‫مقالو‪:‬‬

‫ش اھ ع ب دالل طيف ڀٽائ ي جو مذهب هڪ تحقيقي مطالعو‬

‫ن‬‫خت‬
‫م صر سوا ح حيات!!!!‬
‫اسان جي سونهاري َء سنڌ ۾ ڪيترائي صوفي بزرگ قطب‪ ،‬مخدوم‪ ،‬عالم اهل فڪر درويش ش اعر ٿي‬
‫گ ذريا آهن‪ ،‬اه ڙين عظيم هس تين م ان اس ان جي م ٺڙي ٻ ولي َء ج و ن امور ص وفي ش اعر ص وفي ش اهه‬
‫عبداللطيف ڀٽائي � به اعلى پايه جو بزرگ ۽ شاعر ٿي گذريو آهي‪.‬‬

‫والدت مبارڪ‪:‬‬
‫حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي � “تحفة الڪرام” جي صحيح روايت مطابق سال ‪1102‬هه ۾ پيدا ٿيو‬
‫ان وقت جي فاضل شاعر غالم محمد شاهه “گدا” (وفات ‪1905‬ع) س ندس والدت ج و س ال هن ش عر م ان‬
‫ڪڍيو آهي‪-‬‬
‫‪1‬‬
‫گدا سال توليد سلطان ڀٽ سنيدم زهاتف عنايت شعار (‪1102‬هه)‬
‫تعليم ۽ تربيت‪:‬‬
‫ش اهه ص احب � جي تعليم جي ب اري ۾ محققن ۽ اديبن ج ا مختل ف راي ا آهن‪ ،‬ڪي ٿ ا چ ون ت ه ش اه‬
‫صاحب � امي (اڻ پڙهيل) هو ته وري ڪي چون ٿا ته پڙهيل هو ۽ لکڻ پڙهڻ به چڱي طرح ڄاڻن دو ه و‪،‬‬
‫مير علي شير “قانع” ٺٽوي (وفات ‪1203‬هه) پنهنجي ڪتاب (معيار سالڪان طريقت) ۾ لکيو آهي ته شاهه‬
‫صاحب � ظاهري طرح علم حاصل ڪونه ڪيو هو پر خدا تعالى کين علم لدني س ان نوازي و هيس‪ ،‬جنهن‬
‫کي رب تعالى ظاهري علم پڙهڻ کان بغير علم وهبي عط ا فرم ائي ان کي ب اقي علم ۽ اس تاد جي ڪه ڙي‬
‫ضرورت‪ .‬ڪن ٻين صاحبن جو چوڻ آهي ته “شاهه صاحب � استاد وٽ فقط الف جو اکر پڙهيو هو‪ ،‬باقي‬
‫‪2‬‬
‫جو ڪجهه حاصل ٿيو‪ ،‬سا خدا تعالى جي ڏات هيس‪،‬‬
‫(ڊاڪٽر ٽرمپ جو چوڻ آهي ته اهڙي دعوى کي رد ڪرڻ ال ِء شاهه ج و دي وان (رس الو) ئي ڪ افي‬
‫ثبوت آهي‪ ،‬جنهن ۾ هن عربي ۽ فارسي زبانن جو اونهو مهاورو ڏيکاريو آهي‪.‬‬
‫مشهور محقق ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ شاهه صاحب � جي تعليم بابت لکيو آهي ته‪ ،‬شاهه صاحب �‬
‫جي وقت ۾ مڪتبي تعليم جو دور هو‪ ،‬روايتن موجب والدين ننڍڙي عبداللطيف � کي پاڻ کان پري ڪ ري‬
‫فوري طور تي ڪنهن مڪتب ۾ ڪونه ويهاريو‪ ،‬سندس تربيت گهر ۾ ئي ٿيندي رهي‪ ،‬شاهه عب داللطيف �‬
‫جڏهن ڪجهه وڏو ٿيو ته والد شاهه حبيب کيس قرآن شريف پڙهڻ ال ِء اه ڙن اس تادن وٽ ويه اريو جيڪي‬
‫وڏا نيڪ ۽ پرهيزگار هئا‪ ،‬انهن کيس اهڙي توجهه سان پڙهايو جو ق رآن ش ريف ش اهه عب داللطيف � جي‬
‫دل تي نقش ٿي ويو‪ ،‬انهن مان خاص استاد ميون نور محمد ڀٽي به هو‪ ،‬جنهن پ و ِء ش اهه عب داللطيف � کي‬
‫مڪتبي تعليم به ڏني‪ ،‬مڪتبي تعليم متعلق مختلف روايتون ملن ٿي ون ليڪن ش اهه ح بيب � پنهنجي فرزن د‬
‫جي تعليم ال ِء فڪر مند هو‪ ،‬ان ڪري هن ِمييّن نور محمد ڀٽي َء کي سندس ڳوٺ “وانئين” مان گهرائي شاه‬
‫ف‬ ‫بخ‬ ‫ب‬
‫ص‬ ‫ق‬
‫حوالو ش اهه ج و رسالو م دمو از ڊاڪٽر ن ب ي ش بلوچ حو ‪ 5‬س ن ڌيڪا اڪيڊمي‪ ،‬لطف ال طيف ص ‪)21‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪( 2‬لطف الل طيف ص ‪)،26‬‬

‫عبداللطيف � جي پڙهائي ال ِء پاڻ وٽ رهايو‪ ،‬هن ش فيق اس تاد پنهنجي س عادتمند ش اگرد کي مڪت بي تعليم‬
‫پوري ڪرائي‪،‬‬
‫ڊاڪٽر نبي بخش اڳتي هلي ڪتاب “تاريخ آئينه نُم ا” جي ح والي س ان لکي و آهي ت ه هڪ دفعي ش اه‬
‫صاحب � سير سفر ڪندو اچي کهڙن جي شهر ٻاهران ”چنيهه اُڄڻ“ جي ُکوه ه تي لٿ و‪ ،‬اه ا خ بر ج ڏهن‬
‫مخدوم محمدي � (فات ‪1171‬هه) کي پئي تنهن دعوت ال ِء شاهه ص احب جي خ دمت ۾ ڪي خ اص م اڻهو‬
‫ڪيد س ان چ وائي موڪلي ائين ت ه ه تي اس ان وٽ اچي رات ره و‪ ،‬انهي َء جي ج واب ۾ ش اهه‬
‫موڪليا ۽ تا ِ‬
‫صاحب ٺڪر جي ٽڪري تي آڱر سان هي شعر لکي موڪليو‪،‬‬
‫پرين‬ ‫دس س‬ ‫بح اِين‬ ‫ه آيَسُ آن ُء‪ ،‬ص‬ ‫آ ُء ن‬
‫ا‪،‬‬ ‫ار ُکهين ج‬
‫َ‬ ‫ڻي بَ‬ ‫وک‬ ‫ان ُء‪ُ ،‬س‬ ‫و نَ‬ ‫وتِي جنهن ج‬ ‫تُ‬
‫شاهه صاحب مخدوم محم د معين ٺٽ وي � (وف ات ‪ )1161‬ڏانهن فارس ي َء ۾ خ ط لکي اويس ي ط ريقي‬
‫بابت پنج سوال ڪيا هئا‪ ،‬پو ِء عالمه مخ دوم محم د معين انهن س والن ج ا ج واب فارس ي َء ۾ ڏن ا هئ ا‪ ،‬انهن‬
‫سوالن ۽ جوابن واري عبارت‪“ ،‬رساله اويس يه” جي ن الي س ان مش هور آهي‪ ،‬انهن س والن م ان ٽي س وال‬
‫موالنا دين محمد وفائي َء پنهنجي‪ 3‬تي بيان ڪيا آهن‪ ،‬جڏهن ت ه س نڌ جي مش هور محق ق ڊاڪ ٽر ن بي بخش‬
‫بلوچ صاحب سمورا سوال ۽ جواب رسالي جي مقدمي ۾ ص ‪ 23‬تي آندا آهن‪ ...‬ان مان ظاهر آهي ته ش اهه‬
‫صاحب اُمي نه هو ۽ فارسي لکڻ ۽ پڙهڻ چڱي طرح ڄاڻندو هو‪ ،‬جيڪڏهن پڙهيل ن ه هجي ه ا ت ه مخ دوم‬
‫محمد معين � کي فارسي َء جو خط ڪيئن لکي ها‪...‬؟‬
‫انهي َء باري ۾ وڌيڪ وضاحت ڪندي ڊاڪٽر بلوچ آخري ۾ لکيو آهي ت ه خ ط جي عب ارتن ۽ س والن‬
‫جي سلسلي مان شاهه صاحب جي علم ۽ فڪر تي ڪافي روشني پوي ٿي‪ ،‬مخدوم معين کي س ندس خ اص‬
‫تاڪيد ڪئي ته سليس فارسي ۾ جواب ڏيو ته جيئن هرڪو با آساني سمجهي سگهي! ان مان پتو پوي ٿو ته‬
‫شاهه صاحب � کي سليس ۽ مشڪل فارسي عب ارتن جي ف رق جي ڪ افي ڄ اڻ ه ئي‪ ،‬اه ا ش اهدي ش اهه‬
‫‪4‬‬
‫صاحب جي فارسي مان واقفيت تي هڪ خاص دليل آهي‪.‬‬
‫تارڪ‪:‬‬
‫شاهه صاحب جي لقب‪ ،‬تارڪ جي بابت مخدوم مير علي “قانع” ٺٽوي “تحفة الڪرام ه” ۾ لکي و آهي‬
‫ته شاهه صاحب � دنيا کي ترڪ ڪري ڇڏيو هو‪ ،‬انهي َء ڪري سندن لقب “تارڪ” سان مشهور ٿيا‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫شاهه جي شريعت‪:‬‬
‫ڪجهه ماڻهو اهو خيال ڪندا آهن ته شاهه صاحب شريعت جي احڪامن جي ب ر خالف هلن دو ه و ۽‬
‫راڳ رنگ ۾ مشغول هوندو هو‪ ،‬انهي َء ب ابت هڪ تحقي ق پيش ڪجي ٿي‪ ،‬ت ه ج يئن معل وم ٿ ئي ت ه ش اهه‬
‫صاحب � شريعت مطابق زندگي گذاري آهي يا نه‪...‬؟‬
‫عالمه محمد ادريس ڏاهري صاحب “مير حسين سانگي” جي حوالي س ان لکي و آهي ت ه‪ ،‬م ير حس ين‬
‫سانگي شاهه صاحب � کي شريعت جو مڪمل پابند سڏي ٿو‪.‬‬
‫‪ 1‬عبارت‪ ،‬رويش مبارڪ هموار موافق حڪم شرع شريف بوده‬
‫ڪ اب لطف الل طيف ص ‪) 33‬‬ ‫‪ (3‬ت‬
‫بخ‬ ‫ب‬ ‫ش‬
‫‪( 4‬ش اهه ج ا چون ڊ عر عالمهڏاهري حوالو ڊاڪٽر ن ب ي ش بلوچ)‬
 ‫‪5‬‬
‫وخضاب ال خراب تصور يد ندا‬
‫‪ 2‬عبارت‪ :‬و هميشه پنج وقت نماز کر دند در مسجد‬
‫معلى که در‪ ،‬ڀٽ شريف” است و فقيري تعين برائي‬
‫‪6‬‬
‫فرموند و روزه مي داشتمند‬
‫‪ 3‬حضرت الياء صاحب اڪثر اوقات به سياري بسرمي بردند و اگربه مڪ ان ش ريف “ڀٽ” تش ريف‬
‫مي داشتمندر حجره که پائين است مي بودن د و خمس ة االوق ات درمس جد ب زرگ نم از مي خرمودن دو پيش‬
‫‪7‬‬
‫نماز خود نمي شدند‬
‫‪8‬‬
‫‪ 4‬عبارت‪ :‬بايدکه در حالت صوري به بعترين بسربرد و پابند اطاعت شريعت ماند‬
‫هنن فارسي عبارتن جو مطلب هي ُء آهي ته ش اهه ص احب جي س ونهاري (ڏاڙهي) مب ارڪ ش ريعت‬
‫مطابق پوري هئي‪ ،‬خصاب (يعني ڏاڙهي کي ڪارو رنگ لڳائڻ) ڪرڻ کي خراب تصور ڪندا هئا‪ ،‬پ اڻ‬
‫اڪثر سيرو سفر ڪندا هئا‪ ،‬جيڪڏهن “ڀٽ ش ريف” تي هون دا هئ ا ت ه “ڀٽ” جي هيٺي ان ٺهي ل حج ري ۾‬
‫رهندا هئا ۽ مسجد شريف جي صفائي ٻانگ ۽ مصلي وڇائڻ ال ِء هڪ فقير مقرر ڪري ڇڏيو هيائون‪ ،‬پاڻ‬
‫نماز جا پنج وقف هميشه جماعت سان “ جامع مسجد ۾ پڙهندا هئا‪ ،‬پر پاڻ امام ٿي نه پڙهن دا هئ ا‪ ،‬رمض ان‬
‫شريف جا ٽيهه ئي روزا رکندا هئا ۽ مريدن کي تاڪيد سان تلقين ڪن دا هئ ا ت ه چڱ و ڪم ڪن ۽ ش ريعت‬
‫جي تابعداري ۾ زندگي گذارين‪...‬‬
‫عالمه صاحب اڳتي هلي لکي ٿو ت ه! ش اهه ص احب � پنهنجي رس الي ۾ ش ريعت جي مط ابق زن دگي‬
‫گذارڻ جي تلقين ڪئي آهي ۽ پنج وقت جوڳي ٿيان جو خاص تاڪيد فرمايو اٿس‪.....‬‬
‫ار‬ ‫ر ڪلِمي جي پَ‬ ‫هپ‬ ‫ان‪ ،‬ت‬ ‫وڳي ٿي‬ ‫انئين ج‬ ‫جي ڀَ‬
‫ار‬
‫ِ‬ ‫هَ ۾ ٽَ‬ ‫ا ٽِيه‬ ‫ه‪ ،‬آي‬ ‫ورو َرهُ‬ ‫اڻ پُ‬ ‫پَنجن َس‬
‫تڏهن َڌاڳا ِ‬
‫ڌار جڏهن راهه ُس َڄاڻين َرب ِجي‬
‫‪9‬‬

‫ورا‬ ‫ئي ڪن پ‬ ‫نج‬

‫ين پَ ِ‬ ‫اهر ُذوق ِس‬ ‫ون ظَ‬ ‫ظيّيُ‬
‫ا”‬ ‫ل ڳوڙه‬ ‫اڙهي ڳ‬ ‫ما‪ ،‬۾ ڳ‬ ‫هَلن واٽ س‬
‫ورا‬ ‫ورب ۾ پ‬
‫َ‬ ‫ئي‪ ،‬پ‬ ‫يَّ ُد چ‬ ‫ي َس‬ ‫نا س‬ ‫س‬
‫وار‬ ‫ه ُس‬ ‫ا ِمي َمنج ِه‬ ‫ار س‬ ‫د القه‬ ‫و هللا الواح‬ ‫ه‬

‫ف‬ ‫ئ‬ ‫ب‬ ‫ش‬

‫‪( 5‬ش اهه ج ا چون ڊ عر از عالمه ادريس ڏاهر ي( حواله ل طا ف ل طي ي ص ‪)54‬‬
‫ف‬ ‫ئ‬ ‫ب‬ ‫ش‬
‫‪( 6‬ش اهه ج ا چون ڊ عر از عالمه ادريس ڏاهري حواله لطا ف لطي ي ص ‪)102‬‬
‫ف‬ ‫ئ‬ ‫ب‬ ‫ش‬
‫‪ 7‬ش اهه ج ا چون ڊ عر از عالمه ادريس ڏاهري حواله ل طا ف ل طي ي ص ‪127‬‬
‫ف‬ ‫ئ‬ ‫ب‬ ‫ن ش‬ ‫‪ 8‬ش‬
‫بخ‬
‫ص ‪“98‬‬ ‫” اهه ج ا چو ڊ عر ص ‪ 10‬از عالمه ادريس ڏاهري قحواله ل طا ف ل طي ي ً‬
‫‪( 9‬حوالو ش اهه ج و رسالو‪ ،‬سر رامڪلي‪ ،‬مرت ب مرزا ليچ ب يگ ص ‪ 593‬ايض ا رسالو ڊاڪٽر ن ب ي ش بلوچ ص ‪)323‬‬
 ‫‪10‬‬
‫ٿي چاڪن ِسين چورا‪ ،‬گر ِکي گ ِڏ ڪاپِڙي‬

‫دو آ ُء‬ ‫و‪َ ،‬چون‬ ‫ه َچئ‬ ‫ِريڪَ لَ‬ ‫َدهُ الَ َش‬ ‫َو َح‬
‫ا ِء‬ ‫رڪ ۾ پ‬ ‫نئو تَ‬ ‫نتُون تَ‬ ‫رض‪ ،‬واجب‪ُ ،‬س‬ ‫ف‬
‫ا ِء‬ ‫اڻ پ َُڄ‬ ‫ڙهڻ َس‬ ‫بِيح پ‬ ‫ند تَس‬ ‫ه َس‬ ‫تُوب‬
‫هاء‬
‫ِ‬ ‫الء ِس‬
‫نِئين ِ‬ ‫ا َس‬ ‫ا پنهنجي نَفس کي‪ ،‬ڪ‬ ‫لگ‬
‫ين ال ِء‬ ‫يِئن ِس‬ ‫الِهڙي ِهي َء ه‬ ‫ندي ڳ‬ ‫ان س‬ ‫پِريَ‬
‫‪11‬ته ِسندي دُوزخ بَاهه‪ ،‬تو اُو ِڏيَائي نه اَچي‬

