UNIT 1: INTRODUCTION TO TRANSLATION & TRANSLATION STUDIES

Key concepts:
 Significant periods in the history of translation practice
 The development of translation studies as an independent discipline

Key texts
Munday, J. (2001). Introducing Translation Studies: Theories and Application. New York, NY:
Routledge.
Sofer, M. (2004). The Translator's handbook. Schreiber, ON: Shengold Publishing.

1.1. HISTORICAL OVERVIEW OF TRANSLATION

In the history of the Judeo-Christian-Islamic world, there are three key periods which have
determined and defined those three civilizations, and all three periods are characterized by
a high level of activity in the field of translation. The first is the beginning of the Christian
era, at which time many languages, most important among them Hebrew, Aramaic, Greek
and Latin, interacted to create the new Christian civilization and the transformed Judaic
civilization. The second begins with the birth of Islam in the seventh century, and
culminates in the twelfth and thirteenth century, notably in the city of Toledo, Spain, where
Christian, Muslim and Jewish scholars and translators from all parts of Europe and the
Middle East undertook the enormous task of translating the Greek and Arabic classics into
the new languages of Europe, and, in effect, laid the foundation of those languages and
cultures, providing the bridge to the Renaissance and the Modern World. The third key
period is today. All the major civilizations of the world are at present in a state of flux. The
world as a whole is being transformed as never before in recorded history, and at the same
time languages are being transformed, and translation has taken on a new significance
unlike anything since the end of the Middle Ages.

Translation is one of the oldest occupations in the world. One of the earliest dictionaries
known to us was discovered a few years ago by Italian archaeologists in the ancient town of
Ebla, in the Middle East. It dates back anywhere between 6,000 and 10,000 years, to the
dawn of civilization. It is chiseled in clay tablets, using a writing method known as
cuneiform. There, on the face of the tablet, are two parallel columns of words, in two
different ancient tongues, related to taxation (tax-collecting is also one of the oldest
occupations).

Before there was writing there was speaking. Neighboring tribes and nations have always
spoken different dialects and even totally different languages. And yet they had to talk to
each other in order to engage in trade, to threaten each other, and, after the folly of fighting
was over, to talk peace. To do this, they needed oral interpreters, those linguistically gifted
individuals who had managed to master one or more tongues other than their own. From
the beginning of time, those interpreters were considered an important asset for the
community, or for the leader of the tribe or nation. They played a vital role in both trade
and in the affairs of state. Quite often, they became confidents of the rulers, and enjoy
privileges.

There was, however, a downside to the life of the interpreter. Since the interpreter was
often at the center of important events, taking part in crucial negotiations and decisions, if
things went wrong, if a deal failed, or, worse yet, a battle was lost, the interpreter was often
used as a scapegoat. Examples of this unfortunate turn of events abound throughout the
history of interpretation as well as translation. Writing, as was mentioned before, has been
around for at least 10,000 years, probably longer. In ancient Egypt, the court scribe was
one of the most important officers of the Pharaoh's court. He was a highly cultivated
person, and most likely knew more than one language. In the Old Testament, there is no
clear distinction between the scribe and the interpreter or translator. When the Assyrians
lay siege to Jerusalem, a Hebrew scribe served as an interpreter between the Hebrew-
speaking Judeans and their Aramean-speaking enemies.

Human beings have long been fascinated, intrigued and even intimidated by the great
variety of languages and dialects in the world. This phenomenon is reflected in the legends
and oral traditions of nearly every culture. This biblical story of the tower of Babel is a case
in point. Originally, according to this story, everyone spoke the same language. Then people
became so presumptuous that they began to build a tower reaching into heave.
Subsequently, the tower was destroyed and the mortals were punished by being made to
speak many different languages. In the late nineteenth century, a new language called
Esperanto was created by Ludwig Zamenhoff, intended to be the international language. It
has enjoyed a certain measure of success, but only among small circles of scholars. In our
time, however, the language that comes closest to being an international language is
English. Be that as it may, the other languages of the world will not be disappearing
anytime soon. Clearly, in an ideal world there will be no need for translators, or, for that
matter, for physicians, lawyers, as well as hundreds of other occupations. But in the real
world we need all of them.

1.1.1. Translating the Bible

The history of translation, not unlike the history of culture itself, begins with religion and
eventually leads into secular culture. Language has always been a critical element of
religion. To every culture, its language has always been sacred. It was the means of
maintaining and transmitting traditions, and of communicating with higher powers.
Therefore, the issue of translating one's sacred writings and prayers into another language
was always a very critical decision, which was never taken lightly. It took the Catholic
Church centuries before it decided in the 1960s to allow celebrating Mass in the vernacular,
rather than in Latin. Jews and Muslim, on the other hand, still consider praying in languages
other than Hebrew and Arabic, respectively, questionable.
The Judeo-Christian-Muslim world derives its culture from a common source, namely, a set
of books originally written in Hebrew, known to Christians as the Old Testament, to
Muslims as the Holy Books, and to Jews as the Tanakh (acronym from Torah, Prophets and
Writings). The Hebrew Bible was created over a period of some one thousand years,
roughly 1300-300 BC. By the time it was completed, its originators had begun to disperse
around the Middle East, and spoke several languages other than Hebrew, including
Aramaic and Greek. The original Hebrew text became canonized, hence sacred, but for
practical purposes it had to be recited and written in the Aramaic so that masses of
believers in places like Babylonia, Syria and even Palestine could understand it. Thus,
several Aramaic translations of the Scriptures emerged, of which the most celebrated is the
one attributed to Onkelos.

No translator in history achieved greater honour and acclaim than St. Jerome (347 – 419),
the patron saint of translators in the Catholic Church. Jerome translated both the Greek and
Hebrew versions of the Bible into Latin, and produced the Vulgate, the standard Bible of the
Church for the next thousand years. Throughout his life in Europe and in the Middle East,
translation was his great passion, and despite adversity, he managed to leave the Church a
vast corpus of translations and commentaries which were pivotal for the development of
Christian civilization.

From a linguistic standpoint, and even more remarkable story related to the development
of language and culture is the story of the two brothers, St. Cyril and St. Methodius. The two
are credited with introducing Christianity to the Slavic world in the ninth century. To do so,
they actually had to devise a new alphabet, based on Greek characters, which eventually
became the Cyrillic alphabet, used today in Russia and Slavic countries. They translated the
Holy Scriptures into the language later known as Old Church Slavonic, and in effect laid the
foundation for the Slavic cultures.

The ninth century also saw the beginning of Bible translation into English under Alfred the
Great, into French under Charlemagne, founder of the Holy Roman Empire, and into
German through the efforts of von Weissenburg and others. Here again, biblical translation
is closely linked to the development of national cultures during this pivotal period in
European history.

However, the great impetus for Bible translation in Europe came immediately after the
Reformation in the sixteenth century. The main force behind it was Martin Luther, who not
only broke away from Rome and helped establish Protestantism, but also paid close
attention to the principles of translation, and to the establishment of the German language
as a functional language, ready to pick up where Latin had left off. Indeed, some of Luther's
basic translation principles, such as paying close attention to the transmission of meaning
to the target language, and the emphasis on clarity and simplicity of translation, have
remained valid to this day.

The impact of Luther's translation of the Bible was soon felt in other parts of Europe.
Translations of Scriptures were soon to follow in Danish, Norwegian, Swedish, and
Icelandic, as well as in Slavic languages such as Slovene, Serbian (and Croatian, which is
basically the same language), and Czech. The Kralice Bible in the Czech language (1579 –
1593) is considered the greatest example of classical Czech. All the translations made a
seminal contribution to the development of the national cultures of these peoples.

The history of biblical translation in England is particularly fascinating. While it has its
beginning with Alfred the Great in the ninth century (as it was mentioned before) – the
same Alfred who actually rescued the English language from foreign invaders such as the
Danes, and ensured its future – it was once again in the sixteenth century that biblical
translation in England reached the level of high drama. In the spirit of the time, affected by
both the Reformation and the invention of the printing press, the scholar William Tyndall
who was at home in both Greek and Hebrew (and a few other languages), translated both
the Old and the New Testaments into English, with a view to replacing the Latin, which he
considered less adequate for conveying the Bible to his people than their native tongue.
Tyndall, who like Luther (whom he met in Germany) put an emphasis on clarity, also
emphasized good functional English, which he helped fashion. Politically, however, he was
out of favour with the "powers that be" (an expression coined by Tyndall) in England, and
had to flee to Belgium where Charles V's hitmen reached him and managed to have him
strangled and burned at the stake.

