Title

કૃ ણાયન
માણસ થઈને વેલા ઈ રની વાત
 KRISHNAAYAN
Novel by Kaajal Oza-Vaidya

Kaajalozavaidya@gmail.com

COPYRIGHT © Tathagat Vaidya

All rights reserved.

The copyrights of this book are owned by the person(s) mentioned in the above notice. No part of
this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any
means, mechanical, electronic, photocopying, recording or otherwise without the prior written
permission of the copyright holder(s). e-Shabda can identify and legally challenge any such
infringement viz. illegal distribution / copies / usage of this restricted material.

ISBN: 978-93-84607-35-9

eBook by

www.e-Shabda.com
।। व दयमि त गो व द तु यमेव सम यते ।।
 ઋણ વીકાર...
યારે યારે ઋણ વીકારવાની વાત આવે છે યારે યારે એટલાં બધાં નામો યાદ આવે છે કે સમ તું
નથી, યાંથી શ કરવું.

છતાં કેટલાંક નામો જ ેમનો ઉ ેખ અિનવાય બને છે તેવાં —

સૌથી પહે લાં મહે ભાઈ શાહ, જ ેમણે મા ં પુ તક ‘ પસ ’ છા યું, યારથી જ મારામાં અખૂટ
િવ ાસ રાખી મને લખવા... લખતી રહે વા, મજબૂર કરી! આ પહે લા કાશક હશે, જ ેણે લેખકનું માથું
ખાધું છે! અને સામા ય રીતે નવલકથા છપાવવા માટે લેખકો ધ ા ખાય, અહ મહે ભાઈએ અખૂટ
રાહ ઈને મને ઋણી બનાવી દીધી છે. મારા ઉપર એમનું ઋણ છે, રહે શે.

અ ની ભ — એમના પર મારો હ છે અને રહે વાનો, િજંદગીભર.

હં ુ લખીશ, લખી શકીશ એવો િવ ાસ સૌથી પહે લો એમણે બતા યો અને મને લખવા ધકેલી!

ીકાંત શાહ! જ ેમણે ખૂબ વહાલથી નવલકથા વાંચી, વખાણી અને છપાવવા સુધી મને સતત હૂંફ અને
ેરણા આપી.

ડૉ. ભરત વામી, જ ેમણે આ પુ તકની ઑ ડયો બુક કરી કાશનના ઇિતહાસમાં એક નવું પાનું
ું... િચંતન મહે તા, એનો આભાર નહ માનું, કારણ કે એ મારી સાવ પોતાની છે એટલે જ એને
યાદ કરવી અિનવાય છે!

મુ. તુષાર શુ લ, જ ેમણે ‘કૃ ણાયન’ને નામ આ યું.

પૂ. િવજયભાઈ પં ા જ ેમણે ભાવપૂવક સ કારીને મને ‘કૃ ણાયન’ની ભાષા મઠારી આપી.

મારો દો ત, શોિભત — ી શોિભત દેસાઈ, જ ેણે આ નેહથી વાંચી અને મને પૂ ં કરવા સતત ેરણા
આપી.

ધીરે ન પંચાલ, જ ેણે સમય કાઢીને ‘કૃ ણાયન’ પૂ ં કરા યું એટલું જ નહ , પણ યારે યારે મારી ગિત
અટકી યારે મને આગળ વધવામાં મદદ કરી.

પૂ. મૂળરાજ વૈ — પૂ. િબ દુબહે ન વૈ જ ેમણે હં મેશાં ઇ ું કે લખું!

સંજય, જ ેણે સ પદીના મં ો િવના ‘સ મે સખા’ થઈને હં મેશાં સાથે રહે વાનું વચન આ યું અને
તમામ ઊબડખાબડ ર તા પસાર કરતી વખતે પણ પાળવાનો સંિન યાસ કય !
ે
મારી મા અને બાપુ, જ ેમને લીધે હં ુ છુ !ં એમનો આભાર નહ માનું. પણ ઋણ વીકાર તો કરવો જ પડે,
કારણ કે એમણે મને આપેલા ઉછેરને લીધે િજંદગીના આ બધા અનુભવોમાંથી પસાર થઈ શકી,
લખતી થઈ!

— કાજલ ઓઝા-વૈ
 તાવના
સાચું પૂછો તો ‘કૃ ણાયન’ની કોઈ તાવના જ નથી.

ઘણા બધા લોકોએ મને એમ ક ું, ‘કશું નવું લખ... કૃ ણ િવશે તો બહુ લખાઈ ચૂ યું છે...’ આ ઘણા
બધામાં દગંત ઓઝા — મારા િપતા પણ!

કૃ ણ િવશે લખવું આમ જુઓ તો જરાય અઘ ં નથી. ઢગલાબંધ સંદભ ંથો અને એમના િવશે
લખાયેલી સં યાબંધ વાતાઓ અને નવલકથાઓમાંથી કૃ ણ કેટલાંય વ પે મળી આવે છે, પરં તુ એ
બધાયમાં કશુંક યાંક ખૂટતું હોય એવું લાગે છે... મને લાગે છે!

કોઈ સાથે હરીફાઈ કરવા કે કૃ ણ િવશે કશું ઉ મ લખી શકાય તો એ કેવું હોય એવું કશું જ
દેખાડવાનો મારો ઇરાદો ના જ હોઈ શકે. મારાથી કેટલાં બધાં િવ ાન અને મહાન નામોએ કૃ ણને
અ યંત સુંદર રીતે આલે યા છે.

અને છતાં, મ જ ે કૃ ણને શો યા એ મને ‘કૃ ણાયન’માં મ ા છે.

એનું કારણ કદાચ એ હોય કે મ કૃ ણને કદી ભગવાન તરીકે નથી યા. એ એક એવું ય ત વ છે,
જ ેને તમે ‘િવરાટ’ કહી શકો. પોતાના સમયથી વીસ હ ર વષ વહે લો જ મેલો એ માણસ... જ યો
હતો અથવા યો હતો તો એ એના સમયનો ચમ કાર હતો એમાં શંકા નથી.

મહાભારતમાં કૃ ણ એક પૉિલ ટિશયન રાજકારણી તરીકે ગટ થાય છે, તો ભાગવતમાં કૃ ણનું વ પ

દૈવી છે. ગીતામાં એ ગુ છે, ાનનો ભંડાર છે. વયં ચેતના બનીને ગટ થાય છે, તો યારે ક સાવ
સરળ, માનવીય લાગણીઓ સાથે આપણે એને કેમ ના ઈ શકીએ? ૌપદી સાથેના એના સંબંધો
આજથી કેટલાં હ રો વષ પહે લાં ી-પુ ષની િમ તાનો એક ઉદા નમૂનો છે. મણી સાથેનું
દાંપ ય િવ ા અને સમજદારી પર રચાયેલું નેહ અને એકબી પર વેના સ માનથી તરબોળ દાંપ ય
છે. રાધા સાથેનો ણય એટલો તો સાચો છે કે ફ ત લ ને જ મા યતા આપનારા આ સમાજ ે રાધા-
કૃ ણની પૂ કરી છે.

આવા એક ય ત વને મ હં મેશાં એના પોતાના સમયના એક અ ભુત માણસ તરીકે યા છે, પણ એ
છે તો માણસ જ. ...

કૃ ણ સાથેના મારા સંબંધો ખૂબ જુદા અને રસ દ ર ા છે. મારા સુખમાં, આનંદની પળોમાં મ જઈને
એમનો આભાર મા યો છે, તો દુ:ખની પળોમાં કે ાઇિસસમાં એમની સાથે ઝઘડો પણ કય છે. હં ુ
એમની સાથે અં ે માં પણ ઝઘડી છુ !ં
કૃ ણ મારી યેક પળમાં મારી આસપાસ, મારાં તમામ સુખ અને દુ:ખમાં મારી સાથે ર ા છે અને
છતાં હં ુ તેમને ભગવાન નથી માનતી. આ એક એવો માણસ છે કે જ ેનું શરીર કદાચ આ દુિનયા
છોડીને ચાલી ગયું, પણ આ માની બળતા અથવા વ છતા અથવા દ યતા એટલી હતી કે આ પૃ વી,
અથવા એના કૉ મૉસમાં યાંક એ આ મા સવ યાપી બનીને ફે લાઈ ર ો. આ મારી યા યા છે અને
સાદી યા યા છે.

કોઈ પણ માણસ જ ે આટલું અ ભુત યો હોય, આટલી બધી ઘટનાઓ અને વનના સડસડાટ
વહે તા વાહ સાથે વહીને યો હોય એ માણસ યારે દેહ યાગે યારે એની લાગણી કેવી હોય? શું
એ ફરી પાછો વળીને પોતાના ભૂતકાળને એક વાર તો હશે? િજવાઈ ગયેલા વન સાથે કોઈ
ફે રબદલ કરવા માગતો હશે? એને આ જ વન ફરી વવાનું કહે વામાં આવે તો એ આ જ રીતે વે
કે જુદી રીતે? દુિનયા જ ેને પુ ષો મ કહે તી હોય એના વનમાં ીની શું ખોટ હોઈ શકે? ભાગવત
અને પુરાણોએ કૃ ણની 16,108 રાણીઓ ગણાવી છે. ખરે ખર હતી કે નહોતી, એની ચચામાં ન પડીએ
તો પણ એમના વનની ણ મહ વની ીઓ તો હતી જ — ેિમકા, પ ની અને િમ — રાધા,
મણી અને ૌપદી. એમની સાથેના કૃ ણના સંબંધો ખૂબ રસ દ અને ડા ર ા છે. આ ણેય
ીઓ એના િવશે શું માને છે અથવા માનતી હતી, એ ણવામાં મને હં મેશાં રસ ર ો છે. આ
નવલકથા કદાચ એ કુ તૂહલથી ેરાયેલા રસનું જ પ રણામ હોઈ શકે!

મા, બહે ન કે અ ય સંબંધો માણસને વારસામાં મળતા હોય છે. એના જ મ સાથે જ એ સંબંધો એના
ખાતામાં લખાઈ જતા હોય છે, પરં તુ ેિમકા, ઘણાખરા અંશે પ ની અને િમ — એ ણ સંબંધો એવા
છે કે જ ેને માણસ તે પસંદ કરે છે, તે વાવે છે, ઉછેરે છે અને તે જ વે છે. કૃ ણના વનની
આ ણ મહ વની ીઓ અને એમના કૃ ણ સાથેના સંબંધો િવશેની આ કથા છે એમ કહં ુ તો ખોટુ ં
નથી.

મૃ યુને ઈ ચૂકેલા, અનુભવી ચૂકેલા કૃ ણ વનની છે ી પળોમાં વનની કેટલીક ઘટનાઓને ફરી
એક વાર જુએ છે, અનુભવે છે, એમને ફરી વે છે અને એ અંિતમ યાણ પહે લાંની છે ી પળોનો
એક નાનકડો પડાવ એટલે ‘કૃ ણાયન’.

આ કથાને ઇિતહાસ સાથે, હકીકતો સાથે, કૃ ણ િવશેનાં સંશોધનો સાથે કોઈ સંબંધ નથી. કોણ એમની
પહે લાં થયું હતું અને કોણ એમના પછી મૃ યુ પા યું એ વાતને અડવાનો મ યાસ નથી કય . મારા
મનમાં ઉ ભવેલી, મારી અંદર પળપળ વતી અને મ સંવેદેલી કથા છે આ.

આ મારા કૃ ણ છે અને એમનું મૃ યુ મ જ ે રીતે ક યું એ આ છે!

કૃ ણ િવશે મ ખૂબ વાં યું છે. કારણમાં થોડુકં કુ તૂહલ અને િજ ાસા, બાકીનો મા કૃ ણ ેમ! હં ુ જ ેને
મળી નથી શકી, મ જ ેને યા નથી એને િવશે યાંથી જ ેટલું મ ું એટલું મ વાં યું છે. િમઝા ગાિલબ કે
અકબર િવશે વાંચીને જ ેમ તમને એમના ઇિતહાસમાં એમના સમયમાં સફર કરવાનો રોમાંચ થાય,
રાજ કપૂર કે ગુ દ , સં વકુ માર કે મીનાકુ મારી જ ેવાં પા ોને તમે મળી ના શકો, પણ એમને
િસનેમાના પડદે ઈ, એમના િવશેની કથાઓ સાંભળીને, એમના અ ભુત, અનોખા વન િવશે,
ૅ ે ે
એમની ટૅલે ટ િવશે જ ે સ માન અને કુ તૂહલ થાય એનાથી સોગ ં વધારે કુ તૂહલ અને રોમાંચ મને કૃ ણ
િવશે ર ો છે. ભાગવત અને મહાભારતથી શ કરી હરી દવે, ગુણવંત શાહ, કરસનદાસ માણેક,
રજનીશ અને અ ણા ઢેરે સુધીના તમામ લોકોના કૃ ણ િવશેનાં શ દિચ ો મ વાં યાં છે અને અનુભ યાં
છે. યાંક કોઈક ઇ ેશન અથવા છાપ રહી ગઈ હોય એવું બને અને મારા લખાણમાંથી શોધનારાને એ
કદાચ જડેય ખરી.

પણ કૃ ણ િવશે લખવા માટે મ કોઈ સંદભ ંથ કે ઐિતહાિસક સંશોધનોનો આધાર નથી લીધો. યારે ક
કશુંક પૂછવું પ ું તો મ મારી અંદર વસતા કૃ ણને પૂ ું છે.

આ કથાની ૈૌપદી, મણી અને રાધા કદાચ હં ુ જ છુ !ં

કૃ ણના સમયથી શ કરીને આજ સુધી કૃ ણના વનનો ભાગ બનવાની મારી ઝંખના જ કદાચ મને
‘કૃ ણાયન’ સુધી દોરી ગઈ છે.

આ કથા મને જડેલી, મને સૂઝેલી કૃ ણકથા છે. મારા મનમાં વસતા કૃ ણની કથા છે અને એટલે જ આ
‘કૃ ણાયન’ મા ં અંગત ‘કૃ ણાયન’ છે. મારી સાથે ડાઈને મારા લે સમાંથી કૃ ણને વા માગતા મારા
તમામ વાચકોને આ ‘કૃ ણાયન’ હં ુ અપણ ક ં છુ .ં

આ એ કૃ ણ છે, જ ેને તમે કૉફીના ટેબલ પર સામે ઈ શકશો. આ એ કૃ ણ છે, જ ે તમારા ડેઇલી
ટનમાં તમારી સાથે રહે શે. આ કોઈ યોગે ર, િગ રધારી, પાંચજ ય ફૂંકનાર, ગીતાનો ઉપદેશ
આપતા કૃ ણ નથી. આ તો તમારી સાથે મૉિનગ વૉક પર ચાલતાં ચાલતાં તમને વનની િફલૉસૉફી
સમ વતો તમારો એવો િમ છે જ ેને તમે કંઈ પણ કહી શકો છો અને એ વૅ યૂસીટ પર બેઠા િવના
તમને સમજવાનો ય ન કરશે.

આ મા ં તમને વચન છે.

તમે કૃ ણને તમારા ગણશો તો એ તમને એટલા બધા પોતાના ગણશે કે તમને યારે ય કોઈ િમ ની,
કોઈ સાથીની, કોઈ સલાહકારની કે કોઈ સપોટની શોધ નહ કરવી પડે.

કૃ ણ વીકારનું — પરમ વીકારનું એક અ ભુત ઉદાહરણ છે. તમે એમને જ ે આપો, તે વીકારે છે,
સહજભાવે... ો નથી પૂછતા! પણ ખરે ખર તો, આપણે એમને જ ે આપીએ છીએ, એ એમનું જ
આપેલું નથી?

ૌપદીએ છે ી મુલાકાતમાં કૃ ણને જ ે કહે લું, એ જ મારે પણ કૃ ણને કહે વું છે,

‘ व दयम व तु गो व द तु यमेव सम यते |’

— કાજલ ઓઝા વૈ
પીપળાની નીચે સૂતેલા કૃ ણની આંખો બંધ હતી છતાં ભાતભાતનાં યો એમની આંખો સામે આવીને
નીકળી જતાં હતાં.

ા રકાનો એ મહાલય, કુ ે નું યુ , ૌપદી વયંવર, મણીનું હરણ અને ભાસ ે તરફ નીક ા
યારે યેલી સ યભામાની આંખો...

યારે ક આગળ તો યારે ક પાછળ, સમયને વળોટીને ય તઓ અને યો એમના મૃિતપટ ઉપર
આવતાં હતાં અને િવલીન થઈ જતાં હતાં.

ણે શેષનાગે પોતાની ફે ણ ફે લાવી હોય એમ પીપળાનું વૃ એમના માથા પર છાંયો કરી ર ું હતું.
સામે હર ય, કિપલા અને સર વતી નદીઓ ણ દશાઓમાંથી કલકલ કરતી વહી આવતી હતી. આ
િ વેણીસંગમની એ પિવ ભૂિમ હતી જ ે સોમનાથના મં દરની િનકટ હતી. ભાસ ે તરીકે
ઓળખાતા એ થળમાં કલા અને સા હ યનું ખૂબ સ માન થતું હતું.

હ તો થોડા સમય પહે લાં જ, સોમનાથના મં દરને ીકૃ ણે ણ ાર કરીને સોના-ચાંદીથી મઢા યું
હતું. યાદવોએ હ થોડી જ વાર પહે લાં સોમનાથના એ મં દરમાં પૂજન-અચન કયા હતાં.

અને, આ ણે ીકૃ ણ આંખો મ ચીને ણે વીતી ગયેલી એક એક પળને વાગોળતા પીપળા નીચે બેઠા
હતા.

પારાવાર પીડા એમના આખા શરીરમાંથી લખલખાની જ ેમ પસાર થતી હતી. હ રો વ છી

એકસામટા ડંખતા હોય એવી કાળી બળતરા એમના શરીરને વ ટળાઈ વળી હતી.

સામે જરા હાથ ડીને બેઠો હતો.

પગમાં વાગેલા તીરના ઘામાંથી ટપકતા ર તને કારણે ણે પગ પાસે ર તનું નાનકડુ ં વતુળ રચાઈ ગયું
હતું.
 ભાસ ે ના જંગલમાંથી િ વેણીસંગમ સુધી આવતાં આવતાં તો કૃ ણને ણે સદીઓ લાગી હતી.

માતા ગાંધારીનો શાપ...

દુવાસાનો શાપ...

િવફળ નહોતા જ થવાના!

એક પછી એક એમના ભાઈઓ, કાકાઓ, ભ ી ઓ, પુ ો અને પૌ ો, િમ ો અને નેહીઓ ભગવાન

મહાકાળના ખ પરમાં હોમાઈ જવાના હતા. અને, અંતે પોતે પણ એ જ દશામાં યાણ કરવાના હતા.

સવ કંઈ ણવા છતાં કૃ ણ અસહાય બની આખીય પ ર થિત મા સા ીભાવે તા ર ા હતા. છેક
આ પળ સુધી. એમના મનોમ ત કમાં હ યે યાદવોની મરણચીસો પડઘાતી હતી.

“એકબી ને એઠાં વાસણો મારીને, બચકાં ભરીને, એકબી ને પશુઓની જ ેમ મૃ યુના મુખમાં ધકેલી
રહે લા યાદવોને પોતાની સામે િનહાળવાનું દુભા ય પોતાને શા માટે મ ું હતું.” કૃ ણ િવચારી
ર ા હતા.

કુ ે ના યુ માં શ નહ ઉઠાવીને કૃ ણે પોતે સંહાર નહોતો કય એ સ ય, પરં તુ આ આખાય યુ ની

સાથે સાથે એમણે યેલો ર તપાત અને િવનાશ એમને આ પળે પણ સંતાપી ર ો હતો. “શું અજુનનું
કથન સ ય હતું? ભાઈ-ભાંડુ, કાકા-ભ ી ને મારીને મેળવેલું રા ય યથ હતું? એમ નહોતું તો
પાંડવોસ હત કેમ કોઈ સુખની િન ા નહોતું લઈ શ યું, કુ ે ના યુ પછી. ધમનો જય તો થયો હતો
કદાચ... પણ શું અધમ સાચે જ નાશ પા યો હતો?” કૃ ણના મનમાં નદીના ઉપરતળે થતા વાહની
જ ેમ ભાતભાતના િવચારો ચાલી ર ા હતા.

શા માટે આવતા હતા આ િવચારો? શા માટે મન શાંત નહોતું થઈ શકતું?

“શું અંિતમ યાણની ઘડીઓ આવી જ હોય?” કૃ ણને એક બી િવચાર આવી ગયો. કેટકેટલા
શ દો, કેટકેટલી ણો, કેટકેટલી આંખો અને એ આંખોમાં ડૂ બતા-ઊભરાતા કેટકેટલા ભાવો કૃ ણને
એક પળ પણ િવચારહીન નહોતા થવા દેતા.
 યાન થ થવાનો યાસ કરતા કૃ ણને વારં વાર પોતાનું યાન િવચિલત થતું લાગતું. એમને યાન થ
થઈને સમાિધમાં ચાલી જવું હતું. જગતિનયંતા પરમ ની સાથે પોતાના આ માને ડીને યાણ
સરળ-સા ય બનાવવું હતું, પરં તુ એક એક િવચાર આવતો અને એમને નખિશખ િવચિલત કરીને ચાલી
જતો. હ તો એ િવચાર પૂરેપૂરો મનમાંથી બહાર પણ ન નીક ો હોય યાં બી િવચાર ધસી
આવતો અને કૃ ણ િછ -િભ થઈ જતા.

સતત સાધુ વ, સમાિધ અને વીકારમાં વેલો આ આ મા કેમ આટલો િવચિલત હતો આજ ે? શું પીડી
ર ું હતું એને?

જ ેને એના સમયે વયં ઈ ર કહીને સ મા યો — પૂણપુ ષો મ તરીકે ઓળખા યો એ પોતે જ આજ ે

પોતાના પૂણ વને પામવા સંઘષ કરી ર ો હતો.

કેમ બચાવી શકે વયં કૃ ણ પણ એમને પોતાને?

વયં ઈ ર પણ યારે મનુ યાવતારે જ મે છે યારે પોતે જ લખેલા પોતાના જ ભાિવ સામે કેટલો
લાચાર, કેટલો અસહાય હોય છે! તો િબચારા માનવીનું શું ગજુ?ં

યાદવા થળી હ હમણાં જ પૂરી થઈ હતી.

ભાઈઓ, બંધુઓ, પુ ો અને પૌ ોનાં ત-િવ ત શબો હ યે ભાસ ે ના જંગલમાં સમેટાઈ ર ાં

હતાં.

થોડે દૂર હર ય, કિપલા અને સર વતીના સંગમ પાસે સૂરજ ઊગવાની તૈયારી હતી. આકાશમાં ર ત
વણ છવાઈ ગયો હતો. ઠંડો પવન ફરફર કરતો વાતો હતો. પીપળાનાં પાન વહે તા પવન સાથે ણે
દસેય દશાઓમાં ીકૃ ણની પીડાનો સંદેશ મોકલાવી ર ાં હતાં. પીગળતો અંધકાર અને રાતુંચોળ
આકાશ ણે એક ભડભડતી િચતા હોય એમ આકાશમાં વાળાઓનો આકાર રચી ર ાં હતાં.

હ રો ા ણો વેદગાન કરતા હોય એમ ચારે દશામાં ગું ર ું હતું :

“...મમૈવાંશો વલોકે વભૂત: સનાતન: |

મન:ષ ાન િ યાિણ કૃ િત થાિન કષિત ||”
મારો જ સનાતન અંશ આ મૃ યુલોકમાં વ બનીને કૃ િતમાં રહે લી પાંચ િ યો તથા છ ુ ં મન
પોતાનામાં ખચી લે છે.

મૃ યુમય વન કે વનથી ભરપૂર મૃ યુ —

આ બેની વ ચે અટવાતા વોને જ ે કદીયે નહોતું સમ યું, એવું ‘સ ય’ વયં, આજ ે સનાતનને

સ ચદાનંદમાં ભળી જતો ઈને આકળિવકળ હતું. જ ે સનાતન આ માએ પોતાનું અિવનાશીપ ં અને
પોતાનું અના દ અનંત અ ત વ મહાસંહારની વ ચે િવ ને સમ યું હતું આજ ે એ સનાતન, પોતાનો
જ અંશ જ ે મૃ યુલોકમાં વ બનીને આ યો હતો એને પોતાની તરફ બોલાવી ર ા હતા યારે કોણ
ણે કેમ કૃ ણને ૌપદીનું કહે લું મરણમાં આવી ગયું :

व दयम व तु गो व द तु यमेव सम यते ।

કૃ ણ બંધ આંખે ણે એક વાર વેલું વન ફરી વી ર ા હતા! હ યે એમને સમ યું નહોતું કે

એવું કેમ ક ું હતું ૌપદીએ?

એ દવસે ા રકાથી હ તનાપુર જતી વખતે ૌપદીએ અચાનક જ આવી વાત કહી હતી —

...ગળું ભરાઈ આ યું હતું એનું. પણ અવાજ થર હતો. આંખો કોરી હતી છતાં શ દોની ભીનાશ
અનુભવી શ યા હતા કૃ ણ!

“તમે જ ક ું હતું ને? સંશયા મા િવન યિત!... સાચું છે સખા, ાન ો ઊભા કરે છે. સમ વન
એક ાવિલની જ ેમ વી ગઈ હં ુ , અને યેક યંચાની જ ેમ મને જ તાણતો ર ો. મારા
ો વેદનાનાં સણસણતાં બાણ બનીને મારા જ િ યજનોને વાગતાં ર ાં... ર તરં િજત કરતાં ર ાં...
મારો સંશય, મારા ો મારા જ આ માને િવનાશ તરફ લઈ ગયા... મારા જ િ યજનોને પીડા
આપતા ર ા... હવે મને મુ ત કરો. સંશયમાંથી, ોમાંથી, પીડામાંથી.”

કૃ ણના મનમાં આજ ે કેટલીય વાતો સમુ ની લહે રોની જ ેમ ઊઠતી હતી, મનના ખૂણે ખૂણે પછડાઈને
ફીણ ફીણ થઈને વીખરાઈ જતી હતી.
પરં તુ, આજ ે શા માટે એ વાત મરણમાં આવે છે? અહ ... આ પ ર થિતમાં? મુ ત થવાની પળે —
બંધનો કેમ મરણ બનીને આવતાં હતાં?

ૌપદી પોતાની પાસે મુ ત માગવા આવી યારે પોતેય યાં મુ ત હતા?

હ તો કેટલાય ોના ઉ રો આપવાના હતા... એક પછી એક સૌ પોતાના અિધકાર માગવાના

હતા, સૌ એમને બાંધવાના હતા. સૌ પાસે એમણે મુ ત માગવાની હતી.

કે પછી, સૌને મુ ત આપૅીને વયંને મુ ત કરવાની િ યા શ થઈ ચૂકી હતી?

“પશુના મોતે મરીશ, સાવ એકલો, અસહાય અને પી ડત!” માતા ગાંધારીએ કુ ે ના યુ પછી
એમને મળવા ગયેલા કૃ ણને ક ું હતું.

દય વલોવી નાખે એવી પીડા હતી એ અવાજમાં.

કોણ ણે કેમ કૃ ણને એ અવાજ ગોકુ ળથી નીકળતી વખતે સાંભળેલા યશોદાના અવાજમાં ભળી
જતો લા યો હતો! “પુ િવયોગની પીડા એકસરખી જ હશે. કોઈ પણ યુગમાં, કોઈ પણ માને?!”

ગાંધારીએ ક ું હતું, “ન વા પુ ોને ખોયા છે મ. દુય ધનની ંઘમાંથી નીતરતું ર ત આજ ે પણ મારા

પગ પલાળે છે... થાકી છુ ં મારાં ચરણ ધોવડાવી ધોવડાવીને... દુ:શાસનનો ધડમાંથી છૂટો પડેલો
હાથ યારે ક અડધી રા ે બોલાવે છે મને. કૃ ણ, તમે ઠીક નથી કયુ!”

બધું યા છતાં, કુંતીએ પણ કૃ ણને જ કારણભૂત ગ યા હતા, “કૃ ણ, મારા પુ ોનો ભલે િવજય
થયો, પણ હ તનાપુરની કેટલીયે માતાઓને પુ િવહીન કરી છે ત. કેટલાંય કુ ટુબ
ં ો િનવશ થઈ ગયાં છે.
આવા સમયે મને િવજયો સવ ઊજવવો યો ય નથી લાગતો. બહે ન ગાંધારીની પીડા તને યારે ય નહ
સમ ય કૃ ણ, કારણ કે તું મા નથી!”

ગાંધારીની પીડા નહોતા સમજતા કૃ ણ એવું નહોતું, પણ આ તો િનિમત હતું.

જ ેને માટે અહ સુધી આવવાનું ક કયુ હતું કૃ ણે, એ કાય કયા િવના પાછા કેમ ફરી શકે? એ
ણતા જ હતા કે આવા ભયાનક નરસંહારના સા ી બનવાનું છે એમણે.
પોતાનાંઓના લોહી ન ગળતા મૃતદેહો અને એમના અંિતમ ાસ ગણવા માટે વવાનું છે પોતે! અને
તેમ છતાં, ખૂબ થત રહીને પ ર થિતની સામે આંખોમાં આંખો નાંખીને યું હતું એમણે,
હં મતભેર.

“...અ યુ થાન ધમ ય તદા માન સૃ યહ ”નું વચન કેમ િવફળ થઈ શકે?

પરં તુ, મનુ યાવતારે જ મેલા ઈ રે દેહધમ પાળવો પડતો હોય છે. દેહની સાથે ડાયેલી તમામ
લાગણીઓ, ેમ, મોહ-માયા અને સંબંધોનાં બંધનો દેહને બાંધે છે એટલે દેહમાં પુરાયેલું મન પણ
બંધાય છે. મન મનુ યથી પર નથી. એટલે સૌએ જ મનુ યાવતારે જ મેલા મનની પીડાઓ ભોગવવી
પડતી હોય છે.

એથી, આજ ે પોતાના જ ભાઈઓની, િમ ોની, ભ ી ઓ, પૌ ો અને પૌ ોની એકબી ના હાથે

થયેલી દુદશા ઈને કૃ ણ યિથત હતા.

યારે એમની મૃિતમાં ઊભરાઈ આ યું ૌપદીનું એ વા ય,

‘ व दयम व तु गो व द तु यमेव सम युते |’

એ દવસે હ તનાપુર જતી વખતે ૌપદીએ અચાનક જ આવી વાત કહી હતી :

“હવે આ ાનના ભાર સાથે નહ જઈ શકાય મારાથી. યાં જઈ રહી છુ ,ં એ નથી ણતી. સાચું પૂછો
તો હં ુ જઈ રહી છુ ં કે નહ એ પણ નથી ણતી. છતાં તમા ં આપેલું બધું જ તમને સમપ ને ઋણમુ ત
થવા માગું છુ !ં ”

કઈ મુ તની વાત હતી, એ?

કૃ ણ અને ૌપદી બંને સમજતાં હતાં.

બંધનનો અથ... મુ તની ઝંખના...

િનવાણની દશામાંથી આવતો એ અવાજ બંનેને સંભળાવા લા યો હતો.

હવે સમય આવી લા યો હતો! કઈ પળે, યારે અને કોણ, એ કદાચ િન ત ન હોય તો પણ િનિમત
હતું. એ ણ િત પળે િનકટ આવી રહી હતી.

...અને, એ પળ માટે બંને જણા મનોમન એકબી ને તૈયાર કરી ર ાં હતાં.

“મારા મનમાં કેટલાય સમયથી ચાલી રહે લો સંવાદ ૌપદી સુધી પહ ચી ગયો હતો?” કૃ ણના મનમાં
એક ન સમ શકાય એવી લાગણી ઉ ભવી હતી. પોતે સામા યત: બધાને સમ લેતા. ય તને,
ય તના મનમાં ચાલતી વાતને પામી લેવી, ણી લેવી. કુ શળતા હતી એમની!

“એટલું બધું તાદા ય હતું એનું મારી સાથે, કે મારામાં સાવ ડે... ગોિપત રાખેલી વાત પણ એના
સુધી પહ ચી ગઈ હતી? કે પછી, એણે િન ય કય હતો મને મુ ત કરીને, પોતે મુ ત થવાનો. યાં
સુધી એ મને મુ ત ન કરે યાં સુધી મારામાં બંધાયેલું એનું મન મુ ત નહોતું થવાનું, એ વાત શું ણતી
હશે ૌપદી? કૃ ણ પોતાને જ પૂછી ર ા હતા.

“આમેય ીઓને પોતાના મનની સમજ થોડી વધુ જ હોય છે. પુ ષો મન અને મ ત ક વ ચે અંતર
નથી સમ શકતા. આવું પણ ૌપદીએ જ ક ું હતું ને!

“મન નામની કોઈ વ તુ ખરે ખર યાં છે જ સખા? શરીરના કયા ભાગમાં, કેવા રં ગની, કેવા આકારની
છે એ વ તુ, કહી શકો છો? અને છતાં, આટલા મોટા શરીર પર, આપણા ભૂતકાળ પર, આપણા
વતમાન પર અને આપણા ભિવ ય પર સુ ધાં એ મન રા ય કરે છે. ... અમને ીઓને મન સાથે
િમ તા હોય છે. કેટલી બધી વાતો અમે મનમાં સંતાડી રાખીએ અને મનની વાતો તમારા કરતાં વધુ
સરળતાથી સમ પણ શકીએ. અને છતાં, અમને અમા ં મન નચાવે એમ નાચીએ. અમા ં મન
અમારા શરીરને નકામું કરી નાખે અથવા અમા ં મન જ શરીર પાસે ધાયુ કરાવે. તમે પુ ષો
મ ત કથી વત છો. દરે ક પ ર થિતને ાજવામાં લઈને માપો, તોળો છો અને પછી, મ ત ક કહે એ
માણે વત છો. પુ ષનું મ ત ક અને ીનું મન યારે ય એક દશામાં િવચારી નથી શકતાં. ને ો
યાંથી જ સ ય છે, સખા!”

“પરં તુ તમારા મનમાં તો ત તના ને ભાત ભાતના િવચારો હોય છે. છૂટા પાડીને સાવ િભ -િભ
રીતે કેમ સંભાળી શકો છો એને?”
“સખા, એક માને પાંચ પુ ો હોય અને ને પાંચેય િભ હોય, મા નથી સંભાળતી સૌને? સૌનાં વતન
જુદાં, વાણી જુદી, વાદ જુદા, નેહની અપે ા જુદી ને નેહની અિભ ય તય જુદી, ને છતાંય મા
સૌને સમજ ે, સૌને સંભાળે. બસ એમ જ, હં ુ મારા મનના િવચારોને સંભાળી શકું છુ ;ં કે બધી ીઓ
માટે આ શ ય નથી પણ હોતું. સૂતરના તાંતણા લપેટતાં જ ેમ દોરા એકમેકમાં ગૂંચવાય એમ િવચારો
પણ ગૂંચવાઈ શકે યારે ક.”

“હા સખી, તમને મ સતત સંયત અને પ તાથી વતતાં યાં છે. સમતોલ નહ કહં ુ , કારણ કે સંતુલન
ખોતાં યાં છે મ તમને. પણ તમારી પ તા સતત તમારાં વાણી-વતન અને િવચારને એકસૂ માં
બાંધતી રહી છે. આવું કઈ રીતે કરી શકો છો, સખી?”

“કઈ રીતે એ નથી ણતી. પણ હા, તમે કહો છો એવું તમે તાં હો તો હં ુ એ જ દશામાં હો છુ ,ં
એ હં ુ ચો સ કહીશ.”

“સખી, યારે ક હં ુ આ યચ કત થઈ છુ .ં પાંચ પિતઓની સાથે સાવ િભ રીતે વતતી, તમારામાં

રહે લી પાંચ ીઓને ઈને.”

“એ પાંચેય ીઓ આજ ે એક થઈને સમિપત થાય છે. એક એવા પુ ષને જ ે મારા માટે સૌથી ચા,
સૌથી અન ય થાને છે. એ િમ છે, બંધુ છે, સખા છે અને...”

“અને શું સખી?”

“અને...” સહે જ અચકાઈને ઉમેયુ હતું ૌપદીએ, “અને મા ં સવ વ, મા ં સ માન, મા ં વ વ અને

મા ં ી વ, યાં આવીને શ દહીન થઈ ય છે, એ થાને ઊભેલા પુ ષના ચરણમાં હં ુ આજ ે એણે
આપેલું બધું જ પાછુ ં સમિપત ક ં છુ .ં એણે નહ આપેલું પણ એને જ પાછુ ં આપું છુ .ં ”

ૌપદીની આંખો ણે શું આપીને ખાલી થઈ હતી? આજ સુધી વનથી ભરપૂર એ બે આંખો આ
ણે વનથી િવમુખ થઈ ણે સાધુ વની ક ાએ િન: પૃહ થઈને કૃ ણને ઈ રહી હતી. સતત
અ ની કેસરી વાળાઓમાં લપેટાયેલી એ બે આંખો આજ ે ભગવા રં ગની થઈને શાંત, સંયત એ
કૃ ણ સામે ઈ રહી હતી.

િવદાયની કઈ પળ હતી આ?
કોણ જઈ ર ું હતું? કોનાથી દૂર?

શું ૌપદીને પોતાનું વનકાય સમા થતું લા યું હતું?

“અને એટલે આવી હતી મારી પાસે, મુ ત માગવા... માંગીને આપવા!” અને એટલે જ ક ું હતું એણે,
‘ व दयम व तु गो व द तु यमेव सम युते |’

ૌપદી અને પાંચેય ભાઈઓ યારે ા રકા આ યા, યારે કોઈ નહોતું ણતું કે હવે પછી ા રકા
આવવાનું થશે, પણ કૃ ણ વગરની ા રકામાં!

... પાછા ફરતી વખતે ૌપદી વહે લી સવારે કૃ ણના ક માં આવી હતી. આમ તો વહે લી સવારે કૃ ણના
ક માં એમની રાણીઓ કે બલરામ પણ જતાં સહે જ ખચકાતા. કૃ ણની પૂ અને યાનનો સમય હતો
આ. સવારના સમયે એ એકાંત ઇ છતા, પરં તુ ૌપદીને ણે આજ ે ગયા વગર ચાલે એમ નહોતું. એને
જ ે કહે વું હતું, એ બધાની સામે કહી શકાય એમ નહોતું. કૃ ણ એક વાર પોતાની પૂ અને યાન
પરવારીને રા યસભામાં ચાલી
ય તો એમની સાથે એકાંત મળવું અસંભવ હતું, ૌપદી ણતી
હતી આ... અને એટલે જ, એણે આજ ે ાત:કાળે નાના દથી પરવારીને કૃ ણના ક માં જવાનું ન ી
કયુ હતું.

હમણાં જ પૂ માંથી ઊઠેલા કૃ ણના ચહે રા પર અિ તીય તેજ હતું. કપાળમાં ચંદનની અચા કરી હતી.
ઉ રીય વગરનું એમનું શરીર ણે આરસપહાણમાં કંડાયુ હોય એટલું સુંદર અને સુ ઢ હતું. િસંહ
જ ેવી ક ટ, િવશાળ ખભા અને પહોળી છાતી. છાતી પર અલંકારો વગર મા એક જનોઈ. મોરમુગુટ
વગરનું મ તક, તા ધોયેલા કાળા ચમકતા વાળ, કાન પાસે સહે જ સફે દી... અને આંખોમાં િવ ભરની
ક ણા અને વા સ ય!

ૌપદી એક ણ ઈ રહી એમની સામે.

“આ જ ઈ રનું મનુ ય વ પ હશે?!”

ૌપદીને ઈને કૃ ણને જરાય આ ય ન થયું, હાથમાં આરતીની થાળી પકડીને ઊભેલા કૃ ણે સુંદર
મતથી ૌપદીનું વાગત કયુ.
“પધારો યા સેની... પૂ ના સમયે સા ા દેવીનું આગમન શુભનો સંકેત કરે છે.”

“સખા...” ૌપદી કશું બોલી શકી નહ .

કૃ ણે આસન આગળ કયુ, “િબરા ”!

સારી એવી ણો એક પણ અ ર બો યા િવના સાવ મૌન રહીને એ કૃ ણની સામે બેસી રહી.

સ નાતા ૌપદી સૌ ય લાગતી હતી. એના છૂટા વાળમાંથી હ યે પાણીનાં િબંદુ ઝળકી જતાં હતાં.
મલાઈ અથવા એવો કોઈ ન ધ પદાથ લગાડીને નાન કયુ હશે કદાચ, એટલે કપાળ પર અને નાક
પર વચા તગતગતી હતી.

ૌઢા બનેલી ૌપદીનો બાંધો અને શરીર આજ ે પણ કોઈ કુંવારી યુવતીને શરમાવે એટલાં સુડોળ અને
આકષક હતાં. આછા ભૂરા રં ગની કંચુકી અને એ જ રં ગનું રે શમી ઉ રીય પહે રેલી ૌપદીના ચહે રા
પર આખીયે રાતનો ઉ ગરો ચાડી ખાતો હતો.

બે- ણ વાર બોલવાનો ય ન કરીને એ અટકી ગઈ.

વાત યાંથી શ કરવી, એ ન સમ તું હોય એમ કૃ ણના ચહે રા સામે, પોતાની હથેળી સામે,
ઝ ખામાંથી દેખાતા ખુ ા આકાશ સામે અને ઓરડાની છત સામે ખાલી ફે રવતી રહી. પોતાના
ઉ રીયને આંગળી સાથે લપેટીને છોડતી હતી અને ફરી લપેટતાં ણે વાત લપેટી લેતી હતી!

એ કશુંક ગોઠવતી હતી મનોમન — શ દો કે સંવેદના!

“કંઈ કહે વું છે, સખી?” કૃ ણે પૂ ું હતું, “કોઈ મૂંઝવણ છે?”

“કંઈ કહે વું છે પણ કઈ રીતે કહં ુ , એ નથી સમ તું.”

“શ કરો. આપોઆપ કહે વાતું જશે.” કૃ ણે ક ું.

“ખરી વાત છે સખા... તમારી સામે કદીયે શ દ શોધવાની મૂંઝવણ નથી થઈ મને. મારા મનની વાત
વગર ક ે જ, વગર શ દે જ તમારા સુધી પહ ચતી રહી છે. પણ આજ ે...”
“કહો, િન:સંકોચ કહો.”

“તમારી સામે વળી સંકોચ કેવો સખા, પરં તુ તમને આ વાત ક ા પછી મારી પાસે મા ં શું રહે શે, એ
િવચારે અચકાઈ છુ .ં ”

“હં ુ આખેઆખો તમારી પાસે, તમારી સાથે જ છુ ં ને. પછી મને કોઈ વાત કહે વાથી તમારી પાસેથી કંઈ
ચા યા જવાનો જ યાં ઉ ભવે છે?”

“બસ! આ જ વાત કહે વી છે સખા...” ૌપદીએ ક ું, કૃ ણની આંખોમાં આંખો પરોવીને.

આટલાં વરસોમાં પહે લી વાર કૃ ણને ૌપદીની આંખોમાંથી કશુંક અ યું, અપાિથવ, ધોધમાર-
મુશળધાર વરસતું લા યું. ૌપદીની આવી આંખો કૃ ણે પહે લાં યારે ય નહોતી ઈ!

એને ડૂ મો ભરાઈ ગયો. આંખોમાં પાણી ધસી આ યાં. ગળું ંધાઈ ગયું. અને એ અચાનક જ પૂંઠ
ફે રવીને યાંથી ચાલી નીકળી.

ૌપદી તો ચાલી ગઈ. પણ એની કહે લી વાત કૃ ણના ક માં ગુંજતી રહી :

‘ व दयम व तु गो व द तु यमेव सम युते |’

આમ તો ૌપદી જ નહ , સવ કહે તા — “ગોિવંદનું આપેલું વીકારીને ગોિવંદને જ અપણ કરવું, એ જ

વન છે. તમે એમને વીકારો તો એ તમને કેમ ય શકે?”

ઉ વ, અજુન, ાતા બલરામ સ હત સૌ ણતા, કૃ ણના વભાવમાં અ વીકાર હતો જ નહ !

િતર કાર કે યજવાનું એ શી યા જ નહોતા, જ ે એવું કરે એને એમ ન કરવાનું કહે તા — “અશુભ કે
અસ ય પણ યા ય નથી, એ સ ય અને શુભની બી બાજુ છે. સોનામહોર કે િસ ાની એક બાજુના
વીકાર સાથે આપોઆપ જ બી બાજુનો વીકાર થઈ ય છે. સૂય દયના સમયે જ સૂયા તની
આગાહી થઈ જતી હોય છે.” કૃ ણ કહે તા, “કોઈ પણ ય ત, વ તુ કે િવચારનો સંપૂણ વીકાર જ
આપણા અ ત વને પૂણ કરે છે. આપ ં પૂણ વ બી ના પૂણ વીકાર પર આધા રત છે, કારણ કે
પૂણ વ જ પૂણ વ સુધી લઈ ય છે.”
અસુંદર કે અસ ય પણ એમને પશ ને સુંદર અને સ ય બની જતું.

પૂણપણે વી ગયેલા, વનને ઊજવીને પળેપળને સંપૂણપણે માણીને વનને એક અથ આપીને

વેલા ીકૃ ણ આજ ે મૃ યુને પણ વીકાર, આવકાર સાથે માણી ર ા હતા.

આજ ે મૃ યુને સહજભાવે વીકારીને કૃ ણ શાંત હતા. પરં તુ કોઈ યથા ણે એમને પગમાં વાગેલા
તીરની જ ેમ દયને પણ વલોવી રહી હતી!

અને એટલે જ કદાચ આજ ે, અહ , ૌપદીની કહે લી એ વાત એમની મૃિતમાં આવી હતી.

“આમેય, કશુંય યજવું એ તમારો વભાવ નથી, તમે મને સતત વીકારી છે... મારા સુખ અને દુ:ખ
સાથે, મારા ગવ, અહં કાર, ોધ અને ષે સાથે... માધવ તમે સંપૂણ જ વીકારો છો, એ ં છુ ં હં ુ ,
કારણ કે તમે પૂણ છો. અપૂણતા કે શંકાને માટે તમારે યાં કોઈ અવકાશ નથી. પણ, ગોિવંદ, એક
પૂછવાની આજ ે ઇ છા થાય છે, મને વીકારી યારે તમે પોતાનો વીકાર નથી ઝં યો? ને, અમે પણ
નથી વીકાયા તમને? એટલા જ ભાવથી, એટલી જ ઊલટથી?... અને તમારો વીકાર એટલે તમે
આપેલા બધા જ ભાવ-અભાવ અને સ યો-અસ યોનો વીકાર. એનો અથ એમ કે સુખ અને દુ:ખનો
સમાનભાવે વીકાર. તમા ં આપેલું બધું જ વી છુ !ં આજ ે, એ બધું જ તમને સમપ ને જઈ રહી છુ ં
યારે વન પણ તમને જ સ પું છુ ં એમ માન ... અને એને પણ તમે નહ ય એવા િવ ાસ સાથે.”

કૃ ણે સુખ અને દુ:ખની પ ર થિતને સમાનભાવે વીકારી હતી. સમાન એ ો અને ઉ રોને
યા હતા. સમાન આ યું હતું, સૌને... અને, સમાન લીધું હતું સૌ પાસેથી... વનની આટલી ડી
વીકૃ િત કોઈ જ ય તએ કદી પણ નહોતી આપી એ પહે લાં, કે ન આપી શ યા એ પછી! કૃ ણે
સમ તનો વીકાર કય હતો. એમની સાથે બધી ગાંઠો છૂટી જતી, બધી દીવાલો તૂટી જતી. એમની
પૂણતા બહુઆયામી હતી. કદાચ એટલે જ એમને પૂણ-પુ ષો મ કહીને સ માિનત કયા, એમના સમયે.
ધમનાં પરમ ડાણો અને ચાઈઓ પર હોવા છતાં એમણે ગંભીર, ઉદાસ કે રડમસ થઈને વનને
નથી યું. નૃ ય, સંગીત અને ેમની સાથે વનને વીકાયુ. એમણે વનને ઉ સવ તરીકે યું.
દશન કે મનોરં જનનો કોઈ ખેલ નહ , કોઈ રથયા ા કે શોભાયા ા નહ ... જ ેને ઝ ખામાં ઊભા
ઊભા ઈ શકાય, માણી શકાય... પણ ઉ સવ! જ ેમાં તે ડાવું પડે, જ ેને તે ઊજવવો પડે. જ ેમાં,
તે જ આનંદ માણવો પડે. અહં થી પરમ તરફની એ ગિતમાં ડગલાં તે જ ઉપાડવાં પડે. વને
પામીને વયંને સમપ દેવાની વૃિ અને વૃિ એ જ કૃ ણનો વનધમ હતો. આ મા તરફ યાન
હોય, તો વનમાં બધાં કામો ઉ સવ બની ય છે. સાચા અથમાં કમયોગ, સાચા અથમાં અનાસ ત
અને થત તાનું વન એટલે કૃ ણ!

એ સૌના હતા... એમણે સૌને વીકાયા હતા.

અને, તોય આજ ે એ એકલા હતા.

કૃ ણને પગમાં પારાવાર પીડા થતી હતી.

િતપળ િનકટ આવી રહે લી મૃ યુની એ પળ એમને વધુ ને વધુ શાંિત, વધુ ને વધુ વીકાર તરફ લઈ
જઈ રહી હતી.

તે છતાં, ૌપદીના આ શ દો એમના મનોમ ત કમાં સમુ ની ભરતીની જ ેમ ધસમસતા આવી આવીને
એક ભીનાશ, એક ખારાશ આપતા હતા.

આ ખારાશ...

આ ભીનાશ...

ૌપદીનાં આંસુની હતી, કદાિચ !

એ આંસુ, જ ેને વનભર પીધાં હતાં, એણે.

એ આંસુ, જ ે ય વેદીમાંથી સાથે લઈને જ મી હતી એ.

એ આંસુ, જ ે વયંવરના મંડપમાં, રા યસભામાં અને કુ ે ના યુ માં અને એ પછી પણ રોજ ેરોજ
એનું ગળું ભ જવતાં ર ાં, પણ આંખ સુધી યારે ય ન આ યાં.

એ આંસુ, આજ ે આંખોની બહાર ધસી આવવા મથામણ કરતાં હતાં. પણ એને રોકીને અિવરત વહે તા
હતા, શ દો.

“ગોિવંદ... તમા ં આપેલું બધું જ, તમને સમિપત ક ં છુ ,ં અને છતાંયે, હં ુ સમિપત થવાનો અથ આજ ે
પણ નથી ણતી. તમારી સાથેનાં આ વરસો દ રમયાન સતત મને થતો ર ો કે સુખ અને દુ:ખ
બંને તમારે ચરણે ધરી દ તો, મા ં શું? મને લાગતું હતું કે સુખ મારે વક યાણ અથ મેળવવું ર ું
અને દુ:ખ વક યાણ અથ યજવું ર ું... પરં તુ યજવાથી કશુંયે આપણાથી દૂર નથી જતું. દરે ક
મનુ યનું અને પ ર થિતનું થાન આપણા વનમાં િન ત હોય છે અને એટલે જ, આપણા યજવાથી
કે અ વીકાર કરવાથી િનયિતમાં કોઈ ફે ર નથી પડતો.”

ા રકાથી સુવણરથોમાં સવાર થઈને આનં દત યાદવો યારે નીક ા યારે આમાંના એકેય પાછા નથી
આવવાના એની એમનામાંથી કોઈનેય યાં ક પના હતી? ા રકાના સમુ તટ સુધી સુવણરથોમાં
પહ ચીને યાદવો નૌકાઓમાં સવાર થયા. સોમનાથના સમુ તટ પર એ નૌકાઓ લાંગરી યારે
સુવણનગરી ા રકાના વૈભવ સમા આ ચહે રાઓ હવે થોડાક જ હરોમાં નામશેષ થઈ જવાના છે
એવી ક પનાથી અ ણ યાદવોએ સમુ માં નાન કયુ, પછી સોમનાથની પૂ કરી.

બાર યોિતિલગોમાંના એક એવા સોમનાથનું નામ યોિતિલગમાં પણ સવ થમ લેવાતું હતું. વયં ચં ે

દ પિતના શાપથી મુ ત થવા અહ તપ કયુ હતું અને વયં ભગવાન િશવે એને શાપનું િનવારણ
આ યું હતું.

અહ પૂ કરીને અંિતમ યાણ કરનારા યાદવો જ માંતરોના ફે રામાંથી મુ ત થાય, અને વગારોહણ
કરે એ જ કૃ ણનો ય ન હતો!

ભાસ ે માં યાદવો અને બલરામ સાથે કૃ ણ યારે પહ યા યારે કૃ ણના મનમાં પ હતું કે
અહ થી યાદવકુ ળની એક પણ ય ત પાછી જવાની નથી. સવ યાદવોએ સોમનાથ ે માં નાન કયુ
અને નાન કયા પછી પૂ બાદ ઉ ણી માટે ભાસ ે ના જંગલમાં ગયા. અહ , મ દરા-પાન કરતાં
કરતાં ધણની બાબતમાં વાદિવવાદ થયો, જ ેમાંથી શ ો ઉઠાવવા સુધી વાત પહ ચી ગઈ અને ઉ ણી
કરવા આવેલા યાદવોની પાસે શ ો બહુ હતાં નહ , એટલે ભાસ ે માં ઊગેલા એરકા (િચયો)
નામના ઘાસનો શ તરીકે ઉપયોગ કરવા લા યા. આ ઘાસ લોખંડ જ ેવું સ ત અને તી ં હતું.
એકબી ને ઘાસ મારી મારીને મોટા ભાગના યાદવો મૃ યુ પા યા. કૃ ણ યિથત દયે આ તા ર ા.
પછી વધેલા યાદવો એઠાં વાસણો એકબી ને મારવા લા યા. એકબી ને કરડવા લા યા... જ ે
યાદવકુ ળ મહાસ ા કહે વાતું, જ ે યાદવકુ ળ ભારતવષના ઇિતહાસમાં એક સુવણપૃ બનીને અવતયુ
હતું એ આખુંય કુ ળ કમોતને વયુ.
શ જ ેને માટે યા ય હતાં એવા ીકૃ ણે પોતાના જ ભાંડુઓને વધુ પીડા ન ભોગવવી પડે, વધુ દુ:ખી
ન થવું પડે અને એકબી ને એકબી ની સામે લડતા રોકવા આખરે પોતે જ િનણય લેવો પ ો.

જ ેમ જ ેમ યાદવોને સામસામે વધુ ને વધુ ઝેર ઓકતા, વધુ ને વધુ પીડાતા તા એમ કૃ ણને વધુ ને
વધુ દુ:ખ પહ ચતું હતું. છેવટે મુ ીભર વધેલા યાદવોને વધુ કમોતે મરતા રોકવા યિથત કૃ ણે એક
મુ ી એરકા તોડી. એક મુ ી ઘાસમાંથી એક એક ઘાસની સળી મુશળ બની ગઈ અને યાદવો પર
ફકાયેલું એ એરકાનું એકએક મુશળ એકએક યાદવને મૃ યુનો સંદેશ સંભળાવતું ગયું.

યાદવા થળી પૂરી થઈ હતી.

દુવાસાનો શાપ સાચો ઠય હતો.

અને, યાદવકુ ળનો નાશ થયો હતો.

હવે, ગાંધારીના શાપની ઘડી આવી ગઈ હતી.

ધીમાં પણ થર પગલે કૃ ણ યિથત દયે આવીને હર ય નદીના કાંઠ ે આવેલા જંગલમાં એક પીપળા
નીચે બેઠા. દૂર ચમકતી ચાંદીની રે ખા જ ેવી હર ય નદી વહે તી હતી. પહ ચે યાં સુધી એક પણ
માણસ નહોતો દેખાતો. સૂય ઊગવાની તૈયારીમાં હતો.

કિપલા, હર ય અને સર વતીનો સંગમ પીપળાની નીચે બેઠલ ે ા કૃ ણને દૂર દેખાતો હતો. આ એ જ
સંગમ હતો, યાં એમના યે ાતા સમાિધ થ થયા હતા. યાદવા થળી શ થઈ, યારે જ બલરામે
કૃ ણની િવદાય માગી હતી. પોતાના યે ાતાને ભારે દયે કૃ ણે િનવાણના પંથે સંચરવા અનુમિત
આપી હતી.

બલરામ િ વેણીસંગમ પાસે આવીને યાનમાં બેઠા.

અને, એક ગોવાિળયો બી ને કહે તો સંભળાયો હતો, “એક માણસ સાત ફે ણવાળો નાગ બનીને આ
નદીમાં ઊતરી ગયો.”

યાદવા થળી પૂરી થયા પછી વીખરાયેલા — વેરાયેલા પોતાના જ વજનોના મૃતદેહોને એકઠા કરી
એમને યો ય દાહ-સં કાર મળે એવી યવ થા કરી કૃ ણ એકલા, અડવાણે પગે, અલંકારિવહીન
 ભાસ ે નાં જંગલોમાં ચાલી ગયા. મોરમુગુટિવહીન મ તક અને ગળામાં વૈજયંતી િવનાના કૃ ણ
જુદા, ણે અ યા, અડવા અથવા સાવ સૂના લાગતા હતા.

ભુવનમો હની મુખ તો એ જ હતું પણ આંખોમાં અપાર પીડા હતી. આછી ભીનાશની સાથે સાથે
આવનારી પળની તી ા પણ હતી.

ધીરે પગલે કૃ ણ પીપળાના વૃ નીચે આવી પહ યા. અ થ વૃ ને ઈને કૃ ણ એને ટેકે હળવેથી
ગોઠવાયા.

ભાસ ે ના જંગલમાં િવશાળ વૃ નીચે પગના ઢ ચણ ઉપર પોતાનો બી પગ રાખી બેઠલ

ે ા પણ
નહ અને સૂતેલા પણ નહ એ રીતે બેસીને યાનમાં ચાલી ગયા. આંખો ખુ ી હતી. છતાં ણે
પ થરવ થઈ ગઈ હતી. જ ે આંખોમાં એક રમિતયાળ મત રહે તું, જ ે આંખો વનરસથી ભરપૂર
હતી એ આંખો આજ ે ણે આકાશને પેલે પાર દૂર અનંતમાં પોતાના જ વનનો અંત ઈ રહી હતી.
દુવાસાએ ોધમાં યાદવોને આપેલો શાપ ઊગતા સૂરજની સાથે પોતાનું અમીટ અ ત વ અને િવજયનું
મત લઈને ઊગી ર ો હતો. યાદવા થળીમાં તમામ યાદવોનો અંત આ યો હતો અને યાદવકુ ળના
મુગુટમિણ સમા ીકૃ ણ પોતાના અંતની તી ા કરતા અહ આવીને બેઠા હતા. એમના દયમાં એક
અક ય વેદના હતી. એ વેદના આવી રહે લી િવદાયની પળ માટે હતી કે વીતી ગયેલી િવદાયની પળ
માટે? ઊગતો સૂરજ યિથત થઈને પૃ વી પર મનુ ય થઈને અવતરે લા એક ઈ રની િવદાય માટે જ
ઊ યો હોય એમ ઝાંખો, તેજિવહીન હતો આજ ે. તેવામાં જરા નામનો પારધી નદીને પેલે પાર
આથમતા અંધકારને સમયે િશકાર કરવા આવી પહ યો. કૃ ણ એવી રીતે બેઠા હતા કે અંધારામાં ણે
હરણ બેઠુ ં હોય એમ લાગતું હતું.

“પશુના મોતે મરીશ તું... એકલો, અસહાય અને પી ડત... બરાબર એ જ રીતે જ ેમ મારા પુ ો મયા...
અને તું પણ ઈશ િવનાશ તારા કુ ળનો, તારા પુ ો, તારા પૌ ો અને તમામ વજનો તારી સામે જ
એકએક કરીને તરફડી તરફડીને મૃ યુ પામશે.” ગાંધારીનો અવાજ ણે મહે લની દીવાલો ચીરીને દસે
દશામાં ફે લાઈ ગયો હતો. ાંડમાંથી પાછો પડઘાયો હતો, એ અવાજ... “પશુના મોતે મરીશ તું...
એકલો, અસહાય અને પી ડત...”

વારં વાર આ શાપનું ઉ ચારણ કયુ હતું ગાંધારીએ. મહે લની દીવાલના એક-એક પ થર પર કોતરી દેવા
હોય શ દો, એ રીતે.
અને છતાં, હાથ ડીને નમ કાર કયા હતા કૃ ણે!

ણે વીકાર કરતા હોય એ અિભશાપનો!

આમેય, માતા ગાંધારી િસવાય કોની શ ત હતી, વયં ીકૃ ણને શાપ આપવાની અને એ પ ર થિતનું
િનમાણ પણ વયં કૃ ણે જ કયુ હતું!

બંધ આંખે મા પુ મ
ે માં અંધ બનીને વી ગયેલાં માતા ગાંધારીના યાગે એમને સતી વ તો આ યું,
પણ સમાધાન ન મ ં!ુ પોતાના પુ ોનો દોષ ન ઈ શકતાં ગાંધારીને સાચે જ કૃ ણ જ કારણભૂત
લા યા હતા એના કુ ળના િવનાશ માટે કે પછી મા બનીને એમણે કૃ ણની મુ ત ાથ હતી પોતાના
શાપમાં.

કૃ ણ કદીયે યુ કે િવનાશ ન ઇ છે. એમના અ ત વમાં એમણે સતત સમાધાન અને વીકારનો સંદેશ
આ યો હતો. સમાધાનની ટોચની અવ થા એ સમાિધ, વનભર સમાિધ થ થઈને વી ગયેલા
થત કહે વાતા એવા યોગે ર હતા પોતે! તેમ છતાંયે, આવા મહાભયાનક માનવસંહારના સા ી
બનવાનું એમના ભાગે આ યું હતું.

અધમના નાશ માટેનાં અિનવાય પગલાં હતાં આ?

કે પછી, માનવદેહ છોડવા માટે કારણો શોધતા હતા, કૃ ણ વયં!?

મહાસંહારના અંતે પોતાની મુ ત માટે કશુંક તો કરવું જ ર ું.

અને એથી જ, માતા ગાંધારીના શાપની એ ઘડીનું િનમાણ કયુ હતું, એમણે જ?!

માતા ગાંધારીના શાપ પછી હાથ ડી નમ કારની મુ ામાં વયં એમણે જ ક ું હતું, ‘તથા તુ’!!

વયં, પોતાના જ મૃ યુનો વીકાર!

આટલો સહજ, આટલો વ થ.

કૃ ણ િસવાય કોણ હોઈ શકે?

— અને, મૃ યુ આવી લા યું હતું!

કૃ ણ મનુ યદેહ યાગે યારે યાદવો પણ એમની સાથે જ આ પૃ વી છોડી ય એવી કૃ ણની ઇ છા
હતી. કિલયુગનાં અધમ અને અનીિત વા માટે યાદવો ન બચે એમાં જ યાદવકુ ળનું ેય હતું. આના
સૌથી પહે લા ચરણ પે દુવાસાએ યાદવોને શાપ આ યો.

િપંડારાતીથમાં દુવાસા ઋિષ તપ કરતા હતા. યૌવન અને મહાસ ાના કેફમાં વતા, ઉ મ બનેલા
યાદવો એમની ઉ તાઈ માટે ણીતા હતા. સુરા, સુંદરી, જુગાર, માંહોમાંહેની લડાઈ અને સ ામાં
અંધ બનેલા યાદવો તમામ પાપો આચરવા લા યા હતા. યાદવકુ મારોએ સાથે મળીને બ ં ુવતી અને
કૃ ણના પુ સાંબને ી પે શણગાય અને દુવાસા પાસે લઈ ગયા. મુિનને ણામ કયા િવના હસતાં
હસતાં મ કરી કરતાં બો યા, “આ ી બ ુ યાદવની પ ની છે. એને પુ ની બહુ ઝંખના છે... એ કોને
જ મ આપશે?”

દુવાસાએ યાદવોની ઉ તાઈ અને અહં કાર તાં શાપયુ ત વચન ક ું : “આ ી મુશળને જ મ
આપશે, જ ેનાથી સમ યાદવકુ ળનો િવનાશ થશે.”

યાદવકુ મારોએ ડરીને આ વાત કૃ ણને ન કહી. સાંબના શરીરમાંથી એક મુશળનો જ મ થયો.
યાદવકુ મારોએ લોખંડના એ મુશળને ઘસાવી, ભુ ો કરાવી સમુ માં ફકાવી દીધો. તે ભુ ો
ભાસ ે માં એરકા નામનું ઘાસ થઈને ઊ યો. જ ેમ જ ેમ એરકા ઘાસ કપાતું, તેમ તેમ નવું ઊગના ં
ઘાસ વધુ ને વધુ મજબૂત, લોખંડની જ ેમ સીધું અને તી ં બનીને ઊગી નીકળતું. અહ યાદવા થળી
માટેનાં શ તૈયાર થઈ ર ાં હતાં. સ ાના મદમાં છાકટા યાદવો જ ેનાથી અ ણ બનીને વી ર ા
હતા — યાંથી કેટલાંય જનો દૂર ા રકામાં!

એક ટુકડો જ ેનો ભુ ો નહોતો થયો એને એક માછલું ગળી ગયું. માછલું માછીમારના હાથમાં આ યું
અને એ લોખંડનો ટુકડો માછીમારે જરા નામના પારધીને આપી દીધો.

‘જરા’ પારધીએ બાણ પર એ ટુકડો ચ ટા ો.

કૃ ણ િસવાય કોને ખબર હતી કે એ જ બાણ કૃ ણના મનુ યદેહના અંતનું કારણ બનવાની તૈયારીમાં
હતું.
જરાએ મુશળમાંથી વધેલો એક ટુકડો પોતાના બાણ પર ચ ટા ો અને મુશળના ટુકડાવાળું બાણ
હરણને માયુ.

હવામાં સનનન કરતો એક સુસવાટો થયો.

ઉ વનાં આંસુ, મણીની લટો અને ચંદનનો યાં રોજ ેરોજ પશ થતો હતો એ અંગૂઠો અચાનક
બિધર બની ગયો. ણે એક નાનકડી આગની લપટ શરીરમાં અંગઠૂ ા વાટે વેશી અને વીજળીવેગે
શરીરમાંથી પસાર થઈને તાળવામાંથી નીકળી ગઈ.

જરાનું બાણ તોમર શ બનીને કૃ ણને વા યું. પગના તિળયાને વ ધીને એ બાણ કૃ ણને વા યું... માતા
ગાંધારી અને દુવાસાનો શાપ ‘તથા તુ’ બનીને કૃ ણને અંિતમ પળ સુધી ઘસડી ગયો.

હરણ વ ધાયેલું ણી જરા છબછિબયાં કરતો, છાતી સમા ં પાણી વ ધીને સામે કાંઠ ે પહ યો. પરં તુ
અહ હરણને બદલે ભુના ચતુભુજ વ પનાં દશન થયાં!

જરા સહે જ ડરી ગયો. ભોળા પારધીને કોઈક વની આશા હતી, પરં તુ અહ તો વયં વનાધારનું
વન વ ધાઈ ચૂ યું હતુ.ં પારધીએ ઉતાવળમાં કૃ ણના પગમાંથી તીર ખચવાનો યાસ કય .

“રહે વા દે ભાઈ!” એક ડૂ બતો અવાજ સંભળાયો. યારે ક કુ ે માં ગુંજ ેલા એ અવાજ ે ક ું હતું,

િનયતં કુ મ કમ વં કમ જયાયો કમણ:|

શરીરયા ાિપ ચ તે ન િસ યેદકમણ: ||

િનયત એટલે િનમાયેલું કમ તું કર, કારણ કે કમ ન કરવા કરતાં કમ કરવું સા ં જ છે. કમ ન કરવાથી
તો શરીરનો િનવાહ પણ ચાલશે નહ .

પોતાનું કમ કરીને ૂજતા જરાને એ અવાજમાં અજબની પીડા અને એક ઘેરી વળતી તં ા સંભળાઈ.

કાન પાસે સહે જ સફે દ વાળ, ીણ થઈ ગયેલી અધિનમીિલત આંખો, મુકુટ અને મોરિપ છ ન હોવા
છતાં એ યામવણ અને રા વલોચન ચહે રો એટલો જ મોહક અને એટલો જ ક ણામય હતો.

પગમાં ખૂંચેલા તીરમાંથી ર ત ટપકવા લા યું, પીડા વધવા લાગી.

કૃ ણનું શરીર પોતાના ાણ યાગવાની તૈયારી કરવા લા યું. પરમા માનો અંશ મનુ યદેહ છોડીને
પરમ માં િવલીન થવાની તૈયારીમાં હતો યારે , ફરી એક વાર ૌપદીનો અવાજ કૃ ણના કાનમાં
ગું યો :

‘ व दयम व तु गो व द तु यमेव सम युते |’

શા માટે?

શા માટે એ વા ય રહી રહીને કૃ ણના કાનમાં ગુંજતું હતું?

કયાં બંધનો હ યે દેહને બાંધતાં હતાં? મનને મુ ત નહોતાં આપતાં?

આ મા યારે પોતાનું િપંજર છોડી ઊડવા માટે પાંખો ફફડાવતો હતો યારે કયો અવાજ વારં વાર
કૃ ણને મરણ કરાવતો હતો, એમનો દેહધમ?!

અને,

શું હતો એ દેહધમ?

જરાના ગળગળા, ગભરાયેલા, ડૂ મો ભરાઈ ગયેલા અવાજથી કૃ ણનું યાન તૂ ું.

સામે લંગોટી પહે રેલો, કાળો, માથામાં પ છાં ખોસેલો જરા હાથ ડીને આંખમાં આંસુ સાથે ભુને
િવનંતી કરતો હતો. ચતુભુજ વ પ ઈને ગભરાઈ ગયેલા જરાએ થરથરતાં, કાંપતાં કૃ ણની માફી
માગી. કૃ ણના ચહે રા પર ઘણા સમય પછી મત આ યું. પીડામાં ડૂ બકી મારીને નીક ું હોય એવું.
ભીનું, ગળગળું, અને ભુવનમો હની મત!

કૃ ણે જરાને પૂ ું, “કોણ છે ભાઈ તું?”

જરાએ થરથરતા અવાજ ે ક ું, “જ...જ... જરા...”

કૃ ણના ચહે રા પર હ યે એ મત હતું. “જરા! તારી જ તો રાહ તો હતો. કેમ આટલું મોડુ ં કયુ
ભાઈ?”
જરાએ કંઈ સમ યા િવના કૃ ણ સામે હાથ ા. “ ભુ, આ બાણ...”

કૃ ણે જરાને ક ું, “તા ં છે... ં છુ .ં આ મુશળનો ટુકડો ઓળખું છુ ં હં ુ ... ાત: મરણીય દુવાસા અને
મા ગાંધારીનું જ મરણ કરી ર ો હતો હં ુ .”

જરા અિનમેષ નયને ઈ ર ો.

“મારી મુ તનો સંદેશ લા યો છે તું.” કૃ ણે ક ું.

“મને મા કરો ભુ.” જરાની આંખોમાંથી આંસુ વહે તાં હતાં.

કૃ ણે જરાને ક ું, “ભયભીત થયા િવના તું વગમાં ... ત પરમ આ માને મનુ યદેહના િપંજરમાંથી
મુ ત કય છે. વંદન તો મારે કરવાનાં છે, તને.”

કૃ ણે હાથ ા. આંખો મ ચી. એમના ચહે રા પર વાગેલા બાણની પીડા અને મુ તનો આનંદ િમ
વ પે ઝળહળી ર ા હતા. એ દ ય તેજથી ઝળહળતો ચહે રો, અને બંધ નયનો.

જરા કૃ ણને ઈ ર ો.

એ ચહે રો, એ મા, એ અધિબડાયેલાં રા વલોચન અને પગના અંગૂઠામાંથી ધીમે ધીમે ટપકી રહે લું
ર ત! પારાવાર પીડામાં પણ કૃ ણના ચહે રા પર આવેલું મત થર થઈ ગયું. કૃ ણને વ ધીને જરાને
વગ ા થયું. જરાને આ વાત સમ ઈ નહ . ભોળો પારધી હાથ ડીને ભુની આ આખરી,
અકળ લીલા ઈ ર ો.

કૃ ણે આંખો મ ચી લીધી. પીડાથી અને શાંિતથી! અનેક વોની પીડાને શાંત કરનાર આજ ે પોતે જ
અપાર પીડા ભોગવી ર ા હતા. મનુ યશરીર યજવા માટે મનથી લગભગ તૈયાર થઈ ચૂકેલા કૃ ણની
બંધ આંખો સામે બનેલી બધી ઘટનાઓ ણે એક પછી એક પસાર થવા લાગી.

ભાસ ે ની યાદવા થળી પૂરી થયા પછી કૃ ણે પોતાના સારિથ દા કને હાથ ડીને યાંથી જવા માટે
િવનંતી કરી. દા ક કૃ ણને એકલા છોડવા તૈયાર નહોતો, પળભર માટે પણ.
કૃ ણનો જ ે રથ દરે ક યુ માં િવજય અપાવતો એ રથ, સુદશનચ , કૌમુદી ગદા, શારં ગધનુષ, બે ભાથાં,
પાંચજ ય શંખ અને નંદક તલવાર બધું જ દા કની સામે કૃ ણની દિ ણા કરીને સૂયની દશામાં
ચાલી ગયું! સારિથ દા ક કૃ ણની સામે ઈને ઊભો ર ો. દા કની આંખોમાં િવદાયની પીડા હતી.
એના વનઆધારનું વન હવે કેટલી પળો, કેટલી ઘડી ટકવાનું હતું એ દા ક પણ ણતો હતો અને
કૃ ણ વયં પણ.

કૃ ણ ણતા હતા કે અજુન યારે પહ ચશે યારે પોતે નહ હોય કદાચ! અજુનના ભાગે હવે જઈને
આ આખીયે કથા ઉ સેન, દેવકી અને વસુદેવને કહે વાનું િવકટ કામ આવી પડવાનું છે. એમના ગયા
પછી િવયોગનું દુ:ખ એ સૌએ ઝીલવાનું હતું.

વજનોથી િવયોગ, માનવ માટે કેટલો દુ:ખદાયી હોય છે, એ વયં ઈ રને પણ સમ ઈ ર ું હતું!

કૃ ણે દા કને અજુનને લઈ હર ય-કિપલાના એ પટ પાસે આવવાનું ક ું. માનવદેહના યાગ પછી

યો ય સં કાર થાય એવું ભુ પણ ઇ છતા હતા, કદાચ!

મનુ યદેહ છોડીને જવાનું દુ:ખ કૃ ણને પોતાને પણ હશે જ. ેમ, ક ણા, લાગણીનાં બંધનો દરે કેદરે ક
મનુ યની જ ેમ કૃ ણને પણ પોતાની તરફ ખચતાં હતાં. ન જવા માટે રોકતાં હતાં અને આ બધી પીડામાં
ગત કૃ ણ અ યમન ક જ ેવા, યાન થ થઈને પીપળાની નીચે યિથત દયે બેઠા હતા અને ૌપદીની એ
વાત વારં વાર એમના મનોમ ત કમાં પડઘાઈ રહી હતી.

આજ ે યારે વન મહા યાણ માટે સ હતું યારે પૂણપુ ષો મને શું કોઈક અપૂણતા ડે ડે
દૂભવી રહી હતી?

જ ે થળેથી ભાઈ બલરામે વધામ યાણ કયુ, એ જ થળેથી પોતાનો આ મા પણ પરમ માં લીન
થાય એવી ઇ છા હશે કે કોણ ણે કેમ, પણ કૃ ણ આટલી બધી પીડા સાથે ઊ ા અને િ વેણીસંગમ
તરફ ચાલવા લા યા.

ભાઈ બલરામ ણે એમને બોલાવી ર ા હતા, “ચાલ ચાલ કા’ના, જવાની વેળા થઈ છે, યાં સુધી
સૂતો રહીશ? હં ુ યારનોય તારી રાહ છુ ,ં ઊઠ કા’ના, અને આવી .”
કૃ ણ કોણ ણે કયા બળે ઊઠીને હર ય, કિપલા અને સર વતીના સંગમ તરફ ચાલવા લા યા. લોહી
ન ગળતા પગે અને હ રો વ છીના ડંખની વેદના સાથે કૃ ણ ધીમાં પરં તુ થર ડગલાં ભરી ર ા હતા.
દેહ યાગની પળો િ વેણીસંગમ તરફ ખચી રહી હતી એમને.

ભાઈ બલરામનો દેહ પણ અહ થી જ વધામ ગયો હતો. કૃ ણ પણ એ િ વેણીસંગમની પિવ ભૂિમ

પર દેહ યાગ કરવા ક ટબ હતા. જરા ધીમે ધીમે એમની પાછળ પાછળ ચાલી ર ો હતો. કૃ ણે
સહે જ અટકીને પાછળ યું, એ અટ યા, જરાને હાથ ા. ભુવનમો હની મત કરીને જરાને ક ું,
“ભાઈ, હવે તું િસધાવ, આમ મારી પાછળ પાછળ આવીને શા માટે તારો સમય યતીત કરે છે?”

જરાની આંખમાં આંસુ આવી ગયાં, “સાવ એકલા...”

આ પ ર થિતમાં પણ કૃ ણ હસી પ ા, “આ તો અંિતમ યાણ છે ભાઈ, આમાં સંગાથ કેવો? આ તો

એકલા જ કરવાની યા ા છે. તારો આભાર.”

જરા ત ધ થઈને કૃ ણ સામે ઈ ર ો.

કૃ ણ ફરી િ વેણીસંગમની દશામાં ચાલવા લા યા. યેક ડગલું ભરતી વખતે એમના ચહે રા પર એક
પીડા ઊપસી આવતી. આંખ મ ચાઈ જતી. પરં તુ ડગલાં એટલાં જ થર અને એટલાં જ મ મ હતાં.

ધીરે ધીરે કૃ ણ િ વેણીસંગમ સુધી પહ ચી ગયા.

િવશાળ પીપળાના વૃ નીચે બેસીને એમણે દેહ લંબાવી દીધો. સામે હર ય, સર વતી અને કિપલાનો
સંગમ થઈ ર ો હતો. ણેય નદીઓ કલકલ કરતી વહે તી હતી. આછુ ં ભૂ ં લીલું અને સર વતીનું
વ છ પાંખા વાહવાળું સિલલ એમની સામે એક થઈને સમુ તરફ આગળ વધતું હતું.
પુ યશાળી નદીઓનો અહ ભ ય સંગમ થતો હતો. ણેય નદીઓ એકમેકમાં મળીને સમુ તરફ
આગળ વધતી હતી.

આમ પણ નદીનું અંિતમ યેય સમુ જ હોય છે. જ ેમ આ મા પરમા મા તરફ આગળ વધે છે અને
અંશ ાંડમાં ભળીને વયં ા બની ય છે એમ જ નદી પણ સમુ માં ભળીને વયં સમુ બની
ય છે.
કૃ ણે આંખો મ ચી દીધી — પીડાથી અને શાંિતથી!

‘અહ ા મ’નો નાદ ચારે તરફ ગું ર ો હતો. અને, ાંડનો અંશ ફરી એક વાર ાંડમાં
ભળી જવા ત પર હતો!

પીપળાના વૃ નીચે સૂતેલા કૃ ણ કોઈ અ ભુત મનોદશામાંથી પસાર થઈ ર ા હતા. વીકારનો

સં યાસ હતો એ... નેિત નહોતી, અ ત હતી.

જરા કૃ ણને હલાવતો હતો.

“ ભુ, ભુ! બહુ ર ત વહી ર ું છે, ભુ... મને ઘા-બાજ રયું બાંધવા દો, હમણાં સા ં થઈ જશે.”

કૃ ણના ચહે રા પર એક મત હતું.

“ખરે જ! હવે બધું જ સા ં થવાનું. સવનું.”

ગુ સાંદીપિનના આ મમાં ગવાતો શાંિતમં કૃ ણના કાનમાં ગુંજવા લા યો :

“અંત ર હી શાંિત: ... વન પતય: શાંિત:,

પૃ વી શાંિત:, દેવા: શાંિત:...”

હવે બધે જ શાંિત હતી, અંદર અને બહાર... ભીતર અને ચારે તરફ. હવે મન અને શરીર બંને શાંત
થઈ જવાનાં હતાં!

વાંસળી... કોણ ણે યાંથી કૃ ણના કાનમાં ગુંજવા લાગી. નદીનો કલકલ કરતો વહી રહે લો વાહ
ણે યમુના બનીને ઉછાળા મારવા લા યો. કદમનું ઝાડ કૃ ણની આંખો પર ઝૂકી આ યું અને યમુનાના
કાંઠ ે ઊગેલાં વૃ ોની ગાઢી, લીલી, ભીનાશવાળી હવા કોણ ણે યાંથી આવી લાગી. મોરિપ છના
ઢગલેઢગલા કૃ ણના શરીર પર પડી પડીને લસરી જવા લા યા.

ગોકુ ળની ગલીઓ, ગાયના ગળામાં બાંધેલી ઘંટડીઓ રણકાવતી ણે વયં ચાલીને કૃ ણની બંધ
આંખો સામે આવીને ઊભી રહી. બધી જ ગલીઓ હાથ ફે લાવીને કૃ ણને ણે કહે તી હોય, “આવ...
ચાલી આવ.”
ઊગતા સૂરજની સાથે, પંખીઓનો કલરવ... ઘર ઘરમાંથી આવતી ગાયોની ભાંભર અને ગોકુ ળની
ીઓનાં ભાિતયાં કૃ ણના કાનમાં કોણ ણે યાંથી સંભળાવા લા યાં!

માના અવાજમાં ગવાતાં ભાિતયાં સાંભળીને ગાયો ચરાવવા જવાની વેળા થઈ છે, એમ ણીને કૃ ણે
આંખો ખોલવાનો બહુ યાસ કય , પણ કોણ ણે આંખો પર કોણે મણ મણનું વજન મૂ યું હતું.
કૃ ણની આંખો જ નહોતી ખૂલતી.

હર યના વાહ પર ણે ૌપદીનો ચહે રો કૃ ણની સામે કલકલ કરતો વહી ર ો હતો. અને કહે તો
હતો, “સખા! તમા ં આપેલું સુખ, તમા ં આપેલું દુ:ખ, તમા ં આપેલું માન, તમા ં આપેલું અપમાન,
તમા ં આપેલું વન અને તમા ં આપેલું મૃ યુ — બધું જ વીકારીને તમને સમિપત ક ં છુ .ં ..”

કૃ ણને ૌપદીનો એ તરફડાટ, એની ઝઝૂમવાની, વન સાથે લડવાની અને લડીને ફરી-ફરીને
હારવાની, હારીને ઊભા થવાની અને ફરી લડવાની, એ શ ત માટે અજબ માન હતું. ૌપદીનું વ વ
જ એનું ય ત વ હતું. આવી ી સમિપત થાય યારે એ શું આપી શકે, એની ણ હતી કૃ ણને.

એમને પહે લી વાર િવચાર આ યો, “આ ીએ આપેલું બધું જ હં ુ વીકારી શકીશ ખરો? શું હં ુ લાયક
છુ ં આટલા મોટા, આટલા િવરાટ સમપણને? એક ય ત પોતાનું વ વ, પોતાનું ય ત વ યારે તમને
સમપ યારે એને સામે આપવા માટે શું છે મારી પાસે? હં ુ તો પોતે જ જઈ ર ો છુ .ં સમપણ
વીકારવાનો સમય યાં બ યો છે મારી પાસે? અને છતાંય એણે આપેલું બધું જ મારી છાતી ઉપર
એક ભાર બનીને બેસી ગયું છે.

“સખી, શા માટે? શા માટે આટલી મોટી જવાબદારીઓમાં નાખો છો મને, હવે યાણની ણોમાં?”
કૃ ણથી પુછાઈ ગયું અને એ તેજ વેરતી અ િશખા સમી બે આંખો કૃ ણની સામે છલોછલ ભરાયેલા
સરોવરની જ ેમ છલકાઈ રહી.

“શું હં ુ ઊણી ઊતરી છુ ં સહધમચા રણી તરીકે?” એક વહાલસોયો સૌ ય ચહે રો કૃ ણ સામે ઈ ર ો

હતો. કિપલાનો વેગવંતો વાહ કૃ ણની સામે વહી આવતો હતો અને સડસડાટ સમુ ને મળવા
ઉતાવળો થઈને જઈ ર ો હતો. કૃ ણ િન ર હતા સામે કિપલા ઉપર વહે તો મણીનો ચહે રો
કૃ ણની સામે ભીની આંખે ઈ ર ો હતો... અને ણે કેટલીય સદીઓની તી ા પછી હજુય એ જ
લઈને કૃ ણને મૂંઝવી ર ો હતો.
“શા માટે? શા માટે આયપુ ? આટલો બધો ભાર... એકલા ઉપાડીને... શા માટે ચા યા? મને તમારી
સાથે ના આવવા દીધી તો કંઈ નહ પણ તમારા માગમાં યાંક, ઘડીક થં યા હોત મારે માટે તો...”
મણીની આંખોમાં ઉપાલંભ ઓછો અને વેદના વધુ હતી. “હં ુ તમને યારે ય રોકત નહ , તમારા
માગના કંટકો વીણી લેત, પુ પો પાથરી દેત, અંધારા માગમાં વયં દીપક થઈને વિલત થઈ હોત હં ુ
વયં, શા માટે ભુ? શા માટે આ આકરી યા ા આમ એકલા કરતા ર ા? શું હં ુ સહધમચા રણી
તરીકે ઊણી ઊતરી છુ ?ં ” આવી ર ત આંખો કૃ ણે પહે લાં યારે ય નહોતી ઈ. કશુંક ખૂબ સૂકું, ખૂબ
ખાલી અને તરડાયેલું મણીની આંખોમાં તાં કૃ ણને અટકાવી ર ું.

“નાથ, ધમ, અથ અને કામના માગ પર મ તમારો હાથ પકડી રા યો. હવે મો ના માગ એકલા જ
જશો?” હ ય મણી પૂછી રહી હતી અને કૃ ણ પ નીના આ સામે િન ર હતા.

કૃ ણના દય પર ણે ભાર વધી ર ો હતો. આ એ ીઓ હતી, જ ેમણે એમને બધું આ યું હતું.
પોતાનું વ વ, પોતાનું ત વ અને પોતાનું ય ત વ. કૃ ણમાં ઓગાળીને વી હતી આ ીઓ અને
આજ ે એમની આંખો કેમ આટલી સૂની, કેમ આટલી શૂ ય હતી? શું પોતે એમને કશુંય નહોતા આપી
શ યા? કૃ ણનું મન ખૂબ ઉદાસ થઈ ગયું.

“તું યારે યારે ઉદાસ થાય, એકલો પડે, મૂંઝાય યારે મા ં મરણ કરજ ે. આંખો મ ચી દેજ ે અને
એક ડો ાસ લેજ ે... તું મને તારી આસપાસ અનુભવી શકીશ. આમ તો હં ુ તારાથી જુદી પડતી જ
નથી. તું ય છે મને મૂકીને... પણ કા’ના, એક વાત મરણમાં રાખજ ે. તારા એકાંતમાં, તારા
એકલાપણામાં કે તારા મૂંઝારામાં એકમા નામ તારા મરણમાં આવશે અને એ મા ં હશે. તું ભલે મને
પાછળ છોડીને ય. હં ુ તારી સાથે જ આવું છુ .ં મને મૂકીને જવું તારે માટે શ ય નથી. હં ુ તારા ાણમાં
વસું છુ ં કા’ના, ાસ લે અને પાડ મારા નામની બૂમ... છુ ં ને તારી બાજુમાં?”

સર વતીનો પાંખો વાહ અને વ છ નીરમાં બે આંખો તરવરતી હતી. તી ારત, રસાયેલી,
કૃ ણમય, કૃ ણસમિપત આંખો... ણે કહે તી હોય,

“હ યે? હ યે મારી વંચના કરીને એકલો જ જઈશ. મને આવવા દે સાથે. મારા િવના તા ં વતુળ પૂ ં
નહ થાય. હં ુ તારી સમ કમનીયતા છુ .ં હં ુ તા ં સંગીત છુ ,ં હં ુ તારી છાયા છુ .ં છાયાને છોડીને કાયા
કેમ જશે, કૃ ણ?”
કૃ ણ હ બંધ આંખે ગોકુ ળની ગલીઓમાં જ ફરી ર ા હતા.

ગોપ ીઓ મટુકીઓ ભરી ભરીને મથુરામાં મહી વેચવા જતી હતી. આવતી-જતી ીઓ મા યશોદાને
ણામ કરતી હતી... માખણ વલોવતી માની ચૂડીનો રણકાર કૃ ણના કાનમાં િમસરી ઘોળતો હતો. પોહ
ફાટતાં જ ઊઠી જતી મા ગાયોને ઘાસ નીરીને હ હમણાં જ માખણ વલોવવા બેઠી હતી. વલોણાનો
એકધારો મધુર સૂર ઘર આખામાં ગું ર ો હતો. આંગણામાં બાંધેલી ગાયો એમનાં વાછરડાંને
ભથી, ગળાથી અને થી વહાલ કરતી હતી. એમનાં વાછરડાં માતાઓને ધાવતાં હ થા યાં
નહોતાં. એમના મોઢામાંથી ટપકતું ફીણ, તા દૂધની સુવાસ અને વલોવાતા માખણની સાથે વલોણા
પર બાંધેલી ઘૂઘરીઓ એક અજબ સંગીત રે લાવતી હતી...

... માખણ વલોવતી માના વલોણાની ઘૂઘરીઓ, માની ચૂડી અને ઝાંઝરનો ઝણકાર, ભાિતયાં અને
વાંસળીના સૂરની પેલે પારથી કોણ ણે કોનો અવાજ સાદ દેતો હતો.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!”

ણેય નદીઓ એકમેકમાં ભળીને ણે મૃિતની સેળભેળ કરતી હતી. સખી, પ ની અને િ યતમા ણે
એકમેકમાં ભળીને એક અખંડ ી વ, એક અખંડ નારી વ ઊભું કરતી હતી. કૃ ણની અંદર વતી
કૃ ણમય થઈ ગયેલી આ ીઓ કૃ ણના પૂણ વને સાચા અથમાં પૂણ કરતી હતી.

ણેય નદીઓ આખરે સમુ માં સમાઈ જતી હતી.

મહાસમુ ની િવશાળતા, એની મયાદા અને છતાં, એની ખારાશ... નદીઓને અંતે ખારી કરી નાખતી
હતી.

“પોતાની પાસે િવશાળતાની અપે ાએ આવેલી આ ણેય ીઓને શું કૃ ણે પણ પોતાની મયાદાઓને
કારણે ખારાશ આપી હતી?” એમને િવચાર આવી ગયો.