‫از‬ ‫ه نم‬ ‫ان ناه‬ ‫ان ت‬ ‫اڻ کي‪ ،‬ت‬ ‫ين پ‬ ‫پس‬
‫ان ِ‬ ‫ان ج‬ ‫ج‬
‫‪12‬‬
‫َسڀ وڃائي َساز‪ ،‬تهان پو ِء تڪبير چئو‬

‫ڃاڻ‬ ‫ريعت ُس‬ ‫و‪ ،‬ش‬ ‫ريقت تڪي‬ ‫رط‬ ‫ڪ‬

‫اڻ‬ ‫رفت َڄ‬ ‫اڳ مع‬ ‫يرتون‪ ،‬م‬ ‫نيُون َحقيقت ِه‬ ‫ه‬
‫‪13‬‬
‫هوئج ثابوتي َء َساڻ‪ ،‬ته پسڻ کان پَالهو َرهين‬

‫هڻي‪،‬‬ ‫ندو ُس‬ ‫ريعت َس‬ ‫بَقُ‪َ ،‬ش‬ ‫ک َس‬

‫ُ‬ ‫اري ِس‬ ‫َس‬
‫ق‪،‬‬ ‫و َح‬ ‫و َوهي‪َ ،‬حقيقت ج‬ ‫ان تِک‬ ‫طَ ِريقتَ‬
‫‪14‬‬
‫َم َعرفَت ُمرڪ‪ ،‬اَصل عاشقن کي‪،‬‬
‫بيعت ۽ طريقت‪:‬‬

‫ق‬ ‫بخ‬
‫(سررامڪلي‪ ،‬رسالو ڊاڪٽر ن ب ي ش ‪ ،323‬ايض ا مرزا ليچ ب يگ وارو رسالو ص ‪)642‬‬ ‫‪10‬‬

‫ً‬ ‫ًق‬ ‫ق‬

‫(ش اهه ج و رسالو‪ ،‬سرڪل ايڻ‪ ،‬از ليچ ب يگ ص ‪ 2‬ايض ا عالمه دمحم ش اهواڻي وارو رسالو ايض ا اسمي وارو رسالو‪ ،‬ايض ا است اد لغ اري وارو رسالو‪ ،‬لطف الل طيف ص ‪)،100‬‬ ‫‪11‬‬

‫بخ‬
‫(ش اهه ج و رسالو‪ ،‬سرڪل ايڻ‪ ،‬از ن ب ي ش بلوچ ص ‪)26‬‬ ‫‪12‬‬

‫ًغ‬
‫(ايض ا الم دمحم ش اهواڻي وارو رسالو ص ‪)26‬‬
‫بخ‬
‫(ش اهه ج و رسالو‪ :‬سر ڪل ايڻ‪ ،‬از ڊاڪٽر ن ب ي ش بلوچ ص ‪)28‬‬ ‫‪13‬‬

‫بخ‬ ‫ق‬
‫ش اهه ج و رسالو‪ ،‬مرزا ليچ ص ‪ 162‬سر سهڻي ايض ا ڊاڪٽر ن ب ي ش بلوچ وارو رسالو”‬ ‫‪14‬‬
‫شاهه عبداللطيف � ڏاڏن وانگر قادري طريقي ۾ بيعت ۽ مرشد هو‪ ،‬انهي َء حوالي س ان مش هور محق ق‬
‫ڊاڪٽر نبي بخس بلوچ رسالي جي مقدمي ۾ لکي ٿو ته‪:‬‬
‫“شاهه صاحب � جو والد شاه حبيب � تصوف جي طريقي ۾ وڏي فيض وارو ب زرگ ه و‪ ،‬س ندس‬
‫وڏي هاڪ هئي ۽ ڪيترائي ماڻهو سندس مريد ٿيا‪ ،‬سندن وفات بعد اهي سڀ فطري طور شاهه عبداللطيف‬
‫ڏانهن متوجهه ٿيا‪ ،‬شاهه عبداللطيف � پاڻ قادري طريقي ۾ هيٺين طريقي موجب پنهنجي والد گرامي ش اهه‬
‫حبيب � کان دست بيعت هئا‪“ ،‬شاهه عبداللطيف � پنهنجي والد سيد شاهه حبيب � کان ق ادري ط ريقي جي‬
‫خالفت جو خرقو ڍڪيو‪ ،‬سيد شاهه حبيب � پنهنجي والد عبدالقدوس � کان‪ ،‬ان پنهنجي والد جالل شاهه �‬
‫کان‪ ،‬ان پنهنجي والد سيد شاهه عبدالڪريم بلڙي واري � ک ان‪ ،‬ان پنهنجي مرش د س لطان اب راهيم � ک ان‪ ،‬ان‬
‫پنهنجي مرشد سيد احمد قادري حسيني حموي � کان‪ ،‬ان پنهنجي والد سيد علي هاش مي � ک ان‪ ،‬ان پنهنجي‬
‫والد سيد شرف الدين قاسم � ک ان‪ ،‬ان پنهنجي وال د س يد بدرال دين يحى � ک ان‪ ،‬ان پنهنجي وال د ن ور ال دين‬
‫حسين � کان‪ ،‬ان پنهنجي وال د عالئوال دين علي � ک ان‪ ،‬ان پنهنجي وال د س يد س يف ال دين يحى � ک ان‪ ،‬ان‬
‫پنهنجي والد سيد سيف الدين � کان‪ ،‬ان پنهنجي والد ظهير ال دين احم د � ک ان‪ ،‬ان پنهنجي وال د س يد ش مس‬
‫الدين ابو نصر محمد � کان‪ ،‬ان پنهنجي والد قاضي ابو صالح نصر � کان‪ ،‬ان پنهنجي والد س يد حاف ظ اب و‬
‫بڪر تاج الدين عبدالرزاق � کان‪ ،‬ان پنهنجي والد گرامي پ يران پ ير روش ن ض مير حض رت غ وث محي‬
‫الدين ابو محمد سيد عبدالقادر جيالني � کان جيڪو قادري سلسلي ۾ طريقي جو رهبر هو‪ ،‬جيئن ته ش اهه‬
‫صاحب ساڳئي وقت پنهنجي والد توڙي مرشد جو جانشين هو‪ ،‬انهي َء ڪري وال د ک ان عن ايت ٿي ل سلس لو‬
‫‪15‬‬
‫جاري رکيائين‪ ،‬سندس مريدي ۾ نه فقط عام ماڻهو هئا پر وقت جا وڏا عالم به کين مريد هئا‪،‬‬
‫حضرت پيران پ ير دس تگير ج و هي خ اص سلس لو وڃي حض رت علي ت ائين پهچي ٿ و‪ .‬ان کانس وا ِء‬
‫قادري طريقي ۾ حضور غوث پاڪ جي مرشدن ۽ مشائخن جا ٻيا سلسال حضرت اب وبڪر ص ديق رض ي‬
‫‪16‬‬
‫تعالي عنھ ۽ ٻين اصحابن سڳورن تائين وڃي پهچن ٿا‪،‬‬
‫ٰ‬ ‫هللا‬
‫رض ي الله‬
‫مير حسين سانگي لطائف لطيفي ۾ شاهه صاحب جو قادري طريقت ۾ هي سلسلو حضرت علي‬
‫ن‬
‫‪17‬‬
‫ع ه تائين درج ڪيو آهي‪.‬‬
‫وفات‬
‫سيد شاهه عبداللطيف � آخري وقت ۾ هڪ هنڌ ذڪر ۽ فڪر ال ِء مراقبي ۾ ويهي رهيو ۽ هڪ ڏينهن‬
‫مراقبي واري َء جا ِء مان نڪري سئو پاڻي َء جي گهڙن سان غس ل ڪي ائين ۽وري ان در وڃي ويٺ ا‪ ،‬س ندس‬
‫روح به انهي َء مراقبي واري حالت ۾ پرواز ٿي ويو‪ ،‬شاهه صاحب کي غسل سندس استاد مي ان ن ور محم د‬
‫ڀٽي جي فرزند ڏياريو‪ ،‬جنازي نماز به ان پڙهائي ۽ سندس ارشاد مطابق کيس ان ج ا ِء تي دفن ڪي و وي و‪،‬‬
‫جتي هن وقت مرزا آهي‪ ،‬پاڻ سال ‪ 1165‬هجري جي صفر مهيني جي چوڏهين تاريخ تي وفات ڪئي‪.‬‬
‫سندن عمر ‪ 63‬سال ٿي سيد مير علي “ق انع” ٺٽ وي لکي و آهي ت ه ش اهه ص احب جي وف ات ج و ٻ ڌي‬
‫ڪيترن ئي مريدن سندن جدائي سبب دم ڏنو‪( ،‬معيار سالڪان طريقت) مشهور ش اعر محم د پناه ه “دج ا”‬
‫ٺٽوي‪ ،‬شاهه صاحب � جي وفات جو سال هنن پوين شعرن جي مصرعن مان ڪڍيو آهي‪.‬‬

‫ق‬
‫‪ 15‬ش اهه ج و رسالو م دمو ص ‪ 21‬از ڊاڪٽر بلوچ‪ ،‬س ن ڌيڪا‬
‫‪ 16‬لطف الل طيف ص ‪35‬‬
‫ف‬ ‫ئ‬
‫‪ 17‬ڏسو لطا ف لطي ي ص ‪23‬‬
 ‫اڪ‬ ‫ينه چ‬ ‫رد س‬ ‫رد ک‬ ‫راق و گ‬ ‫ره در ف‬ ‫‪ ‬زدنع‬
‫اڻ‬ ‫فپ‬ ‫م لطي‬ ‫ه جس‬ ‫ود مراقب‬ ‫د محم‬ ‫”ش‬
‫‪1145‬‬
‫خادم العلم‬
‫الحقير ايازعلي بن محمد هاشم‬
‫شاھ صاحب جي توحيد‬
‫وحدان يت‬
‫ق‬ ‫َ‬ ‫ت‬
‫الله عالى اسالم کي ئ ي چسو مذهب ڪري چ يو آهي‪ .‬ان هيء مذهب ج ا اصول ڪهڙا تآفهن؟ اهي سڀ رآن‬
‫َ‬
‫حڪيم ۾ واضح ٿيل آهن ۽ چ وڏهن نسو ورهين ۾ الله پاڪ ج ي ان هيء پ اڪ ڪالم ج ا ڪيت رائ ي سير لکج ي چ ڪا آهن‪.‬‬
‫الء هي دعوى آهي ت ه‪-:‬‬ ‫ن‬ ‫ش‬
‫اھ صاحب َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه ج ي پ ه ج يڪالم ِ‬
‫ين‪،‬‬
‫ون آ ِه ِ‬ ‫ي آيتُ‬ ‫ا‪ ،‬س‬ ‫و بيتَ ڀاني‬ ‫جي ت‬
‫پار ڏي‬ ‫ين‪ِ ،‬پ ِريان َسندي َ‬ ‫ِنيو َمنُ الِئ ِ‬
‫ن‬ ‫ق‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ن ن‬ ‫ش‬
‫وء الزمي طرح سان ب ول ڪرڻو پو دو ت ه اهي‬ ‫ت‬
‫ڪڏهن شاھ صاحب َر ۡتح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه پ ه ج ي ب ي ن کي آي ون ٿو چ و تي ه پ ت فِ‬ ‫جي ق‬
‫ت‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫ن‬
‫ب يت رآن ريف ج ي آي ن ڏا ه قن ا ارو ڪن ٿا يان ا هن ۾ ڪن آي ن ج و خسير سمايل آهي ‪ ،‬يا ايئن کڻي سمجهو ه‬
‫ب‬ ‫ت‬
‫ن ٿا ت ه عرب ي ۾ آيت ڇاکي چئبو‬ ‫ن‬ ‫ڪه عالم سڳورا توب ي ڄاڻي‬ ‫ئ‬ ‫ش اھ ل طيف ج ي هن ب ي نت مان مراد رآن ج ون آي ون اهن فب ل‬
‫ش‬
‫آهي ته يقينا ً قچوندا ته ان ي کي چ ئ بو آهي ۽ ش اهه صاحب رما نن ٿا ت ه ايٻان ها ون ج و تم ن ه ج ي هن ش اعري کي رڳو ب يت ٿو‬
‫ش‬ ‫ق‬
‫سمج هين‪ .‬ح ي ت ۾ اهي ن ه صرف ب يت آهن پر هي ت ه اهي ان يون آهن ج يڪي وکي الله پ اڪ جي ڏسيل سڌي‬
‫ن‪ ،‬ش اھ ج و ڪهڙو ب يت آهي ج ن هن مان ڀالئ ي ج و سب ق‬ ‫ش‬ ‫راھ ڏانهن توٺي وڃڻ ج و سب ق ڏين ٿيون‪ ،‬۽ اهي صرف ب يت ن ه آه‬
‫سان ۽ حمب ت سان سمج هن ج ي ڪو ش ڪريو‪ .‬اسين ان هي ڀيٽ ت ي اچ ون‪،‬ض ان کان‬ ‫ن‬ ‫ن ه ٿو ملي۔ وهان صرف دل‬
‫پهريان اسان کي اس َالم َج يَ رڪ ن ت ي ب ه هڪ قنظر وجهڻي پوندي ج ن ۾ الله پ اڪ ج ي وحدان يت ۽ ح رت دمحم‬
‫ن‬
‫صلَّى اللهُ عَلَ ْي ِه وٓالِ ٖه و َلَّم ج ن ج ي رسالت ج ي ا رار سان گڏ روزي‪ ،‬ئ ماز‪ ،‬حج ۽ زڪواة ج ا رڪن خ اص چ يا وڃن تٿا‪ ،‬پر‬
‫س‬ ‫َ‬
‫مصطفي‬
‫ٰ‬
‫س‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ق‬
‫وء هڪ سچ ي م لمان ٿيڻ ِ‬
‫الء ٻيا ال عداد‬ ‫وڌائبو يا ا هن احڪامن ج و ورق ورا ب و ه پ ِ‬ ‫هڪ شدم اڳت ي ف‬ ‫ڪڏهن انن کان خ‬ ‫ن‬ ‫جي‬
‫ت‬
‫الء ود اھ صاحب رمايو آهي ه ‪:‬‬ ‫ج‬
‫حڪم ب ه ظ ر اي دا ن ِ‬
‫روزا نمازون اي پڻ چڳو ڪم‬
‫او ڪو ٻيو فهم جنهن سان پسجي پرين کي‬
‫(سر کاهوڙي‪ ،‬داستان ٻيون_ شاھ جو گنج_ محمد قاسم ساڪرو)‬
‫هتي متان ڪنهن کي غلط فهمي ٿئي ته ش اھ صاحب َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه جي نظرن ۾ روزن ۽ نمازن کان بهتر‬
‫ڪي ٻيا ڪم آهن جنهن ڪ ري انهن روزن ۽ نم ازن کي ڇ ڏي ٻين (چڱن) ڪمن کي اختي ار ڪجي‪ ،‬پ ر‬
‫ائين بلڪل نه آهي‪ .‬شاھ صاحب جو مقصد هي آهي ته صحيح مسلمان ٿيڻ ال ِء روزو نماز ته ض روري ئي‬
‫ضروري آهي پر ڪامل اڪمل مسلمان ٿيڻ ال ِء انهن سان گڏ ڪي ٻيون ڳ الهيون ب ه ض روري آهن ‪ ،‬پ اڻ‬
‫ئي فرمايو اٿن ته‪،‬‬
 ‫يک لَه‪َ ،‬چِئي‪ُ ،‬چوندو آ ُء‪،‬‬ ‫ش ِر َ‬‫َو ۡحد َٗہ ال َ‬
‫ڪ َمپا ِء‪،‬‬‫سنَتُون‪ ،‬تِنِيُئون تَر ُ‬ ‫واج َب‪ُ ،‬‬
‫رض‪ِ ،‬‬ ‫فَ َ‬
‫ُ‬
‫ساڻ پُڄا ِء‪،‬‬ ‫سن ِدي تَسبِيح‪ ،‬پَ َڙه ََڻ‬
‫توبَهَ َ‬
‫سونھا ِء‪،‬‬ ‫فس کي‪ ،‬ڪا سَِئين را َھ ُ‬ ‫نِڱا پَھجي نَ َ‬
‫َخ با ِھ‪ ،‬تو او ِڏيائي نه اَچي‬ ‫سن ِدي دوز َ‬ ‫ته َ‬
‫(سر ڪلياڻ‪ ،‬داستان پهريون‪ ،‬بيت ‪ ،4‬غالم محمد شاهواڻي‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو)‬
‫َ خت ن‬
‫الء اسان کي رب تعالي‬ ‫ِ‬ ‫وء ڏسڻو آهي ت ه ان‬ ‫ِ‬ ‫پ‬ ‫هللاِ َعلَ ۡيه جي ان هيء م صر صيحت نکان‬ ‫اسالم ب اب ت ش اھ صاحب َر ۡح َمةُ‬
‫ق‬ ‫ن‬
‫جي ڪالم پاڪ ڪهڙا حڪ نم ڏ ا آهن‪ ،‬ج ن ت ي ت فعمل ڪرڻ سانف ا سان صحيح معن ى ۾ مسلمان سڏائ ڻ ج و ح دار ٿئ ي ٿو ۽‬
‫ل‬
‫ش اھ صاحب َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه پ ن ه ج ي رسالي۾ ان ج و سير ڪهڙن ظ ن ۾ ڪيو آهي‪.‬‬
‫ق‬
‫الء رآن اسان کي سيکاريٿو ت ه‪:‬‬ ‫ن‬
‫الله پ اڪ ج ي وحدا يت ِ‬
‫ص َم ُد ۚ﴿‪﴾۲‬‬‫قُ ۡل ہ َُو ہّٰللا ُ اَ َح ٌد ۚ﴿‪﴾۱‬ہّٰللَا ُ ال َّ‬
‫لَمۡ یَلِ ۡد ۬ۙ َو لَمۡ ی ُۡولَ ۡد ۙ﴿‪َ ﴾۳‬و لَمۡ یَ ُک ۡن لَّ ٗہ ُکفُ ًوا اَ َح ٌد ‪﴾۴﴿٪‬‬
‫ترجمو‪ :‬يعني اي حبيب تون فرما ِء اهو هللا هڪ آهي‪ ،‬هللا بي نياز آهي‪ ،‬نه ان جي ڪا اوالد آهي ۽ ن ه‬
‫خ‬
‫اهو ڪنهن کان پيدا ٿيو آهي ۽ نه وري ان جو ڪو ثاني آهي‪( .‬سورة ا الص‪ ،‬پ ‪ ،30‬آيت ‪)4‬‬
‫ف‬ ‫ش‬ ‫ق‬ ‫ت‬ ‫ئ‬ ‫ف‬ ‫ق‬
‫ان هي ِء وحدان يت ج و ا رار ڪو هڪ د عو ڪرڻو ن ه آهي‪ ،‬پر ج ي ن الله عالى رآن ريف ۾ رمايو آهي ت ه‪.‬‬
‫َو اِ ٰلهُ ُك ْم اِ ٰلهٌ َّوا ِحد‬
‫يعني ۽ توهان جو معبود هڪڙو ئي معبود آهي‬
‫ق‬
‫(سورة ب رة‪ ،‬پ ‪ 2‬آيت ‪)163‬‬
‫ش اھ ص احب اس ان کي هللا جي وح دانيت س مجهائي ٿو ڇوت ه پ اڻ َر ۡح َم ةُ هللاِ َعلَ ۡي ه توحي د جي عقي دي ج و‬
‫علمبردار هو‪ ،‬سندس نظر هر هنڌ هللا تعالى جي وحدانيت تي هئي تنهن ڪري فرمائي ٿو ته‪:‬‬