Human rulers can kill people, but they cannot destroy ideas. Despite the concerted effort in
England to eliminate Tyndall's work, including the efforts of Henry VIII, who broke off with
Rome and reintroduced the English Bible, which was largely Tyndall's work, without giving
the martyred scholar any credit, it survived all the vicissitudes of the sixteenth century. In
fact, when what became the Authorized Version of the Bible in England, namely, the King
James Version was published in 1611, the product of some 54 scholars, it was largely
Tyndall's translation. This version marks a cultural as well as a religious turning point in
English history. Together with the work of Shakespeare, it stands at the apex of English
culture. Ironically, the authorship of both the Bard's plays and the King James Scriptures
has been disputed, distorted, claimed and reclaimed for the past four centuries.

The history of Bible translations is similarly intertwined with the development of national
languages and cultures throughout the rest of Europe and many other parts of the world.
The Bible is the most translated book in the world, having been translated into over 2000
languages and dialects. Every year new translations of the Bible appear all over the world.
The American writer Ernest Hemingway said that he learned to write by reading the Bible.
My suggestion to aspiring translators – as well as to seasoned ones – is to keep reading the
Bible, not only because of its timeless message, but because of its genius for clarity, brevity,
and simplicity, the attributes of all superior translations.

1.1.2. Translation in the East – Islam, Hinduism, and Buddhism

In Islam, the Qur'an is considered untranslatable. This is why millions of Indonesian
Muslims, for example, study it or use it for worship in the original Arabic, rather than in
Indonesian. There are, in effect, hundreds of translations of the Qur'an, but officially they
are considered "explanations", rather than "authorized versions," as would be the case with
the Bible in a country like England. Arabic to the Muslim, like Hebrew to the Jew, is the
language of revelation. Having said this, however, it is interesting to note that during the
centuries of classical Islam, from roughly the seventh to the thirteenth century, translators
played a critical role in making Islam the standard- bearer of civilization as Medieval
Europe was sinking into ignorance and backwardness.

Soon after the spread of Islam throughout the Middle East, North Africa and Spain, the new
Muslim empire undertook ambitious programs of translating the classics, notably Greek
philosophy, astronomy and medicine, giving rise to such prominent translators as Hunayn
ibn Ishaq (809 – 875), one of the early great translators of Baghdad, where translation
flourished for the next four centuries (until the Mongolian conquest). In retrospect, by
translating and preserving the works of Aristotle, Plato and other Greek philosophers,
poets and scientists, Islamic scholars served as a bridge between antiquity and the modern
world. Our scientific world has its roots in ancient Greece and Rome, but many of its
branches have grown on the trunk of Islamic culture, which, in addition to transmitting the
knowledge of the ancients through translation, added a great deal to it in areas such as
mathematics and medicine.

Linguistically, the subcontinent of India is one of the most varied parts of the world, with
more than 1500 languages and dialects, with 16 official languages, the most prominent
being Hindi and English. The leading religion is Hinduism, but there are also millions of
Muslims, Christians, Buddhists, Sikhs, Jains and Parsis. Needless to say, in such a linguistic
kaleidoscope, translation is a thriving industry, moving in many different directions. The
most translated work of Hinduism is arguably the Bhagavad Gita, originally written in
Sanskrit. This religious work has been translated down to our time as a means of
promoting the teachings of Hinduism. Some of the more recent notable translations are by
Tilak (early twentieth century) into Marathi, and by Mahatma Gandhi (early mid-twentieth
century) into Gujarati.

Unlike Hinduism, with Sanskrit as it sacred language, Buddhism is more universal and
more ecumenical, and has spread its teachings throughout Asia in several languages. The
sacred scriptures of Buddhism were translated from Sanskrit into Chinese by the Buddhist
monk and pilgrim to India by Hsuan – tsang (602-664), one of the great enterprising
translators of all time. Upon his return to China, he translated a large body of Buddhist
sacred literature, which he had brought back with him after a long journey through
mountains and deserts. One of his students in China was the Japanese monk Dosho. While
Hsuan-tsang's version of Buddhism proved too esoteric for the Chinese, his discipline
Dosho had more luck with it in Japan. After he returned to his native land, Dosho
established the Hosso school, which became the most influential of all the Buddhist schools
in Japan.

1.1.3. Translators Opening the Doors to the Modern World

The most glorious period in the history of translation is represented by the so-called
Schools of Translators of Toledo, which flourished in that beautiful Spanish city during the
twelfth and thirteenth centuries. Toledo in those years was the crossroads of the cultures
of the world, both spatially and temporally. On one side was the Islamic Empire, now
nearing the end of its centuries of political and cultural preeminence. On the other side was
Christian Europe, striving to emerge from the Middle Ages. And in the middle were the
Jews of Spain, experiencing a Golden Age in their own Judaic and Hebraic culture, unlike
anything anywhere since biblical and Talmudic times. Best of all, all three religions, usually
at odds with one another, enjoyed a prolonged time of peaceful interaction which often
accounts for great intellectual achievements.

In Toledo, the cultures of antiquity, preserved in the Arabic language in thousands of

volumes, were translated first into Latin and later into the new languages of Europe. This
undertaking has been compared to the discovery of the New World. In fact, the great
discoveries of Columbus and others might never have occurred without the transmission of
knowledge and science that took place in Toledo in those years. The modern world as we
know it today might not exist. What is truly remarkable about the Toledo school is that it
attracted translators from all parts of Europe, the most prominent being the Italian Gerard
of Cremona, the Englishman Adelard of Bath, and Herman the German. But most critical of
all was the part played by the Spanish Jewish translators of that time, who had the
advantage of being equally at home in Muslim and Christian cultures, not to mention their
own Judaic culture. The most prominent among them was the ibn Tibbon family, a dynasty
of translators. The founder, Yehudah ibn Tibbon, has been called "patriarch of translators."
His monument stands to this day in Granada, Spain. His grandson, Moses, translated Arabic
works, helping disseminate Greek and Arab culture throughout Europe. The ibn Tibbon
dynasty remains to this day the exemplary translators of Judaism, not only because of their
great cultural achievements, but because they formulated a theory of translation, based on
the knowledge of the source and target language as well as the knowledge of the subject
matter, which has remained valid to this day.

1.1.4. Translation in the New World

The story of translation in the New World is, for the most part, not a happy one. During the
age of the Great Discoveries, great explorers such as Columbus, Pizarros, Cortes and others
came into contact with new, hitherto unknown cultures and languages, those of the natives
of the New World and other parts of the globe. Here again, interpreters became the bridge
between the white men and the other races. Cortes, the conqueror of Mexico, might have
failed in his ruthless mission had it not been for a local native woman who served as his
interpreter. The same was true of many other conquerors and discoverers. The great
civilization of the ancient Maya and Central America was made known to us through the
translation into Spanish of such Mayan classics as the Popol Vu.

The conquest of new worlds by the nations of Europe did not, however, result in an attitude
of respect on the parts of the conquerors towards the conquered, whereby the languages of
the latter might have been studied by the former, and their oral or written traditions
translated into such languages as Spanish, English, French and so on. Instead, the
colonizers looked upon their new subjects as heathens whose language and culture were
worthless, and imposed their own language, culture and religion on those who survived the
many massacres inflected upon them by their enlightened conquerors. It would not be until
many years later that valuable cultural assets, such as Indian dialects of North America,
African languages, and many other oral and written traditions, would be treated with
respect, studied, and translated, as is finally beginning to happen in our time, in some cases
after the originators of those cultures have all but disappeared.
Nor, for that matter, is the history of translation in the United States particularly uplifting.
The European colonists who settled this continent had little need for translation, and soon
developed an insular attitude still reflected to this day in the political attitudes of American
isolationists. No one has characterized this attitude better than Mark Twain in the
celebrated exchange between Huck Finn and Jim, in which the runaway slave wonders why
the French can't speak "like the rest of us". One of the great anomalies of American life to
this day is the fact that while no other country in history has had a more culturally varied
population coexisting as effectively as the population of the united states, translation has a
long way to go to become as well established here as it is in other parts of the world.

