Urządzenia radioelektroniczne

LiK III semestr 2018/2019

1Wymienić i scharakteryzować przeznaczenie urządzeń należących do grupy „Urządzenia i systemy łączności” oraz
„Systemy radionawigacyjne”. ........................................................................................................................................... 3
2 Podać podział fal radiowych ze względu na ich długość oraz wymienić przykładowe urządzenia pokładowe pracujące
w poszczególnych zakresach. ........................................................................................................................................... 4
3 Wyjaśnić przeznaczenie anten, pojęcie „charakterystyka anteny” oraz dlaczego wymiary anten powinny być
proporcjonalne do połowy długości fali elektromagnetycznej. ........................................................................................ 4
4 Omówić sposoby oraz czynniki wpływające na propagację fal radiowych o różnych długościach w pobliżu ziemi. 5
5 Na czym polega gospodarka widmem częstotliwości fal elektromagnetycznych?...................................................... 6
6 Scharakteryzować urządzenia łączności lotniczej. ...................................................................................................... 6
7 Omówić zasady prowadzenia łączności na falach krótkich, wyjaśnić pojęcia: ALE, NVIS. ...................................... 7
8 Omówić zasadę działania nadajnika i odbiornika radiostacji pokładowej według schematów blokowych oraz
przeznaczenie ich poszczególnych modułów.................................................................................................................... 7
9 Omówić zasadę działania radiostacji pokładowej wg schematu blokowego. .............................................................. 9
10 Scharakteryzować tryby pracy radiostacji. ................................................................................................................ 10
11 Wyjaśnić cel stosowania kilku urządzeń łączności na SP. ........................................................................................ 10
12 Scharakteryzować częstotliwości ratownicze stosowane w lotnictwie. ..................................................................... 10
13 Scharakteryzować emisję dwuwstęgową z modulacją amplitudy A3E. .................................................................... 11
14 Scharakteryzować pasma łączności radiowej (zakresy częstotliwości i przeznaczenie). .......................................... 11
15 Scharakteryzować podstawowe parametry radiostacji .............................................................................................. 12
16 Scharakteryzować system SELCAL .......................................................................................................................... 12
17 Scharakteryzować satelitarny system łączności SATCOM ....................................................................................... 12
18 Scharakteryzować system przekazu danych (VDL, HFDL, Immarsat, Iridium). ...................................................... 13
19 Scharakteryzować system przekazu danych ACARS. ............................................................................................... 13
20 Scharakteryzować funkcję frequency hopping stosowaną w radiostacjach lotniczych. ............................................ 13
21 Omówić przeznaczenie systemów łączności wewnętrznej. ....................................................................................... 14
22 Scharakteryzować system COSPAS-SARSAT oraz urządzenia stosowane na pokładach SP wykorzystywane w tym
systemie........................................................................................................................................................................... 14
23 Scharakteryzować przeznaczenie i możliwości pokładowych rejestratorów dźwięku. ............................................. 15
24 Scharakteryzować Zintegrowany System Łączności SP wojskowych i cywilnych ................................................... 16
25 Scharakteryzować rodzaje oraz przeznaczenie stosowanych w lotnictwie systemów radionawigacyjnych. ............ 16
26 Wymienić i scharakteryzować kryteria klasyfikacji urządzeń i systemów radionawigacyjnych .............................. 17
27 Scharakteryzować wybrany system radionawigacyjny w odniesieniu do kryteriów klasyfikacji. ............................ 19
28 Wyjaśnić pojęcie stopnia autonomiczności urządzeń i systemów radionawigacyjnych stosowanych w lotnictwie. 19
29 Podać podział urządzeń radionawigacyjnych ze względu na metodę określenia miejsca położenia oraz zależność
funkcjonalną parametrów nawigacyjnych z parametrami fali elektromagnetycznej. ..................................................... 19
30 Scharakteryzować system NDB, jego zasadę działania oraz zasadę działania odbiornika pokładowego wyposażonego
w antenę ramową oraz system goniometryczny (wg schematów blokowych). .............................................................. 20
31 Scharakteryzować błędy radiokompasu. .................................................................................................................... 21
32 Scharakteryzować wskaźniki stosowane w automatycznych radiokompasach. ........................................................ 22
1
33 Scharakteryzować system VOR, jego zasadę działania oraz zasadę działania odbiornika pokładowego (wg schematu
blokowego). .................................................................................................................................................................... 22
34 Scharakteryzować wskaźniki stosowane w odbiorniku VOR. ................................................................................... 24
35 Porównać systemy bliskiej radionawigacji ARK i VOR (przeznaczenie, zasada działania, parametry techniczne,
ograniczenia eksploatacyjne). ......................................................................................................................................... 25
36 Określić wskazania wskaźników ARK i VOR w zależności do położenia SP w stosunku do radiolatarni (na
podstawie rysunków). ..................................................................................................................................................... 25
37 Zidentyfikować przedstawiony na rysunku jeden ze wskaźników systemów radionawigacyjnych. ......................... 26
38 Podać przeznaczenie systemu DME, jego podstawowe parametry techniczne, budowę oraz zasadę działania
urządzenia pokładowego (wg schematu blokowego). .................................................................................................... 26
39 Podać przeznaczenie systemu TACAN, jego podstawowe parametry techniczne, budowę oraz ogólną zasadę
działania (wg schematu blokowego). .............................................................................................................................. 28
40 Scharakteryzować przeznaczenie, budowę oraz zasadę działania systemu GPS. ...................................................... 30
41 Omówić błędy systemu GPS ..................................................................................................................................... 31
42 Omówić zasadę działania różnicowego GPS ............................................................................................................. 32
43 Scharakteryzować przeznaczenie, elementy składowe i zasadę działania systemów lądowania ILS i MLS oraz
urządzeń pokładowych pracujących w tych systemach (wg schematu blokowego) ...................................................... 32
44 Podać przeznaczenie odbiornika markera, jego podstawowe parametry techniczne, budowę oraz ogólną zasadę
działania wg schematu blokowego. ................................................................................................................................ 36
45 Zinterpretować wskazania analogowego lub cyfrowego wskaźnika ILS (na podstawie przedstawionych rysunków)
37
46 Porównać systemy ILS i MLS ................................................................................................................................... 37

2
1 Wymienić i scharakteryzować przeznaczenie urządzeń należących do grupy „Urządzenia
i systemy łączności” oraz „Systemy radionawigacyjne”.

Urządzenia i systemy łączności

Są to urządzenia i systemy zapewniające:
• łączność między SP a służbami naziemnymi;
• transmisję danych;
• łączność wewnętrzną;
• radiokomunikację na potrzeby ratownictwa morskiego;
• rejestrację dźwięku.
Należą do nich:
• systemy komunikacji fonicznej:
o Radia VHF/HF;
o komunikacja satelitarna SATCOM;
• systemy transmisji danych:
o ACARS (Aircraft Communication Addressing and Reporting System);
o CPDLC (Controller-pilot data link communications);
o JTIDS (Joint Tactical Information Distribution System);
• Interkom pokładowy;
• ELT (Emergency Locator Transmitter).
Systemy radionawigacyjne
Systemy radionawigacyjne to systemy pozwalające na:
• określenie położenia SP;
• nawigacje po trasie lotu;
• wyznaczanie ścieżki do lądowania;
• zapobieganie kolizjom.
Są to:
• ADF (Automatic Direction Finder);
• VOR (VHF Omnidirectional Range);
• DME (Distance Measuring Equipment);
• TACAN (Tactical Air Navigation);
• ILS, MLS;
• GNSS (Global Navigation Satellite System);
• Transponder;
• Radio Altimeter;
• Weather Radar;
• DNS (Doppler Navigation System);
• RNAV (Area Navigation System);
• ADS-B (Automatic Dependent Surveillance – Broadcast).

3
2 Podać podział fal radiowych ze względu na ich długość oraz wymienić przykładowe
urządzenia pokładowe pracujące w poszczególnych zakresach.
Frequency band Frequencies Wavelength Aeronautical usage
VLF Systemy łączności i radionawigacji bardzo dalekiego
3 ÷ 30 kHz 100 ÷ 10 km
Very Low Frequency zasięgu
LF Radionawigacja dalekiego zasięgu:
30 ÷ 300 kHz 10 ÷ 1 km
Low Frequency NDB/ADF, LORAN-C

MF
0.3 ÷ 3 MHz 1000 ÷ 100 m Łączność, radionawigacja: radiokompasy, NDB
Medium Frequency
HF Łączność dalekiego zasięgu, radiostacja pokładowa,
3 ÷ 30 MHz 100 ÷ 10 m
High Frequency SELCAL
VHF
30 ÷ 300 MHz 10 ÷ 1 m Łaczność, radionawigacja: VOR, ILS, GPS, markery
Very High Frequency
UHF
Łączność, radionawigacja: DME, radiowysokościomierze,
Ultra High 0.3 ÷ GHz 1 m ÷ 10 cm
łączność satelitarna, ścieżka schodzenia ILS
Frequency
SHF
Radiolokacja, radiowysokościomierze, radary pogodowe,
Super High 3 ÷ 30 GHz 10 ÷ 1 cm
radar krótkiego zasięgu
Frequency
EHF
Extremely High 30 ÷ 300 GHz 1 cm ÷ 1 mm Radiolokacja
Frequency

3 Wyjaśnić przeznaczenie anten, pojęcie „charakterystyka anteny” oraz dlaczego wymiary

anten powinny być proporcjonalne do połowy długości fali elektromagnetycznej.
Antena przekształca sygnał elektryczny na fale elektromagnetyczną rozchodzącą się w przestrzeni (nadawcza)
lub przekształca falę elektromagnetyczną rozchodzącą się w przestrzeni na energię drgań wysokiej częstotliwości
w obwodach wejściowych urządzenia radiowego (odbiorcza).
Charakterystyka promieniowania anteny – ukazuje w sposób graficzny na wykresie trójwymiarowym zdolność
wypromieniowania energii przez antenę w różnych kierunkach.
Charakterystyka anteny ogólnokierunkowej Charakterystyka anteny ramowej

4
Dlaczego długości anten powinny być proporcjonalne do połowy długości
fal elektromagnetycznych?
Energia wielkiej częstotliwości jest wypromieniowywana przez antenę nadawczą. Z punktu widzenia fizyki antena jest
odcinkiem przewodu o wymiarach porównywalnych z długością fali nośnej. Wówczas prawie cała energia dostarczona
będzie wypromieniowany w przestrzeń. Ponieważ jednak warunek ten jest trudny do spełnienia (dla fal długich, długość
fali mierzy się w kilometrach), w praktyce stosuje się anteny półfalowe i ćwierćfalowe.

4 Omówić sposoby oraz czynniki wpływające na propagację fal radiowych o różnych

długościach w pobliżu ziemi.
Rozprzestrzenianie się fal radiowych zależne jest od ich właściwości (częstotliwość, polaryzacja) i warunków
środowiska w jakich się rozchodzą.
Propagacja fal w troposferze jest uzależniona
od zjawisk meteorologicznych.
Fale mogą być w niej tłumione i rozpraszane oraz może
zachodzić refrakcja czyli odchylenie toru fali od linii
prostej (dodatnia w stronę ziemi).
Superrefrakcja zachodzi gdy promień zakrzywienia toru
fali jest mniejszy od promienia ziemi i fala wraca
na powierzchnię Ziemi.

Fale długie i bardzo długie

Wskutek małego tłumienia w gruncie oraz dużej dyfrakcji rozchodzą się w postaci fali powierzchniowej na odległości
do kilku tysięcy kilometrów.
W odległości 1000-2000 km od nadajnika, natężenie pola fali jonosferycznej zaczyna przewyższać natężenie fali
powierzchniowej. Dlatego w dalekosiężnej komunikacji wykorzystuje się fale jonosferyczną.

Zasięg łączności na falach długich wzrasta w nocy

co wynika z faktu, że tłumienie tych fal przez warstwę
E jonosfery jest mniejsze niż przez warstwę D, która
zanika w nocy.
Tłumienie fal długich przez jonosferę podlega
wahaniom w cyklu pór roku, rocznym
i jedenastoletnim (okres aktywności słonecznej).

