته اهي يقينا تنهنجي‬
‫عبادت اڃان وڌيڪ ڪ ن‪ .‬۽ تنهنجي بزرگي‪ ،‬تنهنجي واکاڻ ۽ تنهنجي تسبيح‬
‫اڃان وڌيڪ بيان ڪن‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬اهي مونکان ڪهڙي شئ جو سوال ڪن ٿا؟‬
‫فرشتا چون ٿا‪ :‬اهي توکان تنهنجي جنت جو سوال ڪن ٿا‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬ڇا انهن منهنجي جنت کي ڏٺو آهي؟‬
‫اهي چوندا آهن‪ :‬نه‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬جيڪڏهن اهي جنت کي ڏسي وٺن ته پوِء انهن جي‬
‫ڪيفيت ڇا هجي؟‬
 ‫‪539‬‬ ‫گناهن کي مٽائڻ وارا عمل‬

‫فرشتا چوندا آهن‪ :‬جيڪڏهن انهن ان کي ڏٺو هجي ها ته اهي اڃان وڌيڪ‬
‫ان جا طلبگار ٿين ۽ وڌيڪ ان جي طلب ۽ شوق رکن‪.‬‬
‫اهلل تعالي پڇي ٿو‪ :‬اهي ڪهڙي شئ کان پناهه گهرندا آهن؟‬
‫فرشتا جواب ڏيندا آهن‪ :‬جهنم جي باهه کان‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪ :‬ڇا انهن ان کي ڏٺو آهي؟ فرشتا چوندا آهن‪ :‬انهن‬
‫ناهي ڏٺو‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائيندو آهي‪ :‬جيڪڏهن اهي ان کي ڏسي وٺن ته پوِء انهن‬
‫جي حالت ڇا هجي؟‬
‫فرشتا جواب ڏيندا آهن‪ :‬جيڪڏهن اهي ڏسي وٺن ته ان کان اڃان وڌيڪ‬
‫پري ڀڄن ۽ ان کان وڌيڪ ڊڄن‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪(( :‬فَأ ْش ِهدك ْم أَ ِّن قَ ْد َغ َف ْرت َیَل ْی‬
‫م)) ی‬
‫”آئون توهان کي گواهه بنائي چوان ٿو ته مون انهن کي معاف ڪري ڇڏيو‬
‫آهي‪“.‬‬
‫فرشتن مان هڪ فرشتو چوندو آهي‪ :‬ان مجلس ۾ فالڻو ٻانهو به هو‬
‫جيڪو انهن مان ناهي‪ ،‬بلڪه هو ڪنهن ڪم سانگي آيو هو‪ ،‬پوِء انهن سان گڏ‬
‫ويهي رهيو‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪َ (( :‬ولَه َغ َف ْرت هیم ال ْ َق ْوم َال ي َش ََْق ِب ِه ْم َجلِيسه ْی‬
‫م)) ی‬
‫”مون ان کي به معاف ڪري ڇڏيو‪ .‬هي اهي ماڻهو آهن جو انهن سان گڏ‬
‫(صحيح البخاري‪ ،6408:‬صحيح‬ ‫ويهڻ وارو شخص به محروم نٿو ٿئي‪“.‬‬
‫مسلم‪)2689:‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني جي گناهن کي معاف فرمائي ۽‬
‫انهن گناهن کي پنهنجي فضل ۽ ڪرم سان نيڪين ۾ تبديل ڪري ڇڏي‪ .‬۽‬
‫قبر جي عذاب ۽ قيامت جي ڏينهن جي رسوائي کان محفوظ رکي‪ .‬آمين‬
 ‫‪540‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫خطبي جا اهم جز‬
‫❖ فارغ وقت هڪ تمام وڏي نعمت آهي‬
‫❖ فارغ وقت کي ضايع ۽ برباد ڪرڻ جا مختلف ذريعا‬
‫❖ وقت ۽ زماني جي اهميت‬
‫❖ گهٽ وقت ۾ گهڻا فائدا ۽ ڦل حاصل ڪرڻ جا ذريعا‬

‫پهريون خطبو‬
‫محترم ساٿيو! اهلل تعالي اسان تي بي شمار ۽ اڻ ڳڻيا احسان ڪيا آهن‪.‬‬
‫۽ اسان کي التعداد نعمتن سان نوازيو آهي‪ .‬اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
‫السمآ ِء َما ًء فَأ َ ِْخ َج بِه ِم َن َّ‬ ‫﴿اهَّللُ َّال ِذي َخل ََق َّ‬
‫الث َم َرا ِت‬ ‫َ‬ ‫ت َواألْ َ ْر َض َوأَنْزَ َل ِم َن َّ َ‬
‫الس َما َوا ِ‬
‫رِزْ قًا َّلكُم َوس َّْخ َلكُ ُم ا ْل ُفلْكَ ل ِ َت ْجر ِ َي فِي الْب ْ ِ َ‬
‫َح بِأ ْمرِه َو َس َّ َ‬
‫ْخ َلكُ ُم األْ َن ْ َه َار﴾‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬
‫”اهلل اھو آھي جنھن آسمانن ۽ زمين کي بڻايو ۽ آسمان کان (مينھن جو)‬
‫پاڻي وسايو پوِء ان سان سڀڪنھن جنس جي ميون مان اوھان جي روزي‬
‫ڪڍيائين‪ ،‬۽ اوھان کي ٻيڙيون ھن الِء نوائي ڏنائين ته سندس حڪم سان‬
‫سمنڊ ۾ ترنديون رھن‪ ،‬۽ اوھان کي نديون (به) نوائي ڏنائين“ (ابراهيم ‪)32 :14‬‬
‫پوِء فرمايو‪:‬‬

‫ار () َوآ َتا ُك ْم ِم ْن كُلِّ َما‬ ‫ْخ َلكُ ُم َّ‬

‫الل ْي َل َوال َّن َه َ‬ ‫ْخ َلكُ ُم َّ‬
‫الش ْم َس َوا ْل َق َم َر َدآئ َِبي ْ ِن َو َس َّ َ‬ ‫﴿ َو َس َّ َ‬
‫َسأ َ ْلت ُُمو ُه َوإ ِ ْن َت ُع ُّدوا نِ ْع َم َت اهَّللِ لَ تُ ْح ُصوهَا إ ِ َّن ْاإلِنْ َس َ‬
‫ان لَظَ ل ٌُوم َك َّف ٌار﴾‬
‫”۽ اوھان الِء سدائين ھلندڙ س ج ۽ چنڊ نوائي ڏنائين‪ ،‬۽ اوھان الِء رات ۽‬
‫گھريو تنھن سڀ مان ڪي اوھان‬ ‫َ‬ ‫ڏينھن نوائي ڏنائين‪ .‬۽ جيڪا شيِء کانئس‬
 ‫‪541‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫کي ڏنائين‪ ،‬۽ جيڪڏھن اهلل جي نعمتن کي ڳڻيندؤ ته اھي ڳڻي نه سگھندؤ‪،‬‬
‫بيشڪ ماڻھو ضرور بي انصاف بي شڪر آھي“ (ابراهيم ‪)34- 14:33‬‬
‫هنن آيتن ۾ غور ڪريون ته اهلل تعالي پنهنجي ڪيترين ئي نعمتن مان‬
‫هڪ نعمت خاص طور تي ذڪر فرمائي ۽ اها آهي‪ :‬ڏينهن ۽ رات کي انسانن‬
‫جي الِء مسخر ڪرڻ‪ .‬۽ ڏينهن ۽ رات ئي اصل ۾ وقت آهن ۽ انسان جي‬
‫زندگي ڏينهن ۽ رات تي مشتمل انهي وقت جو نالو آهي‪ .‬ان مان ثابت ٿيو ته‬
‫وقت اهلل تعالي جي تمام وڏ ي نعمت آهي‪ .‬جنهن جي اسان مان گهڻا ماڻهو‬
‫مقدر نٿا ڪن‪ .‬۽ ان کي فضول ڪمن ۾ ضايع ڪري ڇڏين ٿا‪.‬‬
‫جڏهن ته اهلل تعالي ڏينهن ۽ رات تي مشتمل ”وقت“ جي اهميت کي‬
‫واضح ڪرڻ جي الِء قسم کائيندي فرمايو‪:‬‬

‫الل ْي ِل إِذَا َي ْغشَى () َوال َّن َهارِ إِذَا َت َجلَّىَ﴾‬

‫﴿ َو َّ‬
‫”۽ قسم آهي رات جو جڏهن اها ڇانئجي وڃي ۽ ڏينهن جو قسم جڏهن‬
‫هو روشن ٿي وڃي‪( “.‬الليل ‪)2- 1 :92‬‬
‫اهڙي طرح ڏينهن جي ڪجھ خاص گهڙين جو قسم کائي ڪري به ان جي‬
‫اهميت کي واضح فرمايو‪ .‬جيتوڻيڪ فجر جي وقت جو قسم کائيندي فرمايو‪:‬‬