‫ام‪،‬‬ ‫ام وي‬ ‫وڄ‬ ‫ام کي‪ ،‬نڪ‬ ‫ائو ڄ‬ ‫ه ڪنهن ڄ‬ ‫ن‬
‫يا ُء‪،‬‬ ‫ڀن آهي س‬ ‫دري س‬ ‫ڍي وڏي گن‬ ‫نن‬
‫ا ُء‬ ‫ا ني‬ ‫د” اي نج‬ ‫د َولَم يُولَ‬ ‫“لَم يَلِ‬
‫‪18‬‬
‫تماچي َڄا َم جو‬
‫ِ‬ ‫ڪبريا تخت‬
‫ڪبر ِ‬
‫ِ‬
‫۽‬
‫ار‬
‫ِ‬ ‫ڙو‪َ ،‬وائي ٻي ِو َس‬ ‫و هللا ِهيڪِ‬ ‫ون َچئ‬ ‫تُ‬

‫ف ق‬ ‫غ‬ ‫ق‬ ‫ت ق ق‬ ‫ق‬ ‫بخ‬

‫(ش اهه ج و رسالو‪ ،‬سر ڪاموڏ‪ ،‬ڊاڪٽر ن ب ي ش‪ ،‬ص ‪ 283‬س ن ڌيڪا‪ ،‬ايض ا عالمه ِآء ِآء اض ي وارو رسالو ح ي ي رٿا حيدرآب اد ‪1993‬ع مرزا ليچ ب يگ وارو رسالو‪ ،‬الم مصط ى اسمي‬ ‫‪18‬‬

‫وارو رسالو ‪)2003‬‬

 ‫‪19‬‬
‫تن ۾ تند تنوار‪َ ،‬سدا سُپرين جي‪،‬‬
‫۽‬
‫رن‬ ‫ئڙي نِت ِه‬ ‫چڻڪن چت ۾‪ ،‬هن‬
‫رن ِ‬ ‫َچ‬

‫ريَن‪،‬‬ ‫ڻ اِي پِ‬ ‫ي ٌء پس‬ ‫لُ َ‬

‫يس َک ِمثلِ ِہ ِش‬

‫پَڪَا پهنوارن‪ ،‬نِيئي آ ِڏيا نانهن ۾‬

‫‪20‬‬

‫۽‬

‫سُو هي ُء‪ ،‬سُوهُو‪ ،‬سُو اَ َجل سو هللاُ‬

‫‪21‬‬
‫سو سُپرين‪ ،‬سُو پَساهه‪ ،‬سُو ِويري‪ ،‬سُو واهرو‬

‫ُ‬
‫ق‬ ‫ڙائي َح‬ ‫ريڪَ لَھ ِهي ُء هيڪ‬ ‫َدہُ ال ش‬ ‫۽ َوح‬
‫‪22‬‬
‫ٻيَاِئي ِکي ٻَکُ‪ِ ،‬جن ِوڌو ِسي ِورسيا‬
‫”ٻيائي کي ٻک جن وڌو سي ورسيا“ جو مطلب جن شرڪ ڪيو اُهي حق‪ ،‬سچ واري رستي کان گمراه ٿي ڪافر ٿي ا‪،‬‬
‫شاهه صاحب � جي هن بيت ۾ شرڪ جي نفي جو راز سمايل آهي‪ ،‬جيڪو هن قرآن مجيد جي آيت جو تفسير نظر اچي ٿو‪.‬‬

‫شاھ عبداللطيف ڀٽائي جيان سنڌ جي پايي جي عالمن به امت کي وحدانيت جو عقيدو سمجهايو آهي‬
‫جيئن ته‪ :‬عالمه ش ِهر ستاني َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه ‪ ،‬فرمائن ٿا (وفات ‪)538‬‬
‫صفَاتِ ٖه‬ ‫اح ٌد فِ ْي َذاتِ ٖه اَل قَ ِ‬
‫س ْي َم لَ ٗه َو َو ِ‬
‫اح ٌد فِ ْي ِ‬ ‫اِنَّ هللاَ َو ِ‬
‫ک َل ٗه‬ ‫االَ ْزلِيَ ِة اَل نَ ِظ ْي َر لَ ٗه َو َوا ِح ٌد فِ ْي اَ ْف َعالِ ٖه اَل َ‬
‫ش ِر ْي َ‬
‫يعني بيشڪ هللا تعالى پنهنجي ذات ۾ اڪيلو آهي‪ ،‬ان جي ڪابه تقسيم نه آهي ۽ پنهنجي ازلي صفتن ۾‬
‫‪23‬‬
‫اڪيلو آهي‪ ،‬ان جي ڪو مثل ناهي‪ ،‬پنهنجي ڪمن ۾ اڪيلو آهي‪ ،‬ان جو ڪو شريڪ نه آهي‪،‬‬
‫مخدوم محمد هاشم ٺٽوي َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه (وفات ‪1172‬هه )‬
‫هللا تعالى جي ذات واجب الوجود آهي‪ ،‬اهو ازل کان ابد تائين هوندو‪ ،‬اهو اڪيل و آهي‪ ،‬ان ج و ڪوب ه‬
‫شريڪ نه آهي‪.‬‬

‫‪ 19‬سرڪل ايڻ‪ ،‬داست ان ‪ 1‬ص ‪ ،63‬ڊاڪٽر بلوچ‪ ،‬س ن ڌيڪا وارو ڇاپو‪،‬‬
‫ق‬ ‫ً‬
‫‪( 20‬ش اهه ج و رسالو ڊاڪٽر بلوچ ص ‪ 383‬سرمارئ ي‪ ،‬س ن ڌيڪا‪ ،‬ايض ا ِآء ِآء اض ي وارو‬
‫بخ‬
‫‪ 21‬ش اهه ج و ڪالم‪ ،‬سرڪل ايڻ‪ ،‬ص ‪ 63‬ڊاڪٽر ن ب ي ش س ن ڌيڪا اڪيڊمي‬
‫ق‬ ‫ت ق ق‬ ‫ق‬ ‫بخ‬
‫‪ 22‬ش اهه ج و رسالو ڊاڪٽر ن ب ي ش ص ‪ ،47‬س ن ڌيڪا رسالو عالمه ِآء ِآء اض ي ح ي ي رٿا حيدرآب اد ‪ 1993‬مرزا ليچ ب يگ وارو رسالو‬
‫ن‬
‫ل‬
‫‪( 23‬ا معلل وال حل ص ‪)42‬‬
 ‫ن‬ ‫ق‬ ‫ئ‬
‫ت ث ليث يعن ي ٽن خ دا ن ج ي موج ودگي ج و ع يدو ڪو اڄو ڪو ن ه آهي‪ ،‬ان کي ج دا ج دا مذهب ن ج دا ج دا ر گن ۾ پ يش ڪيو آهي‬
‫ظ‬ ‫ئ‬ ‫ن‬ ‫ق ق‬
‫۽ اسالم ج ي ايت رن واضح ح ي ت ن هو دي ب ه اهو مس لو هر زمان ي ۾ ڪن هن ن ه ڪن هن رن گ ۾ اهر ٿين دو رهيو آهي ۽ ان‬
‫گ‬ ‫ق‬
‫مسئلي کي اٿارڻ وارن ج و اکيون رآن حڪيم ج يهن حڪم کي ب لڪل ن هٿيون ڏسي س ھن‪.‬‬

‫ض ہُمۡ ی ُۡن ِشر ُۡونَ ﴿‪﴾۲۱‬‬ ‫اۡل‬ ‫ۤ ٰ‬

‫اَ ِم اتَّخَ ُذ ۡوا الِہَۃً ِّمنَ ا َ ۡر ِ‬
‫ۡ‬ ‫ہّٰللا‬ ‫ہّٰللا‬ ‫ۤ‬
‫صفُ ۡونَ ﴿‪﴾۲۲‬‬
‫ش َع َّما یَ ِ‬‫لَ ۡو َکانَ فِ ۡی ِہ َما ٰالِہَۃٌ اِاَّل ُ لَفَ َس َدتَا ۚ فَس ُۡب ٰحنَ ِ َربِّ ال َع ۡر ِ‬
‫(سيپارو ‪ ،17‬سورة انبياء آيت؛‪)22 ،21‬‬
‫ترجم و ڪنزالعرف ان‪:‬ڇ ا انهن زمين م ان ڪجھ اه ڙا خ دا ٺاهي ا آهن جيڪي م ردن کي زن دھ ڪن ٿ ا؟‪.‬‬
‫جيڪڏهن آسمان ۽ زمين ۾ هللا کان سوا ِء ٻيا خدا هجن ها ته ض رور آس مان ۽ زمين تب اھ ٿي وڃن ه ا س و‬
‫ماڻهن جي بڻايل ڳالهين کان هللا پاڪ آهي جيڪو عرش جو مالڪ آهي‪.‬‬

‫ق‬
‫ڪ ي ۽ٻڌيٽن ڳالهين کي گڏي خ دا سجم ھيو وڃيٿو‪ ،‬موج وده دؤر ۾ ماده پرست‪ 24‬ب ه اهوئ ي ع يدو رکن ٿا‪.‬‬
‫‪25‬‬
‫هن دو مذهب ۾ ديهي‪ ،‬ش ت‬
‫َ‬ ‫ن‬
‫وء) ڪج ھ ب ه ن ه آهي ش اھ صاحب ان هيء ت ث ليث ج ي‬ ‫ت‬ ‫ت‬
‫۽ ه ن ج و زور ب ه هن ڳالهه ي آفهي ه ج يڪي آهي سو ته ي آهي (مرڻ کان پ ِ‬
‫ب ت کيهڪ ئي هٿوڙي سان ٽوڙين دي رمايو ت ه‪:‬‬

‫ا جي‬ ‫وش جالي‬ ‫ن ِدي تن کي‪ ،‬ج‬ ‫ڃ َو َس‬ ‫ُس‬

‫هُ تَتِي وٽ نِي‬ ‫ا‪ ،‬ني‬ ‫قج‬ ‫الب جي تحقي‬ ‫ط‬

‫‪26‬‬
‫ٽيڏي پسي ٽي‪ ،‬هُوتا آهي ِهيڪڙو‬

‫رسالت محمدي‬
‫ف‬ ‫ض‬ ‫ق‬ ‫ت‬
‫َ َ‬
‫شاهه عبداللطيف الله عالى ج ي وحدان يت جي ا رار کان بعد اسالم ج ي مکيه رڪن ح رت دمحم مصط ى‬
‫َ‬
‫ع ْلَي ِه وٓالِ ٖه وسَلَّم‬
‫صلَّى اللهُ َ‬
‫َ‬
‫حضرت ق‬
‫ج ن ج ي رسالت ج و ا رار کي مسلماني َء ال ِء الزم قرار ڏنو آهي‪ ،‬ڇو ته توحيد جو عقيدو مڪمل تڏهن ٿو ٿئي جڏهن انسان‬
‫حضور ﷺ جي رسالت تي ايمان آڻيندو‪.‬‬

‫ا‪ ،‬االهللا اڌ ڪئا‬ ‫دہ جي َو ِڍئ‬ ‫َوح‬

‫محمد رسول هللا َچئي‪ُ ،‬مسلمان ٿِيَا‬

‫عاشق‪ ،‬عبداللطيف چئي‪ ،‬انهين پَهه پِئا‬

‫‪27‬‬
‫جياله ڌڻي َء ڌئا‪ ،‬تي ِوئا َوحدت گ ِڏجي‬

‫ماده پرستي اهو مهلڪ مرض آهي جيڪو انساني اخالق ۽ ڪردار ۽ سماج جي ال ِء تباھ ڪُن ٿئي ٿو‪ ،‬پو ِء اهوئي ماده پرست بداخالق بدڪردار‬
‫‪24‬‬

‫‪.‬شخص رفته رفته الحاد جي طرف وڌڻ لڳي ٿو‬

‫ٰ‬
‫ذوالشري ‪ ،‬شمير ۽ فلس بتن جي پوڄا ٿيندي هئي‪ ،‬ايران جا مجوسي يزدان ۽ اهرمن باب ل‬ ‫ُزي‪ ،‬ذوالخلصه‪ ،‬ذولڪفين‪،‬‬ ‫‪25‬گذريل زمانن ۾ الت‪ ،‬منات‪ ،‬ع ٰ‬
‫۽ مصر وارا نمرود‪ ،‬فراعنه جي عبادت ۽ عقيدو پڻ رکندا هئا‪ ،‬برصغير جا هندو باھ پاڻي‪ ،‬مٽي‪ ،‬حيوانات‪ ،‬آفتاب ماهتاب‪ ،‬جي پوڄا ڪندا هئا ان بع د‬
‫نصف صدي کان هندو مخصوص پٿرن مورتين جهڙوڪ شڪتي‪ ،‬ديهي‪ ،‬ڪاري ماتا وغيره جي خدا سمجهي عبادت ڪن ٿا (معاذهللا‬
‫بخ‬
‫‪( 26‬ش اهه ج و ڪالم‪ ،‬سر آسا‪ ،‬ڊاڪٽر ن ب ي ش‪ ،‬ص ‪ ،355‬س ن ڌيڪا)‬
 ‫۽‬

‫ان‪،‬‬ ‫ين‪ ،‬ايم‬ ‫اتوس‬

‫ِ‬ ‫ريڪ لھ‪ ،‬جن‬ ‫دهُ ال ش‬ ‫وح‬

‫ان‬ ‫ُ‬
‫اڻ لس‬ ‫ارڻِي‪ ،‬قَلِ َ‬
‫ب َس‬ ‫ِ‬ ‫ڪ‬
‫ِد َ‬ ‫و ُم َح ّم‬ ‫تن مڃي‬
‫‪28‬‬
‫او ِء فائق ۾ فرمانَ ‪ ،‬اَوتَڙ ڪن نه اولئا‬

‫۽‬
‫ار‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ئي ٻَاڪَ‬ ‫لڪ‬ ‫هللا جي آس‪ ،‬ٻيج‬
‫وار‬ ‫ه تَ‬ ‫نجه‬
‫دُن َم ِ‬ ‫و ُل هللاِ‪ ،‬تن‬ ‫اَل اِ ٰلـھَ هللاُ ُم َح َّم ُد َر ُس‬
‫ردار‬ ‫يبَاڻي َس‬ ‫ڪ جي‪ِ ،‬س‬
‫و ِ‬ ‫اڙي َء ۾ ُمل‬
‫ِ‬ ‫َم‬
‫‪29‬‬
‫ِجيڪُو َخلقِيُو خَ لقڻهَار‪ ،‬سُو مڙوئي ڏنائين َم ِڱڻِي‬
‫شاهه عبداللطيف ڀٽائي � توحيد تي ايمان بعد رسالت تي ايمان آڻڻ کي بي ان ڪي و آهي‪ ،‬ڇ و ت ه ش اهه‬
‫صاحب نه رڳو توحيد جو مبلغ هو‪ ،‬بلڪه رسول هللا جو سچو عاشق پڻ ه و‪ .‬ڇاڪ اڻ ت ه توحي د ۽ رس الت‬
‫ٻئي الزم ملزوم شيون آهن‪ ،‬ان ڪري جو رسالت کانسوا ِء توحيد هرگز مڪم ل نٿ و ٿي س گهي‪ ،‬اه ا هڪ‬
‫حقيقت آهي ته رڳو توحيد جي اقرار سان انسان پڪ و مس لمان نٿ و ٿي س گهي‪ ،‬جيس تائين س چي َء دل س ان‬
‫ٻنهي جهانن جي سردار ﷺ جي رسالت جو اقرار نٿو ڪ ري اه و ئي س بب آهي ج و ش اهه عب داللطيف �‬
‫حضور پاڪ ﷺ جن جي وجود کي ٻنهي جهانن جي پيدائش جو ڪارڻ ڪري مڃيو آهي‪ ،‬يعني هن دنيا ۾‬
‫جيڪو ڪجهه اسانکي ڏسڻ ۾ اچي ٿو‪ ،‬سو سڀ سرور ڪائنات ﷺ جي صدقي ۾ ظاهر ٿيو‪ ،‬ج يئن ح ديث‬
‫قدسي ۾ آهي‪.‬‬
‫ڪ‬
‫ڪ لَمَا خَلَقتُ الْاَف ْلَا َ ً‬
‫لَولا َ َ‬
‫‪30‬‬
‫يعني اي حبيب جيڪڏهن تون پيدا نه ٿين ها ته آ ٌء هي ُء آسمان به پيدا نه ڪيان ها‪،‬‬

