Spis treści

Wstęp .............................................................................................................. 4
Bezpieczna praca metodą harcerską ........................................................................ 5
Praca w zastępach – hm. Dariusz Brzuska ................................................................ 5
Poruszanie się po drodze – hm. Magdalena Kołodziejska, hm. Jakub Knobelsdorf ................ 9
Rowery ......................................................................................................... 9
Transport dzieci.............................................................................................. 11
Pobyt dziecka w szpitalu – hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska, hm. Magdalena Kołodziejska ..... 12
Inne aspekty prawne opieki nad dzieckiem – hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska, hm. Magdalena
Kołodziejska .................................................................................................. 13
Bezpieczeństwo nad wodą, w górach - w pigułce – hm. Marek Klimowski, phm. Szymon Wójcik
.................................................................................................................... 14
Woda ........................................................................................................... 14
Góry ............................................................................................................ 15
Zdrowie psychiczne - phm. Paweł Błoński, dh. Weronika Mucha ................................... 15
Jak reagować w sytuacjach samouszkodzeń i myśli samobójczych wychowanka? ................. 15
Samouszkodzenia (na przykładzie samookaleczeń) .................................................... 15
Czego nie robić?.............................................................................................. 15
Co robić? Procedura FUKO, czyli sposób na rozmowę z wychowankiem: ........................... 16
Warunki atmosferyczne, sytuacje kryzysowe - hm. Dariusz Brzuska .............................. 20
Gwałtowne zjawiska atmosferyczne (bardzo silny wiatr, trąba powietrzna, nawalny deszcz) .. 20
Wypadki i ubezpieczenie .................................................................................... 25
Pojęcie wypadku - hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska.................................................... 25
Szczegółowe zasady postępowania w sytuacji zaistnienia wypadku - hm. Agnieszka Kalińska-
Brzuska, hm. Jakub Knobelsdorf .......................................................................... 25
Ubezpieczenie - hm. Dariusz Brzuska .................................................................... 28
Zabezpieczenie medyczne, badania lekarskie - hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska ............... 29
Dokumentacja i badania lekarskie wolontariuszy w pytaniach i odpowiedziach .................. 29
Bezpieczeństwo zdrowotne i opieka medyczna ......................................................... 31
Bezpieczeństwo i higiena pracy ............................................................................ 35
BHP – ryzyko, jakie niesie za sobą wykonywanie zleconych czynności – bezpieczeństwo prac,
używanie środków chemicznych; prace na wysokości - hm. Marek Klimowski, hm. Wojciech
Cabaj .......................................................................................................... 35
Kwaterka - hm. Wojciech Cabaj ........................................................................... 41
Maszyny i narzędzia - hm. Marek Klimowski, hm. Wojciech Cabaj .................................. 42
Szkolenia, uprawnienia, kwalifikacje ..................................................................... 49
Podłączenie elektryczne .................................................................................... 49
Piła łańcuchowa (pilarka) .................................................................................. 49
Zajęcia sportowe i kulturalno-oświatowe ................................................................ 50
Strzelanie z wiatrówki ...................................................................................... 50
Strzelanie z łuku - hm. Michał Piotrowski ................................................................ 50

2
 Organizacja zajęć na wodzie - hm. Magdalena Kołodziejska, hm. Anna Świerczyńska ........... 52
Organizacja zajęć na linach - hm. Magdalena Kołodziejska .......................................... 53
Zabezpieczenie pożarowe i energetyczne ............................................................... 54
Bezpieczeństwo pożarowe - hm. Bartłomiej Jakóbczak, hm. Wojciech Cabaj..................... 54
Urządzenia energetyczne (np. agregaty prądotwórcze, gaz, prąd i ciepło, butle) - hm.
Bartłomiej Jakóbczak, hm. Marek Klimowski ........................................................... 62

3
 Wstęp
W poradniku „Bezpieczeństwo w ZHP” przedstawiamy organizatorom wypoczynku,
wychowawcom, instruktorom i wszystkim innym osobom, które mogą w jakimś stopniu
uczestniczyć w przygotowaniach i realizacji zadań związanych z organizacją harcerskiej akcji
letniej i zimowej, wskazówki dotyczące bezpiecznego zorganizowania pracy i zajęć.
Zaprezentowane w poradniku materiały zostały zebrane z wielu źródeł – zarówno z poradników
dedykowanych przez ministerstwa, jak ustaw i rozporządzeń, opracowań dotyczących
wypoczynku, a także na podstawie doświadczeń członków Zespołu ds. bezpieczeństwa w ZHP.

Poradnik napisany został przez grupę instruktorów, dlatego wybaczcie, że poszczególne rozdziały
będą się od siebie różniły stylem, koncepcją formułowania porad bezpośrednio do czytelnika.
Liczymy jednak na to, że każdy z rozdziałów będzie przydatny organizatorom harcerskich zajęć
tak na obozach latem, jak i na zbiórkach w czasie roku harcerskiego.

Mamy świadomość, że to tylko część informacji i porad, jakie powinien zawierać taki
poradnik. Jednocześnie przepraszamy za to, że część materiału jest pisana trudnym
i hermetycznym językiem, jakim np. posługują się służby bhp. Niektóre sformułowania,
wyglądające niekiedy nawet na absurdalne, pochodzą wprost z treści przepisów państwowych,
które nas wszystkich obowiązują. W kolejnych edycjach poradnika dołożymy starań, by treść
uczynić jak najbardziej przejrzystą i dostosowaną do harcerskich realiów.

Druhny i Druhowie, jeśli będziecie mieli jakieś uwagi dotyczące treści poradnika, jak również
uwagi dotyczące brakujących zagadnień, to poprosimy Was o przesłanie informacji do autorów
pod adresem: bezpieczenstwo@zhp.pl

4
Bezpieczna praca metodą harcerską
Praca w zastępach
– hm. Dariusz Brzuska

Zastępy często pracują bez bezpośredniego nadzoru dorosłych

Nie jest prawdą, że polskie prawo wymaga, by każdy małoletni podopieczny był każdorazowo
i wszędzie pod bezpośrednim nadzorem pełnoletniego opiekuna. Jeżeli chcemy pracować
po harcersku, drużynowy może zorganizować harcerzom i zastępom pracę tak, by była także
możliwa bez udziału dorosłego. Nie jest zabronione samodzielne uczestniczenie grupy harcerzy
(zastępu, patrolu) pod opieką małoletniego lidera (zastępowego, przybocznego, wyznaczonego
harcerza) w grze, zwiadzie, wycieczce lub innych harcach. Samodzielne zadanie można też
wyznaczyć pojedynczemu harcerzowi.

Natomiast należy z całą mocą i odpowiedzialnością podkreślić, że „bez bezpośredniego nadzoru”

nie oznacza „bez jakiegokolwiek nadzoru”. Wszelka harcerska aktywność małoletnich
podopiecznych ma odbywać się pod nadzorem instruktora. To uprawniony instruktor określa
zasady i granice tej aktywności oraz musi być w stanie w przypadku potrzeby szybko podjąć
odpowiednie działania.

Zawsze odpowiada drużynowy

Za to, co robią harcerze, co do zasady, odpowiada drużynowy, a na obozie wychowawca mający

przydzielonych pod swoją opiekę uczestników wypoczynku. Także wtedy, gdy nie ma go przy
harcerzach. Jeżeli wydarzy się coś złego, ustalenie kręgu osób odpowiedzialnych za powstałe
zdarzenie będzie opierało się m.in. na ustaleniu tego, czy opiekun uczynił zadość obowiązkowi
nadzoru, czy dochował staranności w sprawowaniu nadzoru nad małoletnimi.

Odpowiedzialność ponosi również kierownik wypoczynku oraz jego organizator (ZHP,

chorągiew ZHP, jako osoby prawne, które na mocy szczególnych przepisów mogą ponosić
odpowiedzialność jako tzw. zwierzchnik).

Drużynowy ma tak zorganizować samodzielną pracę harcerzy, zastępów, patroli, grup

zadaniowych, by dochować wszelkich starań, aby uniknąć nieszczęśliwych wypadków, zaś w razie
wystąpienia nieszczęśliwego zdarzenia mógł wykazać swoją staranność w nadzorze nad
powierzonymi wychowankami. Nie jest łatwo? Nikt nie obiecywał, że być harcerskim wychowawcą
jest łatwo!

Z powyższego wynika, że:

¾ drużynowy ma wiedzieć i wyrazić zgodę na to, co robią jego harcerze, co robią jego
zastępy i pełnić nad swoimi podopiecznymi właściwy nadzór,
¾ nie jest dopuszczalne, by zastęp albo pojedynczy harcerze podejmowali jakąś harcerską
aktywność bez wiedzy i zgody drużynowego,
¾ to drużynowy ma zakreślić granice, w jakich zastęp czy harcerz ma harcować
samodzielnie.
Dotyczy to także działalności śródrocznej.

5
W przypadku, w którym jakiś instruktor byłby na tyle nieodpowiedzialny, by powiedzieć
zastępom: „róbcie sami, co chcecie”, niech pamięta, że i tak to on będzie ponosić
odpowiedzialność za to, co wydarzy się podopiecznym lub z winy jego podopiecznych.
Niewłaściwie sprawowany nadzór nad małoletnimi może rodzić odpowiedzialność cywilną oraz
karną. W przypadku spowodowania wypadku prokurator, a później sąd karny, a przy roszczeniu
o odszkodowanie sąd cywilny będzie oceniać, czy drużynowy (wychowawca) i komendant obozu
(kierownik wypoczynku) dochowali staranności w nadzorze.

Jest kilka czynności, których wypełnienie świadczy o zachowaniu właściwej staranności

w nadzorze nad małoletnimi.

Trzeba poinformować rodziców o harcerskiej specyfice

Należy poinformować rodziców (opiekunów prawnych) o specyfice pracy harcerskiej, polegającej

na tym, że część działań harcerskich, realizowanego programu, czasu spędzanego na zbiórkach
i przedsięwzięciach harcerskich oraz podczas letniego i zimowego harcerskiego wypoczynku
odbywa się w małych grupach złożonych wyłącznie z niepełnoletnich (lub w szczególnych
przypadkach nawet indywidualnie) bez bezpośredniego nadzoru osób pełnoletnich.

Należy uzyskać potwierdzenie, że rodzice (opiekunowie prawni) zostali o tym poinformowani

i wyrażając zgodę na przynależność dziecka do ZHP lub na uczestnictwo w harcerskim
wypoczynku akceptują powyższą specyfikę, wynikającą z metody harcerskiej.

Najważniejsze - dobrać i przeszkolić zastępowych

Poza szkoleniem „harcerskim”, przeszkolenie zastępowych powinno obejmować sposoby

nawiązywania łączności i utrzymywania kontaktu z instruktorami, skutecznego wzywania pomocy
w razie potrzeby, orientacji w terenie, sposobów postępowania w możliwych do przewidzenia
sytuacjach niebezpiecznych (uraz lub inne problemy zdrowotne, zabłądzenie, zmiana warunków
atmosferycznych, gwałtowne zjawiska pogodowe, pożar itp.).

Należy zalecić podopiecznym, pełniącym role liderów małych grup, bezwzględne przestrzeganie
wyznaczonych zasad.

Przeszkolić harcerzy

Należy poinformować członków drużyny (uczestników obozu) o ich prawach i obowiązkach oraz
szczegółowo wyjaśnić obowiązujące zasady, w tym jasno sformułować kategoryczne zakazy
i nakazy. Formą może być np. regulamin, przedstawiony do codziennego wglądu przez
umieszczenie go na tablicy ogłoszeń.

Wszyscy podopieczni obozu powinni zostać przeszkoleni w zakresie bezpieczeństwa,

a w szczególności bezpieczeństwa przeciwpożarowego, bezpieczeństwa związanego z ruchem
drogowym, związanego z posługiwaniem się narzędziami i urządzeniami stwarzającymi
zagrożenie, związanego z pracami transportowymi, ze sposobu ewakuacji w razie zagrożenia itp.

Niezbędne jest przeszkolenie wszystkich podopiecznych w zakresie dyscypliny i konieczności

wykonywania poleceń lidera zespołu.

6
Zapoznanie z zasadami powinno być udokumentowane, np. potwierdzone podpisami uczestników.

To drużynowy ma przygotować zajęcia od strony bezpieczeństwa

Instruktor nie musi przygotowywać zajęć osobiście. Gdy drużynowy ma to szczęście, że dorobił się
doświadczonych, choć niepełnoletnich, przybocznych i zastępowych, istotna część programu
może być przygotowana i prowadzona samodzielnie przez tych właśnie przybocznych
i zastępowych.

Przy mniej doświadczonych lub niedoświadczonych zastępowych, a taka sytuacja występuje

najczęściej, praca systemem małych grup sprowadzi się do tego, że zastępy, grupy zadaniowe czy
pojedynczy harcerze realizują samodzielnie to, co im wraz z resztą swojej kadry przygotuje
i zleci drużynowy. Gdy zachodzi potrzeba, zastępy pracują, rzecz jasna, pod opieką kogoś
starszego a może nawet pełnoletniego.

Tak czy inaczej sprawdzenie bezpieczeństwa zajęć jest obowiązkiem instruktora. Zastępowemu
najczęściej brak jeszcze doświadczenia życiowego i wyobraźni. Drużynowy ma obowiązek
zastanowić się, co jest niebezpieczne i albo zmienić plany, albo wydać takie polecenia, których
wypełnienie zminimalizuje ryzyko ewentualnego zagrożenia.

Warto wprowadzić zasadę, że przed realizacją wszelkich działań wykonywanych bez

bezpośredniego nadzoru opiekuna obowiązuje przeprowadzenie instruktażu z określeniem czasu
i terenu wykonywania zadania, z podaniem sposobu postępowania w sytuacjach nietypowych lub
awaryjnych. W szczególności należy wskazać możliwe zagrożenia i sposoby ich unikania.

Dla dociekliwych zadanie: Proszę poszukać kto, w klasycznej powieści Seweryny Szmaglewskiej,
był opiekunem w czasie wędrówki zastępu Czarnych Stóp po ziemi kieleckiej. Warto też zwrócić
uwagę na relację między opiekunem a zastępowym.

Zastęp zastępowi, harcerz harcerzowi nierówny

Drużynowi niekiedy dostają od harcerza pytanie: - Druhu, od jakiego wieku mogę zdobywać Trzy
Pióra? Czy muszę być pełnoletni? Co mówi regulamin? - Autor tego materiału w takiej sytuacji
odpowiada: - Regulamin tego nie normuje. Dla mnie Twój wiek nie ma większego znaczenia. Dla
mnie znaczenie ma to, czy mogę Ci zaufać, że nie zrobisz żadnej głupoty. Dla mnie znaczenie ma
to, czy jesteś doświadczony, dzielny i odpowiedzialny, czy mogę ocenić, że dasz radę.

To, na co zgodzi się drużynowa w przypadku konkretnego zastępu, prowadzonego przez konkretną
zastępową, gdy przyjdzie do niego ze swoim pomysłem, nie oznacza jeszcze, że zgodzi się na
takie działanie dla innego, słabszego zastępu, z zastępową mniej doświadczoną.

Tego, co drużynowy zaplanuje dla jednego zastępu jako jego samodzielne działanie, może nie
zaplanować dla innego. Bo ten drugi zastęp jest mniej zdyscyplinowany, mniej zżyty, bo mniej
doświadczony i mniej mu drużynowy ufa.

Zabezpiecz się sam - dokumentuj swoją pracę

Generalną zasadą jest dokumentowanie wykonywanych czynności lub zapewnienie w inny sposób
dowodu, że „czynności związane z zachowaniem właściwej staranności w nadzorze” zostały
przeprowadzone. To męczące i pracochłonne, ale jeżeli zdarzy się nieszczęście i będzie

7
prowadzone dochodzenie, będą sprawdzane wszelkie dostępne dokumenty. Takie dokumenty
mogą być istotnym dowodem w późniejszym postępowaniu wskazującym na to, że instruktor
dopełnił należytej staranności w nadzorze, że zrobił to, co zrobić należało.

Co może być przykładowo w takiej dokumentacji?

¾ Potwierdzenie zapoznania rodziców ze specyfiką pracy harcerskiej.
¾ Treść regulaminów obowiązujących podopiecznych.
¾ Potwierdzenie przeprowadzenia szkoleń dla podopiecznych.
¾ Notatki o przeprowadzeniu instruktażu przed zadaniami.
¾ Ocena indywidualnych możliwości każdego z podopiecznych do wykonywania
samodzielnych zadań pod względem fizycznym i psychicznym udokumentowana
np. w postaci adnotacji w dzienniczku wychowawcy / książce pracy obozu / dokumentacji
pracy drużyny.
¾ Notatki z oceny poprzednich zadań wykonywanych samodzielnie przez zastępy / zespoły /
harcerzy.

Informacja dla rodziców o pracy obozu systemem małych grup (przykład)

Harcerki i harcerze są podzieleni na zastępy, które są najmniejszymi jednostkami

organizacyjnymi na obozie. Zastęp jest zakwaterowany w jednym namiocie. Większość zadań
programowych, czynności organizacyjnych i porządkowych oraz służb jest wykonywana
zastępem. Zastępem dowodzi zastępowy - doświadczony rówieśnik lub trochę starszy harcerz,
którego zadaniem jest kierowanie zastępem i który jest uprawniony do wydawania członkom
zastępu niezbędnych poleceń.
Zastępy same rozstawiają dla siebie namioty, budują swoje urządzenia namiotowe, uczestniczą
w budowie wspólnie wykorzystywanych urządzeń obozowych (zaplecze kuchenne i sanitarne,
świetlice, elementy wystroju obozu itp.). Przy końcu obozu, wspólnymi siłami całe wyposażenie
jest demontowane a namioty zwijane. Prace te są wykonywane z wykorzystaniem narzędzi
takich jak piła, młotek, toporek, szpadel itp. Uczestnicy są szkoleni i wykorzystują umiejętności
cięcia, rąbania, wbijania i wyciągania gwoździ, kopania, wiązania prostych węzłów. Przed
przystąpieniem do pracy uczestnicy zapoznają się z zasadami bezpiecznej pracy, niemniej
możliwe są urazy związane z korzystaniem z narzędzi i wykonywaniem wymienionych prac.
Zastępy pełnią, wg ustalonego grafiku, służby obozowe: kuchenną (pomoc w przygotowaniu
posiłków i ich wydawanie, sprzątanie i zmywanie sprzętu kuchennego, zapewnienie gorącej
wody do mycia itp.), wartowniczą (dozór terenu w nocy) i kwatermistrzowsko-organizacyjną
(codzienne prace porządkowe, dozór terenu w dzień w czasie nieobecności uczestników, prace
przy naprawie i konserwacji sprzętu itp.).
Specyfika pracy harcerskiej polega na tym, że niejednokrotnie zastępy wykonują zadania lub
mają zajęcia pod kierownictwem, wyłącznie, niepełnoletniego zastępowego lub innego bardziej
doświadczonego harcerza, bez bezpośredniego nadzoru osób dorosłych. Samodzielne zadania
mogą być także powierzane mniejszym zespołom lub nawet pojedynczym harcerzom, jeżeli
poziom ich dojrzałości i samodzielności będzie uznany za wystarczający. Instruktorzy
odpowiadają za bezpieczeństwo uczestników przez cały czas i organizują zajęcia
z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa, ale znaczna część aktywności harcerskiej jest
realizowana przez uczestników samodzielnie, bez bliskiej obecności instruktorów.

8
Poruszanie się po drodze
– hm. Magdalena Kołodziejska, hm. Jakub Knobelsdorf

Pieszy

Pieszy to osoba znajdująca się poza pojazdem na drodze i niewykonująca na niej robót lub
czynności przewidzianych odrębnymi przepisami. Za pieszego uważa się również osobę
prowadzącą, ciągnącą lub pchającą rower, motorower, motocykl, wózek dziecięcy, podręczny lub
inwalidzki, osobę poruszającą się w wózku inwalidzkim, a także osobę w wieku do 10 lat kierującą
rowerem pod opieką osoby dorosłej.

Kolumna pieszych

Kolumna pieszych - zorganizowana grupa pieszych prowadzona przez kierownika.

Należy pamiętać, że kolumna pieszych składająca się z dzieci powyżej 10 roku życia porusza się
prawą stroną jezdni. Liczba osób idących w kolumnie obok siebie nie może przekroczyć czterech
osób (pod warunkiem, że kolumna nie zajmuje więcej niż połowy szerokości jezdni), zaleca
poruszanie się kolumną dwuosobową. Długość kolumny pieszych nie może przekraczać 50 metrów
a odstępy między kolumnami nie mogą być mniejsze niż 100 m.

Przy ograniczonej widoczności prowadzący kolumnę pieszych (poruszający się po lewej stronie
kolumny - bliżej drogi) musi świecić latarką o barwie koloru białego w przód, natomiast ostatnia
osoba będąca w kolumnie powinna świecić latarką o barwie koloru czerwonego do tyłu.

W przypadku, gdy długość kolumny pieszych przekracza 20 m, niezależnie od warunków

pogodowych prowadzący i zamykający kolumnę pieszych zobowiązany jest mieć na sobie element
odblaskowy. Osoby idący w kolumnie przy skrajnej stronie ulicy (lewa strona) muszą nieść
dodatkowe latarki barwy koloru białego rozmieszczone w odległości między sobą nie większą
niż 10 m.

W trakcie mgły na szosie poruszanie się kolumny pieszych jest zabronione.

W przypadku kolumny pieszych składającej się z dzieci w wieku do lat 10, poruszanie się kolumny
odbywa się lewą stroną jezdni a tworzące je osoby obligatoryjnie poruszają się dwuosobowo. Przy
niedostatecznej widoczności na drodze poruszanie się takiej kolumny jest zabronione.

Rowery
Harcerze często jako środka transportu używają roweru, a i coraz częściej rowery są
wykorzystywane podczas organizowanych zajęć – zbiórek, rajdów, biwaków, obozów. Prawa
i obowiązki rowerzysty powinny być znane każdemu, kto porusza się zarówno po mieście, jak i po
drogach publicznych. Zasady obowiązujące rowerzystów określa ustawa z 20.06.1997 r. Prawo
o ruchu drogowym oraz Rozporządzenia Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej.

Osoby dorosłe do jazdy rowerem nie potrzebują żadnych dodatkowych uprawnień poza
posiadaniem dowodu osobistego. Inaczej sprawa się ma, jeśli chodzi o nieletnich użytkowników
jednośladów. Zgodnie z obowiązującymi przepisami dzieci do lat 10 mogą poruszać się rowerem

9
wyłącznie pod nadzorem opiekunów, rowerzyści w wieku 10-18 lat potrzebują karty rowerowej
lub prawa jazdy kategorii AM (od 14 lat), A1, B1 lub T (od 16 lat).

Rowerzysta może poruszać się po drogach rowerowych, pasach rowerowych, jeżeli są one
wyznaczone dla kierunku, w którym się porusza lub zamierza skręcić, oraz drogach publicznych.
Kierujący rowerem, korzystając z drogi dla rowerów i pieszych, obowiązany jest zachować
szczególną ostrożność i ustępować pierwszeństwa pieszym. Zakazana jest jazda rowerami po
drogach ekspresowych, autostradach i tych jezdniach, wzdłuż których znajdują się trasy
dedykowane dla rowerów. Jeśli taka istnieje, obowiązuje korzystania z niej. W przypadku braku
ścieżki rowerowej kierujący rowerem zobowiązany jest poruszać się po poboczu, chyba że nie
nadaje się ono do jazdy lub ruch pojazdu utrudniałby ruch pieszych. Kierujący rowerem może
jechać również lewą stroną jezdni na zasadach określonych dla ruchu pieszych, jeżeli opiekuje się
on osobą kierującą rowerem w wieku do 10 lat. Ponadto dopuszcza się poruszanie się po
chodnikach, zachowując następujące zasady:
a. Opiekuje się on osobą w wieku do lat 10 kierującą rowerem,
b. Szerokość chodnika wzdłuż drogi, po której ruch pojazdów jest dozwolony z prędkością
większą niż 50 km/h, wynosi co najmniej 2 m i brakuje wydzielonej drogi dla rowerów
oraz pasa ruchu dla rowerów,
c. Warunki pogodowe zagrażają bezpieczeństwu rowerzysty na jezdni (śnieg, silny wiatr,
ulewa, gołoledź, gęsta mgła)
pod warunkiem, że kierujący rowerem, korzystając z chodnika albo drogi dla pieszych, jedzie
z prędkością zbliżoną do prędkości pieszego, zachowuje szczególną ostrożność, ustępuje
pierwszeństwa pieszemu oraz nie utrudnia jego ruchu.

Od niedawna na drogach można spotkać również śluzy rowerowe. Są to oznakowane miejsca

przed skrzyżowaniami, często pomalowane na czerwono, przeznaczone do zatrzymywania
rowerów przed ustąpieniem pierwszeństwa. Rowerzyści powinni poruszać się możliwie blisko
prawej krawędzi jezdni.

Rowerzysta nie może przejeżdżać przez przejście dla pieszych. Jazda jest możliwa wyłącznie po
osobno oznakowanym przejeździe rowerowym. Rowerzyści mają wówczas pierwszeństwo przed
samochodami poruszającymi się po drodze. Zawsze należy się upewnić, czy jest bezpiecznie.

Rowerzyści mają obowiązek jeździć drogami im dedykowanymi, jeśli te prowadzą zgodnie

z obranym kierunkiem jazdy. Rowerzyści mogą poruszać się jezdnią do najbliższego zjazdu lub
dojazdu do przeciwległej drogi rowerowej, jeśli znaki nie stanowią inaczej.

Jazda w parach i kolumna rowerowa

Jadąc w kolumnie rowerzyści powinni poruszać się jeden za drugim, a w wyjątkowych wypadkach,
jeżeli nie utrudnia to poruszania się innym uczestnikom ruchu albo w inny sposób nie zagraża
bezpieczeństwu ruchu drogowego, mogą jechać w parach. W sytuacji awaryjnej obie osoby
powinny jak najszybciej wrócić do jazdy przy prawej krawędzi jezdni.
Przy poruszaniu się większą grupą można zorganizować się w kolumnę rowerową. Zgodnie
z przepisami może ona liczyć do 15 rowerów. Jeśli uczestników jest więcej, należy się podzielić
na kilka grup, między którymi należy zachować 200 m odstępu, aby samochody mogły je
bezpiecznie wyprzedzać. Kolumnę rowerową obowiązują takie same przepisy, jak wszystkich
uczestników ruchu.