‫”فجر جو قسم!“‬ ‫﴿ َوا ْل َف ْجر ِ﴾‬

‫الض َحىَ﴾‬
‫۽ چاشت جي وقت جو قسم کائيندي فرمايو‪َ ﴿ :‬و ُّ‬
‫”چاشت جي وقت جو قسم!“‬

‫ْص﴾‬
‫۽ عصر جي وقت جو قسم کائيندي فرمايو‪َ ﴿ :‬وال َْع ْ ِ‬
‫”عصر جي وقت جو قسم!“‬
‫يا ان جي معني زماني جو قسم! به ڪيو ويو آهي جيڪو هن ڳالهه جو‬
‫دليل آهي ته زمانو (يعني وقت) اهلل تعالي وٽ تمام گهڻي اهميت رکي ٿو‪.‬‬
‫ڇوته اهلل تعالي پاڻ انتهائي عظيم الشان آهي‪ ،‬ته هو قسم به عظيم الشان‬
‫شئ جي کائي ٿ و‪ .‬لهذا اسان کي به وقت جو قدر ڪرڻ کپي ۽ ضايع ٿيڻ کان‬
‫بچڻ گهرجي‪.‬‬
 ‫‪542‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫ڪن عالمن جو چوڻ آهي ته زماني جو قسم کائي اهلل تعالي فرمايو آهي‬
‫ته هر انسان خساري ۾ آهي سواِء ان جي جنهن ۾ چار شيون پاتيون وينديون‬
‫هجن‪ .‬۽ ان جو مطلب هي آهي ته خساري کان بچڻ وارو انسان بس اهو ئي‬
‫آهي جيڪو پنهنجي زندگي جي قيمتي وقتن کي انهن چئن شين سان‬
‫مشغول رکي ٿو‪ .‬۽ اهي چار هي آهن‪:‬‬
‫ايمان‪ ،‬عمل صالح‪ ،‬دعوت الي اهلل ۽ صبر‬
‫۽ حضرت عبداهلل بن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن‬
‫ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ون فِي ِه َما كَثِري ِم َن النَ ِ‬
‫اس‪ِ :‬ی‬
‫الص َحة َوال َف َراغی))‬ ‫ِ‬
‫((ن ْع َمتَانِ َمغْب ٌ‬
‫ٌ‬
‫”ٻه نعمتون اهڙيون آهن جن ۾ ڪيترائي ماڻهو گهاٽي ۾ رهندا آهن‪ .‬۽‬
‫اهي آهن‪ :‬تندرستي ۽ واندڪائي‪( “.‬صحيح البخاري‪)6412:‬‬
‫يعني گهڻا ماڻهو اهي ٻه نعمتون پائي ڪري به انهن مان فائدو نٿا وٺن ۽‬
‫انهن کي ضايع ڪري گهاٽي ۾ رهندا آهن‪ .‬ان مان ثابت ٿئي ٿو ته انهن ٻنهي‬
‫نعمتن مان فائدو کڻڻ وارا ماڻهو گهٽ هوندا آهن‪.‬‬
‫گهڻا ماڻهو صحت ۽ تندرستي جهڙي عظيم نعمت جو قدر ناهن ڪندا‪ .‬۽‬
‫پنهنجي فارغ وقتن کي مختلف ڪمن ۾ ضايع ڪري ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫سيف اليمانيؒ چون ٿا ته‬
‫((ان من عالمة اعراض اهلل عن العبد ان يشغلهِبا ال ينفعه)) ی‬
‫”ٻانهي کان اهلل تعالي جي اعراض جي عالمتن مان هڪ عالمت هيَء‬
‫آهي ته هو ان کي ان شئ ۾ مشغول ڪري ڇڏي جيڪا ان جي الِء نفع واري نه‬
‫هجي‪“.‬‬
‫جيتوڻيڪ ڪي ماڻهو پنهنجي دوستن سان گهمي ڦري يا انهن سان‬
‫محفلون اٽينڊ ڪري پنهنجو فارغ وقت برباد ڪري ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫اهڙن ماڻهن کي اه ا ڳالهه ياد رکڻ کپي ته اهي پنهنجو قيمتي وقت جن‬
‫دوستن جي وجه سان برباد ڪندا آهن انهن جي دوستي قيامت جي ڏينهن انهن‬
‫جي سخت پڇتاوي ۽ حسرت ندامت جو باعث بنجندي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬
 ‫‪543‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫الظال ِ ُم َعل َى يَ َديْهِ َي ُقو ُل يَا َليْ َتنِى َّات َخ ْذتُ َم َع الرَّ ُسو ِل َسب ِ ًيال () يَا َويْ َلتَى‬
‫﴿ َويَ ْو َم ي ََع ُّض َّ‬

‫ُك بَ ْع َد إِذْ َجآ َءنِي﴾‬ ‫َليْ َتنِى َل ْم أَ َّتخ ِ ْذ ف َُالن ًا َخل ِ ًيال () َل َق ْد أَ َض َّلنِى َع ِن ِّ‬
‫الذ ْ ِ‬
‫”۽ جنھن ڏينھن ظالم پنھنجا ٻئي ھٿ چٻيندو چوندو ته َھيء َارمان‬
‫(جيڪر) پيغمبر سان گڏ واٽ وٺان ھا (ته چڱو ھو‪َ .‬ھيء َھيء ارمان جيڪر‬
‫فالڻي کي دوست نه وٺان ھا‪ .‬بيشڪ جڏھن مون وٽ نصيحت آئي تنھن پڄاڻا‬
‫ھن مون کي ان کان گمراہ ڪيو‪( “،‬الفرقان ‪)29- 27 :25‬‬
‫برن دوستن جي وجه سان ٻانهو تمام گهڻو نقصان کڻي ٿو ۽ انهن جي‬
‫ياري دوستي جي وجه سان هو پنهنجي زندگي جو هڪ وڏو حصو وڃايو‪.‬‬
‫ر سول اڪرمﷺ جن هڪ مثال جي ذريعي سٺي دوست جا فائدا ۽ بري‬
‫دوست جي نقصانن کان خبردار ڪندي ارشاد فرمائن ٿا‪:‬‬
‫لسوءِ‪َ ،‬كمث َ ِل َصا ِح ِب املِ یس ِ‬
‫ك َو ِك ِ‬
‫ري احلَدَادِ‪ ،‬ال َ ي َ ْع َدم َ‬ ‫الص ِ ِ ِ ِ‬‫«مثَل اْلَلِي ِس َ‬
‫كی‬ ‫ْ‬ ‫اِل َواْلَليس ا َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ك‪ ،‬أَ ْو َجتِد ِمنْه‬
‫ك‪ ،‬أَ ْو ثَ ْوبَ َ‬
‫َتي ِه‪ ،‬أَ ْو َجتِد ِرُيَه‪َ ،‬و ِكري احلَدَادِ ُيْ ِرق بَ َدن َ َ‬ ‫ِم ْن َصا ِح ِب املِس ِ‬
‫ك إ َِما تَ ْش َ ِ‬
‫ْ‬
‫ِرُيًا َخبِيثَةً» ی‬
‫”سٺي ۽ بري ساٿي جو مثال عطر وڪرو ڪندڙ ۽ بٺي ڦوڪيندڙ انسان‬
‫وانگر آهي‪ .‬عطر وڪڻندڙ يا ته توهان کي عطر تحفي طور ڏيندو يا توهان ان‬
‫کان خريد ڪندا يا گهٽ ۾ گهٽ توهان کي ان مان خوشبوء ضرور ايندي‪ .‬۽‬
‫بٺي دکائڻ وارو انسان يا توهان جا ڪپڙا ٻاري ڇڏيندو يا گهٽ ۾ گهٽ توهان‬
‫کي ان مان بدبوء ضرور ايندي‪( “.‬صحيح البخاري‪)5534:‬‬
‫لهذا سٺن دوس تن کي دوست بنائي ۽ برن دوستن کي دوست نه بنائي‬
‫پنهنجي قيمتي وقتن کي برباد ٿيڻ کان بچائڻ کپي‪.‬‬
‫ورنه اها ڳالهه ياد رکو ته جن محفلن ۽ مجلسن ۾ ويهي ڪري اسان‬
‫فضول ۽ واهيات ڳالهيون ڪندي وقت ڪٽيندا آهيون اهي ئي محفلون ۽‬
‫مجلسون قيامت جي ڏينهن اسان جي الِء حسرت ۽ ندامت جو ڪارڻ بنجنديون‪.‬‬
‫رسول اڪرمﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
 ‫‪544‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫ِ‬ ‫ِ َ‬ ‫«ما َجل ََس قَوم ََمْلِسا لَم ي َ ْذكروا َ ِ ِ‬

