Основи на сообраќајот и логистика 1 год. МК Web

Проф.
д-р Гордан Стојиќ
ОСНОВИ НА СООБРАЌАЈОТ И
ЛОГИСТИКАТА
(I година, сообраќајна струка)
Скопје, 2021
Проф. д-р Гордан Стојиќ
ОСНОВИ НА СООБРАЌАЈОТ И
ЛОГИСТИКАТА
(I година, сообраќајна струка)
Скопје, 2021
Издавач: МИНИСТЕРСТВО ЗА ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА НА РЕПУБЛИКА СЕВЕРНА
МАКЕДОНИJА
ул. „Св.Кирил и Методиј“ бр. 54,
Скопје
Наслов на учебникот: „Основи на сообраќајот и логистиката“
Автор: д-р Гордан Стојиќ, редовен професор

Факултет за технички науки, Универзитет во Нови Сад
Рецезенти:
1. Проф. д-р Верица Данчевска, Технички факултет Битола
2. Мартин Павлов, СУГС „Владо Тасевски“, Скопје
3. м-р Гордана Кожуваровска, СОУ „Таки Даскало“, Битола
Стручна редакција:
Лектор: Елена Георгиевска
Техничка подготовка: Гордан Стојиќ
Графичко и техничко уредување: Aрбериа Десигн - Тетово (Куштрим Арифи)
Со одлука на Националната комисија за учебници за основно и средно образование

при Министерството за образование и наука на Република Северна Македонија бр.
26-389/5 од 08.06.2021 година се одобрува употреба на овој учебник.
CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
656.1/.5(075.3)
СТОЈИЌ, Гордан
Основи на сообрак ајот и логистика : Електронски извор : (I година сообрак ајна струка) :
[техничар за транспорт и шпедиција, техничар за патен сообраќ ај, техничар за логистика во
сообрак ајот, техничар за железнички сообрак ај] / Гордан Стојик . - Текст во ПДФ формат, содржи
137 стр., илустр. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Северна Македонија,
2021
Начин на пристапување (URL): https://www.e-ucebnici.mon.gov.mk/. - Наслов преземен од екран. -
Опис на изворот на ден 21.09.2021. - Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 135-136
ISBN 978-608-273-005-9
COBISS.MK-ID 54998021
СОДРЖИНА:
ПРЕДГОВОР ......................................................................................................................... 6
1. МЕСТОТО НА СООБРАЌАЈОТ ВО СТОПАНСТВОТО ......................................... 8
1.1. Сообраќајот како фактор за развој на стопанството .......................................................... 9
1.2. Сообраќајот како фактор за развој на општеството ......................................................... 10
1.3. Појава и развој на сообраќајот .................................................................................................... 11
1.4. Индустриска револуција ................................................................................................................ 13
1.5. Сообраќајна револуција .................................................................................................................. 15
1.6. Карактеристики на сообраќајот во новите векови ........................................................... 17
1.7. Карактеристични моменти од развојот на сообраќајот .................................................. 18

1.7.1. Патен сообраќај ................................................................................................................................................................. 18
1.7.2. Железнички (шински) сообраќај ............................................................................................................................ 25
1.7.3. Воден сообраќај ................................................................................................................................................................. 30
1.7.4. Воздушен сообраќај ........................................................................................................................................................ 34
1.7.5. Поштенски сообраќај ..................................................................................................................................................... 36
1.7.6. Цевководен сообраќај .................................................................................................................................................... 38
1.8. Поим за сообраќај, превоз и транспорт ................................................................................... 40
1.9. Поделба на сообраќајот и транспортот ................................................................................... 42
1.10. Видови стока и товари .................................................................................................................. 45
1.11. Вежби од модуларна единица 1................................................................................................ 47
2. СООБРАЌАЕН СИСТЕМ .............................................................................................. 50
2.1. Дефинирање на сообраќаен систем .......................................................................................... 51
2.2. Карактеристики на различните видови сообраќај............................................................ 54

2.2.1. Карактеристики на патниот сообраќај ................................................................................................................ 54
2.2.2. Карактеристики на железничкиот сообраќај .................................................................................................. 56
2.2.3. Карактеристики на водниот сообраќај ............................................................................................................... 59
2
Основи на сообраќајот и логистиката
2.2.4. Карактеристики на воздушниот сообраќај ....................................................................................................... 61

2.2.5. Карактеристики на цевководниот сообраќај .................................................................................................. 62
2.2.6. Карактеристики на поштенскиот сообраќај .................................................................................................... 63
2.3. Местaта на различните видови сообраќај во сообраќајниот систем ......................... 65

2.3.1. Местото на патниот сообраќај во сообраќајниот систем .......................................................................... 65
2.3.2. Местото на железничкиот сообраќај во сообраќајниот систем ............................................................ 66
2.3.3. Местото на водниот сообраќај во сообраќајниот систем ......................................................................... 67
2.3.4. Местото на воздушниот сообраќај во сообраќајниот систем ................................................................. 67
2.3.5. Местото на цевководниот сообраќај во сообраќајниот систем ............................................................ 68
2.3.6. Улога и значење на поштенско-телефонскиот сообраќај......................................................................... 69
2.4. Основни карактеристики на сообраќајниот систем во Република Северна

Македонија .................................................................................................................................................... 70
2.4.1. Патен сообраќај ................................................................................................................................................................. 70
2.4.2. Железнички сообраќај .................................................................................................................................................. 71
2.4.3. Воден сообраќај ................................................................................................................................................................. 72
2.4.4. Воздушен сообраќај ........................................................................................................................................................ 73
2.4.5. Поштенски и телекомуникациски сообраќај ................................................................................................... 74
2.5. Вежби од модуларна единица 2 .................................................................................................. 75
3. ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ НА ОРГАНИЗАЦИЈА НА СООБРАЌАЈОТ ............... 78
3.1. Принципи на организација на сообраќајот и транспортот............................................ 80
3.2. Oсновни принципи на организација на патниот сообраќај ........................................... 82

3.2.1. Видови на превоз .............................................................................................................................................................. 82
3.2.2. Безбедност на сообраќајот.......................................................................................................................................... 83
3.3. Основни принципи на организација на железничкиот сообраќај ............................. 86

3.3.2. Видови на превоз .............................................................................................................................................................. 86
4.8.1. Регулирање и безбедност на железничкиот сообраќај .............................................................................. 87
3.4. Основни принципи на организација на водниот сообраќај .......................................... 90

3.4.1. Видови на превоз .............................................................................................................................................................. 90
3.4.2. Регулирање и безбедност на водниот сообраќај ........................................................................................... 91
3.5. Основни принципи на организација на воздушниот сообраќај .................................. 94

3.5.1. Воздушен превоз .............................................................................................................................................................. 94
3
3.5.2. Безбедност во воздушниот сообраќај .................................................................................................................. 94
3.6. Основни принципи на организација на поштенскиот сообраќај ................................ 96

3.6.1. Видови на поштенски сообраќај .............................................................................................................................. 96
3.6.2. Превоз на поштенски пратки .................................................................................................................................... 97
3.7. Вежби од модуларна единица 3 .................................................................................................. 99
4. УЛОГА И ЗНАЧЕЊЕ НА ЛОГИСТИКАТА ЗА СТОПАНСТВОТО И

ТРАНСПОРТОТ .............................................................................................................. 102
4.1. Поим, улога и значење на логистиката за стопанството и транспортот .............. 103

4.1.1. Основни концепти на развојот на стопанството и нивна поврзаност со логистиката ......... 103
4.1.2. Дефинирање на логистиката ................................................................................................................................... 104
4.1.3. Функција на логистиката........................................................................................................................................... 105
4.1.4. Поим за логистички синџир ..................................................................................................................................... 106
4.2. Технологии на транспорт............................................................................................................ 107

4.2.1. Технологија на класичен транспорт ................................................................................................................... 108
4.2.2. Технологија на современ транспорт ................................................................................................................... 109
4.3. Вежби од модуларна единица 4 ............................................................................................... 113
5. КУЛТУРА И ОДНЕСУВАЊЕ ВО СООБРАЌАЈОТ.............................................. 114
5.1. Сообраќајна култура...................................................................................................................... 115

5.1.1. Поим за сообраќајна култура .................................................................................................................................. 115
5.1.2. Фактори кои влијаат на сообраќајната култура на поединецот ........................................................ 116
5.1.3. Истражување на однесувањето на учесниците во сообраќајот .......................................................... 117
5.2. Општо за сообраќајните правила и прописи ..................................................................... 118
5.3. Влијание на сообраќајната култура на односите меѓу учесниците во сообраќајот

.......................................................................................................................................................................... 121
5.3.1. Однесување на возачите во согласност со сообраќајните правила и прописи .......................... 121
5.3.2. Однесување на пешаците во согласност со сообраќајните правила и прописи ........................ 127
5.3.3. Однесување на патниците и на персоналот што учествува во превозот во согласност со
сообраќајните правила и прописи .................................................................................................................................... 128
5.3.4. Однесување на возачите спрема возилото ...................................................................................................... 129
5.3.5. Однесување на возачите кон животната средина ....................................................................................... 130
5.4. Истражување на нивото на сообраќајната култура ....................................................... 132
4
5.5. Вежби од модуларна единица 5 ............................................................................................... 133
ЛИТЕРАТУРА.................................................................................................................. 135
5
ПРЕДГОВОР
Овој учебник е изработен според наставната програма на предметот Основи на

сообраќај и логистиката за I година од сообраќајната струка. Тој е предвиден да се
изучува за следниве образовни профили: техничар за транспорт и шпедиција, техничар
за патен сообраќај, техничар за железнички сообраќај и техничар за логистика во
сообраќајот.
За воведување на учениците во проблематиката на технологијата и
организацијата на сообраќајот и транспортот, што се изучува во напредните години од
образованието, неопходно е нивно запознавање со основните поими и термини во
сообраќајот и транспортот, нивната поделба, сообраќајниот систем, карактеристиките,
основите на организацијата, принципите и елементите на регулирањето и безбедноста
на секој вид сообраќај, и местото на секој вид во сообраќајниот систем. Осознавањето
на претходните елементи од други стручни предмети овозможува учениците полесно
да навлезат во стручните сегменти на сообраќајот и транспортот.
Реализација на една од основните задачи на сообраќајот – преместување на
стоката (суровините, полупроизводите и производите) од местото на нивно
настанување до местото на нивно трошење (користење), во современото стопанство е
незамислива без логистиката. До шеесеттите години на минатиот век, повеќе од четири
векови, логистиката како поим е користена исклучително во воената терминологија.
Првата нејзина употреба во стопанството била во Соединетите Американски Држави
(САД). Под логистика се подразбирало планирање и реализација на физичката
дистрибуција на стоката од произведувачот до корисникот. Подоцна, поимот логистика
се проширил и на набавка на материјалите и нивно складирање. Во 1974 година, од
страна на Ханс–Кристијан Фол, се дефинирани карактеристични подрачја на
логистичките задачи: реализација на порачката (налогот), складирање, складиште,
транспорт и пакување. Со тоа биле поставени основите на маркетинг логистиката.1
Значаен импулс на новата филозофија на логистиката во текот на 80-тите години на
XX век и дава и појавата на интермодалниот транспорт. Сето тоа укажува дека во
современо образување на техничар од сообраќајната струка мора да се опфатат и
целини - единици од логистиката. Во согласност со предвидената наставна програма во
овој наставен предмет е дефинирана улогата и значењето на логистиката за
стопанството и транспортот.
Американскиот социолог Бирштет културата ја дефинира како сложена целина
која се состои од сето она што го мислиме, правиме и го имаме како членови на
1
Танацков, И. и Стојиќ, Г., Логистика, Факултет за деловен менаџмент во Бар, Црна Гора, 2008.
6
општеството2. Високото ниво на култура на поединецот во едно современо општество

претставува квалитативен атрибут, кој, покрај неговите стручни квалификации,
овозможува и повисоко лично вреднување. Високото ниво на култура на населението
го возвишува и самото општество. Значаен елемент на општата култура претставува
сообраќајната култура, особено кога станува збор за образување кадри од сообраќајна
струка.
Овој учебник ги обработува сите претходно наведени елементи. Материјата е
поделена во пет целини во согласност со модуларните единици на наставната
програма: Местото на сообраќајот во стопанството, Сообраќаен систем, Основни
принципи на организација на сообраќајот, Улога и значење на логистиката за
стопанството и транспортот и Култура и однесување во сообраќајот. Во рамките на
целините се обработени наставни единици кои одговараат на дефинираните содржини
и поими на модуларните единици. Тие треба да помогнат во реализацијата на
поставените цели на наставната програма од овој наставен предмет. На крајот од секоја
модуларна единица даден е водич за организирање на вежби. Некои се спроведени и
решени, а некои не. Секако дека изборот на видот и начинот на реализација на вежбите
е исклучително право на наставникот.
Дел од обработената материја во овој учебник е преземена а дел е осовременета
од учебникот Основи на сoобраќај и транспорт од ист автор од 2010 година3.
Авторот со благодарност ќе ги прими забелешките што би придонеле за
подобрување на содржината на овој учебник, како и укажувањата за евентуално
направените пропусти и грешки во текстот.
2
Bierstedt, R. „The Meanings of Culture“, Philosophy of Science 5, no. 2, 1938.
3
Учебник: Стојиќ, Г.: Основи на сoобраќај и транспорт, Министерство за образование и наука, Скопје,
Северна Македонија, 2010. ISBN: 978-608-226-145-4, UDK: 656.1/.5(075.3) COBSIS.MK-ID: 84286730.
7
1. МЕСТОТО НА СООБРАЌАЈОТ ВО
СТОПАНСТВОТО
За успешно совладување на планираните содржини на оваа модуларна единица

од наставната програма, во овој дел од учебникот предвидено е запознавање со
значењето и улогата на сообраќајот во општеството, воведување во
терминологијата, дефинициите, поделбите и развојот на сообраќајот. Со
совладување на содржината на оваа модуларна единица учениците ќе можат да:
 го објаснат значењето на сообраќајот за другите сектори во стопанството
од аспект на превозот на патници и товар и пренос на информации;
 го објаснат значењето и улогата на сообраќајот во општеството;
 ги препознаваат карактеристичните моменти и периоди од развојот на
патниот, железничкиот, водниот, воздушниот и останатите сообраќајни
гранки;
 ги опишуваат карактеристични моменти и периоди од развојот на
сообраќајот по;
 ја проценуваат важноста на одредени достигнувања од развојот на
сообраќајот;
 ги препознаваат карактеристичните моменти и периоди од развојот на
патниот, железничкиот, водниот, воздушниот и останатите сообраќајни
гранки;
 ја проценува важноста на одредени достигнувања од развојот на
 ги дефинираат и разликуваат поимите: сообраќај, транспорт, комуникација,
транспортен систем, технологија на транспорт;
 ги препознаваат елемнтите на сообраќајните гранки;
 го класифицираат сообраќајот според видот на превозот, територијалното
обележје, намената и начинот на организација.
8
1.1. Сообраќајот како фактор за развој на стопанството
Стопанството е основна општествена дејност на едно општество и може да биде

набљудувано од потесен и поширок аспект. Од потесниот аспект, стопанството опфаќа
производство, распределба, размена и потрошувачка на материјални добра. Во
поширока смисла, стопанството ги опфаќа сите дејности и услуги кои овозможуваат
задоволување на човековите потреби.4
Во главни стопански дејности спаѓаат: земјоделството, индустријата со
рударството, градежништвото, занаетчиството, сообраќајот, трговијата и туризмот.
Стопанството е составено од следните сектори:
1. Производни сектори:
 примарен: земјоделство (земјоделие, сточарство, лов и риболов) и шумарство;
 секундарен: индустрија (рударство), градежништво и производно занаетчиство;
2. Непроизводни сектори:
 терцијарен: сообраќај, трговија, туризам, угостителство, занаетчиство,
банкарство и комунално стопанство;
 квартарен: образование, наука, култура, информации, здравство и социјална
заштита.
Како што може да се види од претходното набројување, сообраќајот припаѓа на
терцијарниот сектор. Помеѓу елементите на секторите постојат директни (на пример:
шумарство и дрвна индустрија, градежништво и банкарство итн.) и индиректни врски
(на пример: туризам и комунално стопанство, земјоделство и здравство итн.). Но
одредени сектори од стопанството имаат многу силна поврзаност. Таков сектор е
сообраќајот кој е поврзан директно, речиси, со сите сектори на стопанството.
Сообраќајот, како значајна компонента на стопанството, има цел да пренесува
луѓе, материјални добра и вести од едно на друго место. Поради оваа своја функција,
тој е неопходен услов за развој на производните сили, зголемување на стоковната
размена и зголемување на стандардот.
Со други зборови, произведениот зеленчук мора да се превезе до пазар или
ладилник, исеченото дрво до фабриката за мебел, телефонот до продавницата,
цементот до градилиштето, сметот до депонијата итн. Од друга страна, туристот мора
да биде превезен од аеродром до хотелот, работникот до фабриката, трговецот до
продавницата, ученикот до училиштето, актерот до театарот итн. Во набројаните
примери на интеракција на сообраќајот со стопанските сектори постоењето на
правовремена, точна и потполна информација е од круцијално значење (кој ладилник
4
https://en.wikipedia.org/wiki/Economy.
9
откупува зеленчук, во која продавница резервите на одреден тип телефон се

потрошени, кој хотел има слободни места и по која цена итн.).
Постоењето на развиен и добро организиран сообраќај претставува услов за
модерно стопанство, со што ќе се задоволат и внатрешните општествени потреби на
земјата. Истовремено, сообраќајот ги поврзува производството и потрошувачката и
овозможува секој производ да го најде својот потрошувач, бидејќи местото на
производството не се совпаѓа со местото на потрошувачката.
Прашања за проверка на знаењето:

1. На кој стопански сектор му припаѓа сообраќајот?
2. Наведи свои примери за директна врска на сообраќајот со другите сектори на
стопанството?
3. Кои се основните функции на сообраќајот во стопанството?
4. Која е улогата на сообраќајот помеѓу произведувачот и потрошувачот?
1.2. Сообраќајот како фактор за развој на општеството
Сообраќајот во државата има две важни улоги: економска и општествена.

Економската улога на сообраќајот се огледува во неговата општествена корисна
дејност, со која произведените добра им се ставаат на располагање на потрошувачите.
Економската улога на сообраќајот се согледува и низ транспортот на големи
количества материјални добра, со што се овозможува зголемено производство и
потрошувачка, што, од друга страна, пак, го зацврстува развојот на производните сили.
Општествената улога на сообраќајот се огледува во поврзувањето на
географските и на стопанските реони во единствена стопанска и општествено-културна
целина. Освен тоа, сообраќајот стана значаен фактор за поврзување на народите од
различни реони, бидејќи овозможува брз и ефикасен превоз, што позитивно влијае врз
економскиот и општествениот живот на секоја земја.
Врз база на претходно изнесеното, може да се каже дека сообраќајот
претставува ’рбет на стопанскиот и на општествениот систем на секоја земја.
Основната намена на сообраќајот е да овозможува:
 превоз на луѓе (патници);
 превоз на стока;
 пренос на соопштенија и информации.
Како што може да се види од ова, основната причина за постоењето на
сообраќајот е извршување на превоз (пренос). Причините за превоз на луѓе можат да
10
бидат: одење на работа, на училиште, на пазар, посета, екскурзија, други лични

потреби итн. Превозот на стока, во основа, се изведува со цел да се изврши нејзина
купопродажба. Преносот на информации има за цел да изврши: информирање,
запознавање, да овозможи комуникација итн.
Овие наведени причини за превоз на патници и на стока уште се викаат и
мотиви за превоз.
Едно општество не може да функционира без сообраќај, без оглед на тоа дали
станува збор за стопанството или за луѓето. Колку е поразвиено општеството, толку е
поразвиен и сообраќајот. Од тие причини, во едно општество на сообраќајот му се дава
голема важност. Сообраќајот претставува крвоток на едно општество.

1. Кои значења ги има сообраќајот од економски аспект?
2. Кои значења ги има сообраќајот од општествен аспект?
3. Која е основната намена на сообраќајот?
4. Кои причини постојат за користење на сообраќајот?
1.3. Појава и развој на сообраќајот
Не постојат сигурни историски податоци за појавата на сообраќајната дејност и

за појавата на првите сообраќајни средства, бидејќи првите зачетоци на сообраќајот се
случувале во праисторискиот период. Единствени заклучоци можат да се донесуваат
врз основа на цртежите во пештерите, предметите пронајдени на археолошките
ископини итн.
Првата потреба за превоз настанала со појавата на првите заедници на човекот.
За исхрана се користеле разни плодови, ореви, корени и сл., кои биле трошени на
местата каде што биле пронајдувани.
Прв битен момент во историјата било пронаоѓањето на огнот (од грмотевици,
пожари и сл.) што им овозможил на луѓето да се движат и во постудените краишта. Со
тоа било овозможено нивно населување на подолг период во пештерите што
предизвикало потреба од складирање на храна и огрев. Тогаш се појавила првата
потреба за пренесување храна, огрев и слично до пештерите. Количествата за
пренесување биле мали, а релациите кратки. Првото пренесување на товарот било
со користење на грбот на човекот. Набргу потоа, за да си олесни, човекот почнал да
користи разгранети гранки за пренесување. Откривајќи го фактот дека дрвото не
потонува во вода, човекот почнал да ги користи стеблата, вдлабнувајќи ги, за
пренесување на стока преку водените површини поради полесна манипулација и
11
користење. Врз основа на тоа, можеме да заклучиме дека првите сообраќајни

средства биле разгранетите гранки и вдлабнатите стебла (слика 1.1.).
а) б)
Слика 1.1. Први сообраќајни средства: а) разгранета гранка; б) вдлабнато стебло

Во тоа време немало сообраќајници, а за движење и за пренесување храна и
огрев биле користени патеките кои биле набиени од страна на покрупните животни.
Следен важен момент во историјата на сообраќајот е спознавањето на човекот
дека стеблото се тркала и дека ако го исече на мали должини, може да го поврзе
(вклопи) со друг исечок од стеблата. Така настанало тркалото, кое поврзано со друго
тркало давало оска. Тоа му овозможило на човекот да направи количка за
пренесување (слика 1.1а).
Особено важен момент во историјата на сообраќајот е античкиот период кога се
забележани поголеми чекори во развојот на сообраќајот. Во тоа време за пренесување
на луѓе и стока биле користени запрежните возила и бродовите (слика 1.2.), најчесто
поради воени цели, а помалку поради трговија. Исто така, важен момент е и Римското
Царство кога биле изградени многу сообраќајници (поплочени улички, патишта,
калдрми, земјени песочни патишта и сл.).
Многу денешни значајни патишта поминуваат по трасите што ги зацртале
Римјаните.
а) б)
Слика 1.2. Превозни средства во античкиот период: а) римска запрежна

кола б) египетски брод со весла
Појавата на феудализмот во кој стоковните текови се движеле на релација нива
– кмет и кмет – феудалец, а помалку меѓу феудалците, предизвикало опаѓање на
12
темпото (динамиката) на развојот на сообраќајот на копно. Единствено, се појавиле

градби на поголеми бродови, кои освен во воени цели, сè повеќе почнале да се
користат и во трговијата. Во тоа време била откриена парната машина, по што се
појавило индустриското производство. Тоа предизвикало да се појават поголеми
количества производи што требало да се превезуваат до местото на продажба.

1. Во кој момент кај првобитниот човек се појавила потребата за пренос на
храна и огрев?
2. Кои биле првите превозни средства и како првобитниот човек дошол на идеја
да ги направи?
3. По што е важен античкиот период за развојот на сообраќајот?
1.4. Индустриска револуција
Индустриската револуција се карактеризира по тоа што од рачното и

мануфактурното производство се преминало на машинско производство, кое било
овозможено со откривањето на парната машина од страна на шкотскиот пронаоѓач
Џемс Ват во 1765 година (слика 1.3.). Машинското производство ја предизвикало
појавата на првите претпријатија, кои ги имале следниве карактеристики:
- масовно производство;
- сериско производство;
- специјално производство.
Слика 1.3. Парната машина на Џемс Ват (James Watt) од 1765 год.5
Претпријатијата основани за време на Индустриската револуција претставувале
зачетоци на денешните индустрии.
5
Извор: http://en.wikipedia.org/wiki/Watt_steam_engine.
13
Освен претходно наведените карактеристики на машинското производство,

дошло и до омасовување на начинот на купопродажба „стока за пари“ и напуштање на
принципот „размена во натура“. Овој период од историјата, конкретно, преминувањето
од мануфактурно во машинско производство се вика Индустриска револуција.
Индустриското производство на одреден производ предизвикало заситување на
подрачјата каде што бил произведен. Поради тоа, производителите почнале да бараат
начини за продавање на своите производи. Решението било тие да се однесат на
подрачја каде што немало такви производи, бидејќи постојните производи на тоа
подрачје биле поскапи или имале послаб квалитет од оние произведени по машински
пат. Тоа значи дека се зголемила потребата за превоз. Врз зголемувањето на
количеството стоки за превоз влијаел и големиот развој на трговијата во тој период.
Тогаш се зголемува и потребата за превоз на патници и за пренесување пораки.
Потребата за поголем обем на превоз на патници постоела поради:
- вршење трговија;
- голема миграција (село - град, преселби);
- превезување воени единици, најчесто поради колонизација;
- појава на потребата за превоз во градовите.
Индустриската револуција, развојот на трговијата и миграцијата на населението
влијаеле врз воспоставувањето нови деловни, политички, воени, приватни и други
врски, поради што се појавила потребата од пренесување информации и пораки. Од тие
причини, во тој период се појавиле првите поштенски кочии.
Во 1833 година германските физичари Гаус и Вебер ја пронашле електричната
телеграфија.
Индустриската револуција, исто така, предизвикала просторно ширење на
пазарот на кој се продавале готовите производи и на кој се набавувале суровините. Тоа
значи дека се зголемила и должината на превезувањата (подолги релации). Во тој
период доаѓа до промени и во структурата на превозот (индустриски и земјоделски
превезувања.)

1. Кои се карактеристиките на машинското производство?
2. Како индустриската револуција влијаела на зголемување на потребата за
превоз?
3. Кои биле причините за појава на првите поштенски кочии?
14
1.5. Сообраќајна револуција
За разлика од претходните векови, во XV и XVI век доаѓа до промени во

потребите за превоз, и тоа по обем (количество превоз), должина на релацијата и
структурата на барањата за превоз.
Тие потреби за превоз барале нови сообраќајни решенија за да можат да бидат
задоволени.
Паралелно со откривањето на парната машина, конкретно со нејзината употреба
во производството, се размислувало и за нејзино воведување во сообраќајот.
Воведувањето на парната машина во сообраќајот со нејзините разни модификации ја
претставува Сообраќајната револуција.
Слика 1.4. Парниот трактор на Кињо

Прва примена на парната машина била во копнениот сообраќај. Така, во 1769
година Французинот Кињо конструирал прво самоодно парно возило – трактор за
влечење топови (слика 1.4.).
Потоа, парната машина била користена во разни експерименти, со цел да се
направи парна кочија. По идејата за правење парна кочија се размислувало и за
правење парно возило што ќе се употребува во рудниците (парна локомотива). Така, во
1804 година англискиот механичар Тревидик конструирал прва парна локомотива што
ја нарекол „Непобедлива“6 (слика 1.5.).
Слика 1.5. Парна локомотива „Непобедлива“ на Тревидик

Подобри резултати од Тревидик имал англискиот инженер Џорџ Стивенсон, кој
во 1814 година ја конструирал првата парна локомотива, која била употребена за
влечење вагонетки во рудниците7. Тој подоцна конструирал 24 локомотиви, кои биле
6
Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Trevithick.
7
Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/George_Stephenson.
15
успешно употребувани за влечење на вагонетките во рудниците, но и за појава на

првиот јавен железнички превоз на патници и товар.
Во тоа време успева и експериментот за употреба на парната машина и во
сообраќајот на вода. Во 1807 година на реката Хадсон во Америка е пуштен првиот
пароброд во патничкиот сообраќај, наречен „Клермон“ (слика 1.6.).
Слика 1.6. Паробродот „Клермон“ на Роберт Фултон

Превозните средства на парен погон во шинскиот, морскиот, а некаде и во
патниот сообраќај биле користени и за превоз на пошта. Претходниот превоз на
поштенски пратки бил со специјализирани кочии за оваа намена, кои се викале
дилижанси и кои ги влечеле коњи (слика 1.7.).
Слика 1.7. Поштенска дилижанса

Во тој период бил пронајден и уредот за електричен пренос на пораки на
далечина, познат под името телеграф. Електричната телеграфија ја откриле
германските физичари Гаус и Вебер во 1833 година. Меѓутоа, како творец на
телеграфијата се смета американскиот сликар и пронаоѓач Морзе, кој ја унапредил
електричната телеграфија и овозможил нејзина практична примена.
Во 1844 година во редовна работа е пуштена првата меѓумесна телеграфска
линија меѓу Балтимор и Вашингтон, а во 1858 година, бидејќи во меѓувреме со
телеграфски водови биле поврзани сите поголеми градови на двата континента, се
поставува трансатлантски кабел, со што се воспоставува редовна телеграфска врска
меѓу Америка и Европа.
16
Во овој период барањата што се појавиле за превоз на стока и патници и пренос

на соопштенија предизвикале појава на првите сообраќајни претпријатија што
произведувале превоз на услуга. Така, на пример, постоеле организации
специјализирани за изградба на железнички пруги, а одредени организации ги
користеле тие пруги. Подоцна тие компании станале државни, се појавиле и првите
приватни линии, кои вршеле масовен градски превоз. Истото важи и за водниот
сообраќај, со таа разлика што се појавиле поголеми компании за бродски превоз
(линија Лојд). Приватните компании граделе патишта со патарини. Кон крајот на XIX
век се појавиле сообраќајни претпријатија за пренос на пораки. Во почетокот овие
организации послужувале одредени линии, а подоцна прераснале во регионални и во
национални организации.