‫عشق رسول ﷺ‬
‫اسان کي قرآن مجيد فرقان حميد مان خاتم النبيين ﷺ جي محبت جو درس هن ريت ملي ٿو‪.‬‬
‫قُلْ اِ ْن َكانَ ٰابَ ٓاُؤ ُك ْم َو اَ ْبنَ ٓاُؤ ُك ْم َو اِ ْخ َوانُ ُك ْم َو اَ ْز َوا ُج ُك ْم َو ع َِش ْي َرتُ ُك ْم َو اَ ْم َوا ُل ۟ا ْقت ََر ْفتُ ُموْ هَ ا َو تِ َج ا َرةٌ ت َْخ َش وْ نَ‬
‫ت ق ق‬ ‫ق‬
‫‪( 27‬سرڪل ايڻ‪ ،‬ڊاڪٽر بلوچ‪ ،‬ص ‪ ،48‬ڇاپو س ن ڌيڪا‪ِ ،‬آء ِآء اض ي ح ي ي رٿا حيدرآب اد)‬
‫ف ق‬ ‫نغ‬
‫‪( 28‬ش اهه ج و رسالو ڊاڪٽر بلوچ‪ ،‬سر ڪل ايڻ ص ‪ ،47‬ڇاپو س ن ڌيڪا موال ا الم مصط ى اسمي وارو رسالو ‪)2003‬‬
‫بخ‬
‫(سر سورٺ‪ ،‬داست ان ‪ ،1‬رسالو‪ ،‬از ن ب ي ش ص ‪ ،286‬س ن ڌيڪاوارو ڇاپو)‬ ‫‪29‬‬

‫ي والرش اد ج ‪ 1‬ص ‪)120‬‬‫‪( 30‬حوالو س بل اله ٰد‬

‫ضوْ نَهَ ۤا اَ َحبَّ اِلَ ْي ُك ْم ِّمنَ هّٰللا ِ َو َرسُوْ لِ ٖه َو ِجهَا ٍد فِ ْي َسبِ ْيلِ ٖه فَتَ َربَّصُوْ ا َح ٰتّى يَاْتِ َي هّٰللا ُ بِا َ ْم ِر ٖه ؕ‪َ ١‬و‬
‫َك َسا َدهَا َو َم ٰس ِكنُ تَرْ َ‬
‫هّٰللا ُ اَل يَ ْه ِدي ْالقَوْ َم ْال ٰف ِسقِ ْينَ ‪۰۰۲۴‬‬
‫ؒ‬
‫ترجمو‪:‬يعني اي حبيب تون فرما ِء جيڪڏهن توهان جا پي ُء ۽ توهان جا پٽ ۽ توهان جا ڀائر ۽ توهان ج ون‬
‫زالون ۽ توهان جا ڪٽنب ۽ توهان ج و ڪماي ل م ال ۽ واپ ار جنهن جي نقص ان ج و توه ان کي ڀ ُؤ آهي ۽‬
‫توهان جي پسند جون جايون‪ ،‬اهي ش يون هللا ۽ ان جي رس ول ۽ ان جي راه ه ۾ ل ڙڻ ک ان وڌيڪ پي اريون‬
‫هجن پو ِء انتظار ڪريو تان جو هللا پنهنجو حڪم آڻي ۽ هللا فاسقن کي هدايت نه ڏيندو آهي‪.‬‬
‫(سورة توبه‪ ،‬پ ‪ 10‬آيت ‪ ،24‬ع ‪ -9‬ڪنز االيمان ص‪ 230‬ضياء القرآن)‬

‫ج‪YYYYYYYYYYYYY‬وڙي َج‪َ YYYYYYYYYYYYY‬‬

‫وڙ َجه‪YYYYYYYYYYYYY‬انَ جي‪َ ،‬ج‪ YYYYYYYYYYYYY‬ڏ ِهن جوڙي‪YYYYYYYYYYYYY‬ائين‪،‬‬
‫خاون‪YYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYY‬د خ‪YYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYY‬اص َخلِقي‪ُ ،‬مح َّم ُد ُمڪ‪YYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYY‬اِئينَ ‪،‬‬
‫ڪلم‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬و تنهن ڪَ‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬ري َم تي‪ ،‬چٽ‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬و چاي‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬ائين‪،‬‬
‫ي اُت‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬ائين‪،‬‬ ‫انَ‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬ا م‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬وال َ‬
‫ڪ َو اَنتَ َمجب‪YYYYYYYYYYYYYYYYYY‬وبي اِ ّ‬
‫‪31‬‬
‫سيّ ُد چئي‪.‬‬
‫سرائون َ‬
‫ِڏ ِکي ِڏنائين‪ ،‬ٻئي َ‬
‫َس َ‬ ‫َ‬
‫َلَّم جن کي هن جهان‬ ‫صَلَّى اللهُ عَلَ ْي ِه وٓالِ ٖه و‬
‫”ڏکي ڏنائين ٻئي سرائون سيد چئي“ جي هللا تعالى حضور ڪريم‬
‫جو شفيع بنايو‬
‫شاهه صاحب َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه جو محبوبن ڪريمن سان محبت جو پتو هنن شعرن مان ملي ٿو‬
‫ظ ۾‪،‬‬ ‫ادي َرکين ِحف‬ ‫ارين‪ ،‬هَ‬ ‫ين جي‬ ‫ا ِس‬ ‫َج‬
‫ارين‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ه ڪَ‬ ‫ادر ن‬ ‫وق جي‪ ،‬ق‬ ‫اجي مخل‬ ‫ُمحت‬
‫ارين‪،‬‬ ‫ه وس‬ ‫لن‬ ‫داللطيف کي ِوي‬ ‫ربي! عب‬ ‫َع‬
‫نجي‪،‬‬
‫انهَ ِ‬ ‫ازي َء دَران پَ‬
‫ِ‬ ‫ارين‪ ،‬پ‬ ‫ش پي‬ ‫پُرڪش‬
‫بخ‬
‫(از مض امين ڊاڪٽر ن ب ي ش ب لوچ ص ‪)54‬‬
‫وجهرو‪،‬‬
‫ِ‬ ‫داهي َء ۾ ُس‬ ‫ندو ۾‪ ،‬اُون‬ ‫اڻڪُ َمٽ َس‬ ‫َم‬
‫دوم‪،‬‬ ‫ا وين‬ ‫ڏي نَ‬ ‫اب ۾‪ ،‬ڇ‬ ‫ل ِحس‬ ‫ر ِوي‬ ‫َحش‬
‫ارو ڪيچ ڌڻي‬ ‫ڏڪندوم‪ ،‬ڪوهي‬ ‫اريو َس‬ ‫َس‬
‫ق‬
‫(ش اهه ج و رسالوسرديسي از عالمه ِآء ِآء اض ي ص ‪)475‬‬
‫ڀن‬ ‫ُر س‬ ‫ون ِس‬ ‫و پنه‬ ‫ا‪ ،‬منهنج‬ ‫ا گهڻ‬ ‫ا ٻي‬ ‫ٻاروچ‬

‫دو َو َر ِول ِهن‬ ‫ڙهي ڪن‬ ‫انگي تي َچ‬ ‫چ‬

‫غ‬
‫‪31‬‬
‫سرڪل ايڻ‪ ،‬داست ان ‪ 1‬ش اهه ج و رسالو‪ ،‬ص ‪ ،66‬از الم دمحم ش اهواڻي‬
 ‫ٿڙا‬ ‫دو هَ‬ ‫وت ڌرين‬ ‫ذورين هُ‬ ‫ٿي َمع‬ ‫م‬
‫(ش اقهه ج و رسالو‪ ،‬سرديس قي‪ ،‬صت ق‪ 250‬از ڊاڪٽر ب لوچ‪ ،‬س ن ڌيڪا ڇاپو‪ ،‬ايض ا ش اهه ج و رسالو‬
‫ق‬
‫مرزا ليچ‪ ،‬ايض ا عالمه ِآء ِآء اض ي ح ي ي رٿا حيدرآب اد ‪1999‬ع)‬
‫ڏڙا‬ ‫ا َس‬ ‫ڻ منهنج‬ ‫ير! ُس‬ ‫ا ِم‬ ‫ديني ج‬ ‫َم‬
‫يڙا‬ ‫ائين په‬ ‫ار لنگ‬ ‫ون پ‬ ‫ير‪ ،‬ت‬ ‫رڻ تنهنجي س‬ ‫َس‬
‫(شاهه جو رسالو‪ ،‬سر ڏهر‪ ،‬ص ‪ 49‬از عالمه آ ِء آ ِء قاضي‪،‬ايضا ً موالنا غالم مصطفى قاسمي‪ ،‬ايضا ً‬
‫ڊاڪٽر نبي بخش ص ‪)427‬‬
‫ڏڙا‬ ‫اس‬ ‫ڻ منهنج‬ ‫اهه! ُس‬ ‫اش‬ ‫ديني ج‬ ‫م‬
‫پرين‬ ‫ج ُس‬ ‫گهو َر ِس‬ ‫ڳ هللا‪ِ ،‬س‬ ‫ارڻ ل‬ ‫ڪ‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ق‬ ‫ق‬
‫(سر قڏهر‪ -‬ص ‪ 650‬رسالو عالمه ِآء ِآء اض ي ايض ا رسالو مرزا ليچ) ايض ا است اد ب خ اري ايض ا‬
‫رسالو اسم راهمون‪)-‬‬
‫ڏڙا‬ ‫اس‬ ‫ڻ ُمنهنج‬ ‫وٽ‪ُ ،‬س‬ ‫ا گهُ‬ ‫ديني ج‬ ‫َم‬
‫ين‬ ‫ه بخش‬ ‫ا ڏوهَ‬ ‫ڻي‪ِ ،‬ڏٺ‬ ‫ائون َک‬ ‫خَط‬
‫ق‬ ‫َ‬
‫(سر ڏهر‪ -‬ڊاڪٽر ٽب خرمپ‪ ،‬بمب ئ يء وارو ڇاپو ص ‪( )535‬ايض ا رسالو ِآء ِآء اض ي ص‬
‫‪ 650‬ايض ا رسالو ن ب ي ش ص ‪)427‬‬
‫ڏڙا‬ ‫ا َس‬ ‫ڻ ُمنهنج‬ ‫ه‪ُ ،‬س‬ ‫ا َماه‬ ‫ديني ج‬ ‫َم‬
‫ري‬ ‫ان تُنهنجي ِ‬
‫آس‬
‫ً‬
‫ه‪ ،‬آ ِهي‬ ‫يلو واهَ‬ ‫ه َوس‬ ‫ون‬ ‫ٻي‬
‫ق‬
‫(سُر ڏهر‪ ،‬ص ‪ ،650‬عالمه ِآء ِآء اض ي‪ ،‬ايض ا ٽرمپ وارو رسالو ڇاپو بمب ئ ي ص ‪)536‬‬
‫ق‬
‫(ايض ا رسالو مرزا ليچ ب يگ)‬

‫هنن شعرن مان واضح آهي ته ڀٽائي گه وٽ َر ۡح َم ةُ هللاِ َعلَ ۡي ه عاش ق رس ول ﷺ ه و ۽ ڏک ئي مه ل ۾ رس ول‬
‫ڪريم ﷺ کي سڏيو اٿس ته آئون اوهان جي ئي آسري آهيان‪ ،‬مون تي ڪرم فرمايو‪ ،‬ڇاڪاڻ ته شاهه ص احب‬
‫َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه جو نظريو آهي ته حضور پاڪ ﷺ پنهنجي قبر انور ۾ حيات آهن ۽ ڏکي مه ل پنهنجي ام تي‬
‫جي مدد ڪندا آهن‪ ،‬جيئن حديث ۾ آهي ته‪:‬‬
‫ْ َ‬ ‫َُ ٌف ق‬ ‫ُ اْلَ‬
‫(ا ن ْ ب ِيَ اءاحيَْاء ِي ُب ُو ِر ِهم يُصَلُّون)‬
‫‪32‬‬
‫يعني تمام نبي پنهنجي قبرن ۾ حيات آهن‪.‬‬
‫ور ۾‬ ‫ا ڀنڀ‬ ‫ام‪ ،‬ٻاروچ‬ ‫ا آس ٿي‬ ‫آي‬
‫ام‬ ‫ين نيڻ ٺَريَ‬ ‫هس‬ ‫ون َء جي‪ ،‬ن‬ ‫ر پُنهُ‬ ‫ي په‬ ‫پَس‬
‫‪( 32‬حوالو مس ن داب ييعلى‪-‬حديث ‪ 3412‬ج ‪ 3‬ص ‪)216‬‬
 ‫‪33‬‬
‫گوندر وسريام‪ ،‬سخن شاخون ڪڍيون‬

‫را ُر‬ ‫و قلب ق‬ ‫وء ۾‪ ،‬ٿي‬ ‫و ُج‬ ‫اني آي‬ ‫ج‬

‫ذار‬ ‫ري ُغم گ‬ ‫و‪ ،‬ڪ‬ ‫ان ئي وي‬ ‫و َو َچ‬ ‫َوهل‬
‫‪34‬‬
‫نظارون نروارُ‪ ،‬پرين پَسايو پَنهنجو‬

‫اريو‬ ‫اڻي اُج‬ ‫و آري‬ ‫ور‪ ،‬ج‬ ‫و ڀنڀ‬ ‫بروهُ‬

‫ور‬ ‫اڙ ِهي ڌڻي َء هُ‬ ‫ان‪ ،‬هَ‬ ‫وڪ ت‬ ‫ڀل‬ ‫وس‬ ‫الٿ‬
‫ور‬ ‫ائون پ‬ ‫ون ڪي‬ ‫کيون‪ ،‬پنه‬ ‫رڻ ِس‬ ‫ون ُڇ‬ ‫ڇوري‬
‫‪35‬‬
‫آيو سو اَتور‪ ،‬جنهن ڏکيون ِڏک وهاريون‬
‫انهن ٽنهي بيتن ۾ ڀالرو ڀٽائي َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه فرمائي ٿو ته حضرت س يد المرس لين جي بعثت جي س بب‬
‫سڄي ڪائنات پرنور ٿي وئي‪ ،‬سُڪا وڻ ساوا ٿي ويا‪ ،‬دنيا ت ان ڏک‪ ،‬درد دور ٿي وي ا‪ ،‬چ ؤطرف س ک ٿي‬
‫وي ا‪ ،‬حض رت محم د ﷺ جي ص دقي جه الت جي اون داهي ختم ٿي‪ ،‬ظلم س تم ج ون پ اڙون پٽجي پي ون‬
‫“ڇوريون ڇرڻ سکيون پنهون ڪيائون پور” يعني اهي نياڻيون سکيون ستابيون ٿيون جن کي زن ده دفن ايو‬
‫ويندو هو‪ ،‬شان ۽ عزت واريون ٿيون‪.‬‬
‫ڀالرو ڀٽائي حضور ﷺ جي سيرت‪ ،‬صورت کي بيان ڪندي تاريخي واقعي ڏانهن اشارو ڪيو آهي‪.‬‬
‫ارو م ُوهيو‬ ‫ڳ َس‬ ‫ورت تُنهنجي ج‬ ‫ار‪ ،‬ص‬
‫َ‬ ‫ه ملهَ‬ ‫ون ميگه‬ ‫اکي‬
‫َراڙ‬ ‫ور نِ‬ ‫ي ُمطلبُ نُ‬ ‫و‪ ،‬پَس‬ ‫ال ڪي‬ ‫ل في الح‬ ‫جدو في‬ ‫س‬
‫‪36‬‬
‫ار‪.‬‬ ‫وٽ ڪف‬ ‫اڪ‬ ‫ام جي‪ ،‬ڪري‬ ‫اپڻ وقت ڄ‬ ‫ڄ‬
‫ڀالرو ڀٽائي � نبي ڪريم ﷺ جي صورت‪ ،‬س يرت مب ارڪ جي م وهڻ ج و فرمائين دي وائي جي ٻي‬
‫سٽ ۾ چوي ٿو ته‬
‫”سجدو فيل في الحال ڪيو‪ ،‬پَسي ُمطلب نور نراڙ“‬
‫ان مان مراد يمن جي بادشاهه ابراهه جو هڪ ڙو ه اٿي ه و‪ ،‬جنهن ج و ن الو محم ود ه و‪ ،‬ان حض ور‬
‫الي عنھ جي پيش اني َء ۾ ن ور محم دي ڏس ي کيس‬
‫ڪ ريمﷺ جي ڏاڏي حض رت عب دالمطلب رض ي هللا تع ٰ‬

