‫بيان جو قدُرن اخالقي ۾ شاعريءَ جي قادن ضي‬

(Short description of poetry of Qazi Qadan in aspect of Moral Values.)

‫شاهاڻي ‘ راز’ ڏنو رب‬

Abstract:

Qazi Qadan 1463-1551 is one of the basic and most significant

poets of Sindhi language. His contribution towards the promotion
of Sindhi poetry is highly commendable. In this regard he has been
declared the pioneer of seminal & classical poetry. Although Qazi
Qadan has conveyed the common message of love with nature and
humanity, peace and prosperity but his poetic approaches &
thoughts, representation of high moral values is a blessing and
highly appreciable effort to create a peace and liberal
environment in society. In this context so many notable scholar’s
i.e Dr. Umar Bin Muhammad Daoodpoto, Dr Nabi Bakhsh Khan
Baloch, Heero Thakur and others have also praised his poetic
philosophy and approaches. In this paper I have presented short
description of his poetry in respect of human moral values, which
he has presented in his poetry.

‫ڪالسيڪي‬/‫قادن قاضي شاعر امين جو شاعريءَ اساسي‬، ‫ڪليدي ۾ ‘ڪالسيڪيت’ کي جنهن‬

‫آهي حاصل اهميت‬. ‫آهي شاعر بُنيادي ۽ پهريون هُو‬، ‫روايتن شعري ڪيل قائم جي جنهن‬
‫تي‬، ‫ٿي کڙي عمارت جي شاعريءَ ڪالسيڪي هلي اڳتي‬. ‫ڪريم شاهه ۽ نوحرحه مخدوم‬
‫تائين شاعرن جي بعد کان‬، ‫قائم تائين عرصي هڪ اثر سندس تي فلسفي جي شعر سنڌي‬
‫۾ شعر ڪالسيڪي سان آمد جي لطيف شاهه يا عنات شاهه ميين ‪،‬هللا لطف شاهه ‪.‬رهيو‬
‫اثر جو روايت شعري واري قادن قاضي پر ‪،‬ٿيو داخل ته اسلوب نئون ۽ مضمون نوان‬
‫‪.‬رهيو جاويد زنده بهرحال تي شعر ڪالسيڪي ۽ اساسي ‪،‬سبب مضمونن فلسفي باڪمال البته‬
‫تصوف هُن پر ‪،‬آهن متفق به عالم سڀ تي جنهن ‪،‬آهي تصوف ته هونءَ جوفلسفو قادن قاضي‬
‫شعر تي موضوعن جهڙن ارپنا ۾ محبت ۽ ِسڪ سچي به عالوه کان مضمونن بُنيادي جي‬
‫‪،‬ڪيو بيان اثرائتو ۽ زوردار جو مضمونن وارن ڪردار ۽ اخالق انساني اعليَ هُن ‪،‬چيو‬
‫به حيثيت ممتاز کيس کان شاعرن ڪالسيڪي ٻين جيڪو ‪.‬ٿو ملي گهٽ مثال جو جنهن‬
‫شعر جيڪو ٻڌل تي فلسفي واري مضمونن اخالقي اعليَ تائين اڄ ۾ شعر سنڌي ‪.‬ٿو ڏياري‬
‫اخالقيات ۽ پاسداري جي قدرن اخالقي هُن ‪.‬آهي قادن قاضي وجهندڙ بُنياد جو اُن ‪،‬ٿو ملي‬
‫پڻي اُتم جي ڪردار سماجي ئي بنياد جو فلسفي شعري جي اُن بلڪه ‪.‬ڏنو درس عام جو‬
‫‪.‬آهي ٻڌل تي )‪ (preach‬تبليغ جي قدرن اخالقي ۽‬
‫سلسلو جو مالئڻ کي موضوعن جي شاعريءَ عوامي ۽ مضمونن جي شاعريءَ اخالقي اعليَ”‬
‫پهريون سنگم جو انهن تي پيماني وسيع وڌيڪ مگر ‪،‬هو چڪو ٿي شروع اڳ جيتوڻيڪ‬
‫۾ قالب جي مشغلن عام جي زندگيءَ ۽ قصن عام ‪:‬ٿو ملي ۾ بيتن جي قادن قاضي ڀيرو‬
‫ذوق عام جي عوام کي فڪر خاص جي خاصن ۽ ‪،‬ڀريائين ماڻ جا معنيَ ۽ فڪر اعليَ‬
‫قادن قاضي کي بنياد ۽ اساس واري رجحان انهيءَ ۾ شاعريءَ سنڌي ‪.‬ڪيائين پيوند سان‬
‫پوء کانئس جو ڇڏيو ڪري پختو پڪو ته ايترو‬
‫َِ‬ ‫۽ شعر ئي تي انهن شاعرن وڏن ايندڙ‬
‫کي قوت جي بيان ۾ ٻوليءَ سنڌي سان وسعت جي موضوعن ۽ اڏيو کي عمارت جي ادب‬
‫سنڌي نج پنهنجي جنهن ‪،‬هو ابو جو شاعريءَ اساسي سنڌي قادن قاضي ‪.‬پهچايو تي اوج‬