10
Wyposażenie roweru

- światła przednie – przynajmniej jedno światło pozycyjne barwy białej lub żółtej selektywnej,
- światła tylne – przynajmniej jedno światło odblaskowe barwy czerwonej, ale o kształcie innym
niż trójkąt oraz przynajmniej jedno światło pozycyjne czerwone,
- co najmniej jeden działający hamulec,
- dzwonek bądź inny sygnał ostrzegawczy o dźwięku nieprzeraźliwym,
- kierunkowskazy, jeśli konstrukcja roweru uniemożliwia dawanie sygnału skrętu ręką.
Rowerzyści są zobowiązani do używania oświetlenia od zmierzchu do świtu.

Jazda bez wymaganego wyposażenia to mandat 50 do 500 zł.

Zabezpieczenie

W Polsce nie ma obowiązku jazdy w kasku, jednak ze względu na dbałość o bezpieczeństwo

niewątpliwie warto zadbać o to zabezpieczenie. Rowerzysta w kasku na drodze jest dużo bardziej
bezpieczny. Kaski łagodzą skutki niebezpiecznych upadków, a niejednokrotnie ratują życie
rowerzyście.
Nie ma również przymusu używania kamizelek lub elementów odbijających światło, ale zwłaszcza
podczas jazdy po zmroku lepiej zachować wszelkie środki ostrożności. Elementy odblaskowe
znacznie zwiększają szansę na to, że kierowca zauważy rowerzystę odpowiednio wcześnie.

Dodatkowe zasady

Prawo szczegółowo opisuje sposoby, korzystania rowerzysty z roweru:

- jadąc musimy mieć nogi cały czas na pedałach,
- kierownicę należy trzymać przynajmniej jedną ręką,
- nie wolno podczas jazdy rozmawiać przez telefon, chyba że używany do tego celu zestawu
słuchawkowego.

Transport dzieci

(na podstawie BAZA wypoczynku (mein.gov.pl))

Planując wyjazd z drużyną, podczas którego do transportu uczestników wykorzystany jest

autokar, niezbędne przy wyborze przewoźnika jest zwrócenie uwagi na stan techniczny pojazdów
oraz opinie o danej firmie. Pojazdy bardzo wyeksploatowane, z dużym przebiegiem, stwarzają
ryzyko awarii w czasie podróży.

Informację o stanie pojazdu możemy uzyskać prosząc o okazanie badania technicznego pojazdu.
Podpisując umowę z przewoźnikiem, należy zadbać o szczegółowy opis praw i obowiązków obu
stron umowy oraz o wymagania dotyczące stanu technicznego pojazdu. W umowie można również
zastrzec zapisy obligujące przewoźnika do dokonania kontroli na koszt zleceniodawcy przed
wyjazdem.

Jeśli podczas wyjazdu stan techniczny pojazdu lub kierowca wzbudzają podejrzenia, na miejsce
należy wezwać policję, która dodatkowo zweryfikuje podejrzenia.
Inspektoraty transportu drogowego w czasie wakacji i ferii organizują w każdym mieście
wojewódzkim stałe punkty kontroli autokarów. Po kontroli kierowca otrzymuje protokół

11
pokontrolny, który powinien okazać zleceniodawcy. Ważne jest, by data kontroli nie była odległa
od terminu wyjazdu. Potrzebę sprawdzenia autokaru oraz kierującego można również wcześniej
zgłosić Policji i w miarę możliwości umówić kontrolę na miejscu zbiórki.

Autokar przewożący zorganizowaną grupę dzieci i młodzieży do lat 18 musi być odpowiednio
oznakowany. Z przodu i z tyłu pojazdu możliwie blisko lewej płaszczyzny obrysu, na wysokości od
60 do 180 cm od poziomu jezdni powinny być umieszczone żółte tablice z symbolem dzieci
w kolorze czarnym. W warunkach niedostatecznej widoczności tablice powinny być oświetlone,
chyba że są wykonane z materiału odblaskowego. Kierujący takim pojazdem jest zobowiązany
włączać światła awaryjne podczas wsiadania i wysiadania dzieci.

Postoje należy organizować w miejscach do tego przeznaczonych, najlepiej na oznakowanych

parkingach. Pasażerowie nie powinni wysiadać od strony jezdni. Pierwszą osobą opuszczającą
pojazd powinien być opiekun, którego zadaniem jest między innymi sprawdzenie czy miejsce
postoju jest bezpieczne. Powinien on pilnować, by osoby opuszczające pojazd nie próbowały
przejść na lewą stronę pojazdu. Podobnie powinien zachować się opiekun znajdujący się przy
tylnych drzwiach.

Autokar musi być wyposażony w apteczkę.

Jeśli autokar jest wyposażony w pasy bezpieczeństwa, pasażerowie muszą w czasie jazdy mieć je
zapięte. W trakcie jazdy dzieci powinny siedzieć na swoich miejscach, w przejściach nie mogą
być zostawione żadne bagaże, a miejsca przy wyjściach zajmują osoby dorosłe.

Obowiązujące akty prawne w powyższym zakresie:

• Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2012 r. poz. 1137,
z późn. zm.).
• Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie warunków
technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia (Dz. U. 2016 poz.
2022).
• Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz.U. z 2012 poz. 1155,
z późn. zm.).

Pobyt dziecka w szpitalu

– hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska, hm. Magdalena Kołodziejska

Kto wzywa pomoc?

W przypadku zaistnienia wypadku pogotowie wzywa ten opiekun/instruktor, który dowiedział się
o zdarzeniu. Może zdarzyć się sytuacja, w której zastęp będzie w danym momencie odbywał
samodzielne zajęcia – w takim przypadku pogotowie wzywa zastępowy, podając wszelkie
niezbędne informacje potrzebne do oceny stanu sytuacji. Natychmiast również informuje swojego
przełożonego o zaistniałym wypadku. Jeśli zdarzenie ma miejsce na obozie/kolonii, na której jest
pielęgniarka lub lekarz, w pierwszej kolejności należy skonsultować zdarzenie z tą osobą. Więcej
informacji na ten temat znajduje się w rozdziale poświęconym wypadkom.

12
Podróż do szpitala

Przybyły na miejsce zespół medyczny może zdecydować o konieczności przewiezienia dziecka do

szpitala. W takim przypadku należy niezwłocznie powiadomić o zaistniałej sytuacji rodziców bądź
prawnych opiekunów. Gdy kontakt z rodzicami okazuje się niemożliwy, a stan dziecka wymaga
przewiezienia do szpitala albo wyrażenia zgody na badanie lub zabieg, lekarz lub ratownik
medyczny przejmuje opiekę nad dzieckiem na czas transportu do szpitala. Dzieje się to, jeśli
sprawujący opiekę nad dzieckiem wychowawca nie może udać się karetką wraz z podopiecznym.
Należy pamiętać o tym, że opiekun faktyczny dziecka, czyli wychowawca na placówce
wypoczynku, musi udać się do szpitala w najszybszym możliwym czasie – zapewniając
odpowiednią opiekę reszcie podopiecznych. Podczas pobytu dziecka na placówce wypoczynku
opiekunem faktycznym dziecka pozostają instruktorzy lub osoby posiadające odpowiednie
kwalifikacje.

Obecność opiekuna w szpitalu

Opiekun faktyczny dziecka do czasu przybycia rodzica lub opiekuna prawnego musi być obecny
w podmiocie leczniczym (szpitalu), do którego zostaje przewieziony podopieczny. Opiekun
faktyczny dziecka nie jest upoważniony do wyrażania zgody na wszelkie badania. Zgoda opiekuna
może odnosić się do badania podstawowego oraz ewentualnie tych badań dodatkowych, których
ryzykowność jest niska lub praktycznie żadna. Należy upewnić się, że wykonywane badania są
podstawowymi i nie wiąże się z nimi ryzyko dla zdrowia dziecka. W skrajnych wypadkach to
lekarz zadecyduje o badaniu bez zgody przedstawiciela ustawowego pacjenta bądź zgody
właściwego sądu opiekuńczego, szczególnie jeżeli dziecku grozi niebezpieczeństwo utraty życia,
ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Według stanowiska MEN, jeżeli
zachodzi potrzeba badania osoby małoletniej, zgodę na przeprowadzenie badania może wyrazić
także opiekun faktyczny.

Odbiór dziecka ze szpitala

W przypadku braku przeciwwskazań lekarskich do dalszego uczestnictwa dziecka na obozie,

opiekun faktyczny (posiadający ze sobą kartę kwalifikacyjną uczestnika) może odebrać dziecko ze
szpitala. W przeciwnym wypadku do odbioru dziecka upoważnieni są wyłącznie rodzice lub prawni
opiekunowie.

Inne aspekty prawne opieki nad dzieckiem

– hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska, hm. Magdalena Kołodziejska

Kto może się kontaktować z dzieckiem?

Zdarzają się sytuacje, że dziecko, którym się opiekujesz, na co dzień nie przebywa pod opieką
obojga rodziców. W sytuacji, gdy wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy orzeka rodzicom
pozbawionym władzy rodzicielskiej zakaz osobistej styczności z dzieckiem. Zakaz taki wyłącza
możliwość spotykania się z dzieckiem, możliwość korespondencji, rozmów telefonicznych a także
innych form osobistej styczności. W sytuacji pozbawienia praw rodzicielskich rodzic nie ma prawa
żądać wydania mu dzieci, nawet kiedy dziecko się tego domaga. Zdarzają się wypadki, kiedy
rodzic pozbawiony praw rodzicielskich wykorzystuje nieświadomość opiekującej się dzieckiem
kadry nie tylko do spotkania z dzieckiem, ale nawet do jego uprowadzenia. Najważniejsza

13
wskazówka w tym względzie – CZYTAJ DOKŁADNIE KARTĘ KWALIFIKACYJNĄ I ZAŁĄCZNIKI DO NIEJ,
bo to na rodzicu bądź opiekunie prawnym ciąży obowiązek poinformowania Cię o takiej sytuacji.

Kto może odebrać dziecko z placówki wypoczynku?

Podczas trwania placówki wypoczynku uczestnicy mogą być zabierani z terenu obozu wyłącznie
przez swych rodziców/opiekunów prawnych. Jeżeli rodzice lub prawni opiekunowie życzą sobie,
aby dziecko mogło być odebrane przez inne osoby (np. członków dalszej rodziny), niezbędne jest
złożenie deklaracji w formie pisemnej w obecności przedstawiciela organizatora formy HALiZ.

Jakie dokumenty musi okazać prawny opiekun, który zaznacza, że inny członek rodziny nie
może się kontaktować z dzieckiem?

Musi to być orzeczenie sądu (wraz z wzmianką o prawomocności tego orzeczenia) – takie sytuacje
są niezwykle rzadkie i mają miejsce wyłącznie wówczas, kiedy taki kontakt poważnie zagraża
dobru dziecka lub je narusza.

Jak reagować w sytuacjach, kiedy kontaktować z dzieckiem chce się osoba, która nie jest
do tego uprawniona (np. opiekun z ograniczeniem praw rodzicielskich)

Ograniczenie praw rodzicielskich nie wiąże się z utratą prawa do kontaktowania się z dzieckiem.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie pozbawia z automatu prawa do osobistej styczności z
dzieckiem.
To na opiekunach prawnych spoczywa obowiązek wcześniejszego poinformowania kadry obozu o
zakresie ograniczeń. Informacja taka powinna być złożona na piśmie w obecności przedstawiciela
organizatora formy HALiZ. W przypadku, w którym faktycznie określone osoby nie mogą
kontaktować się z dzieckiem, musi to być potwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądowym.

Bezpieczeństwo nad wodą, w górach

- w pigułce – hm. Marek Klimowski, phm. Szymon Wójcik
Woda
¾ Zapewnij bezpieczny wypoczynek nad wodą swoim podopiecznym zezwalając na kąpiel
wyłącznie w miejscu do tego przygotowanym (kąpielisko bądź miejsce okazjonalnie
wykorzystywane do kąpieli wyposażone w sprzęt ratunkowy i pomocniczy, posiadające
odpowiednie oznakowanie – zgłoszone według obowiązujących przepisów) pod okiem
odpowiedniej liczby ratowników wodnych.
¾ Należy ustalić sygnały do wejścia i wyjścia z wody oraz zapoznać uczestników obozu
z regulaminem kąpieliska.
¾ Regulamin kąpieliska jest po to, aby go przestrzegać w całości – nigdy nie daj się namówić
na odstępstwa.
¾ Absolutnie nie zezwalaj uczestnikom obozu na kąpiel w miejscach do tego
nieprzeznaczonych.
¾ Wpisz do regulaminu i zdecydowanie poucz uczestników o tym, że zakazane jest
podtapianie i fałszywe wzywanie pomocy.
¾ Drużynowy powinien stale obserwować lustro wody i „liczyć głowy”.

14
Góry
¾ W górach na wycieczkę zabierz oprócz prowiantu właściwą odzież, w tym
przeciwdeszczową oraz dowolny środek łączności i mapę.
¾ W miarę możliwości wykorzystaj urządzenia posiadające nawigację GPS.
¾ Jeżeli jest to możliwe, zgłoś w miejscu pobytu wyjście, podając cel i trasę wędrówki,
wielkość grupy, planowany czas powrotu.
¾ Pamiętaj, szybkość marszu dostosuj do najsłabszej osoby w grupie.
¾ Poruszaj się wyznaczonymi szlakami, dbając o otaczające środowisko naturalne.
¾ Na terenie parków narodowych należy stosować się do regulaminów danego parku,

Zdrowie psychiczne
- phm. Paweł Błoński, dh. Weronika Mucha
Jak reagować w sytuacjach samouszkodzeń i myśli samobójczych wychowanka?
Jest to niełatwe zagadnienie, gdyż każdy przypadek jest indywidualny. Warto jednak uświadomić
sobie, że w trudnych sytuacjach nie jesteśmy sami. Bardzo często możemy poradzić się kogoś
bardziej doświadczonego - drużynowego zuchowego, który właśnie przekazał Ci swoje zuchy, czy
doświadczonego instruktora w środowisku, który „niejeden koniec świata już widział”. Są też
specjaliści „na telefon”, do których możemy dzwonić, kiedy na przykład dowiemy się, że nasz
harcerz/harcerka: doświadcza przemocy w domu, mówi nam o samookaleczeniach, o myślach
samobójczych czy o stosowaniu substancji psychoaktywnych. Telefony zaufania to miejsca,
w które może również zadzwonić wychowawca harcerski i zapytać się, jak może zareagować
w trudnej kwestii, co do której nie ma pewności. Warto pamiętać, że „kto pyta, nie błądzi”. Spis
telefonów:

• 669 116 116 - linia telefoniczna wsparcia psychologicznego ZHP prowadzona przez
psychologów z naszej organizacji, czynna od poniedziałku do piątku w godzinach 15.00-
21.00. Więcej informacji można uzyskać w harcerskim intranecie:
https://gkzhp.sharepoint.com/SitePages/strefa-pomocy.aspx;
• 800 12 12 12 - całodobowa, bezpłatna linia prowadzona przez Biuro Rzecznika Praw
Dziecka (więcej informacji na stronie: https://brpd.gov.pl/dzieciecy-telefon-zaufania-
rzecznika-praw-dziecka/);
• 800 100 100 - telefon dla rodziców i nauczycieli w sprawie bezpieczeństwa dzieci Fundacji
Dajemy Dzieciom Siłę (FDDS; dawniej Fundacja Dzieci Niczyje) (więcej informacji, w tym
godziny pracy, dostępne na stronie internetowej: https://800100100.pl).

Samouszkodzenia (na przykładzie samookaleczeń)

Samouszkodzenia są problemami, które często dotykają dzieci - szczególnie te dorastające.
Widok ran na ręce lub w innym miejscu może być dla instruktora szokiem. Równie trudną sytuacją
może być ta, kiedy poinformuje nas o tym np. zastępowy. Jak zachować się profesjonalnie, kiedy
jedno dziecko ma kłopoty a drugie przychodzi do nas i oczekuje profesjonalnej reakcji?

Czego nie robić?

• Nie reagować gwałtownie! Jeśli przychodzi do nas inny harcerz z informacją, że kolega
z zastępu się samookalecza, to pod żadnym pozorem nie idziemy „już, teraz, zaraz” do

15
 podopiecznego. Przed rozmową warto ją sobie ułożyć w głowie (m.in. przypomnieć sobie
treść tego poradnika).
• Nie zostawiać bez rozmowy osoby, która nam o tym powiedziała! Warto docenić to, że
nam zaufała. Można powiedzieć jej, że to ważne, że w takiej sytuacji poszła do opiekuna.
Warto opisać jej stan (gdy jest zdenerwowana, powiedzieć: - Widzę, że ta sytuacja cię
przytłoczyła).
• Czasami może być tak, że o samookaleczaniu dowiemy się bezpośrednio od osoby
z problemem. Wtedy nie mamy czasu na przemyślenie strategii działania. Ważne, by nie
działać gwałtownie, ale też nie „pocieszać” (czyli nie zaprzeczać uczuciom np.: - Nie
mów tak, nie płacz, daj spokój), nie dramatyzować: - O nie, co my teraz z tobą zrobimy?
Przecież tu jest tyle niebezpiecznych narzędzi! Nie bójmy się powiedzieć: - Wiesz co,
zaskoczyłeś mnie. Chciałbym zebrać teraz myśli - nikt nie każe nam cały czas mówić do
harcerza.
• Nie straszyć i nie szantażować emocjonalnie! - Jeśli coś sobie zrobisz, to nie wiem, jak
ja to przeżyję. Pomyśl o innych uczestnikach. Nie rób tak.
• Nie przeszukiwać rzeczy dziecka, nie zabierać „ostrych przedmiotów” - jeśli ktoś
będzie chciał się samookaleczać, to zrobi to (szczególnie na wyjeździe harcerskim). Te
osoby nie robią tego na złość, a z bezsilności. Pokazując, że nie mamy zaufania do tej
osoby, stracimy także jej zaufanie.
• Nie mówić: - Obiecaj mi, że już więcej tego nie zrobisz. - Często obieca, ale pod
wpływem silnych emocji różne rzeczy mogą się zdarzyć. Wtedy też może się dodatkowo
zmartwić, że nas zawiedzie/zawiodła. Poza tym, w zdecydowanej większości przypadków
ludzie się nie okaleczają dla samego faktu samookaleczania - robią to, bo nie mają
skuteczniejszych sposobów na radzenie sobie z napięciem. Możemy się umówić
z dzieckiem, np.: - OK, widzę, że może być Ci trudno znaleźć lepszy sposób na poradzenie
sobie z tak dużym problemem. Chciałbym Cię prosić, abyś w takiej podbramkowej sytuacji
podszedł do mnie i najpierw byśmy spróbowali o tym porozmawiać.
• Nie obiecywać dyskrecji! Sprawy związane z zagrożeniem życia i zdrowia dziecka trzeba
zgłaszać rodzicom (opiekunom prawnym), a także odpowiednio reagować.

Co robić? Procedura FUKO, czyli sposób na rozmowę z wychowankiem:

• F - fakty. Czy jest to jednorazowe? Co do tego doprowadziło? Jak wyglądała sytuacja?
Sporadyczne samoouszkadzanie jest dość częste - dotyka około 11-39% młodzieży1. Zgodnie
z kryteriami diagnostycznymi sytuacja staje się bardzo niepokojąca (istotna klinicznie),
jeśli przypadki samouszkodzenia występują częściej niż 5 razy w ciągu ostatniego roku.
Mimo to nigdy nie lekceważymy żadnego przypadku samouszkodzeń, nawet jeśli wydaje
nam się, że harcerz robi to „na pokaz”.
• U - ustosunkowanie się. Ważne są nasze uczucia, np.: - Wiesz, zaskoczyłeś mnie tym, co
powiedziałeś; Zmartwiłem się tą historią; Zależy mi, aby Ci pomóc.
• K - konsekwencje. - Wiesz, mówisz o czymś bardzo ważnym. Jako twój opiekun muszę o
tym powiedzieć twoim rodzicom. O fakcie samookaleczania informujemy rodziców! Nie
można dać się przekonać, żeby tego nie mówić. Robimy to również dla naszego
bezpieczeństwa.
• O - oczekiwania. Zbieramy oczekiwania - czego podopieczny oczekuje od nas, czego my
od niego. Jak ma wyglądać dalsza część wyjazdu, jak zamierza reagować na stres czy
kolejne trudności? Czy chce być przy rozmowie z rodzicami, czy nie?

Moje prywatne zdanie: Jeśli samookaleczenia występują często w życiu danego dziecka (więcej
niż 5 razy w ciągu roku i/lub są bardzo intensywne), to powinniśmy odesłać je do domu z każdej
formy wyjazdowej, gdyż nie mamy możliwości udzielenia naszemu podopiecznemu właściwej
pomocy. Jeśli są rzadsze lub mniej intensywne, to możemy (za zgodą rodziców i naszą) podjąć się
opieki nad dzieckiem do końca wyjazdu.

16
Gdy harcerz powie o myślach/zamiarach samobójczych
Stosujemy prawie te same zasady, co przy samouszkodzeniach. Stosujemy również procedurę
FUKO, ale trzeba pamiętać o kilku rzeczach. Gdy harcerz nie jest w kryzysie, a wypowiada
komunikaty typu: - Czasami myślę na tym obozie/biwaku o śmierci - to zachowujemy się
dokładnie tak, jak przy procedurze dotyczącej samookaleczenia. To rodzice decydują o tym, czy
harcerz może zostać na wypoczynku (chyba, że my podejmiemy decyzję o odesłaniu uczestnika
z formy wypoczynku – zawsze mamy takie prawo). Jeśli myśli są nasilone, występują tu i teraz -
dzwonimy bezwzględnie na pogotowie / zabieramy do szpitala (nawet jeśli płaczący harcerz
mówi, że zaraz mu przejdzie - przypominam, że robimy to też dla naszego bezpieczeństwa).
Zawsze trzeba sporządzić notatkę z informacją o tym, co się wydarzyło, co dziecko powiedziało,
co my zrobiliśmy. Podobnie podczas przekazania dziecka rodzicom należy poprosić o podpis
rodziców pod oświadczeniem, w którym piszemy, że rodzice zostali poinformowani o zgłaszanych
przez ich dziecko myślach samobójczych / samouszkodzeniach. W sytuacjach pośrednich (są plany
samobójcze, ale bez zagrożenia nagłym zrealizowaniem) - warto skonsultować się ze specjalistą
(np. z telefonu zaufania) i rodzicami, ale nie ma potrzeby natychmiast jechać z dzieckiem do
szpitala. Dziecko powinno jednak jak najszybciej trafić pod fachową opiekę.

Uwaga! Nad samookaleczeniami i myślami samobójczymi pracują fachowcy - psychiatrzy,

psychoterapeuci, psychologowie. Nie wolno próbować amatorsko pomagać dziecku i wcielać się
w role tych osób. W ten sposób można bardziej zaszkodzić niż pomóc. W przypadku trudności
w samodzielnym podjęciu decyzji w sprawach niewymagających kontaktów z pogotowiem warto
jest skontaktować się z którymś z podanych telefonów zaufania.

Przykład pisemnego powiadomienia rodziców:

Potwierdzamy, że zostaliśmy powiadomieni o tym, że nasze dziecko
____________________________ (imię i nazwisko) dokonuje samouszkodzeń / ma myśli
samobójcze, oraz o konieczności konsultacji specjalistycznej (psychologicznej, psychiatrycznej).
Zostały nam przekazane numery telefonów i nazwy miejsc, w których możemy uzyskać pomoc:

• Numer alarmowy 112 – w przypadku wystąpienia i nasilenia myśli oraz planów

samobójczych;
• Rejonowa poradnia psychologiczno-pedagogiczna (w ramach systemu oświaty, bez
skierowania - każda placówka oświatowa ma poradnię, która się nią opiekuje);
• Najbliższy miejscu zamieszkania ośrodek środowiskowej opieki psychologicznej
i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży (w ramach NFZ, bez skierowania);
• Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży 116 111 – w przypadku, gdy dziecko poprosi o pilną
rozmowę ze specjalistą.

Data i miejscowość: Podpis rodziców/opiekunów prawnych

W sytuacji, kiedy dziecko zgłasza myśli samobójcze, np.: - Chciałbym przestać żyć, Chciałbym,
żeby mnie już tutaj nie było - itp. należy zorientować się, czy za myślami nie kryją się plany
(np. wyrażone słowami: - Mógłbym to zrobić np. wieszając się na drzewie). W przypadku samych
myśli można zastanawiać się nad pozostawieniem dziecka na obozie. Sytuację ocenia kierownik
wypoczynku wraz z wychowawcą, konsultując z rodzicami (a także, najlepiej, specjalistą
z telefonu zaufania).

Kiedy występują plany samobójcze, zalecam w każdym przypadku odesłanie dziecka

z wypoczynku – naszą rolą nie jest ocena realności planów samobójczych. Warto skonsultować to
ze specjalistą (np. z telefonu zaufania). Podczas obozu nie mamy ani warunków, ani
umiejętności, aby zająć się takimi trudnościami.

Uwaga. Może zdarzyć się sytuacja, że oceniający specjalista (najlepiej specjalista ze szpitala, aby
mieć informację na piśmie) powie np. że takie plany samobójcze, jakie ma dziecko, nie są groźne
i wypoczynek może być kontynuowany. W takim razie to kierownik wypoczynku po konsultacji

17
z właściwym wychowawcą i po uzgodnieniu z rodzicami decyduje o pozostawieniu dziecka dalej
na obozie / kolonii. Zastanówmy się tylko, czy my jako wychowawcy mamy do tego odpowiednie
możliwości, wiedzę i umiejętności.

Przykład 1

Na obozie do przybocznego przychodzi jedna z harcerek (13 lat). Pyta go - nieznacznie się
uśmiechając - czy może powiedzieć pewien sekret. Chciałaby się wygadać, ale przyboczny musi
obiecać, że nikomu nie powie. Przyboczny zgadza się, po czym słyszy, że dziewczynka się
samookalecza. W trakcie rozmowy dziewczynka odrzuca możliwość powiadomienia kogokolwiek
(rodziców, psychologa szkolnego itp.) mówiąc, że te osoby na pewno jej nie pomogą, a ona
w zasadzie to nie ma problemu - jej celem było zapytanie przybocznego, czy to, co robiła, jest
normalne. W dalszej rozmowie dziewczynka mówi, że okaleczała się parę razy w ciągu całego
życia, ostatnio pół roku temu.

