Ünite

6
Osmanlı Devleti
Kültür ve Uygarlık
 Hangi
Kavramlar Bilinmeli
Bab-ı Ali: Sadrazamlık makamıdır.
Bab-ı Meşihat: Şeyhülislamlık makamıdır.
Babüssade: Sarayda Birun ile Enderun arasındaki bölümdür.
Bed-i Besmele: Şehzadelerin ilk derse başlamalarına verilen
isimdir.
Buyruldu: Sadrazamların emirlerine verilen isimdir.
Ekber ve Erşad Sistemi: En yaşlı, en olgun kişinin tahta geç-
mesidir.
Gülbank Duası: Yeniçerinin savaşa çıkmadan önce ettiği duadır.
Hüküm: Divan-ı Hümayun kararlarına verilen isimdir.
İltizam Sistemi: Vergi toplama işinin, açık artırma usulü ile şa-
hıslara bir yıllığına devredilmesidir.
?
Kasr-ı Adl: Gerektiği durumlarda padişahın divan toplantılarını
dinlediği bölümdür.
Kassam: Osmanlıda miras kayıtlarını tutan görevlidir.
Muhimme Defteri: Divan-ı Hümayun kararlarının kayıtlarının
tutulduğu defterdir.
Siyakat Yazısı: Şifreli yazılardır.
Şimşirlik: Şehzadelerin bir oda içerisinde eğitim görmeleridir.
Tahrir Defteri: Nişancının tuttuduğu toprak kayıtlarının bulundu-
ğu defterdir.
Tereke Defteri: Miras kayıtlarının tutulduğu defterdir.
 hangikpsstarihdersnotu

MERKEZ TEŞKİLATI Cülus Bahşişi

Hükümdar Saray Divan-ı Hümayun İlk dağıtan Kanunlaştıran Son dağıtan Kaldıran
Yıldırım Bayezıd II. Mehmet III. Mustafa I. Abdülhamit

Hükümdarın Yetkileri
1. HÜKÜMDAR (PADİŞAH)
Yasama Yürütme Yargı
Osmanlıda devlete Devlet-i Aliyye, Devlet-i Muazzama adları ve- • Yürütme ve yargı
• Müsadere (El koyma)
rilmiştir. dışında kalan tüm • Divan-ı Hümayun
• Kulluk hakkı
yetkiler
Osmanlıda başkente Payitaht denilmiştir.
VERASET DÜZENİ
Osman ve
SANCAK SİSTEMİ Ülke hanedanın erkek üyelerinin ortak malıdır.
Orhan Bey Dönemi
▪ Padişah çocuklarına Şehzade, ▪ Şehzadelerin ilk derse
I. Murat Dönemi Ülke hükümdar ve oğullarınındır.
Efendi gibi isimler verilmiştir. başlamalarına Bed-i Besmele
▪ Şehzadeler sancağa annesi, denir.
II. Mehmet Dönemi Ülke hükümdarın malıdır.

hocaları (lala) ve askerleri ile
giderlerdi.
▪ Sancakta bulunan şehzadelere
Çelebi denilirdi.
▪ Sancağa gitmeden önce şehzadeler I. Ahmet Dönemi Ekber ve Erşad Sistemi ile en büyük olan başa geçer.
sarayda Şehzadegân Mektebi’nde Hükümdarın yetkileri ilk kez bir belge (Sened-i
II. Mahmut Dönemi
eğitim görür. İttifak) ile sınırlandırıldı.
▪ Balkanlarda sancak yoktur. Abdülmecit Hükümdarın yetkileri bir kanun (Tanzimat Fermanı)
Dönemi ile sınırlandırıldı.

6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık

▪ Şehzadeler sancakta, ▪ Anadolu dışındaki tek sancak Kefe
- Berat (atama) yazar. (Kırım) sancağıdır. II. Abdülhamit Hükümdarın yetkileri bir anayasa (Kanuni Esasi) ile
- Hüküm verebilir. ▪ Sancak sistemi kaldırılınca
Dönemi sınırlandırıldı.
- Toprak dağıtır. (Tımar tevcihi) Şimşirlik (Kafes Sistemi) geldi.
▪ En önemli sancaklar, 2. SARAY
- Manisa (Darü’l Mülkü Kadime)
- Amasya (Tahtgâh-ı Kadim) ▪ Osmanlı Devleti’nde Topkapı Sarayı’ndan önce; Bursa Sarayı,
Edirne Sarayı, Eski Saray kullanılmıştır.
Sancak Sistemi ▪ II. Mehmet’ten itibaren Osmanlı padişahlarına ev sahipliği yapan
Başlatan İlk çıkan Kanunlaştıran Son çıkan Kaldıran saray Topkapı Sarayı’dır. (En uzun süre)
Orhan Gazi I. Murat II. Mehmet III. Mehmet III. Mehmet
51
 hangikpsstarihdersnotu