‫غ‬
‫‪ 33‬سر حسين الم دمحم ش اهواڻي ج و رسالو ص ‪445‬‬

‫‪ 34‬سر سارن گ‪ ،‬ڊاڪٽر بلوچ‪ ،‬ص ‪ 407‬س ن ڌيڪا اڪيدمي ‪2015‬‬

‫ش‬ ‫ش‬ ‫ق‬ ‫ن‬
‫ش اه ج و گ ج‪ ،‬سر سارن گ‪ ،‬ص ‪ ،163‬دمحم اسم راهمون‪ ،‬رو ن ي پ ب ل ر‬
‫ق‬
‫يهڪ م الو ع ب دالل طيف سڪن دري‬ ‫‪ 35‬سر حس ني ي از ش اهواڻي ص ‪ ،445‬حس ني ي ج ا‬
‫ق‬ ‫ن‬
‫‪ 36‬ش اهه ج و گ ج سر سارن گ‪ ،‬داست ان ‪ 4‬از اسم راهمون‪ ،‬ص ‪ 175‬ڊاڪٽر بلوچ وارو رسالو‬
 ‫‪37‬‬
‫سجدي ۾ ڪري پيوهو‪.‬‬
‫حضور پاڪ ﷺ جو نور مبارڪ س ندن ابن ڏاڏن جي پيش اني َء مب ارڪ ۾ چمڪن دو ه و‪ ،‬حض رت‬
‫عبدالمطلب رضي هللا تعالى عنه مان مشڪ جي خوشبو ايندي هئي سندن پيشاني َء ۾ حض ور ﷺ ج و ن ور‬
‫‪38‬‬
‫چمڪندو هو‪.‬‬
‫تعالي عنھ جي پيش اني ۾ ن ور محم دي‬
‫ٰ‬ ‫”پسي مطلب نور نراڙ‪ “،‬يعني‪ ،‬حضرت عبدالمطلب رضي هللا‬
‫ﷺ کي ڏسڻ مراد آهي“ اسان کي نور متعلق يمن جي ڪاهن جي هڪ ٻئي روايت پڻ ملي ٿي ته ابو نعيم‪،‬‬
‫حاڪم ۽ امام طبراني هڪ روايت بيان ڪئي آهي ته عبدالمطلب رضي هللا تعالى عنه ج ڏهن يمن وي و ت ه‬
‫اتي هڪ ڪاهن مليو ۽ هن عبدالمطلب رضي هللا تعالى عنه کي ڏسي چيو ته هن جي هڪ هٿ ۾ نب وت ۽‬
‫ٻئي هٿ ۾ بادشاهي جي عالمت آهي ان ڪاهن حضرت عبدالمطلب رضي هللا تعالى عنه کي چيو ته تو بنو‬
‫‪39‬‬
‫زهره قبيلي جي ڪنهن ڇوڪري َء سان وڃي شادي ڪر‪.‬‬
‫شاه عبداللطيف � انهي َء تاريخي روايت کي پنهنجي ڪالم جو حصو بڻائي هڪ طرف عش ق رس ول‬
‫ﷺ جو ثبوت پيش ڪيو آهي‪ ،‬ته ٻي طرف اسالم ک ان اڳ واري دور جي ت اريخي ح التن ک ان ب اخبر هئڻ‬
‫جو ثبوت فراهم ڪيو آهي‪ ،‬شاهه ڀٽائي نبي پاڪ ﷺ جي والدت باسعادت ڏانهن اشارو به ڪيو آهي ڄاپڻ‬
‫وقت ڄام جي “ڪريا ڪوٽ ڪفار” اهو هڪ تاريخي معجزي ڏانهن نش اندهي ڪ ئي آهي‪ ،‬ان سلس لي ۾‬
‫سيرت جي ڪتابن ۾ والدت جي باب ۾ حواال موجود آهن‪.‬‬
‫تعالي عنها کان روايت آهي ته جنهن رات نبي ڪريم ﷺ جن جي والدت‬
‫ٰ‬ ‫مخذومه ابن هاني رضي هللا‬
‫ٿي‬
‫ت ِمنِهُ اَرْ بَ َعةً َشرَّافِ ٖه‬
‫ڪس َر ٰى َو َسقَطَ ْ‬ ‫س اِ ْي َوانُ ِ‬‫تج َ‬‫اِرْ َ‬
‫َام‬
‫فع ٍ‬ ‫س َولَ ْم ت َْخ ُم ْد قَ ْب َل َذالِڪَ بِا َ ْل ِ‬
‫ار ٍ‬ ‫َوخَ َمد ْ‬
‫َت نَا ُر فَ ِ‬
‫يعني ڪسرى جي محل ۾ زلزلو پئجي وي و ۽ ان ج ا چ وڏهن ڪنگ را ڪ ري پي ا ۽ ف ارس ۾ ه زارين‬
‫‪40‬‬
‫سالن کان قائم زرتشت مذهب وارن جو آتشڪدو وسامي ويو‪،‬‬
‫ڀالرو ڀٽائي � اڳتي هلي حض ور پ اڪ جي والدت مب ارڪ وقت ظ اهر ٿين دڙ معج زي کي هن ريت‬
‫بيان ڪيو آهي‪).‬‬
‫ڄام ڄائو‪ ،‬ٿيو سهائو‪،‬‬
‫شام جون ماڙيون ڏٺيون‬
‫‪41‬‬
‫ٰ‬
‫ڪسري َسندا ڪنگرا ڪريا بت خانا ڪيترا‬
‫ان سلسلي ۾ خصائص! الڪبرى جي روايت آهي ته سيده آ ِمنه رضي هللا تعالى عنها فرمائي ٿي ته‬

‫‪( 37‬س بل الهدي والرش اد مت رج م ص ‪ 171‬ج ‪)1‬‬

‫ن‬
‫‪( 38‬ا وار دمحميه ص ‪ ،15‬حج ة الله علي العالمين ‪)164‬‬

‫‪( 39‬س بل الهدى والرش اد‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪ 282‬مت رج م)‬

‫ش‬ ‫ف‬ ‫ئ‬
‫ص‬
‫‪ 40‬دال ل ا نل بوة حو ‪ ،141‬سيرت ش اميه ‪ ،315‬سيرت ها ميه ‪210‬‬
‫ش‬ ‫ش‬ ‫ن ق‬
‫‪ 41‬سر سارن گ‪ ،‬ش اهه ج و گ ج‪ ،‬از اسم راهمون ص ‪ ،176‬رو ن ي پ ب ل ر‬
 ‫‪42‬‬
‫َت لَهٗ قُصُوْ ُر ال َّش ِام‬
‫ضا ع ْ‬ ‫اِنّي َر ُ‬
‫ايت اَنَّهٗ َخ َر َج ِمنِّي نُو ٌّر اَ َ‬
‫يعني مان ڏنم ته مون مان هڪ نور ظاهر ٿي و‪ ،‬جنهن س ان ش ام جي ملڪ ج ا محالت روش ن ٿين دي‬
‫ڏٺا‪،‬‬
‫ٻي جڳه تي آهي ته‬
‫‪43‬‬
‫ضا َء لَهٗ قُصُوْ رُال َّش ِام‬
‫خَر َج ِمنَّي نُو ٌراَ َ‬
‫قَالِت لَ َّما َولَ ْدتُّهٗ َ‬
‫شاهه ڀٽائي � سر کنيات ۾ حضور ﷺ جن جي شان کي بيان ڪندي سندن نوراني نظ ر ۽ نيڻن متعل ق‬
‫فرمائي ٿو ته‬
‫ا ُز نَظَر‬ ‫ائون نَ‬ ‫ان ڪَي‬ ‫ان‪َ ،‬ج‬ ‫ار م‬ ‫ڻي نيڻ ُخ َم‬ ‫ک‬
‫ر‪،‬‬ ‫اڻو قم‬ ‫وم‬ ‫ون‪ ،‬ڪ‬ ‫ا ُخون جُهڪِي‬ ‫ور ُج َش‬
‫ِ‬ ‫ُس‬
‫ُر‬ ‫دي ِدلبَ‬ ‫ا‪ِ ،‬ديکين‬ ‫اِئب ٿي‬ ‫ون ت‬ ‫ڪتِي‬
‫ارا َ‬ ‫تَ‬
‫‪44‬‬
‫جهڪو ٿيو جُوهَر‪َ ،‬جانِب جي َج َمال ِسين‪.‬‬
‫شاهه ڀٽائي � هن بيت ۾ حضور پاڪ ﷺ جي ذات کي روشن چراغ ق رار ڏين دي چ وي ٿ و ت ه جنهن‬
‫کي رب ڪريم روشن ڪري ان نوراني چراغ اڳيان سج‪ ،‬چنڊ ۽ تارن جي ڪه ڙي حي ثيت س ندس پرن ور‬
‫ڪرڻن اونداهي جا پڙدا ڦاڙي سڄي جهان کي روشن ڪيو‪ ،‬شمس شرمائڻ لڳو‪ ،‬قمر ڪو مائجي ويو‪.‬‬
‫هن بيت ۾ شاهه لطيف � چوي ٿو ته حضورکان وڌيڪ حسين ڪنهن کي به نٿ و ڀائني ا‪ ،‬حض رت اب و‬
‫تعالي عنه فرمائي ٿو ته‬
‫ٰ‬ ‫هريره رضي هللا‬

‫يت شيًئا اَ َحسنَ ِمن َّرس َ‬

‫ُول هللاِ َکانَ ال َش ْمسُ تَجْ ِريْ فِي َوجْ ِه ٖه“‬ ‫”قَال َراَ ُ‬
‫يعني مون حضور ک ان وڌيڪ ڪنهن ب ه ش ي ِء کي س هڻو ن ه ڏنم‪ ،‬ڄڻ س ج س ندن چه ري مب ارڪ ۾‬
‫‪45‬‬
‫هلندو هو‪،‬‬
‫شاعرن جو سرتاج ڀٽائي هزارين سجن ۽ هزارين چنڊن کي محمد عربي ﷺ جي ذات کانسوا ِء س ڀني‬
‫کي اونداهي ٿو سمجهي‪.‬‬
‫ڊ َِن‬ ‫ي َچن‬ ‫ري‪ ،‬چوراس‬ ‫َجن اُڀ‬ ‫ين ِس‬ ‫َسهس‬
‫‪46‬‬
‫با هللا ري پرين‪ ،‬سڀ اُوندهي ڀائنيان‬
‫خ ئ‬
‫‪ ( 42‬صا ص الڪب رى ج (ص ‪)110‬‬

‫‪ 43‬جح ت الله علي العالمين ب ن ب هان ي ص ‪169‬‬

‫ت‬
‫سيرت حلب يه ج ‪ 1‬ص ‪ ،190‬اريخ اسالم ص ‪86‬‬

‫‪ 44‬سرک ن ڀات‪ ،‬داست ان ‪ 1‬از ش اهواڻي ص ‪ 135‬س ن ڌيڪا‪2005 ،‬‬

‫ت ش‬
‫‪ ( 45‬رمذي ريف ج ‪ 2‬ص ‪)206‬‬

‫‪( 46‬سر ک ن ڀات‪ ،‬از ش اهواڻي ص ‪ 133‬ڊاڪٽر بلوچ وارو رسالو ‪)2015‬‬
 ‫شاهه ڀٽائي � سر کنڀات جي هڪ ٻي هنڌ چنڊ کي مخاطب ٿيندي چوي ٿو ته‬
‫پرين جو‬ ‫دا س‬ ‫عاع‪ ،‬س‬ ‫ه ُش‬ ‫و۾ن‬ ‫مسُ ! تُ‬ ‫ش‬
‫ا َء‬ ‫َد ُمه‬ ‫رن‪ ،‬الهي پَان‬ ‫َج اُڀ‬ ‫ين ِس‬ ‫َسهس‬
‫‪47‬‬
‫جيئن سُورج ۾ اُها َء‪ ،‬تيئن مرڪڻ‪ ،‬محبوب جو‬
‫اهڙي طرح اڳتي هلي فرمائي ٿو ته‬
‫ڊ تنهنجي ذات‬ ‫يِن‪َ ،‬چن‬ ‫رين َء َس‬ ‫هپ‬ ‫ان ن‬ ‫ان تَ‬ ‫پَاڙيَ‬
‫‪48‬‬
‫تو اَڇُو منجهه رات‪َ ،‬سڄڻ َسدائين سُوجهرو)‬
‫سنڌ جو سدا حيات شاعر ڀالرو ڀٽائي � فخ ر موج ودات ﷺ جي ڀالرين ص فتن کي بي ان ڪن دي س ج‬
‫چنڊ ۽ ستارن کي سندس برابر نٿو سمجهي‪.‬‬
‫ير‪،‬‬ ‫اڀ‬ ‫رين َء جي‪ ،‬ڀالئي َء ج‬ ‫اني پ‬ ‫پيش‬
‫ير‬
‫َ‬ ‫اڇو ِهي پ‬ ‫ِڊين ِجي‪ِ ،‬ڏئي پَ‬ ‫اَڱ ِڻ اُڪَن‬
‫‪49‬‬
‫قمر پاڙي ڪير‪ ،‬شمسُ سپَ ِرين ِسين‬
‫ڀالري ڀٽائي َء َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه آقا تاجدار انبيا َء جي ذات کي چنڊ ۽ سج سان تش بيه ڏين دي فرم ايو آهي ت ه‬
‫چنڊ ۽ سج کي حبيب ڪريم ﷺ جي برابر نٿو سمجهان ڇو ته ڀٽائي گهوٽ �کي اها خبر هئي ته چنڊ ۽ سج‬
‫ته نبي ﷺ جي آڱرين جي اشاري جا منتظر هوندا هئ ا‪ ،‬اس المي ت اريخ ۽ س يرت نب وي ج ا ڪت اب اه ڙن‬
‫مبارڪ معجزن سان ڀريل پيا آهن‪ ،‬جن مان ٻنهي جه انن جي س ردار جي نن ڍپڻ ۾ چن ڊ س ان کي ڏڻ متعل ق‬
‫هڪ روايت هن ريت ملي ٿي‪...‬‬
‫حضرت عباس رضي هللا تعالى عنه بيان ڪن ٿا ته مون نبي ڪريم ﷺ جن کي ع رض ڪي و ت ه اي‬
‫رسول هللا ﷺ مون کي جنهن نشاني َء اسالم قبول ڪرڻ جو خيال ڏياريو‪ ،‬اها اوهان جو نن ڍپڻ ۾ چن ڊ س ان‬
‫کيڏڻ هئي‪ ،‬اوهان جڏهن پينگي ۾ هوندا هئا ته مون ڏٺو هو ته اوهان جنهن طرف آڱر س ان چن ڊ کي اش ارو‬
‫ڪندا هئا ته چنڊ ان طرف جهڪي ويندو هو ۽ چنڊ اوهان سان ڳالهائيندو به هو ته پاڻ سڳورن ﷺ فرمايو‬
‫ته ها! چنڊ مون سان ڳالهائيندو به هو ۽ جڏهن هو عرش جي هيٺي ان وڃي تس بيح ڪن دو ه و ت ه آ ٌء ان ج و‬
‫‪50‬‬
‫آواز به ٻڌندو هيس‪،‬‬
‫اهڙي ريت مخدوم محمد هاشم جي ڪتاب “ق وت العاش قين في معج زات الن بي” ۾ س ج کي آڱ ر س ان‬
‫الي عن ه جي عص ر‬‫واپس موٽائڻ واري روايت ملي ٿي‪ ،‬ته حضور ﷺ جناب حيدر ڪ رار رض ي هللا تع ٰ‬
‫جي نماز قضا ٿيڻ سبب سج کي آڱر جي اشاري سان واپس موٽايو هو‪،‬‬
‫ش‬ ‫ش‬ ‫ق‬
‫(سر ک ن اڀٽ داست ان ‪ 1‬ص ‪ ،73‬از اسم راهمون رو ن ي پ ب ل ر)‬
‫‪( 47‬سر سارن گ‪ ،‬داست ان ‪ 2‬ص ‪ 409‬ڊاڪٽر بلوچ‪ ،‬ش اهه ج و رسالو‪)،‬‬
‫ن ق‬
‫‪( 48‬سر ک ن ڀات‪ ،‬ش اهه ج و گ ج‪ ،‬از اسم راهمون ص ‪72‬‬
‫ش‬ ‫ن ق‬
‫‪( 49‬سر ک ن ڀات‪ ،‬از ش اهواڻي ص ‪ ،130‬ش اهه ج و گ ج از اسم ص ‪ 74‬رو ن ي)‬
‫ش‬ ‫شق ف‬ ‫ق‬ ‫ش‬
‫‪( 50‬س بل الهدى ص ‪ 310‬ج ‪ 1‬سيرت ها ميه ‪ 280‬۽ وت العا ين ي معج زات ال ن ب ي از خم دوم ها م ٺٽوي رحه ص ‪)110‬‬
 ‫اهڙن معجزن ۽ واقعن کي سامهون رکي شاهه ڀٽائي وڏي واڪي اعالن ڪيو آهي‪.‬‬
‫ڪير‪ ،‬شمسُ سُپرين ِسين“‬
‫اڙي ِ‬
‫”قمر پَ ِ‬
‫ڀالرو ڀٽائي امام االنبيا َء ﷺ جي سهڻن وصفن جي ثنا مان ڍاپي نٿو ۽ وڏي واڪي چوي ٿو‪،‬‬
‫ُ‬
‫اڻ‬ ‫ايو پَ‬ ‫ِرين َء پَ َس‬ ‫و‪ ،‬پ‬ ‫آڌي َء رات اڌ ج‬
‫‪51‬‬ ‫َچن ُڊ ڪتِين َس ُ‬
‫اڻ‪ ،‬پيهي َويو پَڙ ال َء ۾‪.‬‬
‫هن بيت ۾ شاه ڀٽائي َر ۡح َمةُ هللاِ َعلَ ۡيه سرور عالم صلي هللا عليه وآله ﷺ جي چنڊ کي ٽڪڙا ڪرڻ (ش ق‬
‫القمر) واري معجزي ڏانهن اشارو ڪيو آهي‪ ،‬جنهن ۾ محمد ع ربي ﷺ آڌي رات ج و مڪي جي ڪ افرن‬
‫(ابوجهل ۽ عتبه وارن) جي مطالبي تي چنڊ جا ٻ ه ٽڪ ڙا ڪي ا هئ ا‪ ،‬هي واقع و هج رت ک ان پنج س ال اڳ‬
‫‪52‬‬
‫ظاهر ٿيو‪،‬‬
‫شق القمر يعني چنڊ کي ٻه ٽڪڙا ڪرڻ واري معجزي کي قرآن مجيد هن ريت بيان ڪيو آهي‪.‬‬
‫ق ۡالقَ َم ُر‬
‫ت السَّا َعةُ َوان َش َّ‬‫اِ ۡقت ََربَ ِ‬
‫َواِ ۡن ي ََّر ۡوا ٰايَةً ي ُّۡع ِرض ُۡوا َويَقُ ۡولُ ۡوا ِس ۡح ٌر ُّم ۡستَ ِم ٌّر‬
‫چيرجي پيو ۽ جيڪڏهن ڏسن‪ ،‬ڪا نش اني ت ه منهن ڦ يرائن ٿ ا ۽‬ ‫ترجمو‪ :‬قيامت قريب اچي وئي ۽ چنڊ ق‬
‫ض پ بش‬ ‫ن‬
‫چون ٿا هي ته جادو آهي‪ ،‬هليو ايندڙ‪( .‬سورة ال مر آيت ‪ 1‬پ ‪ ،27‬ڪ ز االيمان ياء ل ر ‪)636‬‬
‫ڀالرو ڀٽائي � کي مديني جي مير جي طبع‪ ،‬مزاج‪ ،‬علم‪ ،‬سيرت صورت ۽ روح اني عظمت جي چڱي‬
‫طرح کان ڄ اڻ هيس‪ ،‬انهي ڪ ري حض ور پ اڪ ﷺ جن جي مب ارڪ مق ام ۽ مرت بي جي ب ابت جيڪ و‬
‫ڪجهه چوڻ گه رجي ان کي س هڻي ان داز س ان بي ان ڪي و اٿس‪ ،‬س ردار انبي اء ﷺ جي مب ارڪ ذات کي‬
‫احسن البشر‪ ،‬خير البشر جي وصفن سان بيان ڪيو اٿس‪ ،‬عاجز ٿي چوي ٿو ت ه ان عظيم مب ارڪ هس تي َء‬
‫جي تعريف ال ِء زبان ڪٿان آڻيان‪.‬‬
‫ئي‬ ‫يئن ٿ‬ ‫ر ڀال ڪ‬ ‫ف خيرُالبش‬ ‫وص‬
‫ان‪،‬‬ ‫ان آڻي‬ ‫دا ڪٿ‬ ‫ان خ‬ ‫ان زب‬ ‫م‬
‫ڀالري ڀٽائي � جي ڪالم جو گهڻو حصو حضور ﷺ جي شان ۾ ڇپيل آهي‪ ،‬ليڪن ڪمال جي ڳاله ه‬
‫ته اها آهي ته تمام ٿورن هنڌن تي حضور پرنور ﷺ جو نالو مبارڪ ذڪر ڪيو آهي نه ته سمورو ذڪر‬
‫اشارن‪ ،‬ڪناين ۽ القابن ۾ ڪيو آهي‪ ،‬سندس حقيقي نگ اهن ۾ ميه ار‪ ،‬پنه ون راڻ و‪ ،‬پ رين‪ ،‬مله ار‪ ،‬آري اڻي‪،‬‬
‫ڪارڻي ۽ ان کانسوا ِء ٻيا ڪيترائي حضور پرنور جا تلميحي ناال ذڪر ڪي ا آهن‪ ،‬ڀالري ڀٽ ائي َء � ش ان‬
‫مصطفى ﷺ کي بيان ڪندي احد‪ ،‬احمد جي وچ واري راز ۽ ف رق کي ح يراني م ان هن ريت بي ان ڪي و‬
‫آهي‪.‬‬
‫ر ُ‬
‫ق‬ ‫ان مي ُم فَ‬ ‫اڻ ۾ وچ‬ ‫دپ‬ ‫د‪ ،‬احم‬ ‫اح‬