1.1.5. The Twentieth century

Translation in the present century has seen some good times and some bad times.
Translation has fared the worst under totalitarian regimes such as Fascism, Communism,
and Nazism. The history of Communist Russia, Fascist Italy, and Nazi Germany abounds
with the suppression and persecution of translators. A more recent totalitarian regime,
namely, that of Iran, has engaged in active terrorism against translators, in this case against
the translators of the Indian-born British author Salman Rushdie, one of whom was
murdered by Iranian agents, and the other wounded.

When the Republic of Ireland was formed in 1922, a major translation program was
launched which sought to revive the use and study of the Irish language, or Gaelic. Since the
English language and culture had already been deeply entrenched in Ireland, to this day the
dominant language remains English. But the example of Ireland is being emulated at
present throughout the world.

Another national language that was reintroduced programmatically to both daily life and
literature is Hebrew, the same biblical Hebrew we had encountered at the dawn of
civilization, now transformed by many old and new cultural influences. Israeli Hebrew is
one of the great linguistic success stories of all time. Not only has it become the spoken
language of several million people who arrived in the new state from over 100 different
countries, but, using American English as its working model, it is constantly adding current
expressions as well as technical and scientific terminology which has enable the new
society to use Hebrew in all fields of contemporary science and technology.

As the twentieth century came to a close, two linguistic phenomena became clearly
dominant. The first is the growing incursion of American English into nearly all languages
of the world, mostly because of American pop culture and high tech. This is bound to have a
lasting effect on languages in general in the twenty-first century. The second phenomenon
is the reemergence of national languages throughout the world. Until a few years ago the
Soviet Union, encompassing many nations and cultures, conducted all its affairs in one
language: Russian. With the breakup of the USSR, there are now dozens of official languages
all the way from the Baltic Sea to the Far East. In Africa, many languages are emerging as
well, but there the trends are still hard to define. What is clear at this time is that linguistic
diversity as well as a growing influence of one international language, namely, English,
should characterize the beginning of the next century.
What all of this means for translators is that we are standing on a threshold of a new golden
age for translation, not unlike the other in Spain at the end of the Middle Ages. There is a
new cultural openness in today's world, brought about by several factors, the most notable
being the end of the Cold War between the West and the former Communist Bloc, the
incredible progress in global communications, including such technologies as satellite
communications, computers, modem, fax, email, and the Internet, and the fast growing
international trade throughout the entire world, as well as the new international
awareness of many languages and cultures that for centuries were subjugated and
suppressed. The world today, rather than being dominated by a few colonialist languages
such as French, English or Spanish, is finally reaching a stage of linguistic and cultural –
albeit not quite yet social and economic – equality, whereby literally hundreds of languages
and dialects are beginning to play a part in the global tapestry of human interaction. As a
result, hundreds of new dictionaries are being published all over the world, language
courses are being offered everywhere in an unprecedented number of languages, and the
demand for competent translators is growing at a steady rate.

As the twenty-first century begins to unfold, the role of the translator will once again, as
happened before during ancient and pre-modern history, become critical in shaping history
and helping civilization make the transition into the next age.

1.2. TRANSLATION STUDIES

1.2.1. The concept of translation

The term translation itself has several meanings: it can refer to the general subject field, the
product (the text that has been translated) or the process (the act of producing the
translation, otherwise known as translating). The process of translation between two
different written languages involves the translator changing an original written text (the
source text or ST) in the original verbal language (the source language or SL) into a written
text (the target text or TT) in a different verbal language (the target language or TL). This
type corresponds to “interlingual translation” and is one the three categories of translation
described by the Russo-American structuralist Roman Jakobson in his seminal paper “On
linguistic aspects of translation” (Jakobson 1959/2004: 139). Jakobson’s categories are as
follows:

(1) Intralingual translation, or “rewording”: “an interpretation of verbal signs by means of

other signs of the same language”;
(2) Interlingual translation, or “translation proper”: “an interpretation of verbal signs by
means of some other language”;
(3) Intersemiotic translation, or “transmutation”: an interpretation of verbal signs by
means of signs of non-verbal sign systems”.
Intralingual translation would occur, for example, when we rephrase an expression or
when we summarize or otherwise rewrite a text in the same language. Intersemiotic
translation would occur if a written text were translated, for example, into music, film or
painting. It is interlingual translation, between two different verbal laguages, which is the
traditional, although by no means exclusive, focus of translation studies.

1.2.2. What is translation studies?

Througout history, written and spoken translations have played a crucial role in
interhuman communication, not least in providing access to important texts for scholarship
and religious purposes. Yet the study of translation as an academic subject has only really
begun in the past sixty years. In the English-speaking world, this discipline is now generally
known as “translation studies”, thanks to the Dutch-based US scholar James S. Holmes. In
his defining paper delivered in 1972, but now widely available until 1988, Holmes
describes the then nascent discipline of being concerned with “the complex of problems
clustered round the phenomenon of translating and translations” (Holmes 1988b/2005:
181). By 1988, Mary Snell-Hornby, in the first edition of her “Translation Studies: An
Integrated Approach”, was writing that “the demand that translation studies should be
viewed as an independent discipline…has come from several quarters in recent years”
(Snell-Hornby 1988, preface). By 1995, the time of the second, revised, edition of her work,
Snell-Hornby is able to talk in the preface of “the breathtaking development of translation
studies as an independent discipline” and the “prolific international discussion” on the
subject (Snell-Hornby 1995, preface). Mona Baker, in her introduction to the first edition of
the Routledge Encyclopedia of Translation (1988), talked effusively of the richness of the
“exciting new discipline, perhaps the discipline of the 1990s’, bringing together scholars
from a wide variety of often more traditional disciplines.

There are two very visible ways in which translation studies has become more prominent.
First, there has been a proliferation of specialized translating and interpreting courses at
both undergraduate and postgraduate level. These courses, which attract thousndas of
students, are mainly oriented towards training future professional commercial translators
and interpreters and serve as highly valued entry-level qualifications for the translating
and interpreting professions. Caminade and Pym (1995) listed at least 250 university-level
bodies in over sixty countries offering four-year undergraduate degrees and/or
postgraduate courses in translation. The number has continued to grow. Take the example
of the UK, where the study of modern languages at university has been in decline but where
the story particularly of postgraduate courses in interpreting and translating, the first of
which were set yp in the 1960s, is very different. At the time of the first edition of this book,
there were at least twenty postgraduate translation courses in the UK and several
designated “Centres for Translation Studies”. By 2007-8, the keyword search “translation”
revealed over twenty institutions offering a combined total of 135 MA programmes, even if
translation was not necessarily central to all.

Other courses, in smaller numbers, focus on the practice of literary translation. In the UK,
these include major courses at Middlesex University and the University of East Anglia
(Norwich), the latter of which also houses the British Centre for Literary Translation. In
Europe, there is now a network of centres where literary translation is studies, practised
and promoted. Apart from Norwich, these include Amsterdam (the Netherlands), Arles
(France), Bratislava (Slovakia), Monaghan (Ireland), Rhodes (Greece), Sineffe (Belgium),
Stralen (Germany), Tarazona (Spain), and Visby (Sweden).

The past two decades have also seen a proliferation of conferences, books and journals on
translation in many languages. Longer-standing international translation studies journals
such as Babel (the Netherlands) and Meta (Canada), which recently celebrated its fiftieth
anniversary, were joined by TTR (Canada) in 1988, Target (the Netherlands) in 1989, and
The Translator (UK) in 1995 as well as by numerous others including Across Lanuages and
Cultures (Hungary), Cadernos de Traducao (Brazil), Translation and Literature (UK),
Perspectives (Denmark), Rivista Internazionale di Tecnica della Traduzione (Italy),
Translation Studies (UK), Turjuman (Morocco) and the Spanish Hermeneus, Livius and
Sendebar. Online accessibility is increasing the profile of certain publications; thus, the
entire contents of Meta are available online, issues of Babel and Target from 2000 onwards
are viewable by subscription and we now see the appearance of fully online journals such
as The Journal of Specialized Translation and New Voices. In addition, there is a whole host
of other single-language, modern languages, applied linguistics, comparative literature and
other journals whose primary focus may not be translation but where articles on
translation are often published. The new and backlists of European publishers such as
Continuum, John Benjamins, Multilingual Matters, Rodopi, Routledge and St Jerome now
contain considerable number of books in the field of translation studies, as is attested by
the searchable online bibliographies Translation Studies bibliography (John Benjamins)
and Translation Studies abstracts (St Jerome) (see Appendix). In addition, there are various
professional publications dedicated to the practice of translation. In the UK these include
The Linguist of the Chartered Institute of Linguists, The ITI Bulletin of the Institute for
Translation and Interpreting, and In Other Words, the literary-oriented publication of the
Translators Association.