▪ Topkapı Sarayı, Erken ve Klasik Dönem Sarayları Geç Dönem Sarayları

_ Fatih Dönemi’nde inşa edilmiştir. ▪ Batı etkisi görülmez.
▪ Avrupa’nın barok ve rokoko adındaki
_ Yeni Saray olarak da adlandırılmıştır. – Bursa Bey Sarayı (Orhan
mimari üslupları benimsendi.
Bey)
_ 400 yıla yakın yönetim merkezi olarak kullanılmıştır. – Beylerbeyi Sarayı
– Edirne Sarayı (I. Murat)
_ En eski yapısı Çinili Köşk’tür. (Osmanlıda ilk köşk) – Çırağan Sarayı
– Manisa Sarayı (II. Murat)
– Dolmabahçe Sarayı
– Saray-ı Atik (Eski Saray)
– İshak Paşa Sarayı
Yeni Saray Babüssaade Kasr-ı Adl – Topkapı Sarayı (Yeni Saray)
▪ Topkapı Sarayı’nda ▪ Padişahın Divan-ı
▪ Topkapı
Birunu Enderun’a Hümayun toplantılarını Ağrı’nın Doğubeyazıt ilçesinde bulunan İshak Paşa Sarayı dünyanın
Sarayı’nın diğer
bağlayan bölüme izlediği bölüme verilen Dikkat ilk kalorifer tesisatı ve atık su kanalının olduğu mimari yapıdır.
ismi.
verilen isim isim Edilmeli
• Abdülmecit Dönemi’nde yapılan Dolmabahçe Sarayı’na Atatürk
Kubbealtı (Kubbenişin) Arz Odası
“Milletin Sarayı” demiştir. İlk Mebusan Meclisi toplantısı burada
▪ Padişahın Divan-ı yapılmıştır.
Hümayun üyelerini
▪ Topkapı Sarayı’nda Divan-ı Hümayun
ve yabancı devlet
toplantılarının yapıldığı bölüme verilen isim
adamlarını kabul ettiği 3. DİVAN-I HÜMAYUN
bölüme verilen isim
▪ Orhan Bey Dönemi’nde kurulmuştur.
▪ İdari, askerî, mali, adli ve sosyal konular görüşülmüştür.
SARAY
▪ Danışma meclisidir.
Birun Enderun Harem-i Hümayun
▪ En üst yargı organıdır.
▪ Sarayın dış ▪ Sarayın iç bölümüdür. ▪ Hükümdarın ve ailesinin
▪ II. Mehmet’ten sonra Divan-ı Hümayun’a sadrazam başkanlık
bölümüdür. ▪ Devlet memuru yetiştirilen bulunduğu bölümdür.
etmiştir. Bu sayede,
▪ Devlet devşirme okuludur. ▪ Saray kadınlarının
işlerinin ▪ II. Mehmet Dönemi’nde eğitim-öğretim gördüğü _ Padişah kendi otoritesini artırmış oldu.
görüşüldüğü Enderun bölümü yerdir. _ Divan’da daha rahat kararlar alınabildi.
kısımdır. kurumsallaşmıştır.

Hüküm (Ahkâm) Mühimme Defteri

Divan’da alınan kararlardır. Hükümlerin yazıldığı defterdir.
52

Sadrazam (Veziriazam)
▪ Türkçe bilmek ve Müslüman olmak şartı vardır.
▪ Padişahın mutlak vekilidir.
▪ Padişahın mührünü taşır.
▪ Makamına, Paşa Kapısı veya Babıali denirdi.
▪ Padişahın katılmadığı seferlerde Serdar-ı Ekrem
unvanı ile görev yapardı.
Kubbealtı Vezirleri
▪ Başlıca görevi sadrazama yardımcı olmaktır.
▪ Sayıları zamanla artmıştır.
▪ Vezir olabilmek için sancakbeyliği ya da
beylerbeyliğinde bulunmak şartı vardır.
Şeyhülislam
▪ Divan üyesi olmamakla beraber divanda alınan
kararların İslam dinine uygun olup olmadığına
dair fetva verirdi.
▪ Doğuştan Müslüman olması esastır.
▪ Medrese mezunu olma şartı vardır.
▪ Kanuni Dönemi’nde protokolde sadrazama denk
sayılır.
▪ Makamına Bab-ı Meşihat denir.
hangikpsstarihdersnotu
DİVAN ÜYELERİ
Reisülküttap (17. yy.da divana katıldı.)
▪ Dış ilişkiler sorumlusudur.
▪ Padişaha gelen mektupların tercümesini yapar.
▪ İlk reisülküttap Ömer Avni’dir.
Yeniçeri Ağası
▪ Yeniçeri ocağının en büyük komutanıydı.
▪ Askerî işleri Ağa Kapısı denilen yerden
yürütmüştür.
▪ İstanbul’un güvenliğinden sorumludur.
Kazasker
▪ Adalet ve eğitim işlerinden sorumludur.
▪ Şer’i ve hukuki işlere bakardı.
▪ Müslüman soyundan olması esastır.
▪ Kadı ve müderrisleri atar.
▪ Rumeli (Başkazasker) ve Anadolu kazaskeri
olmak üzere ikiye ayrılırdı.
Nişancı (Tevkii, Tuğrai)
▪ Padişahın tuğrasını çeker.
▪ Dirliklerin defterlerini tutar.
▪ Aynı zamanda hattattırlar.
▪ Defterlerine tahrir defteri denilir.
Kaptanıderya
▪ İstanbul’da bulunduğu zamanlarda divan
toplantılarına katılırdı.
▪ Donanma komutanıdır.
▪ Padişahın mührünü taşır.
▪ Divana katılan ilk kaptanıderya Barbaros
Hayrettin Paşa’dır.
Defterdar
6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık
▪ Mali işlerden sorumludur.
▪ Hazine ile ilgili işlerde hüküm yazardı.
▪ Hazinenin gelir gider hesaplarını tutardı.
▪ Baş defterdar Rumeli deftardarıdır.
▪ Kullandıkları yazı tipine siyakat denir.
53
 hangikpsstarihdersnotu