મનુ ય અવતારમાં કેટલાક સંબંધો એમને જ મ સાથે જ મળે છે. પોતાનાં માતા-િપતા કે ભાઈભાંડુ
ન ી કરવાનો અિધકાર નથી મળતો માણસને! મા, બહે ન અને પ રવારના અ ય સંબંધો માણસ તે
િન ત નથી કરી શકતો, પરં તુ એના વનમાં ણ ીસંબંધો એવા હોય છે કે જ ેની પસંદગી મનુ ય
કરી શકે. એક પ ની, િ યતમા, િમ — આ ણ સંબંધો માણસ તે મેળવે છે. તે સાચવે છે, તે
રચે છે અથવા ન કરે છે. પોતાના વનમાં આવેલી આ પ ની, િ યતમા અને સખીને શું આપી
શ યા હતા પોતે?

ફરી એક વાર કૃ ણને એ ણેય ચહે રાઓ વારાફરતી મૃિતમાં આવી ગયા.

ગોકુ ળથી નીકળતી વખતે રાધાએ ક ું હતું, “ઠાલાં વચનો ન આપ કા’ના, હં ુ ગોકુ ળ છોડવાની નથી ને
તું યારે ય ગોકુ ળ પાછો આવવાનો નથી. હવે આ યમુનાનાં પાણી, આ કદમની ડાળીઓ અને ગોકુ ળની
ગલીઓ તને ભૂલશે નહ , અને હં ુ તને કદીયે મરણમાં નહ લાવું.”

અને, પોતે એને ક ું હતું : “રાિધકે! મરણ એનું કરાય જ ે ભુલાઈ ગયું હોય. તું મને ભૂલી ય એવું
થશે નહ , અને હં ુ તને ભૂલી તો ાસ કયા બળે લઈશ?”

ૌપદીએ એક વાર સાવ અચાનક, આમ જ પૂછી ના યું હતું : “હં ુ એવું િવચારતાં જ રોમાંિચત થઈ
ઊઠુ ં છુ ં કે મ તમને યારે ક એવું પૂ ું હોત કે તમે મને ચાહો છો કે નહ ? તમારા વનમાં મા ં શું
થાન છે અથવા તમે મને ઝંખી છે કદીયે, એક ણ માટેય... તો તમે શું ઉ ર આપો?” પછી એણે
પોતે જ ક ું, “ઉ ર આપતા નહ સખા, મ હ પૂ ું નથી, કારણ કે ઉ ર સાંભ ા પછી મન અને
તન એક દશામાં ન પણ રહે .”

યારે કૃ ણે ક ું હતું, “ઉ રની અપે ા હોય તો પૂછો, પરં તુ જ ે ઉ ર તમારા મનમાં અખંડ િવ ાસ
થઈને વળી ર ો છે, એ નો ઉ ર બહાર શોધવો પડે તો મને તમારા ‘સખા’ના સંબોધન િવશે
થાય. ઉ ર તમારા મનમાં જ છે. ઇ છો યારે પૂછ ... મને... કે મનને, અમે િભ નથી સખી.”

મણીએ કેટલીયે રાતો તી ા કરીને થા યા પછી કદીક સ ણોમાં પિતને ક ું હતું, “નાથ, હં ુ
ા રકાના રા ને પરણી છુ ં કે મારા િ યતમને, જ ેને મ પ લખીને મા ાના બળે સહ વનના
કોલ આ યા હતા? સતત બી ઓની જ િચંતા કરશો? તમારી અધાગના િવશે યારે ય નહ િવચારો
નાથ? મને શું ઈએ છે, અથવા મારી અપે ાઓ શું છે, એવું તો કદી પૂ ું જ નથી તમે.”

કૃ ણે મણીને મતસહ ક ું હતું, “ યારે મારા પોતાના અડધા અંગની િચંતા કરીશ, યારે
આપોઆપ બી અડધા અંગની િચંતા થઈ જ જશે. િ યા! તમે ા રકાના િસંહાસન પર િબરા છો
અને િસંહાસન પર બેસનારાને માથે મુકાતા મુકુટમાં અપરં પાર કંટકો હોય છે, એ કંટકો પહે રનારાને
વાગે, નારાને તો એ સુવણના મુકુટથી િવશેષ કશું દેખાતું નથી.”
 મણીની આંખો આ યથી ીકૃ ણને તી રહી.

એમની આંખોમાં આ કઈ પીડા હતી? કયો રં જ અને લાિન એમના તેજ વી મુખ પર ઓછાયો બનીને
ઊતરી આ યાં હતાં.

“સુવણમુકુટનો ભાર ઉપાડી શકે, એ જ મ તકને ઉ ત રહે વાનો અિધકાર હોય છે, દેવી! િસંહાસનના
પાયામાં અંગત સુખોનું સમપણ દટાયેલું હોય છે. તો અને યારે જ, એ પાયા થર રહી શકે છે.”

આટલું કહીને એમણે િ ય પ નીને આ ેષમાં લીધી હતી. મણીને આજ ે ફરી એક વાર કૃ ણ સાથે
ેમ થઈ ગયો.

ગોકુ ળ છોડીને આવતી વખતે મા યશોદાએ કૃ ણને ક ું હતું, “ન , હં ુ ના કહી દ અ ૂ ર ને... હ

તો તને મન ભરીને વહાલ નથી કયુ કા’ના... મારો ખોળો છો ાને હ કેટલા દવસ થયા છે? અને તું
લડીશ? એ કંસ સામે? અ યાય સામે? શું કામ કા’ના? પહે લાં તારી માની િચંતા કર. હં ુ ઘરડી થઈશ,
આંખે ઝાંખપ વળશે, યારે કોણ મારો હાથ સાહીને લઈ જશે મને? કોણ મને સંભાળીને યમુનાનાં
દશન કરાવશે? કોણ મને ઔષધ આપશે? કોણ મારી િચતાને મુખા આપશે કા’ના? ન .”

અને, કૃ ણે માને છાતી સરસી ચાંપી દીધી હતી. ડૂ સકું છૂટી ગયું હતું યશોદાનું.

માની પીઠ પર ફરતો કા’નાનો હાથ ણે કહે તો હતો, “હં ુ કોઈનો પુ નથી, હં ુ કોઈનો ેમી નથી, હં ુ
કોઈનો પિત નથી. હં ુ મા ં કાય પૂણ કરવા આ યો છુ ં અને એ મારે કરવું જ ર ું.”

માતા યશોદાની આંખો કૃ ણની સામે આવીને નીકળી ગઈ, ગુ સામાં કૃ ણને વઢતી મા, માખણ
પીરસતી મા, અને કાિલ દીના કનારે આ દં કરતી યશોદાની સાથે સાથે અને કૃ ણ માટે ઝૂરતી
દેવકીની આંખો ણે એકમેકમાં મળીને કૃ ણની આંખના ખૂણે આંસુનું ટીપું બનીને તોળાઈ રહી.

કૃ ણને મથુરા મોકલતી વખતે યમુનાના કનારે યેલી વસુદેવની આંખો કૃ ણની સામે ફરી એક
વાર તરવરવા લાગી. સુદામાની, મણીની, સુભ ાની, ૌપદીની, અજુનની અને બાણશ યા પર
સૂતેલા ભી મની આંખો, કણની આંખો, દુય ધનની ઊ ભંગ થયા પછીની આંખો.
માતા ગાંધારીની આંખો, જ ે યારે ય કોઈએ ઈ નહોતી એ આજ ે કૃ ણ સામે ઈ રહી હતી,
એકીટશે. ણે કૃ ણને મરણ કરાવતી હોય, પોતાનો શાપ!

કૃ ણની બંધ આંખો સામે વારાફરતી બધી આંખો ઉપાલંભથી વા લાગી. ઉ વની વહે તી આંખો
કૃ ણની આંખો માટે આજ ે પણ આંસુ લઈ આવી... કૃ ણ વીતી ગયેલી પળોને પોતાની અંદર સમાવીને
આ હવામાં, આ વાતાવરણમાં આથમતા સૂરજ સાથે િવલીન થઈ જવાના હોય એવા અશરીરી
અનુભવમાંથી ણે પસાર થઈ ર ા હતા.

... કોઠી પર બંધાયેલો બાળકૃ ણ ણે મુ ત માટે કરગરી ર ો હતો.

બંધ આંખે કૃ ણ ણે આ આખીયે ઘટનાને ઈ ર ા હતા.

ઉ વની સાથે ગાળેલી મણીના મહે લના ઝ ખાની એ સાંજ, એ રાત કૃ ણને પોતાની અંદર
ઓગળતી લાગી.

કૃ ણે િન ય કરી લીધો હતો. પરં તુ યો ય સમયની રાહ વાઈ રહી હતી.

યાદવા થળી તો િન ત હતી, િન ત નહોતો તો એનો સમય.

એક દવસ એ પણ ન ી થઈ ગયો!

કૃ ણ પોતાના મહે લના ગવા માં અમ તા જ ઊભા હતા. સામે સૂય આથમી ર ો હતો. સં યાકાળનાં
કેસરી કરણોએ આખાય આકાશને ભરી દીધું હતું.

સૂયને તાં તાં કૃ ણના મનમાં અચાનક જ એક િવચાર આ યો. અને કૃ ણે િનણય કરી લીધો કે હવે
વધારે સમય વેડ યા િવના દુવાસાનો શાપ સ ય કરી નાખવો.

સૂય જ ેમ પોતાના િન ત સમયે ઊગે છે, અને આથમે છે, એમ જ મનુ યદેહે પણ પોતાના િન ત
સમયે િવદાય લેવી યો ય છે. કૃ ણના કાનમાં પોતાનો જ અવાજ ગું ઊ ો :

કાલોઽ મ લોક યકૃ વૃ ો

લોકો સમાહતુિમહ વૃ :,
ઋતેઽિપ વાં ન ભિવ ય ત સવ
યેઽવ થતા: યિનકેષુ યોધા:
હ ગઈ કાલે જ દેવતાઓએ મોકલાવેલો દૂત ગુ વેશે કૃ ણ પાસે આ યો હતો અને કૃ ણને વસુઓ,
આ દ યો, અ નીકુ મારો, મ ત, તથા સવ દેવતાઓએ મોકલાવેલો સંદેશ આ યો હતો : “ ભુ,
આપે આપનું કાય પૂ ં કયુ છે. તેમ છતાં પૃ વીલોકમાં આપને આનંદ હોય તો ખુશીથી રહો. હં ુ સેવક,
સમયની મૃિત અપાવવા આ યો છુ !ં ”

કૃ ણે ક ું હતું, “યાદવોનો નાશ ન થાય, યાં સુધી પૃ વી પરથી સંપૂણ ભાર ઊતરશે નહ . યદા યદા
હ ધમ ય, લાિનભવિત ભારત, અ યુ થાન અધમ ય, તદા માન સૃ યહ ... એ વાત હ પૂરી
નથી થઈ. મારી સાથે આવેલા મારા તમામ અંશોને એના મૂળ થાને થાિપત કયા િવના મારાથી આ
પૃ વી છોડાય નહ . િવ કમાએ સજલી મૃ યુ, જરા, દુ:ખ અને રોગ ન આપે તેવી ધરા હં ુ સમુ ને
પાછી સ પીશ અને યાર પછી હં ુ વધામ પાછો ફરીશ.”

દૂત આ સંદેશ લઈને વગ તરફ પાછો ગયો.

કાળના િન ત બંધનનો વીકાર હતો એ.

મહાકાળનું વાગત અને મનુ યદેહની િવદાયની િવરલ ઘડી હતી.

ન દવસ — ન રાત, સં યાકાળ... સંિધકાળ...

એક રા ે યારે સમુ પૂરેપૂરી ભરતી પર હતો... સમુ નાં મો ંઓ ભયાનક અવાજ કરતાં કનારા
સુધી આવતાં હતાં અને ફીણ ફીણ થઈ વીખરાઈ જતાં હતાં. રાત વધારે કાળી, વધારે શાંત અને
ભાિવને પોતાના ગભમાં છુ પાવીને વધુ અકળાવનારી થઈને ા રકા પર છવાયેલી હતી. કૃ ણ
પટરાણીના મહે લના ઝ ખામાં આથમતી સાંજથી એકલા બેઠા હતા.

મુહૂત નાં મુહૂત એકલા બેસવું અને િચંતન કરવું એ કૃ ણ માટે નવાઈની વાત નહોતી. મણીએ લ
કરીને આવી એ દવસથી એમને આમ દીઘ સમય સુધી યાન થ થઈને એકલા બેઠલ ે ા વાની ટેવ
પાડી હતી.

મણી માટે એકાંત અને એકલતા વ ચે બહુ ફે ર નહોતો. કૃ ણની તી ા કરતાં બેસી રહે વું, એ જ
ણે ભા ય હતું ા રકાની પટરાણીનું.
ખૂબ બુિ શાળી હતી મણી. િવદુષી કહી શકાય એ ક ાએ શા ો અને રાજનીિતનો અ યાસ કય
હતો. કું ડનપુરના મહારા એ મ અને મણીના ઉછેર વ ચે કોઈ તફાવત નહોતો રા યો. અ -
શ અને રાજનીિતનો અ યાસ ભાઈ-બહે ન બંનેને કરાવાયો હતો.

યારે ક મણીને લાગતું કે એ પણ બી ીઓની જ ેમ સામા યા હોત, આટલી િવદુષી ન હોત તો

સા ં થાત. આટઆટલું િવચારીને યારે ક થાક લાગતો હતો મણીને. કૃ ણ આમ પણ એમની સાથે
સમય ઓછો ગાળતા, અને ગાળે યારે રાજનીિતની વાત કરતા. મણી યારે ક કૃ ણને કહે તી, “એક
પખવા ડયાની તી ા પછી આજ ે મુખ યું છે તમા ં . મારે ા રકાની રાજનીિત કે દુય ધન અને
હ તનાપુર િવશે કોઈ વાત નથી કરવી.” યારે ક લ ને નેવે મૂકીને એ કૃ ણને કહે તી, “નાથ, મને
ેમ કરો. હં ુ પ ની છુ ં તમારી, મં ી નથી.”

હ તો ગઈ કાલે — આખી રાત... ફરી એક વાર એ મહે લની ભ ય અ ાિલકામાં આખી રાત ગી
હતી. આ મહે લની એક એક અ ાિલકા, એક એક ઝ ખો, એક એક ાર અને ારપાળો સુ ધાં એની
શા ત તી ાના સા ી હતાં. છે ાં કેટલાંય વષ થી. એમને હવે તો આ ય પણ નહોતું લાગતું.
રાતભર એના મહાલયમાં સળગતા દીવાઓ ઈને.

એ સૌ ણતા હતા, એની િચર તી ા અને સાંપડતી િનરાશા િવશે.

ા રકાનો એક એક ર તો, એકેએક નગરજન, એકએક ાસાદ અને એકેએક મં દરનાં સવ દેવીદેવતા
એની આંખમાં ખટકતા ઉ ગરાની કથા ણતાં હતાં.

કું ડનપુરના લીલાછમ દેશ, વીણા અને ભ ા નદીના સાંકડા િ કોણાકાર મુખ દેશના હ રયાળા
િવદભમાંથી યારે પહે લી વાર એ અહ ા રકા આવી યારે , કૃ ણની પટરાણી નહોતી બની હ ,
મા વા દ ા હતી સોળ વષની મુ ધા! કૃ ણ ેમમાં અંધ — કૃ ણના આકષણમાં ડૂ બેલી! એમની
આંખોમાં — એમના મોહક હા યમાં — એમના રણકતા અવાજમાં... તણાતી... ભી મક-પુ ી મણી!

પયો ણી નદીને તીરે વસેલું કું ડનપુર હ તનાપુરની દિ ણે હતું.

કું ડનપુરના ઘાટ ઉપર યારે કૃ ણે રથમાંથી હાથ લંબા યો યારે મણીએ ણભર માટે આંખ
મ ચી — એના ઇ દેવનું મરણ કયુ, ને...
એણે પોતાનો હાથ ગોિવંદના હાથમાં મૂ યો.

ફૂલ ચકે એટલી કોમળતાથી ગોિવંદે એને રથમાં લીધી અને રથ વીજળીની ગિતએ સરકી ગયો.

એને માટે એ હ તિમલાપની, એની ાની — એના સમપણની ણ હતી. ગોિવંદ એ જ ણથી એના
પિત — એના ઈ ર — એના ભુ હતા.

મણીને કૃ ણના હાથમાંથી છોડાવીને પાછી લાવવાની િત ા સાથે એનો ભાઈ મ િવદભ છોડીને
એમની પાછળ પ ો હતો. ીકૃ ણ પર એણે રદાર આ મણ કયુ હતું. એને પરાિજત કરી કૃ ણે
વતદાન આ યું હતું.

ફૂલ સરખી કોમળતાથી પોતાનો હાથ પકડનાર એ િ યતમ!

અને, િવદભની આટલી મોટી સેના સામે લડીને પોતાના ે યો ા મનાતા ભાઈને પરાિજત કરનાર એ
આ નબાહુ, પહાડ જ ેવું વ : થળ અને િસંહ જ ેવી ક ટ ધરાવતા એ િવશાલા ી અ ભુત પુ ષને પોતે
પરણી હતી, એ વાતે જ મણી ગ ગદ થઈ ગઈ.

એમની સાથે એ ા રકાના સમુ કનારે ઊતરી હતી. ઘ ં સાંભ ું હતું સુવણનગરી ા રકા િવશે,
આજ ે ઈને આ યચ કત હતી એ! ણે ચાંદી પાથરી હોય એવી ઝીણી સુંવાળી સફે દ રે તી હતી
અહ ની! એણે દ રયા કનારે ઊતરીને રે તીની મુ ી ભરી, સુંવાળી સફે દ રે તી સરસરાટ કરતી સરકી
ગઈ એની હથેળીમાંથી — હવામાં ઝીણી ઝીણી કણો કોઈ અ પ આકાર રચતી અલોપ થઈ ગઈ.

એના નાથે પાછળ ફરીને આ યું —

ને એ હ યા — મીઠુ.ં .. મોહક... એ જ મુ ધ કરી નાખતું લા યભયુ મત!

યારે નહોતું સમ યું એને કે એ રે તીની મુ ી નહોતી-

એ તો સમય ભય હતો એણે એની મુ ીમાં, જ ે સરકતો ગયો, સરકી ગયો.

કેટલાં વષ હશે કોને ખબર? કોઈ નાની સમયાવિધ નથી — ગોિવંદ િવિધવ લ કરીને એને આ
મહાલયમાં લા યા હતા.
એના પોતાના મહાલયમાં થમ રાિ અને આજની રાિ માં કોઈ અંતર નહોતું.

યારે ય ગોિવંદ રાિ ભર નહોતા આ યા, આજ ે આ યા છતાંયે નથી અહ .

આજ ે પણ મરણ છે એ લ ની પહે લી રાિ .

પોતાના મહાલયમાં ગાળેલી એ થમ રાત સમણાંની રાિ હતી. સળંગ ફૂલમાળાઓ — સુશોિભત
ફૂલપાંદડીઓની રં ગોળીઓ — અ રની દીપાવલીથી સુગંિધત ઓરડો અને રે શમી ચાદરથી સુશોિભત
ઢોિલયો.

એને આ રાિ ની જ મોજ મથી ણે તી ા હતી. ફરફરતા સમુ તટના પવન સાથે ભટકાતાં ખુ ાં
કમાડ, ઝ ખાની બારીઓના દરવા , ઊડતી ફૂલમાળાઓ સાથે એને “ગોિવંદ... ગોિવંદ આ યા”નો
આભાસ થતો ર ો — રે શમી પડદાની રણઝણતી ઘંટડીઓ — એને ણે વાંસળી લાગવા માંડી.

છતાં એની તી ા, તી ા જ બની રહી.

વૈજયંતીના પહે રનાર, મોરમુકુટધારી એના વહાલમ ન આ યા!

કોઈ વહાણ ફસાયાં હતાં ા રકાના દ રયા કનારે , એને ઉગારવા ચાલી ગયા કૃ ણ. એની વનનૈયાને
તી ાના અફાટ સમુ માં એકલી અટૂ લી છોડીને.

એનાં લ ની થમ રાિ હતી આ.

એણે યું કે આટઆટલાં તપ પછીયે એણે એના ઈ રને મેળ યા નહોતા.

એના ભુ — એના િ યતમ — એના પિત, એની એકલીના નહોતા. એમનો સમય અને એ પોતે પણ
સૌના હતા. પહે લાં બી સૌના પછી વધે તો એના.

ગોિવંદ એના પિત હતા અને એ ા રકાની પટરાણી! પરં તુ સાચે જ એણે આ તો નહોતું માં યું!

એ પહે લી નહોતી —
ને, છે ીયે એ નહોતી. એ એમને ચાહતી હતી, ઝંખતી હતી, સમિપત હતી, પરં તુ એ એકલી જ
નહોતી. જ ે એમને િવશે આવો ભાવ ધરાવતી હતી. આખું ગોકુ ળ, આખું ા રકા, આખું હ તનાપુર,
આખું ઇ થ, તમામ યાદવો, કુંતી મા, સવ પાંડવો, મોટા ભાઈ બલરામ, મા દેવકી, સુભ ાબહે ન,
ઉ વ, અ ૂ ર, િવદુર, નારદ અને... અને...

એક ધડકારો ચૂકી ગયું મણીનું દય, અને પછી મહાક થી આ યું એ નામ —

રાધા!

કોનાં કોનાં નામ લે એ? સવ કૃ ણમય — કૃ ણસમિપત — કૃ ણલીન હતાં.

અને, કૃ ણ પણ એ તમામ માટે પોતાનો વ આપતાં લગીરે િવચાર કરે એમ નહોતા. જ ેમ એણે પ
પાઠવીને કૃ ણને િશશુપાલ સાથેના પોતાના િવવાહમાંથી ઉગારવા બોલા યા, એમ બી સવ પણ
પોતાની મુ કેલીમાં-દુ:ખમાં કૃ ણનું મરણ કરતાં ને કૃ ણ સવની સહાય માટે સદા ત પર રહે તા.

મણી હં મેશાં ફ રયાદ કરતી, “મારે માટે, મારી લાગણીઓ, મારી ઝંખનાઓ, મારાં વ નાંઓ માટે
સમય જ યાં હતો, ઘડીનોય.”

આજ ે પણ રાધા-કૃ ણ નામ લેવાતું લોક ભે, કોઈ મણી-કૃ ણ નહોતું કહે તું.

“શા માટે?” મણીને ઘણી વાર િવચાર આવતો, “એ, એ પ ની હતી કૃ ણની, પટરાણી હતી
ા રકાની, લ કરીને લા યા હતા કૃ ણ એને, ને છતાંયે...”

મણીને થોડાંક વષ ઉપર બનેલો સંગ મૃિતમાં આવી ગયો.

એક વાર એના મહે લમાં જ મા મી ગાળવાનું વચન આ યું હતું કૃ ણે.

દવસભરના ઉ સવોમાંથી મુ ત થઈને કૃ ણ આ યા, ખરે જ!

મણીએ ઢળતી સાંજ ે ગવા માં ગોિવંદને સોનાની વાંસળી ભેટ આપી. હીરા-માણેક અને નીલમના
મોર-પોપટ જડેલી. છેડ ે સોનેરી રે શમના બે ફૂમતાં ઝૂલતાં હતાં.
કૃ ણ ઘડીભર ઈર ા મણી સામે. અને એ આંખો એવી તો આરપાર નીકળી કે...

એમણે વાંસળી કોરે મૂકી અને ભેટમાં બાંધેલો પાંચજ ય ઉપા ો. એવા તો વેદનામય અવાજ ે ફૂં યો.

... એ અવાજ મરણમાં આવતાં આજ ે પણ કાને હાથ દઈ દે છે મણી. ગોિવંદની આંખમાંથી

સરકતી અ ુધારા અને પાંચજ યનો એ દન જ ેવો વેદનાથી તરફડતો નાદ!

કૃ ણને પીપળા નીચે આજ ે પણ એ પાંચજ ય વગાડતાં થયેલી વેદના સાંભરી આવી.

મણીની આંખોમાં જ ે તરછોડાયાના, છેતરાયાના ભાવ યા હતા એ જ ભાવ — એ જ આંખો ફરી

તરવરી રહી કૃ ણની મ ચેલી આંખો સામે.

કેમ કરીને સમ વે એ પોતાની િ ય પ નીને કે પીડા વાંસળી ઈને ઉ ભવી હતી એ સાચું.

પણ, એ વાંસળી સાથે ડાયેલી રાધાના મરણની પીડા નહોતી એ. એ પીડા આવનારા મહાયુ ની
હતી.

ાવણ માસની કૃ ણપ ની આઠમની એ સાંજ ે કૃ ણના મનમાં આવનારી કાિતકીપૂિણમાને દવસે

થનારી ભયાવહ ઘટનાનો અવાજ ગું ર ો હતો.

આજના ઉ સવમાં એમને દેખાતી હતી આવનારી મહાસંહારની નાચતી ભૂતાવળ... હાથીઓની િચંઘાડ,
ઘોડાઓની હાવળ.

અને એમની િનદ ષ, િ ય પ ની એમને વાંસળીની ભેટ ધરતી હતી... એ એમને વનનો રાગ આપતી
હતી.

એ એવું અપૂવ સંગીત, જ ે એમના શુ , પિવ બાળપણના ઉ ાસપૂણ દવસોનું મરણ હતું.
વાંસળીમાં મા રાધા નહોતી. એમાં મા યશોદા અને નંદબાબા હતા. ભાઈ બલરામ અને અસં ય
ગોપિમ ો હતા.

યમુનાનો કનારો અને વૃ ોની ગાઢી વનરા હતી.

તોફાનો હતાં.

આનંદ હતો.

ઉ સવ હતો.

અને, એથી જ એમણે પાંચજ ય ફૂં યો હતો. મહાકાળની વાણી હવે દસેય દશામાં ગુંજવાની હતી,
કેટલીય મરણચીસોથી આવનારી અનેક રાિ ઓ િન ાિવહોણી બનવાની હતી.

અનેક ીઓ િવધવા–બાળકો અનાથ બનવાનાં હતાં.

અને પોતે, એ બધાના સા ી બનવાના હતા. મા સા ી... એ એમનું કમ હતું. એ એમનું અિનવાય
ભાિવ હતું.

આવા સમયે એમની પ ની એમને સુવણની વાંસળી ભેટ ધરતી હતી.

અહ , આ પળે, આટલાં બધાં વષ પછી પણ મણીની પીડાએ, એની આહત એ કૃ ણની

આંખોમાં પાણી લાવી દીધાં.

મણીને એ સંગ મરણ આવતાં આજ ે પણ રાધાની ઈ યા આવી ગઈ.

હં ુ યાદવોની ભા યલ મી, ા રકાની િસંહાસનહાિસની, પટરાણી ખરી, પણ કૃ ણિ યા નહ હં ુ , એ તો

રાધા! સખી પણ હં ુ નહ , એ ૌપદી! ઘડી ઘડી રસાતી, ખીજ ે ભરાતી અને જ ેને કૃ ણ આળપંપાળ,
અનુનય-િવનય કરીને મનાવે એ સ યભામા પણ હં ુ નહ . કૃ ણનો પશ પામી સુંદર બનતી કુ , કે
સવાગસુંદરી બનતી િ વ ા પણ હં ુ તો નહ જ ને?

ચા હાિસની શૈ યા કે ંબવાનની પુ ી રો હણી — જ ે કૃ ણ માટે વ આપી શકે એ પણ, હં ુ તો નહ

જ.

તો પછી હં ુ કોણ?

કૃ ણના વનમાં મા ં થાન શું?

કૃ ણ તો ભુ... અજુનને ગીતા કહે નાર, િવરાટ વ પનું દશન કરાવનાર, માતાને મુખમાં ાંડ
દેખાડનાર, ગોવધનધારી, કુ ે ના સારિથ! પરં તુ હં ુ તો સામા યા છુ ,ં મ ‘મારા’ ગોિવંદને માં યા હતા
પિત વ પે.

એવો પિત, જ ે ેમ કરે , વઢે-લડે, ભૂલ કાઢે, રસાય અને મનાવેય ખરો. સૂયનારાયણના ઢળતાં ઘેર
આવે, ને રાિ સમયે મને બાહુપાશમાં લે. ગાઢ રિત પછી ઊઘડતી સવારે જ ેને હં ુ મારી િનકટ .

આ કંઈ વધુ પડતી ઝંખના નહોતી અને છતાં...

મણીની પડી.

કૃ ણ ગવા માં ઊભા ઊભા કંઈક િવચારી ર ા હતા. અહ , કૃ ણની પીઠ િનહાળતી એની પટરાણી
પણ આજ ે િવચારે ચઢી હતી.

“લ ના ોકો પ નીને સહધમચા રણી કહે છે, સહધમચા રણી! કેવું છલ છે આ શ દમાં,
સહધમચા રણી એટલે ધમમાં સાથે ચાલનારી.

અને ધમ શું? તી ા કરવી તે કે પોતાને ર તે ચાલી જતા કૃ ણ બોલાવે એની રાહ તાં એમના
માગમાં ઊભા રહે વું તે.

કૃ ણ પટરાણીના મહે લના ઝ ખામાં આથમતી સાંજથી એકલા બેઠા હતા.

“શું િવચારતા હશે ગોિવંદ?”

મણીને ફરી એ જ િવચાર પજવી ર ા હતા. કુ ે ના યુ પછી કલાકો કૃ ણ આમ શાંત ચૂપચાપ

બેસીને આથમતો સૂરજ િનહાળતા રહે તા. આ મૌનની મણીને હવે તો ટેવ પડવા લાગી હતી. પરં તુ
આજનું મૌન, આજનું એકાંત ણે અકળાવના ં હતું. કોઈ અમંગળ ઘટનાના ઓછાયા કૃ ણની
આંખોમાં સમુ નાં મો ંની જ ેમ જ પછડાઈ પછડાઈને ફીણ થઈને વીખરાતા હતા. રાિ ના બી હર
પછી મણીની ધીરજ ન રહી, એણે ઉ વને બોલાવવા દાસી મોકલી.

ઉ વ આટલી રા ે પણ ણનોય િવલંબ કયા વગર મણીનું કહે ણ મળતાં જ આવી પહ યા.
બંનેએ એકલા બેઠલ
ે ા કૃ ણની કાળી રાતમાં ઓગળી જતી આકૃ િત ઈ. કૃ ણની પીઠ ઈને ઉ વને
કોણ ણે કેમ, બનનારી ઘટનાનું આ દં સંભળાયું. સતત યો ાની જ ેમ તણાયેલા રહે તા એ ખભા, એ
િવશાળ છાતી અને એ આરસપહાણના પ થર જ ેવી લીસી પીઠ... એ િસંહ જ ેવી પાતળી ક ટ, ક ટ
ઉપર બાંધેલો ક ટબંધ... નીચે પીતાંબર.

ઉ વનું દય એક ધબકાર ચૂકી ગયું. કોઈ દવસ નહ ને આજ ે ઉ વને ણે એમ થયું કે એ એના

સખાને, િ ય ભુન,ે એના ાસ- ાણને ફરી નહ ઈ શકે.

ઉ વ સામા યત: કૃ ણના મૌનમાં કદી ખલેલ ન પહ ચાડતા, પરં તુ આજ ે આ િવચારની સાથે જ ઉ વ
ઝ ખામાં પહ ચી ગયા. ભુના પગ પકડી લીધા. એમની આંખોમાં આંસુ હતાં.

“ ભુ, આ કઈ લીલા છે? શા માટે આમ મને યિથત કરો છો?”

હવાનો એક ભેજવાળો ખારો સપાટો આ યો. કૃ ણનું ઉ રીય ઊડીને ઉ વના માથે ફે લાઈ ગયું. કૃ ણે
ખૂબ કોમળતાથી એ ઉ રીય પાછુ ં ખ યું અને ફૂલ ચૂંટતા હોય એટલી કોમળતાથી ઉ વને ખભેથી
પકડીને ઊભા કયા, છાતી સરસો ચાં યા. ઉ વ ુસકે ુસકે રડી પ ા. દન ણે નાિભમાંથી
નીકળતું હતું. આવનારી કોઈ એક ણ ઉ વ અ યારથી અનુભવી ર ો હતો ણે!

“ ભુ, શું થાય છે? કેમ થાય છે?” ઉ વે ંધાયેલા કંઠ ે પૂ ું.

કૃ ણે ઉ વના માથે હાથ ફે ર યો. હમાલયની ઠંડક ણે ઉ વના ંએ ંએ યાપી ગઈ. ઉ વે કૃ ણની
આંખમાં આંખ નાખી. કૃ ણની આંખો પણ સહે જ ભીની હતી, કદાચ!

“શું?” કૃ ણે પૂ ું એક મત સાથે.

ઉ વ ફ રયાદભરી આંખે ઈ ર ો. ણે સકડો ં ી જ ેમ પછડાટ

ો એના હોઠ પર સમુ નાં મ ન
ખાતા હતા. પળભર પહે લાં એને આવેલો િવચાર, એના મનની મણા હતો કે કોઈ આવનારી ણની
આગાહી? ઉ વ એકીટશે આંસુના પડદાને વ ધીને કૃ ણ સામે ઈ ર ો. એમની આંખોમાંથી ણે
યમુના વહી રહી હતી.
કૃ ણે ઉ વનો હાથ પક ો. કોઈ િનણય કરતા હોય એમ પળભર માટે આંખો મ ચી, હોઠ ભ યા.
ણેક એમ જ ઊભા ર ા. ઉ વનો હાથ પંપાળતા.

અને હમાલયની કંદરાઓમાંથી આવતો હોય એવો ઘેરો, ડો, ગંભીર અવાજ મણીના મહે લના
ગુંબ માં પડઘાવા લા યો :

“હવે સમય નથી, તું બદ રકા મ ચા યો , યાદવોનો સંહાર િન ત છે! ા રકાના સૌથી ચા
મહે લના સુવણકળશને સમુ નાં મો ં પોતાની અંદર સમાવી લે યારે તું હમાલયના ખોળે પહ ચીને
શાંિત અને સુખ પામે એવી મારી મનોકામના છે.”

ઉ વને લા યું કે ણે આ જ ણ એની અંિતમ ણ છે! એના િ ય સખા, એના ભુ, એના ાણ આ
શું કહી ર ા હતા? કૃ ણ નહ હોય? તો શું હશે? શા માટે બદ રકા મ કે હમાલય જવાનું? કૃ ણ
િવનાની આ ધરતી ઉ વ માટે નરકથી પણ નકામી હતી.

ઉ વ ફરી એક વાર કૃ ણના ચરણમાં ઝૂકી ગયા.

દૂર ઊભેલી મણી આખુંય ય ઈ રહી હતી. કૃ ણની ભીની આંખો આછા ઉ સમાં ચમકતી
હતી. મણીને એક વાર થયું કે એ દોડીને કૃ ણને આિલંગી ય. કયા દુ:ખે એના વામીની આંખો
પલળી હતી એ ન ણે યાં સુધી રાિ ઓ ગીને જ વીતવાની હતી હવે. ...

કેટલાંય વષ , કેટલાય દવસો અને રાિ ઓ કૃ ણની સાથે, કૃ ણમય થઈને ગા ાં હતાં મણીએ! એ
જ કૃ ણ જ ેને મણી નખિશખ ઓળખતી... એના ગમા-અણગમા, એનાં સુખ-અસુખ, એની િચંતાઓ
અને ઝંખનાઓને પોતાની માનીને વી ગયેલી કૃ ણની અધાગનાને આજ ે વાસુદેવ ણે કોઈ
અ યા, કોઈ બી લા યા!

મણીનું કાળજુ ં ધક ધક કરવા લા યું. શું હતું એવું કે જ ે પોતાનો પિત પોતાને નહોતો કહી શકતો
અને ઉ વ સાથે વહચી ર ો હતો.

સાત-સાત રાણીઓ સાથે કૃ ણને વહચતી આ પટરાણી આજ ે પહે લી વાર કૃ ણ િવશેનો અિધકારભાવ
પોતાની અંદર આળસ મરડતો અનુભવી રહી.
ઉ વે કૃ ણનાં ચરણ આંસુથી પખાળવા માં ાં : “ના ભુ, હં ુ યાંય નહ . તમને છોડીને મને
યાંય નહ ગોઠે.”

“ઉ વ! ભૂલી ગયો? ભૂલી ગયો મારી વાત? કુ ે માં અજુનને કહે લી આખી વાત તને ફરી કહે વી
પડશે? જ ે જ મે છે, તેનું મૃ યુ િન ત છે.”

ઉ વ વચમાં જ ંધાયેલા કંઠ ે ઉ કેરાઈને બોલી પ ા, “ ભુ હં ુ પણ જ યો છુ ,ં તો મને શા માટે?”

કૃ ણે મા મત કયુ. એ મતમાં ઉ વના સકડો ોના ઉ રો હતા. કુ ે ની વ ચોવચ ઊભેલો

એ રથ, એના સારિથ અને સારિથના મુખે કહે વાયેલી આખેઆખી ગીતા એ મતમા માં આવી ગઈ.

“સમ તનો વીકાર કર, સુખ વીકારે છે, એમ જ દુ:ખ વીકાર. જ મ વીકાય છે, એમ જ મૃ યુનો
વીકાર કરવો એ તારો ધમ છે, ઉ વ, સમયને પાર, સમયની આ ા િવના કશું જ સંભવતું નથી અને
સમય મહાકાળ છે. સૌને સમાનભાવે વીકારતો મહાકાળ... આજ ે એ મહાકાળ પોતાના બાહુ ફે લાવીને
મને બોલાવે છે, મારે જવું ર ું, ઉ વ.”

“અને હં ુ ભુ? મને યારે વીકારશે મહાકાળ?”

“સમય કોઈના વશમાં નથી.” કૃ ણે ક ણામય એ ણે ઉ વનો િવષાદ ધોવા માં ો.

“સુખદુ:ખને સમાન માનનારો અને કશાયનો ષે િવનાનો જ ે મારો ભ ત છે, એ મારામાં ા સાથે
તમામ પ ર થિતઓને મારી સાદી સમ ને વીકારે છે.”

ઉ વના ચહે રા પર વરસાદ પડી ગયા પછીના તડકા જ ેવું મત ગ ું. ભીની આંખે, હોઠ ઉપર
મત સાથે ઉ વે ઘૂંટિણયે પડીને હાથ ા. ણે કૃ ણની વાતને વીકારતો હોય!

મણી આ ય ઈ રહી.

“એવું તે શું હતું, જ ેને િવશે કૃ ણ ઉ વને આટલી કોમળતાથી સમ વી ર ા હતા?”

ઉ વ ધીરે ધીરે ઊભા થયા અને ણે આ મા િવનાનું શરીર હોય એમ મંથર ગિતએ મણીના
ઓરડામાંથી બહાર નીકળી ગયા. બી કોઈ પણ સંગે મણીને ણામ કયા િવના કે શુભ રાિ
ક ા િવના ઉ વ ય એવું શ ય જ નહોતું. મણી આ યચ કત પોતાની સામેથી પસાર થતા
ઉ વને ઈ રહી. એના ચહે રા પર કોઈ અપાિથવ તેજ હતુ.ં એના હોઠ મતમાં ખૂલેલા હતા અને
આંખોમાંથી અનવરત આંસુ વહી ર ાં હતાં.

મણી ઉ વની પાછળ દોડી, પરં તુ ઉ વ ણે મહે લના પ થરો પર નહ , હવામાં પગલાં ભરતો
હોય એમ બહાર નીકળી ગયો. ારપાળ, દાસીઓ કે બી કોઈ પણ ચહે રા ણે હવે ઉ વ
ઓળખતા જ ન હોય એમ એની આંખો અનંતમાં ખોડાયેલી હતી. આકાશ તરફ મીટ માંડીને કોણ
ણે કઈ આવનારી ણ માટે પોતાનું કાળજુ ં મજબૂત કરી ર ા હતા એ.

મણી પાછી ફરી યારે ફરી કૃ ણ સમુ ની સામે ઈ ર ા હતા.

રાિ નો ી હર પૂરો થવાની તૈયારીમાં હતો. સમુ ધીમે ધીમે શાંત થઈ ગયો હતો. મો ં અવાજ
કયા િવના કનારા સુધી આવીને વીખરાઈ જતાં હતાં. પૂવાકાશમાં લાલી છવાવા લાગી હતી અને
સૂયનારાયણ આવનારા દવસનો સંદેશ લઈને પધારવાની તૈયારીમાં હતા.

આકાશમાં છવાયેલી લાલી કૃ ણની આંખોમાં િતિબંિબત થતી હતી. આખી રાતનો ઉ ગરો અને
ભીનાશ મળીને કોઈ અજબ રં ગ આપતા હતા, કૃ ણની આંખોને.

મણી આગળ વધી. ઝ ખામાં ઊભેલા કૃ ણની બાજુમાં જઈને ઊભી રહી. થોડીક ણો એમ જ
પસાર થવા દઈને મણીએ કૃ ણના ખભા પર હાથ મૂ યો.

કૃ ણે બાજુમાં ઊભેલી મણી તરફ યું.

મણી એ આંખોને, એ લાલાશને, એ ભીનાશને, એ ચહે રા પરના ભાવને ણે ઓળખતી જ નહોતી.

જ ેણે મણી તરફ યું એ કૃ ણ મણીના પિત વાસુદેવ નહોતા.

આ એ ગોવાિળયો નહોતો જ ે એને કું ડનપુરથી રથમાં ઉપાડી લા યો હતો. આ એ ેમી નહોતો, જ ેની
સાથે ગાઢ રિતમાં ચૂર ચૂર થઈ જવાય એવી રાિ ઓ ગાળી હતી એણે આ ા રકાનો રા નહોતો,
જ ેની એ પટરાણી કહે વાતી હતી. કોણ હતો એ?

મણી કૃ ણ તરફ અસમંજસમાં ઈ રહી.

એ અકળ, ન સમ ય એવા ભાવ ધરાવતો અ યો પરં તુ પીડામાં ડૂ બેલો ચહે રો કોનો હતો? મણી
િવચારતી રહી.

“કહો.” કૃ ણે ક ું. અવાજ સાવ ીણ, લાન હતો.

“કહે વાનું તો તમારે છે વામી.” મણીએ ઉપાલંભ કય .

“હં ુ ? શું કહં ુ તમને?”

“ઉ વને શું ક ું?”

“તો ઉ વને જ ે ક ું એ ણવું છે તમારે !”

“અંગત હોય તો ન કહે શો. આ હ નથી.”

“ઇ છા છે ણવાની!” કૃ ણના ચહે રા પર મત આવીને િવલાઈ ગયું.

“ન હોય? હં ુ અધાગના છુ ં તમારી, મા સુખમાં નહ , દુ:ખમાં પણ.”

કૃ ણે પોતાનો હાથ મણીની પીઠ પર થઈને ખભા પર મૂ યો. એને ન ક ખચી અને પછી સાવ
કાનમાં પોતાનું મોઢું લઈ જઈને હોઠ ફફડા યા.

“િ યે, આવો સુંદર િનકટતમ સમય હવે પૂરો થવામાં છે. તમારો પશ, તમારો સાથ કદાચ અહ સુધી
જ હતો. સમયે ફરી એક વાર સાદ દીધો છે. આપણે યાણ કરવાનું છે.”

મણીએ ફાટેલી આંખે કૃ ણ સામે યું.

એમના ચહે રા પર હં મેશ રહે તું એ ભુવનમો હની શાંત મત હતું! મણીએ કૃ ણને ખભામાંથી
પકડીને હલબલાવી ના યા.

“એટલે? મનુ યદેહનો ધમ પૂરો થયો?”

“દેવી, દરે કનો ધમ પૂરો થાય છે, પૂણતા જ સ ય છે, અને સ ય િસવાય કૃ ણ કેવી રીતે સંભવી શકે?”
“પરં તુ ભુ, શું આ જ એકમા સ ય છે?” મણીની આંખોમાં ણે અ ા હતી. જ ેની સાથે મા
ાના બળે હાથ પકડીને ચાલી આવી હતી, એ માણસની વાત પર આજ ે પહે લી વાર એને શંકા
ગી હતી.

“શું કહો છો, ણો છો ભુ?”

કૃ ણના ચહે રા પર હ યે મત હતું.

“િ યે, અધાગના છો તમે, મ આજ સુધી યા િવના કશુંયે ક ું છે?”

મણીની આંખો છલછલાઈ ઊઠી. “એટલે? તમે... હવે...”

“મનુ યદેહનો ધમ પૂરો થયો છે, િ યે!”

“અને હં ુ ?” મણીનો કંઠ ંધાતો જતો હતો. એની આંખો હવે આંસુને ખાળી શકે એમ નહોતી.

“અધુ અંગ યારે ય ગયું હોય અને અધુ બાકી રહે એવું બ યું છે? તમે તો મારા શરીરનો, મારા
આ માનો ભાગ છો.”

“પરં તુ...” મણીને ઘ ં કહે વું હતું, ઘ ં પૂછવું હતું. પરં તુ કૃ ણના ચહે રા પર એક કદી ન યેલો
ભાવ એને રોકી ર ો હતો. એણે ઘડીભર કૃ ણ સામે યા કયુ. આંખોમાંથી વહે તાં આંસુ કેમ રોકવાં
એ જ નહોતું સમ તું મણીને...

કૃ ણે પોતાની એ િ ય પ નીને બાહુપાશમાં લીધી. છાતી સરસી ચાંપી દીધી. અ યાર સુધી માંડ માંડ
રોકેલું દન ુસકો બનીને ંએ ંએ ફૂટી નીક ું. મણી આખો મહે લ ૂ ય એમ રડી રહી
હતી. કૃ ણની છાતી પર એ આંસુઓ રે લાઈ ર ાં હતાં. એમની માળા — ઉ રીય પલળી ર ાં હતાં
અને દૂર અનંતમાં તી કૃ ણની આંખોમાં ણે સંદેશ હતો : વગના એ વસુઓ, આ દ યો,
અ નીકુ મારો, મ ત, તથા સવ દેવતાઓ માટે, “બસ! હં ુ હવે આવી ર ો છુ !ં ”

હર ય-કિપલાના પટમાં ણે કુ ે રચાઈ ગયું હતું. એક તરફ પાંડવસેના અને બી તરફ

કૌરવસેનાને તા મ યમાં ઊભેલા રથમાં ગાંડીવ ય ને યુ ન કરવાની દલીલ કરતો અજુન અને
િવરાટ વ પનું દશન આપતા કૃ ણ હ ય ણે અહ જ હતા.
ઘેરા ગંભીર અવાજ ે પાંચજ ય ફૂંકાઈ ર ો હતો અને કૃ ણ કહી ર ા હતા, “જ ેમને પોતાના વ પનું
ાન થયું છે એ કામ, ોધ આ દથી ર હત છે અને જ ેમણે િચ ને વશ કયુ છે તેવાઓને સવ
િનિવક પ સમાિધનો જ અનુભવ થાય છે.”

કૃ ણનો અવાજ ણે અજુનને જ નહ , સમ િવ ને સંદેશ આપવા માટે ગું ર ો હતો. “જ ે કશાનો

ષે કરતો નથી અને કશાની અપે ા રાખતો નથી તેવો ઇ યોથી પર થયેલો મનુ ય અનાયાસે
સંસારનાં બંધનોથી મુ ત બ યો છે.

“જ ેનું મન પોતાને વશ છે, તે િજતે ય અને શુ અંત:કરણવાળો છે, જ ેનો આ મા િવ તરીને સવ

ાણીઓના આ મા પ બ યો છે, જ ે જ મ-મરણના બંધનથી મુ ત છે.”

શા માટે આ મનુ યદેહનો યાગ આટલો બધો પીડાકારી હતો? શું દરે ક મનુ ય આટલી જ પીડામાંથી
પસાર થતો હશે?

કૃ ણની બંધ આંખો એક અક ય, અિનવાય પીડામાંથી પસાર થઈ રહી હતી. માતા દેવકીના ઉદરમાં
જ ે અંધકાર, અને ાવણમાસની કૃ ણપ ની અ મીએ અવતરણના સમયે જ ે પીડા કૃ ણે ભોગવી હતી
એ પીડા અને આજની પીડા...

મનુ યાવતાર શું પીડાથી શ થઈને પીડામાં પૂણ થતી એક યા ા મા જ હતી?

“જ મેલાનું મૃ યુ ન ી છે અને મૃ યુ થયા પછી જ મ ન ી છે. ન હ યતે હ યમાને શરીરે .”

પોતાના જ શ દો કૃ ણને યથ લાગી ર ા હતા. કયાં બંધનો, કઈ લાગણીઓ, કયા સંબંધોમાંથી મુ ત

રહી શકયા હતા પોતે? શું સાચે જ એમનું કાય પૃ વીલોક પર પૂ ં થયું હતું?

શું સાચે જ આ પૃ વી ભારમુ ત હતી હવે?

શું એમને હવે જવાની ર મળી હતી?

મા દેવકી અને િપતા વસુદેવ, ગોકુ ળની ગલીઓ અને યમુનાનો વાહ શું એમને જવા દેવા માટે તૈયાર
હતાં?
શા માટે? શા માટે આ બંધનોમાં અટવાઈને કૃ ણ વધુ ને વધુ પીડા ભોગવવા તૈયાર થયા હતા આજ ે?

અંગૂઠામાં પેઠલ
ે ું જરાનું તીર શરીરમાંથી ર ત વહે વડાવી ર ું હતું.

કૃ ણના પગ પાસે એક નાનું ખાબોિચયું બની ગયું હતું. જરા લાચાર થઈને બેઠો હતો. કૃ ણની આંખો
હ યે બંધ હતી.

“ ભુ, શું ક ં જ ેનાથી તમને સુખ થાય?”

“જરા, તા ં કામ પીડા આપવાનું, મુ ત આપવાનું છે, અસુખ પહ ચાડવાનું છે. તું સુખ આપવાના
યાસમાં પણ અસુખ જ આપીશ.” કૃ ણના ચહે રા પર િવલસતું એ મત અકબંધ હતું.

મોરિપ છોના ઢગલેઢગલા એમની આસપાસ વીખરાઈ ર ા હતા. વાંસળીનો સૂર હ ય બંધ નહોતો
થયો.

વાંસળીના એ સૂરને પેલે પારથી એક અવાજ સંભળાતો હતો. હાલરડુ ં ગાતો હોય એવો હૂંફાળો અને
હે તાળ અવાજ.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!” મા યશોદા બેબાકળાં થઈ બૂમો પાડતાં

હતાં.

નાનકડો કૃ ણ ઘરના આંગણાના વૃ ની પાછળ છુ પાઈને અકળાયેલી, િચડાયેલી માને ઈ ર ો હતો.

આ િન ય મ હતો.

જમવાના સમયે મા બૂમો પાડી પાડીને થાકી ય અને કા’નો આવે જ નહ . છેવટે મા એને શોધવા
નીકળે અને કાન પકડીને ઘર ભેગો કરે .

આજ ે પણ કા’નો ઘેર તો આવી ગયો હતો... છતાં, માને સતાવવાની મ છોડી શકે એમ નહોતો.

મા યશોદા કંટા ાં. ઘરની બહાર નીક ાં, એમણે વૃ ની પાછળ સંતાયેલા કા’નાનું પીતાંબર યું.
માએ દોડીને બી તરફથી કા’નાને પક ો... પકડીને ઘેર લા યાં અને જમવા બેસા ો.
“ચાલ કા’ના, મોઢું ખોલ.”

“ હં ુ .” કા’નો ભ સેલા હોઠે અદબ વાળીને બેઠો હતો. આજ ે એણે માને સતાવવાનું ન ી જ કરી લીધું
હતું.

“મોઢું ખોલે છે કે નહ ?”

“ હં ુ .”

માએ ઘડીભર કા’ના સામે યા કયુ. એની આંખોમાં ગુ સો હતો.

“નથી ખાવું ને?”

“ હં ુ .”

“ હ , પછી દવસભર ખાવા નહ આપું.”

“ હં ુ ” કા’નાએ ખભા ઉલા ા.

“મારી પાસે ખાવાનું માગવા આ યો તો મારીશ.” માને પણ ખબર હતી કે આ વા યનો કોઈ અથ
નહોતો!

“ભલે” કા’નો ઊભો થઈ ગયો અને બહારની તરફ દોડી ગયો.

“કા’ના... કા’ના...” મા બૂમ પાડતી રહી અને કા’નો ઘરમાંથી બહાર ભાગી ગયો.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!” એક મધુરો સૂર યમુનાના કાંઠ ે કાંઠ ે ફરતો
યારનો એને બોલાવી ર ો હતો. એણે બૂમ તો સાંભળી પણ કોઈ જવાબ ના આ યો. અ યારે એ
ગુ સામાં હતો. રસાયેલો, િચડાયેલો કા’નો યમુનામાં એક એક પ થર નાખી ર ો હતો. પ થર પડતાં
‘ડબૂક’ અવાજ થતો અને પ થર તિળયે જઈને બેસતો. યમુનાનો વાહ કલકલ કરતો વહી ર ો હતો.
પંખીઓનો કલબલાટ યમુનાના વાહના અવાજ સાથે ણે સૂર િમલાવતો હતો. સૂરજ મહારાજ
સં યાકાશ તરફ ગિત કરી ર ા હતા.
દવસભરનો ભૂ યો કા’નો થોડો ગુ સામાં, થોડો પ ા ાપમાં અને થોડો અકળામણમાં યમુનામાં પગ
બોળીને એક પછી એક પ થર નાખી ર ો હતો.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!” હવે એ મીઠો અવાજ સાવ ન ક,

ની સામે આવીને ઊભો. રાધા એને શોધતી છેક યમુના કનારે આવી પહ ચી. “શું કરે છે અહ ?
સવારથી શોધું છુ ં તને.”

“શું કામ?” કા’નાનો ગુ સો સહે જ પણ ઘ ો નહોતો. ભૂ યા પેટ ે એને બધા પર ગુ સો આવતો. માને
સતાવવા જતાં આજ ે પોતે જ ફસાઈ પ ો હતો.

“શું કામ!” રાધાની આંખો આ યમાં પહોળી થઈ. એ પણ કા’નાની બાજુમાં નદીના કાંઠ ે બેસી ગઈ.
કા’નાનો આ વખતે નંખાયેલો પ થર રાધાએ પાણીમાં પડે એ પહે લાં જ ઝીલી લીધો.

“હં ુ શું કામ શોધું છુ ં તને, રોજ?”

“એ જ તો હં ુ પૂછુ ં છુ .ં , મા ં માથું ના ખા.”

“માથું!” રાધાએ એનો હાથ કા’નાના વાળમાં પરો યો અને વાળ વ ખી ના યા, “ગુ સામાં લાગે છે.”

“હા.” કા’નાએ એના હાથમાંથી પ થર ઝૂંટ યો અને પાણીમાં ફ યો.

“ભૂ યો પણ છુ .ં ”

રાધા હસી, “તે મા જમવા બોલાવે યારે જમી લઈએ ને! કેમ ના જ યો?”

“તને પૂ ું નહોતું ને એટલે.”

“હવે હં ુ હા પાડુ ં છુ ,ં જમી લે.” પાણીમાં પગ હલાવતી રાધા ખડખડાટ હસતી હતી.

“તું જઈશ અહ થી?”

“હા તો! પણ તને લઈને. મને માએ તને બોલાવવા મોકલી છે.”
“તો યારની કહે તી કેમ નથી?”

“ત યાં પૂ ું?” રાધા હ ય હસતી હતી.

“ચાલ ઊભી થા.” કા’નો ઊભો થઈ ગયો અને રાધાનો હાથ પકડી ખચવા લા યો. “ચાલ જલદી!”

“બેસને ઘડીભર. શું ઉતાવળ છે?” રાધા હ ય પ રહાસ કરી રહી હતી.

“તું આવે છે કે હં ુ ?” કા’નાએ એનો હાથ છો ો નહોતો, હ .

“એકલો? પછી માને શું કહીશ? ભૂખ લાગી એટલે ઘેર આવી ગયો?” રાધા હ ય પાણીમાં પગ
હલાવતી હતી અને હસતી જતી હતી. ઊભા થવાનો એનો કોઈ ઇરાદો નહોતો લાગતો.

કા’નાએ ઘડીભર િવચાર કય અને પછી રાધાને રદાર ધ ો માય . અ ણ, સાવ કાંઠ ે બેઠલ
ે ી રાધા
ઊછળીને પાણીમાં પડી. નખિશખ ભ ઈ ગઈ અને કા’નો પીઠ ફે રવીને, ધમધમ કરતો ઘર તરફ
ચાલવા લા યો.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!” પેલો મીઠો અવાજ પણ એની પાછળ

પાછળ ચાલી નીક ો.

યાં એ યમુનાનો કાંઠો અને યાં આ હરણ-કિપલાનો પાંખો વાહ!

યાં એ તોછડો, અિભમાની, ગુ સાવાળો, રસાળ કા’નો અને યાં આ યોગે ર ીકૃ ણ!

અને છતાંય, કોઈ સાદ દઈ ર ું હતું... દૂ...રથી.. “કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ

કા’નાઆઆઆ!”

કૃ ણે અચાનક આંખો ખોલી નાખી. બેબાકળા થઈને ચોતરફ યું.

ઘૂંટણ વાળીને, હાથ ડીને બેઠલ

ે ા જરા િસવાય કોઈ નહોતું. તો? કોણે સાદ દીધો આ? કૃ ણની આંખો
બાવરી થઈને ચારે તરફ શોધવા લાગી, એ સાદના દેનારને!

“ ભુ! શું સેવા ક ં ? પાણી પીવું છે?” જરાએ હાથ ડીને પૂ ું.
કૃ ણની આંખો હ ય ચારે તરફ ણે કંઈ શોધતી હતી. એ સાદ હ યે ગુંજતો હતો. કૃ ણે ફરી
આંખો મ ચી લીધી.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!”

કોણ હતું જ ે રોકી ર ું હતું આ મહા યાણને? કોના તરફની જવાબદારી અધૂરી હતી? કયું કાય
બાકી હતું, જ ે કૃ ણને મનુ યદેહ યાગતાં અટકાવી ર ું હતું.

વાસનો દવસ િન ત થઈ ગયો હતો. અ ૂ ર નંદબાબાના આંગણામાં આવીને બેસી ગયા હતા.

મથુરાથી સંદેશ આ યો હતો. કૃ ણના મામા કંસે એને ય માં આમંિ ત કય હતો. યશોદા આ િવશે
નંદબાબા સાથે કેટલીય વાર રસામણાં-મનામણાં કરી ચૂ યાં હતાં. નંદબાબાએ આનો િનણય કા’ના પર
છો ો હતો. કોણ ણે કેમ સૌ ભલે કૃ ણને બાળક ગણે, પણ નંદબાબાને કૃ ણની બુિ મ ામાં અને
એની શ તઓમાં અપાર િવ ાસ હતો. એ માનતા કે કૃ ણ જ ે કરે તે સાચું જ કરે , સા ં જ કરે .

યમુનાના કાંઠ ે ઝાડની નીચે રાધાની આંખોમાં ધોધમાર ાવણ-ભાદરવો વરસતો હતો. એના વાળ
ખુ ા હતા. ઓઢ ંય બરાબર નહોતું પહે યુ. શૃંગાર કરવાનો પણ સમય બગા ા િવના એ વહે લી
સવારથી યમુનાના કાંઠ ે કૃ ણની તી ા કરી ગોઠવાઈ ગઈ હતી. અંતે બધું જ પૂ ં કરીને કા’નો આ યો.
આવતાંની સાથે એણે રાધાના વાળ પોતાના હાથમાં લઈ એનો અંબોડો બાંધવા માં ો. રાધાએ એને
આઘો કય . “તું જઈશ?” રાધાની આંખોમાં યમુના આવીને બેઠી હતી. કા’નો સમ વતો હતો એને,
પણ એના કાને ણે કોઈ વાત પડતી જ નહોતી.

“ન કા’ના, હં ુ શું કરીશ, તારા િવના?”

આ સવાલ સહ વાર પૂ ો હતો એણે સવારથી.

“દૂધ વેચવા જજ ે, દાણ ભરજ ે અને... અને... અયનને સાચવજ ે.” કા’નાનો અવાજ રાધાનાં આંસુથી
પલળી ગયો હતો ણે!

“એમ!” રાધા એની સામે ઈ રહી. “તારે જવું જ છે, એમ ને? તને અમારી કાંઈ પડી નથી એમ
ને?”
“રાધા, તું તો ણે છે, ગોકુ ળ મારી શ આત છે. હ તો કેટલોય વાસ કરવાનો છે મારે , તું આમ
આંસુભરી આંખે યા કરીશ, તો કેમ જઈ શકીશ હં ુ ?”

“તો ન . શું કામ છે તારે મથુરામાં?”

“નથી ણતી?”

“નથી ણતી... કંઈ નથી ણતી, .”

“બસ, આમ તું રસાયને, યારે એટલી તો વહાલી લાગે છે.”

“વહાલી લાગે છે.” ચાળા પા ા રાધાએ, “એટલે તો છોડીને ય છે.”

“સાચે જ, એટલે જ છોડીને છુ .ં તું આમ ને આમ વહાલ કયા કરીશ તો હં ુ યાંય નહ જઈ શકું.

કેટલી સદીઓ સુધી આમ જ બંધાઈને રહે વું પડશે મારે , ણે છે?”

રાધા ભોળી આંખે, કંઈ સમ યા િવના એકીટશે કૃ ણ સામે તી રહી. “શું કહે છે?” રાધાએ પૂ ું.

“કંઈ નહ .” કા’નો હ યો. “અ ૂ ર આવતા જ હશે. હં ુ નીકળું? હ તો માને મનાવવાની છે.”

“આટલા બધાનો ેમ છોડીને તારે પેલા લુ ચા કંસ પાસે જવું છે, ખ ં ને?”

“હા, મુ તનો અિધકાર બધાનો છે.”

“તું શું કહે છે, એ યારે ક મને સમ તું નથી.”

“મનેય યાં પૂ ં સમ યું છે, એ માટે તો વાસ કરવાનો છે, ?”

“ . જતો રહે . અને યારે ય પાછો નહ આવતો.” રાધા ધી ફરી ગઈ.

કા’નો એની ન ક ગયો. એના ખભે હાથ મૂકવાનો િવચાર કય અને પછી કોણ ણે કેમ, પળભર
એમ જ ઊભો ર ો. “ફરી બોલ તો...”
“હા... હા. જતો રહે , અને ફરી યારે ય પાછો નહ આવતો.”

કા’નાની આંખો ભરાઈ આવી. એણે અ યંત ક ણામય આંખે રાધા તરફ યું. વાંસળી ભેટમાં ખોસી,
અને હાથ ચો કય .

“તથા તુ!”

અને પીઠ ફે રવીને ચાલવા માં ં.ુ રાધા કા’નાનાં જતાં પગલાં સાંભળતી રહી, એણે ન ી કયુ કે આ
વખતે એ કા’નાને નહ રોકે. પણ પળભરમાં તો વીજળીવેગે એણે પીઠ ફે રવી અને જતા કા’નાની
પાછળ દોડવા માં ું.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!” પેલો મીઠો વર કા’નાની પાછળ પાછળ

દોડી ર ો હતો અને એ જ વર અહ પણ — આ નદીઓના પટમાં શું કરી ર ો હતો?

સૂયનાં કૂ ણાં કરણો, હર ય-કિપલાના પટ પર ફે લાવા લા યાં હતાં. ચાંદી જ ેવી હરણ નદી હવે
સોનેરી પાણીની બની હોય એમ વહે વા લાગી હતી. જરા હ ય યાં જ બેઠો હતો, હાથ ડીને, ઘૂંટણ
વાળીને!

કૃ ણના ચહે રા પર સૂયનાં કરણો પડી ર ાં હતાં. પીપળાની ડાળીઓ ફરફર વહે તા પવનમાં હાલતી
હતી અને કૃ ણના ચહે રા પર એ સૂયનાં સોનેરી કરણો અને પીપળાનાં પાન મળીને એક ળું રચતાં
હતાં જ ે અવારનવાર હાલતું હતું.

કૃ ણની પીડાથી મ ચાયેલી આંખો અને િવલસતું મત હ યે એમ જ હતાં. મોરિપ છના ઢગલા હ યે
બંધ આંખોમાં ચોતરફ ઊડી ર ા હતા, વાંસળીના સૂરો પાંચજ યના નાદ સાથે મળીને કોઈ અજબ
સંગીત પેદા કરી ર ા હતા.

અને, મહા યાણના પંથે એક ડગલું ઉપાડી ચૂકેલો એ વાસી કોણ ણે, કયા બંધનમાં બંધાઈને બી
પગ ઉપાડતાં ખચકાઈ ર ો હતો.

બંધ આંખે જ કૃ ણ અ ફુટ વરે બો યા, “કેમ બાંધે છે, મને રાધા? જવા દે... જવા દે મને... વાસ
હ અધૂરો જ છે!”
 નાના દથી પરવારીને મણીના ઓરડામાં દાખલ થતા કૃ ણના ચહે રા પર આજ ે રોજ જ ેવું જ તેજ
હતું! છતાં, ગઈ કાલે રાતના ઓળાઓ હ ય એમના ચહે રા પર નાચી ર ા હતા.

કોઈ એક િન ય, કોઈ એક દશાના યાણની વાત એમના ચહે રા પર પ થરની જ ેમ આલેખાઈ ગઈ

હતી.

િતલક અને આરતી લઈને કૃ ણની સામે ઊભેલી મણીનો હાથ ૂ ર ો હતો.

પવનથી હોય કે ૂજતા હાથથી આરતીની યોત પણ થરથરતી હતી.

મણીએ િતલક કરવા માટે હાથ ઉપા ો, કૃ ણના ભાલ સુધી પહ ચવા માટે હાથને ખા સો ચો
કરવો પ ો એણે.

ૂ તા હાથે િતલક કરીને ચોખા ચો ા. આરતી ઉતારી અને એ ણભર માટે કૃ ણની આંખોમાં
જ ઈ
રહી. મણીની આંખો ફરી ભરાઈ આવી.

“દેવી! આ તો િન ત હતું... નહોતું? આ કંપ, આ ભય શાનો છે?”

“ભય નથી... મોહ છે.”

“તમને?”

“ ભુ, મનુ યાવતારના ધમ છે, ફર છે, એમ બંધનો પણ છે... આ શરીર ઇ યોને વશ છે ભુ!”

“આ તમે કહો છો? આ ય થાય છે.”

“ન થવું ઈએ, ીઓને તમારાથી વધુ કોણ ઓળખે છે?”

“ યંગ કરો છો?”

“ન કરી શકું?”
“આ સમય નથી.” કૃ ણે ક ું અને મણીના મુખને પોતાની બે હથેળીઓ વ ચે પકડી લીધું. “સમય
જ યાં છે હવે?”

મણીની આંખો ભરાઈ આવી. “આ ેમ, મમતા, લાગણીનાં બંધનો અને આ સંબંધો... છોડીને...”

“જ ે જ મે છે, એનું મૃ યુ િન ત છે દેવી.”

“પરં તુ તમે તો...”

“હં ુ કૃ ણ છુ .ં .. મા દેવકીની કૂ ખે અવતરે લો, મા યશોદાનો પુ , તમારો પિત અને ા રકાનો

પાલક... બસ દેવી, એટલું જ!”

“સમજુ ં છુ ,ં વીકારી નથી શકતી.”

“ વધમનું મરણ કરો અને વીકાર સહજ થઈ જશે...” કૃ ણે મણીના માથા પર હાથ મૂ યો.
મણીએ આંખો મ ચી દીધી. યારનાં તોળાઈ રહે લાં બે આંસુ ટપકી પ ાં. કૃ ણે પણ આંખો મ ચી
દીધી. પળભર હાથ એમ જ રહે વા દીધો.

મણીનો સઘળો િવષાદ, સઘળો આ ોશ, છાતીમાં ઘૂમરાઈ રહે લું સઘળું આ દં ણે કૃ ણના
પશથી શમી ગયું અને એણે આરતીની થાળીસ હત કૃ ણનાં ચરણમાં સમપણ કરી દીધું — શરીર,
મન અને આ માનું સમપણ!

અને સાવ ધીમા અવાજ ે ક ું, “ व दयम व तु गो व द तु यमेव सम यते ।” ચ કી ગયા કૃ ણ!

મણી પણ!!!

શા માટે, સૌ મને આમ સમપ ર ા છે, ‘ વ’ને?

અ વીકાર ક ં તો અધમ બને, ને વીકારીને પણ યાં લઈ ?

મારે જ ઉતારવાની છે આ બંધનોની મો હની — દેહધમની કાંચળીને.”

આ યચ કત હતા કૃ ણ.
“હં ુ જ ેમની આટલો િનકટ રહીને પણ જ ેમના મનોભાવ ન સમ શ યો એવી આ ીઓ મને
નખિશખ ણતી હતી. મારા મનમાં જ મેલી આ મુ તની ઝંખનાને મા ણી જ નહ , વીકારી પણ
લીધી એમણે! મારા સુખનો જ િવચાર કરીને વેલી મારી પ નીની અપે ાઓ, ઝંખનાઓ અને
ઇ છાઓને યાં ઓળખી શ યો હં ુ ? કદાચ, યા કે સમ યા પણ હોય તો એ મનોભાવોને, એમની
ઝંખનાઓને સંતુ કરવા શું પૂરતો યાસ કય મ?”

કૃ ણ મણીની સામે એકીટશે ઈ ર ા હતા. મણીની બંધ આંખો, નમેલું શરીર કૃ ણનાં ચરણને
પશ રહે લી એની લટો અને આંખોમાંથી વહી રહે લાં કૃ ણનાં ચરણ પખાળતાં આંસુ.

કૃ ણને મોહ થઈ ગયો આ માનવદેહનો! માનવસંબંધોનો! માનવીય લાગણીઓનો અને માણસ તરીકે
િજવાયેલી એ તમામ પળો ણે એમની છાતીમાં ડૂ મો બનીને ભરાઈ બેઠી.

“આ બંને ીઓ, મણી અને ૌપદી, એકમેકથી કેટલી દૂર, કેટલી િભ અને છતાંયે એક જ
ભાવથી, એકસરખી ઉ કટતાથી, એકસરખું સમપણ બંનેની કૃ િતમાં કઈ રીતે આ યું હશે? કૃ ણને
આ ય થયું.

હં ુ મુ ત માટે મા િન યો કરતો ર ો અને આ મારી િ યતમ ય તઓ મારા મનમાં ડે ડે ચાલી

રહે લા મારા િવચારોને મારાથીયે વધુ પ રીતે ણીને, મારાથીયે આગળ વધીને મને જ મારા
જ માંતરમાંથી મુ ત કરી રહી છે.

આ કદાચ ીને આવડે —

એ જ કરી શકે!

દય અને મનને વશમાં કરીને સાચા અથમાં વધમનું પાલન મા ી કરી શકે છે.

ીને જ આવડત છે, માની — વીકારની, સહજતાની ને નેહની!!

એ પીડા વીકારીને વન જ માવે છે —

એથી જ મો ના ચોથા ફે રામાં એ આગળ રહે છે.

અને એ જ,

સપ નીનો વીકાર કરીને ‘સહધમચા રણી’ શ દને સાથક કરે છે.”

કૃ ણ િવચારી ર ા, પછી ય નપૂવક ક ું : “દેવી, મને આ ા આપો.”

“આ ા! આ ા કરવાનો અિધકાર તો તમને છે, આયપુ , હં ુ તો તમારાં ચરણોની દાસી છુ .ં આ ાનું

પાલન કરવું એ જ મારો ધમ.” મણીની આંખો હ યે બંધ હતી અને એ હ યે કૃ ણના ચરણોમાં
નમેલી હતી. કૃ ણે હળવેકથી એના ખભા પક ા અને અ યંત કોમળતાથી, અ યંત વહાલથી એને
ઊભી કરી. મણીની બંધ આંખો અિવરત વહી રહી હતી. એણે પોતાની િચબુક ચી કરી, મ તક
પાછળની તરફ નમા યું.

કૃ ણે હળવેકથી એ િચબુકને પોતાના અંગૂઠા અને આંગળીની વ ચે ફૂલને પકડતા હોય એમ પકડી.

અને, મણીના આંસુથી ભીના હોઠ ઉપર એક ગાઢ ચુંબન કયુ.

િવદાયનું ચુંબન હતું એ, કદાચ... અંિતમ!

છલકાતો હતો નદીઓનો કાંઠો ણે મોરિપ છથી. મોરિપ છના ઢગલા વધુ ને વધુ મોટા થતા જતા
હતા. એમની કુ માશ, એમના અસં ય રં ગો કૃ ણની બંધ આંખોમાં રં ગરં ગનાં વતુળો રચતાં હતાં. એ
વતુળોમાં ણે એક પછી એક ણો ઊઘડતી હતી. એક પછી એક સંબંધો ઊઘડતા હતા.

વનભર પોતાને માટે પણ સમય ન કાઢી શકેલા કૃ ણ આજ ે સમયને પેલે પાર જવા તૈયાર બેઠા હતા.
અને સમય એટલો તો મંથર ગિતએ આગળ વધતો હતો કે આવનારી પળની તી ા ણે કૃ ણની
પરી ા લઈ રહી હોય એવું તીત થતું હતું. મોરિપ છના ઢગલાના રં ગોમાં કેટલા રં ગો હતા. ણ?
ચાર? પાંચ? કે પછી અસં ય!

ણયનો, અસંતોષનો, ઉ કટતાનો, ઉપાલંભનો, િવલાપનો, વહાલનો, આ દં નો, અિન તતાનો,

વીકારનો, સહજતાનો, સમપણનો, નેહનો, ાનો, િવ મયનો... અને, આજ ે આ ણે િવદાયનો. બધા
રં ગો એકમેકમાં સેળભેળ થઈ ગયા હતા. ત તની આકૃ િતઓ રચાતી હતી, ભૂંસાતી હતી.

બંધ આંખોની સામે કેટલું બધું ઊઘડી જતું હતું. ઊઘડી ર ું હતું!
કૃ ણે પોતાના હોઠ પર ભ ફે રવી. એક જુદી જ ખારાશ અનુભવી એમણે. એમને પોતાનેય ન જણાયું
એ રીતે એમના હોઠ એમના પોતાના આંસુથી પલળી ગયા હતા.

મણીની સાથેની એ િવદાયની પળ કદાચ સૌથી વધુ નૈક ની પળ હતી, બંને માટે!

એમ જ થતું હશે. સાથે સાથે વનારા બે જણાને િવયોગની ભયાવહતા યારે જ સમ તી હશે, યારે
િવદાયની પળ સાવ સામે આવીને ઊભી રહે .

એ પળ યારે ય આવશે જ નહ , એવા સુખદ મમાં વતા સવ વો કાં તો એ પળનું સ ય ણતા

નથી અને ણતા પણ હોય તો એને વીકાર કરવાની માનિસકતા એમની નથી હોતી.

ભિવ યમાં િવયોગ થશે એમ માનીને આજની સુખદ પળને નકારવાની કે િતર કારવાની આવ યકતા
નથી. પરં તુ આવનારી પળ યે આંખો મ ચવાથી કે એના યે ઉપે ા સેવવાથી એ નહ આવે, અથવા
િન ત સમય કરતાં મોડી આવશે એવું પણ નથી જ!

િવદાય આવશે જ. િવયોગ થશે જ. જ ેનો આરં ભ થયો છે એનો યાંક પહ ચીને અંત પણ થશે. એ
ણનારા, ણીને વીકારનારા કદાચ વતમાનને વધુ આનંદથી, વધુ સંતોષથી માણી શકે છે. ભિવ ય
યે ખુ ી આંખો સાથે વતમાનને વનારા કોઈ િવ મમાં કે વ નસૃ માં રા યા િવના વતમાનને
એક સ ય તરીકે આવકારે છે અને સાત ય કે શા તતાની કોઈ અપે ા િવના પરમ વીકારથી વનને
યેક પળે ભિવ ય તરફ આગળ લઈ ય છે.

“તો, દેવી...” ગાઢ ચુંબન પૂ ં થયા પછી હ યે મણીના ખુ ા હોઠ થથરતા હતા. એની
આંખોમાંથી આંસુનો વાહ વણથં યો વહી ર ો હતો. કૃ ણે એની એ તં ા તોડી ક ું, “તો દેવી હવે હં ુ
જવાની અનુમિત માગું છુ .ં ”

“મા માગવાથી મળી રહે શે?” મણીની આંખોમાં એક િવષાદ, એક અવસાદ હતો.

“નહ માગું તોય છેવટે તો એ જ...”

“ ભુ, હં ુ કંઈ માગી શકું?”

“શેષ છે કંઈ, હ યે? મ મારો આ મા, મારો દેહ આ યો છે તમને.” કૃ ણે મણીના ખભે હાથ
મૂ યો.

“ ં છુ ,ં સ ભાગી છુ ં હં ુ કે તમારી અધાગના બની શકી... પણ ભુ, યારે ય આટલાં બધાં વષ માં
એક વાર પણ મન નથી આ યું...” મણીની ફ રયાદ શ દોને બદલે આંસુ થઈને છલકાઈ પડી.

“સાચે જ, એવું લાગે છે તમને?”

“એવું નથી?”

“તમારો િવષાદ, તમારાં દુ:ખો, તમારી િચંતાઓ અને તમારા અભાવોને વહ યાં છે, તમે મારી સાથે?”

“પણ દેવી...”

મણીએ વાત વ ચે જ કાપી નાખી, “એવું ન કહે શો કે આવી કોઈ લાગણી તમને યારે ય થઈ જ
નથી. માનવદેહના ધમ માં આ બધું પણ સમાયેલું જ છે.”

“આજ ે, અ યારે આ િવષાદ...”

“આજ ે નહ તો યારે ?”

એક િન:શ દ... છતાં અજંપ પળોની શૃંખલા બંનેની વ ચેથી પસાર થઈ રહી. મણીએ કૃ ણની
આંખોમાં યા કયુ એકીટશે, ણે જવાબ યાં જ લખેલો હોય.

આટલાં વષ માં પહે લી વાર આંખોમાં આંખો નાંખીને ઈ રહે લી મણીની અસ લાગી
કૃ ણને... આવી તો સ યભામાને લઈને આ યા યારે ય નહોતી વાગી! ંબુવતી કે અ ય
રાણીઓને અ યંત ેમથી વીકારતી મણી, પરં તુ સ યભામા સાથેના િવવાહ વખતે એની નારાજગી
આંસુઓમાં છલકાઈ હતી.

એ આંસુભરી યિથત હતી, િવષાદ ત પણ હતી. યારે પણ િવષાદ હતો એ આંખોમાં, પણ એ

િવષાદ આટલો વેધક, આટલો તીણો, આટલો ખૂંચી જનારો નહોતો.
 માંથી નીકળીને બાણની જ ેમ કૃ ણના દયમાં ણે ડે સુધી કંઈક ખૂંચી ગયું, તી , તી ણ અને
અ યંત પીડાકારક કશુંક.

એકીટશે ઈ રહે લી મણી સાથે તારામૈ ક તોડીને બચાવીને કૃ ણે ફરી ક ું :

“હં ુ યાણ ક ં , દેવી? આ ા છે હવે?”

ય વેદી જ ેવી પિવ છતાં, આગની લપટ જ ેવા એ ચહે રા પર કશુંક સળગી ર ું હતું ભડ ભડ ભડ!

“ યાણ? હ ય યાણ બાકી છે? અંિતમ યાણ... અંિતમ યાણ જ કહે વાય આને, નહ ?”

“આપ વધુ સારી રીતે સમ શકશો, યાણને પણ અને પ રણામને પણ.” કૃ ણે હાથ ા “ ણતાં-
અ ણતાં તમને મ યાંય દુ:ખ પહ ચા ું હોય તો મા ચાહં ુ છુ .ં ”

હાથ પકડી લીધા મણીએ, પોતાના બંને હાથમાં લઈ લીધા, પકડી રા યા થોડી વાર.

બંનેની આંખો બંધ હતી. ણે વહી જનારાં આંસુને અટકાવીને ઊભાં હતાં બંને.

“િ યે, હવે...” કૃ ણને શ દો શોધવા પ ા...“મને ન રોકશો... એક પળ માટે પણ, નહ તો, આ પળ

ફરી સદીઓ સુધી લંબાઈ જશે. સમ છો ને? િવદાય આપો.”

“અને હં ુ ?”

“સમય સૌની સંભાળ લેશે. જ ે થવાનું છે તે િન ત છે, અને જ ે િન ત છે તે જ થવાનું છે દેવી.”

“જ ેવી આપની ઇ છા ભુ. મુ ત િસવાય કોઈ માગ નથી!”

“મુ ત પણ માગ નથી દેવી. એ પણ દશા છે, માગ તો અિવરત ચાલવાનો છે. સતત વાસ એ જ
િનયિત છે. અ તુ.”

કૃ ણ એક પળ પણ રોકાયા િવના મણીના ઓરડામાંથી બહાર નીકળી ગયા. મણી એ

આરસપહાણ જ ેવી પીઠને અિનમેષ નયને તી રહી.
એ ણતી હતી કે હવે યાણ િન ત છે.

કૃ ણની સાથે આવેલાં તમામ ત વોએ મૂળ થાને પહ ચવાનું હતું. લ મીએ પણ!

અને, શેષનાગે પણ!

કૃ ણ પીડામાં ગત ઉદાસ દયે અજુનની રાહ ઈ ર ા હતા. એમના િ ય િમ , સખા અજુનને લેવા
દા ક ભાસ ે થી નીકળી ગયો હતો.

કૃ ણ ણતા હતા કે અજુન માટે આ સમાચાર અસ હશે, ફા ગુની પોતાના વનમાં કૃ ણથી અિધક
કોઈને ચાહી શ યા જ નહોતા. મા કૃ ણના મનોબળ પર આધા રત રહીને સમ કુ ે નું યુ લ ું,
અને યું હતું પાથ!

કૃ ણના આખાય શરીરમાંથી પીડાનાં વલવલતાં લખલખાં પસાર થતાં હતાં.

મ ચેલી આંખોએ, માથું પીપળાના ટેકે ગોઠવીને સૂતેલા કૃ ણ બંધ આંખે ણે કંઈ કેટલુંય ઈ ર ા
હતા. મોરિપ છના ઢગલેઢગલા હવે યમુનાના જળ પર, યમુનાની લહે રીઓ સાથે ચાનીચા થતા
વાહલયમાં વહી ર ા હતા. કદમની ડાળીઓમાં છુ પાઈને કોઈક વાંસળી વગાડતું હતું અને કદમનું
આખુંય ઝાડ હાલતુ હતું. કોણ હલાવતું હતું આ ઝાડ?

નીચે ઊભેલા બલરામ?

કે કાલીયના ફૂંફાડા?

શંખ-ચ -ગદા-પ વાળા એ પરમ ના કાનમાં “અહ ા મ”નો નાદ ગું ર ો હતો. “વૃ ોમાં
હં ુ પીપળો છુ ”ં કહે નાર પોતે આજ ે અ થ વૃ ના ટેકે અ વ થ થઈને ાણ પકડીને બેઠા હતા.

શું સાચે જ એ અજુનની રાહ તા હતા? કે પછી...

ભાસ ે માં યારે યાદવો અંદરોઅંદર લડતા હતા યારે , વ થતાથી બેઠલ
ે ા કૃ ણ તરફ બલરામે
એક વાર યુ.ં કૃ ણની આંખોમાં કોણ ણે શું હતું? પણ બલરામ નખિશખ ૂ ઊ ા.
કૃ ણની ન ક જઈને બલરામે એમને હલબલાવી ના યા.

“શું કરે છે કા’ના... આ... આ... યાદવો તો સમા થઈ જશે...”

“ ં છુ .ં ..” કૃ ણના ચહે રા પર હ ય પેલી ભયાનક વ થતા અકબંધ હતી. બલરામે એમની
આંખોમાં યું. તરલ... રમિતયાળ મો હની આંખો આજ ે ણે આરસપહાણમાંથી કોતરી હોય એમ
ભાવિવહીન હતી.

“કા’ના!”

“મોટા ભાઈ, મહિષ દુવાસાનો શાપ મરણમાં છે ને?”

“જ...જ...જ... ં છુ .ં ” બલરામની ભ થોથવાઈ... થોડી મ દરાને કારણે અને થોડી ભયને કારણે.
“એટલે? આપણે પણ?”

“કેમ? આપણે િભ છીએ?” કૃ ણના અવાજમાં મૃ યુની ઠંડક હતી અને આંખોમાં પાંચજ યનો નાદ!

એમણે બલરામ સામે યું થર, ગંભીર એ...

“દેહીનોઽ મ યથા દેહે કૌમારં યૌવનં જરા |

તથા દેહા તર ા ધ ર ત ન મુ િત ||

મોટા ભાઈ, કુ મારઅવ થા, યૌવન, જરા અને દેહા તરનો શોક ન હોય.

“મારે નથી સાંભળવું આ બધું.” બલરામ િવ વળ થઈ ગયા હતા. કૃ ણે એમના ખભે હાથ મૂ યો...
એમને અ યંત કોમળતાથી ન ક ખ યા. છાતી સરસા ચાં યા અને થોડી વાર એમ જ ધરી રા યા.

બંને ભાઈઓ છૂટા પ ા યારે બલરામના દયમાં કોઈ સંશય નહોતો. કોઈ ો નહોતો બ યો. કોઈ
િવષાદ, કોઈ શોક હવે એમને પશ શકે એમ પણ નહોતો.

એક અ ભુત અનુભૂિત ઘેરી વળી હતી. દેહિવહીન મા ાસ ઉપર ટકેલા વનની એક અવણનીય
અનુભૂિત. બલરામે આંખો મ ચી, હાથ ા અને મ તક કૃ ણના ચરણમાં નમા યું.
બલરામના અ ુ ીકૃ ણના ચરણમાં અિભષેક કરી ર ા.

ીકૃ ણ બંધ આંખે એમના વાળમાં આંગળીઓ ફે રવતા ર ા અને ચોતરફ એક ઘેરો ગંભીર નાદ
ગુંજવા લા યો :

“યથાકાશ થતો િન યં વાયુ: સવ ગો મહા |

તથા સવાિણ ભૂતાિન મ થાની યુપધારય ||”

જ ેમ આકાશ પોતાની જ યાએ થર છે, અને વાયુ ચંચળ હોવા છતાં પોતાનું થાન છોડતો નથી, એમ
અંતે તો તમામ વો મારામાં જ સમાય છે. આ સમ .

બલરામની આંખો હ ય વહી રહી હતી. કૃ ણનો અવાજ યાદવોની કાગારોળમાં ણે એક

શાંિતમં ની જ ેમ ગું ર ો હતો.

આ એ જ ભાઈ હતો જ ે થોડીક જ ણોમાં દેહ બની જવાનો હતો. આ એ જ ભાઈ હતો જ ેની સાથે
બાળપણનાં મીઠાં સંભારણાં હતાં, આ એ જ ભાઈ હતો જ ે કૃ ણ માટે ાણથીય અિધક હતો.

“આપ િસધાવો.” કૃ ણે ક ું.

બલરામ યાદવા થળીની એ ભયાવહતા ઈને િવચિલત હતા. “ને તું?” બલરામે પૂ ું.

“હં ુ ?” કૃ ણનો ચહે રો અને અવાજ સંયત હતા. આંખો સહે જ ભીની!

“હં ુ ?” એમણે ફરી ક ું — “મારે તો અહ જ રહે વાનું છે, આ બધું પૂ ં થાય યાં સુધી!” એમણે વા ય
અધૂ ં છો ું — “ને પછી...”

“શું કામ? કા’ના, શું કામ? આ બધું તારે જ માટે? તારે જ માથે?” બલરામનું દય આ દં કરી
ઊ ું અને કૃ ણે ણે એમની જ વાતનો પડઘો પાડતા હોય એમ પૂ ું — પોતાને જ?

“શા માટે?”

“સંશયા મા િવન યિત” કહે નાર શું આજ ે પોતે જ સંશયમાં હતો!

 સામે યાદવો એકમેક સાથે પશુતાથી લડી ર ા હતા.

કૃ ણની આંખો સામે એ ય આંસુના પડદા પર ધૂંધળું થતું ગયું.

“તમે િસધાવો” એમણે ફરી બલરામને ક ું અને સરી પડેલું એક આંસુ ગાલ સુધી આવે એ પહે લાં જ
લૂછી ના યું.

બલરામ કૃ ણને ભેટી પ ા.

ણે કૃ ણને શરીરસ હત આખેઆખા પોતાનામાં સમાવી લેવા હોય એમ!

પોતાના બિલ બાહુ, એમની આસપાસ ભ સીને એ ઘડીભર એમ જ ઊભા ર ા ને પછી કૃ ણને
છોડીને ફરીને ચાલી નીક ા.

િ વેણીસંગમ તરફ.

યાં સૂયા ત થવાની તૈયારી હતી.

દૂર સોમનાથના મં દરની પાછળ સૂય ડૂ બી ર ો હતો.

બલરામનું શરીર આછા સોનેરી તડકામાં ણે સોનાની બનેલી મૂિત હોય એમ ધીમે ધીમે દૂર જઈ ર ું
હતું. એમની પીઠ પાછળ યાદવોની મરણચીસો હ યે સંભળાતી હતી.

બલરામે વધુ ઝડપથી ચાલવા માં ું. ણે એ ચીસો એમને પાછા ફરવાનો અનુરોધ કરતી હોય એમ
વધુ ને વધુ તી થતી ગઈ.

ને બલરામનાં પગલાં, ચીસોથી દૂર જવા વધુ ને વધુ ઉતાવળાં બનતાં ગયાં.

બલરામ ણે મનોમન પોતાને દોષી માનતા હતા.

આ યાદવા થળીનું મૂળ હતું મ દરાપાન!

ને મ દરાપાનની છૂટ ા રકામાં યાદવો બલરામના જ ઓઠા હે ઠળ ભોગવતા આ યા હતા.

કૃ ણ પણ આ ણતા.

ને પોતે બલરામને કંઈ કહી શકવાને અસમથ હોવાનો લાભ બી યાદવો પણ લઈ જ લેતા.

“આવું કે?” કૃ ણે બલરામના ઓરડામાં વેશની ર માગી.

સં યાકાળનો સમય હતો. દ રયા ઉપરથી ખારો પવન ફરફર કરતો ઓરડાના પડદા ઉડાડી ર ો હતો.
ડૂ બતા સૂરજનો કેસરી અજવાસ આખાય કમરામાં આગની જ ેમ ફે લાયેલો હતો. આખોય ઓરડો અને
એની તમામ વ તુઓ કેસરી રં ગની લાગતી હતી. બલરામના ગોરા શરીર પર કેસરી કાશ ણે
દૂધમાં ઘોળેલું કેસર હોય, એવો ફે લાઈ ર ો હતો.

“અરે , કા’ના તું? અ યારે ?”

“કેમ? આ યો ય સમય નથી?” કૃ ણના અવાજમાં યારે ય ન હોય એવી એક આછી કડવાશ હતી.

“ના, ના. એવું નથી, બોલ.”

“હં ુ સાચે જ બોલીશ તો આપને દુ:ખ થશે મોટા ભાઈ...” કૃ ણે પોતાની સીધી બલરામના ચહે રા
પર ન ધી.