International organizations have also prospered. The Federation Internationale des

Traducteurs, established in 1953 by the Societe francaise des traducteurs and its president
Pierre-Francois Caille, brought together national associations of translators. In more recent
years, translation studies scholars have banded together nationally and internationally in
bodies such as the Canadian Association for Translation Studies (Cardiff, 1995) and the
International Association of Translation and Intercultural Studies (Korea, 2004).
International conferences on a wide variety of themes are held in an increasing number of
countries, and there has been a dramatic increase in activity in China, India, the Arab world,
South Africa, Spain, Greece and Italy, amongst others. From being a litte-established field a
relatively short time ago, translation studies has now become one of the most active and
dynamic new areas of research encompassing an exciting mix of approaches.

1.2.3. A brief history of the discipline

Writings on the subject of translating go far back in recorded history. The practice of
translation was discussed by, for example, Cicero and Horace (first century BCE) and St
Jerome (fourth century CE); as we shall se in Chapter 2, their writings were to exert an
important influence up until the twentieth century. In St Jerome's case, his approach to
translating the Greek Septuagint into Latin would affect later translations of the Scriptures.
Indeed, in Western Europe the translation of the Bible was to be – for well over a thousand
years and especially during the Reformation in the sixteenth century – the battleground of
conflicting ideologies. In China, it was the translation of the Buddhist sutras that
inaugurated a long discussion on translation practice from the first century CE.
However, although the practice of translating is long established, the study of the field
developed into an academic discipline only in the second half of the twentieth century.
Before that, translation had normally been merely an element of language learning in
modern language courses. In fact, from the late eighteenth century to the 1960s, language
learning in secondary schools in many countries had come to be dominated by what was
known as the grammar – translation method. This method, which was applied to classical
Latin and Greek and then to modern foreign languages, centred on the rote study of the
grammatical rules and structures of the foreign language. These rules were both practiced
and tested by the translation of a series of usually unconnected and artificially constructed
sentences exemplifying the structure(s) being studied, an approach that persists even
nowadays in certain countries and contexts. Typical of this is the following rather bizarre
and decontextualized collection of sentences to translate into Spanish, for the practice of
Spanish tense use. They appear in K. Mason's Advanced Spanish Course, still be found on
some secondary school corses in the UK:
(1) The castle stood out against the cloudless sky.
(2) The peasants enjoyed their weekly visits to the market.
(3) She usually dusted the bedrooms after breakfast.
(4) Mrs Evans taught French at the local grammar school.
(Mason: 1969/74:92)
The gearing of translation to language teaching and learning may partly explain why
academia considered it to be of secondary status. Translation exercises were regarded as a
means of learning a new language or of reading a foreign language text until one had the
linguistic ability to read the original. Study of a work in translation was generally frowned
upon once the student had acquired the necessary skills to read the original. However, the
grammar-translation method fell into increasing disreptute, particularly in many English –
language countries, with the rise of the direct method or communicative approach to
English language teaching in the 1960s and 1970s. This approach placed stress on
students' natural capaciaty to learn language and attempts to replicate 'authentic' language
learning conditions in the classrooms. It often priviledged spoken over written forms, at
least initially, and shunned the use of the students' mother tongue. This focus led to the
abondaning of translation in language learning. As far as teaching was concerned,
translation then tended to become restricted to higher-level and university language
courses and professional translator training, to the extent that present first-year
undergraduates in the UK are unlikely to have had any real practice in the skill.
In the USA, translation-specifically literary translation – was promted in universities in the
1960s by the translation workshop concept. Based on I.A. Richards's reading workshops
and practical criticism approach that began in the 1920s and in other later creative writing
workshops, these translation workships were first established in the universities of Iowa
and Princeton. There were intended as a platform for the introduction of new translation
into the target culture and for the discussion of the finer principles of the translation
process and of understanding a text (for further discussion of this background, see Gentzler
2001: Chapter 2). Running parallel to this approach was that of comparative literature,
where literature is studied and compared transnationally and transculturally, necessitating
the reading of some literature in translation.

Another area in which translation became the subject of research was contrastive analysis.
This is the study of two languages in contrast in an attempt to identify general and specific
differences between them. It developed into a systematic area of research in the USA fromo
the 1930s onwards and came to the force in the 1960s and 1970s. Translations and
translated examples provided much of the data in these studies (e.g. Di Pietro 1971, James
1980). The contrastive approach heavily influenced other studies, such as Vinay and
Darbelnet's (1958) and Catford's (1965), which overtly stated their aim of assisting
translation research. Although useful, contrastive analysis does not, however, incorporate
sociocultural and pragmatic factors, nor the role of translation as a communicative act.
Nevertheless, although sometimes denigrated, the continued application of a linguistic
approach in general, and specific linguistic models such as generative grammar or
functional grammar (see Chapters 3, 5 and 6), has demonstrated an inheranet and gut link
with translation.
The more systematic, and mostly linguistic-oriented, approach to the study of translation
began to emerge in the 1950s and 1960s. There are a number of now classic examples:
 Jean-Paul Vinay and Jean Darbelnet produced their Sylistique compare du francais et de
l'anglais (1958), a contrastive approach that categorized what they saw happening in
the practice of translation between French and English;
 Alfred Malblanc (1963) did the same for translation between French and German;
 Georges Mounin’s Les problèmes théoriques de la traduction (1963) examined
linguistic issues of translation;
 Eugene Nida (1964a) incorporated elements of Chomsky’s then fashionable
generative grammar as a theoretical underpinning of his books, which were initially
designed to be practical manuals for Bible translators.
This more 'scientific' approach in many ways began to mark out the territory of the academic
investigation of translation. The word 'science' was used by Nida in the title of his 1964 book
(Toward a Science of Translating, 1964a); the German equivalent, ‘Ü bersetzungswissenschaft’
was taken up by Wolfram Wilss in his teaching and research at the Universität des Saarlandes
at Saarbrü cken by Koller in Heidelberg and by the Leipzig School, where scholars such as Kade
and Neubert became active (see Snell-Hornby 2006). At that time, even the name of the
emerging discipline remained to be determined, with candidates such as 'translatology' in
English – and its counterparts 'translatologie' in French and 'traductologia' in Spanish (e.g.
Vazquez Ayora, 1977) and the substantial contribution of Hurtado Albir, 2001) – staking their
claim.
Related texts:
Bastin, G.L. (2008). Charting the future of translation history. Ottawa, ON: University of
Ottawa Press.
Bassnett, S. (2004). Translation studies. New York, NY: Routledge.
Gurcaglar, S.T. (2012). Translation history. In: C. Millan, & F. Batrina (Eds.), The Routledge
Handbook of Translation Studies (pp.131-143). Oxford, England: Routledge.

FURTHER READING

Source: Nguyễn, D.B. Lịch sử dịch thuật. Retrieved from

http://phiendichvien.com/for-translator/46-for-translation/186-lich-su-dich-thuat.html

LỊCH SỬ DỊCH THUẬT

1. Vai trò của dịch thuật
Dịch thuật là chiếc cầ u nố i giú p cho nhữ ng ngườ i khô ng cù ng ngô n ngữ có thể hiểu đượ c điều mà
ngườ i khá c muố n diễn đạ t. Nó i cá ch khá c, dịch thuật là đem thô ng tin đượ c diễn đạ t bằ ng ngô n ngữ
nà y (gọ i là ngô n ngữ nguồ n) diễn đạ t lạ i bằ ng ngô n ngữ khá c (gọ i là ngô n ngữ đích). Tuy nhiên,
chuyển tả i ý nghĩa giữ a cá c ngô n ngữ chỉ là bề nổ i củ a tả ng bă ng trô i. Trên thự c tế, dịch thuật cò n đi
xa hơn nhữ ng gì mà chú ng ta thấ y trên bề mặ t nổ i.