Komentarz:

Jest to niezręczna sytuacja, gdyż przyboczny już obiecał, że się nie wygada. W takiej sytuacji nie
pozostaje w zasadzie nic innego niż wycofać się z tego i narazić się na złość dziewczynki.
Rozmowę można np. zacząć tak: - Wiesz co, zaskoczyłaś mnie tą sytuacją - gdy mówiłem o tym,
że nikomu o tym nie powiem, nie myślałem, że będziesz miała na myśli samookaleczanie (pauza,
czas na ewentualny komentarz dziewczynki). Jest to sytuacja, która zagraża twojemu zdrowiu
i mam obowiązek powiadomienia instruktora (drużynowego, komendanta) a on z kolei twoich
rodziców, gdyż to oni za ciebie odpowiadają (pauza, czas na ewentualny komentarz dziewczynki).
Wiem, że możesz być rozczarowana moją postawą - myślę, że możesz się też na mnie zawieść -
zrozumiem to. Niemniej jednak nie wolno mi zmienić swojej decyzji. Moim zdaniem dziewczynka
może dokończyć wypoczynek pod warunkiem, że zgodzą się na to: kierownik wypoczynku,
właściwy wychowawca i rodzice.

Przykład 2

Podczas zimowiska jedna z harcerek się okalecza. W czasie rozmowy dziewczynka informuje, że
robi to intensywnie (kilka razy w ciągu miesiąca), ale jej zdaniem: - Na tym zimowisku dopiero
poczuła, że żyje i w końcu może być sobą. Przyboczna wraz z kierownikiem wypoczynku podjęli
decyzję, że dziewczynka zostaje na wypoczynku. Dodatkowo sporządzą notatkę, a po zimowisku
powiedzą o tym rodzicom dziewczynki (na razie dziewczynka prosiła o dyskrecję, gdyż obawia się,
że rodzice ją zabiorą do domu - a ona nie ma z nimi dobrych relacji). Kadra zabierze jej też
wszystkie ostre przedmioty. Pewnego dnia dziewczynka wyszła wraz z przyboczną (dla
bezpieczeństwa) na drogę, aby zadzwonić do rodziców. Zboczyła trochę w las, a przyboczna miała
ją w zasięgu wzroku. Dziewczynka wróciła z pociętą ręką, gdyż udało jej się znaleźć kawałek
potłuczonego szkła.

Komentarz:

Ze względu na intensywność samookaleczeń należy powiadomić rodziców, spisać notatkę i odesłać

dziewczynkę z wypoczynku. Bardzo dobrze, że kierownik wypoczynku podejmował decyzję wraz
ze swoją kadrą (ogranicza to możliwość popełnienia błędu). Dobrze, że została spisana notatka.
Niestety, zostały podjęte dwie błędne decyzje - rodziców zawiadamiamy możliwie jak
najszybciej, a dziecko z takim nasileniem zachowań autoagresywnych nie powinno dalej
przebywać na zimowisku. Ograniczanie dostępu do ostrych narzędzi podczas wyjazdów jest
nieskuteczne.

Przykład 3

Harcerka zgłosiła na obozie myśli samobójcze bez towarzyszących jej planów realizacji. Mimo to
komendant (kierownik wypoczynku) postanowił zabrać dziecko do najbliższego szpitala,

18
jednocześnie powiadamiając o tym rodziców i pisząc notatkę. W szpitalu psychiatra zebrał
dokładny wywiad i obśmiał opiekuna za przesadzoną reakcję i jednocześnie poinformował
o wynikach badań rodziców dziewczynki. Rodzice zadzwonili z pretensjami, że kadra sobie nie
radzi i chce zrobić z ich dziecka „wariatkę” - nie dość, że oni nie widzą problemów, to jeszcze
specjalista w szpitalu też ich nie dostrzega.

Komentarz:

Przykład bardzo dobrze przeprowadzonej interwencji - kadra zdecydowała, że to, o czym mówi
dziewczynka, najlepiej skonsultować ze specjalistą. Niestety natrafili na kiepskiego specjalistę
i trudnego rodzica, dlatego wychowawcy mogą mieć poczucie, że zareagowali nieprawidłowo.
Czasami tak się zdarza, że mimo najlepszych intencji i działania zgodnie z najlepszym planem są
ludzie, którzy nam coś zarzucą. Należy pamiętać, że lepiej stwierdzić zagrożenie tu, gdzie go nie
ma, niż pomylić się w odwrotną stronę. Przed wizytą w szpitalu można było skonsultować się
z pracownikiem telefonu zaufania. Wtedy kierownik wypoczynku ma większe podstawy do
decyzji, czy dziecko może pozostać na obozie.

Przykład 4

Jeden z harcerzy od początku obozu chodzi przybity, często płacze. W pewnym momencie
wybucha przy drużynowej płaczem i mówi, że chce się zabić i nawet wziął na obóz opakowanie
leków przeciwbólowych, aby „uśmierzyć swój ból istnienia”. Drużynowa rozmawiała z chłopcem
do bardzo późna, a następnie nakazuje pilnować go osobie z komendy, natomiast sama
postanawia się przespać z tą całą sytuacją, aby podjąć dobrą decyzję. Nazajutrz chłopak zmienia
się niemal zupełnie - bardzo dziękuje za rozmowę, stwierdza, że ta bardzo mu pomogła
i w zasadzie to już nie chce się zabić i prosi, aby drużynowa zapomniała o tej chwili słabości.
Pilnujący harcerza przyboczny poinformował, że nad samym ranem chłopiec oglądał w Internecie
śmieszne filmiki oraz pisał do znajomych, nie wyglądał też na załamanego.

Komentarz:

Bardzo dobra reakcja drużynowej na początku - miała gotowość na długa rozmowę z chłopcem,
a także chciała przemyśleć dalsze możliwości. Drużynowa podjęła decyzję, by nie dzwonić od
razu na pogotowie - w tej sytuacji miała do tego pełne prawo, natomiast nie da się ocenić tej
decyzji z perspektywy jedynie takiego opisu. Świetnie, że chłopiec był obserwowany przez inną
osobę. Nasuwa się jednak pytanie: co teraz, skoro harcerz wycofał się z myśli i planów? Moim
zdaniem, mimo chwilowej poprawy nastroju nie należy zapomnieć o tym, że ryzyko samobójstwa
może ocenić tylko specjalista. Zdarza się, że oraz możliwość wygadania się wpłynie na poprawę
nastroju - pamiętajmy jednak, że chłopak w zasadzie chciał się zabić na obozie - w takiej sytuacji
niezależnie od wszystkiego odesłałbym chłopca jak najszybciej do domu, spisał notatkę oraz
oświadczenie z odbierającym go rodzicem, że został on zapoznany z tym, czego się
dowiedzieliśmy i wskazana jest pilna konsultacja ze specjalistą.

Po wypoczynku...
Po zakończeniu wypoczynku powinniśmy monitorować sprawę zgłaszaną nam przez wychowanka -
niestety zdarza się, że rodzice bagatelizują cała sytuację. Warto delikatnie podpytać
podopiecznego, czy rodzice podjęli kroki w sprawie udzielenia mu pomocy. Jeśli tak - super! Jeśli
nie, to należy uzbroić się w uzyskane wcześniej dokumenty, czyli notatkę z rozmowy z dzieckiem
oraz oświadczenie rodzica, a następnie napisać kolejną notatkę po rozmowie z dzieckiem,
w której opiszemy, że nic się nie dzieje. Warto poinformować o sytuacji komendanta hufca
opisując to, co zrobiliśmy. Następnie możemy poinformować dwie instytucje - szkołę (np.
psychologa szkolnego) lub Ośrodek Pomocy Społecznej. Moim zdaniem warto zacząć od szkoły,
która jest bliższa środowisku ucznia, a kontakt z jej pracownikiem nie wzbudzi najpewniej
u rodziców takiego oporu, jak kontakt z pracownikiem OPS-u.

Podsumowanie

19
Poruszane sytuacje są bardzo trudne i nie zdarzają się często. Może to jednak osłabić naszą
czujność (- Nie, to niemożliwe, aby akurat nasz harcerz miał taki problem...). W takich
kwestiach warto reagować. Pamiętajmy, że tylko specjalista podejmuje pracę terapeutyczną
z dziećmi, nie próbujmy nikogo „terapeutyzować” na własną rękę - może to bardziej zaszkodzić,
niż pomóc. Rolą instruktora - wychowawcy jest zauważenie problemu, zrobienie wstępnego
rozpoznania (rozmowa z dzieckiem), poinformowanie rodziców oraz zapewnienie dziecku
bezpieczeństwa. Pamiętajmy, że często dzieci nie chcą nikogo więcej informować - nie należy
dać się do tego przekonać i łagodnie chociaż stanowczo powiedzieć o naszych dalszych krokach.
Nie oszukujemy dziecka mówiąc, że czegoś nie zrobimy. Informując innych dbamy również
i o nasze bezpieczeństwo.

Dla zainteresowanych tematem zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży rekomenduję, stronę

Chorągwi Zachodniopomorskiej ZHP http://parasol.zachpom.zhp.pl, na której są poruszane
zagadnienia z tego obszaru, specjalnie dla kadry harcerskiej.

Warunki atmosferyczne, sytuacje kryzysowe

- hm. Dariusz Brzuska
Gwałtowne zjawiska atmosferyczne (bardzo silny wiatr, trąba powietrzna,
nawalny deszcz)

Wcześniej wyznacz najbezpieczniejsze miejsca, do których można się ewakuować

Już na etapie planowania obozu trzeba zadać sobie pytanie: dokąd będziemy uciekać
w przypadku ekstremalnej pogody. Warto mieć określone sposoby postępowania na rozmaite
sytuacje i wcale nie chodzi o jedną, oficjalnie wyznakowaną drogę ewakuacyjną. Nawet
w przypadku pożaru jeden scenariusz ewakuacji nie wystarcza, bo co zrobić, jeżeli pożar
przyjdzie właśnie od strony jedynej wyznaczonej drogi ewakuacyjnej? Podczas gwałtownego
zjawiska atmosferycznego, gdy zagrożeniem jest wiatr wywracający drzewa, to
najbezpieczniejszymi miejscami są duże polany, zbiorniki wodne o płytkim dnie (kąpieliska),
młodniki i uprawy leśne, wreszcie stosunkowo młody las – im niższy tym lepszy. Warto też
wiedzieć, gdzie są choćby niewielkie, naturalne lub sztuczne zagłębienia terenu. Rowy, jary,
wykopy wykonane przez służbę leśną (na sadzonki drzew), wreszcie wykroty po drzewach, które
zwaliły się z korzeniami. Tam się można chować, jeżeli nie ma dokąd uciekać. To oczywiście nie
zlikwiduje ryzyka przywalenia przez padające drzewo, ale zmniejszy je w sposób istotny.

Dla całego obozu (a w przypadku podziału na podobozy dla każdego podobozu) należy opracować
zasady (procedury) określające organizację alarmowania i ewakuacji, które powinny zawierać:
¾ rodzaj komunikatów ostrzegawczych lub sygnałów alarmowych informujących
użytkowników obozowiska o konieczności ewakuacji oraz sposób ich rozgłaszania,
¾ wyznaczenie osób odpowiedzialnych za przeprowadzenie i nadzorowanie ewakuacji
(np. pełnoletni opiekunowie),
¾ wyznaczenie osób odpowiedzialnych za rozgłaszanie komunikatów ostrzegawczych lub
sygnałów alarmowych,
¾ określenie kierunków i dróg przemieszczania się do miejsca zbiórki do ewakuacji,
¾ wyznaczenie i oznakowanie miejsca zbiorki do ewakuacji,

20
 ¾ sposób sprawdzenia (weryfikacji) liczby ewakuowanych osób na ternie całego obozowiska
lub sektora oraz ich identyfikacji.

Przećwicz ewakuację. Najlepiej zarówno w dzień, jak i w nocy

Ćwiczcie ewakuację. Ćwiczcie ewakuację. Ćwiczcie ewakuację.

Przysłowie mówi: im więcej potu na ćwiczeniach, tym mniej krwi w boju. A jak przyjdzie
najgorsze, będzie to prawdziwa walka. Po zapoznaniu uczestników z procedurami alarmowania
i ewakuacji, należy jak najszybciej, najlepiej w ciągu trzech dni od przyjazdu, przeprowadzić co
najmniej dwukrotnie praktyczne ćwiczenia z ewakuacji. Przećwiczcie ewakuację w dzień. Jeżeli
uznasz, że jest już dobrze przećwiczona, przećwiczcie ewakuację w nocy. Przepisy nakazują, by
mieć wyznakowane drogi ewakuacyjne i przepisów trzeba przestrzegać, ale w nocy, w deszczu
i wichurze, ten przepis będzie bezużyteczny. Uczestnicy obozu mają tak sprawnie się ewakuować,
by nie potrzebowali oznakowania dróg. W nocy nie będzie ich widać, nikt nie będzie szukał
w lesie po ciemku tablic „droga ewakuacyjna”.

Wprawdzie w sytuacji kryzysowej, gdy masz nawalny deszcz i walące się drzewa, to i tak można
pogubić ewakuowanych, ale każde ćwiczenia zmniejszają takie ryzyko.

Jeżeli ktoś dojeżdża na obóz później niż pozostali, trzeba go przeszkolić oddzielnie. Albo
powtórzyć ćwiczenia z ewakuacji jeszcze raz.

Naucz się rozpoznawać zagrożenia

Trochę upraszczając, są dwie kategorie gwałtownych zjawisk atmosferycznych, stwarzających

zagrożenie na obozach harcerskich.

Trąba powietrzna (tornado) – zjawisko przeważnie o charakterze lokalnym. W Polsce bardzo

trudno spotkać trąbę powietrzną o szerokości podstawy większej niż 100-200 metrów, dlatego
po zaobserwowaniu trąby powietrznej najczęściej można próbować ucieczki w bok. Największe
prawdopodobieństwo wystąpienia trąby powietrznej to popołudnie do wczesnego wieczora.
Szansa na trąbę powietrzną w nocy i rankiem jest znikoma.

Gwałtowny wiatr wiejący spod chmury burzowej - nazywany po angielsku „downburst”, polskiej
nazwy jeszcze się nie dorobił. Z braku lepszego określenia można mówić o huraganie, choć taka
nazwa nie jest zbyt poprawna. Wiatry tego typu wieją w pasie o szerokości liczonej
w kilometrach, a nawet w dziesiątkach kilometrów. Nie da się uciec w bok, trzeba szukać
możliwie najbezpieczniejszego miejsca.

Jedno i drugie zagrożenie jest związane z chmurami burzowymi cumulonimbus. Pojedyncze

chmury cumulonimbus powstają od rana w ciągu słonecznego dnia. Ryzyko wystąpienia burzy
i zjawiska downburst jest największe po południu i wieczorem. Jeżeli chmury cumulonimbus są
związane z przesuwającym się frontem atmosferycznym, to pora dnia nie ma znaczenia, burza
dopadnie nas o każdej porze dnia i nocy. Burze w drugiej połowie nocy i nad ranem zazwyczaj są
wyraźnie słabsze niż te po południu i wieczorem.

21
Chmury rodzaju cumulonimbus są bardzo rozległe (mają nawet kilkanaście–kilkadziesiąt
kilometrów) i ich skuteczna obserwacja najczęściej jest możliwa tylko z dużej odległości. Łatwo
widoczną oznaką świadczącą o dużym zagrożeniu wystąpienia gwałtownego zjawiska
atmosferycznego jest nadchodzący tzw. wał szkwałowy, chmura arcus. (Po angielsku także „shelf
cloud”. Spotykane dosłowne tłumaczenie „chmura szelfowa” nie jest poprawne). Chmura arcus
występuje na froncie chmury cumulonimbus, u jej podstawy. Jeżeli widać nadchodzący wał
szkwałowy, najwyższy czas zostawić wszystko inne i zająć się wyłącznie dbałością
o bezpieczeństwo.

W serwisach pogodowych, które wymieniono niżej, można znaleźć bardzo dużo przydatnych
informacji dotyczących zarówno rozpoznawania zagrożenia, jak i sposobu postępowania, kiedy już
gwałtowne zjawisko atmosferyczne wystąpi.

Śledź prognozy pogody

Serwis meteo.imgw.pl jest serwisem Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. To tam są jako
pierwsze publikowane oficjalne ostrzeżenia pogodowe. Są tam także dosyć dobre prognozy
pogody na najbliższe dni.

Serwis meteo.pl (na smartfony m.meteo.pl oraz aplikacja mobilna Meteo ICM) prezentuje
prognozy wyliczane metodami numerycznymi na Uniwersytecie Warszawskim. Model UM wylicza
prognozę w horyzoncie 60 godzin, dla praktycznie każdej gminy w Polsce osobno. Meteorogramy
są bardzo czytelne. Prognozy na najbliższe 24 godziny sprawdzają się praktycznie bezbłędnie.
Skuteczne korzystanie z serwisu wymaga odrobiny doświadczenia w interpretacji
meteorogramów, ale początkujący też będzie wiedział, czego może się kolejnego dnia
spodziewać, jeżeli chodzi o zachmurzenie, opady, burze, temperaturę, wilgotność, siłę i kierunek
wiatru.

Serwis lowcyburz.pl, jak sama nazwa wskazuje, zajmuje się ostrzeganiem przed burzami, a także
przed innymi skrajnymi zjawiskami pogodowymi. W sezonie letnim prognozy są aktualizowane co
24 godziny a niekiedy częściej, z horyzontem czasowym 24 godzin. Serwis zamieszcza ostrzeżenia
i informuje o kategorii zagrożenia. Jeżeli Łowcy Burz ostrzegają, że będzie grubo, to będzie
grubo!

Dowiaduj się o bieżącej sytuacji pogodowej

Serwisów internetowych monitorujących burze jest sporo. Ulubionym serwisem autora niniejszego
opracowania jest bardzo dobrze obrazujący sytuację burzową blitzortung.org, a konkretnie adres
https://www.blitzortung.org/pl/live_lightning_maps.php?map=15.

Polecam też serwis obserwatorzy.info. Na początku strony wyświetlana jest tzw. mapa
dynamiczna, która w sposób bardzo jasny obrazuje aktualną sytuację burzową, miejsca
zarejestrowanych wyładowań oraz prognozowany ruch burzy. Parametr „liczba wyładowań / 20
minut” pozwala ocenić, czy zagrożenie burzowe narasta, czy maleje. Jeżeli prezentowana na tej
mapie bieżąca liczba wyładowań przekracza 2000 / 20 minut, w ocenie piszącego te słowa
sytuacja jest bardzo poważna. Na mapie zobaczymy też, gdzie w tej chwili pada deszcz i z jaką
intensywnością. Tzw. strzałki ruchu wskazują, gdzie burza będzie za godzinę. Serwis jest
aktualizowany praktycznie w czasie rzeczywistym, co 5 minut.

22
Informacja, udostępniana przez wyżej wymienione blitzortung.org oraz obserwatorzy.info, jest
zintegrowana w przygotowanej na urządzenia mobilne aplikacji Monitor Burz. To po prostu
koniecznie trzeba mieć na swoim smartfonie!

Warta uwagi jest strona windy.com i aplikacja mobilna Windy. Znajdziemy tam tak dużo
informacji o bieżącej i prognozowanej pogodzie, że amator poczuje się przytłoczony. Przede
wszystkim, jak sama nazwa wskazuje, jest dostęp do informacji, gdzie, kiedy, skąd, dokąd
i z jaką siłą będzie wiało.

Największe zagrożenie wystąpieniem gwałtownego i niszczącego zjawiska pogodowego jest

wtedy, gdy na mapie burzowej występuje rozległy układ chmur burzowych, rozciągający się na
sto lub więcej kilometrów. (Dociekliwi proszeni są o poszukanie np. znaczenia pojęć „bow echo”,
„derecho” oraz „training storms”).

Nie licz specjalnie na to, że jakaś służba zewnętrzna powiadomi Cię o nadchodzącym zagrożeniu.
Oczywiście regionalne centrum bezpieczeństwa wyda alert rozsyłany poprzez wiadomości sms.
Prawdopodobnie Państwowa Straż Pożarna też powiadomi Cię o zagrożeniu. Jeżeli tak się stanie,
oczywiście będzie to bardzo przydatne, ale wyłącznie na takiej podstawie nie wyciągaj wniosków
na temat bezpieczeństwa swojego obozu. Naprawdę, bardzo łatwo samemu uzyskać potrzebne
informacje. Dostęp do serwisów pogodowych można sobie ustawić na każdym smartfonie. Nawet
jeżeli obóz postanowił całkowicie odciąć się od świata i nie korzystać z łączności, to i tak ktoś
z instruktorów musi mieć połączenie ze światem – właśnie z powodu bezpieczeństwa. Piszący te
słowa niespecjalnie kocha korzystanie ze smartfona, a prowadząc obozy o wszystkich
zagrożeniach wie z wyprzedzeniem co najmniej kilkugodzinnym. Żaden problem.

Oceń zagrożenie i wydaj polecenia „na wszelki wypadek”.

Obserwując dostępne w każdym smartfonie różne serwisy monitujące sytuację burzową,

omówione wyżej lub inne ulubione, o nadchodzącej poważnej burzy można wiedzieć
z praktycznie stuprocentową pewnością co najmniej na godzinę przed jej nadejściem. To sporo
czasu, by przygotować się i zmniejszyć ryzyko strat.

Przede wszystkim o burzy należy powiadomić wszystkich opiekunów, instruktorów,

wychowawców. Zebrać podopiecznych, w razie potrzeby polecić założenie odpowiednich ubrań,
przypomnieć im sposób postępowania, jeżeli zajdzie konieczność ewakuacji. Zabezpieczyć
w miarę możliwości sprzęt (namioty). Namiot zasznurowany lepiej trzyma się na wietrze niż
namiot z podwiniętymi wejściami i bokami. Jednak od strony zawietrznej należy pozostawić
możliwość swobodnego wyjścia, jeżeli w namiocie mają przebywać ludzie.

To nie jest tak, że przed nadejściem każdej burzy trzeba decydować o ewakuacji. Letnia burza
jest zjawiskiem zwyczajnym właśnie jak letnia burza. Ryzyko najczęściej może być ocenione jako
niewielkie. Ważne jest jednak, by bezpośredni opiekunowie byli zawsze upoważnieni
do ewakuowania podopiecznych w przypadku zwiększenia zagrożenia bez oczekiwania na decyzję
komendanta w tej sprawie. Podczas naprawdę groźnej burzy nie będzie czasu ani warunków
na pytanie kogokolwiek o zgodę.

23
Jeżeli na obozie są samochody, warto wyznaczyć miejsce na ich przeparkowanie w razie
zagrożenia poważną burzą. Nie chodzi tylko o to, że na samochód może zwalić się konar lub
drzewo, ale także o to, że takie drzewo może zwalić się na jedyną dostępną drogę. Czyli i tak
samochody staną się bezużyteczne właśnie wtedy, kiedy potrzebny będzie np. szybki transport
jakiegoś poszkodowanego do szpitala. Lepiej, by samochody przeczekały nawałnicę w miejscu,
skąd można wyjeżdżać różnymi drogami – mamy mniejsze ryzyko ich unieruchomienia.

W nocy, przy dużym zagrożeniu burzą, obudź wcześniej wszystkich podopiecznych i ich
przygotuj

Jeżeli zachodzi ryzyko nadejścia gwałtownego zjawiska pogodowego w porze snu, należy albo nie
pozwolić podopiecznym na pójście spać, albo z odpowiednim wyprzedzeniem ich obudzić, kazać
im się ubrać, przygotować na możliwość ewakuacji, przypomnieć sposoby postępowania. Jeżeli
zdarzy się, że zaczną na nasz obóz spadać drzewa, te kilkanaście minut poświęcone na budzenie
może zdecydować o życiu. Dodatkowo, przed chwilą wybudzone dziecko w sytuacji zagrożenia
może zachowywać się nieprzewidywalnie (wpaść w panikę, schować się pod łóżko, uciekać nie
tam, gdzie należy itp.).
Można pozostawić uczestników w ich namiotach, można zebrać w świetlicy pod opieką
instruktorów, ale w każdej chwili mają być od razu gotowi do działania. Mają też wiedzieć,
że trzeba trzymać się grupy, słuchać przełożonych i nie panikować, wtedy wszystko będzie
dobrze.

Jak uciekać, gdzie się chować

Jeżeli widać trąbę powietrzną i ona przesuwa się w bok, to obserwator jest praktycznie
bezpieczny. Można rozważyć oddalanie się w kierunku przeciwnym. Trąba w lewo – my w prawo.

Jeżeli widać trąbę powietrzną i ona stoi w miejscu, to znaczy, że idzie na was. Uciekajcie.
Stumetrowy sprint w większości przypadków zapewni bezpieczeństwo. Dla pewności uciekajcie
trochę dalej.

W którą stronę? Tam, gdzie się spodziewasz bardziej bezpiecznego schronienia, tam, gdzie
łatwiej uciekać. Jeżeli nie ma żadnego pomysłu, uciekaj, patrząc na trąbę, w twoją lewą stronę.
Dlaczego? Gdyż trąby powietrzne statystycznie częściej schodzą z prawej flanki komórki
burzowej, więc statystycznie częściej w ten sposób oddalasz się od centrum burzy.
Jeżeli nie ma trąby powietrznej, a zaczynają łamać się drzewa, to prawdopodobnie mamy
downburst. To będzie trwać najczęściej tylko kilkanaście minut, do pół godziny, ale i tak trzeba
uciekać. Uciekamy do miejsc, w których ryzyko przygniecenia upadającym drzewem jest
najmniejsze. Centralna część polany, niegłębokie jezioro, szkółki i uprawy leśne, młodniki, młody
las. Do szkółek, upraw i młodników nie wolno wprawdzie wchodzić, ale na pewno nikt ze służby
leśnej nie będzie miał pretensji.

Jeżeli nie ma dokąd uciekać, szukajcie zagłębień terenu (rowy, wykopy, wykroty pod korzeniami
zwalonych drzew). Dość często w lesie można znaleźć metrowej głębokości wykopy o rozmiarach
sporego harcerskiego namiotu, które swego czasu były wykorzystywane przez służbę leśną
np. do czasowego przechowywania sadzonek. To też jest jakieś prowizoryczne schronienie przed
padającymi drzewami. Pełnego bezpieczeństwa nie zapewni, ale lepsze takie niż żadne.

