સંવેદનાભયા વની અમીટ છાપ

ડૉ. સંદ પ કુ માર

મોઈન પઠાણ
 ુ તક વશે
``મારો સમય હવે ૂરો થયો. મ મા વન ઘણા પડકારો અને પ રવતનો
સાથે વતા ું છે . મ નીડરતા ૂવક લડાઈઓ લડ છે . મારા બ ચાંઓ ું
પાલનપોષણ ક ુ છે . મારા શા સત વ તાર ું ર ણ ક ુ છે , મારા સ ૂહ ું
ર ણ ક ુ છે અને ` સહ' ું ગૌરવ ળવી રા ું છે . કાલે હુ મારા સ ૂહ ું
ર ણ કરવા નહ હો . મારા બાળકોની જદગી હવે તમારા હાથમાં છે .''
નાના નાના બાળ સહોને, સમય જતાં ુ ત સહોમાં પ રવ તત થતાં જેમણે એકદમ
ન કથી જોયા છે અને સહ ૃ ના જેઓ પ ર ચત બની ગયા છે એવા લેખકોની
અ ુભવ-સ ૃ કલમે લખાયે ું આ ુ તક ગરનો સહ - એ સમ એ શયાઈ સહોની
ગૌરવગાથા છે .
સહોની કુ ટુબકથા ું આ એ ું ચ છે , જેમાં તમને માનવ વનમાં વાતી વેદના-
સંવેદના ું ત બબ જોવા મળશે. આ ુ તકમાં રજૂ થયેલા સહના કે ચઝથી તમે
ચો સ અ ુભવશો કે સહના સહવાસમાં તમે હર ફર ર ા છો!
લેખકોના વરસોના ઝ ણવટભયા અવલોકનો અને ન ર અ ુભવોનો બોલતો ુરાવો
એટલે ગરનો સહ - જે સમ એ શયાઈ સહની સંવેદના મક કુ ટુબકથા કહે ,ું અને
આજ ુધી ારેય લખા ું ન હોય તે ,ું એકમા અ ધકૃ ત ુ તક છે .
 લેખકો વશે
ડૉ. સંદ પ કુ માર (ભારતીય વન સેવા) એ ગર અ યાર ય અને રા ય ઉ ાન ખાતે
આવેલા વ ય ાણી વભાગ સાસણ ગર ખાતે નાયબ વનસંર ક તર કે ફરજ બ વે
છે . જને ટ સ જેવા વષયમાં ઉ ચ ડ ી મેળ યા બાદ તેઓ સ વલ સ વ સઝમાં
જોડાયા. તેઓ વ ય વનના ણકાર છે એટ ું જ નહ , વાઇ ડલાઇફ ઍ ુકેશન
ે ે તેમજ તે અંગે લોકોમાં ૃ ત લાવવા બાબતે પોતા ું અ ૂ ય યોગદાન આપી
શ ા છે . તેમણે આ વશે અનેક ુ તકો તેમજ લેખો લ યાં છે અને સંશોધન પ ો પણ
રજૂ કયા છે . એક ૂ મ અ યા ુને છાજે તેવી ર તે, તેમણે સહના વન ું અને તેની
રહેણીકરણી ું ઝ ણવટભ ુ અવલોકન ક ુ છે . જેના કારણે આ ુ તક, સહ અંગેની
આજ ુધી અ ણ રહેલી, ઘણી નવી અને રસ દ વાતો પર કાશ પાડ શ ું છે .
હાલમાં તેઓ ગર ખાતે પ ની રાજ સંદ પ તેમજ બે બાળકો આહના અને અ ભરાજ
સાથે રહે છે .
●