DİVAN ÇEŞİTLERİ BERAYA

İkindi Divanı Divanda eksik kalan konular görüşülürdü. Seyfiye İlmiye Kalemiye
Çarşamba Divanı Şehrin durumu görüşülürdü. (İstanbul) Askerî ve idari Eğitim, din, hukuk işlerini kapsar. Yazışmalar ve
yöneticilerdir. Temsilcisi şeyhülislamdır. hazine kayıtları
Cuma Divanı Eğitim ve dinî işlere bakan divandır.
Temsilcisi ▪ Şeyhülislam işlerini kapsar.
Sefer Divanı Düzenlenecek seferler öncesinde toplanırdı. sadrazamdır. ▪ Kazasker ▪ Defterdar
Ulufe Divanı Yeniçeri maaşları dağıtılmadan önce toplanırdı. ▪ Sadrazam ▪ Kadı ▪ Nişancı
▪ Vezir ▪ İmam ▪ Reisülküttap
Galebe Divanı Elçi kabulünde toplanırdı.
▪ Kaptanı-ı Derya ▪ Müezzin ▪ Divan kâtibi
At Divanı Sefer esnasında at üzerinde toplanan divandır. ▪ Yeniçeri Ağası ▪ Kadı Naibi ▪ Vakanüvis
Ayak Divanı Olağanüstü durumlarda toplanan divandır. ▪ Beylerbeyi ▪ Nakibüleşraf
▪ Sancakbeyi ▪ Müderris
▪ Kassam

DİVAN KALEMLERİ
Amedi Padişahları ile sadrazam arasındaki yazışmalar yapılır.
Kassam Muhtesip
Beylikçi Anlaşma, ferman, divan kararlarının yazıldığı kalemdir.
▪ Ölen bir kişinin geride bıraktığı
Vakanüvis Resmî tarih yazıcılığının yapıldığı kalemdir. ▪ Pazarlarda fiyatları, tartı ve
mal varlığını belirleyerek
ölçü aletlerini, üretilen ve satılan
Teşrifat Günlük işlerin yazıldığı kalemdir. mirasçıları arasında taksim
malların kalitesini denetleyen
Yüksek mevkilerdeki görevlilerin özlük bilgilerinin yazıldığı edilecek «Tereke Defterleri”ne
Tahvil görevlidir.
kalemdir. kaydeden görevlidir.
Tahvil kalemi dışındaki tüm devlet görevlilerinin özlük
Ruus
bilgilerinin yazıldığı kalemdır.

Defter Emini Vakanüvis Nakibüleşraf

▪ Tarih yazıcılığıdır.
▪ Arazi kayıtlı ▪ Hz. Muhammed’in
OSMANLI DEVLETİ’NDE TOPLUM YAPISI ▪ İlk vakanüvis Naima’dır.
defterlerini soyundan gelen
Yönetenler (Beraya) Yönetilenler (Reaya) ▪ Son vakanüvis
muhafaza eden seyyid ve şeriflerin
Abdurraman Şeref
Müslümanlar, Gayrimüslimler görevlidir. kayıtlarını tutar.
Seyfiye, İlmiye, Kalemiye Bey’dir.
(zımmi)
54
 hangikpsstarihdersnotu

TAŞRA VE EYALET TEŞKİLATI MERKEZE BAĞLI EYALETLER

Salyaneli (Yıllıklı) Salyanesiz (Yıllıksız) İmtiyazlı
Kavramlar
Eyaletler Eyaletler Eyaletler
Malikâne ▪ İltizam vardır. ▪ İltizam yoktur. ▪ Yöneticileri padişah belirler.
İltizam Sistemi Mültezim Voyvoda Giray
Sistemi ▪ Tımar yoktur. ▪ Tımar vardır. ▪ İç işlerinde serbest, dış
▪ Devletin peşin ▪ İltizam ▪ Mukatala ▪ Osmanlı ▪ Kırım işlerinde merkeze bağlıdır.
▪ Merkeze uzaktır. ▪ Merkeze yakındır.
para ihtiyacını sahiplerine toprakların Eflak- han- ▪ Yıllık vergi verirler ve
▪ Yıllık vergi verir. ▪ Yıllık vergi vermez.
karşılamak verilen gelirlerinin Boğdan larına savaşlara asker yollarlar.

için miri isimdir. mültezimlere yöneticilerine verilen ▪ Hicaz bölgesi vergi vermez.
▪ Kırım vergi vermez fakat
arazinin belirli hayat boyu verilen isimdir.
asker yollar.
bir süre için kiralanması isimdir.
kiralanmasıdır. sistemidir.