Fale średnie
O zasięgu fal średnich w ciągu dnia decyduje propagacja powierzchniowa, ponieważ fala średnia wnikająca w jonosferę
ulega absorpcji. W nocy tłumienie fali jonosferycznej maleje i decyduje ona o zasięgu fal średnich. Zasięg słyszalności
wynosi kilkaset kilometrów i powiększa się w nocy.
Fale krótkie
Ze względu na krzywiznę Ziemi i tłumienie tego zakresu fal przez powierzchnię terenu zasięg fali powierzchniowej jest
niewielki: od kilkudziesięciu do kilku kilometrów. Jednak fale krótkie mogą się odbić od jonosfery i ziemi umożliwiając
łączność o zasięgu ogólnoświatowym. Zasięg zależy od częstotliwości, pory dnia i roku.

5
Fale ultrakrótkie
Rozchodzą się prostoliniowo podobnie jak światło widzialne.
W ogólnym przypadku zasięg łączności na falach ultrakrótkich ogranicza się do horyzontu optycznego (odległość
wzajemnej widzialności anten ograniczonej krzywizną ziemi).
W rzeczywistości zasięg jest większy dzięki zjawiskom refrakcji troposferycznej oraz dyfrakcji czyli załamaniu toru
fali na krawędzi horyzontu czy wzniesień i budynków.
W praktyce zasięg łączności na falach ultrakrótkich można określić według wzoru:
𝑫 = 𝟒, 𝟏𝟐(√𝑯𝟏 + √𝑯𝟐 )
gdzie: D – zasięg łączności [km];
𝑯𝟏 – wysokość umieszczenia anteny nadawczej [m];
𝑯𝟐 – wysokość umieszczenia anteny odbiorczej [m].

5 Na czym polega gospodarka widmem częstotliwości fal elektromagnetycznych?

Dokument ten został przyjęty przez stronę polską w postaci Krajowej Tablicy Przeznaczeń Częstotliwości znajduje się
w załączniku do Dziennika Ustaw Nr 84 poz. Z dn. 21.07.2005 r.
Jest to precyzowanie przeznaczenia poszczególnych pasm częstotliwości w celu umożliwienia niezakłóconej pracy np.
radionawigacja lotnicza ma przeznaczone pasmo od 108,000 do 117,975 MHz.
Organ odpowiedzialny w Polsce to Urząd Komunikacji Elektronicznej (UKE).
Zwiększenie liczby kanałów uzyskuje się przez zmniejszanie odstępu międzykanałowego, obecnie trwa proces wymiany
wszystkich radiostacji na te z separacją 8,33 kHz.

6 Scharakteryzować urządzenia łączności lotniczej.

Urządzenia radiokomunikacyjne – klasyczne radiostacje zapewniające tylko łączność foniczną, nieodporne
na podsłuch i zakłócanie są stosowane w samolotach cywilnych i szkolnych.
Samoloty bojowe powinny posiadać radiostację zapewniającą utajnioną i odporną na zakłócenia łączność foniczną oraz
automatyczną transmisję danych między SP i punktami dowodzenia. Do standardowych możliwości należy kodowanie
i dekodowanie korespondencji i układy utrudniające zakłócanie.
Urządzenia radiokomunikacyjne:
• przeznaczone do łączności organów kontroli ruchu lotniczego z załogami SP (HF, VHF, UHF, SATCOM);
• nadajniki służb informacji lotniczej i komunikatu operacyjnego:
AFTN – Aeronautical Fixed Telecomuncation Network – stała, lądowa, międzynarodowa sieć komunikacji
pomiędzy służbami ruchu lotniczego i użytkownikami przestrzeni powietrznej;
ATIS – Automatic Terminal Information Service – nadawany nieustannie w języku angielskim komunikat,
w postaci nagrania, zawierający najważniejsze dane operacyjne i warunki meteorologiczne na lotnisku.
Urządzenia transmisji danych:
• ACARS;
• Mode S transpondera;
• VDL (VHF data link);
• HFDL (HF Data link);
• link 11, link 16 – narodowy system transmisji danych (lotnictwo wojskowe).
Urządzenia radiokomunikacji na potrzeby ratownictwa morskiego
• COSPAS-SARSAT (Search And Rescue Sattelite Aided Tracking)

6
Zintegrowane systemy łączności i nawigacji – są to systemy pozwalające na łączność i wymianę danych między
różnymi rodzajami sił zbrojnych. Współczesne pole walki wymaga ścisłej współpracy między lotnictwem, siłami
naziemnymi i nawodnymi. Pożądane jest, aby każdy uczestnik pola walki miał zapewnioną tzw. świadomość sytuacyjną.
Pokładowe systemy łączności – w przypadku SP, których załogę stanowi więcej niż 1 osoba stosowane są urządzenia
zapewniające łączność między członkami załogi.
Ponadto do słuchawek członków załogi podawane są różnego rodzaju sygnały dźwiękowe informacyjne i ostrzegawcze,
zaś wszystkie sygnały foniczne są rejestrowane przez pokładowe urządzenia rejestrujące. Urządzenia umożliwiające
realizację tych funkcji powiązane są w pokładowy system łączności. Funkcje te można pogrupować następująco:
• umożliwienie przełączenia się na łączność zewnętrzną;
• wybór rodzaju łączności fonicznej utajnionej lub nieutajnionej;
• zapewnienie łączności między członkami załogi lub załogą, a pasażerami;
• umożliwienie wyboru podsłuchu sygnałów naziemnych urządzeń radionawigacyjnych;
• podsłuch sygnałów ostrzegawczych generowanych przez urządzenia pokładowe;
• nawiązywanie łączności z obsługą naziemną.
Rejestratory dźwięku – rejestrują tło dźwiękowe na SP, korespondencje radiową załogi oraz łączność wewnętrzną.

7 Omówić zasady prowadzenia łączności na falach krótkich, wyjaśnić pojęcia: ALE, NVIS.
Przez wiele lat radiostacje KF były wykorzystywane głównie do utrzymywania łączności na dużych odległościach.
Istniały dwa podstawowe powody, dlaczego nie były wykorzystywane w krótko zasięgowej:
• zmienność aktywności słonecznej oraz tłumienie sygnału czyniło klasyczne wykorzystanie radiostacji KF
trudnym;
• fakt występowania w odległości do 90 mil od stacji nazimnej strefy ciszy, w której nie mogą być odbierane
żadne sygnały użyteczne.
ALE – Automatic Link Establishment – systém automatycznego ustanawiania połączenia na falach krótkich
w odległośćiach odpowiadających strefie martwej. System wyeliminował problem strefy ciszy.
NVIS – Near Vertical Incidence Skywave – prawie pionowo padająca fala jonosferyczna – sposób propagacji fal
radiowych w zakresie między falą przyziemną a jonosferyczną.
Fale radiowe emitowane są w górę do jonosfery, gdzie podlegając refrakcji odbijają energię w.cz. z powrotem ku ziemi
we wszystkich kierunkach bez występowania strefy ciszy.
Połączenia NVIS zapewniają niezawodną łączność na odległość do 190 mil, nawet w pagórkowatym ternie, który
nie jest sprzyjający dla klasycznej łączności UKF. Jeżeli częstotliwość jest zbyt wysoka refrakcja nie występuje, jeśli
zbyt niska – absorpcja jonosfery zmniejsza siłę sygnału. Użyteczne częstotliwości 1,8 – 8MHz.

8 Omówić zasadę działania nadajnika i odbiornika radiostacji pokładowej według schematów

blokowych oraz przeznaczenie ich poszczególnych modułów.

Uproszczony schemat blokowy NADAJNIKA radiostacji pokładowej

7
Zadaniem nadajnika jest emisja informacji w postaci fal elektromagnetycznych wysokiej częstotliwości.
Sygnały do nadajnika podaje się po ich uprzedniej zamianie z postaci oryginalnej ( sygnału akustycznego) na sygnały
elektryczne. Zadaniem nadajnika jest wytworzenie radiowej fali nośnej, zakodowanie w niej informacji użytecznej oraz
wzmocnienie do poziomu mocy, zapewniającego wymagany zasięg. Do wyjścia nadajnika podłączona jest antena
nadawcza.
Fala nośna wytwarzana jest w generatorze wielkiej częstotliwości (w. cz.). Jest to częstotliwość jaką generuje nadajnik,
zatem jakość generatora wielkiej częstotliwości jest istotna dla parametrów całego łącza. Częstotliwość generatora
powinna być możliwie niezmienna w czasie.
Modulator służy do nałożenia na falę nośną sygnału użytecznego (modulacja). Istnieją trzy podstawowe rodzaje
modulacji: amplitudowa, kątowa i impulsowa.
Z wyjścia modulatora sygnał wielkiej częstotliwości trafia do wzmacniacza mocy. Jego zadaniem jest wzmocnienie
fali nośnej na tyle, żeby uzyskać potrzebny zasięg łączności. Konstrukcja i technologia wzmacniaczy zależy od zakresu
częstotliwości pracy i mocy jaką mają osiągać.
Następnie energia wielkiej częstotliwości jest wypromieniowywana przez antenę nadawczą.

Schemat blokowy ODBIORNIKA radiostacji pokładowej

Zadaniem odbiornika jest wyłowić spośród wielu fal elektromagnetycznych w eterze tą jedną, na którą jest nastrojony,
wzmocnić ją, a następnie zdemodulować czyli odzyskać zawartą w niej informację.
Podstawowymi parametrami odbiornika są: odbierana częstotliwość, typ odbieranej emisji, czułość użytkowa
i selektywność.
Napięcia indukowane w antenie odbiorczej są niewielkie, dlatego najpierw należy je wzmocnić.
We wzmacniaczu wielkiej częstotliwości następuje wzmocnienie sygnały, który następnie przekazywany jest
do układu przemiany częstotliwości (heterodyna i mieszacz).
Zadanie stopnia przemiany polega na tym, aby dzięki heterodynie (generator samowzbudny małej mocy) przenieść
widmo sygnału bez zmian na nową częstotliwość nośną fp.cz. zwaną częstotliwością pośrednią.
Po wzmocnieniu sygnału we wzmacniaczu pośredniej częstotliwości jest on podawany do demodulacji. Demodulacja
to proces przekształcenia sygnału zmodulowanego w celu uzyskania sygnału modulującego.
Sygnał małej częstotliwości uzyskany po demodulacji podawany jest do tłumika szumów. Jego zadaniem jest
blokowanie wzmacniacza m.cz w przypadku braku sygnałów od użytkownika. Dzięki temu szumy własne odbiornika
oraz odbierane zakłócenia nie są słyszalne w słuchawkach.
W przypadku gdy antena odbierze sygnały, które indukują napięcie większe od progu ustalonego w tłumiku szumów,
odblokowywany jest wzmacniacz małej częstotliwości i sygnał podawany jest do słuchawek. Tłumik szumów pogarsza
zasięg łączności, więc pilot ma możliwość jego wyłączenia.

8
Układ ARW utrzymuje stały poziom sygnału akustycznego w słuchawkach bez względu na zmiany natężenia pola
na wejściu odbiornika. Jego działanie polega na zmianie wzmocnienia wzmacniaczy w.cz i p.cz w taki sposób
aby zapewnić stały poziom sygnału na wyjściu odbiornika.