‫اّللَ ف يه‪َ ،‬وي َصلوا عَلَ ا َلنب ِي َص ل اهلل عَل َيْه َو َسل َ َم‪ ،‬إ َِال ک َ َ‬
‫انی‬ ‫ٌْ ً ْ‬ ‫َ‬
‫عَل َيْ ِه ْم ِت َرةًي َ ْو َم الْقِي َ َام ِة‪ ،‬إ ِْن َش َاء َع َفا َعنْه ْم‪َ ،‬وإ ْیِن َش َاء أَ َخ َذه ْم» ی‬
‫”جيڪي ماڻهو ڪنهن اهڙي مجلس ۾ ويهندا آهن جو ان ۾ نه اهلل جو‬
‫ذڪر ڪندا آهن ۽ نه ئي پنهنجي نبيﷺ تي درود موڪليندا آهن ته اها‬
‫مجلس انهن جي الِء قيامت جي ڏينهن نقصان ۽ پشيماني جو باعث بنجندي‪.‬‬
‫جيڪڏهن اهلل تعالي چاهيندو ته انهن کي معاف ڪري ڇڏيندو ۽ جيڪڏهن‬
‫چاهيندو ته انهن جي پڪڙ ڪندو‪( “.‬مسند امحد‪ 10282:‬وصححه االرناوط وااللباين)‬
‫۽ ڪي ماڻهو ڪهاڻين‪ ،‬داستانن ۽ گهڙيل واقعن تي مشتمل ڊائجسٽ ۽‬
‫رساال پڙهي ڪري پنهنجو فارغ وقت ضايع ڪري ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫ڪاش اهي ماڻهو جن وقتن ۾ قصا‪ ،‬ڪاڻيون پڙهن ٿا‪ ،‬انهن ۾ قرآن مجيد‬
‫جو تفسير‪ ،‬يا حديث نبوي‪ ،‬يا صحابه ڪرام‪ ‬جي سيرت جا سچا واقعا‬
‫ٻڌائن ته اهلل تعالي انهن جي عمر کي ڪيتري نه بابرڪت بنائي ڇڏي!‬
‫۽ ڪي ماڻهو رات جو گهڻي دير تائين جاڳندا رهندا آهن ۽ رات جي انهن‬
‫گهڙين کي فضول ڪمن ۾ برباد ڪري ڇڏيندا آهن جن کي اهلل تعالي اسان‬
‫جي آرام ۽ سڪون جي الِء پيدا ڪيو آهي‪ .‬پوِء انهن مبارڪ گهڙين ۾ سمهي‬
‫پوندا آهن جن ۾ اهلل تعالي آسمان دنيا تي اچي ڪري پڪاريندو آهي ته‬
‫يب لَهی‬ ‫َم ْني َ ْدع ِ َ ِ‬
‫”ڪير آهي جيڪو مونکان دعا ڪري ته آئون‬
‫وّن‪ ،‬فَأ ْستَج َ‬
‫ان جي دعا کي قبول ڪريان؟“‬
‫”ڪير آهي جيڪو مونکان گهري ته آئون ان کي عطا‬ ‫َم ْني َ ْسأَل ِن فَأ ْیع ِط ي َ یه‪،‬‬
‫ڪريان؟“‬
‫”ڪير آهي جيڪو مونکان بخشش طلب ڪري‬ ‫َم ْني َ ْستَغ ْ ِفر ِ یّن فَأ َ ْغ ِف َر ل َ یه‬
‫ته آئون ان کي بخشي ڇڏيان؟“ (صحيح البخاري‪)1154 :‬‬
‫صرف اهو ئي نه جو اهي رات جي آخري پهر ۾ سمهي رهندا آهن‪ .‬۽ ان‬
‫وقت سجاڳ ٿيندا آهن جڏهن انهن کي پنهنجي ڊيوٽي تي وڃڻو پوندو آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح عشاء کانپوِء رات جو پهريون حصو فضول ۽ بي هوده ڪمن ۾‬
‫ضايع ڪرڻ سان تهجد جي نماز به فوت ٿي ويندي آهي ۽ فجر جي نماز به‪.‬‬
 ‫‪545‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫هلو تهجد جي نماز ته نفل نماز آهي جڏهن ته فجر نماز ته فرض آهي‪ ،‬جنهن‬
‫۾ ڪنهن به قسم جي غفلت اهلل تعالي جي نزديڪ قابل قبول ناهي‪.‬‬
‫پوِء اها ڳالهه به درست ناهي ته جيڪو وقت اهلل تعالي ننڊ جي الِء بنايو‬
‫آهي ان کي جاڳي گذاريو وڃي‪ .‬۽ جيڪو وقت جاڳڻ ۽ محنت ڪرڻ جي الِء‬
‫بنايو آهي ان کي سمهي ڪري ضايع ڪيو وڃي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫ار ل ِ َت ْسكُنُوا ف ِيهِ َولِتَب ْ َت ُغوا ِم ْن ف َْضلِه َول ََع َّلكُ ْم‬ ‫﴿ َو ِم ْن َّر ْح َمتِهِ َج َع َل َلكُ ُم َّ‬
‫الل ْي َل َوال َّن َه َ‬
‫ون﴾‬ ‫َتشْ ُ ُ‬
‫ْك َ‬
‫” ۽ پنھنجي ٻاجھ سان اوھان الِء رات ۽ ڏينھن بڻايائين ته اوھين منجھس‬
‫آرام وٺو ۽ سندس فضل مان (روزي) طلب ڪريو ۽ ته َ‬
‫مان اوھين شڪرانو‬
‫ڪريو‪( “.‬القصص ‪)73 :28‬‬
‫انهي سلسلي ۾ اها ڳالهه ذهن ۾ رهي ته رسول اڪرمﷺجن عشاء جي‬
‫نماز ک ان پهرين سمهڻ ۽ ان کانپوِء ڳالهائڻ ناپسند ڪندا هئا‪( .‬صحيح‬
‫البخاري‪)547:‬‬
‫جڏهن ته اسان مان ڪيترائي ماڻهو عشاء کانپوِء اڌ رات تائين بلڪل‬
‫فضول ڪمن ۾ مشغول رهندا آهن‪ .‬۽ اهو يقينا هن حديث جي سراسر خالف‬
‫آهي‪.‬‬
‫۽ ڪي ماڻهو ٽي وي جي سامهون ڪالڪن جا ڪالڪ ويٺا رهندا آهن ۽‬
‫پنهنجو پسنديده پروگرام‪ ،‬يا مختلف مئچون ڏسي ڪري فارغ وقت کي ضايع‬
‫ڪري ڇڏيندا آهن‪ .‬۽ انهي دوران موسيقي ٻڌڻ‪ ،‬غير محرم عورتن کي ڏسڻ‬
‫۽ ان جهڙن ٻين گناهن ۾ مشغول ٿي ڪري قيمتي وقتن کي برباد ڪري‬
‫ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫۽ آئون سمجهان ٿو ته هن زماني ۾ سڀ کان وڌيڪ وقت جي زيان جو‬
‫ذريعو موبائل ٽيليفون آهي‪ ،‬جنهن هر عمر جي ماڻهن کي‪ ،‬چاهي ٻار هجن يا‬
‫جوان هجن‪ ،‬ننڍا هجن يا وڏا هجن‪ ،‬مرد هجن يا عورتون هجن‪ ،‬سڀني کي‬
‫انتهائي مشغول ڪري رکي ڇڏيو آهي‪.‬‬
 ‫‪546‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫جيتوڻيڪ ڪيترائي ماڻهو پنهنجي پسند جون گيمون ڏسڻ ۾ مشغل‬