Emir Gümrük ve
Salyane Muhassıllık
Bac Emini
Yıllık alınan Esnaf,
Hicaz Tanzimat Dönemi’nde iltizam
vergiye tüccar ve
yöneticilerine usulü kaldırılmıştır. Hazine
veya maaşa zanatkârlardan
verilen gelirlerinin toplanması için
verilen vergi toplayan
isimdir. oluşturulan kurumlardır.

6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık

isimdir. kişidir.
İSTANBUL’UN YÖNETİMİ
İDARİ BİRİM YÖNETİCİ GÜVENLİK ADALET Asesbaşı Mimarbaşı Muhtesip Yeniçeri Ağası

Eyalet Beylerbeyi Subaşı Kadı İstanbul’un gece İmar işlerinden Çarşı pazar İstanbul’un
güvenliğinden sorumludur. denetler. güvenliğinden
Sancak Sancakbeyi Subaşı Kadı
sorumludur. sorumludur.
Kaza Kadı Subaşı Kadı
Şehremini Sadrazam Taht Kadısı
Köy Köy Kethüdası Yiğitbaşı Kadı Naibi Belediye Genel düzenden sorumludur. İstanbul’un en
işlerinden Sadrazam sefere çıktığında yerine yüksek mülki
sorumludur. Sadaret Kethüdası bakar. amiridir.
55
 hangikpsstarihdersnotu

OSMANLI ORDU TEŞKİLATI Kara Ordusu ikiye ayrılır.

▪ Kapıkulu Ordusu
1. KARA ORDUSU
▪ Eyalet Ordusu
▪ Osmanlıda ilk düzenli ordu Orhan Bey Dönemi’nde kurulan yaya
ve müsellemdir.
Kapıkulu Ordusu
▪ Orhan Bey, yaya kuvvetlerini eski Türklerde olduğu gibi onluk
Süvariler Piyadeler
sisteme göre oluşturdu.
▪ Sipah ve Silahtar ▪ Acemioğlanlar Ocağı
▪ Askere alımlarda pençik, devşirme, tımar gibi usuller uygula-
(Padişahın çadırını Devşirmelerin ilk eğitimi burada verilir.
nırdı.
korurlar.) ▪ Yeniçeri Ocağı
DEVŞİRME SİSTEMİ ▪ Sağ Ulufeciler Ordunun temelidir. Merkezde
▪ Özellikle Rumeli’deki Hıristiyan köy ve kasabalarında uygulanırdı. ▪ Sol Ulufeciler bulunurlar.
▪ Tek çocuklu aileden çocuk alınmazdı. (Sancağı ve bayrağı ▪ Topçu Ocağı
▪ İhtiyaç oranında devşirme yapılırdı. korurlar.) Top dökmekle görevlidirler.
▪ Vücut kusuru olan çocuk devşirilmezdi. ▪ Sağ Garipler ▪ Top Arabacıları

▪ İstanbul’u görmüş çocuk devşirilmezdi. ▪ Sol Garipler Büyük topları savaş alanına taşırlar.
(Savaş ganimetlerini ve ▪ Humbaracılar
• Kapıkulu askerleri ulufe denilen maaşı alarak askerlik yaparlardı. hazineyi korurlar.) Havan topu ve el bombası yaparlar.
Dikkat • Kapıkulu ordusu piyade ve süvari olarak ikiye ayrılırdı. ▪ Lağımcılar
Edilmeli
• Her padişah değişikliğinde cülus bahşişi alırlardı. Tünel kazarlar, sur ve kalelerin altına

• Acemi ocaklarında hizmet görenlerin belli bir zaman sonunda Dikkat patlayıcı yerleştirirler.
Edilmeli
veya kapıkulu ocaklarına alınması konusunda kullanılan tabire ▪ Cebeciler
Bedergâh (çıkma) denilirdi. Süvarilere Silah yaparlar.
• Gülbank: Yeniçeri Duası’dır. “Altı Bölük Halkı” da ▪ Bostancılar

denir. Saray ve köşkleri korurlar.