‫ق‬ ‫ن‬
‫‪ 51‬ش اهه ج و گ ج ص ‪ ،73‬از اسم راهمون‪ ،‬ڊاڪٽر بلوچ وارو رسالو‬
‫ق‬ ‫شف ش‬
‫‪ ( 52‬ا ريف ص ‪ 230‬از اض ي عياض مالڪي)‬
 ‫‪53‬‬
‫ٿيا مستغرق عالم! اِن ِهين َء ڳالهه ۾‪،‬‬
‫هن بيت ۾ ڀٽائي سڳورو چوي ٿو ته اهڙي جلي ل ق در هس تي َء جي تع ارف ال ِء وڏا وڏا ع الم‪ ،‬مح دث‪،‬‬
‫مفڪر پنهنجي پنهنجي علم‪ ،‬فهم ۽ دانش جا جوهر استعمال ڪري چڪا آهن‪ ،‬پر انهن م ان ڪنهن ب ه اه ا‬
‫دعوى نه ڪ ئي آهي ت ه هن ن بي ڪ ريم ﷺ جي مڪم ل وص ف ي ا تع ارف ج و پيش ڪي و آهي‪ ،‬س ندن‬
‫شخصيت ۽ مقام محمد عربي جو خالق ۽ مالڪ يا خود حضور ﷺ سمجهي سگهي ٿو باقي انس ان پنهنجي‬
‫محدود عقل ۽ علم جي بنياد تي اه ڙي ڪام ل هس تي کي س مجهڻ ک ان قاص ر آهي‪ ،‬ڀالري ڀٽ ائي حض ور‬
‫پاڪ ﷺ جي شان کي بيان ڪندي سندن گال غيبت ٻڌڻ ال ِء تيار نه آهي‪ ،‬فرمائي ٿو‪:‬‬
‫ڻان‬ ‫دوم ُس‬
‫َ‬ ‫نين َمن‬ ‫و ڪَ‬ ‫نين ج‬ ‫ال ت‬ ‫يئن َش‬ ‫را جي‬ ‫جک‬
‫‪54‬‬
‫جيئن تون اچي ڪالهه آزار آ جا ڪئا‪،‬‬
‫هن بيت ۾ شاهه صاحب � منافقن ۽ انهن بد عقيد ماڻهن ڏانهن اشارو ڪي و آهي‪ ،‬جيڪي پنهنجي مختل ف بي انن‪،‬‬
‫تقريرون ۾ رسول هللا ﷺ جي شان ۾ گستاخي ڪندا آهن ۽ سندس شان متعلق فضول گفتگو ڪن دا آهن‪ ،‬انهن‬
‫ال ِء رب پاڪ سخت وعيد جو اعالن ڪيو آهي‪،‬‬
‫هّٰلل‬
‫ي َو يَقُوْ لُوْ نَ هُ َو اُ ُذ ٌنؕ‪ ١‬قُلْ اُ ُذ ُن َخي ٍْر لَّ ُك ْم يُْؤ ِم ُن بِا ِ‬ ‫َو ِم ْنهُ ُم الَّ ِذ ْينَ يُْؤ ُذوْ نَ النَّبِ َّ‬
‫َو يُْؤ ِم ُن لِ ْل ُمْؤ ِمنِ ْي ۠نَ َو َرحْ َمةٌ لِّلَّ ِذ ْينَ ٰا َمنُوْ ا ِم ْن ُك ْمؕ‪َ ١‬و الَّ ِذ ْينَ يُْؤ ُذوْ نَ‬
‫َرسُوْ َل هّٰللا ِ لَهُ ْم َع َذابٌ اَلِ ْي ٌم‪۰۰۶۱‬‬
‫ترجمو‪ :‬انهن مان ڪي اهي آهن جو غيب جون خبرون ڏيندڙ نبي‪ ،‬کي س تائين ٿ ا ۽ چ ون ٿ ا اه و ت ه‬
‫ڪن آهن‪ ،‬هللا تي ايم ان رکن ٿ ا ۽ مس لمانن جي ڳاله ه‬
‫ڪَن آهي تون فرما ِء! توهان جي ڀالئي جي واسطي َ‬
‫واس طي رحمت آهن ۽ جيڪي هللا جي رس ول‬ ‫تي يقين ڪن دا آهن ۽ جيڪي توه ان م ان مس لمان آهن انهن ت‬
‫ض َ پ بش‬ ‫ن‬
‫کي تڪليف ڏين ٿا انهن جي واسطي دردناڪ عذاب آهي‪( .‬سورة وب ه‪ ،‬پ ‪ 10‬آيت ‪ 61‬ڪ ز االيمان ياء ل رز)‬
‫ڀالرو ڀٽائي � حبيب ڪريم ﷺ جي شان خالف ڪابه گفتگو نه ٻڌڻ بعد آخري سٽ ۾ چوي ٿو ته‪:‬‬
‫”جيئن تون اچي ڪالهه آزار آ جا ڪئ ا‪ “،‬يع ني س ندن آم د س بب رحمت ۽ ڀالئين ڏانهن اش ارو ڪي و‬
‫آهي ته هللا تعالى حضور ﷺ جن جي وجود کي خوشخبري ڏيندڙ ۽ ڊيڄاريندڙ ڪري موڪليو آهي‪ ،‬ج يئن‬
‫رب ڪريم جو ارشاد آهي‬

‫اِنَّ ۤا اَرْ َس ْل ٰن َ‬
‫ك َشا ِهدًا َّو ُمبَ ِّشرًا َّو نَ ِذ ْير ًۙا‪۰۰۴۵‬‬
‫(سورت الحزاب آيت ‪ 45‬پ ‪)22‬‬
‫سر بالل ۾ هڪ هنڌ هن ريت بيان ڪيو آهي‬
‫ڻيان‬ ‫دوم س‬ ‫نين من‬ ‫وڪ‬ ‫يئن‪ ،‬تنهنج‬ ‫ون ج‬ ‫را ت‬ ‫جک‬
‫‪55‬‬
‫اکين ۽ هٺين ٻنهي تاري تنهنجي‪،‬‬
‫‪( 53‬ش اهه ج و رسالو سرڪل ايڻ‪ ،‬ڊاڪٽر بلوچ ص ‪ 55‬س ن ڌيڪا وارو ڇاپو)‬

‫‪( 54‬سر آسان ڊاڪٽر بلوچ ص ‪ 346‬س ن ڌيڪا وارو ڇاپو سال ‪)2015‬‬

‫‪( 55‬سر ب الل‪ ،‬ڊاڪٽر بلوچ ص ‪ 143‬س ن ڌيڪا اڪيڊمي ‪)2015‬‬

‫ڀالرو ڀٽائي � حضور ڪريم جي ذات مبارڪ جو اُن وقت کان به اڳ جو قائ ل آهي‪ ،‬ج ڏهن ن ه چن ڊ‬
‫هو‪ ،‬نه تارا نه ڪتيون نه زمين نه آسمان نه خال نه فضا نه مريخ نه زهره نه عطارد نه بهشت نه دوزخ نه‬
‫حور ۽ نه مالئڪه بس هُو هو ۽ ان جو رسول هو‪.‬‬
‫نَڪا ڪُن فَيَڪُون‪ ،‬هئي نڪو لِڱ لحم‬
‫بڻيو هو نه بت ۾‪ ،‬اڃان ڪي آدم‬
‫‪56‬‬
‫ُمون تُو ِهين ِسين دَم‪ ،‬اِها ساڃاهه سُپِ ِرين‬
‫هن بيت ۾ ڀالرو ڀٽائي � حضور ﷺ جي تخلي ق کي س ڀ ک ان اول ق رار ڏن و آهي‪.‬ان سلس لي ۾ هڪ‬
‫روايت هن ريت ملي ٿي‬
‫ال ُک ْن ُ‬
‫ت نُو ًربَ ْينَ يَ َديْ َربَّي قَ ْب َل‬ ‫صلَي هللاُ عَليه وسلم قَ َ‬ ‫اِ َّن النَّ َ‬
‫بي َ‬
‫ق آ َد َم َعلَ ْي ِه السَّال ُم بِاَرْ ب َع ِة َع َش َر اَلفَ ع ٍ‬
‫َام‬ ‫َخلَ ِ‬
‫يعني بيشڪ نبي ﷺ جن فرم ايو ت ه م ان حض رت آدم علي ه الس الم جي تخلي ق ک ان اڳ پنهنجي رب‬
‫‪57‬‬
‫تعالى جي بارگاهه ۾ نور جي صورت موجود هيس‪،‬‬
‫اهڙي طرح هڪ ٻئي روايت ملي ٿي جيڪا حافظ عبدالرزاق � ۽ ٻين پنهنجي ڪتاب ۾ ذڪر ڪئي‬
‫آهي‪.‬حضرت جابر بن عبدهللا رضي هللا تعالى عنه بيان ڪن ٿا ته مون نبي پاڪ ﷺ جن کي عرض ڪيو‬
‫ته اي رسول هللا ﷺ! منهنجا ابو امان تو تان قربان ٻڌايو ته سهي سڀ کان اڳ رب تعالى ڪهڙي چيز پيدا‬
‫ڪئي‪ ،‬پاڻ ﷺ فرمايو اي جابر بيشڪ هللا تعالى تمام مخلوق سان اڳ تنهنجي نبي جي نور کي پنهنجي‬
‫نور مان پيدا ڪيو‪ ،‬ان وقت نه لوح هو نه قلم هو نه جنت نه دوزخ نه زمين نه آسمان هئا‪ ،‬هي حديث امام‬
‫بيهقي دالئل النبوة ۾‪ ،‬امام قسطالني مواهب اللدينه ۾ شيخ عبدالحق دهلوي مدارج النبوه ۾ به آندي‬
‫آهي‪.‬ڀالري ڀٽائي� نبي ڪريم ﷺ جي نور جي نروار ٿيڻ ۽ سندس خداوند تعالى پاران خصوصي تخليق‬
‫پسئو سو پسبو‬ ‫واري منظر کي هن ريت بيان ڪيو آهي‬
‫نور نبي َء جو‪ ،‬نور شفيع جو‬
‫ظَا ِهر ٿيو زمين تي ڏينهن ڏيئو‬
‫خَا َوند خاص خلئو‪ ،‬ههڙو ڪونه ٻِئو‬
‫‪58‬‬
‫جهلندو ڇٽ رسول تي‪ ،‬ڏورا سڀن ڏيئو‪.‬‬
‫ڀالري ڀٽائي َء � نبي ڪريم ﷺ جي نور کي ڏينهن جو ڏيئو قرار ڏئي فرمائي ٿو ت ه حض ور جي ن ور‬
‫سڀ ڏينهن کي روشن ڪري ڇڏيو آهي‬
‫ڀٽائي سڳوري جي خيالن ۽ حقيقي عشق جي عڪاسي ڪجي ته دفتر به ناڪافي آهن ڇوته اهو ظاهر‬
‫آهي ته صوفي سڳورن حضور ﷺ جن کي جنهن زاويئي کان ڏٺو آهي ان نظ ر س ان دني ا حض ور پ اڪ‬
‫ن‬
‫‪( 56‬سرمارئ ي‪ ،‬ڊاڪٽر بلوچ ص ‪ 356‬ا ض ًيا ش اهه ج و گ ج ص ‪)630‬‬
‫نش‬
‫‪( 57‬سيرت حلب ي ج لد ‪ 1‬ص ‪ ،30‬ر ال طيب ص ‪)17‬‬
‫ن‬ ‫ق‬
‫‪( 58‬سر ب الل داست ان ‪-4‬ص ‪ ،546‬از دمحم اسم راهمون ش اهه ج و گ ج)‬
‫ﷺ جن کي نه ڏسي سگهي‪ ،‬جيڪڏهن ڪوبه ماڻهو حضور ﷺ کي انهي َء نگاھ سان ڏسي ها ت ه هُ و ب ه‬
‫سندن جهڙو بڻجي پئي ها‬
‫جيئن ته‬
‫‪،‬جيڏيون ڏٺان جي صورت ساهڙ جام جي‬
‫ته سُک ٿي ستيون ڪين ڪي‪ ،‬ڪاندن پاسي ڪي‬
‫‪،‬منهانئي اڳي‪ ،‬گهڙيون سڀ گهڙا کڻي‬
‫۽‬
‫‪،‬جيڪي ڏٺو مان‪ ،‬سو جي ڏٺو جيڏئين‬
‫‪،‬گهر ورنين سان‪ ،‬هوند گهڻن گهوري ڇڏئا‬
‫۽‬
‫‪،‬ڏٺا جي ٻروچ‪ ،‬مون جيئن هوت اکين سين‬
‫‪،‬مون کي چيان لوچ‪ ،‬پاڻا پيٺيون ڇپرين‬
‫۽‬
‫‪،‬ٻاروچو ٻي َء ڀت‪ ،‬جيڪين ڏٺو جيڏئين‬
‫‪،‬مون جيئن موڙهن مت‪ ،‬پسنديئين پنهو َء کي‬
‫(سر حسيني‪ ،‬داستان ‪ ،6‬بيت ‪ ،14 ،13‬غالم محمد شاهواڻي)‬