મોઈન પઠાણ એક સફળ બઝનેસમેન તો છે જ, તે સાથે કૃ ત ેમી તેમજ વ ય

વોમાં ૂબ ડો રસ ધરાવે છે . ખાસ કર ને સહ યેના તેમના લગાવને કારણે તેઓ
છે લાં પચીસ વષ થી સાસણ ગર જગલના નય મત અ યા ુ ર ા છે . સહના વન
યે તેમને વશેષ લાગણી હોવાથી આ ુ તક ું લેખન તેમણે ઉમળકાભેર કરેલ છે . આ
ુ તકને વ ુ લોકભો ય બનાવવાના ઇરાદાથી તેમણે એકદમ સાદ અને સરળ ભાષાનો
ઉપયોગ કય છે .
હાલમાં તેઓ પ ની ુસરત અને બે બાળકો કબીર અને આ દલ સાથે અમદાવાદ ખાતે
રહે છે .
 नअ भशेकोनसं कार: स ह य यतेवने |
व मा जतास व य वयमेवमृगे ता ||
સહને જગલના રા તર કે હેર કરવા માટે કોઈપણ કારનો સમારોહ યોજવામાં
આવતો નથી.
એ પોતે પોતાનાં વીરતા ૂણ કાય અને પા તાને લીધે જ રા બને છે .
 આભારવચન
આજે આ ુ તક કા શત થઈ ર ું છે તે આનંદની ઘડ એ સૌ થમ તો અમે ઈ રનો
આભાર માની ,ું જેણે અમને આ ુ તક લખવાના અમારા સપનાંને સ કરવા ું સામ ય
અને જોશ આ યાં. તેની કૃ પા વના આ કાય બલકુ લ શ નહો .ું
અમારા કુ ટુબીજનોનો તો જેટલો આભાર માનીએ તેટલો ઓછો છે . અમે યારે આ
ુ તક પર કામ કરતા હતા, યારે અમાર આ સજન યા માટે તેમણે પણ હસતા ુખે
ઘણો ભોગ આ યો છે . આ ઉપરાત અમારા વડ લોના આશીવાદનો ઋણ વીકાર ન કર એ તે
કેમ ચાલે?
અહ મ ીનાથ શાહને યાદ કયા વગર ચાલશે નહ . તેમના સતત ો સાહનના
કારણે આ ુ તકને યો ય પ આપવામાં અમને ઘણો સ ધયારો ર ો છે .
ુ તકના આ ોજે ટ પર કામ કરતી વખતે અમાર આખી ટ મે સહકાર ું ૂબ ુંદર
ઉદાહરણ ૂ પા ું છે . ુ તકને અં તમ વ પ આપવામાં અમાર મદદ કરવા માટે અવની,
એ ઝ, તાપ સહ અને કરસનએ તેમનો અ ૂ ય સમય આ યો છે .
અમાર આ મહેનત આજે ુ તકના પમાં વાચક ુધી પહ ચી રહ છે , તે માટે
ુ તકના કાશક આર. આર. શેઠ ઍ ડ કપની ા. લ.ના અમે ૂબ ૂબ આભાર છ એ.
વળ , આ કથાવ ુની કદર કરવા માટે અને અમારા સપનાંને હક કત ું પ આપવા બદલ
અમે તેમના સદૈવ ઋણી રહ ું.
-- ડૉ. સંદ પ કુ માર
-- મોઈન પઠાણ
 નીડર બનો, ઠરેલ બનો,
સાથે જ આ મકતા પણ ળવી રાખો
“ સહ એ ચોપ ું જગલી ાણી છે . તે ુજરાતના ગરના જગલમાં જોવા મળે છે .
સહને કેશવાળ હોય છે .”
માફ કરજો, આ ુ તક એ સહ વશે મા આવી ાથ મક ણકાર ઓ આપીને
અટક જના કોઈ સામા ય ુ તક નથી. વળ , ગર વશે મા આંકડાક ય મા હતી
આપના ત ન ુ ક ુ તક પણ નથી અને ગર પહ ચવાનો નકશો બતાવતી કોઈ ટૂ ર ટ
ગાઇડ પણ નથી. આ ુ તક તે બધાંથી ઘ ં અનો ું છે , અને તેથી જ આ ુ તક `કઈક
વશેષ' છે .
ગરનો સહ , એ એ શયાઈ સહ પર લખાયે ,ું એકમા અ ધકૃ ત ુ તક છે . જેમાં
એ શયાઈ સહની શ તેટલી જૂ નામાં જૂ ની મા હતીઓનો સમાવેશ કરવામાં આ યો છે .
આ ર તે અમે સહ અંગેના આખા ઇ તહાસને ત ન સરળ અને રસાળ શૈલીમાં આપની
સમ રજૂ કરવાનો ન યાસ કય છે . તે સાથે જ જગલના આ રા ું ભ વ ય ું હોઈ
શકે છે , તેનો સંભ વત ચતાર પણ રજૂ કય છે . આ ુ તકમાં અમે વનરાજની કેટલીક એવી
અ ણી લા ણકતાઓ અંગે મા હતી આપી છે , જે તમે ણશો તો અચંબામાં પડ
જશો અને આ ુ તકને એક બેઠકે વાં યા વના તમને ચેન નહ પડે! ગર ું જગલ, સહ
ઉપરાત બી ં અનેક નાનામોટા વ ય વોથી સ ૃ છે , જે મોટા ભાગના લોકો ણતા
નથી. આ ુ તકમાં અમે ગરના જગલની અ ય વ યસ ૃ ઓ અને ભૌગો લક સ દય વશે
પણ મા હતી આપી છે .
આ ુ તક વાં યા પછ જેમણે ગર જો ું નથી, તેઓ ગરની ુલાકાતનો હ શભેર
કાય મ બનાવવા લાગશે અને જેમણે ગર જો ું છે , તેઓ વ ુ મા હતીઓ સાથે ફર ગરની
સફર ું આયોજન કરવા લાગશે! આ ુ તકના સૌ વાચકોને ગર ું અભયાર ય અ ૂક
પોતાની તરફ ખચી લાવશે તે ન ત છે .
અંત,ે અમને એ વાતની અનહદ ુશી છે કે અમે ગરનો સહ ુ તક ારા, સૌ થમવાર
એ શયાઈ સહ અંગેની કેટલીક અ ણી અને વણકહ હક કતોને વાચકો સમ ુત
કર ર ા છ એ.
-- ડૉ. સંદ પ કુ માર
-- મોઈન પઠાણ
 ારભ : ેરણાથી પ રણામ તરફ
“ ુ દેવ, જલદ ગાડ માં બેસો, હ ઘ ં લાં ું જવા ું છે . આપણે ૮ વા યા ુધી
સાસણ પહ ચ ું છે .” કઈક ઉતાવળા અવાજે મ ક ું. અને સામેથી બ દાસ ુ ર
મ ો, “અરે બૉસ, ચતા ન કરો, આપણે સમયસર પહ ચી જઈ .ું જબ હમ હૈ, તો કયા
ગમ હૈ!” મ ગાડ હકારવી શ કર . અમે અમારા બી ઘર તરફ જઈ ર ા હતા.
“તો ગાંધીનગરમાં દવસ કે વો ર ો?” ગાડ ચલાવતાં મ કય . જવાબ મ ો, “અરે
યાર, ઘણો ય ત દવસ હતો. જેમ-તેમ કર ને નવ વા યે કામ પતા .ું ૧૦-૩૦ ુધી ઘરે
પહ યો અને પછ ૂઈ ગયો. પણ ચા યા કરે, આ બ ું તો અમારા કામનો જ ભાગ છે .”
પછ તેમણે ઘણી ૃદત ુ ાથી ૂ ું, “જો તમને વાંધો ન હોય તો હુ થોડો આરામ કર લ ?
બહુ નહ પણ પાંચ-દસ મ નટ.” “હા જ ર”, મ ુ ર આ યો. આ મારા માટે ન ું ન હ ું.
સીટ સહેજ પાછ કર એ તો ઘમાં સર ગયા અને હુ મારા સં મરણોમાં.
છ વષ પહેલાં હુ આજ ર તે ગર તરફ એકલો જઈ ર ો હતો. ગરનો વાસ મને
હમેશાં રોમાં ચત કરે છે . ારેક આંખ બંધ કર ને ગરને વચા તો હુ તેને અ ુભવી શકુ
છુ . ૧૦ કલોમીટરના ખાડા-ટેકરાવાળા ર તાના વાસ બાદ હુ સહસદન પહ યો.
સહસદન એ સાસણ ખાતે આવેલા વન વભાગ ું ગે ટહાઉસ છે . યાં પહ ચીને પહેલાં
સહસદનમાં રહેવા માટે મની અને સાથે સાથે બી દવસે સવારે જગલની સફાર માટે
પર મટની પણ યવ થા કર . સાંજના ૪-૩૦ વા યા હતા. મે મ હનાની ઉનાળાની એ
ગરમીથી દઝાડતી સાંજ હતી. બહુ ગરમીના કારણે મ મમાં જ આરામ કરવા ું પસંદ
ક ુ. ૬ વા યે હુ રસે શન સે ટર પહ યો. સમય પસાર કરવા હુ આમથી તેમ આંટા માર
ર ો હતો. અચાનક યાં એક ગાડ આવીને ઊભી રહ . તેના ઉપર ` DCF-SASAN ' એ ું
લખે ું હ ું. એ ગાડ માં બેઠેલા અ ધકાર ને મ જોયા. તેઓ પાછલી સીટ પર બેઠા હતા.
એક ગાડ દોડત તેમની તરફ ગયો. ગાડ ની બાર નો કાચ ઉતાર એ અ ધકાર એ પેલા
ગાડને કઈક ૂચના આપી અને પછ તેઓ ચા યા ગયા. યાં રસે શન આગળ પડેલી
ુરશીમાં બેસી મ મારા મોબાઇલમાં કૉ ટે ટ લ ટમાં જો .ું એક નામ ઉપર નજર
અટક . `ડૉ. સંદ પ કુ માર.' આ એ માણસ છે જેના વશે લોકો વાતો કર ર ા છે .
પહેલાં ઘણી વખત ઇ ટરનેટના મા યમથી તેમની સાથે વાતાલાપ કય છે , પર ુ બ
ુલાકાત ારેય નહોતી થઈ. હુ ૂંઝવણમાં હતો. મ તેમને મોબાઇલથી મૅસેજ કય .
` ૂડ ઇવ નગ સર! મા નામ મોઈન પઠાણ છે . હુ ગરમાં ઘણાં વષ થી આ ું છુ . જો
તમે ૂબ ય ત ન હો, તો હુ તમને થોડ વાર મળવા માં ું છુ .' બે જ મ નટમાં જવાબ
આ યો. જવાબ વાંચી મને આ ય થ .ું `હુ માર ઑ ફસમાં છુ . તમે અહ આવી, મને
મળ શકો છો.' તેમના વશે મારા મનમાં ઊભી થયેલ ાથ મક છાપ ણભરમાં જ
બદલાઈ ગઈ.
સહસદનથી નાયબ વનસંર કની કચેર ન કમાં જ હતી. પાંચ મ નટમાં હુ તેમની
ઑ ફસે પહ યો. તેઓ ઑ ફસની બહાર ફોનમાં કોઈની સાથે વાત કર ર ા હતા. ફોન
ઉપર વાતચીત કરતાં કરતાં તેઓએ મને હસીને આવકાય . વાત ૂર કર ને તેમણે હાથ
મલાવીને મને આવકાર આ યો. “તો તમે કેટલા સમયથી ગરમાં આવો છો?” ડૉ. સંદ પ
કુ મારે મને કય . “હુ યારે ૧૦ વષનો હતો, યારે પહેલી વખત ગરમાં આ યો
હતો.” મ જવાબ આ યો. “સરસ, ઘ ં સરસ. તો તમે છે લાં ર૦ વષથી ગરમાં આવો
છો.”
આ અમાર ાસં ગક ુલાકાત હતી. અમે ગર વશે થોડ ક વાતો કર . તેમણે મને
જગલની ુલાકાત અને અ ુભવ વશે તભાવ આપવા ક .ું મ જવાબ આ યો,
“આપને જણાવતાં મને આનંદ થશે.” તેમણે મને ફર ુલાકાતનો સમય આ યો અને
અમે છૂ ટા પ ા.
બી સવારે હુ જગલમાં થોડુ ફર , થોડા સારા ફોટા પાડ મ પર પાછો આ યો.
બપોર ુધીનો સમય મ મારા મમાં જ પસાર કય . પછ રસે શન પર આવી, સાંજની
સફાર માં જવા નીક ો. ચૅકપો ટ આગળ ફર વખત માર ુલાકાત ડૉ. સંદ પ કુ માર
સાથે થઈ. તેઓ યાં ચૅકપો ટ પાસે બી બે ય ત સાથે હતા. ડૉ. સંદ પ કુ માર
ુરશીમાં બેઠા હતા અને સામે ઊભેલા ગાડ ઉપર તેમની નજર ગઈ. તે ગાડ પોતાના
મોબાઇલમાં ય ત હતો. સાહેબે કડક અવાજે ગાડને ક ું, “તમારો મોબાઇલ ખ સામાં
ૂક દો અને ૂચનાઓ યાન ૂવક સાંભળો.” અ ુક ૂચનાઓ યા બાદ વનર ક
યાંથી રવાના થયો. પછ ના એક કલાક જેટલો સમય અમે ગર અને ગરના સંર ણ
વગેરે બાબતો વશે વાત કર . તેમના અવાજમાં ઘણી ૃદત ુ ા હતી. અંધા થવા આ ું
હ .ું થોડ ક વાતો કર અમે છૂ ટા પ ા. અમદાવાદ આવવા ું થાય યારે તેમને મારા ઘરે
આવવા આમં ણ પણ આ .ું બી દવસે સવારે હુ અમદાવાદ પરત આ યો.
આ ુલાકાત બાદ અમે ઇ ટરનેટની જ યાએ ટે લફોન અને મૅસેજ ારા સંપકમાં
રહેવા લા યા. આ દર યાન મ એકાદ બે વખત સાસણની ુલાકાત લીધી, પણ ડૉ. સંદ પ
કુ મારને ઑ ફસમાં જ મળવા ું થ ું. અમારા સંબંધો ધીમી ગ તએ વકસી ર ા હતા. મ
અ ુભ ું છે કે, માર ુલાકાતો તેમને આ ય નહોતી કરાવતી, કારણ કે ઘણા લોકો
તેમની ુલાકાત લેતા હોય છે . એમની સાથેની માર ુલાકાતમાં મારો કોઈ અંગત વાથ
ન હતો અને એટલે જ અમારા સંબંધો મજ ૂત થતા ગયા.
 સારા સંબંધો અચાનક જ બંધાઈ ય છે . અમારા સંબંધો વ ુ ઘ ન થયા. પછ
તો યારે તેઓ ગાંધીનગર આવતા યારે અમાર ુલાકાત થતી અને હુ પણ યારે
સાસણ જતો યારે તેમના ઑ ફસના સમય પછ અમે થોડો સમય સાથે પસાર કરતા.
એક સારો સંબંધ વકસાવવા સમય, સંયમ અને બે ય તની પર પરની સમજણની
જ ર પડે છે . હુ મ ો પસંદ કરવામાં ઘણી કાળ રા ું છુ એમ કહુ તો ચાલે, પણ આ
ય તની તો વાત જ કઈક અલગ છે . ડૉ. સંદ પ કુ માર એ કાય ન ય ત છે . તેમની
કાયપ ત અને વ રત નણય શ તએ તેઓને ૂબ ઓછા સમયમાં લોક ય બનાવી
દ ધા છે . કોઈપણ મહ વનાં કામ માટે મ ારેય તેમના મોઢે `ના' નથી સાંભળ . દવસે
દવસે અમારા સંબંધો ઘ ન થતા જતા હતા. આ ભા યે જ જોવા મળતો સંયોગ છે .
એક વેપાર અને જગલખાતાના એક અ ધકાર ની મ તા. તેમ છતાં અમાર બંને વ ચે
ઘ ં સા ય હ ું. હુ એક વેપાર કુ ટુબમાંથી આ ું છુ અને કૃ ત ેમી પણ છુ . ડૉ. સંદ પ