‫ڪيترن ۽ ‪،‬سمجهايا سبق جا محبت ۽ سڪ سچي ۽ اخالق اعليَ ‪،‬يقين ڪامل ۽ توحيد ۾ بيتن‬
‫‪،‬هيڪڙائي ۽ توحيد ۽ ‪،‬بنايو قالب جو بيتن پنهنجي کي موضوعن عام ۽ مضمونن معنوي نون ئي‬
‫ڳوڙهن نفسياتي ۽ معنوي جهڙن اخالق انساني اعليَ ۽ سڪ ۽ نينهن ‪،‬ڪثرت ۽ وحدت‬
‫ذريعي مثالن مان افسانن ۽ ڳالهين هلندڙ عام ۽ ‪،‬مشغلن ۽ ماحول عام جي زندگي کي نُڪتن‬
‫)‪“. (1‬ڪيائين ڪوشش جي سمجهائن‬
‫بڻايو موضوع ُخوب جو شعر پنهنجي کي خاصيتن جي اخالق ۽ ڪردار انساني قادن قاضي‬
‫شيء وڏي هرننڍي سلهاڙيل سان اُن ۽‬ ‫َِ‬ ‫‪،‬ايمان تي ُخدا ‪،‬بزدلي يا ‪،‬هُجي حوصلو همت خواه‬
‫خاصيت اُن هر ته مطلب ‪-‬مساوات ۽ اوصاف انساني يا هُجن و ُگڻ ۽ ُگڻ ‪،‬نفاق يا اتفاق اتحاد‬
‫کيس ڪري جنهن ٿئي متعين طرف ُرخ هاڪاري سماج سان جنهن ‪،‬ڪيو ذڪر هُن جو‬
‫سڌارڪ سماج” بهترين هڪ‬
‫کان ڏيڻ مثال جا شعرن ‪.‬آهي نه وڌا ُءَ ۾ چوڻ “شاعر ُ‬
‫‪.‬ڪبو ذڪر مختصر جو قدرن اخالقي مروج ۽ معنيَ لغوي جي “قدر” ۽ “اخالق”اڳ‬
‫اخالقَ ‪:‬ته آهي ڏنل معنيَ لغوي جي “اخالق” ۾ لغت الئين آن جي بلوچ ڊاڪٽر‬
‫ُ‬ ‫اخالقَ جمع‬
‫)=اخالقَ ‪.‬واحد( [اخالق جمع ُخلقَ ‪.‬ع]ذ‬
‫ُ‬ ‫چڱا )=جمع( “وارو اخالق چڱي” شرافت ‪،‬ماڻهپو‬
‫‪.‬ارڪان ‪،‬عادتون نيڪ ‪،‬خصلتون سٺيون ‪،‬لڇڻ‬
‫‪:‬ٿو لکي ۾ معنيَ لُغوي جي “قدُر” بُلبُل ايس الدين ضياءَ)‪(2‬‬
‫‪،‬ڏيڻ حڪم جو تعاليَ خدا ‪،‬ڪرڻ اندازو جو تعاليَ خدا آهي معنيَ لغوي جي قدر ‪:‬قدر”‬
‫‪.‬آهي ٻيو ئي مفهوم وٽ مفڪرن مغربي مگر ‪ (2)،‬ڪرڻ قياس تي چيز ٻي کي چيز هڪ‬
‫جي ان ۽ آهي ڄاڻايو )‪ (Value‬کي قدر مطابق لغت جي النفسيات علم جي ڊريور جيمس‬
‫‪.‬ڪٿ وزني موجب ماڻ مقرر ڪنهن ته آهي ٻڌايل معنيَ‬
‫ڪنهن ٻيءَ جيڪو اهو ته آهي ويو ٻڌايو ڪري وسيع ڪجهه مفهوم اهو ۾ لغت جي ويبسٽر‬
‫شيءَ‬
‫ِ‬ ‫)‪“. (3‬بنائي قدر قابل يا ڪارائتو کي‬
‫لکي خاصيتون بُنيادي پندرهن جون ڪردار ۽ اخالق جي انسان جسڪاڻي عبدالرحمان ڊاڪٽر‬
‫‪:‬ٿو‬
‫‪،‬محبت جي وطن ‪،‬نيڪي ‪،‬در ُگَذر ‪،‬اتفاق ۽ اتحاد ‪،‬رحمي صله ۽ همدردي ‪،‬سچائي ‪ُ ،‬خلق ُحسن”‬
‫‪،‬شڪر ۽ صبر ‪،‬جدوجهد ‪،‬انڪساري ۽ عاجزي ‪،‬ڀائيچارو ‪،‬ڪرم ۽ رحم ‪،‬آڌرڀا ُءَ جو آئي‬
‫)‪“.(4‬توڪل ‪ ،‬ڪفايت ۽ قناعت‬
‫‪:‬ٿو لکي سان حوالي هِن خليل ابراهيم محمد ڊاڪٽر‬
‫الءَ ڪرڻ اظهار جو خيالن تي موضوع هن”‬
‫غور تي اخالق جي انساني عالم کي اسان ِ‬
‫‪،‬مساوات انساني ‪،‬عبادت ‪:‬جهڙوڪ ‪،‬ٿا اچن نظر گهڻو ٿورو ۾ آدم بني سڄي جي ‪،‬پوندو ڪرڻو‬
‫حفاظت جي مفاد قومي ۽ ملڪي ‪،‬ڪرڻ پورو کي تقاضائن جي انصاف ۽ عدل ‪،‬بازي راست‬
‫جهڙيون انهن ۽ اهي ‪،‬اهميت جي ڪردار ۽ ڀڄڻ کان بڇڙاين ۽ پابندي جي نيڪين ‪،‬ڪرڻ‬
‫)‪“. (5‬ٿيون ملن هڪجهڙيون قريب قريب ۾ جماعت انساني جي ڳالهيون ڪي‬
‫کي شاگردن اسڪولي جي اتان جيڪي( قدُرن اخالقي نمائنده )‪ (7‬ست جا ثقافت مغربي‬
‫مشروط غير )‪: (1‬آهي ريت هن ذڪر تي سائيٽ ويب هڪ جو جن )ٿا وڃن پڙهايا الزماَ‬
‫)‪ (Honesty‬ايمانداري)‪ (unconditional love and Kindness)، (2‬محبت ۽ احترام‬
‫‪ (Respect for‬احترام جو ٻين )‪ (Hard work)، (4‬پورهيو سخت‪/‬جفاڪشي )‪، (3‬‬
‫دلي رحم ‪،‬دردمندي ‪،‬ترس )‪(Co-operation) ، (6‬سهڪار باهمي )‪others)، (5‬‬