‫ڪيئي ماڻهون اهو اعتراض اٿاريندا آهن ته ڀٽائي سڳوري حضور ﷺ جي ش ان کي س اهڙ‪ ،‬پنه ون‪،‬‬
‫ٻيجل‪ ،‬ميهار‪ ،‬مڱڻي‪ ،‬يا ٻين ڪردارن سان تشبيھ ڏني آهي‪ ،‬سو سراسر غلط آهي‪ ،‬شاھ صاحب کي حضور‬
‫ڪريم ﷺ جن جي باري ۾ پنهنجي خيال جي اظهار کي واضح بيان ڪرڻ ۾ هڪ ڳ الھ ت ه اه ا رڪ اوٽ‬
‫ه ئي ت ه ن بي اڪ رم ﷺ جن ج و (محم د‪ ،‬احم د‪ ،‬محم ود) ن الو وٺي ڪجھ چ وڻ ادب جي خالف آهي‪،‬‬
‫صوفي سڳورا‪ ،‬قرآن مجيد جي ڪنهن آيت‪ ،‬ڪلمي يا دورد شريف ۾ آيل نبي اڪرم ﷺ جو ن الو(مزم ل‪،‬‬
‫مدثر طحه ‪ٰ ،‬يسين وغيره) وٺي ذڪر ڪرڻ کي به بي ادبي سمجهندا هئا تنهنڪ ري ڀٽ ائي س ڳوري ن بي‬
‫اڪرم ﷺ جو رُکو نالو وٺڻ کان ڪناره ڪشي ڪئي ۽ پنهنجي بيان جو ان داز اه ڙو اختي ار ڪي و جنهن‬
‫کي تلميحي انداز چئجي ٿو‪ .‬تنهنڪري اهو تصور هرگز نه ڪيو وڃي ت ه ڀٽ ائي ص احب ن بي اڪ رم ﷺ‬
‫جن کي ڪهاڻي َء جي ڪردار سان تشبيھ ڏني آهي بلڪه ايئن سمجهيو وڃي ت ه ش اھ ص احب حض ور ﷺ‬
‫جن جي باري ۾ پنهنجي خيال جو اظهار ڪردار ۾ لڪائي ي ا ايئن چئجي ت ه روم ال ۾ وي ڙهي بي ان ڪي و‬
‫آهي‪.‬‬
‫نبي اڪرم ﷺجي شان عظمت کي ڀٽائي گهوٽ جڳھ به جڳھ بيان ڪيو آهي‪ ،‬فنافي هللا و فنافي‬
‫الرسول حضرت ڀٽائي جو اصل کان وٺي اهو خيال آهي ته حضوراڪرم ﷺ جي نور جو ظهور ازل کان‬
 ‫به اڳي ٿيل هو‪ ،‬جيئن مٿي حديث قدسي بيان ٿيوته‪  :‬لوالڪ لما خلقت االفالڪ”اگر توکي پيدا نه‬
‫ڪيان ها ته سڄي افالڪ کي پيدا نه ڪيان ها“‬
‫هن بابت ڀٽائي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫نڪا ڪن فيڪون هئي‪ ،‬نڪو لڱ لحم‬
‫‪،‬بڻيو هو نه بت ۾ اڃا ڪي آدم‬
‫‪،‬مون توهين سين سڱ‪ ،‬اها ساڃا ِء سپرين‬
‫۽‬
‫ورتَ ماهَ‬‫‪ ،‬نڪا ’ڪُن فيڪونُ ‘ هُِئي ‪ ،‬نَڪا ُم َ‬
‫‪ ،‬نَڪا ُس ِڌ ثَواب ِجي ‪ ،‬نَڪو َغرضُ ُگناهَ‬
‫‪ ،‬هيڪاِئي هيڪُ هُِئي ‪َ ،‬وحدانِ َ‬
‫يت واهَ‬
‫ت ُڳجهاند ََر ڳاھَ‬‫‪ ،‬لِ ِکياِئين لَ ِطيفُ چئي ‪ ،‬اُ ِ‬
‫‪،‬اَکيَ ِن ‪  ‬۽ ‪  ‬اَروا َح ‪   ،‬اها ساڃا ِء سپرين‬
‫)سر مارئي‪ ،‬داستان ‪ ،4‬بيت ‪ .10 ،12‬ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ(‬
‫چنڊ يا ٻي ڪنھن آسماني مخلوق جي شڪل ئي ڪان ه جوڙي هئي نيڪي يا چڱائي َء جي اڃان پروڙ‬
‫يا خبر ئي ڪانه ھئي ۽ برائي َء جو بہ ڪو ڳڻتي فڪر يا وج ود ڪون ه ه و اڃ ان رڳ و ” هللا پ اڪ “جي‬
‫پرودگار عالم ٻنهي جهانن جي سردار ﷺ جي نور کي ته تخلي ق ڪي و پ ر‬
‫ِ‬ ‫هيڪڙائي ۽ وحدانيت ئي هئي‪،‬‬
‫پنهنجي پاڪ ذات جي عالوه سندن نور کي لکڻ‪ ،‬پروڙڻ‪ ،‬ڏسڻ‪ ،‬پسڻ يا سمجهڻ وارو ٻيو ڪير به نه هو‪.‬‬
‫‪:‬ڀٽائي فرمائي ٿو‬
‫‪،‬سهڻي جا سينگار‪ ،‬اڻ لکئا اڳي هئا‬
‫‪،‬نڪا ڪن فيڪون هئي‪ ،‬نڪا ٻي پچار‬
‫‪،‬ملڪئان مهند هئي‪ ،‬توڏي َء جي تنوار‬
‫‪،‬محبت ساڻ ميهار‪ ،‬اليائين لطيف چئي‬
‫۽‬
‫‪،‬سهڻي کي سينگار‪ ،‬اڻ لئا اڳي هئا‬
‫‪،‬ڪن فيڪون ڪانه هئي‪ ،‬نڪا ٻي پچار‬
‫مرڪي ساڻ ميهار‪ ،‬اليائين لن ُء لطيف چئي‬
‫مصطفي قاسمي(‬
‫ٰ‬ ‫)سُر سهڻي‪ ،‬داستان ڇهون‪ ،‬بيت ‪ 21 ، ،20‬غالم‬
‫انهي َء ڪري هن نور جي خالق ۽ مالڪ اِرادو ڪيو ته انهي َء نور کي لکڻ يا پرکڻ وارا پي دا ڪجن‪.‬‬
‫پو ِء صرف ”ڪن“ جو حڪم فرمايو ته مالئڪ‪ ،‬جن‪ ،‬دنيا‪ ،‬آسمان‪ ،‬سج‪ ،‬چنڊ‪ ،‬تارا‪ ،‬ڪي تيون‪ ،‬چرن د پرن د‬
‫وغيره هڪ لمحي کان گهٽ وقت ۾ پيدا ٿي پيا‪.‬‬
 ‫جيئن ڀٽائي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫‪،‬جڏهن ڪُن فَيَڪون چئي‪ ،‬خلقيا روح خدا ِء‬
‫‪،‬گڏ جت گذران هو‪ ،‬جڙ لڳي تنهن جا ِء‬
‫‪،‬مون توهين سين آھ‪ ،‬اها ساڃا ِء سپرين‬
‫۽‬
‫‪،‬فيڪون فدا ڪري‪ ،‬ڪهيائين سين ڪُن‬
‫‪،‬تعظيما تمام ڪري‪ ،‬پو ِء پٿريائين ڀون ِء‬
‫‪.‬مارو تهيائين مون‪ ،‬ڀينر ڀاڱي آئيو‬
‫)سر مارئي‪ ،‬داستان ‪ ،5‬شاھ جو گنج(‬
‫جڏهن روح جي تخليق فرمائي ته کين سڀ کان پهريان اهو سوال ڪي و وي و ت ه”الس ت ب ربڪم“ ڇ ا‬
‫مان اوهان جو ربّ آهيان؟ ته جواب آيو”قالوا ٰ‬
‫بلي“ چيائون ته ها(بيش ڪ ت ون اس ان ج و رب آهين) انهي َء‬
‫بلي“ جي مفهوم جو مطلب صوفي سڳورا اهو ٿا وٺن ته انهيء وعدي ۾ هللا پاڪ جي وحدانيت س ان‬ ‫”قالوا ٰ‬
‫گڏوگڏ حضور ﷺ جن تي ايمان آڻڻ ۽ سندن پيروي سچي دل سان ڪرڻ به هڪ الزمي شرط آهي‬
‫ڀٽائي فرمائي ٿو‪:‬‬
‫‪،‬گهيڙ لنگهيو گهاري‪ ،‬ميثاقا ميهار سان‬
‫بلي‪ ،‬پر اِها پاري‬ ‫اَ ُ‬
‫لست بربڪم‪ ،‬قالوا ٰ‬
‫‪.‬ڏسئون ڏيکاري‪ ،‬پرت پريان جو پيچرو‬
‫ِ‬
‫۽‬
‫‪،‬الست ارواحن کي‪ ،‬جڏهن چيائين جيئن‬
‫بلي قلب ۾‪ ،‬ٿيو تناول تيئن‬
‫‪،‬قالوا ٰ‬
‫‪،‬محبتي ميهار جي‪ ،‬آ ُء نهوڙي نيهن‬
‫‪،‬سرتيون ساهڙ سڀن سين َء‪ ،‬هلڻ مون حق ٿيو‬
‫)سر سهڻي‪ ،‬داستان اٺون‪ ،‬بيت ‪ 9،10‬شاھ جو گنج(‬
‫۽‬
‫‪،‬الست بربڪم‪ ،‬جڏهن ڪن پيوم‬
‫بلي قلب سين‪ ،‬تڏهن تت چيوم‬
‫‪،‬قالو ٰ‬
‫تهين وير ڪيوم‪ ،‬وچن ويڙهيچن سين‬
‫)سرمارئي‪ ،‬داستان ‪ ،1‬شاھ جو رسالو‪ ،‬ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ(‬
 ‫ربّ پاڪ جو اصل مقصد پنهنجي محبوب جي ذات ۽ سندن نور کي دنيا ۾ ظاهر ڪرڻو هو‪،‬‬
‫تنهنڪري حضرت آدم عليه السالم ۽ بيبي حوا کي زمين تي الٿو ويو‪ .‬سندن اوالد مان سوا لک نبي سڳورا‬
‫خلقي حضور ﷺ جن جي استقبال ۽ تعارف جي ال ِء دنيا جي تختي تي آندو‪ .‬آخر ڪار هڪ سڀاڳو ڏينهن‬
‫اهڙو به اچي ويو جو آخرالزمان نبي ﷺ هن دنيا کي پنهنجي مقدس قدمن سان نوازيو‪ .‬انهي َء وقت جي‬
‫‪.‬تصور کي عالمگير شاعر ڀٽائي سڳوري هن طرح دماغ ۾ ويهاريو آهي‬
‫جوڙي جوڙ جهان جي‪ ،‬جڏهن جوڙيائين‬
‫‪،‬خاوند خاص خلقي‪ ،‬محمد مڪائين‬
‫ڪلمو تنهن ڪريم تي‪ ،‬چٽو چيائين‬
‫انا مو الک وانت َمحبُو بِي‪ ،‬اي اُتاِئين‬
‫ڏکي ڏنائين‪ ،‬ٻئي َسرائون سيد چئي‬
‫غ‬
‫سرڪلياڻ‪ ،‬داست ان ‪ 1‬ش اهه ج و رسالو‪ ،‬ص ‪ ،66‬از الم دمحم ش اهواڻي‪ ،‬س ن ڌيڪا وارو ڇاپو(‬
‫)‪2005‬‬
‫اڳ ۾ سندن نظارو لڪيل هو پر هاڻي سندن اچڻ سان اهو نظارو ظاهر ٿي پيو کين اچڻ جي خبر دنيا‬
‫۾ اهڙي طرح پئي جو‪:‬‬
‫‪،‬بر مڙوئي بو ِء‪ ،‬ڇپر ڇائون مڪيون‬
‫‪،‬ٻه ٻه ٿي ڀنڀور ۾‪ ،‬هنڌ مڙيئي هو ِء‬
‫‪،‬راڻن وري رو ِء‪ ،‬گندر لٿا گولين‬
‫يا‬
‫‪،‬جڏهن پيئي ڇت‪ ،‬ڇپر هوت پنهون َء جي‬
‫‪،‬پر هي ويٺيون پٽ‪ ،‬گندر لٿا گولين‬
‫يا‬
‫‪،‬جڏهن پيئي باس‪ ،‬ڇپر هوت پنهون ِء جي‬
‫‪،‬اديون آريچن جا‪ ،‬وڻن مڪا واس‬
‫‪،‬آيل پُني آس‪ ،‬پنهو آيو ڪيچ ۾‬

‫‪:‬شاھ سائين نبي اڪرم ﷺ جي استقبال جو حڪم هن طرح ٿو ڏئي‬

‫‪،‬پکا پکاريو‪ ،‬ڄام تماچي آئيو‬
‫‪،‬گوندر الهيو گندريون‪ ،‬آتڻ اجاريو‬
‫‪.‬ڪينجهر قرارئو‪ ،‬سهي سام بخشي‬
 ‫نبي اڪرم ﷺ جي آمد جي خوشي ۾ ڀٽائي صاحب فرمائي ٿو‪:‬‬
‫پکن پو ِء پچار‪ ،‬اڄ تماچي آئيو‪،‬‬
‫‪،‬مرڪن مالحن جا‪ ،‬مٿي پانڌي َء پار‬
‫‪.‬وڏي ڄام ڄمار‪ ،‬جنهن مياڻيون موکيون‬
‫نبي اڪرم ﷺ ڪينجهر کي قرار بخشيو‪ ،‬مياڻيون موکيائون‪ ،‬آسان لفظن ۾ ائين سمجهو ت ه هن دني ا ۾‬
‫تشريف آندائون ته سندن اچڻ جي ڪري هن دنيا کي جيڪي انيڪ فائدا حاصل ٿيا تن م ان عاش ق رس ول‬
‫ڀٽائي ٻڌائي ٿو ته‪:‬‬
‫اُجاريو‬ ‫آرياڻي‬ ‫هُو ڀنڀور‪ ،‬جو‬ ‫برو‬
‫الٿو سڀ لوڪ تان‪ ،‬هَاڙ ِهي ڌڻي َء هُور‬
‫ڇوريون ڇُرڻ ِسکيون‪ ،‬پنهون ڪيائون پور‬
‫‪59‬آيو سو اَتور‪ ،‬جنهن ڏکيون ِڏک وهاريون‬
‫هن بيت جي آخري الئن غور طلب آهي‪ ،‬ته ظاهري پهلو ڏسجي ته سسئي وارو پنهون جڏهن ڀنڀ ور ۾ آي و‬
‫ته ڀنڀور ۾ باھ ٻري وئي ڀنڀور سکيو ستابو ٿيو ڏک‪ ،‬ڏاکڻا ۽ سور ختم ٿا‪ .‬پنهون جي ڪري سسي َء کي جبل‬
‫جهر جهاڳڻا پئجي ويا‪ ،‬جهنگن ۾ جهاتيون ڏيڻون پيون ۽ کيس ب رن ۾ ڀٽڪڻ و پئجي وي و‪ .‬ب رعڪس ب اطني‬
‫پهلو ڏسجي ته پنهون يعني حضور اڪرم ﷺ جن آيا ته گنهگارن گناهن ک ان توب ه ڪ ئي ۽ حض ور ﷺ‬
‫جي نقش قدم تي هلي ماڻهو صراط المستقيم جا راهي ٿيا‪ ،‬مطلب ته ڀنڀور يا هي جه ان جيڪ و ڪي ترن ئي‬
‫خرابين جو حامل هو سو سڌري پيو ۽ انهيء آرياڻي اچي ڀنڀور تان ُڏک ڏاکڻا پري ڪيا‪ .‬م اڻهن س نئين راھ‬
‫ورتي پاڻ ڏکين کي ويتر ڏکيو ڪرڻ بجائي کين سورن مان ڪڍي سکيو ستابو ڪيائون‪.‬‬
‫جڏهن ڀٽائي گهوٽ حضُور ڪ ريم ﷺ جن جي نعت چ وڻ ش روع ڪ ري ٿ و ت ه دري اء وه ائي ڇ ڏيو ٿ و‪.‬‬
‫سندس رسالي مان حضُور اڪ رم ﷺ جن جي ب اري ۾ نعت ج و مختص ر انتخ اب ڪ رڻ ڏاڍو ڏکي و آهي‬
‫بهرحال ڪجھ مثال پيش ڪريان ٿو‪.‬‬
‫راڻي جي رهاڻ مان‪ ،‬ڪو آديسي آيو‪،‬‬
‫‪،‬چوڏهين ِء ماھ چنڊ جئين‪ ،‬ڪيو سامي َء سهائو‬
‫‪،‬لٿو اونداهو‪ ،‬جوڳي َء سندي جوت سان‬
‫يا‬
‫‪،‬راڻي جي رهاڻ مان ڪو آيو آ ديسي‬
‫‪،‬کٿوري َء خوشبو ِء سين‪ ،‬والت سڀ واسي‬
‫‪.‬سوڌو سناسي اُتاهين ٿي آئيو‬

‫ق‬
‫‪59‬‬
‫سر حسين ي از ش اهواڻي ص ‪ ،445‬حسين ي ج يهاڪ م الو ع ب دالل طيف سڪن دري‬
‫حضور نبي اڪرم جن کان پهريان سندن استقبال ۽ کين پيغام پهچائڻ جيڪي ن بي س ڳورا موڪلي ا وي ا تن‬
‫سان حضور نبي اڪرم جن جي ڀيٽ ڪندي ڀٽائي سرڪار فرمائي ٿو‪:‬‬
‫‪،‬جکرو جس کرو‪ ،‬ٻيا مڙيئي ملھ‬
‫‪،‬سسئي جي سُهاڳ جي‪ ،‬ڪنهن نه پوي ڪل‬
‫مٽي اُن مرسل‪ ،‬اصل هُئي ايتري‬
‫يا‬
‫س َکرو‪ ،‬ٻِئا َسڀ اَنِيرا‬ ‫‪َ ،‬ج َکرو َج َ‬
‫‪ِ ،‬جياِئين جُڙئو َج َکرو‪ ،‬تِئاِئين نه ٻِئا‬
‫‪.‬مٽِي تِنـهن ماڳا‪ ،‬اَ ُ‬
‫ص ِل هُِئي ايت َِري‬
‫)ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر بالول سنڌ ثقافت کاتو ص‪143‬سال ‪(2009‬‬
‫‪،‬جکري جهڙو جوان‪ ،‬ڏسان ڪونه ڏيھ ۾‬
‫‪،‬مهڙ مڙني مرسلين‪ ،‬سرس سندس شان‬
‫فڪان قاب سوسين‪ ،‬اي سير ٿيس مڪان‬
‫آگي جو احسان‪ ،‬جنهن هادي ميڙيم ههڙو‬
‫)ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر بالول سنڌ ثقافت کاتو ص‪143‬سال ‪(2009‬‬