કુ માર પણ વેપાર કુ ટુબમાંથી આવે છે અને વન વભાગના ઉ ચ અ ધકાર બ યા છે .
દવસો, મ હનાઓ અને વષ લાગે છે કોઈને સમજતાં, તેનો વ ાસ તતાં. ગમે તેટલી
ય તતા છતાં અમે બંને અમાર મ તાને સમય આપવાનો ય ન કરતા ર ા.
“અ છા બૉસ, ાં પહ ચી ગયા?” એ મને ૂતકાળના એ સં મરણોમાંથી
વતમાનમાં લાવી દ ધો. મ જવાબ આ યોઃ “લગભગ લ બડ પહ યા.” તેમણે ક ું, “ચાલો
કૉફ પી લઈએ. અહ હાઇવે પર એક જ યાએ ૂબ સરસ કૉફ મળે છે .” થોડ ણો બાદ
તેમણે મને કય , “ ાં ખોવાયેલા હતા?” મ જવાબ આ યો, “ ાંય નહ ! આપણા
સંબંધોનાં સં મરણોને વાગોળતો હતો!” તેઓ હસી પ ા અને એક સરસ વાત કર , “સારા
સંબંધો હમેશાં તમારો ૂતકાળ વીકારે છે , વતમાનને ટેકો આપે છે અને ભ વ યને
ો સા હત કરે છે .” “સ ય વચન, ુ દેવ, તમને ટેકો આપવા માટે જ હુ અ યારે અહ
તમાર સાથે બેઠો છુ .” અમે બંને ખડખડાટ હસી પ ા.
તેઓ મને `મોઈન' કહેવાને બદલે હમેશાં `બૉસ' કહ ને બોલાવે છે , અને હુ પણ તેમને
`સંદ પ'ની જ યાએ ` ુ દે વ' કહ ને બોલા ું છુ . અચાનક તેમણે ક ું : “આપણે સહ વશે
એક ુ તક લખીએ.” મ તરત જવાબ આ યો, “તમે મ ક ન કરો. સહ વશે ુ તક કે
પછ એકાદ કરણ?” તેમણે જવાબ આ યો, “અફકોસ, એક ુ તક, એ ું ુ તક કે જે
ારેય કોઈએ લ ું ન હોય.” પહેલાં મને લા ું કે તેઓ મ ક કરે છે . પણ ના, આ બાબતે
તેઓ ગંભીર હતા. મ તેમને ૂ ું : “જરા વ તારથી જણાવો તમે કે ું ુ તક લખવા માંગો
છો?” તેમણે જવાબ આ યો : “જો, આપણે એકબી ને ઘણા સમયથી ઓળખીએ છ એ.
તમે વષ થી ગરમાં આવો છો. સહનો અ યાસ કરો છો. મ પણ મારા કાયકાળ દર મયાન
 સહ અને ગર વશે ઘ ંબ ું ું છે , જો ું છે , અ ુભ ું છે . પણ એ બધી વાતો લોકો
નથી ણતા. સહ વશે મા હતી આપ ું ઘ ં ઓછુ સા હ ય ઉપલ ધ છે . જે સા હ ય છે ,
તેમાં વૈ ા નક અને આંકડાક ય વાતો વ ુ માણમાં છે . એ વાતો સામા ય માણસ માટે
ઓછ રસ દ છે . સહની ઘણી વાતો લોકો નથી ણતા, તો સહ વશે એક ુ તક શા
માટે ન લખી શકાય? દુ નયાને, એ શયાઈ સહ, તેના વશેનો ઇ તહાસ, તેની વતમાન
પ ર થ ત, તે ું વતન, તેને લગતા અ ુક સંગો, ભ વ યની વાતો વગેરે બાબતોથી વાકેફ
કરવા માટે સરળ ભાષામાં અને ચોટદાર શૈલીમાં લખાયે ું હોય એ ું ુ તક.”
“તમારા ચરણ ાં છે ુ દેવ? તમે તો મારા મનની વાત કહ દ ધી! તમાર વાત સાચી
છે . ાનનો ભંડાર લોકોપયોગમાં ન આવે તો તેનો અથ ું? પણ તમને આવો વચાર આ યો
કેવી ર તે? મારો ૂછવાનો અથ એ છે કે ું આપણે મા સહ વશે જ ુ તક લખ ું છે ?” મ
કય . તેમણે જવાબ આ યો, “હુ તમને બ ું જણા ું છુ .” અમે કૉફ પીને પાછા ગાડ માં
ગોઠવાયા.
“ચાલો હવે મને કહો, હ તો ઘણો લાંબો ર તો પસાર કરવાનો છે .” મ ઘણી
જ ાસાથી ૂ .ું એક ૂંટ પાણી પીધા પછ તેમણે વાતની શ આત કર , “ યારે
સાસણમાં માર નમ ૂક થઈ યારે સહ વશે ખાસ મા હતી ન હતી. બધા પાસે હોય તેવી
ાથ મક મા હતી હતી. મારા કાયકાળ દર મયાન ઘણા બધા લોકો પાસેથી અને ગરના
વન વભાગના કમચાર ઓ પાસેથી સહ વશે ઘ ંબ ું સાંભ ું હ ું. મ અ ુભ ું કે જુ દા
જુ દા લોકો જુ દા જુ દા વષય ઉપર વાત કરતા હોય છે . કોઈ સંર ણ વશે વાત કરે છે ,
કોઈક સહ- સહણ અને તેનાં બ ચાં વશે વાત કરે છે , તો કોઈક માનવ અને વ ય ાણીના
સંઘષ વશે ચચા કરે છે , કોઈક વળ સહની જો પ , ૃ ુ, આંતરસંઘષ અને બી
અલગ અલગ વષયો પર ચચા કરવા ું પસંદ કરે છે . માર આસપાસ ઘણાબધા વષયો
ચચાઈ ર ા હતા. હુ ૂંઝવણમાં હતો કે ું કર ?ું લોકોના શ દો ઉપર ભરોસો કરવા કરતાં
સહ વશે પોતે જ વ ુ ણવાનો મ ન ય કય . જગલમાં સહને ઓળખવા અને
સમજવા હુ વ ુ સમય પસાર કરવા લા યો. સાવજને સમજવો એ કાઈ એક દવસ ું કામ
નથી. તમારે સતત તે ું અવલોકન કર ું પડે છે .”
તેમને વાત કરતાં અટકાવીને મ ૂ ું, “હા, હુ ં છુ . આપણે યારે ફોન ઉપર વાત
કર એ છ એ યારે તમારો એક જ જવાબ હોય છે . `હમણાં જ જગલમાંથી આ યો છુ .'
તમારા માટે કામનો આ એક ભાગ છે , પણ મારા માટે તો સહ ું અવલોકન કર ું એ મારા
કામથી વ ુ છે . ઘણા સમયથી હુ સહને જો છુ પણ તેના વશે કઈક લખવા ું મ ારેય
નથી વચા .ુ તમારા વચારોમાં સહ વશે ઘ ં બ ું છે પણ એવી કઈ બાબત છે જેણે
તમને સહ વશે લખવાની ેરણા આપી?” તેમણે જવાબ આ યો, “ ગરમાં માર કામગીર
દર મયાન હુ ઘણાબધા અણધાયા સંગો, બનાવો અને અ ુભવોમાંથી પસાર થયો છુ , પણ
એક સંગે મને સહ વશે વ ુ ણવાની ેરણા આપી”, અને એમણે એ સંગ ું વણન
ક .ુ
“ઉનાળાની એક આથમતી સાંજના સમયે હુ મારા નયમ ુજબ જગલમાં
વ ય ાણીઓનાં અવલોકન માટે ફરતો ફરતો `પાર વયા' પહ યો. પાર વયા એ ગર
અભયાર યના ુંદર વ તારમાંનો એક વ તાર છે . ૂય અ તાચલે હતો. તેના રાતા નારગી
કરણોના કાશથી આથમણી દશા ૂબ ુંદર લાગતી હતી. પાર વયા એ ઝાડ ઓથી
ઘેરાયે ું ઢોળાવવા ં ુ આછા ઘાસ ું મેદાન છે . જગલની હવામાં મારો થાક અને કટાળો
ુમાડો બનીને ઊડ ર ા હતા. અહ મ ગાડ ઊભી રાખી. ચીતલોના અવાજ સંભળાતા
હતા. હુ મા દૂરબીન લઈ ગાડ માંથી નીચે ઊતય . તમે યારે કુ દરતના સાં ન યમાં હો,
યારે તમે બ ું ૂલી વ છો. ઘણા ઓછા લોકો નસીબદાર હોય છે , જેમને કુ દરતની સેવા
કરવાનો, તેને માણવાનો અવસર ા ત થાય છે . થોડોક સમય અવલોકન ક .ુ અંધા થવા
આ ું હ ું અને પછ મ પાછા જવા ું ન ક .ુ એક મ નટ તો મને એ ું લા ું કે માર
ડાબી બાજુ કોઈ ઝાડ ું તો હ ું નહ , તો રાતોરાત આ ઝાડ ાંથી આવી ગ ું? જમણી
બાજુ જો ું તો યાં પણ ૃ જે ું કઈક લા .ું મ માર તને કય : `અરે, રાતોરાત
આ ઝાડ ાંથી આ ?ું ' પણ થોડ જ ણોમાં વા ત વકતા સમ ઈ ગઈ, જે ભયાનક
હતી. હુ જેને ઝાડવાં સમજતો હતો, એ તો ખરેખર સહ હતા! ઓહ માય ગૉડ, માર બંને
બાજુ એથી બે મોટા સાવજ મને જોઈ ર ા હતા!
ુ તવયના બે સહ મારાથી મા ૩ ૂ ટના અંતરે હતા. મારા પગ નીચેથી જમીન ણે
સરક ગઈ. એ વાત ું તો મને યાન જ ન ર ું કે તેઓ ારે માર ન ક આવી ગયા. ફર
માર તને કય ઃ આજે બચાશે કે કેમ? હવે ું કર ?ું માર ગાડ બહુ દૂર ન હતી.
હળવેથી ચાલીને હુ માર ગાડ પાસે પહ યો. ધી....રેથી ગાડ નો દરવાજો ખોલી, ઝડપથી
ગાડ માં બેસી ગયો. બંને સહ પોતાની જ યાએથી હ યા પણ નહ . હુ જેવો ગાડ માં બેઠો
કે તરત એક સહ ચાલીને ગાડ ના દરવા આગળ આવી, દરવા ને ઘસાઈને આગળ
ચા યો. ણે મને કહેતો ન હોય, કે `ભ વ યમાં યાન રાખજો!' આમાં સ ા ય જે ું કાઈ
નથી, પણ સહનો આ વભાવ છે . તેઓ કારણ વગર મ ુ ય ઉપર ારેય હુ મલો નથી
કરતા. ણે કે તે દવસે સહે મને વતદાન આ ું! મ જતાં જતાં માર સામે જોઈ રહેલા
સાવજનો આભાર મા યો. તેઓ ણે એ ું ન કહેતા હોય, `હકુ ના મટાટા' ( ચતા ન કરો,
મોજથી વો!) અને પછ હુ સાસણ પરત આ યો. મારા વનનો આ એક અ વ મરણીય
બનાવ હતો. અહ થી મને લા ું કે આ દયા ુ વનરાજ વશે હજુ ઘ ં બ ું ણવા ,ું
સમજવા ું અને શીખવા ું બાક છે .”
મ ક ,ું “વાહ, ઘણો રોમાંચક સંગ હતો! તમે સાચા છો. કઈક ન ું અને કઈક અલગ
કાય કરવા માટે એક છુ પાયેલી ેરણા વ ુ તાકાત આપે છે .” તેમણે આગળ જણા ,ું “હુ
હમેશાં વચારતો કે મારા જે ું સહને જોવાવા ં ુ, સમજવાવા ં ,ુ વચારવાવા ં ુ અને તેના
વશે લખવા અને વ ન જોવાવા ં ુ કોઈ માર સાથે હોય. અ યારે જુ ઓ, આપણે સાથે
છ એ અને એક દવસ એ શયાઈ સહ વશેની ગ ભત વાતો દુ નયા ચો સ ણશે!”
તેમની વાતોના ુ રમાં મ જણા ,ું “હુ તમાર વાત સાથે સહમત છુ . આપણી પાસે
કૌશ ય છે , વચાર છે , અ ુભવ છે અને સમાન વ ન છે . આપણે સહના અ ુત વ પને
શ દ પે દુ નયા સમ ચો સ રજૂ કર શક ું.”
તમારે ઘણી વખત બ ું મા પ ર થ ત ઉપર છોડ દે ું જોઈએ. સંગો આપોઆપ
બનતા હોય છે . વાતોના આ વણથં યા વાસમાં અમે ારે સાસણ પહ ચી ગયા તેની
ખબર પણ ન પડ . અમારો વાસ ૂરો થયો, પણ એક નવી યા ાની શ આત થઈ.
=
 માનવીય ૂ યોમાં સાવજ
વદેશી વાસીઓ ું એક જૂ થ સાસણ આવી ર ું હ ું. સાંજનો સમય થવા આ યો
હતો. સાસણ પહ ચતાં તેમને હજુ એક કલાક જેટલો સમય લાગે તેમ હતો. ગાડ માં
અચાનક પંચર થવાના કારણે ાઇવરે ગાડ થોભાવી વાસીઓને ક ું “પંદર મ નટ લાગશે.
તમે બહાર અહ ન ક આરામ કર શકો છો, બહાર ુંદર ય છે .” વાસીઓ ગાડ ની
બહાર આ યા. એક વાસીએ શેરડ ના ઊભા પાકને જોઈને ક ું, “ ું ુંદર ય છે !”
એક આધેડ ખેડૂત અને ૧૪ થી ૧પ વષની મરનો એક કશોર ન કમાં જ ઊભા રહ ,
આ બ ું જોતા હતા. વાસીઓ આ લોકોની ન ક આ યા. એક વાસીના હાથમાં કૅમેરો
હતો. માથા પર ટોપી અને મોઢામાં સગારેટ હતી. વાસીએ પેલા શેરડ ના ખેતર અને ખેડૂત
તથા આ કશોરના ફોટા પા ા. પછ તેણે ખેડૂતને ૂ ું, “આ તમા ખેતર છે ?” કશોરે
ખેડૂતના કાનમાં કઈક ક ,ું એટલે ખેડૂતે હકારમાં મા ું હલા ું. ફોટો ાફરે અં ે માં ક ું,
“ઘણો સારો પાક થયો છે . સરસ મ ની શેરડ છે .” કશોરે ફર ખેડૂતના કાનમાં ક ુંક ક ું.
ખેડૂત અં ે ણતો ન હતો પણ તેના ુખ ઉપર આનંદ દેખાઈ આવતો હતો. તેણે
ભાંગેલી- ૂટલ
ે ી અં ે માં જવાબ આ યો, “ સહ, પાણી અને ખેતર.” એક કટા ભયા
મત સાથે ૂછનાર વદેશીએ ખેડૂતને ક ,ું “ ું તમે એમ કહેવા માંગો છો કે સહ
તમારા ખેતરને પાણી ૂ પાડે છે ?” ફર વખત કશોરે ખેડૂતના કાનમાં કઈક ક ું અને ખેડૂતે
આનં દત થતાં જવાબ આ યો, “હા”. પેલા વદેશીએ મ ક ઉડાવતાં ક ું, “ વાસન
વભાગે તમને સહનો ચાર કરવાની સાર તાલીમ આપી લાગે છે !”
પેલો કશોર ૂબ જ શાં તથી આ બ ું જોઈ ર ો હતો. તેની ધીરજ ૂટતાં તેણે પેલા
વદેશી વાસીઓને અં ે માં ક ું. “Well, Mr. Nice guy, my name is Shyam
th
and the person you are laughing at is my father, I am studying in 9