1. Кој момент од историјата се смета дека предизвикал сообраќајна револуција?
2. Кои биле позначајни резултати во иноваторството на англискиот инженер
Џорџ Стивенсон?
3. Зошто се јавила потребата од појава на првите сообраќајни претпријатија?
1.6. Карактеристики на сообраќајот во новите векови
Развојот на индустријализацијата минувал низ три етапи. Првата етапа се

одликува со забрзан развој на производството на средства за производство. Во оваа
етапа носители на стопанскиот развој во индустријализацијата стануваат рударството,
енергетиката, базната тешка индустрија. Постоеле големи вложувања во изградбата на
фабрики за базната индустрија.
Втората етапа на индустријализацијата се карактеризира по тоа што државата го
намалила големото влијание во работата на индустријалците. Во оваа етапа сè повеќе
луѓе се вработуваат и се зголемуваат нивните плати. Исто така, карактеристично е тоа
што се забрзува развојот на преработувачката индустрија, односно сè повеќе се
појавува производството на средствата за потрошувачка.
Во третата етапа се појавува индустриски начин на производство во сите
области: во земјоделството, градежништвото, техничките производи итн. Во оваа етапа
е карактеристично тоа што се развива меѓународната трговија.
Потребите за превоз во првата етапа се концентрирани на масовниот превоз,
особено во рударството, градежништвото и во базната индустрија.
Слична е ситуацијата и со превозот на патници. Во тој период луѓето немале
многу пари за патување и најчесто патувањето било на релација дома - работа и
обратно.
17
Во втората етапа потребите за превоз од масовен тип преминуваат во

дисперзивен карактер8. Во оваа етапа примањата на населението се зголемуваат, па
патувањата не се повеќе само на релација дома - работа. Тоа значи дека се зголемуваат
мотивите за патување.
Третата етапа се карактеризира со тоа што постои разновидност во потребите
за превоз. Бројот на видовите стока што се појавува во превозот е доста голем.
Различните видови стока имаат различни барања во превозот и бараат различни
превозни средства. Во оваа етапа мотивите за патувања се зголемуваат, а се појавуваат
и различни барања на патниците, кои се однесуваат на удобноста, цената, безбедноста
и др. Во неа се појавуваат различни потреби за должината на превозниот пат, како на
стоката така и на патниците. Се појавуваат големи разлики во големината на пратките
и во бројот на патниците.
Во однос на битните сегменти од развојот на сообраќајот можат да се изведат
следниве општи заклучоци:
 На индустријата, која е заснована на парен погон и одговара парен
сообраќај;
 На индустријата, која е заснована на електричен и моторен погон и одговара
сообраќај на електричен погон и на мотори со внатрешно согорување;
 На автоматизирано и роботизирано стопанство му одговара сообраќај со
автоматско управување со сѐ поголема имплементираност на еколошки
стандарди.

1. Како втората етапа на развојот на индустријата влијаела на сообраќајот?
2. Како третата етапа на развојот на индустријата влијаела на сообраќајот?
3. Како разновидноста во потребите за превоз се рефлектирала на сообраќајот?
1.7. Карактеристични моменти од развојот на сообраќајот
1.7.1. Патен сообраќај
Разгранетата гранка, товарното животно и набиената патека од животните го

претставуваат прапочетокот на сообраќајот. Кога товарот станал претежок за гранката,
поради полесно движење, под неа било подметнато стебло (дрвен валјак), по што
почнала да се раѓа идејата за правење тркало.
8
Терминот дисперзија во овој контекст има статистичко значење (дисперзија: растурање).
18
Околу 3000 год. пр.н.е. во Месопотамија се употребувало тркало на количка9.

Набргу почнала да се користи и силата на добитокот, по што се појавиле запрежни
возила, кои се користат и ден-денес (слика 1.8.).
Слика 1.8. Од разгранета гранка до современо возило

По пронаоѓањето на парната машина, почнале да се јавуваат идеи за нејзина
примена на тогашните возила и замена на силата на добитокот. Прв во тоа успеал
капетанот Кињо со неговиот парен трактор во 1769 година (слика 1.4.).
По него, во наредното столетие, по патиштата и улиците на развиениот дел од
светот многу иноватори (пронаоѓачи) прикажувале разни типови парни кочии, како, на
пример, Мердок во 1784 година прикажал парна кочија со три тркала и Симингтон во
1786 година прикажал парна кочија со четири тркала. Голема пречка за брзиот развој
на патни возила бил проблемот околу постигнувањето различна брзина на погонските
тркала при свртување, бидејќи двете тркала на истата оска не поминуваат ист пат. Во
средината на XIX век бил откриен диференцијал, кој помалку или повеќе успешно го
елиминирал овој проблем. Во ова време започнува употребата на зборот автомобил,
кој претставува сложенка на латинските зборови autos (сам) и mobiles (подвижен).
Од 1881 година почнале експерименти за конструирање патни возила на
електричен погон, по што биле постигнати значајни резултати. Меѓутоа, тие
автомобили не можеле да сообраќаат на подолги релации, поради времетраењето на
електричното полнење и големата маса што ја имале. Поради тие фактори, како и
поради фактот што во тоа време нафтата имала ниска цена, натамошните експерименти
за иновирање патно возило на електричен погон значително се намалиле сè до денешно
време. Денес, поради исцрпување на резервите на нафта, овие експерименти повторно
се јавуваат во практика.
Развојот на моторниот патен сообраќај се заснова врз развојот и употребата на
мотори со внатрешно согорување. Првиот употреблив четиритактен мотор врз база на
мешавина на петролеум и воздух го конструирал германскиот инженер Николаус Ото
9
Тркалото првин се употребувало за мелење брашно, а потоа за правење колички.
19
во 1878 година. Според неговото име, денешните мотори на бензин и воздух се викаат
ОТО-мотори (слика 1.9.)10.
Слика 1.9. Делови на ОТО-мотор:
1. глава на мотор
2. блок на мотор
3. клип со клипница
4. коленесто вратило („радилица“)
5. замаец
6. корито на мотор (картер)
Првите мотори со внатрешно согорување биле користени во индустријата како

неподвижни машини, а дури по нивното усовршување биле приспособени за
вградување во сообраќајните средства. Дајмлер во 1885 година го изработил првиот
мотоцикл, а истата година Бенц го конструирал првиот автомобил на четири тркала
(слика 1.10.).
Слика 1.10. Иноватори и нивни пронајдоци: Дајмлер, Бенз, Форд и Дизел
10
Принцип на работа на четиритактен ОТО-мотор можете да видите на
https://en.wikipedia.org/wiki/Engine.
20
Следната година Дајмлер го конструирал првиот автомобил на четири тркала

што бил управуван со помош на осен ракавец и преносен механизам. Во меѓувреме,
Мајбах конструирал карбуратор, Данлоп - пневматици, а Бош - уред за стартирање
(палење) автомобили.
Кон Бенц и Дајмлер во текот на последната деценија од XIX век им се
приклучуваат повеќе пронаоѓачи, меѓу кои Рудлоф Дизел (патентирал дизел-мотор во
1897 год.), понатаму, Мајбах, Маркиз де Дион, Арманд Пежо (конструирал мотор со
распоред на цилиндри во форма на буквата V и работел на усовршување на
каросеријата), Луј Рено го усовршил менувачот, вовел карданско вратило,
произведувал тркачки автомобили и започнал сериско производство.
Американецот Хенри Форд во 1903 година основал своја компанија во која
започнал индустриско производство на автомобили11. Од 1908 до 1928 година тој во
својата фабрика произвел 15 милиони автомобили од типот „Т-рекорд“ (слика 1.11.).
Дотогаш автомобилите можеле да ги купуваат само фабрикантите, аристократските
фамилии и слично, а по започнувањето на индустриското производство и работниците
можеле да си купат автомобил.
Првиот автомобил во Република Северна Македонија бил „Т-рекорд“ довезен
од Америка во 1905 година во Битола, кој возел низ Широк сокак со 13 км/ч.
Слика 1.11. Т – рекорд на Хенри Форд

Камионот се усовршувал на сличен начин како и патничкиот автомобил.
Единствена разлика е во тоа што му се давала предност при развојот од различни
аспекти. Така, произведувачите на камиони порано посветувале поголемо внимание на
силата отколку на брзината и на удобноста.
Во последно време овие разлики се губат. Слично течел и процесот на
унапредување на автобусите, прво во градскиот, а подоцна и во меѓуградскиот
сообраќај.
Во 1899 година се воведени првите автобуси со бензински мотор, кои почнале
широко да се употребуваат во почетокот ХХ век, како замена на омнибусите (возила за
превоз на патници со коњска влеча).
11
Повеќе типови автомобили „форд“ (олдтајмери и понови) можете да најдете на:
http://www.hfmgv.org/museum/index.aspx.
21
Специфично патно возило за масовен превоз на патници е тролејбусот, кој се

употребува исклучително во градскиот превоз (слика 1.12.). Тие почнале да се
употребуваат од 1882 година 12
а) б)
Слика 1.12. Тролејбуси: а) од 1886 год. б) од 2018 год. (шкода)

Во денешно време еколошката свест е сѐ поприсутна и кај произведувачите на
превозните средства и кај корисниците. Покрај свеста, постои и значајно нормативно и
стимулативно уредување со цел користење на пријателски „friendly“13 превозни
средства и видови на сообраќај.
а) б)
в) г)
Слика 1.13. Еколошки превозни средства за превоз на патници
12
Повеќе на: www.trolleybus.co.uk/history1.htm.
13
Полн назив: „environmentally friendly“.
22
Во патниот сообраќај за таа цел се користат: хибридни превозни средства

(комбинација на бензински и електричен погон, комбинација на водород и електричен
погон) – слика 1.13-а, компримиран природен гас (CNG14) – слика 1.13-б, водород
слика 1.13-в, електрични превозни средства слика 1.13-г, и сл.
Слична тенденција постои и во патниот превоз на стока, но поради
исклучително скапата технологија, нивната застапеност е многу помала од патничкиот
превоз.
а) б)
Слика 1.14. Еколошки превозни средства за превоз на стока: а) на CNG и б) на

хибриден погон (водород и електричен погон)
Развој на патиштата
Развојот на патиштата и на патната инфраструктура претставува основен фактор

во развојот на патниот сообраќај. Освен патната мрежа, врз развојот на патниот
сообраќај влијае и изграденоста на придружните објекти на инфраструктурата. Позната
е изреката „Via Vita“ од Римјаните, што значи „патот е живот“.
По пронаоѓањето на тркалото, се појавила потребата од градење патеки и
патишта. Древните Римјани во врвот на својата моќ располагале со мрежа на патишта
од околу 30.000 км. Сите патишта тргнувале од плоштадот „Форум“ во Рим и оттаму е
познатата изрека „сите патишта водат кон Рим“. Конструкцијата на патиштата била
градена од квалитетен камен, чија дебелина била од 0,8 до 1 м (слика 1.15.).
Слика 1.15. Изглед на конструкција римски пат
14
Анг. Compressed Natural Gas – CNG.
23
Нивните патишта со километри се простирале праволиниски, а поважните

раскрсници биле штитени со војници. На растојание од 8 до 10 км биле градени
поштенски станици, места за одморање, за замена на запрегата и колите и сл.
Словените од римските патишта на територијата на Балканскиот Полуостров ги
затекнале следниве поважни патишта:
- Виа Игнација (Via Egnatia), кој претставува продолжеток на римскиот пат
Виа Апија (Via Appia), кој тргнувал од Рим15 (слика 1.16.);
- Виа Милитарис (Via Militaris), кој го поврзувал Белград со Цариград преку
Ниш и Софија.
Слика 1.16. Римски патишта Via Egnatia и Via Appia

Многуте денешни патишта лежат на овие траси. Поголем дел од трасата на
паневропските сообраќајни коридори 8 и 10 лежи на трасите на римските патишта Via
Ignacija, Via Apia и Via Militaris (слика 1.16. и 1.17.).
Паневропски сообраќајни коридори се сообраќајни коридори што ги поврзуваат
земјите на Централна Европа со земјите на Источна и Југоисточна Европа.
Европскиот проект на паневропски сообраќајни коридори е започнат во 1991
година на конференција во Прага, поради потребата за интегрирање на постојната
Трансевропска транспортна мрежа (ТЕН-Т) со транспортните мрежи на државите
надвор од тогашната Европска Унија. Потоа се одржани уште две конференции, на
Крит 1994 година (кога се дефинирани девет коридори) и во Хелсинки 1997 година
(кога е дефиниран коридорот 10).
15
Виа Игнација во минатото претставувал пат par excellence што бил врска меѓу Западното и Источното
Римско Царство. Изграден во третиот век пр.н.е. (за време на конзулот Егнатиус) овој пат е продолжение
на Виа Апиа (Via Appia) и поминува низ Балканот, почнувајќи од Дуреш во Албанија преку Северна
Македонија и Северна Грција се до Истанбул (Константинопол) во Турција. Виа Игнација со своите
споредни патишта лежи на Моравско-Вардарската Долина. Повеќе на:
www.viaegnatiafoundation.eu/mac_home.php.
24
Девет коридори се патни и железнички, а еден е воден (речен) коридор, познат

како Дунавски коридор - Коридор 716.
Слика 1.17. Паневропски коридори 8 и 10
1.7.2. Железнички (шински) сообраќај

Употребата на шината започнала уште во средниот век во рудниците. Едно од
најстарите шински возила, за кое се знае од 1550 година, било дрвена количка што се
движела по дрвени шини во еден германски рудник.
а) б)
Слика 1.18. а) Изглед на првите конструктивни решенија на шини б) Локомотива

„Непобедлива“ на Тревидик
Дрвените шини биле подложени на абење и кршење поради што подоцна
дрвените гредички биле обложувани со метал (слика 1.18-а). Но, и ваквите шини
немале доволно цврстина, па набргу биле заменети со метални.
16
Во последниве неколку години се промовира и Коридор 11 (Белград - Јужен Јадран), но истиот сѐ
уште не е верификуван од нова Паневропска конференција
25
Денешниот облик на шината и го дал Вињол, поради што уште се викаат и

„Вињолови шини“ (слика 1.19-а). Постојат и двоглави (слика 1.19-б) и Феник
(вжлебани) шини (слика 1.19-в).
а) б) в)
Слика 1.19. Изглед на шина: двоглава (а), „Вињолова“ (б) и „Феникс“ (в)
По пронаоѓањето на парната машина, започнале обиди за правење парна
локомотива. Во 1804 година Тревидик ја конструирал првата парна локомотива, која ја
нарекол „Непобедлива“ (слика 1.18-б). Неговата локомотива успеала да извлече товар
од 10 т и 60 патници на растојание од 14 км. Локомотивата била задржана на
експериментална работа уште 6 месеци, а потоа, од страна на Тревидик, експериментот
бил прогласен за неуспешен.
Подобри резултати имал англискиот инженер Џорџ Стивенсон17, кој се смета за
основач на парниот железнички сообраќај.
а) б)
Слика 1.20. а) „Локомотејшен“ (анг: Locomotion); б) „Ракета“ (анг. Rocket)

Тој во 1814 година ја конструирал првата употреблива парна локомотива за
влечење вагонетки во рудниците. Потоа имал конструирано уште 24 локомотиви, а во
1825 година ја конструирал локомотивата „Локомотејшн“, која служела за јавен
меѓуместен сообраќај (слика 1.20-а). Оваа локомотива влечела 30 вагони со 50 т товар
и 450 патници со брзина од 19 км/ч на пруга долга 40 км. Во 1829 година Стивенсон
17
Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/George_Stephenson.
26
направил нова модифицирана локомотива, која ја нарекол „Ракета“ и со која постигнал

брзина од 50 км/ч (слика 1.20-б).
Отворањето редовен организиран железнички превоз првпат се случил во 1830
година меѓу Дарлингтон (рудник на јаглен) и Стоктон (пристаниште) и меѓу Манчестер
(индустрија) и Ливерпул (пристаниште) за увоз и извоз на стока, најчесто, во Америка.
Тоа претставува почеток на железничкиот транспорт на стока. Во почетокот пругите
биле градени, главно, во хоризонтала и со најмал радиус од 1.500 м. Една деценија
подоцна, пругите се граделе и на нагорнина и со најмал радиус од 600 м, па и 300 м.
Набргу во Англија и во други земји започнува изградбата на пруги. Најголем
обем на изградба на пруги по Англија, било во Америка. Пруги биле градени и во
Австро–Унгарија, Белгија, Русија, Холандија, Азија, Египет итн.
Првите шински превози на патници се извршувани со кочии кои имале коњска
влеча (слика 1.21-а), а по пуштање на парната локомотива во редовна употреба во
сообраќај се појавиле и првите патнички вагони (слика 1.21-б).
а) б)
Слика 1.21. а) Една од првите железнички патнички коли (1827 г.) б) Германски
патнички вагон – III класа (1939 г.)
Првата железничка пруга во Република Северна Македонија, која почнала да се
гради во 1871 година била на релација Солун – Скопје – Косовска Митровица.
Пуштањето на првата делница од железничката пруга била на релацијата Солун –
Скопје во 1873 година.
Трамвај е електрично возило, кое, главно, се користи за градски превоз на
патници. Се движи по шини. Напојување на погонскиот електромотор на трамвајот се
врши преку електричен вод што се наоѓа над шините и тролата, а поретко преку
шините.
Првите трамваи биле со коњска влеча и се појавиле на почетокот од XIX век
(слика 1.22-а). Денес трамваите, речиси во сите поголеми градови, се главни превозни
средства во градскиот сообраќај (слика 1.22-б).
27
а) б)
Слика 1.22. а) Париски трамвај од 1830; б) Современ трамвај (Хановер, Германија)

Освен трамваите, постојат и лесни шински возила18, кои имаат слична функција
како и трамваите и се многу слични (слика 1.23.). Тој систем на градски превоз се вика
„Лесен шински систем“ (Light Rail Transit/Métro légere/Sneltram/Metropolitana legera).
Сообраќа на сопствени, резервирани пруги во значителна должина на патот, кои, исто
така, можат да бидат опремени (но и не мора) со систем за сигнализација, на кои, по
правило, има перони што се специјално конструирани за тој систем.
а) б)
Слика 1.23. Лесни шински возила во а) Даблин б) Брисел

Може да го опслужува и строгиот центар на градот, сообраќајќи на трамвајски
шини на ниво на улица, а, исто така, и во тунелите, а дури може и да се движи на
наполно опремена железничка пруга (тоа е и основната разлика со трамваите).
Првата подземна градска железница (метро) е направена во Лондон во 1863
година. Метрото е вид на масовен јавен железнички превоз на патници во градско-
приградскиот сообраќај (слика 1.24.). Во повеќето случаи сообраќајот се одвива под
земја, поради што се вика и подземна железница.
18
Анг: Light Rail Vehicles (LRV). Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/Light_rail.
28
а) б)
Слика 1.24. Метро систем во а) Милано б) Порто

Натамошниот развој на железницата е насочен кон зголемување на носивоста на
пругите и зголемување на брзините на возовите кај класичната (конвенционалната)
железница и појава и развој на магнетно левитациски железници (МАГЛЕВ) во
последните две децении.
Конвенционалната железница се заснова на возила со тркала (контакт „тркало –
шина“), a магнетно-левитациски железници на возила кои лебдат над посебна „шина“
(слика 1.25.).
Слика 1.25. МАГЛЕВ возови

Покрај МАГЛЕВ системот во светот може да се сретне и Монораил железнички
систем (Monorail) - слика 1.26.
а) б)
Слика 1.26. Monorail систем во Сао Паоло (а) и Сиднеј (б)

Monorail систем е составен од шински возила, најчесто со помал капацитет, кои
се движат по бетонска греда („шина“) на гумени тркала што ги прави, речиси,
29
бесшумни. Составот на возот ја „опфаќа“ бетонската шина од двете страни која е

подигната на доволна височина како не би се пречело на другиот сообраќај. Иако го
карактеризира независност од „приземниот сообраќај“, со што е значително побрз,
побезбеден и ефикасен со отсуство на бучава, поради големите трошоци на градење не
е застапен во голема мерка.
Денес најмногу се употребуваат возови со дизел и електричен погон
(локомотиви и моторни возови). Железничкиот сообраќај, заедно со водниот се смета
за „friendly“ вид на сообраќај, пред сѐ, поради железничките возила на електричен
погон и помалото загадување на животната средина од возилата на дизел-погон.
Поради зголемување на еколошките ефекти од „friendly“ возилата, но и поради
економските бенефити (помала потрошувачка), во железничкиот превоз на патници во
последно време се употребуваат (хибридни) моторни возови на водород кои се
опремени со горивни ќелии, кои произведуваат електрична енергија од водород и
кислород (слика 1.27.).
Слика 1.27. Хидрогенски (хибриден) воз
1.7.3. Воден сообраќај

Развојот на водниот сообраќај започнува со првите обиди на луѓето да ги
совладаат водените површини. Се претпоставува дека идејата да се користи водениот
пат за движење праисторискиот човек ја добил преку набљудување на стеблата и
гранките на кои често се наоѓале птици или некои други животни. По таквото
осознавање, човекот ги користел своите раце за веслање и управување, за да ги
вдлабнува стеблата а со тоа и да го спушта тежиштето и да ја зголемува стабилноста на
првобитните пловни објекти (слика 1.1-б), да поврзува повеќе стебла во сплав итн.
Од веслање со раце праисторискиот човек преминал на веслање со гранка, која
со текот на времето ја подесувал во облик на денешното весло.
Како се зголемувала потребата за превоз на луѓе така се правеле обиди и за
зголемување на кајаците, при што тие постепено преминале во бродови со весла кои се
задржале во употреба повеќе векови (слика 1.28).
30
а) б) в)
Слика 1.28. Бродови со едра низ вековите: а) околу 4500 год пр.н.е, б) XIII и в) XVII век
Натаму, со осознавањето на предностите на ветрот почнала да се користи
неговата сила за движење на бродовите со едра – каравели и галии (слика 1.29.).
Техниката на градење на бродови со едра мошне напредувала, па и по појавата на
паробродови, успеале да ја задржат конкуренцијата и низ XIX век.
Каравелите се појавиле во XIII век и се граделе до XVI век. Меѓу најпознатите
бродови со едра бил бродот (каравела) на Колумбо, кој се викал „Санта Марија“ (слика
1.29-б).
Галиите од XVII и XVIII век биле значително поцврсти постабилни што им
овозможувало поголема носивост и поголеми брзини.
а) б)
Слика 1.29. а) Галии од XVII и XVIII век; б) „Санта Марија“

Трговските фрегати19 се појавиле на почетокот на XIX век и имале носивост од
околу 1000 тони и имале три јарболи (слика 1.30-а).
Во средината на XIX век се појавуваат брзи бродови со едра кои биле наречени
клипери (слика 1.30-б). Имале мала носивост но голема брзина (9 -15 јазли) со која
долго време им конкурирале на парните бродови.
19
Кога прв пат се појавила, под фрегата се подразбирала мала и брза галија со лесно вооружување.
Денес, под фрегата се подразбира воен брод од средна големина.
31
а) б)
Слика 1.30. а) Фрегата „Пенелопе“ од 1806 година; б) Клипер „Титаниа “

Околу XII век почнуваат обиди за изградба на бродови на механички погони.
Откривањето на парната машина го овозможила тоа, па така во 1807 година
американскиот инженер Роберт Фултон го изградил првиот пароброд наречен
„Клермон“ (слика 1.31-а). Бродот „Клермон“ ги извршувал линиските превози на
патници на реката Хадсон.
а) б)
Слика 1.31. Бродови: а) „Клермон“; б) „Савана“

Првиот пароброд што го препловил Атлантскиот Океан за 26 дена на релацијата
Њујорк – Ливерпул во 1818 година се викал „Савана“ (слика 1.31-б).
Натамошниот развој на бродовите е сврзан со изградбата на бродови со моторен
дизел-погон. Моторниот дизел-погон е воведен непосредно пред Првата светска војна.
Во водниот сообраќај, во шеесеттите и седумдесеттите години на XX век, а и
подоцна почнала да се користи атомската енергија за погон на бродовите. Така, во 1958
година во Русија е изграден прв брод на атомска енергија, чија основна намена била
кршење на мраз (мразокршач). По ова, главно, во Русија и во Америка започнува
изградба на голем број бродови, а, пред сè, на подморници со погон на атомска
енергија (слика 1.32.). Поради опасност од хаварии на ваквите бродови, денес се
избегнува користењето на атомска енергија за погон на бродовите.
32
Слика 1.32. Прв американски брод на нуклеарен погон „USS Bainbridge

(CGN-25)“
Денес со бродовите се превезува најголема количина на товар. Доминира
превозот на сурова нафта и нејзините деривати со танкери (слика 1.33-а), контејнери
(слика 1.33-б), руда, јаглен, житарици итн.
а) б)
Слика 1.33. а) Танкер; б) Контејнерски брод

Во Република Северна Македонија постои езерски сообраќај. Развојот на
езерскиот сообраќај бил условен од потребите на населението за риболов, превоз на
населението а подоцна и во туристички цели (слика 1.34.).
Слика 1.34. Поранешни превозни средства на Охридско

Езеро
33
1.7.4. Воздушен сообраќај

Воздушниот сообраќај нема долга историја. Отсекогаш постоелe желба и обиди
луѓето да летаат како птиците. Првите желби за летање се искажани на цртежите
на ѕидовите во пештерите од камено време.
Во старогрчката митологија се прикажани обиди на луѓето да летаат. Според
неа, Икар, синот на Дедал, претставува прва митолошка жртва на неуспешното
летање20 (слика 1.35-а). Подоцна, во ренесанснaтa доба, големиот уметник Леонардо да
Винчи се обидел да направи прво летало (слика 1.35-б). Тој го поставил и првиот закон
на аеродинамиката. Исто така, дал нацрт на пропелер и замисла на лет слично како кај
денешните хеликоптери.
а) б) в)
Слика 1.35. а) Икар и Дедал21 б) Летачка спирала на Леонардо да Винчи22 в) Балон на

браќата Монголфие
Натамошниот развој на воздушниот сообраќај се одвивал во два правца.
Првиот правец се однесува на правењето летала, балони или аеростати кои се
полнат со гас, чија специфична маса е помала од масата на воздухот. Балоните
наполнети со ваков гас (кој е загреан) добиваат притисок и летаат на одредена висина.
Забележано е дека првиот што ја поставил идејата за летање со балон бил Франческо де
Лама во 1670 година.
Првото успешно летање на луѓето со балон го извеле браќата Монголфие во
1783 година, а една година подоцна извеле и прв успешен лет преку Ла Манш (слика
1.35-в). Балонот бил полнет со водород и со хелиум.
По вакви успешни обиди за правење летала со балон почнале да се прават и
воздушни бродови - дирижабли на парен погон, а подоцна и со мотори со внатрешно
согорување (цепелини). Честите катастрофи на овие бродови, кои превезувале луѓе и
товар, предизвикале стагнирање (опаѓање), натамошно неразвивање на балоните.
Денес тие се употребуваат за авантуристички, туристички и за научни потреби.
20
Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/Icarus.
21
Сликата е на Чарлс Пол Ландон од 1799 год.
22
Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/Leonardo_da_Vinci.
34
Вториот правец на развојот на воздухопловите го започнале браќата Рајт на кои

им успеало да конструираат летало со експлозивен мотор и кои на 17 декември 1903
година првпат полетале со „авион“. Првиот авион на браќата Рајт бил наречен „Флаер
1“, кој летал на околу 30 метри височина од 2,5 метри над земјата со брзина околу 10
км/ч23 (слика 1.36.). Следните години со експериментите на браќата Рајт биле
постигнати одлични резултати во однос на стабилноста и одржувањето на авионите во
воздух, со што е овозможена нивна практична примена.
Слика 1.36. Летот со „Flyer 1“ на 17 декември 1903 год.