Dịch thuật từ xưa đến nay luô n đó ng vai trò quan trọ ng và thiết yếu trong lịch sử dâ n tộ c, bấ t kể
phương đô ng hay phương tâ y. Khô ng đơn thuầ n chỉ là chuyển tả i từ ngô n ngữ gố c sang mộ t hay
nhiều ngô n ngữ khá c, mà song song vớ i việc chuyển dịch ngô n ngữ , dịch thuật cò n chuyển tả i cả
mộ t nền vă n hó a. Thế nhưng qua từ ng giai đoạ n lịch sử củ a mộ t nền vă n hoá thì vai trò củ a phiên
dịch lạ i khô ng giố ng nhau. Ta hã y cù ng lượ c qua lịch sử củ a dịch thuậ t tương ứ ng vớ i từ ng giai đoạ n
lịch sử ở cả hai nền vă n hoá phương Tâ y và phương Đô ng mà tiêu biểu là cá c nướ c sử dụ ng hệ thố ng
chữ cá i La Tinh.

2. Lịch sử nền dịch thuật Châu Âu

Và o đầ u thờ i kỳ hiện đạ i củ a cá c nướ c châ u  u, sau khi ngà nh in ấ n đượ c phá t minh thì việc xuấ t
bả n sá ch và dịch thuật đã bắ t đầ u nở rộ . Dịch thuật chia làm hai trường phái, diễn dịch và chuyển
ngữ. Trườ ng phá i diễn dịch đem vă n bả n nguồ n diễn giả i ra mộ t cá ch đơn giả n nhấ t sao cho số đô ng
dâ n chú ng có thể hiểu đượ c mà khô ng cầ n thuộ c tầ ng lớ p trí thứ c. Trườ ng phá i thứ hai la chuyển
ngữ . Dịch vă n bả n gố c thà nh nhiều thứ tiếng khá c nhau để thuậ n tiện cho việc truyền tả i kiến thứ c
và giao lưu vă n hó a, thườ ng là nhữ ng tá c phẩ m về tô n giá o hoặ c khoa họ c.

Biên bản dịch thuật đồ sộ nhất là Kinh Thánh. Giữ a thờ i kỳ in ấ n đượ c phá t minh và o cuố i thế kỷ
thứ XVIII, Kinh Thá nh đã đượ c dịch ra nă m mươi mố t ngô n ngữ khá c nhau. Sau Kinh Thá nh, cuố n
sá ch “Imitatio Christi” đã vượ t lên vớ i số lượ ng ngô n ngữ dịch ra là 52 ngô n ngữ và cù ng thờ i kỳ đó
dịch ra thêm 12 ngô n ngữ khá c bao gồ m tiếng Breton, Catalan, Cộ ng Hò a Séc, tiếng Hungary, Ba Lan,
và Thụ y Điển. Đến cá c tá c phẩ m cổ điển. Khoả ng 1000 bả n dịch cá c tá c phẩ m cổ điển từ tiếng Hy Lạ p
và La tinh đượ c xuấ t bả n chỉ trong nă m 1600.

Mộ t cá ch khá c để phâ n biệt cá c dịch giả là ở tính chấ t chuyên nghiệp và khô ng chuyên củ a họ .
Nhữ ng ngườ i nà y hoạ t độ ng cô ng tá c dịch thuật hoặ c là vì yêu nghề hoặ c là vì kinh tế (khô ng kể
trườ ng hợ p vì cả hai mụ c đích trên). Trong thờ i kỳ đó có hà ng ngà n cá c nhà hoạ t độ ng trong lĩnh
vự c dịch thuật. Phầ n lớ n đều là cá c dịch giả khô ng chuyên, tham gia và o hoạ t độ ng dịch thuậ t chỉ
mộ t hai lầ n trong đờ i. Mộ t và i dịch giả xuấ t thâ n từ tầ ng lớ p quý tộ c hoặ c là cá c nhà cầ m quyền, như
vua James VI và I củ a Anh, và vua Philip IV củ a Tâ y Ban Nha. Cá c giá o sỹ dịch cá c sá ch củ a giá o sỹ,
cá c nhà vậ t lý họ c dịch cá c sá ch về thuố c, luậ t sư dịch sá ch về luậ t phá p, họ a sỹ và nhữ ng ngườ i am
hiểu về nghệ thuậ t thì dịch cá c sá ch về nghệ thuậ t và kiến trú c. Cá c dịch giả thườ ng tự xem mình
như nhữ ng nhà đồ ng sá ng tá c. Và o thờ i kỳ nà y, biểu hiện thườ ng thấ y là tó m tắ t lạ i vă n bả n gố c
hoặ c là mở rộ ng, để “phá t triển” vă n bả n gố c, và thườ ng thự c hiện mộ t số thay đổ i vă n bả n gố c mà
khô ng bá o trướ c.

Có thể kết luậ n rằ ng, nhìn về tổ ng thể, dịch thuậ t ở châ u  u phá t triển rấ t mạ nh. Đặ c biệt là sau sự
mở rộ ng củ a tầ ng lớ p độ c giả bao gồ m cá c nhó m xã hộ i mớ i như phụ nữ và thợ thủ cô ng, và cũ ng từ
đó là việc giả m từ từ sự phụ thuộ c và o tiếng La Tinh như mộ t ngô n ngữ chính.

3. Lịch sử nền dịch thuật ở Việt Nam

Khi viết về lịch sử dịch thuật của Việt Nam, thậ t là mộ t thiếu só t nếu như khô ng lượ c qua lịch sử chữ
viết. Bở i lẽ dịch thuật xuấ t phá t từ nhu cầ u truyền bá tư tưở ng vă n hoá và o tầ ng lớ p nhâ n dâ n đạ i
chú ng. Xét tổ ng thể, hệ thố ng chữ viết củ a Việt Nam trả i qua ba giai đoạ n: chữ Hán, chữ Nôm và chữ
Quốc Ngữ.

Chữ Há n và o Việt Nam theo con đườ ng giao lưu vă n hó a bắ t đầ u từ thiên niên kỷ thứ nhấ t trướ c
cô ng nguyên. Chữ Há n cổ xuấ t hiện ở Việt Nam khá sớ m và thự c sự trở thà nh phương tiện ghi chép
và truyền thô ng trong ngườ i Việt kể từ nhữ ng thế kỷ đầ u Cô ng nguyên trở đi. Đến thế ký VII – XI
chữ Há n và tiếng Há n đượ c sử dụ ng ngà y cà ng rộ ng rã i ở Việt Nam. Thờ i kỳ nà y tiếng Há n đượ c sử
dụ ng như mộ t phương tiện giao tiếp, giao lưu kinh tế thương mạ i vớ i Trung Quố c. Chữ Há n có ả nh
hưở ng to lớ n đố i vớ i nền vă n hó a củ a nướ c Việt Nam xưa. Từ sau thế kỷ thứ X, tuy Việt Nam già nh
đượ c độ c lậ p tự chủ , thoá t khỏ i á ch thố ng trị củ a phong kiến phương Bắ c, nhưng chữ Há n và tiếng
Há n vẫ n tiếp tụ c là mộ t phương tiện quan trọ ng để phá t triển vă n hó a dâ n tộ c.

Dù cho chữ Há n có mạ nh mẽ đến đâ u cũ ng khô ng thể đá p ứ ng đượ c nhu cầ u diễn đạ t bằ ng lờ i củ a

ngườ i Việt. Trong trườ ng hợ p đó , chữ Nô m ra đờ i. Chữ Nô m là mộ t loạ i vă n tự xâ y dự ng trên cơ sở
đườ ng nét, thà nh tố và phương thứ c cấ u tạ o củ a chữ Há n để ghi chép từ Việt và tiếng Việt. Quá trình
hình thà nh chữ Nô m có thể chia thà nh hai giai đoạ n:

Giai đoạ n đầ u, tạ m gọ i là giai đoạ n “đồng hóa chữ Hán”, tứ c là dù ng chữ Há n để phiên â m cá c từ Việt
thườ ng là tên ngườ i, tên vậ t, tên đấ t, câ y cỏ chim muô ng, đồ vậ t… xuấ t hiện lẻ tẻ trong vă n bả n Há n.
Nhữ ng từ chữ Nô m nà y xuấ t hiện và o thế kỷ đầ u sau Cô ng nguyên (đặ c biệt rõ nét nhấ t và o thế kỷ
thứ VI).