‫)‪(Forgiveness) . (6‬معافي يا در ُگذر )‪(Compassion)، (7‬‬
‫مروج ۾ سماجن مختلف سان فرق گهڻي ٿوري جيڪي ‪،‬آهن قدُر اخالقي بُنيادي اُهي هي‬
‫ڪوشش مطالعاتي جي جانچڻ قدُر اِهي منجهس ڪندي مطالعو جو شعر جي قادن قاضي ‪.‬آهن‬
‫ڀٽڪڻ ۽ ُگمراهي ته ڪجي غور ‪.‬ٿئي اُجاگر عظمت جي شعر سندس جيئن ته ڪنداسين‬
‫انسان ۾ جن ‪،‬ٿا ملن شعر ڪيترائي ۾ ڪالم سندس ‪.‬آهي موضوع پسنديده جو قادن قاضي‬
‫‪.‬ٿو سڏي ناگوار کي شيووي اهڙي هُو ۽ آهي ذڪر جو ُگذارڻ ۾ گ ُهمراهيءَ ۽ ڀٽڪڻ جي‬
‫)پروڙڻ کي سچائي( سچ ۽ حق ‪،‬ڏيندي درس جو ٿيڻ بيدار مان ننڊ ڪنَُ ُگمراهه کي انسان‬
‫‪:‬ٿو ڪري پيدا اُتساهه ِ‬
‫الءَ ٿيڻ مائل طرف‬
‫‪،‬۾ ننڊ هوس ستو ‪،‬جاڳايوس جوڳيءَ‬
‫پوءَ تهان‬
‫ِ‬ ‫)‪. (7‬پيچري پريان سندي ‪،‬ٿيوس‬
‫الء فلسفي جي شعر ساڳئي سنڌي عبدالمجيد ميمڻ‬
‫‪:‬ته ٿو لکي َِ‬
‫رهبر روحاني مطلب مان ان ۽ ‪،‬آهي آندو ڪتب لفظ “جوڳي” ۾ بيت هڪ قاضن قاضي”‬
‫ان ‪.‬ڪيو سجاڳ جاڳائي جوڳي ‪،‬هوس ۾ ننڊ جي غفلت آءَ ته اٿس ڏيکاريو ‪.‬اٿس ورتو‬
‫پوءَ کان‬
‫ِ‬ ‫االهيء معرفت ئي‬
‫َ‬ ‫)‪“. (8‬ٿيس گامزن تي راهه جي‬
‫قادن قاضي کي جنهن ‪،‬آهي زندگي مقصد بي مطلب سندس مان ُگذارڻ ۾ ُگمراهيءَ ۽ ڀٽڪڻ‬
‫مٿئين‪.‬آهي ناڪاره ۽ فضول به واقعي انسان عمل بي ‪.‬ٿو سمجهي جا بي ۽ مخواه خواه‬
‫ڪُن ُگمراهه اهڙي کي پاڻ ‪،‬قادن قاضي جو ٿي ٿئي ظاهر ڪيفيت اهڙي به مان شعر‬
‫ٿو چوي مڃيندي ٿورا جا مرشد پنهنجي ۽ ٿو ڪري ادا ُ‬
‫شڪر تي ٿيڻ بيدار مان ننڊ‬
‫زندگي مقصد بي وانگر وجود ُگمراهه هڪ هٽيل تان رستي جي سچ ۽ حق ‪،‬خود هُو ‪:‬ته‬
‫نِڪرڻ مان حالت اهڙي ۽ هُئي منزل نه ۽ رستو ڪو اڳيان جي جنهن ‪،‬هو رهيو ُگذاري‬
‫سچائيءَ هُو ۽ لڳايو )واٽ ُخدائي( رستو ِسڌو کيس ۽ ڪئي رهنمائي سندس رهبر مرشد َِ‬
‫الء‬
‫‪.‬ٿيو قابل جي ُگذارڻ زندگي باعمل ٿي سونهو جو‬
‫‪،‬ٿيا وا َُء ويٺي مون ‪،‬هُئام منجهه سڄڻ‬
‫)‪. (9‬وڌام جاڙ هئين ‪،‬هٿڙا هوڏانهن هيڏانهن‬
‫سڃاڻ پاڻ’ ته هُونءَ شعر هي‬
‫اخالق ۽ ڪردار انساني جنهن ‪،‬آهي چيل تحت فلسفي جي ‘ ُ‬
‫‪:‬ته ٿو چوي قادن قاضي ‪،‬آهي نمايان بيان جو خاصيت واري “سچائي” جي‬
‫اجائي ۾ تالش جي اُن ُمون جو آهي موجود ۾ اندر منهنجي خود ته )سچائي ۽ حق( سڄڻ”‬
‫‪“.‬هنيا پئي هٿڙا هوڏي هيڏي ۽ ڪيا پئي واڪا ويٺي‬
‫‪:‬ٿو لکي سان حوالي جي شعر هِن دائودپوٽو عالمه‬
‫جو عالم روحاني تڏهن ‪،‬ڪري ٿو بند دروازا جا حواسن ‪،‬ٻوٽي ڪن اکيون جڏهن انسان”‬
‫هيڪاري حواس ته ۾ ننڊ ‪.‬ڪري ٿو سير جو جهان جي ملڪوت روح سندس ۽ ٿو پسي ديدار‬
‫“ماسواءَ” ۾ دنيا ‪.‬ٿا ٿين بيڪار‬
‫ِ‬ ‫دل جي انسان محبوب حقيقي تڏهن ‪،‬رهي ٿو نه خيال جو‬
‫محبوب اهو ته ‪،‬ٿي سار جي عالم جسماني ۽ ُکليون اکيون هڪوار جي پر ‪.‬ٿو ڪري ديرو ۾‬
‫پوءَ ‪،‬ٿو وڃي ٿي گم‬
‫ِ‬ ‫‪،‬پاء هٿوراڙيون به ڪيتريون‬
‫َِ‬ ‫‪.‬ايندو نه هٿ اهو ته وجهه واجهه ۽‬
‫)‪“. (10‬ٿو پوي ٿي دل پرتوو جو پاڪ ذات جو آهي ائين ۾ حالت جي تصور‬
‫سواءَ کان اُن ۾ شعر‬
‫ِ‬ ‫۾ آرسيءَ جي اندر پنهنجي انسان ‪.‬آهي سمايل پيغام وسيع هڪ به‬
‫سڃاڻڻ پاڻ جڏهن پائي ليئو‬
‫جو ڀلي ۽ بُري ‪،‬باطل ۽ حق کيس ته ٿو ڪري ڪوشش جي ُ‬
‫انسان ڪامل هڪ هُو ته لهي ڳولي ُڳڻ اُهي انسان جڏهن ۽ آهي ايندو نظر فرق واضح‬