Yeniçeri Cebelü
▪ Merkez ordusu ▪ Taşra ordusu
▪ Maaş alır. ▪ Maaş almaz.
▪ Yaya askerdir. ▪ Atlı askerdir.
▪ Devşirmedir. ▪ Türk ve Müslümandır.
▪ Evlenemezler. ▪ Evlenebilirler.
56
 hangikpsstarihdersnotu

2. DENİZ ORDUSU
EYALET ORDUSU
Tımarlı Sipahiler Yardımcı Birlikler DONANMA
▪ Dirlik sistemi ▪ Akıncılar ▪ İlk Osmanlı donanması, Karesioğulları Beyliği’nin Osmanlı Devleti’ne
sonucunda ortaya Sınır güvenliğini sağlar. katılmasıyla elde edilmiştir.
çıkan atlı birliklerdir. ▪ Azaplar ▪ İlk tersane Karamürsel Tersanesi’dir.
▪ Savaş zamanında Bekar erkek askerlerdir. ▪ Yıldırım Bayezıd Dönemi’nde Osmanlının ilk inşa ettiği tersane Gelibolu
bağlı oldukları ▪ Deliler Tersanesi’dir.
beyle birlikte Öncü birliklerdir.
▪ Osmanlı’nın sahip olduğu en büyük tersane Fatih Dönemi’nde yapılan
savaşa katılmak ▪ Beşliler
Haliç Tersanesi’dir.
zorundadırlar. Her beş aileden bir kişi alınarak oluşturulur.
▪ Donanma komutanına kaptanıderya denir.
▪ Savaşa giderlerken ▪ Gönüllüler
▪ Divan üyesi ilk kaptanıderya Barbaros Hayrettin Paşa’dır.
cebelü adını alırlar. Sınırdaki şehir ve kasabaları korurlar.
▪ Deniz askeri: Levent
▪ Savaş olmadığı ▪ Yaya ve müsellemler
Ordunun geçeceği yolu açmak, köprüleri tamir ▪ Tersaneden sorumlu kişi: Tersane emini
zamanlarda bölgenin
etmekle görevlidirler. ▪ Osmanlı donanmasındaki gemilere; Mavna-Çektiri-Kadırga-Baştarda
tarım, bayındırlık
▪ Sakalar gibi isimler verilir.
ve güvenliğinden
Ordunun su ihtiyacını karşılar.
sorumludurlar.
▪ Turnacılar
▪ Devletten maaş
Ordunun haberleşmesini sağlar.
almazlar. Geçimlerini

6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık

▪ Voynuk
tarım gelirleri ile TOPRAK SİSTEMİ
Hristiyan at bakıcısıdır.
sağlarlar. Miri Arazi Mülk Arazi
▪ Martoloslar
Sınır koruyan gayrimüslimlerdir. ▪ Mukataa
▪ Malikâne
▪ Bozanalar
▪ Yurtluk
Nara atarlar.
▪ Paşmaklık ▪ Öşri toprak
▪ Ocaklık ▪ Haraci toprak
▪ Vakıf
▪ Dirlik
- Has-Zeamet-Tımar

57
 hangikpsstarihdersnotu

Mukataa ▪ Geliri doğrudan devlet hazinesine alınan arazilerdir. Osmanlıda Vergi Türleri
Paşmaklık ▪ Geliri padişahın hanım ve kızlarına ayrılan topraklardır. Öşür Haraç
▪ Geliri, üstün hizmetleri karşılığında bazı devlet adamlarına Müslümanlardan yaptıkları üretimin Gayrimüslimlerden yaptıkları
Malikâne
ömür boyu verilen topraklardır. karşılığında 1/10 oranında alınan üretimin karşılığında 1/5 oranında
▪ Gelirleri kale komutanlarına ve tersane giderlerine ayrılan vergidir. alınan vergidir.
Ocaklık
topraklardır. Çiftbozan Ağnam
▪ Gelirleri sınır boylarındaki görevlerine karşılık, akıncılara ve Toprağını boş bırakan köylülerden Küçükbaş hayvan besiciliği yapan
Yurtluk
kale muhafızlarına verilen topraklardır. alınan vergidir. kişilerden alınan vergidir.
Mevkuf ▪ Gelirleri hayır işlerine aktarılır. Bennak
Mücerred
▪ Kullanım hakkı, bir veya birkaç köy ya da kasabaya ait olan Evli olup yarım çift toprak eken
Metruk Bekâr Müslüman erkeklerden alınan
yol, meydan, mera, panayır gibi yerlerdir. Müslüman erkeklerden alınan
vergidir.
▪ Köy ve kasabaların uzağında, mülkiyeti kimseye ait olmayan, vergidir.
Mevat
ekilip biçilmeyen, boş ve ıssız topraklardır. Arusane Avarız
▪ Askerî sınıfın önde gidenlerine verilen ilave ödenek ile emekli Nikâhlanan genç kız ya da dul Olağanüstü durumlarda toplanan
Arpalık
yada işten çıkarılma, azledilme maaşı olarak verilen maaştır. kadınlardan alınan vergidir. vergidir.
▪ Gelirleri bazı hizmetlerinin karşılığı olarak devlet İane-i Cihadiye İmdadiye-i Hazariye
hizmetlerinde bulunan asker ve memurlara verilen Savaş zamanlarında aile reislerinden Barış zamanında aile reislerinden
topraklardır. toplanan vergidir. toplanan vergidir.
▪ Has: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazladır. Padişah, divan
üyeleri, beylerbeyi ve sancakbeyine verilirdi. Cizye
Dirlik İmdadiye-i Seferiye
▪ Zeamet: Geliri 20.000-100.000 akçe arası olan topraklardır. Gayrimüslimlerin askerlik
Hane reislerinden savaş
Kadı, müderris, subaşı gibi ikinci derece devlet memurlarına yapmaması ve devletin güvencesi
harcamalarını karşılamak için
verilirdi. altında yaşaması karşılığında alınan
▪ Tımar: Geliri 20.000 akçeye kadar olan topraklardır. toplanan vergidir.
vergidir.
Sipahilere verilirdi.
İspençe
Cerime
Gayrimüslimlerin devletin toprağını
Dirlik topraklarında suç
Toprakların boş bırakılmasına izin verilmez. Sebepleri: kullanmaları karşılığında alınan
işleyenlerden alınan vergidir.
Dikkat • Ürün üzerinden vergi alınması vergidir.
Edilmeli
• Üretimin tarıma dayalı olması Derbent
Tüccarın geçit, yol ya da tünellerin korunması, han ve köprülerin yapılması
• Fethedilen toprakların padişahlara ait olması
karşılığında alınan vergidir.