Giai đoạ n sau: Ở giai đoạ n nà y, bên cạ nh việc tiếp tụ c dù ng chữ Há n để phiên â m từ tiếng Việt, đã
xuấ t hiện nhữ ng chữ Nô m tự tạ o theo mộ t số nguyên tắ c nhấ t định. Loạ i chữ Nô m tự tạ o nà y, sau
phá t triển theo hướ ng ghi â m, nhằ m ghi chép ngà y mộ t sá t hơn, đú ng hơn vớ i tiếng Việt. Từ thờ i Lý
thế kỷ thứ XI đến đờ i Trầ n thế kỷ XIV thì hệ thố ng chữ Nô m mớ i thự c sự hoà n chỉnh. Lịch sử dịch
thuậ t đến nay cò n ghi nhớ cô ng lao củ a Hà n Thuyên (thế kỷ XIII), ngườ i đầ u tiên dù ng chữ Nô m để
sá ng tá c và là ngườ i đầ u tiên dù ng chữ Nô m chép gia phả họ Nguyễn và quố c sử . Đặ c biệt ghi nhớ
cô ng lao củ a Hồ Quý Ly (1336-1407) ngườ i dù ng chữ Nô m để dịch Kinh Thi và Thiên vô dậ t trong
Kinh thư Trung Quố c cho ngườ i Việt đọ c, cù ng vớ i việc phổ biến chữ Nô m như quố c tự . Rồ i cá c nhà
nho vă n nhâ n ở cá c thế kỷ sau dịch sá ch từ chữ Há n sang chữ Nô m như Đoà n Thị Điểm, Phan Huy
Ích, Phan Huy Vịnh.

Nhưng khô ng dừ ng lạ i ở đó , nền chữ viết Việt Nam cò n tiến xa thêm mộ t bướ c nữ a đển hoà n chỉnh
vai trò củ a mình trong việc truyền tả i, diễn đạ t ý tưở ng và suy nghĩ mộ t cá ch dễ hiểu nhấ t. Trên cơ
sở truyền bá đạ o Thiên Chú a và o Việt Nam gặ p khó khă n về mặ t ngô n ngữ , giá m mụ c Alexandre De
Rhodes nghĩ ra dù ng chữ cá i la tinh để phiên â m tiếng Việt. Tuy nhiên, việc chế tá c chữ Quố c Ngữ
khô ng phả i là cô ng việc củ a riêng giá m mụ c Alexandre De Rhodes. Đó là mộ t cô ng việc tậ p thể củ a
nhiều linh mụ c dò ng Tên ngườ i châ u  u, trong đó nổ i bậ t lên vai trò củ a Francesco de Pina, Gaspar
d’Amaral, Antonio Barbosa và Alexandre De Rhodes. Trong cô ng việc nà y có sự hợ p tá c tích cự c và
hiệu quả củ a nhiều ngườ i Việt Nam, trướ c hết là cá c thầ y giả ng Việt Nam (giú p việc cho cá c linh mụ c
ngườ i  u). Alexandre De Rhodes đã có cô ng lớ n trong việc gó p phầ n sử a sang và hoà n chỉnh bộ chữ
Quố c Ngữ . 121 nă m sau, vớ i nhữ ng cả i cá ch quan trọ ng củ a Pigneau de Behaine thì chữ Quố c ngữ
mớ i có diện mạ o giố ng như hệ thố ng chữ Việt mà chú ng ta đang dù ng hiện nay.

Việc tiếp nhậ n vă n họ c ở đâ y đượ c diễn ra mộ t cá ch tự nhiên nhấ t, và phả n ả nh đượ c mộ t thú chơi
tinh thầ n tao nhã củ a vă n nhâ n xưa, trong việc di dưỡ ng tính tình, thô ng qua việc chuyển ngữ nhữ ng
tá c phẩ m vă n họ c củ a Trung Hoa sang ngô n ngữ Tiếng Việt.

Trong quá khứ , Việt Nam là mộ t nướ c sử dụ ng chữ Há n. Chế độ khoa cử chữ Há n xưa đã đà o tạ o
mộ t độ i ngũ cá c nhà trí thứ c (kể cả khô ng đỗ đạ t; ra là m quan hay chỉ dạ y họ c) thạ o về vă n chương,
trong đó có thơ phú . Vă n xuô i và thơ chữ Há n đều khô ng cầ n phả i dịch, bở i cô ng chú ng là trí thứ c
đều đọ c đượ c mà khô ng có rà o cả n về ngô n ngữ . Việc dịch vă n họ c khô ng phả i là xuấ t phá t từ nhu
cầ u giớ i thiệu, truyền bá tá c phẩ m nướ c ngoà i và o Việt Nam. Dịch thơ Đườ ng cũ ng vậ y. Cá c nhà Nho
dịch thơ Đườ ng để mình hoặ c bạ n bè thưở ng thứ c trong lú c “trà dư tử u hậ u”. Do vậ y tiêu chuẩ n “tín
– đạ t – nhã ” cũ ng khô ng đặ t ra như mộ t bắ t buộ c.

Cá c hình thứ c dịch Nô m như diễn âm, giải âm, diễn ca, diễn nghĩa cá c tá c phẩ m chữ Há n cũ ng chỉ
nhằ m chủ yếu cho 2 đố i tượ ng là ngườ i cò n đang đi học (họ c cá c tá c phẩ m kinh điển qua bả n diễn
Nô m) và tầng lớp bình dân (diễn Nô m cá c tích truyện, hoặ c kinh Phậ t, diễn ca cá c bà i thuố c). Cá c
hình thứ c nà y cũ ng khô ng nhấ t thiết phả i tuâ n thủ tiêu chuẩ n “tín – đạ t – nhã ”; tù y theo từ ng loạ i
vă n bả n mà việc chuyển nghĩa có sự linh hoạ t khô ng giố ng nhau.

Ngoà i đặ c điểm chung củ a dịch thuật, vai trò củ a phiên dịch trong giai đoạ n nà y lạ i mang mộ t đặ c
thù hoà n toà n khá c biệt vớ i dịch thuật ở cá c giai đoạ n khá c. Đó là sự chuyển đổ i dầ n vai trò chủ đạ o
củ a vă n tự từ hệ chữ viết khố i vuô ng (Há n – Nô m) sang hệ chữ Quố c Ngữ . Bên cạ nh mộ t số thuậ n
lợ i, sự chuyển đổ i nà y đã dẫ n đến nguy cơ gâ y ra sự đứ t gã y vớ i vă n hoá truyền thố ng. Gắ n vớ i quá
trình vậ n độ ng nộ i tạ i củ a nền vă n hoá dâ n tộ c trướ c yêu cầ u hiện đạ i hó a, chữ Quố c ngữ , do vậ y,
khô ng chỉ là phương tiện để chuyển tả i nhữ ng yếu tố vă n hoá ngoạ i sinh – yêu cầ u tấ t yếu đố i vớ i
quá trình hiện đạ i hó a vă n hoá – mà cò n, nếu khô ng nó i là trướ c hết, phả i là nhịp cầ u nố i vớ i vă n
hoá truyền thố ng, gó p phầ n khơi dậ y nhữ ng yếu tố nộ i sinh là m nền tả ng cho quá trình hiện đạ i hó a.
Cả hai yêu cầ u nà y đều phả i qua con đườ ng phiên dịch và tấ t nhiên đều phả i xuấ t phá t trướ c hết từ
nỗ lự c và ý thứ c vă n hoá củ a trí thứ c dâ n tộ c, qua đó chữ Quố c ngữ mớ i thà nh cô ng cụ hữ u hiệu,
thà nh “lợ i khí” trên đườ ng hiện đạ i hó a vă n hoá dâ n tộ c.