‫‪.‬آهي ڪيو سان عمدگيءَ تمام قادن قاضي ذڪر جو جنهن ‪،‬ٿو بڻجي‬
‫کي جنهن ‪،‬آهي ڪيو استعمال ۾ معنيَ عالمتي ۾ شعر پنهنجي کي)درياهه(سائر قادن قاضي‬
‫‪.‬ٿا وٺن طور اُهڃاڻ جي ‘ڏاڍ’ وري ڪٿي ته ‘وحدت’ ڪٿي محققن‬
‫ٻوڙيئي نيچي اوچي ‪،‬لت ڏيئي سائر‬
‫)‪ (11‬جهت سڀ ويئي ‪،‬ٿئو هيڪ هيڪائين‬
‫الءَ شعر هِن دائودپوٽي عالمه‬
‫‪:‬آهي لکيو ِ‬
‫ميٽجي )جهت( سڀ ۽ ويئي ٿي لس يڪي ‪،‬ڇڏي ٻوڙي زمين مٿائين هيٺائين ڏيئي لت درياهه”‬
‫آهن پوندا ٿي درياهه هڪ ‪،‬ڀرجي کوٻا کڏون ۽ دڙا دِڪيون ۾ اڇل جي درياه جيئن ‪.‬ويا‬
‫)گهڻائي( ڪثرت ۾ درياهه جي )هيڪڙائي( وحدت تيئن ‪.‬آهي پوندو نه سماءَ جو طرف ڪنهن ۽‬
‫يڪايڪ ‪.‬رهيو نه سنڌو جو هستيءَ )اڪيلي ۽ جدا( انفرادي ‪.‬ويون ٿي ڪالعدم ڪايائون جون‬
‫)‪“.(12‬لڳو هڻڻ موجون مهراڻ جو وحدت‬
‫‪:‬ٿو لکي خانائي علي حامد قريشي متعلق فلسفي جي شعر ساڳئي‬
‫پروڙ ڪا طرف به ڪنهن ‪،‬ڇڏي ڪريو غرق ۽ گم ڳالهيون مختلف درياهه جو وحدت”‬
‫روپ ‪،‬رنگ جملي جا ڪثرت ۽ ٿي اچي نظر لس ئي لس طرف هر پوي ٿي نه ڪا‬
‫)‪“(13‬ٿيون وڃن ٿي ختم صورتون ۽‬
‫پوءَ ته وٺجي طور عالمت جي ڏاڍ کي ‘سائر’ ۾ شعر جيڪڏهِن‬
‫ِ‬ ‫تنهن يقينن قادن قاضي‬
‫۽ ظلم جي ُحڪمرانن ڌارين ۾ معنيَ عالمتي ڪندي اشارو طرف حالتن ناگوار جي دور‬
‫انساني” گويا ‪،‬ڪندي اظهار جو نفرت کان اُن ۽ ڏني تشبيهه سان )ٻوڏ جي درياهه( سائر کي جبر‬
‫‪.‬آهي ڏنو زور تي خاصيت واري “مساوات‬
‫هوندو مجبور کان عادت وري ماڻهو خور ِگال ۽ آهي بُرائي سماجي وڏي هڪ خوري ِگال‬
‫ماڻهو ِگالخور ۽ ٿو ڪري مذمت جي عمل اهڙي ۾ شعر هيٺئين پنهنجي قادن قاضي ‪.‬آهي‬
‫ِنڪرڻ )صورت ناڪاري جي ٻنهيءَ( عادت ۽ ِعلت” ‪:‬ته ٿو چوي تشبيهيندي سان اُٺ کي‬
‫هُو به ته ڇڏجي ۾ فصل جي ڪڻڪ کي اُٺ جيئن آهي ائين ِبلڪل اُها ‪،‬آهي نه واري‬
‫عادتن ته مطلب ‪“.‬کائيندو)گندگاهه( جواسا جو مطلب پنهنجي )مجبور کان عادت( وڃي ڳولي‬
‫جاءَ چڱي ڀلي اُهو ‪،‬آهي هوندو ُمجبور کان عادت ‪،‬ماڻهو بُرو‬
‫ِ‬ ‫سٺي(‬
‫تڏهن ‪،‬هُجي ۾ )سماج ُ‬
‫اهڙي ۾ شعر ‪.‬ٿيندو مالمتي ڪري فعل بُرا ۽ مڙندو نه کان بُرائيءَ ۽ عادت پنهنجي به‬
‫۽ مذمت جي بَُرائيءَ ۾ فلسفي جي شعر هن ‪.‬آهي ڪيل ٺٺول واضح تي ماڻهوءَ ۽ عمل‬
‫اهم جي فلسفي جي شعر جي قادن قاضي جيڪو ‪،‬آهي درس عام جو اچڻ طرف نيڪين‬
‫‪.‬آهي پيغام بُنيادي ۽ ڪڙي‬
‫جاء نه ڪڏهن عادتَ ‪،‬نا وڃيئيس ِعلتَ‬ ‫َِ‬
‫ڻ ‪،‬ڇ ِڏ ِيئه ڪڻڪئه اُٺ‬
‫)‪.(14‬کاء جواسا ُچ َِ‬
‫َِ‬
‫‪---‬‬
‫ڍيرَ دي الوڙي ‪،‬لهان نه تي لوڙي جي‬
‫سه ِڻي ڏِسڻَ توڙي‬ ‫)‪ (15‬ٻيرَ نه ت ُ َِ‬
‫ل اَنبان ‪ُ ،‬‬
‫اهم ڏيندي مثال جو فرق جي ٻير ۽ انب ۾ جنهن ‪،‬شعر هي َُء رکندڙ گهرائي جي فلسفي‬
‫شيء اهم غير ۽‬
‫َِ‬ ‫شيء اهم ۽ فرق ۾‬
‫َِ‬ ‫شيء جنهن” ‪:‬ته آهي ڏسيل افاديت جي‬
‫َِ‬ ‫گ ُهرج جي‬
‫شيء اُها ‪،‬آهي نه ضرورت جي جنهن البته ‪،‬آهي نه دستياب سا ‪،‬آهي‬
‫َِ‬ ‫ملي ۾ مقدار وافر‬
‫شيء اهم غير ‪.‬آهن نه مٽ جي انبن اُهي پر آهن س ُهڻا ۾ ڏسڻ جو توڙي ٻير ‪.‬ٿي‬
‫َِ‬ ‫يعني(‬
‫شيء اهم )ماڻهو نِڪمو ‪،‬بدافعالو‬
‫َِ‬ ‫سٺن(‬
‫‪،‬سگهندي الهي نه ِسڪ جي )انسان نيڪ وارو عملن ُ‬
‫بدران چورائڻ برو ٿي اهم غير ته مطلب ‪“.‬هُجي نه ڇو ئي وڌيڪ ۾ مقدار اُها کڻي جو‬
‫شعر هِن ‪.‬ٿجي وارو )لياقتن ۽ خاصيتن( اهم ۽ چورائجي چڱو ڪندي عمل ۽ ڪم چڱا‬