58
 hangikpsstarihdersnotu

OSMANLI EKONOMİSİ
• Osmanlı Devleti’nde bankacılık Tanzimat Dönemi’nde
Dikkat başlamıştır.
ANAHTAR KELİMELER Edilmeli
Bezirgân Büyük tüccarlar
Reftiye Tüccarlardan ihraç malları üzerinden alınan vergidir. OSMANLI’DA HUKUK
Yedd-i Vahit Ürünlerin devlet tekelinde toplanıp pazarlamasıdır. Şer’i Hukuk Örfi Hukuk
Amediye Tüccarlardan ithal mallar üzerinden alınan vergidir. ▪ Türk gelenek ve göreneklerinden
▪ Müslümanlara uygulanırdı. Bütün
Hirfet Küçük el sanatlarına verilen genel addır. oluşan kurallardı. Şer’i hukuka
davalara şer’i mahkemelerde
ters düşmezdi. Padişahın koyduğu
Gedik Dükkân açma ruhsatıdır. bakılırdı. Gayrimüslimler kendi dinî
kanunlar, fermanlar, örfi hukuk
Narh Devletin fiyat sabitlemesidir. kurumlarınca yargılanırdı.
içerisinde yer alırdı.
Taşımacılığın en hızlı şekilde yapılmasını sağlayan
Menzil Teşkilatı
teşkilattır. • Osmanlıda ilk kanunname Kanunnamei-i Ali Osman’dır.
Mekkari Taifesi Taşımacılığı meslek edinen kişilerdir. Dikkat • Osmanlıda kadılar, şer’i ve örfi davalara bakardı. Osmanlıda ilk
Ehl-i Hibre Malların kalite denetimini yapan bilirkişidir. Edilmeli
kadı Dursun Fakih’dir.
Merkantîlizm Bir ülke ne kadar çok madene sahipse o kadar zengindir. • Osmanlı mahkemelerinde alınan kararlar Şeriyye Sicillerine
kaydedilir.
EKONOMİ • Divan-ı Hümayun’da adalet işlerini kazasker temsil eder.
İaşecilik Gelenekçilik Fiskalizm
▪ Sürekli kaliteli ve ▪ Mevcut mali dengeyi ▪ Hazine gelirini

6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık

Kadının Görevleri Derecelendirme
uygun fiyata ürün korumak ve sürekli maksimum, giderini
▪ Kazaların belediye işlerini yürütmek Taht Kadısı
bulundurmadır. muhafaza etmektir. minimum şekilde
tutmaktır. ▪ Noterlik yapmak ↓
▪ Dirlik sahiplerinin faaliyetlerinin hukuka
Osmanlı’da Bankacılık uygunluğunu denetlemek Mevleviyet Kadısı
Banka Özellik Sermaye ▪ Vakıfların denetimini yapmak ↓
Bank-ı Dersaadet Osmanlının ilk bankasıdır. Galata Bankerleri ▪ Merkezin gönderdiği emirleri uygulamak ve halka
Bank-ı Osmani Yabancı sermayeli ilk bankadır. İngilizler duyurmak Kadı
▪ Miras paylaşımı, boşanma, evlenme, nikâh ve ↓
Bank-ı Şahane-i İngilizler ve Fransızlar ortak
İngiliz-Fransız cinayet gibi konulara bakmak
Osmani (Para basma yetkisi)
▪ Esnaflar arasındaki anlaşmazlıkları çözmek Kadı Naibi
Kurucu: Ahmet
Ziraat Bankası Millîsermayeli ilk bankadır. ▪ Ürün fiyatlarının tespitinde etkili olmak
Mithat Paşa 59
 hangikpsstarihdersnotu