Во наредната деценија воената индустрија го откупила изумот и
достигнувањата на браќата Рајт. Во натамошниот развој авионите постигнале брзини
од 80 до 100 км/ч, а должина на летањето дури до 400 км. Авионите биле
употребувани во Првата светска војна, а особено во Втората светска војна. Прв
комерцијален превоз на патници е извршен во 1914 година на релацијата Сан
Петерсбург – Тампа во САД.
Првиот експериментален авион на млазен погон летал во 1939 година во
Германија.
Најголем развој на воздушниот сообраќај се случил во доцните шеесетти и
почетокот на седумдесеттите години на минатиот век. Унапредувањето на
технологијата на воздушниот сообраќај во најголема мерка е насочено кон
зголемување на превозните капацитети и должината на летањето.
Развојот на воздушниот сообраќај отсекогаш бил полигон за демонстрација на
националниот економски, научен, технолошки и воен престиж во светот. Главно,
демонстрацијата на престижот е во военото воздухопловство.
Прв аеродром во Северна Македонија бил изграден во Скопје, на територијата
на денешната Општина Аеродром 1928 година. Иако аеродромот имал меѓународна
класификација се користел само за домашни и чартер летови. Прв патнички авион што
слетал на овој аеродром бил од француско производство „Potez 29“, а првиот лет бил
на релација Белград-Скопје-Подгорица-Мостар-Сараево-Белград при што биле
превезени 5 патници и 290 кг товар.
Во 1935 и 1936 година, покрај аеродромот во Скопје се користел и аеродром во
Битола.
23
Анг.: „Flyer“; Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/Wright_brothers.
35
1.7.5. Поштенски сообраќај

Развој на средства за пренос на пораки
Првите средства за пренос на пораки биле луѓето - гласници, кои пеш или на
коњ пренесувале, прво, усни, а подоцна и писмени пораки. Куририте, најчесто, биле
пешаци, кои по потреба и трчале на одредени релации или јавале добиток.
Своевидни гласници биле и тапанарите наречени телали, кои на селските или на
градските плоштади извикувале пораки што биле наменети за жителите (масовни
информации).
Во натамошниот развој на преносот на пораките се користат добитокот и
запрежните возила (поштенските дилижанси) и бродовите. Подоцна со појавата на
железницата, за пренос на пораките се користеле шински возила (поштенски вагони), а
со развојот на патниот и на воздушниот сообраќај и патни возила, балони, воздушни
бродови и авиони. Во поново време се користат и цевководи (пневматски) за пренос на
писмени пораки.
Денес како најсовремен вид за пренос на пораки се сметаат средствата што
овозможуваат пренос на говор на далечина (телефон), на говор и слика (ТВ, видеофон
итн.) и на писмени пораки, кои се пренесуваат на класичен начин (со средства на
патниот сообраќај, воздушниот, железничкиот итн.) и по електронски пат (интернет,
интерни компјутерски мрежи и др.).
Со текот на вековите се зголемувале превозните можности и брзините на овие
средства, како и развиеноста (разгранетоста) на мрежата. Рековме дека првите средства
за пренос на пораки биле гласниците и запрежните возила. Во тоа време постоело
размислување како да се изврши најбрз пренос на пораки за нивната важност
(актуелност) да не биде загрозена. Така, во 1833 година германските научници Гаус и
Вебер ја пронашле телеграфијата (слика 1.37-а), а уредот што го овозможил тоа го
нарекле телеграф, според грчките зборови tele (далечина) и graf (пишува).
Телеграфијата на Гаус и Вебер овозможувала пренос на ограничен број договорени
сигнали.
а) б) в)
Слика 1.37. а) Телеграф; б) Телепринтер; в) Телефонот на Бел

Американскиот сликар и пронаоѓач Семјуел Морзе во 1937 година пронашол
систем на знаци (азбука), со чија помош можело да се состави секаква порака и
36
пронашол игла за пишување што овозможувалa да се забележи телеграфската порака

на лента, а подоцна и да се прочита. Азбуката била наречена Морзеова азбука.
Во почетокот телеграфијата била овозможувана со жици (кабли), а подоцна
била воведена и безжичната телеграфија со помош на радиобранови. По Втората
светска војна класичните Морзеови апарати биле заменети со телепринтери (печатач
на далечина) (слика 1.37-б). Телепринтерот е уред кој овозможува да се добие наполно
идентичен текст отчукан на приемниот апарат со текстот на испратениот апарат.
Подоцна, освен пораки, било овозможено и пренос на слики, а таквата појава се
вика фототелеграфија.
Вториот правец на брз пренос на пораки претставува телефонијата. Идејниот
творец на телефонот бил Рајс, кој во 1861 година прикажал прв неуспешен телефон.
Вистински творец на телефонот е американскиот наставник на глувонемите
Александар Бел, кој прв конструирал телефонски апарат во 1876 година (слика 1.37-в).
Натамошното усовршување на телефоните го извршиле: Едисон, Хјуз, Пупин и др.
Основно средство за пренос на масовни информации е печатот. Весниците се
превезуваат со сите средства што служат и за превоз на патници и за превоз на стока.
Покрај печатот, за пренос на масовни информации се конструирани и посебни средства
за пренос на звук и слика на неограничени растојанија. Тоа се радиото и
телевизијата.
Во последно време за пренос на информации многу се користи интернетот.
Интернет претставува глобална мрежа (систем на мрежи) во која се вклучени повеќе
помали мрежи24.
Развој на организацијата за пренос на пораки
Организирање на луѓето за задоволување на потребите за пренос на пораки во
првобитната заедница се вршело од случај до случај кога настанувале такви потреби.
Притоа бил одредуван гласник, кој требало да ја пренесе усната порака каде што било
потребно тоа.
Првите постојани служби за пренос на пораки (пошти) настанале во античките
држави и служеле исклучително за државни потреби за одржување врски меѓу
централните и провинциските органи на управата, натаму меѓу одредени воени
команди и единици и сл. Често тие служби биле во составот на главните патишта.
Овие служби имале почетно - завршни и попатни станици во кои се менувале
гласниците (куририте), јавачите и запрежниот добиток или, пак, се обезбедувал нивни
одмор, исхрана и др. Зборот пошта доаѓа од латинскиот збор „Statio posita“ што значи
постојана станица. Со времето се развил изразот пошта, така што денес тој опфаќа не
само станица, туку и цели служби за пренос на поштенски пратки. Со распадот на
големите антички држави почнале да се гасат и поштите што биле во составот на
патиштата.
24
Повеќе на: http://mk.wikipedia.org/wiki/интернет.
37
Феудалното општество немало потреба од постоење постојана служба за пренос

на пораки. Одредени господари, поголеми феудалци, црквата и други во своите
дворови држеле еден, двајца или повеќе гласници. Не толку силните феудалци немале
вакви постојани гласници, а кога било потребно на пат ги испраќале своите слуги или
членовите на семејството.
Со зајакнување на градовите, трговијата и занаетчиството при преминот од
средниот во новиот век, повторно се зголемил интересот за организирање служба за
пренос на пораки. Покрај господарите, сопствени организации за пренос на пораки
основале и поголемите градови, здруженијата на трговци и занаетчиските еснафи.
Во XIV век во Европа се основаат специјализирани служби – претпријатија за
организиран превоз на пошта и патници на постојани линии со постојани станици
(линиски сообраќај) и со наплатување на услугите. Претпријатијата кои одржувале
врски на одредени линии и територии постепено почнале да се здружуваат, најпрвин во
рамките на државата, а подоцна и пошироко. Така, во 1874 година настанал Светскиот
поштенски сојуз25 со седиште во Берн. Во тој Сојуз денес членуваат сите национални
поштенски организации во светот.
Меѓународниот телеграфски сојуз е основан во 1865 година со седиште во
Париз, а Меѓународниот радиотелеграфски сојуз е основан во 1906 година со седиште
во Берлин. Овие два сојуза се обединиле во Меѓународен телекомуникациски сојуз 26 во
1949 година со седиште во Женева. Сојузот денес ја обединува работата на сите
светски национални (државни и приватни) служби за телеграфија, телефонија и радио-
телевизии.
1.7.6. Цевководен сообраќај

Основните технички проблеми за превоз на течности и гасови (флуиди) без
амбалажа почнале да се решаваат одамна. Познати се римските системи за пренос на
вода на поголеми оддалечености, кои се познати под името аквадукти. Системи за
наводнување на полиња постоеле во многу антички држави (Индија, Персија, Кина), па
и пред нив. Пред пет илјади години првите луѓе што ја обработувале земјата по
долините на реките Тигар и Еуфрат научиле да прават системи од канали за
наводнување со спојување на тие реки. Керамички водоводни цевки биле пронајдени
во ископините на населбите што постоеле пред четири илјади години.
Но, и покрај сето тоа, превозот преку цевководи денес се вбројува во најмлади
сообраќајни гранки, бидејќи појавата на масовно производство и потрошувачка на
производи, кои можат да се превезуваат по пат на цевки, го поставило барањето за
забрзување на развојот на ова сообраќајно средство. Нормално, овде треба да се
исклучат водоводите што користат иста или слична технологија како цевководите, но
не се составен дел на сообраќајниот систем.
25
UPU – Union Postale Universalle.
26
ITU – International Telecomunication Union.
38
Најчести производи што се превезуваат со цевководите се: нафтата и нејзините

деривати и природниот гас.
Првиот нафтовод бил изграден во 1865 година во Америка. Долг бил 6,5 км и
го поврзувал нафтеното поле во Питхол со железничката станица Оил Крик. Втор
нафтовод долг 12 км бил изграден во 1878 година во областа Бакуа во Русија.
Првите нафтоводи биле кратки, ги поврзувале нафтените наоѓалишта со
најблиската станица на железничкиот или на водниот сообраќај. Транспортот се
извршувал благодарение на природното надолниште на земјиштето. Од 1880 година по
должината на нафтоводите почнале де се поставуваат пумпни станици, со што е
овозможено превозот со цевководите да биде независен од природното надолниште.
Освен тоа, било овозможено транспортот со цевководите да се врши на неограничено
долги релации. Со ова е овозможено рафинериите за преработка на сурова нафта да се
оддалечуваат од нафтените полиња и да се приближуваат кон потрошувачите на
нафтените деривати (слика 1.38.).
Првите гасоводи почнале да се градат кога потрошувачката на природните
гасови почнала значително да се зголемува. Често тие се поставуваат паралелно со
нафтоводите.
Во Република Северна Македонија во 2000 година е пуштен првиот и единствен
нафтовод на релација Солун - Скопје (до Рафинеријата ОКТА, која се наоѓа во село
Миладиновци во близина на Скопје).
Планирана е и изградба на нафтоводот АМБО од Бургас на Црно Море
(Бугарија), преку Северна Македонија до местото Влоре на Јадранското Море
(Албанија).27
Во тек е доизградба и ширење на гасоводот во Северна Македонија, кој е слабо
развиен.
а) б)
Слика 1.38. а) Нафтовод на Алјаска; б) Гасовод во Бугарија
27
Повеќе на: http://en.wikipedia.org/wiki/AMBO_pipeline.
39

1. На кој пронајдок се заснова моторниот патен сообраќај?
2. Кој момент се смета за почеток на индустриско производство на автомобилите?
3. Како се рефлектира зголемувањето на еколошката свест и нормативното
уредување на развој на средствата на патниот сообраќај?
4. Кои поважни римски патишта се простирале на Балканскиот Полуостров?
5. Кои паневропски коридори поминуваат низ Република Северна Македонија?
6. Какви облици на шини постојат?
7. Кој настан се смета за почеток на организирање на јавен железнички сообраќај?
8. Кои се основните карактеристики на лесниот шински систем?
9. Која е разликата помеѓу конвенционалниот и МАГЛЕВ железнички систем?
10. Зошто железничкиот и водниот сообраќај се сметаат за „friendly“ видови на
сообраќај?
11. Зошто долго време се задржале во употреба бродовите со едра?
12. Што се каравели а што галии?
13. Кои се двата правца на развој на воздушниот сообраќај?
14. Зошто развојот на цепелините не се одржал?
15. Кој аеродром во Северна Македонија е изграден прв и каква намена имал?
16. По што е познат пронаоѓачот Морзе?
17. Кои се основните средства за пренос на информации?
18. Како настанал зборот пошта?
19. По што се карактеризирале првите нафтоводи?
20. Дали цевководниот сообраќај е застапен во Северна Македонија?
1.8. Поим за сообраќај, превоз и транспорт
Терминот сообраќај потекнува од зборовите: движење, комуницирање,

обраќање и сообраќање. Во практиката наместо терминот сообраќај, може да се сретне
и терминот промет. На пример, промет на возила, стоковен промет итн. Сообраќајот во
поширока смисла на зборот, се дефинира како организирано движење по сообраќајна
мрежа со цел да се изврши превоз (преместување на предметот на превоз) и пренос на
информации. Меѓутоа, терминот сообраќај во одредени земји од светот има пошироко
40
значење и се дефинира како засебна стопанска дејност која му припаѓа на терцијарниот

сектор (точка 1.1.). Од економски аспект, сообраќајот ги има следниве значења:
 сообраќајот е стопанска дејност што го овозможува процесот на производство;
 сообраќајот е фактор на развој на територијалната поделба на трудот;
 сообраќајот игра значајна улога во развојот на стопанството.
Превоз претставува преместување, односно пренесување патници и стока од
едно на друго место.
Зборот транспорт потекнува од латинскиот збор trans, што значи преку и
portare што значи носи и подразбира повеќе активности кои се преземаат при
пренесување на патниците и стоката од едно на друго место. Поимот транспорт има
пошироко значење од превозот, и, главно, на наши простори се поврзува со
транспортот на стока. Транспортот на стока опфаќа:
 подготвување на стоката за транспорт;
 пакување;
 окрупнување на стоката (на палети, контејнери и сл.);
 подготвување и издавање на превозна документација;
 нарачување на транспортно средство;
 товарање, претоварување и истоварување на стоката;
 обезбедување на стоката во транспортните средства како мерка против нејзино
оштетување за време на транспортот;
 царинење на стоката при увоз и извоз;
 превоз на стоката;
 складирање на стоката;
 достава до примачот итн.
Зависно од етимолошкото сфаќање и богатството на јазикот во светот во
употреба може да се сретнат сите три термини или само некој од нив. Така, на пример,
во англосаксонското говорно подрачје28, претходно опишаните активности се
дефинираат како транспорт (анг. transport и transportation), додека за непосредното
движење на возилата во сообраќајот со терминот „traffic“ (сообраќај). Слично на тоа, се
дефинираат или прават разлики помеѓу сообраќајниот и транспортниот систем.
На наши простори, па и пошироко под транспортен систем се подразбира
интегрирана целина на интерактивни елементи кои заедно ја извршуваат
транспортната задача. Елементи на транспортниот систем се:
28
Слично е и во француското (сообраќај на фр. trafic) и германското говорно подрачје (сообраќај на гер.
verkehr).
41
 превозните (транспортните) средства;

 сообраќајниците;
 техничките уреди и опрема (на пример, виљушкари, дигалки и сл.) и
 објектите и опремата за одржување на превозните (транспортните)
средства.
Технологија на транспорт подразбира начин на транспортирање на предметот
на транспорт, односно организиран начин на употреба на знаење, алати, техники и
методи со цел реализација на транспортните барања на корисниците на транспортните
системи.
Покрај наведените термини за сообраќајот се врзува и терминот мобилност
(анг. mobility). Воопштено под мобилност се подразбира раздвиженоста на населението
(луѓето) помеѓу одредени географски подрачја, сектори, дејности, занимања,
образовни, приходни и други групи на население.
Сообраќајна мобилност (М) се изразува преку бројот на патувања на одредена
карактеристична група на луѓе на одредена територија во единица време и може да се
пресмета според следната формула:
M
PT
патувања / жител (1.1.)
Bž
каде е:
PT – вкупен број на патувања на набљудуваната група (студенти, пензионери и
сл., или сите заедно) на одредена територија во одреден временски период (единица
време),
Bž – вкупен број на жители од набљудуваната група на одредена територија во
единица време.

1. Која е разликата меѓу превоз и транспорт?
2. Кои значења ги има сообраќајот од економски аспект?
3. Што е технологија на транспорт?
4. Што се подразбира под сообраќајна мобилност?
1.9. Поделба на сообраќајот и транспортот
Сообраќајот и транспортот се делат на повеќе основи. Основна поделба е

поделбата на основни видови (сообраќајни гранки).
42
Сообраќајот, а со тоа и транспортот, се дели на следните видови:

1. Копнен сообраќај (слика 1.39.):
- патен сообраќај;
- железнички сообраќај.
а) б)
Слика 1.39. Копнен сообраќај: а) патен; б) железнички

2. Воден сообраќај (слика 1.40):
- речно-каналски сообраќај;
- езерски сообраќај;
- поморски (прекуокеански) сообраќај.
а) б)
Слика 1.40. Воден сообраќај: а) речно-каналски; б) поморски (прекуокеански)

3. Воздушен сообраќај (слика 1.41.);
Слика 1.41. Воздушен сообраќај (авион и хеликоптер)
43
4. Поштенско-телекомуникациски сообраќај (слика 1.42.);
Слика 1.42. Видови поштенско-телекомуникациски сообраќај (превозни средства и

телефонски сообраќај)
5. Цевководен сообраќај (слика 1.43.);
Слика 1.43. Цевководен сообраќај

6. Сообраќај со помош на жичарница (слика 1.44.);
а) б)
Слика 1.44. Жичарници: а) за превоз на луѓе б) за превоз на руда

Освен претходната поделба, сообраќајот и транспортот можат да се поделат
според:
1. Намената:
- јавен сообраќај (превоз) – кој може да го користи секој под одредени услови
(купен возен билет, платени превозни трошоци и др.);
44
- превоз за сопствени потреби – кога одредено претпријатие извршува превоз

за свои цели (превоз на свои работници, материјал, суровини и сл.).
2. Територијалните обележја:
а) внатрешен сообраќај:
- локален сообраќај (градски и приградски);
- регионален (меѓуградски) сообраќај;
- далечински (меѓурегионален) сообраќај.;
б) меѓународен сообраќај.
3. Начинот на организација:
а) линиски сообраќај – кога се извршува на одредена постојана релација (на
пример, автобускиот сообраќај во градовите и меѓу градовите);
б) слободен сообраќај – кога се извршува во согласност со барањата и желбите
на корисниците на превозот (на пример, такси и сл.)29.
4. Логистичка и технолошка економска намена:
- внатрешен (индустриски) – во кругот на една фабрика (претпријатие);
- надворешен – надвор од кругот на едно претпријатие.

1. Како се дели копнениот сообраќај?
2. Како се дели водниот сообраќај?
3. Како се дели сообраќајот според намената?
4. Како се дели сообраќајот според начинот на организација?
1.10. Видови стока и товари
Основни параметри кои ја определуваат стоката што се превезува се: видот,

обликот (формата) и количеството на стока.
Видот на стоката претставува квалитативно обележје на стоката. Во видот се
задржани сите релевантни карактеристики за нејзина употреба.
Обликот на стоката ги одредува физичко-технолошките особини на стоката,
кои имаат одлучувачко влијание на конструктивно, односно техничко-технолошките
особини на претоварните средства, складишната и транспортната технологија. Со тоа и
29
Во воздушниот сообраќај е познат под името чартер.
45
на некој начин на начинот на работа, а со тоа и на самите технолошки решенија за

дадените услови за работа.
Количеството стока се изразува преку:
- масата „m“ (кг);
- волуменот „V“ (м3);
- бројот на парчиња.
Од логистички и од технолошки аспект, најзначајна поделба на стоката е според
нејзиниот облик. Се дели на:
- растресита стока – нејзини одлики се: гранулација, специфична маса,
коефициент – агол на насипување (агол на триење), абразивност, влажност,
лепливост, вискозитет, степен на опасност итн.;
- стока на парче (парчеста стока) – се одликува со димензии, облик, маса,
начин и можност на сложување, температура итн.;
- течна стока (стока во течна агрегатна состојба);
- гасовита стока (стока во гасовита агрегатна состојба).
Растреситата стока е онаа стока, чии физичко-механички особини овозможуваат
нејзино зафаќање и насипување при претоварот со одредени механизирани средства.
Физичко-механичките особини на растреситите материјали имаат големо влијание врз
конструкцијата и техничко-експлоатациските карактеристики на претоварните уреди.
Стока на парче е онаа што се појавува во единици, кои можат да се бројат. Се
разликува од изворната стока на парче, односно стоката, која во изворната состојба е
течна, гасовита и растресита (прашеста и зрнеста), а која со пакување во соодветна
амбалажа се доведува до парчеста стока. Парчестата стока во претоварните процеси се
појавува како пакувана (кутии, палети, контејнери и сл.) и непакувана (машини,
трансформатори, возила и сл.). Таа може да има различен геометриски облик: квадар,
табли, цилиндар, топка, итн. Стоката на парче, според големината и примената на
силата на манипулирање, може да се подели на:
- товар со мала големина и маса до 50 кг, со кој може рачно да се
манипулира (манипулира еден човек);
- товар со средна големина и маса од 50 до 100 кг, кој може да го носат
двајца работници;
- големи товари (над 100 кг) за чие манипулирање се користат посебни уреди
(виљушкари);
- многу големи товари (над 10.000 кг) за кои се потребни големи
механизациски средства (големи виљушкари, дигалки, кранови и сл.).
Во однос на видот на стоката при превоз посебно значење имаат:
46
- Опасните материи, кои можат да предизвикаат штетни последици на

здравјето на луѓето и на животната средина (киселини, радиоактивни
материи, експлозиви и експлозивни предмети, нагризувачки материи и др.);
Поради тоа, со нив, при превоз и претовар, се ракува со посебно внимание;
Работниците што ракуваат со нив мора да имаат соодветна лиценца за
ракување со опасни материи;
- Живите животни се товараат и се растовараат на посебно одредени места и
под посебни услови. Во текот на превозот може да се организира хранење и
поење на животните. Превозот може да се врши со издадени ветеринарски
потврди;
- Лесно расипливите стоки се стоки што бараат брз превоз поради можноста
од расипување (на пример, прехранбени продукти: месо, сладолед, овошје,
зеленчук и сл.), па се превезуваат во посебни транспортни средства и под
одредени температурни услови.

1. Преку што се изразува количеството на стоката?
2. Која е разликата помеѓу растресита стока и стока на парче?
3. Кои товари се сметаат за големи а кои за многу големи?
4. Што се опасни материи?
5. Што се подразбира под лесно расиплива стока?
1.11. Вежби од модуларна единица 1
Вежба 1. Презентација на слики и видео материјали во врска со сообраќајната

револуција
Во соработка со наставникот на интернет и youtube канал да се пронајдат слики и
видео материјали во кои се презентираат елементи на сообраќајната револуција
(примена на парната машина во сообраќајот: парниот трактор на Кињо, локомотивите
на Тревидик и Стивенсон, паробродови, понатаму: појава на поштенските дилижанси,
телеграфот и сл.).
Може да се организира работа во групи (на пр. според видот на иновациите), а по
претражувањето да се развие дискусија во групата и меѓу групите. Посебно да се сврти
внимание на значењето на иновациите за развојот на општеството во тој период.
47
Вежба 2. Презентација на слики и видео материјали во врска со развојот на

сообрајот по видови
видео материјали во кои се презентираат видови на иновации од областа на патниот,
железничкиот, водниот, воздушниот, цевководниот и поштенскиот сообраќај. Може да
се организира работа во групи (на пр. според видот на сообраќајот, според
пронајдените и користените превозни средства, и/или според развојот на
инфраструктурата, развојот и значењето на патот Виа Игнација и сл.), а по
внимание на значењето на развојот по видовите сообраќај на општеството во периодот
кога биле иновирани и имплементирани и подоцна.
Вежба 3. Презентација на слики и видео материјали во врска со принципот на

работа на двотатактен и четиритактен ОТО-мотор
видео материјали во кои се презентира принципот на работа на двотактниот и
четиритактниот ОТО-мотор, како и принципот на работа на бензинскиот и дизел
моторот. По претражувањето да се развие дискусија во групата и меѓу групите.
Посебно да се сврти внимание на разликите во принципите на работа на моторите.
Вежба 4. Презентација и анализа на елементите и простирањето на

паневропските коридори 8 и 10
видео материјали во кои се презентираат елементите и простирањето на паневропските
коридори 8 и 10, нивната врска со соседните коридори, значење за Европа, регионот и
Република Северна Македонија и сл. По претражувањето да се развие дискусија во
групата и меѓу групите.
Вежба 5. Пресметка на сообраќајната мобилност

Во следните табела се дадени податоци на Државниот завод за статистика на
Република Северна Македонија за бројот на превезените патници со сите видови на
сообраќај во период 2015-2019 година и податоци за проценетиот број на жителите по
години и пол во истиот период. На база на податоците од табелите да се пресмета
мобилност на населението.
Год. 2015 2016 2017 2018 2019
Превезени патници, илјади 8074 7221 7775 8516 6471
48
Број на население по години и пол
2015 год. 2016 год. 2017 год. 2018 год. 2019 год.
Мажи Жени Мажи Жени Мажи Жени Мажи Жени Мажи Жени
1037601 1033677 1038613 1035089 1039283 1036018 1040200 1036932 1039716 1036539
Решение: Според дадената формула (1.1) во оваа модуларна единица сообраќајната

мобилност (М) се изразува преку бројот на патувања на одредена карактеристична
група на луѓе на одредена територија во единица време. Така на пример:
м
M 2018 
8516000
 8,2 патувања на мажи / жител 
1040200
или
вк
M 2018 
8516000

8516000
 4,1 патување / жител 
1040200  1036932 2077132
Пресметајте ја сообраќајната мобилност за останатите години и проценете дали таа за
набљудуваниот период расте или опаѓа? Што може да се заклучи ако расте а што ако
опаѓа?
49
2. СООБРАЌАЕН СИСТЕМ

елементите на сообраќајниот систем, карактеристиките на различните видови на
сообраќај, местото во сообраќајниот систем, и нивните карактеристики во
сообраќајниот систем на Република Северна Македонија. Со совладување на
содржината на оваа модуларна единица учениците ќе можат да:
 дефинираат сообраќаен систем и негова цел на постоење;
 ги набројуваат и објаснуваат карактеристиките на сообраќаен систем;
 ја дефинираат структурата на сообраќаен систем со неговите потсистеми;
 ги набројуваат елементите на сообраќаен систем;
 ги идентификуваат основните карактеристики на патниот, железничкиот,
водниот, воздушниот и останатите видови сообраќај;
 ги споредуват карактеристиките на видовите сообраќај;
 го објаснуваат местото, значењето и функцијата на секоја сообраќајна
гранка во сообраќајниот систем;
 го опишуваат степенот на развиеност и местото на различните сообраќајни
гранки во нашата земја;
 ги набројуваат обележјата на различните сообраќајни гранки во нашата
земја.
50
2.1. Дефинирање на сообраќаен систем
Секоја држава си има свој сообраќаен систем, кој го сочинуваат разни видови
сообраќај, односно сообраќајните гранки заедно со своите работници,
инфраструктурата и превозните средства (возила), законите донесени од државата и
прописите од претпријатијата и научно-образовните институции што се занимаваат со
сообраќајна дејност (слика 2.1.). Сообраќајниот систем има цел да ги задоволи
потребите за преместување на стоката, превозот на луѓето и преносот на вестите и
соопштенијата на одредено растојание. Сообраќајниот систем на една држава се состои
од патен, железнички, воздушен, воден, поштенски, телекомуникациски, цевководен
сообраќај и сообраќај со помош на жичарница.
Зависно од природните предности за одреден вид сообраќај, од изграденоста на
сообраќајната инфраструктура, од развиеноста и потребата на стопанството, од
потребата на населението и сл., една држава може да ги има сите видови сообраќајни
гранки или, пак, само одредени. Така, на пример, во Република Северна Македонија
постои патен, железнички, воздушен, поштенски, телекомуникациски, цевководен
сообраќај и сообраќај со помош на жичарница. Водниот сообраќај во нашата држава се
извршува за туристички цели само на езерата.
Слика 2.1. Шематски приказ на сообраќаен систем

Сите наведени видови на сообраќај, освен телекомуникацискиот и
цевководниот30, во образовниот систем се изучуваат во сообраќајната струка.
Како што претходно е наведено (точка 1.8.), во согласност со етимолошкото
сфаќање и богатството на јазикот во светот, а во отсуство на стандардизација на
терминологијата постои локална предодреденост во употребата на терминот
сообраќаен или транспортен систем. Дури и во стручниот свет не постои усогласеност
околу ова прашање, иако речиси сите ги дефинираат на ист или сличен начин31.
30
Телекомуникацискиот сообраќај се изучува во електротехничка а цевководниот во машинската струка.
Во одредени образовни системи исообраќај со помош на жичарница, исто така, е дел на машинската
струка.
31
Во Република Северна Македонија а и пошироко во регионот позастапен е терминот сообраќаен
систем од терминот транспортен систем. Во англосаксонското говорно подрачје а и во некои други
51
Инфраструктурата на сообраќајот ја сочинуваат сите неподвижни елементи,

средства што овозможуваат движење на возила и проток на информации и
соопштенија. Во неа спаѓаат:
- сообраќајници (патна мрежа, железнички пруги, итн.) и пловни патишта;
- разни објекти и опрема (стокови и патнички станици - терминали,
аеродроми, пристаништа, складишта, телефонски водови, далноводи,
трафостаници итн.);
- стабилни постројки за претоварни операции (статични дигалки, претоварни
мостови итн.);
- стабилни постројки за врски (телефонски, телеграфски, сигнални уреди и
слично).
Сообраќајници се посебно изградени и означени површини (простор) по кои се
движат превозни средства.
Од наведените објекти на инфраструктурата, сообраќајот остварува директна
врска со стопанството и населението во сообраќајните терминали. Сообраќајните
терминали претставуваат организирани места во кои предметот на превоз (патници и
стока) влегува/излегува во/од сообраќајниот систем, менува средство или друг вид на
сообраќај, се издаваат превозни исправи (возни билети, товарни листови и сл.) и други
документи, се вршат сервисни активности, се даваат информации и други услуги во
врска со транспортниот процес. Карактеристични сообраќајни терминали се: автобуски
и железнички станици, постојки и стојалишта, пристаништа, аеродроми, автобази,
депоа и сл.
Превозни (транспортни) средства овозможуваат подвижност на предметот на
превоз (патници и стока), односно претставуваат средства со помош на кои се
реализира преместување на предметот на превоз. Сите возила во системот или сите
возила на еден видовен потсистем сочинуваат возен парк. Со други зборови, под возен
парк се подразбираат сите превозни средства во рамките на еден транспортно- деловен
систем, односно сите возила (влечни, влечени, приклучни и сл.) со различни
експлоатациско-технички карактеристики.
Основен елемент кој овозможува подвижност на превозните средства е
енергијата. Како погонска енергија32се користи: фосилно гориво, природен гас,
електрична енергија, водород и сл. Превозните средства со помош на погонски агрегат
(мотор) погонската енергија ја трансформираат во механичка работа, која на
превозното средство му дава влечна сила и погонска снага. Во зависност од начинот на
кој погонските мотори ја користат енергијата, постојат:
земји во Европа во употреба е терминот транспортен систем. Треба да се напомни дека

законодавството на Република Северна Македонија го преферира терминот транспортен систем.
32
Вообичаено под терминот „погон“ се подразбира извор на сила.
52
 мотори кои вршат трансформација на некој вид погонска енергија во

механичка работа (на пример, електромотори, мотори со внатрешно
согорување – СВС и др. );
 мотори кои користат акумулирана енергија (електромотори во комбинација
со хемиски акумулатори, електромотори во комбинација со генератор кој е
придвижуван од мотори СВС, електромотори со горивни ќелии, водород и
сл.).
Слично на превозните, преносните средства служат за пренос на информации
од едно на друго место (телефони, компјутери, информациски мрежи и сл.).
За одржување на потребните перформанси на превозните и преносните средства
мора да постојат соодветни објекти и опрема: сервисни - ремонтни работилници,
автобази и гаражи, депоа итн.
Интеракција помеѓу претходно наведените потсистеми на сообраќајниот систем
шематски е прикажана на слика 2.2.
Слика 2.2. Меѓусебни релации помеѓу основните потсистеми на системот

Како и сите системи, така и сообраќајниот систем мора да биде организиран и
управуван (слика 2.2.).
Управување на сообраќајниот систем или негов потсистем, па дури и на ниво
на сообраќајно претпријатие, е сложен процес на донесување одлуки, чија основна
функција има за цел ефективно и ефикасно насочување на потпроцесите на планирање
на системот, организирање на системот, управување со човечките ресурси, водење
53
(менаџирање) на системот и контрола на човечките, материјалните, финансиските и

информациските ресурси поради остварување на планирани цели на системот.
Организирање на сообраќаен систем, или негов потсистем, па дури и на ниво на
сообраќајно претпријатие, подразбира проектирање и воспоставување на врски помеѓу
процесите, потпроцесите и активностите во системот поради полна реализација на
усвоените планови.
Во управувањето, организирањето и реализацијата на деловните и
транспортните задачи учествуваат работници со соодветни квалификации и вештини
од различни струки: сообраќајна, градежна, машинска, електротехничка, економска,
правна итн., од сите нивоа на образование (средно, високо, специјалистичко итн.) –
слика 2.1.
За уредување на сообраќајниот систем и неговите потсистеми се донесуваат
соодветни нормативни акти: закони и подзаконски акти. Законите се пишани правни
акти кои се донесуваат од највисокото претставничко тело на граѓаните кое е носител
на законодавната и уставната власт (Собрание на Република Северна Македонија).
Подзаконските акти претставуваат посебна категорија на општи акти кои имаат
пониска правна снага од законот и се во согласност со него и Уставот на Република
Северна Македонија. Можат да бидат: уредби, одлуки, правилници, упатства и сл. Се
донесуваат од страна на: Владата на Република Северна Македонија, локалните
самоуправи, сообраќајните претпријатија и сл.