‫سماجي ته آهي ڏسيو مٿي اسان ‪.‬آهي ڪيل ساراهه جي عملن چڱن ۽ نيڪ ۾ فلسفي جي‬
‫سڌارو جو اُن ۽ فالح‬
‫شعر جو هُن حاالنڪه ‪،‬آهي موضوع ُمک جو شعر جي قادن قاضي ُ‬
‫انساني يا موضوع سماج به جڏهن پر ‪،‬آهي حامل جو فِڪر وجودي جي تصوف طور بُنيادي‬
‫وسيلي شعر پنهنجي اظهار جو اُن نموني اثرائتي هُن ته آئي سامهون سندس ڳالهه جي قدُرن‬
‫‪.‬آهي موجود پڻ ۾ بيتن ڪيترن سميت شعر مٿئين مثال جو جنهن ‪،‬آهي ڪيو‬
‫‪،‬لئي پاڻ جي پڙهئام ‪،‬ٿيام سيل سيئي‬
‫)‪. (16‬وريام ٿي وا ُڳون ‪،‬اُڀري اڳيان اکر‬
‫‪:‬ٿو لکي بابت فِڪر جي شعر دائودپوٽو عالمه‬
‫ٻاٻرن ويتر ۾ واٽ جي طريقت سي ‪،‬پڙهيا مون جي ‪،‬ڪتاب جا علم ظاهري اهي يعني”‬
‫تي مون ڌاري شڪل ڀيانڪ جي واڳوءَ اکر هڪ هر جو انهن ۽ لڳا ٿي وانگر ڪنڊن‬
‫)‪“.(17‬آيو اُڀري‬
‫۽ اچرج شعر هي ُءَ ته ڏسجي پر آهي ڪڍي معنيَ رواجي جي شعر هِن دائودپوٽي عالمه‬
‫سمايل پيغام ُرخو گهڻ منجهس ۽ ڳوڙهو تمام فلسفو جو هن ‪.‬ٿو رکي معنيَ پيڪر جو عبرت‬
‫)علم( اکر ته نه ‪،‬آهي ٿيل جي )علم ظاهري( عمل ۽ علم ڳالهه اصل در ۾ شعر ‪.‬آهي‬
‫هتي جيڪو ‪،‬آهي مثال جو ڪرڻ نه عمل تي علم ٿيندا؟ مڇ مانگر ۽ بال ڇو ڪتاب ۽‬
‫دوست انسان ‪،‬علم اه ِلَ ڪنهن ‪.‬آهي نالو جو عمل علم ‪.‬آهي ڏنو نموني شاندار قادن قاضي‬
‫عنصر جو فهم ته ٿئي سرزد ڪم ڪوئي ابتڙ جي ضمير ۽ ذهن کان شخص‬ ‫ادراڪ کي اُن ُ‬
‫ڏانهن پاڻ کي ساڃهه ۽ شعور هُو ۾ جنهن احساس اهڙو ‪.‬ٿو ڏياري احساس جو پڇتا ُءَ ۽‬
‫ڪمال ‪.‬آهي چٽيل ۾ شعر مٿئين نقش جو جنهن ‪،‬ٿو ڪري محسوس ورندي بڻجي واڳون‬
‫سبق ‪،‬پرور روح جو شاعريءَ ڪالسيڪي سنڌي هيءَ ‪.‬آهي ڏنل ۾ انداز عجب مثال جو‬
‫‪.‬آهي مثال شاهڪار جو فلسفي ناصحاڻي ۽ آموز‬
‫َُ‬
‫‪،‬ساڻ سائين سچي‬ ‫تون‬
‫ڪوڙي ڪ َِر َم ُ‬
‫ُ‬ ‫ڪوڙيان‬
‫ُ‬
‫)‪ (18‬پر ِکڻو سڀوڪلي وو ‪،‬هيانوَ منجهه تو جي‬
‫۽ ٻاجهه جي اُن ‪،‬هيڪڙائي جي خالق اپنائيندي انداز معصوماڻه جو بيان هِتي قادن قاضي‬
‫‪.‬آهي مشتمل تي خاصيت واري “سچائي” خالص متن جو شعر ‪.‬آهي ڪيو بيان جو شفقت‬
‫مخلوق جي اُن‪+‬ڌڻي پاڪ( سائين سچي تُون !انسان اي” ‪:‬ته آهي چيل ۾ پيغام جي جنهن‬
‫جيڪي ۽ آهي موجود ۾ )اندر( هيانو تُنهنجي جيڪو ‪،‬ڪر نه ٺڳي ۽ ڪوڙ سان )جهان ۽‬
‫ڪاروبار جو ڪُپت ۽ ڪُوڙ تُون ته آهي آگاهه کان اُن )ذات پاڪ( هُو ‪،‬ٿو پچائين پهه‬
‫‪،‬ٿو رکين ڪُپت ۽ ڪُوڙ ‪،‬دوالب ۾ اندر جيڪي تُون ‪.‬هل تي رستي جي سچائي ڇڏي‬
‫ساٿ جو ِسچائيءَ ڇڏي ڪينو ۽ ڪُوڙ !انسان اي ته آهي واقف کان اُن ذات پاڪ هُو‬
‫‪“.‬ٿئين سرخرو بڻجي پيروڪار جو نيڪيءَ ته ماڻ راضپو جو ڌڻيءَ ۽ ڏي‬
‫‪،‬وڏائي تي علم ظاهري هُو ته آهي شامل به ڳالهه اُها ۾ فلسفي شعري جي قادن قاضي‬
‫مختلف هُو ۽ آهي الئق ُمذمت آڏو سندس عمل اهڙو ‪،‬ٿو نندي به کي هٺ ۽ آڪڙ اجائي‬
‫‪.‬ٿو ٺاهي جاندار وڌيڪ کي اظهار اهڙي ‪،‬آڻيندي ڪتب تشبيهون ۽ تمثيل‬
‫‪،‬سڀ پروڙين پڙهين ‪،‬قافيه قدوري ‪،‬ڪنز‬
‫)‪ (19‬اڀ ڪڇي پيئي ‪،‬۾ کوه ماڪوڙي ڪرمنڊي‬
‫‪:‬ته ٿو لکي بابت شعر هِن دائودپوٽو عالمه‬
‫اهڙي سندس ۾ لهڻ حقيقت پر ‪،‬سمجهي مسئال دقيق کان دقيق کڻي ڪير جا نحو ۽ فقه”‬
‫ڪرڻ وساس جي آسمان ‪،‬ويهي ۾ تري جي کوهه جا ‪،‬جي ماڪوڙي منڊي جهڙي آهي حالت‬