OSMANLIDA MAHKEMELER Müderris Mülazım Muid Danişment Suhte

Tanzimat Öncesi Tanzimat Sonrası (Atama
(Medrese → → (Müderris → (Stajyer →
▪ Şer’i Mahkemeler ▪ Şer’i Mahkemeler bekleyen (Öğrenci)
hocası) yardımcısı) öğretmen)
Müslümanlar arasındaki bütün davalara, ▪ Cemaat Mahkemeleri öğretmen)
gayrimüslimlerin sadece kamu hukuku ▪ Konsolosluk Mahkemeleri
EĞİTİM
alanındaki anlaşmazlıklara bakardı. ▪ Nizamiye Mahkemeleri
▪ Cemaat Mahkemeleri Hukuk ve cinayet davalarıyla Örgün Eğitim Yaygın Eğitim
Gayrimüslimlerin davalarına bakarlardı. ticaret mahkemelerinin yetkileri Sıbyan Mektebi Esnaf kuruluşları
▪ Konsolosluk Mahkemeleri dışında kalan davalara bakardı. Medrese Sahaflar
Kapitülasyonlardan yararlanan yabancı ▪ Ticaret Mahkemeleri Enderun Kahvehaneler
devletlerin, kendi vatandaşları arasında Osmanlılar ile yabancı ülkelerin Harem Kütüphaneler
çıkan anlaşmazlıklara bakardı. vatandaşları arasındaki Şehzadegân Mektebi Konaklar
anlaşmazlıkları çözmekle
görevlidir. ÖNEMLİ EĞİTİM KURUMLARI
Hendesehane İlk batı tarzı okuldur.
OSMANLI’DA EĞİTİM
Askerî birimlerin hekim ve cerrah ihtiyacını
▪ İlk eğitim yeridir. Medrese öncesi okullardır. Tıbhane-i Amire
karşılar.
▪ Çocuklar okula başlayınca Amin alayı adı verilen tören
1. Sıbyan yapılırdı. Mektebi İptidai İlkokul
Mektebi ▪ Müslüman her ailenin çocuğu gidebilirdi. Rüştiye Ortaokul
▪ Karma eğitim görülürdü.
▪ Mezuniyet şartı ise Kur’anı hatim etmekti. İdadi Lise

İhtisas Medreseleri Sultani Yüksek lise

Umumi Medreseler
▪ Darülkurra (Kur’an eğitimi) Darülmuallim Erkek öğretmen okulu
▪ Mezun olan kişi kadı ya
▪ Darülhadis (Hadis eğitimi)
2. Medrese da müderrris olur. Darülmuallimat Kadın öğretmen okulu
▪ Darül Tıp (Tıp eğitimi)
▪ Burada okuyanlar
▪ Hendese (Astronomi, Darüşşafaka Kimsesiz Müslüman çocukların eğitimi
devşirme olamazlar.
mühendislik) Darülbedayi Tiyatro okulu
▪ Saray okuludur.
Darülelhan Müzik okulu
3. Enderun ▪ Devlet görevlisi yetiştirirdi.
▪ Devşirmelerden oluşurdu. Mekteb-i Maarif-i Adliye Devlet memuru yetiştirir.

▪ Topkapı Sarayı’nda şehzadeler eğitim görürdü. Islahane Terzilik, kunduracılık eğitimi

4. Şehzadegân
▪ Şehzadelere Kur’an okutulur, namaz sureleri ezberletilir, Güzel sanatlar okulu, (Mimar Sinan Güzel
Mektebi Sanay-i Nefise Mektebi
yazı öğretilirdi. Sanatlar Fakültesine dönüştü.)
5. Harem ▪ Saray kadınlarının eğitim gördüğü okuldur.
60
 hangikpsstarihdersnotu

• İlk Ermeni okulu: Kumkapı Mektebi OSMANLIDA BİLİM İNSANLARI

Dikkat • İlk ABD okulu: Robert Koleji Celalettin Hızır Osmanlı Devleti’nin ilk tabibidir.
Edilmeli
• İlk açılan yabancı okul (Fransız): Sen Beniot Koleji Fatih Sultan Mehmet’in hocasıdır. Din, tasavvuf ve
Akşemsettin
tıp alanında çalışmaları vardır.
• Osmanlıda en fazla okulu olan ülke ABD’dir.
İdrisi Bitlis Heşt Behişt adlı eseriyle ünlüdür.
Matematik ve astronomi alanında çalışmalar
Kadızade-i Rumi
yapmıştır.
Matematik ve astronomi alanında çalışmalar
Ali Kuşçu yapmıştır.
Risalet’ül Fethiye adlı eseri vardır.
Sinan Paşa Fatih Dönemi’nin matematikçilerindendir.
Sabuncuoğlu Tıp alanında çalışmaları vardır. Mücerrebname,
Şerafettin Kitab-ı Cerahiye-i İlhaniye adlı eseri vardır.
16. yüzyılın önemli coğrafyacılarındandır. Kitab-ı
Piri Reis
Bahriye adlı eseri vardır.
Astronomi ve coğrafya alanlarında çalışmaları vardır.
Seydi Ali Reis
Eseri Mirat’ül Memalik.
17. Yüzyılda IV. Murat Dönemi’nde risaleler
Koçi Bey
OSMANLIDA BASIN YAYIN hazırlamıştır.
Keşfüz Zünnun, Cihannüma, Fezleke adlı eserleri