9 Omówić zasadę działania radiostacji pokładowej wg schematu blokowego.

Radiostacja pokładowa stanowi połączenie odbiornika, nadajnika oraz elementów sterowania i kontroli. Musi być ona
w każdej chwili gotowa do odbioru sygnałów i dlatego pracuje na podsłuchu.
Zmiana rodzaju pracy z odbioru na nadawanie dokonywana jest poprzez naciśnięcie przycisku NADAWANIE,
znajdującego się na dźwigni sterowania silnikiem lub w innym miejscu spełniającym zasadę HOTAS (Hands on throttle
and stick).
Zmiana kanałów pracy radiostacji odbywa się zdalnie poprzez pulpit sterowania. Obsługa naziemna okresowo lub też
bezpośrednio przed lotem programuje radiostację na określoną ilość kanałów, zależnych od typu radiostacji. Położenie
elementów strojenia zostaje zapamiętane w sposób elektryczny lub mechaniczny i ulega odtworzeniu po ustawieniu
przez pilota żądanego numeru kanału, nie wymagając dodatkowego dostrajania. Stosowane są również radiostacje
umożliwiające bezpośredni wybór częstotliwości przez pilota.
Do kontroli nadawanego sygnału stosowany jest tzw. samopodsłuch polegający na tym, że sygnał nadawany po
demodulacji i wzmocnieniu przekazywany jest do słuchawek pilota. Rolę urządzenia wejściowego może spełniać
mikrofon lub laryngofon, bezpośrednio zmieniające sygnał akustyczny na elektryczny. Laryngofony są przypinane
dźwiękoczułą stroną do szyi w okolicy krtani, zmieniając drgania strun głosowych na sygnały elektryczne. Zewnętrzna
część laryngofonu jest izolowania akustycznie co pozwala na zmiejszenie poziomu zakłóceń.
Wyjściowy wzmacniacz małej częstotliwości w odbiorniku służy często jako wzmacniacz sygnałów akustycznych,
wypracowanych przez inne urządzenia pokładowe sygnalizujące pilotowi określone sytuacje. Tymi sygnałami mogą
być:
• sygnały identyfikujące wysyłane przez radiolatarnie systemów radionawigacyjnych;
• sygnał niebezpiecznej wysokości z radiowysokościomierza;
• sygnał ostrzegający o opromieniowaniu przez radar.
W pulpicie sterowania znajduje się układ pamięci, który zostaje wstępnie nastrojony w ten sposób, że każdemu kanałowi
jest przypisana odpowiednia częstotliwość. Wybranie dowolnego z tych kanałów powoduje sterowanie układem
strojenia. Układ ten działa tak długo aż dostrajane współbieżnie układy odbiornika i nadajnika dostroją się do określonej
dla danego kanału częstotliwości.

9
10 Scharakteryzować tryby pracy radiostacji.
W zależności od stanu radiostacji w danej chwili czasu wyróżniamy: tryb odbioru lub nadawania.
W zależności od sposobu wykorzystania częstotliwości podczas odbioru i nadawania wyróżniamy następujące tryby
pracy: simpleks, semidupleks, dupleks.
Simpleks
• nadajnik i odbiornik pracują naprzemiennie (pojedyncza antena);
• nadawanie i odbiór na tej samej częstotliwości; VHF ATC Communication (118- 136,975 MHz)
VHF Maritime Communication ( 156- 173,975 MHz)
• z punktu widzenia korespondentów obowiązuje zasada: UHF Military Air Communication (225 – 399,975 MHz)

Ja nadaję – Ty odbierasz. Ty nadajesz – ja odbieram.

Semidupleks
• nadajnik i odbiornik pracują naprzemiennie (pojedyncza antena);
• nadawanie i odbiór odbywają się na dwóch różnych częstotliwościach;
• z punktu widzenia korespondentów obowiązuje zasada:
Ja nadaję – Ty odbierasz. Ty nadajesz – ja odbieram.
Dupleks
• nadajnik i odbiornik pracują równocześnie (pojedyncza antena);
• nadawanie i odbiór odbywają się na dwóch różnych częstotliwościach;
• z punktu widzenia korespondentów obowiązuje zasada:
obaj mogą jednocześnie nadawać i odbierać.

11 Wyjaśnić cel stosowania kilku urządzeń łączności na SP.

Urządzenia pełnią różne docelowe zadania na pokładzie tj. łączność foniczna, transmisja danych, łączność wewnętrzna,
radiokomunikacja na potrzeby ratownictwa morskiego, rejestratory dźwięku.
W przypadku awarii jednego z urządzeń łączności możemy wykorzystać inne urządzenia w celu komunikacji
ze służbami ruchu lotniczego. Ponadto radiostacja może być skonfigurowana tak aby działać w wąskim zakresie
częstotliwości co za tym idzie może mieć duże znaczenie przy korespondencji operacyjno-taktycznej.
Dodatkowo w przypadku konieczności nasłuchu na 2 różnych częstotliwościach.

12 Scharakteryzować częstotliwości ratownicze stosowane w lotnictwie.

W każdym paśmie częstotliwości wyznaczono tzw. częstotliwości ratownicze dla potrzeb realizacji łączności radiowej
w procesie SAR.
HF 2.182, 4.125, 6.215, 8.291, 12.290, 16.420 kHz
VHF Tactical Communication 40,5 MHz
VHF ATC 121,5 MHz
VHF Maritime Communication 156,8 MHz
UHF 243 MHz

Współczesne nadajniki ratunkowe pracują na częstotliwościach 121,5 i 243 MHz oraz na częstotliwości satelitarnego
systemu poszukiwania i ratownictwa COSPAS-SARSAT 406,025 MHz.
PLB – Personal Locator Beacon
ELT – Emergency Locator Transmitter
EPIRB – Emergency Position Indicating Radio Beacon
10
13 Scharakteryzować emisję dwuwstęgową z modulacją amplitudy A3E.
Jest to emisja radiowa powstająca w procesie modulacji amplitudy AM. Modulacja amplitudy to płynna zmiana
amplitudy fali nośnej w takt zmian sygnału modulującego.
Nazwa A3E jest skrótem oznaczającym:
A – oznacza rodzaj modulacji; amplitudowa, z dwiema wstęgami bocznymi.
3 – określa naturę sygnału modulującego falę nośną; pojedynczy kanał modulujący zawierający informację
analogową.
E – rodzaj przekazywanej informacji; radiofonia.
Częstotliwość fali nośnej interferuje z częstotliwością sygnału modulującego, tworząc dwie wstęgi boczne: dolną –
przez odejmowanie częstotliwości i górną przez dodawanie częstotliwości. Szerokość jest zależna od częstotliwości
modulującej. Im węższe pasmo sygnału modulującego tym węższe wstęgi boczne.
Szerokość pasma kanału radiowego musi być równa podwójnej wartości maksymalnej częstotliwości modulującej –
czyli 6800Hz. Ze względu na niedoskonałość urządzeń odstęp międzykanałowy ustalono na 25kHz.
Zalety: Wady:
• prosta budowa urządzeń nadawczo- • duża szerokość zajmowanego pasma
odbiorczych, częstotliwości,
• do odbioru emisji nie potrzeba • ta sama informacja zawarta na dwóch wstęgach,
wykwalifikowanych operatorów bocznych • zły rozkład energetyczny odbiornika,
• mała odporność na zakłócenia atmosferyczne.

14 Scharakteryzować pasma łączności radiowej (zakresy częstotliwości i przeznaczenie).

MF
0.3 ÷ 3 MHz 1000 ÷ 100 m Łączność, radionawigacja: radiokompasy, NDB
Medium Frequency
HF Łączność dalekiego zasięgu, radiostacja pokładowa,
3 ÷ 30 MHz 100 ÷ 10 m
High Frequency SELCAL
VHF
30 ÷ 300 MHz 10 ÷ 1 m Łaczność, radionawigacja: VOR, ILS, GPS, markery
Very High Frequency
UHF
Łączność, radionawigacja: DME, radiowysokościomierze,
Ultra High 0.3 ÷ GHz 1 m ÷ 10 cm
łączność satelitarna, ścieżka schodzenia ILS
Frequency
SHF
Radiolokacja, radiowysokościomierze, radary pogodowe,
Super High 3 ÷ 30 GHz 10 ÷ 1 cm
radar krótkiego zasięgu
Frequency
EHF
Extremely High 30 ÷ 300 GHz 1 cm ÷ 1 mm Radiolokacja
Frequency

11
15 Scharakteryzować podstawowe parametry radiostacji
Czułość odbiornika – minimalny poziom sygnału wejściowego wymagany do wytworzenia sygnały wyjściowego
o założonych stosunku sygnału do szumu lub spełniającego inne określone kritéria. Zależy głównie od: wzmocnienia,
szerokości przenoszonego pasma, poziomu szumów własnych i rodzaju modulacji odbieranych sygnałów oraz od układu
detektora. Najczęściej wyraża się ją w SEM (μV, mV)
Selektywność odbiornika – zdolność odbiornika do wydzielenia pożądanego sygnału spośród wszystkich sygnałów
docierających do anteny
Stabilność – zdolność odbiornika do zachowania w czasie stałych parametrów, niezależnie od zmian warunków
zewnętrznych (temperatura, napięcie zasilania)
Odstęp międzykanałowy – różnica częstotliwości pomiędzy częstotliwościami charakterystycznymi dwóch sąsiednich
kanałów (w lotnictwie 25 kHz, 8,33 kHz lub 5 kHz).

16 Scharakteryzować system SELCAL

System selektywnego wywołania pracujący na zakresie fal VHF ale przede wszystkim HF. Jest to spowodowane m.in.
nieregularnym charakterem komunikacji głosowej na długich trasach międzykontynentalnych lub oceanicznych.
Każdy z samolotów ma przydzielony własny unikalny kod SELCAL, sygnał jest wysyłany sposobem rozgłoszeniowym.
System odbiorczy odbierając sygnał przydzielony z kodem własnym przekazuje go do kokpitu samolotu, jeżeli kod się
nie zgadza to sygnał jest blokowany. Jest także możliwość wysłania informacji bez kodu co umożliwia odsłuchanie
wiadomości przez wszystkie SP
W trybie SELCAL radiostacja alarmuje pilota o wywołaniu poprzez sygnał wizualny – lampka „HF ALERT SELCAL“
oraz sygnał dźwiękowy w słuchawkach.

17 Scharakteryzować satelitarny system łączności SATCOM

SatCom – satelitarna łączność głosowa i przesyłanie danych. Łącze satelitarne jest rodzajem radiowego łącza
telekomunikacyjnego. Połączenie odbywa się poprzez odpowiednią stację przekaźnikową, zwaną transponderem,
umieszczoną na sztucznym satelicie Ziemi. Sygnały do i z transpondera wysyłane są dupleksowo,
dwuczęstotliwościowo, nazywamy to odpowiednio uplink i downlink.
Podstawowy system satelitarny składa się z kosmicznych i naziemnych komponentów. Segment kosmiczny składa się
z satelitów krążących wokół Ziemi, a segment naziemny składa się z stacji kontroli, które utrzymują stan użyteczności
satelity na orbicie i bramek, które zapewniają powiązania międzysystemowe z naziemnymi sieciami
telekomunikacyjnymi.

12
18 Scharakteryzować system przekazu danych (VDL, HFDL, Immarsat, Iridium).
VDL – VHF Data Link – system przekazu danych między samolotami lub samolotami i stacjami naziemnymi.
Używa częstotliwości 117,975-137 MHz. Używa 428 stacji naziemnych w 19 krajach
HFDL – High Frequency Data Link – 15 stacji naziemnych HF wykorzystujących różne częstotliwości. Podwójna lub
potrójna redundancja obszarowa, włączając regiony polarne. Zaletą jest duże pokrycie obszarowe, wadą mała prędkość
przesyłu danych
Immarsat – system satelitarny używający satelit I-3 i I-4
Iridium – system satelitarny używający 66 niskoorbitowych satelit obejmujących zasięgiem całą ziemię.

19 Scharakteryzować system przekazu danych ACARS.

ACARS (Aircraft/Arinc Communications Adressing and Reporting System) – lotniczy system adresowania
i przekazywania wiadomości, służy do automatycznej wymiany depesz telegraficznych. Odciąża pilotów
z przekazywania głosowego rutynowych raportów.
Typowe komunikaty ACARS służą do przekazywania informacji, takich jak:
• raporty dotyczące odlotów i przylotów;
• pozycji SP;
• dane dotyczące ilości paliwa;
• dane dotyczące parametrów zespołów napędowych.
Zasięg systemu wynosi ok. 500 km.
Każde wysłanie depeszy powoduje wysłanie potwierdzenia zwrotnie do nadawcy, jeżeli wiadomość z jakiś przyczyn
nie dotrze lub jest uszkodzona to emisja jest ponawiana.
Wiadomość która zawiera więcej niż 220 znaków jest dzielona na bloki i w stacji naziemnej odbierana, składana
i wysyłana do linii lotniczych.
Występuja dwa rodzaje wiadomości ACARS: downlink z pokładu SP, uplink ze stacji naziemnych
Typowa wiadomość składa się z: Typowe komunikaty ACARS służą do przekazywania
informacji, takich jak:
• mode identifier,
• Raporty dotyczące odlotów i przylotów
• aircraft identifier,
• Pozycji SP
• message label,
• Dane dot. ilości paliwa
• block identifier,
• Dane dotyczące parametrów zespołów
• message number, napędowych
• flight number, Dane te są wysyłane w określonych odstępach czasu,
• message content w zależności od fazy lotu lub też wysyłane na żądanie.

Sieć naziemna ACARS składa się ze stacji zdalnego nadawania/odbierania ARINC ACARS oraz sieci komputerów
sterujących.