બલરામે પણ કૃ ણની આંખમાં આંખ નાખી, “ ં છુ .ં .. ં છુ ં કે તું જ ે કહીશ એનાથી મને દુ:ખ
થવાનું છે, એ પણ ં છુ ં કે તને મારે િવશે ણીને દુ:ખ થયું છે. એ પણ ં છુ ં કે તું જ ે કહીશ એ
સાંભ ા પછી પણ હં ુ ...” ફે રવી લીધી બલરામે અને ઝ ખાની બહાર ડૂ બતા સૂરજને વા
લા યા.

“કા’ના, કેટલીક વાતો આપણી મયાદાની બહાર હોય છે.”

“એ પોકળ બહાનું છે મોટા ભાઈ... નબળાઈ વીકારી લેવી એનાથી મોટી કોઈ નબળાઈ નથી.”

“કા’ના, તું સલાહ આપવા આ યો હોય તો પાછો વળી , અને , મારી સાથે ડાવા માગતો
હોય તો વાગત છે.” બલરામે ચાંદીનાં સુંદર પા ો બહાર કા ાં અને ન ક મૂકેલા બા ઠ પર
ગોઠવવા માં ાં.
“મોટા ભાઈ, યાદવકુ ળના ઉ થાન અને ર ણનું ઉ રદાિય વ તમા ં છે. અને તમે જ ઊઠીને...”

“ર ણ! ઉ રદાિય વ!” બલરામના અવાજમાં એક અજબ કારનો ખાલીપો, એક અજબ કારની

પીડા હતી. વષ થી એકલા વતા કોઈ માણસને અવાજથી, પોતાના અવાજથી પણ લાગે એવા
ભયાવહ ખાલીપાના પડઘા હતા એમના અવાજમાં...“કા’ના, ા રકાનો રા તું છે, આ નગરીનું સજન,
િનમાણ અને એનું પાલન તું જ કરે છે. પછી શા માટે આવા બધા શ દો યો ને મને વધારે સંતાપે
છે?” એમણે સુરા કાઢીને પા માં ભરી, અને એક ઘૂંટડો પીધો!

“મોટા ભાઈ...” કૃ ણના અવાજમાં અને આંખોમાં ભયાનક આઘાત હતો. એમને જ ે ઈ ર ા હતા
પોતે, એ ય પર િવ ાસ નહોતો બેસતો. “આ શું કરો છો?”

“મો...ટા... ભા... ઈ...!” કૃ ણ પોતાની વાત કહે એ પહે લાં જ બલરામે મોટા અવાજ ે એમની વાત કાપી
નાખી.

“મોટો ભાઈ છુ ં હં ુ તારો, અને છતાં તું કહે છે એમ થાય છે આ નગરીમાં બધું...”

“શું ક ં ? મને વીકાર-અ વીકારનો કોઈ અવકાશ છે?” કૃ ણના અવાજમાં એક હારે લા, થાકેલા
સેનાપિતની પીડા હતી. “મને તો એટલી પણ પસંદગીની છૂટ નથી કે મારે સાંજનું ભોજન યાં કરવું
છે... તે હં ુ ન ી કરી શકું. હં ુ તો સમયની કેદમાં પુરાયેલી એક એવી ય ત છુ ,ં જ ેને ય ત થવાની
પણ છૂટ નથી.”

“એમ?” યંગ હતો બલરામના અવાજમાં, “વાહ! કા’ના, મારી સાથેય શ દોની રમત... વાહ!”

“મોટા ભાઈ, મ દૂભ યા છે તમને યાંય? કોઈ ભૂલ થઈ છે મારી?”

“તારી?” બલરામના અવાજમાં હ ય યંગ અને પીડા હતાં. “તારી ભૂલ થાય? તું તો યુગપુ ષ છે.
ભલભલા મ તક નમાવે છે તારી સમ .” કૃ ણે બલરામની સામે યું. બલરામની આંખોમાં એક લૂંટાઈ
ચૂકેલા રા િધરાજની વેદના હતી.

“તમે ણો છો, એ મને નથી નમતા. મારા બળને નમે છે. અને મારી શ ત, મા ં બળ તમે છો.
બલરામ.”
“આ આજ ે જ સમ યું લાગે છે.”

“કેટલીક ઘટનાઓ સમજવા છતાં વીકારી નથી શકાતી. તમારા અવાજની કડવાશ, તમારી પીડા
સમ ય છે, પરં તુ...”

“કુ ે ના યુ માં ગીતા કહે નાર િવચ ણ, અિત ાની, પાંડવોનો પ ધર અને અજુનનો સારિથ બોલે
છે આ...? આ ય થાય છે!” બલરામના અવાજમાં હવે મ દરાનું ઘેન ભળવા લા યું હતું. એમની ભ
લસરવા લાગી હતી. મોટેથી ણે સંવાદો બોલતા હોય એમ નાટકીયતાથી એમણે બોલવા માં ું :

“યતો યતો િન રિત મન ંચલમ થર ,

તત ત તો િનય યૈતદા મ યેવ વશં નયે !”

મન યાં ચળે યાંથી પાછુ ં લાવીને આ મામાં કે ત કરવું...

“શું સ ય નથી આ?”

“તું ણે, તું ાની છે! અમે તો બધા ુ છીએ, પામર વો... કુ ે ના મહાસંહારમાંથી ઊગરી
ગયેલા તારાં કૃ પાપા ો.”

“મોટા ભાઈ... સેવક છુ ં આપનો. આપ કહે શો તેમ કરીશ. પણ આ િવષાદ — આ પીડા નથી વાતી,
નથી રવાતી.”

“ઓહ... ા રકાના રા ને પીડા નથી રવાતી.”

“નાનો ભાઈ છુ ં તમારો.”

“છતાં રા તું છે, ધનવાન, સંપિ વાન યાદવોનો અિધપિત... ા રકાનો સ ાધીશ... ભારતવષનો
િવધાતા... આ યુગનો સૌથી લોકિ ય પુ ષ અને... અને... કુ ે નો સૂ ધાર.”

કૃ ણ ઊભા થયા, પલંગ ઉપર બેઠલ

ે ા બલરામનાં ચરણોમાં બેસી ગયા. બે હાથે એમનાં ચરણ પકડી
લીધાં. “આટલી પીડા? આટલો િવષાદ? આટલું દુ:ખ? તમારી ભીતર સંઘરીને બેઠા છો, અને મને
ણ પણ ના થવા દીધી?” કૃ ણના અવાજમાં એટલી તો પીડા હતી કે બલરામની આંખો ભરાઈ
આવી.
એણે કૃ ણના માથા પર હાથ મૂ યો અને આંખો મ ચી દીધી. “કા’ના, ફ રયાદ નથી આ... તારી
ઈ યાય નથી હ .”

“સમજુ ં છુ .ં ..” કૃ ણે ક ું અને આંખો મ ચી દીધી.

એમ જ બેસી ર ા બંને ભાઈઓ થોડી વાર... બાળપણની રમતો, એ ગમા-અણગમા, વહાલ-િવષાદ

અને વેર-િવ ાસનાં યમુનાજળ બંનેની આંખોમાંથી ખળખળ કરતાં વહે તાં ર ાં.

કેટલો સમય પસાર થયો હશે, કોને ખબર? પરં તુ બલરામને લા યું કે ણે સદીઓ વીતી ગઈ.

બહુ હળવેથી કશુંય યાંય દુભાય નહ , ચૂંથાય નહ એવી રીતે કૃ ણ ઊભા થયા.

“આ ા છે, મોટા ભાઈ?”

બલરામ અ યમન ક જ ેવા ચૂપચાપ બેઠા હતા.

“મને મા કરજ ે, કા’ના.” બલરામે હાથ ા.

“મોટા ભાઈ, મને પાપમાં નાખો છો.” કા’નાએ એ હાથ પકડી લીધા. બલરામની આંખોમાંથી હ ય
આંસુ વહે તાં હતાં.

“મારી ભૂલ થઈ કા’ના, મારી ભૂલ થઈ ગઈ.” કૃ ણે બલરામને ખભેથી પકડીને હળવેકથી ઊભા કયા
અને, બાહુપાશમાં લઈ લીધા. બંને ભાઈઓ એકબી ને ભેટીને ઊભા ર ા. બલરામનું દન હ ય
કૃ ણના ખભા ભ જવી ર ું હતું.

અને કૃ ણે આવનારા ભાિવના થમ પગરણ પે બલરામની મ દરાપાનની આ ટેવને ફરી યારે ય ન

ટોકવાનું, ન રોકવાનું ન ી કરી લીધું.

આ એ જ ભાઈ હતો, જ ેણે સકડો વાર કા’નાને માના ોધથી બચા યો હતો. િગ ી-દંડાની રમતમાં કે
ગોપીઓને સતાવવામાં સહભાગી ર ા હતા બંને ભાઈઓ.
યમુનાનો આટલો પહોળો પટ, કોણ વહે લું તરી ય એની હોડ બકતા બંને, અને હારી ગયેલો નાનો
કા’નો રડે નહ એટલે ણી ઈને બલરામ યારે ક પાછળ રહી જતા.

મથુરાના ર તે જતી, ગોપાલક ીઓ પાસે દાણ ઉઘરાવવામાં કે યમુના કનારે ઝાડ પર ચઢીને
ીઓનાં માટલાં ફોડવામાં બંને સતત સાથે રહે તા.

બલરામ માટે કા’નો એના વથીય અિધક હતો.

કા’નાની આંખમાં આંસુ, બલરામ માટે અસ હતાં. તે એટલે સુધી કે બલરામ બી ગોપાલક
બાળકોને કા’નાને સતાવવાની સ પે ઝાડ સાથે બાંધી દેતા અને પોતે ઝાડ પર ચઢીને આખું ઝાડ
હલાવતા. પેલો છોકરો ભયનો માય , આતંકનો માય , ચીસાચીસ કરી મૂકતો અને યાં સુધી કા’નાની
માફી ન માગે યાં સુધી બલરામને એને ચીસો પડાવવામાં એક અજબ આનંદ આવતો.

પરં તુ મા રો હણી યારે કા’નાનો પ લેતી યારે , કોણ ણે કેમ બલરામ અકળાઈ ઊઠતા.

મા રો હણીને નાનકડો ભોળો દેખાતો પણ જબરો કા’નો ખૂબ વહાલો લાગતો અને બલરામને એ વાત
સહે જ ે નહોતી ગોઠતી.

એવું નહોતું કે મા યશોદા બલરામને ેમ નહોતાં કરતાં, પણ બે વ તુમાં ભાગ પડે એ બલરામને સહે જ
પણ સ નહોતું... એક એની ગદા અને બી મા રો હણી!

આજ ે બલરામ યારના કા’નાને શોધતા હતા. કોણ ણે એ યાં છુ પાઈને બેઠો હતો. બપોર થવા
આ યો, પણ કા’નાનો યાંય પ ો નહોતો.

યમુનાના કાંઠ,ે કદમના ઝાડની ઘટાઓમાં, મથુરા જવાના ર તે અને પીપળાના ઝાડની નીચે, ગોચરીમાં
અને રાધાના ઘરની પછવાડે, બધે બલરામ ઈ ચૂ યા હતા. એની સંતાવાની આ રોજની
જ યાઓમાંથી એકેય જ યાએ કા’નો યાંય નહોતો.

“કા’ના... એ કા’ના... કા’નાઆઆઆ... એ કા’નાઆઆઆ!” બલરામે ફરી બૂમ પાડી.

“છીસ.. છીસ..” એક અવાજ આ યો. કા’ના િસવાય કોણ હોય! બલરામે આમતેમ યું.
નાનકડો કા’નો છુ પાઈને ઘરની પછીત પાસે ઊભો હતો. વારં વાર બારીમાંથી ઘરમાં નાખતો હતો.
એને તી ા હતી, ઘરની બારીમાંથી બહાર આવનારા એક હાથની... જ ે હાથ એને માટે ભોજન
આપવાનો હતો.

આજ ે ફરી માએ દંડ ફટકાય હતો.

કો કલાના ઘરમાં ઘૂસીને કા’ના અને એના સાથીઓએ માખણ ખાધું હતું. શીકાં ફો ાં હતાં. ઘર
વેરિવખેર કરી ના યું હતું.

કો કલા રાવ લઈને મા પાસે આવી યારે મા કોઈક કારણસર પહે લેથી જ ોધમાં હતી. કો કલાની
ફ રયાદ સાંભળીને માનો ગુ સો વધી ગયો.

“બલરામ... એ બલરામ...”

યારનો કો કલા અને માની વાતો સાંભળી રહે લો બલરામ આ બૂમની જ તી ા કરી ર ો હતો...
ગદા મૂકીને, દોડતો એ મા પાસે આવીને ઊભો.

“ , મોટી મા,” બલરામ ણતો હતો કે હવે શું થવાનું છે તે.

“ , કા’નાને પકડી લાવ.”

“પણ મા...”

“મ ક ું ને, કા’નાને પકડી લાવ, આજ ે એની વાત છે. રોજ રોજની રાવફ રયાદથી કંટાળી છુ ં હં ુ ...
આજ ે તો પાઠ ભણાવી દ એને, લઈ આવ એને.”

ગાયોની ગમાણ તરફથી છાણાં લઈને આવતી રો હણીએ આ સાંભ ું. એ મા યશોદા પાસે જઈને
ઊભી રહી.

“મૂકો ને મોટી બહે ન, શો ફે ર પડે છે, છોક ં છે, તોફાન તો કરવાનું ને?”
“રો હણી, તું તો વ ચે પડતી જ નહ .” બલરામના ચહે રા પર મત આવી ગયું મા યશોદાની વાત
સાંભળીને.

“પણ...” રો હણીએ હ એક નબળો ય ન કય , કા’નાના બચાવમાં.

આમ તો કાયમ ગોકુ ળની ીઓ સામે કા’નાનો સતત બચાવ કરતી મા આજ ે કોણ ણે કેમ કંઈ
સાંભળવા જ તૈયાર નહોતી.

“ , બલરામ પકડી લાવ એને, આજ ે તો કોઠી સાથે બાંધી રાખીશ ને સાંજ સુધી ખાવા નહ આપું.”

બલરામના ચહે રા પર મત આવી ગયું. “હવે વાત છે, કા’નાની!”

આમ તો બલરામ જ બચાવત કા’નાને, જ ર પ ે જૂઠુયં બોલી નાખત, પણ મા રો હણીએ વ ચે

પડીને બધી ગરબડ કરી નાખી.

યમુનાના કાંઠ,ે કદમના ઝાડની ઘટાઓમાં, મથુરા જવાના ર તે અને પીપળાના ઝાડની નીચે...
ગોચરીમાં... અને રાધાના ઘરની પછવાડે, બધે બલરામ ઈ ચૂ યા હતા. એની સંતાવાની આ રોજની
જ યાઓમાંથી એકેય જ યાએ કા’નો યાંય નહોતો.

યાંથી હોય? કા’નો તો સવારથી પોતાના જ ઘરની પછવાડે છુ પાયો હતો.

માતા રો હણીએ યો હતો એને.

એમને કોણ ણે કેમ આ નાનકડા નટખટ છોકરાની બહુ દયા આવતી. અને એમાંય યારે મા યશોદા
એને જમવાનું આપવાની ના પાડે યારે , રો હણીનું કાળજુ ં કપાઈ જતું.

એમણે જ ઇશારાથી કા’નાને બોલા યો ને ઊભા રહે વા ક ું હતું.

માતા રો હણી અંદર ખાવાનું લેવા ગયાં હતાં.

“છીસ... છીસ...”

બલરામ કૃ ણને ઈને ન ક આ યા.

“અહ શું કરે છે?” બલરામે પૂ ું — ણે કંઈ ણતા જ ન હોય.

“શશશશશ...” નાનકડા કા’નાએ હોઠ પર આંગળી મૂકી. એની મોટી ભોળી આંખોમાં ભાઈ સાથે કોઈ
મહાન રહ ય વહચતો હોય, એવો ભાવ હતો. “હં ુ સંતાયો છુ .ં પેલી કો કલાએ માને બધું કહી દીધું.”

“એમ!” બલરામે ભોળા બનવાનો ય ન કય .

“અને મા મને શોધે છે... આજ ે ન ી માર પડવાનો, કાં તો કોઠીએ બાંધશે, અને કાં તો ગાયોની
ગમાણમાં પૂરી દેશે.” દયામણા ચહે રે કા’નાએ ક ું, “સવારથી કંઈ ખાધુંય નથી.”

“કેમ? માખણ તો ખાધું, શીકો ભરીને...”

“મ એકલાએ થોડુ ં ખાધું?... અને એ તો પચી પણ ગયું, મને તો કકડીને ભૂખ લાગી છે...”

“તો?... હવે?”

“મા રો હણી ગયાં છે, અહ બારીમાંથી મને ખાવાનું આપશે. એ લઈને સીધો ભાગી જઈશ. તે છેક
સૂરજ ડૂ બે જ ઘેર આવીશ. યાં સુધીમાં તો નંદબાબા પણ આવી જશે. પછી ભય નથી...” કા’નાએ
પોતાની મહાન યોજના સમ વી.

“અહં ...” બલરામે ડોકું ધુણા યું. પછી ઊભા થયા.

“ યાં ય છે?” કા’નાએ પૂ ું.

“ વા, મા શું કરી રહી છે, આટલી વાર કેમ લાગી?” બલરામ ઊભા થયા અને અંદરની તરફ જવા
લા યા.

કા’નો આતુર આંખે રાહ ઈ ર ો.

થોડી વારમાં એક હાથ લંબાયો. બારીમાંથી!

હાથમાં સરસ મ નો ગરમ ગરમ રોટલો અને ઉપર મોટો લચકો માખણ હતું. કા’નાના મોઢામાં પાણી
આવી ગયું. એણે હાથ લંબા યો અને જ ેવો રોટલો લેવા ય એ પહે લાં બી હાથ બારીમાંથી બહાર
નીક ો અને કા’નાનો હાથ પકડી લીધો.

બેય હાથ પકડીને કા’નાના હાથ બારી સાથે બાંધી દીધા.

“મા! રો હણી?!?!” કા’નાને હ ય િવ ાસ નહોતો આવતો કે મા રો હણી આવું કરે .

હ તો કંઈ સમ ય એ પહે લાં મા યશોદા હાથમાં સોટી લઈને ઘરને પછવાડે આ યાં. આજ ે એમનું
પ વા જ ેવું હતું. ગુ સામાં આંખો લાલ હતી.

“મા...” કા’નાએ બને એટલી કાકલૂદી કરી અને દયામણા અવાજ ે માનો િમ જ બદલવાનો ય ન
કય .

“ચૂપ, એક અ ર નથી સાંભળવો મારે . આજ ે અહ જ બંધાયેલો રહે વાનો છે, દવસભર.”

“આ માની પાછળ કોણ ઊભું હતું? બલરામ?!”

“મારો ભાઈ? મારો ભાઈ આવું કરે ? એણે જઈને માને ચાડી ખાધી? મારો ભાઈ?...”

કા’નાને પોતાની આંખ પર િવ ાસ ન આ યો.

“મારા ભાઈ? વયં બલરામ? એ આવું કરે ?” કૃ ણને મનમાં નહોતું આવતું.

“મારા ભાઈ? વયં બલરામ? એ આવું કરે ?” કૃ ણને મનમાં નહોતું આવતું.

કૃ ણે પીડાથી આંખો મ ચી દીધી.

સામે ઉ વ ઊભા હતા.

“આપને દુ:ખ પહ ચાડવાનો ઇરાદો નહોતો, પરં તુ ા રકામાં બની રહે લી દરે ક વાત આપને
જણાવવાની ફરજ છે મારી...” ઉ વે ક ું.

“શંકા તો મનેય હતી, પરં તુ મોટા ભાઈ... મોટા ભાઈ આવું કરશે એવું મ વ નેય નહોતું િવચાયુ.”
કૃ ણની છાતીમાં એક ડૂ મો અટવાઈ ગયો હતો. “મોટા ભાઈ પોતે જ ઊઠીને ા રકામાં મ દરા-પાન કરે
તો હં ુ બી યાદવોને શી રીતે રોકવાનો?”

“ ભુ, મોટા ભાઈ પોતે જ સૌને, મ દરા-પાનની છૂટ લેવા ો સાહન આપે છે... દુય ધન યારે અહ
આ યા યારે સમુ કનારે બેસીને બંનેએ હે રમાં મ પાન કયુ.” ઉ વ બોલી ર ા હતા, ને કૃ ણની
આંખો પીડામાં મ ચાઈ ગઈ.

“યાદવો એનો દાખલો લેશે, હવે એમને રોકવા મુ કેલ થશે... ભુ, આમેય યાદવોના નવયુવાન સંતાનો
છાકટા થયા છે, સ ા, સંપિ અને શ તના કેફમાં ચકચૂર યાદવો હવે મ પાન કરશે તો કંઈ નહ
બચે.” કૃ ણે ઉ વ સામે યું ને પીડામાં ફરી આંખો મ ચી દીધી. “િવિધના િનમાણને કોણ રોકી
શકવાનું છે, ઉ વ? મારા અનેક ય નો છતાં, હં ુ સમયની ગિતને મંથર પણ નથી કરી શ યો. જ ે
સમયે જ ે લ યું છે, એ થઈને જ રહે શે. એ મને સમ ઈ ગયું છે.”

“શું લ યું છે, શું થઈને રહે વાનું છે?”

એક ગૂઢ પીડાથી લદાયેલું મત આ યું કૃ ણના ચહે રા પર, “એ ભિવ ય છે ઉ વ... ભાિવનો ગભ
ધારણ થઈ ચૂ યો છે, હવે મા અવતરણની રાહ વાય છે. એક ભયાનક ભાિવના અવતરણની.”

“ ભુ!” ઉ વ કૃ ણની બધી વાત નહોતા સમજતા, છતાં એટલું જ ર સમ યા કે યાદવકુ ળ પર કોઈ
ભયાનક આફત તોળાઈ રહી છે.

ભાસ ે જવાનો િનણય કયા પછી કૃ ણને સૌથી પહે લી એ વાત બલરામને જણાવવી જ રી લાગી.

...આ આખાયે ા રકામાં એકમા બલરામ હતા, જ ે એમના બાળપણના સાથી હતા.

કૃ ણને કોણ ણે કેમ, પણ ભાઈને ભેટીને, પોતાની બધી પીડા, બધી અસમંજસ ધોઈ નાખવી હતી.

એમણે ચાખડી પહે રી.

અને, બલરામના મહાલય તરફ જવા માં ું.

એમની ઉતાવળી ચાલમાં અજંપો હતો.

ઉ વ પહે લાં એમની સાથે ચાલવા લા યા. પણ કૃ ણની ચાલની ઝડપ સાથે જરા જરા પાછળ પડવા
લા યા. સામા યત: બી સાથે ચાલતાં કૃ ણ એમનો યાલ રાખતા.

કૃ ણ આજ ે પાછળ યા િવના જ ચાલતા ગયા.

ઉ વ અટકી ગયા. પણ કૃ ણનું યાન જ નહોતું.

ઉ વ એમની ચાલ ઈને, એમની અકળામણ અને પીડા સમ યા હોય એમ કશું જ પૂ ા િવના,
બો યા િવના પાછા વળી ગયા.

ને કૃ ણ...

બલરામના મહાલયનાં પગિથયાં ચ ા યારે છેક એમને યાલ આ યો કે ઉ વ એમની સાથે નથી.

“આવું કે?” કૃ ણે બલરામના ઓરડામાં વેશવાની ર માગી.

મ દરાપાનની ટેવ બલરામને ઘણા સમયથી હતી. બલરામ બને યાં સુધી સં યાકાળ પછી કૃ ણ સામે
જવાનું ટાળતા. કૃ ણ નાના ભાઈ હતા એમના, છતાં કૃ ણના ભાવ હે ઠળ હતા એ વયં ણતા હતા
કે મ દરાપાન એમને પોતાને પણ નુકસાન કરે છે, પરં તુ એમાંથી મુ ત નહોતા થઈ શકતા.

કૃ ણ વારં વાર સમ વતા એમને, પરં તુ બલરામ એ વાત િવશે વધુ ચચા કરવાને બદલે હવે સં યાકાળ
પછી કૃ ણની સ મુખ ન જવું પડે એવા યાસમાં રહે તા. રાજનાં કામ હોય કે અગ યની મં ણાઓ,
બધું સં યાકાળ પહે લાં આટોપાઈ ય એવો બલરામનો યાસ રહે તો.

મ દરાપાનની નબળાઈ કૃ ણ પણ ણતા અને એટલે જ બને યાં સુધી સવારના પૂણ સૂય દય પહે લાં
બલરામના ક માં ન જવું પડે એવો એ પણ યાસ કરતા.

“આવું કે?” કૃ ણે બલરામના ઓરડામાં વેશવાની ર માગી.

બલરામ હ હમણાં જ યા હતા, એમના ઓરડામાં સૂયનાં સોનેરી કરણો વીખરાયેલાં પ ાં હતાં.
એમની રે શમી ચાદર ચોળાયેલી હતી અને આંખોમાં હ ય મ દરાપાનનું ઘેન અને કેફ હતાં.
િનયિમત મ દરાપાનને કારણે પાળા બલરામના ચહે રા પર એક ફે ફર, એક થોથ મવા લા યો હતો.
વહે લી સવારે એમનો ચહે રો સૂજ ેલો લાગતો, આંખો ઝીણી અને લાલ રહે તી... અને ખૂબ મોડી પડેલી
એમની સવારો આળસમાં ડૂ બેલી અને અ વ થ રહે તી.

કૃ ણે બલરામના ઓરડામાં વેશીને થાન હણ કયુ. બલરામ કૃ ણને અચાનક આવેલા ઈને સહે જ
ઝંખવાયા. હ તો એમનાં િન યકમ નહોતાં પ યાં, અને કૃ ણ આવીને ઊભા હતા એમની સ મુખ.

“કૃ ણ! સવારના પહોરમાં?”

“સવારનો પહોર?! દવસનો ી હર ચાલે છે, મોટા ભાઈ, નિળયાં સોનાનાં થઈ ગયાં છે.”

“ ા રકાના મહાલયોનાં નિળયાં અમ તાંય સોનાનાં છે, કૃ ણ, એને માટે સૂયના તેજની જ ર નથી.
અહ તો સૂય અને સમય વયં આપણા ક ા માણે ચાલે છે.”

“મોટા ભાઈ, સમય કોઈનાય ક ા માણે નથી ચાલતો.”

“કા’ના, આ તું બોલે છે? સુવણનગરી ા રકાનો રા , છ પન કો ટનો પાલક! જ ે પૃ વી પર મૃ યુ,

જરા, દુ:ખ અને રોગ નથી, એવી પૃ વીનો સજનહાર! સમય, તારા ક ા માણે ચાલે છે, દશાઓ
તારા ક ા માણે ઊગે છે અને આથમે છે, ઋતુઓ તારા ક ા માણે રં ગ બદલે છે.” બલરામની
આંખોમાં મ દરાના કેફની સાથોસાથ ગવનો–અિભમાનનો કેફ પણ છલકાતો હતો.

“એવા મમાં ના રહે શો મોટા ભાઈ, ભગવાન મહાકાળની લીલા અકળ છે, ખાસ કરીને યારે એવું
લાગે કે બધું જ આપણા ક ા માણે થઈ ર ું છે, યારે માનવું કે ભયજનક સમયનો ારં ભ થઈ
ચૂ યો છે.”

“સવારના પહોરમાં આવી વાતો કરવા આ યો છે?” બલરામે ક ું.

કૃ ણ સહે જ હ યા, “ના રે , આવી વાતો તો સં યાકાળે કરાય. ખ ં ને?”

બલરામ ઝંખવાયા, “કૃ ણ, આપણે મારી નબળાઈ િવશે ચચા નહ કરીએ.”

કૃ ણે ક ું, “મોટા ભાઈ, હવે એમાં ચચા કરવા જ ેવું કંઈ બાકી છે?”
“ કૃ ણ, આ તારી શ દોની માયા ળમાં મને ન અટવાવીશ. બી ં બધાં કામકાજ છોડીને
રા યસભાના સમયે તું મારા ઓરડામાં આ યો, એટલે તારે કોઈ કામ છે એ તો િન ત છે.”

ભુવનમો હની મત કયુ કૃ ણે... “ચાલાક છો મોટા ભાઈ, ઘણો ઓળખો છો મને.”

બલરામ પથારીમાંથી ઊ ા. ઉઘાડુ ં કસરતી શરીર, મજબૂત બાવડાં, િવશાળ છાતી ઉપર ર ન અને
મોતીઓની માળા, અ યવ થત થઈ ગયેલા કાળાભ મર વાળ, નશીલી આંખો! કૃ ણ ઈ ર ા એમને
ઘડીભર, અહોભાવથી, અને ક ણાસભર થી.

“ઇ છુ ં છુ ં કે યાદવોને લઈને હવે ભાસ ે જઈએ.”

ઓરડાના ઝ ખા પાસે ઊભેલા બલરામ ચ યા. સૂયનાં કરણો સમુ ની ચીનીચી થતી લહે રો પર
નાચતાં હતાં. દ રયાનાં સોનલ પાણી ધીમો ગંભીર ગું રવ કરતા કનારાની રે તી સુધી આવીને વેરાઈ
જતાં હતાં. ભરતી નહોતી શ થઈ હ , મ યા નની ભરતીને પૂરો એક હર બાકી હતો. છતાં
દ રયાનાં મો ંનો અવાજ બલરામના ક ના ઝ ખામાંથી પ સાંભળી શકાતો હતો.

બલરામ ચ યા, પાછળ ફયા, અને કૃ ણની આંખોમાં કંઈ શોધવાનો ય ન કરતા હોય એમ િન પલક
ઈ ર ા.

કૃ ણે આંખો મ ચી દીધી, ણે બલરામથી કશું છુ પાવવા માગતા હોય.

થોડી પળો એ ક માં ફ ત દ રયાનાં મો ં િસવાય કોઈ અવાજ નહોતો.

“ ભાસ? કેમ કા’ના?” બલરામના અવાજમાં ભયની ુ રી અને આવનારી ણના એંધાણનો કંપ
હતો. કૃ ણે આંખો ખોલી. બલરામની સામે યું. બસ, િન ર તા જ ર ા.

“એટલે? સમય થઈ ગયો છે એમ કહે વા માગો છો તમે, કૃ ણ?”

“મોટા ભાઈ, હં ુ શું કહે વાનો? જ ે કહે વાયું હતું એ સ ય થવાનો સમય આવી ગયો છે.”

“કા’ના, આ સમય ટાળી ન શકાય?” બલરામના અવાજમાં કાકલૂદી હતી. ણે બાળકૃ ણને માના
ોધથી બચાવવા કરતા હોય એવી િવનંતીનો સૂર હતો એ.
“સમય?” કૃ ણના ચહે રા પર એક ગૂઢ મત ગ ું. આંખો પટપટાવી એમણે અને બલરામ સામે
યું. “સમયને કોણ ટાળી શકે છે, મોટા ભાઈ?”

“ ભાસ...” બલરામના અવાજમાં અચાનક એક ીણતા, એક તી પીડા ભળી ગઈ! “ભલે કા’ના,
યારે જવું છે?”

“શુભ ય શી .” હ એ ગૂઢ મત રમતું હતું કૃ ણના ચહે રા ઉપર. એમણે બલરામની આંખોમાં
યું. બલરામની આંખો ભીની હતી. એમણે હાથના ઇશારાથી જ કૃ ણને ન ક બોલા યા અને બાહુ
ફે લા યા.

કૃ ણ ઊભા થયા, અને મોટા ભાઈને છાતી સરસા થઈ ગયા.

આિલંગીને ઊભેલા બંને ભાઈઓની આંખો બંધ હતી અને બંનેની સામેથી સમયનો વાહ
ખળખળ કરતો વહી ર ો હતો. યમુનાનાં જળ જ ેવો ખળખળાટ સમુ કનારે ઊભેલા આ મહાલયના
વૈભવી િવશાળ ક માં પડઘાઈ ર ો હતો અને એમાં ડૂ બતાં-તરતાં બે દયો ણતાં હતાં, આવતી
કાલની સવાર િવશે! બનનારી ઘટનાઓ િવશે!

એક દય આશં કત, આતં કત ફફડી ર ું હતું અને બીજુ ં સૌની મુ તના માગ તરફ યાણ કરવા
ત પર હતું!

ા રકાના સુવણ મહાલયોના કળશો દવસના ી હરના સૂયથી ઝળાંઝળાં થઈ ર ા હતા. નગરી
આખીયે ણે કોઈ ઉ સવ હોય એમ ર તાઓ પર ઊમટી પડી હતી. યાદવોના સુવણરથો અને એની
સાથે ડેલા ચા, દેખાવડા હણહણતા અ ો, રથમાં બેઠલ
ે ા સારિથઓ મળીને એક સંપ –સુખી
નગરનું ય રચતા હતા.

કૃ ણે આજ ે યાદવોને ભાસ ે માં ઉ ણીએ જવા િનમં ણ પાઠ યું હતું.

સમ યાદવકુ ળ એકિ ત થઈને ઉ ણીએ જવા થનગની ર ું હતું.

સતત ઉ સવમાં રાચનારી ા રકા નગરી કુ ે ના યુ પછી ણે મૃ યુની પછેડી ઓઢીને ભકાર થઈ
ગઈ હતી. એવું એક પણ ઘર નહોતું, યાં કુ ે ના યુ માં કોઈ મૃ યુ ના પા યું હોય. મોતનું તાંડવ
 ા રકાને માથે પણ ખેલાઈ ચૂ યું હતું.

કૃ ણ પોતે પણ થોડા શાંત અને થોડા વૈરાગી થઈ ગયા હતા એ પછી!

જ ેનું વન આખું અ ત વનો ઉ સવ હતો, જ ે પૂણ રીતે ખીલીને બી ને પણ ખીલવવામાં માનતી

હોય એવી ય ત યારે સંકોચાઈ ય, યારે એના પડઘા ચારે તરફ પડે એ વાભાિવક છે.

મૃ યુના ભકાર પડછાયામાં વતા એ યાદવો ઉ સવ અને ઉ ણી તો ણે ભૂલી જ ગયા હતા, ઘણા
સમયથી.

છે ાં કેટલાંય વષ થી ધામધૂમથી ઊજવાતી જ મા મી ા રકાએ ઈ નહોતી.

આજ ે, ીકૃ ણ વયં ઘરે ઘરે જઈને ઉ ણીનું િનમં ણ આપી આ યા હતા. યાદવકુ ળના એકેએક
પુ ષને, એ વૃ હોય, ૌઢ હોય કે યુવાન... ભાસ ે માં ઉ ણીએ જવાનું હા દક િનમં ણ હતું.

યાદવો ઘેલા થઈ ગયા હતા.

યાદવ ીઓએ હતાં એટલાં બધાં જ આભૂષણો પહે રી લીધાં હતાં.

યાદવ બાળકો ઉ સાહમાં નાચતા હતા, યાદવ પુ ષો પણ કેટલાય સમયે આવેલી આ આનંદની પળોને
પૂરેપૂરી માણવા માટે તલપાપડ થઈ ર ા હતા.

કૃ ણે પોતાના ઝ ખામાંથી આ ય યું.

એક ડો િન: ાસ નાં યો.

શું પોતે યો ય કરી ર ા હતા? એમના મનમાં સવાલ ઊ ો.

સતત િનિવવાદ સ ય સાથે વેલા આ મહામાનવને પહે લી વાર પોતાના િનણય અંગે, પોતાના વતન
અંગે શંકા ગી ઊઠી.

આટઆટલા લોકો ફ ત પોતાના િવ ાસે, ફ ત પોતાના શ દના િવ ાસે આજ ે એમની સાથે જઈ ર ા

હતા અને એમાંથી કોઈ પાછુ ં નહોતું આવવાનું!
શું આ યું હતું કુ ે ે?

કુ ે ના યુ નો િવજય શું સાચે જ િવજય હતો?

શું સાચે જ િવજયનું સુખ માણી શ યું હતું કોઈ?

શું ધમનો સાચે જ જય થયો હતો?

પોતાનું કત ય શું પૂ ં થયું હતું?

િવજયી થયેલા પાંડવોએ શું મેળ યું હતું? પુ ોનું મૃ યુ? મોતના ઓછાયામાં ાસ લેતાં શરીરો?

શું આ બીજુ ં કુ ે નહોતું? શું સાચે જ આનાથી અધમનો ય થવાનો હતો?

મહાસંહારના આ બી ચરણમાં વેશતાં પહે લાં કૃ ણના મનમાં કેટલાય સવાલો અને કેટલીય શંકાઓ
ગી. એમણે વારં વાર ત સાથે આ િવશે મનોમંથન કયુ જ હતું. આ ણ સામે નહોતી, યાં
સુધી કદાચ આટલી ભયાનક નહોતી ભાસી, એમને. પરં તુ આજ ે એ પળ યારે સામે આવીને
ઊભી હતી, આંખોમાં આંખો નાંખીને સ યાસ ય, યો યાયો યના ો પૂછી રહી હતી યારે અજુનનો
એ સારિથ પણ એક વાર અંદરથી ૂ ગયો.

“ચાલો, હં ુ તૈયાર છુ .ં ” સ યભામાનો અવાજ હતો એ.

અંદરથી બહાર આવતાં એણે જ કૃ ણને સંબોધીને ક ું હતું — “ચાલો, હં ુ તૈયાર છુ .ં ”

સુંદર કાચની પૂતળી જ ેવી સહે જ ઘ વણ સ યા — સ યભામા અ યંત સુંદર, શૃંગારરિસક હતી.

કૃ ણ પળભર એને ઈ ર ા. લાંબા વાળનો ગૂંથીને લીધેલો અંબોડો, અંબોડામાં ગૂંથેલાં ેત સુગંધી
ફૂલો, કાનમાં, સુંદર કણફૂલ અને કણફૂલના જ ેવાં જ ફૂલો ગૂંથીને બના યો હોય એવો માણેકમોતીનો
હાર. હારની નીચે માખણમાં સહે જ કાજળ ઉમેરીને ઘૂં ું હોય એવી યામ, લીસી ચળકતી વચા.

તનોનો ઢોળાવ, ેત રે શમી કંચુકી... ેત ઉ રીય અને ેત વ ોમાં સ યભામા અ ભુત લાગતી
હતી. ણે નીલયમુનામાં ખીલેલું કમળ.
કૃ ણની આંખોમાં મૃદુતા ઊતરી આવી.

હસતી સ યભામાની દંતપં ત એના ગળાની મોતીની લાંબી સેરની જ ેમ એકસરખી પરોવાયેલી હતી.

“આ હા ય ફરી યારે ય વા નહ મળે?” પળભર માટે મોહ થઈ ગયો કૃ ણને.

એમણે સ યભામાને િનકટ ખચી.

“શું કરો છો, ભુ?” સ યભામા શરમાઈ, પણ ખચાઈ આવી — જરાય િવરોધ વગર!

કૃ ણની આ આસ ત, આ મોહ સ યભામાને ગમતો. કૃ ણ એનામાં જ બંધાયેલા રહે , બી કોઈ િવશે

િવચાર સુ ધાં ન કરે , એવો યાસ સ યા હં મેશાં કરતી.

ઉદા મણી સ યાના આ બાિલશ ય નોને ગણકારતી નહ , હસી કાઢતી, પરં તુ સ યભામાને
કૃ ણની બી તમામ રાણીઓ અણગમતી હતી.

કૃ ણને ણતી હોવાને કારણે સ યા મોઢે કશું ન કહે તી, પરં તુ જ ે રાિ કૃ ણ એને મહે લે ન ગાળવાના
ન હોય એ આખી રાત સ યભામા ગીને ગાળતી.

રે શમી પલંગ પર પડી પડી, ક પનાઓ કરતી, અકળાતી અને આવનારા દવસોમાં કોઈક ને કોઈક
રીતે કૃ ણ સાથે રસાતી. કૃ ણ મનાવે, લાડ કરે , એટલે માની પણ જતી.

ઘણાં વષ નો આ મ હવે કૃ ણને પણ કોઠે પડી ગયો હતો. આમેય સ યભામા ખૂબ નાની હતી અને
સૌ એને બાળક જ ગણતાં.

સ યભામાને તૈયાર થયેલી ઈને કૃ ણ નવાઈ પામી ગયા.

“તમે?” કૃ ણે પૂ ું.

“હા તો, મારા િવના કંઈ તમને ગોઠશે? ઉ સવમાં તમારી સાથે સ યા ના હોય તો ઉ સવ નીરસ બની
ય છે, ખ ં ને ભુ?” સ યાએ ફરી એક વાર દંતપં ત ચમકાવી.

એની આંખોમાં બાળસુલભ આ ય, કુ તૂહલ અને ઉ સાહ હતાં.

કૃ ણે એને ન ક ખચી, ફરી વખત. આ વખતે હળવા િવરોધના યાસ સાથે સ યા િનકટ ખચાઈ
આવી. એણે એક હાથ કૃ ણની છાતી પર મૂ યો અને બી હાથે એમના બાજુબંધ સાથે રમત કરવા
માંડી. એની આંખો કૃ ણને તી હતી. લગભગ અડધો હાથ ચા કૃ ણની છાતી પર સ યાનું માથું
ણે બંધબેસતું હતું.

કૃ ણે એની પીઠ પસવારવા માંડી. ગુલાબની પાંદડીઓ જ ેવી યુવાન સુંદર અને યામગુલાબી રં ગની એ
પીઠ કોણ ણે કેમ આજ ે કૃ ણના પશમાં કંઈક જુદું જ અનુભવી રહી હતી.

આ ેમીનો પશ નહોતો. આ તો એક ગ ભ પુ ષનો, િપતા સરખો પશ હતો.

કૃ ણે એનું માથું સૂં યું.

અંબોડામાં ગૂંથાયેલા મોગરા અને વાળમાં કરાયેલા ચંદન-ધૂપની સુગંધ કૃ ણના મનોમ ત ક સુધી
પહ ચી ગઈ. એમણે એક ડો ાસ લીધો અને એક અ ર બો યા િવના સ યાને સહે જ દૂર કરી.

સ યા નવાઈ ભરે લી આંખે કૃ ણની સામે ઈ રહી.

“શું હતું આ પશમાં? પીડા? વૈરા ય? વેદના? કે...” સ યા મનોમન ગૂંચવાવા લાગી. એના વામી
જ ેને રીઝવવા માટે એણે આ સઘળો શૃંગાર કય હતો, એની તો એય નહોતી પડી.

આમેય કુ ે ના યુ પછી કૃ ણની મનોદશા બદલાતી રહે તી. યારે ક ખૂબ લાિનમાં ડૂ બેલા રહે તા
અને એકાંત ઇ છતા, તો યારે ક એકલા ન પડી ય એટલે સ યાને જગાડતા, યારે ક આખી રાત
પોતાની સાથે એક શ દ પણ બો યા િવના ચૂપચાપ આખી રાત છતને તાકતા પડી રહે તા, તો યારે ક
સમુ ને એકીટશે િનહાળતા રાતભર મહે લના ગવા માં કાઢી નાખતા.

યારે ક અકારણ આંખો ભરાઈ આવતી એમની, તો યારે ક મૌન દવસો સુધી લંબાઈ જતું.

એવું નહોતું કે સ યાએ નહોતું યું આ બધું. એ પણ કૃ ણને સતત આમાંથી બહાર કાઢવાનો ય ન
કરતી.

યારે ક શરીરથી તો યારે ક સંવેદનાથી.

સ યા માટે કૃ ણમાં થઈ રહે લો આ ફે રફાર અઘરો હતો — વીકારવો અને સમજવો બંને.

સ યાએ હં મેશાં કૃ ણને એક ેમી તરીકે યા હતા. એક અ ભુત ેમી જ ે સતત એના સુખનો િવચાર
કરતા, એને આનંદમાં રાખતા, એના દયમાં ઇ છા ઊગે એ પહે લાં પૂરી કરવી સહજ હતી, કૃ ણ
માટે!

સ યા કૃ ણના ેમમાં રમમાણ હતી, ગળાડૂ બ. એને માટે કૃ ણનું આ નવું વ પ સાવ અ યું હતું.

વળી, આવા સમયે સ યા બહુ બાિલશ થઈ જતી. જ ેમ કૃ ણ વધુ ડા ઊતરે એમ સ યા એમને ખચી
કાઢવા અથાગ ય નો કરતી. યારે ક આ પ ર થિત િનવારવા કૃ ણ મણીના મહે લે ચાલી જતા.
ૌઢા, ગ ભા મણી કૃ ણના મનને સમજતી, એટલે બને યાં સુધી એમના એકાંતને, એમના મૌનને
અખંડ રાખતી.

આ પ ર થિત વધુ અનુકૂળ બનતાં સમય સાથે કૃ ણે વધુ ને વધુ રાિ ઓ મણીના મહે લે ગાળવા
માંડી હતી. સ યા માટે આ પ ર થિત અસ , અ વીકાય હતી. પહે લાં આવા સંગોએ રસાતી,
િચડાતી સ યાને કૃ ણ કલાકો સુધી મનાવતા, લાડ કરતા, અનુનય કરતા, પરં તુ હવે, એવું નહોતું થતું.
મણીના મહે લે રાત ગાળીને આવેલા કૃ ણ સાથે રસાયેલી સ યા પછીની આખી રાત પલંગમાં મ
છુ પાવીને પડી રહે અને કૃ ણ ગવા માં બેસીને રાત ગાળે, પોડ ફાટતાં સમુ કનારે ચાલી ય, આવું
એકથી વધારે વાર બ યું હતું. સ યા માટે કૃ ણ ારા ઉપે ા મૃ યુથી પણ વધુ દુ કર હતી.

“મહારાણી, ભાસ ે માં ઉ ણી છે.” મનોરમા ખબર લાવી હતી આ.

મનોરમા સ યાની િ ય દાસી હતી. મણીના મહે લે કે રા યસભામાં બનનારી ઘટનાઓના સમાચાર,
આંખે દેખી િવગતો મનોરમા લઈ આવતી.આજ સુધી એણે આપેલા કોઈ સમાચાર ખોટા નહોતા
પ ા... છતાં, આજ ે કોણ ણે કેમ સ યાને િવ ાસ ન પ ો.

“સાચું કહે છે?” સ યાએ ફરી પૂ ું.

“તમારા ચરણના સોગંદ... ભુ ીકૃ ણે તે ઘેર ઘેર જઈને િનમં ણ પાઠ યાં છે. કાલે સવારે
દવસના ી હરે સૌ નીકળવાના છે. અહ , મહે લના ાંગણમાંથી જ.” મનોરમાએ પૂિત કરી.
સ યાએ એને ખભેથી પકડી લીધી અને ગોળ ગોળ ફરવા માં ું.

સ યભામાને લા યું કે મનોરમા જ ે સમાચાર લાવી હતી એનાથી એનો મહાલય ઝળહળી ઊ ો હતો.
એના બ ીસ કોઠે દીવા થઈ ગયા હતા. એનું રોમ રોમ આનંદથી નાચી ઊ ું હતું.

“મનુ, મનુ... હં ુ તારા ખોબા મોતીઓથી ભરી દઈશ... રે શમી ઉ રીય ઓઢાડીશ તને... મારાં
સુવણકંકણ તને આપી દઈશ... તને ખબર નથી તું કેટલા ે સમાચાર લાવી છે. શુભ દવસો પાછા
ફરી ર ા છે. મારા ભુ, મારા વનઆધાર, મારા ાણ, મારા િ યતમનું દય એમને ઘેરી વળેલા
શોકમાંથી મુ ત થઈ ર ું છે. એ પાછા ફરશે મનુ, એ હવે જ ર પાછા ફરશે.”

આનંદથી ઘેલી થઈ ગયેલી સ યભામાએ આખી વાત સાંભળી જ નહ . મનોરમા કહે વા માગતી હતી
કે ઉ ણી ફ ત યાદવપુ ષો માટે છે. પરં તુ સ યભામાએ આનંદના અિતરે કમાં એને પૂ ં બોલવા જ ન
દીધી અને પોતાની રાણીને આટલી આનંદમાં આવેલી ઈને મનોરમાને પણ એ સમયે ચૂપ રહે વું જ
ઉિચત લા યું.

િ વેણીસંગમના કનારે ...

કૃ ણ ચૂપ હતા.

કૃ ણની આંખો બંધ હતી, હ યે.

એમની બંધ આંખો સામે ઉપાલંભથી તી, આંખોમાં અનેક ફ રયાદો સાથે વેદનાનાં ઝળઝિળયાં લઈને
તી સ યભામાની આંખો તરી આવી.

કૃ ણે યારે એને સમ યું કે આ ઉ ણીમાં ફ ત યાદવપુ ષો જ જવાના છે યારે સ યા માટે એ વાત

અ વીકાય જ નહ , અસ પણ હતી.

આજ મ ેિમકા બનીને વવા માટે જ મેલી સ યભામા યારે ય વા તિવકતાની ભૂિમ પર પગ ન

માંડતી. સતત વ નો અને અવનવા મનોજગતમાં રાચતી સ યભામા કૃ ણની આ વાત કોઈ કાળે માની
શકે એમ નહોતી! કૃ ણ પોતાના િવના સુખી થઈ શકે એ વાત જ સ યભામા માટે અસ ય હતી...
અસ હતી.
કારણ કે એણે સુખની યા યા ીકૃ ણથી શ કરીને ીકૃ ણ પર પૂરી કરી હતી! પોતાના
મનો યાપારોને અ યમાં રોપવા એનું જ નામ ેમ હશે, કદાચ!

સામેની ય તને દપણ તરીકે વી એ ેમનો વભાવ છે. સામેની ય ત કંઈ પણ કહે , ેમી મન એ
જ સાંભળે છે, અને એ જ સમજ ે છે જ ે એને વીકાય છે... અથવા જ ે એને અપેિ ત છે.

કૃ ણે સ યભામાને ક ું હોત, ભૂલથીયે, કે આ અંિતમ યાણ છે, અંિતમ વાસ છે તો સ યભામાના

ાણ કદાચ યાં જ નીકળી ગયા હોત. કૃ ણમય વતી સ યભામા કૃ ણ વગરના વનની
ક પનામા થી મૃ યુ પામી શકે એટલી કોમળ હતી.

પરં તુ કૃ ણ માટે કમ અંિતમ સ ય હતું અને સ યભામાના ભાિવમાં હ મુ ત નહોતી લખી,

િવધાતાએ!

એનાં કમ , એને હ યે ા રકા સાથે બાંધી ર ાં હતાં અને એ કમ પૂણ થયા િવના સ યભામાનો મો
શ ય નહોતો.

કૃ ણે એને િનકટ ખચી... એનું માથું સૂં યું.

“િ યા, ચા શીલા... અમે ફ ત પુ ષો જઈ ર ા છીએ ઉ ણીએ.”

“કેમ? ીઓએ શું દોષ કય ?”

“દોષ નથી કય , એટલે તો ીઓ નહ આવી શકે ઉ ણીએ.”

“સમ નહ વામી.”

“તમે મારી સાથે નહ હોઈને પણ મારી સાથે જ હશો. હં ુ તમને મારી સાથે જ લઈ જઈ ર ો છુ .ં ”

“ વામી!”

“તમે મારાં પ ની છો. તમારો એક અંશ મારા આ મામાં સમાયેલો છે, નહ કે?”

“બસ, શ દો! શ દોની માયા ળ.”

“િ યે, તમને લઈ જઈ શકતો હોત તો જ ર લઈ ત.”

“તમને કોણ રોકે છે?”

“મને? મને કોણ રોકવાનું? પરં તુ સમય નથી થયો હ .”

“સમય?” સ યભામાને કંઈ સમ યું નહ . “શેનો સમય? કયો સમય?”

“યો ય સમય... િ યા, દરે ક વાતનો એક સમય હોય છે, અને આજનો સમય મારી સાથે જવાનો સમય
નથી. તમારે હ અહ જ રહે વાનું છે.”

સ યભામાએ કોણ ણે કેમ આજ ે દ ન પકડી. એને મરણ આવી ગઈ, યારે ક કૃ ણે કહે લી વાત :

“યો માં પ યિત સવ સવ ચ મિય પ યિત |

ત યાહં ન ણ યાિમ સ ચ મે ન ણ યિત ||”

જ ે મને બધે જુએ છે, અને મારામાં બધું જુએ છે તેને માટે હં ુ કદી દૂર નથી અને તે મારાથી કદી દૂર
નથી.

“દેવી! તમે સતત સવ મારી સાથે જ છો...” કૃ ણની આંખોમાં અપાર ક ણા હતી અને, આ અ ભુત
ીથી છૂટા પડવાનું દુ:ખ પણ, કદાચ!

કૃ ણના મનમાં અચાનક જ એક ટીસ ઊઠી. સ યાને અંિતમ ણે પણ કહી ન શકાયું, સ ય!

ક ું હોત તો કદાચ, તો સ યા મુ તની દશામાં વધુ વ થતાથી પગરણ માંડી શકી હોત!

હવે તો, કૃ ણ માટેનાં ઉપાલંભો અને વેદના જ નહ જંપવા દે એને!

અજુનને કુ ે માં ‘િનિમ મા ’ કહીને મૃ યુનું સહજ રહ ય સમ વનાર આજ ે પોતે જ એક અજબ

મૂંઝવણમાં બંધ આંખે પીડા ત થઈને બેઠા હતા.

સ યભામાની આંખો ઉપાલંભથી કૃ ણ સામે ઈ રહી હતી.

સ યભામાના મહે લે ગાળેલી શૃંગારપૂણ રાિ ઓ, સ યભામાનાં એ ત , યામ અંગોનો પશ કોણ
ણે કેમ ખૂબ ઠંડક આપનારો હતો.

પોતાના મન અને તન સાથે ીકૃ ણને સમિપત હતી સ યા!

અને છતાં, પોતે છળ કયુ હતું એની સાથે...

“યં યં વાિપ મર ભાવં યજ ય તે કલેવર |

તં તમેવૈિત કૌ તેય સદા ત ભાવ ભાિવત: ||”

જ ે ભાવનું મરણ કરતો મનુ યદેહ યાગે એ જ ભાવને િન:સંદેહ બી અવતારમાં પામે છે...

મ જ ક ું હતું આ, અને હવે હં ુ જ?!

કૃ ણ મૂંઝવણમાં પ ા હતા.

સ યાને કોણ કહે શે કે એને મનાવનારો, લાડ કરનારો, એનો િ યતમ... હવે...

શું કામ કહે વું ઈને? સ યાનો આ મા સાચે જ પોતાની સાથે ડાયેલો હશે તો એ આપમેળે
ણી લેશે. એની અંદર ખાલી પડેલી એ જ યા જ એને પોતાની ગેરહાજરી જણાવી દેશે.

સ યા વી શકશે, પોતાના િવના?

આ િવચાર સાથે કૃ ણના ચહે રા પર મત આવી ગયું.

કદાચ ન વી શકે, તરફડે, પળેપળ મૃ યુનો અનુભવ કરે તો પણ શું પોતે પાછા ફરવાના હતા?

તો પછી? શું અથ હતો આ િવચારનો!

મોહ નહોતો આ?

યાંક ડે ડે પોતે એવું ઇ છતા હતા કે પોતાના ગયા પછી કોઈ... ખાસ કરીને એમના વનમાં
આવેલી ીઓ એમના ન હોવાની પીડાનો પળેપળ અનુભવ કરે ?
શું પોતે પણ, એક સામા ય માનવ, પુ ષની જ ેમ િવચારી ર ા હતા?

ચ કી ગયા કૃ ણ!

યાણના સમયે આ બધા િવચારો શું સૂચવતા હતા?

માનવસહજ લાગણીનાં બંધનો એટલાં તો મજબૂત હોય છે કે વયં દૈવ પણ એમાંથી મુ ત રહી શકતું
નથી, અને આ વાત આજ ે પીપળાના વૃ નીચે સૂતેલા કૃ ણ ય અનુભવી ર ા હતા.

આ બાર મ હના અજુન સાથે ગાળવાનો સમય હતો ૌપદીનો.

રાતનો સમય હતો, ઇ થ આખુંય ગાઢ િન ામાં પો ું હતું. મહાલયોના ઝીણા ઝીણા દીવા હવાની
યોત સાથે થથરતા હતા.

અજુનની આંખ અચાનક ઊઘડી તો એણે યું કે ૌપદી ગવા માં ઊભી છે. એના લાંબા, કાળા
સુંવાળા વાળ આછા ઉ સમાં ચળકી ર ા છે. ૌઢા થવા છતાં, સુંદર એકવડો બાંધો અને એ યામ
વણ હ ય અજુનને એટલો જ મોહક લાગતો, જ ેટલો પહે લી વાર ુપદને યાં વયંવરમાં િનહાળીને
લા યો હતો.

અજુન ગવા માં આવીને ઊભા ર ા. એમના પદચાપથી ચ કીને ૌપદીએ પાછળ યું.

એની અ િશખા જ ેવી આંખોમાં આજ ે અજબ ભીનાશ હતી. વરસાદનાં ઘેરાયેલાં વાદળો જ ેવી
ભીનાશ!

“િન ા નથી આવતી યા સેની?”

“િન ા? િન ા તો કેટલાંય વષ થી ઊડી ગઈ છે મારી, હવે તો િચરિન ાની તી ા છે.”

“સૌને.” અજુને િન: ાસ નાં યો!

“પાથ, મા ં દય બેસી ય છે. કોણ ણે, કયા સંશયે મારા હાથ-પગ ઢીલા થઈ ગયા છે. મારી ભ
થથરે છે, મને પરસેવો વળે છે.” ૌપદીએ અજુનની સામે અજબ ભયાત એ યું.
ખૂબ માદવથી પાંચાલીને િનકટ ખચી અજુને.

“આવું તો કુ ે ના યુ પછી અવારનવાર થયા કરે છે. ભય લાગે છે સૂય દયનો, ભય લાગે છે એ
શંખનાદ અને દુંદુિભનો, ભય લાગે છે એ ાડ પાડીને ધસતાં ટોળાંઓનો, ભય લાગે છે ભોજનની
આશામાં ચકરાવા મારતાં ગીધડાંઓનો, ભય લાગે છે આ કાળરાિ ના લાળ પાડતાં િશયાળવાંઓનો.
મને વયંનો ભય લાગે છે ૌપદી... ભય લાગે છે કે સૂય દય થશે અને ફરી ગાંડીવ હાથમાં લેવું પડશે,
ફરી ફરી મારા પોતાનાઓનો સંહાર કરવો પડશે, ફરી ફરી એ મૃ યુ પામતા વજનોની ચીસો
સાંભળીને દય બેસી જશે... ફરી, એ જ દવસો એ જ રીતે આવીને સામે ઊભા રહે શે. મને પણ
ભય લાગે છે, મા ં પણ દય બેસી ય છે, એ િવચારમા થી.”

“આ ભય, એ ભય નથી પાથ!”

“તો? વાત શું છે યા સેની?”

“પાથ...” સહે જ અચકાઈ ૌપદી, પછી કોઈ િનણય કરતી હોય એમ અજુન સામે ઈ રહી.

“પાથ, મારે સખા પાસે જવું છે. હમણાં... અ યારે જ.”

અજુન ૌપદીની આંખોમાં ઈ ર ા. એ તેજિશખા જ ેવી અ કુંડમાં ઝબોળાઈને નીકળેલી આંખો

આજ ે ડૂ બી રહી હતી. કોઈ ભયથી, કોઈ આતંકથી કે આવનારી ણના કોઈ એવાં એંધાણથી જ ે મા
ૌપદીના દયને મ ાં હતાં.

અજુને ૌપદીના ખભે હાથ મૂ યો. “કેમ િ યે? કેમ અચાનક?”

“નથી ણતી, નથી ણતી કેમ, પરં તુ અ યારે આ ણે મને એમ લાગે છે કે મારે સખા પાસે જવું છે.
મા ં મન અિતશય ચંચળ થઈ ર ું છે. દય કોઈ આવનારી ણની આશંકાથી ફફડી ર ું છે.
ફા ગુની, મને યારનું એમ લાગે છે કે સખા મને સાદ થઈ ર ા છે. આ ખંડમાં એમનો અવાજ
ઘૂમરાઈ ઘૂમરાઈને પછડાઈ ર ો છે, અથડાઈ ર ો છે.”

મુ ી ભરી ૌપદીએ. ણે હવામાંથી કશું પકડતી હોય. “જુઓ” એણે અજુન સામે મુ ી ખોલી નાખી.
ખાલી હતો એનો હાથ. અજુને એની આંખોમાં યું. એક અજબ ઘેલછા, એક અજબ િમત
અવ થાનાં લ ણો હતાં એની આંખોમાં.

“આ ર ો સખાનો અવાજ, મારી મુ ીમાં. સવારથી પકડવાનો ય ન ક ં છુ ,ં કંઈ પકડાતું નથી. ખબર
નહ , શું કહે વા માગે છે, સખા! પરં તુ એમને જ ર છે પાથ, એ મને બોલાવી ર ા છે. રથ તૈયાર કરો,
મારે હમણાં જ ા રકા જવું છે.”

“પરં તુ િ યે, એ અ યારે ા રકામાં છે કે બીજ ે યાંય?”

એની વાત વ ચે જ કાપી નાખી ૌપદીએ.

“એ ા રકામાં જ છે, મને ા રકાના મહે લના ગવા માં ઊભેલા સખાની ભીની આંખો દેખાય છે. મને
સમુ નાં મો ંનો પછડાટ સંભળાય છે, મને ા રકા લઈ વ. મોડુ ં થઈ ય એ પહે લાં મને લઈ વ,
પાથ.”

“િ યે, સમ નથી શકતો તમારી પીડા, પણ અનુભવી શકું છુ .ં આપણે સૂય દય થતાં જ...”

“સૂય દય? સૂય દય થતાં સુધી તો...”

“શા માટે અમંગળ ક પનાઓ કરો છો, યા સેની. વયં ઈ ર છે એ... કેટલાય ાણો એના આધારે છે.
એમને શું થવાનું છે?”

“ઈ ર? મ નથી યા એમને ઈ ર વ પે. મારે માટે તો એ મનુ ય છે. આપણા સહુથી વત ચા,
પરં તુ મનુ ય! પાથ, એમની આંખોમાં મ એ બધું જ યું છે, જ ે કોઈ પણ એક ાસ લેતા મનુ યની
આંખોમાં હોઈ શકે, સંભવી શકે. પાથ, એમની આસપાસ વતા વામણા લોકોએ એમને ઈ રનો
દર આપી દીધો છે. બાકી એ...”

અજુને લગભગ અિવ ાસથી ૌપદીની આંખોમાં યું. “આ તમે કહો છો, યા સેની, તમે? જ ેમણે
એમના સૌથી વધારે ચમ કારો યા છે... જ ેમણે સૌથી વધુ અનુભવી છે એમની દ યતા... જ ેમણે
એમની સૌથી વધુ િનકટ રહીને, સૌથી વધુ સંવે ા છે એમને.”
“હા, હં ુ કહં ુ છુ ,ં અને મારાથી વધુ આ કોણ કહી શકે? તમે જ ેને ચમ કાર કહો છો, એ મારે માટે એક
શ ત છે, સામેની ય ત સુધી પહ ચવાની એક અદ ય ઇ છા, એક અપૂવ તાકાત જ ે એમને
સામા યમાંથી અસામા ય બનાવે છે.”

“અને... નવસો ને ન વા ચીર... જ ે એમણે પૂયા...”

“એ ેમ હતો એમનો.” ૌપદીની આંખોમાં એક અજબ સાદગી, એક અજબ ડાણ હતું. અ યારે એ
ડાણમાં કશુંક સાવ તરલ હતું. ૌપદી જ ે સરળતાથી પોતાની વાત કહી રહી હતી, એ તાં પાથને
એ માનવાની ઇ છા થઈ ગઈ. ૌપદીએ ઉમેયુ, “મા િવચાર કરો પાથ, કે એ દેવ હોત, ચમ કારો
કરી શકતા હોત, તો એ મને અંત:પુરમાંથી રા યસભા સુધી આવવા દેત? દુ:શાસનનો પશ પણ થવા
દેત આ શરીર પર? અરે ! વ ને હાથ લગાડતાં પહે લાં જ એ સળગી ના ગયો હોત, સાચે જ સખા
ચમ કારો કરી શકતા હોત તો... અરે ! યાં સુધી પણ જવાની જ ર નથી પાથ. એ તમને હારવા દેત
ૂતમાં?”

ૌપદી અિવરત બોલી રહી હતી, એના અ ખિલત વાણી વાહમાં વહી રહે લો અજુન લગભગ
મુ ધભાવે એને સાંભળી ર ો હતો. “એમની પાસે એક અ યંત વ છ મન છે, આપણા સહુના મનથી
વ છ, માનસરોવરના જળ જ ેવું. જ ેમાં આકાશનું િતિબંબ દેખાય છે અને એટલે જળ ભૂ ં લાગે છે,
તમને જ ે ચમ કારો લાગે છે, એ એમના વ છ મનની ફ ટક જ ેવી િનમળતા છે.”

“યા સેની, તમે પ ર થિતઓ અને ય તઓને કેટલી પ તાથી ઈ શકો છો! અને એટલી જ
પ તાથી વણવી પણ શકો છો.”

“સખાની અસર છે. હં ુ જ ે કંઈ છુ ,ં તે ફ ત એમની પાસે મેળવેલા ેમને લીધે છુ .ં ”

“મા ?” અજુનના અવાજમાં સહે જ બરછટતા આવી ગઈ. “એમની પાસેથી મેળવેલો ેમ? તો અમે
સહુ? અમે સહુ કોણ છીએ યા સેની? એ પિતઓ જ ે રા યસભામાં તમા ં ર ણ ન કરી શ યા,
જ ેમણે તમને બાર વષ વનવાસ આ યો.” નીચી કરી નાખી અજુને!

“ઇ થ પણ તમે જ આ યું છે ને?” ૌપદીના અવાજમાં અજબ કોમળતા આવી ગઈ. અજબ
મમતાથી ૌપદીએ અજુનના બંને ખભે હાથ મૂ યા. “સખાની ઈ યા આવે છે?” એણે અજુનની
આંખોમાં આંખો નાંખી.
આટલી બધી કોમળતા, મમતા અને માદવ હોવા છતાં, અજુનને સ સરો ઊતરી ગયો. ખૂબ
સાચવીને, સહે જ પણ િતરાડ ન પડે એવી રીતે પુછાયો હોવા છતાં એ ે અજુનનો ચહે રો બદલી
ના યો.

“મને? મને સખાની ઈ યા આવે? શું વાત કરો છો, યા સેની? એ તો મારા ાણ છે, હં ુ ાસ લ છુ ,ં
કારણ કે એ છે. હં ુ ભોજન આરોગું છુ ,ં કારણ કે એ છે. મા ં વન ટકી ર ું છે, કારણ કે એ છે. હં ુ
એમનાથી જુદો નથી. એમનું જ િતિબંબ છુ .ં એમનો એક અંશમા .” ૌપદીએ અજુનની આંખોમાં
યું. એ સ ય બોલતો હતો.

“તો પછી? આ... આ કેમ પૂ ો? તમે નથી ણતા? તમે નથી ણતા કે આપણા સહુનું વન
ફ ત સખાને કારણે જ સંભ યું છે?”

“યા સેની, િ યે, ં છુ ં કે આપ ં વન ીકૃ ણને કારણે જ સંભ યું છે. કુ ે માં એ આપણા
પ ે ન ર ા હોત તો કદાચ... ં છુ !ં તમને, અને સખાને, પરં તુ તમારી એમને માટેની આસ ત
ઈને યારે ક િવચિલત થઈ છુ .ં અમ તોય, હં ુ તમને મારા ચાર ભાઈઓ સાથે વહચું છુ .ં એ
પછી...”

“આસ ત? ભ ત અને આસ તનો ફરક તમને નહ સમ ય, તો કોને સમ શે પાથ. ગીતા તમને

સંબોધીને કહે વાઈ હતી. ગીતાનો ોતા આસ ત અને ભ તને જુદાં નહ પાડે તો બીજુ ં કોણ
પાડશે? અને પાથ, આસ ત તો હવે કશાયમાં નથી રહી. આ શરીર, આ શૃંગાર, આ ભોગ, આ
વૈભવ, િવલાસ, તમને શું લાગે છે? સાચે જ આ બધુંય હં ુ વું છુ ?ં ના પાથ ના, આ તો સખાએ જ
શીખવેલી વાત છે! પરમ વીકાર... સખાએ શીખવેલો ધમ સમ તતામાં વીકાર કરવાનો ધમ છે,
હસતી મનુ યતાને વીકારવાનો ધમ. સંબંધોમાં સંગ રહે વા છતાં અસંગ રહી શકાય, આ તમામ
વૈભવની વ ચે વીને સં ય ત વીકારી શકાય. રાગની, ેમની, ભોગની, યોગની, યાનની સમ ત
દશાઓનો સંપૂણત: વીકાર કરીને સમ તાનું દશન, સમ તાનું અ યા મ નથી શીખ યું આપણને
સખાએ — તેન ય તેન ભુંિજથા:... એ જ સખાનો પરમ મં છે, અને હં ુ પણ યાગીને ભોગવી રહી
છુ .ં ” હસી ૌપદી! “અથવા ભોગવીને યાગવાનો યાસ કરી રહી છુ !ં ”

“કૃ ણા... આ બધું જ ણે કૃ ણ વયં બોલતા હોય એટલું સાથક લાગે છે.”
“સ ય છે પાથ! આ એ જ બોલી ર ા છે, કારણ કે સખા સાથેનો મારો સંબંધ માના પેટમાં નાળ સાથે
ડાયેલા બાળક જ ેવો છે. માના દયના ધબકાર, માના શરીરમાં થતું એક એક હલનચલન કે એના
મનમાં ઊઠતા તમામ િવચારો ભલે બાળકનાં પોતાનાં નથી છતાં એ બધા જ િવચારો, એ બધી જ
વૃિ ઓ બાળક સુધી તો પહ ચે જ. બાળકની તમામ વૃિ અને વૃિ માના મન અને શરીર ઉપર
જ આધા રત હોય છે! મા ં પણ એમ જ છે!”

ૌપદીની આંખો છલકાઈ ઊઠી. “મને સખા પાસે લઈ વ પાથ... મોડુ ં થઈ ય એ પહે લાં મને સખા
પાસે લઈ વ.”

અજુને હાથ પક ો ૌપદીનો, આ ાસન આપતો હોય એટલી આ મીયતાથી પંપા ો અને સડસડાટ
ઓરડાની બહાર નીકળી ગયો. ૌપદી અજુનનાં એ ઉતાવળાં પગલાં અને અજંપો સમ ગઈ.

દવસનો થમ હર લગભગ પૂરો થવા આ યો હતો. સૂયનારાયણ ધીમે ધીમે સીધાં કરણો ફકવા
માં ા હતા. હરણ-કિપલાના પટની રે તી સહે જ સહે જ તપવા લાગી હતી. કૃ ણ શાંત મને પીપળાને
ટેકે ધીમા ાસ લેતા. બદલાતા સમયની આ સુંદર વૃિ ઈ ર ા હતા. એમના ચહે રા પર પીડામાં
ડૂ બેલું પેલું મત અકબંધ હતું. આંખો ખુ ી અને ક ણાસભર હતી. ભગવાન મહાકાળની આ લીલા
િનહાળતા વનના સતત ચાલતા વાસ િવશે િવચારતાં કૃ ણને એક િવચાર આ યો :

“આ વન દોરડા પર ચાલતા નટ જ ેવું છે. એક તરફથી બી તરફ અને બી તરફથી આ તરફ...

સાચે જ, એ નટ વાસ નથી કરતો અને છતાં એ સતત ચાલે છે. એની સાથે એણે સતત એ પણ યાન
રાખવાનું છે કે યાનચૂક ન થાય! આટલી બધી મહે નત અને કુ શળતા સાથે સતત ચાલતી ય ત પણ
યાંય પહ ચી નથી શકતી એ નવાઈની વાત છે!” કૃ ણના ચહે રા પર એક મત આવી ગયું.

જરા એમના પગ પાસે ઘૂંટણ વાળીને બેઠો હતો. જરાએ હાથ ા.

“ ભુ, આપને અસુખ થતું હોય તો લંબાવી દો, પીપળાના ટેકે બેઠા બેઠા પીઠ દુ:ખશે.”

કૃ ણના ચહે રા પર િવલસી રહે લું મત જરા િવક યું.

“જરા! ભાઈ! આટલો બધો મારો િવચાર ન કર. ગઈ કાલનો ભૂ યો છે તું, આજ ે પણ હરણને બદલે
તીર મને વા યું. તારા ભોજનનો િવચાર કર.”
“ ભુ, તમને આ થિતમાં ઈને મારી તો ભૂખ-તરસ મરી ગઈ છે. તમને સુખ નહ થાય યાં સુધી
મને બી કશાયનો િવચાર નહ આવે.”

“જરા! તારો મારામાં આટલો બધો ભાવ છે?” કૃ ણે જરાની સામે યું, આંખો મ ચી. ઘડીભર આંખો
બંધ જ રહી. જરા કંઈ સમ યો નહ , એ કૃ ણની સામે તો ર ો.

... અચાનક જરાએ નદીના પાણીમાં કશાકનો અવાજ સાંભ ો. એણે યું તો એક હરણ પાણી પી
ર ું હતું. જરાએ એ હરણને યું, અને ફે રવી લીધી. હરણ પાણી પીને ધીમે ધીમે ચાલી ગયું.

કૃ ણે આંખો ખોલી. દૂર હરણ દેખાતું હતું.

“જરા, ત હરણ ન યું?”

“ યુંને ભુ, સાવ ન ક જ હતું.”

“તો?”

“તો શું ભુ?” જરાના ચહે રા પર નાના બાળક સરખું ભોળપણ હતું.

“તું ગઈ કાલનો ભૂ યો છે.”

“ ભુ...” જરાએ કૃ ણની સામે યું. અજબ ભાવિવભોર ચહે રો હતો એનો.

“ભાઈ! હં ુ તો હવે યાણ કરીશ. મારી િચંતા છોડ, તારે તો વવાનું છે અને ભૂખ માનવશરીરની
જ રયાતોમાંની એક છે. તારો િવચાર કર ભાઈ.”

“કરીશ, પરં તુ જ ે કામ અધૂ ં છે એ પૂ ં કયા પછી! િશકાર મા ં કામ છે, િશકાર નહ ક ં તો હં ુ
ખાઈશ શું? હં ુ પણ સમજુ ં છુ ં ભુ, પરં તુ હમણાં આ પળે મને તમારા સુખ િસવાય કશાયની િચંતા
નથી. મારી પણ નહ , મારી ભૂખની પણ નહ , મારા િશકારની પણ નહ .”

કૃ ણે ફરી આંખો મ ચી દીધી. એમણે જ તો ક ું હતું અજુનને...

“સંશયર હત મોહના બંધનર હત મારામાં થર િચ વાળો અને પર હત માટે જ કમ કરનારો મનુ ય
અંતે મુ તને પામે છે. ઈ રઅપણ કમ ારા જ ેણે સવ કમ નો યાગ કય હોય અને ેમ વડે જ ેના
સંશયો છેદાયા હોય, એ ાની ન હોય તો પણ યોગી છે.”

અજુન જ ે ઉતાવળા પગલે ગયો હતો એનાથી બમણી વરાએ પાછો આ યો.

“યા સેની, રથ તૈયાર છે. તમને કેટલો સમય લાગશે?”

ૌપદીએ આકાશની દશામાં યું. સૂયનારાયણ હ પધાયા નહોતા, પરં તુ આકાશ લાલઘૂમ થઈ ગયું
હતું. રાિ નો છે ો હર પૂણ થવાની તૈયારીમાં હતો. ા મુહૂતનો સમય હતો આ.... ૌપદી એક
ણ આકાશ તરફ ઈ રહી. ણે આકાશને પૂછતી હોય --

“કેટલો સમય લાગશે?”

કાળ વયં જ ેના આધારે હતો — એવા િ કાલને વશમાં કરી શકનાર પોતે કાલની આ લીલામાં પોતાને
જ ઈ ર ા હતા.

સૂયનારાયણ પણ ર તરં િજત પગને ઈને લાન મુખે ણે ભુના યાણની તી ા કરતા હોય એમ
વાદળની પાછળ સંતાતા જતા હતા.

તી તેજ ન સહી શકતી કૃ ણની બંધ આંખો સામે તેજ વી પિવ તાની પરમ મૂિત સમી માતા
ગાંધારીની આંખો તરવરવા લાગી. આજ ે આંખો પર પાટો ન હતો, બલકે, એ આંખો ચોધાર આંસુએ
રડી રહી હતી.

આ શું? માતા ગાંધારીની આંખોમાં આંસુ?

માતા ગાંધારી ણે કૃ ણને પૂછી ર ાં હતાં : “બહુ પીડા થાય છે, પુ ?” કૃ ણને પોતાના મ તક પર
માતા ગાંધારીનો પશ અનુભવાઈ ર ો.

“મા! માની આિશષ છે આ તો... મુ તની આિશષ, વપંથે યાણની આિશષ...”

“કૃ ણ! શા માટે વીકાય ત આ શાપ?”

“મા! કોણે ક ું કે આ શાપ છે, આ તો આિશષ છે! તમારા િવના મારી મુ ત કોણ ઝંખી શકે? એક
માની, એક પુ ને અપાયેલી દયપૂવકની આિશષ છે આ. મા, મને પણ લાગે છે કે મારો કાયકાળ પૂરો
થયો છે. જવાનો સમય યારનો થઈ ગયો હતો. મા યાણની અનુમિત ઈતી હતી, જ ે તમે આપી
મને! એક મા િસવાય એક પુ ના દયની વાત આટલી સરળતાથી કોણ સમ શકે?”

“કૃ ણ!” ગાંધારીની આંખો કૃ ણ સામે ઈને અનરાધાર આંસુ વરસાવી રહી હતી. “પાપ લાગશે
મને.”

“મા, તમે વયં કૃ ણને મુ ત આપી છે અને મુ તદાતા પાપનો નહ , પુ યનો અિધકારી હોય છે.”

“કૃ ણ, રોકાઈ કૃ ણ! ન ... અમે સૌ કેમ વીશું તારા િવના?”

આ અવાજ ગાંધારીનો હતો કે યમુનાકાંઠ ે િવલાપ કરતી યશોદાનો?

“બેટા! મા ં મન મિલન થયું હશે યાંક, નહ તો તને શાપ ન આપું. શું હં ુ નથી ણતી કે દુય ધનની
મુ ત હતી એ? મારા પુ ને જ મ-મરણના ફે રામાંથી મુ ત કરનારને મ શાપ આ યો.”

“શા માટે આટલો બધો સંતાપ કરો છો મા? મને તો તમારાં તમામ વચનો સહજ વીકાય હતાં.”

“એનું જ દુ:ખ છે પુ ! ત આ શાપ નકાય હોત તો આજ ે મારે આ દવસ વાનો ન આવત!

દેવકીને, કુંતીને અને યશોદાને શો જવાબ આપીશ હં ુ ?”

“મા, તમા ં ઉ રદાિય વ યાંય નથી એ િન ત ણ . તમે તો ાત: મરણીય છો. વંદનીય છો.
સતી છો. કૌરવકુ ળનું ગૌરવ છો.”

“એક માનું ઉ રદાિય વ છે બી મા પર વે... અને કૌરવકુ ળ? જ ે કુ ળ સવનાશના પંથે ગયું છે, જ ે
કુ ળમાં દુય ધન અને દુ:શાસન પા યા છે એ કુ ળનું ગૌરવ બનીને પણ શું... કૃ ણ, બની શકે તો મને...”
મા ગાંધારીની આંખો નીચી થઈ ગઈ.

“દુય ધન અને દુ:શાસનની સાથે િવદુર અને સંજય પણ કૌરવકુ ળમાં જ જ યા છે ને મા? જ ે જળ
કાદવ સજ છે, એ જ જળ કાદવવાળા પગ પણ ધોવા વાપરી શકાય છે. મનને જળ ક ું છે મા.”
“પુ ! કંઈક માગું?”

“શું આપી શકીશ હં ુ ? મારી પાસે શું છે, જ ે તમને અપેિ ત છે મા?”

“સાચી વાત છે, તારી પાસે જ ે કંઈ હતું એ બધું જ તે આપી દીધું આ જગતને. બધી મિલનતા શોષીને,
વીકારીને શુ , સા િવક અને નેહાળ, બધું જ ત આ યું છે. બેટા, હં ુ ઇ છુ ં છુ ં કે...”

“બોલો મા, તમારી સેવાનો અવસર સ ભાગીને જ મળે.”

“હં ુ માગીશ એ આપીશ?”

“વચન કેમ આપું? મારી પાસે હવે કશુંય નથી. ાસ પણ મારા પોતાના નથી ર ા. છતાં...” એક ાસ
લીધો કૃ ણે ડો.

ગાંધારીની આંખો કોઈ અપાિથવ તેજથી ઝળહળી ઊઠી. “આવતા જ મે મારી કૂ ખે અવતરજ ે પુ !”

“એટલે ફરી જ મ લેવા બા ય કરશો મને? મુ ત નહ આપો મા?” એને ગાંધારીની આંખોમાં દેવકી
અને યશોદાની ઝલક દેખાઈ.

“તથા તુ...” ગાંધારીએ પોતાનો હાથ ચો કય . કૃ ણની એમની હથેળી પર થર થઈ ગઈ.

વનરે ખા છેક હથેળીના અ ભાગથી શ થઈને આંગળીઓ સુધી જતી હતી! હ તો ઘ ં વવાનું
હતું ગાંધારીએ!

ગાંધારીનું ચોધાર દન ડઘાઈ ર ું હતું, હ તનાપુરના મહે લના ગુંબ માં.

કુંતી એની પીઠ પસવારતી આ ાસન આપી રહી હતી. કેમે કયુ ગાંધારીનું દન અટકતું જ નહોતું.

“મહાભયાનક પાપ થઈ ગયું મારાથી કુંતી. મને તો દૈવ પણ મા નહ કરે .”

“શાની વાત કરે છે, ગાંધારી?”

“કૃ ણ... કૃ ણ...” ગાંધારી ડૂ સકાંઓની વ ચે બોલી શકતી નહોતી. એનું દન અિવરત ચાલી ર ું હતું.
“કૃ ણ? શું ગાંધારી?”

“મને... મને રહી રહીને પીડા થાય છે... રહી રહીને આ મા ડંખે છે મારો, મારા પોતાના અિભશાપના
પડઘા મને પોતાને જ સંભળાઈ ર ા છે. કુંતી, એ યુગપુ ષને શાપ આપવાની ધૃ તા કરી છે મ.”

“એણે વીકાય ને તારો શાપ?” કુંતી હ ય ગાંધારીની પીઠ પસવારતી હતી. “... અને એ પણ કેટલી
સહજતાથી! કેટલા સ માનથી!”

ગાંધારીની આંખોમાંથી આંસુ અટકવાનું નામ જ નહોતાં લેતાં. આંખે બાંધેલો આખોય પાટો ભ ઈ
ગયો હતો. “એ મહાનતા છે, એની! અને એ મહાઆ માને... એ ગીતાના કહે નારને મ પશુની જ ેમ
મરવાનો શાપ આ યો. મને... મને મારાં કમ યારે ય નહ છોડે! સો - સો પુ ોના મૃ યુ યા પછી હ
શું વાનું બાકી છે? કયાં કમ બાંધી ર ાં છે મને અહ ? આ હ તનાપુરની વેરાન ભૂિમ સાથે.”

કુંતીના ચહે રા પર એક મત આવી ગયું. એક અ યંત પીડા ભરે લું મત! “ વાનું? ત યાં કશું યું
જ છે ગાંધારી? આંખે પાટા બાંધીને વી છે તું.”

“આંખે પાટા બાંધવાથી કશુંય વામાંથી બચી શકાતું નથી કુંતી, ઊલટાનું એ તો વધુ પીડાજનક હોય
છે. ઉઘાડી આંખે યેલાં યો કરતાં ક પનામાં ઊભાં કરાયેલાં યો વધુ ભયાવહ હોય છે, વધુ પીડા
આપે છે એ. આંખે પાટા બાંધવાથી કોઈ પીડામાંથી મુ ત નથી મળતી, બલકે, પીડા વધુ યાતના
આપનારી બને છે.”

“હશે ગાંધારી, જ ે થઈ ગયું એનો પ ા ાપ ન કર અને શ દ નીકળી ગયા પછીથી હવે પ ા ાપ

કયાનો કોઈ અથ પણ નથી રહે તો. શાપ અપાઈ ચૂ યો છે... અને કમાનમાંથી નીકળેલા તીરની જ ેમ
જઈને વા યો છે. મમ થાને! ાંડમાં ગુંજતો અવાજ ફરીને પાછો આવતો હોય છે ગાંધારી, આપણા
સુધી. અને એનો વીકાર અિનવાય બની રહે તો હોય છે.”

“એને જ કમફળ કહે તા હશે કદાચ! કૃ ણ ઇ છત તો મને મુ ત કરી શકત. શાપનો અ વીકાર
કરીને!”

“કૃ ણનો ધમ વીકારનો છે. એ કશાયનો અ વીકાર નથી કરતા!”

“મને પારાવાર દુ:ખ છે એ વાતનું.” ગાંધારીએ ફરી એક વાર મોટા અવાજ ે રડવા માં ું : “કૃ ણ, મને
મા કરો... મુ ત કરો મને... મારે હવે વધુ ાસ નથી લેવા આ પૃ વી પર... બંધ આંખે વધુ ભયાવહ
ક પનાઓ કરીને નથી વવું, મને મુ ત કરો ભુ... મને મુ ત કરો!”

જરાએ માટીના વાસણમાં લાવેલું પાણી કૃ ણના મુખમાં રે ું. ધીમે ધીમે ઘૂંટડે ઘૂંટડે એ જળ કૃ ણના
ગળા નીચે ઊતરતું ગયું. એક અજબ તૃ , પરમ સંતોષ એમના ચહે રા પર ફરી ચમકવા લા યાં.

“જળનું મૂ ય યારે જ સમ ય છે, યારે તરસ હોય... તરસ િવનાના જળને કોઈ સ માનતું નથી.”

કૃ ણને પોતાના જ શ દો મરણમાં આવી ગયા!

એમના ચહે રા પર મત ઈને જરાએ પૂ ું :

“શાતા વળી ભુ?”

“હા જરા! તારા હાથે જળ હણ કરીને અપાર શાતા વળી છે મને. પાથને આ સંદેશ મળતાં જ એ
પળવાર ગુમા યા િવના અહ યાં આવી પહ ચશે.”

“ ભુ, અજુન તમારા પરમ સખા છે નહ ?”

“હા, જરા! મારા દયની ખૂબ િનકટ છે એ.”

“ ભુ, અજુનને આવતાં બહુ સમય થશે તો?”

“તો?”

“તો આપ?”

“તો હં ુ ...” કૃ ણના ચહે રા પર હ ય મત હતું — સંતોષનું, તૃ નું. “તો હં ુ કદાચ એની તી ા નય
ક ં . સમય અને સં ગો કોઈનીય તી ા નથી કરતા. આજ ે મારો સમય પણ ના કહે છે મને, સમયથી
વધુ તી ા કરવાની.”
“ ભુ!” ઈ ર ો જરા, એમની સામે અિનમેષ નયને! કેવો માણસ હતો આ! પોતાના મૃ યુની વાત
કેટલી સહજતાથી, કેટલા શાંત િચ ે અને કેટલી વાભાિવકતાથી કરતો હતો. મૃ યુને સમ
ઈને પણ જરાય િવચિલત નહોતો એ. એ િન ત જ ભગવાન હતો... ભુ! વયં!

હાથ ડાઈ ગયા જરાથી.

અજુનનો રથ તી ગિતએ દોડી ર ો હતો.

સામા યત: અજુન સારિથ રાખતો સાથે, પરં તુ આજ ે સારિથની તી ા કયા િવના પાંચાલીની ઇ છા
પૂરી કરવા માટે કે પછી એના દય સુધી પણ પહ ચેલી પાંચાલીની પીડાની અનુભૂિતએ એને ા રકા
તરફ દોય હતો.

જ ે ગિતએ જઈ ર ો હતો રથ એનાથી બમણી, ણગણી ગિતએ અજુનના મનમાં િવચારો ચાલી ર ા
હતા :

“શું હતું એવું, જ ેણે આજ ે પાંચાલીને િવચિલત કરી મૂકી હતી? શું એની મણા મા હતી આ, કે
સાચે જ કૃ ણે એનું મરણ કયુ હતું.

પાંચાલીને કેમ સંભળાયો આ સાદ.... અને પોતાને કેમ નહ ?

શું પાંચાલી વધુ િનકટ હતી, એમની? પોતે કેમ નહોતો પહ ચી શ યો એ થાન પર યાં ૌપદી
સતી હતી.”

ીકૃ ણે સતત અજુનને પોતાના સખા તરીકે, પોતાના િશ ય તરીકે વીકાય હતો! એમને અપાર
વહાલ હતું અજુન માટે, પ પાત જ કહી શકાય એટલું વહાલ. પરં તુ એ િશ ય હતો! કુ ે ની મ યમાં
ગાંડીવ તરછોડીને બેઠલ
ે ો એક નબળો, મનથી ભાંગી ગયેલી, ૂજતી ય ત...

યારે ૌપદી અ પુ ી હતી... ભીમે દુ:શાસનના ખચી કાઢેલા હાથમાંથી ૌપદીને વાળ સ ચવા
આમં ણ આ યું યારે સહે જ પણ િવચિલત નહોતી થઈ એ. ધડધડાટ વહી જતા ર તમાંથી ખોબેખોબા
ભરીને પોતાના વાળ સ યા હતા એણે! વાળમાંથી કપોલ પર, ગાલ પર, ચહે રા પર અને હોઠ સુધી...
છાતી સુધી વહી આ યું હતું દુ:શાસનનું ર ત. એનું ઉ રીય, એની કંચુકી ર તતરબોળ થઈ ગઈ હતી.
ખોબેખોબા ભરીને ૌપદી તેલ સ ચતી હોય એમ દુ:શાસનનું ર ત સ ચતી હતી પોતાના માથામાં!

દુય ધનની ંઘ િચરાઈ યારે યાં ઊભી રહીને ખડખડાટ હસી હતી એ. એની આંખોમાં િવિ
માણસની આંખમાં હોય એવું ગાંડપણ હતું. એના ચહે રા પર એક ભયાવહ િન: પૃહતા હતી. વેરની
તૃ એના અંગેઅંગમાં યાપી હતી.

કેવું ભયાવહ ય હતું એ!

જ ે ી સતત સુંદર અને કા ય લાગતી એ ીના ચહે રા પર ર તની ધારાઓએ એક બીભ સ,

ભયાનક ય સ યુ હતું! આજ ે પણ યારે ક ૌપદીનો ચહે રો પોતાની બે હથેળીઓમાં લઈને એને
અ યંત િનકટથી િનહાળતા અજુનને એ ય મરણમાં આવી જતું!

અજુને કૃ ણને કહી હતી આ વાત!

યારે કૃ ણના ચહે રા પર એક અજબ — ગૂઢ મત આવી ગયું હતું.

અજુને િવચિલત થઈને કય હતો, “શું આ ધમ હતો? શું આ નીિત હતી?”