standard. I am here to help my father because we have vacations

during the school now, we have a tradition at least in Gujarat that,

we have never enjoyed music on iPod while our father works hard

in the farms.

First, we are not here for any marketing for Gujarat tourism.

Second, Lions do not require any marketing, there are millions of

people coming here from different parts of the world, and when

they return, they start free marketing for Gir Lions. Our ancestor
said in the earlier time, `we are here because the Lion is here and

the Lion is here because we are here.' I can give you the reason

behind this sentence. I could have replied you in a different manner,

but we have a tradition here ‘Atithi devo bhavah’ it means guest are

our God. What I said right now, the fluent English I am speaking

here is also because of Lion. It requires to be born in the land of

Lion to understand my words, so I am sorry if I am being too harsh

here.” આટ ું કહ કશોર તેના પતા સાથે ચાલવા લા યો. થોડા ડગલાં આગળ ચાલી,
પાછા વળ તેણે ક ું, “I forgot to say, one more thing, welcome to the

land of the Asiatic Lion and do not step down when you are in the

Sanctuary area." પેલા ફોટો ાફર જે ું જ કટા ભરે ું હા ય કર એ ઢળતી સાંજમાં

અ ય થઈ ગયો.
કશોરના આવા જવાબથી આખો સ ૂહ ત ધ થઈ ગયો. પેલો કશોર અને તેના પતા
જે દશા તરફ ગયા હતા યાં ફોટો ાફર એકધા જોઈ ર ો. ગાડ ના ાઇવરે આ બધી
વાત સાંભળ હતી. તે મનોમન ૂબ ુશ થયો. ાઇવરે વાસીઓને ગાડ ઠ ક થઈ ગયાના
સમાચાર આ યા. બધા વાસીઓ ગાડ માં ગોઠવાયા અને આગળ રવાના થયા.
કશોરે વાસીઓને અ ુત છતાં સરળ જવાબ આ યો હતો. પણ આવો વ ચ
જવાબ કેમ આ યો?' `અમે સાવજના કારણે અને સાવજ અમારા કારણે અહ ટક ર ા
છે .' કશોરને કદાચ આના અથ વશે ખબર નહ હોય પણ આ તકમાં ઘણો ૂઢાથ રહેલો
છે . એક સમયે સમ સૌરા માં પાણીની તી તંગી જોવા મળતી. દર વષ ૂબ ઓછો
વરસાદ થતો. ગામની મ હલાઓને ૩થી ૪ ક.મી દૂર પીવા ું પાણી ભરવા જ ું પડ ું. ારેક
એકબે ઋ ુ સારા વરસાદ સાથે પસાર થતી, પણ ખેતરની ફળ ુપતા ઓછ હતી. અહ કોઈ
જળાશયો કે ડૅમ ન હતાં, આખો દેશ ૂકો હતો. અ યારે સૌરા ના લોકો તેમની સ ૃ નો
આનંદ લઈ ર ા છે . આજે તેઓ મગફળ , કપાસ, કેર , કેળાં અને શેરડ જેવા રોક ડયા
પાકનાં વાવેતર તરફ વ ા છે . સૌરા ના આ અગ યના પાકોએ ુજરાતના વેપાર અને
અથતં ના હરણફાળ વકાસમાં અગ યની ૂ મકા ભજવી છે . પણ આ બધામાં સહની
ૂ મકા ું?
સૌરા ના મોટા ભાગના વ તારોમાં ગરનાં જગલોમાંથી આવ ું પાણી પહ ચે છે . આ
વ તારમાં ચાર ુ ય ડૅમ – કમલે ર, રાવલ, શગોળા અને મછુ ડૅમ, જે ગરનાં
જગલોમાં આવેલા છે , તેમાં સં હ થ ું પાણી ઘણાબધા ખેતરોને સ ૃ બનાવે છે . અ યારે
એ શયાઈ સહના સફળ સંર ણથી ગરનાં જગલો જૈવ વ વધતાની ુંદરતાથી ુશો ભત
છે . પાછલી સદ ના અંત ભાગમાં પ રવતન આ ું છે . સારો વરસાદ, વન પ ત ,જમીન
ુધારણા અને ૂગભજળ ું તર વધવાથી ઘણો ફાયદો થયો છે . આ પાણી, પ થરો, ખડકો
અને જમીન ઉપર થઈને સાત નદ ઓ અને જળાશયોમાં પહ ચે છે .
સામા ય ર તે આ વ તાર અધ ુ કતા, પાણીની તંગી અને ઓછ ફળ ુપ જમીન
ધરાવતો હોવાનો આભાસ આપે છે . તેમ છતાં ખેડૂતો વ ુ પાણીની જ રયાત વાળા પાકો ું
ઉ પાદન કરે છે , કેમ કે તેઓ માને છે કે જે પાણીનો ઉપયોગ તેઓ ખેતીમાં કરે છે , તે જ
પાણી સહ પણ પીએ છે . સહે પીધે ું હોવાથી આ પાણી સહ જેટ ું જ શ તશાળ હોય
છે . તેના ઉપયોગથી પાકની ુણવ ા ુધરે છે અને રસ દ વાત એ છે કે, આખા ભારતમાં
મા આ જ જ યાએ મગફળ ું સૌથી વ ુ ઉ પાદન થાય છે . કેસર કેર પણ આ વ તારની
ભૌગો લક ઓળખ છે . જે દશાવે છે કે આ વ તારના પાણીમાં કઈક જુ દ જ તાકાત છે .
ખેડૂતોની આ ઢ મા યતા ભલે હા યા પદ લાગે પર ુ આમાં વૈ ા નક ત ય જ ર છે .
જગલમાંથી વહ ને આવતાં પાણીમાં કૅ શયમ અને પોટે શયમની મા ા ઘણી હોય છે . ગર
દેશમાં ૂનાના પ થર અને પોટે શયમ વ ુલ માણમાં છે . સૌરા ના અગ યના પાકમાં
શેરડ ને વકસાવવામાં વ ુ માણમાં પોટે શયમની જ ર હોય છે . શેરડ ના ઉ પાદનમાં
પોટે શયમ અગ યનો ભાગ ભજવે છે અને શેરડ માં રહેલી ખાંડના પાંતરમાં મદદ પ થાય
છે . મગફળ એ અહ નો બીજો અગ યનો પાક છે . કૅ શયમ એ મગફળ ના વકાસ માટે
જ ર છે . ગરમાં ૂનાના પ થરો વ ુલ માણ છે . જેમાં ૂબ મા ામાં કૅ શયમ રહે ું છે .
સૌરા માં દર વષ ઉ ચ ુણવ ાની મગફળ ું ઉ પાદન થાય છે . ભારત સરકારે અહ
જૂ નાગઢ ખાતે મગફળ સંશોધન કે ની થાપના કર છે . આમ જગલમાંથી આવ ું પાણી
ુ કળ માણમાં કૅ શયમ, પોટે શયમ અને અ ય ખનીજ ત વો સાથે લઈને આવે છે . જેનો
સીધો લાભ ખેડૂતોને ખેતીમાં મળે છે .
કેર ની વ વધ તઓમાં કેસર કેર ગરનાં જગલોની આસપાસ ઉ પ થાય છે .
સૌરા માં રહેતી કોઈપણ ય ત ારેય પણ એ ું નહ કહે કે તેણે કેસર કેર ચાખી નથી.
અ યારે કેસર કેર મા ુજરાત ૂરતી સ નથી, દુ નયામાં યાં પણ ુજરાતી ૂળના
લોકો છે યાં કેસર કેર એક યા બી વ પે ખવાય છે . શયાળામાં કોઈ માણસ કૅનેડામાં
તો કોઈ ઑ ે લયામાં કેસર કેર ની મ માણે છે . દરેક ુજરાતી કેસર કેર સાથે એક
આ મીય સંબંધ ધરાવે છે . તમે કેસર કેર ભરે ું ખો ું જોશો તો તેના ઉપર સહનો ફોટો
અ ૂક છપાયેલો જોવા મળશે. આ ું કારણ એ છે કે કેર ના વેપાર ઓને સહના સા ા ય
એવા ગરનો ભાગ હોવાનો ગવ છે . તેઓ માને છે કે કેર એ ગરનો જ ભાગ છે . કેર ની
અંદર એક સખત પદાથ હોય છે . જેને ગોટલો-ગોટલી કહેવામાં આવે છે . આ બીજુ કઈ
નથી પણ કૅ શયમનો સખત ટુકડો છે અને ગરના પાણીમાંથી મળ ું કૅ શયમ છોડ ારા
ફળ ુધી પહ ચે છે . કેસર કેર ું ઉ પાદન ગર સવાય ાંય શ નથી. કારણ કે આ
વ તારની હવા, પાણી અને જમીન તેના વકાસના અગ યનાં પ રબળ છે , જે મહ વની
ૂ મકા ભજવે છે . તમે યારે કેર ની મોસમના સમયે ગરમાંથી પસાર થાઓ યારે તેની
ભીની-ભીની માદક ુગંધ તમને કઈક અલગ અ ુ ૂ ત કરાવશે. દુ નયાના ઘણા ભાગોમાં
કેસર કેર ની નકાસ કરાય છે . વષ દર મયાન અંદા ત ૩૦૦ કરોડ જેટલા પયાનો વેપાર
થાય છે . જે આ વ તારના હ રો લોકોને આ વકા પણ ૂર પાડે છે .
લોકો કહે છે કે સહ છે તો અમે છ એ. ભલે તેમની વાતનો કોઈ વૈ ા નક ુરાવો નથી,
પર ુ વૈ ા નક ત ય તો એ જ છે કે સહ છે તો જૈવ વ વધતા છે , સ ૃ નવવસનતં અને
જૈવ વ વધતાના કારણે પાણીની ઉપલ ધતા વ ુ છે . આ પાણી જળાશયો અને બંધોમાં
સચવાઈને સચાઈ ારા ખેતરો ુધી પહ ચે છે . તેમાં રહેલાં પોષક ત વો પાકની ુણવ ા
ુધારવામાં મદદ પ થાય છે . આથી સહ એ અહ ના થા નક સ ુદાયો માટે મા ` ાણી'
નથી. સૌરા વાસીઓને વૈ ા નક આધારના ુરાવાઓમાં રસ નથી. તેઓ તો મા તેમના
વડવાઓ કહ ગયા છે તે જ વાત માને છે અને અ ુસરે છે .
માનવીય ૂ યો સાથે સહ ઘણી બધી ર તે જોડાયેલા છે . જેમ કે, રાજક ય, સાં કૃ તક,
ધા મક, નૈ તક, આ થક, પયાવરણીય બાબતો અને સામા જક ર તે મ ુ ય અને સહમાં
ઘ ં સા ય છે . ધમ અને સહ વ ચેના સંબંધો મા કા પ નક નથી. આ કોઈ પૌરા ણક
કથાઓ પણ નથી. વ ના ઘણા બધા ભાગોમાં હ રો વષ પહેલાંથી સહ એક મહ વના
તીક તર કે થાન પા યો છે . રા હોય કે ધમ, સહ હમેશાં ભ યતા, બહાદુર અને
સં કારના તીક સમો ર ો છે . ભગવાનને પણ સહનાં લ ણોથી સંબો ધત કરવામાં આવે
છે . તે બળવાન, નભય, ભયાનક અને વ વંસક છે .
આશરે ૩ર,૦૦૦ વષ પહેલાં મ ય ુરોપમાં પ ુ આકૃ તની એક ૂ ત મળ . આ ૂ ત ું
અડ ું શર ર માણસ ું અને અડ ું સહ ું હ ું. આવી બી કોઈ ૂ ત મળ નથી. ધા મક
ર તે આને ભગવાનની ૂ ત માનવામાં આવી. ઐ તહા સક અને ધા મક ર તે અધમાનવ અને
સહની આવી તમાઓ ર ક અને ભગવાનની શ ત ું તીક માનવામાં આવે છે . વ માં
આવા ઐ તહા સક ુરાવા બી ં ઘણાં થળોએ મ ા છે . મોટામાં મોટ તમા ઇ તના
 ફન ની છે જે અધમાનવ- સહ આકૃ ત વાળાં દેવી છે . સેખમેત એ ુરાતન ઇ જ તનાં
દેવી છે . તે ુ નાં દેવી છે .
બાઇબલમાં સહનો ઉ લેખ સ ા અને શ ત તર કે કરવામાં આ યો છે . ઇ ુના LION