20 Scharakteryzować funkcję frequency hopping stosowaną w radiostacjach lotniczych.

Metoda rozpraszania widma poprzez „skakanie“ sygnału po częstotliwościach w kolejnych odstępach czasu,
w dostępnym widmie. Zmiana częstotliwości pracy nadajników i odbiorników radiostacji wszystkich korespondentów
odbywa się według ściśle określonego, uprzednio zaprogramowanego, niejawnego schematu. We współczesnych,
wojskowych radiostacjach lotniczych przeznaczona do ochrony korespondencji radiowej przed celowo wprowadzanymi
przez przeciwnika zakłóceniami (jam–resistant).

13
21 Omówić przeznaczenie systemów łączności wewnętrznej.
W zależności od czynników takich jak:
• typ i przeznaczenie statku powietrznego,
• liczba członków załogi,
• przyjęte rozwiązania konstrukcyjne
system łączności wewnętrznej może zapewniać prowadzenie łączności przewodowej pomiędzy:
• członkami załogi (I i II pilot, nawigator, operator, technik pokładowy itp.),
• członkami załogi a pasażerami;
• członkami załogi a technikiem na zewnątrz SP;
• SP a latającą cysterną podczas tankowania w locie.
Ponadto umożliwia przesłuchiwanie sygnałów z wyjść:
• radiostacji pokładowych – sygnały audio,
• odbiorników radionawigacyjnych (ARK, VOR, DME, TACAN) – syg. identyfikacyjne
a także pośredniczy w przekazywaniu do słuchawek pilota sygnałów audio i komunikatów głosowych informujących
i/lub ostrzegających załogę o sytuacjach awaryjnych i stanach niebezpiecznych:
• sygnał wysokości decyzyjnej,
• spadek ciśnienia w instalacji hydraulicznej,
• zbyt wysoka temperatura,
• ostrzegający o opromieniowaniu przez stacje radiolokacyjną, itp.
Systemy łączności wewnętrznej budowane są w oparciu o urządzenia nazywane:
• rozmównicami pokładowymi (SPU, ros. СПУ – Самолëтное Переговорное Устройство),
• telefonami pokładowymi (ang. Interphone),
• audioselektorami.

22 Scharakteryzować system COSPAS-SARSAT oraz urządzenia stosowane na pokładach SP

wykorzystywane w tym systemie.
Wolny od opłat, satelitarny system obejmujący działaniem prawie całą kulę ziemską, mający na celu ratowanie osób
znajdujących się w niebezpieczeństwie, po katastrofach: morskich, lotniczych lub lądowych, poprzez lokalizację
miejsca katastrofy i wysłanie w to miejsce ekip ratowniczych.
COSPAS – ros. Космическая Система Поиска Аварийных Судов
Kosmiczny system poszukiwania statków w niebezpieczeństwie.
SARSAT – ang. Search and Rescue Satellite Aided Tracking
Satelitarny System Śledzenia dla Poszukiwania i Ratownictwa.
Segment użytkownika – sygnalizatory nazywane: radiobojami, radiopławami, radiolatarniami są źródłem
promieniowania elektromagnetycznego na określonej częstotliwości. W sygnale zawarta jest kodowana cyfrowo
informacja, zapewniająca jednoznaczną identyfikację sygnalizatora
Segment satelitarny – satelity: odbierają sygnały emitowane przez sygnalizatory a następnie przekazują informacje
do ośrodków naziemnych.
Segment decyzyjno – ratowniczy składa się z:
• naziemnych stacji odbiorczych,
• centrów kontroli misji,
• centrów koordynacji akcji ratowniczych,
• jednostek poszukiwania i ratownictwa

14
Sygnalizatory – ich zadaniem jest emisja sygnałów umożliwiająca zlokalizowanie jego położenia.
Emisja sygnałów może rozpocząć się: automatycznie, bądź może być wymuszona ręcznie przez człowieka.
Wszystkie sygnalizatory emitują promieniowanie elektromagnetyczne
Niektóre z nich emitują dodatkowo promieniowanie świetlne. Sygnalizatory są stosowane w marynarce, w lotnictwie
i jako osobiste.
Sygnalizatory mogą być źródłem emisji na następujących częstotliwościach ratowniczych:
121,5 MHz ok. 600 000 zarejestrowanych
sygnał analogowy
243 MHz sygnalizatorów

ok. 225 000 zarejestrowanych

406,025 MHz sygnał cyfrowy
sygnalizatorów
Sygnalizatory stosowane są:
• w marynarce – EPIRB (Emergency Position Indicating Radio Beacon) – radiowy sygnalizator położenia;
• w lotnictwie – ELT (Emergency Locator Transmitter) – nadajnik lokalizacyjny niebezpieczeństwa;
• jako osobiste – PLB (Personal Locator Beacon) – osobista radiolatarnia lokalizacyjna.
Automatyczny nadajnik ratunkowy – sygnalizator lotniczy przeznaczony do oznaczania miejsca katastrofy SP,
poprzez automatyczne rozpoczęcie emisji sygnału niebezpieczeństwa w momencie katastrofy. Automatyczne
nadawanie uruchamiane jest przez zabudowane włączniki inercyjne o 6 stopniach swobody. Częstotliwość pracy: 121,5
i 243 MHz.

23 Scharakteryzować przeznaczenie i możliwości pokładowych rejestratorów dźwięku.

Przeznaczone do zapisu:
• rozmów między członkami załogi SP oraz członkami załogi a abonentami zewnętrznymi;
• warunków dźwiękowych panujących w kabinie SP.

Parametry techniczne rejestratora dźwięku MARS-BM

Napięcie znamionowe =27 ± 10% V
Ilość niezależnych kanałów zapisu 4
Przesuw taśmy przy zapisie w obu kierunkach
Ilość ścieżek 8
Czas zapisu w jednym / obu kierunkach 15 / 30 min.
Strata zapisu przy zmianie kierunku zapisu 0,15s
Pasmo przenoszenia I, II i III kanału 300 … 3400 Hz
Zakres temperatur pracy -50°C … 60°C

W przypadku katastrofy obudowa magnetofonu zapewnia ochronę informacji zapisanej na taśmie ferromagnetycznej
w czasie:
w wodzie morskiej 36 godz.
przy cieplnym udarze do 1000°C na 50% pow. obudowy 15 min.
w nafcie, benzynie, cieczy ogniogaszącej, hydraulicznej 5 min.
w warunkach przeciążeń udarowych do 200 5 min.
przy statycznym obciążeniu do 100 kg działającym w 2 osiach 5 min.

15
Magnetofon służy do rejestracji rozmów między członkami załogi oraz prowadzonej przez nich korespondencji
z radiostacjami naziemnymi lub innymi SP. Dźwięki występujące w kabinie pilotów rejestrowane przez mikrofon
i sygnały są zapisywane na taśmie lub w pamięci półprzewodnikowej w sposób ciągły. Umożliwia zapis ostatnich 30
(120) minut lotu.

24 Scharakteryzować Zintegrowany System Łączności SP wojskowych i cywilnych

Zintegrowany System Łączności to urządzenia, które umożliwiają realizację wszystkich funkcji łączności.
W zależności od rodzaju statku powietrznego system ten jest mniej lub bardziej rozbudowany i spełnia wiele
różnorodnych funkcji.
np. Link4A, Link 11, Link16.
System Link 16 – umożliwia przekazywanie informacji głosowych oraz cyfrową wymianę danych pomiędzy
wszystkimi uczestnikami cyfrowego pola walki. Informacje są promieniowane okólnie.
Dane są nadawane na 51 częstotliwościach zawierających się w przedziale (969..1206 MHz) z separacją 3MHz.
W systemie zastosowano pracę z podziałem czasowym wielokrotnego dostępu. Każdemu z użytkownikowi przydziela
się jeden (lub kilka) przedziałów czasowych, w których można nadawać własną informację. Informacje, które są
nadawane w przydzielonym odcinku czasu, podzielone są na pewną liczbę impulsów. Każdy z tych impulsów może być
nadawany na jednej z 51 dostępnych częstotliwości wybieranych w sposób pseudolosowy to tzw. frequency chopping.
W celu określenia pozycji wysyłane są dwie wiadomości RTT oraz PPL. RTT – nie zawiera danych, lecz zapewnia
utrzymanie synchronizacji zegara. PPL – zapewnia pomiar czasu przybycia sygnału oraz informację o współrzędnych
geograficznych, określenie odległości między użytkownikami systemu jak możliwie dzięki znajomości czasu przybycia
TOA.

25 Scharakteryzować rodzaje oraz przeznaczenie stosowanych w lotnictwie systemów

radionawigacyjnych.
Radionawigacja lotnicza to metoda prowadzenia samolotu w oparciu o elementy nawigacyjne określone za pomocą
środków radiotechnicznych wykorzystujących właściwości fal elektromagnetycznych .
- Nieautonomiczne systemy radionawigacyjne – automatyczne radiokompasy, odbiorniki VOR, system TACAN,
odległościomierz DME, zintegrowane systemy łączności i nawigacji
- Nieautonomiczne systemy dalekiej radionawigacji – odbiorniki systemu LORAN-C , odbiorniki GPS,
GLONASS, GNSS
- Urządzenia systemów startu i lądowania: odbiorniki lądowania ILS, MLS
- Autonomiczne – dopplerowskie urządzenia nawigacyjne
• Pokładowe urządzenia systemów bliskiej radionawigacji
o ADF – Automatic Direction Finder
o VOR – VHF Omnidirectional Range
o TACAN – Tactical Air Navigation
o DME – Distance Measuring Equipment
• Pokładowe urządzenia systemów dalekiej radionawigacji
o GPS – amerykański
o GLONASS – rosyjski
o Galileo – europejski
• Pokładowy urządzenia systemów startów i lądowań
o ILS – Instrument Landing System
o MLS – Microwave Landing System
• Radiolokacyjne systemy radionawigacyjne
o Nawigatory dopplerowskie
o Transpondery
o Radary pogodowe
o Radiowysokościomierze
• Systemy zintegrowane
o Systemy nawigacji obszarowej RNAV
16
26 Wymienić i scharakteryzować kryteria klasyfikacji urządzeń i systemów radionawigacyjnych
1. Stopień autonomiczności
Autonomiczne (dopplerowskie urządzenia nawigacyjne) pozwalają na określenie wszystkich elementów
nawigacyjnych środkami dostępnymi na pokładzie SP.
Nie wymagają dodatkowych urządzeń instalowanych na ziemi lub sztucznych satelitach oraz są odporne
na zakłócenia zewnętrzne i praktycznie niewykrywalne.
Wadą jest niewystarczająca dokładność w określaniu parametrów nawigacyjnych
Nieautonomiczne (automatyczne radiokompasy, odbiorniki VOR, system TACAN, odległościomierz DME,
zintegrowane systemy łączności i nawigacji, odbiorniki systemu LORAN-C , odbiorniki GPS, GLONASS, GNSS)
wykorzystują urządzenia zainstalowane na ziemi lub sztucznych satelitach. Ich praca opiera się na powiązaniu
kanałami łączności urządzeń pokładowych z urządzeniami radionawigacyjnych punktów naziemnych lub satelitów.

Mają dużą dokładność w określaniu parametrów nawigacyjnych.

Są jednak łatwe do zakłócenia i mają ograniczony zasięg.
Mieszane zawierają nadajniki informacji autonomicznej i nieautonomicznej. Dzięki temu można otrzymać nadmiar
informacji niezbędny do podwyższenia dokładności, niezawodności i odporności na zakłócenia.
2. Metoda określania miejsca położenia
Metoda zliczania przebytej drogi – polega na sumowaniu przebytej drogi odniesionej do znanej pozycji w czasie
przeszłym. Bieżące położenie określane jest poprzez sumowanie współrzędnych w określonym kierunku
z początkowymi wartościami współrzędnych
W metodach pozycyjnych linię lub powierzchnię położenia otrzymuje się drogą pomiaru wielkości,
charakteryzujących położenie SP względem znanych naziemnych lub kosmicznych punktów orientacyjnych,
lub na podstawie znajomości i pomiarze parametrów fizycznych pola ziemi.
Metoda radiotechniczne, wykorzystujące znane położenie naziemnych (radiolatarnie: ARK, VOR, TACAN,
LORDAN, DME) lub kosmicznych (GPS, GLONASS) punktów radionawigacyjnych.
Metody astronomiczne, w których wykorzystuje się namiary na znane gwiazdy lub planety.