“નીિત અને ધમ જુદાં છે પાથ...” કૃ ણના ચહે રા પર એક ગૂઢ મત થર થઈ ગયું હતું.

કૃ ણે ક ું, “આંધળાના દીકરા આંધળાને બદલે ૌપદીએ દેખતાના દીકરા દેખતા ક ંુ હોત... તોય
અથ તો એ જ રહે ત ને? પણ કૃ ણા વાતને એના ગટ વ પમાં કહે છે, સ ય બોલે છે, િ ય નથી
બોલી શકતી. બધું જ સ ય િ ય હોઈ પણ નથી શકતું.”

અજુન હ યે પોતાની વાત પર અટકી ર ો હતો. “હં ુ સ ય-અસ ય કે િ ય-અિ યની વાત નથી
કરતો. હં ુ નીિત અને ધમની વાત ક ં છુ .ં પાંચાલીએ દુ:શાસન અને દુય ધનના જ ે વતન માટે એમને
દોષી ગ યા. અને મૃ યુદંડ કય ... એ દોષ માટે અમા ં ઉ રદાિય વ પણ એટલું જ હતું ને? અમને
મા અને એમને દંડ... તો પછી ધૃતરા માં અને પાંચાલીમાં ફે ર શું? ધૃતરા મામકા: અને પાંડવા:ની
વ ચે તફાવત જુએ છે અને પાંચાલી પણ. આમાં, કયો ધમ છે કૃ ણ, અને કઈ નીિત છે?”
“તું ભૂલે છે પાથ, પાંચાલી તમને ેમ કરે છે. વળી, તમારા દોષો એને દેખાય જ, એવું જ રી નથી.
િ યપા ના ઘણા દોષો તરફ આપણે આંખો બંધ કરી દેતા હોઈએ છીએ. પાંચાલી એટલું તો સમજ ે જ
છે કે એ આખીયે ઘટનામાં કોઈ એક ય ત, વ તુ કે િવચારને દોષી ઠેરવવાનો હોય તો એ હં ુ હતો.
હં ુ રોકી શકતો હતો બધું જ, કોઈ પણ એક પળે. અને છતાંયે...” િન: ાસ નાં યો કૃ ણે.

ખા સા સમય સુધી એક મૌન, એક અજંપ શાંિત બંનેની વ ચે ઝૂલતી રહી.

પછી, કૃ ણે અજુનના ખભા પર હાથ ફે ર યો.

“પાથ, ી અને પુ ષમાં ફે ર છે. એમની નીિત, એમના ધમ , એમની િવચારવાની પ િત પણ જુદી
જુદી છે. એક દયથી િવચારે છે અને બી મ ત કથી. ી ેમ કરવામાં પુ ષ કરતાં િવશેષ
શ તમાન છે. ીને માટે ેમ સમપણ છે. ેમ સેવા છે, ેમ સાહચય છે. યારે પુ ષ માટે ેમ વધુ કે
ઓછા અંશે એક શારી રક જ રયાત છે. ીનો ેમ મહાન, ઉ ત અને સારા એવા અંશે આ મક,
આ યા મક અનુભવ છે. યારે પુ ષ માટે એ િણક આવેગનું નામ છે. ીની નીિત એક જ પુ ષને
વનભર સમિપત રહે વાની છે, યારે પુ ષ બહુિવવાહી રહીને સવને ચાહી શકે છે.”

“તો પાંચાલી શા માટે િભ વત છે? પાંચાલી શા માટે ીની જ ેમ ના વત? મા પણ કરી જ શકાઈ
હોત ને, દુય ધનને? આપણે પાપીની સાથે એની જ ેમ જ વત એ તો આપણે િભ કઈ રીતે
કહે વાઈએ?”

કૃ ણે અજુનની સામે યું. ણે એક અણસમજુ ભોળા માણસને સમ વતા હોય એમ મૃદુ અવાજ ે
ઉ ર આ યો, “ ૌપદી મનથી પુ ષ છે. બહુિવવાહી છે. મા કે દયા એની નીિતમાં નથી, કદાચ...
વૈરા માંથી જ મેલી આ અ પુ ી પાસે માની અપે ા રાખવી આપણા પ ે ખોટુ ં છે. એનો તો ધમ
જ વેરની પ રતૃ છે. એને ી તરીકે વી કે એની સંવેદનાઓને ી તરીકે મૂલવવી આપણી ભૂલ
છે.”

“પરં તુ એક ી માટે નીિત અને ધમ િન ત કયા છે શા ોએ, એ માણે...”

પાથની વાત વ ચેથી જ અટકાવી દીધી કૃ ણે, “અને, હં ુ તને કહં ુ છુ ં કે ીઓ પુ ષો કરતાં વધુ
આ દમ છે છતાં કૃ િત સાથે કે અ ત વ સાથે એનો સંબંધ વધુ િનકટનો છે. ી માટે પોતાના
અ ત વ સાથે ડાયેલું કંઈ પણ, સૌથી સંવેદનશીલ ત વ છે. બે તી અંિતમો વ ચે વતી ૌપદી
જ ેટલી આ દમ છે એટલી જ સં કૃ ત અને સંવેદનશીલ પણ છે પાથ!”

અજુન મુ ધભાવે સાંભળી ર ો હતો. કૃ ણ ૌપદી માટે જ ે કંઈ કહી ર ા હતા એ કેટલું સ ય હતું.
ૌપદી ખરા અથમાં મુ ત થઈ શકી હતી. એક વાર દુ:શાસનના ર તથી વાળ સ યા પછી ુસકે
ુસકે રડી હતી એ!

“અને ી માટે ર ત કોઈ ભયજનક વ તુ નથી જ! િતમાસ પોતાનું વહી જતું ર ત તી ીને
ર તનો ભય ન જ હોય, પાથ.”

અજુનને એ જ વખતે મરણ થયું કે, કુ ે ના યુ પછી ૌપદી ણે દુય ધન, દુ:શાસન અને
કૌરવોને ભૂલી જ ગઈ હતી. એણે કદીય એમની વાત પણ નહોતી કાઢી. ણે એવાં કોઈ નામો એના
વનમાં કે અ ત વમાં હતાં જ નહ , એટલી સરળતાથી એણે આખીય વાતને િવસારે પાડી હતી.

યાર પછી, એ ણે આખાય સંગને ભૂલી ગઈ હતી. ઉપરથી ભાનુમતીને કે વૃશાલીને એણે
આ ાસન આ યાં હતાં. એક મોટી બહે ન કે હ તનાપુરની મહારા ીને છાજ ે તેવી રીતે એમને આ ય
આ યો હતો.

કૃ ણા! સાથક જ હતું આ નામ!

કૃ ણની જ ેમ જ ૌપદી પણ વધમમાં માનતી, કમમાં માનતી અને કોઈ કારનો અપરાધભાવ
અનુભ યા િવના પ ર થિતનો સહજ વીકાર કરી શકતી.

પોતાના પુ ોનાં મૃ યુ સમયે પણ એ સંતુિલત રહી શકી હતી!

પોતાની કૂ ખેથી જ મેલા પાંચ-પાંચ મૂછના દોરા પણ ફૂ ા નહોતા એવા પાંડવપુ ોને અ થામાએ
યારે અ ને ખોળે સુવાડી દીધા યારે પણ ૌપદીની આંખમાં આંસુ હતાં. દયમાં િવલાપ હતો.
અને છતાં સહજ વીકાર હતો, ચહે રા પર! કુ ે ના યુ માં યારે યેક ઘરે થી વીર પુ ષો હોમાઈ
ર ા હતા યારે પોતાના પુ ોનાં મૃ યુ પર દય ાવક િવલાપ ન કરીને, હ તનાપુરની ીઓ માટે
ઉદાહરણ પૂ ં પા ું હતું યા સેનીએ!
એ જ ૌપદી આજ ે િવચિલત થઈને — યાકુ ળ થઈને કૃ ણને મળવા દોડી હતી. રથ હાંકી રહે લા
અજુનને મા એક જ િવચાર પજવી ર ો હતો :

“શું સાચે જ યા સેનીનો ભય સાચો હતો? શું સાચે જ એના સખા, એના ગુ , એના રથના અને
વનના સારિથ કોઈ િવકટ પ ર થિતમાં મુકાયા હતા? શું સાચે જ એમણે સંભારી હતી યા સેનીને!”

તી ગિતએ દોડતા રથમાં ઊભેલી યા સેનીની આંખોમાં વારે વારે ઝળઝિળયાં આવી જતાં હતાં. પવન
તી ગિતએ વાતો હતો, સૂયનારાયણ ઊગવાની શ આત થઈ હતી. કેસરી ગોળો આકાશમાં ઉપરની
તરફ ચઢવા લા યો હતો.

“કેવું હોય છે આકાશ? આકાશ સં યાનું હોય કે ઉષાનું, લગભગ સરખું જ લાગે છે. માનવ વનનું
પણ આવું જ હશે. ઊગતી સવાર કે આથમતી સં યા સરખી જ બની જતી હશે.” યા સેનીના મનમાં
િવચારો ચાલતા હતા.

“...કુ ે ના યુ માં પોતાના પ ે રહીને પોતાના પિતઓને અભયવચન આપનાર એ શ ન ઝાલનાર

મહાયો ો યાં હશે આજ ે?

કેમ મા ં મન આટલું િવચિલત, આટલું અસંતુિલત છે!

એવી કઈ પીડામાં ગત હશે સખા, કે મા ં મન રહી રહીને િવ ુ ધ થઈ

ય છે.

એમને બી ની પીડા સમજવાની અને વીકારવાની અજબ કુ શળતા હતી.

બી ની પીડા વીકારીને એને પોતાની કરી લેતા, એ.

એ ણતા હતા કે હં ુ ખૂબ ચાહં ુ છુ ં એમને... છતાં, પોતાના સખા અજુન સાથે મારાં લ કરા યાં. પાંચ
ભાઈઓને એકસૂ ે બાંધી રાખવા મને એમની વ ચે વહચી દીધી.

ૂતસભાની પહે લાં યારે મને મળવા આ યા હતા એ, યારે કેટલી પીડા હતી, એમની આંખોમાં!
હં ુ જ ન વાંચી શકી, એ અશ દ સંદેશ, પરં તુ એમણે તો તમામ યોજના ઘડી જ રાખી હતી.
રા યસભામાં હં ુ અંતે એમનું જ મરણ કરીશ, એ પણ ણતા જ હશે ને?”

કાિતકી પૂિણમાને દવસે ઉપ લા યથી િવ નો તાવ લઈને ીકૃ ણ યારે હ તનાપુર ગયા યારે ,
એ ણતા જ હતા કે આ િવ નો કોઈ અથ નથી.

...અને છતાં, પોતાનું અપમાન થશે એમ ણીને પણ એ પાંડવોનો સંિધનો તાવ લઈને હ તનાપુર
ગયા હતા.

અને, યારે દુય ધને ક ું કે, “હં ુ પાંચ ગામડાં તો શું, સોયના અ ભાગ જ ેટલી જમીન પણ પાંડવોને
આપવા તૈયાર નથી.” યારે , યે પાંડવને મળવા પણ એ જ ગયા હતા ને?

મા કુંતીના કહે વાથી કણનો પ નકાર ણતા હોવા છતાં એ પહ યા હતા, એના સુધી!

અને કદાચ, એટલે જ કુ ે ના યુ માંથી કણ આ મસંતોષથી અંિતમ યાણ કયુ હતું.

સૌ ણતા હતા, ભગવાન પરશુરામનો શાપ કણને અંિતમ પળે બધી જ િવ ાનું િવ મરણ આપશે...
સૂતપુ તરીકે ઊછરે લો, એ યે પાંડવ કોનાં કોનાં અપમાન નહોતો પા યો.

ભગવાન પરશુરામ, ગુ ોણ... અને... અને... હં ુ પણ!

મ પણ નહોતો છો ો એને.

કવચ-કુંડળધારી એ તાંબાવણ વચા ધરાવતો િસંહ જ ેવો ચાલતો યારે મ યવેધ કરવા માટે જતો
હતો યારે મ જ ક ંુ હતું ને, “હં ુ સૂતપુ ને નહ પર ં.” યારે , એનું અપમાન કરવાનો ભલે મારો
આશય નહોતો, ભલે હં ુ મનોમન વાંછતી હતી કે સવ રાજપુ ષો મ યવેધ ન કરી શકે અને અંતે,
ુપદની િત ાનું ર ણ કરવા ીકૃ ણે ધનુ ય ટંકારવું પડે.

હં ુ ણતી હતી કે કણ લ ય સાધશે, તો મ ય વ ધાયા િવના નહ રહે .

અ ડ બાણાવાળી હતો એ... અ ડ જ, કારણ કે યારે લા ાગૃહમાં અ ય પાંડવોની સાથે અજુનના

મૃ યુ પા યાનો સંદેશ લગભગ તમામ રા યસભાઓમાં પહ ચી ગયો હતો.
મારે બી કોઈ પણ વાત કહીને કણને ટાળવો ઈતો હતો, પણ કોણ ણે કેમ, મ પણ સૂતપુ
કહીને ધૂ કાય એને! ભરસભામાં!

એની પીડા એને અંિતમ ાસ સુધી દયમાં બટકી ગયેલી કણીની જ ેમ ખૂંચતી રહી.

સખા યારે એને કુ ે ના યુ ની પહે લાં દુય ધનના પ ેથી ન લડવા અંગે સમ વવા ગયા યારે પણ
એ વાત તો આવીને ઊભી જ રહી હતી... બંનેની વ ચે!

એક, જ ેને મ વનભર ખૂબ નેહ, ખૂબ આદર કય !

બી , જ ેણે મને વનભર ઝંખી!

શું સંવાદ થયો હશે, એ બે વ ચે?

સખાએ કદી ક ું નથી, પરં તુ કણને મળીને એ પાછા ફયા યારે અ યંત પીડામાં અને શોકમાં ગત
હતા.

મ બહુ પૂ ું યારે મા એક જ વાત કહી એમણે :

“સખી, સવનો અ યાય વીકારતાં વીકારતાં કણને ણે અ યાયમાં જ આનંદ આવવા લા યો છે.
એણે એક સંદેશ આ યો છે, આપના માટે!”

સહે જ અટકીને એમણે થૂંક ગળે ઉતાયુ હતું, પછી મને એકીટશે િનહાળી ર ા. મને કોણ ણે કેમ તે
દવસે સખાના ચહે રા પર કણની આંખો દેખાઈ હતી.

એમણે સહે જ ભીની તગતગતી આંખોથી કણનો સંદેશ સંભળા યો હતો.

“હે વાસુદેવ... એ અિત સુંદર, અિત કા ય, િવશાલા ી, યામા, ત વી અને મો હની ીને કહે કે કણ
એને મા કરી છે... અને, એને એમ પણ કહે કે યે પાંડવ તરીકે મ મ યવેધ કય હોત અને
એને મેળવી હોત તો હં ુ કોઈ પણ ભોગે કદીયે એને મારા બી ભાઈઓ સાથે વહચત નહ ... એને
એમ પણ કહે કે રા યસભામાં એને કહે લા અપશ દો વીસરી શકે તો વીસરી ય, કારણ કે હં ુ
એની િન ાને, એના પિત તધમને, એના સ યને અને એના તેજને સમ શ યો છુ .ં .. પરં તુ થોડુ ં મોડુ ં
થઈ ગયું છે.”

આજ ે પણ, એ વાત મરણમાં આવતાં યા સેનીની આંખો ભીની થઈ ગઈ હતી.

કણની વાત કહે તી વખતે પણ ણે એની જ પીડા અનુભવી ર ા હોય એમ યિથત — િવચિલત થઈ
ગયા હતા સખા!

આ કઈ ક ાની સંવેદનશીલતા હતી, કે સતત અને સહજ રીતે બી ઓની પીડાને પોતાની કરીને
યા હતા.

ૌપદીનું મન આજ ે િવચારે ચ ું હતું. પોતાની દરે ક પીડામાં સહભાગી થનાર આ એવો િમ હતો કે
જ ેણે પોતાની સંવેદનાઓને એટલી જ તી તાથી સંવેદી હતી. પોતાની પીડાઓને એટલા જ ડાણથી
અનુભવી હતી.

એને સુભ ાના ઇ થના આગમનનો દવસ મૃિતમાં આવી ગયો. કેટલી ોિધત, કેટલી િવચિલત
હતી પોતે!

“સખા? વયં સખા આવું કરી શકે?” ૌપદી હ યે એ વાતને વીકારી નહોતી શકતી. “સખા તો
ણે છે મારા પાથ યેના આકષણને, મારા મોહને, મારા વમાનને અને મારી તમામ પીડાઓને. પછી
આવું શું કામ કયુ હશે એમણે?” એ દવસે ૌપદીનું મન કોઈ રીતેય વશમાં નહોતું રહે તું. એને જઈને
કૃ ણને કટુ વેણ સંભળાવવા હતાં. કહે વું હતું, એ બધું જ જ ે એને પીડી ર ું હતું, સંતાપી ર ું હતું.
વધુમાં નગર આખું ઉ સવ ઊજવતું હતું.

પોતાની સગી બહે નનું અજુન પાસે અપહરણ કરાવીને આમ પોતાના માથે લાવીને બેસાડશે કૃ ણ,
એવી તો યારે ય ક પના પણ ૌપદીએ નહોતી કરી અને એમાંય અજુનનું સુભ ા યેનું આકષણ
ઈને ૌપદીનું વમાન પણ ણશીણ થઈ ગયું હતું. નીચે રા યસભામાં અબીલ-ગુલાલ ઊડતા હતા,
ઢોલ- ાંસાં વાગતાં હતાં, શરણાઈ ઉપર શુભ મંગલના સૂર રે લાતા હતા, પરં તુ અહ ૌપદીના ક માં
સાવ અંધા ં , સાવ ભકાર શાંિત હતી.
“સખી... સખી યાં છો?” એ અવાજ સાંભળીને ૌપદીને થયું કે એ ક માંની વ તુઓ ઉપાડીને ફકે,
ચીસો પાડે, રડે, માથાં પછાડે... પોતાની આટલી િનકટ હોવા છતાં પોતાનું આવું અપમાન સખાએ જ
કયુ એ વાતે ૌપદીનો ોધ ચરમસીમાએ પહ યો હતો.

“સખી, ઉ ર તો આપો સખી...” કૃ ણનો અવાજ અંધારા ક માં ચોતરફ ગું ર ો હતો.

છેવટે કૃ ણે િનકટ પડેલો એક નાનકડો દીપ ગટા યો. ક માં આછો ઉ સ રે લાયો.

“ખૂબ ોધમાં લાગો છો.” કૃ ણના મુખ પર મત હતું.

“અને આપ ખૂબ આનંદમાં લાગો છો.” ૌપદીના અવાજમાં ઘણોય યાસ કરવા છતાં કટુતા અછતી
ન રહી.

“ રસાયાં છો?”

“ના રે . ઉ સવ ઊજવું છુ .ં ” લાંબા છૂટા વાળ, અલંકારિવહીન દેહ અને મુખ ઉપર ોધની લાિલમા અને
શોકની કાળાશ!

“ ઈ શકું છુ ,ં અનુભવી શકું છુ ં તમારો ઉ સવ.” કૃ ણે ક ું અને આસન ખચીને બેસી ગયા.

“શા માટે સખા? શા માટે કયુ તમે આવું? પહે લાંય ફા ગુની મારા નહોતા જ... હવે તો એમને
સંપૂણપણે મારાથી િવમુખ કરી ના યા. શાથી કયુ તમે આવું? મ તો સતત તમારા માનની, તમારા
સુખની કામના કરી છે. તમે શા માટે આવી રીતે સુભ ાને...” આગળ ના બોલી શકી ૌપદી. એનું ગળું
ંધાઈ ગયું. આંખમાં આંસુ આવી ગયાં. એણે ડૂ મો પીને આંસુ લૂછી ના યાં.

“ દન ઘણી વાર ખૂબ શાંિત આપે છે સખી, દન અટકાવીને આપણે આપણા જ ાસ ંધીએ છીએ.”

“ખરી વાત છે સખા, હં ુ રડુ,ં તરફડુ,ં મને પીડા થાય... યારે જ તમને મા ં હોવું સમ ય છે. યારે જ
તમે મારી િનકટ હો છો, ખ ં ને?”

હસી પ ા કૃ ણ. પછી ણે નાનકડા િશશુને સમ વતા હોય એમ સાવ કોમળ, ઋજુ અવાજમાં
બો યા, “નાની નાની વાતને વમાન સુધી લઈ જવાની સાચા અથમાં કોઈ આવ યકતા નથી હોતી. તમે
આ આખીય વાતને તમારા વમાન સાથે શા માટે ડો છો, સખી?”

“ન ડુ?ં એક ીના ઘરમાં સપ ની આવે છે અને એ પણ એવી ી જ ેની ઇ છા-અિન છા યા

િવના એને વ તુ ગણીને વહચી લેવાઈ અને છતાં પરં પરાને િશરોમા ય ગણીને એણે એ વાતનો વીકાર
કય . એક એવી ી જ ેણે વનભર સુખ-દુ:ખ રાત- દવસ યા િવના ફ ત પિતઓના િવજયની,
એમના માટે યાયની, એમના સુખની કામના કરી... એક એવી ીના ઘરમાં સપ ની આવે છે જ ે ી
બાર વષ સુધી પિતઓ સાથે વનોમાં ફરી છે. એક એવી ી જ ે દાસી બનીને રહી છે, ફ ત પિતઓના
માન માટે... એના

માન-સ માનને જરાય લ માં લીધા િવના એના ઘરમાં એક એવી ી સપ ની તરીકે આવે છે જ ે એના
િ ય િમ ની બહે ન છે અને આ આખુંય ષ ં એની સંમિત િવના, ણબહાર એના જ િમ ે ર યું છે.
મને તમારી માયા નથી સમ તી સખા, આ વાથ છે તો કેમ છે? અને આમાં કોઈનુંય ેય છે તો
એ કોનું છે?”

“ યારે યારે મનમાં શંકા ઉ ભવે છે યારે ા લુ થાય છે, સખી!”

“શ દો નથી ઈતા મારે , સ ય ઈએ છે.”

“સ ય? તો સ ય એ છે સખી, કે સુભ ા તમારી સપ ની છે જ નહ . કયો ભાઈ પોતાની બહે ન માટે

ે પિતનું ચયન ના કરે ? અને સમ આયાવતમાં પાથથી ે કોઈ પુ ષ મારી બહે ન માટે હં ુ
યાંથી લાવું?”

“સુભ ા માટે ે પુ ષ શોધવા સામે િવરોધ નથી મારો, પણ દુભા યે એ મારા પિત છે... સખા,
ઉલૂપી, િચ ાંગદા અને બી ીઓ િવશે યારે ય િવચિલત નથી થઈ, પણ સુભ ાનું પ ઈને મારી
અંદર ઈ યાના સપ સળવળે છે. ફા ગુની મને ભૂલી જશે.”

“સખી, યાં ગયું તમા ં ાન, તમારી િવ ા, તમારી િવચ ણતા, તમારી કુ શા બુિ ! સુભ ા તો
બાળકી છે. તમે એની સાથે હરીફાઈ કરશો?”

“યુવાન છે, સુંદર છે, પુ ષને બીજુ ં શું ઈએ?”

“પુ ષને બીજુ ં ઘ ં ઈએ... પુ ષ છુ ં હં ુ , ં છુ .ં .. સ યભામા, ંબુવતી અને બી અનેક રાણીઓ
હોવા છતાં મણીનું થાન અિવચળ છે મારા વનમાં. એ એક અિનવાય ત વ છે મારા
અ ત વનું... અને છતાં રાધા મારા મનમાંથી એક ણ માટે પણ દૂર થતી નથી. શું હં ુ મણીને
અ યાય ક ં છુ ?ં શું હં ુ રાધાના મરણ સાથે કોઈ છળ ક ં છુ ?ં ”

“એ તમે ણો, પરં તુ મારો પુ ષ કોઈ બી ીના મોહમાં બંધાય તો મને લાગે છે કે, એ મા સ દય
કે શારી રક આકષણ મા હોઈ શકે. મને મારો પરાજય લાગે છે, પુ ષ ીમાં શરીર િસવાય શું
ઝંખે?”

“પુ ષ ીમાં ઘ ં બધું ઝંખે છે. એક મા, એક િ યતમા, એક પ ની, એક િમ , એક મં ી અને યારે ક
એક િવચ ણ શ ુ પણ. સુભ ા આમાંનું કશુંય નહ બની શકે. એ મા સેવા કરી શકશે. એ સમિપત
છે, તમે શ ત છો, વયં!”

“એટલે? એક ીએ સમિપત હોવું ર ું. ખ ં ને? અબળા, આધા રત, સમિપત અને પિતનો ેમ
મેળવવા માટે ચરણેષુદાસી બનીને વતી ી જ વીકાય છે, એમ કહો છો? વ વ માટે ઝઝૂમતી,
ય ત વ માટે એકલી ઊભી રહી શકે તેવી, ો પૂછ ે તેવી ી ેમને પા નથી, ખ ં ?”

“સખી, તમે ક ું એવી ી જ સહધમચા રણી છે. એવી ી જ િસંહાસન પર િબરાજવાને યો ય છે.
એવી ી મહારા ીના સંબોધન માટે જ સ ઈ છે! એવી ી તમે છો સખી. તમારી કૃ િતદ ે તા
અને ભ યતા સામે અ ય કોઈ ી ઊભી પણ કેમ રહી શકે?”

“એટલે જ મારા પિતઓ હે ડબ

ં ા, િચ ાંગદા, ઉલૂપી અને સુભ ાઓને લઈને આવે છે, ખ ં ?”

“હં ુ પુ ષ છુ ં અને તમે ી. આપણે ાકૃ િતક રીતે જુદાં છીએ. તમે કદાચ મારી વાત નહ સમ શકો,
પણ છતાંય તમને કહે વી મને જ રી લાગે છે. એક પુ ષ માટે એક ીની ભ યતાના આકષણમાં ડૂ બવું
તો સરળ છે, પરં તુ એમાંથી તરીને પાર ઊતરવું અસંભવ છે. સખી, પુ ષ ાકૃ િતક રીતે અહં કારી છે.
એને પોતાના પર આધા રત, પોતાને સમિપત અને પોતાને સહે જ ચો કરીને તી ી વધુ િ યકર
લાગે છે. તમારા જ ેવી ી દસ સહ માં અન ય હોય અને એથી જ તમારા જ ેવી ીના તેજને,
તાપને રવવા માટે એકથી વધુ પુ ષોની આવ યકતા રહે છે. તમે જ ેને તમારી અિન છાએ
વીકારવી પડેલી પ ર થિત ગણાવો છો એનાથી ેય કર તમારે માટે બીજુ ં કશું હોઈ શકે જ નહ !
એક વષ એક ભાઈ સાથે ગાળવાની એ યોજના પણ તમારા તેજને રવી શકવાની પુ ષની અ પતાનું
જ પ રણામ છે. સૂય સતત ખર તેજથી તપતો રહે તો પૃ વીના વો ા હમા પોકારી ય.
સૂયના તેજને વહે લી સવારે અને સં યાકાળે થોડા અંતરથી િનહાળવાની... અને રાિ સમયે એના તેજ
િવના થોડીક શીતળતા અનુભવવાની યવ થા ન હોત તો આ પૃ વી પર વન શ ય નહોતું.”

“એટલે? સૂયનું તેજ એ એનો ગુણ નથી, એનો અવગુણ છે.”

“ચચા જ કરવી હોય તો અંતહીન થઈ શકે, સખી! પરં તુ અંતહીન ચચા એ કોઈ સમ યાનો ઉકેલ
નથી. અને ખરા અથમાં તો અહ કોઈ સમ યા જ નથી. પાથના વનમાં તમે ખર સૂય બનીને
ઝળહળો છો. પાથનું વન પાંચાલી િવના અસંભવ છે! પાથનું જ શા માટે, તમારા કોઈ પિત તમારા
િવના વનની ક પના પણ કરી શકે એમ નથી. એ સૌને એકસૂ માં બાંધી રાખનાર છો તમે. આ
ઘરની, પાંડવ પ રવારની દય સુધી ર ત લઈ જતી િશરા છો તમે.”

યારનાંય રોકી રાખેલાં આંસુ હવે ૌપદીની આંખમાંથી ઊભરાવા લા યાં.

“હં ુ વયં મારા તેજથી દાઝું છુ ,ં સખા! હં ુ કોની પાસે માગું શીતળતા, રાિ કે સં યાકાળની એ કૂ ણાં
કરણોની કોમળતા?”

“ભા ય છે તમા ં .”

“દુભા ય કહો સખા, સૂય હોવું એ દુભા ય છે. સતત બળવાનો અિભશાપ લઈને જ મેલી હં ુ
અ પુ ી, ી પણ છુ ં એ સૌ ભૂલી ય છે.”

“ના, તમારા ખર તેજમાં તમા ં ી વ ઝાંખું પડી ય છે.”

“પણ મારો અપરાધ શું છે, મા ં ી વ કે મા ં તેજ?”

“કંઈ િવશેષ હોવું એ અપરાધ છે. પોતાના સમયથી પહે લાં જ મ લેવો એ અપરાધ છે. સમયથી આગળ
ઈ શકવું, ણી શકવું એ પણ અપરાધ છે. કશુંક પામવા માટે કશુંક આપવું તો પડે જ છે, સખી!
જગતિનયંતાએ સૌનાં ાજવાં બરાબર કયા છે.”

“સખા, તમે યારે ય એકલા નથી પડી જતા? તમા ં તેજ નથી દઝાડતું તમને?”
“હં ુ ચં છુ ,ં વયં કાિશત નથી. મા ં તેજ મા ં પોતાનું નથી. મારી આસપાસ રે લાતા તેજમાંથી
િતિબંિબત થા છુ ં હં ુ , એટલે મા ં તેજ મને નથી દઝાડતું, તમે વયં કાિશત છો અને દાઝવું તમારી
િનયિત છે સખી.”

“કૃ ણ, તમારા તેજનો એક અંશ આપીને, તમારી શીતળતાથી મારી અંદર સતત વળી રહે લા
અ ને શાંત કરવાનો યાસ સરખોય ન કય તમે? શા માટે સખા? શા માટે?”

“કારણ કે આ તેજનો ખપ છે મારે . આ અ ની વાળામાં અધમને ભ મ કરવાનો છે મારે ... સુભ ા

તો સિમધમા છે તમારી ભીતર વળી રહે લા અ ને હ થોડો સમય વિલત રાખવા માટે.”

“ યારે ક હં ુ તમને સમ નથી શકતી, સખા!”

“હં ુ ય યાં સમજુ ં છુ ં મને.”

કૃ ણની આંખો આછા અંધકારમાં ઊભરાઈ આવેલાં ઝળઝિળયાંને કારણે ચમકતી લાગી હતી ૌપદીને,
અને એણે ચચા યાં જ પૂરી કરી હતી. કૃ ણની આંખોમાં પાણી આવે એવી કોઈ વાત ૌપદી માટે સ
કે વીકાય નહોતી. એણે સુભ ાને વીકારી લેવાનો મનોમન િનણય કય અને દાસીને બોલાવીને
મહાલયના બધા દીપો અ રના દીવડાથી કાિશત કરવાનો આદેશ આ યો.

“ ીઓ શા માટે એકબી થી જુદી નથી હોતી?”

પીપળાની નીચે બેઠલ

ે ા કૃ ણ ૌપદીના મહાલયના આછા અંધકારમાં ભજવાયેલું ય મરણમાં લાવીને
મનોમન િવચારી ર ા હતા.

“કોઈ પણ યુગની, કોઈ પણ વયની ી શા માટે એકસરખું િવચારે છે? શા માટે એકસરખું અનુભવે
છે? શા માટે એકસરખી બાબતે પીડા અનુભવે છે? શા માટે એકસરખી વાત પર ોિધત થાય છે?
અને ોધ ય ત કરવાની રીત પણ શા માટે એકસરખી હોય છે?” કૃ ણના મનમાં ો ઉ ભવતા
હતા. એ પોતે જ હસી પ ા. હવે શો અથ હતો આ ોનો? વન તો િજવાઈ ચૂ યું હતું. એમના
વનની ણ મહ વની ીઓ શા માટે એકસરખી રીતે એમને િવશે સંવેદનો અનુભવતી હતી,
એકસરખી રીતે એને િવશે યિથત હતી અથવા શા માટે એકસરખી તી તાથી એમને ેમ કરતી
હતી — એ બધું િવચારવાનો સમય કદાચ પસાર થઈ ચૂ યો હતો. હવે તો મા એ ીઓના મરણ
હતાં — એ ીઓ નહોતી, એમની સામે અને છતાં એ ીઓની આંખો એમની સામે ઈ રહી
હતી : અપે ાથી... ઉ કંઠાથી... ઉપાલંભથી... ઉ માથી અને અનગળ નેહથી!

ણ નદીઓનો વાહ એમની સામે સમુ તરફ વહી ર ો હતો અને એ ણેય નદીઓમાં તરવરી
રહે લાં અજવાળાનાં ચાં-નીચાં થતાં કરણો અ પ રે ખાઓથી એ ણેય ીઓની મુખરે ખાઓ
ચીતરી ર ાં હતાં.

એ ણેય ીઓ, િ યતમા... પ ની... અને સખી.... કલકલ કરતાં વાહ સાથે વહે તી વહે તી કૃ ણને
કહી રહી હતી, “અમા ં સાથ ય તો તમારામાં િવલીન થઈને જ બને છે. તમારી ખારાશ અમને
વીકાય છે, કારણ કે તમે અમને િવશાળતા આપી છે. અમયાદ ફે લાતા રહે વાનો એ અ ત વબોધ તમે
આ યો છે અમને. અમારા ખર તેજને રવીને અમને શીતળતા આપી છે તમે. અમારા ી વને
સ માનીને નેહ આ યો છે તમે.”

કૃ ણની બંધ આંખોમાં ણેય ીઓની આંખો ણે સેળભેળ થઈને દય સુધી ઊતરી ગઈ. પીડાનું
એક લખલખું એમના આખા શરીરમાંથી ફરી એક વાર પસાર થઈ ગયું અને એમના મરણમાં
ઝળહળી ઊઠી ા રકાની એ રાત.

એ રાત યારે સ યભામા પોતાના ક રયાવરમાં યમંતક મિણ લઈને ા રકાની રાજલ મી બનીને
વેશી હતી, ા રકાના મહાલયમાં અને કૃ ણના વનમાં.

ા રકાના મહાલયો શત શત દીપકોથી ઝળહળી ર ા હતા. ર તાઓ ઉપર રં ગોળીઓ ચીતરાઈ હતી.
દરે ક મહાલયને બારણે તોરણો બંધાયાં હતાં. ગુલાબજળ છાંટીને ર તાઓ સુગંિધત બનાવાયા હતા.
ા રકાનો એક એક ગવા સુવણ અલંકારોથી નખિશખ ઢંકાઈ ગયેલાં ી-પુ ષોથી ઝળહળી ર ો
હતો. માતા દેવકી પોતાના હાથમાં આરતીની થાળી લઈને આવનારી નવવધૂને પ ખવા રાજમહાલયોના
સંકુલના મુ ય ાર પર તી ા કરી ર ાં હતાં.

સુવણનગરી ા રકાના ર તાઓ ઉપર હષ ાસની િચિચયારીઓ સંભળાતી હતી. અબીલ અને
ગુલાલ ઉડાડતાં સકડો નર-નારીઓ ઉ સવઘેલાં થઈને પોતાના રા ની સાથે આવનારી નવવધૂને
િનહાળવા આતુર થઈ ર તાઓ ઉપર વીખરાયેલા હતાં.
રાજમહાલયોના સંકુલમાંનો એક ભ ય ાસાદ સાવ અંધારો હતો. એકમા ઝાંખો દીપક ઉ સની
ગરજ સારતો લાન મુખે ટમટમી ર ો હતો.

એની સામે રડી રડીને થાકી ગયેલી ર તવણ આંખો અને છુ ા વાળ સાથે બેઠલ
ે ી એક સુંદરી એકીટશે
દીપકને ઈ રહી હતી. એના અલંકારો આખાય ક માં વીખરાયેલા હતા. સુવણ જડેલાં,
હીરામોતીમં ડત ભ ય વ ો ધૂળમાં રગદોળાતાં હતાં.

એને વન યથ લાગતું હતું. એને લાગતું હતું કે હવે સુવણનગરી ા રકામાં એનું કોઈ નથી, જ ે
િ યતમની ાના બળે એ પોતાનું ઘર અને િપયર મૂકીને અહ ચાલી આવી હતી એ િ યતમ આજ ે
કોઈ બી નો થઈ ગયો હતો.

લાિન અને શોકમાં ડૂ બેલી એ સુંદરીને ોધ પણ આવતો હતો. પોતાના દુભા ય પર, િનયિતએ લખેલા
િવિધના લેખ પર!

વાગત કરવા આવેલા અસં ય લોકોમાં િચરપ રિચત મુખ ન દેખાતાં કૃ ણને આ ય થયું. પછી ૌપદી
સાથે સુભ ાના સંગે થયેલી ચચાનું મરણ તાજુ ં થયું.

સ યભામા માટે િવશેષ પથી બનાવાયેલા મહાલયમાં વાગત-યા ા પૂરી કરીને કૃ ણ એક પળ માટે
ક ની બહાર નીકળવા ગયા, “અ યારે યાં વ છો?” સ યભામાએ એમનું બાવડુ ં પકડીને પૂ ું.

“ મણીને મળી આવું.” કૃ ણે ક ું અને બાવડુ ં છોડાવવાનો હળવો યાસ કય . સ યભામાએ બાવડુ ં
તો પકડી જ રા યું, પણ િનકટ આવીને કૃ ણના િવશાળ વ : થળ પર માથું મૂકી દીધું. બી હાથ
કૃ ણની પીઠ પર લપેટી લીધો, “આજ ે નહ વ તો નહ ચાલે?”

“ યારે ય નહ તો પણ ચાલશે...” કૃ ણે હળવેકથી સ યભામાને અળગી કરી, “પરં તુ મારે જવું

ઈએ એવું મા ં મન કહે છે. મણી વાગત-યા ામાં નહોતાં. એ જ ર પીડા અનુભવતાં હશે.”

“તો તમે મનાવશો એમને?”

“ના, એ ખૂબ િવદુષી અને ગ ભા ી છે. એમને મનાવવાની જ ર નહ પડે. મા કેટલીક વાતો
પ કરીશ હં ુ , અને એમને સમ ઈ જશે.”
“કાલે કહે .”

“ના, આજની પીડા આજ ે જ દૂર કરવી રહી. કાલે એ માં પલટાઈ જશે.”

“મારા આવવાથી આ તો થવાનું જ હતું, તમે નહોતા ણતા નાથ?”

“ખ ં પૂછો તો નહોતો ણતો. મને ક પના પણ નહોતી કે મણી જ ેવી ી આમ વત શકે!”

“ ી આમ જ વત નાથ, એટલું તો મને પણ સમ ય છે. એમને થાને હં ુ હોત તો હં ુ પણ આમ જ વત

હોત. તમે છો જ એટલા િ ય કે તમને વહચવા સરળ નથી. સૌને તમારો પૂણ ેમ ઈએ છે, તમારો
પૂણ સમય, તમા ં સંપૂણ યાન અને તમારા સંપૂણ નેહનું સંપાદન સૌને કરવું છે.”

“પણ હં ુ તો પૂણ જ આપું છુ ં સૌને. યારે ય ઓછુ ં કે વધતું-ઘટતું વહચતો જ નથી. આ તો નો મ

છે. કોઈ યારે ય નેહ કરવામાં મણા નથી રાખતું, આપ ં મન જ વધુ ને વધુ માં યા કરે છે, િ યે! અને
એ અપે ાઓની રે તીમાં રે ડાતો નેહ હં મેશાં િપવાતો ય છે. રે તી તો તરસી જ રહે છે.”

“એટલે? રે તીએ વષાની અપે ા જ નહ રાખવાની? રણ સતત રણ જ બનીને િવ તરતું રહે ?”

“વષાની અપે ા હોય તો ફળ ુપ જમીન બનવું પડે. વાદળ પણ વૃ ોથી ઘેરાયેલાં વનોમાં વધુ વરસે
છે.”

“ વામી, હં ુ તો તમારી એકમા પ ની બનીને રહે વા માગું, તમારા નેહની સંપૂણ અિધકારી હં ુ જ હો
એવું મને ગમે.”

“પણ વરસાદનાં બધાંય વાદળો ધરતીના એક જ ટુકડામાં કેવી રીતે વરસે? એને અિતવૃ કહે વાય,
િ યે! અિત, કશાયની પણ ય
ે નથી આપતી. પાકને ઊગવા માટે માણસરની વષા અિનવાય છે.
તમને માણસરનો નેહ જ પા ય હોઈ શકે. નેહની પણ અિત યારે ક િવનાશ નોતરે છે.” આટલું
કહીને કૃ ણ ક ની બહાર નીકળી ગયા. યાં ઊભેલી સ યભામા ઘડીભર માટે આ અ ભુત પુ ષની
બુિ મ ા અને ગૂઢતા પર વારી ગઈ. એ આવા યુગપુ ષની પ ની છે એ િવચારે એને પોતાની ત પર
ગવ કરવાનું મન થઈ આ યું.
અને છતાં, આ બધી જ વાત સાંભ ા પછી પણ કૃ ણના ેમમાં કોઈ ભા ય, કોઈ બીજુ ં એને વીકાય
નહોતું જ એ વાત એને સમ ઈ ગઈ હતી. એ પાછળ દોડી. એણે ગવા માંથી નીચે યું. મુ ય
મહાલય તરફ ઉતાવળી ચાલે જઈ રહે લા કૃ ણનું ઉ રીય હવામાં ઊડતું હતું. એમની િસંહ જ ેવી ક ટ
અને આરસપહાણની બની હોય એવી િવશાળ ખભાથી શ થતી એમની પીઠ ઈને સ યભામાનું મન
કૃ ણને આિલંગવા, એમના આિલંગનમાં બંધાઈ જવા તરફડી ઊ ું.

“કોણ ણે યારે પાછા ફરશે?” સ યભામાના મનમાં આછો રોષ આવી ગયો, “આજની રા ે એને
મનાવવા ન ગયા હોત તો ન ચાલત?”

ઉતાવળી ચાલે જઈ રહે લા કૃ ણનાં પગલાંમાં એમની અ વ થતા પ હતી.

મણી માટે આટલા અ વ થ થઈને જઈ રહે લા પોતાના પિતને ઈને સ યભામાએ એક વાત ન ી
કરી, “પટરાણી ભલે મણી કહે વાય, પરં તુ કૃ ણની િ ય, કૃ ણની અ યંત િનકટ અને કૃ ણની
દયસા ા ી તો પોતે જ બનશે. પોતે ભલે મણી જ ેટલી િવદુષી ન હોય, કૃ ણ સાથે રાજનીિત કે
શા ોની ચચા ન કરી શકે પરં તુ પોતે પિતને પમાં, શરીરમાં, મનમાં અને પોતાના મહાલયમાં જ
બાંધી રાખશે.”

ગવા માં ઊભેલી સ યભામાના ખભે એક હાથ મુકાયો.

સ યભામાએ પાછળ યું. એ એની િ ય દાસી હતી, મનોરમા.

એ સ યભામા સાથે એના ક રયાવરમાં ડે આવી હતી. સ યભામાની બાળસખી એને બરાબર
ઓળખતી અને એના ગમા-અણગમાઓને ણતી મનોરમાએ આ આખોય સંગ કાનોકાન સાંભ ો
હતો. અમ તીયે ણ રાખવી અને ખબર આપવી એ મનોરમાની િ ય વૃિ હતી.

“મહારાણી, આમ ઉદાસ થયે નહ ચાલે. અહ તો તમારા અિધકારો માટે યુ કરવું પડશે.”

“યુ શેનું? એ પણ પ ની છે એમની. એના થાને હં ુ હોત તો પણ કદાચ આમ જ વત હોત!”

“એ તો સારપ છે તમારી. બાકી... તમારા સ દય અને કૃ ણ ેમ સામે બીજુ ં કોણ ટકી શકે?”

“મનુ, એ ગયા એનું દુ:ખ નથી મને. પણ આજની રા ે ન ગયા હોત તો ન ચાલત?”
“એ જ તો.... હં ુ પણ એ જ કહં ુ છુ ં મહારાણી! આજની રાિ તો ફ ત તમારી હતી! આજ ે કઈ રીતે
જઈ શકે?”

“પણ આજ ે નહ રસા હં ુ , મા આ સંગ મારા મરણમાં સાચવી રાખીશ અને પટરાણીએ મારી
રાિ માંથી સમય ચોયાનું મૂ ય ચૂકવવું પડશે.”

“મહારાણી, અહ તમે એકલાં નથી. અહ તો સોળ સહ રાણીઓ છે.”

“સોળ સહ નહ , સોળ સહ એકસો ને સાત, અને છતાંય મને લા યા ને? એ ચાહે છે મને. બસ,
એટલું જ પૂણ થઈ પડશે. શેષ મને આવડે છે.” કહીને સ યભામાએ માખણમાં કાજળ ઘૂંટીને બના યું
હોય એવા ચળકતા પોતાના યામ શરીર તરફ યું.

“મહારાણી, સાવધ રહે . બીજુ ં તો શું કહં ુ ?” મનોરમાએ ક ું.

“તું છે ને? તું મને ણ કરતી રહે જ ે... શેષ હં ુ સંભાળી લઈશ.”

મણીના મહાલયનાં પગિથયાં ચડીને કૃ ણ મહાલયના મુ ય ક માં વે યા. આખા ાસાદમાં

અંધકાર ઈને એમને સહે જ પણ આ ય નહોતું થયું. આ ય થયું તો એ વાતનું કે મણી આમ
વત . અ ય કોઈ સમજ ે કે નહ મણી આ વાત સમજશે, એવી કૃ ણની ા હતી. યમંતક મિણ
માટે થયેલું યુ અને સા ય ક સાથે થયેલી સમજણ બધાથી તો અિભ હતાં પટરાણી.

એમણે જ પરામશ આ યો હતો કે સા ય ક સાથે સમજૂતી કરી લેવી, અને હવે એ જ, વયં. ...

“કઈ રીતે વાત કરીશ હં ુ ? શું કહીશ? કેમ સમ વીશ આટલી બુ ા ીને? એની પાસે તો કેટલાય
ઉ રો હશે, મારી દરે ક વાતના. સમજૂતી કરવાનું ક ું હતું. લ સમજૂતીમાં નથી આવતાં, એમ કહે શે
તો? ંબુવતી અને એના જ ેવી બી રાણીઓનાં લ વખતે તો આટલાં િવચિલત નહોતાં થયાં,
પટરાણી... આજ ે શા માટે?”

આ જ િવચારો કરતાં કરતાં મુ ય ક વટાવીને કૃ ણ મણીના શયનક માં વે યા. અંધકાર સાથે
યુ કરી રહે લો એક ઝાંખો દીપક આછુ ં અજવાળું ફે લાવી ર ો હતો. મણી નતમ તકે એક
નાનકડા બા ઠ ઉપર માથું ટેકવીને ધાં બેઠાં હતાં. એમના વાળ એમની પીઠ પર થઈને જમીન સુધી
ફે લાયેલા હતા. આખાય ક માં વ ો અને અલંકારો વીખરાયેલાં પ ાં હતાં.

“પટરાણી, િ યે!” કૃ ણે ખૂબ ધીમેથી કશુંય તરડાય નહ એવા અવાજ ે ક ું. મણીએ ચું યું.
રડી રડીને ર તવણ થયેલી એમની આંખો ઈ કૃ ણનું દય વલોવાઈ ગયું. એ આવીને મણીની
બાજુમાં બેસી ગયા. એમના ખભા પર હાથ મૂ યો. કૃ ણનો પશ થતાં જ મણી ચોધાર આંસુએ
રડી પ ાં.

“તમારાં આંસુમાં મારી ા રકા વહી જશે.”

“વહી જવા દો. મારે પણ આ ા રકાની સાથે વહીને પૂણાના ર તે કું ડનપુર પાછા જવું છે.”

મત આ યું કૃ ણના મુખ પર, “પૂણા તો કું ડનપુરથી ા રકા તરફ વહે છે. પાછી નથી જતી. એક વાર
ા રકા આ યા પછી કું ડનપુર જવા માટે કોઈ માગ શેષ રહે તો નથી િ યે.”

“હશે! હં ુ ા રકાની બહાર ઊછળતા સમુ માં ાણ યાગ કરીશ.”

“પરં તુ તમારા ાણ તો મારા ાણ સાથે ડાયેલા છે. મારી સાથે પરામશ કયા િવના તમે આપણા
ાણ િવશે કોઈ પણ િનણય કેમ કરી શકો?”

“તમને પ રહાસ સૂઝે છે નહ ?”

“પ રહાસ? હં ુ ખા સો િવદૂષક દેખાતો હોઈશ તમને અ યારે , ખ ં પટરાણી? એક નવવધૂ યાં

રસાઈને બેઠી છે, બી રાણી અહ ઉપાલંભ કરે છે... એક મારા અહ આવવા િવશે ોિધત છે તો
બી હં ુ યાં જઈશ એટલે ોિધત થશે.” હસી પ ા કૃ ણ.

“ વ, સુખેથી િસધાવો... હં ુ જરાય ોિધત નથી.”

કૃ ણના મુખ પર હજુય મત એમ જ હતું, “એ તો તમારી મુખરે ખા પરથી પ છે.”

“મારા ોધ કે શોકથી તમને શું?”

“મને? તમે અધાિગની છો મારી. મા ં અધુ અંગ શોકમાં, ોધમાં હોય તો મા ં બીજુ ં અધુ અંગ
સુખમાં કઈ રીતે હોઈ શકે? સ યભામાના મહાલયમાં વસતું મા ં બીજુ ં અધુ અંગય
ે ોિધત છે... એ
પણ અધાિગની છે મારી.”

“તો વ... મનાવો એને.”

“પરં તુ પહે લા અધા અંગને મના યા િવના એ શ ય નથી.”

“ ભુ! આજ ે તમારા શ દો મને નહ રીઝવી શકે.”

કૃ ણે બેઠાં બેઠાં જ મણીને આિલંગનમાં લઈ લીધી.

“શ દો નહ તો પશ?” મત હ ય યાં જ હતું.

“ ભુ! આ બધું યથ છે. મા ં મન ઉિ છે. કોણ ણે કેમ સ યભામાના આગમનથી મા ં મન...”

“બે પુ ો હોય અને ી આવે તો માને પોતાનો ેમ વહચાઈ જવાનો ભય લાગે છે?”

“આ ી-પુ ષની વાત છે, માતા અને પુ ની નહ .”

“હં ુ તો િવ ના દ ય સંબંધની વાત ક ં છુ .ં શત-શત પુ ો હોવા છતાં માતા ગાંધારી સૌને સરખો
ેમ કરી શકે છે, તો હં ુ કેમ મારી તમામ પ નીઓને એકસરખું માન, એકસરખો ેમ ન આપી શકું?
મારો ેમ અનંત છે. યાં સુધી તમે િવ તરશો યાં સુધી િવ તરી શકીશ હં ુ .”

“તો પછી આજની રાિ અહ રોકાઈ વ.”

“એમ કરવાથી શું ા થશે? િવજય? કોના પર? ખરો િવજય તો વ પર મેળવાય. અ યો પર
મેળવેલો િવજય ણ વી છે િ યે. આજની રાિ અહ રોકાઈ જઈશ તો તમે િવજયી થશો. તમા ં
ી વ, તમા ં પટરાણીપદ વત ચું સાિબત થશે, હ હમણાં જ ચાલી આવતી નવવધૂ સામે, પરં તુ
તમારા ય ત વનું શું? ય ત તરીકે, માનવ તરીકે તમે કેટલાં નાનાં, કેટલાં છીછરાં દેખાશો એની
સામે, એ િવચાયુ છે?”
“ ભુ!”

“તમે તો પટરાણી છો. આ નગરની મહારા ી, આયાવતની રાજલ મી, યાદવોની ભા યલ મી. તમારો
હાથ આપવા લંબાય, માગવા નહ . એક વ તુ તરીકે િવચારો મારા િવશે તો પણ... સ યભામાને મને
આપીને તમે ચા જ જશો. દાન આપનાર હં મેશાં હાથ ઉપર રાખીને દાન આપે છે અને લેનારનો
હાથ આપનારની નીચે હોય છે. સ યભામા તો બાળક છે, નથી ણતી રાજનીિત, નથી ણતી લેવડ-
દેવડની કોઈ પ રભાષા કે નથી સમ શકતી યમંતકના આ યુ માં એનું મહો ં બનાવીને ખેલાયેલી
ચોપાટ; પણ તમે તો સમ છો, ણો છો... રાજનીિત, રણનીિત અને ણયનીિત... તમે આમ
કરશો?”

મણીને ણે આખા મહાલયમાં કાશ થયેલો દેખાયો. એને પોતાની જ વતણૂક પર લ આવી
ગઈ.

સાચી જ વાત હતી કૃ ણની. પોતે આવું કઈ રીતે કરી શકે? પોતે કૃ ણની સાથે આટલા સમયથી રાત-
દવસ વતી હતી. કૃ ણનો આટલો િનકટનો સંસગ એના મનની મિલનતા પણ ભૂંસી ન શ યો?
સ યભામા જ ેવી સાવ નાની બાળકી સાથે પોતે કઈ રીતે હરીફાઈમાં ઊતરી અને એ પણ કોના માટે?

મણીએ કૃ ણના િવશાળ ખભા પર પોતાનું માથું મૂકી દીધું. “મને મા કરો ભુ!”

“ મા તો મારે માગવાની કે તમારા દયને આટલું દુ:ખી કયુ. ણતો હોત કે તમને આટલી પીડા થશે
તો વાગત-યા ા પછી પહે લાં તમારા મહાલયે આવત. તમારી આ ા લઈને સ યભામાના ાસાદ પર
ત. િ યા! મને તો સવ એકસમાન છે. મારે માટે તમા ં થાન સ યભામાના થાનથી િભ નથી. હં ુ
સવને ખૂબ ેમ ક ં છુ .ં સવને વીકા ં છુ .ં સવને મારી અંદર જ મારા પોતાના ગણીને વું છુ .ં આ
નથી ણતાં તમે?”

“ ભુ! કોણ ણે કેમ હં ુ આમ વત ? મને ખૂબ ોભ થાય છે, લ આવે છે મારા પોતાના વતન
ઉપર.”

ખડખડાટ હસી ર ા હતા કૃ ણ, “મહારા ી િવદુષી મણી પણ અંતે તો ી છે. એણીને આનંદ
થયો. આજ સુધી મા શા ાથ કય તમારી સાથે, ણય પણ િવ ાથી ચુર ર ો. ખ ં ? આજ ે એક
સામા ય, અિતશય ેમાળ, લાગણીમાં ખળખળ વહે તી પ નીને મળીને હં ુ ખરે ખર ધ ય થયો.”
“ ભુ! મારો પ રહાસ કરશો? કે હં ુ એને જ લાયક છુ .ં ” કહીને પોતાની બે હથેળીઓ વ ચે મુખ
ઢાંકી દીધું મણીએ. કૃ ણે એમના બે હાથ પક ા અને હથેળીઓને મુખ પરથી દૂર કરી. “આમેય
એક ઝાંખો દીપક ટમટમી ર ો છે. તમે પણ મુખ ઢાંકી દેશો તો કેટલો અંધકાર યાપી જશે, ણો
છો?”

“ ભુ!” મણી શરમાઈ.

“મને ખરે જ અહ થી જવાની ઇ છા નથી.”

“સ યભામા તમારી તી ા કરતી હશે, તમારે જવું ઈએ.”

“ દયપૂવક કહો છો?”

“હા, સ ય કહં ુ છુ .ં આજની રાિ સ યભામાની રાિ છે, અને તમારે એને એનો અિધકાર આપવો જ
ઈએ.”

“ને તમે? તમે શું કરશો? આ ઝાંખો દીપક ગટાવીને, અલંકારિવહીન બેસીને શોકમ રાિ પસાર
કરશો?”

“ના, ના... હં ુ હમણાં જ દાસીને બોલાવીશ. માથામાં તેલ ઘસાવી શરીરે સુગંિધત તેલનું માિલશ કરીશ.
પછી ાત:કાળે નાન અને શૃંગાર કરી સ યભામાના વાગત માટે એના ાસાદે જઈશ.” પછી
નાનકડા મત સાથે ઉમેયુ, “તમે યાં જ હશો ને? તમારાં પણ દશન કરીશ ાત:કાળે, અને નવવધૂ
સાથે રાિ ગા ા પછી તમારા મુખ પર ઊતરી આવેલી નવી કાંિત પણ િનહાળીશ.”

કૃ ણ હસતા હસતા ઊભા થયા.

“નવવધૂ સાથેની રાિ ભુલાતી નથી, ખ ં ?”

“તમને ભુલાય છે?”

“મા ં કત ય છે.”
“ને મારો ધમ.”

“તમે સાચે જ િવદુષી છો. તમારી સાથે શ દોની રમતમાં િવજય મેળવવો અસંભવ છે.”

“તો શું કામ કરો છો રમત?”

“હારી જવા. તમારી સામે હારવાનો એક અ ભુત આનંદ હોય છે, િ યે. એ હારનારાને જ સમ ય.”

અને મણીને ગાઢ આિલંગન આપી કૃ ણ યારે એના મહાલયમાંથી બહાર નીક ા યારે
મણીના ાસાદ અને ક માં દીપકો ગટવા લા યા હતા.

“શું કહે છે પટરાણી? હ ય શોકાતુર છે?” સ યભામાના ેત ફૂલોથી શણગારે લા ક માં અ રના
દીવા મહે ક મહે ક થઈ ર ા હતા. મોટા મોટા ગવા ો પર લાગેલા રે શમના પડદા દ રયા કનારાની હવા
સાથે ફરફરાટ ઊડી ર ા હતા. રાિ ના સમયે સમુ પૂણપણે ભરતી પર હતો. સમુ નાં ગા રહે લાં
મો ંનો અવાજ રાજમહાલયોના સંકુલને છેક છેવાડે આવેલા સ યભામાના ાસાદ સુધી આવતો હતો.

“ ાત:કાળે તમારા વાગત માટે અહ પધરાશે પટરાણી! તમે પણ એમનું યો ય વાગત કરશો એમ
માનું છુ .ં ”

“મારા ાસાદે પધારે લા કોઈનું પણ યો ય વાગત થશે. અને એમાંય આ તો વયં પટરાણી છે.
ા રકાનરે શ, ગૌ ા ણ િતપાળ, યુગપુ ષ, મહાન રાજનીિત , પાંડવોના સલાહકાર વયં ભગવાન
મનાતા ીકૃ ણનાં પટરાણી.”

“તમે આ કોની વાત કરો છો િ યે? હં ુ તો ગોકુ ળથી આ યો છુ .ં નંદબાબાનો દીકરો, યશોદાનો કા’નો
એક સામા ય ગોવાળ.”

“સમ આયાવતને પોતાની બુિ ની લાકડીથી હાંકતો ગોવાળ, ખ ં ?”

“એમ રાખો. હં ુ હમણાં જ િવ ાપૂણ વાતો કરીને આ યો છુ ં અને માનું છુ ં કે આજ ે આપણાં લ ની

થમ રાિ છે. આયાવત અને ભારતવષની રાજનીિત િવશે વાત કરવા માટે બી ઘણી રાિ ઓ
આવશે. આજ ે, હમણાં તો...”
“હમણાં તો...!?” સ યભામાના અવાજમાં, આંખોમાં લા ય ઊતરી આ યું. એનું શરીર ધનુ યની
પણછની જ ેમ ખચાઈ ગયું. એના હોઠ આમં ણપૂણ મતમાં વંકાયા.

“હમણાં તો મારે મારી નવવધૂને મારી પ ની બનાવવી છે. એને એનો અિધકાર આપવો છે.”

“અિધકાર?” સ યભામાએ પૂ ું.

“મારા ેમનો અિધકાર. હં ુ તમને ચાહં ુ છુ ,ં એ શ દો િસવાય પણ કહી શકાય. એ અનુભવ કરાવવો છે
તમને.”

“ વામી!” સ યભામા શરમાઈ પણ કૃ ણના ફે લાવેલા બાહુપાશમાં દોડીને સમાઈ ગઈ.

રાજમહાલયોના એ સંકુલમાં એ રા ે બે મહાલયો ઝળાંઝળાં હતા. એક ણયમાં ચુર ગાઢ રિતથી

તરબોળ અને બી ભ તપૂણ સમપણ અને ેમના ઉ સમાં વિલત.

કુંતી અને કૃ ણ એક અ ર પણ બો યા િવના કેટલાય સમયથી ચૂપચાપ બેઠાં હતાં.

ઇ થના એ મુ ય મહે લના ગવા માંથી આકાશ ભૂ ં અને ન ક લાગતું હતું. કુંતીના ચહે રા પર
એક અ યમન કતા અને પીડાની રે ખા હતી. કૃ ણ કશુંય બો યા િવના દૂર અવકાશમાં યાંક ઈ ર ા
હતા.

“કા’ના, હશે!” કુંતીનો િન: ાસ ઊનો અને ભીનો હતો. “જ ેવી એની ઇ છા. ઈ રે એને જ ેવી મિત
આપી એ માણે એ વ ય .”

“ફોઈ... હં ુ ઇ છુ ં છુ ં કે તમે એક વાર.”

“હં ુ ? એ મારી વાત સાંભળશે?”

“મા છો તમે... કદાચ તમારી વાત નય ટાળે.”

“કા’ના, એ ન માને તો?”

“તો... તો એ કૌરવપ માંથી લડશે અને એક ભાઈ બી ભાઈની હ યા કરશે.” કૃ ણ ભિવ યવાણીની
જ ેમ બો યા. અવાજ ણે દૂર અનંતમાંથી આવતો હોય એવો ઘેરો અને ગંભીર હતો. કુંતીની આંખોમાં
યારનાં રોકી રાખેલાં આંસુ ધસી આ યાં.

“હં ુ જ... હં ુ જ કારણ છુ ં આ બધાંનું. મ જ એને જ મ આપીને એનો અ વીકાર કય . યારે જનની
વને તરછોડી દે, યારે ...”

“ફોઈ, હં ુ તમને િવનંતી ક ં છુ ં કે તમે એક વાર... ફ ત એક વાર કણને સમ વી જુઓ.” કુંતી કૃ ણના
ચહે રા સામે ઈ ર ાં... એકીટશે. એમની આંખોમાંથી આંસુઓની ધાર વહી નીકળી. િન:શ દ કેટલાય
સમય સુધી કુંતી રડતાં ર ાં અને કૃ ણ ચૂપચાપ યાં બેઠા બેઠા આકાશ તરફ તા ર ા.

“કા’ના, હં ુ એને સમ વું એનાથી પાંડવપ માં.”

“પાંડવપ માં બે બાણાવળીઓ થશે ફોઈ, અને દુય ધનની કરોડર ુ ભાંગી જશે.”

“કા’ના! પરં તુ...”

“ફોઈ, મ તમને વચન આ યું છે એમ તમારા પાંચ દીકરા અખંડ રહે શે. હં ુ કોઈ ભય કે આશંકાથી
કણને પાંડવપ માં સંિમિલત કરવાનો આ હ નથી રાખતો, પરં તુ એક ે માનવ, એક અજ ેય યો ાને
પરાજય પામતો વો... મને બહુ દુ:ખ થશે ફોઈ! આખરે તો એ મારો પણ ભાઈ છે.”

“કા’ના, તું? તું આવું િવચારે છે?”

“કેમ? હં ુ ન િવચારી શકું? મહાસંહાર િન ત છે ફોઈ, પરં તુ એમાંથી જ ેટલાને બચાવી શકાય,
એટલાને બચાવવાનો યાસ મારે પણ કરવો છે. ઇિતહાસ સા ી પૂરશે, મારા યાસોની... િવ કરવા
પણ હં ુ એટલે જ ગયો હતો ફોઈ!”

“ભલે કા’ના, તું કહે છે તો હં ુ મળીશ જ. પરં તુ એના ઉ રની મને હમણાં જ ખબર છે... હં ુ ં છુ ં
એ મને...”

“એ તમને વીકારે કે નહ , પરં તુ કુ ે ના યુ માં એ પગલું મૂકે એ પહે લાં તમે એનો વીકાર કરો એ
અિનવાય છે, એને માટે પણ અને તમારા માટે પણ. આ હ-કારનું યુ છે, વીકારનું યુ છે, અ તનું
યુ છે, ધમનું યુ છે અને પુ નો વીકાર કરવો એ માતાનો ધમ છે અને હં ુ જ ે ઈ શકું છુ ં એ ઈને
કહં ુ છુ ં કે ફોઈ, કણના આ માની તૃ માટે, એના મો માટે ફ ત એક વાર એનો વીકાર કરવો
અિનવાય છે.”

મણીના મહે લમાં ઉદાસ અને િચંિતત કૃ ણ ગવા માં બેઠા હતા. મણી એમને માટે કઢેલું દૂધ
લઈને આવી.

“નાથ! શા િવચારમાં છો?”

“તમે તો ણો છો િ યે, પ ર થિત વધુ ને વધુ દુ કર થતી ય છે.”

“તમે શું કરી શકશો? બે ભાઈઓની વ ચે રા યના અિધકાર માટે આ કારનાં યુ ો કંઈ નવાં નથી.
આ તો રાજકારણનો ઇિતહાસ છે.”

“પરં તુ િ યે... દુભા યે આ રાજકારણ સમ આયાવતને પોતાના ખ પરમાં હોમી દેશે. મને અનેક
િવધવા ીઓના કોરા ભાલ અને અનાથ બાળકોનાં ધૂંધળાં ભિવ યો દેખાય છે.”

“તમે કોના પ ે રહે શો એ તો િન ત છે, ખ ં ને? અને જ ેના પ ે તમે હશો એમનો િવજય પણ આમ
તો િન ત જ...”

“પરં તુ િ યા, એ કેટકેટલાં બિલદાન લેશે? ભીષણ ર તપાત થશે... એ અટકાવવાનો કોઈ ઉપાય નથી
દેખાતો.”

“તમારી સખી પાસે છે એ ઉપાય.” મણીએ ક ું.

કૃ ણે ચ કીને મણી સામે યું, “પાંચાલી? એ શું કરી શકે?”

“શ ુને યારે હારી જવાનો ભય લાગે યારે એ શરણે આવતો હોય છે, એવું રાજનીિત કહે છે.”

“દુય ધન ણે છે કે એ ન હ તે, તેમ છતાં અહં કાર અને મદમાં ચૂર કોઈનીય વાત સાંભળવા તૈયાર
નથી. તમે તો ણો છો, હં ુ તો િવ માટે પણ જઈ આ યો, પરં તુ દુય ધને જ ે રીતે મા ં અપમાન કયુ,
એ પછી પાંડવો ચૂપ નહ રહી શકે. રહે વું પણ શું કામ ઈએ? અ યાય સહન કરવો, એ પણ
અ યાય જ છે.”

“પાંડવોને એનો અિધકાર મળે અને છતાં ર તપાત ન થાય, યુ ટળી ય એવું પણ બને.”

“કહો મને. મારી મિત બિધર બની ગઈ છે. તમારી પાસે એવો કોઈ ઉપાય હોય, તો મને એની તી ા
છે.” આ પૂ ા પછી પણ કૃ ણ ણતા હતા કે િવ માં યાંયે એવો કોઈ ઉપાય નથી જ.

“દુય ધનની સૌથી મોટી શ ત કણ છે અને કણની સૌથી મોટી નબળાઈ ૌપદી...” મણીએ
અથપૂણ મત કયુ.

“ યાંક તમે એવું તો નથી કહે તાં ને કે...”

“હં ુ એમ જ કહં ુ છુ ં નાથ. પણ એ તમારે જ કરવું પડે. તમારી સખી તમા ં કીધેલું નહ ટાળે. માતા
કુંતી અને તમારા યાસો િન ફળ ગયા છે, પરં તુ ૌપદી એને સમ વા ય તો કદાચ... કણ
પાંડવપ ે લડે.”

“એવું નહ થાય. કણ પાંડવપ ે યારે ય નહ લડે.”

“ મરણમાં છે એણે તમને શું ક ું હતું? તમે ૌપદી તરફથી વચન આપો એ ન ચાલે.”

“હા, પણ...”

“એ પાંડવપ ે ન લડે, ભલે ન લડે પરં તુ એ તમારી જ ેમ કોઈ પણ પ ે ન લડવાના િનણય પર

આવે, તોય દુય ધનની સેનાની મતા અડધી થઈ ય.”

“િ યે, તમારો સૂચવેલો ઉપાય એક ય નમા હશે. યાં સુધી હં ુ પાંચાલીને ં છુ ,ં યાં સુધી એ
મારી પણ એવી વાતનો વીકાર નહ કરે , જ ે એના મનને મા ય ન હોય અને, કણનું તો વ ન જ
અજુનનું મૃ યુ એના બાણથી થાય, એવું છે.”

“ ય ન તો કરી જુઓ. કદાચ પાંચાલી માની ય, તો દુય ધન કણ િવનાની સેના સાથે પાંડવો સામે
લડવાની હં મત નહ કરે !”
“િ યે, મને તમારા ાનમાં, તમારી સમજદારીમાં ા છે. અ યારના સં ગોમાં હં ુ કોઈ પણ, કોઈ
પણ યાસ કરવાનો બાકી નહ રાખું.”

“ઇિતહાસ તમારા યાસોની ન ધ લેશે, આયપુ ! િન ત થયેલું યુ કોઈ અટકાવી શકતું નથી, પરં તુ
એ અટકાવવા માટે થયેલા યાસોની ન ધ ઇિતહાસ નતમ તકે લે છે.”

ૌપદીનું મુખ તપીને લાલ થઈ ગયું હતું. એની આંખોમાંથી ોધ વરસતો હતો. એને સમ તું નહોતું કે
સખાની આવી અ યવહા વાતનો પોતે શું યુ ર આપી શકે? કણ, પોતાના પિતનો જ મ ત
શ ુ — જ ેણે પોતાને ભરસભામાં વે યા કહીને િતર કૃ ત કરી... એને મનાવવા જવાનું? શા માટે?

વમાન કોરે મૂકીને એને િવનંતી કરવાની કે, એ પાંડવોના પ ે આવી ય. શા માટે?

મા િવજયની ઝંખનામાં?

“સખા, અમારે પ ે તમે છો, યાય છે, ધમ છે. અમારો િવજય િન ત છે. શા માટે મારે મા ં વમાન
કોરે મૂકીને દુય ધનના િમ ને િવનંતી કરવાની?”

“એ યે પાંડવ પણ છે.”

“મારે માટે એ શ ુનો િમ છે અને શ ુનો િમ શ ુ જ હોય, એમ રાજનીિત કહે છે. એણે
ભરસભામાં અપશ દો ક ા હતા, એ પણ વીસરી ગયા તમે, સખા?”

“સખી, િતર કૃ ત કરીને એને તમે સૂતપુ ક ો હતો.”

“પણ યારે એ સૂતપુ જ હતો અને, તમે ણો છો મારે તો...”

“આજ ે ધમયુ ના ાંગણમાં ડગલું ભરતાં પહે લાં એના આ માનો તરફડાટ શાંત કરવો, એનો વીકાર
કરવો, તમારો ધમ છે.”

ૌપદીની આંખોમાં વાળાઓ સળગી ઊઠી. “મારો ધમ અને તમારી રાજનીિત?”

“એમ માનો તો એમ. પણ તમારા પાંચ પિતઓની ર ા કાજ ે તમારે એક વાર કણને મળવું ર ું.”
“એવું તમે કહો છો?” ૌપદીની આંખો કૃ ણને દઝાડી રહી હતી.

“હા... ધમ ે ે, કુ ે ે આ યુ આરં ભાય એ પહે લાંનો અંિતમ યાસ તમે કરી જુઓ, એવું મા ં
સૂચન છે.”

“તમારી ઇ છા એટલે અમારા સૌ માટે આદેશ. તમા ં સૂચન અમારે ન વીકારવું હોય તો પણ અમારી
પાસે િવક પ નથી, સખા.”

“ન કરવું હોય તો ન કરતાં. હં ુ તો સવના હતમાં...”

“સવનું હત? સવનું હત આ મહાયુ માં છે, ભુ? ઘરે ઘરમાંથી ઊઠનારાં િવધવાીઓનાં આ દં ો
અને અનાથ બાળકોનાં અસહાય દન, એ જ સવનું હત હશે કદાચ... હં ુ નહ સમજતી હો , વધમ,
રાજનીિત અને પ ર ાણ જ ેવા શ દો... ખ ં ને?”

“તમારાં બા બાણ મને વ ધી ર ાં છે, સખી. િવરોધ નથી કરતો, સૌ પોતપોતાના થાને સાચા જ હોય
છે. અંિતમ સ ય તો થાન બદલવાથી જ સમ શકાય. બી દશામાં શો જ નહ તો એ દશામાં
થયેલો સૂય દય તમારા સુધી કાશ નહ લાવી શકે.”

“સ ય તો બંધ આંખે દેખાતા તડકા જ ેવું છે, ભુ. કાશ ન પહ ચે તોય તેજનો અનુભવ તો થઈ જ
શકે. તમા ં તેજ — તમા ં કત યનું તેજ, અમને સૌને કાશ આપે છે કે બાળીને ભ મ કરી નાખે છે,
એ ણવાની ઉ કંઠામાં જ હ યે...”

“સખી, કુ શા બુિ છે તમારી. શા ાથ કરી શકો છો. સંવેદનો નથી સમ શકતાં. દરે ક વાતને
આંકડાઓ સાથે ડીને ન સમ શકાય. ફૂલનું ખીલવું, ઝાકળનું વરસવું અને સૂય દય થતાં ઝાકળનું
સુકાઈ જવું, આ ાકૃ િતક ઘટનાઓ છે. આની પાછળ તક કરવાથી શું વળે?”

“તક...” ૌપદીના ચહે રા પર એક કટુહા ય આવી ગયું. “તક કય હોત, તો પાંચ પિતઓની પ ની
થઈને ન વતી હોત. િપતાએ વયંવર કય , મને પૂ ા િવના મ યવેધની યોજના બનાવાઈ,
ા ણવેશે પાંડવો વયંવરમાં આ યા. તમે બધું જ ણતા હોવા છતાં અજુન પાસે મ યવેધ કરા યો
અને એટલું ઓછુ ં હોય, એમ માતા કુંતીએ ક ું કે પાંચ ભાઈઓ વહચી લો... કયો તક હતો, એક ીને
વ તુ માનીને વહચવામાં? તકની વાત ન કરશો, સખા. કયો તક હતો, એક રજ વલાને રા યસભામાં
ઘસડી લાવવામાં? કયો તક હતો કે હારે લા પિતઓ પ નીને હોડમાં મૂકે? એ વીકારાય એટલું જ નહ ,
એને હારી પણ ય અને ભલભલા િવ ાનોથી શોભતી એ રા યસભા એક ીનું અપમાન બંધ હોઠે
યા કરે ... કયો તક, સખા? કયો તક હતો કે તમે મારી લાજ લૂંટાવા સુધી રાહ ઈ. તમે ઇ ું
હોત તો દુ:શાસનના હાથ મને પશ કરતાં પહે લાં જ ખરી પ ા હોત. કયો તક હતો મને આટલી
પીડા સુધી તાણી જવામાં?” ૌપદીનું ગળું ભરાઈ આ યું હતું. એ આ ોશમાં બોલી રહી હતી. બોલતાં
બોલતાં થૂંક ઊડતું હતું. એનું આખું શરીર કંપી ર ું હતું. આંખમાંથી આંસુ નહોતાં પડતાં પણ ણે
આખું શરીર આંસુથી સરાબોર હોય એમ પરસેવે રે બઝેબ થઈ ગયું હતું.

કૃ ણે ઊભા થઈને બાજુમાં પડેલા માટીના કું માંથી ચાંદીના પા માં પાણી કા ં.ુ ૌપદીનો હાથ
પોતાના હાથમાં લીધો અને હાથમાં પાણીનું પા પકડા યું. પછી ખૂબ કોમળતાથી, અ યંત ઋજુતાથી
એનો ચહે રો પોતાના બે હાથ વ ચે પ ો, “સખી, આ આખાય યુગમાં એવી કઈ ી હતી, એવી કઈ
ી છે, જ ે મહાસતી ગાંધારીના પુ ોને શાપ આપે, અને એ સફળ થાય, અને તમે, સખી, અ પુ ીને
તપા યા િવના એની ભમાંથી અંગારા કેમ વરસે?”

“એટલે?” પાણી પીધા પછી ૌપદી સહે જ વ થ હતી. એણે ઉ રીયથી પરસેવો લૂ ો.

“સખી, મારી દરે ક વાતમાં તક હોય છે. એ તક તમારા સુધી ન પહ ચે એમ બને. હં ુ ન પહ ચવા દ
એમ પણ બને. પણ મારો તક મા ં કત ય છે. મા ં સા ય છે.”

“એટલે અમે સાધનમા ?” ૌપદીના અવાજમાં એક આહત િશશુ સરખી લાગણી હતી.

“ના. તમે સહકમ , સાથે ચાલનારા... મારા સા ય સુધી મને લઈ જનારા, મારા નેહી.”

“સખા, શા માટે? શા માટે તમે કયુ આ? ઇિતહાસ આવનારાં સહ વષ સુધી મા ં આ અપમાન

મૃિત રાખશે. આવનારી કેટલીય પેઢીઓ મને એક િનબળ, અસહાય નારી તરીકે ચીતરશે.”

“અસહાય?” કૃ ણના ચહે રા પર મત ધસી આ યું. “પાંચ-પાંચ પિતઓની સહાય કરનાર તમે
અસહાય?” કૃ ણ ણે શ દોથી ૌપદીને નેહ કરી ર ા હતા. “આવનારાં સહ વષ સુધી
તમા ં મરણ કરાશે તો એ કુ શા બુિ ધરાવતી, વ વ સાચવી રાખવા માટે ઝઝૂમેલી તેજિશખા સમી
પિવ નારી તરીકે કરાશે... સખી, સંબંધનો અથ યારે ય આપવામાં અને લેવામાં પૂરો નથી થતો.
સંબંધનો અથ એક આ માથી બી આ માનું એવું સંયોજન છે, જ ેમાં શ દ અને સ યો અધૂરાં પુરવાર
થાય છે. મારા કત યમાં મને સહાય કરી શકે એવું ય ત વ મારાથી િવરાટ હોવું ઈએ, એ સમ
છો તમે? ગાંધારી જ ેવી પિત-પરાયણ યુગો યુગો સુધી સતી થઈને પૂ નારી નારીના પુ ોને યારે
શાપ આપવાની ણ આવે યારે એ ી, એ ય તનું તેજ સૂયના તેજથી પણ ખર હોવું ઘટે.
અ પુ ી, વેરની તૃ તમારા જ મનું કારણ નથી, એવા ખોટા મમાં ન રહે શો. તમારા જ મનું
કારણ ધમનું ઉ ારણ છે. તમારા જ મનું કારણ આ યુગમાં વત રહે લી કાિલમાને ભૂંસીને તમારા
તેજથી યુગને ઝળાંઝળાં કરવાનું છે.”

“છતાં હં ુ નહ કણ પાસે. હં ુ રાજનીિતનો ભાગ નથી, નહ બનું.” ૌપદીએ ક ું અને સડસડાટ

બહાર નીકળી જવા માટે ક ના ાર સુધી આવી. પછી પાછી વળી, કૃ ણ સામે એક અજબ
મમ વભરી થી યું. બે હાથ ા અને કૃ ણની આંખોમાં આંખો નાખીને ક ં,ુ “ व दयम व तु
गो व द तु यमेव सम यते ।” અને ઉ રીયનો છેડો મોઢા પર દાબીને િન:શ દ રડતી કૃ ણના ક માંથી
બહાર નીકળી.

દુય ધનના મહાલયમાં આજ ે એક ખાનગી બેઠક યો વાની હતી. બલરામ છેક ા રકાથી આ યા હતા,
મા આ બેઠક માટે.

“મામા, તમને શું લાગે છે? બલરામ માનશે?” દુય ધન અવઢવમાં હતો.

“તું શું કામ િચંતા કરે છે ભાણા? બલરામ તો અમથાય કૃ ણની િવ માં જ છે. નાનો ભાઈ રા હોય
અને મોટા ભાઈને રાજિસંહાસનથી વંિચત રખાય, એ વાત જ બલરામને કોરી ખાય છે.”

“તમને કોણે ક ું?” દુય ધન હ યે માનવા તૈયાર નહોતો.

“ભાણા, શકુ િન નામ છે મા ં . માણસની અંદર પેસીને બહાર નીકળવું શકુ િનની આવડત છે. બલરામને
આપણે એ જ વાત પર સમ વીશું. ા રકાનું રા ય એને મળશે.”

“મામા, બહુ અઘ ં છે. એમ નહ માને બલરામ. મારા ગુ છે. હં ુ ં છુ ં એમને. કૃ ણ માટે ગમે તેટલો
રોષ હોય એમને પણ એક વાર એ ગોવાિળયો એમને ‘દાઉ’ કહીને બૂમ પાડશે તો બલરામ મીણની
જ ેમ ઓગળી જશે.”
“ ભાણા, તારા પ ે બલરામ આવી ય, તો તારો પ ઘણો જ મજબૂત થઈ જશે. િપતામહ ભી મ
જ ે ે યૂહરચના કરી શકે છે, ગુ ોણ જ ેણે અજુન જ ેવો બાણાવળી તૈયાર કય છે, અ થામા,
તારા આચાય , તારા મામા, તારા સસરા અને બી કેટલાય આયાવતના મહાન રાજવીઓ અને વીરો
તારા પ ે છે.”

“એ સૌને અજુનનાં બાણો વ ધી નાખશે મામા.”

“તું કણને ભૂલી ય છે, ભાણા. અજુનની બરોબરી કરે એવો એક બાણાવળી તારા પ ે પણ છે.”

“પણ મામા... કૃ ણ એક વાર એની પાસે જશે અને એને પાંડવ ગણવાનું વચન આપશે. તો કણ મારો
નહ રહે , મામા. ‘સૂતપુ ’ એને માટે વનનો સૌથી હીન શ દ છે. એને યે પાંડવ ગણીને
રા યાસને બેસાડવાનું વચન પણ કૃ ણની રાજનીિતની બહાર નહ હોય.”

“રા યાસન? એને યે પાંડવ બનીને રા યાસન મળશે, એવું ધારીને ત તારી હાર વીકારી લીધી
ભાણા! એ યે પાંડવ તરીકે થાિપત થશે એટલે પાંડવપ થી લડશે અને એ પાંડવપ થી લડશે
તો પાંડવો તશે, એવો તને ભય છે ભાણા?”

“મામા, કણ િવશે કોઈ િનણય કરી શકાય એમ નથી. હ ૌપદી માટેનું એનું આકષણ કદાચ એને
પાંડવપ ે દોરી ય એમ બને.”

“મૂખ છે તું ભાણા, પાંચ પિતઓની પ નીના છ ા પિત બનવામાં કણને કયું આકષણ હોઈ શકે? વન
આખું ‘સૂતપુ ’ કહીને તરછોડાયેલા એક ય તને પાંચ પિતઓ વ ચે વહચાતી ીનો એક ટુકડો
યારે ય મા ય ના હોય ભાણા, અને કયા રા યાસનની વાત કરે છે તું? કણ પણ ણે છે એનું મૃ યુ તો
િન ત છે. પરશુરામનો અિભશાપ... અને ઇ ે ઉતરાવી લીધેલાં કવચ-કુંડળ... યે પાંડવ!!!”

“મામા, તમે માનો કે નહ મને ા છે કે કૃ ણ કણ સાથે વાત કરવા એક વાર જશે.”

“ભલે ય ભાણા... એનાથી કશુંય બદલાશે નહ . કણ તારા ઉપકાર નીચે દબાયેલો છે. અંગદેશનો
રા બનાવીને ત ખરા સમયે એને આપેલું સ માન ભૂલી ય એટલો નગુણો નથી કણ. અને ભાણા,
કુંતીને તરફડાવવાની અને વનભર જ ેણે એને નકાય એ પાંડવોને નકારવાની પહે લી અને છે ી તક
કણ જતી નહ કરે . પોતાના મૃ યુના મૂ યે પણ, કણ પાંડવોને નકારશે. એ એમને તરછોડશે, અને
એમનામાં ભય ેરશે અજુનના મૃ યુનો, કારણ કે પાંડવપ ે કોઈ એક ય તનો ભય હોય તો એ
કણનો છે.”

“મ ક ું હતું તને, એ નહ માને.” કુંતી ુસકે ુસકે રડતાં હતાં. કણની સાથે એમના સંવાદની એક
એક ણ એમના દયને વ ધતી હતી.

“અપરાધ તો મારો છે. જ ે સંતાનને એની જનની ય દે, એ સંતાનને જનનીનો િતર કાર કરવાનો
અિધકાર છે. એણે પ િતર કાર કય મારો. મ કેટલી િવનંતીઓ કરી કે એક વાર મને મા કહીને
બોલાવે. એણે તો એનીય ના પાડી દીધી. વારે વારે રાજમાતા... રાજમાતા કહીને મારો આટલો
િતર કાર યારે ય કોઈએ નથી કય .”

“ભલે ને! તમે તો એનો વીકાર કય ને? હવે એ શાંત થઈ જશે. એની તૃષા, એની પીડા અહ જ
મૂકીને જશે.”

“એટલે જશે એ તો િન ત છે?” કુંતીએ પૂ ું.

“જ ે આ યા છે, તે સવનું જવાનું િન ત છે. કણ િભ નથી.”

“મારો પુ છે એ. અધમના પ ે લડશે તો મો નહ થાય એનો.”

“ફોઈ, માઠુ ં ન લગાડશો. પણ... એની સાથે તો અધમ જ મથી જ ર ો છે. મા કુ તૂહલવૃિ થી યોગ
કરવાની ચે ામાં જ મેલો પુ ... એક સારિથના હાથમાં આવે. અધમથી ાન મેળવે એ, અને શાિપત
થાય. અધમથી એને પાંડુપુ ો સાથે હરીફાઈ ન કરવા દેવામાં આવે. અધમથી એને વયંવરમાં
ઉમેદવાર પણ ન થવા દેવામાં આવે અને અધમથી એને છળીને અધમના પ ે ભેળવી દેવામાં આવે.
એની સાથે તો એની િનયિતએ જ અધમ આચય છે. કેમ બચી શકે એ અધમથી?”

“બધો અપરાધ મારો છે. હં ુ એક મા તરીકે મારા પુ ને સાચવી ન શકી. મને મારા અપરાધની સ
મળી છે.”

“સ ? હ યાં મળી છે સ ? આ ભીષણ ર તપાત સમ વાનો છે તમારે ... આવનારા

દવસોમાં કંઈ કેટલીયે મરણાસ ણો ગાળવાની છે તમારે , અને કેટલાય ઊગીને ઊભા થતા
નવલો હયા આયાવતનાં ભિવ યોને કુ ે ની ધૂળમાં રગદોળાતાં ઈને મા અ ુપાત કરવાનો છે.”

“કા’ના... શું મારો અપરાધ એવડો મોટો છે?”

કૃ ણ શૂ યમાં તાકતા ર ા, િન ર અને છતાં એમની લાિનમાંથી ઉ ર મળી ગયો કુંતીને. કુંતી ફરી
એક વાર િન:શ દ રડતાં ર ાં. કૃ ણે એમને શાંત રાખવાનો કોઈ યાસ ન કય . ફ ત અનંતમાં,
શૂ યમાં તાકતા ર ા, ચૂપચાપ.

આવનારી ણોનું સ ય બંનેની વ ચે એક ધારદાર તલવારની જ ેમ વ ઝાતું ર ું... અને ણોને

લોહીલુહાણ કરી ચારે તરફ આવનારાં કેટલાંય મૃ યુનો આતંક ફે લાવતું ર ું.

દુય ધનને યાં યો યેલી ખાનગી બેઠકમાં કુ ે ના યુ નાં મંડાણ થઈ ચૂ યાં. દુય ધને પાંડવોને એક
તસુ જ ેટલી જમીન પણ નહ આપવાનો િનણય કય . શકુ િન અને દુય ધન પોતાનો િવજય થશે, એવી
ધારણામાં ભલે ખોટા હતા પણ કણ િવશે શકુ િનએ રજૂ કરે લો અિભ ાય સહે જ ેય ખોટો નહોતો, ને
દુય ધન પણ ખોટો નહોતો, કૃ ણ િવશેની એની ામાં.

કૃ ણ કુ ે ના યુ ની પહે લાં એક વાર કણ સાથે વાત કરવાનો િનણય કરી ચૂ યા હતા. એવું નહોતું કે
પ રણામ એ નહોતા ણતા, પરં તુ પ રણામના ભયે ય ન પણ ન કરે એ કૃ ણની કૃ િત નહોતી.

સૂય દય સમયે સૂયપૂ કરતી વખતે કણ કોઈનેય દાન નકારતો નથી, એ સૌ ણતા. ઇ ે પણ કવચ-
કુંડળ ઉતરાવવા માટે એ જ સમયનો ઉપયોગ કય હતો. કૃ ણે પણ એ જ સમયે કણની પાસે જવાનું
ન ી કયુ.

સર વતીનો પાંખો વાહ વહી ર ો હતો અને હર ય, કિપલાના વહી આવતા વાહો સર વતીને
મળીને સમુ તરફ જતા હતા. સર વતીના પાંખા વાહમાં કૃ ણને ણે ગઈ કાલનું ય દેખાતું હતું.
કલકલ વહે તી સર વતી ણે અ નદી હોય અને કણ ણે એ નદીમાં ઊભો રહીને સૂયને અ ય
આપી ર ો હોય એવું ય કૃ ણની સામે ફરી એક વાર ઊભું થયું.

અજુનની બરોબરી કરી શકે એવો આયાવતનો ે બાણાવળી તાંબાવ શરીર અને િશલા સરખી
િવશાળ પીઠ સાથે હાથ લંબાવીને સૂય તરફ અંજિલ કરીને જળની ધાર કરી ર ો હતો, એવું કૃ ણને
અ યારે પણ દેખાયું.
પછી અચાનક જ એ ય સામેથી ઓગળી ગયું. કેટલાં વષ વી યાં હશે? કોણ ણે... પણ
કૃ ણને આજ ે પણ કણની વેદનામાં તરવરતી એ બે આંખો પોતાની સામે એકીટશે ઈ રહે લી દેખાઈ.
ણે પૂછતી હોય, “શા માટે મધુસૂદન? શા માટે ક ું મને? મારે નહોતું ણવું એ સ ય... જ ે સ યે
મારા અ ત વને િછ -િભ કરી ના યું. હં ુ ન પાંડવ બની શ યો, ન સૂતપુ ર ો. ... િ શંકુની જ ેમ
મ યમાં લાવીને પટ યો તમે મને. ફ ત પાંડવોનું ેય િવચાયુ?”