6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık

▪ İlk resmî gazete: Takvim-i Vekayi
▪ Tanzimat Dönemi’nde Türkçe
çıkarılan gazete: Ceride-i Havadis
▪ İlk özel gazete: Tercüman-ı Ahval
▪ Tanzimat Dönemi’nde Şinasi
tarafından çıkarılan gazete:
Tasvir-i Efkar
▪ Kadınların mücadelesini halka
duyurmak için çıkarılan dergi:
Demet
▪ İlk Türk dergisi: Vakayıtıbbiye Katip Çelebi
vardır.
▪ Teodor Kasap tarafından çıkarılan
Evliya Çelebi Seyahatname adlı 10 ciltlik eseri vardır.
ilk mizah dergisi: Diyojen
Hazerfan Ahmet IV. Murat Dönemi’nde Galata Kulesi’nden Üsküdar’a
▪ İlk kadın dergisi: Terakki-i
Çelebi uçuş denemesi yapmıştır.
Muhadderat
IV. Murat Dönemi’nde ilk roketli füze uçuşunu
▪ Yazı kadrosunun tamamı Lagari Hasan Çelebi
gerçekleştirdi.
kadınlardan oluşan dergi: Naima İlk resmî tarihçidir.
Şüküfezar (Çiçek Bahçesi) Abdurrahman Şeref Son resmî tarihçidir.
▪ İlk kadın romancı: Fatma Aliye Takiyüddin Mehmet İstanbul’da ilk rasathaneyi kurmuştur.
Altunizade Üroloji ile ilgili çalışmalar yapmıştır.
61
 hangikpsstarihdersnotu

OSMANLIDA MİMARİ OSMANLIDA GÜZEL SANATLAR

▪ İznik Hacı Özbek Camii Hat Tezhip Çinicilik
▪ Bursa Ulu Camii ▪ Arap harfleriyle güzel ▪ El yazması kitapların ▪ Kil toprağın
▪ Fatih Camii Külliyesi yazma sanatıdır. altın yaldızla fırında pişirilmesi
▪ İznik Orhaniye Medresesi ▪ Ustalarına hattat denir. süslemesidir. sanatıdır.
1. Erken Dönem ▪ Saray-ı Atika ▪ Öncüleri: Amasyalı ▪ Ustasına müzehhip ▪ Kütahya, İznik,
▪ Topkapı Sarayı Yakut, Şeyh Hamdullah, denir. Bursa, Diyarbakır
▪ Anadolu (Güzelce) Hisarı Hafız Osman, Ahmet ▪ Öncüsü: Kara önemli çini
▪ Rumeli Hisarı Karahisar Mahmut merkezleridir.
▪ Kale-i Sultaniye Minyatür Ciltçilik Müzecilik
▪ Batı etkisi görülür. ▪ Perspektifsiz resim ▪ El yazması kitapların ▪ Osmanlı’da
2. Lale Devri ▪ Sadabat Kasrı sanatıdır. ciltlenmesi sanatıdır. müzeciliğin
▪ III. Ahmet Çeşmesi ▪ Ustalarına nakkaş denir. Ustasına mücellit kurucusu Osman
▪ Nuru Osmaniye Camii ▪ Öncüleri: Sinan Bey, denir. Hamdi Bey’dir.
3. Barok ve Rokoko Nakkaş Osman, Seyyid
▪ İshak Paşa Sarayı
Lokman, Matrakçı
▪ Yıldız Sarayı
Nasuh, Nigari, Levni
▪ Dolmabahçe Sarayı
4. Geç Dönem ▪ Çırağan Sarayı Tiyatro Müzik
▪ Beylerbeyi Sarayı ▪ İlk Osmanlı tiyatrosu Abdülmecit Dönemi’nde ▪ Itri (Mustafa
Güllü Agop Efendi tarafından açıldı. Buhurizade)
Resim Nevakâr makamını
▪ İlk portresini yaptıran padişah II. Mehmet’tir. buldu.
▪ Nakkaş Sinan Bey’e Gül Koklayan Fatih resmini ▪ III. Selim
yaptırmıştır. Suzi Dilara
▪ İlk resim sergisini Şeker Ahmet Paşa açmıştır. makamını buldu.
▪ Osman Hamdi Bey’in Eserleri: Kaplumbağa ▪ Mozart’ın
Terbiyecisi, Silah Tacirleri, Kur’an Okuyan Kız, 5 numaralı
MİMAR SİNAN Gezintide Kadınlar konçertosu, Türk
Dikkat Konçertosu olarak
Edilmeli Çıraklık Eseri Kalfalık Eser Ustalık Eser
bilinir.
Şehzade Camii Süleymaniye Camii Selimiye Camii

62