‫)‪“. (20‬آهي ناممڪن لهڻ منجهه جو معرفت ‪،‬دوران علمن ظاهري يعني ‪.‬لڳي‬
‫جو معرفت ۽ حقيقت دائودپوٽي عالمه ۾ تناظر جي مفهوم جي شعر هن جي قادن قاضي‬
‫مطلب ‪،‬ته ٿو ڏئي قرار ناڪافي کي حصول جي علم ظاهري ته ڪئي ڳالهه جي لهڻ منجهه‬
‫ڳالهه واري ڪرڻ پاسو کان ڪرڻ غرور اجايو تي علم ظاهري به خود دائودپوٽي عالمه‬
‫پوء ته آهي ڪئي تسليم‬
‫َِ‬ ‫انڪساري ۽ عاجزي ‪،‬مان خاصيتن جي ڪردار ۽ اخالق شعر اِهو‬
‫‪:‬ته آهي چيل ۾ پيغام جي شعر ‪.‬ٿو اچي ۾ ذمري جي خاصيت واري ڪفايت ۽ قناعت ۽‬
‫‪،‬ڪنزَ جا نحوَ صرف ۽ فقه تون جيتوڻيڪ”‬
‫ُ‬ ‫پڙهين سڄا سڀيئي )ڪتاب( ڪافِيه ۽ قُدوري‬
‫ڪڇي آسمان پئي ماڪوڙي منڊي اندر کوهه ڄڻ )ٿورو ايترو علم تنهنجو( به ته ‪،‬پروڙين‬
‫‪“.‬آهي ۾ پهچ سندس به آسمان ته ٿي سمجهي جيڪا يا‬
‫الء پروڙڻ رمز ۽ راز جا ڪائنات ۽ حقيقت ته مطلب اصل جو شعر‬
‫وسيلو علم ظاهري َِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫تائين حق ته ڇو رکجي اجرو اندر پنهنجو بلڪه ‪،‬ڪجي نه غرور تي ان پر ‪،‬آهي ته‬
‫الءَ پهچڻ‬
‫‪.‬آهي ضروري نهايت نهٺائي ِ‬
‫ت تنُ ِهنجي ِڄڀ ‪ُ ،‬کون وکاڻَ پاڻَ ڏنئِين‬
‫وا َِ‬
‫ق وڏي‬ ‫)‪ (21‬تا َِ‬
‫ت ٻاڙي ڪرين ‪،‬گهرئين نه خا ِل َ‬
‫شڪرانو وقت هر جو پاڪ ذات جي خالق جي جهان جڳ‬ ‫ڳائڻ ُڳڻ جا اُن ۽ ڪرڻ ادا ُ‬
‫سمايل درس به جو ُگذارڻ ۾ هيڻائي دم هر کي انسان ۾ جنهن ‪،‬آهي فلسفو جو شعر هِن‬
‫قادن قاضي ‪.‬ٿو ٺهڪي سان خاصيت جي “نيڪي” مفهوم جو شعر طرح مجموعي ‪.‬آهي‬
‫ڏني ڪري اُن )زبان( ِڄڀ ۾ وات تُنهنجي )تعاليَ هللا( اُپائيندڙ جي جڳ ‪:‬ٿو چوي ۾ شعر‬
‫ڳاء ُڳڻ جا اُن ۽ ڪر ڪم نيڪ ‪،‬ڪر ساراهه سندس سان اُن تُون ته آهي‬ ‫َِ‬ ‫جو نعمتن ۽‬
‫جي نيڪيءَ( ڪرين نٿو گ ُهر جي خالق تُون پر ڪر واکاڻ جي خلق ۽ ڪر ُ‬
‫شڪرانو‬
‫جي حق ته مطلب ‪“.‬ڪرين )غيبت ِگال( ڳالهيون ڪسيُون )ويٺو( ُرڳو ‪)،‬رکين ٿو نه طلب‬
‫شڪرانو جو نعمتن جي ُخدا سان فعل ۽ قول پنهنجي ته آهين ڀٽڪيل تان راهه‬ ‫ڪر ادا ُ‬
‫شمار تُنهنجو ته ڪر نيڪي جي خلق جي اُن ۽‬‫ڇوٽڪاروحاصل تُون ۽ ٿئي ۾ انسانن صالح ُ‬
‫‪.‬ڪرين‬
‫هيڪڙي سرَ‬‫ِ‬ ‫‪،‬گڏِيو نه نِين ُهن ۾ جرَ ‪،‬وس ِنَ‬
‫ن نه سارَ‬ ‫‪،‬سالور َِ‬
‫ُ‬ ‫ل مٿي‬‫)‪ (22‬ڦالريو ڪنو َُ‬

‫سماجي کيس ته ٿي اچي ۾ سمجهه به اِها ڳالهه هڪ سان مطالعي جي شعر جي قادن قاضي‬
‫فالح جي اُن ‪،‬ڀالئي سماجي ۾ شعرن پنهنجي هُن ‪.‬هو اونو ۽ ڳوت ڳڻ وڏي جي فالح‬
‫ڪٿي ڪٿي ‪.‬آهي ڪيو اظهار جو خواهش واري ٿيڻ پيدا اتفاق ۽ ايڪو ۾ وچ انسانن ۽‬
‫‪،‬ٿو ملي به ڪندي اظهار جو افسوس کي اسان هُو ڪندي تذڪرو جو اتفاقي بي سماجي‬
‫اتحاد’ موضوع جو شعر هِن ‪.‬اٿس ڪيو اظهار جو اُن ۾ فلسفي جي شعر مٿئين جهڙوڪه‬
‫جي ُگل ڪنول ۽ ڏيڏر ‪،‬کي اهميت جي ‘اتفاق ۽ اتحاد’ ۾ مفهوم جي اُن ‪.‬آهي ‘اتفاق ۽‬
‫رهن ۾ تال َُء هڪ ٻئي ُگل ڪنول ۽ ڏيڏر” ‪:‬ته آهي ويو چيو ڪندي بيان سان اتفاقي بي‬
‫)ڏيڏرن( سالورن ‪.‬آهي ُجڙيو نه رشتو جو محبت ۽ اتفاق منجهن باوجود جي اُن پر ‪،‬ٿا‬
‫‪“.‬آهي ٽڙيو ڪنول ته آهي نه پتو کي‬
‫سان سماج يا دُنيا کي تالءَ ۽ ذاتين يا طبقن انساني کي ُگل ڪنول ۽ ڏيڏر ۾ شعر هن‬
‫)انسان(ڪنول ۽ ڏيڏر رهندي )هنڌ هڪ( ۾ تالءَ ته آهي ويو چٽيو نقش جو نااتفاقيءَ ڀيٽيندي‬
‫جي حال جي هڪٻئي کين جو آهي التعلقي حد ايتري ‪.‬ڪيو نه پيدا رشتو جو پريم ۾ پاڻ‬