‫رهندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪيترائي ماڻهو سوشل ميڊيا تي مشغول رهنداآهن‪ .‬جيتوڻيڪ فيس‬
‫بڪ تي پنهنجا اسٽيٽس )‪ (Status‬اپ ڊيٽ )‪ (Update‬ڪرڻ جي فڪر ۾ لڳا‬
‫پيا هوندا آهن‪ .‬مختلف پوسٽون ڏسڻ ۽ انهن کي الئڪ )‪ (Like‬ڪرڻ يا انهن‬
‫تي تبصرو ڪرڻ‪ ،‬يا تبصرن تي تبصرو ڪرڻ پنهنجو منصبي فرض سمجهندا‬
‫آهن‪ ،‬چاهي ان جي وجه سان اهلل تعالي جي فرضن يا ٻانهن جا حق ضايع ٿي‬
‫وڃن ته ان جي ڪا پرواهه ناهي هوندي‪.‬‬
‫ڪيترائي ماڻهو فري پيڪج وٺي ڪري ڪالڪن جا ڪالڪ فضول ڳالهه‬
‫ٻولهه يا ميسجز (پيغامات) جي ڏي وٺ پيا ڪندا آهن‪.‬‬
‫۽ ڪيت رائي ماڻهو موبائل فون جي ذريعي موسيقي ٻڌندي يا وڊيو ڪلپس‬
‫ڏسندي پنهنجي قيمتي وقتن کي وڃائي ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫الغرض هي ته ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان موبائل وقت کي ضايع ڪرڻ‬
‫جو سڀ کان وڏو وسيلو بنجي چڪو آهي‪.‬‬
‫حاالنڪه موبائل هڪ وقتي ضرورت کي پورو ڪرڻ جي الِء ايجاد ڪيو‬
‫وي و آهي‪ ،‬لهذا ان کي پنهنجي وقتي ضرورت کي پورو ڪرڻ جو ئي هڪ‬
‫ذريعو سمجهڻ کپي‪ .‬نه اهو ته ان کي هڪ مستقل پيشو بنائي ورتو وڃي‬
‫جنهن جي وجه سان ٻيا فرض ۽ واجبات ۾ سخت خلل پيدا ٿئي‪ .‬نه اهلل تعالي‬
‫جي پرواهه رهي ۽ نه ئي اهلل جي ٻانهن جا حق پورا ٿين‪.‬‬
‫ها جيڪڏهن ”موبائل فون“ جو جائز استعمال ٿئي‪ ،‬اهڙي طرح جو‬
‫ان کي نافع علم جي حصول جو ذريعو بنايو و ڃي‪ .‬يعني ان جي ذريعي‬
‫مختلف عالمن جا ليڪچر ۽ درس ۽ خطبا ٻڌا وڃن‪ .‬يا مختلف ويب سائٽن تي‬
‫موجود لٽريچر‪ ،‬فتاوي‪ ،‬آڊيو‪ ،‬وڊيو وغيره کان استفادو ڪيو وڃي‪.‬‬
‫يا ان کي ديني تعليمات ڦهالئڻ جو ذريعو بنايو وڃي‪ .‬يعني سوشل ميڊيا‬
‫جي ذريعي اهلل رب العزت جي فرمانن يا نبيﷺ جي ارشادن کي ماڻهن‬
‫تائين پهچايو وڃي‪ .‬۽ مختلف ديني معلومات ماڻهن سان شيئر ڪئي وڃي‪ .‬۽‬
‫سوشل ميڊيا تي جن غلط نظرين ۽ باطل عقيدن جي نشر ۽ اشاعت ٿئي پئي‬
‫ان جو دالئل سان رد ڪيو وڃي‪.‬‬
 ‫‪547‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫ته ان ۾ ڪوبه حرج ڪونهي‪ .‬بلڪه اهو هن دور جي هڪ اهم ضرورت به‬
‫آهي‪ .‬لهذا موبائل فون جي ناج ائز استعمال جي ذريعي پنهنجي قيمتي وقت‬
‫کي برباد ڪرڻ جي بجاِء ان کي جائز استعمال جي ذريعي ان مان ڀرپور فائدو‬
‫حاصل ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫عزيز ساٿيو! اسان وقت ضايع ڪرڻ جا جيڪي سبب ۽ وسيال ذڪر ڪيا‬
‫آهن‪ ،‬اهي ۽ انهن کانسوا ٻيا جيترا باقي انهي جهڙا اسباب آهن‪ ،‬اهي سڀ‬
‫انسان جي ال ِء انتهائي خطرناڪ آهن‪ .‬لهذا اهڙن سڀني ڪمن کان پري رهڻ‬
‫ضروري آهي جيڪي انسان جي قيمتي وقت جي ضايع جو سبب بنجندا هجن‪.‬‬
‫جيڪو شخص فارغ وقتن کي ضايع ڪندو هجي ان کي سوچڻ کپي ته ڇا‬
‫اهلل تعالي ان کي فضول پيدا ڪيو آهي! ڇا ان جي پيدائش جو ڪو مقصد‬
‫ڪونهي! ۽ ڇا ان جي زندگي بي مقصد آهي!‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿أَ َف َح ِسب ْ ُت ْم أَن َّ َما َخ َل ْق َنا ُك ْم َع َب ًثا َّوأَنَّكُ ْم إ ِ َليْ َنا لَ تُ ْر َج ُع َ‬

‫ون﴾‬
‫”اوھين ڀانيو ٿا ڇا ته اوھان کي اجايو بڻايو اٿئون ۽ اوھين اسان ڏانھن‬
‫وري نه موٽايا ويندؤ؟“ (املومنون ‪)115 :23‬‬

‫﴿ َف َت َعال َى اهَّللُ ال َْمل ِ ُك﴾‬ ‫ان کانپوِء فرمايو‪:‬‬

‫”پوِء اهلل تمام بلند شان وارو آهي‪ ،‬اهو ئي برحق بادشاهه آهي‪( “.‬املومنون ‪:23‬‬
‫‪)116‬‬
‫يعني اهلل تعالي جيڪو حقيقي بادشاهه آهي اهو ان ڳالهه کان تمام گهڻو‬
‫بلند آهي جو هو توهان کي بي مقصد پيدا ڪري ها‪.‬‬
‫لهذا انسانو! توهان پنهنجي مقصد حيات کي سڃاڻو ۽ جنهن مقصد جي‬
‫الِء توهان کي پيدا ڪيو ويو آهي ان جي خاطر زندگي گذاريو‪ .‬۽ اهو مقصد ڇا‬
‫آهي؟ ٻڌو‪ ،‬اهلل تعالي ڇا فرمائي پيو‪:‬‬

‫﴿ َو َما َخ َل ْق ُت ا ْلجِنَّ َو ْاإلِن ْ َس إ ِ َّل ل َِي ْع ُبدُو ِن﴾‬

‫”۽ مون جنن ۽ انسانن کي صرف پنهنجي عبادت جي الِء پيدا ڪيو آهي‪“.‬‬
‫(الذاريات ‪)56 : 51‬‬
 ‫‪548‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫انهي مان معلوم ٿيو ته اسان جي زندگي جو مقصد اهلل تعالي جي عبادت‬
‫۽ بندگي آهي‪ .‬يعني اسان پنهنجي زندگي پنهنجي خالق ۽ مالڪ ۽ رازق جي‬
‫مرضي ۽ منشا مطاب ق گذاريون‪ .‬۽ ڪو به اهڙو ڪم نه ڪريون جيڪو ان جي‬
‫مرضي جي خالف هجي‪ ،‬يا جنهن کان هو ناراض ٿيندو هجي‪.‬‬
‫اهلل تعالي اسان کي فارغ وقت جهڙي نعمت سان نوازيو آهي‪ ،‬ته اسان‬
‫تي فرض آهي ته اسان ان نعمت جو قدر ڪريون ۽ فارغ وقت کي اهڙن ڪمن‬
‫۾ مشغول ڪريون جن سان اهلل تعالي جي رضامندي ۽ ان جي خوشنودي‬
‫حاصل ٿيندي هجي‪ .‬۽ ان کي بيهوده ۽ فضول ڪمن ۾ ضايع نه ڪريون‪.‬‬
‫حضرت عبداهلل بن عباس‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن هڪ‬
‫ماڻهو کي نصيحت ڪندي ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫َخ ٍ ی‬
‫س‪:‬‬ ‫اغْتَنِ ْم َ ْ‬
‫َخ ًسا قَب ْ َل َ ْ‬
‫”پنج شين کي پنج شين کان پهرين غنيمت سمجهي وٺ‪.‬‬
‫پنهنجي جواني کي پوڙهپڻ کان پهرين‪.‬‬‫ك قَب ْ َل َه َر ِم َی‬
‫ك‬ ‫َشبَابَ َ‬
‫ك قَب ْ َلی َسقَ ِم َی‬
‫ك پنهنجي صحت کي پنهنجي بيماري کان اڳ‬ ‫َو ِص َحتَ َ‬
‫پنهنجي اميري کي پنهنجي غربت کان اڳ‪.‬‬ ‫كی‬ ‫َو ِغنَ َ‬
‫اك قَب ْ َل فَقْ ِر َ‬
‫ك قَب ْ َل شغْلِ َی‬
‫ك پنهنجي واندڪائي کي پنهنجي مشغوليت کان اڳ‪.‬‬ ‫َوف ََراغَ َ‬
‫پنهنجي زندگي کي پنهنجي موت کان اڳ‪( “.‬اخرجه‬ ‫ك قَب ْ َل َم ْوتِ َی‬
‫ك‬ ‫َو َحيَاتَ َ‬
‫احلاکم وصححه االلباين يف صحيح الرتغيب والرتهيب‪)3355:‬‬
‫لهذا پنهنجي فراغت کي غنيمت سمجهي ڪري ان کان چڱي طرح فائدو‬
‫وٺڻ کپي‪ ،‬ان کان اڳ جو واندڪائي مصروفيت ۾ بدلجي وڃي‪ ،‬پوِء انسان‬
‫ڪجھ ڪرڻ به چاهي ته ٻين ڪمن ۾ مشغوليت جي ڪري ڪجھ نه ڪري‬
‫سگهي‪.‬‬
‫ورنه اها ڳالهه ياد رکو ته جيڪڏهن اسان فراغت کي اهلل جي رضا جو‬
‫ذريعو بنجڻ وارن عملن ۾ مشغول نٿا ڪريون ۽ ان کي اهلل تعالي جي‬
‫ناراضگي جو ذريعو بنجڻ وارن عملن ۾ ضايع ڪري ڇڏيون ٿا ته قيامت جي‬
 ‫‪549‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫ڇا جواب‬ ‫ڏينهن جڏهن اسان کان ان جي باري ۾ پڇا ٿيندي ته اسان‬
‫ڏينداسين؟‬
‫حضرت عبداهلل بن مسعود‪ ‬بيان ڪن ٿا ته رسول اڪرمﷺ جن ارشاد‬
‫فرمايو‪:‬‬
‫”قيامت جي ڏينهن پنج‬ ‫س‪:‬‬ ‫َال تَزول قَ َد َما ا ْبنِ آدَ َم ي َ ْو َم الْقِي َ َام ِة َح َّت ي ْسأ َ َل َع ْن َ ْ‬
‫َخ ٍ ی‬
‫شين جي باري ۾ سوالن کان پهرين ڪنهن ٻانهي جا پير پنهنجي رب وٽان نه‬
‫چري سگهندا‪.‬‬
‫عمر جي باري ۾ ته ان کي ان ڪهڙي شئ ۾‬ ‫يما أَفْ نَيْ َ ی‬
‫ت‪،‬‬ ‫َع ْنع ْم ِر َ ِ‬
‫كف َ‬
‫گذاريو؟‬
‫جواني جي باري ۾ ته ان کي ان ڪهڙي شئ‬ ‫يما أَ ْبل َيْ َ‬
‫ت‪،‬‬ ‫و َع ْن َشبا ِب َ ِ‬
‫كف َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫۾ وڃايو‪.‬‬
‫يما أَن ْ َیف ْقت َ یه‪ ،‬مال جي باري ۾ (ٻه سوال) ته ان ان‬ ‫ِ‬ ‫و َع ْن مال ِ َ ِ َ‬
‫ك م ْن أي ْ َن َك َسبْتَه َوف َ‬ ‫َ َ‬
‫کي ڪٿان کان ڪمايو ۽ ڪٿي خرچ ڪيو؟‬
‫يما عَلِ ْم َتی‬ ‫ومای َع ِمل ْ َ ِ‬
‫۽ علم جي باري ۾ ته ان انهي تي ڪيترو‬ ‫تف َ‬ ‫ََ‬
‫عمل ڪيو؟“ (جامع الرتمذي‪-2416 :‬وصححه االلباين)‬
‫اي انسانو! قيامت جي ڏينهن جڏهن توهان جي عمر جي باري ۾ سوال‬
‫ٿيندو ته ان کي ڪهڙي شئ ۾ گذاريو‪ ،‬يعني زندگي جي قيمتي وقتن کي‬
‫ڪهڙي ڪهڙي عمل ۾ مصروف رکيو؟ اهلل کي راضي ڪرڻ وارن عملن ۾؟‬
‫يا ان کي ناراض ڪرڻ وارن عملن ۾؟ ته سوچي وٺو ان ڏينهن ان سوال جو‬
‫جواب ڪهڙو ڏيندا؟‬
‫۽ اي نوجوان! قيامت جي ڏينهن جڏهن توهان کان سوال ڪيو ويندو ته‬
‫پنهنج ي جواني جون توانائيون ڪهڙن عملن ۾ کپايون هيون؟ اوهان ڏينهن ۽‬
‫رات جو وڏو حصو ڪنهن ڪنهن سان‪ ،‬ڇا ڇا ڪندي گذاريو هو؟ توهان جڏهن‬
‫پنهنجي ڪمري ۾ اڪيال هوندا هئا ته ڇا ڇا ڏسندا هئا؟ ڇا ڇا ٻڌندا هئا؟ ڇا ڇا‬
‫پڙهندا هئا؟ ۽ فارغ وقتن ۾ ڇا ڇا ڪندا هئا؟ ته توهان به سوچي وٺو ته قيامت‬
‫جي ڏينهن انهن سوالن جا جواب ڪهڙا ڏيندا؟‬
 ‫‪550‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫ٻه موقعا جن ۾ انسان کي وقت ضايع ڪرڻ تي حسرت ۽ ندامت ٿيندي!‬