OF JUDAH છે . બાઇબલમાં સહ અને સહની સરખામણી વશે ઘ ં બ ું લખવામાં આ ું

છે . સહ જે પ ુઓ વ ચે ભાવશાળ છે તે કદ પાછો નથી પડતો. તેના ચાર ુખ છે . એક
ુખ દેવદૂત ું છે , બીજુ મ ુ ય ું, ીજુ સહ ું અને ચો ું બાજ પ ી .ું તેઓ સાથે મળ ને
સહ જેવી ગજના કર શકે અને સહના બાળકની માફક ુર કયાં કર શકે. આ બધી
બાબતો તી ધમમાં સહ ું મહ વ બતાવે છે . ભગવાન ઇ ુને પણ સહ ું તીક
આપવામાં આ ું છે . ઇ ુ તના સંદભમાં સહને સંયમ અને ભ યતાના તેજ સમા
ગણવામાં આવે છે .
ઇ લામ ધમમાં પણ સહ ું ઘ ં મહ વ ું થાન છે . મહમંદ પયગંબર(સ.અ.વ.)ના
કાકા હમઝા-ઇ ન- અ દુલ- ુ લબને અ લાહના સહ અને વગના સહ તર કે ગણવામાં
આ યા છે . સહના માથાવાળા દેવદૂતો અ લાહના સહાસનને ટેકો કરે છે . ઇ લા મક
કળામાં પણ સહ આકૃ તઓને થાન છે . બૌ ધમમાં સહને રા શાહ અને ર ણના
તીક માનવામાં આ યાં છે . સાથે સાથે દયા અને ગવના તીક પણ માનવામાં આવે છે .
બો ધસ વમાં સહ તીક પ છે . તેમને ` ુ ના ુ ો' કે ` ુ ના સહ' તર કે માનવામાં
આવે છે . બૌ ધમમાં સહને ધમના ર ક તર કે માનવામાં આવે છે . પૌરા ણક સમયમાં
સહ ભારતના ઘણા ભાગોમાં જોવા મળતા અને હદુ ધમમાં પણ સહ ઘ ં પ વ થાન
ધરાવે છે .
હ દુ ધમમાં સહનાં ૂળ ઘણાં ડે ુધી ઊતરેલાં છે . ભગવાન વ નો ચોથો
અવતાર અધમાનવ અને અધ સહનો હતો. પૌરા ણક કથા અ ુસાર આ ૃ સહ અવતારે
પોતાના ભકત ાદને તેના પતા હર યક યપ નામના રા સથી બચા યો હતો. સહાસન,
` સહ' અને `આસન' એ સં કૃ ત શ દ છે . પૌરા ણક સમયમાં રા ને બેસવાની ુરશી
અથવા આસનને સહાસન કહેવામાં આવ ું. સોનેર કેશવાળ વાળો સહ ૂયના તીક
સમાન છે .
ૂય કાશ ફેલાવી અંધકારનો નાશ કરે છે . મા દુગા, જે જગતની માતા છે , જેની પાસે
જગત ું સજન, સંચાલન અને સંહારની શ ત છે તે ું વાહન સહ છે . મા દુગા સહ ઉપર
વરાજમાન છે , જે ભયમાંથી ુ કતની ખાતર આપે છે . સહ મા ધમમાં જ નહ , ધમની
સમાનતા ું પણ ઉદાહરણ છે . ધા મક મા યતાને વૈ ા નક ુરાવાની જ ર નથી હોતી.
 ાચીન સમયથી અ ુક ધા મક મા યતાઓ હજુ ચાલતી આવે છે . તેમાં કોઈ પ રવતન નથી.
સૌરા માં આજે પણ લ પછ ઘણાં બધાં નવપ રણીત ુગલો દેવ ળયા સફાર પાક ખાતે
સહદશન માટે આવે છે . શહેર લોકો માટે આ અયો ય બાબત હશે પણ વા ત વકતા તો
આ જ છે . તેઓ સહને ભગવાનનો અવતાર માને છે . નવપ રણીત ુગલ સહને ણામ કરે
છે . આ સં કૃ ત છે . તેઓ સહને શ ત ું તીક માને છે .
એક યાત ુ વચાર છે “સો વષ ઘેટા જે ું વવા કરતાં એક દવસ સહ જે ું
વ ું સા .” આપણે યારે બળ, ભ યતા અને આકષક ય ત વની વાત કરતા હોઈએ
યારે હમેશાં આપણા મગજમાં સહ ું ચ રચાય છે . આખા વ માં સહને આજ
સં કૃ તમાં ૂબ ું થાન આપવામાં આ ું છે . ાચીનથી મ ય ુગ ુધીમાં ુફા ચ ો,
ભ ત ચ ો, સા હ ય, તમાઓ, વાતાઓ, ધા મક સભારભો, સાં કૃ તક કાય મો, વજ
અને બી ઘણીબધી જ યાએ સહને થાન મ ું છે . વરસાદ જગલો સવાય આ કાના
વ તારો સાઉદ અરે બયા, દ ણ-પ મ ુરોપ વગેરે જ યાએ સહની હાજર ન ધાઈ
છે . સહને એક ખતરનાક શકાર સવાય એક શ તશાળ અને ન ાણી તર કે પણ
ઓળખવામાં આ યો છે .
 સહને ાણીઓનો રા કહેવામાં આવે છે . તેને શ ત ું અને રા શાહ ું તીક
માનવામાં આવે છે . દુ નયામાં બે બલોનથી ભારતની સં કૃ ત, ુરોપનાં ુફા ચ ોથી,
પ સયાના રાજ સહાસન ુધી, ઇ જ તના દેવાલયોથી ટશ વૉટ ઑફ આમ ુધી,
ચાઈનાના સહ ૃ યથી સગા ુરના મેલાયનની તમા ુધી સહ ું મહ વ જોવા મળે છે .
એ શયાઈ સહને `પ શયન સહ' તર કે પણ ઓળખવામાં આવે છે . ઇરાનમાં સહ અને
ૂયને શ તનાં તીક માનવામાં આવે છે . પ શયાના રાજવીઓ પોતાનાં ઘરેણાંમાં સહની
આકૃ ત બનાવડાવતાં. ચાઈનામાં પણ સહને ખરાબ ત વોથી ર ણ આપનાર માનવામાં
આવે છે . મોટા થળોનાં વેશ ાર ઉપર સહની તમા ૂકવામાં આવે છે . ચીનના
રા ઓની કબર અને બી ં થળો ઘણા મહ વના માનવામાં આવે છે . ચીનમાં સહની
તમા અને ચ ો જોવાં મળવાં ઘ ં સામા ય છે . ચીનના ુમેળભયા સંબંધોના તીકસમા
`Forbidden City'ના વેશ ાર ઉપર ધા ુના બે સહ ૂકવામાં આ યા છે . ડાબી તરફ
બ ચાં સાથે સહણની તમા અને જમણી તરફ સહની તમા ગોઠવવામાં આવી છે .
ચીનની સં કૃ તમાં પરપરાગત ર તે સહ ૃ ય ભજવાય છે . ચીનના નવા વષના દવસે સારા
ભ વ યને આવકારવા કલાકારો આ ૃ ય કરે છે . સહ જેવો પહેરવેશ ધારણ કર તેઓ
સહ જેવી યાઓ કર ને ૃ ય કરે છે .
ઐ તહા સક ન ધ ુજબ ૧૪મી સદ માં પેલેમબંગના રાજકુ માર શકાર કરવા ગયા
હતા. સહ જેવા દેખાતા એક ાણીને તેમણે જો ું. આ ું ાણી પહેલાં તેમણે જો ું ન હ ું.
તેને સૌભા ય ું તીક માનીને એક નગર વસા .ું તે ું નામ તેમણે ` સગા ુરા' આ ું.
( સહ ુ નગર) જે પાછળથી સગા ુર તર કે યાત થ .ું
ીલંકામાં સહ ું ચ ઘ ં મહ વ ધરાવે છે . સહાલી ભાષાના અથ ુજબ ીલંકાના
લોકો સહ-મ ુ ય અથવા સહના ર તવાળા મ ુ ય એવો થાય છે . ીલંકાના રા વજમાં
તલવાર ધારણ કર ને ઊભેલો સહ ઘ ં મહ વ ું થાન ધરાવે છે . દ ણ- ૂવ એ શયામાં
પણ સહના અ ત વની મા હતી છે . ર ણા મક તીક વ પે સહની તમા ઘણાબધા
ધા મક થાનોએ રાખવામાં આવે છે . ભારતમાં સહ અને સં કૃ ત ું પર પર જોડાણ
ન ધનીય છે . મૌય સા ા યના મહાન સ ાટ અશોકે ભારત પર ઈ.સ. ૂવ. ર૭રથી ર૩ર ુધી
રાજ ક .ુ પૌરા ણક સમયમાં તેમ ું પાટનગર ` સહનગર' તર કે ઓળખા .ું તેમના
શાસનકાળ દર મયાન તેમણે તંભો અને પ થરો પર સહ આકૃ તઓ કોતરાવી હતી.
 ભારતના ઘણા ભાગોમાં એ શયાઈ સહ ફરતા હતા. પહેલાંના સમયમાં શકાર એ
રાજવી લોકો અને અં ે અમલદારોની માનીતી રમત હતી. તેમના આ શોખના પ રણામ
વ પ એ શયાઈ સહ ભારતનાં વ વધ રા યોમાંથી વ ુ ત થતા થતા મા ુજરાતના
ગર ૂરતા મયા દત ર ા. દેવથી લઈને દેવી ુધી સહ હમેશાં ભારતીય સં કૃ તમાં આદરના
તીક તર કે ઓળખાય છે . સહ ું ચ મા પૌરા ણક સમય ૂર ું મયા દત નથી, પર ુ
આ ુ નક ુગમાં પણ ઘણીબધી જ યાએ સહના તીકનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે .
સહને કોઈ રમતના ચ કે કોઈ વેપાર ની કપનીના વ શ ચ તર કે પણ ઉપયોગમાં
લેવામાં આવે છે . સહ એ મા સહ નથી. એ શયાઈ સહને સમજવા માટે તેના ભ ય એવા
ઐ તહા સક વ પને સમજ ું જ ર છે .
=
 જયાં સહ ું શાસન છે
“All is well. All is well? હા, તમે થોડા સાચા પણ છો અને થોડા ખોટા! ખોટા
એટલે કે અમે અહ આ મર ખાન અને ક રના ક ૂરની યાત ફ મની વાત નથી કરતા.
સાચા એટલે કે અમે અહ All is well વશે જુ દા જ સંદભની વાત કર એ છ એ. તો આ
ALL નો અથ ું છે ? ALL એટલે Asiatic Lion Landscape . હસવાની જ ર નથી.
અહ ના હ રો ફ મના હ રો કરતાં પણ વ ુ શ તશાળ છે . તમે ફ મમાં ફ મી હ રો જોતા
હશો, પણ આ તો ખરેખરનો હ રો છે . તે છે `ભ ય લાગતો એ શયાઈ સહ.' અહ તેના
વનમાં કોઈ પણ ય ું ુનરાવતન નથી. બ ું જ વંત હોય છે . આપણે એ શયાઈ
સહના સા ા ય વશે વાત કર એ છ એ.
ગર એ એ શયાઈ સહ ું એકમા નવાસ થાન છે . ગરને ગવ લેવા જેવી બાબત એ
છે કે વષ ની અથાગ મહેનત અને સખત ય નોના પ રણામે સહના આવાસો બચી શ ા.
વતમાન સમયમાં ૃહદ ગર, જેમાં ૫૦૦ કરતાં પણ વ ુ એ શયાઈ સહ રર,૦૦૦ ચો. ક.મી.
વ તારમાં વહર ર ા છે . વતમાન સમયમાં સહની વ તીવાળા વ તારોને Asiatic Lion
Landscape કહે વામાં આવે છે . ALL જે ુજરાત રા યના આઠ જ લાઓમાં પથરાયે ું
છે . ભારતમાં મોટા માણમાં સંર ત વ તારો આવેલા છે , પણ મા ગર સંર ત
વ તારમાં જ આવા ભ ય ાણીનાં જનીનો સચવાયેલાં છે .
સહની સાથે આ દેશ બી ઘણી બધી વ ય ૃ ને વકસવામાં મદદ કરે છે . ALL
માં મોટા માણમાં માંસાહાર ાણીઓની સં યા છે . અ યારે IUCN સં થાએ તૈયાર કરેલી
ાણીઓના નામની યાદ માં સહને અ યંત જોખમમાં ુકાયેલ તીઓના ાણીઓની
યાદ માંથી ખસેડ ને ભયજનક થ તમાં ુકાયેલ ાણીઓની યાદ માં ૂ ો છે . આ વાસ
જેટલો લાગે છે તેટલો આનંદદાયક ન હતો. એક વાસીની એ સહ ગરનાં જગલોમાં
રહે છે . આમાં એવી કેટલી ય ત છે કે જેને અંદરની વાતની ખબર છે ? ૧૯૯૦માં ર૪૦
સહ જગલની અંદર હતા. અ યારે તેમની સં યા ૫૦૦ની થઈ છે . જો સહની સં યા ટકાવી
રાખવી હશે, તો આ સં યામાં વધારો કરતા રહે ું પડશે.
 સહના આટલા મોટા સા ા યને બચાવવા માટે અહ ઘણીબધી ઉ વળ તકો છે .
આટલા વશાળ ૂભાગ ું સંચાલન જ મોટો પડકાર છે ALL એ એ શયાઈ સહનો
વતમાન મણ વ તાર છે . ગરમાં ુ ય વે ણ ઋ ુ જોવા મળે છે . જૂ નથી ઑ ટોબર
ચોમા ,ું નવે બરથી ફે ુઆર શયાળો અને માચથી જૂ ન ઉનાળાની ઋ ુ અ ુભવાય છે .
અહ પ મમાં ૧,૦૦૦ મ.મી. અને દ ણ-પ મમાં મહ મ વરસાદ પ૦૦થી પપ૦
મ.મી. થાય છે . ઘા સયા મેદાનો, ડા ખીણ દેશો, ડુગરાળ વ તારો એ અહ ું સ દય છે
અહ નો ભૌગો લક વ તાર ડુગરાળ અને નાની નાની પવત માળાઓનો બનેલો દેશ છે .
ગરનારના ટોચ ઉપર આવે ું દતા ેય શખર એ ુજરાત ું સૌથી ું શખર છે . ગરના
ઢોળાવો દ ણ પ મ તરફના છે . આ પવતમાળાઓ તળા ુધી પથરાયેલી છે .
ગરનાર અભયાર ય ગોળાકાર ઢોળાવો ધરાવે છે . અહ થી નીકળતી ઓઝત નદ અને