System namiarowy System odległościowo – namiarowy

(Autonomiczny radiokompas ARK, VOR) (System TACAN, VOR/DME)

Metoda obserwacyjno-porównawcza – jest oparta na porównaniu informacji otrzymanej z urządzeń mierzących

jednorodność pól geofizycznych takich jak: ukształtowanie powierzchni ziemi, anomalie pola magnetycznego z mapą
pola przechowywaną w pamięci komputera pokładowego.

17
 3. Określane parametry nawigacyjne
Są to:
• wysokość,
• prędkość,
• długość i szerokość geograficzna,
• kurs,
• kąt kursowy,
• odległość,
• odchylenia od zadanej wartości parametru.
4. Zależność funkcjonalną parametrów nawigacyjnych z parametrami fali elektromagnetycznej
Parametry nawigacyjne takie jak : kierunek, odległość, różnica odległości, suma odległości oraz prędkość można
mierzyć na podstawie powiązania ich z jednym z czterech parametrów fali elektromagnetycznej, takich jak: amplituda
(E), częstotliwość (f), czas (t), faza (ϕ).
Metody oparte na zależności czasu (t) rozchodzenia się fal w funkcji t(x), takich parametrów nawigacyjnych jak:
odległość, różnica odległości i kierunek wykorzystywane są w urządzeniach pracujących impulsowo. Bezpośredni
pomiar czasu rozchodzenia się fal jest możliwy tylko za pomocą metod impulsowych.
W urządzeniach fazowych pracujących na fali ciągłej wykorzystywana jest zależność fazy sygnału w funkcji:
kierunku, odległości i różnicy odległości. W przypadku urządzeń pracujących impulsowo zależności fazowe
umożliwiają pomiar odległości i różnicy odległości.
W urządzeniach amplitudowych wykorzystywana jest zależność amplitudy pola w funkcji mierzonego parametru
nawigacyjnego x. Urządzenia te mają możliwość pomiaru tylko jednego parametru nawigacyjnego, jakim jest kierunek
rozchodzenia się fal elektromagnetycznych
W urządzeniach częstotliwościowych z parametrami nawigacyjnymi powiązana jest częstotliwość fali.
W urządzeniach pracujących z falą ciągłą istnieje możliwość pomiaru wszystkich parametrów nawigacyjnych.
5. Funkcje dodatkowe
W systemie VOR/DME są to identyfikacja radiolatarni i awaryjna komunikacja głosowa, w systemie TACAN
przesyłanie na ziemię danych dotyczących aktualnego stanu samolotu i parametrów lotu, przesyłanie parametrów lotu
i wytycznych kursu na pokład samolotu oraz jak w VOR/DME
6. Zasięg działania
• Bliskiej nawigacji – do 500 km
• Dalekiej nawigacji – ponad 500 km
• Globalny
7. Dokładność mierzonych parametrów
Dla przykładu system TACAN umożliwia pomiar odległości samolotu od radiolatarni z błędem nie większym
niż 185 m, bez względu na odległość samolotu od radiolatarni.
8. Ciągłość pracy
To zdolność urządzenia do nieprzerwanego określania parametrów nawigacyjnych
9. Przepustowość
Zdolność systemu do jednoczesnego obsługiwania określonej ilości SP
10. Zajmowane pasma częstotliwości
np.0,1 MHz dla LORAN-C, 1230 i 1575 MHz dla GPS
11. Suwerenność
Niezależność ich użytkowania od państw obcych. Systemy niesuwerenne to te, nad którymi sprawowana jest kontrola
i nadzór innych państw.

18
27 Scharakteryzować wybrany system radionawigacyjny w odniesieniu do kryteriów
klasyfikacji.

SYSTEM GPS
Stopień autonomiczności nieautonomiczny
Metoda określania położenia namiarowy
Określane parametry nawigacyjne 3D
Zależność funkcjonalna parametrów nawigacyjnych
fazowy
z parametrami fali elektromagnetycznej
Funkcje dodatkowe bardzo dużo
Zasięg działania praktycznie globalny
Dokładność bardzo duża
Ciągłość TAK/NIE zależnie od warunków
Przepustowość nieograniczona
Zajmowane pasma częstotliwości 1575, 1230 MHz
Suwerenność nie

Radiowysokościomierz – autonomiczne urządzenie nawigacyjne (nie wymaga dodatkowych urządzeń

instalowanych poza na ziemi lub w sztucznych satelitach). Służy do wskazywania rzeczywistej wysokości lotu nad
powierzchnią ziemi. Składa się z nadajnika, odbiornika, ich anten oraz układu przeliczeniowego. Mierzy on czas
powrotu do SP sygnału odbitego od powierzchni ziemi.

28. Wyjaśnić pojęcie stopnia autonomiczności urządzeń i systemów radionawigacyjnych

stosowanych w lotnictwie.
Stopień autonomiczności określa niezależność działania systemów pokładowych od systemów znajdujących
się na ziemi lub sztucznych satelitach.
Autonomiczne pozwalają na określenie wszystkich elementów nawigacyjnych środkami dostępnymi na pokładzie SP.
Nie wymagają dodatkowych urządzeń instalowanych na ziemi lub sztucznych satelitach oraz są odporne na zakłócenia
zewnętrzne i praktycznie niewykrywalne. Wadą jest niewystarczająca dokładność w określaniu parametrów
nawigacyjnych
Nieautonomiczne wykorzystują urządzenia zainstalowane na ziemi lub sztucznych satelitach. Ich praca opiera
się na powiązaniu kanałami łączności urządzeń pokładowych z urządzeniami radionawigacyjnych punktów naziemnych
lub satelitów. Mają dużą dokładność w określaniu parametrów nawigacyjnych. Są jednak łatwe do zakłócenia i mają
ograniczony zasięg.
Mieszane zawierają nadajniki informacji autonomicznej i nieautonomicznej. Dzięki temu można otrzymać nadmiar
informacji niezbędny do podwyższenia dokładności, niezawodności i odporności na zakłócenia.

28 Podać podział urządzeń radionawigacyjnych ze względu na metodę określenia miejsca

położenia oraz zależność funkcjonalną parametrów nawigacyjnych z parametrami fali
elektromagnetycznej.
Metoda zliczania przebytej drogi – polega na sumowaniu przebytej drogi odniesionej do znanej pozycji w czasie
przeszłym. Bieżące położenie określane jest poprzez sumowanie współrzędnych w określonym kierunku
z początkowymi wartościami współrzędnych

19
W metodach pozycyjnych linię lub powierzchnię położenia otrzymuje się drogą pomiaru wielkości,
charakteryzujących położenie SP względem znanych naziemnych lub kosmicznych punktów orientacyjnych,
lub na podstawie znajomości i pomiarze parametrów fizycznych pola ziemi.
Metoda radiotechniczne, wykorzystujące znane położenie naziemnych (radiolatarnie: ARK, VOR, TACAN,
LORDAN, DME) lub kosmicznych (GPS, GLONASS) punktów radionawigacyjnych.
Metody astronomiczne, w których wykorzystuje się namiary na znane gwiazdy lub planety.

System namiarowy System odległościowo – namiarowy

(Autonomiczny radiokompas ARK, VOR) (System TACAN, VOR/DME)

Metoda obserwacyjno-porównawcza – jest oparta na porównaniu informacji otrzymanej z urządzeń mierzących

jednorodność pól geofizycznych takich jak: ukształtowanie powierzchni ziemi, anomalie pola magnetycznego z mapą
pola przechowywaną w pamięci komputera pokładowego.
Takie parametry nawigacyjne jak: kierunek, odległość, różnica odległości, suma odległości oraz prędkość można
mierzyć na podstawie ich powiązania funkcjonalnego z jednym z czterech parametrów fali elektromagnetycznej
• Amplituda E(x) – zależności amplitudy pola w funkcji mierzonego parametru nawigacyjnego x. Pomiar
kierunku rozchodzenia się fal (Automatyczny kompas)
• Częstotliwości f(x) – w urządzeniach gdzie z parametrami nawigacyjnymi powiązana jest częstotliwości fali
(pulsacja (x)) pomiar wszystkich parametrów nawigacyjnych
• Czas t - Metody oparte na zależności czasu rozchodzenia się fal elektromagnetycznych t(x) w funkcji jak
odległości, różnica odległości zastosowane są w urządzeniach pracujących impulsowo (DME)
• Faza  (x) - w urządzeniach pracujących na fali ciągłej. Pomiar odległości i różnicy odległości (VOR TACAN).

29 Scharakteryzować system NDB, jego zasadę działania oraz zasadę działania odbiornika
pokładowego wyposażonego w antenę ramową oraz system goniometryczny (wg
schematów blokowych).
NDB-Non-Directional Beacon – (radiolatarnia) emituje sygnały (190-1750kHz) w każdym kierunku z taką samą
mocą. Radiolatarnie te używane są w lotnictwie cywilnym i wojskowym. W Polskich Siłach Zbrojnych są radiolatarnie
stacjonarne i mobilne i są znane pod nazwami: BRL-bliższa radiolatarnia, DRL-dalsza radiolatarnia.
W lotnictwie stosowane są następujące radiolatarnie:
• Locator Beacon – radiolatarnia zamontowana wspólnie z markerem systemu lądowania ILS, zasięg 15nm,
emisja NON A2A
• Airways/Route Beacon – radiolatarnia trasowa, zasięg 25-50nm, emisja NON A2A
• Long Range Beacon – radiolatarnia instalowana na wyspach i wybrzeżach oceanów, zasięg 25-50nm, emisja
NON A1A.
Automatyczny radiokompas pracujący w zakresie fal długich i średnich (150-1800kHz) i jest przeznaczony do:
• automatycznego pomiaru kąta kursowego radiostacji prowadzącej (KKR) (radiolatarni) lub rozgłośni radiowej
pracującej w zakresie częstotliwości odbieranych przez radiokompas. KKR to kąt zawarty między osią podłużną
samolotu, a kierunkiem odbioru fal radiowych, liczony w prawo.
20
 • prowadzenia nasłuchu kodu rozpoznawczego radiostacji prowadzącej,
• przekazywanie sygnałów ATIS (Automatic Terminal Information Service) pogoda, warunki na pasie itp.

Sygnał z anteny ramowej wzmacniany jest we wzmacniaczu w. cz. do takiej wartości, jaką ma sygnał z anteny
ogólnokierunkowej.
W obwodzie wejściowym odbiornika sumuje się sygnały anteny ramowej i ogólnokierunkowej. Po wzmocnieniu i
detekcji, sygnał m.cz. doprowadzany jest do słuchawek, które odbierają sygnały namierzanej radiostacji oraz do bloku
sterowania kanału pomiarowego radiokompasu.
Faza sygnału m.cz. na wyjściu odbiornika zależy od kierunku namierzanej radiostacji i porównywana jest w dekoderze
fazy z fazą sygnału odniesienia z generatora m.cz. Po wzmocnieniu we wzmacniaczu, uruchamiany jest silnik
obracający anteną ramową, dążąc do pokrycia odbioru zerowego z kierunkiem namierzanej radiostacji.
Kąt obrotu anteny jest przekazywany za pomocą złącza selsynowego do wskaźnika.
Z systemem goniometrycznym:
W skład systemu wchodzą dwie stałe anteny kierunkowe ustawione prostopadle do siebie i mające wspólną oś pionową.
Na końcach obwodów tych anten są nieruchome cewki poziome. Są one skrzyżowane, umieszczone jedna nad drugą,
a między nimi jest cewka ruchoma.
SEM indukowana na cewce ruchomej, jest podawana na wejście odbiornika. Wytworzony prąd o odpowiedniej
biegunowości uruchamia silnik obracający cewką ruchomą, aż do zaniku odbioru sygnału.
Kąt obrotu przekazywany jest przez selsyn na wskaźnik.