24
Jak już szczęśliwie niebezpieczeństwo minie, powiadomcie świat zewnętrzny, że jest
wszystko w porządku

Telefon do macierzystej komendy chorągwi, wiadomość na fanpage albo www drużyny, telefon do
kogoś w mieście – powiadom wszystkich. że żyjemy, zadzwoń też na 112, że żyjemy i nie
potrzebujemy pomocy. Zróbcie to jak najszybciej – jeżeli burza była naprawdę poważna,
prawdopodobnie jest uszkodzona sieć energetyczna i przekaźniki telefonii komórkowej niedługo
padną, jak tylko im się skończy podtrzymanie zasilania.

Wypadki i ubezpieczenie

Pojęcie wypadku
- hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska

W czasie pracy harcerskiej, mimo zapewnienia jak najlepszej opieki, może dochodzić do zdarzeń,
które są traktowane jako wypadek. Sytuacje, w których dochodzi do takich zdarzeń, są
różnorodne. Momenty, w których szczególnie może dochodzić do wypadków, to prace
z narzędziami przy budowie urządzeń obozowych a także różne zajęcia w terenie, zajęcia
sportowe, zajęcia w wodzie itp. Do zajęć szczególnie ryzykownych należą sporty linowe
(np. zjazdy, tzw. tyrolka), szczególnie organizowane prowizorycznie, w warunkach amatorskich.

W definicji słownikowej czytamy „wypadek to nieszczęśliwe wydarzenie, które spowodowało

straty materialne lub w którym ktoś ucierpiał”. Pojmując tę definicję dosłownie za wypadek
powinniśmy uznać nawet zwykłe skaleczenie.

W umowach ubezpieczeniowych za wypadek uznaje się „nagłe zdarzenie wywołane przyczyną

zewnętrzną, w wyniku którego ubezpieczony, niezależnie od swej woli, doznał trwałego
uszczerbku na zdrowiu, rozstroju zdrowia lub zmarł”.

Na kierownika wypoczynku został nałożony prawny obowiązek powiadamiania władz i opiekunów

prawnych o wypadku. Czy dotyczy to każdego skaleczenia? Z pewnością nie. Czego dotyczy - nie
jest dokładnie określone. Decyzję w tej sprawie musi podjąć kierownik wypoczynku.

Szczegółowe zasady postępowania w sytuacji zaistnienia wypadku

- hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska, hm. Jakub Knobelsdorf

Krok pierwszy: Niezwłoczne zapewnienie pierwszej pomocy dziecku lub innej osobie
poszkodowanej

W razie wypadku kierownik lub upoważniony przez niego wychowawca ma obowiązek

niezwłocznego zapewnienia pierwszej pomocy dziecku oraz zapewnienia mu opieki. W pierwszej
kolejności należy zatem udzielić pomocy poszkodowanemu (np. zatamować krwawienie, ułożyć
w bezpiecznej pozycji) przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa osoby, która udziela
pomocy.

25
Gdy jest potrzeba, należy także powiadomić podmioty ustawowo powołane do niesienia pomocy
osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowia, takie jak pogotowie ratunkowe, straż pożarną czy
policję. Należy zawsze pamiętać o zapisach Kodeksu karnego:

Art. 162. § 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim

niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy,
mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się
zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony
instytucji lub osoby do tego powołanej. (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny)

Krok drugi: Zabezpieczenie miejsca wypadku. Eliminacja lub minimalizacja zagrożenia

Równolegle z krokiem pierwszym należy podjąć działania mające na celu wyeliminowanie lub
zminimalizowanie zagrożenia (np. podjąć próbę zgaszenia pożaru gaśnicą znajdującą się
w pobliżu miejsca wypadku, wyłączyć maszynę, która spowodowała wypadek lub odłączyć prąd),
tak aby nie dopuścić do dalszych szkód. Zabezpieczenie miejsca wypadku ma na celu nie tylko
usunięcie ryzyka dalszych wypadków, ale i umożliwić ustalenie okoliczności wypadku.

Zabezpieczenie miejsca wypadku to np. niedopuszczanie do miejsca wypadku osób

niepowołanych, niedokonywanie zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak
również zmiany położenia innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwalają
odtworzyć jego okoliczności.

Wskazane jest też sporządzenie niezwłocznie, o ile to możliwe, dokumentacji fotograficznej.

Może to pomóc w sporządzeniu protokołu powypadkowego i ustaleniu okoliczności wypadku.
Miejsce wypadku zabezpiecza się do czasu sporządzenia protokołu powypadkowego.

Krok trzeci: Powiadomienie o wypadku

O każdym wypadku kierownik lub upoważniony przez niego wychowawca zawiadamia:

• rodziców uczestnika, który uległ wypadkowi, albo osobę wskazaną przez pełnoletniego
uczestnika wypoczynku w karcie kwalifikacyjnej;
• organizatora wypoczynku;
• kuratora oświaty właściwego ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania organizatora
wypoczynku;
• kuratora oświaty właściwego ze względu na miejsce lokalizacji wypoczynku;
• prokuratora – w razie wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego;
• państwowego inspektora sanitarnego – w przypadku zatrucia pokarmowego.

Krok czwarty: Przeprowadzenie postępowania powypadkowego (dochodzenie powypadkowe)

Kierownik wypoczynku lub upoważniony przez niego wychowawca przeprowadza postępowanie

powypadkowe oraz sporządza protokół powypadkowy.

Postępowanie powypadkowe polega na:

• dokonaniu oględzin miejsca wypadku;

26
• jeżeli jest to konieczne, sporządzeniu szkicu lub wykonaniu dokumentacji fotograficznej
miejsca wypadku;
• wysłuchaniu wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala;
• zebraniu informacji dotyczących wypadku od świadków zdarzenia;
• zasięgnięciu opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie
niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku.

W postępowaniu powypadkowym może uczestniczyć jako obserwator przedstawiciel kuratora

oświaty właściwego ze względu na miejsce lokalizacji wypoczynku.

Krok piąty: Sporządzenie protokołu powypadkowego

Protokół powypadkowy sporządza się w trzech egzemplarzach, po jednym dla rodziców

(opiekunów prawnych) uczestnika, który uległ wypadkowi, albo pełnoletniego uczestnika
wypoczynku lub osoby przez niego wskazanej, organizatora wypoczynku i kuratora oświaty
właściwego ze względu na miejsce lokalizacji wypoczynku.

W protokole muszą się znaleźć:

• imię, nazwisko i adres zamieszkania uczestnika, który uległ wypadkowi;
• okoliczności wypadku;
• działania podjęte w związku z wypadkiem;
• skutki wypadku;
• miejscowość lub miejsce i data sporządzenia protokołu oraz podpis osoby sporządzającej
protokół.

Rodzice (opiekunowie prawni) dziecka, który uległ wypadkowi, pełnoletni uczestnik, który uległ
wypadkowi lub osoba wskazana przez niego w karcie kwalifikacyjnej mogą zgłosić pisemne
zastrzeżenia do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym w terminie 7 dni od dnia jego
otrzymania. W przypadku stwierdzenia, że zastrzeżenia do ustaleń zawartych w protokole
powypadkowym są zasadne w całości lub w części, kierownik wypoczynku albo upoważniony przez
niego wychowawca wypoczynku zmienia lub uzupełnia protokół. W przypadku nieuwzględnienia
zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym w całości kierownik wypoczynku
albo upoważniony przez niego wychowawca wypoczynku pozostawia protokół bez zmian.
Kierownik wypoczynku w terminie 7 dni od dnia zgłoszenia zastrzeżeń do ustaleń zawartych
w protokole powypadkowym informuje na piśmie osoby, które otrzymują egzemplarze protokołu
powypadkowego (tj. rodziców / opiekunów prawnych dziecka, pełnoletniego uczestnika
wypoczynku lub osobę przez niego wskazaną, organizatora wypoczynku i kuratora oświaty)
o uwzględnieniu w całości lub w części albo nieuwzględnieniu tych zastrzeżeń, wraz
z uzasadnieniem.

UWAGA!
• Warto sporządzać notatki służbowe również z mniejszych zdarzeń na potrzeby
organizatora. Notatka powinna również zawierać kontakty do świadków zdarzenia.
• W przypadku zdarzeń mających miejsce na formie wypoczynku należy postępować zgodnie
z Instrukcją HALiZ.
• Zdarzenia mające miejsce podczas form HALiZ powinny być odnotowane w odpowiednim
dzienniku wychowawcy zajęć.

27
Ubezpieczenie
- hm. Dariusz Brzuska

Organizator obozów harcerskich musi pamiętać o dwóch najważniejszych rodzajach

ubezpieczenia:
• ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków (NNW),
• ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej (OC).

Polisa NNW w zamian za opłaconą składkę zapewnia świadczenie finansowe w przypadku zajścia
nieszczęśliwego wypadku, niezależnie od jego przyczyn (z pewnymi wyłączeniami), do wysokości
sumy ubezpieczenia, w zależności od określonego w warunkach ubezpieczenia procentu utraty
zdrowia. Przykładowo, przy sumie ubezpieczenia 10000 zł i złamaniu ręki ocenionym na 5%
uszczerbku zdrowia, świadczenie wypłacane poszkodowanemu wyniesie 500 zł.

Polisy są bardzo różne. Mogą być bezimienne (dla wszystkich członków jakiejś imprezy) lub,
częściej, imienne. Wtedy ubezpieczonymi są osoby wymienione z imienia, nazwiska i np. numeru
pesel lub adresu i daty urodzenia.

W ZHP najczęściej poszczególne chorągwie ubezpieczają swoich członków na podstawie zapisów

w Ewidencji ZHP. Wtedy, by być objętym ubezpieczeniem, należy równocześnie spełniać dwa
warunki: (1) być członkiem ZHP z przydziałem do tej konkretnej chorągwi i (2) mieć aktywny
status w systemie Ewidencja ZHP (tzw. Tipi). Te warunki nie są tożsame, gdyż można być
członkiem ZHP spełniwszy wymagania par. 14 Statutu ZHP i nie być ujętym z jakiejś przyczyny
w ewidencji; można też być ujętym w ewidencji i z jakiejś przyczyny nie być już członkiem ZHP,
np. wskutek złożenia rezygnacji lub nieopłacenia w terminie składki członkowskiej. Termin
krytyczny dla nas to 20 lipca dla składki wymaganej za III kwartał każdego roku. Nieopłacenie
składki za III kwartał w tym terminie niesie zresztą za sobą dodatkowe konsekwencje,
np. instruktor ZHP przestając być członkiem ZHP, traci uprawnienia wychowawcy wypoczynku
i może się okazać, że prowadzi obóz bez uprawnień...

Należy pamiętać, że osobie, której członkostwo ustało w związku z nieopłaceniem podstawowej

składki członkowskiej w określonym terminie, przywraca się członkostwo z zachowaniem
posiadanych odznak organizacyjnych i stopni oraz ciągłości stażu, jeżeli w ciągu odpowiedniego
kwartału wpłaci składki zgodnie z dotychczasowym przydziałem służbowym. Przywrócenie
członkostwa następuje automatycznie z datą opłacenia składki.

Nawiasem mówiąc, warto przypomnieć, że składka członkowska jest opłacona wtedy i tylko
wtedy, gdy nastąpiło świadczenie pieniężne ze strony członka ZHP na rzecz ZHP. Mówiąc wprost,
musi to być wpłata dokonana przez zainteresowaną osobę lub kogoś innego w jej imieniu. Ciągle
jeszcze, niestety, można usłyszeć „drużyna / krąg / szczep / hufiec zapłaciła za mnie składki
z własnych środków”. Taka operacja nie jest opłaceniem składki tylko przekazaniem jakichś kwot
(równoważnych składkom) na inny szczebel organizacji. Jeżeli hufiec przekazał kwotę za składki
do chorągwi, ale zainteresowany członek ZHP nie wpłacił jej w terminie na konto hufca, to
składka nie została uregulowana i mamy do czynienia z ustaniem członkostwa w ZHP.

Wracając do polis NNW, sytuacje nietypowe są także wtedy, gdy w obozie lub innym
przedsięwzięciu harcerskim uczestniczy członek ZHP z przydziałem służbowym do innej chorągwi

28
albo wolontariusz nie będący członkiem ZHP lub dziecko członka kadry nie będące członkiem ZHP.
Prawdopodobnie chorągwiana polisa NNW nie obejmuje takich osób. Trzeba się dowiedzieć, czy
osoby te są objęte ubezpieczeniem i w razie potrzeby dla tych osób wykupić osobną polisę NNW.

Istotne też są wyłączenia odpowiedzialności. Może się zdarzyć, że polisa wyłącza

odpowiedzialność za wypadki zaistniałe na skutek pracy na wysokości (czyli jeżeli ktoś spadnie
z drabiny), podczas wykonywania prac transportowych i rozładunkowo-załadunkowych, podczas
wykonywania prac niektórymi narzędziami, podczas uprawiania niektórych sportów. Jeżeli
przewidujemy takie sytuacje (np. w czasie pracy grupy kwatermistrzowskiej), konieczne jest
osobne ubezpieczenie, uwzględniające wyżej wymienione lub inne występujące ryzyka.
W przypadku wątpliwości, czy dana czynność jest objęta ubezpieczeniem, należy każdorazowo to
ustalać z ubezpieczycielem.

ZHP jest ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej. Ubezpieczenie OC dotyczy sytuacji, gdy

wskutek działalności ZHP zostanie komuś wyrządzona jakaś szkoda i nastąpi roszczenie
o naprawienie szkody. Organizator obozu może wykupić dodatkową polisę OC, chroniącą
kierownika i wychowawców wypoczynku oraz pozostały personel (kadrę) obozu, jeżeli uzna, że
warunki związkowej polisy OC są niewystarczające.

Zabezpieczenie medyczne, badania lekarskie

- hm. Agnieszka Kalińska-Brzuska
Dokumentacja i badania lekarskie wolontariuszy w pytaniach i odpowiedziach

Czego wymaga sanepid od wolontariuszy?

Organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, kontrolując obozy, wymagają od kierownika wypoczynku

(komendanta) przedstawienia dokumentów dotyczących stanu zdrowia personelu (kadry).
Wymóg ten dotyczy zarówno wychowawców, jak i innych osób pracujących z dziećmi i młodzieżą.
Na przykład są to: ratownik, lekarz, pielęgniarka, komendant.
Również, a nawet przede wszystkim, takie dokumenty wymagane są w przypadku osób
pracujących przy żywności, niezależnie od formy ich zatrudnienia (umowa cywilnoprawna,
wolontariat).
W tym przypadku taki obowiązek wynika też z ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia:
Osoba pracująca w styczności z żywnością powinna uzyskać określone przepisami o zapobieganiu
oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi orzeczenie lekarskie dla celów sanitarno-
epidemiologicznych o braku przeciwwskazań do wykonywania prac, przy wykonywaniu których
istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby (art. 59 ust. 2 ustawy
o bezpieczeństwie żywności i żywienia).
Natomiast nie ma wymogu uzyskania takiego orzeczenia, na przykład, w przypadku osoby
zajmującej się wyłącznie księgowością, gdyż nie ma ona bezpośredniego kontaktu ani
z wychowankami, ani z przygotowaniem posiłków.

Jak się nazywa i co powinien zawierać dokument wymagany przez sanepid?

29
Dokument ten zgodnie z przepisami nosi nazwę „orzeczenie do celów sanitarno-
epidemiologicznych” i jest wystawiany na podstawie przepisów ustawy o zapobieganiu oraz
zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.
Dlatego wizytacja sanepidu najprawdopodobniej zakwestionuje proste „zaświadczenie” lekarskie,
zawierające wyłącznie treść: „może pracować jako wychowawca na obozie harcerskim”.
W treści orzeczenia lekarskiego do celów sanitarno-epidemiologicznych (nie „zaświadczenia”)
musi być zawarta adnotacja, że dokument wystawiony jest na podstawie przepisów ustawy
o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. W treści orzeczenia musi
znaleźć się sformułowanie, że osoba, dla której jest wystawione orzeczenie, jest zdolna do
wykonywania pracy, przy której istnieje możliwość przeniesienia chorób zakaźnych na inne osoby.
Nie ma jednego, urzędowo zatwierdzonego wzoru orzeczenia.

Czy zawsze jest konieczne wykonanie badania na nosicielstwo (posiew kału w kierunku
Salmonella-Shigella)?

Zakres ewentualnych wymaganych badań każdorazowo określa lekarz wystawiający orzeczenie na

podstawie wywiadu i ew. treści skierowania. To od lekarza zależy, czy wystarczy mu wywiad
i badanie przedmiotowe, czy będzie wymagał wykonania dodatkowych badań (rentgen klatki
piersiowej, morfologia, badanie kału na nosicielstwo itp.).
W przypadku osoby pracującej przy produkcji i dystrybucji żywności do wydania takiego
orzeczenia zawsze wymagane jest przedstawienie lekarzowi wyniku aktualnego badania kału na
nosicielstwo. Ten obowiązek dotyczy także osób opiekujących się zastępem służbowym w kuchni
(tzw. instruktora służbowego).

Jak długo ważne jest badanie na nosicielstwo (posiew kału w kierunku Salmonella-Shigella)?

W obecnym stanie prawnym nie jest określony czas ważności tego badania. O uznaniu ważności
badania decyduje lekarz na podstawie wywiadu. Należy podkreślić, że to badanie nie jest ważne
„raz na całe życie”, gdyż bakteriami Salmonella-Shigella można się zakazić i być ich nosicielem
w każdym momencie życia.

Czy wynik badania na nosicielstwo (posiew kału w kierunku Salmonella-Shigella) wystarcza

w czasie wizytacji?

Wynik badania na nosicielstwo nie jest dokumentem przedstawianym w czasie kontroli sanepidu
na obozie. Jest tylko podstawą do wystawienia orzeczenia przez lekarza. Dopiero orzeczenie jest
przedstawiane podczas kontroli.

Jaki jest okres ważności orzeczenia do celów sanitarno-epidemiologicznych?

W obecnym stanie prawnym wyłącznie lekarz decyduje o okresie ważności orzeczenia.

Najczęściej orzeczenia mają ważność od roku do trzech lat.

Orzeczenie do celów sanitarno-epidemiologicznych czy książeczka do celów sanitarno-

epidemiologicznych?

Książeczka do celów sanitarno-epidemiologicznych (tzw. książeczka sanepidowska) jest

dokumentem, który nie obowiązuje od ponad 10 lat. Kontrole sanepidu wymagają okazania
orzeczenia a nie „książeczki”. Może się wyjątkowo zdarzyć sytuacja, że kiedyś w książeczce
lekarz dokonał wpisu, którego data ważności pozostaje aktualna i wizytacja przymknie oko na
fakt, że wpis jest w książeczce, a nie w formie odrębnego orzeczenia.

30
Kto może wystawić orzeczenie i jaki jest jego koszt?

Do przeprowadzenia badania i wystawienia wolontariuszom powyższego orzeczenia jest

uprawniony lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (w ramach NFZ nieodpłatnie), a także lekarz
medycyny pracy (odpłatnie). W praktyce trudno znaleźć lekarza POZ, który będzie chciał
wystawić takie orzeczenie, ale warto próbować. Poradnie medycyny pracy prawie zawsze zrobią
to bez problemu.
Koszty badań ponosi organizator wypoczynku, należy pobrać fakturę i rozliczyć ją w kosztach
obozu czy kolonii.
Koszt badania kału na nosicielstwo wynosi około 120 zł. Badania kału na nosicielstwo wykonują
stacje sanitarno-epidemiologiczne. Na wynik badania oczekuje się około 7 dni.
Koszt orzeczenia lekarskiego, w zależności od ew. badań dodatkowych, może zawrzeć się
w przedziale około 100-150 zł.

Czy na badania sanitarno-epidemiologiczne potrzebne jest skierowanie?

Niektóre poradnie medycyny pracy mogą wymagać skierowania, wystawionego przez organizatora
wypoczynku. W skierowaniu należy określić wtedy nazwę stanowiska pracy i zakres
wykonywanych czynności (m.in. czy jest kontakt z żywnością). Od tego zależy, na jakie badania
skieruje lub przedstawienia jakich wyników badań będzie wymagał lekarz.

Czym różni się orzeczenie do celów sanitarno-epidemiologicznych od orzeczenia

wystawianego pracownikowi (tzw. badania profilaktyczne: wstępne, okresowe i kontrolne)?

Mimo, że jedne i drugie orzeczenie jest wystawiane przez lekarza medycyny pracy, różnica
dotyczy podstawy prawnej. Dla wolontariuszy, uczestniczących np. jako wychowawcy
w formach letniego wypoczynku, potrzebne jest tylko orzeczenie do celów sanitarno-
epidemiologicznych, a nie orzeczenie wymagane przez Kodeks pracy. Jest to bardzo często
mylone.
Wolontariusz, pracujący z dziećmi i młodzieżą, nie jest pracownikiem w rozumieniu przepisów
prawa pracy, więc nie obowiązują go badania pracownicze (profilaktyczne) wykonywane na
podstawie Kodeksu pracy. Jednak taki wolontariusz wykonuje „prace stwarzające zagrożenie
przeniesienia zakażenia na inne osoby”, więc ma obowiązek posiadać orzeczenie wydane na
podstawie przepisów ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych u ludzi.
Dlatego organizator wypoczynku nie powinien wystawiać skierowania na badania profilaktyczne.
Natomiast, jeżeli lekarz mający wystawić orzeczenie będzie tego wymagał (przepisy tego
jednoznacznie nie regulują), organizator wypoczynku powinien wystawić skierowanie na badanie
do celów sanitarno-epidemiologicznych.

Bezpieczeństwo zdrowotne i opieka medyczna

Opieka medyczna na obozie

Nie ma aktu prawnego regulującego kwestie konkretnego sposobu organizacji opieki medycznej,
która powinna zostać zapewniona uczestnikom wypoczynku. Wymagane jest, by organizator
wypoczynku dzieci i młodzieży zagwarantował dostęp do opieki medycznej.

Może to zrobić:
• w ramach świadczeń publicznej opieki zdrowotnej,
• na podstawie umowy (wolontariackiej, zlecenia, o pracę) zawartej z lekarzem, pielęgniarką
lub ratownikiem medycznym.

31
W przypadku obozów pod namiotami należy zapoznać się z aktualną Instrukcją Głównego
Inspektoratu Sanitarnego w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych dla stacjonarnych obozów
pod namiotami. Wg stanu na 11 maja 2021 r. obowiązuje instrukcja wydana w maju 2020 r.
Rozdział VII tej instrukcji dotyczy opieki medycznej.

1. Uczestnikom obozu należy zapewnić dostęp do opieki medycznej. Zapewnienie opieki

medycznej polega na stworzeniu warunków do szybkiego udzielenia fachowej pomocy medycznej
w razie potrzeby.
2. Organizator wypoczynku ocenia konieczność zapewnienia w miejscu wypoczynku obecności
osoby mogącej udzielać świadczeń zdrowotnych, posiadającej wymagane kwalifikacje
potwierdzone odpowiednimi dokumentami (np. lekarz, pielęgniarka, ratownik medyczny), biorąc
w szczególności pod uwagę odległość od zakładu opieki zdrowotnej (przychodni, szpitala).
3. Do obowiązków osób udzielających świadczeń zdrowotnych należy prowadzenie dokumentacji
medycznej.
4. Wszyscy wychowawcy (instruktorzy) powinni być przeszkoleni w zakresie udzielania pomocy
przedmedycznej.
5. Komendant obozu zapewnia możliwość izolowania i opieki nad osobami podejrzanymi
o choroby zakaźne.

Komentarz:
Według powyższego zapisu to komendant obozu decyduje o tym, czy istnieje konieczność
zapewnienia na miejscu obozu osoby mogącej udzielać świadczeń zdrowotnych, czy odległość do
najbliższej przychodni czy szpitala jest na tyle niewielka, że wystarczy, aby w razie potrzeby
szybko udzielić fachowej pomocy medycznej w placówce ochrony zdrowia. Oczywiście
zapewnienie opieki medycznej bezpośrednio na terenie obozu jest rozwiązaniem lepszym
i bezpieczniejszym, ale wiąże się z kosztami.

Organizator obozu powinien znać adresy, telefony, godziny przyjęć oraz zakres świadczeń
udzielanych w najbliższej przychodni i szpitalu. Przed wyjazdem na obóz trzeba sprawdzić nie
tylko, gdzie znajduje się najbliższa przychodnia i szpital, ale także apteka i dentysta. Można
rozważyć powiadomienie przychodni czy szpitala o prowadzonym obozie.

Kto może sprawować opiekę medyczną na obozie?

Osobami uprawnionymi do udzielania świadczeń zdrowotnych są:

• lekarz,
• pielęgniarka,
• ratownik medyczny.
Każda z tych osób ma oczywiście inne kwalifikacje i co za tym idzie, inne możliwości działania.
W pewnym uproszczeniu: diagnozowanie chorób oraz zlecanie podania leków jest zastrzeżone
wyłącznie dla lekarza, choć istnieje wykaz leków, o których podaniu może samodzielnie
zadecydować pielęgniarka. Wykonywanie czynności zastrzeżonych dla lekarza jest ustawowo
zabronione dla osób niebędących lekarzami. W przypadku pielęgniarki zapis prawny jest trochę
inny i zastrzega, dla osoby z uprawnieniami pielęgniarki-pielęgniarza, wyłączność czynności
wykonywanych zawodowo. Zakres uprawnień zawodowych ratownika medycznego jest
ograniczony do podejmowania działań w sytuacjach nagłego zagrożenia życia lub zdrowia.

32
Osoba odpowiedzialna za opiekę medyczną na obozie musi mieć uprawnienia zawodowe, ale nie
musi prowadzić własnej działalności gospodarczej, np. zarejestrowanej praktyki lekarskiej lub
pielęgniarskiej. Może wykonywać swoje obowiązki, na przykład, na podstawie umowy
wolontariackiej albo umowy cywilnoprawnej.

Jak widać z powyższego, do udzielania świadczeń medycznych na obozie nie jest uprawniony
student medycyny, farmaceuta, ratownik harcerski (po kursie HSR).

Doraźnie, niezawodowo, ktoś inny niż osoba odpowiedzialna za opiekę medyczną,

np. wychowawca, też ma prawo podać leki zlecone przez lekarza.