‫محترم ڀائرو! ٻه موقعا اهڙا ايندا جن ۾ انسان کي قيمتي وقت جي ضايع‬
‫ٿيڻ تي وڏي پشيماني ٿيندي‪.‬‬
‫انهن مان پهريون موقعو هوندو موت جي گهڙي جو‪ .‬جڏهن هو گذريل‬
‫عمر تي حسرت جو اظهار ڪندو ۽ هو چاهيندو ته ان کي اڃا ڪجھ وڌيڪ‬
‫وقت ملي وڃي‪ ،‬ج نهن ۾ هو نيڪ عمل ڪري وٺي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َحتَّى إِذَا َجا َء أَ َح َدهُ ُم ال َْم ْوتُ قَا َل َر ِّب ْار ِج ُعو ِن (‪ )99‬ل ََعل ِّي أَ ْع َم ُل َصال ِ ًحا ف َِمي َت َر ْك ُت﴾‬
‫”ڪافر پن ھنجي ويسالئي ۾ ھوندا) تانجو جنھن مھل منجھانئن ڪنھن کي‬
‫موت ايندو (تنھن مھل) چوندو ته اي منھنجا پالڻھار مون کي دنيا ۾ (ورائي)‬
‫موٽاِء‪ .‬ته جيڪر جيڪي (اتي) ڇڏيم ته آٌء چڱا عمل ڪريان ائين (ڪڏھن ٿيڻو)‬
‫نه آھي‪“،‬‬
‫جواب ايندو‪:‬‬

‫﴿ َ َّلَك إِن َّ َها كَل ِ َم ٌة ه َُو قَائِلُ َها َو ِم ْن َو َرآئ ِه ِ ْم َب ْر َز ٌخ إلِ َى َي ْوم ِيُ ْب َع ُث َ‬
‫ون﴾‬
‫َ‬
‫(عالم‬ ‫”بيشڪ اھا ڳالھ آھي جا ھو چوندڙ آھي‪ ،‬۽ سندن اڳيان ھڪ پردو‬
‫قبر) انھيَء ڏينھن تائين رھندو (جنھن ڏينھن قيامت ۾) اٿاريا ويندا‪( “.‬املومنون‬
‫‪)99-100 :23‬‬
‫اهڙي طرح فرمايو‪:‬‬
‫ْ‬
‫﴿ َوأَنْ ِف ُقوا ِم ْن َّما َرزَ ْق َنا ُك ْم ِم ْن َق ْب ِل أَ ْن يَّأت َِي أَ َح َد ُك ُم ال َْم ْوتُ ف ََي ُقو َل َر ِّب ل َْولَ أَ َّ ْ‬
‫ِخ َتنِى إلِ َى‬
‫أَ َج ٍل َ َِقيبٍ فَأ َ َّص َّد َق َوأَ ُك ْن ِّم َن الصَّ الِحِي َن﴾‬
‫”۽ جيڪي اوھان کي روزي ڏني اٿون تنھن منجھان انھي کان اڳ خرچ‬
‫ڪريو جو اوھان مان ڪنھن ھڪڙي کي موت پھچي پوِء چوڻ لڳي ته اي‬
‫منھنجا پالڻھار جيڪر مون کي ھڪ ٿوري مدت تائين مھلت ڏين ھا ته خيرات‬
‫ڪريان ھا ۽ صالحن مان ٿيان ھا“ (املنافقون ‪)10: 63‬‬
‫ته ڇا موت جو وقت اچڻ کانپوِء انسان کي ڍر ملي سگهي ٿي؟ هرگز نه‪.‬‬
‫اهلل تعالي فرمائي ٿو‪:‬‬
 ‫‪551‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫ِخ اهَّللُ َنف ًْسا إِذَا َجا َء أَ َجلُ َها﴾ (املنافقون ‪)11: 63‬‬
‫﴿ َول َْن ُّي َؤ ِّ َ‬
‫”۽ جڏھن ڪنھن جيَء جو اجل ايندو آھي (تڏھن) ان کي اهلل ڪڏھن مھلت‬
‫نه ڏيندو آھي‪ “،‬۽ ٻيو موقعو هوندو قيامت جو ڏينهن‪ .‬جڏهن انسان اهو‬
‫چاهيندو ته هو دوباره دنيا ۾ هليو وڃي ۽ نيڪ عمل ڪري وٺي‪.‬‬
‫اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫َار ِج ْع َنا َن ْع َم ْل‬ ‫ون نَاك ُِس ْو ُر ُء ْوسِه ِ ْم عِنْ َد َربِّه ِ ْم َربَّ َنا أَبْ َ ْ‬
‫ْصنَا َو َسمِ ْع َنا ف ْ‬ ‫﴿ َول َْو َترَى إِذ ِال ُْم ْجر ِ ُم َ‬
‫َصال ِ ًحا إِنَّا ُموق ِ ُن َ‬
‫ون﴾‬
‫”۽ (انھي مھل) جيڪڏھن ڏسين جنھن مھل گنھگار پنھنجي پالڻھار جي‬
‫سامھون پنھنجا ڪنڌ اونڌا ڪندڙ ھوندا (ته عجب ڪرين)‪( ،‬۽ چوندا ته) اي‬
‫اسانجا پالڻھار ڏٺوسون ۽ ٻڌوسون ھاڻي اسان کي (دنيا ۾) موٽاِء ته چڱا ڪم‬
‫ڪريون بيشڪ اسين يقين ڪندڙ آھيون“ (السجده ‪)12 :41‬‬
‫منهنجا ڀائرو ۽ بزرگو! حسرت ۽ پشيماني جي انهن ٻنهي موقعن جي‬
‫اچڻ کان پهرين اسان کي ”وقت“ جي اهميت ۽ ان جي قدر ۽ منزل کي سڃاڻي‬
‫وٺڻ کپي‪ .‬۽ ان مان ڀرپور فائدو وٺڻ کپي‪ .‬ورنه ڪٿي ايئن نه ٿئي جو اسان‬
‫کي به موت جي وقت ۽ قيامت جي ڏينهن انهي پشيماني جو منهن ڏسڻو پوي‪.‬‬
‫والعياذ باهلل‬