30 Scharakteryzować błędy radiokompasu.

Błąd radiodewiacji
Błąd radiodewiacji – różnica między właściwym kierunkiem na radiolatarnię a wskazaniami ARK (automatyczny
radiokompas).
Spowodowane jest to indukowaniem się w częściach metalowych samolotu SEM przez co stają się źródłem wtórnego
wypromieniowania części energii elektro-mag w postaci fali wtórnej. W otoczeniu SP zachodzi interferencja fal
bezpośrednich i fal wtórnych przez co powstaje błąd radiodewiacji. Błąd ma najmniejsze wartości na kursach 0, 90,
180, 270, a największe 45, 135, 225, 315. Kompensowany jest kompensatorem radiodewiacji, a niekompensowane
wartości przedstawia się na wykresie umieszczonym w kabinie pilota.
Błąd nocny
Błąd nocny – występuje od zmierzchu do świtu. Do anteny ARK dociera fala bezpośrednia i fala jonosferyczna odbita
od zjonizowanych warstw atmosfery. Na odległościach poniżej 150 km błąd można pominąć.

21
Błąd górski
Błąd górski – podczas lotów nad terenami górzystymi, do anteny ARK dociera fala bezpośrednia i fala odbita od stoków
górskich. Największe błędy występują podczas lotów na małych wysokościach.
Błąd brzegowy
Błąd brzegowy – występuje na granicy dwóch ośrodków (ziemi i dużego zbiornika wodnego). Spowodowany jest
załamaniem się fali elektromagnetycznej w wyniku zmiany parametrów elektrycznych na granicy dwóch ośrodków.
Maleje wraz ze wzrostem odległości od linii brzegowej i wysokości lotu. Na wysokości rzędu kilku długości fali można
go pominąć.

31 Scharakteryzować wskaźniki stosowane w automatycznych radiokompasach.

32 Scharakteryzować system VOR, jego zasadę działania oraz zasadę działania odbiornika
pokładowego (wg schematu blokowego).
System radionawigacyjny VOR (VHF Omnidirectional Range) – stosowany głównie w lotnictwie cywilnym
namiarowy system bliskiego zasięgu, przeznaczony do prowadzenia samolotu po trasach przelotowych wg radiolatarni
VOR. Umożliwia określenie radiala (namiaru wytworzonego przez radiolatarnię VOR) na którym znajduje się SP.
Pracuje w zakresie VHF (108-117,975 MHz) z separacją częstotliwości 50kHz. Jest dokładniejszy od automatycznego
radiokompasu.
Przeznaczenie
• osiągnięcie żądanego namiaru do lub od radiolatarni VOR;
• sygnalizację minięcia radiolatarni przez SP;
• sygnalizację dźwiękową sygnału rozpoznawczego radiolatarni (w kodzie morsa).

22
System VOR składa się z sieci radiolatarni i odbiorników na SP.
Radiolatarnie naziemne są instalowane:
• w pobliżu lotnisk (VOR lotniskowy),
• na skrzyżowaniach lub załamaniach korytarzy powietrznych (VOR trasowy)
System składa się z odbiornika, anteny, pulpitu sterowania i wskaźnika.
Radiolatarnie VOR są zwykle połączone z radiolatarniowym systemem pomiaru odległości DME (VOR/DME), jak
również połączenie cywilnego systemu VOR i wojskowego systemu bliskiej nawigacji TACAN (VORTAC i
DVORTAC)
Zasada działania
Zasada działania oparta jest na fazowej metodzie określania azymutu.
Antena radiolatarni wytwarza charakterystykę kardioidalną wirującą 30 obr/s. Powoduje to modulacje amplitudową
sygnału z częstotliwością 30 Hz. W punkcie o dowolnym azymucie faza odbieranego sygnału jest opóźniona w stosunku
do fazy sygnału odbieranego na kierunku północnym. Jest to sygnał fazy zmiennej, ponieważ jego faza jest związana
z azymutem SP.
Drugi emitowany przez radiolatarnię sygnał to sygnał odniesienia. Jest to modulowany częstotliwościowo sygnał
podnośnej o częstotliwości 9960 Hz. Sygnał modulujący podnośną ma częstotliwość 30 Hz i stałą fazę, niezależną
od azymutu. Częstotliwością podnośną modulowany jest amplitudowo sygnał emitowany przez radiolatarnię.
Różnica faz pomiędzy sygnałem odniesienia i sygnałem fazy zmiennej zmienia się i jest proporcjonalna do azymutu
SP.

Odbiornik VOR: Na wyjściu odbiornika otrzymywane są sygnały:

• fazy zmiennej o f=30Hz;
• modulowana częstotliwościowo przez sygnał odniesienia składowa f=9960Hz;
• składowa modulowana fonicznie;
• sygnał identyfikacyjny nadawany morsem f=1020Hz;
Składowa modulowana fonicznie oraz sygnał identyfikacyjny podawane są do pokładowego systemu łączności
wewnętrznej. Sygnał fazy zmiennej 30Hz odfiltrowany jest w celu usunięcia innych składowych i podany do układu
porównującego fazę. Sygnał 9960Hz jest odfiltrowany i podany do ogranicznika w celu pozbycia się modulacji
amplitudowej 30Hz. W detektorze fazy porównywane są fazy obu sygnałów. Różnica tych faz jest proporcjonalna
do azymutu samolotu.

23
33 Scharakteryzować wskaźniki stosowane w odbiorniku VOR.
Z odbiornikiem VOR współpracują wskaźniki:
• RMI – Radio Magnetic Indicator
• OBI – Omni-Bearing Indicator (ogólnokierunkowy ze skalą 360 stopni)
• CDI – Cross Deviation Indicator (wskaźnik krzyżowy) Wskaźnik typu nakazowego, dokładnie wskazujący
odchylenie aktualnego namiaru OBS. Posiada on ruchomą tarczę obracaną pokrętłem OBS. Z tarczą jest
elektrycznie sprzężona wskazówka wskaźnika z sygnalizatorem „TO/FROM”. Wskazówka może się odchylać
w lewo i w prawo od położenia centralnego. Odchylenie od wybranego radiala podczas lotu sygnalizowane jest
wychyleniem wskazówki od położenia centralnego.

24
34 Porównać systemy bliskiej radionawigacji ARK i VOR (przeznaczenie, zasada działania,
parametry techniczne, ograniczenia eksploatacyjne).

ARK VOR
Przeznaczenie
automatyczny pomiar kąta kursowego (KKR) radiostacji Przeznaczony do prowadzenia samolotu po trasach
prowadzącej lub rozgłośni radiowej pracującej w zakresie przelotowych wg radiolatarni VOR. Umożliwia
częstotliwości odbieranych przez radiokompas. KKR to określenie na pokładzie samolotu radiala.
kąt między osią podłużną SP, a kierunkiem odbioru fal
radiowych
prowadzenie nasłuchu kodu rozpoznawczego radiostacji
prowadzącej
awaryjne urządzenie jednostronnej łączności
w przypadku utraty łączności radiowej podczas lotu

Zasada działania
Składa się z odbiornika i anteny (ramowej i dookólna), Składa się z sieci radiolatarni naziemnych i odbiorników
pulpitu sterowania i wskaźnika. Polega na odbiorze fali pokładowych. Oparta na fazowej metodzie określania
przez antenę ramową oraz pomiar indukującej się w niej azymutu i porównaniu sygnały fazy zmiennej z sygnałem
SEM. Dodatkowo używana jest antena dookólna w celu odniesienia.
usunięcia niejednoznaczności namiaru

Ograniczenia
Błędy radiodewiacji, nocny, brzegowy i górski Błąd terenowy, pomiaru różnicy faz.
Parametry techniczne
Zakres częstotliwości 150-1800 kHz Zakres częstotliwości 108-117,95 MHz

35 Określić wskazania wskaźników ARK i VOR w zależności do położenia SP w stosunku

do radiolatarni (na podstawie rysunków).

25
36 Zidentyfikować przedstawiony na rysunku jeden ze wskaźników systemów
radionawigacyjnych.

37 Podać przeznaczenie systemu DME, jego podstawowe parametry techniczne, budowę oraz
zasadę działania urządzenia pokładowego (wg schematu blokowego).
DME – Distance Measuring Equipment. Przeznaczony do ciągłego pomiaru i wskazywania dokładnej odległości
pochyłej pomiędzy samolotem a radiolatarnią.
Parametry
Zasięg: zależny od wysokości lotu; Odstęp między impulsami: 12-42 µs;
Błąd określania pozycji: 185m (DME) 18m (DME/P); Odstęp częstotliwości między zapytaniem,
a odpowiedzią: +-63MHz;
Zakres częstotliwości: 960-1215MHz;
Antena pokładowa: ćwierćfalowy dipol 7,5 cm.
Ilość kanałów: 126;
Moc sygnału 100W
Odstęp między kanałami: 1MHz;
Długość impulsów: 3,5 µs;

26
Zasada działania urządzenia pokładowego
Urządzenie pokładowe składa się z nadajnika sygnałów zapytujących i odbiornika sygnałów odpowiedzi.
Zasada działania polega na pomiarze opóźnienia miedzy momentem nadania impulsu zapytującego, a odbiornikiem
impulsu odpowiedzi. Integrator wysyła pary impulsów wybranej częstotliwości i automatycznie oblicza odległość
na podstawie opóźnienia między wysłaniem, a odebraniem impulsu.
Generowanie częstotliwości rozpoczyna się od oscylatora kwarcowego pracującego na częstotliwości około 45MHz.
Następnie częstotliwość ta jest powielana 24-krotnie. Sygnały wyjściowe z powielacza są wzmacniane w końcowym
wzmacniaczu mocy, pracującym w układzie impulsowym, którego moc w impulsie wynosi około 1kW. Do nadawania
i odbioru sygnałów wykorzystuje się wspólną antenę.
Sygnały odpowiedzi przychodzące ze wspólnego układu antenowego kierowane są do mieszacza, do którego
doprowadzony jest również sygnał z powielacza o mocy 1mW. Wzmacnianie odbieranych sygnałów odbywa
się we wzmacniaczu częstotliwości pośredniej 63 MHz z automatyczną regulacją wzmacniania. Następnie sygnał
odpowiedzi jest porównywany z sygnałem nadawanym w układzie pomiaru odległości.
System radionawigacji DME jest impulsowym radioelektronicznym służącym do pomiaru odległości SP od radiolatarni
naziemnej.
Na podstawie zmian tych odległości wylicza:
• prędkość poziomą SP;
• prognozowany czas dolotu do radiolatarni DME.
System DME składa się z sieci naziemnych radiolatarni DME i urządzeń pokładowych-radiodalmierzy.

27
38 Podać przeznaczenie systemu TACAN, jego podstawowe parametry techniczne, budowę
oraz ogólną zasadę działania (wg schematu blokowego).

Przeznaczenie
Wojskowy systém nawigacji lotniczej bliskiego zasięgu. Zapewnia ogólnokierunkowy pomiar azymutu i odległości oraz
identyfikację radiolatarni. Wykorzystuje te same częstotliwości i impulsy do pomiarów odległości jak klasyczny systém
DME.
Parametry techniczne
Zasięg działania Zależny od wysokości lotu
Błąd określania azymutu 0,2...0,6
Błąd określania odległości 185
Zakres częstotliwości pracy 960 - 1215 MHz
Ilość kanałów roboczych 126
Odstęp międzykanałowy 1MHz
Szerokość impulsu 3,5μs
Przepustowość:
-kanał azymutu Nieograniczona
-kanał odległości Do 100 SP

Moc nadajnika pokładowego 1kW

Moc nadajnika radiolatarni 6kW

Budowa
Pokładowe urządzenie systemu TACAN zawiera urządzenie zapytujące układu DME do którego dodane są układy
namierzania systemu TACAN. Każde urządzenie może być wyposażone w dodatkowy dwukierunkowy układ transmisji
danych, umożliwiający przesyłanie również informacji o: wysokości, prędkości, kącie kursowym radiolatarni oraz
informacji typu „kontynuuj“, „przerwij“.
Zasada działania
System TACAN jest systemem impulsowo-fazowym. Odległość od radiolatarni określana jest metodą impulsową przez
pomiar czasu upływającego od momentu wysłania impulsów pytających do momentu otrzymania odpowiedzi
od radiolatarni naziemnej.
Azymut jest mierzony metodą fazową. W wyniku obracania się anteny radiolatarni o charakterystyce kierunkowej,
wiruje pole elektromagnetyczne promieniowane przez tą antenę, powodując modulację amplitudową sygnału.
Faza obwiedni tego sygnału zależy od kierunku jego przyjścia. W przychodzącym sygnale zawarte są też impulsy
odniesienia. Mierząc przesunięcie fazowe między punktem na obwiedni, a impulsami odniesienia określany jest azymut.