1. Кои елементи го сочинуваат сообраќајниот систем?
2. Од кои видови сообраќај се состои сообраќајниот систем во Република Северна
Македонија?
3. Што се сообраќајни терминали?
4. Која улога ја има погонската енергија во сообраќајниот систем?
5. Што се подразбира под организирање на сообраќајниот систем?
6. Која е улогата и какви нормативни акти постојат во собраќајниот систем на
Република Северна Македонија?
2.2. Карактеристики на различните видови сообраќај
2.2.1. Карактеристики на патниот сообраќај

Експлоатациско-техничките карактеристики на патниот сообраќај се прикажани
на слика 2.3. Постојат основни и изведени карактеристики.
54
Патните возила се движат по рапави патишта со рапави тркала, поради што се

создаваат големи отпори од триењето што се јавува меѓу тркалото и патот. Анализите
покажуваат дека патниот во однос на водниот сообраќај има 27 пати поголеми отпори,
а во однос на железничкиот 3 до 4 пати.
Слика 2.3. Основни и изведени карактеристики на патниот сообраќај

Втората поголема карактеристика на патниот сообраќајот е меѓусебната
независност во движењето на возните единици. Имено, секое патно возило (автомобил,
камион, велосипед) e независно во своето движење од другите возила, што не е случај,
на пример, со движењето на возовите. Таа меѓусебна независност на возните единици
го прават патниот сообраќај еластичен, односно приспособлив кон потребите на
превозот од аспект на релациите на патувањето, времето на тргнување, местата на
преземање и местата на доставување на стоката и патниците, па дури и до
еластичноста на превозот.
а) б)
Слика 2.4. Движење на превозни единици: а) независно во патниот; б) зависно во

железничкиот сообраќај
55
Патниот сообраќај има поголеми трошоци на движење. Врз поголемите трошоци на

движењето влијаат два фактора, и тоа големите отпори на триење, поради што за
нивно совладување се користат посилни мотори што трошат повеќе енергија и втор
фактор е независноста на движењето, која предизвикува поголеми трошоци, поради тоа
што секое возило мора да има посебен погон, посебен возач, посебно трошење енергија
итн. (слика 2.4-а).
2.2.2. Карактеристики на железничкиот сообраќај

Основните и изведените карактеристики на железничкиот сообраќај се
прикажани на сликата 2.5.
Слика 2.5. Основни и изведени карактеристики на железничкиот сообраќај

При движењето на рамните метални тркала по рамни метални шини се
создаваат мали отпори на триење, кои се многу помали во однос на патниот сообраќај
(прва основна карактеристика). Втора значајна карактеристика на шинскиот сообраќај
е насоченото движење. За разлика од патниот сообраќај кај кој управувањето се врши
преку првиот пар тркала на возилото, кај шинскиот сообраќај управувањето го вршат
шините за сите тркала. Насоченото движење овозможува формирање композиција
(состав, гарнитура) на вагони, кои ги влече една локомотива.
Движењето во композицијата ги намалува вкупните отпори на движењето (од
патот и средината), бидејќи локомотивата го сече воздухот на вагоните зад себе.
Изведени карактеристики на шинскиот сообраќај се: голема брзина, ниска цена
на превоз, масовност и нееластичност.
56
Малите отпори во триењето овозможуваат постигнување на големи брзини.

Така, на пример, кај конвенционалната железница (тркало – шини) се постигнати
рекорди во брзина од 574,8 км/ч33 и 603 км/ч34 кај МАГЛЕВ.
Кај класичните железници во експлоатација се дизел и електрични локомотиви.
Иако се постигнати експериментални брзини од над 500 км/ч, возовите во
експлоатација (во Франција TGV35, Германија ICE36, Кина37, Италија38, Јапонија39,
Јужна Кореја40, Турција41 и др.) сообраќаат со брзини на одредени делници од 250 до
350 км/ч (слика 2.6 и 2.7).
а) б)
Слика 2.6. а) TGV б) ICE

Растојанието меѓу Париз и Лондон возот Eurostar Евротунелот на Ла Манш го
поминува за 2 часа и 15 минути (слика 2.6-а).
а) б)
Слика 2.7. а) Eurostar б) Shinkansen

Aеровозовите се познати под името МАГЛЕВ (скратено од магнетна
левитација). Претставуваат посебен вид брзи возови, чиј принцип на работа се заснова
врз таканаречената магнетна левитација. Тоа значи дека самиот воз благодарение на
33
Рекордот е постигнат во 2007 година со моделот TGV V150 на француските железници.
34
Рекордот е постигнат во 2015 година со моделот Shinkansen серија L0 на јапонските железници.
35
TGV - Train à Grande Vitesse, рекорд од 574,8 km/h од 2007 год. (http://en.wikipedia.org/wiki/TGV).
36
ICE - InterCity Express (http://en.wikipedia.org/wiki/Intercity-Express).
37
Shanghai Maglev Train кој е модел на германскиот МАГЛЕВ.
38
Frecciarossa, ETR 400/ETR 1000.
39
Shinkansen.
40
KTX - Korea Train Express.
41
YHT - Yüksek Hızlı Tren.
57
електромагнетната сила лебди над посебен вид шина, што значи дека не постои триење
меѓу возот и шината (слика 2.8).
Слика 2.8. МАГЛЕВ во Шангај

Малите отпори на триење влијаат врз помалата потрошувачка на енергија, а со
тоа и на помали трошоци на движење. На помалите трошоци на движење влијае и
движењето во композиција, што овозможува со една локомотива и со еден персонал
(екипаж) да се влече цела композиција, за разлика од патниот сообраќај, каде што
секое возило мора да има свој погон и свој екипаж.
Движењето во композиција овозможува масовност во превозот на стоката и
патниците (на пример, во еден воз може да има натоварено стока над 100042 т, а во еден
камион најмногу 20 до 30 т). Со оглед на претходно наведеното можеме да кажеме дека
колку композицијата е подолга (со поголема маса) и колку растојанието на превоз е
поголемо, трошоците на превозот со железница се помали (слика 2.9).
Слика 2.9. Споредбен дијаграм на транспортни трошоци меѓу

железничкиот и патниот сообраќај
Неможноста на железницата директно да превезува мали количества стока на
различни растојанија предизвикува потреба од вршење на ранжирање на возовите
(масовно расформирање и формирање на возови по релации што се врши во
42
Во Америка и во Австралија возовите можат да имаат и над 8.000 т, па дури и над 10.000 т.
58
специјализирани станици таканаречени ранжирни станици). Ранжирањето ги зголемува

транспортните трошоци и времето на превоз на стоката со железница.
Тешкото приспособување на железницата кон барањата за превоз на голем број
корисници што имаат мали количества стока и патници за превоз ја прават
железницата нееластична.
Шинскиот сообраќај е поволен за превоз на поголеми количества и на подолги
релации.
Освен наведените основни и изведени карактеристики, постојат и други
карактеристики на железничкиот сообраќај, а тоа се:
 Времето на патување со возовите што се движат со големи брзини може да биде
и помало од времето на патување со авион до 500 км;
 Шинскиот сообраќај е најбезбеден вид сообраќај;
 Може да сообраќа во секакви временски услови;
 Со градење индустриски колосеци, железницата може да влезе во фабриките и
да врши превоз „од врата до врата“ (достапност);
 Железничкиот сообраќај е најеколошки вид сообраќај (заедно со водниот),
односно има најмало влијание на загадувањето на животната средина во однос
на другите видови сообраќај43 (слика 2.10);
 Помала бучава.
Воздушен
сообраќај Воден
5,9 % сообраќај
Железнички 0,3 %
сообраќај
1,7 %
Патен
сообраќај
92,2 %
Слика 2.10. Споредба на аерозагадување од одделни видови сообраќај44
2.2.3. Карактеристики на водниот сообраќај

Основните и изведените карактеристики на водниот сообраќај се прикажани на
слика 2.11.
43
Шинскиот сообраќај со дизел-влеча (локомотива) троши помалку гориво, а со тоа има и помала
емисија на издувни штетни гасови од патниот, кај кого секое возило емитува штетни гасови. Со примена
на електрична влеча, посебно во градскиот сообраќај, не постои емисија на штетни издувни гасови.
44
Истражувања спроведени во ABB HENSCHEL, Германија.
59
Слика 2.11. Основни и изведени карактеристики на водниот сообраќај

Првата основна (изворна) карактеристика на водниот сообраќај произлегува од
Архимедовиот закон, кој адаптиран на бродовите гласи: „Силата на потисокот која го
одржува бродот на вода е во сооднос со волуменот на делот на бродот кој е
потопен“. Доколку бродот е поголем (потежок) дотолку и силата на потисокот е
поголема, бидејќи бродот се потопува со поголем волумен.
Освен тоа, бродот се наклонува со целата своја површина, а не само со одреден
број точки, како што е случај со тркалата. Ако бродот е поголем и потежок, тогаш и
површината на која ја распоредува својата тежина е поголема.
Поради овие два момента, практично, не постојат никакви технички
ограничувања за големината на бродовите. Тоа значи дека бродовите можат да се
товарат со големо количество стока, од што произлегува дека масовноста на превозот е
најголема кај водниот сообраќај.
Втората основна карактеристика произлегува од малите отпори на триење меѓу
водата и превозното средство. Привлечната сила со која се привлекуваат молекулите
на разните тела во водата е помала отколку кај копнените видови: шинскиот, а особено
патниот сообраќај. Независно од ова, на многумина од нас ни е јасно дека лизгањето по
влажна површина е полесно отколку по сува.
Третата основна карактеристика на водниот сообраќај се големите отпори на
средината. Едниот дел од бродот се движи низ воздухот (како шинскиот и патниот
сообраќај), а другиот дел низ водата, која има поголема густина од густината на
воздухот, поради што и отпорите се поголеми.
Од претходно наведените изворни карактеристики произлегуваат и изведените
карактеристики. Малите отпори на триењето предизвикуваат мала потрошувачка на
енергија за нивно совладување, поради што трошоците на превозот се помали.
Превозот во водниот сообраќај е најевтин.
Големите отпори на средината го отежнуваат зголемувањето на брзината.
Брзината во водниот сообраќај е многу мала.
Трошоците за превоз во водниот сообраќај се мали само за мали брзини. Со
зголемување на брзината во водниот сообраќај, драстично се зголемуваат и трошоците
на превоз. Од ова произлегува дека водниот сообраќај не е исплатлив за големи
брзини.
60
Можноста за градба на големи бродови го прави водниот сообраќај поволен за

масовни превози. Тој овозможува задоволување на барањата за истовремен превоз на
големи количества стока од едно на друго место. Реализацијата на ваквата можност ја
одредува карактеристиката дека водниот сообраќај е зависен од природните пловни
патишта.
Малите отпори на триењето значително го отежнуваат маневрирањето,
тргнувањето, запирањето, забрзувањето, забавувањето и сл. Поради тоа, кратките
релации на превоз во водниот сообраќај не даваат соодветен економски ефект.
Многу важна изведена карактеристика на водниот сообраќај е осетливоста на
временските непогоди, како, на пример, висок, односно низок водостој, мраз, магла и
др. кои во одредени делови на светот траат повеќе месеци.
Во вкупниот светски транспорт 75 % се врши со средствата на водниот
сообраќај, при што доминира превозот на сурова нафта и контејнерскиот превоз, а
понатаму и превоз на житарици, кафе, руда и сл.
2.2.4. Карактеристики на воздушниот сообраќај

Постојат основни и изведени карактеристики (слика 2.12).
Слика 2.12. Основни и изведени карактеристики на воздушниот сообраќај

Воздухопловот се движи низ најретката средина – воздухот, поради што има
помали отпори од средината (најмали отпори при движење). На поголеми висини каде
што воздухот е поредок, овие отпори се уште помали. Од моментот на одвојување на
тркалата од полетната писта исчезнуваат отпорите на триењето меѓу тркалата и патот,
а останува само отпорот од триењето на леталото и воздухот. Овие отпори на триење
се многу мали и овозможуваат постигнување поевтино движење и големи брзини на
воздухопловите.
Изложеноста на силата на гравитација (Земјина тежа) се однесува на тоа дека
воздухопловот на оваа сила не се спротивставува со тркалата како кај другите видови
копнени средства, туку со помош на силата на своите мотори се одржува во воздухот,
поради што се јавуваат поголеми трошоци на енергија.
Релјефот на земјата не влијае врз движењето на воздухопловите (независност од
конфигурација на теренот). Тие се движат по воздушни коридори кои најчесто се
61
најкратките воздушни линии, поради што имаме кратко време на патување. При
движењето не им пречат планините, реките, морињата и слично.
Воздухопловите користат природни сообраќајници, односно природен пат, а за
тоа не се потребни расходи за правење патишта, мостови, тунели и слично.
2.2.5. Карактеристики на цевководниот сообраќај

Цевководниот сообраќај е релативно млад, но сообраќај кој во последно време
доста се шири. Како што претходно е наведено служи за транспорт на течни, гасовити
и растресити товари. Но во најголем обем се транспортира земјениот гас, нафтата и
нафтените деривати. Се инсталира најчесто над земја, поретко во земја или на дното на
водените површини (мориња, езера, реки).
Основните и изведените карактеристики на цевководниот сообраќај се
прикажани на слика 2.13.
Слика 2.13. Основни и изведени карактеристики на цевководниот сообраќај

Прва значајна основна карактеристика на цевководниот транспорт е дека
отпорите на движењето на флуидите (кај течности, а особено кај гасови) се многу мали,
дури помали и од водниот сообраќај. Триењето што се јавува меѓу внатрешната
површина на цевката и материјата која се движи низ цевката е мало и кај цевките од
помал пресек, а со зголемување на пресекот (дијаметарот) овие отпори се намалуваат
уште повеќе.
Втора основна карактеристика е таа што преку цевководите се движи само
нето-маса на товарот, а не и масата на превозното средство, како, на пример, кај
камионот, вагонот и сл.
Трета основна карактеристика е скапата изградба на цевководите. Трошоците
на изградба многу зависат од должината на цевководот.
Четвртата изворна карактеристика на цевководите е нивната тесна
специјализација. Тоа значи дека во цевководите не може истовремено да се
62
превезуваат различни материјали. Со други зборови, еден цевковод истовремено може

да се користи само за еден вид материја. И не само истовремено, туку и по завршениот
транспорт на еден вид материја, со цевководот може да се транспортира само слична
материја.
Од опишаните основни карактеристики произлегуваат и другите изведени
карактеристики. Малите отпори на движењето не бараат голема потрошувачка на
енергија за нивно совладување, поради што се јавуваат и помали трошоци на движење,
особено кај цевководите што имаат поголем пресек. На намалувањето на трошоците на
движење влијае и тоа што енергијата се користи само за движење на товарот.
Од малите трошоци на користење на цевководите и од тесната специјализација
и големите трошоци за нивна изградба може да се заклучи дека цевководите се
средства за масовен превоз, односнодека се исплатливи само за масовни превози. Само
големата маса на пренесениот товар, која обезбедува голема заштеда во трошоците на
движење, може да ги покрие големите трошоци на изградбата на цевководот.
Претходно е кажано дека трошоците на изградба на цевководот директно
зависат од нивната должина. Од тоа произлегува дека на кратки релации трошоците за
изградба се помали. Тоа значи дека употребата на цевководите може да биде
економична и за помали количества товар.
Освен основните и изведените карактеристики, постојат и други
карактеристики за цевководниот сообраќај:
 континуитетот – протокот на материите низ цевките може да се врши
непрекинато (континуирано); оваа карактеристика ја нема ниту во една друга
сообраќајна гранка;
 сигурноста (доверливоста) е доста голема во споредба со другите сообраќајни
средства. Имено, снегот, мразот, маглата и другите појави практично не влијаат
врз цевководите, бидејќи тие најчесто се вкопани в земја.
Не заземаат надземен простор, бидејќи цевките се наоѓаат под земја (кога се
вкопуваат) или од земјата заземаат мал простор (кога не се вкопуваат).
2.2.6. Карактеристики на поштенскиот сообраќај

Основна карактеристика на поштенскиот сообраќај, како дел од сообраќајниот
систем, е таа што тој не е составен од сообраќајници и превозни средства како
другите. Основна дејност на поштенскиот сообраќај е пренос на поштенски пратки,
која дејност ја реализира, најчесто, со другите видови на сообраќај.
Од друга страна, поштенскиот сообраќај е сложен систем кој е просторно
распространет и во кој сите делови функционираат поврзано. На тој начин се
обезбедува временско и технолошко поврзување на процесот на работа во единствен
технолошки процес.
Единствен технолошки процес на поштенскиот сообраќај подразбира:
63
 техничко единство на поштенската мрежа – единствен технички систем,

единство на поштенските капацитети кои ја сочинуваат поштенската мрежа;
 единствена поштенска технологија во извршување на поштенските услуги
подразбира примена на единствени правила и прописи.
Масовноста на поштенските услуги кои се извршуваат редовно и непрекинато,
условува:
 типизација на поштенските пратки (граници на димензиите, масата и сл.);
 единствена поштенска технологија;
 стандардизација на средствата за работа и
 поделба на работата, најчесто по територијален принцип и типови на пратки.
Поштенскиот сообраќај е универзален во целиот свет. Речиси сите земји се членки
на Светскиот поштенски сојуз со што е создадено единствено поштенско подрачје.

1. Кои се предностите на патниот сообраќај?
2. Кои се недостатоците на патниот сообраќај?
3. Кои се предностите на железничкиот сообраќај?
4. Кои се недостатоците на железничкиот сообраќај?
5. Кои се предностите на водниот сообраќај?
6. Кои се недостатоците на водниот сообраќај?
7. Кои се предностите на воздушниот сообраќај?
8. Кои се недостатоците на воздушниот сообраќај?
9. Кои се предностите на цевководниот сообраќај?
10. Кои се недостатоците на цевководниот сообраќај?
11. Која е основната карактеристика на поштенскиот сообраќај?
12. Што се подразбира под единствен технолошки процес на поштенскиот
сообраќај?
64
2.3. Местaта на различните видови сообраќај во

сообраќајниот систем
2.3.1. Местото на патниот сообраќај во сообраќајниот систем

Патниот сообраќај е поволен, пред сè, за дисперзивен превоз на патници и
стока. Тоа значи дека е поволен за превоз на мали количества (товар и патници), на
различни растојанија и во различно време. Со својата еластичност, патниот сообраќај
може да се приспособи речиси кон секое барање за превоз, па дури и при поголеми
количества и подолги релации.
Меѓутоа, поради зависноста на трошоците на транспорт (T) од количеството
превоз на товар и патници (Q) и должината на релацијата (L) при превоз на големи
количества и долги релации, патниот сообраќај тешко може да ја издржи
конкуренцијата на железницата (слика 2.14).
Слика 2.14. Споредбен дијаграм на транспортни трошоци меѓу патниот и

Од дијаграмот може да се види дека патниот сообраќај има помали трошоци на
транспорт на кратки релации на превоз и мали количества превоз (шрафиран дел на
сликата 2.14).
Барањата за превоз од дисперзивен карактер на патниот сообраќај му
овозможува да биде единствен можен начин на превоз при таканареченото капиларно
опслужување по градовите. Капиларното опслужување е карактеристично при
дистрибуција на стоката до продажните места и при превозот на патниците. Тогаш се
појавуваат мали количества превоз на различни растојанија. Слично е и со
опслужувањето на приградските и на селските населби околу градот. Патниот
сообраќај е поволен и за превоз на скапоцена стока, како и за случаи кога се бара брз
превоз, без оглед на цената на превозот.
65
2.3.2. Местото на железничкиот сообраќај во сообраќајниот

систем
Местото на железничкиот сообраќај во сообраќајниот систем е одредено врз
основа на експлоатациско-техничките карактеристики и барањата за превоз. Шинскиот
сообраќај, како товарниот така и патничкиот, е соодветен за концентриран превоз.
Со појавата на моторизираниот патен сообраќај, обемот на превозот на стока и
патници со железница значително е намален. Така, денес превозот на патниците со
железница може да биде поуспешен од патниот сообраќај во следниве случаи:
- ако времето на патување со воз изнесува 2/3 или 1/2 од времето на патување
со автомобил;
- превезувањето со воз е многу поевтино од превезувањето со средствата на
патниот сообраќај;
- ако патувањето со воз до 500 км е пократко од времето на патување со авион
(TGV, ICE возови);
- превозот е поудобен, побезбеден, со помала бучава.
Дека сите претходно наброени елементи се реални, покажуваат примерите од
Франција, Германија, Италија, Јапонија и од други земји каде што постојат возови што
се движат со големи брзини.
Превозот на стока со железница се врши ако се бара:
- превоз на поголеми количества стока (масовност);
- превоз на стока со помали превозни трошоци (поевтин превоз).
Поради зависноста на трошоците на транспорт (T) од количеството превоз на
товар и патници (Q) и должината на релацијата (L) при превоз на големи количества и
долги релации, железничкиот е по економичен од патниот сообраќај (шрафиран дел на
сликата 2.15).
Слика 2.15. Споредбен дијаграм на транспортни трошоци меѓу патниот и

66
2.3.3. Местото на водниот сообраќај во сообраќајниот систем

При одредувањето на местото на водниот сообраќај во сообраќајниот систем во
однос на задоволувањето на потребите за превоз, треба да се разликува:
- превоз при што водниот сообраќај се користи како единствено можно
решение;
- превоз при што водниот сообраќај се користи како решение што е подобро
од другите можни решенија.
До скоро за превоз преку големи водени површини (океани, мориња, големи
езера) водниот сообраќај бил единствено можно решение. Во таков сообраќаен систем
користењето на водниот сообраќај било големо. Бродовите се употребувале за трговија,
за воени походи, преселби, колонизација итн.
Со појавата на воздушниот сообраќај, особено во втората половина на ХХ век,
големото учество на водниот сообраќај за превоз преку големите водени површини се
намалува, бидејќи во тој период се зголемува користењето на авионите. Единствено, во
поморскиот сообраќај останува да се превезуваат патници и стока на кои не им е важна
брзината на патувањето, туку цената на тоа патување.
Освен тоа, во водниот сообраќај се појавува товар што не може да се
приспособи за превоз со авиони. Покрај појавата и развојот на воздушниот сообраќај,
сè уште постои одреден број места на кои може да им се пријде само со бродови или,
пак, за кои копнениот пат е доста долг, на пример, острови, заливи, одредени мориња,
езера итн.
Водниот сообраќај е многу поволен за истовремен превоз на големо количество
(маса) стока по доста ниска цена, но не е поволен за превоз на кратки растојанија, на
мали количества ниту, пак, за превози што бараат големи брзини. Поради тоа, во
водниот сообраќај за превоз се појавуваат разни евтини суровини, градежни
материјали, нафта, жита и слично, односно товари што во водниот сообраќај
пронаоѓаат најповолни услови за превоз. На овие видови товари не им пречи
поголемото време на патување.
Бродовите се користат и за кратки растојанија меѓу одредени населени места, за
туристичка намена и слично. Исто така, се користат и за превоз на патници со
автомобили (траект).
2.3.4. Местото на воздушниот сообраќај во сообраќајниот

систем
Воздушниот сообраќај најчесто го користат патници на кои им е поважно
краткото време за патување со авион без разлика на цената на превозот. Такви се
превозите на патници во развиените земји, особено на долги релации, бидејќи кај нив
времето што го поминува човекот при превозот е многу значајно и сите тежнеат тоа да
биде што е можно пократко.
67
Примената на воздушниот сообраќај е значајна и за превоз на товар во

развиените земји на долги релации. Со воздушниот сообраќај најчесто се превезува
стока што има поголема вредност (поскапа).
Авионскиот сообраќај може да најде примена и во други случаи кога брзината
на превозот е многу важна. Такви превози можат да бидат: превоз на пошта, лесно
расиплива (брзо расиплива) стока, болни, делови за отстранување дефекти кај важни
постројки и слично.
Второ значајно подрачје за дејствување на воздушниот сообраќај се превозите
во пространи неразвиени подрачја кај кои количеството за превоз на патници и стока е
мало, но затоа релациите на превозот се многубројни и долги. Примената на авионите
во овој случај не е последица на големата брзина, туку поради тоа што вкупните
трошоци на авионскиот превоз малку зависат од должината на патот. Освен тоа,
пространите неразвиени подрачја, обично, немаат доволно развиена копнена мрежа
ниту, пак, таа е потребна за мал обем на сообраќај.
2.3.5. Местото на цевководниот сообраќај во сообраќајниот

систем
Според своите карактеристики, цевководите се употребуваат најчесто за пренос
на флуиди (течни и гасовити материи) кои бараат масовен превоз. Флуиди кои денес
бараат превоз во големи количества и на долги релации (ако не се земе предвид водата
и водоводите) практично се само суровата нафта и природниот гас. Во помали
количества се јавуваат и потреби за превоз на нафтените деривати, и тоа обично на
кратки растојанија.
Во светот постојат случаи, пред сè, во Швајцарија и во Австрија, во кои млекото
од планинските собирни центри со помош на цевки се доведува до млекарите во
пониските центри.
Цевководниот сообраќај има широка примена и во хемиската и во
прехранбената индустрија за пренос на флуиди од одделение до одделение, до
складиште итн. Освен флуиди, со цевките може да се пренесува и цврст материјал, и
тоа како растресит така и товар на парче.
Растреситиот материјал се движи по цевките при струење на флуидот, најчесто
водата и воздухот. На овој начин може да се превезува јаглен, песок, руди, овошје и сл.
со вода, цемент, брашно, пченица и сл. со воздух.
Товарите на парче се движат низ цевките во посебни кутии – контејнери кои
имаат форма на топка или цилиндар, чиј радиус е малку помал од радиусот на цевката.
Во кутиите може да се стави каков било предмет45. Флуидот може да биде водата или
воздухот.
45
Порано оваа техника во големите системи на пошти, банки и сл. (кои се наоѓаат во иста зграда) се
користела за пренос на документи. Со воведувањето на компјутерските мрежи и интернет оваа техника е
исфрлена.
68
2.3.6. Улога и значење на поштенско-телефонскиот сообраќај

Во сообраќајниот систем на една земја посебно значење имаат поштенскиот и
телефонскиот сообраќај. Денес модерниот свет не би можел да се замисли без нивно
постоење.
Луѓето имаат потреба постојано меѓусебно да се договараат преку разни дописи,
писма, телефонски, телеграфски разговори и слично. Сето тоа не би можело да се
замисли и да се реализира без специјализирани организации, како што се поштенските
и телекомуникациските организации. За сите такви организации во земјата и во светот
важат исти норми и правила, односно постојат внатрешни и меѓународни прописи, со
цел да се постигне единствен поштенски и телефонски систем.
Поштата е специјализирана работна организација за пренос на писма, пакети,
пораки, соопштенија, информации и др. За пренос на телефонски разговори постои
посебна телекомуникациска организација.
Со развојот на науката и на техниката постојано се врши модернизација и
усовршување на овој вид сообраќај. XXI век е век на безжичен и сателитски поштенски
и телефонски сообраќај. Со воведувањето на радиото и на телевизијата во служба на
сообраќајот истовремено е овозможено пренесување на говор и слика. На тој начин
луѓето брзо се информираат, автентично и визуелно со она што се случува и во
најдалечните континенти.

1. По што се карактеризира дисперзивниот превоз на патници и стока?
2. Како се однесуваат транспортните трошоци во однос на релацијата и
количеството на превоз кај патниот сообраќај?
3. Во кои услови железничкиот може да биде поуспешен од патниот сообраќај?
4. За кои видови на превоз (барања) е поволен железничкиот сообраќај?
5. Кој вид на сообраќај влијаел да се намали користењето на водниот сообраќај за
превоз на патници?
6. За кои видови на превоз е поповолен водниот сообраќај од другите видови
сообраќај?
7. Кои патници го користат воздушниот сообраќај?
8. Кој вид на стока се превезува со воздушниот сообраќај?
9. За кои видови на товар се користат цевководите?
10. Дали може товар на пареа да се превезува со цевководниот сообраќај?
11. Која е улогата на поштенските и телекомуникациските организации?
69
2.4. Основни карактеристики на сообраќајниот систем во

Република Северна Македонија
2.4.1. Патен сообраќај

Моменталната патна мрежа на Република Северна Македонија е со вкупна
должина од 14.182 км46. Вклучува автопатишта, магистрални, регионални и локални
патишта. Од тоа:
 242 км или 1,7 % се автопатишта,
 911 км или 6,4 % се магистрални патишта,
 3.771 км или 26,6 % се регионални патишта,
 9.258 км или 65,3 % се локални патишта.
Главни оски на државната патна мрежа претставуваат двата паневропски
коридора, Коридор VIII (исток - запад) и Коридор X (север - југ).
Слика 2.16. Мапа на патишта на Република Северна Македонија47

Најзначаен автопат е Меѓународниот автопат E-75 (на слика 2.16. означен како
А-1). Започнува во Остенд - Белгија, поминува преку Брисел - Нирнберг, Виена -
Будимпешта - Белград - Солун до Атина во Грција. Вкупната должина во Македонија
изнесува 201 км. Поминува низ централниот дел на земјата, по должината на реката
Вардар и претставува главна артерија на патната мрежа на земјата.
46
Податокот е од септември 2019 година.
47
Извор: http://www.roads.org.mk/221/patna-mreza.
70
Во согласност со важечкото законодавство, Јавното претпријатие за државни

патишта е орган одговорен за управување, изградба, реконструкција, одржување и
заштита на државните патишта во Република Северна Македонија.
Пазарот на услугите на патниот сообраќај е потполно либерализиран. На него
постојат голем број превозници и во патничкиот и во товарниот сообраќај.
Патниот сообраќај е доминантен вид на сообраќај. Неговото учество во
превозот на патници е преку 75 %, а во превозот на стока преку 97 %.
2.4.2. Железнички сообраќај

Железничкиот систем на Република Северна Македонија, но и на повеќе
развиени земји во светот го сочинуваат железничката инфраструктура и железничкиот
превоз.
Слика 2.17. Железничка мрежа на Република Северна Македонија48

Железничката инфраструктура е единствен техничко-технолошки систем од
железнички пруги со горен и долен строј, колосеци, ранжирни станици, објекти на
пругите, железнички станици, објекти на електрична влеча на возови, сигнално-
сигурносни системи, комуникациски и информациски системи во железничкиот
сообраќај, згради, депоа и други градежни објекти на железничките станици кои се во
функција на организирање, регулирање на железничкиот сообраќај и одржување на
инфраструктурата, земјиштето кое функционално и припаѓа на пругата, службените
48
Извор: https://www.mzi.mk/.
71
места и објектите. Железничката мрежа на пруги во Република Северна Македонија е

претставена на сликата 2.17. Претпријатие што управува со одржување и експлоатација
на железничката инфраструктура е Јавното претпријатие за железничка
инфраструктура Железници на Република Северна Македонија – Скопје (управител на
инфраструктура).
Железнички превоз е дејност што опфаќа превоз на патници и/или стока и/или
влеча на возови. Моментално, железничкиот пазар на услугите не е либерализиран.
Единствено претпријатие за железнички превоз е Акционерското друштво за транспорт
Железници на Република Северна Македонија, Транспорт АД – Скопје (превозник). Со
либерализацијата на железничкиот пазар и примената на европските директиви се
очекува појава и на други превозници.
На железничката мрежа постојат 168 железнички станици и стојалишта.
Постои железничка врска со Грција, Србија и Косово, а од 1999 година во
изградба е пруга кон Бугарија. Железничката пруга од Табановце до Гевгелија се наоѓа
на Паневропскиот коридор 10, а е започната изградба на пругата кон Бугарија и
планираната пруга кон Албанија на Коридорот 8.
Должината на железничката мрежа изнесува 925 км од кои:
 отворена пруга 699 км;
 станични колосеци 226 км;
 индустриски колосеци 102 км.
Електрифицирани се 313 км железничка пруга со монофазен систем од 25 kV и
50 Hz.
Железничкиот превоз на патници во вкупниот превоз на патници во Северна
Македонија учествува од 5 до 7 %, а во превозот на стоки од 2 до 3 %.
2.4.3. Воден сообраќај