‫‪.‬آهي ڪيل اظهار جو حيرت ۽ اچرج تي اتفاقيءَ بي اهڙي ‪.‬آهي نه چار خبر‬
‫‪،‬آهين ئي اِتي ‪،‬هنجهڙا سندا سرَ هُنَ‬
‫)‪.(23‬ڏين سو منگي جو ‪،‬پرتِيان ربَ ڳالهيِن‬
‫۽ اخالق ‪،‬ڪردار انساني ۾ فلسفي جو شاعريءَ ڪالسيڪي ته آهي ويو ڪيو بيان مٿي‬
‫قدرن اهڙن طور خاص ته قادن قاضي ‪.‬آهي ڏنل اهميت وڏي کي ذڪر جي قدرن اخالقي‬
‫۾ شعر هِن ‪.‬آهي ڏنو زور وڏو تي حوالي جي اُن ۽ پڻي اُتم جي ڪردار جي انساني ۽‬
‫قدرن سلهاڙيل سان اخالق انساني به‬
‫ُ‬ ‫وارين نيڪيءَ ۽ رحمي صله ۽ همدردي ‪ُ ،‬خلق ُحسن‬
‫جيئڻ ڪاڻ ِٻين ۽ رکڻ ۾ دل خوف جو ُخدا ۾ مفهوم جي شعر ۽ آهي بيان جو خاصيتن‬
‫) ماڻهو باعمل ۽ سچا( هنجهه جا )دُنيا( تال َُء هِن ‪:‬ته آهي چيل ڪندي اُپٽار جي جذبي واري‬
‫‪.‬ڪن ٿا ڳالهيون جون )اتحاد ۽ ايمان ‪،‬ڀالئي ‪،‬نيڪي( پار جي رب هردم ۽ آهن موجود هِتي‬
‫ته مطلب ‪“.‬آهي رويو همدرداڻو سندن سان هينڻن ۽ ٿا ڏين سو گ ُهرجي جيڪو کان هُنن‬
‫اُهي ۽ آهن موجود به اڃا ۾ دُنيا هِن ماڻهو سچا به هوندي اللچ ۽ لوڀ ‪،‬ڪُپت ‪،‬ڪُوڙ‬
‫الء ڪرڻ راضي کي رب‬ ‫رهن ڪندا همراهي جي هينڻن ‪،‬ڪندي عمل چڱا ۾ راهه سندس َِ‬
‫جي ٻين هُو ۽ ‪،‬آهن سرشار سان جذبي جي سخا دل سندن ‪،‬آهن نه دِل تنگ اُهي ‪.‬ٿا‬
‫‪.‬ڪن ٿا نه ويرم گهوريندي ڪ ُجهه سڀ پنهنجو تان مدد‬
‫سار ٻيا اکر‬
‫الف ‪ِ ،‬و َِ‬
‫َُ‬ ‫ڪر ياد ئي اڳيون‬
‫‪،‬ٻار ڏِيئو تون سو‬
‫َِ‬ ‫)‪ (24‬ڪڏِهين اُجهامي نه جو‬
‫‪:‬ته ٿو لکي متعلق فلسفي جي شعر هِن بلوچ خان بخش نبي ڊاڪٽر‬
‫عارفن جي سنڌ ‪.‬آهي سمايل معنيَ واري يادگيرين سندس ۽ محبت سان هللا ۾ بيت هن”‬
‫هڪ وارو منڍ فقط ۽ وسار اکر سڀ ٻيا ‪.‬آهي ڏنو پئي وري وري سبق اهو وارن هللا ۽‬
‫وري جيڪو ‪،‬ٻار ڏيئو اهڙو تون ‪.‬ڪر ياد ئي )اکر پهريون جو نالي جي هللا( “الف” اکر‬
‫)‪“ (25‬اُجهامي نه‬
‫جو خاصيت جي “جدوجهد ۽ توڪل” تحت يقين تي پاڪ ذات جي هللا ‪،‬فلسفو جو شعر‬
‫پاڪ ذات جي اُن ۽ ُمحبت سان هللا يعني الف هڪ” ‪:‬ته آهي ۾ شعر جيئن ‪.‬بڻبو اُهڃاڻ به‬
‫‪).‬واجهاءَ نه ڏي ڪنهن ٻئي( ڇڏ وساري اکر سڀ ٻيا ۽ آهي ڪافي توڪل تي‬
‫ِ‬ ‫اهڙو ڏيئو‬
‫مطلب ‪)“.‬ڇڏي نه هٿ( سگهي نه اُجهامي به ڪڏهن جيڪو )ڪر هٿ اهو وسيلو( ٻار‬
‫نِجات هوِِ ا ته آهي قائم دائمي جوسلسلو توڪل ۽ محبت سان ڪريم خواند جيڪڏهن ته‬
‫توڙي دُنيا جيڪو ‪،‬ڪجي ڪم اهڙو ساڻ محنت ۽ جدوجهد پنهنجي ‪.‬آهي رستو پائيدار جو‬
‫تي اُن ۽ محبت سان بابرڪات ذات جي خداوند اهو ۽ ‪،‬ٿئي ثابت بخش منافعي ۾ آخرت‬
‫‪.‬گهرجي ڏسڻ نه هرگز ڏي ڪنهن ٻئي تنهنڪري ‪.‬آهي ممڪن ئي سان توڪل‬
‫‪،‬بڻايو موضوع جو شعر پنهنجي کي اخالق ۽ عرفان ۽ طريقت ۽ توحيد جتي قادن قاضي‬
‫جاء ساڳي‬
‫َِ‬ ‫سٺو کي اُن ۽ آهي ڪئي افزائي حوصلي به جي همت ۽ بهادري هُن تي‬ ‫فعل ُ‬
‫سمجهي نا ُگزير قادن قاضي کي خصلت هن جي ڪردار انساني ته ۾ لفظن ِٻين ‪.‬آهي ڏنو قرار‬
‫ليکي متبادل جو شڪست ۽ سرمشاريءَ کي ڏُٻرائپ يا هيڻائي هُو ۾ مقابلي جي اُن ۽ ٿو‬
‫‪.‬ٿو‬
‫مئا ٻڏي ٻاٻيها ‪،‬منجهه پاڻيءَ ٻُڪ‬
‫)‪!(26‬ٿيوين نه ڳيرو تون تان ‪،‬سمجهه پوي تو جي‬
‫انسان منجهه جنهن ‪،‬ٿو ڪري نمائندگي جي خاصيت واري “حوصلو ۽ عزم” شعر هي ُءَ‬
‫ڳيرو ۽ ٻاٻيهو” ‪:‬ٿو چوي قادن قاضي ڏيندي سڏ جو آمادگيءَ تي ٻڌڻ همت ۽ بهادري کي‬