28
 Schemat blokowy urządzenia pokładowego
Antena

Podstawową częścią składową pokładowego odbiornika systemu TACAN odpowiadającą za nadawanie i odbiór
sygnałów, a także zawierającą kanał pomiaru odległości jest interrogator systemu DME. Elementem dodatkowym jest
kanał pomiaru azymutu.
Schemat blokowy układu pomiaru azymutu urządzenia pokładowego

Blok składa się z kanału zgrubnego i dokładnego pomiaru azymutu. Na wejście bloku azymutalnego podawany jest ciąg
impulsów zmodulowanych w amplitudzie częstotliwościami 15 i 135 Hz. Detektor wydziela obwiednie impulsów
o częstotliwości 15 135 Hz.
W kanale zgrubnym napięcie sinusoidalne o częstotliwości 15 Hz, poprzez przesuwnik fazy, podawane jest na generator
bramki, w którym kształtowana jest bramka raz na jeden okres przebiegu 15Hz. Bramka ta jest podawana do układu
porównującego kanału zgrubnego. Na układ ten podawana jest również bramka ukształtowana z grupy północnych
impulsów odniesienia. W przypadku braku pokrycia się tych bramek, wymuszony jest stan poszukiwania (przełącznik
w pozycji P) i silnik obraca wirnik przesuwnika fazy kanału dokładnego oraz zgrubnego. Zmiana fazy napięcia 15 Hz
na wyjściu goniometru powoduje zmianę momentu generacji bramki podawanej na układ porównania.
W momencie pokrycia się tych bramek zostaje wymuszony stan automatycznego śledzenia (przełącznik w pozycji S).
W kanale zgrubnym powinna być zapewniona dokładność pomiary azymutu nie gorsza niż +- 20 stopni.
W stanie automatycznego śledzenia na wzmacniacz sterujący silnikiem podawane jest napięcie sygnału błędu z układu
porównującego kanału dokładnego. Sygnał błędu powstaje w wyniku braku zgodności w czasie sygnału wytworzonego
z pomocniczych impulsów odniesienia z bramkami ukształtowanymi z napięcia 135Hz. Silnik obracając goniometr
kanału dokładnego powoduje zmniejszenia się sygnału błędu do zera. Wskaźnik azymutu połączony jest mechanicznie
z wirnikiem goniometru kanału zgrubnego. Przy każdej zmianie azymutu samolotu układ nadążny zapewnia
automatyczne śledzenie.

29
39 Scharakteryzować przeznaczenie, budowę oraz zasadę działania systemu GPS.
Global Positioning System (GPS) – jeden z systemów nawigacji satelitarnej.
Przeznaczony jest do określania: przestrzennych współrzędnych (długość, szerokość, wysokość) lotu obiektu
w każdym miejscu na kuli ziemskiej i w bliskiej przestrzeni kosmicznej niezależnie od pory doby i warunków
atmosferycznych.
Jest to system bierny, sygnał nadawany jest jedynie przez satelity, a jedynym urządzeniem użytkownika jest odbiornik
tych sygnałów. Stosowany jest do dokładnego nawigowania pojazdami i statkami ale głównie to system wojskowy
przeznaczony do sterowania bronią rakietową, naprowadzania samolotów na cel.
GPS składa się z 3 powiązanych ze sobą segmentów:
• kosmicznego – składa się z 24 satelitów umieszczonych na 6 orbitach kołowych. Są one równomiernie
rozłożone wzdłuż równika i nachylone do płaszczyzny równikowej. Na każdej orbicie znajdują się 4 satelity
aby zapewnić widoczność satelitów o każdej porze doby w dowolnym miejscu na ziemi.
• naziemny segment kontroli i sterowania – spełnia rolę nadzorująco-kontrolną oraz wspomagającą.
Podstawowymi elementami są: stacja centralna (śledzi i telemetrycznie sprawdza orbity satelitów, przesyła
informacje do stacji centralnej i satelitów). System kontroli niweluje błędy.
• segment użytkownika – tworzą różnorodne odbiorniki GPS: wojskowe i cywilne, odbierające, dekodujące
i przetwarzające sygnały GPS.
Zasada działania
W celu określenia pozycji w systemie GPS należy:
• określić odległości od satelitów na podstawie czasu, jaki jest potrzebny na przejście drogi od satelity
do odbiornika;
• znać dokładne położenie satelitów na orbitach;
• zapewnić synchronizację zegarów w odbiorniku i satelitach;
• wprowadzić poprawki na zmierzoną odległość.
Pomiar odległości jest wykonywany na podstawie pomiaru czasu potrzebnego na przebycie sygnału drogi pomiędzy
satelitą i odbiornikiem. Krążące satelity stanowią punkty odniesienia, a zmierzona do nich odległość wykorzystywana
jest do wyznaczania pozycji obiektu w trzech wymiarach.
Określenie położenia odbywa się poprzez znalezienie punktów przecięcia się kilku sfer wyznaczonych na podstawie
zmierzonych odległości. Do wyznaczenia pozycji trójwymiarowej wystarczy wyznaczenie odległości do 3 satelitów.
Przecięcie się 3 sfer daje dwa punkty wspólne lecz jeden z nich można odrzucić jako nieprawdopodobny.
Zarówno satelity i odbiorniki generują ten sam kod w dokładnie tym samym czasie. W odbiorniku następuje porównanie
faz sygnału odebranego z satelity i sygnały aktualnie generowanego w odbiorniku, Na podstawie przesunięcia fazowego
można określić czas potrzebny na przejście sygnału z satelity do odbiornika.
Dokładne położenie satelitów jest kontrolowane oraz prognozowane na 24h przez segment naziemny. W celu
synchronicznej pracy zegarów satelity i odbiornika na satelitach stosowane są zegary atomowe. Użycie
ich w odbiornikach znacznie zwiększyło by koszty urządzeń więc stosowany jest pomiar do trzeciego (2D)
lub czwartego (3D) satelity w calu wyeliminowanie ewentualnego błędu.

30
40 Omówić błędy systemu GPS
Błędy można podzielić na:
• niezależne od zasady działania systemu:
o refrakcja jonosferyczna;
o refrakcja troposferyczna;
o efekty relatywistyczne;
o błąd wielotorowości.
• metodyczne wynikające z zasady działania systemu:
o błędy orbitalne;
o błędy określania czasu;
o błędy geometryczne;
o błąd wielotorowości.
• błędy pomiaru powstałe w urządzeniach odbiorczych.
Refrakcja jonosferyczna
Jest jednym z najpoważniejszych źródeł błędów określania pozycji. Sygnał z satelity przechodzi przez jonosferę, której
grubość oraz intensywność jonizacji zmieniają się w cyklach wieloletnich, rocznych, dobowych i przypadkowych.
Podczas przechodzenie przez atmosferę następuje zakrzywienie ścieżki sygnału radiowego, przypadkowe skoki
amplitudy lub fazy. W jonosferze następuje zmniejszenie prędkości grupowej fali elektromagnetycznej, zwiększenie jej
częstotliwości oraz zmiana kierunku polaryzacji.
Refrakcja troposferyczna
Zmiany prędkości rozchodzenia się fali elektromagnetycznej w troposferze, które wpływają na zniekształcenie pomiaru
odległości od satelity, wynikają ze zmiany gęstości powietrza wraz z wysokością, a także ze zmian wilgotności,
ciśnienia, temperatury. Wpływają na pomiar w mniejszym stopniu niż zjawiska jonosferyczne
Efekty relatywistyczne
W działaniu systemu GPS przejawiają się efekty relatywistyczne przewidziane przez ogólną i szczególną teorię
względności. Wskazania zegara znajdującego się w ruchu ulegają opóźnieniu w stosunku do zegara w spoczynku oraz
zmniejszenie natężenia pola grawitacyjnego oddziałującego na zegary satelity w stosunku do pola grawitacyjnego
działającego na zegary na ziemi spowoduje przyśpieszenie biegu zegarów satelity. Aby zniwelować ten efekt
częstotliwość zegarów satelitów jest mniejsza niż częstotliwość wzorcowa.
Błąd wielotorowości
Do anteny odbiornika docierają nie tylko sygnały napływające bezpośrednio od satelity ale również fale odbite
od różnych obiektów. W praktyce można je odbierać. Błąd ten jest błędem lokalnym zależnym od otoczenia. W celu
jego uniknięcia musi być zapewniona dostateczna widoczność sfery niebieskiej z punktu obserwacji
Błąd orbitalny
Jest to różnica między prawdziwym a podawanym położeniem satelitów na orbitach. Wynika z niedokładności modelu
ruchu satelity oraz nieprzewidywanych perturbacji ruchu rzeczywistego. Orbity satelitów są monitorowane
i korygowane. Błedy orbitalne powstają w okresach między kolejnymi uaktualnieniami informacji nawigacyjnej
satelitów.
Błędy zegara
Wzorcem czasu dla systemu GPS jest UTC i w tym systemie pomiaru czasu ustawione są zegary satelitów. Na satelitach
znajdują się atomowe wzorce częstotliwości odznaczające się wysoką stabilnością. Zegary satelitów
są synchronizowane okresowo z wzorcem czasu, a w depeszy nawigacyjnej podawane są współczynniki wzoru
na poprawkę dla zegarów odbiornika.

31
Błędy wzajemnego ustawienia satelitów DOP
System GPS jest systemem pozycyjnym. Wyznaczana pozycja jest punktem wspólnym wszystkich linii pozycyjnych
z których każda jest obarczona błędem. Miejsce gdzie znajduje się wyznaczana pozycja jest pewnym obszarem
wspólnym dla przecinających się „rozmytych“ linii pozycyjnych. Jego kształt zależy od sposobu przecięcia się linii
pozycyjnych. Błąd z tego wynikający nazywany jest rozmyciem dokładności DOP. Jego wartość jest najmniejsza
dla satelitów znajdujących się nisko nad horyzontem i równomiernie rozmieszczonych na sferze niebieskiej.

41 Omówić zasadę działania różnicowego GPS

Metoda ta polega na wykorzystaniu do wyznaczania poprawek pozycji, obliczanych przez wyspecjalizowane odbiorniki
GPS (stacje referencyjne) i transmitowanych do odbiorników użytkowników.
Skuteczność metody różnicowej wynika stąd, iż większość czynników wpływających na dokładność pozycji
wyznaczanej przez różne odbiorniki w tym samym miejscu i czasie jest taka sama.
Na podstawie aktualnego pomiaru pozycji z systemu GPS, w odbiorniku stacji referencyjnej obliczane są poprawki
stanowiące różnicę między współrzędnymi pozycji zmierzonymi, a znanymi. Poprawki te są przesyłane do odbiorników
użytkowników, gdzie włączane są do obliczeń nawigacyjnych. Poprawki różnicowe mogą być wykorzystywane
po zakończeniu sesji pomiarowej lub w czasie rzeczywistym.

42 Scharakteryzować przeznaczenie, elementy składowe i zasadę działania systemów

lądowania ILS i MLS oraz urządzeń pokładowych pracujących w tych systemach
(wg schematu blokowego)
Przeznaczeniem systemów jest wyznaczenie w przestrzeni ścieżki wzdłuż której samoloty wykonują lądowanie.
System ILS (Instrument Landing System)
System ILS składa się z części naziemnej i odbiornika pokładowego.
Urządzenia naziemne systemu ILS składają się z trzech głównych części, przesyłających informacje potrzebne
do lądowania na pokład SP:
• jednej radiolatarni kursu (ILS localizer) dającej informację o kursie lądowania, usytuowanej na końcu drogi
startowej;
• jednej radiolatarni ścieżki schodzenia (glide scope transmitter) dającej informację o sytuacji pionowej
podchodzącego do lądowania SP, umieszczonej obok drogi startowej, na trawersie punktu przyziemienia;
• do trzech radiolatarni znakujących (markerów), dających SP informacje o odległości od drogi startowej
(punkt przyziemienia). Są to odpowiednio: dalsza (zewnęrzna – outer marker – OM), środkowa (middle marker
– MM) i bliższa (wewnętrzna – inner marker – IM) radiolatarnia.
Z układem ILS może być również związany radiodalmierz DME, określający odległość samolotu od końca pasa
startowego.
Dane taktyczno-techniczne systemu ILS
Nazwa parametru Wartość parametru
Zakres częstotliwości pracy (108…111,975) MHz – radiolatarnia kursu
(328…335,4) MHz – radiolatarnia ścieżki schodzenia
Zasięg do 46 km
Dokładność +-4,1m – w azymucie; +-0.4m – w elewacji
Ilość kanałów roboczych 40
Masa urządzeń pokładowych (2…8) kg

32
Radiolatarnia kursu zapewnia kątowe kierowanie SP w procesie podejścia do lądowania na lotnisku wyposażonym
w naziemne urządzenia ILS. Może być używana bez radiolatarni ścieżki schodzenia.
Anteny radiolatarni kursu LOC wytwarzają dwa listki promieniowania: jeden na lewo, drugi na prawo od osi pasa
startowego. Wiązka promieniowania w lewo (patrząc od strony anteny) jest modulowana amplitudowo częstotliwością
90Hz, zaś wiązka skierowana w prawo posiada tę samą częstotliwość nośną, lecz modulowaną częstotliwością 150Hz.