Водниот сообраќаен систем е составен од пристаништа, пловни патишта и
превозници и учесници со индивидуални пловни објекти.
Пристаниште е воден и поврзан копнен простор со вода, со изградени постројки
и други уреди наменети за паркирање на бродовите, сидрење и заштита, качување и
симнување патници, товарање и истоварање стока, складирање и други манипулации
со стоката. Постојат пристаништа кои се посебно наменети за патници и посебно за
претовар на стока.
Пловни патишта се препорачани или дефинирани патишта на движење на
пловните објекти.
Водниот сообраќај во нашата држава се извршува за туристички цели за превоз
на патници само на езерата. Најразвиен е на Охридското Езеро каде што постои
капетанија.
72
Секое пристаниште за превоз на стока опслужува голема територија 49 (до

неколку стотици километри оддалеченост). Најблиски поморски пристаништа на
Северна Македонија се пристаништата во Солун (Грција) и во Драч (Албанија), а
речни пристаништа во Кладово и во Белград (Србија), кои се наоѓаат на Коридорот 7
(Дунавски коридор). Од аспект на постојниот обем на работа и развојните планови
пристаништето Пиреј (Грција) е пристаниште со најголеми потенцијали во регионот 50.
Со подобрување на копнената инфраструктура големо значење за Северна Македонија
може да има и пристаништето во Бар (Црна Гора).
2.4.4. Воздушен сообраќај
Воздухопловниот систем на една држава, во основа, го сочинуваат: операторот

(оператерите) со воздухопловните пристаништа (аеродромите), авиопревозниците и
контролата на летање.
Операторот на воздухопловното пристаниште е корисник на аеродромот, кој
има служба за прифаќање и за испраќање на воздухопловите, патниците, багажот,
стоката и поштата, службата за обезбедување, службата за одржување површини за
маневрирање, платформите, објектите, инсталациите, уредите и опремата,
медицинската служба и противпожарната служба.
На аеродромите постои и организација која ги снабдува воздухопловите со
гориво, служба на органите за внатрешни работи, служба на царина, надлежна
контрола на летање, служба за метеоролошко обезбедување на воздушниот сообраќај,
кои се должни своите работи да ги вршат така што ќе обезбедат редовно и уредно
одвивање на воздушниот сообраќај.
Авиопревозниците се правни лица што вршат превоз на патници и стока во
воздушниот сообраќај. За вршење превоз поседуваат воздухоплови.
Контролата на летање има задача да го регулира сообраќајот на воздухопловите.
Задолжена е за безбедност, редовност, експедитивност и проток на воздушниот
сообраќај.
Во Република Северна Македонија има два меѓународни аеродрома
(воздухопловни пристаништа), во Скопје и во Охрид, со неколку меѓународни врски.
Аеродромот „Скопје“ во Скопје го користат околу 95 % од патниците, а аеродромот
„Свети Апостол Павле“ во Охрид до 5 % од патниците вон летниот период. Во летниот
период аеродромот „Свети Апостол Павле“ го користат од 10 до 13 % патници во
воздушниот сообраќај. Во однос на вкупниот превоз на патници воздушниот сообраќај
учествува со 18 % што е повеќе и од превозот на патници со железнички сообраќај.
49
Поголемо гравитациско подрачје.
50
Сопственик на пристаништето Пиреј е кинеската компанија „Cosco“ која има свое претставништво
Cosco Shipping North Macedonia во Скопје.
73
Двата аеродрома се дадени под концесија на турската компанија ТАВ

аеродроми Холдинг51 и превезуваат патници, стока (карго) и поштенски пратки.
Исто така, има домашни и рекреативни центри за авијација во Битола, Штип,
Куманово, Скопје и во Прилеп. Во план е изградба на нов карго-аеродром во Штип.
Поважни авиокомпании што го користат аеродромот „Скопје“ се: „WIZZ
AIR“,„Croatia Airlines“, „Adria Airways“, „Austrian Airlines“,„Air Serbia“, „Turkish
Airlines“, „Quatar Airways“ и др., а на аеродромот „Свети Апостол Павле“: „Croatia
Airlines“, „Adria Airways“, „Air Serbia“, „Turkish Airlines“, „ Edelweiss Air AG“ и др.
2.4.5. Поштенски и телекомуникациски сообраќај

Во Република Северна Македонија пренос на поштенски пратки во
внатрешниот и во меѓународниот поштенски сообраќај врши Пошта на Северна
Македонија. Освен неа, пренос на поштенски пратки во внатрешниот и во
меѓународниот сообраќај вршат и други оператори: „Карго Експрес“, „ ДХЛ Експрес“,
„ТНТ Експрес“, „РСЕ Оптима Вите (Fedex)“, „ДРД Курир“, „Деливери Сервис
Интернешенел“, „Брза пратка“ и др. Некои од нив се лиценцирани за превоз во
внатрешниот и меѓународниот сообраќај, а некои само за територијата на одреден град.
Прва телекомуникациска компанија по осамостојување на Македонија е АД
„Македонски телекомуникации“, која настана како резултат на поделбата на тогашното
државно претпријатие за ПТТ сообраќај во 1997 година. Во 2000 година е
приватизирана. Денес стопанисува под името „Македонски телеком АД - Скопје“52.
Освен неа, во телекомуникацискиот сообраќај постојат и други оператори во фиксната
и во мобилната телефонија: „A1 Македонија“, „Лајкамобајл“, „Неотел“, „Астра плус“
и др.
Телекомуникацискиот пазар во Република Македонија е целосно
либерализиран.

1. Што вклучува патната мрежа на Република Северна Македонија?
2. Кои се главните оски на државната патна мрежа на Република Северна
3. Кои делови го сочинуваат железничкиот систем на Република Северна
4. Што е управител на железничка инфраструктура?
5. Кои делови го сочинуваат водниот сообраќаен систем на Република Северна
51
Концесијата е дадена во 2008 година на период од 20 години.
52
Водечки национален телекомуникациски оператор кој е дел од Групацијата Дојче Телеком.
74
6. Кои се најблиските поморски пристаништа на Република Северна Македонија?
7. Кои делови го сочинуваат воздушниот сообраќаен систем на Република
Северна Македонија?
8. Што се подразбира под оператор на воздухопловното пристаниште?
Вежба 1. Да се спроведе истражување на база на достапни податоци, слики и

видео материјали на дел од тековните иноваци од областа на превозните
средства и инфраструктурата (пред сѐ сообраќајниците) во патниот сообраќај
Во соработка со наставникот на интернет и youtube канал да се пронајдат податоци,
слики и видео материјали во кои се презентираат видови на иновации од областа на
патниот сообраќај во светот и во Република Северна Македонија. Може да се
организира работа во групи (на пр. основни карактеристики на современи патни
превозни средства за превоз на патници и стока, еколошки и електрични возила,
иновации во градење на сообраќајниците сл.), а по претражувањето да се развие
дискусија во групата и меѓу групите. Посебно да се сврти внимание на предностите на
тековните иновации во однос на претходните и улогата на патниот сообраќај со
таквите иновации во сообраќајниот систем.

средства и инфраструктурата (пред сѐ железничките пруги) во железничкиот
сообраќај
железничкиот сообраќај во светот и во Република Северна Македонија. Може да се
организира работа во групи (на пр. основни карактеристики на современи железнички
превозни средства за превоз на патници и стока, возови за сообраќај со големи брзини,
иновации во градење на пругите сл.), а по претражувањето да се развие дискусија во
групата и меѓу групите. Посебно да се сврти внимание на предностите на тековните
иновации во однос на претходните и улогата на железничкиот сообраќај со таквите
иновации во сообраќајниот систем.
75

средства и инфраструктурата (пред сѐ аеродормите) во воздушниот сообраќај
воздушниот сообраќај во светот и во Република Северна Македонија. Може да се
организира работа во групи (на пр. основни карактеристики на современи
воздухоплови за превоз на патници и стока, услуги на аеродромите сл.), а по
внимание на предностите на тековните иновации во однос на претходните и улогата на
воздушниот сообраќај со таквите иновации во сообраќајниот систем.

средства и инфраструктурата (пред сѐ пристаништата) во водниот сообраќај
воздушниот сообраќај во светот. Може да се организира работа во групи (на пр.
основни карактеристики на современи пловила за превоз на патници и стока,
прекуокеански контејнерски бродови, пристанишни услуги сл.), а по претражувањето
да се развие дискусија во групата и меѓу групите. Посебно да се сврти внимание на
предностите на тековните иновации во однос на претходните и улогата на водниот
сообраќај со таквите иновации во сообраќајниот систем.

видео материјали на дел од тековните иноваци од областа на начините на пренос
на информациите и поштенските пратки
поштенскиот сообраќај во светот и во Република Северна Македонија. Може да се
организира работа во групи (на пр. основни карактеристики на современи начини на
пренос на информации, средства за пренос на пратки, интеграција меѓу видовите
сообраќај сл.), а по претражувањето да се развие дискусија во групата и меѓу групите.
Посебно да се сврти внимание на предностите на тековните иновации во однос на
претходните и улогата во поштенскиот сообраќај со таквите иновации во
сообраќајниот систем.
76
Вежба 6. Организација на посета на транспортна компанија

Изборот на транспортната компанија треба да зависи од близина на училиштето во кое
се реализира наставата, важноста, односно бројот и обемот на транспортните услуги и
големина и разновидност на возниот парк. Пожелно е да се бираат транспортни
компании од различни видови на сообраќај. Со оглед на развиеноста на сообраќајниот
систем на Република Северна Македонија препорачлива е посета на една транспортна
компанија од областа на патниот сообраќај (за превоз на патници и/или за превоз на
стока) и по можност на една железничка станица. Претходно, потребно е да се
обезбедат соодветни дозволи за посета, да се направи план во зависност од ресурсите
на компанијата и да се превземат сите мерки за безбедна посета.
77
3. ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ НА
ОРГАНИЗАЦИЈА НА СООБРАЌАЈОТ

основните принципи на организација на сообраќајот и транспортот за сите видови
генерално, но и за патниот, железничкиот, водниот, воздушниот, и поштенскиот
сообраќај. Со совладување на содржината на оваа модуларна единица учениците ќе
можат да:
 ги објаснуваат принципи на организација на сообраќај и транспорт;
 ги препознаваат транспортни трошоци;
 го проценуваат влијанието на принципите на организација на сообраќајот врз
транспортните трошоци;
 ги објаснуваат начините на организација на превоз на патници и стока во
 ги набројуваат видови патен сообраќа;ј
 дефинира безбедност во сообраќајот и опишуваат негово значење и степен на
развиеност;
 набројуваат фактори и објаснуваат можни влијанија на безбедност во
 објаснуваат начин на организација на превоз на патници и стока во
железничкиот сообраќај;
 набројуваат видови железнички сообраќај;
 набројуваат и опишуваат основни елементи на безбедност во железничкиот
сообраќај;
 идентификуваат критични места од аспект на безбедност и видови на
загрозувања во железничкиот сообраќај;
 опишуваат сигнално-сигурносни постројки и уреди во железничкиот
сообраќај.
 објаснуваат начин на организација на превоз на патници и стока во воден
сообраќај;
78
 набројуваат видови воден сообраќај;

 ги набројуваат и опишуваат основните елементи на безбедност во водниот
сообраќај;
 дефинираат навигација и метеорологија во водниот сообраќај во функција на
безбедност во водниот сообраќај;
 ги опишуваат бродските светла и дневните ознаки на брод.
 го објаснуваат начинот на организација на превоз на патници и стока во
воздушен сообраќај;
 ги набројуваат и опишуваат основните елементи на безбедност во
воздушниот сообраќај;
 дефинираат поштенска пратка и наведуваат нејзини виодови;
 препознаваат начини на превоз на поштенски пратки со воз, брод, авион и
автомобил.
79
3.1. Принципи на организација на сообраќајот и транспортот
Трошоците за организација на сообраќајот и транспортот заземаат значаен дел

при утврдување на крајната (пазарна) цена на производот. Затоа, мора да се посвети
особено внимание при изборот на најповолниот начин на превоз и манипулација на
стоката при нејзино преместување од местото на производство до местото на
потрошувачка. Се тежнее транспортните трошоци да се сведат на минимум. За да се
оствари тоа, треба да се применуваат следниве принципи:
1. Принцип на еластичност на превозот:
Еластичноста на користењето на транспортните средства се огледа во можноста
одредени сообраќајни гранки да можат да извршат превоз според барањата и потребите
на корисниците, како по однос на разновидноста, така и по количеството и квалитетот
на превозот.
2. Принцип на економичност на патот:
Целта на овој принцип е сообраќајот да се одвива по најповолен пат.
3. Принцип на економичност на моќта:
Овој принцип се однесува на погонската моќ на транспортното средство и
работната сила. Со преоптоварување, транспортното средство се уништува, а
работниците се исцрпуваат. Од друга страна, малото оптоварување не е економично.
Принципот на економичност на моќта е исполнет кога капацитетите на транспортното
средство и можностите на работната сила се користат рационално. Често поради
рационално користење се припишуваат разни норми.
4. Принцип на економичност на брзината:
Овој принцип се огледа во настојувањето превозот од едно на друго место да се
изврши во што е можно пократок временски период. Овој принцип се реализира со
подобрување или со скратување на сообраќајниот пат, брзината (времето) на
товарањето и истоварувањето, примената на механизација и автоматизацијата.
5. Принцип на просторно дејство:
Овој принцип од сообраќајните гранки бара со своите транспортни средства да
покријат што е можно поголема територија.
6. Принцип на уредност на превозот:
Овој принцип бара превозот со транспортните средства да се извршува без
прекини. Уредноста на превозот е многу значајна за корисниците на транспортните
услуги за да знаат кога можат да сметаат на тие услуги.
80
7. Принцип на точност на превозот:

Овој принцип подразбира извршување на превозот во точно определено време,
според утврден возен ред. Редовноста и точноста на сообраќајот меѓусебно се
разликуваат, но, сепак, се надополнуваат.
8. Принцип на безбедност на превозот:
Овој принцип се однесува на безбедноста на патниците и на сообраќајните
работници (од аспект на повредување или загинување), стоката (од аспект на
оштетување и уништување) и возните средства (оштетување и уништување).
Безбедноста на превозот е многу значаен фактор при движењето на превозните
средства и пренесувањето на стоката и на патниците. Во сообраќајот се присутни
опасности и ризици што можат да предизвикаат оштетување или уништување на
стоката и на превозните средства, повредување или загинување на луѓето. Поради тоа,
обезбедувањето сигурност при превозот и транспортот е најважна работа на едно
транспортно претпријатие. Безбедноста на превозот зависи од техничките
карактеристики на возилото, начинот на движење, брзината, организацијата на
работата, почитување на мерките за безбедност итн.
9. Принцип на давање комплетна превозна услуга:
Овој принцип се однесува на реализацијата на превозот „од врата до врата“ 53 и
извршување на сите придружни активности што ги опфаќа транспортниот процес за
сметка на корисникот на превозот (пакување, товарање, превоз, царинење и др.).
10. Принцип на економичност на превозот:
Економичноста на превозот подразбира со расположливите средства и
работната сила да се изврши поголема работа. Притоа, се настојува цената на
транспортните трошоци да се сведе на минимум.

1. Направете разлика меѓу принципот на уредност и принципот на точност на
превозот?
2. Кои аспекти ги опфаќа принципот на безбедност на превозот?
3. Што се подразбира под „давање комплетна услуга“?
53
Анг: „door to door“.
81
3.2. Oсновни принципи на организација на патниот

сообраќај
3.2.1. Видови на превоз
Патниот сообраќај, како и другите видови, се дели според намената,

територијалното обележје, начинот на организација и специјализацијата на
капацитетите на возниот парк.
Според намената, се дели на јавен превоз и превоз за сопствени потреби на
патници и стока.
Јавниот превоз на патници може да се врши како линиски и како вонлиниски
превоз. Линискиот превоз на патници може да се врши како: меѓуместен, градски и
приградски. Вонлинискиот превоз на патници може да се врши како: слободен превоз,
превоз за сопствени потреби и автотакси превоз.
Слободен превоз на патници е превоз чија релација, цената на превозот,
висината на надоместокот на услугите, како и другите услови на превозот, се
утврдуваат со договор меѓу превозникот и корисникот на превозот.
Превоз на патници за сопствени потреби со сопствени моторни возила можат да
вршат: разни претпријатија и физички лица за превоз на вработени, хотелски
организации и одморалишта, здравствени организации, туристички организации,
културно и воспитно-образовните организации ако превезуваат свои ученици,
студенти, штитеници, наставниот персонал и претпријатија што вршат аеродромски
услуги.
Јавен превоз на стока е превозот чија релација, цена на превозот и другите
превозни услови се утврдуваат слободно со договор меѓу превозникот и корисникот на
превозот.
Јавниот превоз на стоки во патниот сообраќај се врши врз основа на издадена
лиценца.
Автотакси превоз на стока можат да вршат правни и физички лица ако добијат
лиценца за вршење на автотакси превоз.
Меѓународниот превоз на патници и стока се извршува меѓу две или повеќе
држави, при што патното возило ја преминува границата. Тој може да биде:
 пограничен превоз кај кој појдовното и завршното место на релацијата на
превоз се наоѓа во зоните што ги опфаќаат пограничните територии на две
соседни држави;
 меѓутериторијален превоз кај кој појдовното место на релацијата на превоз
се наоѓа на територијата на една држава, а завршното место на територијата
на друга држава;
82
 транзитен превоз подразбира превоз што се извршува преку територијата на

една држава со исто патно возило.
При извршување на меѓународен патен превоз, за влез на територијата на некоја
држава патното возило мора да има посебна дозвола на таа држава.
Превозните средства, според својата основна намена на специјализација на
капацитетите, се поделени на: возила за превоз на патници и возила за превоз на стока.
3.2.2. Безбедност на сообраќајот
Слично како и во животот, разни опасности и негативни појави го следат

одвивањето на патниот сообраќај. Со зголемувањето на интензитетот на патниот
сообраќај, овие опасности и негативни појави сè повеќе се изразени. Загрозеноста на
безбедноста на патиштата претставува светски проблем. Од небезбедното одвивање на
патниот сообраќај има последици кои предизвикуваат сообраќајни незгоди во кои
може да има загинати лица, повредени, материјална штета, прекин на сообраќајот и сл.
Сообраќајна незгода е настан на патот предизвикан како последица од

непочитување на сообраќајните правила и прописи во кој учествувало најмалку едно
возило во движење и во кој најмалку едно лице е повредено, загинало или од
последиците на таа сообраќајна незгода починало во рок од 30 дена или од истата е
предизвикана материјална штета54. Покрај терминот сообраќајна незгода, се користи и
терминот загрозување на сообраќајот и непримерно однесување во сообраќајот.
Загрозување на сообраќајот е начин на учество во сообраќајот поради кој настапила
непосредна опасност од настанување на сообраќајна незгода. Непримерно однесување е
однесувањето на учесник во патниот сообраќај кој не го контролира своето однесување
или се однесува непристојно, при што не ги почитува сообраќајните правила и прописи
или знаците што ги даваат полициските службеници, како и знаците што ги даваат
други овластени службени лица на патот.
Слика 3.1. Споредба на безбедноста на сообраќајот
54
Извор: Закон за безбедност на сообраќајот на патиштата („Службен весник на РМ“: бр. 169/15 и
226/15, пречистен текст).
83
Статистичките испитувања укажуваат дека патниот сообраќај е најмалку

безбеден вид сообраќај (слика 3.1.)55.
Безбедноста на сообраќајот, генерално, без оглед на видот на сообраќајот, е
посебна научна дисциплина која ја изучува меѓузависноста на сообраќајниот процес во
општеството, од една страна, и штетните последици од сообраќајот, од друга страна.
Ги изучува и се обидува да ги открие законитостите на настанувањето на штетните
последици на сообраќајот со цел подобрување на сообраќајот и намалување на
штетните последици. Иако и припаѓа на сообраќајната струка, безбедноста на
сообраќајот е мултидисцилинарна наука (сообраќај, градежништво, машинство, право,
психологија и др.). Така, на пример, дефинирањето и нормирањето на безбедносните
правила во сообраќајот се од сообраќајната струка, нормите, градбата и контролата на
патиштата на градежната струка, однесувањето на возачите на психологијата итн.
Безбедноста на сообраќајот ги интегрира и ги користи знаењата на различни науки и
научни дисциплини.
Предмет на безбедноста на сообраќајот
Како што претходно е наведено, предмет на безбедноста на сообраќајот се сите
штетни последици на сообраќајот.
Во потесна смисла, безбедноста на сообраќајот се поврзува само со
сообраќајните незгоди, конкретно на лесно мерливите причини и последици на
сообраќајните незгоди.
Во поширока смисла, безбедноста на сообраќајот ги опфаќа сообраќајните
незгоди, заземање на животниот простор, исцрпување на природните ресурси (пред сè,
фосилните горива) и загадување на околината (бучава, издувни гасови и отпадни
материи кои потекнуваат од сообраќајот), негативното психолошко влијание на луѓето,
негативните социјални влијанија на сообраќајот итн.
Цели на безбедноста на сообраќајот
Општа цел на безбедноста на сообраќајот е намалување на сите штетни ефекти
без попречување на одвивањето на сообраќајот. Тоа подразбира и намалување на
бројот и севкупните последици на сообраќајните незгоди. Во таа смисла постојат
активни и пасивни цели на безбедноста на сообраќајот.
Цел на активната безбедност е спречување (превенција) на сообраќајни незгоди.
Се преземаат разни мерки и активности за реализација на оваа цел (на пример,
заострување на законски мерки – максимална дозволена брзина, максимално дозволено
количество на алкохол и сл., како и почести контроли на брзината, акции на контрола
на возачите на алкохол и дрога и сл.).
Пасивната безбедност има за цел да го намали бројот и тежината на
последиците на сообраќајните незгоди кои се случиле (обука на возачи и граѓани да
укажат прва помош, опремување на патиштата со средства за прва помош,
55
Истражувања спроведени во ABB HENSCHEL, Германија.
84
конструкција и употреба на системот на заштита на возилото, уредување на просторот

околу патот и сл.).
Фактори на безбедноста на сообраќајот
Во науката за безбедноста на сообраќајот се дефинирани следните фактори на
безбедноста на сообраќајот:
 човек (возач),
 возило,
 пат и
 околина (опкружување).
Факторот човек е субјективен а другите се објективни фактори.
Човекот како учесник во сообраќајот може да биде причинител на
нарушувањето на безбедноста на сообраќајот. На некои од причините не може да се
влијае бидејќи не зависат од волјата на човекот (вродени - природни, пол, возраст,
искуство, вид, психофизички особини, психомоторни способности итн.). Други
причини зависат исклучително од човекот (неприспособена брзина, консумирање на
алкохол и дрога, замор и сл.). Возачите на моторни возила претставуваат централна
група на учесници во сообраќајот на патиштата.
Факторот возило се однесува, главно, на неговите техничко – експлоатациски
карактеристики (на пример, состојбата на пневматиците, состојбата и ефикасноста на
управувачкиот, сопирачкиот систем, системот за означување и осветлување,
опременоста на возилото – сигурносни појаси, воздушни перничиња и сл., откачување
на приколки итн.).
Факторот пат се однесува на неговите просторно техничко – експлоатациски
карактеристики (површина на коловозот, начин на протегање на трасата на патот,
квалитет на одржување, правилно обележување, осветленост, опрема итн.).
Факторот околина се однесува, пред сè, на влијанието на одредени појави и
нејзините карактеристики на безбедноста на сообраќајот (видливост, ветер, дожд, снег,
мраз, магла, температура, атмосферски притисок, домашни и диви животни,
карактеристики на сообраќајниот тек итн.).
Од претходно наведените причини, во Северна Македонија, но и во други земји
во светот, за безбедно одвивање на патниот сообраќај донесени се соодветни мерки.
Темел на тие мерки претставува Законот за безбедност на сообраќајот на патиштата. Со
него се уредени правилата на одвивање на сообраќајот, контролата на сообраќајот,
однесувањето на учесниците, ограничувањата на сообраќајот, сообраќајната
сигнализација, како и условите за управување со моторни возила, за исправноста на
возилата и на патиштата. Освен тоа, постојано се вршат обуки на населението, пред сè,
на учениците, со цел да се унапреди безбедноста на патниот сообраќај.
85

1. Каков може да биде јавниот превоз на патници во патниот сообраќај?
2. Кој може да врши превоз на патници за сопствени потреби со сопствени
моторни возила?
3. Каков превоз е јавниот превоз на стоки во патниот сообраќај?
4. Каков може да биде меѓународниот превоз на патници?
5. Што е сообраќајна незгода?
6. Што се подразбира под загрозување на сообраќајот? Наведи неколку примери
на загрозување на сообраќајот.
7. Наведи неколку примери на загрозување и на непримерно однесување во
8. Дали може непримерното однесување во сообраќајот истовремено да
претставува и загрозување на сообраќајот?
9. Што е предмет на безбедноста на сообраќајот во поширока смисла на
набљудување?
10. Која е општата цел на безбедноста на сообраќајот?
11. Како човекот може влијае на безбедноста на сообраќајот? Наведи неколку
примери?
12. На што се однесува факторот пат на безбедноста на сообраќајот?
3.3. Основни принципи на организација на железничкиот

сообраќај
Превозот на патници и стока во железничкиот сообраќај може да се врши како

јавен превоз или превоз за сопствени потреби.
Јавниот железнички превоз на патници може да биде:
- градски превоз – за подрачјето на градот;
- приградски превоз – за поширокото подрачје на градот;
- регионален превоз – за подрачјето на повеќе општини;
- меѓународен превоз – за подрачјето на повеќе држави.
86
Јавниот железнички превоз на стока може да биде меѓународен или внатрешен

превоз и комбиниран (интермодален) превоз на стока56.
Превоз за сопствени потреби се врши како превоз на патници и/или стока што
управителот на инфраструктурата, превозникот и други правни и физички лица
сопственици на железнички возила, го вршат за своите потреби во железничкиот
сообраќај.
4.8.1. Регулирање и безбедност на железничкиот сообраќај
Слично, како во патниот, и во железничкиот сообраќај се пристапува кон

безбедноста на сообраќајот. И во железничкиот сообраќај се поставуваат цели на
активната и пасивната безбедност. Исти се и факторите на безбедност (човек,
железничко возило, пруга и околина).
Во железничкиот сообраќај се дефинирани три вида на штетни последици по

безбедноста: несреќи57, сериозни несреќи и инциденти. Несреќа е непосакуван,
ненамерен или ненадеен настан или последователни настани кои имаат штетни
последици. Несреќите се делат во следниве категории: судири, лизгање од шини,
несреќи на патни премини, несреќи на лица предизвикани од железничко возило во
движење, пожар и друго. Сериозна несреќа е секој судир на возови или излизгување од
шините кое резултира со смрт на најмалку едно лице или тешка телесна повреда на пет
или повеќе лица или големо оштетување на железничките возила, железничката
инфраструктура или околината и секоја друга слична несреќа која, очигледно, влијае
врз сигурноста на железничкиот систем или управувањето со сигурноста 58. Инцидент
е секој настан, освен сериозна несреќа или несреќа поврзана со сообраќајот на возовите
или маневарските состави, кој негативно влијае на безбедноста на сообраќајот.59
Човечкиот фактор е доминантен фактор за појава на железнички несреќи (во

околу 60 % од случаите)60. Од тоа најмногу не внимаваат „третите лица“ 61 и патниците
(околу 40 %), додека личните пропусти на железничките работници се застапени со
околу 20 %. Технички причини (неисправност на инфраструктура, возила, опрема и
56
Според Законот за железничкиот систем: Комбиниран превоз на стока се врши со товарна единица и
тоа: товарно возило, приколка, полуприколка со или без влечно возило или контејнер од најмалку 6
метри. На почетокот или на крајот на делницата, товарната единица се товара или растовара во терминал
или РО-РО пристаниште во погодна железничка станица, а за време на превозот користи пат, железница,
внатрешен пловен или поморски пат
57
Во железничкиот сообраќај се користи термин „несреќа“ а не терминот „незгода“ кој е својствен за
патниот сообраќај.
58
Обично „големи оштетувања“ се врзуваат за одредена сума. Моментално е износ од најмалку
2.000.000 евра во денарска противвредност.
59
Извор: Закон за железничкиот систем („Службен весник на РМ, бр.47/10)
60
Податоците се резултат на истражување во докторска дисертација: Конволуција на екстерни фактори
во оцена на ризикот на вонредните настани на железница (Д. Алексиќ), Факултет на технички науки-
Нови Сад, 2016.
61
Како „трети лица“ во железничкиот сообраќај се третираат: возачите на моторните возила на патниот
сообраќај кога преминуваат преку пруга (патни премини), лица кои се движат по железничка пруга или
покрај неа, работници кои не се железничари а товарат/растовараат и сл.
87
сл.) предизвикуваат околу 36 % од железничките несреќи62, а виша сила 4 %. Токму

оваа статистика укажува на кои фактори на безбедноста треба да се влијае. Тоа се
загрозувањата кои доаѓаат од човечки грешки, а, пред сѐ, грешки од возачите на
моторните возила на патниот сообраќај кога преминуваат преку пруга (патни
премини), лица кои се движат по железничка пруга или покрај неа, но и на квалитетот
на едукацијата на непосредните учесници во одвивањето и регулирањето на
железничкиот сообраќај.
Редовен сервис на возните средства, инфраструктурата и опремата може да

влијае на намалување на загрозувањата на железничкиот сообраќај од овој фактор, со
интенција на замена на постарите уреди, опрема и возила со нови (што е поскапа
мерка).
Организацијата на регулирањето на железничкиот сообраќај се врши според:

- Железничка сигнализација (слика 3.2.);
- Сообраќајни прописи;
- Технолошки процеси на превозот.
Регулирањето има цел железничкиот сообраќај да се одвива редовно, уредно и
безбедно.
Слика 3.2. Дел од железничка сигнализација

Железничката сигнализација овозможува договарање меѓу машиновозачите на
локомотивите, од една страна, и работниците кои се задолжени за регулирање на
сообраќајот во станиците и меѓу станиците кои се викаат сообраќајни диспечери63 и
отправници на возови64, од друга страна.
За извршување на железничкиот сообраќај важат: Законот за железници,
Законот за безбедност во железничкиот сообраќај, Сигнален и Сообраќаен правилник,
Возен ред и др.
За да може да сообраќаат возовите на пругите за секој воз поединечно, се прави
возен ред. Возен ред претставува план според кој ќе сообраќаат возовите. Во него за
62
Треба да се има предвид дека на Балканот во употреба се технички средства чија старост е повеќе и од
40 години (локомотиви, вагони, сигнализација и сл.).
63
На железнички пруги на кои постои централизирано управување со сообраќајот (на пр. Табановце-
Гевгелија).
64
На другите железнички пруги кои не се вклучени во централизирано управување со сообраќајот.
88
секој воз поединечно се утврдени: времето на доаѓање и поаѓање на возовите во

станиците, времето на задржување по станиците, брзината на сообраќајот,
вкрстувањата и претекнувањата на возовите и сл.
Од аспект на безбедноста на железничкиот сообраќај, најкритични места на
пругата се:
- патните премини каде што пругата и патот се вкрстуваат во исто ниво;
- свртниците кои овозможуваат преминување на возови од еден на друг
колосек без запирање.
Во железничкиот сообраќај се употребуваат повеќе правилници и упатства со
кои се дефинирани сообраќајните и превозните прописи. Освен тоа, секоја станица има
свој технолошки процес на работа.
Со технолошките процеси се дефинирани редоследот и времето на извршување
на одредени технолошки операции. Во нив се одредени и извршителите на тие
операции. Такви операции се: товар, истовар и претовар на вагоните, формирање на
превозните документи, влегување и излегување на патниците, чистење и миење на
возовите, проверување на кочењето на возовите и др.
За регулирање на железничкиот сообраќај е задолжен станичниот персонал, а за
движењето на возовите возниот персонал.