Nếu như cuố i thế kỷ XIX, cô ng việc dịch thuậ t hoặ c cả i biên kia cò n gắ n chủ yếu vớ i mụ c đích phổ
biến chữ quố c ngữ thì qua đầ u thế kỷ XX đã gắ n vớ i mụ c đích đá p ứ ng nhu cầ u đọ c và thị hiếu thẩ m
mỹ củ a cô ng chú ng. Chính nhu cầ u, thị hiếu nà y là độ ng lự c củ a việc dịch thuậ t, cả i biên vă n họ c
Trung Quố c đầ u thế kỷ XX và khở i phá t nên phong trà o dịch thuậ t truyện Tà u chỉ trong vò ng bố n,
nă m nă m (1906 – 1910) đã có ngó t trên 30 bộ đượ c dịch, trong đó có nhữ ng bộ có giá trị cổ điển
nhưTam quốc chí (1901, 1907), Đông Chu liệt quốc (1906), Thủy hử (1907)…

Đã có nhiều ý kiến về dịch thuật truyện Tà u trong buổ i đầ u nền vă n chương quố c ngữ . Theo chú ng
tô i, cầ n chú ý nhiều hơn đến thự c tiễn vă n họ c bấ y giờ , nhấ t là đến nhu cầ u thưở ng thứ c củ a cô ng
chú ng. Khô ng phả i ngẫ u nhiên Canavaggio, ngườ i dịch Tam quốc chí trong Nam từ 1901 và Phan Kế
Bính, ngườ i dịch Tam quốc chí ngoà i Bắ c từ 1907, lạ i gặ p nhau ở điểm đều xuấ t phá t từ nhu cầ u đọ c
củ a cô ng chú ng (tá c phẩ m vă n họ c truyền thố ng khô ng nhiều trong khi lượ ng ngườ i đọ c ngà y cà ng
cao) và đều chọ n dịch Tam quốc chí diễn nghĩa. Ý kiến củ a Phan Kế Bính có nhắ c đến vai trò củ a chữ
quố c ngữ rấ t đá ng lưu ý: “Đá ng tiếc là chữ dễ đọ c, ngườ i ngườ i đều hiểu, nhưng biết tìm sá ch đâ u
mà đọ c? Đọ c hết Cung oán ngâm khúc lạ i đọ c Truyện Kiều, tấ t cả cộ ng lạ i cũ ng khô ng quá mấ y chụ c
loạ i, ngườ i đọ c nhanh chỉ ba ngà y là hết sạ ch… Vì nhữ ng nguyên nhâ n trên chú ng tô i mớ i quyết định
xuấ t bả n nhữ ng tậ p sá ch nà y” (tự a Tam quốc chí diễn nghĩa, 1907).

Bên cạ nh tính thương mạ i, mà thự c ra cũ ng là mộ t biểu hiện củ a sinh hoạ t vă n họ c hiện đạ i, dịch
thuậ t, cả i biên vă n họ c Trung Quố c nó i chung, cao trà o dịch thuậ t truyện Tà u hồ i đầ u thế kỷ XX nó i
riêng, cò n phả n á nh mộ t thự c tế là trong buổ i đầ u củ a nền vă n họ c mớ i, dịch thuậ t thườ ng đi trướ c
sá ng tá c và dịch thuậ t thườ ng xuấ t phá t từ nhữ ng vù ng vă n họ c gầ n gũ i vớ i mình, cả vớ i dịch giả lẫ n
cô ng chú ng. Do mố i quan hệ đặ c biệt củ a quan hệ vă n họ c Việt – Trung có từ lâ u đờ i, nhiều giá trị
vă n họ c Trung Quố c đến vớ i tiến trình hiện đạ i hó a củ a vă n họ c Việt Nam như bướ c ra từ truyền
thố ng. Dịch thuậ t vă n họ c cổ điển Trung Quố c có ý nghĩa rấ t lớ n đố i vớ i nền vă n họ c dịch và cả đố i
vớ i khoa nghiên cứ u vă n họ c trong buổ i chậ p chữ ng củ a mình mà Việt Hán văn khảo củ a Phan Kế
Bính, đă ng trong chuyên mụ c Đông Dương tạp chí (từ số 167 – 180), sau in thà nh sá ch, đá ng kể là
tá c phẩ m tiêu biểu. Riêng về thơ, qua khả o sá t, chú ng tô i nhậ n ra điều khá thú vị : vă n họ c quố c ngữ ,
trong đó chủ yếu là mả ng dịch thuậ t, phá t triển khá sớ m ở trong Nam nhưng suố t mấ y chụ c nă m
đầ u thế kỷ XX, thơ cổ Trung Quố c hầ u như khô ng đượ c để tâ m đến, kể cả thơ Đườ ng. Bà i thơ Đườ ng
đượ c dịch ra chữ Quố c ngữ sớ m nhấ t có lẽ là bà i Văn lân gia lý tranh củ a Từ An Trinh, Trương Minh
Ký dịch thà nh hai bả n, mộ t theo vầ n bằ ng mộ t theo vầ n trắ c, nhưng là để minh họ a cho phép là m
thơ trong quyển Thi pháp nhập môn (1898).
Vă n họ c quố c ngữ , trong đó chủ yếu là mả ng dịch thuậ t, phá t triển khá sớ m ở trong Nam nhưng suố t
mấ y chụ c nă m đầ u thế kỷ XX, thơ cổ Trung Quố c hầ u như khô ng đượ c để tâ m đến, kể cả thơ Đườ ng.
Điều đá ng chú ý là Việt Nam ta có truyền thố ng dịch thơ Đườ ng từ khá sớ m và về phương diện nà y
thự c ra cũ ng khô ng có khó khă n lắ m đố i vớ i vă n họ c dịch quố c ngữ , hoặ c phiên â m hoặ c dịch mớ i ra
quố c vă n nhiều tá c phẩ m bằ ng chữ Nô m và dịch cá c tá c phẩ m vă n họ c, triết họ c Trung Quố c cổ điển
– đó là họ c giả Trương Vĩnh Ký (1837-1898). Cũ ng thậ t là mộ t thiếu só t nếu như khô ng đề cậ p đến
nhà thơ trà o phú ng nổ i tiếng Tú Xương cũ ng là mộ t dịch giả có số lượ ng bà i dịch là 81 bà i, trong đó
có 71 bà i đượ c dịch ra thể thơ thấ t ngô n bá t cú , 10 bà i dịch ra thể ngũ ngô n cổ phong, vớ i mộ t
phong cá ch rấ t riêng củ a ô ng. Bú t phá p trà o lộ ng, hó m hỉnh củ a Tú Xương trong phong cá ch thơ ô ng
xuấ t hiện cả trong nhữ ng bà i thơ dịch, tạ o nên nét riêng rấ t đá ng chú ý. Về từ ngữ , ô ng đã sử dụ ng
cả nhữ ng từ vố n đượ c ô ng dù ng trong thơ sá ng tá c để dù ng trong bả n dịch, khiến cho tá c phẩ m dịch
củ a ô ng như mộ t sá ng tạ o mớ i. Đó là nét đặ c sắ c củ a Tú Xương trong thơ dịch. Điều nà y sẽ gó p phầ n
khẳ ng định châ n dung mộ t dịch giả trong vă n họ c Việt Nam. Và vị trí củ a ô ng, vớ i tư cá ch là mộ t dịch
giả cầ n đượ c khẳ ng định.

Vớ i việc dịch thơ Đườ ng, Tú Xương đã đó ng gó p và o lịch sử vă n họ c Việt Nam như mộ t dịch giả có
phong cá ch độ c đá o, đưa đượ c nhữ ng từ ngữ đờ i thườ ng đầ y hó m hỉnh và o bả n dịch mộ t cá ch
nhuầ n nhuyễn, tạ o nên mộ t bả n dịch hoà n toà n có thể có mộ t đờ i số ng độ c lậ p bên cạ nh bả n dịch.