બંધ આંખે બેઠલ

ે ા કૃ ણે મનોમન કણને જવાબ આ યો, “હા, પાંડવોનું ેય... તનેય પાંડવ ગ યો મ!
એટલે તા ં ેય પણ ખ ં ને?”

અને, કણનું ખડખડાટ હા ય િ વેણીસંગમમાં ચોતરફ ગુંજવા લા યું. એ દવસે જ ેમ હસતો હસતો
જમીન પર બેસીને ચોધાર આંસુએ ર ો હતો કણ, એમ જ આજ ે પણ કૃ ણની સામે બેસીને કણ
ચોધાર આંસુએ રડી ર ો હતો.

પીપળા નીચે બંધ આંખે સૂતેલા કૃ ણની આંખમાંથી ફરી એક આંસુનું ટીપું સરકીને બહાર પડી ગયું.

અ નદીમાં કમર સુધી ઊભો રહીને સૂયને અ ય આપી રહે લા કણની પીઠ અ યંત તેજ વી અને
સુંદર દેખાતી હતી. કવચ અને કુંડળ ઊતરી ગયા પછી પણ એના ચહે રાના તેજમાં કોઈ ફે ર નહોતો
પ ો. િસંહ જ ેવી પાતળી ક ટ અને ધનુ યની પણછ જ ેવા ખચાયેલા ખભા... તાંબાવણ વચા પર
નદીનું પાણી મોતીનાં િબંદુની જ ેમ ચમકી ર ું હતું. થોડે દૂર છાંયડામાં એના અ ો અને એનો રથ
ઊભો હતો.

આજ ે જ ે વાત કૃ ણ કહે વાના હતા એને, એ વાત કણ માટે વનભરનો આઘાત લઈને આવવાની હતી
અને છતાં, કવચ-કુંડળ વગરના કણ આ વાત ણવી અિનવાય હતી. સૂયપુ ને આજ ે પાંડવપુ
તરીકેની ઓળખાણ આપવાની હતી, કૃ ણે.

આ કામ કૃ ણ માટે ખૂબ અઘ ં હતું. કૌરવ િશિબરમાંથી યુ કરવાનું ન ી કરી ચૂકેલા દુય ધનના
અંગત િમ કણને આજ ે કહે વાનું હતું કે એ પાંડવ હતો... યે પાંડવ!

કૃ ણ ધીમે ધીમે નદીની ન ક ગયા. કણની પૂ પૂરી થાય યાં સુધી રાહ ઈ.
પૂ પૂરી કરીને બહાર આવતો સૂયપુ તેજનો પુંજ વયં ચાલી ર ો હોય એટલો તેજ વી લાગતો
હતો. કૃ ણને ઈને એના ચહે રાના ભાવ સહે જ બદલાયા. પરં તુ એ પછી એણે ત પર કાબૂ મેળવી
લીધો. એ ક પી શકતો હતો કે કુ ે ના યુ ની આ બે દવસ પૂવની સવારે કૃ ણ શું કહે વા આ યા
હશે?

કૃ ણ આગળ વ યા. કણ હાથ ડીને કૃ ણને ણામ કયા.

“નમ કાર વાસુદેવ.”

“આયુ યમાન ભવ... િવજયી ભવ.” કૃ ણે ક ું.

કણથી હસી પડાયું. “ ભુ, તમારા આશીવાદ ખોટા પડશે તો તમને કેવું લાગશે?”

“મારા આશીવાદ નથી, આ શુભે છાઓ છે મારી... અને આ શુભે છા સાચી પાડવાનો ઉપાય પણ છે,
તું વીકારે તો...”

કણ હ હસી ર ો હતો, “પાંડવોના પ ે રહીને લડવું એમ જ ને? તમે ણો છો એ સંભવ નથી.

અજુનની અને મારી હરીફાઈ તો આજથી કેટલાંય વષ પહે લાંથી ચાલતી આવે છે. હ તનાપુરના
રાજપુ ોના િવ ા દશનથી શ કરીને ુપદપુ ીના વયંવર સુધી.” કણથી ડો િન: ાસ નંખાઈ ગયો.

“હોય! બે ભાઈઓ વ ચે એવી હરીફાઈ તો હોય જ ને?”

“ભાઈ?” કણના ચહે રા પર આ યના અને આઘાતના ભાવ ઊપસી આ યા.

“ કણ, હં ુ અહ કોઈ આડીતેડી કે ગોળ ગોળ વાતો કરીને શ દોની માયા ળ રચવા નથી આ યો.
મારે તને કહે વાની વાત સ ય અને ખૂબ પ છે... કૌરવપ ે અધમ છે, અ યાય છે, છલ છે... અને...”

“અને પાંડવોના પ ે ધમ છે, સ ય છે, યાય છે, તમે છો...” હસી પ ો કણ. “લલચાવો છો મને?
વનની લાલચ આપો છો કે િવજયની?”

“તું વયં સંપૂણ છે. તને કશુંય ચળાવી શકે જ નહ કણ. ત વનપયત દાન કયા છે. તારાં કવચ-કુંડળ
સુ ધાં ઉતારીને આપી દીધાં છે. હં ુ તને શું આપવાનો?” કૃ ણના અવાજમાં એક ભયાવહ ખાલીપો
હતો. “લાલચ કશાયની નહ , એક સ ય જણાવવા આ યો છુ ં તને, એ પછી વન માગવું કે મૃ યુ...
ધમના પ ે રહે વું કે અધમના, િમ ને મદદ કરવી કે ભાઈઓને... એનો િનણય તારે પોતે કરવાનો છે
યે પાંડવ!”

“ યે પાંડવ! મધુસૂદન!” કણના અવાજમાં અિવ ાસ અને આ ય હતાં. “તમે પણ એમ જ માનો

છો?”

“હં ુ ં છુ .ં ” કૃ ણે કણની આંખોમાં યું. સૂયપુ ની આંખોમાં લાલ રે ષાઓ ઊપસવા લાગી હતી.
એની ભૂખરી આંખો ણભર માટે તરલ થઈ પણ એણે તરત જ વયંને સંભાળીને ક ું, “હશે... હવે
એનું શું છે?”

કલકલ કરતો વહી રહે લો અ નદીનો વાહ અને પ થરોને અથડાઈને પસાર થઈ જતું ફીણ ફીણ
થતું પાણી એક અજબ સંગીત વાતાવરણમાં ભરી ર ું હતું. નદી કનારે ઊગેલાં વૃ ો પર પંખીઓનો
કલબલાટ ઘ ો હતો. સૂયનાં કરણો સહે જ તી થઈને વાગી ર ાં હતાં. રે તી હલકી હલકી તપી ગઈ
હતી હવે. કણની આંખોમાં સહે જ ભીનાશ ઊતરી આવી.

“હવે એનું શું છે?” કણ ફરી પૂ ું. કૃ ણ આગળ વ યા. કણના ખભા પર હાથ મૂ યો. “હા. તું
કુંતીપુ છે કણ... યે પાંડવ. હં ુ ઇ છુ ં છુ ં કે તને તા ં થાન પાછુ ં મળે. યારે ધમનો જય થાય અને
િવજયયા ા ઇ થ પાછી ફરે યારે પાંડવો પાંચ નહ , છ હોય, એવી મારી શુભે છા છે...” કણ
હસવા લા યો, ર રથી એટલું બધું હસવા લા યો કે શાંતએકાંત અ નદીના પટ પર એના હા યના
પડઘા પડવા લા યા. ર રથી... ર રથી... હસતાં હસતાં કણ નદીના પટમાં બેસી ગયો.

એની આંખોમાંથી આંસુ વહી ર ાં હતાં અને છતાંય એ હસી ર ો, રથી... ખડખડાટ... કૃ ણ એને
ઈ ર ા હતા, એકીટશે! કૃ ણ પણ જમીન પર બેસી ગયા. એમણે ખૂબ સહાનુભૂિતથી કણના ખભે
હાથ મૂ યો અને કણની પીઠ પસવારવા લા યા. “ યે પાંડવ હોવાનો અથ સમજ ે છે તું? તને ૌપદી
પણ ા ય થશે!”

“ ૌપદી? મને ભીખમાં મળેલી ૌપદી નથી ઈતી. મને આજ સુધી દાનવીર, દાને ર તરીકે
ઓળ યો છે સૌએ. એક ૌપદી માટે મારે ભીખ નથી ઈતી.”

“હં ુ ં છુ ,ં તું ચાહે છે એને, આજ ે પણ...”

“તમે નથી ચાહતા? ચાહવા અને પામવા વ ચે અંતર છે ીકૃ ણ અને એ તમારાથી વધુ કોણ ણે
છે? આજ ે પણ કૃ ણા તરીકે ઓળખાતી ુપદપુ ીને તમે જ વરાવી છે અજુન સાથે. પાંચ ભાઈઓ
વ ચે એને વહચનારા પણ તમે જ છો ને? અને એના વતી તમે વચન આપો છો. મને ૌપદીએ યારે ય
નથી ક ું કે ઇ થ પાછી ફરતી િવજયયા ામાં એ મારા રથમાં િબરાજશે. બોલો ક ું છે એણે?”

“એ એણે વીકારવું જ ર ું, યે પાંડવ.” કૃ ણે ક ું અને ય નપૂવક પોતાનું ભુવનમો હની મત

વેયુ.

“એક વાર અ વીકાર અને પછી િવક પ વગરનો વીકાર...” કણની તેજ વી આંખો લાન પડતી જતી
હતી. “કુંતી હોય કે ૌપદી, કણની િનયિતમાં શો ફે ર પ ો? અજુન બચી ય, પાંચ પાંડવો પાંચ જ
રહે . ફ ત એટલા જ ઉ શ ે થી વીકારાઈ ર ો છે મને... હં ુ ન સમજુ ં એટલો ભોળો નથી! દુય ધનનો
િમ છુ .ં રાજનીિત મનેય શીખવવી પડે એમ નથી, ા રકાનરે શ!”

યાંય સુધી મા અ નદીના ખળખળ વહે તા વાહ અને વ ચે વ ચે પંખીઓના કલરવ િસવાય કોઈ
શ દ નહોતો. સૂય ખર તેજથી તપી ર ો હતો. કણની આંખો પણ લાલચોળ થઈ ગઈ હતી. યાંય
સુધી છાતીમાં ડૂ માને ગોરં ભાવા દીધા પછી કણ કૃ ણના ખભે માથું મૂકી દીધું અને ુસકે ુસકે રડી
પ ો, ર રથી... ર રથી!

કૃ ણ કણનું માથું પસવારતા ર ા... એની પીઠ ઉપર હાથ ફે રવતા ર ા.

કણ યાંય સુધી રડતો ર ો.

“કૃ ણ, ઘ ં મોડુ ં થઈ ચૂ યું છે.”

“ ં છુ .ં તારી સાથે ઘણો અ યાય થયો છે. અને એટલે જ ઇ છુ ં છુ ં કે હવે તને વધુ અ યાય ન થાય.”

“હવે મારી સાથે વધુ અ યાય શું થવાનો? હ તનાપુરની વ ચે મને સૂતપુ કહીને હરીફાઈમાંથી કાઢી
મૂકવામાં આ યો, પાંચાલીએ પ ુ દની રા યસભામાં વયંવરને સમયે મને સૂતપુ કહીને િતર કાય ,
રોજરોજ સવાર-સાંજ હં ુ એક જ શ દ સાંભળું છુ ં : સૂતપુ ... સૂતપુ ... સૂતપુ ... હવે એ શ દ મારા
અ ત વનો, મારા હોવાનો એક ભાગ છે. વાસુદેવ, હવે મારે પાંડવ નથી થવું... હં ુ સૂતપુ જ જ યો
અને સૂતપુ મૃ યુને જ વરીશ.”
“તારી વાત અને તારી પીડા બંનેને સમ શકું છુ ,ં કણ.”

“નથી સમજતા તમે... તમે તો રા છો. યુગપુ ષ, ઈ રના અવતાર છો... તમને નહ સમ ય એક
સૂતપુ ની પીડા અને એમાંયે યારે વનની આથમતી સં યાએ એને કોઈ કહે કે એ િ ય છે...
રાજપુ ! યુવરાજ છે! કૃ ણ, હં ુ તમને નમ કાર ક ં છુ ં અને િવનંતી ક ં છુ ં કે આ વાત અહ જ અ
નદીના પટમાં જ વહે વડાવી દો, એનાં અ થ અહ જ સમપ દો, અ નદીને!”

“કણ...”

“બસ. એક શ દ ન કહે શો... હં ુ આથી વધુ સ યો સાંભળી શકું એમ નથી. અસ ય સાંભળવા, અધમ
આચરવા અને અ યાય સહે વા ટેવાયેલા આ સૂતપુ ને આ ા આપો...” કૃ ણને નમ કાર કરી કણ
ઝડપથી પોતાના રથની દશામાં ચાલવા માં ું. એના વેગમાં કૃ ણથી જ ેમ બને તેમ ઝડપથી દૂર
જવાની ઉતાવળ હતી કે પછી પોતે સાંભળેલા સ યથી ભાગી જવાનો યાસ? કૃ ણ એને જતો ઈ
ર ા.

“બે ે બાણાવળી એક જ ઘરમાં કેવી રીતે જ યા! આટલું તેજ, આટલી સંવેદનશીલતા અને છતાં,
પારાવાર પીડા! શું આજ કણનું ય ત વ હતું?” િવચારોનાં વમળોમાં અટવાતા કૃ ણે પીઠ ફે રવી ધીમે
ધીમે દૂર છાંયડામાં ઊભેલા પોતાના રથ તરફ ચાલવા માં ું.

આવતી કાલે માગશર વદ બીજ હતી. કુ ે નું યુ િન ત હતું. ભરતખંડના સમ યો ાઓ એમાં

પોતાનું ર ત વહે વડાવવાના હતા. ધમ અને અધમના પોતપોતાના અથ કાઢીને સૌએ પોતપોતાની દશા
અને પ િન ત કરી લીધાં હતાં. આવતી કાલથી યુ શ થવાનું હતું. સામસામે િશિબરો બંધાઈ ગઈ
હતી. અનેક અ ૌ હણી સેનાઓ અને હ રો પશુઓ હોવા છતાંયે વાતાવરણમાં એક ત ધતા હતી.
પવનથી હાલતા પાંદડાનો અવાજ પણ સંભળાય એટલી શાંિત હતી. સૂય આથમી ર ો હતો. સં યાનું
આકાશ ર તવ થઈ ગયું હતું. આવતી કાલથી ધરતી પણ કદાચ આ રં ગે જ રં ગાવાની હતી.

સૌ ણતા હતા કે આવતી કાલની સવાર મૃ યુનો સંદેશ લઈને આવવાની છે. પોતાનાઓનું મૃ યુ...
કોણ કોણ ભગવાન મહાકાળનો કોિળયો બનવાનું છે એની યાં ણ હતી કોઈનેય, કૃ ણ િસવાય!

કૃ ણે વચન આ યું હતું કુંતીને... કે, “તમારા પાંચ દીકરા અખંડ રહે શે...” અને, એ વચનને િનભાવવા
ીકૃ ણ બધું જ કરી છૂટવાના હતા જ ે પાંડવ િશિબરનો એકએક સૈિનક ણતો હતો.
કુ ે નું યુ શ થવાની આગલી સાંજ ે કૃ ણે પાંડવ િશિબરના સૌને એકિ ત કયા. માગશર વદ
એકમની સાંજ હતી એ.

અ યમન ક અજુન ચૂપચાપ એક ખૂણે જમીન પર બેઠો હતો. યુિધ ર કોણ ણે કયા િવચારમાં
આંટા મારી ર ા હતા. એમની મનોદશા એમના ચહે રા પર પ દેખાતી હતી. ભીમ પોતાની ગદા
લઈને આવતી કાલના સંહાર માટે ક ટબ હતો અને યા સેની ચૂપચાપ કૃ ણ સામે એકીટશે ઈ રહી
હતી.

એના મનમાં એક િવચાર આ યો, “શું કામ એકિ ત કયા હશે, કૃ ણે સૌને? આજ ે યુ ની પૂવસં યાએ
શું હશે એમના મનમાં?” કદાચ યા સેની ણતી હતી, કે આવનારી પળે કૃ ણ સૌને કેટલી આકરી
પરી ામાંથી પસાર કરવાના છે? યુ ની પૂવસં યાએ કૃ ણ સૌનાં શ ો ચકાસવાના હતા, કદાચ!
લોખંડ અને લાકડાનાં... હાડકાં અને મં ોના બનેલાં શ ો નહ , પરં તુ સૌનાં મનનાં શ ો!

ને ખરે જ, મનના બળે તો આ યુ લડાવાનું હતું.

... કૃ ણનો ધનુ યટંકાર જ ેવો ગંભીર અવાજ વાતાવરણમાં ગું ઊ ો:

“આવતી કાલથી ધમયુ શ થાય છે, આપણે સૌ ધમયુ ના યો ાઓ છીએ અને એટલે જ કોઈ બોજ
આપણી સાથે લઈને આપણે યુ મેદાનમાં નહ ઊતરી શકીએ. સૌએ સૌના ખભા પરથી ભાર ઉતારી
નાખવો પડશે... હળવા થઈને, સંપૂણ વીકાર સાથે આ યુ માં ઊતરનારને જ સફળતા મળશે.”

ૌપદીએ વેધક એ કૃ ણ સામે યું.

“શું કહો છો ભુ, સમ યું નહ .” અજુન કેટલાય કલાકોથી શાંત હતો. જ ે મહામુ કેલીએ આટલું
બોલી શ યો.

“સૌએ સૌના મનની નબળાઈઓને અહ જ મૂકવી પડશે, િશિબરમાં... અ યારે જ!”

“એટલે?” યુિધ ર અચાનક અટકીને ઊભા ર ા અને કૃ ણની સામે ઈ ર ા.

“આપણે સૌ કંઈ કેટલુંય મનમાં સંઘરી રાખીએ છીએ. ેમ, િધ ાર, મોહ અને ઝંખનાઓથી ભરે લું આ
મન કંઈ કેટલીય ગૂંચવણો ઊભી કરે છે. આપણે સૌ નકારમાં વીએ છીએ, નેિતમાં અને ધમયુ
અ ત માગે છે, હકાર માગે છે. હ-કાર અને હં ુ -કાર વ ચે ફે ર છે... હં ુ -કાર, ન-કારનો કાર છે. યારે
હ-કાર, વીકારનો. મારી સૌને િવનંતી છે કે તમે તમારા તમામ બોજ, મનની તમામ આંટીઘૂંટીઓ
અહ જ મૂકી દે . સૌએ સહજ વીકાર કરવો પડશે, વનો... વયંને નહ વીકારનારા ધમયુ માં
ઊભા પણ નહ રહી શકે અને એટલે જ આપણે સૌએ અહ વયંને વીકારવું પડશે. યુિધ ર,
આપણે તમારાથી શ કરીએ.”

કેટલીય ણો મશાનવ શાંિત પથરાઈ ગઈ. યુિધ રને ઘણો સમય લા યો વાત શ કરતાં. એમણે
વારાફરતી બધાના ચહે રા સામે યું. સૌના ચહે રા પર એક અજબ કારની લાિન, અજબ કારની
અ વ થતા હતી.

યુિધ રની આંખો યા સેનીની આંખોમાં પરોવાઈ. એક આગ, પીડા ઓકતી આગ જ ેવો હતો
યાં.

યુિધ રે થૂંક ગળા નીચે ઉતાયુ. આંખ નીચી કરી અને સાવ ીણ અવાજ ે શ કયુ :

“હં ુ યુિધ ર, પાંડવકુ ળનો યે પુ ... આજ ે આપણે સૌ યાં આવીને ઊભા છીએ, એનું િનિમ હં ુ
જ છુ ં કદાચ! મારી ૂત રમવાની નબળાઈ આપણને સૌને અહ સુધી લઈ આવી છે. મારા ભાઈઓ,
મારી પ ની, મારી મા કે મારા કુ ળના માન કરતાં પણ ૂતને વધુ િ ય ગ યું છે મે! અને એનું મૂ ય
ચૂક યું છે. આજ ે, અહ મહાસંહારની આગલી રા ે મને સમ ય છે કે મૌન રહીને અ યાય વીકાર
કય છે મ. અસ ય ન બોલવું એ ણ હતું મા ં , પરં તુ અસ યનો િવરોધ ન કરીને મ અસ ય જ આચયુ
છે. ધમનો જય થાય એ જ અ યથના છે હવે!” યુિધ રનું ગળું ભરાઈ આ યું. આગળ બોલવામાં
એમને મ પડવા લા યો. એમની આંખો છલોછલ ભરાઈ ગઈ.

એમની સાથે સાથે, સૌની આંખો ભીની થઈ ગઈ.

એમણે ગળું ખોખાયુ, અને ફરી એક વાર શ કયુ, “સૌથી વધુ દુ:ખ તો એ વાતનું છે કે અમે
યા સેનીના બળે આ યુ લડવા નીક ા છીએ. પાંડવપુ ોએ યુ નું બહાનું એક ીને બનાવી છે.

આ ય પણ થાય છે અને પીડા પણ થાય છે એ વાતની.

સમ ભરતખંડમાં વીરો તરીકે ઓળખાતા પાંચ પુ ષો પોતાની પ નીને આગળ કરીને યુ લડી ર ા
છે. આજ ે, આ ણે મા ન કરી શકાય દુય ધનને? ૂત રમવા તો હં ુ ગયો હતો, યા સેનીને હોડમાં મ
મૂકી હતી અને અધમનું આળ દુય ધનને માથે? શા માટે કૃ ણ? શા માટે આ છળ?

ઇિતહાસ અમને મરણ રાખશે, એવા પુ ષો તરીકે જ ેણે પોતાની પ નીને વ તુ સમ ને હોડમાં મૂકી,
જ ે એનું માન, િત ા, એનું ગૌરવ ન સાચવી શ યા.

આ યુ અમે તીએ તો પણ, ઇિતહાસ અમારો જયજયકાર નહ કરે , કૃ ણ!” યુિધ ર આટલું
બોલીને શાંત થઈ ગયા. એમનો ાસ િશિબરમાં સંભળાતો ર ો, થોડી ણો.

...ફરી એક વાર ઘણી ણોની શાંિત પથરાઈ. સારો એવો સમય રાહ વામાં વી યો. ભીમ પોતાની
ગદા ગોળ ગોળ ફે રવતો, નીચું ઈને બેસી ર ો.

કૃ ણે ઊભા થઈને ભીમની બાજુમાં બેઠક લીધી. ભીમના ખભા પર હાથ મૂ યો. ભીમે યાચનાભરી
આંખે કૃ ણ સામે યું. કૃ ણની માં મ મતા હતી — આદેશની મ મતા!

“ભીમ, તારે શું કહે વાનું છે?” કૃ ણનો અવાજ માખણ જ ેવો મુલાયમ હતો.

“કંઈ નહ ... મારે કંઈ નથી કહે વાનું. હં ુ કાલે પચીસ-પચાસને તો ઢાળીશ જ અને રોજ મારો મૃ યુઆંક
વધતો જશે.” ભીમે કૃ ણ સામે યા િવના ક ું. એની હ ગદા પર હતી.

“આ હં ુ -કાર છે, હ-કાર નહ .” કૃ ણે ભીમની પીઠ પસવારવા માંડી.

“ભીમસેન! વાયુપુ ને આટલો બધો ભાર શેનો છે? હળવા થઈ વ. જ ેટલી વાભાિવકતાથી શુ વાયુ
ફે ફસાંમાં ભરો છે અને ઉ ાસમાં બહાર કાઢી નાખો છો એટલી જ વાભાિવકતાથી મનની
અશુ તાઓને પણ બહાર કાઢી નાખો, ભીમસેન!”

ભીમે ચું યું. કૃ ણની માં એક અજબ આ ાસન હતું. નાનું બાળક લાંબા સમયે માને મળે અને
જ ે શાતા એના મનમાં યાપી ય, એવી શાતા ભીમસેનના મનમાં યાપી ગઈ.

“બોલો ભીમસેન! મનની બારીઓને ખુ ી મૂકી દો. આપ ં કશુંયે નથી. એ ભાવ સાથે બધું જ
સમિપત કરીને યુ માં ઊતરવાનું છે આપણે, ખ ં ને?” કૃ ણે ભીમને નાના બાળકની સાથે વાત કરતા
હોય એટલા લાડથી ક ું.

થોડીક ણો ગદાને ગોળ ગોળ ફે રવતો ર ો ભીમ. િશિબરની જમીન પર એક ગોળ ડો ખાડો પડી
ગયો. “યા સેની, ૌપદી, પાંચાલી... મારી એક જ નબળાઈ છે.” ભીમનો અવાજ અચાનક ચો થઈ
ગયો અને ભીનો પણ.

ૌપદી ભીમની સામે ઈ રહી. સૌ ણે ત ધ થઈ ગયા.

“સુંદર... આ હ-કાર છે...” કૃ ણ ભીમને પીગળાવી ર ા હતા ણે!

“જ ે દવસે મ યા સેનીને ઈ એ દવસે થમ વાર મને બાણાવળી ન હોવાની લાિન થઈ... અજુન
મૂખ છે...” સૌ ણે હત ભ થઈ ગયા હતા. ભીમનો આ ઉકળાટ સૌને બાળી ર ો હતો. એકમા
યા સેની ભીમ સામે મમતાળુ આંખે ઈ રહી હતી.

“અજુનની જ યાએ હં ુ હોત તો મ યારે ય યા સેનીને વહચવાનું ન વીકાયુ હોત. યા સેની મારી
નબળાઈ પણ છે અને મારી શ ત પણ. એના અપમાનના િવચારમા થી મા ં લોહી ઊકળી ઊઠે છે. હં ુ
કૌરવસેનાનો ક ચરઘાણ કરીશ, કારણ કે મારે દુય ધન સુધી પહ ચવું છે, એની ંઘ ભાંગવી છે અને
મારી ૌપદીના અપમાનનો બદલો લેવો છે.” ભીમનો ચહે રો લાલચોળ થઈ ગયો હતો. એના ાસ
ઝડપથી ચાલવા લા યા હતા. એની છાતી ધમણની જ ેમ ફૂલતી અને સંકોચાતી હતી. એણે ગદા ઉપાડી
લીધી ણે હમણાં જ યુ કરવા જવાનો હોય.

“મોટા ભાઈએ મને રો યો ના હોત, તો હં ુ યાં જ, હ તનાપુરની રા યસભામાં દુ:શાસનનો હાથ

ઉખાડી નાખત. દુય ધનની છાતી ચીરી નાખત. એ વખતે ચૂપ ર ા પછી, હવે આ યુ લડવાનો શો
અથ છે? જ ે થઈ ચૂ યું છે, એ થઈ જ ચૂ યું છે. યા સેનીના અપમાનનો બદલો તો લઈશું, પણ એથી
એ અપમાન ભુલાવાનું નથી. રા યસભામાં હાથ ડીને કરગરતી િનરાધાર યા સેનીનું િચ મારા
મનોમ ત કમાં અંકાઈ ચૂ યું છે. અ યાય થયો છે, અને ધમનો જય થાય તેથી સમય પર અંકાયેલી
પ થરની રે ખાઓ લુ નથી થવાની. હં ુ યા સેનીને ચાહં ુ છુ ં અને મારી પ નીના વમાનના ર ણ કાજ ે
મારો વ હોડમાં મૂકી દઈશ.”

એનો અવાજ ગુંજતો હતો... િશિબરમાં અને બહાર.

કૃ ણે ભીમની પીઠ ફરી પસવારવા માંડી... ભીમ ધીમે ધીમે શાંત થવા લા યો... અને આસપાસના
સૌનો ાસ હે ઠો બેઠો.

માંડમાંડ સંયત થયેલા અવાજમાં ભીમે કહે વા માં ું : “ હડંબા કે બી ીઓ મારા વનમાં આવી
જ ન હોત યા સેની મારા એકલાની પ ની હોત. દર ચાર વષ બાર મ હના એની સાથે ગાળવાની
વાત મને યારે ય વીકાય નહોતી. મને યા સેની ઈતી હતી સંપૂણપણે મારી પ ની તરીકે...”
ભીમની ૌપદીની પર આવીને ઠરી. બંનેની આંખોમાં એક અજબ િવ ાસ અને નેહનો
તાંતણો બંધાયેલો હતો.

ફરી થોડી ણો કોઈ કશું ન બો યું. કૃ ણને લા યું કે આ શાંિતનો ભંગ એમણે જ કરવો પડશે.

“પાથ!”

અજુને ચ કીને ચું યું. એક ઘૂંટણ વાળીને એના પર હાથ દઈ થાંભલાને ટેકવીને બેઠલ
ે ા અજુનનો
એક પગ લાંબો હતો. એનું ઉ રીય ધૂળમાં રગદોળાતું હતું. એના ચહે રા પર એક અજબ અવઢવ, એક
અજબ અસમંજસ હતી. પહે લાં મોટા ભાઈઓની વાત સાંભળી ચૂકેલા અજુનને શું બોલવું એ સૂઝી
નહોતું ર ં.ુ એણે થોડી ણો જમીન તરફ જ યા કયુ. પછી ધીમેથી આંખો ચકી ીકૃ ણની
આંખોમાં યું. અને પછી, ધીમેથી મા પોતે જ સાંભળી શકે એટલા બધા ીણ અને ધીમા અવાજ ે
બોલવાનું શ કયુ :

“બોલવાનું શ ક ં છુ ં યારે મારી સામે કેટલાંય યો તરવરી ઊઠે છે. િપતા પાંડુનું મૃ યુ...
અમા ં હ તનાપુરનું આગમન... ગુ ોણ, ઉ મ બાણાવળી બનવાનો એમનો આશીવાદ... ૌપદી
વયંવર અને હ તનાપુરની રા યસભા... ૂત, વનવાસ... અમે સૌ ભોગવી ચૂ યાં હતાં ફળો ત ૂ નાં.
છતાં... છતાં... બી વાર કેમ ડાયા મોટા ભાઈની એ ભૂલમાં? અને યા સેનીએ ચૂક યું એનું મૂ ય,
અને અમે સૌ તા ર ા ત ધ, મૌન... એ અટ યો, ાસ લીધો. અને છતાં, યા સેની યેક પળે
અમારી સાથે રહી. ુપદકુ મારીએ વન વન ભટકીને વ કલ પહે રીને પોતાનો પ નીધમ િનભા યો. સામે
અમે શું આ યું એને? રા યસભામાં અમારી હાજરી હોવા છતાં, એનું અપમાન તા ર ા અમે! અને
આજ ે, યાં ઊભા છીએ યાં એવો અહં કાર પીડે છે કે આ યુ યા સેનીનું માન પાછુ ં મેળવવા લડાઈ
ર ું છે.
શું અમને ભૂિમની ઝંખના નથી?

શું અમને નથી ઈતું રાજ હ તનાપુરનું?

નથી ઈતું તો ૂત શું કામ? વનવાસ શું કામ? લા ાગૃહ શું કામ?

અને, ઇ થનો અ મેધ પણ શા માટે?

આ રાજનીિત છે, એને ધમયુ નું નામ આપી, અમે શું થાિપત કરવાના છીએ? મારા પોતાના
ભાઈઓ, િમ ો, િપતામહ, કાકા અને અ ય સગાંઓને મારીને મેળવેલું ર તરં િજત રા ય કે લો હયાળ
ભૂિમ ધમનો જયજયકાર કરશે ખરી?

મને કશુંય સમ તું નથી. હં ુ ણતો નથી કે કાલના યુ માં મારી સામે ઊભેલા મારા જ ર તને
વહે વડાવીને હં ુ શું મેળવીશ? શું થાિપત કરીશ? કયા ધમનો જય થશે? અને કયો અધમ નાશ
પામશે?”

અજુનના મુખ પર કાળાશ ઢળી ગઈ હતી. એની આંખોમાંથી અિવરત આંસુની ધાર જઈ રહી હતી.
ગળું ભરાઈ આ યું હતું. નાના બાળકની જ ેમ રડી રહે લા એ અ ડ વીર ગાંડીવધારીને આજ ે નીિત-
અનીિતના ોએ િવચિલત કરી મૂ યો હતો.

“શું આ જ યાય છે મધુસૂદન? શું અમે અ યાય નથી કય મધુસૂદન? યા સેની જ ેવી પ ની હોવા
છતાં ઉલૂપી, સુભ ા અને અ ય પ નીઓ... મ સતત અ યાય કય છે મધુસૂદન, સૌને... મને અિધકાર
નથી આ ધમયુ લડવાનો. તમે કહો તો મા ં મ તક ઉતારી આપું, પરં તુ મને કુ ે ની પરી ામાંથી
મુ ત આપો.” ગળું ભરાઈ આ યું અજુનનું. એની આંખો પ થરવ હતી અને ગળું ભીનું!

“ઘ ં કહે વાનું છે અને કશુંય કહે વાનું નથી. હં ુ હત ભ થઈ ગયો છુ .ં એકસામટા ઘણા િવચારો આવે છે
અને કોઈ િવચાર નથી આવતો. હં ુ એક અજબ અવઢવમાંથી પસાર થઈ ર ો છુ .ં ”

ણેક અટકીને એણે થૂંક ગળા નીચે ઉતાયુ. ફરી આંખો નમાવી, અને નીચું ઈને બોલવા લા યો :
“ઉ મ બાણાવળી હોવાનો આશીવાદ આમ અિભશાપ થશે એવી મને ક પના નહોતી. આખુંય યુ
ણે મારા ખભા પર લડાઈ ર ું છે. સૌને અપે ા છે કે હં ુ મહાસંહાર કરીશ, અ યાયીઓનો. પરં તુ એ
અ યાયી કે પાપી જ ે કહો તે, મારા પોતાના ભાઈઓ છે જ ેમની સાથે હં ુ ર યો છુ .ં િપતામહ ભી મ છે,
જ ેમણે મને ઉછેય છે. મારા કાકા, મારા દાદા, મારા િમ ો મારા પોતાના છે. એક યા સેનીના
અપમાનનો બદલો લેવા શું આ બધાનો સંહાર યો ય છે? તમે જ કહો મધુસૂદન, યા સેની એ સૌને
મા ન કરી શકે? શું એકલા દુય ધને જ અધમ આચય ? શું મારા યે ાતા યુિધ ર ધમના
માગ ચા યા, એમ કહી શકાય? ના, તો શા માટે આ યુ માં દુય ધન અમારી સામેના પ ે છે? શા
માટે કરીએ અમે આ યુ ? સ ય તો એ છે કે અમે પણ અધમ છીએ. સ ય તો એ છે કે યા સેનીના
અપમાન માટે દુય ધનને કે દુ:શાસનને દંડ આપવાનો અમારો કોઈ અિધકાર નથી. હં ુ , આ યુ માટે
અયો ય છુ .ં ” એણે ઉ રીયથી પોતાની આંખો લૂછી અને ૌપદીની સામે યું. ૌપદીની આંખો આગ
ઓકવા માંડી. શું બોલતો હતો એનો ાણિ ય વીર પિત? એને સમ યું નહ . એણે અજુનને સાવ નવી
એ યો. શા માટે? આ શું કહી ર ો હતો એ? હવે છેક અ યારે યારે આવતી કાલે તો
િવ ઇિતહાસ રચાવાનો હતો.

અજુન ભીના ગળે અને કોરી આંખે હ ય બોલી ર ો હતો, “મધુસૂદન, આ યો ય નથી. આટલા બધા
વોનો સંહાર શા માટે? એક અંગત અપમાનનો બદલો માનવસંહાર કરીને લેવાય? તમે જ કહો
ભુ.” ૌપદી યાંથી ઊઠવા ગઈ, પરં તુ કૃ ણની આંખોએ એને રોકી.

એ અકળાઈ ઊઠી હતી અજુનની આ વાતથી.

િશિબરમાંથી બહાર જઈને ખુ ી હવામાં ાસ લેવો હતો એને.

પરં તુ, કૃ ણનો આદેશ હતો કે વાત પૂરી થયા િવના કોઈ િશિબરની બહાર નહ ય.

ૌપદી ભારે હૈ યે અને અચાનક જ ખાલી થઈ ગયેલા મન સાથે કૃ ણની આ નવી રમત તી રહી.

હવે કૃ ણે નકુ લ તરફ યું. રિસક, નમણો અને થોડોક લાડકો નકુ લ... હ આવી રહે લી મહાભયાનક
પળોથી અ ણ હતો કદાચ. એના મનમાં કેટલીક સંકુલતાઓ નહોતી. આવનારા યુ ને ઘણી સરળતા
અને વાભાિવકતાથી વીકારવા ત પર હતો એ! િ યપુ હોવાને કારણે એની આંખમાં યુ નો ભય
નહોતો અને સાથે જ કૃ ણ એમના પ ે હોવાની એક શાતા — એક સલામતી પણ એની આંખોમાં
પ દેખાતી હતી. સહે જ પણ અચકાયા િવના એણે કૃ ણને ક ું, “મારે કંઈ કહે વાનું નથી. ઇ છતો
હતો કે આ મહાસંહાર રોકાય, પરં તુ હવે એ અશ ય લાગે છે, મારી પ ની ૌપદીને ચાહં ુ છુ .ં એના
સુખ, એના વમાન માટે લડીશ. મારા ભાઈઓના અિધકાર માટે લડીશ, ધમના જય અને અધમના ય
માટે લડીશ. બસ! બીજુ ં શું કહે વાનું હોય? મૃ યુનો ભય નથી મને. ં છુ ં કે તમે જ ે પ ે હશો એ
િવજયી જ થવાનો છે.”

હસી પ ા કૃ ણ, આટલી ગંભીર પળોમાં પણ. નકુ લની સરળતા અને વાભાિવકતા એમને પશ ગઈ
હતી. કૃ ણે સહદેવ સામે યું.

યારના ધીર, ગંભીર, શાંત બેઠલ

ે ા સહદેવે હાથ ા ીકૃ ણને!

“હં ુ કંઈ નહ કહં ુ . મારે કંઈ જ કહે વું નથી.” સહદેવે મ મતાથી ક ું. “કારણ કે હં ુ બોલીશ તો એ
ભિવ યવાણી ઠરશે. સમયની ભાષા ઉકેલી શકતા કેટલાક દુભાગી પુ ષોમાંનો એક છુ ં હં ુ .” સહે જ
અટ યો એ પછી કૃ ણની આંખોમાં આંખો પરોવીને એણે ક ું, “તમે યાં નથી ણતા, કે સમયને
ણનારા પણ કાળને નથી ણી શકતા, હં ુ મહાકાળની સમ ઊભો છુ ં અને ર ત ધમિન ય તનું
હોય કે અધમ નું, એનો રં ગ લાલ જ હોય છે. મારી એવી ાથના હતી કે ર ત ર તવા હનીઓમાં જ
વ ા કરે , ધરતી પર ન વહે ! આપણા સૌની ાથનાના ઉ ર મળતા જ હોય છે. પરં તુ યારે ક એ ઉ ર
‘નકાર’ પણ હોઈ શકે — એ વાત આપ ં મન વીકારવાની ના પાડે છે.

શું થવાનું છે, એ ણતા હોવા છતાં એ કહી ન શકવાની એકમા પીડા વલોવતી રહી છે મને... અને
છતાં, એવો કોઈ બોજ નથી મારા મન પર, જ ે મારે ઉતારવાનો બાકી હોય. ભુ, મને મા કરો. મુ ત
આપો મને, આ લેખાં- ખાંના હસાબમાંથી. હં ુ કોરી પાટી જ ેવું યો છુ ં અને એવું જ મૃ યુ માગું છુ .ં ”

“કોરી પાટી!” કૃ ણે નાનકડામત સાથે સહદેવ સામે યું. “કેટલાય અ રો લખાય, છતાં વંચાય
નહ એવી કોરી પાટી... હશે! સહદેવ, જ ેવી તમારી ઇ છા... અહ , કોઈ િચ ગુ નો ચોપડો નથી
ખો યો... હં ુ તો મા ...”

“સમજુ ં છુ ં ભુ, તમારી વાત પણ સમજુ ં છુ ,ં પણ િવનંતી ક ં છુ ં કે તમે મારી વાત સમ . શ દો

ામક હોય છે ભુ, અને એમાંય મારા શ દોના સૌ મનફાવતા અથ કરશે. ં છુ ,ં એ ક ા િવના
નહ રહે વાય અને એક વાર બોલવા લાગીશ તો અથનો અનથ થઈ જશે... અને એટલે જ મને મુ ત
આપવા િવનવું છુ .ં ”

“અનથ તો સ ઈ ચૂ યો છે, વ સ! હવે આથી વધુ અનથ શું થવાનો?”

“મારા શ દો ણે-અ ણે ભિવ યવાણી બની ય છે... અને આ મહાસંહારની ભિવ યવાણી કરવામાં
મને ભય લાગે છે, ભુ! હં ુ પાંચાલીનો પિત છુ .ં રા યસભામાં મારી પ નીના સ માનની ર ા કરવામાં
અસમથ ર ો છુ .ં એના માનને પુન: થાિપત કરવા લડીશ... એથી વધુ મારે કંઈ કહે વાનું નથી.”

“ભલે. જ ેવી તારી ઇ છા.”

કૃ ણની ૌપદી તરફ વળી. એ શાંત થર માં સકડો સવાલો ણે વમળની જ ેમ ઘૂમરાતા
હતા. ૌપદી એ વમળના ચકરાવામાં ચકરાવા લાગી.

...હવે ૌપદીનું દય ધ ... ધ ... કરવા લા યું હતું. દય છાતીને બદલે ગળામાં ધબકતું હતું ણે...
એ ણતી હતી કે હવે એનો વારો છે અને છતાં મન વારં વાર કહી ર ું હતું કે કૃ ણ એને કંઈ ન પૂછ ે
તો સા ં .

કૃ ણે ૌપદી સામે યું. “સખી!” બે અ રના એ શ દમાં સકડો ો હતા અથવા ૌપદીને
સંભળાયા હતા.

કૃ ણ કશું ન પૂછ ે એવી ૌપદીની ાથના હતી અને છતાંયે કદી ન કહે લી વાતો કહી દેવા માટે એનું
મન ચંચળ થઈ ઊ ું હતું.

ુપદને યાં કૃ ણ મહે માન થઈને આ યા યારે પહે લી વાર કૃ ણને િનહાળીને જ ે અનુભ યું હતું, એવી
જ દુિવધા, એવી જ લ અને એવી જ અસમંજસ ૌપદીના મનમાં ગૂંચવાઈ રહી હતી.

“સખી!” કૃ ણે ફરી ક ું અને સૌ ૌપદીના ઉ રની તી ા કરી ર ા.

વયંવરથી પણ અઘરી પરી ા હતી આ!

અહ , બાણથી મ યવેધ નહોતો કરવાનો, પરં તુ પોતાની સાથે વેલી, પોતાની સહધમચા રણી
કહે વાતી એક અપૂવ સુંદરી, એક અિતશય િવચ ણ બુિ િતભા ધરાવતી એક તેજ વી ી પોતાના
મનને એવા પુ ષો સમ ખોલવાની હતી, જ ે સૌએ એને એકસરખી તી તાથી ચાહી હતી, કદાચ!

આ એ ી હતી, જ ેને કારણે આજ ે સૌ અહ હતા.

આ એ ી હતી, જ ેને કારણે આજ ે સૌ સાથે હતા.

મહારાજ ુપદની આ પુ ી અ િશખામાંથી જ મેલી એક એવી તેજ વી તેજિશખા હતી, જ ેણે

દુય ધન અને કણ જ ેવાનાં મન િવચિલત કયા હતાં.

આ એવી ી હતી, જ ે પોતાના વમાન માટે સતત ઝઝૂમી હતી.

આજ ે, એના પાંચ પિતઓ એ સાંભળવા ત પર હતા કે આટઆટલાં વરસોથી તન, વચન અને કમથી
એમની સાથે સાથે રહે લી, એમની િ ય પ નીનું મન શું કહે વાનું હતું!

“હં ુ ? હં ુ યાં ધમયુ માં જવાની છુ ?ં મારે શું કામ કંઈ કહે વું ઈએ?” ૌપદીએ જ ે સૂ ો તે જવાબ
આગળ ધય . કૃ ણે ૌપદી સામે જ ે આંખોથી યું, એ અસ હતી.

“ધમયુ માં ભલે ન વ, પણ તમે ધમયુ નું કારણ છો અને મારણ પણ.”

“સમ નહ , સખા.” ૌપદીએ અ ણ હોવાનો ડોળ કય . એની આંખોમાં એક અજબ ભય હતો.

મીઠાઈ ચોરતાં પકડાય અને નાના બાળકની આંખમાં જ ે દેખાય, એવો ભય! એના કાળા, લાંબા સુંવાળા
વાળ ખુ ા હતા. એના િનતંબને ઢાંકીને જમીન પર પથરાયેલા હતા. એની આંખો તેજ વી હતી, પરં તુ
ભય ત!

સુંદર બાંધો, યામવણ અને ચમકતી વચા.

“સાચે જ, ભીમની વાત સાચી હતી.” કૃ ણે િવચાયુ. “અ ભુત ી છે આ!”

“સમ નહ , સખા!” ૌપદીએ ફરી ક ું.

કૃ ણના ચહે રા પર એક મત બહુ રોકવા છતાં ધસી આ યું.

“તમારા જ ેવી બુિ માન િવચ ણ ી મારો નથી સમ ? કોઈ માનશે આ વાત?”

“સખા, શું કહં ુ ? હં ુ તો પોતે જ એક સમ યા થઈને અવતરી છુ .ં વેરતૃ માટે મા ં આ વાન કરાયું
હતું. અ માંથી જ મેલી વયં બળતી રહે લી એક અ િશખા છુ ં હં ુ . શું અપેિ ત છે મારી પાસે.”
“હ-કાર... વીકાર...”

“ વીકાર? એ િવના આટલું વી શકી હોત? યેક ણ, યેક પ ર થિત, યેક અ યાય અને
આઘાત... શોક અને પીડા... મ વીકાયા છે. મારા ભયાનક અપમાનને પણ મ.”

“ વીકાયુ છે... માનું છુ .ં પરં તુ ધમયુ ની પૂવસં યાએ હં ુ મારા મન પરનો ભાર હળવો કરવા માગું છુ .ં
ઇ છુ ં છુ ,ં િવનવું છુ .ં કે તમે મનોમ ત કને ભરડામાં લઈને બેઠલ ે ી તમામ ઝંખનાઓ, પીડાઓ અને
નબળાઈઓને મનની બહાર ધકેલી દો. હળવાં થઈ વ પાંચાલી.”

“તમે પૂછો છો, સખા! મારા મનની કઈ વાત તમારાથી અ ણી, તમારાથી ગોિપત છે. એવું શું છે જ ે
તમે નથી ણતા.”

“દેવી, આ મારી અને તમારી વાત નથી.”

“પણ વાત તો મારી અને તમારી જ છે.” હવે ૌપદીની આંખો બદલાઈ હતી. એણે ણે િનણય કરી
લીધો હતો કે પોતાની સૌથી અંગત ગોિપત વાત... આજ ે એ હે રમાં કહે શે. “રા યસભાની વ ચે
રજ વલા ીનાં વ ો ખચાયાં, પછી સાચે જ તો કશુંય અંગત કે ગોિપત રહે જ કેવી રીતે, વાસુદેવ.”

“કડવાશ નહ , પરમ વીકારની પળ છે આ. વનનો દરે કેદરે ક સંગ... ય ત, ણ અને સંબંધોના

વીકારની પળ.”

“ખ ં ક ું મધુસૂદન. મને પણ આવી એક પળની તી ા હતી. મારે પણ એક પરમ વીકાર આ ણે

કરવાનો છે.”

સૌ ૌપદીના ચહે રા તરફ તાકી ર ા. એ સૌ ય સુંદરતા, એ યામ વણ, અમાવસની રાિ જ ેવા
કાળાભ મર, િનતંબને ઢાંકતા કેશ, કમળફૂલની પ ી જ ેવા હોઠ, મીના ી... અને પાંચ-પાંચ પુ ોની
માતા હોવા છતાં એકવ ડયો — આકષક દેહ.

ૌપદીના ચહે રા પર એક અજબ કુ માશ, એક અજબ મીઠાશ આવી ગઈ. સોળ વરસની કુ મા રકાના
ચહે રા પર હોય એવી એક મુ ધતા એની આંખોમાં અને એના ચહે રા પર છલકાવા લાગી.

“વાસુદેવ!”
સૌ તાકી ર ા ૌપદીની સામે. સૌને તી ા હતી કે પાંચાલીનો વીકાર શું હશે. કોણ હશે?

“મારા િપતા મને યારે કૃ ણા કહીને બોલાવતા યારે મને ક પના પણ નહોતી કે કૃ ણ શ દ મારા
વનનો પયાય બની જશે! સખા, તમે ણો છો, સમ છો, સ યને અને સંવેદનોને. ... કુ ે ના
યુ ની પૂવસં યાએ હં ુ બધું જ સ ય... કહી દઈશ... તો યુ અહ જ રચાશે. પાંચ પિતઓ સાથે
એકસરખી િન ાથી વવું. સરળ નથી મધુસૂદન... અને આજ ે એ િન ામાં નાની સરખીય િતરાડ
દેખાશે તો...”

“તો તમારા માટેનું સ માન ઓછુ ં નહ થઈ ય, પાંચાલી!” અચાનક જ અજુન બોલી ઊ ો. “ ીિત
પાથન શા િત કૃ ણે આ વરદાન મયદાનવ પાસે માગીને... અમારા સૌનો ેમ તી જ લીધો છે.
બોલો પાંચાલી, શું કહે વું છે?”

“તમને? ફા ગુની, તમને? સખા... તમને કહે વું પડશે મારે ? મારા મનની વાત તમે સૌ ણો છો અને
આવનારી અનેક પેઢીઓ પણ એ ણશે.’ ૌપદી યાંથી ઊભી થઈ ગઈ. યારનોય ગૂંગળાઈ રહે લો
એનો ાસ હવે એને િશિબરની બહાર લઈ ગયો.

પાંચાલીની આંખો સહે જ ભીની, સહે જ તરલ હતી. “મારા પાંચ-પાંચ પિતઓ યારે મને િનવ થતી
ઈ ર ા હતા, યારે મ તમારા આધારે હાથ ચા કયા હતા. તમને મદદ માટે પોકાર કય હતો. એ
શું ઓછુ ં છે, વાસુદેવ? આપણી વ ચેનો સંબંધ િવ ાસ અને અિવ ાસના ાસ અને ઉ ાસની જ ેમ
ચાલતો ર ો છે. બેમાંથી એક પણ બંધ થાય તો વ નીકળી ય. હં ુ , પ ુ દકુ મારી કૃ ણા ૌપદી
આજ ે મારા પિતઓ અને તમારી સમ મારા દયના દરવા ખુ ા મૂકું છુ .ં હવે કોઈ ભાર નથી.
કોઈ પીડા નથી, સુખ નથી, અને દુ:ખેય નથી. આ વાત કેટલાંય વષ થી મારા મનમાં ગોિપત મને ખૂંચી
રહી હતી. કશું બટકીને તૂટ ે એમ મારી અંદર આ સંવેદનાની કરચો અવારનવાર મને ખૂંચતી રહી છે.
વાસુદેવ, મધુસૂદન, સખા... પીડાની યેક પળ મને વધુ ને વધુ તમારી િનકટ લાવી છે અને યારે
યારે હં ુ અ યાય સામે ઉ ત મ તકે યુ માં ઊતરી છુ ,ં યારે યેક વખતે મને લા યું છે કે મારો એક
હ ત તમે સાહી રા યો છે. તમારા તરફથી મને જ મોજ મ તમારો આવો જ ેમ મળતો રહે ... એથી
વધુ મારે કાંઈ નથી ઈતુ.ં ”

પાંચાલીના વ ત ય પછી કેટલી બધી ણો વજનદાર શાંિતમાં પસાર થઈ ગઈ. સૌએ એનો મનફાવતો
અથ કાઢવામાં સમય િવતા યો.
પરં તુ, પાંચાલીનું વ ત ય પૂ ં નહોતું થયું કદાચ! “સખા, એવું શા માટે કે યેક વખતે પીડામાં જ અમે
તમારી િનકટ આવીએ? શું તમને અમારી િનકટ અમારા દય સરસા રાખવાનો એકમા માગ પીડામાં
રહે વાનો છે? શું તમને પામવા માટે યિથત હોવું, દુ:ખી હોવું, તરફડવું કે ઝઝૂમવું અિનવાય છે?

કુ ે ના મેદાનમાં બંધાયેલી આ િશિબરમાં તમારી હાજરીમા અમને કેટલી બધી શાતા અને સુખ
પહ ચાડે છે. શા માટે યુ માં જ તમે અમારા સારિથ બનો? શા માટે અમારા વનની યેક પળે
સુખમાં કે દુ:ખમાં તમે અમારી સાથે ન હોઈ શકો? ભુ, પુનજ મ થાય તો હં ુ ફરી તમારી સખી
થઈને તમને મળવાની તમને જ ાથના કરીશ.”

કૃ ણની આંખો સામે કૃ ણાની થમ િમલનની ણો તરવરી ગઈ.

સોળ વરસની એ યામવણ પાનીઢંક કેશરાિશ ધરાવતી અપૂવ સુંદરી કૃ ણને થમ િમલનમાં જ દય
આપી ચૂકી હતી. એ સમયના ે પુ ષને વરવાની ઝંખના કદાચ સવ રાજકુ ટુબ ં ની યુવતીઓ
ધરાવતી હતી. કૃ ણા એમનાથી જુદી નહોતી!

સમ ભરતખંડના રા ઓ અને વીરો જ ેને પોતાની પટરાણી બનાવવા આતુર હતા, એવી ૌપદીના
વયંવરમાં કૃ ણ કોઈ જુદા જ િન ય સાથે આ યા હતા. લા ાગૃહનો સંગ હ તો તા હતો.

દુય ધન, કણ, િશશુપાલ અને જરાસંધ જ ેવા વીરોની વ ચે વયંવરના સમયે કૃ ણને આવેલા ઈ
ૌપદીએ મનોમન ઈ રનો આભાર મા યો હતો.

નીચી એ બેઠલ
ે ી ૌપદીની સામેથી પસાર થતા અજુનના યામ ચરણ ઈને ૌપદીએ એ ચરણ
ીકૃ ણના માની લીધા હતા. એણે ઈ રને ાથના કરી હતી, એ ચરણને મ યવેધ સુધી
પહ ચાડવાની.

યારે અજુન મ યવેધ કરીને વરમાળા પહે રવા ૌપદીની સામે આ યો યારે એને ઈને ૌપદીનું
દય એક થડકારો ચૂકી ગયું હતું.

...એ કૃ ણ નહોતા.
એની આંખો છલછલી ઊઠી હતી. અજુનની બાજુમાં ઊભેલા કૃ ણની સામે યું હતું એણે, આહત
એ... પારાવાર પીડા હતી એ માં.

ૌપદીને લા યું કે કૃ ણે છળ કયુ હતું એની સાથે.

એના મનની બધી જ વાત ણતા કૃ ણે અજુનને આગળ કરીને પોતાનો અ વીકાર કય હતો એવી
લાગણી ૌપદીના દયમાં શૂળની જ ેમ આરપાર ઊતરી ગઈ. એણે કૃ ણ સામે જ ે થી યું, એમાં
હતો, પોતાના અ વીકાર માટેનાં કારણો માગતો !

કૃ ણ આજ ે પણ એ ભૂ યા નહોતા.

વેરતૃ માટે જ મેલી આ અ પુ ીના દયમાં આટલી બધી ભીનાશ હશે, એ કોણ ણતું હતું,
એક કૃ ણ િસવાય.

અને છતાં, એ ભીનાશ, એ કુ માશ કે એ શીતળ જલની છાલક જ ેવી લાગણીઓ એના દયની અંદર
જ પુરાઈને એને જ ભ જવતી રહી. બી ઓને તો અ પુ ીની ઝાળ જ દેખાતી રહી. િનકટ
આવનારા દાઝતા ર ા, એના સ દયથી, એની બુિ મ ાથી કે એના વાિભમાનથી.

એની ભીનાશને કોઈ પશ જ શ યું નહ , એના પાંચ પિતઓ પણ નહ , કારણ કે એની એ પહે લા
વરસાદ જ ેવી મહે કતી ભીનાશ સુધી પહ ચવા માટે એ અ અને તેજમાંથી પસાર થવાની કોઈની
હામ નહોતી.

રા યસભામાં એક વ ે ઊભેલી ૌપદીની આંખમાં ોભ કે શરમ ઓછી અને ોધ વધુ હતો. એના
વ ને નહોતું ખ યું દુ:શાસને, એના વાિભમાનને લીરે લીરા કયુ હતું.

યા સેનીને આજ ે પણ કદાચ એ પીડા નહોતી કે એના પિતઓ એને ભરસભામાં વ હીન થતી ઈ
ર ા, પરં તુ એને એ પીડા હતી કે દુય ધને એના વાિભમાનને, એના સ માનને, એના ગૌરવને ઠેબે
ચઢા યું અને જ ેને માટેનું સંપૂણ ઉ રદાિય વ એના પિતઓનું હતું.

એને રજ વલા થિતમાં વડીલોની સામે ઊભા રહે વાનો ોભ ઓછો હતો, પરં તુ વ તુ તરીકે ૂતમાં
મુકાયાનો ોધ વધુ હતો.
એણે આખીયે રા યસભાને પાયામાંથી ુ વતા અવાજ ે કય હતો :

“પહે લાં મારા પિતઓ પોતાને હાયા કે મને?”

અનુ ર વીરો અને વડીલોને, િચ વ બની ગયેલા ધૃતરા , િવદુર, ગાંધારી અને ભી મિપતામહને
બી પૂ ો હતો એણે :

“પોતાને હારી ગયેલા, બી ને હોડમાં કેવી રીતે મૂકી શકે?”

આંખોમાંથી આંસુની ધાર થઈ હતી, પરં તુ એ અપમાન અને અવહે લનાને કારણે.

અસહાયતાને કારણે નહ .

ૌપદીની ભીની આંખો વારં વાર િનહાળી હતી એમણે! દરે ક સંગે કદાચ જુદા રં ગનાં આંસુ હતાં
એની આંખોમાં, પણ એ રં ગમા કૃ ણ ઓળખતા હતા. કૃ ણ પોતે પણ સહે જ ભ ઈ ગયા, આ વાત
િવચારતાં!

“ન મે મોઘં વચો ભવે ’ કૃ ણને પોતાના જ શ દો મૃિતમાં આવી ગયા. જ ે એમણે ૌપદીને પૂરેલા
િચરની સાથે આપેલા વચન વખતે ક ા હતા. “જ ે રીતે તું અ યારે રડે છે એ જ રીતે આવનારા
દવસોમાં આ તમામ દુ પુ ષોની રાણીઓ પણ રડશે... ન મે મોઘં વચો ભવે — અને, મારા આ
શ દો િમ યા નહ થાય.”

કૃ ણના કાનમાં પાંચજ યનો અવાજ ગું ર ો.

વાંસળી મૂકીને શંખ ઉપાડવાની વેદના એમના શરીરના રોમરોમમાં પડઘાઈ રહી હતી. કૃ ણને આ
કુ ે ના યુ પછીના દવસોની ભયાવહતાની ક પના હતી... અને એટલે જ એમણે એ યુ ને ‘ ાણ
યુ ેન જ ેત ય’ ક ું. એ ણતા હતા કે હવે જ ે થવાનું છે, એ આવનારી કેટલીય સદીઓ સુધી િવ ને
ભુલાવાનું નથી.

કુ ે ની પૂવસં યાની એ પળે કૃ ણનો અવાજ ચારે તરફ ગું ર ો:

‘યતોધમ તતો જય...’

 ા રકામાં યારે અજુનનો રથ દાખલ થયો, યારે સૂય મ યાકાશે હતો. બે દવસ સતત દોડીને
અ ોના મોઢે ફીણ વ ાં હતાં. પાંચાલીના વાળ અને ચહે રો ધૂળ ધૂળ થઈ ગયા હતા. અજુનના હાથ
લગામ પરથી ઢીલા પડી ર ા હતા.

ા રકાના મુ ય ારમાંથી યારે રથ દાખલ થયો, યારે ા રકાના શાંત-િનજન રાજમાગ ઈને
ૌપદીને આ ય થયું. જ ે માગ સતત અવરજવરથી વંત રહે તા, એ માગ પર જતી-આવતી એક-બે
યાદવ ીઓ િસવાય કોઈ નહોતું. ા રકાના સુવણમહાલયોના દરવા ચસોચસ િભડાયેલા હતા.
ઘરોમાં ણે મૃ યુનો આતંક ફે લાયેલો હતો.

ૌપદીએ અજુનની સામે યું. “શી વાત છે પાથ? મા ં દય અનેક અમંગળ ક પનાઓ કરે છે.”
અજુને િન:શ દ ફ ત ૌપદીના ખભે હાથ મૂ યો અને રથને મુ ય મહે લ તરફ વા ો.

મુ ય મહે લ આજુબાજુ નાના નાના આઠ મહાલયોથી ઘેરાયેલો હતો. સ યભામા, ંબુવતી અને બી
રાણીઓના મહાલયોની વ ચે ઘેરાયેલો પટરાણીનો મહે લ એના સુવણકળશોથી ઝગમગી ર ો હતો.
મ યા નનો સમય હોવા છતાં, મહે લની જમણી તરફ આવેલી ભોજનશાળાની પરસાળ સાવ િનજન
હતી.

દાસીઓ અને સેવકોની અવરજવરથી સતત વંત રહે તા આ મહે લને કોણ ણે કેમ, પણ શાંત
ઈને ૌપદીનું દય ધબકારા ચૂકવા લા યું. એણે અજુન તરફ યું. એની માં ભય અને
આતંકની સાથે સાથે એક એવી અમંગળ આશંકા હતી કે એ આંખોની સામે ઈ રહે વું અજુન માટે
લગભગ અશ ય હતું.

મહે લની બહાર ઊભેલા ચોકીદારો, લ ત અને સુ ત હતા.

અજુને રથને મુ ય મહે લની અ શાળા તરફ લીધો. બે-ચાર સાવ નાનકડાં વછેરાંઓ અને મર
િવતાવી ચૂકેલા અ ો િસવાય અ શાળા પણ લગભગ ખાલી હતી.

અજુને હાથ આપીને ૌપદીને રથમાંથી ઉતારી. સતત ગિતમાન રહે વાને કારણે બંનેનાં મ ત ક સૂમ
થઈ ગયાં હતાં... ઘૂ...ઘૂ...ઘૂ કરતા પવનનો અવાજ હ યે એમના કાનમાં ગું યા કરતો હતો. ૌપદી
લગભગ લથડતા પગે મુ ય મહે લ તરફ આગળ વધી. એનું ઉ રીય મહે લનાં પગિથયાં પર ઘસડાઈ
ર ું હતું. એની આંખોમાં કોણ ણે કેટલાય જ મોનો શોષ પડતો હતો.
મુ ય મહે લનાં પગિથયાં આજ ે સૂનાં હતાં. સામા યત: અહ જનો અને કૃ ણદશનના અિભલાષીઓ
ટોળે વળેલા રહે તા. કૃ ણ ા રકામાં ન પણ હોય તોય મુ ય મહે લ આવી રીતે સાવ િન ાણ તો કદીયે
નહોતો.

મુ ય મહે લનાં પગિથયાંઓ ચઢતાં ૌપદીને મણીનાં લ પછી યારે પોતે પહે લી વાર ા રકા
આવી, યારે મણીએ કરે લું વાગત આંખો સામે તરવરી ર ું.

આજ સુધી એ ા રકા આવતી, એનું વાગત પણ થતું. પરં તુ એ વાગતમાં એક ગૃ હણીની ઊણપ
હં મેશાં વતાતી. એક ી યારે પોતાના ઘરમાં આવનારા અિતિથને સ કારે યારે એમાં જ ે ભાવ, જ ે
સુગંધ હોય એ ૌપદીએ પહે લી વાર મણીના આગમન પછી અનુભવી હતી ા રકામાં.

ગજરા એ વરસાવેલાં ફૂલો... સાચાં મોતીથી વધાવીને મણીએ ૌપદીને આવકારી હતી.

“વાસુદેવ ય સખી!”

મણીએ ક ું હતું, નમ કારની મુ ામાં હાથ ડીને. મણીના ચહે રા પર થોડુ ં રમિતયાળ હા ય
હતું.

આમ તો મણી ૌપદીથી નાની હતી. કૃ ણથી પણ ખૂબ નાની હતી મણી. િશશુપાલ સાથે એને
વરાવવા ક ટબ થયેલા ભાઈ મને સમ વવામાં િન ફળ રહી, યારે એણે કૃ ણને પ લ યો. સુદેવ
નામના ા ણ સાથે પાઠવેલા એ પ માં મણીએ ફ ત સાત ોક લ યા હતા.

જ ેમાં કૃ ણ માટે પોતાના ણયનું િનવેદન હતું. એની સાથે જ કૃ ણ એને િશશુપાલ સાથેના
લ માંથી નહ ઉગારે તો આ મહ યા કરવાનો િન ય પણ એણે ગટ કય હતો.

પ મ ો યારે પણ ૌપદી ા રકામાં હતી.

સં યાસમયે યારે ૌપદી ઉ ાનમાં ફરી રહી હતી યારે કૃ ણ આ યા હતા એની પાસે... હાથમાં પ
લઈને!

એ પ માં મણીનું મુખ દેખાયું હતું ૌપદીને.

બે રમિતયાળ કૃ ણમય આંખો, જ ેમાંથી કૃ ણ માટે અઢળક ેમ ઊભરાતો હતો. ૌપદીએ કંઈક અંશે
પોતાનું િતિબંબ યું હતું, એ મુખમાં.

એ જ મુ ધતા, એ જ ણય, એ જ કૃ ણસમિપત થવાની અદ ય ઝંખના.

ૌપદીએ કૃ ણને મટકુંય માયા િવના ક ું હતું, “તમારા પર આટલી ા તો મય નથી મૂકી, સખા!”
હસી હતી ૌપદી.

“એમ!” કૃ ણની આંખો પણ રમિતયાળ થઈ આવી હતી.

“સખા, તમારી પટરાણી થવા માટે સંપૂણપણે યો ય છે આ ક યા, અને એનું હરણ કરવું તમારો ધમ
છે.” ૌપદીએ કૃ ણને ક ું હતુ.ં “િવદુષી છે. એના ાનની, એની સુંદરતાની વાતો મ પણ સાંભળી છે.
આવી ક યા ા રકાની પટરાણી જ હોવી ઘટે.”

કૃ ણે ૌપદીની આંખોમાં યું હતું, ણે ડૂ બકી મારીને સામે કાંઠ ે પહ ચી જવાના હોય, એમ ડા
ઊતરી ગયા હતા કૃ ણ, એ બંને કાંઠ ે છલકાઈને વહે તી આંખોમાં.

...અને પછી, ા રકામાં મણીને મળવા પહે લી વાર આવી હતી ૌપદી, કૃ ણે ખાસ આમં ણ પાઠ યું
હતું.

“વાસુદેવ ય સખી!”

મણીએ ક ું હતું, નમ કારની મુ ામાં હાથ ડીને. “મારા િ યતમની િમ , સખી... ા રકામાં
તમા ં વાગત છે.”

ૌપદી આજ ે પણ એ રમિતયાળ આંખો, એ હા યસભર ચહે રો અને મણીનો એ નેહાળ હાથ

પોતાના હાથમાં પકડાયેલો અનુભવી રહી.

અજુને ૌપદીનો હાથ પક ો.

ૌપદી ણે ગભરાયેલી, આતં કત હોય એમ નાના બાળકની જ ેમ બંને હાથે અજુનનો હાથ પકડી
મુ ય મહાલયનાં પગિથયાં ચઢવા લાગી.
 મણી સજળ આંખે ૌપદીની સામે ઈ રહી.

ૌપદી હત ભશી ત ધ થઈને ફાટી આંખે મણીની સામે ઈ રહી હતી. મણીએ પોતાનું કથન
હ હમણાં જ પૂ ં કયુ હતું, પરં તુ... એનો એક એક શ દ ૌપદીને ણે અસ ય લાગતો હતો...

અજુન એકેય અ ર બો યા િવના અ યમન ક જ ેવો ગવા માં જઈને ઊભો ર ો. દ રયાની પાછળ
િ િતજ પર સૂય ધીરે ધીરે ડૂ બી ર ો હતો. કેસરી આકાશ ણે ર તરં િજત યુ ભૂિમ હોય એમ
અજુન આતંકભરી એ આકાશ સામે ઈ ર ો હતો.

આછુ ં અંધા ં ધીરે ધીરે ા રકાના મહાલયો પર ઊતરી ર ું હતું. એ અંધકાર ણે યેક ઘર માટે
મૃ યુનો સંદેશ લઈને આ યું હતું. યેક ઘરમાંથી લગભગ તમામ યાદવ પુ ષો હ તો સવારે જ
ઉ ણીએ ગયા હતા અને છતાંય ા રકાની એ સાંજ કેટલી બધી લાિનમય, કેટલી બધી અજંપ અને
કેટલી બધી અકળાવનારી હતી.

હ તો સવારે જ મુ ય મહે લની સામે ઊભેલા સુવણરથો અને એને ડેલા તેજ વી અ ો, યાદવ
પુ ષોને લઈને એક પછી એક િવદાય થયા હતા.

હ તો સવારે જ યાદવ પુ ષો પોતપોતાની ીઓને આિલંગન આપીને ભાસ ે ઉ ણી માટે

નીક ા હતા. એ વાતને હ આઠ હરે ય પૂરા નહોતા થયા. અને છતાં, ા રકાની આ સાંજ કૃ ણ
િવના કેટલી સૂની, કેટલી એકલી અને કેટલી અધૂરી હતી!

ૌપદી હત ભશી તબધ થઈને ફાટી આંખે મણીની સામે ઈ રહી હતી. સખા િવનાની આ
નગરી ૌપદી માટે ણે મશાનથીય વધારે ભયાનક હતી. આ નગરીનું એકાંત એને ભકાર લાગતું
હતું.

“તો... હવે...” ૌપદીએ મણીની સામે ઈને પૂ ું.

“કાળ એના પં ફે લાવી ચૂ યો છે... સં યાકાળે ભાસ ે માં સુરાપાન શ થયું હશે...” મણીના
અવાજમાં મૃ યુની ઠંડક હતી.

“પરં તુ સખા...”
“તમે... તમે... સમય ન સાચવી શ યાં... વાસુદેવ ય સખી!” મણીએ ૌપદીની સામે એવી રીતે
યું કે એ ૌપદીને આરપાર વ ધી ગઈ.

“એટલે? હવે સખા...”

“તમને નહ મળે... યાદવા થળી સહુ યાદવોનો ભોગ લેશે... અને ા રકાનો સુવણયુગ સમા થશે.”
મણી ભિવ યવે ાની જ ેમ બોલતી હતી. એની આંખો ણે પ થરની બની ગઈ હતી. ચહે રા પર
એક ભાવહીન ઠંડક હતી. એક તી ા... મહાકાળની કરવત એના ગળા સુધી પહ ચે એની તી ા!

“પાથ...” ૌપદીનો અવાજ તરડાઈ ગયો હતો. એની આંખોમાંથી આંસુ વહે તાં હતાં. ગળું ધ
ં ાતું હતું.
ાસ લેવામાં પણ મુ કેલી પડતી હતી ણે. “પાથ...” એણે તરડાયેલા અવાજ ે, અવાજ ફાટી ય
એટલા રથી બૂમ પાડી.

“પાથ...” ગવા માં ઊભેલા અજુનનું દય ૌપદીની બૂમ સાંભળીને એક ધબકાર ચૂકી ગયું. એ
ઉ રીય સંભાળતો અંદરની તરફ દો ો.

“પાથ...” ૌપદીનો અવાજ ીણ થતો જતો હતો. બરે અથડાઈને માંડમાંડ પડતો-બચેલો અજુન
ૌપદી મૂછા પામે એ પહે લાં એને હાથમાં ઝીલી લઈ શ યો. ૌપદીની આંખો બંધ થઈ ગઈ. અજુને
એને પકડીને ન કના છ પલંગમાં સુવડાવી. “સખા... પાથ... ભાસ... સખા...” ૌપદી અ ફુટ વરે
કશુંક બબડતી હતી. મૂિછત ૌપદીની આંખોમાંથી હ ય આંસુ વહે તાં હતાં.

પ થરવ થઈ ગયેલી મણીની આંખો પણ ૌપદીની આ થિત ઈને ભરાઈ આવી. છલછલી
રહે લી આંખો સાથે, ંધાયેલા કંઠ ે એણે અજુનને ક ું : “હ યે સમય છે, તમે ભાસ પહ ચવાનો
યાસ કરો... , ભુને અંિતમ ણે ન મળી શકાયું તો પાંચાલી...” આગળ કહે વું મણી માટે પણ
અસંભવ હતું!

અજુન ૌપદી સામે ઈ ર ો.

આ એ જ ી હતી જ ેને એણે ખૂબ ચાહી હતી, આ ી જ ેણે પાંચેય ભાઈઓને પોતાના મોહમાં અને
પોતાની િન ામાં બાંધી રા યા હતા. શરીર અને મનથી એણે યારે ય પોતાના પ ની વમાં બાંધછોડ
નહોતી કરી. આ ી, જ ે ઇ થની મહારા ી હતી. આ ી, જ ેની પડતાં જ ભલભલા
મહારા ઓ વામણા થઈ જતા. દુય ધન અને કણને કા ય હતી જ ે ી.

એ ી... કૃ ણને આટલું બધું ચાહતી હતી!

કુ ે ના યુ માં થાન કરતી વખતે પણ જ ે ીએ હાથ ુ યા િવના પાંચેય પિતઓને િતલક કયા
હતાં. એ ી, કૃ ણના અંિતમ યાણના સમાચાર સાંભળતાં આટલી ભાંગી પડી હતી.

તો કુ ે ની એ પૂવસં યાએ... એણે જ ે ક ું, એનો આ અથ હતો.

“મારા િપતા મને યારે કૃ ણા કહીને બોલાવતા યારે મને ક પના પણ નહોતી કે કૃ ણ શ દ મારા
વનનો પયાય બની જશે. સખા, તમે ણો છો, સમ છો, સ યને અને સંવેદનોને... કુ ે ના યુ ની
પૂવસં યાએ હં ુ બધું જ સ ય... કહી દઈશ... તો યુ અહ જ રચાશે... પાંચ પિતઓ સાથે
એકસરખી િન ાથી વવું... સરળ નથી મધુસૂદન... અને આજ ે એ િન ામાં નાની સરખીય િતરાડ
દેખાશે તો...”

તો આ િતરાડ હતી એ!

અને છતાં, કેટલો ઝળહળતો કાશ આંખો આં નાંખે એમ આટલી નાની સરખી િતરાડમાંથી ધસી
આ યો હતો!

પાંચ-પાંચ પુ ોનાં મૃ યુ સમયે વ થ રહીને વીકાર કરનારી આ ખડક જ ેવી મહારા ી મા

આશંકાથી આટલી બધી વી જશે એવું અજુનની ક પનામાંય નહોતું.

ૌપદી અને કૃ ણના તમામ સંગો એની આંખ સામે સડસડાટ પસાર થવા લા યા. એના મૃિતપટ પર
અંકાયેલી તમામેતમામ ઘટનાઓ આજ ે ણે એને કહી રહી હતી કે “દોડ પાથ... આ મા ચા યો
જશે, તો દેહ પણ નહ રહે .”

મૂિછત ૌપદી તં ામાં અ ફુટ બડબડી રહી હતી.

“સખા, હં ુ આવીશ. હં ુ પહ ચીશ સખા... મારી તી ા કર ... સખા, કૃ ણ...”

અજુને મૂિછત... તં ામાં અ ફુટ બડબડી રહે લી ૌપદીને બે હાથમાં ઉપાડી. એનો અંબોડો ખૂલી ગયો
હતો. એનું ઉ રીય અને વાળ જમીન પર ઘસડાતાં હતાં. બંને હાથ િન ાણ થઈને લટકી ર ા હતા.
કંચુકી સહે જ નીચી ઊતરી જવાને કારણે તનોની વ ચેની કંદરા વધુ પ થઈ હતી. એના ગળામાં
પહે રેલી સુવણ અને મોતીની માળાઓ ગળાની પાછળ ચાલી ગઈ હતી અને વાળની સાથે એ પણ
લટકી રહી હતી. એના પગ િન ાણ થઈને ઘૂંટણમાંથી વળી ગયા હતા.

અજુને એને ચકીને સીધી રથ તરફ દોટ મૂકી. મણી પળભર એને ઈ રહી. રોકવાનું સામ ય
તો એનામાં હતું નહ , પરં તુ મનોમન એણે જગતિનયંતાને ાથના કરી. “આ ી... સમય સાથેની
હરીફાઈમાં આગળ નીકળીને કૃ ણ સુધી પહ ચી ય, એટલું કર . એમાં સૌનું ેય છે... ેય કર ...
શાંિત: શાંિત: શાંિત:...!”

અ થ વૃ ના ટેકે આંખ મ ચીને બેઠલ

ે ા કૃ ણે હળવેકથી આંખ ઉઘાડી. ચારે ય તરફ યું. મ યા નનો
સૂય હવે તી તપી ર ો હતો... પીપળાનું ઝાડ સુંદર છાંયડો કરીને કૃ ણના માથે ણે શેષનાગ ફણા
માંડીને બેઠા હોય એમ ઠંડક આપી ર ું હતું. જરા હ ય ઘૂંટણ વાળીને ઉભડક બેઠો હતો.

“રથના ઘૂઘરા બો યા ભાઈ?”

“ના ભુ... હ તો કોઈ આ યું નથી.”

“ મણા...” કૃ ણના ચહે રા પર એક રમિતયાળ મત આવી ગયું, “મન કેવું છે નહ ? જ ેની રાહ તું
હોય, એને જ ઝં યા કરે છે... અને એમ માનતાંય અચકાતું નથી કે એ આવી પહ ચશે.”

“અજુનની રાહ જુઓ છો ને ભુ?”

“હા, અજુનનીય ખરી!”

“એની સાથે કોઈ બીજુ ં પણ આવશે ભુ?”

“એ તો એ ણે!”

કૃ ણની આંખો વારં વાર ઢળી પડતી હતી. ગળે શોષ પડતો હતો. બંધ આંખોની સામે ત તના રં ગો
લીલાઓ કરી ર ા હતા. મોરિપ છ લહે રાઈ લહે રાઈને એમના ચહે રા પર વહાલ કરી ર ું હતુ.ં
વૃંદાવનની ગલીઓમાં રાધાનાં ઝાંઝર વાગતાં હતાં કે પછી ઇ થની શેરીઓમાં અજુનનો રથ
ા રકાધીશના વાગત માટે આ યો હતો.

મણીના ચંદનહારની ઘૂઘરીઓ રણકતી હતી આ કે સ યભામાનાં કંકણ પર જડેલી નાની-નાની

સુવણવેલીઓના ફૂલ સુંદર રણકાર કરતાં હતાં!

વલો ં કરતી માની ચૂડીઓ હતી કે એના માથે વારં વાર હાથ ફે રવતી દેવકીની સૂકી હથેળીઓમાં
પહે રેલી બ બે સુવણબંગડીઓ એકબી સાથે અથડાઈને આ અ ભુત અવાજ કરતી હતી.

કોણ ણે યાંથી આટલા બધા અવા એકસામટા કૃ ણના કાનમાં ગુંજતા હતા. એમણે આંખો બંધ
કરી લીધી. ફરી એક વાર શાંત થઈને એમણે તી ા કરવા માંડી.

“આ શું કરો છો સખા?”

“કેમ? આટલા મોટા ય માં મા ં પણ તો કોઈ યોગદાન હોવું ઈએ!”

“પરં તુ, આ?” ૌપદીના અવાજમાં અનહદ આ ય હતું.

“હાથ છોડી દો સખી, બધા ઈ ર ા છે.”

અને ૌપદીએ શરમાઈને કૃ ણના હાથ છોડી દીધા.

રા ે યારે સૌ સાથે મહે લના ાંગણમાં ખુ ા આકાશ નીચે સુવણઆસનો મુકાવીને બેઠા, યારે
અજુન ખડખડાટ હસી ર ો હતો.

“યા સેનીને આટલું શરમાતાં તો મ યારે ય નથી ઈ.”

“એમાં આટલું બધું હસવા જ ેવું શું છે?”ભીમસેન જરા અકળાયેલા હતા.

“મ યારે સખીને ક ું કે બધા ઈ ર ા છે, યારે એમણે તરત જ મારા હાથ છોડી દીધા, ણે કે એ
હાથ પકડવામાં કોઈ ચોરી હોય.”
અજુન હ યે ખડખડાટ હસી ર ો હતો...“ચોરી તો ખરી જ ને, પાંચ-પાંચ પિતઓ હોવા છતાં એક
સખાના હાથ પકડીને આમ હે રમાં...”

“અરે ! એ એંઠી પતરાવળીઓ ચકી ર ા હતા. હં ુ રોકું નહ ?...”

“તમે રો યો, એમાં તો આ મદીવાળા, કંકણે મઢેલા હાથે હે રમાં મારા હાથ પક ા, આથી વધુ
સ ભા ય કોનું હશે?” કૃ ણ હસી પ ા. ફરી શરમાઈ યા સેની.

અજુન હ ય હસી ર ો હતો. યા સેની શરમાઈ રહી હતી અને ભીમસેન અકળાયેલા હતા.

ઇ થમાં રાજસૂયય ની સમા ની સાંજ હતી આ.

ૌપદી હવે ચ વત પિતઓની રાણી હતી... ઇ થ અજ ેય હતું.

અને છતાંય, હસતા, ૌપદીની ઠેકડી ઉડાડી રહે લા કૃ ણને આવનારી ણો ભીતરથી િવચિલત કરી
રહી હતી. કેમ રોકવી એ ણને, એ નહોતું સમ તું એમને.

અચાનક એમની શાંત અને ચૂપચાપ બેઠલ

ે ા સહદેવ સાથે અથડાઈ ગઈ. સહદેવ આકાશમાં કોણ
ણે શું ઈ ર ો હતો. કૃ ણ સાથે મળતાં જ સહદેવે આંખો નમાવી લીધી. એક અ ર પણ
બો યા િવના બંને વ ચે ણે કેટલીય વાતોની આપ-લે થઈ ગઈ.

“ફળ ખાવાની ઇ છા છે, સખી.” કૃ ણે ક ું.

“હમણાં જ લઈ આવું.” ૌપદી ઊઠી.

“દાસીઓ નથી?” અજુને ૌપદીનો હાથ પક ો.

“સખા માટે દાસીઓ નથી.” ૌપદી હાથ છોડાવીને ચાલી ગઈ.

ફરી એક વાર સહદેવ અને કૃ ણે એકબી સામે યું, આ વખતે આંખો ઝુકાવવાનો વારો કૃ ણનો
હતો.

ૌપદી હાથમાં ફળોનો સુવણકટોરો લઈને પાછી ફરી.

મહાલયની પરસાળમાં ચાલતી ૌપદીના કાનનાં ર નફૂલ આછા અંધારામાં ચમકી ર ાં હતાં. એ
ર નફૂલથીય તેજ વી એની આંખો, એના વાળનો હાલકડોલક થતો ખૂલવા આવેલો અંબોડો,
અંબોડામાંથી નીકળી આવેલી એક-બે લટો, સીધી, તી નાિસકા, બે હોઠ અને સુંદર ગોળ હડપચી...
લાંબી, મીણમાંથી કોતરી કાઢી હોય એવી ીવા... અને, ીવાની નીચે થોભી ન શકે એવો
તનોનો ઢોળાવ...

પાતળી બે હાથની હથેળીમાં સમાઈ ય, એવી કમર અને એના પર ર નજ ડત ક ટબંધ... એના
ઝાંઝરનો રણકાર ધીમે ધીમે ન ક આવતો ગયો...

“લો સખા.” એણે સુવણકટોરો સામે મૂકેલા આસન પર મૂ યો... કૃ ણે કટોરાની અંદર મૂકેલી છરી
ઉપાડી અને ફળ સમારવા માં ું. સહદેવ સાથે મળતાં જ સહદેવ હસી પ ો... સકારણ!

ફળ સમારતા કૃ ણને સહદેવનું હા ય પહ ચે તે પહે લાં એમના હાથમાં છરી વાગી અને લોહી દદડી
પ ં.ુ કોઈને કંઈ સમ ય તે પહે લાં ૌપદીએ પોતાનું મહામૂલું જરી અને રે શમનું બનેલું ઉપવ ચીરી
ના યું અને કૃ ણની આંગળીએ બાંધી દીધું.

અજુન, ભીમ અને યુિધ ર ત ધ થઈને ઈ ર ા.

સહદેવ ધીમું હસીને ઊભો થઈ ગયો. અને કૃ ણની સામે ઈ ફરી એક વાર હસી પ ો! કોઈને
સમ યું નહ આ હા ય કૃ ણ િસવાય.

કૃ ણે ૌપદીનો હાથ પકડી લીધો.

“કૃ ણા... સખી... આજ ે આ સૌની સમ હં ુ તમને વચન આપું છુ ં કે આ વ માં જ ેટલા તાંતણા છે,
એટલાં વ ો હં ુ તમને સમય આવે પૂરીશ.”

ફરી હસી પ ો સહદેવ!

“મને એટલાં વ ોની યારે ય જ ર નહ પડે, વાસુદેવ... વનમાં ર ા પછી મને વ કલ જ ગમે છે... આ
જરીનાં વ ો મને અખરે છે. મને એ ફૂલોના દાગીના અને વ કલનાં વ ો સાથે મોહ થઈ ગયો છે. મને
આ વ માં રહે લા તાંતણાઓની તો ખબર નથી, પણ તમારી સાથેના મારા સંબંધનો તાંતણો અકબંધ
રહે , એવું વચન આપો ગોિવંદ.” કૃ ણે નેહથી ૌપદીનો હાથ પકડી લીધો.

“એ વચનની જ ર છે તમને, સખી!”

ૌપદીસ હત યાં બેઠલ

ે ા સૌની આંખો ભીની થઈ ગઈ. કેટલો પિવ અને છતાં કેટલો અંગત સંબંધ
હતો આ. શું નામ હતું આ સંબંધનું?

મૈ ી? ેમ? કે પછી...

“મને હોડમાં મૂકતાં પહે લાં, પોતાની તને હાયા હતા મારા પિતઓ... તો પછી મને હોડમાં મૂકવાનો
અિધકાર કોણે આ યો એમને. કઈ રાજનીિત છે આ...? આ હં ુ તમને પૂછુ ં છુ ં િપતામહ...
મહારાજ ધૃતરા , કાકા ી િવદુર... કેમ? કેમ વીકાય છે આ તમને? હં ુ તમારા કુ ળની કુ ળવધૂ છુ .ં ..
શું કુ ળવધૂને ૂતમાં હારી- તી શકાય? એ જ તમારા કુ ળની પરં પરા છે?” ૌપદીનો ફાટેલો અવાજ
આંસુમાં ઝબોળાઈને રા યસભામાં ગું ર ો હતો. સવનાં નીચાં નમેલાં મ તકો ૌપદીના ોના
ભારથી વધુ નમી ર ાં હતાં.

“હં ુ તમને પૂછુ ં છુ ,ં મારા નો ઉ ર આપો...” ૌપદીના અવાજમાં અ િશખાનું તેજ હતું.

“ ? દાસીઓને પૂછવાના અિધકાર નથી હોતા, એમણે તો આ ાનું પાલન કરવાનું હોય છે...
ચૂપ રહે , નહ તો તારા મોઢે પણ મા ગાંધારીની આંખો જ ેવો પ ો બંધાવી દઈશ.” દુય ધને અ હા ય
કયુ.

“મને ચૂપ કરીશ... પણ ઇિતહાસને કેમ ચૂપ કરીશ દુય ધન?”

“ઇિતહાસ તને કૌરવકુ ળની પટરાણી તરીકે મરણમાં રાખશે... ભૂલી આ... પાંચ નપુંસક પિતઓને,
જ ેમણે તને ૂતમાં વ તુ સમ ને દાવ પર લગાવી.”

“તું યાં જુદો છે? ત પણ વ તુ સમ ને તીને મને?”

“ તનો મ હમા છે... હારનારા પાસે શું બચે છે? અપમાન િસવાય.”
“દુય ધન, મારે તને એક પૂછવો છે... આ કૌરવકુ ળની રાજસભામાં ઉપ થત તમામ પુ ષોને એક
પૂછવો છે : મારા પિતઓ પહે લાં મને હાયા કે વયંને? વયંને હાયા પછી, મને હોડમાં મૂકવાનો
એમને કોઈ અિધકાર છે? યાય શું કહે છે? રાજનીિત શું કહે છે? ધમ શું કહે છે?”

“કોઈ કાંઈ નથી કહે તું, દુય ધનના તાપ સામે બધા ચૂપ છે અને આવનારી સદીઓ સુધી બધા ચૂપ
રહે શે.”

“એમ તું માને છે, દુ ા મા...”

“હવે એક પણ શ દ વધારે બોલી છે ને તો રા યસભાની વ ચે તારાં વ ો ખચાવીને તને ન

કરીશ.”

“હં ુ ઇ છુ ં છુ ં કે તું એમ કરે , કારણ કે હ હં ુ શાંત છુ ,ં તને શાપ આપી શકું એટલી પીડા નથી આપી
ત મને. મને એટલી પીડા આપ... કે હં ુ કૌરવકુ ળને સવનાશનો શાપ આપું.”

ફરી દુય ધનનું અ હા ય ગું યું... એના પડઘા પ ા રા યસભાના ગુંબ માં... “તું? શાપ આપીશ?”

યારનો ચૂપચાપ બેઠલ

ે ો કણ હવે રહી ન શ યો... એણે પોતાના અપમાનનો બદલો લેવા ભ ખોલી :

“શાપ સતીઓ આપે... પાંચ પિતઓની પ ની સતી ન કહે વાય... વે યા કહે વાય. પાંચાલી... પાંચ
પિતની પ ની...” હ યો કણ, કડવું... ઝેર એની રગરગમાં યા યું હતું. આજ ે પણ વયંવરમાં સાંભળેલા
પાંચાલીના શ દો એની િન ા ઉડાડતા હતા.