શે ું નદ માણેકવાળા આગળ અલગ થાય છે . ગરમાંથી નીકળતી સાત નદ ઓ દ ણ
અને દ ણ-પ મ તરફ વહે છે . ચંચાઈ અને પા ણયા એ દ ણ તરફથી નદ ઓના
વ તારમાં આવે છે . એ શયાઈ સહ ું સંવધન એ ુજરાત સરકાર ું અને ભારત સરકાર ું
પણ થમ ાધા ય છે .
વ માટે ગર એ એ શયાઈ સહ ું નવાસ થાન છે , પણ ઘણા ઓછા લોકો ગરની
ુંદરતા વશે ણે છે . જૈવ વ વધતાથી હય ભય આ દેશ બી ઘણી અ ુત અને
થર નવસનતં ણાલી ધરાવે છે . ગરની ુંદરતાને વણવવા ક વતા રચવી પડે. પણ
ગરની ુંદરતાને સમજવા અહ ની ૂગોળ, અહ ની વન પ ત અને અહ ની જૈવ વ વધતાને
સમજવી જ ર છે .
આમ તો આ સંર ત વ તાર છે . ગર અભયાર ય અને રા ય ઉ ાનનો કુ લ વ તાર
૧,૪૧ર.૧૩ ચો. ક.મી. છે . જેમાં રા ય ઉ ાન રપ૮.૭૧ ચો. ક.મી.માં અને ગર
અભયાર ય ૧,૧પ૩.૪ર ચો. ક.મી.માં આવેલો છે . પણ મા એક તરફ મા હતી છે . બી
વ તારો જે `પા ણયા અભયાર ય' અને ` મતીયાળા અભયાર ય' છે એ ગરના જ ભાગ
છે . આ સવાય વધારામાં આર ત જગલ, Unclassified Forest ઘાસના દેશો અને
જગલો આવેલાં છે . કેટલીક સદ ઓ પહેલાં ૧૮૭૭ ુધી આ જગલ પ,૦૦૦ ચો. ક.મી.માં
વ તરે ું હ ું યારે સૌરા માં આ વ તારનો અ યાસ કોણ મ તની ર તે કરવામાં
આ યો યારે જૂ નાગઢ રા યને ૩,૧૦૮ ચો. ક.મી.માં માપવામાં આ ું. વાતં ય બાદ ખેતી
વધવાથી અને જગલો ઓછા થવાનાં પ રણામે આ વ તાર ઘટતો ગયો. પહેલાંના સમયમાં
મા જગલની અંદર જ સહ જોવા મળતા, પણ યો ય ર ણ અને સંવધનનાં પગલાં
લેવાયાં હોવાથી સહ હવે વ ુ વ તારમાં ફરતા થયા છે . સહ નવા વ તારોમાં નથી જઈ
ર ા. પર ુ પોતા ું ુમાવે ું સા ા ય ભાવનગરના જગલ વ તારો અને દ રયાકાઠાના
વ તારો હવે સાવજના કાયમી નવાસ થાન બ યા છે .
એ લ ર૦૦૭માં ` ૃહદ ગર'નો વચાર આ યો. થમ વખત પાંચ જ લાઓમાં સહના
સાર અને હાજર ના ુરાવા મ ા. આજે જૂ નાગઢ, ગર-સોમનાથ, અમરેલી, પોરબંદર
અને ભાવનગરના વ તારો પણ સહના કાયમી નવાસ થાન બની ૂ ાં છે .
 મા એક કે બે ાણીની તઓથી જમીનની ુંદરતા વણવી શકાતી નથી. ગરની
અલ ય વન પ તઓ અને ાણી ૃ પણ યાત છે . વન પ તની ૬૦૦થી વ ુ તઓ
ગરનાં જગલોમાં થાન ધરાવે છે . આમાંથી અ ુક તો મા ચોમાસામાં જ થાય છે . ૩૯
કારનાં સ તન ાણીઓ, ૩૦૦થી વ ુ કારનાં પ ીઓ, ૩૭ કારનાં સ ર ૃપ અને
ર૦૦૦થી વ ુ જ ુઓ ગરના જગલોમાં વસવાટ કરે છે . દ પડા, જગલ બલાડ , ઝરખ,
શયાળ, નો ળયો, લ કડ , ઘોરખો દ ું અને રણ બલાડ અહ ના ુ ય માંસાહાર ાણીઓ
છે . ચીતલ, સાંભર, ચો શગા અને ચકારા જેવાં વ ય- ાણીઓ ગરના ુ ય ૃણાહાર ઓ
છે . જગલી ૂંડ અહ સરળતાથી જોવા મળે છે . વાંદરા અહ ઝાડ ઉપર કૂ દાકૂ દ કરતા જોઈ
શકાય છે . શાહુ ડ ની સં યા ગરમાં સાર એવી છે , પણ મોટાભાગે તે ૂયા ત બાદ વ ુ
જોવા મળે છે . અહ સસલાં મળવાં સામા ય છે પણ જો તમાર ઉપર કુ દરત મહેરબાન
હોય તો તમને ક ડ ખાઉ પણ જોવા મળ શકે છે .
જગલમાં આવેલા ચાર જળબંધોમાં મગર સારા એવા માણમાં છે . મોટ નદ ઓ અને
તેમાં જોડાતી બી ઘણી બધી નાની મોટ જળધારાઓએ ભેગા મળ ને વશાળ વ તારની
રચના કર છે . કાચબા, ઘો અને સં યાબંધ સાપ જોવા અહ બહુ જ સામા ય બાબત છે .
અજગર અહ ભા યે જ જોવા મળે છે પર ુ જો તમા ભા ય જોર કર ું હોય તો તમે
કદાચ આવા અજગર સાથે ફોટા પડાવવાનો લાભ લઈ શકો. પ ી ેમીઓ માટે પણ ગર
મહ વ ું થળ છે . ૩૦૦થી વ ુ કારનાં થા નક અને યાયાવર પ ીઓ ગરમાં જોવા મળે
છે . જો તમે મોરના ચાહક હો તો મે મ હનાની શ આતમાં તમે ુંદર કળા કરતા મોર જોઈ
શકો છો. મોર સવાય અહ બી ં ઘણાં પ ી જોવા મળે છે . બંધ અને નદ ની આસપાસ
ગરના ે શકાર પ ીઓ જોવા માટે તો શયાળો ઉ મ ઋ ુ છે . અહ ફરવા માટે
આવો, યારે ડુ જૅકેટ લાવવા ું ૂલશો નહ , કારણ કે આમ પણ અહ ઠડ વ ુ પડે છે .
ઘણાં વષ બાદ ુરખાબ જેવાં પ ીઓએ ગરના વ વધ જળાશયોની ુલાકાત લેવી શ
કર છે . તમે ફર યારે ગરની ુલાકાતે આવો યારે તમે સહ સાથે આવી તઓને
નહાળવા ું ૂકશો નહ .
ગર દેશ એ એક અન ય વ તાર છે . અહ ુંદર લોકો, વ વધ સ ુદાયો, નાના-મોટા
તહેવારો અને સં કૃ તનો સમ વય જોવા મળે છે . માલધાર અને સીદ સ ુદાયને સહ સાથે
વ ુ ન કના સંબંધો છે . એક સમયે સહના આહારનો ુ ય ભાગ માલધાર ના માલઢોર
હતા. સમય જતાં વ વધ યોજનાઓ હેઠળ માલધાર પ રવારોને ગરની બહાર ુનવ સત
કરવામાં આ યાં. ભારતના અ ુક જૂ ના અભયાર યોમાં ું એક ગર ું અભયાર ય ભારતમાં
 યાત છે . ગર દેશ એ કોઈ નાનકડો પાક કે મા અભયાર ય નથી. પણ વ ના હસક
ાણીઓ સાથે રહેનારા જનસ ુદાયનો ધબકતો દેશ છે .
સહ અને દ પડા જેવા મોટા માંસભ ી ાણીઓ અ ય ૃણાહાર ઓ અને
માંસાહાર ઓ સાથે પોતા ું સા ા ય વહચે છે . આ જગલમાં અને તેની આસપાસ પણ
સહ અને મ ુ યો એક સાથે વસે છે . એક ખેતરમાં એક તરફ યાં ખેડૂત ખેતી કર ર ો
હોય, યાં એ જ ખેતરમાં કોઈ સહણ તેનાં બ ચાંને જ મ આપી રહ હોય એમ પણ બને.
આ એ જ જ યા છે યાં રા ે સહ આરામ કરે છે અને સવારે યાં બેસી સંત ધા મક
વચન આપે છે . આ એ જ યા છે યાં સહ એ મા ાણી નથી, પણ પ રવારનો સ ય
છે .
અહ ખેડૂત રા ે ચોરથી પોતાના પાક ું ર ણ કરવા પોતાના ખેતરમાં ખાટલો ઢાળ ને
ૂએ છે અને સવારે ઊઠ ને હસી પડતાં કહે છે , “લે, રા ે તો સાવજ મા રખો ું કરતાં
યા!” સહની ગજનાથી ડર ને ઘરમાં છુ પાઈ જવાને બદલે અહ નાં બાળકો સહની
ગજનાની નકલ કરે છે . ભલેને પછ સહ સાવ ન કમાં જ કેમ ન હોય! ખેતરનો ઊભો પાક
લણવા માટે તૈયાર થયેલો ખેડૂત ારેય ૂંઝાતો નથી. પાકને નીલગાય કે જગલી ૂંડ બગાડ
શકે તેમ નથી, કારણ કે તેને ખબર છે કે ખેતરના બી ૂણે સહણ બેઠ છે . રર,૦૦૦
ચો. ક.મી. જેટલા વશાળ વ તારમાં ઘણાં બધાં નાનાં નગરો, હ રો ગામડાઓ, જગલો,
ખેતરો, પવતો, રેલવે લાઇન અને દ રયાકાઠામાં સહ ુ તપણે વહર ર ા હોય છે .
=
 ઊઠ ,ું પડ જ ું અને ફર પાછા ઉભાં થ ું
આ ુ નક કરણ અને શહેર કરણની યાએ આજના લોકોને પોતે ું વી ર ા છે તે
જ ુલાવી દ ું છે ! માણસો અ યારે જવાબદાર અને ઇ છાઓની પાછળ દોડ ર ા છે .
તેઓને જરાપણ ભાન નથી કે તેમની વનલીલા રગ તરફથી ૂખરા રગ તરફ જઈ ર ું છે .
અબજો લોકો આ અ ુત દુ નયામાં વી ર ા છે . તમે ારેક તેઓને કરજો કે
તેમણે કુ દરતની મ છે લે ારે માણી છે ? જવાબ આપવામાં મોટા ભાગના ન ફળ જશે.
ૃ વી પર ર૮ હ ર કારની માછલીઓ અ ત વ ધરાવી રહ છે . જો કોઈ સામા ય
માણસ આ વા સાંભળે તો આ યચ કત થઈ ય. ૃ વી ઉપરના બધા વોમાં
મ ુ યને સૌથી ુ શાળ માનવામાં આવે છે . પણ ઘણી બધી જ યાએ મ ુ યો પોતાની
ુ નો દુ પયોગ કરે છે . ૃ વીના બી વો પર તે નકારા મક અસરો પાડે છે . `આપ 'ું
અને `લે 'ું એ કુ દરતનો નયમ છે . હ રો વષ થી ૃ વી પર ઉ પ થતી દરેક વ ુનો
આપણે ઉપયોગ કર એ છ એ. આપણે ૃ વી, દ રયો, ખાણ-ખનીજ, જગલો બધાંનો
ઉપયોગ કર લઈએ છ એ, પણ તેમાં સમ ુલા ળવવામાં ન ફળ જઈએ છ એ.
ુ શાળ ાણી હોવા છતાં આપણે કૃ ત યેની આપણી ફરજો ૂલી જઈએ છ એ.
૪૦૦ કારના સ તન ાણીઓ, ૧,ર૦૦ કારનાં પ ીની તઓ અને પ૯,૦૦૦
કાના વજ ુઓ ભારતમાં જોવા મળે છે . ભારતની જમીનના પ% ૂભાગને સકડો
અભયાર ય અને રા ય ઉ ાન, વ ય વ અનામત વ તારો અને સંર ત વ તારો છે .
વ ભલે છે લાં ૧૦૦ કે ર૦૦ વષ થી સંર ણની કામગીર કરવાનો ય ન કર ર ું
હોય, પર ુ ાચીન સમયથી ભારતમાં વ ય ાણી સંર ણ થ ું આ ું છે . વ ય ાણીની
હ યા એ પહેલાંના સમયમાં પણ ુનો હતો. જો તમે ભારત ું કોઈપણ ધા મક ુ તક જોશો
તો તેમાં માનવ અને વ ય ાણી વ ચેના સંબંધો ૂબ ુંદર ર તે વણવવામાં આ યાં છે .
`યોગ' અને ` યાન'ને દુ નયામાં શાં ત મેળવવા અને સંયમ મેળવવાની યો ય પ ત તર કે
વીકારવામાં આ યાં છે . યાન એ આપણા ` વ'ને સમજવાનો ય ન છે અને તેનાથી
આંત રક શાં ત ા ત થાય છે . પહેલાંના સમયમાં ઋ ષ ુ નઓ જગલમાં વનના મહ વના
બોધપાઠ મેળવવા જતા હતા. એક જ જ યાએ તેઓ કલાકોના કલાકો બેસતા અને યાન
ધરતા. આવા સમયે ાણીઓ તેમની આસપાસ ફરતા! કોઈપણ ભય વગર આ ાણીઓ
ઘણી વખત કલાકો ુધી તેમની પાસે બેસતાં.
અ ુક રા ઓએ પોતાના સમયમાં વ ય વનાં સંર ણ ું કામ ક ુ છે . સંર ણની
વાત મા પૌરા ણક ુગ ૂરતી મયા દત નથી, પર ુ ઘણા ુગલો અને રજવાડાઓએ પણ
ભારતની જૈવ વ વધતા બચાવવામાં મહ વનો ફાળો આ યો છે . છે લાં ૧૦૦ વષ માં
માનવીય હ ત ેપના કારણે ઘણી બધી તઓ ન ાય અથવા વ ુ ત થઈ ગઈ છે .
અ ુક અલ ય વ ય ાણીની તઓ ભારતમાં અ ત વ ધરાવે છે , એમાં ન ધપા છે
વાઘ અને સહ. વાઘ ભારતના ઘણા ભાગોમાં જોવા મળે છે . ઘણા દ ણ ૂવ દેશોમાં પણ
અ ત વ ધરાવે છે . એક અંદાજ ુજબ ર૦મી સદ ની શ આતમાં જગલોમાં ૧,૦૦,૦૦૦
જેટલા વાઘ હતા પણ અ યારે તેમની સં યા ઘટ ને મા ૪પ૦૦ જેટલી રહ ગઈ છે . અ ય
દેશોની જેમ ભારત પણ વાઘના સંર ણ માટે ૂબ મહેનત કર ર ું છે .
ફે લડ પ રવારને ૧૪ કારની તમાં વહચવામાં આ ું છે . તેના પેટા પ રવારને
પે થરાઇન કહે છે જેમાં, Genus Neofelis (Clouded Leopard), unica (Snow
Leopard), Panthera (Panthera tigris, Panthera onca, Phanthera, leo, and