Zlecenie podawania leków musi być udokumentowane, np. poprzez pisemną dyspozycję od
rodziców określającą rodzaj leku, dawkowanie, okres leczenia, porę dnia lub okoliczności,
w jakich należy podać lek (np. wystąpienie duszności). Najbezpieczniej jest, gdy rodzice przekażą
osobie odpowiedzialnej za opiekę medyczną lub wychowawcy zlecenie lekarskie, które określa
nazwę leku, dawkę oraz częstotliwość dawkowania i okres leczenia.

Lek powinien być dostarczony w oryginalnym opakowaniu, podpisany imieniem i nazwiskiem

dziecka. Lek powinien być przechowywany w miejscu zabezpieczonym przed dostępem osób
nieupoważnionych, w temperaturze i warunkach przechowywania określonych przez producenta.

Zakres obowiązków osoby sprawującej opiekę medyczną na obozie

Przykład:
¾ Sprawowanie całodobowo opieki medycznej nad uczestnikami i kadrą obozu.
¾ Nadzór nad podawaniem uczestnikom leków stale przyjmowanych (wg zaleceń od rodziców
lub lekarza).
¾ Wyjazdy z osobami potrzebującymi pomocy zdrowotnej do przychodni lub szpitala.
¾ Prowadzenie dokumentacji udzielonych porad (dzień, godzina, osoba, problem zdrowotny,
zastosowane leczenie, zalecenia, ew. kiedy ponowna kontrola, kiedy ma się zgłosić).
¾ Dbanie o czystość w ambulatorium i ew. izbie chorych.
¾ Dbanie o właściwe przechowywanie leków (zwłaszcza w odpowiedniej temperaturze,
zabezpieczone przed kurzem), a także zabezpieczenie leków przed dziećmi (dotyczy
zwłaszcza leków silnie działających, które powinny być zamykane).
¾ Prowadzenie odrębnej ewidencji osób, u których stwierdzono kleszcza (dzień, osoba,
miejsce ukąszenia, czy jest odczyn zapalny, jak duży, czy są jakieś objawy ogólne
np. gorączka, czy kleszcz został wyjęty w całości, zalecenia).
¾ Sprawdzenie czystości skóry i włosów uczestników pierwszego lub drugiego dnia obozu.

Komentarz:
Wbrew wątpliwościom przeprowadzenie u uczestników obozu kontroli czystości skóry i włosów
jest legalne. Ze względu na powszechnie występującą latem wszawicę jest to bardzo wskazane.
Oczywiście należy przestrzegać zasad intymności podczas badania (kontrola indywidualna
w wydzielonym pomieszczeniu) i poufności co do wyników badań. Innym słowy, nie wolno ustawić
dzieci w szeregu i po kolei sprawdzać czystości przy wszystkich. Dziecko samo może powiedzieć
kolegom, że ma wszy, ale kadrze obozu rozpowiadać o tym nie wolno.

33
Można ten zakres obowiązków rozszerzyć przykładowo o:
¾ Pobieranie próbek żywnościowych oraz nadzór nad ich przechowywaniem.
¾ Okresowe inspekcje sanitarne na terenie obozów (po uzgodnieniu z komendantami
obozów) – zwracanie uwagi na czystość, porządek w namiotach i na terenie, zwracanie
uwagi na resztki jedzenia (niedopuszczalne jest przetrzymywanie jedzenia w obozach).
¾ Okresowe inspekcje latryn i umywalni – czy jest porządek.
¾ Przypilnowanie (np. przypomnienie komendantom), aby dzieci wyrzuciły po przyjeździe na
obóz stare kanapki i inne łatwo psujące się produkty – dotyczy zwłaszcza zuchów, które
lubią „chomikować” jedzenie w torbach.
¾ Zaliczanie wymagań dzieciom do sprawności „higienista”.

Spotkanie przedobozowe

Na takim spotkaniu można przedstawić osobę, która będzie sprawowała opiekę medyczną podczas
obozu. Rodzice mają wtedy możliwość porozmawiania z taką osobą i wyjaśnienia wątpliwości.
Należy także zobowiązać rodziców, aby przy wypełnianiu karty uczestnika podali wszystkie
istotne dane dotyczące dziecka, a szczególnie dokładnie informacje zdrowotne. Zdarza się
bowiem, że rodzice z obawy o to, że dziecko nie zostanie zabrane na obóz, zatajają pewne
bardzo ważne informacje (np. że dziecko ma zdiagnozowaną padaczkę, chorobę serca itp.).

Informacje o zdrowiu uczestników

Zapoznanie się z informacjami o zdrowiu uczestników, które zawarte są w kartach uczestników,

daje obraz ewentualnych zagrożeń. Osoba sprawująca opiekę zdrowotną na obozie powinna
wynotować sobie istotne problemy (np. dzieci z alergiami, chorobami przewlekłymi, specjalnymi
potrzebami zdrowotnymi). Oczywiście trzeba mieć na uwadze to, że są to dane podlegające
szczególnej ochronie i należy je zabezpieczyć przed dostępem osób trzecich.

Apteczka obozowa

Czym innym jest obozowa apteczka pierwszej pomocy, a czym innym „apteczka obozowa”
rozumiana jako apteczka w dyspozycji osoby sprawującej opiekę medyczną.
W zależność od tego, kto sprawuje opiekę medyczną, inna będzie zawartość takiej apteczki.
Jeżeli korzystamy ze starej apteczki, to oczywiście musimy przejrzeć jej zawartość, wyrzucić to,
co jest przeterminowane lub jeżeli zachodzi podejrzenie utraty jakości. Na to miejsce trzeba
zakupić nowe środki, najlepiej o długiej dacie ważności, tak aby można je było wykorzystywać
ew. po obozie.
W ogólnodostępnej apteczce pierwszej pomocy nie może być leków. Powinny znajdować się tam
środki, które będą przydatne przy udzielaniu skutecznej pomocy w nagłych przypadkach, przede
wszystkich związanych z urazami.

Ambulatorium

Przy projektowaniu i budowie obozu należy pamiętać o wygodnym i logicznym umiejscowieniu

ambulatorium. Powinno ono być w miejscu łatwo dostępnym, odpowiednio oznakowane.
Na niektórych obozach można spotkać dzwoneczek umiejscowiony przy wejściu do ambulatorium,
którym osoba potrzebująca pomocy powiadamia, że przyszła.
Dobrze jest, gdy ambulatorium znajduje się blisko namiotu, w którym śpi osoba odpowiedzialna
za sprawowanie opieki na obozie.

34
Zazwyczaj ambulatorium znajduje się w osobnym, dużym namiocie. Powinno być ono wyposażone
w łóżko, czyli w warunkach obozowych jest to najczęściej kanadyjka.
Łóżko powinno być przykryte prześcieradłem (praktyczne są jednorazowe prześcieradła
fizelinowe). Może być mała poduszeczka i koc. W ambulatorium przydatny jest stolik i regał,
a także zamykana szafka na leki, w tym te przekazane przez rodziców.
W warunkach obozowych zazwyczaj nie ma zamykanej szafki i wykorzystuje się np. niewielką
skrzynię zamykaną na kłódkę. Ponieważ na obozie jest zazwyczaj dużo kurzu i sporo owadów,
wszystkie wyroby medyczne warto trzymać w zamykanych plastikowych pojemnikach.

W ambulatorium powinien się znajdować pojemnik lub worek na odpady medyczne, najlepiej
czerwony, bo czasem sanepid wymaga pojemnika o takim kolorze. W ambulatorium należy
zorganizować stanowisko do mycia rąk. Trzeba przy tym pamiętać o stałym zapewnieniu czystej
wody. Wstęp do ambulatorium powinien być ograniczony. Najlepiej, jeśli taki namiot urządza
osoba sprawująca opiekę medyczną.
Trzeba zadbać o dobre, bezpieczne i łatwe w użyciu źródło światła. Ponieważ mamy na rynku
sporo latarek i lamp LED, nie powinno być z tym dziś kłopotu.

Izba chorych, zwana niekiedy izolatką

Izby chorych powinny być dwie - jedna dla dziewcząt a druga dla chłopców.
Jeśli obóz jest mały, może to być jeden namiot, ale z wyraźnym oddzieleniem między częścią
damską i męską. Izolatka powinna być wyposażona w łóżka z pościelą (co na naszych obozach
sprowadza się praktycznie do prześcieradła, bo uczestnik i tak przyjdzie ze swoim śpiworem)
i stolik, półkę lub wieszak na rzeczy osobiste. Konieczne jest zmienianie pościeli osobom chorym,
dlatego przydają się prześcieradła jednorazowe.
Z praktycznych doświadczeń: niekiedy inspekcja sanitarna akceptuje deklarację, że obóz
(zwłaszcza niewielki) dysponuje w magazynie przygotowanym na ten cel namiotem oraz
wyposażeniem i izba chorych zostanie postawiona w razie potrzeby.

Dokumentacja medyczna

Do obowiązków osób udzielających świadczeń zdrowotnych należy prowadzenie dokumentacji

medycznej. Najczęściej jest to zwykły zeszyt, w którym odnotowuje się na bieżąco udzielone
porady i wykonane zabiegi (np. wyjęcie kleszcza).

Bezpieczeństwo i higiena pracy

BHP – ryzyko, jakie niesie za sobą wykonywanie zleconych czynności –

bezpieczeństwo prac, używanie środków chemicznych; prace na wysokości
- hm. Marek Klimowski, hm. Wojciech Cabaj

Ilekroć w niniejszym dokumencie mowa jest o rozporządzeniu BHP, należy przez to rozumieć
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650 z dnia 29.09.2003 z późn. zm.).

35
Co to jest BHP?

Zwrot „BHP” oznacza bezpieczeństwo i higienę pracy, czyli zbiór przepisów oraz zasad
dotyczących bezpiecznego wykonywania różnorodnych czynności, których przestrzeganie ma
zapobiegać wypadkom oraz chorobom zawodowym. Przepisy BHP określają także warunki pracy,
które mają zapewnić pracownikom higieniczne środowisko pracy.

Aby odpowiednio zorganizować obóz oraz śródroczną pracę drużyn, obowiązkowo należy zapoznać
się z aktualnie obowiązującymi przepisami prawa powszechnego oraz przepisami wewnętrznymi
Związku Harcerstwa Polskiego.

Praca wolontariuszy

Podstawa prawna: Ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego

i o wolontariacie (Dz.U. z 2014 r., poz. 1118 ze zm.).

Na podmiocie korzystającym ze świadczeń wolontariuszy ciąży obowiązek przekazywania tym

wolontariuszom informacji o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi
świadczeniami oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Odpowiedni zakres informacji
powinna przekazać osoba, która legitymuje się ukończonym wymaganym szkoleniem w dziedzinie
bezpieczeństwa i higieny pracy, posiadająca zasób wiedzy, doświadczenia zawodowego oraz
predyspozycje dydaktyczne zapewniające właściwe przekazanie wymaganych informacji.

Z harcerskiego podwórka...
hm. Dariusz Brzuska

Można przyjąć, że osoba z państwowymi uprawnieniami kierownika wypoczynku, czyli co

najmniej podharcmistrz lub absolwent odpowiedniego kursu, ma ukończone szkolenie
w dziedzinie bhp (bo to wchodzi w zakres kursów i prób instruktorskich), ma też doświadczenie
zawodowe (bo zanim ta osoba zdobyła stopień phm., musiała mieć staż wychowawczy przy próbie
pwd. i po zdobyciu stopnia pwd). Ma też predyspozycje dydaktyczne, bo nasi instruktorzy po
prostu tak mają.
Oczywiście dobrze by było mieć w kadrze zawodowca do spraw bhp, ale w kadrze warto mieć
wielu zawodowców a nie zawsze to się udaje.

Wolontariusz powinien być poinformowany w szczególności o ewentualnym występowaniu

następujących czynników ryzyka dla zdrowia i bezpieczeństwa związanych z wykonywanymi
świadczeniami:
1) Występujących w środowisku wykonywania świadczenia czynnikach szkodliwych,
uciążliwych i niebezpiecznych. Należą do nich:
a) Czynniki fizyczne (np. poruszające się maszyny i mechanizmy, ruchome elementy
urządzeń technicznych, naruszenie konstrukcji, powierzchnie, na których jest możliwy
upadek, ostrza, ostre krawędzie, wystające elementy, temperatura powierzchni
wyposażenia technicznego i materiałów, położenie stanowiska pracy w stosunku do
powierzchni ziemi lub podłogi pomieszczenia, prąd elektryczny, pożar, wybuch);
b) Czynniki chemiczne (np. w zależności od działania na organizm: toksyczne, żrące,
drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, upośledzające czynności rozrodcze;
w zależności od sposobów wchłaniania: przez drogi oddechowe, przez skórę i błony
śluzowe, przez przewód pokarmowy);

36
 c) Czynniki biologiczne (np. drobnoustroje - bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki,
wewnętrzne pasożyty ludzkie, mogące być przyczyną zakażenia, alergii bądź zatrucia);
d) Czynniki psychofizyczne (np. obciążenie nerwowo–psychiczne, w tym obciążenie
umysłu, niedociążenie lub przeciążenie percepcyjne, obciążenie emocjonalne).
2) Możliwości wpływu oddziaływania środowiska pracy, w którym jest wykonywane
świadczenie pracy, w szczególności niekorzystnych skutkach zdrowotnych będących
wynikiem zagrożeń występujących w środowisku lub związanych ze sposobem
wykonywania pracy.
3) Zdarzeniach wypadkowych i przyczynach je powodujących.
4) Bezpiecznych i higienicznych warunkach wykonywania świadczeń.

Z harcerskiego podwórka...
hm. Dariusz Brzuska

Osoba, która ma „poinformować wolontariuszy o ryzyku i zasadach ochrony przed zagrożeniami”,

powinna zastanowić się, „co może pójść nie tak, co się może zdarzyć, co jest zagrożeniem i jak
go unikać”. Po czym należy uprzedzić o tym wolontariuszy (czyli w praktyce całą kadrę formy
wypoczynku) i należy zadbać, by móc potem udowodnić fakt poinformowania. Czyli albo trzeba
mieć świadków, albo pisemne potwierdzenie, że dane osoby zostały poinformowane.

W ramach realizacji obowiązku zapewniania bezpiecznych i higienicznych warunków wykonywania

świadczeń w szczególności koniecznym jest – na zasadach dotyczących pracowników –
wyposażenie wolontariuszy w odzież i obuwie robocze (jeżeli przemawiają za tym względy
bezpieczeństwa
i higieny pracy) oraz w zależności od rodzaju świadczeń i zagrożeń związanych z ich
wykonywaniem – odpowiednie środki ochrony indywidualnej.

Z harcerskiego podwórka...
hm. Dariusz Brzuska

Środkami ochrony indywidualnej są m.in. rękawice ochronne, gogle lub przyłbice ochronne,
ochronniki słuchu, maski przeciwpyłowe, a w wersji „full service” buty ze stalowymi noskami lub
specjalne spodnie dla pilarza, zatrzymujące łańcuch pilarki po kontakcie z tkaniną. To obóz
powinien zapewnić rękawice do pracy!

Komendy poszczególnych chorągwi prowadzą dla kadry kierowniczej obozów szkolenia

przygotowujące do pełnionej funkcji, obejmujące także zagadnienia bezpieczeństwa.

Bezpieczne wykonywanie czynności

Najważniejsze elementy bezpiecznego wykonywania czynności:

1) odpowiednia organizacja pracy,
2) dobór narzędzi i materiałów,
3) omówienie z grupą wykonawców przebiegu prac,
4) wskazanie mogących wystąpić zagrożeń,
5) ustalenie miejsca rozmieszczenia urządzeń (np. urządzeń obozowych),
6) właściwe przechowywanie i konserwacja sprzętu i materiałów,

37
 7) odpowiednie rozplanowanie sprzętu w magazynie (zasada odpowiedniej nośności regałów;
odpowiednie ich przytwierdzenie; zwrócenie szczególnej uwagi na obciążenie; stosowanie
zasady ergonomii – najcięższe rzeczy na dolnych półkach, najlżejsze na górnych),
8) właściwy transport sprzętu – należy zwrócić szczególną uwagę na ciężki sprzęt i normy
dotyczące dźwigania ciężarów; podstawowe normy to:

Dla przenoszenia po terenie Praca stała Praca dorywcza – do 4

płaskim, nie dalej niż 25 metrów i x na godzinę, do 4
nie wyżej niż na wysokości barków, godzin pracy (oba
wartości podano w kilogramach warunki łącznie)
młodociani – dziewczęta 8 14
młodociani – chłopcy 12 20
mężczyźni 30 50
kobiety 12 20

Przy wnoszeniu ciężarów i podawaniu ich w górę oraz przy noszeniu na większą odległość
normy są ostrzejsze!
Młodociani to osoby powyżej 16 roku życia. Dla młodszych norm nie określono. Można
przyjąć, że osoba młodsza niż 16 lat nie powinna przenosić więcej niż 10% masy swojego
ciała.

Osobom wykonującym pracę należy zapewnić:

1) krótkie, ale za to częste przerwy,
2) miejsce do odpoczynku,
3) możliwość umycia się i zmiany odzieży,
4) dostarczenie energii w postaci kalorycznych posiłków.

Jeśli przez „osoby wykonujące pracę” rozumiemy pracowników, to przerwy w pracy również są
regulowane przepisami prawa pracy

Z harcerskiego podwórka...
hm. Dariusz Brzuska

Najczęstsze błędy przy pracach transportowych to:

• Brak rękawic ochronnych.
• Noszenie zbyt dużej ilości sprzętu na raz. Nasza młodzież za wszelką cenę chce pokazać, jaka
jest silna i wytrzymała, więc przenosi po dwie kanadyjki zamiast jednej, komplet masztów do
dziesiątki zamiast wziąć osobno stelaż, osobno maszty, bierze cztery paczki zapałek zamiast
jednej, pięć materacy zamiast najwyżej dwóch (w dodatku prawdopodobnie upadną one na
podłoże i pobrudzą się). A przecież stelaże do NS-a można powiązać po cztery zamiast po
szesnaście, poprzeczki do NS-a po osiem zamiast po 24 i można, kierując pracami
transportowymi, zabraniać „kozaczenia” chroniąc w ten sposób na przyszłość kręgosłupy
naszych wychowanków.
• Pakowanie sprzętu w ogromne skrzynie transportowe, rodem np. z demobilu. Armia kiedyś
nie przejmowała się narażaniem żołnierzy na szwank. Potem zaczęła się przejmować
i skrzynie trafiły do harcerstwa… A potem noszą ręcznie i ręcznie ładują na ciężarówkę. Taka
pusta skrzynia potrafi ważyć 20 kg, a wypełniona np. siekierami? Strach pomyśleć!
Przepisy o dopuszczalnych obciążeniach przy ręcznych pracach transportowych nie zostały
wymyślone ot tak, z kapelusza. Jeżeli komuś harcerek i harcerzy coś się stanie, bądźcie

38
 pewni, że w czasie procesu cywilnego o odszkodowanie albo procesu karnego o sprowadzenie
zagrożenia, czego następstwem był uszczerbek na zdrowiu, druga strona zaświeci wam tymi
przepisami w oczy.
• Transport sprzętu „łańcuszkiem z rąk do rąk” w miejscach, gdzie nie jest to niezbędne
wskutek ciasnoty pomieszczeń. Piszący te słowa prosi czytelników o krótki eksperyment
myślowy. Jeżeli grupa dwudziestu harcerzy ma przetransportować sto kanadyjek i ustawi się
w „łańcuszek z rąk do rąk”, to każdy z grupy musi sto razy złapać każdą kanadyjkę i podać ją
dalej. A jeżeli każdy z grupy po kolei weźmie swoją kanadyjkę i zaniesie ją do punktu
przeznaczenia, jest tylko pięć czynności „łapania kanadyjki” na osobę.
W której sytuacji i ile razy jest większe ryzyko, że podczas czynności chwytania kanadyjka
przytrzaśnie komuś palce, albo że podczas przekazywania kolejnemu wymknie się z rąk
i upadnie na nogi?
Piszący te słowa obserwował kiedyś załadunek na ciężarówkę materacy metodą „łańcuszka”.
Podczas przekazywania z rąk do rąk praktycznie każdy materac choć raz zawadzał o ściółkę
leśną, a kurz był srogi. Ponadto, przeciętnie co drugi materac wymykał się komuś z rąk
i lądował w kurzu. Nie chciałbym, by moi harcerze korzystali potem z tych materacy!
• Niewykorzystywanie wózków, taczek, uchwytów transportowych. To naprawdę wiele
nie kosztuje, a obozy zyskają większe bezpieczeństwo.

Wykonywanie prac na wysokości

Prace na wysokości to prace wykonywane co najmniej 1 metr nad poziomem powierzchni podłogi
lub ziemi. Młodociani mają zabronione prace grożące upadkiem na wysokości powyżej 3 m
(Rozporządzenie RM w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich
zatrudniania przy niektórych z tych prac, Dz.U.2016.1509).

Prace na wysokości mogą wykonywać jedynie osoby, które posiadają odpowiednie przeszkolenie,
przy wykorzystaniu środków ochrony indywidualnej (np. kask, szelki, linki, samohamowacze –
wszystkie atestowane) zawsze w asekuracji drugiej osoby. Prace na wysokości traktowane są jako
prace szczególnie niebezpieczne w rozumieniu przepisów prawa państwowego. Wolontariusz (oraz
pracownik) nieposiadający dopuszczenia do pracy na wysokości, wydanego w postaci orzeczenia
przez lekarza medycyny pracy, nie może wykonywać prac na wysokości.

Z harcerskiego podwórka...
hm. Dariusz Brzuska

Jeżeli chcesz legalnie wpuścić kogoś na drabinę powyżej wysokości jednego metra, taka osoba
powinna mieć dopuszczenie lekarskie od lekarza medycyny pracy do pracy na wysokości. Warto
wiedzieć, że jeżeli praca jest prowadzona na podestach czy balkonach zabezpieczonych przed
wypadnięciem odpowiednimi barierkami, nie jest to praca na wysokości. Szczegóły są zawarte
w par. 105-110 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650).
Wykorzystywana drabina powinna mieć atest. Drabiny dostępne na rynku mają atesty, więc nie
będzie z tym problemu.

Uwaga! Tzw. słupołazy lub drzewołazy nie są środkami ochrony indywidualnej. To jest sprzęt
ułatwiający wchodzenie na drzewo czy słup, ale przed niczym nie chroni. Przeciwnie – ostre
elementy mogą być przyczyną poważnych obrażeń, a ryzyko przypadkowego wbicia kolca we
własną nogę jest poważne. Używanie drzewołazów wiąże się ponadto z uszkodzeniem

39
(pokaleczeniem) drzewa, na które się wchodzi. Nie jest dozwolone używanie tego sprzętu bez
specjalistycznego przeszkolenia! Ponadto obowiązują wszystkie zasady dotyczące pracy na
wysokości - dopuszczenie lekarskie, środki ochrony osobistej, asekuracja, zakaz dla
młodocianych. I jeszcze, najlepiej, osobne ubezpieczenie NNW.

Środki chemiczne

Przy pracach z wykorzystaniem środków chemicznych, np. środków czystości, detergentów,

rozpuszczalników, rozcieńczalników, farb, klejów, żywic, laminatów, lakierów itp. lub środków
tworzących pyły, należy stosować obowiązkowo odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony
indywidualnej w postaci np. rękawic, okularów czy masek. Należy zapewnić bardzo dobre warunki
wentylacji – prace najlepiej wykonywać na świeżym powietrzu. Środki chemiczne przechowuje się
w szczelnych i zabezpieczonych pojemnikach, dokładnie oznakowanych i opisanych, do których
dostęp mogą mieć tylko uprawnione i upoważnione osoby. Nie wolno przechowywać i stosować
produktów, których termin ważności minął. Środki chemiczne przechowuje się wyłącznie
w oryginalnych pojemnikach – nigdy nie należy ich przechowywać w pojemnikach od napojów
i żywności. Należy ściśle przestrzegać sposobu użycia podanego na etykiecie lub opakowaniu.
Środków chemicznych nie wolno mieszać ze sobą, chyba że zezwala na to producent. Należy
dopilnować, aby osoby pracujące ze środkiem chemicznym nie spożywały żadnych pokarmów ani
płynów podczas prac z ich wykorzystaniem oraz w pobliżu miejsca ich magazynowania.

Czynności przy użyciu środków chemicznych sklasyfikowanych jako preparaty/substancje

niebezpieczne mogą wykonywać jedynie osoby, które ukończyły 18 lat. Osoby te muszą zapoznać
się z Kartą charakterystyki substancji niebezpiecznej, którą otrzymamy np. od sprzedawcy,
producenta lub importera.

Karta charakterystyki substancji niebezpiecznej zawiera między innymi:

1) Identyfikację substancji (preparatu) i identyfikację producenta (dystrybutora);
2) Identyfikację zagrożeń;
3) Skład preparatu;
4) Informację o sposobie udzielania pierwszej pomocy;
5) Postępowanie w przypadku pożaru;
6) Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska;
7) Postępowanie z substancją (preparatem) w używaniu i magazynowaniu;
8) Metody kontroli zagrożenia, konieczne środki ochrony indywidualnej;
9) Właściwości fizyczne i chemiczne;
10) Stabilność i reaktywność;
11) Informacje toksykologiczne;
12) Informacje ekologiczne;
13) Postępowanie z odpadami;
14) Informacje o transporcie;
15) Informacje o przepisach prawnych;
16) Inne informacje.

Z harcerskiego podwórka...
hm. Dariusz Brzuska

Dopóki w użyciu na obozie są środki czystości będące artykułami gospodarstwa

domowego, można posiłkować się sposobem użytkowania i środkami ostrożności

40
podanymi na opakowaniu i wizytacja sanepidu nie powinna zbytnio się czepiać. Jeżeli
jednak stosuje się przemysłowe środki do dezynfekcji, czyszczenia, mycia, należy
koniecznie zaopatrzyć się w kartę charakterystyki substancji niebezpiecznej. Każdy
producent udostępnia taką kartę, łatwo ją znaleźć w Internecie. W przypadku substancji
jednoznacznie określonej (np. podchloryn wapnia) karta ostatecznie może pochodzić od
innego producenta takiej samej substancji. Gdy już taką kartę uzyskacie, warto się z nią
zapoznać.
Może się zdarzyć, że będzie od Was wymagana deklaracja producenta, że środki używane
na obozie do mycia i czyszczenia są biodegradowalne. Cóż, trzeba zapytać w sklepie,
hurtowni albo dostawcę i wybierać właściwe środki.