“ચૂપ... યા સેની છે મા ં નામ... ય માંથી જ મેલી, ય ની વાળા જ ેટલી પિવ એટલી જ તેજ વી..
મહારાજ ુપદની પુ ી, ૌપદી... ાત: મરણીય સતીઓમાં નામ છે મા ં ... એક પ ની સાથે પણ
િન ાથી ન વી શકતા તમારા જ ેવા નપુંસકોને શું સમ ય કે એક ી માટે પાંચ-પાંચ પિતઓ સાથે
સંપૂણ િન ાથી અને સમપણથી વવું કેટલું અઘ ં છે. એકસરખી િન ાથી પાંચ પિતઓને ેમ કરવો
સામા ય ી માટે શ ય નથી... પાંચે પાંડવોને અંદરઅંદર ઝઘડાવી, છૂટા પાડવા મારે માટે ચપટી
વગાડવા જ ેટલું સરળ કામ હતું. પરં તુ એ પાંચેયને મ બાંધી રા યા, મારા ેમમાં, મારી િન ામાં, મારા
સ યમાં અને મારા પિત તમાં. એ તમામ શરતો વીકારી, એ તમામ અપમાનો, એ તમામ ખૂંચતાં,
ખૂંપી જતાં અ હા યો સાંભળીને પણ હં ુ મારા પિત તવચનમાંથી ચિલત નથી થઈ.
મા િવચાર કરો કે, એક પળ માટે પણ હં ુ મારી િન ામાંથી ચિલત થઈ હોત તો શું થાત? આ પાંચ
ભાઈઓ જ ે તમારી સામે બેઠા છે, એ પાંચેય જુદી જુદી દશામાં હોત. મોતી જ ેમાં પરોવાય એ દોરો
કદી કોઈને દેખાતો નથી, પણ એ દોરાએ અખંડ રહીને મોતીની પં ત સાચવી રાખવાનું કામ કરવાનું
હોય છે. એ કામ કયુ છે મ, સૌને એકસૂ માં બાંધવાનું, સૌને સાથે રાખવાનું.

કોઈ બી ને ચાહવાથી પહે લી ય ત તરફની િન ા કેવી રીતે ઘટે એ મને નથી સમ તું. કેટલીક
ય તઓ પાસે અ ભુત મતા હોય છે ેમ કરવાની અને એવી ય ત એકથી વધુ લોકોને મ ે કરી
શકે, ભરપૂર ેમ કરી શકે અને છતાં એનો ેમ વધે, ઘટે નહ . બે દીકરાઓને એકસરખો ેમ કરતી
મા સામે કેમ િવરોધ નથી કોઈને? અને પિત કે પુ ષની વાત આવે યારે સમાજ તરત સંકુિચત થઈ
ય છે.

...અને એના કારણે ઘ ં સ ું છે મ... મા ં વ વ, મા ં ી વ અને મા ં અ ત વ હોડમાં મૂકવું પ ું

છે અવારનવાર. મા ં સ ય સાચવવા માટે રોજ ેરોજ અ પરી ાઓમાંથી પસાર થવું પ ું છે... એક
ીને એની સંપૂણ િન ા હોવા છતાં, રોજ ેરોજ પોતાની િન ા પુરવાર કરવી પડે, એ કેટલું દુ:ખદાયી
છે એ આ પુ ષોની સભાને કદીયે નહ સમ ય. અ યારે આ ણે પણ એના જ કારણે સહી રહી છુ .ં
પરં તુ તેથી શું? તેથી મારી િન ામાં કે મારા વમાનમાં કોઈ ફે ર નથી પડતો. મા ં તો અ ત વ જ
વૈરા માંથી જ યું છે. મારા શરીરમાંથી અ ની વાળાઓ કાઢીને હમણાં આ ણે ભ મ કરી શકું,
મારા પિતઓને, જ ેમણે મને હોડમાં મૂકી કે જ ેણે મને વ તુ માનીને તી.

એક રજ વલા, શણગાર િવનાની, એક વ પહે રેલી ીને રા યસભામાં લાવતા પહે લાં તમારા િ ય
ધમનો િવચાર ન કય ? હં ુ આ કુ ટુબ ં ની કુ ળવધૂ છુ ં અને કુ ળવધૂનું સ માન કુ ટુબ
ં નું સ માન હોય છે.
તમે... િપતામહ ધૃતરા , કાકા િવદુર, ગુ દેવ ોણ સ હત સભામાં બેઠલ ે ા તમામ વીરો અને ાનીઓને
હં ુ ક ં છુ ં કે જ ેણે મને હોડમાં મૂકી એ તમારા જ કુ ટુબ ં નો પુ છે. તમે કોઈએ એને રો યો નહ ?
ઘરની અંદર જ ેને વાયુએ અને ઘરની બહાર જ ેને સૂય પણ ઈ નથી તે હં ુ યા સેની ૌપદી
જનસંમેલનમાં અધવ ે ઊભી છુ .ં .. જ ેનું કારણ મારા પિતઓ છે. એમણે વારં વાર મને અ યાય કય છે
અને છતાં, મારા પાંચેય પિતઓને મા કરતી રહી, અિવરત... હ યે ક ં છુ .ં ..આજ ે પણ, આ ણે
પણ. મારા અપમાન માટે મારા પાંચ પિતઓને હં ુ મા ક ં છુ .ં .. અને તને, તને મા નથી કરતી
દુય ધન... મારા આ અપમાનનો, મારા એક એક આંસુનો બદલો, મારા અજુનનું એક એક બાણ, અને
મારા ભીમની ગદાનો એક એક હાર લેશે... તારાં લેખાં- ખાં થશે... અને તું આ તમામ અ હા યોના
બદલામાં મા ાથ શ, તારા ઘૂંટિણયે પડીને... જ ે ંઘ પર ત મને આમં ી છે, એ જ ંઘ ચીરીને
એમાંથી લોહી મારા વાળમાં નહ સ ચું, યાં સુધી આ વાળ નહ બાંધું હવે... દુય ધન, ત એક ીને
એના અંિતમ સુધી ઘસડી છે... અને ીનું વેર અંિતમ હોય છે... કોઈ ીને વેર લેવા સુધી ક ટબ
કરવી અઘરી છે દુય ધન... ી મા છે, ી મમતા છે, ી વહાલ અને સંવેદન છે... પરં તુ જ ેમ
સા રને ઉલટાવતા રા સ થાય છે, એમ જ ીની આ મા, મમતા, વહાલ અને સંવેદનની બી
તરફ વેર વસે છે. હળહળતા ઝેર જ ેવું વેર...અને આજ ે એ ઝેરની લીલાશ મારી નસોમાં યાપી ગઈ
છે... યાં સુધી તારા ર તથી મારા વાળ નહ સ ચું, મારા આ ઝેરના ઝાડને યાં સુધી એને રોજ વેરનું
જળ િપવડાવીશ... આ વચન છે તને ુપદપુ ીનું... યા સેનીનું... મારા વેરની અ માં બળીશ તું, અને
સમ કૌરવકુ ળ.”

ૌપદીનાં આંસુ એની આંખમાં થઈને એના ગાલ પર, એના નાક પર, એના ગળા પર થઈને છેક છાતી
સુધી વહી આ યાં હતાં... બોલતી વખતે એના હોઠમાંથી લાળ ટપકતી હતી... ોધમાં ૂજતી ૌપદી
ર તવણ થઈ ગઈ હતી... એનું આખું શરીર પવનમાં કાંપતા પાંદડાની જ ેમ ૂજતું હતું...એના શાપ
આપવા ચકેલા હાથ અ ધર જ અટકી ગયા... અને ૌપદીએ મોટા અવાજ ે, આખીય રા યસભામાં
પડઘાય એટલા મોટા અવાજ ે પ કરવા માં ો.

“હે ગોિવંદ... હે ગોપાલ... હે ગોિવંદ.. હે ગોપાલ...” એના બંને હાથ ચા હતા. હવે દુ:શાસન એનાં
વ ો ખચે અને એ રા યસભામાં એ ન થઈ ય તો પણ એનો ભય એને નહોતો ર ો ણે!

ૌપદીનો અવાજ ણે એક એક દય પર હથોડા મારતો હતો. એના પિતઓનાં નમેલાં મ તકો ધીરે
ધીરે ણે ચાં થઈ ર ાં હતાં. દુ:શાસને ૌપદીના વ નો એક છેડો પોતાના હાથમાં લીધો,
દુય ધનની સામે યું... દુય ધને ૂ ર હા ય સાથે દુ:શાસનને વ ખચવા આ ા આપી.

ધૃતરા , િવદુર, િપતામહ ભી મના ચહે રા પર ણે કોઈએ કાજળ લ પી દીધું.

ૌપદીનો અવાજ હવે ણે કોઈ ગેબી આકાશવાણીની જ ેમ ગું ર ો હતો... ચોતરફ!

“હે ગોિવંદ... હે ગોપાલ... હે ગોિવંદ.. હે ગોપાલ...” એના બંને હાથ ચા હતા. અને આંખો ાથી
બંધ. એની આંખોમાંથી હ ય અિવરત આંસુ વહી ર ાં હતાં. એના અવાજની તી તા પળે પળે વધતી
જતી હતી... સભામાં તુત તમામ ચહે રાઓ ણે બનનારી કોઈ અિવ મરણીય ઘટનાના સા ી
થવાની પળને ઝંખી ર ા હતા. દુ:શાસન હ ય ૌપદીનું વ ખચી ર ો હતો.

અચાનક ૌપદીના ચહે રા પર કોઈ અપાિથવ તેજ ઝળકી ઊ ું, એના અવાજમાં કોઈ અજબ મધુરતા
અને સ ય વે યાં ણે!

... દુ:શાસન વ ખચતો ર ો... ખચતો ર ો... ખચતો ર ો... ખચતો ર ો...

અને, ૌપદીનો અવાજ રા યસભામાં ગુંજતો ર ો... ગુંજતો ર ો... ગુંજતો ર ો... ગુંજતો ર ો...

“હે ગોિવંદ... હે ગોપાલ... હે ગોિવંદ.. હે ગોપાલ...

હે ગોિવંદ... હે ગોપાલ... હે ગોિવંદ.. હે ગોપાલ...

હે ગોિવંદ... હે ગોપાલ... હે ગોિવંદ.. હે ગોપાલ...”

મૂિછત ૌપદી બંધ આંખે અજુનના હાથમાં અ ફુટ વરે બડબડી રહી હતી.

અજુન એને ચકીને એકી ાસે રથ તરફ દોડી ર ો હતો.

ણે, હવે એને પણ સમ યું હતું કે એના ાણાધાર, એના ગુ , એના સખાની અંિતમ પળો અને એની
વ ચે ખા સું અંતર પડી ગયું હતું!

હર ય નદીના કાંઠ ે સૂય મ યા ને આવી ગયો હતો. જરા પીપળાના ઝાડ નીચે પગ વાળીને બેઠો હતો.
કૃ ણની આંખો અધિનમીિલત હતી. એમણે શાંત મને ત સાથે સવાલ-જવાબ કરવા માં ા... “કોની
રાહ ઈ ર ો છે? કા’ના!”

“કોઈની નહ .”

“સાચે જ?”

“એટલે... જ ેની રાહ છુ ં એ આવશે નહ એ પણ ં છુ .ં ”

“એટલે રાહ જુએ છે એ તો સ ય છે?”

“િચરિન ાની તી ા છે મા .”

“બસ એટલું જ? કોઈ એવું કે જ ેને છોડી આ યો છે પાછળ... એની તી ા નથી તને?”

બંધ આંખે જ કૃ ણ હ યા. “એની તી ા કરીને શું ક ં ? હવે યાં આવશે એ? એને તો ણેય નહ
હોય કે હં ુ ...”

“આવશે તો, કેટલીય ફ રયાદો, કેટલાંય અધૂરાં વા યો, કેટલીય પીડા અને કેટલાય ો આવશે એની
સાથે... ણે છે?”

“પણ આવશે તો ને...”

“સદેહે આવે તો જ આવશે? એનો પશ, એનું હા ય, એનાં રસામણાં-મનામણાં, એના ઝાંઝરનો
રણકાર, એની સુગંધ... શું એ બધું અ યારે અહ નથી?”

“એ તો મારી અંદર છે. હં મેશાં ર ું.”

“એક સંવાદ સતત ચાલતો ર ો છે તારી અંદર... હા અને નાનો સંવાદ... તારી તમામ વાતો, તારી
તમામ પીડાઓ, તારાં તમામ સુખોમાં શું હાજર નહોતી એ? તો પછી, એની તી ા કેમ કરે છે?”

“ખબર નથી. સ ય તો એ છે કે હં ુ કશાયની તી ા નથી કરતો. મા શાંત થઈને એકાકાર થવાનો

યાસ ક ં છુ .ં એ પરમત વ સાથે જ ે મારો જ અંશ છે, અથવા હં ુ જ ેનો અંશ છુ .ં ”

“સ ય...” કૃ ણની અંદર એક બી કૃ ણ સંવાદી ર ા હતા ણે... “પરં તુ તારા અનેક અંશોમાંનો
એક અંશ યારે િવલીન થઈ ર ો હોય, યારે એવો કોઈ ચહે રો તીિ ત નથી તને? હં મેશાં સ ય ક ું
છે તે... હવે શા માટે વને સમ વવાના યાસમાં...”

“ના, ના... એવા કોઈ મમાં નથી હં ુ , સમજુ ં છુ .ં .. છતાં કોણ ણે કેમ, યારે ક...”
કૃ ણની આંખો બંધ હતી. આંખો સામે એક ચંચળ, નમણી, સહે જ ઊજળી ચાંદની જ ેવી ગોરી,
કાળાભ મર વાળ અને નાચતી ૂકુ ટ ધરાવતી એક ક યા તરવરી રહી. યમુનાના જળ જ ેવી ઉછાળા
મારતી ચંચળતા, હરણ જ ેવી ભોળી-િનદ ષ આંખો કૃ ણને તાકી રહી હતી અને પૂછતી હતી :

“તું સમજ ે છે શું તારી

તને?” એના ચહે રા પર સહે જ ગુ સાની અને સહે જ તડકાની લાલાશ હતી.
એનું આખું શરીર પાણીમાં ભ યેલું હતું. એના કાળા લાંબા વાળ પર પાણીનાં ટીપાં મોતીની જ ેમ
ચમકતાં હતાં. એના ગુ સામાં સહે જ ખુ ા હોઠ થરથરી ર ા હતા. ભીના શરીર પર ઓઢણી ચ ટી
ગઈ હતી. એનો વીસ હાથનો ઘાઘરો પાણીમાં પલળીને એના શરીરની એક-એક રે ખા પ કરી ર ો
હતો. એણે એના હાથ આગળ કયા, એમાં ફૂટલે ું માટલું હતું... એમાં હ ય ચાંગળુંક પાણી બાકી હતું...
એ પાણી એણે કા’ના પર ફ યું... ોધમાં!

“ના, ના... તું મને એક વાત કહે કે તું તારી તને સમજ ે છે શું? મારે યાં માટલાં મફત નથી આવતાં,
આ શી ટેવ પડી છે તને જતી-આવતી ગોપક યાઓનાં માટલાં ફોડવાની?” કૃ ણ હસતો હતો
ખડખડાટ... એ ણતો હતો કે આ ોધ કંઈ લાંબો સમય નથી ટકવાનો... આ તો રોજનું હતું. કૃ ણ,
બલરામ અને એના સાથી ગોપબાલકો યમુનાના કાંઠ ે ફે લાયેલાં ઘેઘૂર વૃ ો પર સંતાઈને બેસતા. જતી-
આવતી ગોપક યાઓનાં માટલાં ગોફણમાં પ થર ભરાવીને ફોડતા...

બધી જ ગોપબાિલકાઓ ોધે ભરાતી. એ ણતી કે આ કામ કા’ના િસવાય કોઈનુંય ન હોય ને છતાં,
કા’નાના મોહક હા ય સામે એની મીઠી દલીલો અને મનામણાં સામે, એના બંસીના સૂર સામે િનરાધાર
થઈ જતી... પરં તુ રાધા કંઈ જુદી હતી. એના પર કા’નાનો મોહ બહુ કામ ન કરતો.

અને આજ ે રાધાનું માટલું ફૂ ું હતું. બલરામ અને બી ગોપબાલકો તો નીચે ઊતરવા જ તૈયાર
નહોતા. બધા ણતા કે રાધાનું મ ત ક ફટકે, એટલે આવી બ યું ણવું.

“તું મને કહે કે તું તારી તને સમજ ે છે શું?” રાધાએ ી વાર પૂ ું. કા’નો હ હસતો હતો.
રાધા ન ક આવી. ગોપબાલકો ણતા હતા કે હવે શું થવાનું છે. ોધે ભરાયેલી રાધા અને તોફાની
કા’ના વ ચે ભયાનક યુ ની રાહ તા એ ગોપબાલકો બલરામ સ હત ફફડતા વે વટવૃ પર
સંતાઈને બેઠા હતા, પરં તુ કા’નો તો જરાય ડયા િવના યાં જ ઊભો હતો. રાધા ન ક આવી, એણે
કા’નાની આંખમાં યું. કા’નાનું હસવું ચાલુ જ હતું. રાધાએ પોતાના હાથમાંનું ઠીક ં કા’નાના માથા
પર ફો ું... થોડુઘં ં પાણી કા’નાના ચહે રા પર થઈ, એના હોઠ પર આ યું. એ બે-ચાર િબંદુ પાણી
કા’નો પી ગયો.

“વાહ રે , રાિધકે, તારા હાથનું પાણી તો શેરડીના રસ જ ેવું લાગે છે.”

“ચૂપ રહે . સારો નથી લાગતો.”

“કોને તને?” એ હ હસતો હતો. એના યેક

મત સાથે રાધાનો ોધ વધતો જતો હતો.
ગોપબાલકો ઝાડ ઉપર ગભરાઈ ગયા હતા. રાધા વધુ ન ક આવી. “આજ ે તારી માને રાવ ના ક ં તો
કહે જ ે મને.”

કા’નો બો યો, “ચાલ હં ુ સાથે આવું. વળી યાં ગોતશો મને?”

“તને સહે જ પણ લાજ નથી કા’ના?”

“લે, મને શેની લાજ હોય, હં ુ તે કંઈ છોકરી છુ ?ં ”

હવે વધુ ભા ડી કરવામાં કંઈ વળવાનું નથી એમ સમ ને રાધાએ ક ું, “ચાલ નવું માટલું અપાવ
મને.”

“હા, હા... ચાલને.” કા’નાએ ક ું. રાધા ઘડીભર ઈ રહી એને. એ િનખાલસ હા ય, એ મોહક
આંખો, એ યામ વણ, એ ઘુંઘરાળા વાળ, વાળમાં ખોસેલું મોરિપ છ!

“કેમ આને ઈને ોધ ઊતરી ય છે મારો? એવું તે શું છે એનામાં...” રાધા મનોમન સંવાદ કરી
રહી.

કા’નો હ ય યાં ઊભો હતો. “ચાલ... ચાલ, મોર-પોપટ ચીતરે લું માટલું અપાવું.”

“મને આવડે છે... હં ુ ચીતરી લઈશ મોર-પોપટ.”

“તને મોર-પોપટ ચીતરતાં આવડે છે?”

“હા, ઘણાં સરસ. આ જ ે માટલું ત ફો ું ને એના પર જરા. મ કેટલી મહે નત કરી હતી.” કા’નાએ
સાચે જ એક ઠીક ં ઉપાડીને યુ.ં પછી બીજુ,ં પછી ીજુ ં અને પછી ધીમે રહીને રાધા પાસે ગયો
અને પોતાની વાંસળી આગળ કરી.

“લે, મને ચીતરી આપને!”

“આના પર?” રાધાની હરણ જ ેવી આંખોમાં આ ય હતું. “આ લાકડાના ટુકડા પર?”

“ઓ ગાંડી, આ લાકડાનો ટુકડો નથી.”

“તો શું છે આ?” રાધાએ ખભા ઉલા ા અને પેલો વાંસનો ટુકડો ફે રવીને યો.

“આ તો વાંસળી છે.”

“વાંસળી? એ વળી શું?”

“આ તો વાિજં છે, ફૂંક મારો ને એમાં ાણ આવે.”

“ , ... એવું તે કંઈ હોતું હશે?”

“નથી માનતી?”

“જરાય નહ . તું તો છે જ જુ ો, ગામમાં બધા કહે છે.”

“પણ તારી સાથે જુ ુ ં નહ બોલું.”

“કેમ?”

“ખબર નથી, પણ તારી સાથે જુ ુ ં બોલવાનું મન નથી થતું. તારી આંખોમાં છુ ં ને પછી સાચું જ
બોલાઈ ય છે.”

“ , ... મારે તારી સાથે કોઈ વાત નથી કરવી.”

“વાત નહ કરતી, વાંસળી તો સાંભળીશ ને?” રાધાની આંખોમાં હા હતી... કુ તૂહલથી છલોછલ હા.
છતાં એણે ડોકું ધુણા યું. “ , .. મારી પાસે સમય નથી. એવા લાકડાના ટુકડાનાં વાિજં ો
સાંભળવાનો. તું જ વગાડ ને તું જ સાંભળ...” એણે પોતાનો ઘાઘરો પોતાના ઘૂંટણ પાસેથી પકડીને
પગથી છૂટો કય , ખંખેય , ભીના વાળ ઝટકોયા, ઓઢણી સરખી કરી... અને, પોતાના સ દયથી સંપૂણ
સભાન થઈ, લચકતી ચાલે ચાલવા માં ું. હ એ દસ ડગલાંય દૂર નહ ગઈ હોય, અને કોણ ણે
યાંથી હવામાં એક અભાન ેરતો અવાજ રે લાવા લા યો... એ અવાજ ણે એને પોતાની ન ક
બોલાવી ર ો હતો... અજબ ખચાણ, અજબ માદવ અને અજબ સંમોહ હતો એ અવાજમાં!

રાધા પાછળ તો ન ફરી, પણ આગળ જતી અટકી ગઈ.

એ અવાજ ધીમે ધીમે એની ન ક આવી ર ો હતો. રાધાની આંખો મ ચાવા લાગી... એ સૂર ણે
નાગણની ઉપર િબન દુ કરે એમ દુ કરી ર ો હતો એના પર.

“રાધા...” આ અવાજ પણ ણે એ સૂરનો, એ સંમોહનો ભાગ હતો. એક હાથ એના હાથ સુધી
લંબાયો અને એના હાથને ણે કોઈ ફૂલોની ડાળીનો પશ થયો. રાધા નહોતી ણતી કે આ વ ન
હતું કે સ ય. એને ણવુંય નહોતું... એને તો બસ, આ સૂરની, આ ફૂલોની, આ મહે કની અને આ
સંમોહની વહી રહે લી નદીમાં પ ા રહે વું હતું... એનો ઊછળતો, પછડાતો, અથડાતો, ફીણ ફીણ કરતો
વાહ એને યાં લઈ ય, યાં જવું હતું એને.

એ સૂર એના શરીરની આરપાર થઈને એને વ ધી ર ા હતા. એ સંમોહ એની આસપાસ કોઈ
નાગચૂડની જ ેમ વ ટળાઈ ર ો હતો... એ પશ એને સં વનીની જ ેમ એક નવી રાધા બનાવીને
જગાડી ર ો હતો.

“મા... મા...” એક યુવાન છોકરી બૂમ પાડતી રસોડામાંથી ઓસરી તરફ આવી અને એણે યાનથી યું
એ ી તરફ, જ ેને એણે ‘મા’ કહીને બોલાવી હતી.

કાન પાસે સહે જ ધોળા વાળ... આછી કરચલીઓવાળું કપાળ, તગતગતી ચામડી, આ મરે ય
સંઘેડાઉતાર કાયા અને લાલ ગવનથી ઢંકાયેલી પીઠ, સહે જ ખસી ગયેલા ગવનમાંથી સપાટ લીસી
પીઠનો એક ભાગ દેખાતો હતો. ખોબામાં સમાય એવડો અંબોડો હ યે કાળો હતો. ગરદન પર ઝૂકી
આવેલા અંબોડામાંથી બે-ચાર લટો છૂટી પડીને એના કપાળ પર, ગાલ પર ઝૂલી રહી હતી... િવશાળ
હરણ જ ેવી આંખો વલોણા પાસે બેસીને થર થઈ ગઈ હતી. બે આંખો જ ેમાં સહે જ ભીનાશ હતી, એ
યાંક દૂર કશુંક ઈ રહી હતી. વલોણાવાળા હાથ થર થઈ ગયા હતા. હાથ ઉપરનાં છૂદં ણાં અને બે
લાલ રં ગનાં બલોયાં એમ જ અવાજ કયા િવના બે લાલ હોઠની જ ેમ ચૂપચાપ થર હતાં.

“મા... મા...” એક સુંદર યુવાન છોકરી એને હલબલાવી રહી હતી. “રાધામા... ઓ રાધામા...”

ી અચાનક ચ કી. એણે પેલી છોકરી સામે યું.

“શા િવચારમાં પડી ગયાં હતાં?” એ છોકરીએ પૂ ું.

ીએ એની આંખો ગરદન ફે ર યા િવના છોકરી તરફ ફે રવી. સહે જ કરચલીવાળો પણ ખૂબ સુંવાળો
હાથ છોકરીના ચહે રા પર ફય .

“કાંઈ નહ .” એ ીએ જવાબ આ યો, જ ેને પેલી છોકરીએ રાધામા કહીને બોલાવી હતી, “અમ તી
જ.”

“વલો ં તો યારનું થઈ ગયું છે મા, તમે અહ બેસીને શું કરો છો?”

“હ!?” રાધા હ યે બે યાન હતી.

“રોજ છુ ,ં તમે ડા િવચારમાં ગરકાવ થઈ વ છો. બેઠાં બેઠાં તમારી આંખમાં આંસુ આવી ય
છે. શું વાત છે મા? કોઈએ દૂભ યાં છે તમને?” એ છોકરીએ પોતાના ગાલ પરથી રાધાનો હાથ લઈ
પોતાના હાથમાં પક ો અને પલાંઠી વાળીને બેસી ગઈ.

“ના રે ... એવું કંઈ નથી.” રાધાએ જવાબ આ યો. એની આંખોમાં આછી આછી ભીનાશ હ યે તરવરી
રહી હતી.

“મા, કોઈ વાત છે, જ ે તમે અમને કહે તાં નથી. મનમાં ને મનમાં મૂંઝાવ છો.” રાધા અિનમેષ ઈ રહી
પેલી છોકરી સામે.

“ખરી છે, ક ા િવના જ મારા મનની વાત સમ ય છે. ભગવાન દીકરી આપવાનું ભૂલી ગયો,
એટલે તને મોકલી છે.” રાધાએ પેલી છોકરીને ક ું.
“તમે વાત બદલો છો.” પેલી છોકરી વાતનો તંત નહોતી છોડતી.

“બેટા, કોણ ણે કેમ મન મૂંઝાયા કરે છે. યાંક કશુંક અણગમતું — અજુગતું બની ર ું છે.”

રાધાએ આ છોકરી વાત નહ છોડે એમ માનીને મન ખોલી ના યું.

“શું મા?” છોકરી સહે જ અચકાઈ, પછી રાધાની આંખોમાં ડુ ં યું. દૂર સુધી ફ ત િવશુ િનમળતા
અને ભીનાશ હતી. “મ તો કંઈ કયુ નથી ને? મારે લીધે...”

“અરે , ના રે ...” રાધાએ ક ું, “ગાંડી... તા ં મુખ ઈને તો વવાનું મન થાય છે. કેટલી મીઠડી અને
વહાલસોયી છે તું.”

છોકરી રાધા સામે ટગરટગર ઈ રહી હતી. “બાપુએ તો કંઈ...”

“ના, ના.” રાધાએ ક ું.

“તો પછી?” છોકરીએ પૂ ું.

રાધા થોડી વાર શાંત રહી, ચૂપચાપ... દૂર આકાશમાં સફે દ વાદળોના ઢગલા ઈ રહી. પછી અનંતમાં
તાકતી હોય એમ ધીમે રહીને હોઠ ફફડા યા : “મને લાગે છે, ઋણાનુબંધ પૂરો થયો.”

“મા...” પેલી છોકરીના ચહે રામાં અનહદ આ ય હતું.

રાધા હ યે આકાશમાં ઈ રહી હતી. ણે યાં ઊભેલા કોઈ માણસને કહે તી હોય એમ એણે ક ું,
“મને ખબર હતી... તારે તો બહાનું જ ઈતું હતુ,ં પણ એક વાત મરણમાં રાખજ ે, જ ેમ ગોકુ ળથી
મારી ર લીધા િવના નહોતો જઈ શ યો, એમ હ યે...”

“કોની વાત કરો છો મા?” છોકરીએ આકાશ તરફ યું. ઘેરા ભૂરા આકાશમાં છૂટાંછવાયાં વાદળાં
હતાં... ત તના આકારો રચતા ના ઢગલા જ ેવાં ધોળાં વાદળો ફે લાયેલાં હતાં. રાધાની આંખો
હ યે એ ઢગલાઓમાં ણે કશુંક શોધતી હતી. “મા, ઓ રાધામા.” પેલી છોકરીએ ફરી રાધાની તં ા
તોડી નાખી.
“હ!?” રાધાએ ક ું ચ કીને... અને પછી, ણે કાંટા વા યા હોય એમ ઊભી થઈ ગઈ. કોઈ જવાબ
આ યા િવના રસોડા તરફ આગળ વધી ગઈ.

પેલી છોકરી, જ ેનું નામ શુ ા હતું... એ, રાધાને જતી ઈ રહી. આ મરે પણ એની ચાલની લચક
કોઈ યુવાન ક યાને શરમાવે એવી હતી!

“ યામા...” અંદરથી રાધાએ બૂમ પાડી. આ છોકરીનું નામ આમ તો શુ ા હતું, પણ છે ા કેટલાક

સમયથી એની સાસુ એને ‘ યામા’ કહે તી.

યારે ક સમ તી, યારે ક ન સમ તી આ અકળ પોતાની સાસુ રાધાને શુ ા અથવા યામા ખૂબ
ચાહતી અને ણે-અ ણે રાધા પણ આ છોકરીમાં પોતાની યુવાની વા લાગી હતી.

શુ ાનાં લ ને ણેક વષ થયાં હતાં અને એક દવસ સાંજ ે એને અને એના વર આયકને ખૂબ ઝઘડો
થયો. વાત શું હતી, એ ન સમ યું. પણ શુ ા આખી સાંજ રડતી રહી. જમી પણ નહ . રાધાએ ખૂબ
મનાવી. સસરા અયને પણ મયાદા મૂકીને એક વાર સામે મોઢે જમવાનો આ હ કય . પણ શુ ા ન
ઊઠી તે ન જ ઊઠી.

રાધાને આખી રાત િન ા ન આવી. રાતના ી હરે રાધા ગી. એણે યું તો હ યે શુ ા
ઓસરીના થાંભલાને અઢેલીને બેઠી હતી, આકાશમાં તી... એની આંખો લાલચોળ હતી. યામ રં ગના
ખૂબ નમણા ચહે રા પર હ યે સાંજની ઉદાસી અકબંધ હતી. રાધા જઈને એની બાજુમાં બેઠી. શુ ાને
ખબર હોવા છતાં એણે રાધાની સામુંય ન યું. રાધાએ પણ એને જરાય િવ ેપ કયા િવના મા એના
માથામાં હાથ ફે રવવા માં ો. એના લાંબા સુંવાળા વાળનો અંબોડો છોડી નાં યો અને હળવા હાથે એના
માથામાં આંગળીઓ ફે રવવા માંડી. પેલી છોકરીએ ધીમેકથી એનું માથું રાધાના ખોળામાં મૂકી દીધું.
રાધાનો ખોળો શુ ાનાં આંસુથી પલળતો ગયો.

બંને કલાકો બેઠાં હશે... રાધાએ એક પણ ન પૂ ો, ન શુ ાએ મોઢું ખો યું. છેવટે પોહ ફાટવાની
વેળા થઈ. આકાશ લાલચોળ થઈ ગયું યારે શુ ાએ રાધાના ખોળામાંથી માથું ચ યું. રાધાની સામે
યું. આંખમાં આંખ પરોવી અને રાધાને પૂ ું, “હ મા, ેમ કરવો એ ગુનો છે?”

રાધાએ એની સામે યું, અરીસામાં તી હોય એમ!

“ના દીકરા. ેમ કદીયે ગુનો હોઈ શકે જ નહ .” થોડી વાર બંને શાંત ર ાં. પછી રાધાની આંખો
ભીની થઈ ગઈ. એણે પેલી છોકરીના ચહે રા પર, ગાલ પર હાથ ફે ર યો. “ ીનું દુ:ખ એ છે કે એનો
ે મા અપણનો ેમ હોય છે. કશુંય માં યા િવના મા આપતી, આ યા કરતી ીને પણ જવાબો
મ
આપવા પડતા હોય છે! બેટા, આ સમાજમાં ેમી પિત હોય એ જ રી નથી, વધારે દુ:ખની વાત તો એ
છે કે પિત પણ ેમી નથી હોતો.”

શુ ાએ રાધાના પોતાના ગાલ પર ફરતા હાથ ઉપર પોતાનો હાથ મૂ યો. “મા, મ કદીયે મારા કામમાં
મનચોરી કરી છે? કદીયે મારી ફરજ ચૂકી છુ ?ં તમને કે આયકને મારા કારણે મન દુભાયું હોય એમ
બ યું છે? પ ની તરીકે મ તન-મનથી આયકની પૂરી સેવા કરી છે. પણ મા, મા ં મન...”

“નથી રહે તું બેટા, મન કોઈનાય વશમાં નથી રહે તું.”

“મા, પહે લા વરસાદમાં પલળેલો મનનો એક ખૂણો િજંદગીભર ભીનો રહે , ગમે તેટલો તાપ, ગમે તેટલો
તડકો એને સૂકવે નહ , એમાં કોઈ શું કરે ?”

રાધા કંઈ બો યા િવના એની સામે ઈ રહી. પછી એને ન ક ખચી એનું માથું પોતાની છાતી પર
મૂકી દીધુ.ં માથામાં આંગળી ફે રવતાં રાધાએ ક ું, “ યામા...” શુ ાએ ચ કીને એની સામે યું.
રાધાની આંખો દૂર આકાશમાં ફે લાયેલી લાલીમાં ણે કેટલાંય વરસો પહે લાંનો ઇિતહાસ વાંચી રહી
હતી. આ એક એક અ ર એને માટે ણીતો હતો. આ વાતા એણે પહે લાં પણ સાંભળી હતી, કેટલીય
વાર!

“એક ી માટે એનો ેમ જ એનો ાસ, એનો ાણ છે... એ જ એને વતી રાખે છે અને એ જ એને
મારે છે. દીકરી મારી, પુ ષ માટે અને ી માટે ેમનો અથ જુદો જુદો છે. પુ ષ માટે ેમ
લેવાનું — લીધા કરવાનું નામ છે, યારે ી નદીની જ ેમ વહીને... મીઠુ ં પાણી સમુ માં રે ડી દઈને ેમ
કરે છે. ેમ અને સુગંધનો ધમ આપવાનો છે. પાણીની જ ેમ વહે તો ેમ એક જ દશામાં પોતાના
કનારાની અંદર રહીને વહે તો યેક િબંદુ વન િનમાણ કરે છે પરં તુ કનારા ઓળંગે તો િવનાશ
સજ છે. પાછા વળતાં મૂકી ય છે મા કાદવ અને િવલાપ. ેમ મુ ીમાંની હવા જ ેવો છે. મુ ી ખાલી
છે ને તોય ખાલી નથી! પણ મુ ીમાંની હ તરે ખા લ સાથે ડાયેલી છે બેટા... મદીનો રં ગ જતો રહે ,
હાથની રે ખા નહ . એ તો બાંધેલી મુ ીમાં જ મ સાથે આવે, અને સૌએ એ રે ખાના ચીલે ચીલે ચાલીને
વવું પડે.”
બે ીઓ સૂરજ ઊ યો યાં સુધી એકબી ની કથા વગર બોલે એકબી ને કહે તી રહી. એ દવસથી
શુ ા રાધા માટે યામા બની ગઈ!

“ યામા...” અંદરથી રાધાએ બૂમ પાડી.

“ મા.” કહે તી શુ ા ઊઠીને અંદર ગઈ. છોકરીની વાત ખોટી નહોતી. છે ા કેટલાય દવસથી
રાધાનો આ મા યાકુ ળ હતો. ખાતાં-પીતાં-સૂતાં-વલોણાં કરતાં, ગાયને ઘાસ નીરતાં કે દૂધ દોહતાં ણે
વાંસળીનો અવાજ એનો પીછો નહોતો છોડતો.

કેટલાંય વરસોથી આ અવાજ તો સંભળાવાનો બંધ થઈ ગયો હતો. પોતે જ બંધ કય હતો
સાંભળવાનો.

કા’નો યારે ગોકુ ળ છોડીને મથુરા ગયો એ પછી યમુનાએ પાણી ભરવાય નહોતી જતી રાધા.

“કેટલાં વરસ? કોને ખબર?” ચૂલાની સામે બેઠલે ી રાધાની આંખો ધગધગતી આગ સામે ઈ રહી
હતી. એના હાથ રોટલાનો લોટ ગૂંદી ર ા હતા અને મન િવચારોથી ગૂંદાઈ ર ું હતું.

સામે બેઠલ
ે ી શુ ા ચોખા વીણતી હતી. પણ એની વારે વારે મા તરફ જતી હતી. રાધાને આટલા
ડા િવચારમાં ગરકાવ યારે ય નહોતી ઈ એણે. વરસો વીતી ગયાં, પણ શુ ાએ રાધાની આંખોમાં
આમ વારે વારે ધસી આવતાં પાણી યારે ય નહોતાં યાં. અકળ હતી આ ી! “કોણ ણે એના
મનમાં શું હશે?” શુ ાએ ચોખાની થાળીમાંથી કાંકરો બહાર નાં યો અને એની રાધા પર પડી.
ખાલી કલાડી પર રોટલો ના યા વગર જ રાધાએ હાથ મૂકી દીધો હતો. ચણચણી ગયો રાધાનો હાથ.
શુ ા દોડી, બાજુમાં પડેલા મોટા વાસણમાંથી માખણ લઈને હાથ પર ચોપડી દીધું. મોટોમસ લાલચોળ
ફોડલો ઊપસી આ યો હતો, આટલી જ ણોમાં! એણે રાધાની સામે મા યું, રાધાએ આંખો નમાવી
લીધી. ચોરી કરતાં પકડાઈ ગઈ હોય એવો ભાવ હતો એ માં!

“મા, કોઈ સાંભરે છે?” શુ ાએ પૂ ું. વરસો વી યાં હોવા છતાંયે એક પરણેલી ીની ેમકથાઓ
ગોવાળોમાં દંતકથાની જ ેમ કહે વાતી હતી. રાધા િવશેની વાતો ઊડતી ઊડતી શુ ાને કાને પણ આવી
જ હતી. રાધા જવાબ આ યા િવના ઊભી થઈ ગઈ. પોતાના ઓરડા તરફ ચાલી ગઈ. બાર ં બંધ કયુ
અને ધ કરતી ખાટલા પર બેસી પડી. િબલકુ લ સામે નકશીદાર લાકડામાં જડેલો અરીસો દીવાલ પર
ટાં યો હતો. રાધાની અનાયાસે જ એ અરીસામાં પડી. એ તી રહી થોડી વાર, પોતાના
 િતિબંબને. પછી અચાનક જ ુસકે ુસકે રડી પડી. એનું દન ઓરડાની બહાર જઈને ઓસરીમાં
થઈને રસોડા સુધી પહ યું, પણ શુ ા ચૂપચાપ રસોડામાં કામ કરતી રહી. ન એ ઊભી થઈ, કે ન
એણે રાધાના ઓરડાનાં કમાડ ખખડા યાં. ઓરડામાંથી વહી આવતો ુ વી નાખનારા ુસકાનો
અવાજ શુ ાની આંખો ભ જવતો ર ો. પણ એણે ચૂપચાપ રસોડાનું કામ પરવારવા માં ું.

અયન અને આયક સાંજ પડે ગોધણ લઈને ઘરે આ યા, યારે ઘરના વાતાવરણમાં વજન વજન હતું.
રાધાની આંખો રડેલી હતી. શુ ા પણ ણે પરાણે ભાર ખચતી હોય તેમ ઢસડાતી ઢસડાતી ચાલતી
હતી. યારે ય નહ ને આજ ે સાસુ-વહુને ભાંડણ થયું હશે, એમ માનીને વાતને પડતી મૂકી.

વાળુ પતી ગયા પછી રાધા ઓસરીમાં બેઠી હતી. આયક અને અયન પોતપોતાના ઓરડામાં હતા યારે
શુ ા ચૂપચાપ આવીને બાજુમાં બેઠી. એનો હાથ પોતાના હાથમાં લીધો. થોડી વાર પંપાળતી રહી.
પછી રાધા સામે યા િવના સાવ ધીમા અવાજ ે પૂ ું, “ ા રકા અહ થી કેટલું દૂર થાય મા?”

જવાબ આ યા િવના રાધાએ પોતાનો હાથ પાછો ખચી લીધો. સવારે ગરમ કલાડી પરથી ખ યો હતો
એમ!

“મા, હં ુ તમને પૂછુ ં છુ .ં ” શુ ાએ ફરી ધીમા અવાજ ે રાધાને ક ું.

શુ ાના અવાજમાં રહે લી મ મતા અને થરતા ણે રાધાનાં હાડકાંની આરપાર નીકળી ગઈ. ઠંડી
હવાનો એક ઝપાટો આ યો. રાધાને ઠંડીનું લખલખું આવી ગયું.

“મારે નથી જવું ા રકા.” રાધાએ ક ું.

“જવાનું કોણ કહે છે મા? હં ુ તો કેટલું દૂર એટલું જ પૂછુ ં છુ .ં ”

“મને શું ખબર?” રાધાએ ક ું.

“મા, તમે જ ક ું હતું ને કે નદીએ અને ીએ એક દશામાં વહે વાનું છે... એ દશા બદલે કે કનારા
છોડે તો...”

“બેટા, ઉપરવાસમાં બહુ વરસાદ થાય ને, તો નદીનું મન પોતાના વશમાં નથી રહે તું. અિન છાએ પણ
કનારા તૂટી ય યારે ક.” રાધા આકાશમાં ઈ રહી હતી. “હવે ા રકા, આખેઆખું ગોકુ ળ આવે ને
તોય મારે માટે મુ ી ધૂળથી વધારે કાંઈ નથી.”

“મા, તમને કાંઈ એંધાણ થાય છે?” શુ ાએ પૂ ું, “ભય લાગે છે કશાકનો?”

અનંતમાં તી રાધાની આંખો હળવેકથી શુ ાના ચહે રા તરફ ફરી. “એણે જ ે ધાયુ હોય એમ જ થતું
આ યું છે અને એમ જ થશે. આપણા ભય કે અભય, આપણા ભાવ કે અભાવની િચંતા કરતો હોત તો
બધું જુદું હોત!” રાધાએ ક ું અને ફરી આકાશમાં વા માં ં.ુ “અને એય કોની કોની િચંતા કરે ?
એનેય એનાં કામ છે. એનો કાળ છે, અને પોતાની અવિધ છે.”

“મા... તમે કોની વાત કરો છો?” શુ ાએ પૂ ું.

“દીકરા...” રાધાનો અવાજ ણે દૂર ગુફામાંથી આવતો હોય એટલો ીણ અને એટલો ડો હતો.

“નામ નહ પૂછતી એનું... એ નામ લઈશ તો કદમનાં ઝાડ પોતાનાં બધાંય પાંદડાં ખેરવી નાખશે.
યમુનાનાં પાણી કનારા તોડીને ગોકુ ળ-મથુરાને રસાતાળ કરશે. ગોવધન ડોલી જશે અને આ માંડ માંડ
ગોઠવેલી આખીયે રમત એક પળમાં ધી થઈ જશે.” રાધાએ પોતાના કાન પર બંને હાથ દાબી દીધા.
“નથી સહે વાતો આ અવાજ... કોણ આટલા રથી વાંસળી વગાડે છે? બંધ કરો... બંધ કરો આ
વાંસળીના સૂરને, મા ં લોહી નસો ફાડીને વહી નીકળશે. મા ં માથું ધમધમ થાય છે. મા ં દય ધબકતું
બંધ થઈ જશે. બંધ કરો આ વાંસળીના અવાજને.”

એ અવાજ ધીમે ધીમે એની ન ક આવી ર ો હતો. રાધાની આંખો મ ચાવા લાગી... એ સૂર ણે
નાગણની ઉપર િબન દુ કરે એમ દુ કરી ર ો હતો એના પર.

“રાધા...” આ અવાજ પણ ણે એ સૂરનો, એ સંમોહનો ભાગ હતો. એક હાથ એના હાથ સુધી
લંબાયો અને એના હાથને ણે કોઈ ફૂલોની ડાળીનો પશ થયો. રાધા નહોતી ણતી કે આ વ ન
હતું કે સ ય. એને ણવુંય નહોતું... એને તો બસ, આ સૂરની, આ ફૂલોની, આ મહે કની અને આ
સંમોહની વહી રહે લી નદીમાં પ ા રહે વું હતું. એનો ઊછળતો, પછડાતો, અથડાતો, ફીણ ફીણ કરતો
વાહ એને યાં લઈ ય, યાં જવું હતું એને.

એ સૂર એના શરીરની આરપાર થઈને એને વ ધી ર ા હતા. એ સંમોહ એની આસપાસ કોઈ
નાગચૂડની જ ેમ વ ટળાઈ ર ો હતો.
શુ ાએ પહે લાં િવચાયુ કે એ માને પૂછ ે કે વાંસળીનો અવાજ યાંથી આવે છે, પણ પછી એને એ
પૂછવાની જ ર જ ન લાગી. એને પણ કોણ ણે યાંથી વાંસળી સંભળાવા લાગી. એના શરીરના
રોમરોમમાં ણે વાંસળીના સૂરો કાણાં પાડી ર ા હતા. એનું લોહી બમણી ઝડપે ફરવા માં ું. દય
ધ ધ કરવા લા યું. આખુંય ગોકુ ળ ગામ ણે એ વાંસળીના સૂરોની નાગચૂડમાં લપેટાતું હોય એવું
એ ઈ રહી.

એણે રાધાનું માથું જરાક બળપૂવક ખચીને પોતાના ખોળામાં મૂ યું. અંબોડો છોડી ના યો અને ધીમે
ધીમે એના કાળા વાળમાં આંગળીઓ ફે રવવા માંડી. બંને ીઓ પોતપોતાના દયના કોઈક ભીના
ખૂણાને આંસુથી સ ચતી ુસકે ુસકે રડી રહી હતી અને એ ઘરના બે પુ ષો, કનારા તોડીને ઘરમાં
ધસી આવેલા યમુનાના પૂરથી અ ણ ઘસઘસાટ ઘી ર ા હતા!

...અને, વાંસળીના સૂરો ઘરની દીવાલોમાં િતરાડો પાડીને બંને ીઓની નસોમાં લોહીની સાથે
ધમધમાટ કરતા ફરી ર ા હતા!

વડના ઝાડ નીચે સૂતેલા કૃ ણ બંધ આંખે ણે ગોકુ ળની ગલીઓમાં, ઇ થના મહાલયોમાં અને
ા રકાના મહે લમાં વારાફરતી જઈ જઈને પાછા ફરતા હતા.

ૌપદીની એ તેજ વી, હં મેશાં ાથસભર રહે તી આંખો ણે મ યા નના સૂરજની જ ેમ

આકાશમાંથી કૃ ણ સામે તી હતી... પૂછતી હતી, “સખા, કોણ સાંભરે છે, આ પળે?”

મણીની સતત ાળુ, ેમસભર, કૃ ણદશન માટે આતુર આંખો, નદીના પાણી પર ઝળહળતી...
ભીનાશથી છલકતી કૃ ણના પગે ણે પોતાનો વહાલસોયો હાથ ફે રવતી હતી અને પૂછતી હતી, “બહુ
પીડા થાય છે નાથ?”

યમુનાનાં જળ જ ેવી ડી, માછલી જ ેવી ચંચળ અને વરસાદનાં વાદળો જ ેવી કાળી ઘેરાયેલી આંખો
ઉપાલંભથી, આછા રોષથી પીપળાના પાનની જ ેમ કૃ ણના ચહે રા પર ઝૂકી આવી હતી અને લહે રાઈ
લહે રાઈને કહે તી હતી, “કા’ના, ખોટુ ં બો યોને મારી સાથે? છેવટે છેતરીને મને? ન આ યો ને?”

કૃ ણ એકમેકમાંથી સેળભેળ થઈ જતા આ ણ ચહે રાઓને છૂટા પાડવાનો... ણ નદીઓના જળના

સંગમને એકમેકથી િભ કરીને વાનો યાસ કરતા ર ા. પરં તુ હર ય, કિપલા અને સર વતીના
એ સંગમની જ ેમ રાધા, મણી અને ૌપદીના એ ચહે રાઓ એકમેકમાં ભળીને કૃ ણની આંખોમાં
ભીનાશ બનીને તરવરતા ર ા. એમને એકમેકથી િભ કરીને વાનો યાસ ણે વારં વાર િન ફળ
થતો ર ો.

કૃ ણે આંખો ઉઘાડી.

બપોરની વેળા થઈ હતી. નદીનાં પાણીના ચા-નીચા થતા વાહ સાથે સૂરજનું તેજ ણે કોઈ
દીપિશખા હોય એમ ઓછુ -ં વ ું થતું હતું. પીપળાનાં પાન નદીના પાણીના ઠંડા પવન સાથે હાલતાં હતાં.
કૃ ણની મ ચાયેલી આંખો તી ા કરતી હતી, એ અવાજની... જ ે એમને એમની આ તં ામાંથી
જગાડે... એમના જ શ દો એમને પાછા સંભળાવે.

સગાણામા દરં ત મ યં ચૈવાહમજુ ન |

અ યા મિવ ા િવ ાનાં વાદ: વદતામહ ||

અ રાણામકારોઽ મ ં સામાિસક ય ચ |
અહમેવા ય: કાલો ધાતાહં િવ તોમુખ: ||

દંડો દમયતામ મ નીિતર મ િજગીષતા |

મૌનંચૈવા મ ગુ ાનાં ાનં ાનવતામહ ||

હે અજુન! આકાશ વગેરે સૃ નો આ દ, મ ય તથા અંત હં ુ જ છુ ,ં અથા ઉ પિ , થિત, તથા

લયને મારી િવભૂિત ણવી. િવ ામા માં હં ુ આ મિવ ા છુ ં અને વાદ કરનારાઓનો વાદ પણ હં ુ છુ .ં

અ રમાં હં ુ આકાર છુ ,ં કારણ કે આ સવશા માં યાપક છે. સમાસોમાં હં ુ ઉભયપદ ધાનવાળો
ં સમાસ છુ ,ં કાલમાં ધાન પ અ યકાલ પણ હં ુ છુ ,ં તથા કમનાં ફળ આપનારાઓમાં સવ યાપક
સવ કમનું ફળ આપનાર હં ુ છુ .ં

દમન કરનારાઓમાં હં ુ દંડ પ છુ ં કે જ ેથી િનયમ િવનાના પણ િનયમમાં રહે છે. િવજયે છુ મનુ યોની
સામ, દામ આ દક નીિત હં ુ છુ ,ં ગુ રાખવા યો ય વ તુઓમાં ગુ રાખવાનું સાધન જ ે મૌન તે પણ હં ુ
છુ ,ં અને ત વ ાનીઓનું જ ે ાન છે તે પણ હં ુ છુ .ં

અજુનને લેવા ગયેલો દા ક હ પાછો ફય ન હતો ને ફરે પણ કેવી રીતે? હ તનાપુર પહ ચેલા
દા કને હ હમણાં જ ણ થઈ હતી કે ૌપદી અને અજુન તો યારનાંય કૃ ણને મળવા ા રકા
પહ ચી ગયાં હતાં.
પરં તુ, ા રકામાંય યાં હતા કૃ ણ?

કૃ ણ ા રકામાં નહોતા... ગોકુ ળમાં નહોતા... હ તનાપુર કે ઇ થમાં નહોતા, તો યાં હતા?

પહે લી વાર આજ ે કૃ ણને િવચાર આ યો કે પોતે યાં હતા!

પોતે સવ રહે વાના યાસમાં યાંય નહોતા પહ ચી શ યા?

પૂણ ચં નું અજવાળું યમુનાના ચા-નીચા થતા વાહ પર ણે રમત રમી ર ું હતું. ઘડીકમાં નદીનું
જળ ચમકી ઊઠતું તો ઘડીકમાં કાળું ડબાંગ પાણી કલકલ કરતું વહી નીકળતું.

કદંબનાં વૃ ોનાં પાંદડાંઓની વ ચેથી ચળાઈને રાધાના ચહે રા પર ચાંદર ં ઝળાંઝળાં થતું હતું.
રાધાની આંખો બંધ હતી. એનું માથું કૃ ણની છાતી પર ટેકવેલું હતું. ખોલી નાખેલા અંબોડાના વાળ
જમીન પર રગદોળાઈ ર ા હતા. કૃ ણની લાંબી પાતળી આંગળીઓ એના વાળમાં ફરી રહી હતી.
બી હાથની આંગળીઓ રાધાની આંગળીઓમાં પરોવાઈને રાધાની છાતી પર ગોઠવાયેલી હતી.
પોતાના બી હાથે રાધા એ આંગળીઓ સાથે રમત કરી રહી હતી.

“ ? કા’ના...” રાધાની બંધ આંખોમાંથી આંસુની ધાર એના ગાલ પર થઈને કાનની પાછળ વહી
રહી હતી.

કૃ ણે ખૂબ મૃદુતાથી આંસુ લૂ ું. “જવું જ ર ું, ખ ં ? કદી વહે લી સવારનો સૂય દય તારી આંખોમાં
વાનું સ ભા ય નહ મળે મને?”

“કા’ના... મારા સૂય દયો કોક બી ની શ યામાં લખાયેલા છે. દુભા ય ગ ં કે સ ભા ય મને ખબર
નથી. પણ છોડીને આવવું, વભાવ નથી અને ઝૂંટવી લેવું એ તારી આવડત નથી.”

“હં ુ વચને બંધાયેલો છુ .ં .. લાચાર છુ .ં ”

“મારો સમય પણ મારો પોતાનો નથી.”

“આજ ે તું જઈશ, યારે ક મારે પણ જવું પડશે, યારે હં ુ જઈશ.”

“એ તો હં ુ ં જ છુ ં કે તું જઈશ.”

“તું રોકીશ નહ મને?”

“મારા રોકવાથી રોકાવાનો હોત તો ત જ શું કામ... હં ુ ં છુ ં કા’ના, તું જવાનો. સૌએ િનયત
થાને પહ ચવાનું હોય છે. મારે મારા ઘરે અને તારે ...”

“આમ , અજવાળા તરફ.”

“કેમ?”

“તારી આંખો ભીની છે.”

“એવું તને લાગે છે, કારણ કે તારી આંખોમાં પાણી છે.”

“હં ુ જઈશ તો તું રડીશ ને?”

“હા પાડુ ં તો તને આનંદ થશે ને?”

“તું રડે ને મને ગમે, એવું બને?!”

“અ યાર સુધી તો એવું જ બ યું છે કા’ના... મને સતાવવી, મને રડાવવી, મારી મટકી ફોડવી, મને
વખત-કવખતે વાંસળી વગાડીને બોલાવવી અને પછી પોતે સંતાઈ જવું... આ બધું શું હતું?”

“એ તો... એ તો... રમત રાધા.”

“અને આ? આ શું છે?”

“આ સ ય છે.”

“એક તારી રમત, એક તા ં સ ય અને મા ં શું કા’ના? એમાં હં ુ કોણ?”

“તું મારો જ ભાગ છે. મા ં સ ય અને રમત તું જ છે. જ ે હં ુ નથી અનુભવી શકતો ય રીતે, એ
તારા ારા અનુભવું છુ .ં ”

“કા’ના...” રાધાના અવાજમાં એક ધાર નીકળી આવી હતી, આરપાર ચીરી નાખે એવી ધાર! “બધું તું
જ ન ી કર, ખ ં ને? આપણો ણય તારો િનણય... તા ં યાણ, તારો િનણય... મારે િવરહ
અનુભવવો અને રડવું, એ પણ તારો િનણય. વનભર તને ભૂલી ન શકું, પળ પળ તારી તી ા
કરવી, એ પણ તારો િનણય?”

કૃ ણ રાધાની ન ક આ યા... એમણે રાધાનો હાથ પક ો, પોતાના હોઠ પર મૂ યો. રાધાને કોણ ણે
યાંથી વાંસળી સંભળાઈ.

બંને એ અભાનમય ચેતનાની ણે એક થઈને યાંય સુધી એ સંગીતની મુ ધતામાં વહે તાં ર ાં.

પછી રાધાએ અચાનક એનો હાથ તરછો ો અને ક ું, “એક વાત કહં ુ , કા’ના?” પછી કૃ ણના
ઉ રની અપે ા િવના બોલવાનું ચાલુ રા યું, “સતત પિથક બનીને ચાલનારા યારે ક પોતે જ પથ બની
જતા હોય છે... એમને સમ તું નથી કે એ વાસી છે કે માગ? કા’ના, તું ય તો છે, પણ એટલું
મૃિતમાં રાખજ ે કે વાસી બનીને વાસ કરજ ે. ચાલતાં ચાલતાં યાંક પોતે જ યાંય ન પહ ચનારો
માગ નહ બની જતો.”

“રાધે, હં ુ તો આકાશમાં ઊડવાનો છુ .ં માટી સાથેના સંબંધો કપાઈ જવાના છે. મારી હથેળીઓ પર
સમયની એવી ધૂળ મવાની છે કે ઝાંખા અરીસામાં મા ં િતિબંબ વા માટે અરીસો લૂછવા ને
તો અરીસો વધુ ઝાંખો પડી ય.” કૃ ણનો અવાજ આંસુમાં તરબોળ હતો. આંખો દૂર શૂ યમાં કશુંક
ઈ રહી હતી પણ કોરી હતી.

“શા માટે ય છે? ગોકુ ળ છે. ગાયો છે. મા છે.” સહે જ અટકીને ઉમેયુ, “હં ુ પણ અહ જ છુ .ં હ શું
ઈએ છે તારે ?”

“મારે ? મારે યાં કશું ઈએ છે? હં ુ તો જ ે લા યો છુ ં એ વહચીને પાછો જતો રહે વાનો છુ .ં ”

“જતો રહે વાનો છુ .ં .. એટલે? યાં જવાનો છુ ?ં ” રાધા બેઠી થઈ ગઈ.

“આગળ... આગળ. વધુ આગળ. પાછળ ફરીને વાનો અિધકાર નથી મને. હં ુ તો વયં સમય છુ .ં
મારાથી પાછા ન ફરી શકાય, રાિધકે, ઇ છુ ં તો પણ... તું ઇ છે તો પણ.”

“મને નથી સમ તી તારી આ બધી વાતો. અમથો તો બધુંય ધાયુ જ કરે છે. તું મને એક વાત કહે , તું
કોઈનો િવચાર કરીને યો છે કદીયે? તું માને તે સ ય, અને તું કરે તે કમ. વાહ કા’ના!” રાધાનો
અવાજ યમુનાના જળ જ ેવો કાળો અને ભીનો થઈ ગયો હતો.

“ વતં છુ ં હં ુ , સ ય છે. એક વતં ય તને જ પોતાની ઇ છાથી અવર-જવર કરવાની છૂટ હોય છે.
હં ુ છુ ,ં કારણ કે મારે જવું ર ું અને આ યો હતો, કારણ કે આ યા િવના કોઈ િવક પ નહોતો મારી
પાસે. રાધા, જ ે વતં હોયને એના ખભે ખૂબ ઉ રદાિય વ હોય છે. બી ઓને વતં કરવાનું. મુ ત
જ કોઈને મુ ત આપી શકે. હં ુ બંધાઈ જઈશ, તો અ યોની મુ તનું શું થશે એ િવચાયુ છે? તું વાથ
નથી એ ં છુ ં હં ુ ... અને હં ુ તો વાથ થઈ જ ન શકું, કારણ કે વ જ નથી, તો એનો અથ યાંથી
લાવું?”

“કા’ના, તારા િવના અહ બધું ખાલી, સૂનું થઈ જશે.”

“હં ુ તો અહ જ છુ .ં અહ જ રહે વાનો છુ .ં .. અવર-જવર તો આપણા મનની હોય છે િ યે. બાકી,

આવવું અને જવું એવી કોઈ િ યા હોતી જ નથી. હોય છે મા એક િબંદુથી બી િબંદુનો
સમયગાળો અને આ બે િબંદુની વ ચે યાંક આપ ં અ ત વ. આ ણે હં ુ અને તું એકબી માં
પરોવાયેલાં બેઠાં છીએ. આ ણનું સ ય એટલું જ છે. ગઈ તે ણ અને આવનારી ણ — બે એવાં
િબંદુ છે, યાંથી આપણે આ યાં છીએ અને જ ે તરફ જઈ ર ાં છીએ. યેક ણ થાનની ણ છે
િ યે. થાન િન ત છે. મા યારે ? એ નો જ ઉ ર નથી હોતો આપણી પાસે. અને એ ઉ ર
નથી એટલે જ બે િબંદુ વ ચેની આ યા ા આટલી રસ દ છે, આટલી ગમતી છે, સમ ?”

“કા’ના... મને એક જ વાત સમ ય છે કે હં ુ તારા િવના નહ વી શકું.”

“ વન તો અિવરત છે િ યે. વહે તું રહે શે, આ યમુનાના વાહની જ ેમ. કદીક ચાંદરણાનું અજવાળું
હશે તો કદીક કાળું ડબાંગ પાણી. વહે ણ નહ અટકે. હં ુ હો કે ન હો .”

રાધા ફરી એક વાર કૃ ણની છાતીમાં માથું નાખીને બેસી ગઈ. આ વખતે એનું માથું એ આરસપહાણ
જ ેવી િવશાળ છાતીને ધોધમાર મુશળધાર ભ જવી ર ું હતુ.ં એની આંખોમાંથી ચાલતી અિવરત
અ ુધારા અને એનાં હીબકાં કૃ ણને આખેઆખા ભ જવી ર ાં હતાં અને છતાં રાધાની પીઠ પર હાથ
ફે રવતા એ દૂર શૂ યમાં તાકી ર ા હતા.

યારે ક ગોકુ ળથી થાનની વેળા આવવાની છે. એની એમને ણ પણ હતી અને મનોમન િન ય
પણ, કારણ કે એમણે અંિતમ િબંદુ સુધી પહ ચવાનું હતું અને એ પણ િન ત સમયાવિધમાં!

ા રકા પહ ચેલી ૌપદીને જ ે ણે કૃ ણના ભાસ ે ના થાનની ણ થઈ, એ જ ણે ૌપદીએ

તરડાયેલા અવાજ ે, અવાજ ફાટી ય એટલા રથી બૂમ પાડી હતી :

“પાથ...” ગવા માં ઊભેલા અજુનનું દય ૌપદીની બૂમ સાંભળીને એક ધબકાર ચૂકી ગયું. એ
ઉ રીય સંભાળતો અંદરની તરફ દો ો.

“પાથ...” ૌપદીનો અવાજ ીણ થતો જતો હતો. બરે અથડાઈને માંડમાંડ પડતો-બચેલો અજુન
ૌપદી મૂછા પામે એ પહે લાં એને હાથમાં ઝીલી લઈ શ યો. ૌપદીની આંખો બંધ થઈ ગઈ. અજુને
એને પકડીને ન કના છ પલંગમાં સુવડાવી. “સખા... પાથ... ભાસ... સખા...” ૌપદી અ ફુટ વરે
કશુંક બબડતી હતી. મૂિછત ૌપદીની આંખોમાંથી હ ય આંસુ વહે તાં હતાં.

“હે ગોિવંદ... હે ગોપાલ... હે ગોિવંદ.. હે ગોપાલ...” મૂિછત ૌપદી બંધ આંખે અજુનના હાથમાં અ ફુટ
વરે બડબડી રહી હતી.

અજુન એને ચકીને એકી ાસે રથ તરફ દોડી ર ો હતો.

ણે, હવે એને પણ સમ યું હતું કે એના ાણાધાર, એના ગુ , એના સખાની અંિતમ પળો અને એની
વ ચે ખા સું અંતર પડી ગયું હતું!

અજુને ૌપદીને રથમાં સુવડાવી. ઘોડાની રાશ હાથમાં લીધી અને ઝટકો માય .

એના અ ો પણ ગયા હતા કે આજ ે પવનને પણ પાછળ પાડી દઈને અજુનની ચ ધેલી

ણે સમ
દશાએ ઊડવાનું છે. રથ પવનવેગે ભાસ ે ની દશામાં વહી ર ો હતો. થોડેક પહ ચીને અજુનને
યાલ આ યો કે જમીનમાગ ભાસ ઘ ં લાંબું પડશે. એના કરતાં ા રકાથી નૌકામાગ સોમનાથના
દ રયા કનારે ઝડપથી ઊતરી જવાશે.
એણે અ ોને સમુ તટ તરફ વા ા.

એકમા નૌકા સમુ તટ પર એકલીઅટૂ લી ઊભી હતી. સોનાની નૌકાઓ લઈને નીકળી ગયેલા
યાદવોએ આ કા ની નૌકાને સાથે લઈ જવા યો ય નહ ગણી હોય, કદાચ!

અથવા, વયં કૃ ણે અજુન અને ૌપદીને પોતાના સુધી પહ ચવાનો માગ ચ ધવા જ આ નૌકા છોડી
દીધી હોય એમ પણ બને!

અજુને રથમાંથી મૂિછત ૌપદીને બે હાથમાં ઉપાડી.

સમુ તટની રે તીમાં હ હમણાં જ ગયેલા યાદવોનાં કેટલાંક પગલાં અકબંધ હતાં. રાિ દર યાન
આવી ગયેલી ભરતીએ કેટલાંક પદિચ નો ભૂંસી કા ાં હતાં... પરં તુ એમાં પ ના િનશાનવાળા
દેવમૂિતના પગ જ ેવાં સુંદર પગલાં ઈને અજુનને સમજતાં સહે જ ેય વાર ન લાગી કે આ ચરણ એના
િ ય સખા ીકૃ ણનાં હતાં.

અજુને ૌપદીને જગાડવાનો યાસ કય . ઢંઢોળી :

“યા સેની! ગો યા સેની, જુઓ ીકૃ ણનાં ચરણ... એમને ગયે બહુ લાંબો સમય નથી થયો.
મહાસમુ નાં મો ંઓની થપાટમાં પણ એમનાં ચરણ ભૂંસવાની શ ત યાં છે? વયં કાળ છે એ...
વયં સમય છે. એમને કંઈ નહ થાય... ગો યા સેની! અને જુઓ...”

અ ફુટ વરે “ગોિવંદ... ગોપાલ.. ગોિવંદ... ગોપાલ” કહે તી ૌપદીએ આંખો ઉઘાડી.

ીકૃ ણના ચરણકમળનાં િચ ન ૌપદીની આંખોમાંથી વહે તાં આંસુથી છલોછલ ભરાઈ ગયાં. રે તીમાં
ડા ખૂંપેલાં પગનાં િચ નનો ખાડો ૌપદીનાં આંસુએ છલકાવી દીધો! યારે પાથને મૃિતમાં આ યું,
કૃ ણે ક ું હતું, “આંસુ બીજુ ં કંઈ નથી, મા દયની ભાવના છલકાઈને ચ ુઓ ારા ઊભરાય છે,
યારે શ દો ખૂટી પડે અને છતાં, વાત અધૂરી રહી ય, યારે આંસુ એને પૂરી કરે છે.”

ચરણકમળના િચ ન પર મ તક નમાવી રહે લી ૌપદીની લટો અને ઉ રીય રે તીમાં રગદોળાતાં હતાં.
એની આંખો હ યે ીચરણને પખાળી રહી હતી. એના હોઠમાંથી અનાયાસે જ ફરી એક વાર સરી
પ ું :
व दयम व तु गो व द तु यमेव सम यते ।

અજુન અને ૌપદીના નીકળી ગયા પછી મણી માટે આ મહાલય ણે અંધકારમય બની ગયો
હતો! ૌપદીના કૃ ણ ેમ સામે ણે પોતે અધૂરી, વામણી રહી ગઈ હોય, એવું મણીને લા યું.

“શા માટે જવા દીધા મ કૃ ણને? શા માટે હં ુ સાથે ન ગઈ? શા માટે મ વીકારી એમની વાત?”
મણીના મનમાં ો ઊભરાવા લા યા.

પાંચ-પાંચ પિત સાથે વતી આ ી પોતાના પિતને આટલો ેમ કરતી હશે, એ વાત મણીને આજ
સુધી ન સમ યાનું દુ:ખ ણે કોરી ખાતું હતું.

“એ બહુ જ અ ભુત ી હોવી ઈએ.” મણીના મનમાં િવચાર આ યો. એને પણ ૌપદીનો
કૃ ણ ેમ પશ ગયો હતો, બાકી ી સાધારણ રીતે ઈ યામાં વે છે.

કૃ ણ કહે તા, “ આપણે પુ ષ અને ીના ય ત વનું એક ખાસ િચ ન શોધવા ઇ છીએ, તો પુ ષો

અહં કારમાં વે છે, ીઓ ઈ યામાં વે છે. સાચે જ ઈ યા અહં કારનું ‘િન ય’ પ છે. અહં કાર
ઈ યાનું ‘સિ ય’ પ છે. અહં કાર સિ ય ઈ યા છે. ઈ યા િન ય અહં કાર છે.”

મણીને સમ યું, “આ ી ઈ યા િવનાના ેમમાં વી શકી, અને આ પાંચે ભાઈઓથી કેટલાક

અથ માં ચે ચાલી ગઈ. આ પાંચે ભાઈઓ ભારે તકલીફમાં ર ા છે. ૌપદીને કારણે અંદર એક
િનરં તર અને સંઘષ ચાલતો જ ર ો, પરં તુ ૌપદી િન અને શાંત રહીને આ બહુ અજબ
ઘટનામાંથી પસાર થઈ ગઈ અને છતાંય જ ેને ચાહતી હતી, જ ેને પૂજતી હતી, એને િવશેનો ેમ
અખંડ — િનિવવાદ ર ો.”

યારે મણી સ યભામા િવશે કે અ ય કોઈ રાણી િવશે ઉપાલંભ કરતી, યારે કૃ ણ કહે તા હતા,
“આપણી સમજણમાં જ ે તકલીફ પડે છે એ આપણે કારણે હોય છે. આપણે ેમને એક અને એકની
વ ચેનો સંબંધ માનીએ છીએ. ેમ એવો છે નહ અને એટલા માટે આપણે પછી ેમને માટે ઘણી ઘણી
ઉપાિધમાં પડીએ છીએ અને ઘણી મુ કેલીઓ ઊભી કરીએ છીએ. ેમ એવું ફૂલ છે, જ ે યારે ય પણ
અને કોઈને માટે આક મક પે ખીલી શકે છે. ન એના ઉપર કોઈ બંધન છે, ન એના ઉપર કોઈ
મયાદા છે અને બંધન કે મયાદા જ ેટલી વધારે હશે, એટલો આપણે એક જ િનણય કરી શકશું કે
આપણે એ ફૂલને જ ખીલવા નથી દેતા. પછી એ એકને માટે પણ નથી ખીલતું. પછી આપણે ેમ િવના
 વી લઈએ છીએ. પરં તુ આપણે ભારે અજબ લોકો છીએ. આપણે ેમ િવના વવાનું પસંદ કરશું,
પરં તુ ેમની માિલકી છોડવાનું પસંદ નહ કરીએ. આપણે એ પસંદ કરી લઈશું કે આપણી િજંદગી ેમ
િવનાની ખાલી પસાર થઈ ય, પરં તુ આપણે એ સહન નહ કરીએ કે જ ેને આપણે ેમ કય છે, એને
માટે કોઈ બીજુ ં પણ ેમપા હોઈ શકે.”

...અને આજ ે, મણીએ પોતાની સમ યો હતો ેમ, એવો ેમ જ ેમાં મા સમપણ હતું. કોઈ
ો નહોતા, કોઈ અપે ાઓ નહોતી, કોઈ દુ:ખો નહોતાં કે કોઈ પીડા નહોતી, હતો મા
અખંડ — િનિવવાદ સતત વ ા કરતો સ વ ેમ!

અને, એટલે જ...

એ ેમ આજ સુધી એમ જ, અતૂટ, અકબંધ સચવાઈ ર ો હતો.

ૌપદીને ‘વાસુદેવ ય સખી’ કહીને સંબોધતી મણીને વ નેય અણસાર નહોતો કે, આ સખી એના
પિતની આટલી િનકટ, આટલી િ યતમ હશે!

ોપદીના ગયા પછી મણીને લા યું કે કૃ ણ સાથે ન જઈને ભૂલ થઈ ગઈ છે, અને એટલે મણીએ
ભાસ જવાની તૈયારી કરવા માંડી. “કૃ ણની સાથે ન જઈ શકી તો કંઈ નહ , કૃ ણની પાછળ પણ
જઈ જ શકાય!” એને િવચાર આ યો. “આમ પણ પિતને અનુસરવું એ પ નીનું કત ય છે અને આજ ે,
ીકૃ ણની દશામાં યારે સવ જઈ ર ાં છે, યારે હં ુ , એની પ ની, એની રાણી, એની અધાગના અહ
શું ક ં છુ ?ં ”

લાંબું િવચાયા િવના એણે મહાલયની બહાર નીકળીને પગિથયાં ઉતરવા માં ાં. મણીએ મહાલયનાં
પગિથયાં ઊતરતી વખતે ફ ત એક વાર પાછળ ફરીને ઈ લીધું.

આ એ જ પગિથયાં હતાં, જ ે કૃ ણનો હાથ પકડીને એક એક કરીને ઓળં યાં હતાં એણે.

ફૂલોની િબછાવેલી પાંદડીઓ પર ચાલીને અહ સુધી પહ ચી હતી એ, યારે કૃ ણનો હાથ હતો
હાથમાં, અને આજ ે, એકલી અહ થી િવદાય થઈ રહી હતી... કદાચ કૃ ણનો હાથ હતો હાથમાં એટલે
જ ફૂલોની પાંદડીઓ હતી એના પગ નીચે... હવે કૃ ણનો હાથ છૂ ો એ પળે જ ફૂલો, સુખ, મહે ક અને
સુંદરતા ચાલી ગયાં હતાં એના વનમાંથી.
“કૃ ણ મળશે મને?” એના મનમાં એક આશંકા ઊઠી, “કે હં ુ સમય ચૂકી ગઈ છુ ?ં ”

મહાલયનાં પગિથયાં ઊતરતાં મનોમન ાથના કરી મણીએ... “હે ઈ ર! મારા નાથ યાં હોય યાં
એમને સુખ અને શાંિત મળે... એમને કોઈ પીડા, કોઈ દુ:ખ પશ નહ ... એમનાં તમામ દુ:ખ, તમામ
પીડા મને મળે.”

મણી ઝડપથી ચાલી જતી હતી. પોતાના મહાલયના મુ ય ારમાંથી નીકળીને મહાલયોના
પ રસરની વ ચે બનેલા ચોકમાં આવી. વ છ — સફે દ આરસપહાણનો ચોક, ચોકની ફરતે અશોકનાં
વૃ ો, ગુલમહોર, ગરમાળો અને કેસૂડાંથી સુશોિભત મહાલય પ રસર — કદીયે આટલો િન ે ,
િન ાણ નહોતો રહે તો. મ યમાં ફુવારો, ફુવારાની ફરતે નાનકડી તળાવડી, અને તળાવડીમાં સુંદર
કમળ. કૃ ણ ા રકામાં હોય અને રા યસભા ચાલુ હોય યારે તો અહ ભીડ રહે તી. ચોકીદારો,
આવતા-જતા સભાજનો તથા નગરજનોથી આ ચોક સતત ગુંજતો રહે તો!

આ જ ચોકમાં ીકૃ ણે સુદામાને આવકાયા હતા... છેક પોતાના મહાલયથી અહ સુધી દોડીને આ યા
હતા ીકૃ ણ અડવાણા પગે! મણી ઘડીભર ઈ રહી એ યને.

આ ચોકમાં કેટલાય ઉ સવો થતા. ા રકાના નગરજનો અહ એકિ ત થતા. અબીલ-ગુલાલથી ચોક
રં ગાઈ જતો, આસોપાલવ અને ફૂલોનાં તોરણો બંધાતાં અને ીકૃ ણ વયં યેક ઉ સવમાં ઉ સાહથી
અને ઊલટથી ભાગ લેતા. એમનું વન જ એક ઉ સવ હતું ણે! ણે ણને ઉ સવ બનાવીને,
મહો સવ બનાવીને યા હતા અને હવે મૃ યુનો મહો સવ ઊજવી ર ા હતા ીકૃ ણ!

અહ , આ જ ચોકમાં યારે પૂણ ચં ની રાત હોય યારે પોતે કેટલીયે વાર બેઠી હતી, કૃ ણની સાથે...
શ દો ણે અ તુત બની જતા, કંઈ કહે વાનું, કંઈ સાંભળવાનું રહે તું નહોતું એ ણે. ીકૃ ણ એમની
સાથે ગાળેલી યેક ણને અિવ મરણીય અને વંત બનાવી દેતા.

આ જ થળે કેટલીયે વાર મોડી રાત સુધી એણે ૌપદી અને કૃ ણને વાતો કરતાં યાં હતાં. પોતાના
મહાલયના ગવા માંથી એ કલાકો તી રહે તી, “શું વાતો કરતાં હશે?” એવો િવચાર જ ર આવતો.
હળવી ઈ યા પણ આવતી યારે ક... પોતાનો પિત કોઈ બી ી સાથે પોતાના મનના િવચારો આટલી
સહજતાથી — આટલી વાભાિવકતાથી વહચી શકતો હતો, એ ઈને મણીને પોતાનામાં કશુંક
અધૂ ં હોવાની, કશુંક ખૂટતું હોવાની લાગણી થતી. “શા માટે પોતે આટલી િનકટ નહોતી પોતાના
િ યતમની?” એવો િવચાર પણ આવતો મણીને.

પરં તુ, એણે યારે ય ીકૃ ણને એ િવશે ક ું નહોતું.

એક વાર, યારે ૌપદી અને પાંડવો ા રકામાં હતાં યારે કૃ ણ મોડી રા ે મણીના મહાલયમાં
આ યા હતા. મણીને મ યરાિ એ ગતી ઈને કૃ ણે કય હતો, “હ યે ગો છો, દેવી?”

“આપની તી ા હતી... ઘણો સમય ગા ો તમારી સખી સાથે? મને લા યું કે હવે તમે ાત:કાળે જ
આવશો.”

હસી પ ા કૃ ણ, “દેવી, સખી સાથે જ ેટલો સમય ગાળું એટલો ઓછો છે.”

“ખ ં છે.” મણીએ ક ું, “એમાંથી વધે એટલા જ સમયથી અમારે તો સંતુ થઈ જવાનું, ખ ં ને
ભુ?” મણીની ન ક આ યા કૃ ણ.

“િ યે, આજ ે તમારા અવાજમાં હળવી કટુતા છે. સખીની ઈ યા થાય છે?”

મણીની આંખોમાં પાણી ધસી આ યાં, “ના, મને કોઈનીયે ઈ યા નથી થતી, મા અભાવ સાલે છે
તમારો!”

“િ યા, મારો અભાવ મને પોતાને સાલે છે યારે ક અને એટલે જ હવે મ ધીમે ધીમે મુ ત તરફ યાણ
આદયુ છે.” મણી ઈ રહી એમની સામે.

“મુ ત?” મણીએ પૂ ું.

“હા િ યે! સંસારના તમામ નાશવંત સંબંધોમાંથી મનને ખચીને પરમત વ સાથે ડવાનો યાસ
આદય છે મ.”

“પણ ભુ, તમે તો સતત એમ જ યા છો, જલકમલવ , પાણીમાં રહીને પણ પાણી જ ેને પશતું
નથી, એવું કમળ છો તમે.”
“ ણો છો, સમ છો અને તોય મારો અભાવ સા યાની ફ રયાદ છે તમારા હોઠ ઉપર. િ યે, હં ુ
આખેઆખો તમારો છુ ં અને છતાંય એટલો જ બી નો છુ ,ં એટલો જ ી નો, એટલો જ ચોથાનો અને
એટલો જ સવનો છુ .ં હં ુ યારે ય આપવામાં ઓછુ ં નથી કરતો. મા મારા નેહ કરતાં તમારી અપે ા
વધે યારે ો ઉ ભવે છે... અભાવ સાલે છે... મારો જ મ, મા ં વન અને મા ં મૃ યુ કશાય ઉપર
મારો અિધકાર નથી. મારો જ મ જ શુભના સં થાપન માટે છે, એ જ મા ં કત ય છે અને એ જ મા ં
અ ત વ!

મા યા સેની જ નહ ... સવ િચંિતત છે, મહાસંહાર પછીના પુન: થાપન અને પુન: વન અંગે. ી
હોવાને કારણે એ વધુ િચંિતત અથવા ય હોય છે. પુ ો ગુમા યા છે એણે પોતાના... િવજય એને માટે
વેરની તૃ થી વધુ કોઈ સંદેશ નથી લા યો... અને છતાં, એ મહારા ી છે ભરતવષની — મા છો તમે,
એક માની પીડા તમે નહ સમ ? આટલા િવશાળ સા ા યનું ભાિવ શું? એ િવશે એને ઉ ગ ે હોવો
વાભાિવક નથી? િ યા, પાંચ-પાંચ પિતઓની પ ની હોવા છતાં, એ એકલી છે... દુ:ખી છે... એની
પીડા, એના આ માની યથા, એના ો અને એની આકાં ાઓ — એ ફ ત મા મારી સાથે વહચે
છે... અથાગ ા છે એને મારામાં... અને તમે? તમારા પોતાના પિતમાં અ ા અને અભાવની
ફ રયાદ કરો છો?”

મણી અશ દ કૃ ણને આિલંગી હતી, ણે એમનામાં સમાઈ જવું હોય એમ ભ સી દીધા હતા
ભુને.

પોતે ઈ રની અધાગના હતી એ વાત અિતશય િ ય લાગી હતી એને!

ભરતવષની સા ા ી પોતાના પિતને આટલો પૂ ય — આટલો તુ ય ગણે છે, એ વાતે એના મનમાં
ર ોસ ો શોક ઓગળી ગયો હતો. એને પોતાના પિતની અિ તીયતા અ યંત મધુર લાગી હતી આજ ે!

એ રા ે કૃ ણને આિલંગીને આખી રાત ગતી મણી એક જ વાત િવચારતી રહી, આવા અ ભુત
ય તની અધાગના હતી પોતે! જગતના સુખાથ જ મેલો, વતો અને જગતના સુખાથ જ ાણ
યાગનારો પોતાનો આ પિત કેટલો જુદો, કેટલો િ યકર અને કેટલો પોતાનો લા યો હતો એ રા ે!

મણી ચોક ઓળંગીને આગળ વધી, જમણા હાથે સ યભામાનો મહે લ હતો. િવશાળ ગવા ો,
એમાંથી લટકતી વેલો, ગવા ો ઉપર લટકતા સુવણના પાંજરામાં મેના-પોપટ, ગવા ોના થાંભલા
સુવણમં ડત — ર નજ ડત હતા... સ યભામાનો મહે લ, એની રિસકતા અને સ દય યેની એની
સભાનતાની સા ી પૂરતો હતો.

સૌથી સુંદર મહે લ કદાચ સ યભામાનો હતો. સૌથી વધુ દાસીઓ હતી એની પાસે.

સૌથી વધુ અલંકારો ઘડાવતી એ, સૌથી વધુ વ ો અને સુગંધો સ યભામાના મહે લે આવતાં.

કૃ ણને પામવાના ર તાઓમાંનો એક ર તો એમને મો હત કરવા, એમને પોતાના સ દયમાં બાંધવા એ

હશે, એમ સ યભામા માનતી.

કૃ ણની તમામ રાણીઓમાં નાની હતી, એટલે કૃ ણસ હત સૌ સ યભામાને લાડ કરતાં અને એના
અ ણતાં થયેલા દોષોને હસી કાઢતાં.

મણીની સમજણ અને સહનશીલતા કૃ ણને આકષતાં. એનું ઉદા વતન કૃ ણના મનમાં મણી
યે અ યંત સ માનની લાગણી જ માવતું. પરં તુ સ યભામા પ ન કહે તી હોવા છતાં, મણીની
ઈ યા કરતી.

કૃ ણનું એની સાથેનું તાદા ય, શ દ વગરનું સતત રહે તું અનુસંધાન સ યભામાને એવી તીિત કરાવતું
કે પોતે મણી કરતાં કૃ ણની ઓછી િનકટ — ઓછી િ ય હતી, જ ે સ ય નહોતું. પરં તુ આ
સ યભામાના મનની મણા એને ઈ યા કરવા ેરતી.

અનાયાસે મણીની સ યભામાના મહે લના ગવા તરફ ગઈ. એણે યું તો અલંકારિવહીન
િન ાણ આંખો સાથે સ યભામા ગવા માં ઊભી હતી. સવારે પહે રેલાં ેત વ ો હ યે એના દેહ પર
હતાં. પરં તુ એ કણફૂલ, એ હાર હવે એના દેહ પર નહોતાં. લાંબા વાળનો ગૂંથીને લીધેલો અંબોડો
ખોલી ના યો હતો. એના કાળા ચળકતા લીસા વાળ એની પીઠ પર પથરાયેલા હતા. એના ચહે રા પર
સતત રમતું રહે તું મત કોણ ણે યાં ખોવાઈ ગયું હતું. એની આંખો પ થરવ થઈ ગઈ હતી.
અ યંત સુંદર સ યભામા અ યારે એક મૂિત સરખી ભાસતી હતી, ગવા માં!

મણીએ ગવા માં ઊભેલી સ યભામાને ઈ. એના દયમાં એક પીડાની ટીસ ઊઠી. એને દોડીને
સ યભામાને વળગી પડવાનું મન થયું... એને ખૂબ વહાલ કરીને — માથું સૂંઘીને આશીવચન આપવાની
ઇ છા ગી ઊઠી મણીના મનમાં.
દૂર આકાશમાં તી સ યભામાની આંખો અચાનક મણી તરફ ફરી. એણે મણીને ઈ, પણ
ણે ઓળખતી જ ના હોય એમ એના ચહે રા પરના ભાવ યથાવ ર ા... એ જ પ થરવ
આંખો — એ જ મતિવહીન ચહે રો!

ણે કેમ મણીને પણ સ યભામાનું એકાંત છંછડે વું યો ય ન લા યું હોય એમ એ આગળ વધી ગઈ.
એને એના ભુની પાસે પહ ચવું હતું!

મણી વીસ ડગલાં નહ ચાલી હોય ને એક અવાજ સંભળાયો, “મોટી બહે ન... મોટી બહે ન...”

મણી અટકી ગઈ. અવાજ સ યભામાનો હતો. એ દોડીને મણીની િનકટ આવી. એણે મણીને
ખભામાંથી પકડી લીધી. પોતાની તરફ ફે રવી. એની આંખોમાં આંખો નાંખી અને પૂ ું, “ ભુ પાછા
નથી આવવાના?” મણી હત ભશી સ યભામાની આંખોમાં ઈ રહી.

કેટલી ખાલી, કેટલી સૂકી હતી એ આંખો... ણે આંખોની અંદર એક આખું રણ ઊતરી આ યું હતું.

છેતરાયાની, તરછોડાયાની પીડા હતી એ આંખોમાં.

મણીએ પોતાની આંખો નમાવી દીધી. સ યભામાને શું જવાબ આપવો, એ ન સૂ ું એને.

“ ભુ પાછા નથી આવવાના? કહોને મોટી બહે ન...” સ યભામાએ ફરી પૂ ું.

હવે સ ય ક ા િવના મણી પાસે કોઈ માગ નહોતો. એણે હળવેકથી સ યભામાના હાથ પોતાના
ખભા પરથી ખસે ા. એને િનકટ ખચી. છાતી સરસી ચાંપી દીધી. પીઠ ઉપર હાથ પસવારવા માં ો.

“ખરી વાત છે, ભુ અહ થી ભાસ ે ગયા છે, યાંથી વધામ...”

“એવું, એવું કેવી રીતે બને?” સ યભામાએ ક ું. એની આંખોમાં એક દયનીયતા, એક ઘેલછાની ઝલક
હતી. એના મા યામાં નહોતું આવતું કે કૃ ણ એની િવદાય લીધા િવના જ...

“મોટી બહે ન, કંઈ ભૂલ થતી હશે તમારી, ભુ મને ક ા િવના... સાથે લીધા િવના... આમ ન જઈ
શકે.”
“આ અંિતમ યાણ છે, એમાં કોઈ કોઈની સાથે ન ય!”

“પણ હં ુ તો સૌથી િ ય, સૌથી િનકટ, ખ ં કે નહ ?” સ યભામાએ પૂ ં,ુ ણે હ યે મણી હા

પાડે તો એના અભાવો, એના ઉપાલંભો, એના રાગ ષે અહ જ પૂરા થઈ ય.

“હા. ખરી વાત...” મણીએ બાળકની જ ેમ છાતીએ વળગેલી સ યભામાના ખુ ા વાળમાં

આંગળીઓ ફે રવવા માંડી, “તારાથી િનકટ, તારાથી િ ય, કોણ હતું, ભુને? તું તો એમના ાણ
સમાન... એમની અધાગના, એમની િ યા...” મણીએ રસાયેલા બાળકને મનાવતી હોય એમ લાડ
કરવા માં ાં.

અચાનક જ મુ ત કંઠ ે રડી પડી સ યભામા.

“મને મા કરો... મોટી બહે ન, મને મા કરો. મ હં મેશાં તમારી ઈ યા કરી. ભુ સાથેનું તમા ં
તાદા ય, તમા ં નૈક મને ખૂંચતું ર ું. તમા ં પટરાણીપદ મને દઝાડતું ર ું સતત, અને એથી જ હં ુ
ભુની િ ય ન બની શકી. એમણે અંિતમ યાણ વખતે તમારી િવદાય માગી, તમને જણા યું, અને
મને...” એનાં ડૂ સકાં એમ જ અિવરત ચાલી ર ાં હતાં.

ુ કે ુસકે ધોવાઈ રહી હતી. સ ય સૂયની જ ેમ ઊ યું હતું એના મનમાં.

દયની બધી જ મિલનતા સ
આજ ે મણીનું થાન પ થયું હતું... અને સ યભામા ઉપેિ ત, અ તુત અનુભવી રહી પોતાને,
કૃ ણના વનમાં.

ીકૃ ણે મણીને ક ું હતું એ જ વાત મણીએ સ યભામા સુધી પહ ચાડી.

“એ આખેઆખા તમારા છે અને છતાંય એટલા જ બી ના છે, એટલા જ ી ના, એટલા જ ચોથાના
અને એટલા જ સવના છે. એ યારે ય આપવામાં ઓછુ ં નથી કરતા. મા એમના નેહ કરતાં તમારી
અપે ા વધે યારે ો ઉ ભવે છે, અભાવ સાલે છે. એમનો જ મ, એમનું વન અને એમનું મૃ યુ
કશાય ઉપર એમનો કે આપણો અિધકાર નથી. એમનો જ મ જ શુભના સં થાપન માટે થયો હતો, એ
જ એમનું કત ય છે અને એ જ એમનું અ ત વ હતું!”

સ યભામાનું મન િવશુ થઈ ર ું હતું. જ ેની સાથે વી એ કૃ ણ આજ ે સમ યા હતા એને... જ ે

કૃ ણને સતત શોધતી રહી એ એમના ગયા પછી મ ા હતા સ યભામાને.
કદાચ ઈ ર હોવાની આ જ તીિત હતી કે તમે શોધો, તમે ઝંખો, તમે માગો યારે એ ન મળે. એ તો
વયં ગટે, સ ય બનીને આ મામાંથી, દયમાંથી, મનમાંથી અને યાપી ય રોમેરોમમાં.