‫وقت جون ٻه خاصيتون‬

‫عزيز ساٿيو! اچو خطبي جي آخر ۾ وقت جي ٻن اهم خاصيتن کي ڄاڻي‬

‫وٺون‪.‬‬
‫‪ ‬وقت انتهائي تيزي سان گذري رهيو آهي‬
‫جي ها‪ ،‬وقت بجلي وانگر تيزي سان گذري رهيو آهي‪ .‬۽ هر گذرندڙ‬
‫ڏينهن‪ ،‬هر گذرندڙ رات ۽ هر گذرندڙ لمحي سان اسان جي زندگي گهٽ‬
‫ٿيندي پئي وڃي‪ .‬۽ اسان قبر جي طرف ۽ آخرت جي طرف وڌي رهيا آهيون‪.‬‬
‫وقت ايترو تيز هلي رهيو آهي جو ان جي تيزي جو احساس ئي نه پيو‬
‫ٿئي‪ .‬سال ايئن گذري وڃي ٿو جيئن هڪ مهينو گذريو‪ .‬۽ مهينو ايئن گذري‬
 ‫‪552‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫وڃي ٿو جيئن هڪ هفتو گذريو‪ .‬۽ هفتو ايئن گذريو وڃي ڄڻ هڪ ڏينهن‬
‫گذريو‪.‬‬
‫جڏهن به ڪو ساليانو پروگرام ٿيندو آهي ته ايئن لڳندو آهي ڄڻ پوئين‬
‫سال وارو ساڳيو پروگرام اڃان هينئر ئي گذريو آهي‪ .‬حاالنڪه ان کي سڄو‬
‫سال گذري چڪو هوندو آهي‪.‬‬
‫ويجهو زمانو قيامت جي ننڍين عالمتن مان هڪ عالمت آهي‪ .‬جنهن جي‬
‫هڪ معني اها ئي آهي جيڪا اسان هاڻي ذڪر ڪئي آهي‪.‬‬
‫لهذا زندگي جي هر لمحي کي غنيمت سمجهي ڪري ان مان فائدو کڻڻ‬
‫جي ڪوشش ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫‪ ‬وقت سون چاندي‪ ،‬دينار ۽ درهم کان به وڌيڪ قيمتي آهي‪.‬‬
‫جي ها‪ ،‬وقت انتهائي قيمتي ۽ تمام مهانگو آهي‪ .‬ايترو قيمتي جو سون‬
‫چاندي‪ ،‬دينار‪ ،‬درهم ۽ رپين ۽ ڊالرن کان به وڌيڪ قيمتي ۽ مهانگو! ڇوته‬
‫‪ ‬جيڪڏهن (اهلل نه ڪري) توهان جو مالي نقصان ٿي وڃي‪ ،‬يعني سون‬
‫چاندي يا دينار ۽ درهم يا روپي ا ۽ ڊالرن جو نقصان ٿي وڃي ته ان نقصان کي‬
‫توهان اهلل جي حڪم سان ايندڙ وقت ۾ پورو ڪري سگهو ٿا‪.‬‬
‫ليڪن جيڪڏهن وقت جو نقصان ٿي وڃي‪ ،‬يعني ڏينهن ضايع ٿي وڃي‪ ،‬يا‬
‫ڏينهن جي هڪ گهڙي ضايع ٿي وڃي‪ ،‬ته ضايع ٿيل وقت ڪڏهن به واپس نٿو‬
‫اچي سگهي‪ .‬چاهي توهان دنيا سڄي جا خزانا خ رچ ڪري ڇڏيو‪ ،‬تڏهن به‬
‫گذريل وقت هٿ نٿو اچي سگهي‪.‬‬
‫ته ڇا خيال آهي! وقت وڌيڪ مهانگو آهي يا مال؟‬
‫‪ ‬جيڪڏهن توهان چاهيو ته پنهنجو مال ڪنهن کي اڌار ڏئي سگهون ٿا‬
‫۽ ان جي واپس اچڻ جي اميد به هوندي آهي‪ ،‬اڄ نه‪ ،‬ته سڀاڻي اهو اوڌر ڏنل‬
‫مال واپس موٽي ايندو‪ .‬ليڪن اهو ناممڪ ن آهي ته توهان ڪنهن کي پنهنجي‬
‫زندگي جو هڪ ڏينهن يا هڪ ڪالڪ اوڌر تي ڏئي ڇڏيو‪ ،‬پوِء ان کي واپس‬
‫وٺي وٺو‪.‬‬
‫ته ڇا خيال آهي! وقت وڌيڪ قيمتي آهي يا مال؟‬
‫انهي الِء عبداهلل بن مسعود‪ ‬چوندا هئا‪( :‬ما ندمت علي شيء ندمي علي‬
‫يوم غربت فيه شمس نقص فيه اجلي ولم يزد فيه عملي)‬
 ‫‪553‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫”مونکي ڪڏهن ايتري پشيماني نه ٿي‪ ،‬جيتري ان ڏينهن تي ٿئي ٿي‬

‫جنهن جو سج لهي وڃي‪ ،‬ان ۾ منهنجي عمر گهٽ ٿي وڃي ۽ منهنجو عمل نه‬
‫وڌي‪“.‬‬
‫آئون خطبي جي آخر ۾ هر شخص کي گذارش ڪريان ٿو ته وقت جي قدر‬
‫ڪريو ۽ ان کي فضول ۽ بيهوده ڪمن ۾ ضايع ڪرڻ کان بچو‪.‬‬
‫‪ ‬خاص طور تي نوجوا نن کي گذارش ڪريان ٿو ته پنهنجي جواني جي‬
‫عمر ۽ ان جي توانائين کي فضول ۽ بيهوده ڪ من ۾ برباد نه ڪريو‪ .‬بلڪه‬
‫انهن تندرستين مان ڀرپور فائدو وٺندي جواني دوران اهلل تعالي جو تقرب وڌ‬
‫کان وڌ حاصل ڪريو‪ .‬۽ ياد رکو جنهن نوجوان جي پرورش اهلل تعالي جي‬
‫عبادت ۾ ٿئي ٿي ان کي اهلل تعالي قيامت جي ڏينهن پنهنجي عرش جي‬
‫ڇانو نصيب ڪندو‪.‬‬
‫۽ توهان اهلل رب العزت جي الِء جيڪا محنت جواني جي عمر ۾ ڪري‬
‫سگهو ٿا اهو جواني جو مرحلو گذرڻ کانپوِء هرگز نٿا ڪري سگهو‪ .‬انهي الِء‬
‫ان جو قدر ڪريو ۽ ان کي ضايع ٿيڻ کان بچايو‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح آئون پنهنجي مائرن ڀينرن کي به گذارش ڪريان ٿو ته اهي‬
‫گهرن ۾ پنهنجي فارغ وقتن کي فضول شين ۾ ضايع نه ڪن‪ .‬بلڪه فارغ‬
‫وقتن ۾ قرآن مجيد جي تالوت‪ ،‬ذڪر ۽ استغفار ڪثرت سان ڪن‪ .‬نفعو‬
‫ڏيندڙ ڪتابن جو مطالعو ڪن‪ .‬ديني ليڪچر ۽ خطبا ۽ درس ٻڌن‪ .‬گهروارن‬
‫جي خدمت ۽ ٻارن جي تربيت‪ ،‬تان جو گهريلو ڪم ڪار ثواب ۽ عبادت‬
‫سمجهي ڪن‪.‬‬
‫‪ ‬اهڙي طرح آئون ٻارن جي والدين کي خصوصي طور تي گذارش‬
‫ڪريان ٿو ته اهي انهن جي اسالمي تربيت تي توجه ڏين‪ .‬۽ هن دور ۾ وقت‬
‫کي برباد ڪرڻ واريون جيتريون شيون آهن انهن کان پنهنجي ٻارن کي‬
‫سختي سان بچڻ جي تلقين ڪن‪ .‬۽ اها ڳالهه ياد رکن ته اهلل جي رسول هر‬
‫ذميدار بابت آگاهه فرمايو آهي ته ان کان قيامت جي ڏينهن ان جي ذميداري‬
‫بابت سوال ڪيو ويندو‪ .‬لهذا پنهنجي ذميوارين جو احساس ڪن‪ .‬۽ نه پاڻ‬
‫پنهنجي قيمتي وقت کي ضايع ڪن ۽ نه ئي گهر وارن ۽ ٻارن کي ان جي‬
‫اجازت ڏين‪.‬‬
 ‫‪554‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان کي فارغ وقتن مان مستفيد ٿيڻ جي‬
‫توفيق ڏي‪ .‬۽ انهن وقتن کي اسان جي حق ۾ نفعي وارو بنائي‪ .‬۽ قيامت جي‬
‫ڏينهن انهن کي اسان جي خالف حجت نه بنائي‪.‬‬
‫ٻيو خطبو‬
‫محترم ڀائرو ۽ بزرگو! اهلل تعالي جو فرمان آهي‪:‬‬