‫حالتن ڏکين منجهن ته ڇو( ٿا وڃن ٿي خالص ٻڏي به ۾ لپ جي پاڻيءَ ته )پکي نازڪ(‬
‫جيڪڏهن توکي ‪.‬ٿي ُءَ بهادر !انسان اي تُون تنهنڪري ‪)،‬آهي نه طاقت جي ڏيڻ ُمنهن کي‬
‫‪“.‬ڪرين نه پسند ٿيڻ )ڪمزور( ڳيرو به ڪڏهن تُون ته پوي ُ‬
‫سڌ جي اُن‬
‫الءَ فلسفي جي شعر‬
‫‪:‬ٿو ڪري به بلوچ ڊاڪٽر ڳالهه ساڳي ڀڳ لڳ ِ‬
‫تڏهن ڀيٽ جي بهادرن ‪،‬وڃي سامهون ترارين ۾ راند وهندي ُرَڪ جو اهو سورهيه سچو”‬
‫‪،‬آهي موت انجام جو ضعيفي ۽ مزاجي نازڪ ‪،‬ٿيندا مقابل منهن پهلوان وڏا جڏهن ٿيندي‬
‫جيڪر ته هجي سمجهه ڪا کي تو !مرن ٻڏي ٿا به ۾ پاڻيءَ ُچرون ته ڳيرڙا ٻاٻيهڙا نازڪ‬
‫)‪! (27‬ٿئين نه ڳيرو‬
‫ناهه موراهين ‪،‬کي ڪن الهيندي “ال”‬
‫)‪.(28‬ٻيو ڪو ڏسجي نه ڪٿ ‪،‬پريان ري باهلل‬
‫‪.‬آهي ۾ شعر هن بيان مثال بي جو ايمان تي پاڪ ذات جي اُن ۽ هيڪڙائي جي خالق‬
‫سواءَ کان اُن ۽ آهي پرتوو جو )ذات پاڪ( پرين طرف هر” ‪:‬ٿو چوي قادن قاضي‬
‫ِ‬ ‫ٻي‬
‫شيءَ ڪا‬
‫ِ‬ ‫هنڌ هر عڪس جو پاڪ ذات اُن ته قسم جو خدا ‪.‬اچي ٿي نه نظر مورڳو‬
‫‪“.‬ڏسجي ٿو نه به ڪٿي ڪو ٻيو ‪،‬آهي موجود‬
‫خاصيت واري “اهميت جي ڪردار” ۾ اُن ته وٺجي ۾ معنيَ دنياوي جيڪڏهن کي شعر‬
‫ڪيل ساراهه جي ڪردار جي شخص ڪنهن يعني پرينءَ پنهنجي ۾ جنهن ‪،‬ٿو ملي بيان جو‬
‫الءَ شعر هِن دائودپوٽو عالمه ‪.‬آهي‬
‫‪:‬ٿو لکي ِ‬
‫تي تنهن ‪،‬آهي انتها جي تصوف متو جو ‪،‬آهي )تعاليَ هللا( اهو سڀڪجهه “اوست همه”‬
‫کي ڪنهن ۾ دُنيا يعني ‪،‬ڪانه آهيئي نفي ۾ حقيقت ته ٿو چوي قاضن قاضي ڌريندي ڌيان‬
‫هستي مطلق ئي کي ان ۽ آهي اثبات پاڪ ذات هڪ بلڪ ‪،‬ڪانه آهيئي هستي حقيقي‬
‫)‪.(29‬آهي‬
‫‪:‬ته ٿو لکي خانائي علي حامد قريشي متعلق فسلفي جي شعر ساڳئي‬
‫رهيو اصول جو ‪،‬آهي تعاليَ هللا اهو ڪجهه سڀ يعني “اوست هم” نزديڪ جي صوفين”‬
‫دنيا يعني ڪانه ئي آهي نفي ۾ حقيقت ‪.‬آهي پڻ جو جماعت مهدوي نظريو ساڳيو ۽ آهي‬
‫مطلق کي ان ۽ آهي اثبات پاڪ ذات هڪ مگر ‪،‬آهي ڪانه هستي حقيقي به ڪنهن ۾‬
‫)‪. (30‬آهي هستي‬
‫۽ ڪردار انساني ۽ خيال وارا گهرائيءَ جي فلسفي پڻ ۾ جن ‪،‬ٿا ڏجن هيٺ شعر ڪُجهه‬
‫‪:‬آهي ذڪر جو خاصيتن بابت اخالق‬
‫‪:‬ساراهه جي ڌڻيءَ‬
‫َُ‬
‫ڄاڻ هِي پاڻ پاڻو ‪،‬ڌڻي تون ٻانهان اسين‬
‫‪،‬م َُ‬
‫يزاڻ تُر منڊي‬ ‫ن ڪندين ليکو ِ‬ ‫)‪. (31‬سين ڪ َِ‬
‫‪:‬ڪثرت در وحدت‬
‫ِکڙڪيان سهسين ڪوڙين ‪،‬لکَ در ‪،‬قصر ايڪ‬
‫)‪ (32‬سا ُمهان سڄڻَ ئي تان ‪،‬پَرک ڪرين ئي جان‬
‫‪:‬نصيب ۽ عادت‬
‫‪،‬رومَ وڃي توڙي‬
‫اڳرو نصيبُون ناه ِهَ ُ‬
‫)‪.(33‬۾ ِچٺي لکيو جو جئن ‪،‬توم مٿي ماني‬
‫‪:‬خوداعتمادي‬
‫سورهيه تان تان‬
‫ڙن نه مههَ جان جان ‪،‬سڀڪو ُ‬
‫ِم َِ‬
‫سورهيه سام ُهون وهنديءَ ُرڪَ‬ ‫)‪. (34‬جاو َِ‬
‫ن سي ُ‬
‫‪:‬سادگي سچائي۽‬
‫سونهن ميرائِي سي ‪،‬۾ منَ ُمحبت ِجنهين‬
‫ُ‬
‫سپرين سنيان ‪،‬مشعالن ٻرن ۾ تن‬ ‫)‪ُ . (35‬‬
‫‪:‬ڪردار اعليَ‬
‫سَ مَ ٻگهه اڇا‬
‫ور ‪،‬پ ُ‬
‫هنجهڙا مير َُ‬
‫س مَ لڳي تني ‪،‬سين خالق جي رتا‬ ‫)‪. (36‬ڪ َُ‬
‫‪:‬خبرداري‬
‫ِوهاڻِيان سڀئي راتڙين ‪،‬جاڳَ اُٿي ُ‬
‫ستا‬
‫ساريئي پرين ‪،‬اڀا ُ‬
‫ڳَ ٿيو مٿئن‬ ‫)‪ُ . (37‬م ِ‬
‫ڪري ِو ُ‬
‫الءَ تشريح( جي بيتن ‪:‬نوٽ‬
‫ِ‬ ‫تشريح ڏنل جي ٺڪُر هيري ۽ بلوچ خان بخش نبي ڊاڪٽر‬
‫‪).‬آهي وئي ڪئي حاصل رهنمائي مان‬