Kiedy SP znajduje się na lewo od kursu osi drogi startowej, dominuje sygnał o częstotliwości 90Hz powodujący
wychylenie się wskazówki pionowej na wskaźniku nakazowym w prawą stronę od punktu centralnego. Oznacza to „leć
w prawo”. Pełne wychylenie wskazówki następuje, gdy odchylenie samolotu od płaszczyzny radiolatarni kursu wynosi
2,5 stopni.

33
 Schemat blokowy odbiornika wyznaczania płaszczyzny kursu

Radiolatarnia ścieżki schodzenia GS wyznacza w płaszczyźnie pionowej linie nachyloną pod kątem (2,5…3,5)°,
przecinającą płaszczyznę pasa startowego w odległości ok. 300 m od progu.
Anteny radiolatarni GS wytwarzają również dwa listki promieniowania. Jeden listek jest skierowany nieco w górę,
a drugi nieco w dół od optymalnej ścieżki zniżania.

Listek górny jest modulowany sygnałem 90Hz, listek dolny zaś sygnałem 150Hz. Moce tych sygnałów są sobie równe
wyłącznie dla optymalnej płaszczyzny zniżania dla danego lotniska.
Wyemitowany przez radiolatarnię kursu sygnał, odebrany jest przez antenę po czym, po przemianie częstotliwości
i wzmocnieniu zostaje podany detekcji, w wyniku której uzyskuje się sygnał modulujący.
Wielkość sygnału modulującego 90 i 150Hz zależy od położenia samolotu w stosunku do strefy równosygnałowej.
Z wyjścia odbiornika sygnał jest, za pomocą dwóch filtrów nastrojonych na częstotliwości 90 i 150Hz rozdzielany
na dwa kanały.
Po przejściu przez filtry każdy z sygnałów jest prostowany, a następnie napięcie stałe, proporcjonalne do amplitudy
odebranych sygnałów modulujących jest wzmacniane we wzmacniaczu prądu stałego. Do wyjść wzmacniaczy
podłączony jest miernik z zerem pośrodku usytuowanym pionowo (dla kanału kursu). Identyczny układ pracuje
w kanale ścieżki schodzenia z tą różnicą, że wskazówka porusza się w płaszczyźnie pionowej.
Główne ograniczenia systemu ILS:
• wysokie wymagania w zakresie lokalizacji;
• wysoki koszt instalacji;
• zjawisko odbić i interferencji sygnału;
• dostępne jest tylko 40 kanałów;
• zapewnia tylko jedną ścieżkę podejścia w wąskim sektorze.

34
System MLS (Microwave Landing System)
Naziemna część składa się z:
• radiolatarnia azymutu AZ
• radiolatarnia kąta wzniesienia
• radiodalmierz DME/N lub DME/P
• układ transmisji podstawowych informacji o stacji
Rozszerzony układ jest uzupełniony o radiolatarnie:
• azymutu powrotnego (BKAZ Back Azimuth)
• wyrównania (FL Flare).

Dane taktyczno-techniczne systemu MLS

Nazwa parametru Wartość parametru
Zakres częstotliwości pracy (5031,0…5090,7) MHz
Separacja częstotliwości 300 kHz
Ilość kanałów roboczych 200
Zasięg do 37 km
Dokładność +-4,0m – w azymucie; +-0.4m – w elewacji

W systemie MLS pracującym na zasadzie czasowo porównywanej wiązki przeszukującej, do pomiaru wartości
kątowych wykorzystywana jest zasada „to-from“.
Wiązka eliptyczna przeszukuje obszar pokrycia ze stałą prędkością przeszukiwania. Na SP sygnał ten jest odbierany
za każdym razem, gdy wiązka go opromieniowuje. Poprzez pomiar czasu między przejściem w jednym kierunku kursu
(to), a przejściem w kierunku przeciwnym (from) i porównaniem tego czasu z wartością wzorcową jest określane
odchylenie od wartości nominalnej kursu lub ścieżki schodzenia. W czasie zmiany kierunku przeszukiwania wiązki
następuje przerwa w emisji.
Sygnał z radiolatarni jest transmitowany poprzez antenę umieszczoną razem z anteną azymutalną. Oprócz informacji
kątowej sygnał ten zawiera dane główne i dodatkowe, które są przesyłane na tej samej częstotliwości.
MLS pozwala wybrać dowolny azymut oraz kąt schodzenia podejścia, a przy wykorzystaniu informacji o odległości
pozwala wykonać podejścia krzywoliniowe. Nie jest wrażliwy na odbicia sygnałów, a co za tym idzie rzeźbę terenu,
działa tylko na jednej częstotliwości co upraszcza układ odbiornika pokładowego. Anteny i radiolatarnie mają
niewielkie rozmiary w porównaniu z urządzeniami ILS.
35
43 Podać przeznaczenie odbiornika markera, jego podstawowe parametry techniczne, budowę
oraz ogólną zasadę działania wg schematu blokowego.
Odbiornik markera ma na celu przekazanie na pokład SP informacji o odległości od początku drogi startowej.
Radiolatarnia znakująca składa się z nadajnika pracującego na częstotliwości 75MHz i anteny o charakterystyce
w kształcie wachlarza, którego płaszczyzna jest prostopadła do osi drogi startowej.
Odebrany przez antenę sygnał z radiolatarni znakującej jest filtrowany, wzmacniany, a następnie poddawany detekcji.
W zależności nad którą latarnią aktualnie przelatuje, na wyjściu detektora otrzymywany jest sygnał o częstotliwości
400,1300,3000Hz. Sygnał ten po wzmocnieniu jest przepuszczony przez jeden z trzech filtrów powodując zaświecenie
odpowiedniej lampki sygnalizacyjnej(niebieskiej, białej lub bursztynowej). Jednocześnie do słuchawek podawany jest
sygnał akustyczny odpowiedniej wielkości.

36
44 Zinterpretować wskazania analogowego lub cyfrowego wskaźnika ILS (na podstawie
przedstawionych rysunków)

Glide Scope
Anteny radiolatarni GS wytwarzają dwa listki promieniowania. Jeden listek jest skierowany nieco w górę, a drugi nieco
w dół od optymalnej ścieżki schodzenia. Listek górny jest modulowany sygnałem 90Hz, listek dolny jest zaś sygnałem
150Hz. Moce tych sygnałów są sobie równe wyłącznie na optymalnej dla danego lotniska płaszczyźnie zniżania.

Localizer
Anteny radiolatarni płaszczyzny kursu LOC wytwarzają listki promieniowania. Jeden listek skierowany nieco na lewo,
drugi nieco na prawo od osi pasa startowego. Obydwa listki są tworzone przez tę samą częstotliwość nośną modulowaną
jednak (amplitudowo) różnymi sygnałami. Listek lewy (patrząc w kierunku podejścia) jest modulowany sygnałem
150Hz, listek prawy 90Hz.

Jeżeli SP znajdzie się na lewo od osi pasa, wówczas w odbiorniku pokładowym sygnał 90Hz będzie przeważał i belka
wskaźnika odchylenia na tablicy przyrządów SP przesunie się z położenia centralnego na prawo.

Jeżeli SP znajdzie się na prawo od osi pasa, wówczas sygnał 150Hz będzie przeważał i pracująca nakazowa belka
wskaźnika przesunie się z położenia centralnego na lewo nakazując pilotowi lecieć w tym właśnie kierunku dla wejścia
w oś pasa.

45 Porównać systemy ILS i MLS

System MLS eliminuje wszystkie wady ILS, dzięki następującym cechom:
• pozwala wybrać na pokładzie samolotu dowolny azymut podejścia, a przy jednoczesnym wykorzystaniu
informacji o odległości pozwala wykonać podejście krzywoliniowe. Można również wybrać dowolny, w dużych
granicach, kąt. System pozwala organizować podejścia w sposób umożliwiający omijanie wybranych rejonów
• pasmo częstotliwości i zasada działania MLS sprawia, że system jest niewrażliwy na odbicia sygnałów
• jest mało wrażliwy na rzeźbę terenu, istotne są tylko przeszkody o charakterze rzeczywistych zasłon, np. bardzo
wysokie wzniesienie
• mała przestrzeń wypełniona sygnałem oraz nieciągłość emisji w czasie sprawiają, że urządzenia naziemne
nie wymagają dużych mocy, starczy akumulator, jako rezerwowe źródło energii
• duże pokrycie sygnałem
• układ DME zapewnia ciągłą informację o odległości od progu pasa lub punktu przyziemienia
• prosty układ odbiornika pokładowego – praca na jednej częstotliwości
• małe rozmiary anten oraz całych radiolatarni wraz z aparaturą sterującą
• MLS są droższe od ILS i wymagają większej ilości anten na SP.

37
 MLS ILS
108-111,95 MHz > r. kursu
Zakres częstotliwości pracy 5031,0 – 5090,7 MHz
328-336 MHz > r. ś. schodzenia
Separacja częstotliwości 300 kHz 350 kHz
Ilość kanałów roboczych 200 40
Zasięg Do 37km Do 46 km

ILS (Instrument Landing System)

Jest to radiowy system nawigacyjny wspomagający lądowanie samolotu w warunkach ograniczonej widoczności i
niskiej podstawy chmur. Każdy ILS składa się z 3 niezależnych zespołów urządzeń:
1) Radiolatarni kierunku kursu ( ILS Localizer)
2) Radiolatarni ścieżki schodzenia

Urządzenie pozwalające na określenie odległości od pkt przyziemienia (trzy markery: Outer

Marker(OM), Middle Marker (MM), Inner Marker(IM)>rozmieszczone są na podejściu do
pasa, są znacznikami odległości i wysokości względem progu drogi startowej.)

1)ILS LOCALIZER > nadajnik kierunku, zlokalizowany na końcu drogi startowej. System ten wysyła dwie wąskie
pionowe wiązki, z których jedna odchylona jest lekko w lewo od osi pasa a druga lekko w prawo. Obie nadawane są na
ten samej częstotliwości nośnej – 109,900 MHz, ale inaczej modulowane amplitudowo: jedna przeważająca po lewej
str podejścia drogi startowej częstotliwością 90Hz, a druga przeważająca po prawej str d. s -150 Hz. W efekcie odbiornik
pokładowy ILS porównuje częstotliwości modulacji i jeżeli SP znajduje się dokładnie pośrodku obu wiązek tzn że jest
dokładnie w osi pasa.

2)RADIOLATANIA ŚCIEŻKI SCHODZENIA (GS – Glide slope Transmiter)

Wytwarzają dwa listki promieniowania. Jeden listek skierowany jest nieco w górę, a drugi w nieco w dół od optymalnej
ścieżki zniżania. Listek górny jest modulowany sygnałem 90Hz a dolny sygnałem 150Hz. Moce tych sygn. są sobie
równe tylko na optymalnej dla danego lotniska płaszczyźnie zniżania. Daje informację o sytuacji pionowej
podchodzącego do lądowania SP

Główne ograniczenia ILS:

-wysokie wymagania w zakresie lokalizacji
- wysoki koszt instalacji
-zjawisko odbić i interferencji sygnału
-dostępne tylko 40 kanałów
-zapewnia tylko jedną ścieżkę podejścia
3)Do trzech radiolatarni znajdujących (markerów), które daję statkowi powietrznemu informację o odległości od drogi
startowej (punktu przyziemienia).
-r. dalsza (zewnętrzna – outer marker-ON)
-r. środkowa (middle marker –MM)
-r. bliższa (wewnętrzna - inner marker – IM)

38