ીકૃ ણની સ યા આજ ે સ યને પામી હતી!

સ યભામા સાચા અથમાં કૃ ણની અધાગના બની હતી.

મણીએ ખૂબ આ ત કરી સ યભામાને, પછી પોતાના ભાસ ે ના યાણ અંગે જણા યું.

“તું આવીશ?” મણીએ પૂ ું.

“ના મોટી બહે ન, હં ુ અહ જ રહીશ. આ જ ા રકામાં... અહ , ીકૃ ણનાં મરણો છે. એમની સુગંધ
છે. એમણે ગાળેલા દવસો અને ણો હ યે વે છે અહ ... હં ુ એમની સાથે વીશ. જ ે કૃ ણની સાથે
રાત- દવસ વતી રહી, છતાંય એમને પામી ન શકી, એ કૃ ણને હવે પામીશ હં ુ . આ મહાલયોના
પ થરમાં એમના ચરણની રજ છે. અહ ના ગુંબ માં અવાજ પડઘાય છે એમનો. આ ગવા ોમાં હ યે
ભુ બેઠલે ા દેખાય છે મને. આ ચોકમાં જ મા મીના ઉ સવ વખતે ગુલાલ ઉડાડતા વયં ીકૃ ણ
આજ ે પણ મારી આંખોમાં વી ર ા છે. એ બધી જ ણો નવા પ રમાણથી માણીશ હં ુ . મારા ભુની
સાથે ગાળેલા તમામ દવસો ફરી વીશ, મારી અંિતમ ણ સુધી હવે ા રકા છોડીને યાંય નહ
, કારણ કે મારા નાથ, મારા ાણ, મારા ભુ અહ વ યા હતા, અહ વસે છે અને િચરકાળ સુધી
અહ જ વસવાના છે.”

સ યભામા હ યે બોલી રહી હતી, અ ખિલત, અિવરત, છતાં અસંબ !

મણીએ એને યાં જ છોડી દીધી અને ઝડપથી પગિથયાં ઊતરીને ા રકાના ર તા પર આવી ગઈ.

મણી ા રકાના સૂના એકલવાયા માગ પર આગળ વધી રહી હતી કે કૃ ણના રથના ઘૂઘરા
સંભળાયા... ચાંદીના મધુર રણકાર કરતા એ ઘૂઘરા મણી ણતી હતી. પોતાના મહાલયના
ગવા માં હરો ઊભી રહે તી એ! મા આ ઘૂઘરાનો અવાજ સાંભળવા.

અને જ ે સં યાએ આ ઘૂઘરાનો અવાજ એના મહાલયના ાંગણમાં સંભળાય તો ઉ સવ થઈ જતો, એને
માટે!
“મહારાણી... મહારાણી...” દા કનો અવાજ સંભળાયો.

કૃ ણના સારિથનો આ અવાજ મણી માટે અ યો નહોતો જ... એ અટકી, એણે પાછળ યું તો
દા ક રથ લઈને આવી ર ો હતો.

કદાચ કૃ ણ પાછા આ યા હોય, એવી ઠગારી આશાએ મણીએ રથમાં યું. રથ ખાલી હતો.

“ ભુ યાં છે?” મણીએ દા કને પૂ ું.

“પાથ અને માતા ૌપદી યાં છે?” દા કે પૂ ું.

“કેમ?” મણીના અવાજમાં થડકારો હતો, ભયનો કે પછી...

“હં ુ એમને જ લેવા આ યો છુ .ં ”

“મને નહ ?” મણીની ભે આવીને અટકી ગયો.

“ચાલો મા, નહ તો...” દા કની ભ ઊપડતી નહોતી. મણીને પણ અમંગળની આશંકા પડી ચૂકી
હતી. વધુ ો પૂ ા િવના એ રથમાં બેસી ગઈ અને રથ સડસડાટ કરતો ા રકાના સમુ તટ તરફ
આગળ વ યો.

“આ તરફ યાં જઈ ર ાં છીએ?” મણીએ પૂ ું.

“મા, સમુ ર તે ભાસ ઝડપથી પહ ચાશે... હ યે કદાચ ભુને મળી શકાય એવું બને.” દા કે ખૂબ
ધીમા પણ િવચિલત અવાજ ે ક ું.

“એટલે...” મણીનું ગળું ભરાઈ આ યું. એને આવનારી પળની પ તા થઈ ચૂકી હતી. દા કનો
અવાજ, એના રથની ઝડપ અને પોતાના દયમાંથી ઊઠતા અમંગળ આશંકાના પડઘાઓ મણીને
વધુ ને વધુ યિથત અને િવચિલત કરી ર ા હતા. બંને ા રકાના સમુ તટ પર પહ યાં યારે યાં એક
પણ નૌકા નહોતી.

“હં ુ હમણાં જ નૌકાનો બંધ કરીને આવું.” દા કે ક ું અને દો ો.

મ યા નનો સમુ પૂણ ભરતી પર હતો. ભાસ ગયેલા યાદવોનાં પગલાં ધીમે ધીમે ધોવાઈ ર ાં હતાં.
સમુ ની એક પછી એક લહે ર આવતી અને થોડાંક પગલાં ભૂંસીને પાછી વળી જતી.

મણી અચાનક એક ણીતા ચરણકમળના િચ ન પાસે બેસી પડી. એની આંખોમાંથી આંસુ સરી
પ ાં. આ એ જ ચરણ હતાં, જ ેના પર એની લટો રોજ નમી જતી. રોજ ેરોજ આ ચરણને ચંદનની
અચના એણે વહ તે કરી હતી. આ એ જ ચરણ હતા જ ેના િવ ાસે એ બધું જ છોડીને ચાલી નીકળી
હતી. આ એના નાથના, ીકૃ ણનાં ચરણ હતાં! આ ચરણ રે તીમાં ડાં હતાં. એનાથી બનેલો ખાડો
પાણીથી છલોછલ ભરે લો હતો.

મણીનાં આંસુ એ છલોછલ ભરે લા ચરણના સરોવરમાં અિભષેક કરી ર ાં હતાં!

દા ક યાં આવીને ઊભો ર ો.

એની આંખો આ યમાં પહોળી થઈ ગઈ. છલોછલ ભરે લા એ ચરણના સરોવરમાં મણીનાં આંસુ
પણ સમાઈ જતાં હતાં. આ યની વાત એ હતી કે એક પણ આંસુ બહાર નહોતું આવતું.

ીકૃ ણના પાદિચ ન પણ સમ તનો વીકાર કરતાં હતાં.

સવનો સમાન ભાવે આદર અને નેહથી વીકાર એ જ ીકૃ ણનું વન હતું.

“મા, નૌકાનો બંધ થઈ ગયો છે. ચાલો.”

મણી ઊભી થઈ. ીચરણની રજ માથે ચઢાવી અને મ યા નના સૂરજથી બચવા ઉ રીયને માથે
ઓઢી દા ક સાથે એની લાવેલી નૌકામાં બેસી ગઈ... નૌકા સોમનાથના સમુ તટ તરફ આગળ વધવા
લાગી.

અજુન અને ૌપદીની નૌકા યારે સોમનાથના દ રયા કનારે લાંગરી, યારે તડકો નમી ગયો હતો...
નમતા બપોરનો એ પીળાશ પડતો તડકો સમુ ના પાણીને સોનેરી બનાવીને ઉછાળી ર ો હતો.

મ યા નની ભરતી ઓસરી ગઈ હતી, એટલે નૌકા ખા સી દૂર લાંગરવી પડી. ઓસરતા પાણીમાં
નૌકા આગળ જઈ શકી નહ . ૌપદી સમુ ના પાણીમાં ઊતરીને ઝડપથી ચાલવા લાગી... પાણીની
છાલકો ઊડી રહી હતી. ૌપદીને સમુ ના પાણીમાં ચાલવાની ખા સી મુ કેલી પડી રહી હતી. એણે
અજુનનો હાથ પકડી લીધો અને સોમનાથના સમુ તટ પર પગલાં માં ાં.

સામે જ સોમનાથનું ભ ય મં દર હતું. ચાંદીના તંભ અને મિણ-મોતી - ર નજ ડત િવશાળ ગુંબ વાળું
એ મં દર ીકૃ ણે જ િનમાણ કયુ હતું.

સોમનાથના મં દરમાં દશન કરવા પાંડવો સાથે અવારનવાર આવતી ૌપદી! આ મં દરની ભ યતા અને
એના વયંભૂ િલંગમાં અખૂટ િવ ાસ હતો ૌપદીને... ભગવાન સોમનાથ સવને ઇ છત વર આપે છે,
એવી એક લોકવાયકા પણ હતી.

મં દરમાં જવાનો તો સમય નહોતો ૌપદી પાસે, પણ એણે આંખો મ ચીને મનોમન િશવિલંગનું યાન
ધયુ. એના મનમાંથી ાથના નીકળી ગઈ, “હે િશવ! હે શંભો! જ ેણે સવને વીકાયા છે, એનો આદર
અને નેહથી વીકાર કરજ ે, એને િચરશાંિત અને પીડાર હત યાણ દાન કરજ ે... બસ, આથી વધુ
કંઈ નથી ઈતું.” અને સાથોસાથ ણે ીકૃ ણ સાથે જ વાત કરતી હોય એમ અ ફુટ વરે બડબડી :

“હે ગોિવંદ... તમે ખૂબ આ યું છે અમને સૌને... શાંિત, નેહ, સ માન અને સુખ... એ સવ તમને
સમિપત ક ં છુ .ં ભુ, નથી ણતી કે તમારા સુધી પહ ચીશ, યારે તમે મને વીકારશો કે નહ . પરં તુ
હં ુ આ ણે તમને સંપૂણત: વીકારીને તમને તમે આપેલાં બધાં જ બંધનો પાછાં સમિપત ક ં છુ .ં
તમારી મુ ત ઝંખું છુ .ં આ દેહનાં બંધનો યાગીને તમે પરમત વમાં લીન થવાની ણે કોઈ અવઢવ કે
અસુખમાં ન રહો એટલી જ મારી ઈ રને ાથના છે. ં છુ ં કે આજ ાથના મને મારા માટે પણ
કામ લાગશે, કારણ કે તમને આપેલું બધું જ તમે અમને આપો છો, અને તમા ં આપેલું બધું જ અમારે
વીકારવાનું છે. એ જ સ ય છે, એ જ અં ય છે, એ જ આ દ છે અને એ જ ચૈત ય છે... व दयम व तु
गो व द तु यमेव सम यते ।

આંખો બંધ કરીને િશવિલંગનું યાન ધરતી ૌપદીના ખભે અજુને હાથ મૂ યો... ૌપદીએ આંખો
ખોલી.

ણે બધું જ શાંત થઈ ગયું હતું.

ૌપદીના મુખ પરનો ઉ ગ

ે , અશાંિત અ ય થઈ ગયાં હતાં. એની જ યાએ એક પરમ શાંિત, પરમ
સ યના વીકારની આભા ગટી હતી. સવ માટે પરમત વમાં લીન થઈ જવું એ જ અંત છે. એ જ
નવી શ આત... આ માની એક વ યાગીને નવું વ પહે રવાની એ અિવરત ચાલતી િ યાનો એક
બી અ યાય.

અજુને ૌપદીના ખભે હાથ મૂ યો, એની આંખોમાં એને ણે ીકૃ ણનું િતિબંબ દેખાયું. કુ ે ની
મ યમાં ઊભેલો રથ... યુ ની પહે લાં જ હારી ગયેલો અજુન... સામે પ ે ઊભેલા ભાઈભાંડુઓ અને
આ પ ે યાય માટે લડતા સવ - પોતાનાઓ... અને એ એક ણે ીકૃ ણના શ દો :

વાસાંિસ ણાિન યથા િવહાય નવાિન

ગુ ણાિત નરોઽપરાિણ |

તથા શરીરાિણ િવહાય ણા ય યાિન

સંયાિત નવાિન દેહી ||

જ ે માણે કોઈ મનુ ય જૂનાં વ ો ઉતારી નાંખી બી ં નવાં વ ો ધારણ કરે છે તે માણે દેહ એટલે
શરીરનો માિલક આ મા, ણ થયેલ શરીરને ઉતારી બી નવા શરીરમાં વાસ કરે છે.

ભાસ ે પહ ચવાને હવે મા કેટલીક ણો લાગવાની હતી. અહ રથ નહોતો એટલે ૌપદી અને
અજુને પગપાળા જ ચાલવા માં ું.

સોમનાથના ભ ય મં દરથી માંડ થોડુ ં અંતર કા યું હશે કે યાદવોના વીખરાયેલા મૃતદેહો દેખાવા
લા યા. જ ે યાદવો લડતા લડતા ભાગીને આ તરફ આ યા હતા, એમાંના કેટલાક ઘ ં િધર વહી
જવાના કારણે અંતે અહ મૃ યુ પા યા હતા.

બળવાન, મહાસ ા કહે વાતા યાદવોની આ દુદશા ઈને અજુનને કમકમાં આવી ગયાં. એણે મૃતદેહોને
સ માનપૂવક ભેગા કરવા માં ા. એમનાં વ ો એમને ઓઢા ાં. એમનાં કપાયેલાં અંગો, એમના
શરીરની ન ક મૂ યાં અને ીકૃ ણે દાહસં કાર કયા પછી પણ જ ે યાદવોને યો ય દાહસં કાર નહોતા
મ ા એ યાદવો પણ અજુનના હાથે સ ગિતને પા યા... હવે અજુનને ધીમે ધીમે પોતાનું અહ સુધી
આવવાનું યોજન સમ વા લા યું હતુ.ં ભુએ બાકી રાખેલાં કાય અજુનના હાથે પૂરા થવાનાં હતાં,
કદાચ!

અજુન ભાસ ે પહ યો યારે યાં અસં ય િચતાઓ ઠરી ગઈ હતી.

કેટલાય યાદવોનાં દેખાવડાં, બળવાન શરીરો પંચમહાભૂતમાં ભળીને મા ધૂ સેરો પે આકાશમાં
આકારો ચીતરી ર ા હતા.

અજુને એ તમામ િચતાઓમાંથી અ થ એકઠાં કયા. આસપાસ દોડાવી. સોમરસનાં — મ દરાનાં

કેટલાંય પા ો અને ઘટો વીખરાયેલાં પ ાં હતાં, પરં તુ એમાં અ થ ભરીને ન જ લઈ જવાય. એટલે
અજુને પોતાના ઉ રીયમાં પોટલી બાંધી લીધી.

“આ શું કરો છો, પાથ?” ૌપદીએ પૂ ું.

“આ સવના દાહસં કાર તો વયં ીકૃ ણના હાથે થયા છે. પરં તુ એમના અ થિવસજનનું પુ ય ભુ
મને આપતા ગયા છે. અહ થી થોડે દૂર િ વેણીસંગમ છે, આ સવનાં અ થઓનું યાં િવસજન કરીને
એમના આ માની િચર શાંિત માટે ાથના કરીશ હં ુ .” અજુને ઉ ર આ યો.

“પરં તુ સખા યાં છે?” ૌપદી યારની પોતાની અકળામણ છુ પાવી રહી હતી. અજુને યાદવોના
દાહસં કાર કયા, અહ આવીને એમનાં અ થ એકઠાં કયા, એમાં ખા સો સમય વી યો હતો, ૌપદીને
શ આતમાં તો ઉતાવળ કરવી યો ય ન લાગી. પરં તુ અજુનને આ બધાં કાય માં પડી ગયેલો ઈ,
ૌપદીથી ન રહે વાયું, “આપણે અહ સખાને મળવા આ યાં છીએ.”

“આ યાં નથી, બોલા યાં છે, સખાએ... એમનાં અધૂરાં રહી ગયેલાં કાય સંપૂણ કરવા.” અજુને ક ું.
એને તો કમયોગની એ વાત આ ણે પણ સ ય અને તુત લાગતી હતી.

“િ યે, સખા તો મળશે જ આપણને, પરં તુ એમણે આપણને આ ર તે બોલાવીને એમનાથી ન થઈ

શકેલાં કાય સંપૂણ કરવાનો ણે વગર બોલે આદેશ આ યો છે. મને ા છે કે સખા અહ આ
ભાસ ે ની યાદવા થળીમાં તો નહ જ હોય... આ બધું ઈને ઘણા યિથત પણ થયા હશે એ, અને
આસપાસના કોઈ મં દરમાં કે વૃ નીચે જ મળી આવશે.”

“પણ યારે ?” ૌપદીએ પૂ ું.

“ યારે એ ઇ છશે યારે .” અજુને ક ું સંપૂણ ાથી અને સમપણથી. “એમની ઇ છા હશે યારે
વયં આવી મળશે. અ યારે તો આપ ં કત ય અગ યનું છે. કત ય સંપૂણ થતાં જ ભુ આવી મળે છે.
એને વયં આવવાની ફરજ પડે છે. યારે કાય સંિન તાથી અને સંપૂણત: સમિપત થઈને કરવામાં
આવે યારે એનું ફળ મ ા િવના રહે તું નથી.”

“પાથ, કોણ ણે કેમ, મને લાગે છે, કે સખા આપણી તી ા કરી ર ા છે, આપણે સૌ થમ એમની
પાસે પહ ચવું ઈએ.”

“એ કદીયે કોઈની તી ા નથી કરતા, પરં તુ આપણે યાં સુધી એમના સુધી ન પહ ચીએ યાં સુધી
એને તી ાનું નામ આપીએ છીએ. તી ા તો આપણે કરીએ છીએ, એ બોલાવે એની, એ આપણને
પોતાના સુધી આવવા દે એની... એ આપણને પોતાની પાસે લઈ ય, પોતાની િનકટ લઈ આવે એની.”

અ થઓ એકઠાં થઈને અજુનના ઉ રીયમાં બંધાઈ ગયાં હતાં.

“ચાલો દેવી...” અજુને ક ું.

“પરં તુ સખા?” ૌપદી હ યે અવઢવમાં હતી. હવે અહ થી િ વેણીસંગમ જવામાં વેડફાઈ જનારો
સમય અને સખા સુધી પહ ચવામાં પડતા અંતરને ૌપદીનું અંતર વીકારી નહોતું શકતું. એનો વ
ગભરાવા લા યો હતો. એનું મ ત ક ભમવા લા યું હતું. આટઆટલી વ થતા રાખવાના યાસ છતાં
ૌપદી ઉ કેરાઈ ગઈ હતી. ધીમે ધીમે ોિધત થઈ રહી હતી, અજુનના આ સંભાષણ પર.

“તમે સખાને શોધો પાથ... હં ુ એમને મ ા િવના જવાની નથી.”

“એય તમને મ ા િવના નહ ય.” અજુને ક ંુ સહજ મત સાથે. “નહ તો, તમને આટલે દૂર સુધી
બોલાવે? શાંત થઈ વ, િ યે... સખા જ ર મળશે...” પછી એણે અ થની પોટલીવાળું ઉ રીય ખભે
નાખીને ચાલવા માં ું.

ૌપદી ણે પોતાના જ શરીરનો ભાર ચકતી હોય એમ પાછળ ઘસડાઈ.

બંને િ વેણીસંગમ તરફ આગળ વધી ર ાં હતાં.

કૃ ણની આંખો દૂર દૂર િ િતજમાં ણે આવનારી પળને શોધી રહી હતી. એમના ાણ અટકીને બેઠા
હતા તી ામાં. એ તી ા કોની હતી? ૌપદીની, અજુનની, મણીની, રાધાની કે વયં ભગવાન
મહાકાળની, જ ે યારનાય એમને પોતાની સાથે લઈ જવા અહ -તહ ચકરાઈ ર ા હતા. કૃ ણનું શરીર
આખેઆખું મોરિપ છ બની ર ું હતું. વાંસળી મનોમ ત કમાં ણે િવદાયવેળાના અંિતમ સૂર છેડી
રહી હતી. જવા માટે તૈયાર, ત પર કૃ ણ હ ય ણે ાસને મુ ીમાં પકડીને રાહ તા બેઠા હતા. શા
માટે? એની કદાચ એમને પોતાનેય ખબર નહોતી. આખું વન ફ ત બી માટે, પરમાથ માટે વી
ગયેલો એક વ િવદાયવેળાએ કોણ ણે પોતાને માટે શું ઝંખી ર ો હતો, શું શોધી ર ો હતો?

િ વેણીસંગમની ભૂિમ મ યા નના તાપે તપી ચૂકી હતી છતાં નદી કનારાનો ઠંડો પવન એ તાપને એ
મ યા નના સૂરજની તી ગરમીને સ બનાવતો હતો. અવારનવાર વહી આવતા ઠંડા પવનની
લહે રખીઓથી પીપળાનું ઝાડ હાલી ઊઠતું અને બંધ આંખે બેઠલ
ે ા કૃ ણ આંખો ખો યા વગર જ જરાને
પૂછતા, “ તો ભાઈ, કોઈ દેખાય છે?”

પછી જરાના મૌનથી જ સમ જતા કે જ ેમની એમને તી ા છે એ સૌ અથવા એ કોઈ હ સુધી

આ યું નથી. “શું મારે િ યજનોની િવદાય લીધા િવના જ યાણ કરવાનું છે?” કૃ ણના મનમાં એક વાર
િવચાર આ યો પણ પછી તુરત જ એમના મને એમને ઉ ર આ યો, “િવદાય તો થઈ ચૂકી, મારા
વનની અિત મહ વની િ યતમ ય તઓએ તો મને યારનોય મુ ત કરી દીધો છે. એમણે બાં યો
હોત તો કદીયે હં ુ અહ સુધી પહ ચી ન શ યો હોત. એમણે ઉદાર િચ ે, ઉદાર ભાવે મુ ત કય મને
અને એટલે જ અહ , આ થળે કોઈ િચંતાઓ વગર, કોઈ બોજ વગર મનની કોઈ આંટીઘૂંટીઓ વગર
બેઠો છુ .ં મારી િ યતમ ય તઓને મળવાનો, એમની િવદાય લેવાનો સમય તો કદાચ યારનોય
નીકળી ગયો. હવે તો કોઈનીય તી ા િવના મન અને દયને સાવ ર ત કરીને મુ તની દશામાં
પાંખો ફે લાવવાની છે મારે .”

મનોમન ચાલતા આ સંવાદમાં કૃ ણ પોતાની જ તને કહી ર ા હતા ણે, “ તી ા યથ છે...

રોજ ેરોજ પળેપળ કશાની તી ામાં વવું એ વન નથી, ઝંખના છે. કશું પામવા, કશું મેળવવા માટે
વતા જવું, એને બદલે... મા જ ે આવે તેને વીકારીને ાસને વન માનીને સતા જવું એ વધુ
વનપૂણ છે, એ વધુ સ ય છે, અને આ મારાથી વધુ કોણ ણે છે? જ ે રોજ આજ ે એટલા માટે વે
છે કે કાલ કંઈક થશે, કાલે પણ એટલા માટે વશે કે પરમ દવસે કંઈક થશે, જ ે રોજ ેરોજ, આજ ે
કાલને માટે વશે એ કદી વી નહ શકે, કારણ કે યારે આવશે યારે આજ આવશે, અને વવું
તેનું સદા કાલે હશે. કાલે પણ એમ જ થશે, પરમ દવસે પણ એમ જ થશે, કારણ કે યારે પણ સમય
આવશે, એ આજની રીતે આવશે અને આ માણસ પાશમાં બંધાયેલા પશુની જ ેમ ભિવ ય ારા
ખચાયેલો કાલમાં વશે. એ કદી વી નહ શકે. એની આખી િજંદગી અણ વી — સાચા અથમાં
યા વગર વીતી જશે.

મરતી વખતે એ કહી શકશે કે મ કેવળ વવાની કામના કરી, હં ુ વવા નથી પા યો અને મરતી
વખતે તેની સૌથી મોટી પીડા એ જ હશે કે હવે આગળ કોઈ ફળ નથી દેખાતું. બી કોઈ પીડા નથી.
આગળ કોઈ ફળ તેને દેખાય, તો એ મોતને પણ સહન કરવા તૈયાર થઈ જશે. એટલા માટે મરતો
માણસ પૂછ ે છે, પુનજ મ છે? હં ુ મરી તો નહ ?” અને યારે એમને મૃિતમાં આ યું પોતાનું જ
કહે લું,

“ન હ પ યાિમ મમાપનુધાય છોકમૂ છોષણિમંિ યાણા |

અવા ય ભૂમાવસપ નમૃ ં રા યં સુરાણામિપ ચાિધપ ય ||”

આખી ભૂિમનું પૂણ સમૃિ થી ભરે લું રા ય અથવા વગનું પણ આિધપ ય મળે તો પણ િ યોને
શોષણ કરનારો શોક દૂર થાય એવો ઉપાય હં ુ દેખતો નથી.

“ઝંખનાઓથી મુ ત થઈને વેલું આખુંય વન શું એક ડોળમા હતો?” કૃ ણને િવચાર આ યો. આ
વનની ગણી શકાય એટલા ાસ ઉપર ટકેલી અંિતમ પળોએ કઈ ઝંખના આટલી તી થઈને એમના
રોમેરોમમાં યાપી રહી હતી.

િ વેણીસંગમ દૂરથી દેખાવા લા યો.

“ ણ દશામાંથી આવતી ણ નદીઓ હર ય, કિપલા અને સર વતીના વાહો કેટલા સમિપત

ભાવથી આવીને પોતાનું આટલું સંિચત, મીઠુ ં જળ સમુ માં રે ડી દેતા હતા. એક પણ પૂ ા િવના
પોતાના સમ અ ત વને સમુ માં ભેળવીને આટલા બધા મીઠા પાણીને ખા ં થઈ જવા દઈને પણ આ
નદીઓ સમુ ને મળવાની ઝંખના કેમ રોકી શકતી નથી?” ૌપદીને િવચાર આ યો. “ ીનું વન શું
મા એક દશામાંથી બી દશામાં િન ત કનારાઓ વ ચે વ ા કરવું એટલું જ છે? એણે અંતે
પોતાનામાં રહે લી તમામ મીઠાશ, પોતાનામાં રહે લી તમામ ઝંખનાઓ, આકાં ાઓ અને લાગણીઓને
પુ ષમાં રે ડી દઈને એના અ ત વ સાથે એક પ થઈ જવાનું... શા માટે? શા માટે આ ીનું વન છે?
એને કેમ મન નથી? અથવા મન છે તો એ િવશે યારે ય કેમ કોઈ ઉ ભવતો નથી? અને
ઉ ભવે છે તો એને ય ત કરવાની પણ કેમ ર નથી એને?” ૌપદીની આંખોમાં ઝળઝિળયાં આવી
ગયાં. એની આંખો િ વેણીસંગમના પટમાં વૃ ો હે ઠળ અહ તહ ભટકતી હતી. એક એવું મુખ વા
ે થી તરફડતું હતું. જ ે મુખ એને માટે એના સમ
માટે એનું મન ઉ ગ વનનો પયાય હતું.

“મા ં મન કેમ આમ ઉિ છે? સખાના આટઆટલા સંસગ પછી પણ હં ુ શા માટે, કયા કારણસર
આમ િવચિલત થા છુ ?ં એમણે બોલાવી છે મને, આટલે દૂરથી તો એ મારી તી ા કરતા જ હશે,
એવું કેમ નથી વીકારતું મા ં મન? હવે યારે િમલન હાથવતમાં છે યારે મન કેમ આટલું ચંચળ, કેમ
આટલું શંકાશીલ થઈ ર ું છે?” ૌપદી શોકાતુર થઈને નદીઓના પટમાં ફે લાયેલી રે તી તરફ ઈ
રહી હતી. મ યા નનો સૂરજ નદીઓના જળ પર નતન કરી ર ો હતો. હર યનું પાણી ણે સોનેરી
રં ગનું હોય એમ કલકલ કરતું વહી ર ંુ હતું. સર વતીના પાંખા વાહમાં તિળયે બેઠલ
ે ા સફે દ અને
કાળા ગોળ પ થરો આટલે દૂરથી પણ પ દેખાઈ ર ા હતા. કિપલાનો ધસમસતો વાહ ણે કે
ૌપદીના મન સાથે હરીફાઈ કરતો હોય એમ ગાંડોતૂર થઈ ધસી ર ો. અચાનક અજુનની જરા
પર પડી. એ એમના તરફ પીઠ કરીને હાથ ડીને બેઠો હતો. જરાની બાજુમાં જ પીળું ઉ રીય
દેખાઈ ર ું હતું. અજુને ૌપદીનો હાથ પકડી એને િન:શ દ ઘસડી... હવે ૌપદી પણ એ ઉ રીય ઈ
શકતી હતી.

પટની રે તીમાં અડવાણા પગે દોડતી ૌપદીના પગ દાઝતા હતા. એનું ઉ રીય પડી ગયું હતું. વાળ
ફરફરાટ ખુ ા ઊડતા હતા. રે તીમાં પગ મૂકતાં અને ઉપાડતાં એને સારી એવી પીડા થતી હતી અને
છતાં પડતી-આખડતી ઉફણાતા ાસ સાથે ૌપદી બેબાકળી થઈને દોડી રહી હતી, એ ઉ રીયની
દશામાં.

ર તામાં એક મોટી િશલા કોણ ણે કેમ ૌપદીએ ઈ જ નહ . એનું વ પગના અંગૂઠામાં ભરાયું
અને ૌપદી અડબ ડયું ખાઈને એ િશલા પર પડી. િશલા બરાબર ૌપદીના કપાળની મ યમાં અથડાઈ.
ૌપદીના ચહે રા પર ર તની ધારા થઈ. કપાળ પર થઈને ર તની એ ધારા નાિસકા ઉપર થઈ ગળાની
નીચે ઊતરવા લાગી. વેદ અને ર તિમિ ત થઈને ૌપદીના મુખ ઉપર ફે લાવા લા યું હતું. એ લૂછવા
માટે ૌપદીએ હાથ ફે લા યા યારે જ એને યાન આ યું કે એનું ઉ રીય તો યારનુંય પાછળ પડી ગયું
હતું!

એના બે યાન ડગલાં ફ ત પીપળાના વૃ તરફ ધસી ર ાં હતાં. એની આંખો મા એ ઉ રીયના
છેડાને ઈ શકતી હતી. એના હોઠમાંથી અ ફુટ વરે ણે પ ચાલતો હતો : “હે ગોિવંદ, હે
ગોપાલ... હે ગોિવંદ, હે ગોપાલ.”
પાછળ આવતા અજુને એક વાર િવચાયુ કે એ ૌપદીને રોકે પરં તુ એ ણતો હતો કે ઉ રીયને આમ
ધૂળમાં રગદોળાતું યા પછી ૌપદી એક ણ પણ રોકાઈ નહ શકે, અને એટલે જ એને રોકવી કે
સંભાળવી યથ છે એમ માનીને અજુને એને જવા દીધી. એ યારે િશલાને અથડાઈને પડી યારે
વાભાિવક જ અજુનથી બૂમ પડાઈ ગઈ... “પાંચાલીઈઈઈઈઈ...”

પીપળાની નીચે બંધ આંખે કૃ ણ હસી પ ા. “મન પણ કેવી કેવી માયા ળ રચે છે! જ ે નામની
તી ા છે, એ નામ પડઘાયા કરે છે ચોતરફ... ભણકારા જ હશે, બીજુ ં શું?” કૃ ણે િવચાયુ.

એ જ વખતે જરાએ ઉતાવળા ાસે ક ું, “ ભુ! એ લોકો આવી ગયા, ભુ...” કૃ ણે આંખો ખોલી.

“ખરે જ?” કૃ ણના મનમાં હ યે અવઢવ હતી. “એ લોકો? એ લોકો એટલે કોણ?” કૃ ણને ફરી
િવચાર આ યો. “મ તો કંઈ કેટલાંય નામોને સાદ પા ો છે. સૌથી પહે લો મારો સાદ કોને સંભળાયો
હશે? કોણ આવી પહ યું હશે?...” અને એમણે ય નપૂવક બેઠા થઈને પાછળ યું.

પડતી-આખડતી, ખુ ા વાળ સાથે ર તની ધારાઓ વહે વડાવતી ઉ રીય વગરની ૌપદી લગભગ
કૃ ણની લગોલગ આવી પહ ચી હતી.

“સખા...” એણે લગભગ ાસ થંભી ય એવી ચીસ પાડી.

“મને હતું જ કે તમે આવશો. આ દેહ અંિતમસં કાર િવના રઝળવા નહ દે મારો િમ , એવી ા
હતી મને.”

“અને હં ુ ? મને નથી બોલાવી તમે?”

“મારે માટે તમે અને ફા ગુની િભ નથી, સખી... હં ુ તમને બંનેને સાયુ યમાં સ યમાં છુ .ં તમે
બંને એક છો મારે માટે, અિ તીય. હં ુ તમારે કારણે ફા ગુનીને કે ફા ગુનીને કારણે તમને વધુ નેહ ક ં
છુ ં એની મને જ ણ નથી.”

હવે ૌપદી કૃ ણનાં ચરણો પાસે બેઠી હતી. એની આંખોમાંથી આંસુ વહી ર ાં હતાં. મુખ, ગળું અને
છાતી સુધી ર તની ધારાઓ વેદ સાથે િમિ ત થઈને ફે લાઈ ગઈ હતી. મોઢામાંથી લાળ ટપકી રહી
હતી. એ છાતી ફાડીને રડવા માંગતી હતી. કૃ ણના પગમાં વાગેલું તીર ઈને એને વ તુ થિત
સમ ઈ ગઈ હતી. હવે કેટલી ણોનું નૈક બાકી ર ું છે, એ પણ એને પ થઈ ગયું હતું. એનું મન
આ વહે તા સમયને ણે થંભાવી દેવા, રોકી લેવા ઘાંઘું થઈ ગયું હતું.

“હં ુ નહ જવા દ તમને... તમે જઈ જ નહ શકો...” ૌપદીએ ક ું અને કૃ ણનો હાથ પોતાના હાથમાં
લઈ લીધો.

“સખી, જવું તો મા આપણી પ રભાષા છે અને હં ુ યાં જઈ ર ો છુ ?ં મા એક વધુ યાણ તરફ

ગિત છે મારી... સમયાવિધ પૂરી થતાં યાણ િન ત હોય છે સખી. તમે તો ણો છો... અને છતાંય
યથ શ દો?”

“મારો સમય કેમ નથી આ યો? મારી અવિધ પણ પૂરી કરો.”

“એ મારા હાથમાં યાં છે સખી? સૌએ પોતાના સમયની તી ા કરવાની હોય છે. મય કરી છે.”

અજુન હવે આવી લા યો હતો. એ પણ કૃ ણના ચરણમાં મ ત ક નમાવીને રડવા લા યો, “અમે સાવ
એકલાં... અધૂરાં થઈ જઈશું. તમારા િવના અમારા અ ત વનો કોઈ અથ નથી મધુસૂદન.” એનું ગળું
તરડાઈ ર ું હતું. કૃ ણના અંગૂઠામાંથી વહે તું ર ત અજુનનાં આંસુથી ધોવાઈ ર ું હતું.

એક હાથ ૌપદીના હાથમાં હતો, કૃ ણ બી હાથ લંબાવીને અજુનના વાળમાં ફે રવવા લા યા. પછી
હ યા અને આંખો મ ચી દીધી. ખૂબ પીડા થતી હોય એમ ધીમા અવાજ ે ક ું, “ફરી આખીય ગીતા
કહે વાની શ ત નથી મારામાં ને સમય પણ નથી ર ો પાથ... ઊઠ, ગ અને યેય ા ની દશામાં
.”

“ યેય? હવે કયું યેય શેષ ર ું છે, ભુ?”

“મુ ત! તારી અને સવની... અ ય યેયો તો ુ ક હતાં, ણ વી... સાચું યેય તો હવે તારી
સમ આ યું છે. મુ ત થઈ .” પછી ૌપદીના હાથમાંથી હાથ છોડાવી, બંને તરફ ઈને હાથ
ા, “ને મુ ત કરી દો મને. યાં સુધી તમા ં મન મારામાં રહે શે યાં સુધી મા ં મન મુ ત નહ થઈ
શકે.”

અજુને સહે જ ચું યું, “ ભુ! તમે તો મુ ત છો જ. િનગુણ, િન: પૃહી, િનલપ...”
“છતાં માનવ...” કૃ ણે ક ું. “દેહના ધમ થી કોણ મુ ત છે પાથ?”

“તમે પણ?” ૌપદીએ પૂ ું. એની આંખોમાં કોઈ અપાિથવ ઝંખના હતી. એક એવો હતો, જ ે
પાંચાલ દેશમાં પહે લી વાર કૃ ણને ઈ ષોડશી કૃ ણાની આંખોમાં તરવરી ઊ ો હતો... એ
આજ ે પણ યાં જ હતો.

“કૃ ણા!” કૃ ણના હોઠ પર આ સંબોધન સાંભળીને ૌપદીનાં રોમરોમ ણે તૃ થઈ ગયાં. અહ , આ

ણે જ ૌપદીને પૃ વી ફાડીને અંદર ગત થઈ જવાનું મન થયું. એનું વન, એનો જ મ આ સંબોધન
સાથે સફળ થઈ ગયો હતો.

અજુને ૌપદીની સામે યું.

એની આંખોમાં એક િમ નો ભાવ હતો. એના મનોભાવોને ણે એના જ ેટલી જ તી તાથી સમજતો
હોય એમ અજુને એને ખભે હાથ મૂ યો. પછી ઊભો થયો અને ણે બંનેને એકલાં છોડી દેવાં હોય
એમ કિપલા તરફ ચાલી નીક ો.

“પાથ...” ૌપદીએ એને અટકાવવા એનું નામ લીધું. પણ ણે સાંભ ું જ ના હોય એમ અજુન
કિપલાના પટ તરફ થર સંયત પગલે ચાલતો ર ો.

“કૃ ણા...” કૃ ણે ફરી ક ું. “ચાહવું એ પામવું નથી... અ યના સુખની ાથના કરવી, એને માટે
ય નશીલ રહે વું, એ પણ ેમ જ છે.”

“ના... એક ી માટે એ ેમ નથી.”

“હં ુ ી નથી.” અ યારે પણ કૃ ણના ચહે રા પર એક િવનોદપૂણ મત હતું.

“પણ હં ુ છુ .ં .. અને સંપૂણ ી છુ .ં અનેક પુ ષો માટે કા ય. મારા પિતઓ માટે સમિપત અને સંપૂણ,
છતાંય કશુંક કેમ મારી અંદર બટકીને ખૂંચતું ર ું? શું અપૂણ રહી ગયું કે જ ે આજ ે પણ પીડા આપે
છે? કહો... કહો મને સખા.”

“કા ય! જ ેની કામના કરો તે કા ય. ખ ં ને? પરં તુ તમે તો સતત-સહજ ભાવે મારી પાસે હતાં, મારી
સાથે જ હતાં. હં ુ તમારી કામના શું કામ ક ં ? તમારા ી વને મ યારે ય ી વ તરીકે યું જ નથી.
મારે માટે એ વ વ હતું, ય ત વ હતું... કદાચ, આપણી વ ચેનો સંબંધ બે ય તઓ વ ચેનો સંબંધ
છે. એકનો બી સાથેનો સંબંધ... એમાં ી-પુ ષના ભાવને થાન જ નથી આપી શ યાં કદાચ...
આપણે બંને!”

“બંનેની વાત ન કરશો... તમે તમારા સુધી જ સીિમત રહીને ચચા કરો. મ તમારી પાસે ેમ મા યો
હતો. તમને થમ વાર પાંચાલમાં યા યારથી ફ ત તમારી જ કામના કરી હતી. વયંવરના સમયે
પણ મ મનોમન તમારા જ િવજયની ાથના કરી પરં તુ તમે? તમે મને એક અપૂણતાના જગતમાં
તરફડવા માટે છોડી દીધી... એકલી!”

“તમે જ ક ું હતું ને? વ દયમ ત ગોિવંદ... એ અપૂણતા કદાચ મ જ આપી હશે તમને, અને તમે
સંપૂણ વીકાર કય હશે કદાચ, અને એટલે જ તમે જ ે ણે મને બધું સમપ દીધું યારે એ અપૂણતા
પણ મારા સુધી આવી ગઈ...”

“તમે તો પૂણ કહે વાઓ છો! પૂણપુ ષો મ. તમારી પૂણતાનાં તો ાંત અપાય છે... એક પૂણપુ ષો મ
અપૂણતાની વાત કઈ રીતે કરી શકે? સમ િવ હલબલી ઊઠશે, એમના આરા ય, ઈ રનો
અવતાર મનાતા સમ વનને એક સંપૂણતાથી વી ગયેલા દેવ અંિતમ યાણના સમયે અપૂણતાનો
વીકાર કરશે તો...” એના અવાજમાં યાંક અિન છાએ તી ણતા ધસી આવી. એણે પોતાને સંભાળી
લીધી, આંસુ લૂ ાં અને અવાજ સંયત કરવાનો યાસ કય .

“ વીકાર તો મારો ધમ છે સખી. આપણે પૂણતાની ચચા કરીએ કે અપૂણતાની... બંને આમ વા

જઈએ તો એક જ છે. યાંથી અપૂણતા પૂરી થાય છે, યાંથી પૂણતા શ થાય છે અને યાં પૂણતા
નથી પહ ચી શકતી એ તમામ અપૂણ છે. યાંથી પૂણતા જુદી પડે છે યાંથી અપૂણતા શ થાય છે.
શ દોમાં િવરોધી છે. બંનેના અથ િવપરીત છે પરં તુ વનમાં વા જઈશું તો સમ શે કે પૂણતા જ
અપૂણતા બની ય છે અને અપૂણતા પૂણતામાં બદલાય છે. આમ તો વન સમ ત િવરોધોનો
સમાગમ છે. એક જ ત વનાં જુદાં જુદાં વ પો આપણી ને દેખાય છે. ત વ એક જ છે સખી.
એના અથ જુદા હોઈ શકે.”

“શ દો... ફરી એક વાર શ દો. સખા, યારે ક તો શ દથી ઊ વ જઈને મા અથને સ ય બનાવીને
મારા સુધી આવવા દો... એ જ મારી મુ ત હશે સખા. મારી વેદનાઓ, મારી પીડાઓ, મારાં
અપમાનો, મારાં સ યો અને અસ યો, એ તમામને મા તમારા એક વીકારથી પરમ શાંિત મળશે.”
“ વીકાર? મ તો કદી કશું નકાયુ જ નથી, સખી. મારા વનમાં એક છલિવહીન વીકૃ િત છે.”

“ના. તમે મને નથી વીકારી, સખા.”

હસી પ ા કૃ ણ, “સખી, કોઈ પોતે જ પોતાને કેવી રીતે વીકારે ? તમે તો મારા હોવાનો એક ભાગ
છો. તમારી અપૂણતાએ જ મને પૂણતા આપી હોય એવું બને! આવી નાની-નાની અપૂણતાઓ જ અંતે
પૂણતાને જ મ આપતી હોય છે.”

“તમે મને ેમ કય છે કે નહ , આ એક મારા ી વને, મારા સમ અ ત વને છેક ડે સુધી

વલોવતો ર ો છે. મ યારે યારે એના િવશે િવચાયુ યારે મારા સમ અ ત વને છેદીને એ
આરપાર નીકળતો ર ો છે. મને કહો, સખા. મને કહો... આજ ે નીિતને આપણી વ ચે લા યા િવના,
નૈિતકતાઓને એકાદ પળ માટે ભુલાવીને, હં ુ તમારા િમ ની પ ની છુ ,ં એ ભૂલીને મને કહો કે તમે મને
ેમ કય છે કે નહ ?”

“કય છે... મ તમને ખૂબ ેમ કય છે, પરં તુ મારે માટે ેમનો અથ પ ની વ કે પિત વ નથી. લ મારે
માટે ેમનું પ રણામ નથી. મારે માટે ેમ એ કદીયે એક દશામાં વહે તી બે કનારા વ ચે બંધાયેલી
પાણીની ધારા નથી. મારે માટે ેમ સમ િવ માં પથરાયેલું, હવાની જ ેમ આપણા ાસમાં
અિનવાયપણે અવર-જવર કરતું અને ાણવાયુની જ ેમ આપણા અ ત વ માટેનું અિનવાય ત વ છે.
બંધ મુ ીમાં પણ એ છે જ અને બંધ ઓરડામાં પણ એ છે જ. એક પળ માટે પણ એના િવના સ વનું
અ ત વ નથી અને છતાં પળેપળ ાસ લેતા સ વને એના અ ત વની ન ધ લેવાની આવ યકતા પણ
નથી. સખી, મારો ેમ એ તમારા કુ શળની ાથના છે, તમારા મંગળની કામના છે, તમારા વમાનની
ર ા છે, તમારા સુખનો ય ન છે, તમારી ાથનાઓનો યુ ર છે, તમારી ઇ છાઓને પૂણ કરવાનો
મારો સંિન યાસ છે. સખી, તમને પશવું એ જ ેમ નથી મારે માટે. તમારી સાથે વવું એ પણ
ે નો પયાય નથી મારે માટે... આપણે એક છ નીચે વીએ તો જ ેમ? મારે માટે ેમ એ એક
મ
આકાશ નીચે ઊભા રહીને એ આકાશ તરફ ઈને તમારા મતની ક પના કરવી, એ જ છે. સખી, મ
સતત અને સહજભાવે ેમ કય છે તમને. આ ણે પણ ક ં છુ ં અને એટલે જ કદાચ આ અપૂણ રહી
ગયેલા સંવાદની અપૂણતાએ મને અટકાવી રા યો હતો. ેમ મારા દેહિવલય પછી પણ રહે શે. દેહ અને
ેમને ડનારાઓ અપૂણ છે... સાચા અથમાં દેહથી ેમને જુદો પાડીને જુઓ સખી! તમે જ ે કૃ ણને
ેમ કરો છો અથવા જ ે કૃ ણને ેમની અપૂણતા અંગે ફ રયાદ કરો છો એ કૃ ણ, કોઈ દેહ નથી, એ
કૃ ણ તો તમારી ક પનામાં વતો એક ેમ છે, વયં! તમે તમારી ક પનાના કૃ ણને ેમ કરો છો. તમે
જ ે કૃ ણને ેમ કરો છો એ મણીનો પિત નથી, દેવકીનો પુ નથી, અજુનનો િમ નથી, એ મા
તમારો કૃ ણ છે. એ તમારા સુધી જ સીિમત છે. તમે સમ પણે એનામાં છો અને એ સંપૂણપણે તમારો
છે. સખી, તમે જ ે કૃ ણને ેમ કરો છો એ કૃ ણ પણ તમને ખૂબ ેમ કરે છે. ા રાખ , તમે જ ે
માં યું છે એ તમા ં જ હતું, તમા ં જ છે અને એને તમારી પાસેથી કોઈ યારે ય નહ લઈ શકે!”

“સખા!” ૌપદી ભાવિવભોર નયને કૃ ણ સામે ઈ રહી હતી. “તમને પા યાની આ ણ મારા
વનની સૌથી ધ ય ણ છે.”

“તો? હવે? આ ા છે મને િવદાયની?”

“જશો?”

“હં ુ યાં આ યો હતો કે ? હં ુ તો અહ જ હતો અને અહ જ રહીશ. પણ દેહ છોડતાં પહે લાં
આ માએ કેટલાક દેહધમ પૂણ કરવાના હોય છે. આ એમાંનો એક દેહધમ છે સખી. તમા ં મન
મારામાં બંધાયેલું રહે ત, તો મા ં મન મુ ત થઈ શકત? અને, મન મુ ત કયા િવના મારો આ મા યાં
ય? સખી, મા ં ઉ રદાિય વ બને છે, તમારા પર વે... તમારા નેહ પર વે.”

“મારો નેહ તમને પાછા ખચી લાવશે, સખા. આ પૃ વી પર... ફરી એક વાર સદેહે મળીશ તમને.”

“આ મોહ છે, સખી.”

“છે તો છે. મને તમારો મોહ છે, સખા, કારણ કે હં ુ માનવ છુ .ં ”

“તે હં ુ ય યાં ઈ ર છુ ?ં એક તમે જ તો છો, જ ેણે મને ઈ ર નથી બનવા દીધો.”

“સખા, શા માટે ગૂંચવો છો મને? કહો, હવે આ હાથ છૂટવાની વેળાએ મારી હ તરે ખાઓ કઈ દશામાં
વળવાની છે?”

“તમારી હ તરે ખાઓ પર તો પાંચ પાંચ નામો લખાયેલાં છે, સખી. દશાઓ પણ ચાર છે. તમે તો,
દશાઓથી પણ વધુ દશાઓમાં વહચાયેલાં છો... અને હવે શા માટે આ ો પૂછીને મને પણ ગૂંચવો
છો? શાંત થઈ વ. ો અને ઉ રોના જગતની બહાર એક િનલપ, િનગુણ-િનરાકાર શાંિત વસે છે.
આજ ે એ શાંિતએ મને િનમં યો છે, કાલે તમા ં િનમં ણ પણ આવી જ લાગશે.”
“ યારે સખા? યારે આવશે મા ં િનમં ણ? હવે આ શરીરનો ભાર લાગે છે. િજવાયેલું વન પળેપળ
વ ધે છે મને. સંબંધોની આરપાર જઈને ણોનાં િછ ોમાંથી પસાર થઈને, સમયને પેલે પાર જઈને વું
છે, વને, વયંને!”

“સખી, હ ઝંખનાઓ, હ કામનાઓ... યાંથી જશો તમે સમયને પેલે પાર? સમયને પેલે પાર જવા
માટે તો હવાથીય હળવા થવું પડે. અહ જ ઉતારવો પડશે ભાર સઘળો. હ તરે ખાઓ ભૂંસી નાખવી
પડશે. મૃિતપટ પર અંકાયેલાં યો હળવે હાથે લૂછીને પાટી કોરી કરવી પડશે. યારે સમય એના
બાહુપાશ ફે લાવીને બોલાવશે તમને અને તમારી આંગળી પકડીને વયં પોતાને પેલે પાર મૂકી આવશે
તમને... આ પળે તો, હં ુ જઈ ર ો છુ .ં ણોનાં િછ ોને વ ધતો, એક િવશાળ તેજ:પુંજ તરફ, જ ે મારો જ
અંશ છે અથવા હં ુ એનો અંશ છુ .ં .. આપણે સૌ એના અંશ છીએ અને એ તેજ:પુંજ એના િન ત સમયે
આપણને એનામાં સમાવી જ લે છે... સમાવી જ લેશે.”

“સખા! હં ુ ... હં ુ ... પાંચાલી, ૌપદી, ુપદપુ ી, પાંડવપ ની, કુ કુ ળની વધૂ તમને મારા નેહમાંથી, મારા
મોહમાંથી, મારા ઉ રદાિય વમાંથી મુ ત ક ં છુ ં અને સાથે જ હં ુ પણ મુ ત થા છુ .ં ” ંધાયેલા ગળે
એણે હવે ક ું, व दयम व तु गो व द तु यमेव सम यते । આ વખતે કહે વાયેલા આ વા યમાં ણે
ખણખિણત સ ય હતું. હર ય, કિપલા અને િ વેણીસંગમની દસેય દશાઓમાંથી આ વા ય ફરી-
ફરીને, ફરી-ફરીને પડઘાતું ર ું.

...અને કૃ ણે શાંિતથી આંખો મ ચી દીધી.

યાં બેઠલ
ે ી ૌપદી પણ આંખો બંધ કરી હળવા ાસ લેતી ણે ઈ ર- મરણ કરતી હોય, એમ હોઠ
ફફડાવતી રહી.

“ૐ પૂણમદ: પૂણિમદં પૂણા પૂણ મુદ યતે |

પૂણ ય પૂણમાદાય પૂણમેવાવિશ યતે ||”

કિપલાના વાહને ધસમસતો સમુ તરફ જઈ રહે લો ઈને અજુનના મનમાં એક િવચાર આ યો,
“કેટકેટલી લાંબી યા ા કરીને આવેલી આ નદી કેટકેટલા સંશયો અને કેટકેટલા ો એના વાહ
સાથે લાવે છે. એનો લાંબો પથ કેટલા વળાંકો અને કેટલા ઉતાર-ચઢાવથી ભરે લો હોય છે, પરં તુ
સમુ ની િનકટ આવતાં જ એ શાંત થઈ ય છે. એના સઘળા સંશયો, એના સઘળા ો ણે ઉ ર
પામીને િનમૂળ થઈ ય છે.
 ૌપદી પણ અ યારે જ ે મન: થિતમાં બેઠી છે, એમાં એના તમામ સંશયો ણે ઉ ર પામીને િનમૂળ
થઈ ગયા છે. એના મુખ પર દ ય શાંિત ઝળહળી રહી છે. સખાએ જ ેમ મને કુ ે ના યુ ની પહે લાં
તમામ ઉ રો આપીને શાંત, સંયત અને પ કરી ના યો હતો, એમ જ ૌપદી પણ અ યારે ત ન
શાંત અને વ થ દેખાય છે. સંશય િનમૂળ કરવો એ તો ણે સખાનો પરમ ધમ છે. ય તને એક
સૂય દય દેખાડનાર આ મહાબુિ શાળી, મહા ાની પુ ષ હવે નહ હોય એ વાત જ મને િવચિલત કરી
મૂકે છે... હવે કોણ આપશે મારા સંશયોના ઉ રો? હવે કોણ શાંત કરશે મને? હં ુ યારે યારે
અવસાદમાં, દુ:ખમાં કે અશાંિતમાં તરફડતો હોઈશ, યારે કોણ મારા ખભે હાથ મૂકીને કહે શે...”

પછી એને ણે કૃ ણ વયં કહે તાં હોય એમ દયમાંથી જ ઉ ર મ ો,

“ઉ ેરેદા માના માનં ના માનમવસાદયે |

આ મૈવ ા મનો બંધુરા મૈવ રપુરા મન: ||”

મનુ યે પોતાની મેળે જ પોતાનો ઉ ાર કરવો, પોતાના આ માને કદી અવસાદ થવા દેવો ન હ; કારણ,
યેક મનુ ય પોતે પોતાનો બંધુ એટલે મદદ કરનાર છે, અને પોતે જ પોતાનો શ ુ છે.

અજુને કૃ ણની દશામાં ચાલવા માં ું.

ૌપદી અને કૃ ણ બંને મ ચેલી આંખે બેઠાં હતાં.

પરમ શાંિત હતી બંનેના મુખ પર. ણે એક ભયાવહ તોફાન આવીને સહે જ પણ હાિન કયા િવના
પસાર થઈ ગયું હોય, એવી શાતા હતી બંનેના મુખ ઉપર! અજુન પણ યાં પહ ચીને શાંત થઈને બેસી
ગયો હતો. એણે આંખો મ ચી લીધી અને કૃ ણનાં ચરણ પર પોતાનો હાથ ફે રવવા લા યો.

જ ેમ જ ેમ અજુનનો હાથ ફરતો એમ ણે પીડાથી મુ ત થતી હોય એમ કૃ ણના મુખ પર ધીરે ધીરે
વધુ ને વધુ શાંિત, વધુ ને વધુ િનરાંત દેખાતી હતી.

અને છતાં, કૃ ણની ભીતર કશુંક હ ય વલવલી ર ું હતું.

હ કોણ બાંધતું હતું એમને? કોના સંશયે એમના અંિતમ યાણમાં િવ ન પડી ર ું હતું? કોને
તીિ ત હતા, એવા ઉ રો જ ેના ો હ પુછાવાના બાકી હતા.
 મણી યારે સોમનાથના નૌકાતટે ઊતરી યારે અજુનની નૌકા ઈને એને પ થઈ ગયું કે
ૌપદી અને અજુન ીકૃ ણની દશામાં જ ગયાં હશે.

એ દશા કઈ હશે, એ િવશે એને સહે જ ેય ક પના ન હતી.

કૃ ણે એને યાદવોના અંત િવશે ભાસ ે માં બનનારા સંગથી ાત કરી હતી, પરં તુ એ સંગ કેટલો
ભયાવહ અને આતતાયી હશે, એ િવશે એને ક પના નહોતી.

સોમનાથના મં દરથી ભાસ ે તરફ ઉતાવળે પગલે દોડતી મણીને યાદવોનાં શબો તો ના
દેખાયાં... પરં તુ ઠેર-ઠેર સળગી ગયેલી િચતાઓ, યાદવોનાં અલંકારો, વ ો, એઠાં વાસણો, રથો અને
શ ો ઈને એને સંગની ભયાવહતા કળાવા લાગી.

એનું દય ફફડી ઊ ું. સાવ કોમળ દય ધરાવતા પોતાના વામીએ આ બધું કઈ રીતે સ ું હશે?
એ િવચારતાં મણીની આંખમાં આંસુ આવી ગયાં. એ ણતી હતી કે કૃ ણને બી ની પીડા પણ
સતત પોતાની લાગતી. એ સાવ અ યાની પીડામાં પણ સહભાગી થતા.

“આજ ે એમના પોતાના ભાઈ-ભાંડુઓ, પુ ો-પૌ ો અને નેહીઓનાં શબો ઈને નેહીઓને પોતાની
સમ એક એક કરીને કાળનો કોિળયો થતા તી વખતે મારા વામી સાવ એકલા જ હતા. કેમ
કરીને આ પીડા સહી હશે એમણે?” મણીને રહી રહીને આ િવચાર િવચિલત કરી ર ો હતો.

“આ તો સા ય કનો હાર છે... હં ુ ઓળખું છુ ં એને.” દા કે ક ું. પછી ર તરં િજત ઉ રીય ઉપાડીને
ક ું, “આ તો કૃ તવમા.” પછી અિન , ચા દે ણ, ુ ન, અનુજ, ગદ તથા બી કેટલાય યાદવોનાં
વ ો અને અલંકારો ઓળખી બતા યાં. કોઈકના મુગુટ, કોઈકના ગળાના હાર, કોઈના બાજુબંધ તો
કોઈકના ર તરં િજત ઉ રીય ચારે તરફ વીખરાયેલાં પ ાં હતાં. દા ક એક એકને ઉપાડીને
દય ાવક િવલાપ કરતો સૌને યાદ કરી ર ો હતો.

િવચિલત થયેલી મણી એ વ ો-અલંકારોની વ ચે વૈજયંતી અને પીતાંબર શોધી રહી હતી.
મનોમન ઇ છતી હતી કે એને ન જ જડે!

અને છતાં, એક એક વ , એક એક અલંકાર એને ણે આ મા સુધી વ ધીને િન ેટ કરી નાખતું હતું.

મિત થયેલી ય તની જ ેમ આમતેમ દોડી રહે લો દા ક અચાનક જ જમીન પર બેસી ગયો. એણે
યાં પડેલી એક પાદુકા ઉપાડી. ચંદનકા ની બનેલી એ ઝીણી ઝીણી કોતરણીવાળી સુંદર પાદુકા
ઈને મણીથી ચીસ પડાઈ ગઈ... “નાથ...” દોડીને મણી એ પાદુકા પાસે પહ ચી. એણે એ
પાદુકા હાથમાં લીધી, છાતી સરસી ચાંપી, આંખ પર, માથા પર લગાડી.

અને પછી આસપાસ બી પાદુકા માટે ફે રવી. દૂર દૂર સુધી યાંય બી પાદુકા દેખાતી નહોતી.

અમંગળ શંકાઓથી મણીનું મન ુ ધ થઈ ગયું. એને ત તનાં ભયાવહ યો સમ

દેખાવા લા યાં. આ ણ સુધી એણે જ ે નહોતું ક યું, એ બધું જ એની ક પનામાં સ વ થવા લા યું.

“નાથ! કેટલી પીડા પા યા હશો? શું આ પાદુકા પણ... યાદવોનાં વ -અલંકારોની જ ેમ જ...”

“મા, આ રહી... આ રહી બી પાદુકા...”

મણીએ કંપતા હાથે એ પાદુકા હાથમાં લીધી. પાદુકાનો અ ભાગ ર તરં િજત હતો. મણીએ એ
પાદુકાને પણ છાતી સરસી ચાંપી.

“નાથ, મને લઈને ગયા હોત તો? તમારી તમામ પીડાઓને હં ુ મારા ઉપર લઈ લેત. તમારા સુધી કોઈ
પીડા, કોઈ દુ:ખની છાયા સુ ધાં ન આવવા દેત.”

“શું થયું હશે? કેમ થયું હશે? કોણે કયુ હશે?”ના ુ વી રાખનારા ો મણીના અ ત વને
તી ણ બાણ બનીને વ ધી ર ા હતા. એની આંખોમાંથી ચોધાર આંસુ વહી ર ાં હતાં. ર તરં િજત
પાદુકા ઉપર એ આંસુનો અિભષેક થતો હતો અને કૃ ણની એ પાદુકા ઉપર લાગેલું ર ત ધીરે ધીરે
ધોવાઈ ર ું હતું.

“ યાં ગયા હશે નાથ? કઈ દશામાં? યાં શોધું એમને?” મણી િવ વળ થઈ ગઈ હતી. દા કે
હળવેકથી એનો હાથ પકડીને એને ઊભી કરી. મણી હ યે પાદુકાને પોતાના બે હાથે પકડીને
છાતી સરસી ચાંપી, ણે મૂિત હોય, એમ શૂ યમાં તાકતી અ યમન ક-શી ડગલાં ભરી રહી હતી.
એનો હાથ પકડીને આગળઆગળ ચાલતો દા ક નીચે પડેલાં ર તનાં ટીપાંથી પોતાની દશા શોધતો
હતો.
બી પાદુકા યાંથી મળી, યાં ર તનું એક નાનકડુ ં વતુળ બની ગયું હતું. પીડા ત પગલાં યાંથી
ખૂબ ધીમે લંઘાતાં આગળ વ યાં હશે, એવું દા કને ર તનાં ટીપાં તાં સમ તું હતું.

“પરં તુ, વામીએ વયંને ઈ પહ ચાડી હશે?” દા કને િવચાર આ યો. બાકી ભીષણ ર તપાતની
વ ચે પણ કુ ે ના યુ માં કૃ ણને એક શ સરખું પશ નહોતું શ યું, એ ચમ કાર દા કે તે
અનુભ યો હતો.

“કોણ હશે, જ ેણે મારા વામીને આટલી પીડા આપી? મારી સમ આવે તો, ટુકડા કરી નાખું.”
દા ક ોધમાં કંપી ર ો હતો. મણીનો હાથ પકડી ધીમે ધીમે એ ર તનાં ટીપાંને તો માગ શોધી
ર ો હતો.

“મા, જરાય િચંિતત ન થશો. વામી યાં હશે યાં ેમકુ શળ હશે.” ભરાયેલા ગળે અને આંસુ
નીતરતી આંખે મણીએ ક ું, “એ તો ર તરં િજત પાદુકા ઈને જ માની શકાય એમ છે. શા માટે
ઠાલાં આ ાસનો આપો છો, દા ક? ભુએ તો ા રકાથી િવદાય લેતી વેળાએ જ મને ક ું હતું કે
દેહધમનું કાય પૂણ થયું છે... એમણે તો યારનોય દેહ યાગી દીધો હશે. મોહ િવનાના ત ન િન: પૃહ
એવા મારા વામી યાં કોઈની તી ામાં કે િજ િવષામાં દેહમાં બંધાઈને હ યે ાસ લેતા હશે, એમ
માનવું જ આપણી અ પબુિ છે, દા ક!”

“મા, વામી એમ જઈ શકે જ નહ .”

“એ તો ા રકાથી નીક ા યારે િવદાય લઈ ચૂ યા હતા. જવામાં એમણે તો મા સમાિધ લેવાની અને
એમના ાણને માં િવલીન કરી નાખવાનો. કેટલું સરળ! કેટલું હળવું કાય હતું એમના માટે! તને શું
લાગે છે, દા ક? એ પીડાને ઘૂંટડે ઘૂંટડે પીતા િવદાયની ણોને લંબાવતા શા માટે તી ા કરે ? એને તો
પરમ માં િવલીન થવા માટે તાલાવેલી હશે.” અને પછી, સાવ ખાલી અવાજ ે આહત થઈને ક ું,
“એટલે તો મને એકલી મૂકીને ચાલી આ યા... સ પદીના ફે રા ફરતી વખતે મારો હાથ સાહીને એમણે
ક ું હતું, ‘નેિત ચરાિમ’ શું થયું એ વચનનું? મો ના ર તે એકલા જ ચાલી ગયા મારા વામીનાથ. મને
અહ એમના િવયોગમાં મૂકીને, એકલી પીડા ભોગવવા શા માટે છોડી ગયા એ, કહે દા ક, કહે . શું હં ુ
મો ના માગ એમની સાથે ચાલી શકવા સ મ ન હતી?”
“શા માટે તમારા આ માને પીડો છો મા? મારા વામી યારે ય પોતાનું ઉ રદાિય વ પૂ ં કયા િવના
ય નહ . તમારા મનમાં ઊઠતા સંશયો પ કરે છે કે હ ય તમારે ભુને એક વાર મળવાનું છે.
મારા વામી તમારા મનના સઘળા સંશયોને શાંત કરીને તમને મુ તનો માગ ચ યા િવના પોતે મુ ત
થઈ ય, એટલા વાથ નથી. મા ં માનો મા. ઝટ પગ ઉપાડો. આ ર તનાં ટીપાં આપણને મારા
વામીની પીડાની દશામાં લઈ ય છે.”

“ખરે જ, દા ક. મારાથી વધારે તો ત ઓળ યા એમને. એમના માટેની આ રાવ મારા મનમાં ઉ ભવી
એનો અથ જ એમ થાય કે એ હ યે મને ઉ ર આપવા યાંક મારી તી ા કરી ર ા છે. ખરે જ,
એમણે યાણ કયુ હોત તો મારા મનમાં સવ પીડાઓ, સવ સંશયો અને સવ કોઈ આવતા-જતા
િવચારોને ભૂંસીને એમણે મા ં મન મુ ત અને શાંત કરી ના યું હોત. કદાચ એ જ મને મળવા તી ા
કરી ર ા છે! ચાલ, દા ક. મને અને મારા વામીને છેટું પડી ર ું છે.”

અ યાર સુધી ણે પ થરના પગ હોય એમ ડગલાં ભરતી મણી અચાનક જ હરણફાળે ચાલવા
માંડી. એને ણે સામેની તરફથી આવતા પવનોમાં કૃ ણની સુગંધ આવતી હોય એમ ર તનાં ટીપાં પણ
વાની તી ા કયા િવના એ અંધાધૂંધ િ વેણીસંગમની દશામાં દોડવા લાગી.

કેમ ણે એને ીકૃ ણનો સાદ સંભળાતો હોય એમ એણે વાયુને બૂમ પાડીને ક ું, “થોભ , નાથ! હં ુ
ઝાઝી દૂર નથી... તમારી દશામાં જ છુ ં હં ુ ... બસ, ણભરમાં પહ ચીશ હં ુ . થોભ , નાથ!”

કિપલા નદી પર એના વાહની સાથે ઊભરાઈ આવેલું એક મુખ ણે કૃ ણને પોતાની જળસભર
આંખોથી કહી ર ું હતું : “હ તો ઘ ં પૂછવાનું છે, ઘ ં કહે વાનું છે, નાથ! એમ લાગે છે કે આટલાં
વષ ના આપણા સહવાસ દરિમયાન ણે આપણે કોઈ વાત જ નથી કરી. સમયનો સાદ પ ો અને
તમે યાણ આદયુ યારે ણે મને અચાનક સમ યું કે મારે તમને કંઈ કેટલુંય કહે વાનું છે. તમારી
પાસેથી કંઈ કેટલુંય સાંભળવાનું છે. આપણો સંવાદ હ ય અધૂરો છે, નાથ. થોભ .”

કૃ ણે અચાનક આંખો ખોલી ને એમના મુખ ઉપર પથરાયેલા િવ મયિમિ ત તી ાના ભાવ ઈને
ૌપદીએ ક ું, “સખા, હ કોઈ આવવાનું છે? કોની તી ા છે તમારા દયમાં?”

“સખી, તી ા નથી. પીડા છે. આ કોઈની પીડા મારી ભીતર ઊતરીને મને વ ધી રહી છે અને એ
એટલી તી છે કે એને શાંત કયા િવના હં ુ જઈ નહ શકું.”
“સખા, કોણ છે એ? આમ તો, તમારા જવાની પીડા સૌને છે. તમારા ઉપર અમે એટલા તો આધા રત
છીએ કે તમે નહ હોવ, એ ક પનામા જ વ ધી નાખનારી છે. અમારાં સુખ અને દુ:ખમાં તમા ં હોવું
અિનવાય બની ગયું છે સખા... પરં તુ આ કોણ છે, જ ેની પીડા એટલી તી છે કે તમારા આ માને
બેડીઓ બાંધીને હ યે રોકી શકી છે.”

“કોણ હોઈ શકે, સખી? મારી અધાગના. મારા મરણમાં િવચિલત છે. હં ુ ા રકાથી નીક ો યારે
પણ એણે આપેલી િવદાય, પૂણ િવદાય નહોતી. એની માં મને ન જવા દેવાનો સંપૂણ અનુનય હતો.
એ હ ય મને બાંધી રહી છે. રહી રહીને એનું મુખ મારા મરણમાં આવે છે. એની સજળ આંખો,
એના લંબાતા હાથ, એના કાંપતા હોઠ અને ભાલ પર પડેલી કરચલીઓ, કંપતી કૂ ુ ટની સાથે ણે
કશું કહે વા ત પર છે... મારા મરણમાં આવતું એનું મુખ શાંત નથી. એનો અથ છે કે, એ પણ શાંત
નથી.”

“અમે ા રકા ગયા યારે ...”

“તમે ા રકાથી આ યા? તો મણી તમારી સાથે કેમ ન આ યાં? સ યભામાએ હઠ ન કરી તમારી
સાથે આવવા?”

“એટલો સમય જ નહોતો સખા. હં ુ વયં મારા ાણ મુ ીમાં પકડીને અહ પહ ચી છુ .ં ”

“એ આવશે ૌપદી. મણી િવદુષી ી છે. શા ો સમજ ે છે. ખૂબ સંવેદનશીલ છે અને એટલે જ
ણે છે કે એમનું મન મારામાં પરોવાયેલું હશે તો હં ુ શાંત મને િન ંત થઈને યાણ નહ કરી શકું.
એ જ ર આવશે. પોતે મુ ત થવા આવશે અને પોતે મુ ત થઈને મને મુ ત કરી જશે. એ જ ર
આવશે.”

મણી િ વેણીસંગમની ન ક પહ ચી. એણે દૂરથી ૌપદીને કૃ ણનાં ચરણમાં બેઠલ ે ાં યાં. પાસે
હાથ ડીને ડઘાયેલો મૂંગોમંતર થઈ ગયેલો જરા પણ યો. એ આ યચ કત હતો કે, “આ કેવો
મનુ ય છે, જ ેને બધી જ ખબર છે. મ તો ચતુભુજ વ પ યું છે એનું. આ સૌ જ ે એમની પાસે રડી
ર ાં છે, એ સૌને એના ઈ રપણાની ખબર નહ હોય?”

હ તો જરા ૌપદી અને અજુનના આગમનને સમજ ે એ પહે લાં મણી અંધાધૂંધ દોડતી આવીને
ીકૃ ણનાં ચરણોમાં પડી. એના આખાય મુખ પર વેદનાં ઝીણાં ઝીણાં ટીપાં બા ાં હતાં. ખરે જ,
જ ેવું વણન કૃ ણે કયુ હતું, એવી જ છબી હતી મણીની! એની માં કૃ ણને ન જવા દેવાનો સંપૂણ
અનુનય હતો. એ હ ય એમને બાંધવા માગતી હતી. રહી રહીને એનું મુખ લાન પડી જતું હતું. એની
સજળ આંખો, એના લંબાતા હાથ, એના કાંપતા હોઠ અને ભાલ પર પડેલી કરચલીઓ, કંપતી
ૂકુ ટની સાથે ણે કશું કહે વા ત પર હતી એ... અ યંત અશાંત અને િવચિલત હતી મણી.

આવીને કૃ ણનાં ચરણમાં એણે મ તક નમા યું. વેદના કારણે એનું સૌભા યિચ ન રે લાઈ ગયું હતું.
કોરા કંકુનો એનો ચાં ો આખાય કપાળ પર ફે લાઈને કપાળને લાલચોળ રં ગે રં ગી ર ો હતો.

જ ેવું એણે ચરણમાં મ તક નમા યું કે ીકૃ ણના ર ત સાથે ભળીને એ કુ મકુ મ વધુ લાલ થઈ ગયું.

“આ શું થઈ ગયું નાથ? આ કેમ થઈ ગયું? શા માટે નાથ? શા માટે તમે આ...”

“િ યે, મ તો તમને ા રકાથી યાણ કરવાના સમયે જ ક ું હતું કે, સહ વનનો સમય પૂરો થયો. તમે
મને િવદાય તો આપી પણ પૂરેપૂરા મનથી નહ . યાંક, કશેક મને ન જવા દેવાની, મને બાંધી રાખવાની
વૃિ એમની એમ હશે. અને એટલે જ આજ ે, હં ુ તમારી તી ા કરતો અહ બેઠો છુ ં અને તમારે અહ
સુધી આવવું પ ું. મને િવદાય આપવા.” કૃ ણે મત કરીને ક ું. પછી ઇશારાથી મણીને િનકટ
બોલાવી. મણી િનકટ આવી. કૃ ણે અ યંત બળપૂવક પોતાનો હાથ ચો કરીને એના ગાલ પર
મૂ યો.

“િ યે, આ અ ુ લૂછી નાખો. તમે તો િ યની પુ ી છો. પિતની યાણવેળાએ આંસુ સારો તો તમા ં
રાજવંશીપ ં લાજ ે. પિતને તો હસતા મુખે અ યંત વીરતાપૂવક િવદાય આપવી, એ ા ધમ છે.”

“એ તો પિત યુ માં જતો હોય યારે . આ યાં યુ છે ભુ?”

“આ પણ યુ જ છે િ યે. વન અને મરણ વ ચેનું યુ . માનવદેહ ન જવા માટે ટળવળી ર ો છે

અને ાંડ આ માને પોતાના તરફ ખચી ર ું છે. તમે હસતા મુખે િવદાય નહ આપો તો કેમ જઈ
શકીશ હં ુ ?”

“નાથ! યુ માં જનારો પિત યારે ક તો પાછો આવતો હોય છે અને પ નીને િવજયયા ાને પ ખવાનું
સૌભા ય મળતું હોય છે. અહ તો...” મણીનું ગળું ંધાઈ ગયું. એ આગળ ના બોલી શકી.
સૂય મ યા નથી ધીમે ધીમે પ મ તરફ ખસી ર ો હતો. ત કરણો સહે જ કૂ ણાં પડીને હવે ાંસાં
બ યાં હતાં. ઝાડ નીચે બેઠલ
ે ા સવના પડછાયા લંબાઈ ર ા હતા. ણે ય તઓ કરતાં એમના
પડછાયા મોટા હતા!

ઇિતહાસ પણ આ ય તઓ કરતાં એમના પડછાયાઓને મોટા આંકવાનો હતો. એ ણતો હોય એમ

સૂય ખૂબ ધીમે, ખૂબ મંથર ગિતએ, પરં તુ પ મ તરફ જતાં જતાં આ સવને ઈ ર ો હતો.

નદીઓનાં જળ થોડાંક પીળાશ પડતાં લાગતાં હતાં.

પીપળાનાં પાનમાંથી ચળાઈને આવતો સૂરજનો તડકો સહે જ સ અને સોનલવણ બ યો હતો.

કૃ ણે એક આથમતા સૂય તરફ નાખી. ણે હવે પોતાનો આથમવાનો સમય પણ િનકટ આ યો

હોય એમ ડો ાસ લઈ મણી સાથેની ચચા આગળ વધારી.

“અહ તો શું િ યે? તમે તો િવદુષી છો. શા ો ણો છો. માનવદેહની ન રતાથી ાત છો તમે અને
એ પછી પણ... આપણો સંબંધ તો બે આ માઓનો સંબંધ હતો.”

“હતો? ભુ! એટલે આ સંબંધ પૂરો થયો?”

“દેહ સાથે બધા સંબંધો જ પૂરા થતા હોય છે. દેહના જવા સાથે િપતૃતપણ કરીને ા ની િ યા
કરવાનું કારણ જ એ છે કે, દેહમાંથી નીકળેલો આ મા દેહ સાથે ડાયેલાં મોહ, માયા અને બંધનો
યાગીને મુ ત રીતે યાણ કરી શકે. િ યા, મારો આ દેહ જ ેને સૌ ‘કૃ ણ’ના નામે ઓળખે છે, એમાંથી
આ માનું ત વ નીકળી ગયા પછી આ દેહ લાકડાના ટુકડા કે માટીના ઢગલાથી િવશેષ શું રહી
જવાનો? જ ે મુખને તમે ‘કૃ ણ’ કહો છો, જ ેને તમે ખૂબ ેમ કય છે. એ મુખ ાસો ાસ ચાલે છે
યાં સુધી તેજ વી છે, સુંદર છે, િવત છે, પરં તુ એક વાર આ મા દેહધમ છોડીને બહાર નીકળી ય
પછી આ મુખ િવકૃ ત થઈ જશે. તમે પણ એને નેહ નહ કરી શકો, િ યે! અને એટલે જ ધમ
અ સં કારની િવિધનું માહા ય ક ું છે. તમામ અશુ િન વ અને મિલન વ તુઓ અ દેવના
ખોળે જઈને ભ મ થઈ ય છે... અ સૌને પોતાનામાં બાળીને અશુિ વાહા કરીને ત વોને શુ
કરે છે. પછી એ સોનું હોય કે આ મા.”
 મણીની આંખો ઈને કૃ ણને કેટલીય સાંજનું મરણ થઈ આ યું. આમ જ, આ જ રીતે, મણી
એમની સામે ઈ રહે તી. મણીની માં ા અને નેહ દીપ બનીને વળી રહે તાં. કૃ ણને
મણી સાથે ગાળેલી એ નેહશીલ પળો મરણમાં આવી ગઈ. એનાં લાડ, એનો ેમ, એની
સમજદારી અને િવ ા પર રચાયેલી દાંપ યની સુખમય પળો કૃ ણ બંધ આંખે વાગોળી ર ા. એમને
મણીના મહાલયમાં વિલત દીપકોની હારમાળા ણે સમ દેખાતી હતી.

નદીઓ પર ચો-નીચો થઈ રહે લો સૂરજનો તડકો િઝલિમલ કરતો મણીના મહાલયના દીપકોની
જ ેમ ટમટમી ર ો હતો.

“પરં તુ ભુ... આટઆટલાં વષ દરિમયાન આપણી વ ચે યારે ય એવો સંવાદ રચી ન શકાયો, જ ેમાં હં ુ
તમને તમારા આ મા સુધી પહ ચીને ઓળખવાનો, પામવાનો યાસ કરી શકું. તમે યારે મને મ ા
યારે ખંડોમાં િવભાિજત ટુકડે-ટુકડે મ ા. યારે યારે મારા બાહુપાશમાં ઘેરાયેલા હતા તમે યારે
પણ તમારા મનોમ ત કમાં અ ય કોઈની સમ યા, અ ય કોઈના ો અને કોઈક બી ય તની
પીડાઓ હતી જ. આપણે યારે ય એકલાં નહોતાં નાથ. આપણા એકાંતમાં સતત કોઈ ને કોઈ હાજર
ર ું. કોઈ એવું જ ેને હં ુ ઈ નહોતી શકતી, ણી નહોતી શકતી, પશ નહોતી શકતી પણ સતત
અનુભવતી રહી. તમે યારે ય સંપૂણપણે મારા થઈ શ યા જ નહ નાથ. મ સતત તમને કોઈની સાથે
યા છે. એ કોઈ યેક સમયે િભ હતું અથવા યેક વખતે કોઈ એક જ હતું; પણ કોઈ હતું. એ
તમે પણ ણો છો અને હં ુ તો સતત ણતી જ હતી.”

હસી પ ા કૃ ણ. “ ીઓ કેટલી પારદશક હોય છે! અમે પુ ષો એવા નથી થઈ શકતા. આમ તો

કહે વાય છે કે, ીના મનનો તાગ લેવો અઘરો છે. ખૂબ ડુ ં મન હોય છે ીઓનું, પરં તુ આજ ે મને
અનુભવ થયો કે એ ડા મનમાં ભરે લું જળ અ યંત વ છ અને િનમળ હોય છે. તિળયે પડેલો
ઝીણામાં ઝીણો પ થર પણ ઈ શકાય, એટલું વ છ! િ યે, તમે શું માનો છો કે, તમારી આ પીડા,
આ રાવ તમે શ દોમાં કહો તો જ મને સમ ય? તમારી આંખોમાં, તમારા પશમાં એ પીડા મ સતત
અનુભવી છે.”

“પરં તુ, નાથ! એ િવશે તમે યારે ય કશું કયુ નહ . મને તમારો જ ે સમય ઈતો હતો, એ સમય તમે
મને યારે ય આ યો નહ . કહો તો, મારે શું ઈતું હતું? આ પટરાણીપદ, િસંહાસન પર તમારી
બાજુમાં થાન, વ -અલંકારો, ભ ય મહાલય... આ બધું તો મને િશશુપાલને યાં પણ મળી શકત. એ
માટે પ નહોતો લ યો તમને. આયાવતના ે પુ ષને લ નેવે મૂકીને લખાયેલો પ એટલા માટે
પાઠ યો હતો કે હં ુ તમારી સાથે વવા માગતી હતી. તમારી પ ની બનીને મારી ણે ણ તમારામાં
િવલીન કરીને, એકાકાર કરીને વને ભૂલી જઈને મા કૃ ણ બનીને વવા માગતી હતી હં ુ .”

“તો પછી, આ પ તાવો શા માટે? આ વસવસો કઈ વાતનો છે? તમે કૃ ણ બનીને જ યાં છો િ યે.
અને, કૃ ણ બનીનેવવાનો અથ એટલે વને ભૂલી જવું. મને કદીયે મારા પોતાના માટે સમય નથી
મ ો, એનો વસવસો નથી થયો. મારા સમય ઉપર તો આમેય બી ઓનો જ અિધકાર છે, જ ેને યારે
ઈએ યારે કૃ ણ મળી રહે , એ જ મારા અ ત વનો અથ છે, િ યે! તમે આ ય તને કે તે ય તને
ેમ નથી કરતાં. કેવળ ેમ કરો છો અને ધીમે ધીમે વયં ેમ બની ઓ છો. િ યા, ેમ યારે કોઈ
એક ય તમાં સીિમત થઈ ય યારે એ બંિધયાર પાણીની જ ેમ, બંિધયાર ઓરડાની જ ેમ મિલન અને
દૂિષત થઈ ય છે. કોઈ મા ં છે અથવા હં ુ કોઈનો છુ ,ં એ અહં છે અને ેમને અહં સાથે અહં કાર સાથે
કદીયે સંબંધ ર ો નથી.”

“પરં તુ નાથ, કોઈ પણ ી માટે પોતાના પિત સાથેનો સમય ફ ત એનો જ, એની એકલીનો હોય, એવી
અપે ા રાખવી શું વધુ પડતી છે? તમે ભલે રોજ ેરોજની રાિ ઓ મારી સાથે ન ગાળો, રોજ ેરોજ મારા
વાળમાં પુ પો પરોવો કે મારા માટે વ ાલંકારોની ભેટ લાવો, એ હં ુ ન ઇ છુ ,ં પરં તુ તમે યારે મારી
પાસે આવો યારે તમારી બધી િચંતાઓ, જવાબદારીઓ અને ો મુકુટની જ ેમ મારા ક ની બહાર
ઉતારીને આવો, એટલી અપે ા પણ મારે નહોતી રાખવી ઈતી?”

મણીની ભીની આંખો ઈને કૃ ણનું દય વી ઊ ું.

કૃ ણ મનોમન િવચારી ર ા...

“... શું માગતી હોય છે ી, ેમ? અનગળ, અિવરત, અિવભા ય ેમ!

સાચે જ ીઓને સુખી કરવી બહુ સરળ છે. એની અપે ાઓ સાવ સૂ મ અથવા અ પ હોય છે. પુ ષો
એને સમ શકતા નથી કદાચ... અને એથી જ ી અપૂણતા, અધૂરપ અનુભ યા કરે છે. લ કરીને
પણ એના મનની ધ
ુ ા શાંત થતી નથી, કારણ કે પિત એને અપાતા સમયમાં પણ સંપૂણત: એનો નથી
થઈ શકતો.” પછી મણીની સામે ઈને ક ું, “િ યા, તમે તો બંધનની વાત કરો છો અને દાંપ ય
એ બંધન નથી, સાયુ ય છે. મારી જવાબદારીઓ, મારી િચંતાઓ કે મારા ો એ મારા હોવાનો
ભાગ છે. શું તમે એવું ઇ છો કે હં ુ મા ં અપૂણ હોવું લઈને તમારા ક માં આવું? મારી પૂણતા જ આ
 ો, આ જવાબદારીઓ અને મારામાં રહે લા બી ઓને કારણે સંભવે છે. એ બધું હં ુ કાઢી નાખું
તો હં ુ પોતે જ અપૂણ બની , દેવી. બે મ
ે ીઓ કોઈ અ ય વ તુ, કોઈક અ યંત મૂ યવાન વ તુને
ેમ કરે છે. તેઓ કોઈ સંવા દતાને આધાર પૂરો પાડે છે. પરં તુ આમ છતાં વતં રહે છે. તેઓ
પોતાની તને બી સામે ખુ ી કરી શકે છે, કારણ કે તેમાં કોઈ ભય નથી. બે બીજ બંધાઈ શકતાં
નથી, કારણ કે તે પોતે બંધ જ હોય છે, પરં તુ બે ખુ ાં પુ પો એકબી સાથે સંબંધાઈ શકે છે.”

મણી અને કૃ ણ વ ચેના આ સંવાદ દરિમયાન દા ક આમતેમ દોડીને ઘાબાજ રયું લઈ આ યો.
પ થર પર લસોટીને એણે એનો લેપ બના યો. કૃ ણના પગમાં વાગેલા બાણને ખચીને એ લેપ લગાડવા
જ જતો હતો યાં કૃ ણે ક ું, “રહે વા દે ભાઈ, આ બધું યથ છે. એ બાણ યાં જ રહે વા દે. યાં સુધી
એ બાણ મારા અંગૂઠામાં ખૂંપેલું રહે શે યાં સુધી જ મારા ાણ બાંધી શકીશ મારા દેહ સાથે...
પીડામુ ત થવાની પળ હવે દેહમુ ત થવાની પળ જ હશે અને આ ઘાબાજ રયું બાંધવાથી મારા
શરીરના ઘાવ હવે નહ ઝાય.”

“પરં તુ ભુ...” દા ક કંઈક બોલવા ગયો.

“તું મહારાણી મણીને અહ સુધી લા યો એ જ તારો ઉપકાર છે. હં ુ એમને ના મ ો હોત તો

મારો આ મા સંપૂણતયા: મુ ત થઈને િનવાણના પંથે નયે જઈ શ યો હોત કદાચ. વનભર ત મારો
રથ હાં યો છે. હં ુ આભારી છુ ં તારો.” કૃ ણે હાથ ા.

“હં ુ તમારો આભાર માનું છુ ં ભુ કે આપે મને આપની સેવા કરવાની તક આપી. મારો તો જ મ સફળ
થઈ ગયો.”

“તું વ છ મનનો શુ મનુ ય છે. મારી અંિતમ પળો સુધી મારી સાથે ર ો છે. એક િવ સનીય સેવક
બનીને ત મને એ બધું જ આ યું છે, જ ેની મને તારી પાસેથી અપે ા હતી... તું મુ ત છે દા ક. તું તારા
માગ .”

“મારો માગ તો આપની જ સાથે છે ભુ. તમને મૂકીને હં ુ યાં ?” દા ક ચોધાર આંસુએ રડી
ર ો હતો. કૃ ણે મહા ય ને બેઠા થઈને એના માથે હાથ મૂ યો અને ક ું, “સવ જના: સુખી ભવ તુ
સવ સંતુ િનરામયા:. સૌ સુખી થાવ, સૌ વ થ રહો... તું ઘ ં વે દા ક. તારી તમામ ઇ છાઓ પૂરી
થાય. ઈ ર તા ં ક યાણ કરશે. અ તુ.”
 મણી કૃ ણ-દા કનો આ સંવાદ સાંભળી રહી હતી. અજુન અને ૌપદી ણે પ થરના બ યાં હોય
એમ થર થઈ ગયાં હતાં. સૌ કૃ ણની શાંિત માટે, એમની પીડા થોડીક ઓછી થાય એ માટે મનોમન
ાથના કરી ર ાં હતાં યારે મણીએ વાતનું સંધાન કરતાં ક ં,ુ “નાથ, મુ ત પણ સ હયારી હોઈ
શકે. તમે મુ ત થાવ એને હં ુ અટકાવી ના શકું, પરં તુ મો ના આ ફે રામાં મારો હાથ છોડવાથી અ યાય
થશે મને.”

“િ યા! મો નો માગ તો એકલા જ િસધાવવાનો માગ છે અને આપણા હાથ તો હ તમેળાપના સમયથી
જ એક થઈ ગયા છે. હવે છૂટવાનો જ યાં ઉ ભવે છે?”

“ ભુ! આ તો ાનની વાતો છે. ેમને ાન સાથે શું સંબંધ? શ દોમાં કહે વાતી વાતો, ેમને ય ત
કરી શકતી નથી. ેમ તો અનુભૂિત છે અને એ અનુભૂિત અંગત હોય છે. તમે કંઈ પણ કહો, મ જ ે
અનુભ યું છે, એ મા ં સ ય છે ભુ. અને, મારા સ યને તમે કઈ રીતે સમ શકો? મારી તૃષા, મારી
એકલતા, મા ં એકાકીપ ં તો મારાં જ હતાં ને? એમાં તમે યાં હતા?”

આ ચચા સાંભળતો સૂરજ પણ ણે િ િતજ તરફ મંથર ગિતએ જઈ ર ો હતો, એના અ ત સાથે જ
આજ ે પૃ વી પર યાપી જનારો અંધકાર અ યંત શોકાત, ભયાવહ અને એકલતામાં ડૂ બેલો હશે. એ
િનયિતથી ણે ાત હોય, એમ એ પણ બને એટલો વધુ સમય પોતાનું અજવાળું સાચવી રાખવા
માગતો હતો.

“ખ ં છે. સૌ પોતપોતાની એકલતામાં એકલા જ હોય છે. સૌએ પોતાના એકાકીપણાનો ભાર પોતે જ
ઉપાડવાનો હોય છે. પરં તુ િ યા, એકલતા અને એકાકીપણા વ ચે બહુ મોટો ભેદ છે. એકલતાને
એકાકીપ ં સમ લેવાની ભૂલ આપણે સૌ કરીએ છીએ. એક વખત તમે તમારા એકાકીપણાને
એકલતા સમ લેવાની ભૂલ કરો છો એટલે પૂરો સંદભ બદલાઈ ય છે. એકાકીપ ં સુંદરતા,
ભ યતા, હકારા મકતા ધરાવે છે. એકલતા, કંગાિલયત, નકારા મકતા, અશુભ અને શોકમ
પ ર થિત સૂચવે છે. િ યા, એકલતા કૃ િતદ છે. કોઈ એનાથી મુ ત રહી શકતું નથી. સૌ એકલા જ
આ જગતમાં વેશે છે અને અંિતમ યાણ સમયે એકલા જ હોય છે.”