1. Каков може да биде јавниот превоз на патници во железничкиот сообраќај?
2. Каков може да биде јавниот железнички превоз на стока?
3. Што е несреќа во железничкиот сообраќај?
4. Кој фактор е доминантен за појавата на железничките несреќи? Кој е
најневнимателен?
5. Според што се врши организацијата на регулирањето на железничкиот
сообраќај?
6. Која е улогата на железничката сигнализација?
7. Што е возен ред?
8. Кои се најкритичните места од аспект на безбедноста на железничкиот
сообраќај?
89
3.4. Основни принципи на организација на водниот

сообраќај

Превозот на патниците и стоката во водниот сообраќај се извршува со
средствата на речниот и на поморскиот сообраќај. Поради тоа, превозните средства во
водниот сообраќај се делат на:
1. средства на речен – каналски сообраќај;
2. средства на поморски и прекуокеански сообраќај.
Ваква поделба на средствата постои затоа што значително се разликува
конструкцијата на бродовите што пловат по реките од оние што пловат по морињата и
океаните65.
Како и во другите видови на сообраќај и во водниот сообраќај постои јавен
превоз и превоз за сопствени потреби на патници и/или стока.
Јавен превоз на морињата, океаните, езерата и внатрешните пловни патишта
(речно-каналски) може да се извршува како превоз во линиска пловидба и како превоз
во слободна пловидба.
Јавен превоз во линиска пловидба се реализира на одредени релации по
однапред утврден ред на пловидба за кој цената и другите услови на превоз однапред
се утврдени според тарифа66.
Јавен превоз во слободна пловидба е превоз со кој релацијата, цената и другите
услови на превоз се договараат со договор помеѓу корисникот на превоз и превозникот
(или носителот на правото на користење на бродот).
Превоз за сопствени потреби се врши поради задоволување на потребите на
превозникот или носителот на правото на користење на бродот.
Во Република Северна Македонија, пловните патишта на внатрешните води се
делат на:
 меѓународни пловни патишта,
 меѓудржавни пловни патишта и
 државни пловни патишта.
На меѓународните пловни патишта се одвива меѓународна пловидба, на
меѓудржавните пловни патишта се одвива меѓудржавна пловидба, а на државните
65
Постои разлика во густината на речната и на морската вода, јачината на струењата, отпорите и сл.
66
Обично под тарифа се подразбира список на цени, a од сообраќаен аспект список на цени на основни и
дополнителни услуги (на пр. превоз по километар или по тон километар, надоместок за услуга за
царинско посредување, надоместок за дезинфекција на превозно средство, лежарина и сл.). Меѓутоа, во
пошироко значење, покрај список на цени, со тарифа може да бидат дефинирани и услови, рокови на
превоз (испорака), обврски, тарифски растојанија (далечина), патокази (итинерери) и сл.
90
пловни патишта се одвива пловидба меѓу пристаништата на територијата на Република

Северна Македонија.
Превоз на патници и стока по внатрешните пловни патишта во Северна
Македонија може да се врши како јавен превоз и превоз за сопствени потреби во
внатрешниот, меѓудржавниот и меѓународниот сообраќај. Јавниот превоз на патници
може да се врши како линиски и како слободен превоз.
3.4.2. Регулирање и безбедност на водниот сообраќај
Регулирање на водниот сообраќај се врши со помош на пилотажа 67. Под

пилотажа се подразбира давање стручни совети на капетанот на бродот поради
безбедно водење (возење) на бродот на пловните патишта и на пристаништата.
Пилотажата ја извршуваат пристаништата.
Сите учесници во пловидбата мора да се управуваат според знаците што се
поставени на пловниот пат и на бреговите поради безбедност на пловидбата (слика
3.3.).
Сообраќајот на пловниот пат се регулира со:
- знаци на забрана;
- знаци на обврска;
- знаци на ограничување;
- знаци на препорака;
- знаци за известување;
- знаци за обележување на местата за стоење;
- знаци за регулирање на движењето на бродовите при влез и излез од
пристаништето;
- знаци на опасност;
- помошни знаци.
Слика 3.3. Дел од знаците на пловните патишта и бреговите

Сообраќајот на бродовите се регулира со помош на сигнали што се пропишани
со Меѓународен сигнален кодекс. Сигнализацијата по овој Кодекс се врши со
предметни, светлосни и звучни сигнални средства. Сигнализацијата се дели на:
67
Пилотажа е давање на стручни наредби на капетанот на бродот од страна на стручни лица (пилоти) за
водење на бродот со цел безбедна пловидба.
91
- сигнализација со знаменца;
- семафорска сигнализација;
- Морзеова сигнализација;
- радиосигнализација;
- светлосна сигнализација;
- звучна сигнализација.
Сите пловни патишта, пристаништата, пловните средства во поморскиот и
речниот сообраќај и екипажот, мора да ги исполнуваат условите за безбедна пловидба.
Пловните патишта треба да бидат доволно длабоки и широки за безбедна
пловидба. По потреба, може да бидат и обележани. Поради тоа се врши категоризација
на пловните патишта со која се утврдуваат: габаритите и другите стандарди за
пловност како важни елементи на безбедност на пловидбата.
Пристаништата мора да имаат соодветна инфраструктура и персонал за
безбедно одвивање на водниот сообраќај.
Објектите за безбедност на пловидбата, според намената можат да бидат:
 објекти за техничко подобрување на условите на пловидбата: бродски
преводници68, брани, зимовници69, сидришта70, прегради и др.;
 објекти за обележување и сигнализација: пловни и бреговни сигнали и
ознаки, речен информациски систем (RIS71), систем за информирање и
надзор на бродскиот сообраќај (VTS72), систем за идентификација и следење
на бродовите (LRIT73), систем за задолжителни пловни патеки, оптички,
звучни, електрични, електронски, радио–комуникациски и навигациски
уреди и др.
Секое пловило мора да има бродски светла и дневни ознаки кои се видливи по
секакви временски услови со цел да се избегнат судири. Постојат повеќе светла за
осветлување на пловилата кои се со различни бои. Постојат бочни, јарболни, крмени74
и сидрени светла. Бочните светла од левата страна се црвени а од десната зелени.
Јарболното, крменото и сидреното светло (мора да се гледаат од сите страни – 360о) се
со бела боја. Сигналите кои се користат за обележување на бродовите преку ден може
да бидат во форма на топка, ромбови, столпчиња, цилиндар и сл.
68
Се градежни објекти кои служат за совладување на висинската разлика помеѓу два нивоа на речни
(каналски) текови со цел да се израмни пловниот пат.
69
Зимовник е изграден или природен воден простор на пловниот пат кој претставува засолниште за
пловила и има задача да ги заштити од оштетувања од мраз, висок водостој или други временски
непогоди.
70
Простор кој служи за сидрење и маневрирање на пловилата.
71
Анг. River Information Services – RIS.
72
Анг. Vessel Traffic Service – VTS.
73
Анг. Long Range Identification and Tracking system – LRIT.
74
Крма е термин кој се користи за задниот дел на бродот.
92
Екипажот на бродот мора да исполнува пропишани стручни и здравствени

услови за да може да управува со бродот.
Метеорологијата е исклучително важна за безбедна пловидба, затоа што
пловењето директно зависи од состојбата во атмосферата и водената површина (океан,
море, езеро, река). Затоа, екипажот на секое пловило мора да се информира за
метеоролошката прогноза75. Состојбата на атмосферата се прикажува преку прогноза
на: температурата, облачноста, врнежите, ветровите, бурите, и сл. а на водената
површина висината на брановите, постоење на мраз, пловење на откинати површини на
мраз, подводни земјотреси76 итн.
Почитувањето на прописите, сигнализацијата и препораките се основен услов за
безбедна пловидба. Со непочитување на прописите се создаваат услови за појава на
пловидбени незгоди.
Во водниот сообраќај пловидбена незгода може да биде: судир на бродови,
заринкување, потонување, бродолом, хаварија (пожар, експлозија итн.) и сл. Помал дел
од незгодите се случуваат поради бури, ветришта и бранови, а многу поголем дел
поради човечки грешки, невнимание или, пак, се намерни причини (на пример,
тероризам, гусарство77 и сл.). Постојат директни судири (кога постои вистински
контакт помеѓу бродовите или нивните делови) и индиректен судир (не постоел
вистински контакт, туку контакт поради грешки и непочитување на сигнализацијата
при маневрирање).

1. Што е јавен превоз во линиска пловидба?
2. Кои пловни патишта постојат во Република Северна Македонија?
3. Со што се регулира сообраќајот на пловните патишта?
4. Кои видови сигнализација пропишува Меѓународниот сигнален кодекс?
5. Според намената какви можат да бидат објектите за безбедност на пловидбата?
6. Кои светла постојат на пловилата?
7. Зошто е важна метеорологијата за безбедна пловидба?
8. Кои пловидбени незгоди постојат?
75
Се добива од овластени институции, преку информациски системи на водниот сообраќај, а постојат и
посебни софтвери за прогнозирање на временските прилики.
76
Можат да предизвикаат цунами.
77
На пример, постојат современи гусари во Југоисточна Азија. Користат брзи чамци и современо
оружје.
93
3.5. Основни принципи на организација на воздушниот

сообраќај
3.5.1. Воздушен превоз
Воздушниот сообраќај опфаќа комерцијално и некомерцијално летање на

воздухопловите. Комерцијалното летање опфаќа јавен авиопревоз и посебни дејности
во воздушниот сообраќај, кои се извршуваат за соодветен надоместок.
Некомерцијалното летање опфаќа летање кое операторот на воздухопловот го користи
за сопствени потреби или превезува вработени, деловни партнери, багаж или стока без
надоместок.
Воздушен превоз во домашниот и во меѓународниот воздушен сообраќај може

да се врши како јавен воздушен превоз и воздушен превоз за сопствени потреби.
Јавен воздушен превоз може да се врши како редовен или како нередовен
превоз во домашниот или во меѓународниот воздушен сообраќај.
Редовниот јавен воздушен превоз се врши според редот на летање. Редот на
летање е распоред на летови со назначени појдовни аеродроми, ден и време на
полетување, дестинација -аеродроом, ден и време на слетување и назив на
авиопревозникот.
Редот на летање се утврдува посебно за летниот, а посебно за зимскиот
сообраќаен период.
3.5.2. Безбедност во воздушниот сообраќај
Воздушниот сообраќај е вид на сообраќај во кој се преземаат најголеми мерки

на безбедност.
Безбедност на воздушниот сообраќај е состојба во која ризикот за загрозување
на животите и здравјето на луѓето и предизвикување штета на имотот се смалени и се
одржуваат на прифатливо ниво, со постојано воочување опасности и контрола на
ризиците од воочените опасности.
За безбедноста на сообраќајот се одговорни давателите на услуги во
воздушниот сообраќај (контролата на летање), авиопревозниците, управителите на
аеродромите, воздухопловно-техничките организации и други учесници во воздушниот
сообраќај.
За постигнување на потребното ниво на безбедност на воздушниот сообраќај,
дефинирани се безбедносни прописи, кои се однесуваат на градбата и одржувањето на
воздухопловите, пловидбеноста на воздухопловите (способност за безбеден воздушен
сообраќај), стручната и здравствена способност на персоналот, почитувањето на
наредбите на контролата на летање, контролата на патниците и на стоката,
однесувањето на патниците на аеродромите и во воздухопловите и сл.
94
Освен тоа, постои и систем на заштита на воздушниот простор на одредена

држава поради зачувување на суверенитетот на воздушниот простор, кој опфаќа:
посматрање, идентификација, постапки во случај на повреда на воздушниот простор и
терористички закани и цивилно-воена координација.
Воздушната пловидба опфаќа функција на управување со воздушниот сообраќај
и низа на услуги со кои се овозможува безбедно и ефикасно движење на
воздухопловите на земја и во воздух.
Почитување на прописите, сигнализацијата и препораките се основен услов за
безбедна пловидба. Со непочитување на прописите се создаваат услови за појава на
несреќи и инциденти.
Во воздушниот сообраќај се дефинирани три вида на штетни последици по
безбедноста: несреќа, сериозен инцидент и инцидент. Несреќа е настан што ќе настапи
од моментот кога едно лице или повеќе лица ќе се качат во воздухопловот со намера да
извршат лет, до слегувањето на сите лица од воздухопловот, а има за последица смрт
или тешка телесна повреда на едно или повеќе лица во воздухопловот или надвор од
него, уништување на воздухопловот, исчезнување на воздухопловот како последица на
несреќа, оштетување на основната конструкција на воздухопловот или поголемо
оштетување на имотот на трети лица. Сериозен инцидент е загрозување на безбедноста
на еден воздухоплов којшто вклучува околности кои укажуваат дека речиси се случила
несреќа. Инцидент е настан, кој не е несреќа поврзан со работата на воздухопловот, кој
влијае или можел да влијае врз безбедноста на работата на воздухопловот.78
Слично како и во водниот сообраќај метеорологијата е од исклучителна важност
и за воздушниот сообраќај. Поради таа цел се прават метеоролошки анализи во кои се
проучуваат состојбите на атмосферата над одредени области. Тие содржат и
метеоролошки прогнози за очекувани метеоролошки услови за одредено време –
период, област или дел од воздушниот простор.

1. Што е комерцијално летање?
2. Каков може да биде јавниот воздушен превоз?
3. Што е ред на летање?
4. Што се подразбира под терминот „безбедност на воздушниот сообраќај“?
5. Што опфаќа системот на заштита на воздушниот простор на одредена држава?
6. Што се подразбира под терминот „воздушна пловидба“?
7. Што е несреќа во воздушниот сообраќај?
78
Извор: Закон за воздухопловство („Службен весник на РМ“ бр 14/06, 24/07, 103/08, 67/10, 24/12, 80/12
и 155/12).
95
3.6. Основни принципи на организација на поштенскиот

сообраќај
3.6.1. Видови на поштенски сообраќај

Поштенскиот, телефонскиот и телеграфскиот сообраќај, во зависност од тоа кој
критериум ќе се земе предвид, може да се подели:
а) според местото каде што се врши:
- местен сообраќај (локален);
- меѓуместен сообраќај (меѓуградски);
- меѓународен сообраќај.
б) според средствата со кои се врши:
- поштенски сообраќај;
- телефонски сообраќај;
- телеграфски сообраќај;
- интернет-сообраќај;
- радио и ТВ-сообраќај.
Поштенскиот сообраќај го опфаќа преносот на поштенските пратки од испраќач

до примач, односно од приемната до одредната (упатна) пошта кога пратката го менува
местото со помош на разни сообраќајни средства. Во текот на преносот пратката
поминува низ пет технолошки фази: прием, испорака, превоз (транспорт),
пристигнување и врачување.
Според начинот на експлоатација, превозот на поштенските пратки може да се
подели на: јавен, затворен и интерен (внатрешен) превоз.
Јавен превоз е оној што служи за општите потреби и кој под одредени услови
може да го користат сите граѓани и стопански организации.
Затворен превоз е превоз за сопствени потреби на поштенската организација.
Интерен или внатрешен превоз е оној што се извршува во рамките на некоја
поштенска организација: превоз (пренос) од магацин до шалтер, од шалтер до
експедиција, од експедиција до рампи за товарање, потоа истовар на пратки и нивни
превоз до експедиција, односно до доставно одредишни реони.
Сите пратки, според приоритетот на преносот, се групирани во четири групи:
1. Пратки на забрзана (брза) пошта (ЕМС79, DHL80, Fedex81 и сл.) (слика 1.42.);
2. Писма, дописници, поштенски уплатници, дневен печат и многу итни пратки;
3. Сите други писмоносни пратки;
79
Повеќе на: http://www.posta.com.mk
80
Повеќе на: http://www.dhl.com
81
Повеќе на: http://www.fedex.com
96
4. Сите други пакети што немаат натпис „многу итно“.

Поштенскиот сообраќај се врши со сопствени средства или со средства на други
видови сообраќај.
3.6.2. Превоз на поштенски пратки

Превоз на поштенски пратки со автомобили
Патниот моторен сообраќај денес има многу широка примена во превозот на

поштенските пратки. Териториите на сите поштенски центри се покриени со многу
густа мрежа на патни поштенски линии, кои обезбедуваат превоз на пратки на линиите
од прво ниво. Исто така, и на линиите од второто ниво секојдневно сообраќаат голем
број специјални поштенски возила (слика 1.42.).
Во меѓународниот сообраќај користењето на патните возила е мало, а таквите

линии се утврдуваат секоја година со општиот ред на превоз.
Патни моторни возила за превоз на меѓународни поштенски пратки се користат

на оние релации каде што не може да се организира ефикасен и економичен превоз со
железница и со авиони.
Во сите наведени видови превоз поштенските организации користат сопствени

возила (слика 1.42.). Меѓутоа, многу поштенски организации често може да користат и
возила на јавниот патен сообраќај (најчесто редовни автобуски линии) за поврзување
со онаа единица на поштенската мрежа каде што постои мал промет на пратки и каде
што не е економично да се воведат линии на превоз со сопствени возила.
Патните моторни возила се користат речиси во сите фази на преносот на

пратките, од прием до достава и врачување.
Во големите градови (местен – локален поштенски превоз) со патните моторни

возила се врши празнење на поштенските сандачиња, потоа достава на пакети, превоз
на пратки до големите корисници, превоз на пратки од главниот поштенски центар до
помалите центри и сл.
Користењето на автомобилите во транспортно-поштенската мрежа, особено во

првото ниво на организацијата е големо. Возниот парк на моторните возила, кои се во
сопственост на поштата, се состои од:
- доставни моторни возила за превоз на пошта;
- автофургони за превоз на контејнери и пакети;
- камиони од разни видови;
- трактори – реморкери;
- автобуси специјално конструирани за истовремен превоз на пошта и на
патници;
- автоприколки и сл.
97
Превоз на поштенски пратки со железница
Превозот на поштенските пратки со железница во Северна Македонија е

згаснат. Но, во Европа и во светот воопшто, постојат држави кои сè уште ја користат
железницата за превоз на поштенските пратки, а се извршува на три начини, и тоа:
 Со вклучување на специјално конструирани поштенски вагони за таа намена во
брзи и експресни возови (патувачки пошти). Такви се:
а) поштенски вагони (Post);
б) затворени вагони на корисникот на превозот (приватни вагони);
 Со користење на затворени железнички вагони (G или H);
 Со користење на службени железнички вагони (багажни вагони).
Превоз на поштенски пратки со бродови
Бродот како средство за превоз на поштенски пратки почнал да се користи во

поголем обем по географските откритија, односно во времето кога поштенскиот
сообраќај прераснал во јавна служба. Во XVII, XVIII и XIX век поради неразвиената
мрежа на копнени сообраќајници, бродовите биле основни носители на првите редовни
поштенски пратки.
По географските откритија, кога се развил прекуокеанскиот сообраќај,
бродовите добиле уште позначајна улога во преносот на поштенските пратки. Меѓутоа,
со ширењето на железницата и појавата на патниот сообраќај, водниот сообраќај го
губи превозот на поштенски пратки. Превозот на поштенските пратки во
прекуокеанскиот сообраќај згаснал со појавата на воздушниот сообраќај. Денес
превозот на пошта по реки, канали, езера и мориња се извршува само во исклучителни
случаи, конкретно, кога нема копнени сообраќајници меѓу одредени места (на пример,
до острови).
Превоз на поштенски пратки со авион
Користењето на авионите за превоз на поштенски пратки речиси е неминовно,

особено за превоз на пратки во меѓународниот сообраќај меѓу пооддалечените земји.
Превоз на поштенски пратки со авион во внатрешниот сообраќај во Република
Северна Македонија не постои, меѓутоа за пренос на пратки во меѓународниот
сообраќај користењето на авионите е големо.
Главна причина за користење на авионите за пренос на поштенските пратки е
брзината на сообраќање што овозможува пратката речиси утредента да му се предаде
на примачот. За превоз на поштенски пратки може да се користат:
1) Авиони на превозници во воздушниот сообраќај (авиокомпании) и тоа:
а) во редовен патнички сообраќај;
б) во редовен товарен сообраќај;
в) поретко со чартер-летови.
98
2) Авиони на поштенски компании во развиените земји.

Во Северна Македонија за превоз на поштенски пратки со авион се користат
авиони на авиопревозници.

1. Како може да се подели поштенскиот сообраќај според местото на
извршување?
2. Што опфаќа поштенскиот сообраќај?
3. Што е интерен превоз во поштенскиот сообраќај?
4. Во кои видови на превоз компаниите во поштенскиот сообраќај користат
сопствени возила?
5. Кои возила го сочинуваат возниот парк на моторните возила за превоз на
пошта?
6. Во кои случаи се користи водниот сообраќај за превоз на пошта?
7. Со кои авиони – летови се превезува пошта во поштенскиот сообраќај?
Вежба 1. Идентификување на видови превоз на база на редови на возење

Во соработка со наставникот на интернет да се пронајдат редови на возење на една
поголема автобуска и една поголема железничка станица. На база податоците од редот
на возење (релација на сообраќај, попатни запирања и задржувања и сл.) да се
идентификуваат кои превози национални, а кои меѓународни, кои меѓуместни а кои
регионални и приградски и сл. Да ли постои организиран пограничен,
меѓутериторијален и/или транзитен превоз?
Вежба 2. Презентација на примери во врска со безбедноста на сообраќајот

Во соработка со наставникот на интернет и youtube канал да се пронајдат примери во
слики и видео материјали во кои се презентираат разни сообраќајни незгоди во патниот
сообраќај. На база на достапниот материјал да се организира работа во групи при што
секоја група со оглед на усвоеното ниво на едукација ќе се обиде да ги идентификува
главните фактори на безбедност за избраните сообраќајни незгоди: човек (возач, пешак
и др.), возило, пат и околина. Препорачливо е да се развие дискусија во самата група за
факторите, но и меѓу групите. На крај од секоја дискусија, со оглед на усвоеното ниво
99
на едукација, да се изнесат мислења во врска со превземање на превентивни мерки за

спречување на исти или слични сообраќајни незгоди.
Вежба 3. Презентација на примери во врска со безбедноста на железничкиот

сообраќај
слики и видео материјали во кои се презентираат разни несреќи во железничкиот
главните фактори и критични места на безбедност за избраните железнички несреќи:
човек (машиновозач, диспечер, отправник на возови, маневристи, возачи на патни
возила и др.), возило, пат и околина. Препорачливо е да се развие дискусија во самата
група за факторите, но и меѓу групите. На крај од секоја дискусија, со оглед на
усвоеното ниво на едукација, да се изнесат мислења во врска со превземање на
превентивни мерки за спречување на исти или слични железнички несреќи.
Вежба 4. Презентација на примери во врска со безбедноста на водниот сообраќај

слики и видео материјали во кои се презентираат разни пловидбени незгоди во водниот
главните фактори на безбедност за избраните пловидбени незгоди: човек (капетан,
навигатор, диспечери и др.), возило, пат и околина. Препорачливо е да се развие
дискусија во самата група за факторите, но и меѓу групите. На крај од секоја дискусија,
со оглед на усвоеното ниво на едукација, да се изнесат мислења во врска со
превземање на превентивни мерки за спречување на исти или слични пловидбени
незгоди.
Вежба 5. Презентација на примери во врска со безбедноста на воздушниот

сообраќај
слики и видео материјали во кои се презентираат штетни последици во воздушниот
главните фактори на предизвиканите штетни последици: човек (пилот, контролори на
летење и др.), возило, пат и околина. Препорачливо е да се развие дискусија во самата
група за факторите, но и меѓу групите. На крај од секоја дискусија, со оглед на
усвоеното ниво на едукација, да се изнесат мислења во врска со превземање на
превентивни мерки за спречување на исти или слични штетни последици.
100
Вежба 6. Воочување на сличности и разлики во регулирањето на сообраќајот во

патниот и железничкиот сообраќај
Регулирање на сообраќајот помеѓу овие два вида има големи разлики, но и некои
сличности. Разликите потекнуваат од начинот на организацијата на сообраќајот: кај
железничкиот превозните средства се движат по пруга (едноколосечна или
двоколосечна), со соодветна специјализирана сигнализација која може да се разликува
од држава до држава, во композиција влечени само од едно возило на погон (влечно
возило), со строго пропишани растојанија помеѓу едноподруги возови, со можност за
разминување и претекнување само во железнички станици (кај едноколосечни пруги)
итн., додека кај патниот сообраќај: возилата се движат по патни сообраќајници на кои
истовремено можат да се најадат повеќе возила во иста или спротивна насока, секое
возило има свој сопствен погон, претекнување се дозволува на повеќе места на самата
сообраќајница, сигнализацијата е унифицирана во целиот свет итн. Има разлики, но и
некои сличности (на пр. и кај и едниот и другиот вид во најголем дел од држави во
светот се применува правило на сообраќај по десната страна во двонасочни
сообраќајни ситуации, значење на црвената и зелената светлост итн.)
Обидете се со споредба на основните правила на организација на патниот и
железничкиот сообраќај да пронајдете сличности и разлики во регулирањето на
Вежба 7. Презентација на сигнални знаци кои се применуваат во водниот и

воздушниот сообраќај
Во соработка со наставникот на интернет и youtube канал да се пронајдат презентации
во слики и видео материјали во кои се презентира значењето и начинот на давање на
сигналните знаци во водниот (речниот и поморскиот) и воздушниот сообраќај. На база
на достапниот материјал да се организира работа во групи при што секоја група ќе
направи презентација на најзначајни сигнални знаци водниот и воздушниот сообраќај.
Препорачливо е да се развие дискусија во самата група за сигналните знаци, но и меѓу
групите.
101
4. УЛОГА И ЗНАЧЕЊЕ НА
ЛОГИСТИКАТА ЗА СТОПАНСТВОТО И
ТРАНСПОРТОТ

од наставната програма, во овој дел од учебникот предвидено е дефинирање на
поимите, целта и улогата на логистиката и логистичкиот синџир, запознавање со
нејзината улога, значење и функција во стопанството и транспортот и дефинирање
на основните карактеристики на класичниот и современиот транспорт. Со
 го дефинираат поимот логистика;
 ја опишуваат целта на појава и развој на логистиката;
 ги набројуваат основнирте логистички активности;
 го објаснуваат логистичкиот синџир;
 дефинираат класичени комбиниран транспорт и набројуваат основни
разлики;
 дефинираат интермодален и мултимодален транспорт;
 прават разлика меѓу комбиниран, интермодален и мултимодален
транспорт.
102
4.1. Поим, улога и значење на логистиката за стопанството и

транспортот
4.1.1. Основни концепти на развојот на стопанството и нивна

поврзаност со логистиката
Од почетокот на развојот на мануфактурното, понатаму и индустриското
производство, па сѐ до ден-денес основниот концепт на работа на стопанството не се
менувал. За негово функционирање мора да се обезбедат суровини, полупроизводи,
енергија и сите други елементи неопходни за производство, за да се произведуваат
производи или услуги и да се пласираат на пазарот. Целта на овој концепт отсекогаш
бил остварување на профит.
Сѐ до шеесеттите години на минатиот век главен акцент е ставан на самото
производство, до кога основен концепт бил развојот на производните системи, нови
производи и намалување на трошоците на производството. Тој основен концепт е
застапен и денес. Експанзивниот развој на пазарот во шеесеттите години придонел до
развој на нов концепт кој се засновал на испитување и обработка на барањата на
пазарот чие влијание било вградено во претходниот концепт – развој на производните
системи, нови производи и намалување на трошоците на производството. Исто e и ден-
денес. Новите производи и услуги, доколку се сака да се продаваат на пазарот, мора да
бидат обликувани според барањата на пазарот. Поради тоа, новите производи и услуги
директно влијаат и на развојот на производните системи кои треба да ги произведат, и
ако е можно со помали трошоци. Финалната цена по која се продаваат производите на
пазарот е формирана врз база на трошоците на производството, трошоцитете на
пакувањето, складирањето, претоварот, превозот, царинењето и други трошоци кои се
појавиле, но и дел во цената кој овозможува соодветна заработка.
Како што претходно е кажано, сообраќајот е стопанска дејност што овозможува
процес на производство. Затоа се многу значајни трошоците што ги предизвикува
транспортот. Учеството на транспортните трошоци во одредени индустриски и
земјоделски производи е доста различно и се движи од 0,001 до 50 %, а во одредени
случаи и повеќе. Меѓутоа, ако се земе предвид дека транспортните трошоци се
појавуваат речиси во сите фази на производството, од подготовката на производството
до потрошувачката, тогаш учеството е уште поголемо.
Сите овие причини влијаеле да се појави нов метод кој ќе овозможи
зголемување на профитот на претпријатијата, ќе промовира принцип на глобално и
единствено намалување на сите трошоци предизвикани од движењето на материјалите
(стоката) од фазата на набавка на суровини, преку процесот на производството, па сѐ
103
до испораката на стоката на крајниот корисник. Сите претходно наведени активности

се покриваат со терминот логистика82 а трошоците со логистички трошоци.
Логистиката во претходните две децении станала значаен фактор на
стопанството. Уделот на вредноста на логистичките услуги во високоразвиените земји
(на пример, Германија, Франција, САД, Јапонија и др.) во бруто-домашен производ
(БДП) се движи од 10 до 50 %.
4.1.2. Дефинирање на логистиката