Kwaterka
- hm. Wojciech Cabaj

Grupa kwatermistrzowska (popularnie „kwaterka”) stanowi odrębną od obozu formę i co do

zasady nie jest wypoczynkiem (nie spełnia ustawowej definicji wypoczynku), dlatego nie podlega
zgłaszaniu w kuratorium, pomimo udziału w niej osób niepełnoletnich. Zależnie od czasu trwania
kwaterka może podlegać Instrukcji HALiZ i zgłaszaniu jako forma HALiZ inna niż wypoczynek
(stosuje się wtedy Karty kwalifikacyjne uczestnika formy HALiZ innej niż wypoczynek).

Kwaterka (przed obozem): przygotowanie przez członków grupy kwatermistrzowskiej

podstawowej infrastruktury niezbędnej do rozpoczęcia formy HALiZ. Działania grupy
kwatermistrzowskiej winny ograniczać się do niezbędnego minimum – wszystkie prace możliwe
do wykonania przez uczestników w ramach przygotowywania miejsca do życia w lesie winny być
wykonywane w czasie obozu. Grupa kwatermistrzowska przygotowuje na ogół takie podstawowe
elementy, jak kuchnia, latryny czy miejsce wykorzystywane do kąpieli, które muszą być na obozie
już w momencie przyjazdu uczestników.

Kwaterka to także wyjazd grupy uruchamiającej bazę na początku sezonu, jeśli baza posiada
infrastrukturę niezależną od poszczególnych korzystających z niej obozów, np. kuchnię,
magazyny, miejsce wykorzystywane do kąpieli czy przystań dla jednostek pływających.

Częścią kwaterki nie są działania z zakresu pionierki obozowej, takie jak budowanie pryczy,
urządzanie terenu obozu, zdobnictwo obozowe itd. Są to normalne elementy programu obozu
o dużej wartości wychowawczej i powinny być one wykonywane na początku obozu przez harcerki
i harcerzy. Budowanie obozu jest jednym z głównych aspektów obozowego życia.

Kwaterka (po obozie): porządkowanie lub demontaż przez członków grupy kwatermistrzowskiej
infrastruktury wykorzystywanej podczas formy HALiZ. Grupa kwatermistrzowska demontuje,
remontuje, likwiduje, przygotowuje do zimowania itd. takie elementy infrastruktury, jak
kuchnia, namioty, miejsce okazjonalnie wykorzystywane do kąpieli, budynki, domki itd.

Częścią kwaterki poobozowej nie są działania związane z demontażem obozu, z wyjątkiem

działań niemożliwych do przeprowadzenia siłami uczestników (np. odpowiednie przygotowanie
namiotów do zimowania). Co do zasady, kwaterka poobozowa winna być ograniczona do działań
dotyczących infrastruktury wykraczającej poza pojedynczy obóz lub wymagających istotnych
umiejętności technicznych. Doprowadzenie terenu, na którym stał obóz, do stanu pierwotnego

41
winno być elementem normalnego programu obozu ze względu na dużą wartość wychowawczą
tych działań.

Maszyny i narzędzia
- hm. Marek Klimowski, hm. Wojciech Cabaj

Obowiązki wynikające z przepisów prawa państwowego

Osoba wykonująca świadczenia wolontariackie (wolontariusz) powinna posiadać kwalifikacje

i spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli
obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełniania stosownych wymagań wynika z odrębnych
przepisów. Korzystający z pracy wolontariusza zobowiązany jest zapewnić wolontariuszowi, na
dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, bezpieczne
i higieniczne warunki wykonywania przez niego świadczeń, w tym w zależności od rodzaju
świadczeń i zagrożeń związanych z ich wykonywaniem – odpowiednie środki ochrony
indywidualnej.

Musimy zdać sobie sprawę, że coraz częściej używamy w pracy harcerskiej różnego rodzaju
narzędzi mechanicznych, i że wiąże się z tym przestrzeganie wymagań, które określone zostały
w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych
wymagań dla maszyn (Dz.U.2008.199.1228 z dnia 2008.11.07 z późn. zm.) wdrażającym
do polskiego prawa postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego. Do maszyn, ogólnie
ujmując, zalicza się każde urządzenie, które posiada mechanizm napędowy inny niż bezpośrednio
wykorzystujący siłę mięśni ludzkich bądź zwierzęcych, składający się ze sprzężonych części albo
elementów, z których przynajmniej jedna jest ruchoma, połączonych w całość mającą konkretne
zastosowanie.

W pracy harcerskiej do najczęściej używanych maszyn zaliczyć można między innymi: wiertarkę,
wkrętarkę, wyrzynarkę, piłę łańcuchową, piłę tarczową, agregat prądotwórczy itp. Wszystkie
maszyny powinny spełniać określone prawem wymagania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia.

Przykładowe elementy bezpieczeństwa w maszynach:

• Maszyna przenośna powinna być tak zaprojektowana, wykonana lub wyposażona, aby
wyeliminować ryzyko przypadkowego uruchomienia lub kontynuowania działania po
zwolnieniu uchwytów przez operatora, a jeżeli spełnienie tego wymagania nie jest technicznie
możliwe - należy stosować równorzędne środki zabezpieczające.
• Konstrukcja maszyny przenośnej trzymanej w ręku powinna w koniecznych przypadkach
pozwalać na wzrokową kontrolę strefy niebezpiecznej i kontrolę kontaktu narzędzia
(np. wiertła, tarczy szlifierskiej) z obrabianym materiałem.
• W sytuacji, gdy jest tego potrzeba, powinna istnieć możliwość wyposażenia urządzenia
w osłonę lub osłony chroniące przed odpryskami, a odpowiednia osłona lub osłony muszą być
dostarczone przez producenta maszyny.
• Do każdego egzemplarza maszyny przenośnej trzymanej w ręku lub prowadzonej ręcznie
powinna być dołączona instrukcja obsługi maszyny.
• Przenośne maszyny i inne narzędzia ręczne z napędem mechanicznym powinny być
odpowiednio zabezpieczone przed przypadkowym dotknięciem części czynnych.

42
• Ponadto nie powinny się nadmiernie nagrzewać podczas normalnego użytkowania,
a przypadkowa zmiana nastawienia parametrów i urządzeń sterujących nie powinna być
możliwa.
• Wszystkie przenośne maszyny (narzędzia) powinny być odporne na działanie wilgoci
występującej w normalnych warunkach.

Instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy:

Przed rozpoczęciem czynności należy udostępnić wolontariuszom do stałego korzystania aktualne

instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące:
• stosowanych procesów technologicznych oraz wykonywania prac związanych z zagrożeniami
wypadkowymi lub zagrożeniami zdrowia pracowników;
• obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych;
• postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i niebezpiecznymi;
• udzielania pierwszej pomocy.

Instrukcje powinny w sposób zrozumiały wskazywać czynności, które należy wykonać przed
rozpoczęciem danej pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania pracy, czynności
do wykonania po jej zakończeniu oraz zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych
stwarzających zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników.
Instrukcje dotyczące prac związanych ze stosowaniem niebezpiecznych substancji i preparatów
chemicznych powinny uwzględniać informacje zawarte w kartach charakterystyki tych substancji
i preparatów.

Odpowiednie przygotowanie maszyn i narzędzi

Jednym z elementów bezpiecznego wykonywania czynności przy użyciu maszyn i narzędzi jest ich
odpowiednie przygotowanie. Praca przy wykorzystaniu rozmaitego sprzętu wymaga szczególnej
uwagi, ostrożności, a także znajomości występujących zagrożeń.
Przygotowanie sprzętu jest bardzo istotnym elementem bezpiecznej pracy. Nie wolno używać
uszkodzonego lub niesprawnego narzędzia.

W najczęściej używanych maszynach i narzędziach należy zwrócić szczególną uwagę, czy:

¾ Urządzenie nie jest uszkodzone (należy sprawdzić stan kabla zasilającego, obudowy,
awaryjnego wyłącznika);
¾ Elementy tnące są odpowiednio naostrzone.

Z harcerskiego podwórka (będzie dłużej)…

hm. Dariusz Brzuska

Przeszkolenie z bezpiecznego używania maszyn i narzędzi

Aby bezpiecznie użytkować maszyny i narzędzia, należy zapoznać osobę wykonującą czynności
z zasadami bezpiecznego posługiwania się takim sprzętem. Wskazanym byłoby, aby użytkownicy
takiego sprzętu dostawali do zapoznania się i podpisania regulamin - zasady posługiwania się
maszynami i narzędziami. Takie działania pozwolą na zmniejszenie liczby wypadków podczas prac
związanych z działalnością harcerską.

43
Przy posługiwaniu się narzędziami należy zwrócić uwagę na następujące aspekty:
• Toporek, siekiera, młotek muszą być mocno i sztywno osadzone na trzonku.
• Ostrza siekier i zęby pił muszą być odpowiednio naostrzone.

Przy cięciu piłą:

• Piła obsługiwana w pojedynkę powinna pracować „na pchnięcie”, piła obsługiwana we dwójkę
powinna pracować „na pociągnięcie”, co jest opisywane powszechnie znanym określeniem
„moja-twoja”.
• Używanie własnej ręki (np. paznokcia) jako wyznacznika położenia brzeszczotu piły przy
rozpoczynaniu cięcia jest niedopuszczalne - brzeszczot, zanim zagłębi się w materiał, bardzo
lubi „zatańczyć” po powierzchni i zawsze okazuje się, że ręce były zbyt blisko.
• Obowiązkowe jest używanie rękawic ochronnych na dłoniach podtrzymujących cięty
przedmiot.
• Znakomicie sprawdza się i jest godny polecenia przenośny metalowy stojak do cięcia drewna
(kobyłka, koziołek). Wydatek nieduży, ale poważnie poprawia bezpieczeństwo i ergonomię
pracy, bo cięcie jest wykonywane przez traczy w pozycji stojącej. Mam nadzieję, że każdy
widział harcerzy tnących żerdzie na obozie. Najczęściej odbywa się to w przysiadzie lub na
klęczkach. Zupełnie nie o to chodzi!

Przy rąbaniu siekierą (toporkiem):

• Niewskazane jest prowadzenie narzędzia w dół po łuku. Ostrze powinno poruszać się możliwie
pionowo.
• Należy stanąć w lekkim rozkroku. Należy poruszać całym narzędziem, opuszczając w dół
równolegle ostrze i rękojeść. W końcowej fazie można ugiąć nogi (wykonać półprzysiad) - taki
sposób jest najbezpieczniejszy.
• Dłonie nie mogą znajdować się poniżej pracującego ostrza. Jak polano nie chce stać na
pieńku, to pokombinuj, obróć je, postaw w innym miejscu, podeprzyj wiórem, przyklej,
przybij, przyszyj, zrób cokolwiek, ale nie podkładaj rąk!
• Rozłupywanie na elastycznym podłożu (ziemia, ściółka, uniesiona żerdź) jest mało skuteczne
i niebezpieczne ze względu na to, że siekiera może odbić.
• Należy używać tylko siekier sztywno osadzonych na rękojeści. Wszelkie próby doraźnych
napraw przez klinowanie jakimś znalezionym ścinkiem drewna albo, co gorsze, grubym
gwoździem, to proszenie się o wypadek. Dla bezpieczeństwa nie wolno też stawać na wprost
blisko pracującego rębacza.
• Obuch siekiery (czyli ta część żelaza najdalej od ostrza) nie jest przeznaczony do pracy jako
młotek. Siekiera nie służy do wbijania gwoździ! To znaczy można to robić, ale niszczy się
siekierę (bo obuch nie jest hartowany) i krzywią się gwoździe (bo obuch najczęściej jest
nierówny).
• Przy rąbaniu drewna opałowego znakomicie sprawdza się i jest godna polecenia ręczna
łuparka (skierowane ku górze zamocowane sztywno ostrze w obudowie ochronnej, o które
rozłupuje się mniejsze szczapy, bijąc młotkiem lub obuchem siekiery). Stojak łuparki
przykręca się do dedykowanego w tym celu pieńka. Wydatek spory, ale poważnie poprawia
bezpieczeństwo pracy. Każdy szkrab sobie poradzi i zrobi to bezpiecznie!

Przy pracy młotkiem.

• Każdy harcerz przed wyjazdem na swój pierwszy obóz powinien na jakiejś zbiórce
samodzielnie wbić kilka gwoździ różnej wielkości, a najlepiej też je wyciągnąć.

44
 Prawdopodobnie będą to pierwsze w życiu samodzielnie wbijane gwoździe, ale od czegoś
trzeba zacząć.
• Gwoździ nie wbija się we dwie osoby. Ta sama osoba wbija gwóźdź i go podtrzymuje. Jeżeli
z jakichś przyczyn potrzebna jest pomoc drugiej osoby, to pomocnik nie może trzymać
gwoździa ręką. Można użyć szczypiec (kombinerek), można użyć dodatkowej deseczki z wąską
szczeliną, nie wolno używać rąk pomocnika.
• Młotkiem należy uderzać po linii prostej a nie po łuku. Nie pracujemy samym nadgarstkiem,
tylko opuszczamy rękę wraz z rękojeścią i młotkiem, aby uderzenie było dokładnie w osi
wbijanego gwoździa.

Przykładowe zasady bezpiecznego posługiwania się narzędziami

• Nie wolno używać uszkodzonego lub niesprawnego narzędzia. Toporek, siekiera, młotek muszą
być mocno i sztywno osadzone na trzonku.
• Nie wolno pracować toporkiem lub siekierą, gdy na wprost znajduje się inna osoba.
• Drewno należy trzymać w bezpiecznej odległości od miejsca cięcia, rąbania lub wbijania, tak
by niemożliwe było przypadkowe uderzenie narzędziem w ręce lub nogi.
• Nie wolno przytrzymywać ręką rozłupywanego kawałka drewna (pieńka, polana), z zamiarem
puszczenia drewna w chwili, gdy następuje uderzenie! Drewno musi być stabilnie ustawione
lub oparte bez konieczności przytrzymywania.
• Elementy ociosywane należy trzymać powyżej miejsca ociosywania, tak by nie było możliwe
uderzenie ostrzem w rękę.
• W czasie rąbania należy stać w lekkim rozkroku.
• Siekierą, toporkiem, młotkiem pracuje się (uderza) prowadząc w dół całe narzędzie razem
z rękojeścią. Nie należy pracować „po łuku” poruszając tylko nadgarstkiem nieruchomej ręki.
• Nie wolno ciąć piłą, gdy miejsce cięcia jest wyznaczone przyłożoną ręką. Należy używać
w tym celu kawałka drewna, nigdy ręki!
• Niedozwolone jest przytrzymywanie wbijanego gwoździa przez drugą osobę. Gwóźdź należy
przyłożyć do miejsca wbijania i wcisnąć w drewno lekko postukując młotkiem. Następnie
puścić gwóźdź, młotek ująć dalej na trzonku i wbijać. Im dalej od obucha trzymasz młotek,
tym siła uderzenia jest większa (ale wtedy trudniej trafić w gwóźdź).
• Nieużywane narzędzia należy odkładać w widoczne miejsca, by uniknąć przypadkowego
nadepnięcia lub upadku na ostrze. Piły przechowuje się w miarę możliwości zębami do dołu.
Toporki i siekiery można czasowo przechowywać wbite w pieniek lub grubą żerdź (ale nigdy
w rosnące drzewo).
• Gwoździe należy trzymać w naczyniu (wiaderku itp.) Nie należy kłaść gwoździ na ziemi – giną,
później są przyczyną zranień. Złe gwoździe trzeba wyrzucać do wyznaczonego naczynia. Nie
rzucamy na ziemię po to, by zebrać je później – zawsze jakieś zaginą w ściółce.
• Nie wolno pozostawiać bez nadzoru narzędzi leżących na ziemi. Uwaga! Brzeszczoty pił są
bardzo wrażliwe na wilgoć! Po zakończonej pracy narzędzia należy schować we właściwe
miejsce.

Na razie wystarczy tego harcerskiego podwórka…

Przy posługiwaniu się narzędziami należy zwrócić uwagę na następujące aspekty:

45
 1) wymogi bezpieczeństwa maszyn i innych urządzeń technicznych

Maszyny i inne urządzenia techniczne, zwane dalej „maszynami”, powinny spełniać wymagania
bezpieczeństwa i higieny pracy, określone w odrębnych przepisach, przez cały okres ich
użytkowania.

Montaż, demontaż i eksploatacja maszyn, w tym ich obsługa, powinny odbywać się przy
zachowaniu wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, uwzględniających
instrukcje zawarte w dokumentacji techniczno-ruchowej. Miejsce i sposób zainstalowania oraz
użytkowania maszyn powinny uwzględniać minimalizację ryzyka zawodowego, w szczególności
poprzez:
- zapewnienie dostatecznej przestrzeni pomiędzy ruchomymi częściami maszyn a ruchomymi lub
stałymi elementami otoczenia;
- zapewnienie, aby wszystkie używane lub produkowane materiały bądź energia były
w bezpieczny sposób dostarczane i odprowadzane ze stanowiska pracy.

2) elementy sterownicze

Każda maszyna powinna być wyposażona w element sterowniczy przeznaczony do jej całkowitego
i bezpiecznego zatrzymywania.
Gdy jest to konieczne w związku z zagrożeniami, jakie stwarza maszyna i jej nominalnym czasem
zatrzymania się, maszyna powinna być wyposażona w urządzenie do zatrzymywania awaryjnego.
Elementy sterownicze maszyn, mające wpływ na bezpieczeństwo muszą być widoczne i możliwe
do zidentyfikowania oraz oznakowane zgodnie z wymaganiami określonymi w Polskich Normach.
Elementy sterownicze nie mogą stwarzać jakichkolwiek zagrożeń, w szczególności
spowodowanych ich niezamierzonym użyciem.

3) urządzenia ochronne maszyn

Elementy ruchome i inne części maszyn, które w przypadku zetknięcia się z nimi stwarzają
zagrożenie, powinny być do wysokości co najmniej 2,5 m od poziomu podłogi (podestu)
stanowiska pracy osłonięte lub zaopatrzone w inne skuteczne urządzenia ochronne, z wyjątkiem
przypadków, gdy spełnienie tych wymagań nie jest możliwe ze względu na funkcję maszyny.
Pasy, łańcuchy, taśmy, koła zębate i inne elementy układów napędowych oraz części maszyn
zagrażające spadnięciem, znajdujące się nad stanowiskami pracy lub przejściami na wysokości
ponad 2,5 m od poziomu podłogi, powinny być osłonięte co najmniej od dołu trwałymi osłonami.
Osłony stosowane na maszynach powinny uniemożliwiać bezpośredni dostęp do strefy
niebezpiecznej. Osłony niepełne (wykonane z siatki, blachy perforowanej, prętów itp.) powinny
znajdować się w takiej odległości od elementów niebezpiecznych, aby przy danej wielkości
i kształcie otworów nie było możliwe bezpośrednie dotknięcie tych elementów. Odległości
bezpieczeństwa określają Polskie Normy.
Maszyny powinny być oznakowane znakami i barwami bezpieczeństwa, zgodnie z wymaganiami
określonymi w załączniku nr 1 do rozporządzenia oraz w Polskich Normach.

4) utrzymywanie maszyn i narzędzi w stanie sprawności technicznej

46
Maszyny i narzędzia oraz ich urządzenia ochronne powinny być utrzymywane w stanie sprawności
technicznej i czystości zapewniającej użytkowanie ich bez szkody dla bezpieczeństwa i zdrowia
osób obsługujących oraz stosowane tylko w procesach i warunkach, do których są przeznaczone.

5) wady lub uszkodzenia maszyn

O dostrzeżonych wadach lub uszkodzeniach maszyny należy niezwłocznie zawiadomić

przełożonego.
Maszyny, których uszkodzenie stwierdzono w czasie pracy, powinny być niezwłocznie zatrzymane
i wyłączone z zasilania energią. Wznowienie pracy maszyny bez usunięcia uszkodzenia jest
niedopuszczalne.
Maszyny niesprawne, uszkodzone lub pozostające w naprawie powinny być wycofane
z użytkowania oraz wyraźnie oznakowane tablicami informacyjnymi i zabezpieczone w sposób
uniemożliwiający ich uruchomienie.

6) obsługa maszyn w ruchu lub maszyn z ruchomymi elementami

Maszyn będących w ruchu nie wolno naprawiać, czyścić i smarować, z wyjątkiem smarowania
specjalnymi urządzeniami, określonymi w dokumentacji techniczno-ruchowej.
Osoby pracujące przy obsłudze maszyn z ruchomymi elementami nie mogą pracować w odzieży
z luźnymi (zwisającymi) częściami, jak np. luźno zakończone rękawy, krawaty, szaliki, poły,
a także bez nakryć głowy okrywających włosy.

7) obsługa, naprawa, remont lub konserwacja maszyn powodujące zagrożenia dla

bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników

Jeżeli obsługa, naprawa, remont lub konserwacja maszyn powoduje zagrożenia dla
bezpieczeństwa lub zdrowia osób je obsługujących, czynności te mogą być wykonywane przez
osoby upoważnione i posiadające odpowiednie przygotowanie.
W czasie ruchu maszyny niedopuszczalne jest ręczne zakładanie i zrzucanie pasów pędnych, lin
i taśm. Czynności te mogą być wykonywane wyłącznie przy użyciu specjalnych urządzeń
przeznaczonych do tego celu.
Pędnie powinny posiadać urządzenia do zawieszania pasów pędnych zapobiegające zetknięciu się
zrzuconych pasów, lin lub taśm z częściami pędni będącymi w ruchu.
Pasy pędne, liny i taśmy pędne mogą być napinane, naprawiane, łączone, skracane i smarowane
po unieruchomieniu napędu maszyny.

Przygotowanie stanowiska pracy i używanie maszyn i narzędzi

Wybrane wytyczne mogące zminimalizować ryzyko wystąpienia wypadku:

¾ Osoba zlecająca wykonanie określonego zadania przy użyciu jakiejkolwiek maszyny lub
narzędzia odpowiedzialna jest między innymi za zorganizowanie stanowiska pracy zgodnie
z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy.
¾ Stanowisko pracy to miejsce pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy,
w którym wykonawca określonej czynności lub zespół wykonawców wykonuje pracę.
¾ Stanowiska pracy, na których występuje ryzyko pożaru, wybuchu, upadku lub wyrzucenia
przedmiotów albo pojawienia się czynników szkodliwych dla zdrowia lub niebezpiecznych,
powinny być zaopatrzone w odpowiednie urządzenia ochronne.

47
 ¾ Stanowiska pracy, na których wykonywane prace powodują występowanie czynników
szkodliwych dla zdrowia lub niebezpiecznych, powinny być tak usytuowane
i zorganizowane, aby pracownicy zatrudnieni na innych stanowiskach nie byli narażeni na
te czynniki.
¾ Na zewnątrz pomieszczeń należy tak zorganizować stanowisko pracy, aby było bezpieczne
i aby osoby wykonujące czynności były chronione przed zagrożeniami, np. przed silnym
wiatrem, opadami, niską lub wysoką temperaturą.
¾ Materiały stosowane do czyszczenia, nasycone lub zanieczyszczone podczas pracy
substancjami i preparatami sklasyfikowanymi jako niebezpieczne albo wydzielające
uciążliwe zapachy, należy przechowywać w zamkniętych naczyniach z materiału
niepalnego oraz co najmniej raz na dobę usuwać z pomieszczeń pracy i niszczyć w sposób
określony w instrukcjach bezpieczeństwa i higieny pracy.
¾ Wszelkie drabiny stosowane podczas wykonywania czynności powinny spełniać wymagania
określone w Polskich Normach. Drabiny przenośne powinny być stosowane zgodnie z ich
przeznaczeniem w sposób niestwarzający zagrożeń dla ich użytkowników i osób
przebywających w pobliżu.
¾ Wszelkie stosowane maszyny i inne urządzenia techniczne muszą, uwzględniając zasady
ergonomii. być sprawne i zapewniać bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
w szczególności zabezpieczać przed urazami, działaniem niebezpiecznych substancji
chemicznych, porażeniem prądem elektrycznym, nadmiernym hałasem, działaniem drgań
mechanicznych i promieniowania oraz szkodliwym i niebezpiecznym działaniem innych
czynników środowiska pracy.
¾ Niedopuszczalne jest używanie maszyn, urządzeń i narzędzi, które nie spełniają wymagań
dotyczących oceny zgodności określonych w odrębnych przepisach (w ustawie o systemie
oceny zgodności).
¾ Kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując
pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30000 zł. Tej samej
karze podlega m.in., kto wbrew obowiązkowi wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne
urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności, bądź
wbrew obowiązkowi dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie
spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności.

Znowu z harcerskiego podwórka...

Nie bez przyczyny najlepszym miejscem do rąbania jest solidny pieniek. Nie bez przyczyny do
cięcia piłą używa się stojaków, zwanych kobyłkami lub koziołkami. Nie bez przyczyny nie wbija
się gwoździ na miękkim podłożu. Nie bez przyczyny zaleca się pracę w pozycji wyprostowanej.
Nie bez przyczyny stół stolarski czy inne stoły warsztatowe są dostosowane do pracy na stojąco.
Teraz popatrzcie na swoich harcerzy na obozie: piłowanie, rozłupywanie, wbijanie gwoździ
najczęściej odbywa się na klęczkach albo w głębokim skłonie, ostatecznie w pozycji siedzącej
na ziemi. Najczęściej niepotrzebnie. A ryzyko wypadku jest znacznie większe.
Przecież kobyłkę można zrobić lub kupić za niewielkie pieniądze, za większym pniakiem można
się rozejrzeć, postawić jakiś stół roboczy i poważnie zredukować konieczność wykonywania prac
w pozycji wymuszonej (behapowcy będą wiedzieć, co to znaczy).

Czas pracy harcerek i harcerzy

48
Harcerze zawsze pracują nie tak szybko, jak chcieliby instruktorzy. Zawsze. Nieliczne wyjątki
potwierdzają regułę. Jak można zmotywować podopiecznych do działania? Dla niektórych to
bardzo proste - Nie pójdziecie spać, dopóki nie zrobicie... - A tu zmrok zapada, więc włączamy
latarki i tniemy, rąbiemy, wbijamy. Dobrze, że w ogóle nie po omacku. Można przy świetle latarki
np. wyplatać pryczę, ale nie można używać ostrych lub ciężkich narzędzi – piły, toporka, młotka.
A że spać będziemy na materacach położonych na jakiejś płachcie? Lepiej tak, niż na wygodnym
łóżku szpitalnym, ale bez amputowanego przed chwilą palca.
Nawet jeżeli zainteresowani sami chcą: - Druhu, tylko jeszcze dwa gwoździe... - kończymy prace
i szykujemy się do snu.