“તો શા માટે સૌ લ કરે છે? શા માટે કુ ટુબ

ં ઊભું કરે છે? શા માટે ભાઈ-ભાંડુ, સગાં-વહાલાં,
નેહીઓ-િમ ોના સંબંધ બાંધે છે?”
“એકલતા એ આપણો મૂળભૂત વભાવ છે િ યા. પરં તુ તે આપણે ણતા નથી અથવા ણવા માગતા
નથી િ યા. આપણે આપણી તથી અપ રિચત રહી જઈએ છીએ. જ ેઓ એકાકીપણાને સમજ ે છે,
એની સાથે િમ તા કરે છે, તેઓ કહે છે કે, એકાકી હોવાથી સુંદર, શાંિતમય અને િવશેષ આનંદદાયક
બીજુ ં કશું છે જ નહ . તમે વયં એકલા થઈને સૌમાં ભળી શકો... ‘એક છુ ં તો અનેક થા ’નો ભાવ
એકાકીપણામાંથી આપોઆપ ગટે છે, િ યે.”

“અને ેમનું શું? ી માટે અનેક ેમ શ ય નથી. એને માટે એનો પુ ષ એ એકમા કે છે, એના
સુખનું.” પછી ૌપદી બાજુમાં બેઠી છે એનો યાલ આવતાં મણીએ ઉમેયુ, “સહુ કોઈ પાંચાલી
જ ેટલું સ મ ન પણ હોઈ શકે. હં ુ સામા યા છુ .ં એક પુ ષને ેમ કરતી, એની જ પાસેથી પોતાના
સુખની અપે ા રાખતી, એક અિત સામા ય ી.”

કૃ ણને મણીનું રસાવું, મનાવું, પોતાની સાથે યારે ક નાના બાળકની જ ેમ લાડ કરવાની એ ણો
યાદ આવી. યારે મણી સાચે જ એક સામા ય ી તરીકે વત હતી. ગમે તેટલી િવદુષી, ગમે
તેટલી િવ ાન હોય, પરં તુ ીનું દય ીનું જ રહે છે. એ વાત કૃ ણને અ યારે , આ ણે ત ન સાચી
લાગી હતી.

છતાં એમણે મણીના મનનું સમાધાન કરતાં ક ું, “િ યા, તમે સામા યા નથી જ, હોઈ શકો જ નહ .
કૃ ણની અધાગના સામા યા કઈ રીતે હોઈ શકે? આ મા ં અિભમાન નથી કે મારો અહં કાર પણ નથી.
મ યારે પાથને ક ું કે, હાથીઓમાં હં ુ ઐરાવત છુ ,ં વૃ ોમાં હં ુ પીપળો છુ .ં ગાયોમાં હં ુ કામધેનુ છુ ,ં
નદીઓમાં હં ુ ગંગા છુ ,ં એમ ીઓમાં હં ુ મણી છુ .ં િ યા, તમે ે છો અને એટલે જ મારા
ે તમ વનનો ે તમ અંશ તમે છો. ેમ કોઈ વ તુ પર આધા રત નથી. ેમ આ મક ઓજસતા
છે. વા માનું ઓજસ જ ેટલું વધુ યાપક હશે, એટલો ેમ વધુ િવશાળ બનશે. ેમની પાંખો જ ેટલી
ફે લાશે, એટલું તમા ં અ ત વનું આકાશ િવકસતું જશે...” બોલવામાં ખૂબ મ પડી ર ો હતો કૃ ણને.
એમણે આંખો લૂછી લીધી. એમના ાસ મિ મ થઈ ર ા હતા. ધીમે ધીમે અવાજ ીણ થતો જતો
હતો. પગમાં વાગેલા બાણને કારણે વહી રહે લું ર ત હવે એમના દેહને િનબળ બનાવી ર ું હતું. છતાં
એમણે કહે વાનું ચાલુ રા યું, “ વ નમાં રાચતા અને લ પાસેથી ખૂબ બધી અપે ાઓ રાખતા સવને
લાગે છે કે, લ ેમ નથી અથવા લ પહે લાં જ ે ેમ હતો તે આ નથી; પરં તુ ેમ એક અ યંત ડી
સમજ છે જ ેથી કોઈક ય ત કોઈક રીતે તમને પૂણ બનાવે છે. કોઈક તમને સંપૂણ વતુળ બનાવે છે.
વનમાં અ યની ઉપ થિત તમારી ઉપ થિતની વૃિ કરે છે. ેમ તમને ‘તમે’ બનવાની વતં તા
આપે છે અને કોઈની ઉપ થિત ઉપર જ સુખ કે દુ:ખની િવભાવનાઓ ટકી હોય તો કઈ રીતે
િ યા, કઈ રીતે તમે સુખી થઈ શકો?

િ યા, આપણે જ ે સમય સાથે ગા ો, એ આપણા બંનેનો ે

સમય હતો. આપ ં સુખ સ હયા ં હતું.
આપણી આનંદની પળો વહચાયેલી હતી. આપણે એકબી ને ખૂબ સુખ આ યું છે... તમારા પ ે કદાચ
સમપણ વધુ હોઈ શકે. પરં તુ આપણે પિત-પ ની તરીકે એક અ તૈ નો અ ભુત અનુભવ કય છે, એમ
માનીને િવચારશો તો તમને સમ શે કે જ ે મેળ યું તે ન મેળવી શકાયાના વસવસા કરતાં ઘ ં વધુ
હતું.”

મણીની સાથે-સાથે ૌપદીના મનમાં પણ ણે એક ઉ સ પથરાયો. િવષાદનાં ઘેરાયેલાં વાદળાં

ણે વીખરાઈ ગયાં અને મણી જ ે રીતે શાંત થઈ, કૃ ણના મુખ તરફ ઈ રહી હતી, એ ઈને
ૌપદીને પણ ણે શાતા વળી. મણીની સઘળી યથા, સઘળો િવષાદ ણે આ સંવાદ પછી િવશુ
થઈને એમના અંતરને ધોઈને નીકળી ગયાં હતાં.

આ એના વામી હતા! એને કેટલો નેહ કરતા હતા, કેટલું સ માન હતું, એમના દયમાં અને કેટલી
િભ , કેટલી અન ય અને કેટલી શા ત હતી એમની સાથે ગાળેલી ણો! આજ સુધી મણીને જ ે
ણો ર ત, િનરથક અને એકલવાયી લાગતી હતી, એ બધી જ ણો અનાયાસે સભર — સુગંધી
બનીને એની આસપાસ નતન કરવા લાગી. એક પૂણ, ેમાળ અને અિ તીય દાંપ ય પા યાનો પરમ
સંતોષ એના મુખ ઉપર ઝળહળી ર ો.

“નાથ! ખરે જ, આ સંવાદ ન થયો હોત તો મારા મનમાં યાંક કશુંક ખૂંચતું રહે ત. મ એક ે પ ની
બનવાના સંિન યાસો કયા, પરં તુ મારી ભીતર એક અભાવ મને પીડતો ર ો. આજ ે તમે હળવા
હાથે એ અભાવનું વાદળ ખસેડીને મારા મનમાં પ તાનો ઉ સ પાથય છે. નાથ, હવે યારે પાછળ
વળીને છુ ં યારે સમ ય છે કે જ ેને મ તમારી અવગણના સમ , એ મને અપાયેલો અવકાશ
હતો. જ ેને મ તમારી અંદર ઘૂંટાતાં રહ યો માનીને મનોમન િવષાદ સંઘય , એ ખરે ખર તો મારા સુધી
તમારી પીડાઓ નહ પહ ચવા દેવાની તમારી લાગણી હતી. જ ેને મ સમયનો અભાવ ગ યો, એ તો
બી માટે સંપૂણપણે સમિપત થઈ જવાનો તમારો સેવાભાવ હતો. અને યારે યારે મ એકલતા
અનુભવી યારે યારે તમે મને મારી વધુ િનકટ આવવાની એક તક આપી. નાથ! ીને મા વ તુ કે
શરીર માનીને ભોગવતા પુ ષોથી તમે કેટલા ચા, કેટલા િભ છો! પ ની સાચા અથમાં સાતમે
પગલે િમ થઈ ય એ સ પદીના વચનને તમે પૂ ં કરી દેખા ું નાથ. મને મા કરો. હં ુ તમારા
ઉદા પણાને અવગણના સમ મનોમન પીડાતી રહી.”

“ એ જ હોય છે. આપણે સામેની ય તને એના કોણથી સમજવાનો યાસ નથી કરતા. એ
શું કહે વા માગે છે અથવા શું કહી શકે, એ વાત િવચારવાને બદલે એણે જ ે ક ું, એનો આ જ અથ
હોઈ શકે એમ ધારીને ઉ મ સંબંધોને િન ન ક ાએ લઈ જતા હોઈએ છીએ. તક ય તમાં રહે લો
પુ ષ છે અને મન ય તમાં રહે લી ી. યારે યારે યુ થાય, યારે તકને આગળ કરી યુ લડવું
ઈએ, પરં તુ યારે યારે સંવેદનશીલતાની વાત આવે યારે મનનું કહે વું માનવું ઈએ. ી ી છે
અને પુ ષ પુ ષ. બંનેના િવચારવામાં, વતવામાં અને વવામાં ભેદ છે. ીએ પોતાનું જુદાપ ં ળવી
રાખવું ઈએ. ઘષણ ઊભું કરવાને બદલે તમામ ગુણોને વધુ શુ કરી વધુ ી વ િવકસાવવું ઈએ.
મન અને તક વ ચેનું ઘષણ ટાળવાનો એક ે ઉપાય એ છે કે ય ત સતત આંખો ઉઘાડી રાખે અને
ઉઘાડી આંખે દેખાતી વાતને થમ અનુભવે અને પછી એને તક સુધી લઈ ય. આટલું થઈ શકે,
તો દાંપ ય વનના ો ઉ ભવે જ નહ . િ યા, મ તમને ખૂબ ેમ કય છે. તમારા સમપણનું મારા
દયમાં ખૂબ ઉ ચ થાન છે અને ફરી જ મ લ તો તમને જ મારી અધાગના તરીકે પામવાની મારી
ાથના રહે શે.”

મણી છૂટા મોઢે રડી પડી. ડૂ સકે ડૂ સકે અને હીબકે હીબકે ણે એના દયની મિલનતા ધોવાઈ
રહી હતી. કૃ ણ સાથે આટલાં વષ ગા ાં પછી પણ એમને પોતે કેમ ન સમ શકી, એ િવચારે
મણી અ યંત અ વ થ થઈ ગઈ હતી. કૃ ણના મનોભાવોને પોતે ખોટી રીતે મૂલ યા, એમ િવચારીને
યિથત મણી કૃ ણનાં ચરણમાં મ તક નમાવીને ુસકે ુસકે રડી રહી હતી. કૃ ણનો નેહશીલ
હાથ, એની પીઠ પર ફરી ર ો હતો. ણે કહી ર ો હોય, “કાઢી નાખો બધી મિલનતા. શુ થઈ
ઓ. મુ ત થઈ ઓ અને મને પણ મુ ત કરી દો, કારણ કે યાં સુધી તમા ં મન મને મુ ત નહ
કરે , તમારા પર વેના ઉ રદાિય વમાંથી, યાં સુધી મા ં અંિતમ યાણ શ ય નથી.”

“નાથ! તમે આપેલું બધું જ આ ણે તમને સમિપત ક ં છુ .ં .. व दयम व तु गो व द तु यमेव सम यते ।

મણીએ ક ું અને આંસુ ખાળીને એક વાર માથું ચકીને કૃ ણની સામે યુ.ં કૃ ણની આંખો પરમ
શાંિતમાં મ ચાયેલી હતી. મણીને ાસકો પ ો. એણે કૃ ણની છાતી પર હાથ મૂ યો. બંધ આંખે
કૃ ણે બંને હાથથી મણીનો હાથ દય પર દબાવી દીધો.
“વાર છે હ ... હ થોડો સમય કદાચ આ દેહમાં રહે વાનું છે મારે . હ કોઈ મને મરી ર ું છે.
હ કોઈના મનમાં હં ુ પીડા બનીને ખૂંચી ર ો છુ .ં હ કોઈકના ો અધૂરા છે યાંક... હ કોઈની
બે આંખો મારી તરફ ઈને કહી રહી છે, ‘કા’ના... જઈશ? આજ ેય મારો િવચાર નહ કરે ?’ ”

“...રાધા...” મણીનું દય એક થડકારો ચૂકી ગયું.

“એ આવશે?” ૌપદીના મનમાં થયો.

“મા... કેમ આટલું રડો છો?”

“હં ુ ? હં ુ યાં રડુ ં છુ ?ં ” રાધાએ આંસુ લૂછી ના યાં.

“મારાથી છુ પાવશો?” શુ ાએ રાધાના ગળામાં હાથ નાખીને એની આંખોમાં યું, “મા, તમારી કઈ
પીડા, તમા ં કયું સુખ, તમારો કયો વસવસો અને તમારી કઈ લાગણી મારાથી અ ણી છે... કોઈ યાદ
આવે છે મા?”

“હં ુ યાં ભૂલી છુ ં કે મને યાદ આવે? સતત મારી સાથે મારી પળેપળમાં વીને એણે મને એને યાદ
કરવાની તક જ નથી આપી. આજ ે એ મને યાદ કરે છે.”

“ યાં હશે એ?”

“હં ુ શું ં? અહ થી ગયો એક વાર પછી એણે યાં સૂધ લીધી છે મારી?”

પછી ણે એ વાત ન કરવી હોય એમ એણે ઊભા થવાનો યાસ કય . શુ ાએ એનો હાથ પકડીને
એને ઊઠતી રોકી.

“કોઈ આપણને ભૂલી ય તોય આપણાથી ભુલાય છે?”

“ યામા... મારે આ િવષય પર લાંબીલાંબી વાતો નથી કરવી.” રાધા ઊભી થઈ ગઈ, “મારે ઘણાં
કામ છે.”
“મા... યાંક એવું ન થાય કે તમારો આ મા કોઈકને મ ા િવના અધૂરો રહી ય...” રાધાના
ગળે ડૂ મો બાઝી ગયો. અવાજ ંધાવા લા યો. તેમ છતાં એણે શુ ાની વાતનો જવાબ આપતાં ક ું,
“મને એ નથી સમ તું કે તું શા માટે એનો આટલો પ લે છે? તું તો એને ણતીય નથી.”

શુ ાની આંખો ણે યમુનાના જળમાં તરતી માછલી હોય એમ ચંચળ થઈ આવી. “કોણ કહે છે, હં ુ
એને નથી ણતી? રોજ ેરોજ તમારી આંખોમાં છુ ં એને. મારા નામ સાથે એનું નામ ડાયેલું છે.
તમે યારે યારે શુ ાને બદલે મને યામા કહીને બોલાવો છો યારે મને ા રકાથી ઉ ર આપવાનું
મન થાય છે.”

“ ા રકા સાથે મારે શું?” રાધાએ શુ ાની આંખોમાં વાનું ટા ું.

“ ા રકામાં વસે છે એ. એની સાથે ડાયેલી તમામ વાતો ા રકાની આસપાસથી વહે તી રહી છે.”

શુ ા ણે રાધાનો કેડો નહોતી જ મૂકવાની આજ ે! પણ રાધાએ મન ન જ આપવાનો િનણય કરી

લીધો હતો. “એને હં ુ નથી ઓળખતી. સાંભ ું છે એ તો રા છે. સુવણનગરી ા રકાનો રા .
સાંભ ું છે, ાનની, યોગની, ભ તની વાતો કરે છે હવે તો! જ ેને મ ચા ો એ તો... અહ જ વસે છે.
ગોકુ ળની ગલીઓમાં, યમુનાના કનારે , કદમનાં વૃ ોની વ ચે, ગાયોની ભાંભરમાં અને મા યશોદાની
આંખોમાં.”

“મા... એ આવે તો? તમને મળવા?”

“ગાંડી! જનાર યારે ય આવતા નથી. આવવું જ હોત તો ત જ શું કામ? એ તો સમય છે મારો.
એને કોઈ નામ કે આકાર યાં છે?”

શુ ા એકીટશે ઈ રહી રાધાને. વનને એક ધમ માનીને વી ગયેલી આ ી યાંય ઊણી નહોતી

ઊતરી. ે પ ની, ે મા બનીને એણે સૌને જતનથી ળ યાં હતાં. વનના દરે ક વળાંકે એણે
પોરો ખાવા માટે પણ એક ણ સરખીય નહોતી ગુમાવી. પાછળ તો યું જ નહોતું. બસ ચાલતી જ
રહી હતી એ... આગળની તરફ!

આજ ે શું થયું હતું કે આ ૌઢા વનના એક વળાંકે આવીને થોભી ગઈ હતી, ણે એના પગમાં મણ-
મણની બેડીઓ હોય, એમ આગળ નહોતી વધી શકતી. એટલું જ નહ , વળી-વળીને પાછળ તી
હતી, ણે કોઈ એને સાદ પાડતું હોય. આજ ે આ ૌઢાની આંખો એને સોળ વરસની ક યાની આંખો
જ ેવી લાગતી હતી. એવી ષોડશી, જ ે હ હમણાં જ કોઈને ેમ કરવા લાગી હતી. એવી ષોડશી, જ ેની
યુવાની હ તો ગઈ કાલે સાંજ ે જ એના શરીર પર પોતાનો રં ગ ચઢાવી એને યુવતીમાંથી મેઘધનુષ
બનાવીને ગઈ હતી.

“મા... હં ુ તમને પૂછુ ં છુ ?ં એ આવે તો? તમને મળવા?”

“તો? તો મને પણ નથી ખબર કે હં ુ શું કરીશ? પણ એક વાત કહં ુ તને, ગોકુ ળનાં કમાડ મ ચારે
તરફથી એટલાં તો ચસોચસ ભ સી દીધાં છે કે અહ થી કોઈ બહાર ન જઈ શકે અને એક વાર બહાર
ગયેલી ય ત પાછી ગોકુ ળમાં ન આવી શકે.”

“પણ શા માટે મા, એના િવનાની તમારી િજંદગીનો વલવલાટ યો છે મ. મ યું છે કે વનની
યેક ણે તમે તી ા કરી છે એમની.”

“ તી ા કરતાં હોઈએ એટલે કોઈ આવે જ, એવું યાં છે? અથવા કોઈ આવવાનું છે, એટલે તી ા
કરવી એવું પણ નથી. તી ા તો એટલા માટે છે કે ય કોઈ નથી.”

“એટલે ય ન હોય એની તી ા હોય, ખ ં ને?”

રાધાની આંખો ણે વીતી ગયેલી ગઈ કાલ તી હતી. “છોકરી, બહુ ો પૂછ ે છે! સંબંધો પૂરા
થાય યારે ઋણ ઊતરતું ય છે. ય ત મુ ત થવા માગે છે. તમામ બંધનોથી, લેણા-દેણીથી અને
પોતાને પરમ આ મા સાથે ડવા ત પર હોય છે. હં ુ એમ તો નહ કહં ુ કે, ઋણ ઊતરી ગયું, પરં તુ
ઋણ ઉતારવા માટે જ ે ઈએ તે હં ુ પાછુ ં આપી દેવા તૈયાર છુ ં અને , એનું જ આપેલું એને પાછુ ં
નહ આપું તો એ જશે કેમ? એ તો લેિણયાત છે મારો, જ મ-જ માંતરોનો. એ માગે તે એને આપી જ
દેવું, એવો મારો યાસ ર ો છે વનભર, કારણ કે એ જ ે કંઈ માગે છે, તે બધું એનું જ છે.”

“મા... એક વાત પૂછુ?ં ” શુ ા આજ ે ણે રાધાના દયમાં ડો કયું કરવાની ગાંઠ વાળીને બેઠી હતી.
એણે રાધાનો સમ િવષાદ, સમ પીડા પોતાની અંદર સમાવી લેવાનું ન ી કયુ હતું.

સાવ એકલી સતત પોતાની ત સાથે જ સંવાદ કરતી રાધા આમ તો ણતી કે શુ ા જ ે ધારે છે તે
કરે છે. સતત એણે રાધાની િનકટ રહીને રાધાના મનનો તાગ લેવામાં રાધાની જ મદદ કરી હતી.
એવી કેટલીય વાતો હતી જ ે રાધા પોતાની તને કહે તાં પણ અચકાઈ જતી. યારે ક રાધાને પોતાને
પણ શુ ા પોતાની િનકટ લઈ આવતી. જ ે નામ, જ ે ણોને રાધાએ અંધારા ઓરડામાં મૂકીને તાળાં
મારી દીધાં હતાં, એ ઓરડાને ઉઘાડી ના યો હતો શુ ાએ. હવે ઝળાંઝળાં કાશ રાધાના વનની
ણે ણમાં યા યો હતો. એ શુ ાને યારે યારે ઉ ર આપતી યારે ણે પોતાના જ મનને ઉ ર
આપતી હોય, એટલી વાભાિવક અને સાચી બની રહે તી.

શુ ા ણે એની અંદર વતી એક બી ી બની ગઈ હતી.

સમય સાથે રાધાના મનના ણે બે ભાગ પડી ગયા હતા. એક, અયનની પ ની, આયકની મા,
ગોકુ ળની મહી વેચતી એક ગોવાલણ રાધા... અને બી , એક કૃ ણમય, કૃ ણની થઈને વતી ી,
જ ેના અ ત વમાં કૃ ણ િસવાય બીજુ ં કશુંય નહોતું. એના ાસ કૃ ણના નામે ચાલતા. એનો ર તસંચાર
કૃ ણના નામે થતો. એની આંખો કૃ ણને તી. એનું મન યેક ણે કૃ ણ સાથેના સંવાદમાં રત રહે તું
અને છતાંય, અયનની પ નીને યારે ય નૈિતકતાના ો નહોતા નડતા. એણે સમ મન, વચન અને
કમથી અયનની સેવા કરી હતી. સંપૂણ સમિપત હતી એ, એક પ ની તરીકે અને તોય એક ેિમકા
તરીકે એનામાં કદીયે ઊણપ નહોતી આવી.

“મા... કેમ વી ગયાં બ બે વન તમે? એક જ શરીરમાં રહીને?”

“શરીર? શરીર તો યારનુંય ન ર બની ગયું. જ ે ણે એણે ગોકુ ળ છો ું, એ ણથી આ શરીરમાં
ાણ જ યાં છે? હં ુ તો મા મારો સમય પૂરો કરી રહી છુ .ં તી ા કરી રહી છુ ,ં એવા િનમં ણની જ ે
મને મુ ત કરે .”

શુ ા રાધાનો હાથ પોતાના હાથમાં લઈ ખૂબ જ આ મીયતાથી પૂછવા લાગી, “મા... તમને યારે ય
ા રકા જવાનું મન નથી થયું? એ વા કે, એ શું કરે છે? કેમ
વે છે? એની સાથે કોણ રહે છે?
કોણ-કોણ એની િનકટ છે? અને કોણ એના દયની અ યંત પાસે રહીને એને સમજ ે છે — અનુભવે
છે એનાં સંવેદનોને?”

“ના.” રાધાએ એકા રી ઉ ર આ યો. શુ ા એમ કેડો મૂકે એમ નહોતી.

“કેમ?” એણે પૂ ું.

“કારણ કે હં ુ ં છુ ં એનો ઉ ર મેળ યા પછી હં ુ ા રકાથી પાછી નહ ફરી શકું. મા ં થાન છોડીને
યાંક બીજ ે જઈને વસું, એ મારો વભાવ નથી અને મને મારા થાન િસવાય યાંય વીકારે એ એની
કૃ િત નથી.”

“પણ મા... આ અતૃ , આ એકલતા, આ િમલનની તી ાનો તરફડાટ, આ વેદના, આ ખાલીપાની

પીડા... એ બધાંથી શું મળે?”

“સુખ. િનયિતએ જ ે િન ત કયુ હોય, એના વીકારમાં સુખ છે. ખરે ખર તો આ આપણી મૂખતા છે કે
આપણે એવા અહ માં રાચીએ છીએ કે આપણે કશુંક કરી શકીએ છીએ. અમા ં મળવું િનયિત હતું.
અમારો િવરહ પણ અમારા િમલનના સમયે જ િન ત થઈ ગયો હતો. યેક ણ વીતી જવા માટે જ
જ મ લે છે. આપણે સૌ ણોને બાંધી રાખવાના તરફડાટમાં વધુ ને વધુ પીડા ભોગવીએ છીએ. હં ુ એને
રોકી શકી જ ન હોત... પરં તુ એના િવનાની આ અતૃ , આ એકલતા અને જ ેને તું વેદના કહે છે, એ
સુખ મારે માટે એની સાથે મારા ડાયેલા હોવાની તીિત છે. એણે મને િવસારે પાડી હોત, તો
મનેય ઝાઝો સમય ન લા યો હોત, એને ભૂલતાં... આ તો અ જ ેવું છે. ધણ ન નાખો, તો તરત
જ ઠરી ય... પણ મને ણ છે, મારો આ મા ણે છે કે, એણે યેક પળે ધણ ના યા કયુ છે. અને
એટલે જ, આ અ આટલો વિલત છે.”

“મા... બાપુએ યારે ય... તમને પૂ ું નથી?”

“એ ણે છે... એ
ણે છે કે, એની પ ની મા એની જ પ ની છે. સંપૂણપણે સમિપત, િન ાવાન,
એના જ ઘરની ચાર દીવાલોમાં ઘેરાઈને વતી અને જ ે બી ી છે એની સાથે, એને કોઈ સરોકાર
નથી, એ તો પોતાની રીતે જ કોઈ બી ને ચાહે છે.”

“પણ છતાંય, એક પુ ષ માટે અઘ ં નથી?”

“એક જ શા માટે? બંને પુ ષ માટે અઘ ં છે. કોઈની પ નીને આટલો અઢળક ેમ કરવો કે, પોતાની
પ નીને કોઈ ેમ કરે , એ બંને વાત સરળ નથી જ... અને આમ , યામા, તો ેમની અનુભૂિત જ
સરળ નથી. એની સાથે કેટલોય તલસાટ, કેટલોય વલવલાટ, કેટલીય પીડા ડાયેલી છે.”

“પણ મા... સુખની અનુભૂિત પણ ેમ જ આપે છે ને?”

આ સાથે જ રાધાનું રોમેરોમ ણે વાંસળી બની ગયું. કા’નાના હોઠ રોમેરોમ પર પશ કરતા
હતા અને રાધાના આખાય શરીરમાંથી એક અ ભુત સૂર નીકળતો હતો. એને કા’નાની સાથે ગાળેલી
તમામ ણો સ વ થઈને આસપાસ ઊડતી દેખાઈ. ેમની અનુભૂિતનું સુખ એનાથી વધારે કોણ ણી
શકે એમ હતું?!

“હા, અને હં ુ મારા આ ેમની અનુભૂિતએ જ સુખી છુ .ં એ યાં છે યાં મને મરે છે. મને ચાહે છે. એ
વાત મને એની સાથે વવા કરતાં વધારે સુખમય અને રોમાંચક છે.”

“ એટલું જ સુખ હોય તો આ છે ા થોડા દવસથી હં ુ શું છુ ?ં કયો િવષાદ ઘેરી વ ો છે

તમને? શું પીડે છે તમને? કઈ િજ િવષાએ તમારા ાણ આટલા ઉિ છે મા?”

“મારે મુ ત આપવાની છે કોઈને. હં ુ મુ ત નહ થા તો એ કેમ થશે? અને મુ ત િવના એને શાંિત

કેમ મળશે? હં ુ તો સુખ છુ ં એના વનનું, એની સમ કમનીયતા, એનું સંગીત, એના વનનો રાગ છુ ં
હં ુ ... હં ુ પીડા કઈ રીતે બનું એના વનની? યેક યાણ સમયે મારી પાસેથી િવદાયની અપે ા છે
એને અને મારે એ આપવી રહી. મારે તો એને મા શાતા આપવાની છે. એ જ મારો ધમ છે અને એ
જ મારી પાસેથી એની અપે ા છે.”

ૌપદીએ બંધ આંખે સૂતેલા કૃ ણની સામે યું. એમના મુખ ઉપર પળેપળ પલટાતા હાવભાવ ણે એ
કોઈ સાથે સંવાદ કરી ર ા હોય એમ પળેપળે જુદો રં ગ ધારણ કરતા હતા. એક ણે યારે કોઈ
જૂની વાત યાદ કરીને એમના મુખ ઉપર મત િવલસી રહે તું તો, બી જ પળે ઘેરા િવષાદની કાિલમા
એમના મુખને ઘેરી વળતી.

મણી, દા ક, અજુન, ૌપદી અને જરા કૃ ણને ઘેરીને બેઠાં હતાં.

આટઆટલાની ઉપ થિત છતાં કૃ ણ ણે સાવ એકલા હોય એમ મનોમન પોતાની ત સાથે એમનો
સંવાદ ચાલી ર ો હતો.

કૃ ણની આંખો બંધ હતી. આંખો સામે એક ચંચળ, નમણી, સહે જ ઊજળી ચાંદની જ ેવી ગોરી,
કાળાભ મર વાળ અને નાચતી ૂકુ ટવાળી એક ક યા તરવરી રહી. યમુનાના જળ જ ેવી ઉછાળા
મારતી ચંચળતા, હરણ જ ેવી ભોળી-િનદ ષ આંખો કૃ ણને તાકી રહી હતી અને પૂછતી હતી :
“હવે શું બાંધે છે તને? ને, જતો હોય તો...”

“મા તને મળવા માટે આ ાણ તીિ ત છે... તું નહ આવે યાં સુધી મારે દેહમાં બંધાઈને તારી
તી ા કરવી પડશે.”

“ યથ છે આ તી ા, હં ુ નથી આવવાની.”

“આવું તો તું રોજ કહે તી. ને પછી, મારી વાંસળીના સૂરે બંધાઈને ખચાઈ આવતી. મરણમાં છે તને?”

“ના. મને તો કશુંય મરણમાં નથી.” એના મુખ ઉપર સહે જ ગુ સાની અને સહે જ તડકાની લાલાશ
હતી.

“ચાલી આવ... તું નહ આવે તો હં ુ જઈશ કેમ?” કૃ ણે મનોમન રાિધકાને િવનંતી કરી.

ઢળતી સાંજનો તડકો કેસરી થઈ ગયો હતો. દૂર યાં નદીઓ સમુ ને મળતી હતી યાં સૂરજ
ડૂ બવાની ણો આવી લાગી હતી. નદીઓનું જળ ણે કેસૂડાં ઘો ાં હોય એમ કેસરી થઈ ગયું હતું.
આકાશ ભગવી ચાદર ઓઢીને લગભગ સાધુ વને આરે સૂયને િવદાય આપવા માટે મનને કઠણ કરી
ચૂ યું હતું.

સૂયનો કેસરી તડકો કૃ ણના ચહે રા પર એક અજબ રં ગ આપી ર ો હતો.

સં યાના અજબ રં ગો ચારે તરફ વીખરાયા હતા.

પીપળાનાં પાન પણ કેસરી દેખાતાં હતાં.

કૃ ણ આંખો મ ચીને ડૂ બી રહે લા સૂરજની સાખે એના મનના આકાશમાં ઊભરાઈ આવેલી રાધાની
છબી સાથે સંવાદ કરી ર ા હતા.

“હં ુ ? હં ુ કેમ આવું? આપણી દશાઓ ફં ટાઈ ચૂકી છે કા’ના... જ ે પળે ત ગોકુ ળ છો ું, એ પળથી
આજ સુધી આપણે એકબી થી િવ દશામાં વાસ કય છે. હવે હં ુ તારા સુધી આવવા માગું તોય
પહે લા મારા ભાગનો ને પછી તારા ભાગનો વાસ કરવો પડે મારે ... બહુ છેટું પડી ગયું છે કા’ના.”
“છેટું એને પડે, જ ેણે હાથ છો ા હોય. ગમે તેટલી િવ દશામાં વાસ કય હોય આપણે, પણ
એકબી નો હાથ નથી છો ો યારે ય... દશા કોઈ પણ હોય, દશા તો એક જ રહી છે બંનેની.”

“કા’ના... તું તો પહે લેથી જ ચતુર છે. શ દની રમત રમીને મને ભોળવી લેતાં સારી આવડે છે તને.
યારે જવું હતું યારે એમ ભોળવી લીધી અને હવે બોલાવે છે તો ફરી શ દોની રમત રમે છે. પણ
યાદ રાખજ ે, હં ુ હવે નાની નથી. એ પહે લાંની ભોળી, તારી વાતમાં સપડાઈ જતી રાધા નથી રહી હં ુ .”

“મારે માટે તો તું એ જ છે. તને છોડી, ગોકુ ળની સાથે. પછી મારે માટે તા ં વ પ યારે ય બદલાયું
નથી. મને તો તું એ જ, રડતી, રસાતી, મારે માટે ઘેલી થતી, રાધા... દેખાયા કરે છે.”

“હા તો, કારણ કે એ રાધાને તું ધારે તેમ નચાવતો હતો.”

“તે? હવે તું નચાવ મને.” કૃ ણના ચહે રા પર રમિતયાળ મત િવલસી ર ું. ણે રાધાની સાથે
ભા ડી કરવાનો આનંદ આજ ે પણ એટલો જ હતો.

“તારી આંગળીઓમાં દુ છે કા’ના. સમ આયાવત નાચે છે તારી આંગળીઓના ઇશારે .” રાધાએ

ખભા ઉલા ા.

કૃ ણ હસી પ ા, બંધ આંખે!

“પણ હ ય, એ આંગળીઓના ટેરવે તારા પશની સુગંધ અકબંધ છે રાિધકે... યારે ક મારી જ
આંગળીઓ મારી નાિસકા પાસે લઈ તો મને તારી વચાની સુગંધ આવે છે એમાંથી.”

“ને તારી રાણીઓ... સોળ સહ એકસો ને આઠ?”

“એ પ નીઓ છે મારી. અધાગના. તું તો આ મા છે મારો. મા ં સ ય, મા ં અ ત વ, મારી કમનીયતા,

મા ં હોવું, તું છે. સોળ સહ એકસો ને આઠમાંથી કોઈનુંય નામ નથી ડાયું મારી સાથે, રાિધકે...
િવ રાધા-કૃ ણ કહે છે. તા ં નામ પહે લાં ને મા ં નામ પછી!”

“ ... આ તો બધી વાતો છે. આટલાં વરસમાં યારે ય મને સાદ પા ો? બોલાવી મને?”
“તને કેમ બોલાવું રાધે? તું તો પળ પળ મારી પાસે હતી. તારા િવનાની એક ણ પણ ત તો મ
અચૂક સાદ પા ો હોત તને... તારા િવના મા ં અ ત વ જ અધૂ ં છે.”

“એટલે જ મને મૂકીને ચાલી ગયો?” અચાનક જ રાધાની આંખોમાં યમુના દેખાવા માંડી.

કૃ ણનો હાથ અનાયાસે જ લંબાઈ ગયો રાધાની આંખનાં આંસુ લૂછવા. પછી એમણે હાથ પાછો લઈ
લીધો. એ યાં હતી અહ યાં?

પરં તુ એનું મરણ પણ એટલું બધું સ વ હતું કે ણે અહ ના કણેકણમાં રાધાનું હોવું તીત થતું હતું.

“હા.. ખરે એટલે જ... તારી પાસે જ રહે ત તો તારી પૂણતામાં રાચતો રહે ત. કશું શોધવા, કશું
પામવાનો યાસ જ ન કય હોત મ. મારાં સઘળાં કાય , મારી સઘળી વૃિ , તારી આસપાસ જ
ગૂંથાયેલી રહે ત, રાધે.”

“અને મા ં શું થાય એનો િવચાર ન કય ? જૂઠુ ં બોલીને ગયો તું. ત ક ું કે, તું પાછો ફરીશ... મારે માટે.
મારી પાસે.”

“પણ જઈ જ યાં શ યો? ત તો જ ર પાછો ફરત. હં ુ તો મા ં સમ હોવું તારી પાસે મૂકીને

નીકળી ગયો, રાધે. આજ ે આ ણે હં ુ શોધી ર ો છુ ં એ કૃ ણને, જ ેને મારી સાથે લઈને આ યો હતો.
પાછા જતાં એને લઈ જવો પડશે... મને પાછો આપ, મારો એ કૃ ણ.”

“એ તારો યાં છે? એ તો મારો છે. હમણાં તો ત ક ું કે, એ કૃ ણને તો તું ગોકુ ળ જ મૂકી ગયો. મ
સાચ યો છે એને, આટલાં વરસો. હવે તું માગે એટલે પ કરતો પાછો આપી દ ? ... બધું કંઈ
તારા ધાયા માણે ના થાય, કા’ના.”

“િ યા, રાિધકે... એ એક જ તો તારી પાસે પાછુ ં માંગું છુ .ં ” કૃ ણના અવાજમાં ભોળા, િનદ ષ બાળકની
આ હતી. ણે માખણનું શીકું લઈને ઊભેલી રાધા કૃ ણને દૂરથી દેખાડીને એને લલચાવતી હતી
અને કૃ ણ કોઈ પણ રીતે એ શીકું મેળવવા માગતા હતા.

“પણ એટલું જ છે મારી પાસે. એ આપી દઈશ તો મારી પાસે શું શેષ વધશે?” રાધાના અવાજમાં
એથીય વધુ આ હતી, દ હતી. પોતાનું એકમા િ ય રમકડુ ં કોઈ માગે અને બાળક એને જ ેમ
છાતી સરસું ચાંપી દે એમ રાધાએ કૃ ણની મૃિતને છાતી સરસી ચાંપી દીધી.

કૃ ણે અવાજને ગંભીર કરીને રાધાને સમ વવા માંડી, “આપણે બંને પોતપોતાનાં વતુળો પૂરાં કરી
શકીશું. આજ સુધી એક જ વતુળમાં ઘેરાઈને એકબી ને માટે વતાં ર ાં. એકબી ને ઝંખતાં ર ાં.
મને પૂણપુ ષો મ કહીને માથે બેસા ો આ િવ ે. પરં તુ તું સંપૂણ ી છે, જ ેણે મને પૂણપુ ષો મ
બનવા સુધી પહ ચા ો. તારા િવના મા ં અ ત વ ક પી જ કેમ શકાય, રાધા? મારી અંદર જ ે કંઈ
ૈણ છે, જ ે કંઈ નાજુક છે, એ બધું જ તું છે. મારી અંદર જ ે કંઈ શુ છે, આધારભૂત છે, તિળયાનું છે,
પાયાનું છે, એ બધું જ તું છે રાધા. આ આખુંય ચણતર મારી અંદર વસતી રાધાનાં સારત વો પર
ચણાયું છે. તું યથાથ છે મારો. તું િન કષ છે, મારા સમ વનનો. તું વૈ ક પ છે મા ં . તું સૃ માં
િવહરતી મારી એ ચેતના છે, જ ેણે મને આજ સુધી અ પૃ ય, અકબંધ, પ રશુ ળવી રા યો છે.”

“કા’ના, બહુ મોટો માણસ થઈ ગયો છે. મોટી મોટી ાનની વાતો કરતો થઈ ગયો છે. મને તો દયની
વાતો સમ ય છે. આવી અઘરી ભાષા મને નથી સમ તી કા’ના.”

“ખરી વાત છે. આ ાન અને રાજનીિતની વાતોમાં અટવાઈને હં ુ જભૂિમની પાવનકારી સુગંધ ભૂલી
ગયો, પણ આજ ે તું આવી છે તો ફરી એ જ સુગંધ લઈને આવી છે. આજ ે ણે હં ુ ફરી યમુનાના કાંઠ ે
બેઠો છુ .ં મારા હાથમાં તારો હાથ સાહીને... અને કદમનાં વૃ ોમાંથી ચળાઈને આવતું ચં નું અજવાળું
તને પશ ર ું છે.”

“કા’ના, ચાલ મારી સાથે. પાછો જ લઈ તને, આ બધાથી દૂર. ફરી એક વાર એ નાનકડા
ગામની સુંદરતા, એ વરસાદનાં ટીપાં જ ેવાં િનમળ દયો, ગાયોની એ ભાંભર અને માના હાથનાં મહી-
માખણ ખાવા. ચાલ લઈ તને.”

“રાિધકે, કેમ આવું હવે? હવે તો મોડુ ં થઈ ગયું.”

“હ કંઈ મોડુ ં થયું નથી. હ

સૌ તારી રાહ જુએ છે. હ સૌ એમના એમ જ છે યાં. યાં રમવાની,
નાચવાની, ભમવાની, લૂંટવાની, લૂંટાવાની, રસાવાની, મનાવવાની, ગાવાની, ગાયો ચરાવવાની, ફ રયાદ
કરવાની, મીઠી ઈ યા કરવાની, છેતરવાની ને છેતરાવાની, મટકી ફોડવાની — બધીય ણો એમ જ
ઊભી છે. આવ, ચાલ, મારી સાથે.”
“રાિધકે, મા ં તો ભા ય જ િવપરીત છે. જ ે દશામાંથી એક વાર પસાર થઈ ગયો એ દશામાં ફરી
જઈ નથી શકતો. હં ુ મૂળમાંથી િવ તૃત તરફ છુ ,ં ધારા બનીને વહં ુ છુ ,ં પણ તું તો રાધા છે. ધારા
યારે પલટાય યારે રાધા બને છે. િવ તૃત જગતમાંથી બધું જ સંકેલીને તું મૂળ તરફ પાછી વહી શકી
છે. સ ભાગી છે તું. સૌની ઊ વમૂલ ઝંખનાને ત ેમનો રં ગ લગા ો છે.”

આ સંવાદની સાથે સાથે કૃ ણના મનમાં કેટલાંય યો આવતાં હતાં અને ભૂંસાઈ જતાં હતાં. ગોકુ ળમાં
ધોધમાર વરસતો વરસાદ, કદમનાં પાંદડાં ઉપરથી પડતાં ટીપાં, યમુનાના જળમાં ખીલેલાં લાલ અને
સફે દ કમળો, પોતાના ઉપર પાણીનું ટીપુંય ન ટકવા દેતાં એનાં મોટાં મોટાં પાન, મયૂરનું નૃ ય, ગાયોનાં
ગળામાં બાંધેલી ઘંટડીઓ, એમનાં રં ગેલાં િશંગડાં, ઘરના આંગણામાં વલોવાતાં વલોણાં, સતત
તી ામાં રહે તી માની આંખો અને આંખો ઉપર ભાલમાં કરે લું લાલચોળ સૂરજ જ ેવું િતલક, પોતાનું
મોરિપ છ અને મા જ ે કોઠી સાથે બાંધી દેતી એ આંગણામાં પડેલી સૂની કોઠી.

એક એક ય નજર સામે આવતું અને ભૂંસાઈ જતું. કૃ ણના મુખ ઉપર એ યેક ય સાથે કોઈક
ભાવ આવતો અને ય ભૂંસાઈ જવાની સાથે ઓગળી જતો.

ૌપદી અને મણી કૃ ણના મુખ ઉપર ચાલી રહે લી આ ભાવોની નતનલીલા ઈ ર ાં હતાં. બંધ
આંખે કૃ ણ ણે જભૂિમમાં િવહાર કરી ર ા હતા. નાનકડો કા’નો માને સતાવતો આમતેમ દોડી
ર ો હતો, તો યારે ક રાધાની મટકી ફોડીને કદમના વૃ પર સંતાઈ જતો. યારે ક િમ ો સાથે શીકું
ફોડીને માખણ ખાતો તો યારે ક સુદામા સાથે ઝાડ પર બેસીને ધોધમાર વરસાદમાં થરથર ૂજતો.

“કા’ના, એક વાત કહે મને.”

“બોલને િ યા!”

“તું જ ેટલું યો, જ ે યો એ બધું જ સાચું? કે પછી યાંક ત પણ છળ કયુ? ત સાથે અને
બી ઓ સાથે?”

“છળ નથી કયુ કદીય, પણ હા, એટલું જ ર કહીશ કે જ ેમ વવું હતું એમ નથી
યો. મા ં કત ય,
મા ં કમ ખચતું ર ું મને. મા ં મન કંઈક બીજુ ં જ માગતું હતું. પીડા બહુ આપી છે સૌને... કદીક
અ યાય પણ લા યો હશે કોઈને, પણ મ કશુંયે વાથ માટે નથી કયુ.”
“કા’ના, કેટલો સરળ, કેટલો મીઠો અને કેટલો ભોળો હતો તું! આ રાજનીિત, આ ાન, આ લેવડ-દેવડ
અને આ કમની ળમાં યાં ફસાઈ ગયો તું?”

“મને પણ એવો િવચાર આવતો હતો યારે ક... કદીક આ મહાયુ ની વ ચે વ ચે તને યાદ કરતો.
શ ોના ખણખણાટ, હાથીઓની િચંઘાડ, ઘોડાઓની હાવડ અને મરણાસ માણસોની ચીસોની સાથે
પાંચજ યનો અવાજ સાંભળીને વાંસળીની યાદ આવતી મને, પરં તુ પાછા ફરવું અશ ય હતું મારા
માટે.”

“ ં છુ .ં ”

“ ણે છે? કઈ રીતે?”

“ શ ય હોત તો તું પાછો ફય જ હોત! તારા પાછા ન ફરવાની પાછળ તારી કોઈ િવવશતા જ હશે.
બાકી તું મારી સુધી પાછો ન ફરે , એવું ન બને કા’ના.”

“પણ તું કેમ ન આવી કદીક મને મળવા? વા, કે હં ુ કેમ છુ ?ં જ ેમ છુ ં તેમ સુખી છુ ં કે નહ ?”

“તું તો ગોકુ ળ છોડીને ચાલી ગયો... પછી બેમાંથી એકે તો ગોકુ ળમાં રહે વું પડેને? તા ં કમ અને મારો
ધમ... આપણે કેમ કરીને ભેગાં થઈએ કા’ના?”

“રાધા, મને ખબર નથી તું માનીશ કે નહ , પણ મને કદી કદી બધુંયે છોડીને ગોકુ ળ ધસી આવવાનું
મન થતું. થતું કે આ રાજનીિત, આ જવાબદારી, આ િસંહાસન અને આ બધી જ આંટીઘૂંટી છોડીને
તારી પાસે આવી . બસ, મા તારી બાજુમાં બેસી રહં ુ કલાકો... ચૂપચાપ.... અને પછી પાછો
ચા યો આવું.”

“કા’ના, હં ુ તો માનું જ છુ ,ં કારણ કે કેટલીયે વાર યમુનાને કાંઠ ે યારે હં ુ એકલી બેઠી હો યારે મ
મારી બાજુમાં યમુનાના પાણીમાં વતુળો રચાતાં યાં છે. મ અનુભ યું છે કે મારી બાજુમાં કોઈ ડા
ડા ાસ લઈને, મૌન રહીને પોતાની વેદના ય ત કરતું હોય. માનું છુ ં કા’ના, કે તું આ યો જ
હોઈશ.”
“ન આવું તો બીજ ે યાં ? મને યારે યારે સ યમાંથી, વયંમાંથી ાના પાયા હચમચતા
લા યા યારે મ તારો જ િવચાર કય . વનરસથી ભરપૂર તારી આ બે આંખોએ મને વન-િવમુખ
થતો રો યો. મા ં તમામ ઉ રદાિય વ, મારાં તમામ કત યો, મ મા તારી આંખોને આધારે તો
િનભા યાં છે.”

“રાિધકે, બધું બરાબર છે ને? તારો પિત, તારાં બાળકો? તું સુખી છે ને?”

“કા’ના, કોણ ણે કેમ પણ મને સુખી રહે વાનો અિભશાપ છે. હં ુ કોઈ પણ થિતમાં, યાંય પણ મા ં
સુખ શોધી જ લ છુ .ં ”

સૂય આથમવા લા યો હતો. દ રયા કનારાનો ઠંડો પવન ફરફરાટ કરતો વાતો હતો. સૌ કોઈ કૃ ણને
ભૂતકાળમાં સરી ગયેલા ઈ શકતા હતા. આકાશ આખેઆખું કેસરી રં ગે રં ગાઈ ચૂ યું હતું. અ ના
ગોળા જ ેવો કેસરી રં ગનો સૂય િ િતજ ઉપર આકાશ અને સમુ ની વ ચે આવીને ઊભો હતો.

“રાધા, તું સુખી છે એ

ણીને મને બહુ સા ં લા યું છે.” રાધાની આંખોમાં ણે એક ન સમ ય તેવો
ભાવ આવી ગયો. કૃ ણને યારે ય રાધાની આંખો ન સમ ઈ હોય તેવું નહોતું બ યું, પરં તુ આજ ે એની
આંખોનો ભાવ એટલો તો દુભાયેલો, ડુમાયેલો હતો કે કૃ ણના મનમાં િવષાદ ઘેરાઈ ગયો.

“આમ દુભાઈને ન . હં ુ સાચે જ તારા સુખની કામના ક ં છુ .ં ”

“મા ં સુખ તો તારી આસપાસ છે કા’ના. પિત અને બાળકો મારો ધમ છે. એમાં મા ં સુખ નથી. તારો
ેમ, તારી મૃિત અને તારી સાથે િવતાવેલો સમય જ મારા સુખની સાચી યા યા છે કા’ના. તું પણ
મને આમ પૂછ ે તો હં ુ દુભા નહ ? એક તું જ છે જ ે મને ભીતરથી ઓળખે છે અને બી યામા.”

“ યામા?”

“તારા અવાજમાં ઈ યા કેમ લાગે છે, કા’ના? યામા તો ી છે, મારા આયકની વહુ.”

“મારા િસવાયનું કોઈ પણ તને ભીતરથી ઓળખે તો મને ઈ યા આવે જ રાધા. તારી ભીતર હં ુ એકલો
જ વસું.”

“તને ભગવાન કહે છે બધા. આવી સાવ સામા ય માણસ જ ેવી વાત કરે છે?”
“એક તું જ તો છે રાિધકે, તારા સુધી પહ ચીને હં ુ સરળ, સામા ય બની છુ .ં મારી ઉપર ચડેલાં
એક પછી એક પડળો ઊતરતાં ય છે અને હં ુ ધીમે ધીમે મારા ભૂતકાળમાં પહ ચી છુ .ં તું મને
ધમકાવી શકે છે, વઢી શકે છે. મારી સાથે ઝઘડી શકે છે અને જ ેના માટે મને આવો અિધકારભાવ છે,
એ મા તું છે. હં ુ અવલંિબત છુ ં તારી ઉપર. તારી ભીતરથી મને યારે ય નહ કાઢતી રાિધકે, હં ુ ન
હો તો પણ.”

રાધાની આંખમાં યારનાંય રોકી રાખેલાં આંસુ હવે ધસી આ યાં. ગળું ભરાઈ ગયું અને ગુ સામાં એણે
કા’નાને ક ું, “હવે મૂળ વાત કરી. યારનોય કહે તો નથી... યાં જવાનો છે હવે?”

“ યાંથી આ યો હતો, યાં જ તો વળી!”

“ યાંથી આ યો છે? ગોકુ ળથી? ચાલ, તને લેવા જ આવી છુ .ં ”

હસી પ ા કૃ ણ, મુ ત મને. એમની આંખો બંધ હતી. ૌપદી, અજુન, મણી કે દા ક કોઈએ
એમનું આવું હા ય પહે લાં યારે ય નહોતું યું. િશશુનું ભોળપણ, એક રમિતયાળ અને િનખાલસતાથી
સભર એ હા ય કૃ ણના મુખને ણે કોઈ વનરસમાં ઝબોળીને કા ું હોય એમ તાજુ-ં તરવરતું કરી
ગયું! સૌ ઈ ર ાં. સૌ સમજતાં હતાં કે કૃ ણનો મનોમન સંવાદ કોની સાથે ચાલતો હશે! મણી
અને ૌપદી બેઉ ીઓ રાધાના અહોભા ય િવશે િવચારીને ગ ગદ થઈ ગઈ! કૃ ણનું આવું હા ય
ફ ત રાધા માટે જ હતું.

“કહે ને, યાંથી આ યો છે તું?”

કૃ ણનો અવાજ ણે પાંચજ ય શંખ હોય, એમ ચોતરફથી ફૂંકાવા લા યો. ૌપદી, મણી, દા ક
અને જરાસ હત સૌ આ અવાજની દ યતામાં ડૂ બી ર ા. અજુનને કુ ે માં સાંભળેલા અવાજનું
મરણ થઈ આ યું. કૃ ણ બંધ આંખે બોલી ર ા હતા,

“હં ુ પૂવ દશામાંથી નથી આ યો,

હં ુ પ મ દશામાંથી નથી આ યો,

હં ુ ઉ ર દશામાંથી નથી આ યો,

હં ુ દિ ણ દશામાંથી નથી આ યો,

હં ુ ઊ વ દશામાંથી નથી આ યો,

હં ુ અધો દશામાંથી નથી આ યો,

હં ુ કોઈ પણ દશા કે િવ દશામાંથી નથી આ યો;

હં ુ આ યો જ નથી, હં ુ તો હતો જ.

છુ ં જ. અને, રહીશ જ!”

“ચૂપ રહે ! મારે આ બધું નથી સાંભળવું.”

“ભલે! પણ ગોકુ ળથીય પહે લાં મથુરાના કારાવાસથીય આગળ અને ાવણ વદ આઠમની એ મેઘલી
રાત પહે લાંય, મા દેવકીની કૂ ખમાં વેશતાં પહે લાં, હં ુ યાં હતો, યાં જઈશ હવે.”

“તો ને. જતો કેમ નથી? કે પછી હં મેશની જ ેમ મને ચીડવીને, દુ:ખી કરીને, રડાવીને, તરફડાવીને
જવા માગે છે?” એની આંખોમાંથી ઝરઝર આંસુ સરતાં હતાં, “શું આનંદ મળે છે તને? વારે વારે મને
છોડીને જવામાં, કહે તો! ોધ તો એવો આવે છે કે તને આ પીપળાના ઝાડ સાથે બાંધી દ .” રાધાએ
ક ું.

“આટલો તો બાં યો છે, હવે કેટલો બાંધીશ? ને બાંધી દઈશ, તોય જઈશ... જવું જ ર ું િ યે! આજ
સુધી ત જ બાંધી રા યો હતો. હવે તું મુ ત કર, તો જઈ શકું.”

“ ને... હવે નથી રોકવાની તને.”

“વચન આપે છે?”

“કા’ના... હવે મને વધુ ગુ સે ન કર.”

“ગુ સામાં હોય છે યારે એટલી વહાલી લાગે છે.”

“વહાલી લાગે છે.” ચાળા પા ા રાધાએ, “એટલે તો છોડીને ય છે.”

“સાચે જ, એટલે જ છોડીને છુ .ં તું આમ ને આમ વહાલ કયા કરીશ તો હં ુ યાંય નહ જઈ શકું.

કેટલી સદીઓ સુધી આમ જ બંધાઈને રહે વું પડશે મારે , ણે છે?” રાધા ભોળી આંખે, કંઈ સમ યા
િવના એકીટશે કૃ ણ સામે તી રહી.

“શું કહે છે?” રાધાએ પૂ ું.

“કંઈ નહ .”

“તું શું કહે છે, એ યારે ક મને સમ તું નથી.”

“મનેય યાં પૂ ં સમ યું છે. એ માટે તો વાસ કરવાનો છે, ?”

“ , જતો રહે . અને યારે ય પાછો નહ આવતો.” રાધા ધી ફરી ગઈ. કૃ ણ મનોમન ણે ઊભા
થઈને એની િનકટ ગયા.

“ફરી બોલ તો...” આંખો મ ચીને પીપળા નીચે સૂતેલા કૃ ણ અ ફુટ વરે બડબ ા :

“હા... હા. જતો રહે , અને ફરી યારે ય પાછો નહ આવતો.”

કૃ ણની આંખો ભરાઈ આવી. એમણે અ યંત ક ણામય આંખે ધી ફરીને ઊભેલી રાધા તરફ યું.
બંધ આંખે પણ રાધાની પીઠ એમને પ દેખાતી હતી. એમણે ણે રાધાને પશ શકાય એટલી
િનકટ હોય એવું અનુભ યું. એમણે ચો કરે લો હાથ રાધાના ખભે મૂકવાનો િવચાર કય . પછી કોણ
ણે કેમ પળભર એમ જ ઊભા ર ા.

બંધ આંખે એમની સામે ણે આખુંય ય ભજવાઈ ર ું હતું.

રાધાની પીઠ ણે એમનો હાથ ન પહ ચી શકે એટલી એટલી દૂર લાગી એમને. ચો કરે લો હાથ
એમણે એમ જ રા યો અને ક ું :

“તથા તુ!”
એમનું ગળું ંધાઈ ગયું હતું. બંધ આંખોમાંથી અિવરત અ ુ વહી ર ા હતા અને એ અ ુમાં રાધાની
છબી ધીમેધીમે ધોવાઈને ઝાંખી થતી જતી હતી.

કા’ના તરફ પીઠ ફે રવીને ધીમે ધીમે દૂર જઈ રહે લી રાધાએ એક વાર પાછળ વળીને કૃ ણ સામે યું.
ઊભરાઈ જતી આંખોએ રાધાએ કૃ ણને સંબોધીને ક ું, “ કા’ના, ... અને હવે પાછો નહ
આવતો... તા ં આપેલું બધું જ હં ુ તને આપું છુ ં અને મારામાં બંધાયેલું તા ં મન મુ ત ક ં છુ ,ં કારણ કે
બાંધવું એ મારો વભાવ નથી. મ તો યારે ય નહોતો બાં યો તને... તો હવે શા માટે? કા’ના.... ચાલી
!”

અને, પોતે પીઠ ફે રવીને ણે દૂર... દૂર જવાનો િન ય કય હોય એમ ચાલી નીકળી.

કૃ ણે આંખો ઉઘાડી.

ૌપદી, અજુન, દા ક, મણી અને જરા... બેઠાં હતાં એમની આસપાસ.

એક અજબ કારની શાંિત હતી. દૂર િ િતજમાં સૂરજ આથમી ર ો હતો. સમુ અને આકાશની
વ ચે મા એક કેસરી રે ખા ઈ શકાતી હતી.

કૃ ણે ખૂબ ડો ાસ લીધો અને આંખો મ ચી દીધી.

ભીતરથી કશુંક ખૂબ વજનદાર, ખૂબ કીમતી એમણે અહ જ મૂકી દીધું અને હળવેકથી સાવ
ગણગણતા હોય એમ એમના હોઠમાંથી શ દો સયા.

“હવે કોઈ બંધન નથી, કોઈ ઝંખના નથી, કોઈ અપે ા નથી ને કોઈ ઋણ નથી. કોઈ ો નથી, કોઈ
ઉ રદાિય વ નથી, કોઈ સંઘષ નથી ને કોઈની તી ા નથી. હં ુ પૃ વીથીય વધુ સ વશીલ, હવાથીય
વધુ હળવો, કાશથીય વધુ તેજ વી, જળથીય વધુ િનમળ અને આકાશથીય વધુ યા થઈ ર ો છુ .ં
મારી દશા િન ત થઈ ગઈ છે. હં ુ ઈ શકું છુ ,ં મારી દશામાં, તેજનો પુંજ મને પોતાની તરફ
બોલાવી ર ો છે.”

હ રો ા ણો વેદગાન કરતા હોય એમ ચારે દશામાં ગું ર ું હતું :

ૈ ો ો ે
 ...મમૈવાંશો વલોકે વભૂત: સનાતન: |
મન:ષ ાન િ યાિણ કૃ િત થાિન કષિત ||

મારો જ સનાતન અંશ આ મૃ યુલોકમાં વ બનીને કૃ િતમાં રહે લી પાંચ િ યો તથા છ ુ ં મન

પોતાનામાં ખચી લે છે.

એમના ાસ એકદમ ધીમા ચાલવા લા યા. એમના મુખ ઉપર એક પરમ શાંિતની આભા પથરાઈ અને
મુખ અલૌ કક તેજથી ઝળહળવા લા યું. સામે દૂર િ િતજમાં સૂય અ ત થઈ ગયો. સમુ ના જળમાં
ણે તેજનો એક પુંજ ઓગળી ગયો અને સમુ નું પાણી સોનલવર ં થઈ ગયું.

ીકૃ ણે પોતાના હાથ ા અને, એક ડો ાસ લીધો.

આસપાસ બેઠલ
ે ા સવ પરમત વના આ અંશને ફરી એક વાર પરમત વમાં િવલીન થતો ઈ ર ા.

ચારે તરફ ણે એક અવાજ પડઘાઈ ર ો હતો અને કહી ર ો હતો :

નૈનં િછદંિત શ ાિણ નૈનં દહિત પાવક: |

નચૈનં કલદયં યાપો ન શોષયિત મા ત: ||

અ છેઘોઽયમદા ોઽયમકલેઘોઽશો ય એવચ |

િન ય: સવગત: થા રચલો ં સનાતન: ||

ત ય હ ુવો મૃ યુ વુ ં જ મ મૃત ય ચ |
ત માદપ રહાયઽથન વં શોિચતુમહિસ ||

અ ય તા દની ભૂતાિન ય તમ યાિન ભારત |

અ ય તિનધના યેવ ત કા પ રવદેવના ||

આ આ માને શ ો કદી છેદી શકતાં નથી અને અ બાળી શકતો નથી, તેમજ પાણી એને પલાળી
શકતું નથી અને વાયુ સૂકવી શકતો નથી.

આ આ મા અ યયર હત હોવાથી છેદી શકાતો નથી, બાળી શકાતો નથી, ભ જવી શકાતો નથી.
સવ યાપી, થર, અચલ છે અને સનાતન એટલે િચરં તન છે.

કારણ જ ેનો જ મ છે, તેનું મરણ િન ત છે. તેમજ જ ેનું મરણ છે તેનો પાછો જ મ પણ તેટલો જ
િન ત છે, એટલે આ અપ રહાય વ તુને માટે શોક કરવો તેને ઘટતો નથી.
અ ય ત કહે તાં માયા એ જ ેનું પૂવ પ છે, તેવાં આ શરીર જ મ તથા મરણના મ યકાળના પ પે
ય દેખાય છે અને પ રણામે તેઓનો લય પણ માયામાં જ થાય છે, માટે તેમાં શોક શો કરવો!
 કાજલ ઓઝા વૈ નાં પુ તકો
નવલકથા
કૃ ણાયન

કૃ ણના વનની ણ ીઓ. રાધા, મણી અને ૌપદી — ેયસી, પ ની અને િમ ... માણસ થઈને
વી ગયેલા ઈ ર સાથે પોતાના મનની વાત કરે છે. અં ે , મરાઠી, હ દી ભાષામાં અનુવા દત અને
ગુજરાતીમાં પાંચ વષમાં અિગયાર આવૃિ વી ચૂકેલી ધબકતી નવલકથા.

ૌપદી

ીઓને પુરાણોનાં પાનાંઓમાંથી જગાડીને સદીઓથી એમની આંખો પર છવાઈ ગયેલાં ઘનાં
આવરણ હટાવીને મારે કશુંક એવું કહે વું છે, જ ેમાં એ ીઓ તો છે જ — સાથે સાથે થોડીક હં ુ છુ ,ં
થોડાક તમે છો અને થોડીક આપણી સહભાગે વહચાતી સમસંવેદનાઓ છે.

આ ૌપદી ‘આજની’ છે — હ વે છે યાંક, તમારા અને મારામાં પણ...!

મ યિબંદુ

જ ે ીને પિત અને ેમીની વ ચે બે િજંદગી વતાં આવડે છે એવી ીના ણયની સંવેદનશીલ અને
છતાં દયમાંથી નીકળતી સાચી વાત. ‘ દ ય ભા કર’ના વાચકોને પશ ગયેલી પહે લી બો ડ
ગુજરાતી નવલકથા.

મૌનરાગ

અંજિલ પોતે જ પોતાની કેદી છે! અંજિલ અને એની આ પીડા... સાથે સાથે વહે તા અિન અને
અ યની બંધ હોઠોમાં કહે વાતી લ વનથી લંબાઈને ભૂતકાળના ેમસંબંધ સુધી ફે લાતી યથા-કથા.

છલ (ભાગ 1-2)

િનયિત અને રે વતી... એક જ ેવી દેખાતી બે ીન બહે નોની ત ન જુદી િજંદગીની રસ દ વાતા.

પા ર તનું પરોઢ

ે
ધમની ગાદી પર બેઠલે ા એક એવા માણસની કથા જ ે ધમની યા યા ધરમૂળથી બદલવા માગે છે. ‘ધમ
ેમ છે કે ેમ જ ધમ?’ એ સવાલ સૌને પૂછતી એક િવધમ ેમીઓની વધમ કથા.

એક સાંજના સરનામે

આથમતી સં યાએ પાંગરતા ણયની એક એવી વાત, જ ેમાં ેમની યા યા નવેસરથી લખવાનો યાસ
છે. અનેક જુદાં થળ અને સંવેદનોમાં વતી ીઓના મનોભાવોના તાણાવાણા ગૂંથીને બનાવેલું એક
ભાતીગળ પોત એટલે નવા સમયની નવલકથા.

તારા િવનાના શહે રમાં

તથી ભાગતી રાિધકાના વાસની એવી વાત જ ેમાં પડાવ તો અનેક આવે છે, પરં તુ મંિઝલ યાંય
મળતી નથી. ેમ પામવાનો ય ન ખરે ખર આટલી બધી પીડા આપતો હશે? ‘મુંબઈ સમાચાર’ના
વાચકોએ વખાણેલી નવલકથા.

પોતપોતાની પાનખર (ભાગ 1-2)

અના હતા અને િશવાંગી વ ચે વતા કરણને પોતાનું અ ત વ શોધવું છે. અ ત વની આ શોધમાં
નીકળી પડેલા ણેય જણાના ર તામાં સવાલોની સાથે સાથે સંબંધો અને સ યો એવી રીતે સેળભેળ
થઈ ય છે કે ણેય એકબી માં ગૂંથાઈને એકસાથે વવા મજબૂર થઈ ય છે. સમય સાથે વહે તી
સંબંધોની સંવેદનશીલ નવલકથા.

લીલું સગપણ લોહીનું

શૈલરાજ અને િસકંદર... લોહી એક ને સગપણ કાંઈ નહ ! વેરમાંથી વહાલ સુધીના િવ તૃત વાસની
વેદના એક પછી એક એવા વળાંક લે છે જ ેમાં માણસના માણસ સાથેના સંબંધની એક સુંદર વાતા
સ ય છે. ‘સંદેશ’ના પાના ઉપર વાચકોની સાથે વહે તી રહે લી નવલકથા.

સ ય-અસ ય ( કા ય)

િબનજ રી રીતે ફ ત શોખ માટે કે વાતને ટાળી જવા માટે જૂઠુ ં બોલતો સ ય ત... િ યંકા અને
આ દ યની આ ણયકથા સાવ જુદી રીતે આકાર પામે છે. કૃ ણએ મહાભારતમાં ક ું હતું, ‘િમ યા
અને અસ ય વ ચે તફાવત છે.’ સ ય તના સ ય અને અસ યને એકબી સાથે તાણાવાણામાં ગૂંથીને
સ તી એક આગવી સંવેદનશીલ નવલકથા.

સ ાટાનું સરનામું

ે
અહ બધાં જ પા ો પોતે જ પોતાની દયા ખાય છે... પોતાના દુભા ય પર અફસોસ કરે છે, પોતાના
અભાવ સાથે એકાકાર થઈને વે છે.

ખાલીપો એમનું ભા ય છે, િવફળતા એમની િનયિત! અહ અને વમાન વ ચેની ભેદરે ખા ઓળંગીને
બહાર નીકળી જતી ીનાં સંવેદનોની એક એકલવાયી કથા.

ચહે રા પાછળ ચહે રો

એક સુપર ટારની િજંદગી પર પીએચ.ડી. કરવા નીકળેલો યુવાન સપડાય છે એક િ લરમાં. અંડરવ ડ
ડૉન અને િફ મ ટાર દીકરીની વ ચેના વમળમાં અટવાતા એક ગુજરાતી યુવાનની િજંદગીમાં આવતા
ઉતાર-ચડાવની કથા.

શુ -મંગળ

પાને-પાને જકડી રાખતી, સંબંધોનાં સમીકરણોને ઉથલાવી-પલટાવી અને વેરિવખેર કરી નાખતી અંડર
વ ડ સાથે ડાયેલા વેર અને ણયની એક જબરજ ત ીલર.

પૂણ-અપૂણ (ભાગ 1-2)

જ ેમ માણસથી ભૂલ થાય એમ યારે ક સજનહાર પણ ગૂંચવાઈ જતો હશે. પુ ષની પૂરેપૂરી માનિસકતા
ધરાવતું ીનું શરીર કે ીની સંપૂણ માનિસકતા અને ન કત ધરાવતું પુ ષનું શરીર બહુ નવાઈની
વાત નાથી. આપણા સમાજનો, આપણી દુિનયાનો અને આપણે યાં ાસ લઈએ છીએ એ જ
જગતનો હ સો છે, આવા લોકો. `ગુજરાતીમાં કશું નવું લખાતું નથી, રીસચ થતું નથી.'નાં મહે ણાંને
ટાળીને લખાયેલી એક ટા સસે યુઅલ િવષયની નવલકથા.

દ રયો એક તરસનો

માનસશા ના ો પર નવલકથાઓ ગુજરાતી ભાષામાં ઓછી લખાઈ છે. ‘પસનાલીટી ડસઓડર’

ઓછાવ ા અંશે બધામાં હોય છે. ‘દ રયો એક તરસનો’ િવિ -િવખં ડત-િવખરાયેલાં ય ત વોની
એક એવી સો છે જ ેના કેટલાક ટુકડાઓ ખોવાઈ ગયા છે. આપણી ઇ છા અને સંબંધના સ ય
વ ચેની ખાલી જ યા એટલે ‘દ રયો એક તરસનો’.

ધુ મસને પેલે પાર

અમે રકાની ભૂગોળ ખૂંદવાની સાથે સાથે માણસના મનની ગલીઓમાં ભટકતાં ભટકતાં સ યેલી આ
નવલકથા મારા દયની ખૂબ ન ક છે. છે ા દસ-બાર મ હનામાં તમામ હે ર કાય મોમાં મને એક
અચૂક પુછાતો ર ો, ‘આ ક યાણી એટલે તમે જ?’ ‘આ ક યાણીના પા માં તમે યાંક તમારી

ે
 તને જુઓ છો?’ અનેક વાચકો પ ો-ઈમે સ અને એસએમએસ અને ફે સબુક ારા મારામાં—કાજલ
ઓઝા વૈ માં ક યાણીને—તો ક યાણીમાં લેખક કાજલને શોધતા ર ા...

નવિલકા
સંબંધ તો આકાશ

ી-પુ ષના સંબંધોને આવરી લેતી બાર ટૂ કં ી વાતાઓ, જ ેમાં મા-દીકરાથી શ કરીને લ ેતર સંબંધ
સુધીના આકાશને કલમથી આંબવાનો એક સંિન યાસ યેક વાતામાં િવ તરે છે.

કાજલ ઓઝા વૈ ની વાતાઓ

આ ટૂ કં ી વાતાઓનો બી સં હ છે. ણ લઘુનવલ અને બી ટૂ કં ી વાતાઓ સાથે આ સં હમાં જુદા

કારની, જુદા અવાજની ટૂ કં ી વાતાઓ સંકિલત કરવામાં આવી છે.

હાટ ેક પછીની એક સવાર

જુદાં જુદાં સામિયકોમાં લખાયેલી ટૂ કં ી વાતાઓનો સં હ.

કિવતા
શેષયા ા

એકમા કિવતાસં હ, જ ે મનની પીડામાંથી ઉ ભવતી ી-સંવેદનાની કિવતાઓને ઉ ગર કરે છે.

નાટક
પરફે ટ હસબ ડ

`વાત એક રાતની' અને `પરફે ટ હસબ ડ' — ગુજરાતી ભાષાનાં બે એવાં નાટકો, જ ે રં ગમંચ પર
ધૂમ મચાવી ચૂ યાં છે.

િનબંધો — લેખો
સચલાઇટ

ે ે
આ લેખો અણસમજમાંથી ગટેલી એક એવી સમજ છે, જ ે કદાચ કોઈના અંધરાઈ રહે લા ર તાઓ
ઉપર કાશ પાથરીને એમને દશા બતાવી શકે. આ લેખો ‘ફૂડ ફોર થોટ’ છે, િવચાર માટેનું અમૂ ય
ભાથું...

એકબી ને ગમતાં રહીએ

‘સંદેશ’નાં પાનાં ઉપર ‘સંબંધોનાં સમીકરણ’ નામે ઉકેલાતી રહે લી સમ યાઓનો એક એવો સં હ, જ ે
સુખી થવાની નાની નાની ફો યુલાઝ તમારા સુધી લઈને આવે છે. ગુજરાતી ભાષામાં ેમ અને
પ રણયની છણાવટ કરતો પહે લો મૌિલક લેખસં હ.

મોસમ એકબી ની...

િજંદગીના દરે ક તબ ે આપણે જ ે ઇ છીએ તે આપણને નથી મળતું એ સ ય સહુ સમજ ે છે.
વાતચીતમાં કે સલાહ દરિમયાન આ સ યનું આપણે પુન:ઉ ચારણ પણ કયા કરીએ છીએ, તેમ છતાં
આ સ ય વીકારતા નથી! માણસમા ને શોધ છે ‘સાચા ેમની’... ‘સાચા સંબંધની’... શ દમાં ય ત
થતી દરે ક લાગણી સાચી નથી હોતી અને દરે ક સાચી લાગણી શ દમાં ય ત થઈ શકતી નથી આટલું
સમ લઈએ... વીકારી લઈએ તો કદાચ ‘એકબી ને ગમતાં રહીએ’. આ પુ તક ‘ દ ય ભા કર’ની
‘મધુ રમા’ પૂિતમાં કાિશત થતી કોલમ ‘એકબી ને ગમતાં રહીએ’ના લેખોનો સં હ છે.

નેહ એકબી નો...

આ લેખો સાથે વવામાં મદદ કરે છે! કોઈ પણ બે માણસોને સાથે વવા માટે જ ે સમજદારી, નેહ
કે સરળતાની જ ર પડે એ બાબતોને પોતાની અંદર રોપવામાં કે ઉગાડવામાં આ લેખો મદદ કરી શકે
એવો યાસ કરવામાં આ યો છે. સંબંધો બાંધવા સહે લા છે, િનભાવવા અઘરા છે અને ટકાવવા તો
એથીયે અઘરા છે. આ લેખો એવો યાસ કરે છે કે બને યાં સુધી એકબી ને ેમ કરતી બે ય તઓ
એકબી થી દૂર ન થાય અને દૂર થવાનો િનણય કરે તો પણ એમની વ ચે એક િમ તા કાયમ રહી
શકે.

સમજણ એકબી ની...

િજંદગીના દાખલામાં રીતના માક બધાને મળે જ છે, પણ તાળો મળે યારે જ દાખલો સાચો કહે વાય
છે... કેટલાકની િજંદગીમાં તાળો મેળવવાનો સમય વીતી જતો હોય છે, તો કેટલાકને પોતાની ભૂલ એવા
સમયે સમ ય છે યાં દાખલો ફરીથી ગણવાની તક હ બાકી હોય છે... ‘એકબી ને ગમતાં
રહીએ’ એ એક એવી કોલમ છે યાં દાખલાની રીત િવશે ચચા કરવાને બદલે સાચો તાળો મેળવવાનો
િન ાપૂવક યાસ કરવાનું મ ન ી કયુ છે!

સાથ એકબી નો...

ે
 યાં ખાડો છે, યાં ટેપ છે, યાં ફસાઈ શકાય અને યાંથી સરળતાથી નીકળી શકાય... યાં ર તો બંધ
છે અને કયા ર તે િજંદગી સહે લાઈથી સામે મળી શકશે એવી સાદી વાતો ‘વામા’ (જ મભૂિમ,
ફૂલછાબ, ક છિમ )ના આ લેખોમાં ઉતારવાનો યાસ કય છે. આ કોઈ એક ી કે પુ ષને ઉ શ ે ીને
લખાયેલા લેખો નથી, આ બે ય તઓના સંબંધોમાં પડતી ગૂંચને ઉકેલવાના સહજ અને સાદા
યાસોની એક ન ધપોથી છે.

સુખ એકબી નું...

‘વામા’, ‘ ાણવાયુ’ અને ‘મધુ રમા’ની સાથે સાથે લખાતા રહે લા લેખોમાંથી પસંદ કરે લા કેટલાક
લેખોનો સં હ. ખ ં પૂછો તો સુખ એક દોઢ ફૂટ દૂર જ સમાંતર ચાલતું હોય છે, તમારી રાહ તું, તમે
એને હાથ લંબાવીને અડી લો — અવાર-નવાર એ માટે સતત તૈયાર ટુકડે ટુકડે ને ટીપે ટીપે માણી
લેવાનું સુખને, આખેઆખું સુખ પાણીપુરીની જ ેમ કોઈ તૈયાર કરીને આપે ને તમે મોઢામાં મૂકીને એનો
વાદ લો એવું શ ય જ નથી. આપણા બધાનો ો લેમ એ છે કે, આપણને સુખ સતત ઈએ છે, એક
સરખું — અિવરત અટ યા વગરનું, મશીનની જ ેમ ચાલવું ઈએ સુખ! સુખ એટલે આ પળ....સુખ
એટલે હમણાં મ ું તે!

સ ય એકબી નું...

સ યને અનેક પ રમાણ છે. દસ દશામાં ફે લાયેલા આકાશ જ ેવું અ ત વ છે એનું. પોતાપણામાંથી શ
થઈને પોતાના જ હોવામાં પૂ ં એવું એક અસીમ, અના દ, અનંત અ ત વ... સ યની શોધ યાંથી શ
થાય છે યાં જ પૂરી થાય છે! માણસની િજંદગીનાં બે સ યો યારે ય બદલાતાં નથી — એક જ મ અને
એક મૃ યુ. ખરે ખર તો આ બંને િબંદુઓની વ ચેનો વાસ એટલે ‘િજંદગી’.

ા એકબી ની...

આપણે જ ેટલી વાર કહીએ કે હં ુ ખુશ છુ ,ં મ માં છુ ,ં વ થ છુ ં — એ દરે ક વખતે આપણે એ

સાંભળતા હોઈએ છીએ. સાંભળેલી વાત મનમાં રિજ ટર થાય છે. એ રિજ ટેશન સમયસમયાંતરે
રકોલ અને રમાઇ ડ થાય છે. આ રમાઇ ડસ કે રકોલ થવાની િ યા આપણને ખરાબ સમયમાં
‘પોિઝ ટિવટી’ તરીકે મદદ કરે છે.

મર એકબી ની...

ઘણી વાર એવું બને કે આપણી નજર સામે પડેલી વ તુ પણ આપણને ન દેખાતી હોય. આપણે બધું જ
ઊથલપાથલ કરી નાખીએ તેમ છતાં આપણને એ વ તુ ન દેખાય, પણ બી માણસ આવીને તરત જ
આપણને એ વ તુ શોધી આપે. હં ુ કદાચ આવો જ ય ન ક ં છુ .ં બધું જ ઊથલપાથલ કરી ના યા
પછી પણ મારા વાચકને સામે જ પડેલું જ ે સુખ અથવા શાંિત અથવા મૌન અથવા એકાંત અથવા
સમજ નથી દેખાતી, એ હં ુ દાખલ થઈને એમના હાથમાં મૂકી આપવાનો ય ન ક ં છુ .ં

એ ો
સંગાથ એકબી નો...

બે જણાંને એક જ દશામાં જવું હોય અને સાથે સાથે ચાલી નીકળે એને ‘સંગાથ’ કહે વાય. આ સંગાથ
એટલે સિધયારો, આ સંગાથ એટલે સલામતી, આ સંગાથ એટલે સાથે સાથે ર તો કાપવાની સાઝેદારી.
આ પુ તકનું નામ ‘સંગાથ’ એટલા માટે છે, કારણ કે આ ‘એકબી ને’... મણકાનું દસમું પુ તક છે.
કહે વાય છે કે દરે કનો ‘દસકો’ આવે છે. એ દસકામાં માણસ ે આપે છે ને ે પામે છે.

સંવાદ એકબી નો...

આજના સમયમાં ક યુિનકેશનનાં સાધનો બહુ વ યાં છે. બધાં કહે છે કે દુિનયા નાની થઈ ગઈ છે.
લોબલી લોકો એકબી ની ન ક આ યા છે, પણ એક વાર ફરી િવચારીએ તો સમ ય કે ખરે ખર
મન એકબી થી દૂર થઈ ગયાં છે. જ ેને ગઈ કાલ સુધી શેરીના નાકે રોજ મળતા હતા એને વૉ સઍપ
કરીને બથડે િવશ કરીએ છીએ આપણે? પિત-પ ની એક જ ઓરડામાં બેસીને પોતપોતાના મોબાઇલ
પર, પોતપોતાના િમ ો કે વજન સાથે વાત કરે છે, ને એકબી સાથે વાત નથી કરતા. આવું થાય
છે? સંતાન અને માતાિપતા પોતપોતાના મમાં પોતપોતાનાં ટીવી જુએ છે... ડાઇિનંગ ટેબલ પર સંતાન
એના વૉ સઍપમાં અને િપતા એના િબઝનેસમાં િબઝી છે? તો સંવાદ યાં છે? આ પુ તક ‘સંવાદ
એકબી નો’ મારા વાચકના હાથમાં પહ ચે યારે ભીતરના સંવાદની સાથે, વજન સાથેનો સંવાદ પણ
સાધી શકે એવી મારી શુભે છા છે.

શ દ એકબી નો...

આપણે સામા ય રીતે સાંભળવા ટેવાયેલા નથી. મા કહે વું જ ગમે છે... હવે બંને જણા કહે વાનું જ
ન ી કરે તો કોણ કોનું સાંભળે? યારે સાંભળતા નથી યારે સમજતા પણ નથી... ને સમજતા નથી
માટે સંબંધનું મૂ ય કરી શકતા નથી. આ પુ તક ‘શ દ એકબી નો’ આપણી ભની સાથે સાથે
આપણી વણે યને પણ જગાડવાનું કામ કરે એવો મારો યાસ છે. અં ે માં ‘ટુ હયર’ અને ‘ટુ
લીસન ટુ’ આવાં બે િ યાપદ છે. એક સાંભળવું અને બીજુ ં યાનથી સાંભળવું... હં ુ ઇ છુ ં છુ ં કે આપણે
સૌ એકબી ને યાનથી સાંભળીએ, પછી સમજવા માટે ય ન નહ કરવો પડે એની મને ખાતરી છે.

મન — માઇનસથી લસ

લાગણીનાં બંધનોમાં બંધાતા પહે લાં કે સંબંધમાં વેશતા પહે લાં સમજવાં જ ઈએ એવાં કેટલાંક
સ યોની નાનકડી હે ડબુક! અપે ાઓના િલ ટની બહાર નીકળીને સંબંધને સમજવાની, ફ રયાદોના
િલ ટને ટૂ કં ું કરવા માટેની સાવ સરળ, છતાં ખૂબ જ ઉપયોગી એવી નાની નાની વાતોનો એવો સં હ
જ ે આપણે બધા જ ણીએ છીએ; જ ર છે તો મા એને ઓળખીને આવકારવાની.

ગેટ વેલ સૂન

ે ે
મન સાથે ડાયેલી કેટલીક સવસામા ય સમ યાઓ િવશેના લેખો. મોટા ભાગના સહુ જ ે વાતને ણે
છે, પણ સમ શકતા નથી એવી સાદી વાતોની સમજણપૂવક કરાયેલી છણાવટ. નાના-મોટા સહુને
ઉપયોગી નીવડે તેવી, સંબંધો સુધારવાની, િજંદગીને વધુ રસ દ બનાવવાની સાવ સરળ ફો યુલા. દરે ક
કરણ સાથે એક એવું પ જ ેના ામાિણક જવાબો તમને એક નવા અજવાળા સાથે ડી દેશે.

આઈ લવ યુ...

દરે ક ય ત ઇ છે છે કે એનાં લ આદશ હોય. ભાંગી ગયેલા, તૂટી ગયેલા લાગતા, મૃત: ાય થઈ
ગયેલાં લ પણ ફરીથી નવપ િવત થઈ શકે છે. જ ર છે થોડી સમજદારીની, થોડા વીકારની,
થોડા ય નની અને થોડા સમાધાનની. આ પુ તક દુની લાકડી નથી. અનુભવમાંથી જ મેલાં સાદાં
સમીકરણો છે જ ે લ ને થોડુ ં ખાતર, થોડુ ં પાણી, થોડો તડકો જ ર પૂરો પાડી શકશે.

મારી મ મી, મારા પ પા (ભાગ 1-2)

આ પુ તક માતા-િપતાના મનમાં એક િવચાર મૂકવાનો યાસ છે. એવા િવષયો કે વાતો — જ ેમના િવશે
કદાચ એમણે િવચાયુ જ નહ હોય એ બધું એમની સામે મૂકીને એક એવો ય ન કય છે, જ ેનાથી
માતા-િપતા અને બાળકની વ ચે એક સંવાદ-ડાયલોગ સ ઈ શકે. બહુ મોડુ ં થઈ ય એ પહે લાં
સંતાન સાથેના સંબંધોમાં સી રયસ ઇ વે ટમે ટ કરવામાં આવે તો િજંદગીનાં પાછલાં વષ માં મળતું
નેહ, સ માન અને સલામતીનું પે શન છે ા ાસ સુધી અકબંધ રહી શકે છે.

અનુવાદ
ેમની પાંચ ભાષા

ડૉ. ગેરી ચૅપમૅનના વ ડ બે ટ સેલર ‘ફાઇવ લવ લ વે સ’નો અનુવાદ. તમારા િ યજનને દયની
વાત કહે વાનો સાચો અને સરળ ર તો.

વનસાથી

શોભા ડેના બે ટ સેલર ‘ પાઉસ’નો અનુવાદ. લ સંબંધો ઉપર લખાયેલું સુંદર પુ તક. આ પુ તક
એવા લોકો માટે છે જ ે લ ના નશાને વનભર સાચવી રાખવા માંગે છે

સંકલન
ેમ — ચુંબન — ાથના — આંસુ — મત
 ણ ભાષામાં સંકિલત કરાયેલી સવ થમ ફોટો બુક. પ રક પના અને સંકલન ારા ય અને શ દને
ન ક લાવી વનના િવિવધ િવષયોને એકબી સાથે સાંકળતી ભેટ આપવા લાયક ઉ મ પુ તકાઓ.

પ ો
હાલી આ થા

િપતાએ પુ ીને લખેલા પ ો એક નાજુક સંબંધના બદલાતા રં ગોને આલેખવાનો યાસ છે. ીલેખકે
લ યા હોવા છતાં આ પ ો એક િપતાના દયની લાગણીઓને વષ વષ વાચા આપે છે. 7થી રપ વષની
મર સુધી પુ ીને સંબોધીને લખાતા િપતાના આ પ ોમાં દરે ક િપતાએ પોતાની પુ ીને કહે વાની વાતો
છે.

િ ય નમન

લ ની પહે લી એનીવસરીથી પ ચીસમી એનીવસરી સુધી પિત-પ નીના એકબી ને લખાતા રહે લા
પ ો. જ ે સંબંધોનાં સ યોથી શ કરીને અપે ાઓની પીડા સુધી િવ તરે છે. લાગણીઓના એવા
તાણાવાણા જ ેમાં દરે ક વાચક પોતાના લ વનનું િતિબંબ તો િનહાળી જ શકશે, પરં તુ યાંક
પોતાને ો પૂછીને પ ર થિત સુધારી શકશે તો યાંક સંવેદનાઓના વાહમાં વહે તાં વહે તાં પોતાનાં
વીતેલાં વષ માં ભ શે પણ ખરાં.

તને, િજંદગી...

િજંદગીને સંબોધીને લખાયેલા એવાં પ ો જ ેમાં આપણાં સૌની િજંદગીને યાંક ને યાંક વણી લેવાઈ છે.
વયં સાથેનો સંવાદ છે આ પ ોમાં. ‘હં ુ ’ને બદલે ‘અમે’ વાપયુ છે એનું એકમા કારણ એ છે કે આ
વાત યાંક ને યાંક, કોઈક ને કોઈક રીતે સહુને પશ તેવી વાત છે. મ હનાના ીસ દવસના ીસ
પ ોમાંથી કોઈ પણ એક પ ખોલીને વાંચવામાં આવે તો એમાંથી એકાદ વા ય તો એવું મળી જ
આવે, જ ેની સાથે વાંચનારનો અંગત સંબંધ થપાઈ ય.

ઓ ડયોબુક
તારા ચહે રાની લગોલગ

આ દ ય, નીશા અને આકાશ એકબી ંની સાથે ફ ત પ ોમાં વાત કરે છે... એકબી સુધી
પહ ચવાના યાસમાં એક ન સમ ય તેવી અસમંજસતા સ ય છે. એકબી ને લખાતા પ ોમાંથી
સ તો એક ઝંઝાવાતી ણયિ કોણ.

ેમપ ો
ે ે
અહ એક એવો અંગત સંવાદ હે રમાં વંચાયો છે, જ ે આપણા બધા માટે સાવ ણીતો સંવાદ છે.
બંધ આંખે કે ટોળાની વ ચે એકાદ ણ માટે એકલા પડીને આપણે બધાએ આ સંવાદ અનુભ યો છે.
અહ લખાયેલાં ગીતો સાચા અથમાં યુગલગીતો છે. બે જણાંના કંઠ ે ગવાતાં એવાં ગીતો, જ ેમાં બે
જણાની વાત કહે વાઈ છે.
આ ગુજરાતી ઈ-બુક ઈ-શ દ ારા તૈયાર કરવામાં આવી છે. ગુજરાતી યુિનકોડ ફૉ ટમાં દુિનયામાં જ ે
ઈ-બુક માટે સવમા ય છે એવા ePub 2.01 Standardમાં ગુજરાતી સા હ યના અનેક કાશકો,
લેખકોના સૌથી વધારે પુ તકો ઈ-બુક ફોમટમાં... www.e-shabda.com

ઈ-શ દ ઉપલ ધ કરાવે છે એક સાથે, એક થળે અનેક કાશકોની, અનેક લેખકોની ગુજરાતી ઈ-
બુ સ... ભારતની કોઈ પણ ાદેિશક ભાષાઓ અને રા ભાષા હ દીમાં પણ કદાચ નહ હોય એટલી
સં યામાં...

સાથે સાથે આજનો ઈ-શ દ પર વાંચો રોજ ે રોજનું નવું ગુજરાતી વાચન યાતનામ ગુજરાતી
લેખકોની કલમે... સાથે અમૂ ય ફોટો ા સ, ઑ ડયો લ સ, િવડીયો પણ... See more at:
http://www.e-shabda.com/blog/