‫ڪائنات ۾ حضور اڪرم کان سوا ِء ڪنهن به ٻئي نبي کي مع راج ج و رتب و نص يب ڪون ه ٿي و‪ .‬جيڪ ر‬
‫حضرت عيسي کي زمين تان کنيو ويو ته اهو به کيم چوٿين آسمان تي ترس ايو وي و‪ ،‬پ ر مڪي م دني ﷺ‬
‫جن کي معراج ۾ اهڙي ج ا ِء تي گهراي و وي و جنهن ج ا ِء تي حض رت جبري ل ج و پهچڻ ب ه مح ال آهي‪،‬‬
‫جيڪڏهن حضرت جبريل جهڙو مقرب مالئڪ به وڃي ها ته سندس پَر سڙي خاڪ ٿي وڃن ها‪ ،‬ص وفي‬
‫سڳوري جڏهن سيداالنبياء جي معراج ماڻڻ جو تصور ڪن ٿا ته س ندن تخي ل ب ه انته ائي بلن دين تي پهچي‬
‫وڃي ٿي‪ .‬معراج تي گهرائڻ کان پهريان نبي ڪريم جي پرخلوص ۽ نماڻ ائي َء واري عب ادت يع ني عب ديت‬
‫واري اظهار واري ادا جو ذڪر ڪندي ڀٽائي سڳور فرمائي ٿو‪:‬‬
‫‪،‬نرتي تند نياز سين‪ ،‬ٻيجل ٻرائي‬
‫‪،‬راجا رتولن ۾‪ ،‬ورنائي وائي‬
‫ڪوٺايائين ڪوٽ ۾‪ ،‬ٻارٽ ٻاجهائي‬
‫‪،‬راجا راڳائي‪ ،‬هر دوئي هيڪ ٿيا‬
‫۽‬
‫‪،‬نرتي تند نيازسين‪ ،‬ٻرائي ٻيجل‬
‫‪،‬راجا رتولن ۾‪ ،‬اُتائي امل‬
 ‫‪،‬راز ڪيائين را ِء سين‪ ،‬ڪجھ موچاري مهل‬
‫‪،‬انا احمد بالميم‪ ،‬سئن هنئين سائل‬
‫‪.‬ڪجھ پيئ ڪَ ل‪ ،‬ته هر دوئي هيڪ ٿيا‬
‫جيڪڏهن خيالن جي بلندي اهڙي منزل تي پهچي وڃي ته پو ِء انسان جي ال ِء اهو الزم ٿي ويندو آهي ته‬
‫ت محمدي“ کي سمجهڻ جي پوري ڪوشش ڪري‪ ،‬نبي اڪرم جو اهڙي مقام تي پهچڻ کي‬ ‫هو”حقيق ِ‬
‫ڀٽائي عقل سان ناهي توريو بلڪه هوبهو قرآني آيت کي نقل ڪري فرمائي ٿو‬
‫ُمونَا طُور ِسينَا َسندا َسن ِ‬
‫َاسين‬
‫َسجدي ۾ َسيّد َچئي‪ ،‬گوڏا گودڙيِي ِّن‬
‫فَك َانَ قَابَ قَوْسَيْنِ ا َ ْو اَدْن ٰى‪ ،‬ٿا نانگا ائين نَ َم ِن‬

‫ن‪َ ۰۰‬وّ يَبْقٰى ‪ ،‬باقِي ڪين بچن‬ ‫كُ ُ ّ‬

‫ل م َنْ عَلَيْهَا فَا ٍ‬

‫ٰت اِلَى ُ‬
‫الن ّو ْ ِ۬ر َٿا اهڙي َپر پُرن‬ ‫ن ال ُ ّ‬
‫ظلُم ِ‬ ‫جه ُ ْم مّ ِ َ‬
‫يخْرِ ُ‬ ‫اَلل ّٰه ُ و َل ِ ُيّ ال َ ّذِي ْ َ‬
‫ن اٰم َنُو ْاۙ‪ُ ١‬‬

‫خ َرّ مُوْس ٰى صَعِق ًا ‪ ،‬ٿا جوڳي جُنگ َجلَ ِن‬

‫َما زَ ا َغ ْالبَ َ‬
‫ص ُر َو َما طَ ٰغى ‪ ،‬اِهڙي ر ُِوش َر َون‬
‫ُوب جُو‪ ،‬اُتِي آ ِد ِ‬
‫يسن‬ ‫ُم َشا ِهدو َمحب َ‬
‫ْص ُر بِ ْي يَ ْس َم ُع ِري َء وصال وهن‬
‫بِ ْي يُب ِ‬
‫بِي يَم ِشي بِي يَ ْن ِط ُ‬
‫ق ٿا اهڙي چال چلن‬
‫ڪ َل پڇين ٿو ڪهڙي‬
‫‪60‬سيد چئي َسندين‪ ،‬تون َ‬
‫ن‬
‫معني تي غور ڪرڻو آهي‪ .‬هن آيت جي‬
‫ٰ‬ ‫“ جي‬ ‫ج‬
‫فَك َانَ قَابَ قَوْسَيْنِ ا َ ْو اَدْن ٰى (سورت م‪ ،‬پ ‪ ،27‬آيت ‪)9‬‬ ‫هتي صرف”‬

‫معني آهي ته جڏهن پاڻ ڪريم ﷺ معراج تي ويا هئا تڏهن هللا تبارڪ و تعالى کي ٻن ڪم ان جي وٿي‬ ‫ٰ‬ ‫لفظي‬

‫تي هئا يا ان کان به تمام وڌيڪ ويجهو هئا‪ ،‬هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿ ئي ت ه اه و ٻن ڪم انن وارو مفاص لو‬
‫ڪيئن م اپجي‪ .‬اه ِل تص وف حض رات جي خي ال م وجب جيڪ ڏهن ٻن ڪم انن کي هڪٻ ئي جي آمه ون‬
‫سامهون اُڀو ڪري بيهاربو (هن شڪل () وانگر) ته ٻنهي ڪمانن جا هيٺيان ۽ مٿي ان ڇ ڙا پ اڻ ملي ل نظ ر‬
‫ايندا‪ ،‬صرف وچ واري حصي ۾ ڪجھ وٿي نظر ايندي‪ .‬جيڪ ڏهن هيٺي ان ڇ يڙا پ اڻ ۾ ملي ل آهن ت ه (نحن‬
‫اقرب اليہ من حبل الوريد“ ۽ جيڪڏهن مٿيان ڇيڙا پاڻ ۾ ملن ٿا ته”انا احمد بالميم“ مطلب ته راجا راڳائي‬
‫هو دوئي هيڪ پيا سمجهڻ ۾ اچن‪ .‬پر جيڪڏهن انهن ٻنهي ۾ ڪمانن جي وچ وارن حصن ۾ اه و مفاص لو‬
‫رهجي ن ه وڃي ه ا ت ه ”بالميم“ ج و ڪ و س وال ئي پي دا ڪون ه ٿ ئي ه ا‪ .‬انهي َء عظمت کي ڏس ي ڀٽ ائي‬
‫سڳوري جيڪي سمجهيو آهي‪ ،‬تنهن کي هن طرح لفظن جو پهراڻ ٿو پارائي‪.‬‬

‫سر رامڪلي‪ ،‬ش اهواڻي ص ‪ ،798‬س ن ڌيڪا ج و ڇاپو ‪2005‬‬

‫‪60‬‬

‫سر رامڪلي ش اهه ج و رسالو ڊاڪٽر بلوچ ص ‪-316‬داست ان ‪ 3‬س ن ڌيڪا اڪيڊمي‬
 ‫‪،‬ڏاتار ۽ مڱڻي‪ ،‬ڪونه وسيلو وچ‬
‫‪،‬سائين تان تندن جي‪ ،‬سائي چارڻ چت‬
‫جي هتي جي هُت‪ ،‬ته ڳالھ‪ ،‬مڙيائي هيڪڙي‬
‫يا‬
‫پڙاڏو سو سڏ‪َ ،‬ور ورائي جو جي لهين‬
‫ها اڳهين گڏ‪ ،‬پر ٻڌڻ ۾ ٻه ٿئا‬
‫يا‬
‫پرديسيان پنڌ ڪري هلي آيو هُون‬
‫اُچو تون عرش تي‪ ،‬آنُ پوڻون مٿي ڀون‬
‫ي ِس ُر سوالي مڱڻو‬
‫ڪيئن تسندي تون؟ ه ُ‬
‫يا‬
‫‪،‬راجا رنگ محل ۾‪ ،‬جاجڪ سرزمين‬
‫ٻنهي جهانن جي سردار جو براق وسيلي معراج تي وڃڻ بابت ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هي سٽ آندي‬
‫‪:‬آهي‬
‫‪.‬تازي ڏهوس تڪڙو‪ ،‬جوهر پائي زين‬

‫اهڙي طرح هڪ منزل تي حضرت جبرئيل جو بيهي رهڻ ۽ مٿي هلڻ کان معذرت ڪرڻ پڻ سُر سورٺ‬
‫جي هيٺين سٽن مان ظاهر ٿئي ٿو ‪:‬‬
‫ڏاتار ۽ مڱڻي ڪونه وسيلو وچ‬
‫ڊاڪٽر بلوچ صاحب معراج جي مقصد تي روشني وجھندي لکي ٿو‪:‬‬
‫”هن ذري پرزي ۽ پار پَتي ڏيڻ کان عالوه ڀٽائي صاحب معراج جي حقيقي مقصد تي به روشني وڌي‬
‫آهي‪ .‬سندس خيال موجب معراج جا ٻه مقصد هئا‪ ،‬هڪ حقيقي وصال ٻيو حقيقي راز‪ ،‬جو ان وقت نبي‬
‫ڪريمﷺ تي کوليو ويو‪ .‬ڀٽائي صاحب انهن ٻنهي مقصدن‪ ،‬راز توڙي وصال جو اهڃاڻ ڏنو آهي‪.‬‬
‫راز ڪيائين را ِء سين‪ ،‬ڪنهن موچاري مهل‬
‫؟‬
‫انا احمد بال ميم‪َ ،‬سئن هنئين سائل‬

‫جيئن ته اهي ڳالهيون عام سمجھ کان ب االتر آهن ۽ انهن رازن رم زن کي عق ل جي ڪس وٽي جي پ رکڻ ع ام م اڻهو جي وس جي ڳ الھ ن اهي‪،‬‬
‫تنهنڪري شاھ صاحب ماڻهن کي خاڪي ۽ نوري َء جي الجهيل مسئلي جي خيال سان عام فهم زبان ۾ سمجهائي ٿو ته‪:‬‬

‫‪،‬هٿين پيرين ارکڻين‪ ،‬منهن نه مهاڻي‬

 ‫‪،‬جيئن سڳو وچ سرندڙي‪ ،‬تيئن راڻين ۾ راڻي‬

‫‪،‬اصل هُئي اُن ۾‪ ،‬اهل ڄاماڻي‬

‫‪،‬سمي سڃاڻي‪ ،‬ٻيڙو ٻڌس ٻانهن ۾‬

‫شاھ لطيف ڀٽائي جڏهن جناب رسالت مآب جي تعريف ٿو ڪري ته‬ ‫اهڙيون سونهن ڀريون سمجهاڻيون ڏيندي‬

‫‪.‬زمين آسمان جا قالبا مالئي ٿو ڇڏي‬

‫‪،‬رو ِء راڻي جي ناھ ڪو سوڍو سوائي‬
‫‪،‬بدو ٿئا لطيف چئي‪ ،‬اللي تنهن ال ِء‬
‫ڪانهي بي وائي‪ ،‬ٿيو مڙوئي مينڌرو‬
‫‪،‬رو ِء راڻي ناھ ڪو‪ ،‬سوڍو سڀن سونهن‬
‫‪،‬الٿائين لطيف چئي‪ ،‬مٿان دلين دونهن‬
‫‪.‬ڪانهي ٻي ورونهن‪ ،‬ٿيو مڙوئي مينڌرو‬

‫‪،‬ٻاروچا ٻيا به گهڻا ‪ ،‬منهنجو اجهو آرياڻي‬

‫‪،‬چونڊي رکيم چت ۾‪ ،‬ساڄن سڃاڻي‬
‫‪.‬جا وندر وڪاڻي‪ ،‬تنهن جو موٽڻ ڪو مس ٿئي‬

‫‪،‬ککي َء هاڻيون کاريون‪ ،‬ڇڇي َء هاڻا ڇچ‬

‫‪،‬پاند جنين جي پاند سين لڳو ٿئي لڄ‬
‫‪.‬سمو ڄام سهڄ‪ ،‬اڀو ڪري ان سين‬
‫معني ۾ اوهان جو سچو سڄڻ اهو آهي جيڪو عيب ڍڪي ۽ عيبن جي‬
‫ٰ‬ ‫سڃاڻن سچ چيو آهي ته صحيح‬
‫‪:‬اپٽار نه ڪري‪ .‬انهي َء نڪتي کي سامهون رکي شاھ صاحب نبي اڪرم جي باري ۾ فرمائي ٿو‬
‫ڪان َڌ ٻِيُ ِن ڪيتَرا‪ُ ،‬مون َو ُر َو ِڏي کان ِد‬
‫‪.‬پاڻان ڍَڪي پان ِد‪ ،‬جي ِڏسي ڏوهَه اَکين سين‬
‫مصطفي شاهواڻي(‬
‫ٰ‬ ‫)سر رامڪلي‪ ،‬داستان ڇهون‪ ،‬غالم‬
‫۽‬
‫‪،‬ڪان َڌ ٻِي ُِن ڪيتَرا‪ُ ،‬مون َو ُر َو ِڏي ذا ِ‬
‫ت‬
 ‫ت‪ ،‬جي ڏسي ڏوهَه اَکين سين‬ ‫‪.‬لو َ‬
‫ڪ نه آڻي وا ِ‬
‫مصطفي شاهواڻي(‬
‫ٰ‬ ‫)سر رامڪلي‪ ،‬داستان ڇهون‪ ،‬غالم‬
‫۽‬
‫ونورُو ِڏي َو ُ‬
‫ٿ‬ ‫‪،‬ڪان َڌ ٻِيُ ِن ڪيتَرا‪ُ ،‬م َ‬
‫َڪيا‬
‫َيب منهنجا ڍ ِ‬ ‫َمٿان ڏيِئي ه ُ‬
‫َٿ‪ ،‬جنهن ع َ‬
‫مصطفي شاهواڻي(‬
‫ٰ‬ ‫)سر رامڪلي‪ ،‬داستان ڇهون‪ ،‬غالم‬

‫حضور پاڪ جن جي مان مرتبي کي صوفي سڳورا ڪيترو مٿاهون ٿا سمجهن‪ ،‬ان جو اندازو اوهان‬
‫‪.‬هيٺين بيتن مان لڳائي سگهو ٿا‬
‫‪،‬مونهان سُڌيون ڏين‪ ،‬هن ديواني درياه جون‬
‫‪،‬ڪوڙ اوڏائي ڪين ڪن‪ ،‬رڳو سچ سودين‬
‫‪،‬عجز جو اڌ رات کي وکر وهائين‬
‫‪.‬ساٿ نباهيو نين‪ ،‬ثابت انهي سير مان‬
‫يا‬
‫ڏٿ نه کٽو ڏوٿئين‪ ،‬جيڪي ڏٿ ڪرين‬
‫اهڃانيون عالم جون‪ ،‬اوريائين آڻين‬
‫‪،‬تهان پو ِء ڏسين‪ ،‬پريان سندي ڳالهڙي‬
‫يا‬
‫ڏٿ گهڻائي ڪن‪ ،‬اُن اوراهين ڏيھ جو‬
‫‪.‬سندا کاهوڙين‪ ،‬پري سمجهن پيچرا‬
‫جناب رسالت جن جي سخاوت ۽ فيض رسائي جو ذڪر ڪندي شاھ صاحب چئي ٿو‬
‫ردار‬
‫پاڙيان َسئي ِن ٻِئا َس َ‬ ‫َپ ِسين نَه ِ‬ ‫‪،‬پانڊ َ‬
‫سار‬
‫نجي َ‬ ‫ُ‬
‫‪،‬آهي ِمث َل ِمينـهَن جي َسخي تن ِه ِ‬
‫‪.‬حاتِ َم هَڙ َد هَزا َر‪ ،‬جُه َڙ تُن ِهنجي جهَپِئا‬
‫)ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ شاهه جو رسالو سُر بالول سنڌ ثقافت کاتو ص‪140‬سال ‪(2009‬‬
‫جهڙ تنهن جي جهپئا‪ ،‬هزارين حاتم‬
‫‪.‬ڪوجهن سندا ڪم‪ ،‬ڪامل ري َء ڪير ڪري‬
‫(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر بالول ص ‪ 623‬سال ‪2013‬‬
 ‫ختم شده‬
‫اڄ آچر جي ڏينهن بتاريخ ‪ 31‬جوال ِء ‪ 2021‬تي هي مقالو لکي پورو ڪيم‬

‫”آهن ڪرم ڪريم جا احمد ساڻ اپار“ (شاهه)‬

‫اياز علي السندي‪/‬ريسرچ اسڪالر‬