Co jest zagrożeniem w „produkcie gotowym”?

Gwoździe wbite w charakterze wieszaków. Gwoździe, które przeszły na wylot i nie zostały
zabezpieczone. Sęki po ułamanych gałęziach. Wystające końcówki żerdzi. Brak skośnych
wzmocnień konstrukcji (dociekliwi niech poszukają technicznego, konstrukcyjnego znaczenia
słów: zastrzał, miecz, krzyżulec i kratownica). Bezpieczne wykonanie pracy zależy przede
wszystkim od gruntownej znajomości budowy i zasad działania urządzeń elektroenergetycznych,
wykonywania we właściwej kolejności czynności eksploatacyjnych oraz ścisłego przestrzegania
zasad organizacji pracy i wymagań ustalonych w obowiązujących przepisach bezpieczeństwa
i higieny pracy.

I znowu na razie wystarczy tego harcerskiego podwórka…

Szkolenia, uprawnienia, kwalifikacje

Podłączenie elektryczne
Osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci, powinny posiadać w tym celu
określone kwalifikacje. Zgodnie z § 4 rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania
kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci (Dz.U.2003.89.828
z dnia 21.05.2003 z późn. zm.).

Nie wymaga się potwierdzenia posiadania kwalifikacji w zakresie obsługi urządzeń i instalacji
u użytkowników eksploatujących: 1) urządzenia elektryczne o napięciu nie wyższym niż 1 kV
i mocy znamionowej nie wyższej niż 20 kW, jeżeli w dokumentacji urządzenia określono zasady
jego obsługi; 2) urządzenia lub instalacje cieplne o mocy zainstalowanej nie wyższej niż 50 kW.

Piła łańcuchowa (pilarka)

Osoby nie posiadające uprawnień nie mogą obsługiwać pilarki łańcuchowej.

§ 23 rozporządzenia Ministra Gospodarki z 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa

i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych,
budowlanych i drogowych (Dz.U. nr 118, poz. 1263):

49
Maszyny robocze, o których mowa w załączniku nr 1 do rozporządzenia, mogą być obsługiwane
wyłącznie przez osoby, które ukończyły szkolenie i uzyskały pozytywny wynik sprawdzianu
przeprowadzonego przez komisję powołaną przez Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa
Skalnego w Warszawie.

§ 21 rozporządzenia Ministra Środowiska z 24 sierpnia 2006 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny

pracy przy wykonywaniu niektórych prac z zakresu gospodarki leśnej (Dz.U. nr 161, poz. 1141):
Do pracy z użyciem pilarki dopuścić można wyłącznie pracowników, którzy ukończyli z wynikiem
pozytywnym szkolenie.

Zajęcia sportowe i kulturalno-oświatowe

W zależności od programu wypoczynku i realizowanych zajęć opiekunami (wychowawcami) dzieci

mogą być trenerzy i instruktorzy sportu, rekreacji, animacji kulturalno-oświatowej, lektorzy.
*dokumenty potwierdzające uzyskanie tytułu trenera i instruktora sportu na podstawie ustawy
z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie.
*dokumenty potwierdzające posiadane wiedzę, doświadczenie i umiejętności

Strzelanie z wiatrówki

Wiatrówka, której energia nie przekracza 17J, według polskiego prawa nie jest traktowana jako
broń pneumatyczna i nie wymaga specjalnych szkoleń/zgód. Należy jednak pamiętać w trakcie
prowadzonych zajęć tego rodzaju o zachowaniu szczególnej ostrożności, gdyż pomimo niewielkiej
energii wiatrówka również może wyrządzić ogromną krzywdę. Zaleca się, aby w trakcie
korzystania z niej zachowywać się jak przy użytku broni pneumatycznej i przestrzegać przepisów
ogólnych (również panujących na strzelnicach sportowych).

Strzelanie z łuku
- hm. Michał Piotrowski

Strzelanie z łuku może być dla harcerzy bardzo atrakcyjne. Jednak organizując zajęcia łucznicze
trzeba cały czas pamiętać o bezpieczeństwie, zarówno uczestników zajęć, jak i innych osób
znajdujących się w okolicy. Przez całe stulecia łuk był używany jako bardzo skuteczna broń
bojowa i myśliwska, więc również współcześnie powinniśmy traktować go jak broń, a nie jak
zabawkę. Przypadkowe trafienie strzałą z łuku (nawet amatorskiego) może skończyć się ciężkim
zranieniem, a nawet śmiercią trafionej osoby. Dlatego prowadząc zajęcia łucznicze musimy
przestrzegać zasad bezpieczeństwa.
Porządek i dyscyplina:
Instruktor prowadzący zajęcia powinien stale zwracać uwagę na to, co robią harcerze
i interweniować, gdy ktoś zaczyna rozrabiać. Jeśli któryś z uczestników zrobi coś, co może
zagrażać innym osobom – np. wyceluje do kogoś z łuku, albo strzeli bez pozwolenia instruktora,
nie upewniwszy się, że jest to bezpieczne – to powinien być natychmiast wykluczony z udziału
w zajęciach. Jeśli mamy wystarczająco dużo kadry, to zajęcia łucznicze mogą prowadzić nie
jedna, a dwie osoby – jedna z nich mówi uczestnikom, co mają robić, a druga obserwuje, co się
dzieje i dba o bezpieczeństwo.
Liczba uczestników:

50
Jeśli mamy do dyspozycji tylko jeden łuk a zajęcia prowadzi jeden instruktor, liczba osób
biorących udział w zajęciach nie powinna być zbyt duża. Najlepiej, jeśli jest to jeden zastęp,
czyli 5-7 osób. Przy większej grupie uczestnicy mogą być trudni do opanowania, a czas
oczekiwania na swoją kolej za bardzo się wydłuża.

Ponieważ z jednego łuku naraz może strzelać tylko jedna osoba, najbardziej sprawiedliwie jest,
kiedy ustawimy uczestników zajęć w kolejkę. Każdy strzela, a następnie przechodzi na koniec
kolejki, czekając na kolejną turę. Najlepiej, jeśli kolejne osoby podczas jednej tury strzelania
oddają nie jeden, ale 3 – 4 strzały. Można wtedy porównywać ze sobą kolejne strzały, co
umożliwia oddanie lepszych kolejnych strzałów. Z drugiej strony każda tura nie trwa zbyt długo,
a w efekcie następne osoby krócej czekają.

Osoba strzelająca staje w wyznaczonym miejscu (najlepiej zaznaczyć linię, której nie można
przekraczać) a obok niej stoi instruktor prowadzący zajęcia. Instruktor obserwuje wszystkich
uczestników i otoczenie, patrzy, czy wszystko jest w porządku (np. czy na linię strzału nie
wchodzi jakiś przypadkowy przechodzień) i dopiero, gdy upewni się, że jest bezpiecznie, pozwala
strzelić. Jeśli mamy więcej łuków, zajęcia powinno prowadzić tylu instruktorów, ilu łuków
używamy – tak by każdym łukiem opiekował się jeden instruktor.

Wiek uczestników:
Strzelanie z łuku może być dobrym elementem programu obozu dla harcerzy, harcerzy starszych
i wędrowników, czyli dla dzieci w wieku od około 10 lat i dla młodzieży. Natomiast nie polecam
zajęć łuczniczych zuchom. Młodsze dzieci mogą mieć problem z cierpliwością, skupieniem się
i opanowaniem, które są bardzo potrzebne przy strzelaniu z łuku. Jednak, przede wszystkim,
zuchy może być trudno dopilnować, by zajęcia były bezpieczne. Gdyby w zajęciach łuczniczych
brała udział cała gromada, mogłoby być trudno opanować te zuchy, które czekając na swoją kolej
do strzelania zaczynają się nudzić. A nudząc się, mogłyby zacząć się szturchać, popychać,
próbować przeszkadzać temu, który akurat strzela, wchodzić na linię strzału czy co gorsza
„dziabać się” strzałami. A to może się bardzo źle skończyć.
Zbieranie wystrzelonych strzał:
Wystrzelone strzały trzeba zebrać, ale osoba zbierająca strzały, siłą rzeczy, wchodzi na teren,
w kierunku którego się strzela. Dlatego, żeby uniknąć sytuacji, że osoba szukająca strzał zostaje
trafiona przez inną osobę strzelającą, należy przestrzegać zasady, że dopiero wtedy, kiedy
wszystkie strzały zostaną wystrzelone, idzie się je zbierać. W tym momencie łuk trzyma instruktor
prowadzący zajęcia. Ażeby uniknąć sporów między harcerzami o to, kto ma zbierać strzały,
najlepiej, jeśli zbiera je ta osoba, która je przed chwilą wystrzeliła. Podczas zbierania strzał
w lesie może się zdarzyć, że którejś z nich nie można znaleźć, bo gdzieś się zgubiła. W takiej
sytuacji dobrze jest zrobić przerwę w strzelaniu i zacząć wspólnie szukać zaginionej strzały.
Strzelnica w terenie, czyli gdzie można strzelać:
Podczas obozu zwykle nie mamy możliwości, by skorzystać z profesjonalnej strzelnicy, dlatego
będziemy musieli znaleźć miejsce dobre do strzelania i odpowiednio je przygotować. Aby miejsce
do strzelania było bezpieczne, powinno być to miejsce gdzieś na uboczu - poza terenem obozu
i uczęszczanymi ścieżkami, tak żeby nie chodziło tam zbyt dużo osób. Każdy przypadkowy
przechodzień (spacerowicz, grzybiarz, bawiące się w lesie dzieci itp.) to potencjalna ofiara
postrzału. Aby strzała nie leciała zbyt daleko, „strzelnica” powinna znajdować się przed jakimś
wałem ziemi, pagórkiem lub skarpą – tak żeby na tym wale ziemi zatrzymywały się lecące strzały.

51
Cel (tarczę lub inny obiekt, do którego się strzela) należy umieścić pomiędzy miejscem, w którym
stoi osoba strzelająca, a górką. Przed i za celem nie powinno być drzew, krzaków ani innych
przeszkód, tak żeby między osobą strzelającą a górką wyłapującą strzały tworzył się tor, na
którym nic nie ograniczałoby lecącej strzały. Długość toru powinna zależeć od zasięgu łuku – im
mniejszy zasięg, tym krótszy tor. W przypadku amatorskiego łuku o niezbyt dużej sile powinna
wystarczyć długość kilkunastu metrów.

Jeśli nie mamy absolutnej pewności co do tego, że nikt nie wejdzie na nasz tor łuczniczy, to
warto, żebyśmy ten tor jakoś zaznaczyli, tak żeby było widać, że jest to zamknięta przestrzeń, na
którą nie można wchodzić. Możemy to zrobić plastikową biało-czerwoną taśmą ostrzegawczą
(taśmę taką można kupić w marketach budowlanych) rozciągniętą pomiędzy drzewami po obu
stronach toru łuczniczego, tak żeby było widać, że nie można tam wchodzić. A jeśli nie
dysponujemy taką taśmą, w ostateczności możemy użyć np. białego sznurka rolniczego.
Oczywiście, kiedy skończymy korzystać z naszej prowizorycznej strzelnicy, taśmę lub sznurek
powinniśmy zdjąć i zabrać ze sobą.

Organizacja zajęć na wodzie

- hm. Magdalena Kołodziejska, hm. Anna Świerczyńska

Podczas działań harcerskich niejednokrotnie korzystamy ze sprzętu pływającego – rowerów

wodnych, kajaków, żaglówek. Zgodnie z przepisami państwowymi w większości takich
przypadków nie są wymagane żadne dodatkowe uprawnienia, tym niemniej, aby zapewnić
maksymalne bezpieczeństwo harcerzom, powinniśmy zwrócić uwagę na kilka aspektów podczas
planowania, organizacji oraz przeprowadzania zajęć.

Jednym z warunków bezpieczeństwa jest niepływanie w pojedynkę. Bezpieczniej jest pływać

w grupie 3-4-osobowej niż np. we dwójkę.

Warto, żeby w przypadku organizacji spływu wyznaczyć szefa tej formy. Zasada jednoosobowego
kierownictwa jest w przypadku takich form podstawą sprawnego i bezpiecznego przeprowadzenia
spływu. Zadaniem kierownika jest przewidywanie sytuacji krytycznych, do których może należeć
zarówno wybór miejsca na biwak, jak i konieczność ratowania załogi, która wpłynie w miejsce
niebezpieczne. Takie sytuacje wymagają sprawnego podejmowania decyzji, a akcje muszą być
prowadzone szybko i zdecydowanie. Najważniejszym zadaniem szefa formy jest zapewnienie
uczestnikom bezpieczeństwa, do czego jest potrzebna zarówno wiedza teoretyczna, jak
i praktyczna.

Podczas przygotowań do zajęć na wodzie niezbędne są: zdrowy rozsądek, świadomość zagrożeń,
umiejętności oraz odpowiedni sprzęt.

Planując zajęcia z grupą, której nie znamy, powinniśmy wybierać proste, krótkie trasy. Jeśli
mamy do czynienia ze sprawdzoną, doświadczoną grupą, możemy wybierać akweny i trasy
odpowiednie do ich możliwości i umiejętności kajakarskich czy żeglarskich.

Wybierając akwen i trasę, powinniśmy brać pod uwagę: długość, trudność, istnienie
potencjalnych zagrożeń, dostępność, ale również należy uwzględniać porę roku, pogodę i czas
trwania formy. Dla zuchów 2 godziny na wodzie są wystarczające, harcerze czy harcerze starsi – 4
godziny, dla wędrowników 6 godzin. To wszystko jest oczywiście uzależnione od możliwości
i doświadczenia uczestników. Czas będzie określony zupełnie inaczej dla osób dopiero

52
rozpoczynających przygodę z zajęciami na wodzie, a inaczej dla środowisk specjalnościowych.
W zależności od akwenu bardziej uciążliwym i czasochłonnym niż samo pływanie może okazać się
pokonywanie przeszkód.

Przygotowanie sprzętu dotyczy nas przede wszystkim wtedy, kiedy jesteśmy jego właścicielami.
Jeśli sprzęt wynajmujemy, jego przygotowanie leży po stronie właściciela. My natomiast, zanim
podpiszemy umowę najmu, powinniśmy dokładnie obejrzeć sprzęt, czy nie ma na nim rys,
pęknięć, dziur itp.
Zanim zdecydujemy się na wypłynięcie w dalsze rejony, należy sprawdzić umiejętności
uczestników. Mając do czynienia z niedoświadczona grupą należy systematycznie sprawdzać
postępy i korygować błędy w trakcie zajęć. Najlepiej jest uczyć się w praktyce.

Pływamy, zachowując niewielkie odstępy, tak aby zachować dobry kontakt głosowy. Zbyt małe
odstępy bywają kłopotliwe w przypadku napotkania przeszkód. Potrzebne jest zachowanie
pewnego dystansu, żeby móc ocenić sytuację i pokonać trudności. W przypadku spływu na
początku grupy powinien płynąć prowadzący grupę, który ma najlepsze umiejętności, to on
ocenia sytuację i wybiera najlepszy wariant dla pokonania trudności. Natomiast na końcu grupy
powinna znajdować się również wprawiona załoga, której zadaniem jest udzielanie pomocy tym,
którzy nie dają sobie rady. Uczestnicy nie powinni wypływać przed prowadzącego grupę.

Środki ratunkowe i ratownik

Na jednostce pływającej powinno znajdować się odpowiednio dużo środków ratunkowych,
zależnie do liczby osób przebywających na pokładzie. Dobrą praktyką jest, aby spływie
uczestniczył ratownik z bojką SP, który zamyka spływ. W przypadku dużej liczby jednostek
pływających warto rozważyć udział większej liczby ratowników lub ratownika i młodszych
ratowników.

Organizacja zajęć na linach

- hm. Magdalena Kołodziejska

Zajęcia na linach/około wspinaczkowe są bardzo często wykorzystywanym elementem

specjalności podczas organizacji zajęć przez grupy harcerskie. Są to między innymi mosty linowe,
skrzynki, wahadła, drabinki, wchodzenie po linie, ale również bardziej niebezpieczne formy, jak
zjazdy linowe czy tyrolki.

Aktualnie przepisy prawa państwowego nie regulują zajęć linowych. Przepisy do niedawna
obowiązujące zostały uchylone, lecz nie zastąpiły ich nowe akty prawne. Ponieważ jednak przy
ich instalacji i obsłudze wykorzystywane są techniki alpinistyczne, należy uwzględniać przepisy
związane z alpinizmem.

Jako instruktorzy harcerscy powinniśmy dołożyć wszelkich starań, żeby organizowane w ramach
działań ZHP zajęcia były możliwie jak najbardziej bezpieczne.

Organizowane zajęcia mogą mieć różny poziom trudności, a co za tym idzie, mogą się wiązać
z większym lub mniejszym ryzykiem. Przy ocenie ryzyka należy kierować się przede wszystkim
zdrowym rozsądkiem.

53
Mniejszym ryzykiem obarczone są zajęcia na nisko rozpiętych mostach linowych, wahadle,
drabinkach linowych czy slacklinach (taśmy rozwieszone nisko nad ziemią, po których się chodzi)
dużo bardziej ryzykowne są zjazdy linowe i tyrolki.

Aby zadbać o bezpieczeństwo uczestników tych zajęć, należy pamiętać o używaniu sprzętu
z odpowiednimi atestami (m.in. liny, taśmy, karabinki, ekspresy, bloczki, uprzęże, przyrządy
asekuracyjne) oraz o używaniu kasków przeznaczonych do wspinaczki. W środowisku
wspinaczkowym przyjęło się, że cały sprzęt materiałowy (taśmy, uprzęże, liny) należy wymieniać
maksymalnie co 5 lat, niezależnie od tego, czy są one często czy rzadko używane. Włókna
z czasem tracą swoje właściwości, nawet jeżeli sprzęt nie jest on używany. Należy jednak
pamiętać, że poza wiekiem sprzętu równie ważny jest jego stan techniczny i może się okazać, że
taśmy są tak często eksploatowane i zużyte, że trzeba je wymienić po roku. Nie wolno używać
uszkodzonego sprzętu.

Osoby prowadzące nawet nieskomplikowane zabawy linowe powinny mieć ukończony

przynajmniej podstawowy kurs, którego program zawierał budowę stanowisk wspinaczkowych
(np. kurs prac na wysokościach, kurs instruktorski, kurs skałkowy na własnej asekuracji, kurs
operatorów ścian wspinaczkowych), a przy bardziej niebezpiecznych zajęciach musi być obecny
instruktor wspinania.

Bez dodatkowych kwalifikacji i uprawnień można wybrać się z harcerzami na sztuczną ścianę
wspinaczkową, gdzie za bezpieczeństwo zajęć odpowiadają wykwalifikowani pracownicy.

Niebezpieczne sytuacje powstają w wyniku czynników atmosferycznych oraz braku dostatecznego

przygotowania wspinaczy (niewłaściwego użycia sprzętu, braków technicznych lub kondycyjnych).

Gdy zastosowane środki ostrożności okażą się niewystarczające, zdarzy się wypadek
i zdecydujemy się na samodzielne podjęcie działań ratunkowych, pamiętajmy przede wszystkim
o zasadzie: zatrzymaj się, pomyśl - i dopiero działaj. Bardzo często zdarza się, że w sytuacjach
trudnych, kierując uwagę na osoby poszkodowane, ratujący zapominają o własnym
bezpieczeństwie i z ratowników stają się kolejnymi poszkodowanymi. Dlatego niezbędna jest
rozważna ocena miejsca zdarzenia, racjonalne postępowanie w granicach własnych możliwości
i zdrowego rozsądku, a przede wszystkim - wezwanie zawodowych służb ratowniczych.

O życiu człowieka często decydują minuty. Dlatego należy w każdej chwili być przygotowanym do
udzielenia pomocy i na każdej zbiórce mieć ze sobą apteczkę. Po to, aby nauczyć się skutecznie
i bezpiecznie udzielać pierwszej pomocy, warto wybrać się na odpowiedni kurs i zdobyć Odznakę
Ratownika ZHP.
„Wspinaczka, czyli droga do marzeń” Rafał Sak

NUMERY ALARMOWE:
112 Centrum Powiadamiania Ratunkowego
999 Pogotowie Ratunkowe
985 lub 0 601 100 300 GOPR i TOPR

Zabezpieczenie pożarowe i energetyczne

Bezpieczeństwo pożarowe
- hm. Bartłomiej Jakóbczak, hm. Wojciech Cabaj

54
Zapobieganie pożarom i innym zagrożeniom

Zapobieganie pożarom i innym zagrożeniom jest obowiązkiem organizatora.

Zadania i obowiązki w zakresie ochrony przeciwpożarowej powinny być zawarte w regulaminie

wypoczynku i powinny uwzględniać wytyczne Państwowej Straży Pożarnej.

Nadzór nad stanem ochrony przeciwpożarowej obozowiska sprawuje osoba kierująca realizacją
wypoczynku, np. jego komendant lub kierownik. Osoba ta powinna być jednoznacznie wskazana
w regulaminie.

Zadania i obowiązki organizatora

1. Po przybyciu na teren obozu, jego użytkownicy powinni zostać zapoznani z zasadami

bezpieczeństwa, w tym przede wszystkim z:
a) zasadami alarmowania i ewakuacji w przypadku zagrożenia i przyjętymi w tym zakresie
procedurami,
b) zasadami postępowania na wypadek pożaru lub innego miejscowego zagrożenia oraz
miejscami usytuowania podręcznego sprzętu gaśniczego i innego sprzętu przygotowanego
do wykorzystania w sytuacji zagrożenia,
c) obsługą podręcznego sprzętu gaśniczego (dotyczy osób wyznaczonych do tego celu – zaleca
się, aby były to osoby pełnoletnie).
2. Na terenie obozu należy umieścić w widocznym i dostępnym miejscu instrukcję postępowania
na wypadek pożaru lub innego miejscowego zagrożenia, uwzględniającą w szczególności
sposoby alarmowania oraz rodzaj komunikatów ostrzegawczych lub sygnałów alarmowych
wraz z wykazem telefonów alarmowych oraz numerem telefonu do osoby kierującej
realizacją wypoczynku. Należy wyznaczyć osobę (wzgl. osoby) odpowiedzialną za:
a) powiadomienie ekip ratowniczych w przypadku wystąpienia pożaru lub innego
miejscowego zagrożenia (np. osobę funkcyjną),
b) przeprowadzenie ewakuacji w przypadku wystąpienia pożaru lub innego miejscowego
zagrożenia.
3. Na terenie obozu należy wyznaczyć miejsca służące do:
a) rozpalania ogniska (w miejscu ustalonym z właścicielem/zarządcą terenu),
b) składowania drewna opałowego,
c) zbiórki do ewakuacji,
d) postoju dla pojazdów,
e) przechowywania butli z gazem,
f) użytkowania urządzeń gazowych,
g) lokalizacji stanowiska pracy agregatu prądotwórczego.
Zaleca się, aby miejsca te były jednoznacznie oznakowane.
4. W celu zapewnienia właściwego funkcjonowania ochrony przeciwpożarowej obozu należy:
a) utrzymywać w pełnej sprawności technicznej i funkcjonalnej podręczny sprzęt gaśniczy
oraz punkty poboru wody do celów przeciwpożarowych (jeżeli występują),
b) zapewnić środki łączności umożliwiające powiadamianie służb ratowniczych i utrzymywać
je w pełnej sprawności,
c) utrzymywać w pełnej sprawności technicznej instalacje użytkowe.
5. Zaleca się, aby każdy uczestnik obozu wyposażony był w latarkę, ubranie przeciwdeszczowe
i w miarę możliwości w folię termiczną (tzw. folię życia).

55
Czynności zabronione

1. Zabronione jest wykonywanie czynności, które mogą spowodować pożar, jego

rozprzestrzenianie się, utrudnienie w ewakuacji lub w prowadzeniu działań ratowniczych,
w szczególności:
a) sznurowanie namiotów, w których przebywają ludzie, w sposób uniemożliwiający ich
szybkie opuszczenie i ewakuację (np. zasznurowywanie w sposób uniemożliwiający ich
natychmiastowe otwarcie),
b) umieszczanie przedmiotów przed wyjściami z namiotów w sposób utrudniający ich
sprawne opuszczenie i ewakuację,
c) ograniczanie dostępu do:
¾ podręcznego sprzętu gaśniczego,
¾ punktów poboru wody do celów przeciwpożarowych (np. hydrantów zewnętrznych,
stanowisk postojowych przy zbiornikach z wodą do celów przeciwpożarowych),
¾ punktów „odcięcia” mediów (np. głównego wyłącznika prądu, kurków/zaworów
gazowych),
d) używanie otwartego ognia i stosowanie innych źródeł zapłonu/ciepła mogących
spowodować powstanie pożaru, poza miejscami wyznaczonymi do tego celu,
e) używanie otwartego ognia i stosowanie innych źródeł zapłonu/ciepła mogących
spowodować powstanie pożaru w namiotach mieszkalnych,
f) użytkowanie niesprawnych technicznie agregatów prądotwórczych, urządzeń gazowych
oraz butli z gazem,
g) użytkowanie urządzeń gazowych i agregatów prądotwórczych poza miejscami
wyznaczonymi do tego celu.