Со почетокот на седумдесеттите години терминот логистика влегува во научна
и практична примена како проблематика која се занимава со проблемите на движење
на материјалите, луѓето, енергијата и информациите.
Постојат повеќе дефиниции на логистиката дадени од разни организации,
институции и автори. Во овој учебник се издвоени неколку:
1. Логистика е планирање, организација, контрола и реализација на
стоковите текови од местото на нивното појавување (настанување) до
местото на продажба преку производство и дистрибуција до крајниот
корисник со цел на задоволување на барањата на пазарот со минимални
трошоци и минимални инвестиции.83
2. Логистика е вештина и наука на управување, инженерски менаџирања и
технички активности кои се однесуваат на технички барања, проектирање
и развој, набавка и обезбедување на ресурси за одржување на технички
материјални средства, со цел да се даде ефикасна поддршка на планови и
операции.84
3. Логистиката може да се дефинира како управување со тековите на
стоките и суровините, процесите на изработка, финалните производи и
придружните информации од точката на изворот до точката на крајната
употреба во склад со потребите на купувачите. Во поширока смисла
логистиката вклучува реверзибилност и располагање со опасни материи.85
4. Логистика е термин кој го опишува планирањето, реализацијата и
контролата на ефикасноста на тековните резерви на суровините,
полупроизводите во процесот на производството, готовите производи и
поврзаноста на информациите од местото на изворот до точката на
потрошувачка, сѐ со цел приспособување на барањата на купувачите.86
82
Етимолошкото значење на терминот има двојно толкување од научниците. Според едни терминот
води потекло од грчиот збор Logos кој се однесува на науката за законите на мислење, правилно
расудување и заклучување, а според други од францускиот збор Logеr што во слободен превод значи
настанување (сместување), а воената терминологија означува превоз, снабдување и сместување на
воени единици.
83
Европска асоцијација за логистика (ELA - European Logistics Association).
84
Меѓународно здружение за логистика (SOLE - International Society of Logistics).
85
Совет на Европа (EC - European Council).
86
Извор: Jacobs, R., Chase, R., Opeations and Supply Management: The Core, McGraw-Hill, New York, 2008.
104
5. Логистика претставува систем на активности кои овозможуваат

обликување, проектирање, насочување, водење и регулирање на протокот
на стока (материјали, производи), енергија и информации во системот и
помеѓу системите.87
6. Логистиката ја сочинуваат активности на планирање, обликување,
моделирање, проектирање, контрола, управување со сите процеси и
системи кои овозможуваат проток на материјали, луѓе, енергија и
информации.88
Претходните дефиниции се однесуваат на логистиката која е сервис на
стопанството. Поради тоа, оваа логистика може да се сретне и под терминот стопанска
логистика или деловна логистика. Покрај стопанска, според намената, постои и воена
логистика. Воена логистика е дејност и научна дисциплина која се занимава со
организација на движењето, сместувањето и снабдувањето на воените единици во
војна и мир.
На база на дефинирање логистички активности дефинирани се следните
логистички потсистеми: реализација на порачката, складирање, резерви, пакување и
транспорт (вклучувајќи го претоварот).
4.1.3. Функција на логистиката

На база на дефинициите на логистиката може да се извлече следната нејзина
функција:
Ставање на располагање на правото количество на прави објекти (производи,
полупроизводи, суровини, информации) на право место, во право време, со потребен
квалитет и соодветни трошоци. 89
Наведената функција на логистиката кај стопанските субјекти (претпријатија,
компании и сл.) може да се идентификува во четири фази (слика 4.1.)90:
 I фаза – Логистика на набавката91, која ги опфаќа тековите на суровините,
полуфабрикатите, помошните и погонските материјали, резервните делови за
машините и опремата која се користи во компанијата;
 II фаза – Логистика на производството, која ги опфаќа сите материјални
текови кои поминуваат низ процесот на производство и завршуваат во
складиштето на готови производи или полупроизводи (кога полупроизводот е
финален производ);
87
Извор: Perišić, R., Savremene tehnologije transporta I – Integralni sistemi transporta, Saobraćajni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1985.
88
Извор: Zečević, S., Robni terminali i robno-transportni centri, Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu,
Beograd, 2006.
89
Beograd, 2006.
90
Извор: Phol, H. C., Logistiksysteme, Springer Vieweg, Berlin, Heidelberg, 2018.
91
Или Набавна логистика.
105
 III фаза – Логистика на дистрибуцијата, која ги опфаќа тековите на финалните

производи на компанијата од складиштето на готови производи до складиштето
за испорака на пазарот или до крајните корисници;
 IV фаза – Логистика на повратни и отпадни материјали92, која се занимава со
протокот на отпадните материјали, повратните текови за рециклажа, празната
амбалажа, повратните текови на неисправните производи (рекламација),
размената на логистичките и транспортните единици (палети, контејнери,
амбалажа и сл.) и сл.
Слика 4.1. Основни фази на логистичките текови

Термин за делот од логистиката кој управува со односите помеѓу компонентите
на физичката дистрибуција: набавката, складирањето, транспортот, пакувањето, кој се
користи во последно време е маркетинг логистика.
4.1.4. Поим за логистички синџир

Слично како и за терминот логистика така и за терминот логистички синџир93
постојат повеќе дефиниции. Во овој учебник се издвоени неколку:
 Логистички синџир е уредена низа на логистички активности (алки):
нарачката, пакувањето, транспортот, претоварот, складирањето,
92
Други термини: Реверзибилна логиситика или повратна логистика .
93
Анг. Logistic Chain или Supply Chain. Поедини автори првиот термин го врзуваат за активности а
вториот за субјети (компании) кои учествуваат во логистичкиот процес.
106
формирањето на товарни единици, сортирањето, контролата,

окрупнувањето, изработката на придружната документација итн.94
 Логистички синџир е уредена низа на логистички процеси, потпроцеси и
активности.95
 Логиситички синџир е множество на сите облици на бизнис-процесите
(проектирање, производство, продажба, сервис, набавка, дистрибуција,
управување со ресурси, деловни функции) кои се потребни за задоволување на
побарувачката на производите или услугите – од моментот на добивање на
изворни суровини или информации до испорака на крајниот потрошувач.96
Логистичкиот синџир го формираат сите субјекти (компании) кои спроведуваат
потребни активности за да се достави производот и услугата до крајниот корисник:
произведувач(и), добавувачи, транспортери (превозници), складиштари, шпедитери,
продажба на мало и големо, купувачи итн.

1. Кои трошоци ја формираат финалната цена на производот?
2. Зошто е важно анализирање и намалување на транспортните трошоци?
3. Од наведените дефиниции за логистика изберете една и пробајте на сопствен
начин да ја интерпретирате на конкретен пример.
4. Кои логистички потсистеми постојат?
5. Кои активности ги опфаќа логистиката на набавката?
6. Кои активности ги опфаќа логистиката на повратни и отпадни материјали?
7. Што е маркетинг логистика?
8. Од наведените дефиниции за логистички синџир изберете една и пробајте на
сопствен начин да ја интерпретирате на конкретен пример.
4.2. Технологии на транспорт
Како што претходно е наведено технологијата на транспорт подразбира начин

на транспортирање на предметот на транспорт, односно организиран начин на
94
Beograd, 2006.
95
Извор: Kilibarda, M., Modeli logističkog kontrolinga u integrisanim logističkim sistemima, magistarski rad,
Beograd, 1998.
96
Оваа дефиниција на речникот ANNEX се однесува повеќе на вториот термин Синџир на снабдување
(анг. Supply Chain).
107
употреба на знаење, алати, техники и методи со цел реализација на транспортните

барања на корисниците на транспортните системи.
Во согласност со видот на транспортот се дефинираат и технологиите на
транспорт: патна, железничка, водна (речно-каналска и поморска), воздушна,
поштенска и цевководна технологија на транспорт.
Во XX век, а особено периодот по Втората светска војна е период на
интензивирање на патниот сообраќај. Приматот во транспортот што го имала
железницата го презема патниот сообраќај.
Паралелно со развојот на патниот сообраќај се развивал и воздушниот
сообраќај, кој благодарение, пред сè, на краткото време на превоз, исто така, презема
дел од превозот што се вршел со железницата, но и со патниот сообраќај.
Од друга страна, како што претходно е кажано, стопанството во XX век имаше
голем развој кој трае и денес. Така, се појавија различни барања при транспортот.
Зависно од карактерот на барањата (време, цена, сигурност на превозот и сл.), од една
страна, и можноста, од друга страна, сообраќајните гранки можеа да ги задоволат или
да не ги задоволат барањата на корисниците. Разновидноста на барањата при
транспортот со текот на времето, по непишано правило, доведе до тоа одредени
сообраќајни гранки, земајќи ги предвид своите предности, да не можат целосно да
одговорат на тие барања. Од тие причини се појавила потреба за меѓусебна соработка
на сообраќајните гранки. Тоа бил еден од рационалните начини да се задоволат
барањата на стопанството во целина, но и на корисникот да му се даде комплетна
услуга со превозот и со поголем квалитет. Така се појавиле современите системи на
транспорт.
Сите претходно набројани технологии на транспортот можат да се поделат во
две основни групи, и тоа:
1. Технологија на класичен транспорт;
2. Технологија на современ транспорт.
4.2.1. Технологија на класичен транспорт

Основна карактеристика на технологијата на класичен транспорт е тоа што
манипулативните операции во најголем дел се вршат по правилото „парче по парче“
(слика 4.2.). Поради тоа доаѓа до зголемување на времето потребно за извршување на
претоварните операции, а со тоа и продолжување на времето во целиот транспорт.
Освен тоа, се зголемуваат трошоците на транспортот поради зголемувањето на бројот
на работниците и средствата за транспорт и сл. Сето тоа влијае врз зголемувањето на
цената на стоката што се превезува, со што се намалува нејзината конкурентност на
пазарот. Често, технологијата на класичниот транспорт подразбира превоз,
исклучително, со едно превозно средство на еден вид сообраќај (директен транспорт), а
поретко комбинација на различни видови сообраќај (класичен комбиниран).
108
Слика 4.2. Пример на технологија на класичен транспорт

Иако технологијата на класичниот транспорт има големи недостатоци, сепак,
таа не може да се елиминира, бидејќи одредени видови товар (руда, јаглен, железо, и
др.) не можат да се превезуваат на друг начин.
4.2.2. Технологија на современ транспорт

Претходно е кажано дека барањата на корисниците на транспортниот пазар
значително се изменети. Покрај тоа современите бизнис-стратегии во стопанството
тежнеат кон изместување и пренос на „non core“97 активности а со тоа и на
транспортната активност од стопанските субјекти кон транспортните, шпедициските и
логистичките компании98 кои се специјализирани за транспортна дејност и даваат
комплетна транспортна услуга99 (анг. „Full Service Packet”). Со други зборови,
барањата на транспортниот пазар се однесуваат за извршување транспорт „од врата до
врата“ (анг. „door to door”). Затоа се појавиле нови современи технологии на транспорт,
кои можат да одговорат на тие барања. Тие се огледаат низ мултимодалност (анг.
„Multimodality“) и интермодалност (анг. „Intermodality“) во сообраќајот. Наместо
терминот интермодалност, во сообраќајот на овие простори често се употребува
терминот комбиниран транспорт.
Мултимодалност значи да се има целосен поглед на сообраќајот, а не изолирано
разгледување само на еден вид транспорт.
Основен елемент на овој пристап е идентификација и признавање на
алтернативни методи на транспортот, како и признавање на тоа дека транспортот може
да користи и комбинирани видови:
97
Не суштествени, не основни.
98
Во практика често може да се сретне англискиот термин „аутсорсинг“ (outsourcing)
99
Во одредена литература наместо терминот „комплетна транспортна услуга“ се употребува современ
термин „комплетна логистичка услуга“, кој има пошироко значење. Со оглед дека учениците за кои е
наменет овој учебник во досегашното школување сѐ уште се немаат подетално запознаено со терминот
„логистика“, употребен е терминот „комплетна транспортна услуга“, кој сигурно не е погрешен.
109
- Товарен превоз во поморските контејнери може да се движи по патишта, со

железница, море, а потоа повторно по патишта (слика 4.3.);
- По патувањата на патниците со воздухопловни летала може да следува
патување по патиштата, со железница, со авиони, железница и патишта.
Овој концепт е важен поради тоа што нуди пристап да се даде предност на
одржливи видови сообраќај, како што се железницата, копнените водени патишта
(реки и канали) и јавниот патнички сообраќај. Со други зборови, мултимодален
транспорт подразбира транспорт на стока и патници со помош на два или повеќе вида
сообраќај.
Слика 4.3. Мултимодалност во превоз на контејнери

Интермодалноста100 на товарниот превоз, во однос на мултимодалноста се
разликува по користењето на интермодални (товарно-манипулативни) единици, кои
можат да се превезуваат со повеќе видови сообраќај. Значи, интермодалниот транспорт
е систем што подразбира транспорт на стока „од врата до врата“ со примена на
најмалку два вида сообраќај и без промена на интермодалната (товарно-
манипулативна) единица. Интермодални (товарно-манипулативни) единици се
контејнерите (слика 4.4-а), разменливите транспортни садови, делови или комплетни
возила (слика 4.4-б).
а) б)
Слика 4.4. Примери за интермодален транспорт: а) Контејнер; б) Комплетно патно

возило на железнички вагон
Интермодалниот транспорт, исто така, е вклучен во терминот „комбиниран
транспорт“, кој во голема мера се користи во директивите на Европската Унија, иако
постои мала разлика во значењето.
100
Покрај оваа интермодалност, постои и концепт на сообраќајната политика на Европската Унија
наречен патничка интермодалност. Според тој концепт, патничка интероперабилност е политика и
принцип на планирање и проектирање, кои имаат за цел да им овозможат на патниците да
користат различни видови на сообраќај во комбиниран транспортен синџир со постојано
патување.
110
Слика 4.5. Поимот интермодализам изразен на карикатура101

Комбинираниот транспорт е клучна карактеристика на транспортната политика
на Европската Унија, бидејќи нуди современ пристап на поттикнување за користење
повеќе видови одржлив транспорт (железнички, речен, каналски)102. Значи,
комбинираниот транспорт е интермодален транспорт кај кого најголем дел од
транспортот се поминува со железница или со воден превоз, а почетно-завршните и
собирно-дистрибутивните операции се извршуваат со примена на средствата на
патниот сообраќај.
Причини за појава на интермодализмот во транспортот се:
- Неможност на одредени видови транспорт да се поврзат инфраструктурно со
повеќе испраќачи и примачи (на пример, железнички и воден сообраќај);
- Големи трошоци на транспортот по единица стока на релации на одредени
видови транспорт (патен и воздушен сообраќај);
- Заштита на стоката од оштетување и растурање при промена на видот на
транспортот;
- Заштита на животната средина од негативното влијание на стоката;
- Заштита на животната средина од негативното влијание на патниот сообраќај
(аерозагадување);
- Рационализација на потрошувачката и заштита на енергетските ресурси;
- Намалување на стоковите манипулации (товарање, истоварање) и забрзување на
протокот на стоката;
- Зголемување на сигурноста на испораката;
101
Извор: www.CartoonStock.com.
102
Одржлив транспорт е еден од аспектите на глобалната одржливост која подразбира концепт на
задоволување на егзистенцијалните потреби на сегашноста без загрозување на можностите на идните
генерации во задоволување на своите потреби (ефикасен, безбеден превоз, превоз без или со ограничени
последици по животната средина, ограничено трошење на необновливите енергетски извори, минимално
користење на земјиштето, без бучава итн.).
111
- Подобро искористување на транспортните средства (скратување на нивното

задржување на претоварните операции);
- Полесно обележување, идентификација и следење на стоката.
На подрачјето на Балканот може да се сретне и терминот „интегрален
транспорт“, кој покрај транспортот на контејнерите, деловите или комплетните
возила, опфаќа и примена на различни облици и димензии на палети (слика 4.6-а).
а) б)
Слика 4.6. Интермодални единици: а) Палета; б) Бимодален транспорт

Во последната деценија се појави и „бимодалниот транспорт“ во кој се користат
посебно конструирани седлести полуприколки кои со помош на специјални осни
системи можат да се движат и на патиштата и на шините (слика 4.6-б).

1. По што се карактеризира класичниот транспорт?
2. Кои се основните карактеристики на современите бизнис-стратегии од областа
на транспортот?
3. Кои се последиците од транспортен аспект од манипулативните операции кои
се вршат по правилото „парче по парче“?
4. Што го карактеризира транспортот „од врата до врата“?
5. Која е разликата помеѓу интермодалниот и мултимодалниот транспорт?
6. Кои видови на транспорт се сметаат за повеќе „одржливи“?
7. Наброј неколку причини за појава на интермодализмот во транспортот на
стока?
112
Вежба 1. Идентификување на фази на логистиката кај избрани стопански

субјекти
Во соработка со наставникот да се изберат неколку соодветни стопански субјекти
(претпријатија, компании и сл.) во кои се реализира производна дејност. Пожелно е
избраниот број на компаниите да одговора на дефинираниот број на групи на ученици
со кои ќе се реализира оваа вежба. Потоа, да се организира посета на избраните
стопански субјекти и со менаџерите за логистика, или со раководителите и
работниците кои обавуваат логистички активности да се поразговара за општите
логистички принципи и начинот на реализација на фазите на логистика во нивната
компанија (логистика на набавка, логистика на производството, логистика на
дистрибуцијата и логистика на повратни и отпадни материјали). По добиените
информации да се развие дискусија во самата група а подоцна и меѓу групите за
основните обележја на логистичките активности во посетените компании.
Во случај на неможност од посета на стопански субјекти, наставникот да осмисли 4-5
фиктивни стопански субјекти со различна производна дејност, а групите на ученици да
дискутираат за можните фази на логистиката во тие фиктивни компании, согласно
усвоеното знаење на оваа ниво на едукација (точка 4.1.3).
Вежба 2. Презентација на слики, видео материјали и други примери во врска со

примена на комбиниран, интермодален и мултимодален транспорт
слики и видео материјали во кои се презентираат примени на комбиниран,
интермодален и мултимодален транспорт. На база на достапниот материјал да се
организира работа во групи при што секоја група ќе се обиде да ги идентификува
главните елементи на наведените видови транспорт, преклопувањата и разликите
(групите можат да бидат формирани на база на можните кобинации: патен-железнички,
патен-воздушен, патен-железнички-поморски, железничко-речен и сл.). Препорачливо
е да се развие дискусија во самата група за основните воочени елементи на
комбинираниот, интермодалниот и мултимодалниот транспорт од пронајдените
примери, но и меѓу групите. На крај од секоја дискусија, со оглед на усвоеното ниво на
едукација, да се изнесат мислења во врска со значајот на комбинираниот,
интермодалниот и мултимодалниот транспорт.
113
5. КУЛТУРА И ОДНЕСУВАЊЕ ВО
СООБРАЌАЈОТ

елементите на сообраќајната култура, значењето на сообраќајните правила и
прописи, со влијанието на сообраќајната култура на односите меѓу учесниците во
сообраќајот и со целите, целните групи и елементите на истражувањата што се
спроведуваат во областа на сообраќајната култура и однесување во сообраќајот. Со
 дефинираат сообраќајна култура;
 набројуваат карактеристики на сообраќајна култура;
 препознаваат фактори кои влијаат на сообраќајната култура кај
поединецот;
 истажуваат за совесно однесување на учесниците во сообраќајот;
 препознаваат потреба од сообраќајни правила и прописи
 проценуваат однесување на возачите и пешаците во сообраќајот;
 проценуваат однесување на патниците и персоналот кој учествува во
превозот;
 истражуваат за нивото на сообраќајна култура која ја поседуваат
учесниците во сообраќајот во околината.
114
5.1. Сообраќајна култура
5.1.1. Поим за сообраќајна култура

Научените форми на мислење, осет и дејствување во некоја група, заедница или
општество, како и изразот на тие форми кон материјалните објекти се дефинира како
култура. Со други зборови, култура претставува множество на сознанија, правила и
норми на однесување со кои поединецот го вреднува своето или туѓото однесување
како исправно или неисправно, општествено оправдано или неоправдано.
Високото ниво на култура на поединец во едно современо општество
претставува квалитативен атрибут, кој, покрај неговите стручни квалификации,
овозможува повисоко лично вреднување. Високото ниво на култура на населението го
возвишува и самото општество. Значаен елемент на општата култура претставува
сообраќајната култура.
Во однос на општата дефиниција за култура, произлегува дека сообраќајната
култура претставува множество на сознанија, правила и норми на однесување во
сообраќајот, врз чија основа поединецот го вреднува своето или туѓото однесување во
сообраќајот како исправно или неисправно, општествено оправдано или неоправдано.
Сообраќајната култура се состои од пишани и непишани правила кои имаат
единствена цел, а тоа е почитување на сите учесници во сообраќајот, а особено кон
незаштитените и слабо заштитените лица, како што се: пешаците, децата, постарите и
инвалидизираните лица и лицата со пречки во развојот.
Пишаните правила и прописи се дефинираат со закони и со правилници.
Основен акт што ги уредува пишаните правила е Законот за безбедност во
сообраќајот103.
Непишаните правила се универзални за сите можни сообраќајни ситуации (на
пример, давање помош на возач кој застанал на пат поради дефект, давање помош на
лица при премин на улица и сл.).
Сообраќајната култура има три основни карактеристики:
1) Релативност – прифатливите форми на однесување носат карактеристика на
средината во која живееме и не мора да вредат и во некоја друга средина (оваа
карактеристика има сè помало значење, имајќи предвид дека Република Северна
Македонија и други земји од опкружувањето тежнеат да бидат членки на
Европската Унија, со што мора да прифатат некои норми и правила што не биле
својствени за ова подрачје за разлика од развиените земји во Европа);
2) Систем на вредности – претставува мерило за вреднување на однесувањето на
учесниците во сообраќајот, врз чија основа доаѓаме до заклучок за степенот
(нивото) на културата на учесниците во сообраќајот, пред сè, на возачот (на
103
„Службен весник на РМ“, бр. 169/15 и 226/15.
115
пример, возачка солидарност во однос на давање помош на други возачи што се

во неволја);
3) Различност во толкување – нормите и правилата на однесување различно ги
толкуваат и ги усвојуваат поединци - учесници во сообраќајот, па дури и
поголеми групи (на пример, постои голема разлика при пропуштање пешаци во
Северна Македонија, каде што поединци го почитуваат ова правило, и во
Шведска, Швајцарија, Германија, Франција и др., каде што, речиси, сите го
почитуваат тоа).
5.1.2. Фактори кои влијаат на сообраќајната култура на

поединецот
Нивото на сообраќајната култура што го поседува поединецот зависи најмногу
од домашното воспитување и воспитувањето и образованието стекнато во текот на
школувањето, пред сè, во основното и во средното училиште, автошколите, но и од
разни средства за информирање.
Домашното воспитување за однесувањето во сообраќајот, меѓу другото, е
носечко за вкупното ниво на сообраќајната култура. Сведоци сме како родителите ги
учат своите деца за основните норми на однесувањето во сообраќајот. Така, на пример,
пред да преминат преку улица ги учат да проверат да не доаѓа некое возило,
погледнувајќи прво лево па десно, да поминуваат на пешачки премин, да не
поминуваат на црвено итн. Притоа, често сме сведоци кога децата поставуваат
прашања од типот: „А зошто тој помина на црвено?“, „Зошто тие претрчуваат преку
улица?“ итн. Тоа укажува дека ако не се посвети внимание на таквото неправилно
однесување, децата можат да стекнат погрешна слика за правилното и културно
однесување во сообраќајот. Затоа, од особено значење е децата да ги научат првите
посакувани форми на однесување од родителите и од блиската околина.
Процесот на унапредување на нивото на сообраќајната култура продолжува во
училишните клупи. Иако не постои посебен наставен предмет во образовниот систем
на Република Северна Македонија што ќе ја обработува сообраќајна култура, сепак,
преку одредени содржини на други наставни предмети и воннаставни активности се
допира проблематиката. Но, никогаш не е доволно тоа! На тоа ни укажуваат
секојдневните неправилни и некултурни однесувања во сообраќајот, не само кај
младите туку и кај возрасните. Затоа, унапредувањето на сообраќајната култура треба
да биде континуиран процес кај сите сегашни и идни учесници во сообраќајот.
На сообраќајната култура влијаат и разни средства на информирање преку кои
се врши влијание на совеста на учесниците во сообраќајот.
Покрај наведените фактори на однесувањето на секој учесник во сообраќајот
влијаат и следните фактори: психофизичката состојба (начин на однесување на
возрасен човек и дете, постар и помлад човек и сл.), здравјето (болен човек),
домашното воспитување (родители кои укажуваат на правилно однесување на децата
116
во сообраќајот), околината (урбани и рурални подрачја, подрачја со силно или слабо

развиен сообраќај) итн.
5.1.3. Истражување на однесувањето на учесниците во

сообраќајот
Однесувањето на учесниците во сообраќајот од психолошки аспект може да се
набљудува преку:
 Когнитивното ниво кое се однесува со знаењето кое го поседува учесникот а
кое се добива преку соодветна наобразба и воспитување, начин на
размислување и донесување одлуки итн.
 Сензуално-моторичкото ниво кое се однесува на реакцијата, способноста на
воочување, преземање на одредени акции во сообраќајот итн.
 Афективното ниво кое се однесува на потребите, намерите, чувствата,
напнатоста итн.
Вообичаено, истражувањата на однесувањето на учесниците во сообраќајот се
спроведуваат на следните целни („таргет“) групи:
 возачи на моторни возила (сите или по категории: патнички автомобили,
автобуси, камиони, мотоцикли итн.);
 немоторизирани учесници во сообраќајот (пешаци, велосипедисти,
корисници на јавен превоз итн.).
Истражување на однесувањето на учесниците во сообраќајот се спроведува
според однапред дефинирана методологија која има за задача да ги дефинира
потребните чекори на истражувањето, учесниците во нејзиното спроведување и
времетраењето на активностите. Вообичаено, методологијата ги содржи следните
активности:
 Дефинирање на целта и предметот на истражувањето;
 Дефинирање на целната група на истражувањето;
 Приказ на акцискиот план на истражувањето;
 Опис на начинот на собирање на податоци за однесувањето на учесниците во
сообраќајот (анкета, броење, мерење и сл.) вклучувајќи и потреба и можност
од вклучување на технички средства (на пример, бројачи на пешаци,
автомобили и сл.);
 Опис на начинот на утврдување на ставовите и знаењето на учесниците во
 Обработка на добиени резултати;
 Приказ на карактеристични резултати на истражувањето;
 Изработка на предлог-мерки.
117

1. Како се дефинира сообраќајната култура?
2. Кои се пишаните, а кои непишаните правила на сообраќајната култура?
3. Предложете активности кои сметате дека можат да се спроведат во училиштата
со цел унапредување на сообраќајната култура?
4. Како може психофизичката состојба на човекот да влијае на сообраќајната
култура?
5. Кои активности треба да ги содржи методологијата со која се истражува
однесувањето на учесниците во сообраќајот?
5.2. Општо за сообраќајните правила и прописи
Сообраќајните правила и прописи ги создаваат луѓето. Променливи се и зависни

од развојот на сообраќајот. Тие се основа за обликување на однесувањето на
учесниците во сообраќајот, но и за безбедноста во сообраќајот. Освен тоа, тие им
помагаат на возачите да совладаат одделни ситуации во одвивањето на сообраќајот.
Сообраќајните правила и прописи ги уредуваат:
 Однесувањата со возилата во сообраќајот;
 Движењата на возилата на патот;
 Брзините на движење;
 Свртувањата;
 Првенството на минување;
 Сообраќајот на крстосниците;
 Разминувањето, престигнувањето и обиколувањето;
 Запирањата и паркирањата;
 Употребата на светлата;
 Сообраќајот на шинските возила, велосипедите, машините, запрежните
возила;
 Движењето на пешаците, добитокот и др.
 Обврските кон пешаците;
 Безбедносните аспекти на товарањето на возилата и др.
Сообраќајните правила и прописи се усогласени со правилата и прописите на
Европската Унија. Тоа значи дека истите правила важат и во други земји на Унијата и
во опкружувањето, па и пошироко.
Учесниците во сообраќајот се должни да постапуваат во согласност со
прописите за правилата на сообраќајот, со сообраќајните знаци поставени на патот и со
знаците и наредбите што ги даваат униформираните полициски службеници.
118
Сообраќајните знаци се знаци на патиштата. Се употребуваат во секоја земја во

светот. Постојат:
 Знаци за опасност;
 Знаци за изречни наредби;
 Знаци за известување со дополнителна табла или без неа;
 Светлосни сообраќајни знаци;
 Ознаки на коловозот, на тротоарот и слично и светлосни и други ознаки на
патот.
Знаците за опасност служат за предупредување на учесниците во сообраќајот за
опасноста што им се заканува на определено место, односно на дел од патот и за
известување за природата на таа опасност. Кај нив возачот мора да постапи по наредба
на сообраќајниот знак. Овие знаци имаат облик на триаголник со врвот свртен нагоре
(слика 5.1.).
Стеснување на патот Лизгав коловоз Опасна надолнина Деца на патот
5.1. Дел од сообраќајните знаци за опасност

Знаците за изречни наредби се знаци на забрана, односно знаци на
ограничување и знаци на обврска (слика 5.2.). Се поставуваат непосредно пред местата
каде што постои обврска за постапување според поставениот знак. Овие знаци мора да
се повторуваат зад секое вкрстување на патиштата (зад крстосници) ако и натаму
постои причина за таа изречна наредба.
Забрана на сообраќајот Ограничување на

Задолжително запирање Задолжителна насока
за велосипеди брзината
5.2. Дел од сообраќајните знаци за забрана, ограничување и обврска

Знаците за известување им ги даваат потребните известувања на учесниците
во сообраќајот за патот по којшто се движат, за имињата на местата низ кои минува
патот и за оддалеченоста до тие места, за престанување на важењето на знаците за
изречни наредби, како и други известувања што можат да им бидат корисни (слика
5.3.).
119
Престанување на Престројување на
ограничување на Паркиралиште Автопат возила со називи на
брзината населени места
5.3. Дел од сообраќајните знаци за известување

Кон знаците за опасност, знаците за изречни наредби и знаците за известување
можат да бидат додадени и дополнителни табли. Дополнителните табли се поставуваат
во комбинација со сообраќајните знаци, со цел поблиску да го објаснат значењето на
знакот кон кој се поставени (слика 5.4.).
Означува далечина на делот од патот на кој се однесува знакот;
Означува време во кое важи изречната наредба;
Таблата содржи симбол, кој подетално ја објаснува важноста на

знакот кон кој е поставена;
5.4. Дел од дополнителните табли
За регулирање на сообраќајот се употребуваат уреди (семафори) со кои се
даваат светлосни сообраќајни знаци со двобојни и тробојни светла (слика 5.5.).
а) б)
Слика 5.5. Светлосни сообраќајни знаци: а) Забрана на минување; б) Слободно

минување
Ознаките на коловозот служат за регулирање на сообраќајот на патиштата и за
известување и водење на учесниците во сообраќајот. Ознаките на коловозот можат да
се постават сами или со други сообраќајни знаци. Се состојат од линии, стрелки,
натписи и други ознаки (слика 5.6.).
120
Слика 5.6. Некои ознаки на коловозот: (по ред од лево на десно: по должини – „Полна
линија“ и „Двојна испрекината линија“, напречни - „Пешачки премин“ и „Полна
линија на запирање“
Меѓу сообраќајната култура и сообраќајните правила и прописи постои тесна
врска. Впрочем, почитувањето на сообраќајните правила и прописи директно влијае на
нивото на сообраќајната култура на учесниците во сообраќајот. Тоа произлегува и од
основната дефиниција на сообраќајната култура во која се вели дека во неа се
содржани правила и норми на однесување во сообраќајот (пишани и непишани).