‫﴿ َفإِذَا فَ َ غ َْت فَانْ َص ْب () َوإلِ َىَ َربِّكَ ف ْ‬

‫َارغ َْب﴾‬
‫”جڏهن توهان فارغ ٿيو ته (عبادت جي) مشقت ۾ لڳي وڃو‪ .‬۽ پنهنجي‬
‫رب جي طرف شوق رکو‪( “.‬االنشراح ‪)7-8 :94‬‬
‫هنن آيتن ۾ اهلل تعالي اگرچه خطاب نبيﷺ کي ڪيو آهي‪ ،‬مگر هي‬
‫آهي سڀن جي الِء‪ .‬۽ انهن جو مفهوم هي آهي ته اسان مان هر شخص‪ ،‬مرد‬
‫هجي يا عورت جڏهن به فا رغ ٿئي ته هو انهن ڪمن ۾ لڳي وڃي جيڪي اهلل‬
‫تعالي کي راضي ڪرڻ وارا هجن‪ .‬۽ انهن ڪمن کان بچي جيڪي ان کي‬
‫ناراض ڪرڻ وارا هجن‪.‬‬
‫اچو هاڻي اسان ڪجھ عملي شين جو ذڪر ڪريون ٿا‪ .‬۽ توهان کي‬
‫ٻڌائيندا هلون ته گهٽ وقت ۾ اهلل جي فضل سان کوڙ ساريون نيڪيون‬
‫ڪمائي سگهو ٿا‪ .‬اسا ن جن عملن جو تذڪرو ڪنداسين اهي اهڙا عمل آهن‬
‫جن کي هڪ منٽ کان ٻن منٽن ۾ ڪري سگهجي ٿو‪.‬‬
‫ليڪن انهن عملن جو تذڪرو ڪرڻ کان اڳ پهرين هڪ ڳالهه چڱيَء ريت‬
‫ذهن ويهارڻ گهرجي ته اسالم جون اهم ترين عبادتون اسان کي ان ڳالهه جي‬
‫طرف دعوت ڏين ٿيون ته اسان پنهنجي وقتن کي منظم ۽ مرتب ڪريون ۽‬
‫هڪ ترتيب سان پنهنجون ذميواريون پوريون ڪريون‪ ،‬چاهي اهي اهلل جا‬
‫فرض هجن يا ٻانهن جا حق هجن‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ توهان پنجن نمازن کي ڏسي وٺو‪ ،‬جيڪي دين جو ٿنڀ آهن‪،‬‬
‫اهلل تعالي انهن نمازن جا وقت مقرر ڪري ڇڏيا آهن‪ .‬۽ هر نماز کي ان جي‬
‫مقرر وقت ۾ ادا ڪرڻ فرض قرار ڏنو آهي‪ .‬۽ جيڪڏهن اسان ”وقت“ جو‬
‫حساب ڪرڻ چاهيون ته چوويهه ڪالڪن مان صرف هڪ ڪالڪ پنج ئي‬
‫نمازون ادا ڪرڻ تي لڳي ٿو‪ .‬گويا چوويهه ڪالڪن مان صرف هڪ ڪالڪ‬
‫اهلل جي الِء ۽ ٽيويهه ڪالڪ توهان جي الِء‪ .‬۽ هڪ ڪالڪ جيڪو اهلل جي‬
 ‫‪555‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫فرضن جي الِء آهي اهو به حقيقت ۾ توهان جي مصلحت ۽ توهان جي فائدي‬

‫جي الِء آهي‪ ،‬ڇوته نمازون پڙهڻ سان توهان ئي مستفيد ٿيو ٿا جو انهن جي‬
‫ذريعي توهان جي جسم کي گناهن کان پاڪ ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬
‫اهڙي طرح فرضي روزا آهن‪ ،‬جيڪي سال کانپوِء ايندا آهن‪ ،‬رمضان جي‬
‫مهيني جي ابتدا کان شروع ٿيندا آهن ۽ ان جي پڄاڻي سان ختم ٿي ويندا‬
‫آهن‪ .‬۽ انهن جي ذريعي به انسان جي گناهن کي مٽايو ويندو آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح زڪوات آهي‪ ،‬جيڪا سال گذرڻ کانپوِء فرض ٿئي ٿي‪ .‬۽ ان‬
‫جي ذريعي زڪوات ڏيڻ واري جو تزڪيو ٿئي ٿو ۽ مال پاڪ ٿي وڃي ٿو‪.‬‬
‫اهڙي طرح بيت اهلل جو حج آهي‪ ،‬جنهن جو مهينو به مقرر آهي ۽ ان جا‬
‫ڏ ينهن به مقرر آهن‪ .‬۽ حج جي مناسڪ جو پورو شيڊول منظم ۽ مرتب آهي‪،‬‬
‫جنهن جي پابندي ڪرڻ هر حاجي تي الزم هوندو آهي‪.‬‬
‫اهڙي طرح عيد جون ٻه نمازون آهن‪ ،‬جمعو نماز آهي‪ ،‬مختلف نفلي روزا‬
‫آهن‪ ،‬مثال طور هر سومر ۽ خميس جو روزو‪ ،‬چوڏهين راتين جا روزا‪،‬‬
‫عاشوراء ۽ عرفه جا روزا وغيره… اهي سڀ عبادتون پنهنجي پنهنجي مقرر‬
‫ڪيل وقتن ۾ انجام ڏنيون وينديون آهن‪ .‬اهڙي طريقي سان هر مسلمان کي‬
‫پنهنجي زندگي جي ڪمن ڪارن کي ترتيب ڏيڻ کپي‪ .‬۽ فارغ وقتن کي هڪ‬
‫ترتيب سان گذارڻ کپي‪ ،‬جيئن انهن قيمتي وقتن مان ڀرپور فائدو وٺي‬
‫سگهجي‪.‬‬
‫۽ اها ڳالهه ياد رکو ته جنهن ڪم جي الِء جيڪو وقت متعين هجي ان کي‬
‫انهي وقت پورو ڪريو ۽ اهو نه چئو ته ان کي پوِء ڪري وٺنداسين… ڇوته‬
‫بعد ۾ ته اهو ڪم ٿيندو جنهن جو وقت هوندو‪ .‬۽ پوِء جڏهن ڪيترائي ڪم‬
‫گڏ ٿي ويندا ته هڪ به نه ٿيندو‪ ،‬يا اڌ ٿيندو باقي رهجي ويندا‪ .‬۽ اڪثر ايئن‬
‫ٿيندو آهي جو ڪم بروقت نٿو ڪيو وڃي ته اهو ليٽ ٿيندي ٿيندي آخر ڪار‬
‫اهو رهجي ويندو آهي‪.‬‬
‫حضرت ابوبڪر‪ ‬جڏهن پاڻ کانپوِء حضرت عمر‪ ‬کي خالفت جي الِء‬
‫نامزد ڪيو هو ته انهن کي ڪجھ ڳالهين جي وصيت ڪئي هئي‪ ،‬انهن مان‬
‫هڪ هيَء هئي‪:‬‬
 ‫‪556‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫”عمر! يقين ڪري وٺ ته اهلل تعالي جي الِء هڪ عمل ڏينهن جي وقت‬