Nền dịch thuậ t Việt Nam thự c sự bắ t đầ u phá t triển từ sau nă m 1945. Ngay sau Cá ch mạ ng thá ng 8,
hà ng loạ t bả n dịch cá c tá c phẩ m tiên tiến củ a vă n họ c thế giớ i đượ c in thà nh sá ch. Bắ t đầ u cá c bả n
dịch trên bá o chí nhữ ng bà i dịch lý thuyết vă n chương, nhữ ng tà i liệu về chủ nghĩa hiện thự c xã hộ i
chủ nghĩa ở Liên Xô , Trung Quố c, khố i Đô ng  u… rồ i nhữ ng bả n dịch nổ i tiếng nướ c ngoà i vớ i cá c
tên tuổ i hà ng đầ u lú c ấ y như: Ngô Tấ t Tố , Vũ Ngọ c Phan, Hoà i Thanh, Nguyễn Huy Tưở ng, Phan
Khô i, Tố Hữ u, Nguyễn Đình Thi, Hoà ng Trung Thô ng, Nguyễn Xuâ n Sanh…

Cuộ c khá ng chiến chố ng Mỹ cứ u nướ c kết thú c, đấ t nướ c hò a bình thố ng nhấ t. Trong Nam ngoà i
Bắ c, cá c nhà xuấ t bả n đua nhau ra sá ch dịch. Độ i ngũ nhữ ng ngườ i dịch ngà y thêm đô ng đả o. Nhữ ng
ngườ i dịch vă n họ c, cá c tá c phẩ m từ tiếng Nga, cá c nướ c Đô ng  u, Vă n họ c CuBa, Mỹ Latinh… Và
nhiều bà i bá o viết, cả bá o hình cũ ng đã giớ i thiệu nhữ ng dịch giả tà i ba như Trương Chính, Phan
Ngọ c, Dương Tườ ng, Nguyễn Trung Đứ c, Lê Khá nh Trườ ng… bướ c đầ u xá c nhậ n vai trò , hình ả nh
củ a dịch giả trướ c cô ng chú ng – mà lâ u nay chí là m đố i vớ i cá c nhà vă n, thơ.

Theo Jacobsen (1958), dịch là mộ t phá t minh củ a ngườ i La Mã . Đâ y là mộ t nhậ n định hoà toà n có
că n cứ . Hai họ c giả đượ c cho là có ả nh hưở ng đá ng kể đến nghiên cứ u dịch thuậ t và cá c thế hệ dịch
giả trong thờ i kỳ La Mã cổ đạ i là Cicero (106-43 trướ c cô ng lịch) và Horace (65-? trướ c cô ng lịch).
Cả hai họ c giả nà y đều nghiên cứ u dịch thuậ t trong mộ t khung cả nh rộ ng lớ n liên quan đến hai chứ c
nă ng cơ bả n trong thơ: nghĩa vụ chung củ a con ngườ i trong việc thu nhậ n và truyền bá trí tuệ và
nghệ thuậ t. Chapman khẳ ng định rằ ng thô ng dịch viên phả i:
- Trá nh việc dịch theo từ ng từ mộ t;
- Cố gắ ng thể hiện đượ c “tinh thầ n” (spirit) củ a ngô n bả n gố c;
- Trá nh cá c cá ch dịch quá lỏ ng lẻo, bằ ng cá ch dự a và o việc nghiên cứ u họ c thuậ t phù hợ p cá c
bả n dịch và nhữ ng lờ i chú giả i khá c.
Đến khoả ng cuố i thế kỷ XVIII, và o nă m 1791, Alexander Graser Tytler xuấ t bả n mộ t tậ p sá ch có
nhan đề Các nguyên tắc của dịch thuật (The Principles of Translation). Đâ y là cô ng trình nghiên cứ u
có hệ thố ng đầ u tiên về cá c quá trình dịch trong tiếng Anh. Ô ng đề xuấ t ba nguyên tắ c cơ bả n sau
đâ y:
(1) Bả n dịch phả i tạ o ra mộ t phiên bả n nộ i dung củ a ngô n bả n gố c;
(2) Phong cá ch ngô n ngữ nó i chung và phong cá ch viết nó i riêng trong bả n dịch phả i có cù ng
đặ c điểm vớ i phong cá ch ngô n ngữ nó i chung và phong cá ch viết nó i riêng củ a ngô n bả n gố c;
(3) Bả n dịch phả i có tấ t cả nhữ ng đặ c điểm cấ u tạ o ở ngô n bả n ngữ nguồ n. (Tytler 1791 dẫ n
theo Huntsman 1978)
Từ nhữ ng thế kỷ trướ c sang thế kỷ XX, chú ng ta bướ c sang mộ t thế giớ i mớ i và đa dạ ng. Trong ngô n
ngữ họ c, ngườ i ta thấ y xuấ t hiện nhữ ng tư tưở ng cũ ng như nhữ ng mô hình lý thuyết có ả nh hưở ng
sâ u rộ ng trên toà n thế giớ i vớ i nhữ ng tên tuổ i củ a cá c họ c giả nổ i tiếng và quen thuộ c trong giớ i
ngô n ngữ họ c quố c tế như Ferdinand de Saussure, Firth, Sapir, Whorf, Bloomfield, Noam Chomsky,
Jakobson, Hjelmslev, Halliday, Pike, Austin, Searle, Grice. Trong ngô n ngữ họ c tâ m lý, ngừ ơi ta cũ ng
thấ y xuấ t hiện mộ t số họ c giả nổ i tiếng như Sperberg & Wilson (1986), Titone (1986).

Nếu nghiên cứ u dịch thuậ t theo đồ ng đạ i thì ngườ i ta có thể thấ y nhữ ng vấ n đề sau đâ y đượ c cá c lý
thuyết gia ở thế kỷ XX đặ c biệt quan tâ m: ngô n ngữ và vă n hoá trong dịch thuậ t, dịch là mộ t sả n
phẩ m hay là mộ t quá trình, dịch hình thứ c (cấ u trú c) hay dịch nộ i dung (ý nghĩa), nhậ p mã và giả i
mã trong dịch thuậ t là gì, đơn vị dịch là gì, từ , câ u hay ngô n bả n, vấ n đề tương đương trong dịch là
gì, vấ n đề thiệt và lợ i trong dịch thuậ t, tính khô ng thể dịch đượ c là gì, dịch là mộ t khoa họ c hay là
mộ t hoạ t độ ng bậ c hai (nghệ thuậ t), v.v…

Trong bà i viết đượ c nhiều họ c giả về dịch thuậ t đá nh giá cao có nhan đề Về các khía cạnh ngôn ngữ
học của dịch (On Linguistic Aspects of Translation), Jakobson đã đặ t dịch và o trong khung lý thuyết
củ a tín hiệu họ c. Theo ô ng, bướ c đầ u tiên để đi đến việc kiểm tra quá trình dịch là phả i chấ p nhậ n
thự c tế rằ ng mặ c dù dịch về cơ bả n là hoạ t độ ng ngô n ngữ họ c, nhưng phầ n chủ yếu củ a nó lạ i nằ m
trong lĩnh vự c tín hiệu họ c (semiotics). Ô ng cho rằ ng ở mặ t nà y thì tấ t cả cá c kinh nghiệm nhậ n thứ c
và sự phâ n chia chú ng đều có thể chuyển dịch đượ c sang bấ t kỳ mộ t ngô n ngữ hiện hà nh nà o khá c.
Ô ng nhậ n định: “Ngô n ngữ khá c nhau cơ bả n về cá i mà chú ng phả i chuyển tả i chứ khô ng phả i về cá i
mà chú ng có thể chuyển tả i” (Jakobson Ibid.:58).

Lạ i cà ng phả i phâ n biệt dịch thuậ t ở đâ y hoà n toà n khá c vớ i việc viết mộ t bà i bằ ng tiếng mẹ đẻ rồ i
chuyển dịch word for word sang ngô n ngữ đích, khô ng mà ng đến nhữ ng bấ t cậ p và sự bấ t lự c trong
cô ng tá c đầ y cố gắ ng nhưng khô ng hiệu quả nà y. Nó i cá ch khá c, hai cá ch dịch như trên là rà o cả n
quá trình tư duy và tri nhậ n.
Nă ng lự c ngô n ngữ (language competence) khô ng đả m bả o đượ c rằ ng ngườ i giỏ i tiếng Anh là ngườ i
dịch giỏ i, nếu chưa có nhậ n thứ c về cấ u trú c hay cá ch diễn đạ t khá c biệt giữ a hai ngô n ngữ . Ở đâ y
chú ng tô i muố n phâ n biệt khá i niệm dịch (translation) vớ i hiện tượ ng ráp nối từ rồ i chuyển sang
ngô n ngữ đích vớ i mụ c đích hiểu mộ t bà i đọ c (ví dụ như sá ch giá o khoa). Nhiều ngườ i khi họ c đọ c
lạ i thườ ng tìm cá ch dịch bà i viết ra nhằ m mụ c đích để hiểu từ ng từ , từ ng chi tiết nhưng lạ i khô ng
nắ m đượ c ý chính cũ ng như nhữ ng điểm hay đẹp trong cá ch diễn đạ t củ a vă n bả n gố c.