1. Што се уредува со сообраќајните правила и прописи?
2. Кој е учесник во сообраќајот?
3. Кои видови на сообраќајни знаци постојат?
4. Наведете пример како непочитувањето на сообраќајните правила и прописи
директно влијае на сообраќајната култура.
5.3. Влијание на сообраќајната култура на односите меѓу

учесниците во сообраќајот
5.3.1. Однесување на возачите во согласност со сообраќајните

правила и прописи
Учесници во сообраќајот, според Законот за безбедност, се сите лица што на

некој начин учествуваат во сообраќајот. Тоа се: возачите, пешаците, патниците и
персоналот што учествува во превозот, како и персоналот кој своите работни задачи ги
извршува на сообраќајници (сообраќајна полиција, работници што работат на
одржување, поправка, обележување на коловозот и сл.).
Меѓу учесниците во сообраќајот мора да постои толеранција и меѓусебно
почитување. Дури и во немили настани треба да постои култура во однесувањето при
нивното решавање.
Познавањето, искуството и животните ставови на возачот кон сообраќајните
правила и прописи се најважни елементи врз чија основа се однесуваат возачите во
121
Во основа, непримерно е секое однесување на учесник во патниот сообраќај кој

поради незнаење, неискуство, замаеност, присуство на алкохол, опојна дрога или други
психотропни супстанции, не го контролира своето однесување или се однесува
непристојно, при што не ги почитува сообраќајните правила, прописи или знаци.
Учесниците во сообраќајот се должни да постапуваат во согласност со
прописите за правилата на сообраќајот, со сообраќајните знаци поставени на патот и со
знаците и наредбите што ги даваат униформираните полициски службеници.
А) Однесувањето на возачите кон другите возачи
Еден од основните услови за безбедност во сообраќајот е постоењето

комуникација меѓу возачите. Тоа подразбира навремено и јасно покажување на
намерите на другите возачи (постапување според сообраќајните правила и вклучување
на соодветен покажувач на насока).
Потребно е и дополнително меѓусебно договарање што не е пропишано со ниту
еден закон. Таквото договарање претставува надградба на основните сообраќајни
правила и прописи и е составен дел на сообраќајната култура.
Дополнителното договарање меѓу возачите вклучува: погледи, движења,
зборови и сл., со цел сообраќајот да се одвива безбедно. Таков може да биде примерот
кога возач на улица дава предност на друг возач да се вклучи од паркинг во сообраќај,
на што чека подолго време.
Б) Однесување на возачот кон пешаците
Пешаците се најзагрозена група учесници во сообраќајот со оглед на:

- Масата на возилата (која може да биде и до четириесет пати поголема од
масата на пешакот);
- Цврстината на телото на пешакот и возилото не може да се спореди;
- Брзината на пешакот и брзината на возилата значително се разликува.
а) б)
Слика 5.7.Пропуштање пешаци на пешачки премин а) Културно и прописно

б) Некултурно и непрописно
122
Од тие причини, прописно и културно во сообраќајот е да му се дава предност

на пешакот. Возачот е должен да посвети внимание на пешаците што се наоѓаат на
коловозот или кои започнале да чекорат по коловозот (слика 5.7.).
Кога приоѓа кон обележан пешачки премин, возачот е должен со особена
претпазливост да управува со возилото и да вози со таква брзина што во случај на
потреба да може да го запре возилото пред пешачкиот премин. Исто така, должен е да
го запре возилото пред обележан пешачки премин секогаш кога пешакот започнува да
чекори по обележаниот пешачки премин (слика 5.7. и 5.8-а).
а) б)
Слика 5.8. а) Пропуштање пешаци на пешачки премин (културно) б) Прскање пешаци

(некултурно)
Возач што се движи со возило по коловоз на кој има вода е должен да го

приспособи возењето и да не ги прска пешаците (слика 5.8-б), возачите на велосипеди,
велосипеди со мотор, мотоциклите и сл.
В) Однесување на возачот кон возилата на јавниот градски превоз
Возачот на возилото што се движи покрај возило на јавен превоз на патници или
покрај автобус со кој се врши превоз за сопствени потреби, запрен на стојалиште, е
должен да се движи со намалена брзина да не ги загрозува лицата што влегуваат,
односно излегуваат од тоа возило.
Слика 5.9. Пример за некултурно однесување кон возило на јавен градски превоз
(недавањето предност може да предизвика сообраќајна незгода)
123
За време на возење во населено место, возачот е должен да им овозможи

вклучување во сообраќајот на возилото за јавен градски превоз на патниците или на
посебно обележано возило со кое се врши организиран превоз на деца, кога тие возила
излегуваат од стојалиште што се наоѓа надвор од коловозот, односно од
проширувањето на сообраќајната лента што служи како стојалиште (слика 5.9.).
Г) Однесување на возачот при движење на коловозот и крстосниците
Возачот не смее со возилото да врши полукружно свртување на преслап,

кривина, патен премин преку железничка пруга во ниво, на мост, надвозник,
подвозник, тунел или на други места на патот каде што нема доволна прегледност
(слика 5.10-а).
а) б)
Слика 5.10 а) Непрописно полукружно свртување; б) Траги од некултурно „цикцак“

возење
Возачот е должен да го користи исклучително патот, односно коловозната или
сообраќајната лента, наменета за сообраќај, возејќи од десната страна. Не смее со
возилото да преминува од една во друга сообраќајна лента (цикцак движење) (слика
5.10-б).
На крстосница на патишта од иста важност или во пресрет со друго возило,
возачот е должен да го пропушти возилото што наидува од неговата десна страна.
Д) Однесување на возачот при разминување и престигнување
При разминување возачот е должен од својата лева страна да остави доволно

растојание меѓу своето возило и возилото со кое се разминува, а по потреба своето
возило да го помести кон десниот раб на коловозот.
Возачот смее да врши престигнување и обиколување само ако тоа не го
попречува нормалното движење на возилата што доаѓаат од спротивната насока и
ако на патот има доволно простор за безбедно изведување на тие дејства (слика
5.11.).
124
Слика 5.11. Непрописно однесување на возачот, кој претекнува на полна линија
Ѓ) Однесување на возачот при паркирање

Возачот не смее да го запре или да го паркира возилото на место што би ја
загрозувало безбедноста на другите учесници во сообраќајот или би претставувало
пречка за нормално одвивање на сообраќајот или за движењето на пешаците и
велосипедистите (слика 5.12-а, 5.13-б и 5.14-б).
На јавни места е забрането да се остават возила кои поради оштетеност, односно
дотраеност не се употребуваат во сообраќајот (хаварисани, запуштени возила и
слично), како и други предмети со кои се попречува одвивањето на сообраќајот и се
загрозува животната средина.
а) б) в)
Слика 5.12. Примери на некултурно однесување при паркирање: а) Паркирање на

пешачки премин; б)Паркирање на пешачка патека и тревник; в) Заземање на две
паркинг места
Возачот не смее да запре или да паркира возило на пешачките премини, на
премини преку пруга, на самата крстосница, во кривини, пред кривини и зад кривини,
на велосипедска патека, на влез во згради, амбуланти, болници, училишта и сл. (слика
5.12 и 5.13-в).
125
а) б) в)
Слика 5.13. Примери на некултурно однесување при паркирање: а) Заземање на две

паркинг-места и паркирање на простор предвиден за инвалиди; б) Паркирање на
тротоар; в) Паркирање пред влез
Е) Однесување на возачот кон организирани колони и посебни служби
Возачот со возило не смее да пресекува колона на деца, единици на Армијата на

Република Северна Македонија и Министерството за внатрешни работи, погребна
поворка, како и секоја друга организирана поворка на граѓани што се движи по
коловозот (слика 5.14-а).
Возачот мора да ги пропушти возилата на службите за итна помош,
противпожарна заштита, МВР, АРСМ и др. (слика 5.14-б).
а) б)
Слика 5.14. а) Прописно пропуштање на колона пешаци (културно); б) Некултурното

паркирање на возачот на товарното возило го отежнува движењето на возилото на
итна помош
Почитувањето на претходно наведените правила се смета за културно
однесување на возачите во сообраќајот. Непочитувањето, освен што претставува
сообраќајна некултура, директно ја загрозува безбедноста на сообраќајот и е казниво
според закон.
126
5.3.2. Однесување на пешаците во согласност со сообраќајните

правила и прописи
Пешакот, по правило, не смее да се движи и да се задржува на коловозот. Ако се

движи по коловозот, тоа треба да го направи што поблиску до работ на коловозот, и
тоа мошне внимателно и на начин на кој нема го попречува или да го спречува
движењето на возилата.
На јавен пат што има тротоар или друга површина определена за движење на
пешаци, односно површина покрај коловозот погодна за движење на пешаци, пешакот
е должен да се движи по тие површини.
Пешакот е должен преку коловозот и велосипедската патека или лента да
преминува внимателно и по најкраток пат, откако пред стапувањето на коловозот, ќе се
увери дека може да го стори тоа на безбеден начин.
На јавен пат што има обележани пешачки премини или посебно изградени
премини, пешакот е должен при преминувањето на патот да се движи по тие премини
(слика 5.15).
На обележан пешачки премин на кој сообраќајот на пешаците е регулиран со
светлосни сообраќајни знаци за пешаци или со униформиран полициски службеник,
пешакот е должен да постапува според тие знаци.
а) б)
в) г)
Слика 5.15. а) Правилно движење на пешак покрај коловозот; б) Правилно поминување

улица (културно); в) Некултурно и опасно поминување на деца преку улица;
г) Некултурно и опасно поминување на возрасни преку улица
127
На коловоз не смее да се игра, лизга, скија и санка, како и да се вози велосипед,

тротинет, ролери, скироли и друго (слика 5.16.).
а) б)
Слика 5.16. Некултурно и непрописно возење: а) Велосипед; б) Скирол

Почитувањето на претходно наведените правила се смета за културно
однесување на пешаците во сообраќајот. Непочитувањето, освен што претставува
сообраќајна некултура, директно ја загрозува безбедноста на сообраќајот и личната
безбедност на пешаците и е казниво според законот.
5.3.3. Однесување на патниците и на персоналот што учествува

во превозот во согласност со сообраќајните правила и прописи
Културното однесување во јавниот превоз се однесува и на возниот персонал

(возачите, кондуктерите и сл.) и на патниците.
А) Однесување на возниот персонал
Возачите треба да ги проверат сите влезови во возилото пред да ги затворат

вратите. Не треба нагло да го забрзуваат и да го забавуваат возилото на јавниот превоз.
Во возилото на јавниот сообраќај на видно место треба да биде поставена канта
за отпадоци.
Возачите треба да се обраќаат спрема патниците професионално, односно со
почит, учтиво и толерантно и без навреди. Возачот треба да им укажува помош при
влегување и излегување на постари, инвалидизирани лица и на мајки со деца.
Во случаи на некултурно однесување од страна на патниците не треба да се
возвраќа на ист начин или на сличен некултурен начин.
Б) Однесување на патниците
Патниците не треба да се туркаат во средството на јавниот превоз ниту при влез,

ниту при излез, ниту, пак, за време на возењето. Исто така, не треба да се туркаат да
влезат во случаи кога нема место внатре, бидејќи во такви случаи го забавуваат
движењето на возилото.
128
Патниците не треба да разговараат со возачот за време на возењето, бидејќи

така му ја намалуваат неговата посветеност на возењето.
Возни билети треба да се купуваат на автобуските постојки, а во возилото само
ако е неопходно.
Патниците треба да се држат за време на возењето. Не треба да фрлаат отпадоци
во возилото, освен во канатата за отпадоци.
Културно е да им се отстапи место за седење на постари или инвалидизирани
лица, родители со деца и сл. Исто така, културно е да им се помогне при влез и излез
од возилото.
Во возилото на јавниот превоз патниците треба да се однесуваат учтиво,
толерантно, без гласно зборување и викање.
При влегување во возило на јавниот превоз, по правило, за влез се користи
предната врата, а за излез другите врати.
5.3.4. Однесување на возачите спрема возилото
Во сообраќајот постојат возила со различна година на старост, од оние

најновите модели до постари возила кои имаат над триесетина години.
Особена посветеност на секој возач треба да биде техничката исправност на
своето возило. Автомобилите треба редовно да се одржуваат, по можност, во овластени
сервиси.
Основните делови на возилото што влијаат врз безбедноста треба да бидат
беспрекорно исправни. Во тие делови се вбројуваат пневматиците, уредите за
сопирање и уредот за управување. Површините на пневматиците се единствени
површини на возилото што се во допир со патиштата. Затоа секој возач мора да се
грижи за нивната состојба и притисокот на воздухот во нив. Уредите за сопирање и
управување треба редовно да се контролираат во станиците за технички преглед или во
сервисите. Потрошните делови треба да се заменуваат со нови, во согласност со
упатствата за одржување на возилото.
Светлата на автомобилите, покрај другото, служат за да се видат другите
учесници во сообраќајот и обратно.
Во сообраќај на пат, дење и ноќе, за време на управување со возилото возачот
на возилото задолжително треба да ги има вклучено барем соборените светла за
осветлување на патот.
Културен возач нема да дозволи да му капе масло под возилото, бидејќи тоа е
штетно и за возилото и за околината.
129
5.3.5. Однесување на возачите кон животната средина
Често се случува пушачите да фрлаат догорчиња од цигари од автомобилите.

Тие можат да предизвикаат пожар, а, исто така, поради вртложните струења на
воздухот, можат да се вратат во автомобилот и да предизвикаат пожар и паника кај
патниците што може да влијае врз безбедноста на сообраќајот. Освен тоа, не е
културно да се фрлаат какви било отпадоци од возилото.
Заменетите количества масло и антифриз од автомобилите не треба да се фрлаат
каде било, туку да се стават во посебни садови наменети за таа цел. Пожелно е да се
одвои од вообичаениот отпад. Слична се постапува и со старите акумулатори.
Се случува и старите - напуштени каросерии на автомобилите да се оставаат во
природата или во градските средини (слика 5.17.).
Слика 5.17. Некултурно и недозволено оставање на каросерии на напуштени

автомобили
Некултурно е и паркирање на автомобилите на тревната површина и паркови
(слика 5.18).
Слика 5.18. Некултурно и недозволено паркирање на тревнати површини

Во последно време на возачите се промовира „ековозење“. Ековозењето има
цел да создаде навики на возење за намалување на потрошувачката на горивото и
намалување на емисијата на штетни гасови во атмосферата.
Не помалку важен фактор на загрозување на животната средина е и бучавата од
сообраќајот. Постојат три извори на појава на оваа бучава:
 контакт „тркало-асфалт“ која е поприсутна кај патничките автомобили и
мотоциклите а помалку кај камионите и автобусите,
130
 издувен систем (вообичаено кај камионите) и

 снага на погонските мотори (возила со поголема снага).
Една од најзастапените причини на појава на бучавата е брзината на движењето.
Културните возачи во населените места ја приспособуваат брзината во согласност со
сообраќајните знаци. Исто така, низ населени места ја редуцираат употребата на
звучната сигнализација на возилото. Додека покрај училиштата, болниците, градинките
и другите јавни објекти, како и ноќе, воопшто не ја користат звучната сигнализација.
Одредени видови на возила предизвикуваат вибрации (обично шински возила,
потешки камиони и авиони). Вибрациите штетно влијаат на објектите, животните и
луѓето покрај патот. Поради тоа, на тешките товарни возила не им се дозволува
движење низ одредени населени места.
Покрај развивањето на свеста за последиците по животната средина се
донесуваат и одредени нормативни, дестимулативни, но и стимулативни мерки од
страна на органите на власт (на државно или локално ниво). Нормативните мерки
најчесто се во вид на забрани (на пример, забрана на секаков или одреден вид на
сообраќај низ одредени делови од населените места, забрана на движење на камиони за
викенд и/или дозволено движење само во одредени временски периоди итн.), понатаму
во вид на дестимулација на користење на возилата во урбаните подрачја (на пример,
намалување на бројот и укинување на паркинг-места, зголемување на цената на
паркирање итн.), но и стимулативни мерки за користење на „friendly“ превозни
средства (шински возила, велосипед, екоавтобуси итн.) преку намалување на цената на
возните билети, можност за превоз на велосипед, бесплатен превоз за одредени
категории на патници и сл.

1. Каков однос треба да постои меѓу учесниците во сообраќајот?
2. Кое однесување во сообраќајот се смета за непримерно?
3. Кои се основните карактеристики на културно однесување на еден возач кон
друг?
4. На што треба да посвети внимание возачот кога се приближува кон пешачки
премин?
5. Кое однесување на персоналот во возилата на јавен градски превоз се смета за
културно?
6. На кои места возачот не смее да го паркира своето возило?
7. На кои места пешакот смее да го поминува коловозот?
8. Што треба да прават возачите со употребеното моторно масло и антифриз?
9. Што смее да се фрла од прозорците на автомобилите?
131
5.4. Истражување на нивото на сообраќајната култура
Како што претходно е кажано сообраќајната култура е дел од општата култура

на менталитетот и цивилизациското ниво на општествената заедница на еден локалитет
или регион. Таа е зависна од културата и стилот на живеење на човекот (начинот на
доживување, реагирање, форми на однесување итн.).
Науката и струката укажуваат дека постојано треба да се влијае на совеста на
луѓето (возачите, пешаците итн.) со цел зголемување на нивото на сообраќајната
култура. Влијанието на совеста на луѓето се прави најчесто преку:
 сообраќајната наобразба во основните и средните училишта (содржини и/или
наставни предмети во наставните програми),
 наобразбата и контролата на кандидатите при обука и полагање на возачките
испити,
 маркетингот преку средствата на јавно информирање (ТВ, флаери, билборди
итн.).
Покрај тоа, се вршат истражувања со цел да се утврди нивото на сообраќајната
култура104. Вообичаено, во истражувањата слично како кај однесувањето на
учесниците во сообраќајот, се спроведуваат следните чекори:
 Дефинирање на целта на истражувањето (на пример, утврдување на влијанието
на предавањата од сообраќајна култура во средните училишта и сл.);
 Дефинирање на предметот (проблематиката) на истражувањето (кое било
„некултурно“ однесување во сообраќајот, или само одредено, на пример,
паркирање на зелени површини итн.);
 Одредување на целна група (таргет група) – се бира одредена категорија на
учесници (на пример, возачи на патнички возила и сл.);
 Дефинирање на начинот на мерење на нивото на сообраќајната култура –
вообичаено се спроведува преку споредување на одредени прекршоци,
активности и слично пред и по донесувањето и спроведувањето на одредени
мерки, маркетинг активности и сл.
 Одредување на време и место на истражувањето – секое истражување мора да
има дефинирано локација и времетраење на негово спроведување,
104
Треба да се напомни дека дефинирани норми на ниво на сообраќајна култура не постојат. Тоа значи
дека не постои мерило на основа на кое ќе се одреди дека некој е „многу“, „малку“ или „средно“
културен во сообраќајот, или пак „многу“ или „малку“ некултурен. Истражувањата се важни да се вршат
затоа што во нив се утврдуваат одредени индикатори на основа на кои може да се провери дали
одредени мерки придонеле до зголемување на сообраќајната култура. Тоа се прави вообичаено преку
споредување на одредени прекршоци, активности и слично пред и по донесување и спроведување на
одредени мерки, маркетинг активности и сл.
132
 Дефинирање методологијата на истражувањето: опис на начинот на собирање

на податоци (анкета, броење, мерење и сл.) вклучувајќи и потреба и можност од
вклучување на технички средства (на пример, бројачи на пешаци, автомобили и
сл.), понатаму, начин на утврдување на ставови и знаења итн.
 Обработката и приказот на добиените резултати и дефинирањето на
заклучоците треба да биде во согласност со проблематиката на истражувањето;
 Дефинирањето на мерки и препораки има за цел дефинирање на следните
чекори кои треба да се спроведат за подобрување на нивото на сообраќајната
култура.
Зголемување на нивото на сообраќајната култура е перманентен процес кој нема
временска одредница и кој бара вклучување на пошироката општествена заедница,
затоа што последиците од недоволно ниво на сообраќајна култура можат да имаат
тешки, па и фатални последици.
Вежба 1. Спроведување на истражување на однесувањето на учесниците во

сообраќајот
Спроведете истражување во населено место по групи за да се забележат примери
на недолично однесување во сообраќајот. Една или повеќе групи можат да го
истражуваат однесувањето на возачите на моторните возила (сите или по категории:
патнички автомобили, автобуси, камиони, мотоцикли итн.), а втората или повеќе групи
однесувањето на немоторизираните учесници во сообраќајот (пешаци, велосипедисти,
корисници на јавен превоз итн.). По дефинирање на планот на истражувањето (целна
група, време, место, начин на присобирање и евидентирање на податоци и сл.) мора да
се спроведат сите неопходни мерки на безбедно реализирање на задачата. По
спроведенето теренско истражување членовите на иста група да направат презентација
со воочени неправилности во однесувањето на учесниците на сообраќајот. Потоа може
да се развие дискусија во самата група и меѓу групите.
Запомнете дека при приказ на резултатите од истражувањето не смее да се
објавуваат лица, имиња и презимиња на лица кои недолично се однесувале во
За истражувањето може да се користат сите или само одредени претходно
наведени чекори (точка 5.1.3).
Вежба 2. Спроведување на истражување на сообраќајнатa култура во

населено место
Спроведете истражување во населено место по групи за да се забележат примери
на недолично однесување во сообраќајот. Една група може да истражува какво е
133
меѓусебното однесување на возачите во сообраќајот, втората однесувањето на возачите

кон пешаците, третата однесувањето на возачот кон возилата на јавниот градски
превоз, четвртата однесувањето на возачот при движење на коловозот и крстосниците,
петата однесувањето на возачот при разминување и престигнување, шестата
однесувањето на возачот при паркирање итн.
По дефинирање на планот на истражувањето (целна група, време, место, начин на
присобирање и евидентирање на податоци и сл.) мора да се спроведат сите неопходни
мерки на безбедно реализирање на задачата. По спроведенето теренско истражување
членовите на иста група да направат презентација со воочени неправилности во
однесувањето на учесниците на сообраќајот. Потоа може да се развие дискусија во
самата група и меѓу групите.
За истражувањето може да се користат сите или само одредени претходно
наведени чекори (точка 5.4).
134
ЛИТЕРАТУРА
[1] Адамовић, М: Увод у саобраћај 1, Саобраћајни факултет, Београд, Србија, 2001.
[2] Адамовић, М: Увод у саобраћај 2, Саобраћајни факултет, Београд, Србија, 1999.
[3] Алексиќ, Д.: Конволуција на екстерни фактори во оцена на ризикот на
вонредните настани на железница, Факултет на технички науки - Нови Сад,
Србија, 2016.
[4] Bierstedt, R.: The Meanings of Culture, Philosophy of Science 5, no. 2, 1938.
[5] Врбашки, М., Тодоровић, В: Врсте ваздушног саобраћаја, Завод за уџбенике и
наставна средства, Београд, Србија, 2004.
[6] Гајић, М: Поштански саобраћај, Београд, Завод за уџбенике и наставна средства,
Београд, Србија, 2003.
[7] Гладовић, П.: Технологија друмског саобраћаја, Факултет техничких наука, Нови
Сад, Србија, 2003.
[8] Jacobs, R., Chase, R.: Opeations and Supply Management: The Core, McGraw-Hill,
New York, 2008.
[9] Јованов, Б.: Безбедност во патниот сообраќај, ЛАБКОМ Скопје, Македонија,
2009.
[10] Јованов, Б., Стојиќ, Г., Танцков, И.: Интегрален транспорт, АСУЦ „Боро
Петрушевски“, Скопје, Македонија, 2002.
[11] Kilibarda, M., Modeli logističkog kontrolinga u integrisanim logističkim sistemima,
magistarski rad, Beograd, 1998.
[12] Kišić, T.: Prometna kultura sa osnovama psihologije, Školska knjiga, Zagreb, Hrvatska,
1982.
[13] Perak, M.: Dumičić, H., Sviličić, J.: Osnove prijevoza i prijenosa, Škola za cestovni
promet, Zagreb, Hrvatska, 2004.
[14] Perišić, R., Savremene tehnologije transporta I – Integralni sistemi transporta,
Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1985
[15] Perotić, V.: Prometna tehnika 1 i 2, Škola za cestovni promet, Zagreb, Hrvatska, 2005.
[16] Phol, H. C.: Logistiksysteme, Springer Vieweg, Berlin, Heidelberg, 2018.
[17] Стојиќ, Г., Организација железничког саобраћаја, Факултет техничких наука,
Нови Сад, 2018.
[18] Стојиќ, Г.: Основи на сообраќај и транспорт, I година, сообраќајна струка,
Министерство за образование и наука, Македонија, 2010.
[19] Стојиќ, Г., Диманоски, К.: Технологија на железнички транспорт, Министерство
за образование и наука, Скопје, Македонија, стр. 6-135, 2010.
[20] Стојиќ, Г., Диманоски, К.: Комбиниран транспорт III (задолжителна и изборна),
Министерство за образование и наука, Скопје, Македонија, 2010.
135
[21] Танацков, И. и Стојиќ, Г.: Логистика, Факултет за пословни менаџмент у Бару,

Црна Гора, 2008.
[22] Филковић, Л.: Основе саобраћаја и транспорта, Завод за уџбенике и наставна
средства, Београд, Србија, 2006.
[23] Чичак, М., Весковић, С.: Организација железничког саобраћаја II, Саобраћајни
факултет, Београд, Србија, 2005.
[24] Чолић, В., Шкиљаица В.: Теорија брода, Завод за уџбенике и наставна средства,
Београд, Србија, 2006.
[25] Zagorac, J., Perotić, V.: Prometna psihologija i kultura, Škola za cestovni promet,
Zagreb, Hrvatska, 2005.
[26] Закон за безбедност на сообраќајот на патиштата (Службен весник на РМ: бр.
169/15 и 226/15, пречистен текст)
[27] Закон за воздухопловство (Службен весник на РМ бр 14/06, 24/07, 103/08, 67/10,
24/12, 80/12 и 155/12).
[28] Закон за железничкиот систем (Службен весник на РМ, бр.47/10).
[29] Zečević, S., Robni terminali i robno-transportni centri, Saobraćajni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, Srbija, 2006.
[30] Web – страници
[31] Wikipedia.
136

Основи на сообраќајот и логистика 1 год. МК Web

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Основи на сообраќајот и логистика 1 год. МК Web

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Проф.

д-р Гордан Стојиќ

(I година, сообраќајна струка)

(I година, сообраќајна струка)

Наслов на учебникот: „Основи на сообраќајот и логистиката“

Автор: д-р Гордан Стојиќ, редовен професор

Лектор: Елена Георгиевска

Техничка подготовка: Гордан Стојиќ

Графичко и техничко уредување: Aрбериа Десигн - Тетово (Куштрим Арифи)

Со одлука на Националната комисија за учебници за основно и средно образование

CIP - Каталогизација во публикација

1. МЕСТОТО НА СООБРАЌАЈОТ ВО СТОПАНСТВОТО ......................................... 8

1.1. Сообраќајот како фактор за развој на стопанството .......................................................... 9

1.2. Сообраќајот како фактор за развој на општеството ......................................................... 10

1.3. Појава и развој на сообраќајот .................................................................................................... 11

1.4. Индустриска револуција ................................................................................................................ 13

1.5. Сообраќајна револуција .................................................................................................................. 15

1.6. Карактеристики на сообраќајот во новите векови ........................................................... 17

1.7. Карактеристични моменти од развојот на сообраќајот .................................................. 18

1.8. Поим за сообраќај, превоз и транспорт ................................................................................... 40

1.9. Поделба на сообраќајот и транспортот ................................................................................... 42

1.10. Видови стока и товари .................................................................................................................. 45

1.11. Вежби од модуларна единица 1................................................................................................ 47

2. СООБРАЌАЕН СИСТЕМ .............................................................................................. 50

2.1. Дефинирање на сообраќаен систем .......................................................................................... 51

2.2. Карактеристики на различните видови сообраќај............................................................ 54

2.2.4. Карактеристики на воздушниот сообраќај ....................................................................................................... 61

2.3. Местaта на различните видови сообраќај во сообраќајниот систем ......................... 65

2.4. Основни карактеристики на сообраќајниот систем во Република Северна

2.5. Вежби од модуларна единица 2 .................................................................................................. 75

3. ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ НА ОРГАНИЗАЦИЈА НА СООБРАЌАЈОТ ............... 78

3.1. Принципи на организација на сообраќајот и транспортот............................................ 80

3.2. Oсновни принципи на организација на патниот сообраќај ........................................... 82

3.3. Основни принципи на организација на железничкиот сообраќај ............................. 86

3.4. Основни принципи на организација на водниот сообраќај .......................................... 90

3.5. Основни принципи на организација на воздушниот сообраќај .................................. 94

3.5.2. Безбедност во воздушниот сообраќај .................................................................................................................. 94

3.6. Основни принципи на организација на поштенскиот сообраќај ................................ 96

3.7. Вежби од модуларна единица 3 .................................................................................................. 99

4. УЛОГА И ЗНАЧЕЊЕ НА ЛОГИСТИКАТА ЗА СТОПАНСТВОТО И

4.1. Поим, улога и значење на логистиката за стопанството и транспортот .............. 103

4.2. Технологии на транспорт............................................................................................................ 107

4.3. Вежби од модуларна единица 4 ............................................................................................... 113

5. КУЛТУРА И ОДНЕСУВАЊЕ ВО СООБРАЌАЈОТ.............................................. 114

5.1. Сообраќајна култура...................................................................................................................... 115

5.2. Општо за сообраќајните правила и прописи ..................................................................... 118

5.3. Влијание на сообраќајната култура на односите меѓу учесниците во сообраќајот

5.4. Истражување на нивото на сообраќајната култура ....................................................... 132

5.5. Вежби од модуларна единица 5 ............................................................................................... 133

Овој учебник е изработен според наставната програма на предметот Основи на

општеството2. Високото ниво на култура на поединецот во едно современо општество

За успешно совладување на планираните содржини на оваа модуларна единица

1.1. Сообраќајот како фактор за развој на стопанството

Стопанството е основна општествена дејност на едно општество и може да биде

откупува зеленчук, во која продавница резервите на одреден тип телефон се

Прашања за проверка на знаењето:

1.2. Сообраќајот како фактор за развој на општеството

Сообраќајот во државата има две важни улоги: економска и општествена.

бидат: одење на работа, на училиште, на пазар, посета, екскурзија, други лични

Прашања за проверка на знаењето:

1.3. Појава и развој на сообраќајот

Не постојат сигурни историски податоци за појавата на сообраќајната дејност и

користење. Врз основа на тоа, можеме да заклучиме дека првите сообраќајни

Слика 1.1. Први сообраќајни средства: а) разгранета гранка; б) вдлабнато стебло