‫هوندو آهي جنهن کي هو رات جي وقت قبول نه ڪندو آهي‪ .‬۽ هڪ عمل رات‬
‫جي وقت ه وندو آهي جنهن کي هو ڏينهن جي وقت قبول نه ڪندو آهي‪( “.‬معرفة‬
‫الصحابه‪)106:‬‬
‫ان مان ثابت ٿيو ته ڏينهن جو ڪم ڏينهن ۾ ۽ رات جو ڪم رات ۾ ڪرڻ‬
‫کپي‪ .‬۽ ڪنهن ڪم کي بنا عذر جي ليٽ نه ڪرڻ کپي‪.‬‬
‫عزيز ساٿيو! هاڻي اسان انهن عملن جو تذڪرو ڪريون ٿا جيڪي هڪ‬
‫منٽ کان ٻن منٽن ۾ ڪري سگهجن ٿا ۽ انهن جي ذريعي ڪيترائي فائدا ۽‬
‫ڦل حاصل ڪري سگهجن ٿا‪ .‬اهي اهڙا عمل آهن جيڪي خاص طور تي انتظار‬
‫جي وقتن ۾ ڪري سگهجن ٿا‪ .‬يعني انهن الِء ڪو خاص وقت نٿو ڪڍڻو‬
‫پوي‪ ،‬بلڪه جڏ هن به وقت ملي توهان انهن کي ڪري سگهو ٿا‪.‬‬
‫مثال طور توهان ڊاڪٽر وٽ ويا‪ ،‬مريضن جي رش جي وجه سان توهان کي‬
‫انتظار ڪرڻو پيو‪ ،‬يا توهان سفر ڪري رهيا آهيو ۽ توهان جو سفر ڪيترن‬
‫ئي ڪالڪن جو آهي‪ ،‬يا توهان گاڏي هالئي رهيا آهيو ۽ توهان کي ڪنهن‬
‫سنگل تي هڪ ٻه منٽ جي الِء بيهڻو آهي‪ ،‬يا توهان بس اسٽينڊ يا ريلوي‬
‫اسٽيشن يا ايئرپورٽ تي وڃو پيا ۽ توهان کي انتظار ڪرڻو پوي ٿو… ته‬
‫انهي دوران توهان ڪيترائي ڪم ڪري سگهو ٿا‪ .‬اهي ڪهڙا عمل آهن؟‬
‫توهان جي ڀرپور توجه کپي… ‪:‬‬
‫‪ ‬توهان هڪ منٽ ۾ ڏهه دفعا سورةاالخالص پڙهي سگهو ٿا‪.‬‬
‫۽ ان جي فضيلت هيَء آهي ته نبي ڪريمﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫ات‪ ،‬بَ ََن اهلل لَه قَ ْص ًرا ِِف ا ْْلَنَ ِیة) ی) ی‬
‫ّت ََيْتِمهَا َع ْش َر َم َر ٍ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫(( َم ْن ق ََرأ‪ :‬ق ْل ه َو اهلل أ َح ٌد َح َ ی َ‬
‫”جيڪو شخص مڪمل سورت اخالص ڏهه دفعا پڙهي ته اهلل تعالي ان‬
‫جي الِء جنت ۾ هڪ محل بنائي ڇڏي ٿو‪( “.‬السلسلة الصحيحه‪)589:‬‬
‫اهڙي طرح پاڻﷺ جن هڪ شخص کي جيڪو ان سورت سان محبت‬

‫اها أَ ْد َخل َ َ‬
‫ك‬ ‫ك إِيَ َ‬
‫ڪندو هو ۽ ڪثرت سان پڙهندو هو ان کي فرمايو هو‪« :‬حب َ‬
‫اْلَنَ َیة»‬
 ‫‪557‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫”ان سان تنهنجي محبت توکي جنت ۾ داخل ڪري ڇڏيو آهي‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)774:‬‬
‫‪ ‬توهان هڪ منٽ ۾ قرآن مجيد جو هڪ صفحو ۽ ٻن منٽن ۾ ٻه صفحا‬
‫تالوت ڪري سگهو ٿا‪ .‬۽ توهان کي معلوم آهي ته قرآن مجيد جي هر هر‬
‫حرف تي ڏهه ڏهه نيڪيون ملن ٿيون‪ .‬جيڪڏهن هڪ صفحي ۾ پندرهن‬
‫الئنون آهن ۽ هر الئن ۾ تقريبا ٽيهه حرف آهن ته هڪ صفحي ۾ چار سئو‬
‫پنجاهه حرف ٿين ٿا‪ .‬انهن کي ڏهن سان ضرب ڏيو ته ساڍا چار هزار نيڪيون‬
‫بنجن ٿيون‪.‬‬
‫‪ ‬توهان ٻن منٽن ۾ سئو دفعا (سبحان اهلل وبحمده) پڙهي سگهو ٿا‬
‫جنهن جي فضيلت هي آهي ته رسول اهللﷺ جن ارشاد فرمايو‪:‬‬
‫اّلل َو ِِبَ ْم ِدهِ‪ِِ ،‬ف ي َ ْو ٍم ِما َئ َة َم َر ٍة‪ ،‬ح َط ْت َخ َطايَاه‪َ ،‬وإ ِْن کَان َ ْت ِمث ْ َ ی‬
‫ل زَبَ ِد‬ ‫ال‪ :‬سبحان َ ِ‬
‫(( َم ْن قَ َ ْ َ َ‬
‫الب َ ْح ِیر)) ”جيڪو شخص ڏينهن ۾ سئو ڀيرا (سبحان اهلل وبحمده) پڙهي وٺي ته‬
‫ا ن جا گناهه مٽايا وڃن ٿا چاهي اهي سمنڊ جي گوگن برابر ڇونه هجن‪( “.‬صحيح‬
‫البخاري‪)6405:‬‬
‫‪ ‬توهان تقريبا ٻن منٽن ۾ سئو دفعا استغفار ڪري سگهو ٿا‬
‫صحابه ڪرام‪ ‬صرف هڪ مجلس ۾ پاڻﷺ جن جي زبان سان اها دعا‬
‫سئو دفعا ٻڌندا هئا‪:‬‬
‫َك یأَن ْ َت الت ََواب الغَفور» ی‬
‫ب عَل ََي‪ ،‬إِن َ‬ ‫ِ‬
‫«ر ِب ا ْغف ْر ِِل َوت ْ‬
‫َ‬
‫”اي منهنجا رب! مونکي معاف ڪري ڇڏ ۽ منهنجي توبه قبول فرماِء‪،‬‬
‫يقينا تون ئي خوب توبه قبول ڪرڻ وارو‪ ،‬وڏو معاف ڪرڻ وارو آهين‪“.‬‬
‫(السلسلة الصحيحه‪)556:‬‬

‫‪ ‬توهان ٻن منٽن ۾ سئو دفعا (الحول وال قوة اال باهلل) پڙهي سگهو ٿا‪ .‬جنهن‬
‫کي رسول ا هللﷺ جن جنت جي خزانن مان هڪ خزانو قرار ڏنو آهي‪ .‬۽ ان‬
‫کي ڪثرت سان پڙهڻ جو حڪم ڏنو آهي‪.‬‬
 ‫‪558‬‬ ‫مسلمان جي زندگي ۾ وقت جي اهميت‬

‫‪ ‬توهان تقريبا ٻه اڍائي منٽن ۾ سئو دفعا (سبحان اهلل وِبمده سبحان اهلل‬
‫العظيم) پڙهي سگهو ٿا‪ .‬جنهن جي باري ۾ رسول اهللﷺ جن جو ارشاد آهي‪:‬‬
‫((کَلِمتَانِ َخ ِفي َفتَانِ عَلَی اللِسانِ ‪ ،‬ثَقِيلَتَانِ ِِف املِي َزانِ ‪َ ،‬حبِيبتَانِ إ َِیل ال َر ْمحَنِ ‪ :‬سبحان َ ِ‬
‫اّللی‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اّلل َو ِِبَ ْم ِدهِ) ی) ی‬
‫يم‪ ،‬سبحان َ ِ‬
‫الع ِظ ِ ْ َ َ‬
‫َ‬
‫”ٻه ڪلما اهڙا آهن جيڪي اهلل تعالي کي انتهائي پيارا‪ ،‬زبان تي تمام‬
‫هلڪا ۽ ساهميَء ۾ انتهائي وزني آهن‪ :‬سبحان اهلل وبحمده سبحان اهلل‬
‫العظيم‪( “.‬صحيح البخاري‪)7563:‬‬
‫‪ ‬توهان هڪ منٽ ۾ ڏهه دفعا نبي ڪريمﷺ جن تي درود موڪلي‬
‫سگهو ٿا‪ .‬۽ هڪ دفعو درود موڪلڻ تي اهلل تعالي جون ڏهه رحمتون نازل‬
‫ٿين ٿيون‪ ،‬ڏهه گناهه معاف ٿين ٿا ۽ ڏهه درجا بلند ٿا‪ .‬اهڙي طرح ڏهه دفعا درود‬
‫موڪلڻ سان سئو رحمتون ناز ل ٿينديون‪ ،‬سئو گناهه معاف ٿيندا ۽ سئو درجا‬
‫بلند ٿيندا‪.‬‬
‫منهنجا ڀائرو ۽ دوستو! هي ۽ اهڙي طرح ٻيا عمل انتهائي ٿوري وقت ۾‬
‫ڪري سگهجن ٿا‪ .‬۽ انهن جي ذريعي اهلل جي فضل سان کوڙ سارا فائدا ۽ ڦل‬
‫ميڙي سگهجن ٿا‪.‬‬
‫اهلل تعالي کان دعا آهي ته هو اسان سڀني کي وقت ضايع ڪرڻ کان‬
‫محفوظ رکي‪ .‬اسان کي قيمتي فارغ وقتن مان ڀرپورطور تي مستفيد ٿيڻ ۽‬
‫آخرت ۾ ذخيرو بنجڻ وارا عمل ڪرڻ جي توفيق ڏي‪ .‬آمين‬
‫وآخر دعوانا ان الحمد هلل رب العالمين‬