Panthera pardus), ઘણી ૂંઝવણ છે નહ ? મને ખબર છે . તમે બલાડ કુ ળના ાણીઓ
વશેની આટલી જ ટલ મા હતી તો નહ ઇ છતા હો. ચાલો, ુ ા પર આવીએ.
ઘરમાં ` યા ' અવાજ કરતી બલાડ આપણા ઘરના બી ઓરડામાં પણ હોય અને
અવાજ કરતી હોય તો કોઈ ફરક પડતો નથી. પર ુ કોઈ બલાડ નો અવાજ ૮ ક.મી. દૂરથી
સંભળાય તો ઘણો નહ , ઘણો બધો ફેર પડે છે . દુ નયામાં ભા યે જ કોઈ એવી ય ત હશે
કે જેણે સહ કે સાવજ શ દ સાંભ ો ન હોય! આપણે યારે ` સહ' શ દ સાંભળ એ તો
આપણા મગજમાં એક આકૃ ત રચાય છે . `દુ નયા ું એક શ તશાળ અને ુંદર ાણી.'
સહ ઘણી બધી જ યાએ જોવા મળે છે . સહ અહ છે . સહ જગલમાં છે , સહ અહ
પાંજરામાં છે . એક સાં કૃ તક તીક તર કે, એક ચ તર કે, વજ ઉપર, ધા મક થળોએ,
ઐ તહા સક થળોએ લગભગ દરેક જ યાએ ચ માં જો સહ ું તીક હોય તો તે વ ુ
જરમાન લાગે છે . યાં શ ત ું ચ હશે યાં સહ હશે જ. હ રો વષ થી આજ ુધી
આ ચમ કા રક ાણીએ પોતાની છાપ એક અલગ ર તે ળવી રાખી છે .
વ ની બી મોટ બલાડ ઓ કરતાં સહ ભ ય ઐ તહા સક વારસો ધરાવે છે .
ઐ તહા સક ર તે સહ સમ મ ય તહે રન, આરબ દેશો અને છે ક ભારતમાં હતા અને
આ કા ુધી વ તારેલા હતા. એક મા યતા એવી છે કે ઈ.સ. ૧૧૦૦માં ુરોપમાંથી સહ
નામશેષ થઈ ગયા. ૧રમી સદ માં પેલે ટાઇનમાં અને ૧૯મી સદ ની શ આત ુધીમાં સ રયા
અને ઇરાનમાં સહ જોવા મ ા હોય તેવા ુરાવા છે . સહ હવે મા આ કા અને
ભારતમાં બ યા છે . એક સમયે આ કામાં લાખો સહ ફરતા હતા. અ યારે આ કાની
ધરતી પરથી ૮૯% સહ ખતમ થઈ ગયા છે . ૩૦,૦૦૦ જેટલા સહો ઘણાં બધાં જોખમો
હેઠળ વી ર ા છે . તેમની સં યા દવસે- દવસે ઘટતી ય છે . આશરે ૧,૦૦,૦૦૦ વષ
પહેલાં આ કન એ શયાઈ સહ જુ દા પડ ગયા હતા. એ સમયે સહ બહારથી લઈને
પં બ, રાજ થાન અને ુજરાત ુધી વહરતા હતા. તેમના ુ ત થવાનો સમય જોઈએ
તો બહારમાંથી ૧૮૪૦, દ હ માંથી ૧૮૩૪, ભાગલ ુરમાંથી ૧૮૪ર, ૂવ ય વ ય અને
ુંદેલખંડમાંથી ૧૮૬પ, મ ય ભારતમાંથી અને રાજ થાનમાંથી ૧૮૭૦ અને પ મ
અરવ લીના વ તારોમાંથી ૧૮૮૦માં સહ ુ ત થઈ ગયા. સૌરા ની બહાર છે લો સહ
૧૮૮૪માં ન ધાયો હતો. શકારની ૃ તએ ભારતના બી ભાગોમાંથી ૧૮૮૦ ુધીમાં
સહની વ તીને નામશેષ બનાવી દ ધી હતી. સૌરા માં સહ ાંગ ા, જસદણ, ચોટ લા,
આલેચના ડુગરા, બરડા ડુગર, ગર અને ગરનારમાં અ ત વ ધરાવતા હતા. ૧૯મી સદ ની
શ આતમાં ખેતી અને આ ુ નક કરણના કારણે જગલો ઘટવાથી ગર, ગરનાર અને
આલેચ તથા બરડા વ ચેના અવરજવરના માગ બંધ થઈ ગયા. આથી છે વટે સહની વ તી
ગરનાં જગલો ૂરતી સી મત રહ ગઈ. અ યારે ુજરાતના ગરનાં જગલો એ એ શયાઈ
સહ માટે ું અં તમ નવાસ થાન છે . આ કન સહની સરખામણીમાં એ શયાઈ સહની
સં યા ઘણી ઓછ છે , પર ુ તે ું ઐ તહા સક અને વતમાન ચ ઘ ં અલ ય અને ભ ય
છે . ભારતમાં સહ ું એક મોભાદાર ાણી તર કે ઘ ં મહ વ છે . એક સમયે ભારતમાં
સહનો શકાર એ એક શાહ રમત ગણવામાં આવતી. ુરો પયન અને ટશ અમલદારોને
જૂ નાં રજવાડા અને નવાબ શકાર રમવા બોલાવતા અને પ રણામ વ પ સમ ભારતમાંથી
સહ નામશેષ થઈને મા ગરમાં બ યાં. ગરમાં પણ તેઓની સં યા મા પચાસ જેટલી જ
બચી હતી. આ એક ભય ૂચક સંકેત હતો. પછ જૂ નાગઢના નવાબે ગરને ર ત વ તાર
તર કે હેર કય .
 સહના ઐ તહા સક ંથમાં ભારત ું વાતં ય મહ વ ું થાન ધરાવે છે . વાતં ય
પહેલાં જૂ નાગઢ એ દેશી રજવાડુ હ ું. ૧૯૪૭માં વાતં ય સમયે જૂ નાગઢના નવાબને
વક પ આપવામાં આ યા. કા તો એ ભારતનો ભાગ રહે અથવા પા ક તાનમાં ભળ ય.
એક ુ લમ શાસક તર કે નવાબે પા ક તાનમાં જવાની ઇ છા દશાવી. થા નક લોકોએ
તેના આ વચારોનો વરોધ કય અને જૂ નાગઢ તથા આપણા સહ ભારતનો ભાગ બની
ર ા. ન ાય થવાના આરે આવીને ઊભેલા એ શયાઈ સહ માટે બચવાની અને વવાની
શ તા, જૂ નાગઢના નવાબના શકાર ઉપર તબંધ લગા યા બાદ વધી ગઈ. ૧૮૮૦માં મા
થોડાક સહ ગરનાં જગલોમાં બ યા હતા. ૧૯૦પમાં સહની સં યા ૧૦૦ જેટલી હતી.
એ ું માનવામાં આવે છે કે તે સમયે સહની વ તીનો અંદાજ કાઢવામાં આ યો હશે.
૧૯૩૬માં સહની સં યા ના ા મક ર તે ર૮૭એ પહ ચી. આ સમયે થા નક સ ુદાયોએ
મહ વનો ભાગ ભજ યો હતો. થા નકો અને સં થાઓના સહકાર અને વન વભાગની
શંસનીય કામગીર ના ભાગ પે ર૦૧૫માં સહની સં યા ૫૦૦થી ઉપર પહ ચી ગઈ છે .
=
 સ ાટોના પડઘા
ગરના વશાળ જગલમાં દવસ અ ત થઈ ર ો છે અને અંધકાર પથરાઈ ર ો છે .
અંધકારની સાથેસાથે નવા પડછાયા અને આકૃ તઓ આકાર લઈ રહ છે . ઝાડવાંની
બખોલમાંથી આંખો ઝાંખી રહ હતી. ૃ ોનાં સડ ને ખર પડેલાં ડાળખાં સાથે અથડાઈને
આવતો પવન કઈક અલગ અવાજ કર ર ો છે , ખસકોલીઓની ચ ચયાર ઓ ધીમે-ધીમે
ઓછ થઈ રહ છે , પ ીઓનો કલરવ અંધા થવાની સાથે ઘટ ર ો હતો. તેઓ પોતાના
માળામાં પાછા આવી ર ાં છે . શયાળ મોટા અવાજે આ દ કર ને તેમના જોડ દારને
બોલાવી ર ા છે . માદાઓના અરસપરસના અવાજો રા ે ાસ મચાવી ર ા છે . મધવો
બાજની ચ ચયાર ઓ રા ની શાં તનો ભંગ કર રહ છે . ટોળાં વળ ને ચીતલ પોતાનાં
બ ચાંઓ ું ર ણ કર ર ાં છે . અ ુક મેદાનમાં છે અને બી ં બધાં ઊભાં રહ ચકોર
નજરે ચારેબાજુ જોઈ ર ાં છે . અચાનક મેદાનમાં પડેલાં ડાળખાંના ખખડાટથી બધાં સચેત
થઈ ગયાં. વચારવા લા યા કે ગભરાવા જે ું ક ું નથી, એ તો જગલી ૂવર છે . આકાશમાં
અધચં કાશ પાથરવા બરાબર ગોઠવાઈ ગયો છે . જે ું ત બબ પાણીમાં પ જોઈ
શકાય છે . કોઈક વખત વાંદરા વ ચે તીણા અવાજ કર ને પાછા શાંત થઈ ય છે .
ટમટમતા તારાથી ભરાયે ું આકાશ અને ગરની એ રા જગલના રા વનની એક
અલગ અ ુ ૂ ત કરાવે છે . આ જગલ એ વ ના સૌથી મોહમયી ાણી ું છે ું
નવાસ થાન છે . ાણીઓનો રા , ૃ વી પર જેને કોઈ પડકાર શક ું નથી તે અહ વસે
છે . સહ એક ઉમદા ાણી અને જગલનો ન વવા દત રાજવી છે .
સહની ગજનાનો પડઘો જગલમાં દૂર ુધી પડે છે . તેના અવાજથી જગલોનો ઘ ઘાટ
નીરવ શાં તમાં પ રવ તત થઈ ય છે . દૂર જગલની સરહદ પર આવેલા એક ગામડામાં
રખડતાં કૂ તરા સહનો અવાજ સાંભળ ભયથી ૂંછડ દબાવી ઊભા રહ ય છે . સહ
રા ે પોતાનો દવસ શ કરે છે . સહ યારે શકારની શોધમાં હોય છે યારે જગલ ું વ પ
બદલાઈ ય છે . આઠ સ યોનો સ ૂહ પોતાની દવસ આખાની આળસ ખંખેર ર ો હોય
છે . સ ૂહનો ુ ય સહ પોતાના સા ા યનો પહેરો ભર ર ો છે અને સાથે સાથે પોતાની
તી ગજના ારા સહ અ ય સ યોને પોતાની હાજર પણ જણાવી ર ો છે . અ ય
સ ૂહને આજે શકાર કરવાની ઇ છા નથી. આગલી રા ે તેમણે મન ૂક ને મજબાની
માણી હતી. પોતાની તરસ છપાવવા થોડા સમયમાં તેઓ પાણીના કુ ડે આવશે. સ ૂહની
એકતા તેમની તાકાત છે અને તેથી કોઈ તેમની સાથે બાથ ભીડવાની હમત નહ કરે. આ
કોઈ અણધાર મળ આવેલી તક નથી પર ુ સમય સાથે આવેલી ઉ ા તથી તેઓએ આ
ગૌરવ ા ત ક ુ છે . તેઓ ઉતમ શકાર છે તે ું સમય સાથે તેમણે ુરવાર ક ુ છે .
સ ૂહની સામા જક વત ૂક
વ માં જોવા મળતા મોટાભાગના બલાડ કુ ળનાં ાણીઓ સામા જક નથી, પણ સહ
પ ર તે સામા જક ાણી છે . તેઓ ઘ ં યવ થત અને સબળ સામા જક વન વે
છે . અહ બધા સ યોમાં જવાબદાર વહચાયેલી હોય છે . દરેકે પોતાની જવાબદાર
ન ા ૂવક નભાવવાની હોય છે . સામા જકતા એ સહના વનની મહ વની બાબત છે .
સહ અને સહણ બંને ાદે શક ાણી છે . સ ૂહ ું કદ અને તેમનો દેશ વ તાર પાણીની
ઉપલ ધતા, શકારની ઉપલ ધતા અને સારા વસવાટ ઉપર નભર છે . એક મ યમ કદના
સ ૂહમાં ચારથી પાંચ ુ તવયની સહણ, બે અથવા એક સહ અને થોડાક બ ચાં હોય છે .
જોકે નાનકડા સ ૂહમાં એક સહ, એક સહણ અને તેમનાં સહબાળ પણ હોય છે .
એ શયાઈ સહના સ ૂહમાં દસથી પંદર સહ ન ધવામાં આ યા છે .
સહના દરેક સ ૂહમાં એક અથવા બે ુ ય સહ હોય છે . એવા ક સા ઘણા ઓછા
જોવા મ ા છે કે જેમાં બે કરતાં વ ુ ુ તવયના સહસ ૂહના સ યો હોય. ુખ ું કામ
તેના સા ા યના વ તાર ું બહારના અ ય નર ાણીઓ સામે ર ણ કરવા ું છે . ુ ય સહે
પોતાના સા ા ય વ તાર ું ર ણ કરવાની સાથે સાથે તેને ૂચક ચ તર કે અ ુક
જ યાએ પોતાના વ તાર ું સીમાંકન કરવા ું હોય છે . આમ કરવાથી બી સહ આ ગંધ
પારખી શકે અને તેમને સ ૂહના વ તારની બાબત યાનમાં રહે. આથી, તેઓ આ
વ તારથી દૂર રહે. બે સહ અથવા ણ સહના જોડકા ઘણી વખત સગા નથી પણ હોતા.
તેઓ ભય અને તકના અભાવે એક સાથે થયા હોય છે . જો કોઈ સ ૂહમાં ણ કરતાં વ ુ
સહ હોય તો ભાઈઓ અથવા પતરાઈ ભાઈઓ જ હોય છે . એકબી ના સંબંધી ન પણ
હોય તેવા સહ ારા બનાવવામાં આવે ું સા ા ય વષ ુધી ટકે છે . યારે સહબાળ
ુ ત બને છે , એટલે કે ર થી ર.પ વષનો ુ ત સહ બને છે યારે તેણે ઘણી વખત પોતાના
જ ુખને પડકાર કરવો પડે છે . જો આ ુવા સહ હાર ય તો તેને પોતાનો સ ૂહ છોડ
દેવા માટે ફરજ પાડવામાં આવે છે . આવી પ ર થ તમાં તેણે પોતાનો નવો સ ૂહ બનાવવો
પડે છે , અથવા બી સ ૂહ ું શાસન મેળવવા લડાઈ કરવી પડે છે . જગલમાં એકલા સહ
માટે વન નવાહની શ તા ૂબ ઓછ હોય છે .
 સહણ એ સહના સ ૂહનો પાયો છે . સહણ ું જૂ થ સહ વગર રહ શકે છે . તેઓ
શકાર કર શકે છે . ત પધ ને હરાવી શકે છે . પોતાના બ ચાં ઉછે ર શકે છે અને પોતા ું
સા ા ય પણ બનાવી શકે છે . સ ૂહના માળખાની મહ વની બાબત છે , સહણનાં
આંતરસંબંધો. તેઓ માતા, બહેન, ુ ી, માસી કે પતરાઈ બહેનો પણ હોય છે .
ારેક કોઈ બહારથી આવેલ સહણને સ ૂહમાં થાન ભા યે જ મળે છે . સહણ
ારેય સહની જેમ સ ાધાર વલણ નથી અપનાવતી. ઊલટા ું તેઓ એકબી નાં બ ચાં
મોટા કરવા જેવી બાબતમાં પણ મદદ પ થાય છે . બી શ દોમાં કહ એ તો, સ ૂહમાં
નાનકડ બાલવાડ હોય છે . સહણ ૂબ ુમેળ ૂણ વાતાવરણમાં બ ચાંને જ મ આપે છે
અને આનાથી ફાયદા પણ ઘણા છે . બ ચાં ઊછર ય છે . જો સ ૂહમાં એક કરતાં વ ુ
માદા હોય તો તેઓ આ બ ચાંઓને દૂધ પણ પીવડાવે છે અને ઉછે રવામાં મદદ પણ કરે છે .
એક સાથે મોટા થયેલાં આવાં બ ચાં ભ વ યમાં મોટા થઈ પોતાનાં જ સગાંના સ ૂહમાં
અલગ જૂ થ બનાવે છે , એ ુરવાર પણ થયે ું છે . સ ૂહમાં રહેતા સાવજ તેમના વનના
દરેક તબ ા સાર ર તે વી શકે છે .
એ ુ ત અને બળવાન સહ ,ું પોતાના વનના આ તબ ામાં મા એક જ યેય
હોય છે , કે બી સ ૂહ પર કોઈ પણ ર તે આ ધપ ય થાપ ું. તેમની બાજનજર હમેશાં
યો ય સ ૂહની શોધમાં હોય છે . પોતાના વંશને આગળ વધારવા માટે સહ પાસે ૂબ ટૂકા
ગાળાનો સમય હોય છે . સહ વ ુ સમય યથ કર શકે તેમ નથી. તેમના યાનમાં ન કના
ુંદર અને રમણીય નદ વ તારમાં વસતો એક સ ૂહ છે . આ સ ૂહને બેવડો લાભ છે . એક