Postępowanie w przypadku pożaru lub innego miejscowego zagrożenia

1. Należy opracować i wdrożyć zasady postępowania w przypadku pożaru lub innego

miejscowego zagrożenia, obejmujące następujące zagadnienia:
a) procedury:
¾ informowania o pożarze lub miejscowym zagrożeniu,
¾ sposób postępowania w przypadku powzięcia informacji o pożarze lub innymi miejscowym
zagrożeniu, w tym również o prognozowanych gwałtownych i niebezpiecznych zjawiskach
atmosferycznych w rejonie obozowiska,
b) obowiązki:
¾ osoby kierującej realizacją wypoczynku, np. komendanta obozu,
¾ kadry obozu (wzgl. opiekunów),
¾ uczestników wypoczynku,
c) sposób obsługi podręcznego sprzętu gaśniczego,
d) wyznaczenie osób do obsługi podręcznego sprzętu gaśniczego,
e) wyznaczenie osób odpowiedzialnych za przeprowadzenie ewakuacji,
f) zasady powiadamiania służb ratowniczych, w tym wyznaczenie osób do przekazania
informacji o zaistniałym zagrożeniu,
g) sposoby współpracy z ekipami ratowniczymi.
2. Podczas wyładowań atmosferycznych użytkownikom obozowiska zaleca się:
a) unikać przebywania na otwartym terenie – jeżeli jest to możliwe należy schronić się
w budynku lub obiekcie budowlanym wyposażonym w instalację piorunochronną,
a w ostateczności w samochodzie lub autokarze,

56
 b) unikać przebywania bezpośrednio pod drzewami,
c) w przypadku przebywania podczas wyładowań atmosferycznych:
¾ w samochodzie/autokarze – pozostać w pojeździe, przy czym pojazd nie powinien być
zaparkowany bezpośrednio pod drzewami,
¾ na terenie otwartym – kucnąć w obniżeniu terenu ze złączonymi i podciągniętymi pod
siebie nogami (nie siadać ani nie kłaść się na ziemi),
¾ grupy osób na terenie otwartym – rozproszyć się zachowując odległość kilkudziesięciu
metrów pomiędzy sobą i postępować w sposób opisany powyżej,
¾ w wodzie, w tym na sprzęcie pływającym – natychmiast opuścić akwen i oddalić się od
niego,
d) unikać dotykania metalowych przedmiotów / elementów bądź przebywania w najbliższym
otoczeniu tego typu przedmiotów / elementów,
e) odłączyć odbiorniki z instalacji elektrycznej oraz wyłączyć zasilanie instalacji elektrycznej
doprowadzonej do namiotów,
f) nie zbliżać się do uszkodzonych instalacji elektrycznych.
3. Podczas silnych podmuchów wiatru użytkownikom obozowiska zaleca się:
a) jeżeli jest to możliwe, schronić się w budynku lub innym obiekcie budowlanym,
b) unikać przebywania bezpośrednio pod drzewami (w tym w zaparkowanych w ich pobliżu
pojazdach),
c) odłączyć odbiorniki od instalacji elektrycznej oraz wyłączyć zasilanie instalacji
elektrycznej doprowadzonej do namiotów,
d) nie zbliżać się do uszkodzonych instalacji elektrycznych.

Zagospodarowanie terenu obozu

Obóz należy organizować w taki sposób, aby:

- umożliwić ewakuację użytkowników obozowiska do wyznaczonego miejsca zbiórki,
- ograniczyć rozprzestrzenianie się ognia na terenie obozowiska oraz na sąsiednie obiekty i tereny
przyległe oraz
- zapewnić dostęp do obozowiska dla ekip ratowniczych.

Teren obozowiska o powierzchni większej niż 2500 m2 należy podzielić na sektory o powierzchni
do 2500 m2, w sposób zapewniający:
¾ szybką i bezpieczną ewakuację ze strefy zagrożonej lub objętej pożarem,
¾ ograniczenie rozprzestrzeniania się pożaru do powierzchni maksymalnie jednego sektora,
¾ dostęp dla ekip ratowniczych, w tym dojazd na odległość poniżej 100 m od każdego
sektora,
¾ wielkość powierzchni sektorów na porównywalnym poziomie.

Miejsce zbiórki do ewakuacji wyznacza się dla każdego sektora przy uwzględnieniu możliwości
realizacji scenariusza ewakuacji jednoczesnej. Do miejsca zbiórki należy zapewnić dojście
o szerokości w świetle co najmniej 0,6 m/100 osób, jednak nie mniejszej niż 1,4 m (1,2 m
w przypadku dojścia służącego do ewakuacji do 20 osób). Drogi dojścia do miejsca zbiórki oraz
do miejsca bezpiecznego schronienia powinny być odpowiednio oznakowane elementami
odblaskowymi, ułatwiającymi ich odnalezienie, określenie kierunku marszu oraz poruszanie
się.

57
O ile to możliwe, pomiędzy sektorami należy zachować pasy wolnego terenu o szerokości
co najmniej 8 m. Zagospodarowanie pasa terenu powinno ograniczać możliwość swobodnego
rozprzestrzeniania się ognia.

Pomiędzy obozowiskiem i obiektami sąsiednimi należy zachować pas terenu o szerokości

co najmniej 8 m, przy czym w przypadku występowania obiektów mogących stwarzać duże
zagrożenie pożarowe odległość tę należy odpowiednio zwiększyć, dotyczy to np. drewnianej
zabudowy zagrodowej i innych budynków wykonanych z materiałów palnych.

Namioty należy rozmieszczać w sposób zapewniający ich użytkownikom bezpieczne opuszczenie

i przemieszczenie się do miejsca zbiórki do ewakuacji oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się
pożaru pomiędzy namiotami.

Zaleca się, aby zachować co najmniej:

¾ 2 m wolnej przestrzeni przed wyjściami z namiotów,
¾ 5 m wolnej przestrzeni pomiędzy wyjściami z namiotów, gdy namioty będą skierowane
wyjściami naprzeciw siebie,
¾ 0,8 m wolnej przestrzeni umożliwiającej przejście pomiędzy bokami sąsiadujących ze sobą
namiotów (odległość należy mierzyć od krańcowych elementów odciągów),
z zastrzeżeniem, że pomiędzy bokami sąsiadujących namiotów należy zachować odległość
co najmniej:
o 3 m w przypadku namiotów o wysokości do 2,5 m przeznaczanych dla maksymalnie
6 osób,
o 5 m w przypadku namiotów o wysokości powyżej 2,5 m lub przeznaczanych dla
więcej niż 6 osób.

Zaleca się rozmieszczanie namiotów w szeregach, aby wyjścia z namiotów danego szeregu były
usytuowane z tej samej strony.

Namioty powinny być zlokalizowane w odległości nie mniejszej niż 10 m od:

¾ miejsca przeznaczonego do rozpalania ogniska i innych miejsc, gdzie przewidywane jest
używanie ognia otwartego,
¾ miejsca przechowywania drewna opałowego,
¾ miejsc postojowych dla pojazdów,
¾ dróg przeznaczonych dla pojazdów.

Miejsce przechowywania drewna opałowego powinno być zlokalizowane w odległości nie

mniejszej niż 10 m od (nie dotyczy podręcznego składowiska drewna złożonego w miejscu
rozpalania ogniska):
¾ miejsc postojowych dla pojazdów,
¾ miejsca przechowywania butli z gazem,
¾ obiektów budowlanych wykonanych z materiałów palnych (z wyjątkiem placów składowych
przeznaczonych do tego celu).

Ustalając lokalizację obozowiska oraz usytuowanie namiotów sypialnych należy uwzględniać

warunki lokalne i ich wpływ na poziom bezpieczeństwa uczestników wypoczynku, zwłaszcza
w kontekście zagrożeń gwałtownymi zjawiskami pogodowymi, a w szczególności:

58
 ¾ unikać lokalizacji namiotów bezpośrednio pod uszkodzonymi drzewami, drzewami
z suchymi gałęziami, itp.,
¾ zapewnić warunki ewakuacji użytkowników do dostępnych budynków odpornych na te
zjawiska lub znajdujących się w pobliżu miejsc bardziej bezpiecznych (np. innych
dostępnych schronień),
¾ wybierać miejsca zapewniające szybki dojazd do obozowiska pojazdami mechanicznymi.

W miarę możliwości należy unikać grodzenia obozowiska z wykorzystaniem sznurków, gałęzi,

chrustu itp. (budowanie zeriby). Takie ogrodzenie stwarza duże zagrożenie pożarowe. Może także
utrudniać ewakuację w porze nocnej.

Dobrą praktyką jest stosowanie oświetlenia dróg ewakuacyjnych, pozostałych ciągów

komunikacyjnych oraz miejsc wspólnych, użytkowanych w porze nocnej np. latryny,
umywalnie. Szczególną uwagę na zapewnienie bezpiecznego poruszania się powinniśmy
zwrócić podczas wypoczynku zuchów i harcerzy. W przypadku obozów typowo leśnych
utrudnione może być zapewnienie oświetlenia z instalacji elektrycznej. Możemy wówczas
wykorzystać ogrodowe lampy solarne. W ostateczności możemy oznakować ciągi
komunikacyjne elementami odblaskowymi, powinniśmy jednak wykorzystać inny kolor
odblasków niż przy oznakowaniu dróg ewakuacyjnych.

Wyposażenie obozu w podręczny sprzęt gaśniczy

Dla obozowiska:
¾ przeznaczonego dla więcej niż 30 osób lub
¾ powierzchni przekraczającej 500 m2 lub
¾ obejmującego co najmniej 10 namiotów
oraz w każdym sektorze obozowiska podzielonego na sektory należy przewidzieć co najmniej
jedno stanowisko z podręcznym sprzętem gaśniczym umożliwiającym podjęcie próby ugaszenia
pożaru we wczesnej fazie jego rozwoju.
W pozostałych przypadkach decyzję w zakresie wyposażenia obozowiska w podręczny sprzęt
gaśniczy podejmuje wskazana w regulaminie osoba kierująca realizacją wypoczynku,
odpowiedzialna za jego ochronę przeciwpożarową (np. jego komendant lub kierownik), na
podstawie oceny występujących w określonym przypadku zagrożeń pożarowych.

Stanowiska z podręcznym sprzętem gaśniczym należy sytuować w taki sposób, aby odległość od
najdalej położonego namiotu względem takiego stanowiska nie przekraczała 30 m. Do stanowiska
podręcznego sprzętu gaśniczego powinien być zapewniony dostęp o szerokości co najmniej 1 m.

Zgodnie z przepisami każde stanowisko powinno być wyposażone w gaśnicę ABC o skuteczności
gaśniczej co najmniej 21A (w praktyce jest to gaśnica proszkowa 2 kg).

Zaleca się wyposażyć stanowisko z podręcznym sprzętem gaśniczym co najmniej w jeden z niżej
wymienionych sprzętów:
- hydronetka o pojemności 20 litrów napełniona wodą,
- 2 zabezpieczone wiadra o pojemności co najmniej 10 litrów, każde napełnione wodą.

Można też wyposażyć stanowisko w koc gaśniczy, tłumicę, szpadel lub łopatę, wiadro lub inny
pojemnik o pojemności 10 litrów wypełniony piaskiem.

59
Uwaga! Na skuteczność ma wpływ sposób podawania środka gaśniczego oraz doświadczenie osoby
gaszącej pożar. W związku z tym rekomendujemy używanie wody jako podstawowego środka
gaśniczego na obozach harcerskich (nie dotyczy urządzeń elektrycznych i obszaru kuchni).

W przypadku sektora kuchennego należy wyposażyć stanowisko z podręcznym sprzętem gaśniczym

w gaśnicę do pożarów grupy „F”, czyli do gaszenia pożarów olejów i tłuszczów.
Używając do gotowania butli z gazem płynnym można rozważyć wyposażenie takiego stanowiska
w gaśnicę do pożarów grupy „C”, czyli do gaszenia pożarów gazów.
Decyzję w zakresie wyposażenia stanowiska w sprzęt podejmuje wskazana w regulaminie osoba
kierująca realizacją wypoczynku i odpowiedzialna za ochronę przeciwpożarową obozowiska
(np. jego komendant lub kierownik) na podstawie oceny występujących w określonym przypadku
zagrożeń pożarowych.
Stanowiska z podręcznym sprzętem gaśniczym należy organizować niezależnie od wyposażenia
w gaśnice budynków znajdujących się na terenie obozowiska. Budynki należy wyposażać w
gaśnice zgodnie z zasadami określonymi w przepisach dotyczących ochrony przeciwpożarowej
budynków.
Konstrukcja stanowiska z podręcznym sprzętem gaśniczym powinna zapewniać ochronę tego
sprzętu przed negatywnym oddziaływaniem warunków atmosferycznych (opady, nasłonecznienie
itp.) oraz zapewnić jego sprawność i użyteczność.
W miarę możliwości technicznych należy zapewnić oświetlenie stanowiska z podręcznym
sprzętem gaśniczym w porze nocnej.
Zaleca się wyposażenie stanowisk z podręcznym sprzętem gaśniczym w ręczny sprzęt
oświetleniowy (np. latarki).

Rozpalanie ognisk i inne czynności z użyciem ognia otwartego

Przed organizacją obozowiska należy uzyskać zgodę właściciela terenu (względnie innego
władającego terenem) na rozpalanie ognisk i inne czynności z użyciem ognia otwartego.

Ognisko można rozpalać wyłącznie w miejscu do tego wyznaczonym i do tego celu

przystosowanym, z uwzględnieniem warunków atmosferycznych, okresowych ograniczeń lub
zakazów w tym zakresie (np. silne wiatry czy wysoki stopień zagrożenia pożarowego w lasach).

Miejsce do rozpalania ogniska, na które uzyskaliśmy zgodę właściciela terenu, należy wyznaczyć
w sposób ograniczający możliwość rozprzestrzenianie się ognia poza obszar paleniska. Palenisko
powinno być oddalone od:
¾ koron drzew o co najmniej 6 m,
¾ szlaków komunikacyjnych (ewakuacyjnych) o co najmniej 10 m,
¾ elementów zagospodarowania terenu obozowiska (m. in. namiotów, ogrodzenia itp.) o co
najmniej 10 m,
¾ budynków murowanych o co najmniej 12 m,
¾ budynków drewnianych i innych budynków i obiektów wykonanych przede wszystkim
z materiałów palnych o co najmniej 16 m,
¾ pól uprawnych, nieużytków rolnych o co najmniej 16 m.

W ramach przygotowania miejsca do rozpalania ogniska należy:

¾ wyznaczyć i zabezpieczyć (okopać lub obłożyć) palenisko,

60
 ¾ usunąć ściółkę leśną (w przypadku terenów nieleśnych wierzchnią warstwę suchej
roślinności) w promieniu co najmniej 2 m od paleniska,
¾ przygotować podręczny sprzęt umożliwiający natychmiastową interwencję oraz całkowite
ugaszenie ogniska (np. wiadro z wodą, wiadro z piaskiem, gaśnicę przeznaczoną do
gaszenia pożarów grupy A, tłumicę, szpadel), niezależnie od wyposażenia obozowiska
w sprzęt gaśniczy,
¾ wyznaczyć w pobliżu podręczne składowisko drewna opałowego – co najmniej w odległości
od 3 do 6 m od paleniska.

Uwaga! Na skuteczność gaszenia pożaru ma wpływ sposób podawania środka gaśniczego oraz
doświadczenie osoby gaszącej. W związku z tym rekomendujemy używanie wody jako
podstawowego środka gaśniczego na obozach harcerskich (nie dotyczy urządzeń elektrycznych
i obszaru kuchni).

W podręcznym składowisku drewna opałowego można przechowywać drewno w ilości

nieprzekraczającej dobowego zapotrzebowania.
Miejsce rozpalania ognisk od momentu rozpalenia ognia do całkowitego wygaszenia ogniska
powinno być pod stałym nadzorem osoby wyznaczonej do tego celu.
Miejsce rozpalania grilla na terenie leśnym należy zabezpieczyć w sposób analogiczny jak miejsce
rozpalania ogniska.
Wykonywanie innych krótkotrwałych czynności z użyciem ognia otwartego powinno odbywać się
wyłącznie w wyznaczonych do tego celu miejscach (np. miejsce przygotowywania posiłków)
w sposób ograniczający ryzyko powstania pożaru.

Dokumentacja obozowiska

Obozowiska powinny posiadać dokumentację, która będzie zawierać istotne informacje z zakresu
ochrony przeciwpożarowej, zarówno z punktu widzenia potrzeb uczestników obozowiska, jak
i straży pożarnej.

Dokumentacja obozowiska sporządzana jest dla potrzeb szkoleniowych kadry obozu, jak i innych
jego uczestników, a także w celu wykorzystania przez straż pożarną do planowania działań oraz
bezpośredniego wykorzystania podczas akcji ratowniczo-gaśniczej.

Dokumentacja powinna składać się z części opisowej oraz planów graficznych.

Część opisową dokumentacji obozowiska stanowią:
¾ regulamin obozowiska,
¾ procedury określające organizację alarmowania i ewakuacji,
¾ instrukcja postępowania na wypadek pożaru lub innego miejscowego zagrożenia.

Plany graficzne powinny obejmować:

¾ plan graficzny terenu obozowiska (szkic zagospodarowania terenu),
¾ plan graficzny lokalizacji terenu obozowiska z uwzględnieniem dróg dojazdowych.

Plany graficzne powinny zawierać:

¾ oznaczenie lokalizacji namiotów, odległości pomiędzy namiotami, odległość namiotów od
obiektów (budynków, obiektów budowlanych, budynków i obiektów tymczasowych)
znajdujących się na terenie obozowiska oraz odległość namiotów od granicy obozowiska

61
 i obiektów sąsiednich znajdujących się poza terenem obozowiska w odległości co najmniej
20 m,
¾ lokalizację obozowiska z oznaczeniem dróg dojazdowych zapewniających połączenie
z najbliższą drogą publiczną (możliwość identyfikacji dojazdu przez straż pożarną oraz
inne służby, np. poprzez wskazanie kilometrażu drogi właściwego dla miejsca lokalizacji
zjazdu na teren obozowiska),
¾ informację o dostępności punktów poboru wody na cele przeciwpożarowe w odległości do
250 m od obozowiska lub jego braku,
¾ schemat graficzny ewakuacji i oznaczenie miejsca zbiórki do ewakuacji,
¾ lokalizację na terenie obozowiska budynków, innych obiektów budowlanych, w tym
budynków i obiektów tymczasowych,
¾ lokalizację miejsc odcięcia mediów zasilających obiekty znajdujące się na terenie
obozowiska, w tym przede wszystkim wyłączników i tablic rozdzielczych prądu
elektrycznego (wzgl. kurków głównych instalacji gazowej, jeżeli występują),
¾ lokalizację miejsc wyznaczonych do przechowywania butli z gazem oraz usytuowania
urządzeń gazowych,
¾ lokalizację miejsc usytuowania podręcznego sprzętu gaśniczego,
¾ inne istotne z punktu widzenia ochrony przeciwpożarowej i bezpieczeństwa dane, o które
może zawnioskować właściwy miejscowo komendant miejski (powiatowy) PSP.

Plany graficzne należy opracowywać z wykorzystaniem podkładów odzwierciedlających

rzeczywisty stan terenu, na którym planowana jest organizacja obozowiska (np. mapy
topograficzne, aktualne zdjęcia satelitarne), w sposób zapewniający zrozumiałość tych planów.
Zastosowane oznakowanie powinno być czytelne oraz łatwe do zidentyfikowania na podstawie
załączonej legendy zarówno dla użytkowników obozowiska, jak i ekip ratowniczych.
Dokumentację obozowiska należy przygotować i udostępnić na żądanie Państwowej Straży
Pożarnej, np. podczas czynności kontrolno-rozpoznawczych.

Urządzenia energetyczne (np. agregaty prądotwórcze, gaz, prąd i ciepło,

butle)
- hm. Bartłomiej Jakóbczak, hm. Marek Klimowski

Przechowywanie butli z gazem i użytkowanie urządzeń gazowych.

Przed przystąpieniem do użytkowania instalacji lub urządzeń zasilanych gazem płynnym (propan-
butan) należy potwierdzić ich sprawność techniczną, jeżeli jest to wymagane przepisami prawa
państwowego.

Butle z gazem płynnym dostarczane na teren obozowiska powinny pochodzić z legalnego punktu
dystrybucji gazu, posiadać zawór zabezpieczony folią termokurczliwą (plombę świadczącą
o źródle pochodzenia) oraz nie posiadać widocznych uszkodzeń mechanicznych.

W jednym sektorze obozowiska mogą znajdować się maksymalnie 2 butle z gazem płynnym
o masie gazu do 11 kg (nie dotyczy sektora kuchennego), przy czym w przypadku butli
turystycznych
o mniejszej zawartości gazu dopuszcza się ich większą liczbę, z zastrzeżeniem, że jego łączna
masa zgromadzona w butlach nie może przekraczać 22 kg.

62
Sposób przemieszczania, użytkowania oraz przechowywania butli z gazem powinien ograniczać
ryzyko ich uszkodzenia. Butli nie wolno rzucać, przewracać, toczyć, uderzać o nie przedmiotami
oraz używać do celów niezgodnych z ich przeznaczeniem.

Butle z gazem płynnym należy przechowywać jednowarstwowo w pozycji pionowej, na zewnątrz

namiotów, w miejscach wyznaczonych wyłącznie do tego celu.

Miejsca użytkowania lub przechowywania butli z gazem płynnym powinny zapewniać ochronę tych
butli przed przegrzaniem, w tym przed nasłonecznieniem.

Butli z gazem płynnym nie wolno użytkować oraz przechowywać w miejscach usytuowanych
poniżej poziomu terenu oraz w innych źle wentylowanych przestrzeniach.

Butle z gazem płynnym powinny być oddalone od najbliższych studzienek lub innych zagłębień
terenu oraz otworów do pomieszczeń z podłogą znajdującą się poniżej przyległego terenu co
najmniej o 3 m.

Do miejsca użytkowania oraz przechowywania butli należy zapewnić dostęp, umożliwiający

prowadzenie akcji ratowniczo-gaśniczej, o szerokości co najmniej 1 m.

Miejsce przechowywania butli z gazem płynnym należy oznakować znakami informującymi o:

¾ zakazie używania otwartego ognia,
¾ występowaniu zagrożenia wybuchem.

W promieniu 1 m od miejsca przechowywania butli z gazem płynnym nie wolno wykonywać

czynności mogących powodować zapłon gazu, w tym użytkować urządzeń generujących źródła
zapłonu (np. z iskrzącymi silnikami).

Miejsca przechowywania butli z gazem płynnym powinny być oddalone o co najmniej 10 m od:
- namiotów,
- miejsca przeznaczonego do rozpalania ogniska i innych miejsc, gdzie przewidywane jest
używanie ognia otwartego i innych źródeł zapłonu,
- miejsc postojowych dla pojazdów,
- miejsca przechowywania drewna opałowego,
- stanowiska pracy agregatu prądotwórczego.

Urządzenia gazowe zasilane z butli z gazem płynnym powinny być użytkowane w miejscach
wyznaczonych do tego celu.

Użytkowanie urządzeń i instalacji gazowych powinno odbywać się pod nadzorem osób dorosłych.
Butle z gazem płynnym nie powinny być ustawione bezpośrednio na podłożu palnym, z wyjątkiem
urządzeń eksploatowanych zgodnie z warunkami określonymi przez producenta.

Zabronione jest użytkowanie kuchenek turystycznych, palników oraz promienników zasilanych

paliwem gazowym w namiotach mieszkalnych.

Urządzenia gazowe wraz z zasilającymi jej instalacjami gazowymi należy użytkować zgodnie
z warunkami określonymi przez ich producenta (instrukcja obsługi, dokumentacja techniczno-

63
ruchowa). Należy zwrócić szczególną uwagę na wymagania dotyczące sposobu podłączenia,
eksploatacji, konserwacji oraz przeglądów oraz wskazany czasookres użytkowania poszczególnych
elementów/podzespołów instalacji oraz urządzeń.

Użytkowanie instalacji elektrycznej i agregatów prądotwórczych

Przed przystąpieniem do użytkowania instalacji lub urządzeń elektrycznych należy potwierdzić

ich sprawność techniczną.

W namiotach o przeznaczeniu noclegowym dopuszcza się stosowanie instalacji elektrycznej

wyłącznie do celów oświetlenia.

Oświetlenie namiotów należy zasilać napięciem nieprzekraczającym napięcia dotykowego

dopuszczalnego długotrwale.

W instalacjach elektrycznych, na zasadach wiedzy technicznej (tam, gdzie jest to zasadne),

należy stosować:
¾ złącza instalacji elektrycznej zasilającej obozowisko, umożliwiające odłączenie od sieci
zasilającej, usytuowane w miejscu dostępnym dla obsługi oraz zabezpieczone przed
uszkodzeniami, wpływami atmosferycznymi, a także ingerencją osób nieuprawnionych,
¾ ochronę dla zapewnienia bezpieczeństwa według zasad określonych w Polskich Normach
dotyczących ochrony dla zapewnienia bezpieczeństwa, mających zastosowanie do
tymczasowych instalacjach elektrycznych.

Zasady użytkowania agregatów prądotwórczych:

¾ agregat prądotwórczy powinna obsługiwać i nadzorować osoba, która zapoznała się
z instrukcją obsługi danego agregatu; jeśli wymagają tego przepisy prawa państwowego
agregat może wyłącznie obsługiwać odpowiednio przeszkolona osoba,
¾ stanowisko pracy agregatu powinno być zlokalizowane w terenie otwartym, tak aby
emitowane z niego spaliny nie oddziaływały negatywnie na użytkowników obozowiska
(dopuszczalne jest zadaszenie stanowiska pracy agregatu i osłonięcie przy zachowaniu
odpowiedniej wentylacji urządzenia),
¾ agregat należy włączać i wyłączać przy odłączonych odbiornikach,
¾ dopuszcza się przechowywanie agregatu w budynkach lub namiotach gospodarczych po
wcześniejszym opróżnieniu zbiornika paliwa,
¾ zakazane jest uzupełnianie paliwa w czasie pracy agregatu,
¾ agregat należy uziemić, jeżeli instrukcja obsługi to przewiduje,
¾ podłączenia do agregatu oraz połączenia instalacji zasilanych z agregatu usytuowanych
w terenie otwartym powinny być zabezpieczone przed wilgocią,
¾ należy dostosować moc odbiorników do mocy agregatu,
¾ paliwo do agregatu należy przechowywać w zamykanych, szczelnych pojemnikach
przeznaczonych do tego celu,
¾ pojemniki na paliwo do agregatu powinny być:
• oznakowane w sposób umożliwiający identyfikację zawartości bez ich otwierania,
• usytuowane w miejscach dobrze wentylowanych, dostępnych wyłącznie dla osób
wyznaczonych do obsługi agregatu, oddalonych od miejsca rozpalania ogniska oraz
przechowywania butli z gazem o co najmniej 10 m,

64
• w przypadku przechowywania pojemników z paliwem do agregatu w budynkach, należy
uwzględnić przepisy przeciwpożarowe dotyczące przechowywania materiałów
niebezpiecznych pożarowo w budynkach.

65