તો તેઓ યાંના ઝાડ વાળા વ તારમાં અને નદ કનારે આવતાં ાણીઓનાં એમ બંને
જ યાએ શકાર કર શકે છે . અહ ૧૦ વષની મરનો ુ ત સહ, ણ સહણ, ણ પાઠડા
અને બે નાનકડા સહબાળના પ રવાર સાથે પોતાના સા ા યનો આનંદ ભોગવી ર ો હોય
છે . આ સહ છે લાં ચાર વષથી આ વ તાર પર સફળતા ૂવક આ ધપ ય ભોગવી ર ો છે .
બહારના ૂસણખોરોથી પોતાના પ રવાર અને વ તાર ું ર ણ પણ કર ર ો છે . જોકે,
તેનો શાસનકાળ લગભગ ૂણતાના આરે છે . બી ૂસણખોરોએ નદ ના બી કનારેથી
પોતાની હાજર ના પડઘમ વગાડવાના શ કર દ ધા છે . તેઓ દેખાયા નથી પર ુ વ તાર
સીમાંકન માટે તેમણે ઠેકઠેકાણે છોડેલી ગંધ હવા ારા તેમની હાજર ની ખાતર થાય છે .
ચોમાસા ું આગમન થઈ ૂ ું છે અને નદ ના પટ પણ પહોળા થઈ ર ા છે . નય મત
વરસાદે ધરતીને લીલા રગની ચાદર ભેટ કર દ ધી છે . નવાં ઉગેલાં ઘાસે પોતાનો વકાસ
કરતાં કરતાં વરસાદ મોસમની મ લેવા ું શ ક ુ છે . લીલાછમ વ તારો વરસાદ પછ ના
 ૂ કાશમાં વ ુ રમણીય લાગે છે . સહનો સ ૂહ આ ઘાસમાં બેઠા બેઠા ઠડા અને
ય
ભેજવાળા વાતાવરણની મ માણી ર ો છે . આગલી રાતના શકારે તેમને નવી તાકાત
આપી છે . સ ૂહના લગભગ દરેક સ ય એક આળસભર ઘ માણવા તૈયાર છે અને
વહેલા ઊઠ જવાની કોઈ ઇ છા ધરાવતા નથી.
એક સહણ ન કના એક ખડક પર ૂતાં ૂતાં પોતાનાં બ ચાંઓને દૂધ પીવડાવવામાં
ય ત હતી. બ ચાં દૂધ પીતાં અને પોતાની માતાની ૂંછડ સાથે રમી ર ાં હતાં. થોડેક દૂર બે
રખડતા સહ ઘાસમાંથી ડોકાયા. બ ચાંને ધવડાવતી સહણે દૂરથી તેમને જોયાં અને
તીકાર કરતી મોટ ગજના કર . પ રણામે સ ૂહના બી સ યો આ અવાજ સાંભળ
સફાળા ગી ગયાં.
બે બ ચાં અને ણ પાઠડાના પતાને સમ ઈ ગ ું હ ું કે, તે આ બે શ તશાળ સહ
સામે તે ટક શકશે નહ . તરત જ તેણે આ વ તાર છોડ જવાનો નણય લીધો. સ ૂહ વગર
તે ું વન સહે ું ન હ .ું આવા સહ ારા સ ૂહ પર યારે આ ધપ ય મેળવવામાં આવે
યારે તેમાં બ ચાંવાળ માતાને સૌથી વ ુ ખતરો હોય છે . સ ૂહના બી સ યો તરત જ તે
થળ છોડ ચાલી નીક ા, પણ બ ચાંવાળ સહણ તેમને આંબી શકે તેમ ન હતી. આથી
તેની પાસે પોતાને અને પોતાનાં બ ચાંને છુ પાવવા સવાય અ ય કોઈ વક પ ન હતો. બંને
સહ આ બ ું ય જોઈ ર ા હતા. પછ તેઓ આગળ વ યા. સ ૂહ પર આ ધપ ય
જમા યા બાદ તેમને સ ૂહમાં પોતા ુ વચ વ થાપવા ું હોય છે . જેથી અ ય કોઈ રખડતો
સહ તેમને પડકાર ન શકે, એ ું તેમના શાર રક હાવભાવ પરથી દેખા ું હ .ું તેમના
આંતર ાવો તેમના શર રમાં ઝડપથી વહ ર ા હતા. તેમનો વ ાસ કોઈપણ પડકાર પ
પ ર થ તનો સામનો કરવા સ મ હતો.
એક સહ છુ પાયેલાં બ ચાં તરફ ચાલવા લા યો. એક બાજુ સહણ નઃસહાય બની
પોતાનાં બ ચાં તરફ જતા હ યારાને જોઈ રહ હતી. તેના મા ૃ વએ ણે તેને કોઈ
આંતર ુ રણા કરાવી હોય તેમ તેણે અચાનક તીકાર કય , અને પેલા હ યારા સહની સામે
દોડ તેની ઉપર હુ મલો કય . હુ મલો કરવા આવેલા સહે તેના પર વળતો હાર કર તેને
ભગાડ . સહણ આ સહને પોતાનાં બ ચાંથી દૂર લઈ જવાનો બનતો ય ન કર રહ હતી.
પણ તેને ાં ખબર હતી કે અ ય એક હ યારો તેના નાનકડા બ ચાંઓ ુધી પહ ચી ગયો
છે . સહ ારેય બી સહથી જ મેલાં બ ચાં અપનાવતો નથી. સહબાળો ૃ ુ પા યાં.
હ યારાએ પોતા ુ કામ ૂણ ક ુ, પણ આ ૃ ુ સાથેની લડાઈ તે હાર ગઈ. પોતાનાં બ ચાં
તેણે કાયમ માટે ુમાવી દ ધાં. આ તરફ બંને સહ એકબી સાથે પોતાના માથાં ઘસીને
 ણે વજયો સવ મનાવી ર ા હતા અને ગજનાઓ કર પેલા ભાગેડુ સહને જણાવી
ર ા હતા કે, હવે અમે તારા સ ૂહના રા છ એ. તા સવ વ હવે અમા છે અને અહ
પાછા આવવાની હમત ન કર શ. કેવી વ ચ પ ર થ ત!
હવે સહે પેલા ૃ ુ પામેલાં સહબાળની કુ મળ ચામડ ખચી કાઢ અને તેને ચાવવા ું
શ ક .ુ એક મા માટે આનાથી વ ુ દય ાવક ય બીજુ ક ું હોઈ શકે? તેની નજર સામે
તેના પોતાનાં બ ચાંની આ દશા તેણે જોવી પડે? વ ત-માંસભ ણની થા ું આ સૌથી
ૂ ર ઉદાહરણ છે . સહ હમેશાં યારે સ ૂહ પર આ ધપ ય મેળવે છે , યારે તેમાં રહેલા
નાનાં બાળ સહને માર નાખે છે . આમ પણ સહના લોહ માં જ આ કાર ું વતન રહે ું છે .
આ યા પાછળ ઘણાં કારણો છે . આ નવ ત બ ચાને માર નાખવાથી સહણ ફર
જલદ થી જનન મ બને છે . તેનાથી ધરતી પર નવા સ ાટના વંશજના આગમનની
શ તા વધી ય છે . બીજુ , જો સહ પહેલાંના સહના બ ચાંને ખતમ ન કરે તો
ભ વ યમાં એ જ બ ચાં મોટા થઈ તેના ત પધ બની શકે છે . બ ચાંને જ મ આ યા બાદ
સહણ ૧૮ મ હના ુધી તેમ ું પાલનપોષણ કરે છે . સહનો જનનકાળ ૂબ ઓછો હોય
છે . આ સમય તેમના માટે સંઘષમય પણ હોય છે . આવી પ ર થ તમાં ૧૮ મ હના રાહ
જોવી એ સહ માટે અશ બાબત છે . આદમખોર એ સહમાં ભા યે જ જોવા મળે છે .
આ બાબતને તે “એક ુર ત ભોજન અને તા આહાર તર કે” જુ એ છે .
સ ૂહ પર આ ધપ ય મેળ યા પછ ું વન
ઉદાસ અને હતાશ થયેલી સહણ પોતાના સ ૂહમાં પાછ ફર . પોતાના ભ વ ય માટે તેની
પાસે બે વક પ હતા. પ ર થ ત ધા ૂણ હતી, કર ું ું. પહેલો વક પ એ હતો કે કા તો
આ વ તાર કાયમ માટે છોડ ને જતાં રહે ું અને બીજો વક પ એ હતો કે નવા આવેલા
આગં ુકોની શરણાગ ત વીકાર લેવી. સ ૂહની સહણ ણતી હતી કે, વવા માટે
તેઓને શ તશાળ સહના ટેકાની જ ર રહેશ.ે મરલાયક અને અ ુભવી સહણે નણય
કય કે થળ છોડ ને જ ું નહ પણ સાથે સાથે તે ણતી હતી કે નવા આગં ુકો સાથેનો
પ રચય જોખમી તો છે જ.
 રા ની શ આત થઈ ૂક હતી. સ ૂહના ૂ યા સ યોએ શકાર કરવાનો નણય કય .
એ શાંત અંધાર રાતને સાંભરની મરણચીસે ગ વી દ ધી. સ ૂહે સફળતા ૂવક શકાર
કય . તેઓ સહ વશે વચારતા ન હતા. તેઓ ૂ યા હતા. તેમને ભોજનની જ ર હતી.
બંને સહ શકાર પાસે પહ યા અને તેમણે સ ૂહ પર આ મણ કર દ ું. શકારને
આરોગવા માટેના થાનને ન કરતો આંતર વ હ, સહના થાનને ન કરતો હતો.
સ ૂહ પેલા શકારનો અડધો હ સો ખાઈ ૂ ું હ ું, પણ નવા ૂસણખોરો સાથે
લડાઈ કરવી કે તેઓને ભાગ આપવો, આ બંનેમાંથી કોઈ પણ માગ યો ય ન હતો. બી
દવસે સવારે ૂસણખોર સહોએ બાક નો શકાર ૂણ કર શયાળ અને કાગડા માટે મા
હાડકા રહેવાં દ ધાં હતાં. હાડ પજર ન ક એક લાંબી ઘ લીધા બાદ બંને સહ ઊ ા
અને તેમણે સહણને તાકવા ું શ ક ુ. દૂરથી સહણ પણ તેમને તાક રહ હતી. સ ૂહના
સ ાધાર ઉપર વજય મેળ યા બાદ હવે સહ ું મોટુ કામ બાક હ ું, સહણ ઉપર
નયં ણ મેળવવા ું.
સહણ ારેક નવા સહને પરખવા લડાઈ કે તીકાર કરે છે , પણ પછ શરણાગ ત
વીકાર લે છે . એક સહ ઊભો થઈ સહણ તરફ જવા લા યો. તે સહણ ુધી પહ ચે તે
પહેલાં તેણે સ ૂહના પાઠડાઓને નશાન બના યાં. માર નાખવા માટે નહ , પણ સ ૂહમાંથી
બહાર ખદેડવા માટે.
પાઠડા તેઓને ુકસાન કરતા નથી, તેઓ તેમના ભોજનના ભાગીદાર છે , ુવા સહણને
સહના સમાજમાં ડર નથી હોતો. વળ , સ ૂહમાં સહણને સરળતાથી રહેવા દેવામાં આવે
છે , કારણ કે સહના વંશજોને જ મ આપવા માટે આ જ સહણ મદદ પ થતી હોય છે .
નર પાઠડાઓને લાગ ું હ ું કે તેઓની ઉપર ગમે યારે હુ મલો થઈ શકશે. જો નવા સહ
તેમને પકડ લેશે તો ાંક તેમને ખરાબ ર તે જખમી કરશે અથવા માર નાખશે.
પાઠડાઓએ તરત સ ૂહ છોડ દ ધો અને પોતાના નવા સહ સલામત વન તરફ ભાગી
ગયા.
સહણે યારે નવા સહ તરફ જો ું યારે સહે તે ું શર ર ટ ાર ક ુ ણે તે બતાવવા
ન માંગતો હોય કે જો હુ કેટલો ભાવશાળ છુ ! તેણે સહણ તરફ ખભા ચા કર
ગજવા ું શ ક .ુ સહે એ સહણ ઉપર હુ મલો કય . સહે મા સહણને ડરાવવા આ ું
વતન ક ુ હ .ું સહણને તે ુકસાન પહ ચાડવા નહોતો માંગતો, તે મા શરણાગ ત ઇ છતો
હતો. ઘણી વાર ુધી આ મક વતન કયા બાદ સહણ શાંત થઈ. પછ થોડા દવસ ુધી
 સહ અને સહણ વ ચે સંતાકૂ કડ થયા કર . પણ ધીમે ધીમે સહણે બંને સહનો વારાફરતી
વીકાર કય અને ફર એક નવો સ ૂહ બની ગયો.
બી તરફ, સ ૂહ છોડ ને ભાગી ગયેલો સહ પોતાના જ સા ા ય વ તારની સરહદ
ઉપર પાછો રહેવા આ યો. હારેલા સહ ું વન ઘ ં અસં ુ લત હોય છે . તેની બચવાની
શ તાઓ ઘણી ઓછ હોય છે . તેને ખબર હતી કે, પલાયન થઈ જ ું જ યો ય છે ,
નહ તર તેની હ યા કરવામાં આવશે. સહ ારેય હારેલા સહ પર દયા નથી રાખતો. તે ું
ભ વ ય હવે સંકટમાં હ .ું હવે તે પોતા ું સા ા ય પાછુ મેળવવાનો ય ન પણ કર શકે
તેમ ન હતો.
ફર એક વખત આ સહ `રખડતો સહ' બની ગયો. હારેલા સહને બે ગેરફાયદા થતા
હોય છે . એક તો, તેની મર થવાના લીધે જોઈતી તક મ ા વગર એકલા શકાર કરવો તેના
માટે કપ છે . બીજુ એ કે રખડતા સહ ું વન ુ કેલ હોય છે . કારણ કે ન તો તેની પાસે
વ તાર હોય છે , કે ન તો પાણી અને ભોજનના ોતોની યો ય ઉપલ ધતા. જો તેઓ
ભા યશાળ હોય તો અ ય સહ સાથે જોડાઈને રહે છે . આનાથી શકાર અને ખોરાક માટે
તેઓ સાથે મળ ને ય ન કરે છે . આમ કરવાથી તેઓ પોતા ું વન બચાવી શકે છે .
દવસો પસાર થતાં તેની ૂખ વધી રહ હતી. નબળાઈ અને ૂખને લીધે તે ું પેટ
સંકોચાઈ ર ું હ ું અને તેની આંખો નબળ પડ રહ હતી. તે ું વન ડામાડોળ
પ ર થ તમાં હ ,ું તેથી અ ય કોઈ રખડતા સહ સામે જ ું એ તેને પોસાય તેમ ન હ ું. તેનાં
બ ચાંને માર નાખવામાં આ યાં હતાં. સહણોએ અ ય સહોની શરણાગ ત વીકાર લીધી
હતી. તેની પાસે હવે શકાર કરવાવા ં ુ કોઈ ન હ ું. તેની પાસે અ ય કોઈ વક પ પણ ન
હતો.
દવસો પસાર થઈ ર ા છે . યારે નવો સહ પોતાના વ તાર નર ણ માટે ય છે ,
યારે આ ઘરડો સહ દૂરથી પોતાના જૂ ના પ રવારને જોઈ લે છે . નવા સહના આગમનનો
અણસાર આવતાં તે થળ છોડ ચા યો ય છે . ઘણા દવસ ુધી ૂ યા ર ા બાદ તેણે
થોડ શ ત ભેગી કર ખોરાકની શોધ કરવા ું શ ક ુ. એક ચીતલના અડધા ખવાયેલા
મારણ ુધી પહ ચવામાં તે સફળ ર ો. ઘણી વખત સહ કે દ પડા થોડુ મારણ પાછળ
છોડ ય છે . ગમે તેમ કર તેણે થોડુ ખા .ું તેના વનની છે લી ણો ણે ન ક આવી
ગઈ હતી. એકાદ અઠવા ડયા પછ પરા જત થયેલો સહ છે લી વાર પોતાના જૂ ના
કુ ટુબીજનોને જોવા ગયો. પહેલાં સ ૂહ ારા કરાયેલા શકારને આરોગવાની તેને આદત
હતી, પણ અણધાયા પ રવતને તેને ધામાં ૂક દ ધો. થોડા દવસ બાદ સ ૂહે એક
નીલગાયનો શકાર કય . આ સહ એ સ ૂહ પાસે પહ યો. તે કદાચ અઠવા ડયાથી ૂ યો
હશે તે ું જણા ું હ ું. આ યની વાત એ છે કે તેને ભગાડવા કે તરછોડવાના બદલે સ ૂહના
સ યોએ સહને આવકાય અને તેને પોતાના શકારમાંથી ખાવા દ ું. સહણે મા તેને
આવકાય એટ ું જ નહ , પર ુ બધાં તેની ફરતે ગોઠવાઈ ગયાં. ણે કહેતા ન હોય કે
``જેટ ું ખવાય તેટ ું ખાઈ યો, અમે નવા રા ને વીકાય છે , પણ તેનો અથ એ નથી કે
અમે તમને ૂલી ગયા.'' પ રવાર આ સહને તેના માટેની તેમની લાગણીનો અ ુભવ કરાવવા
માંગ ું હ .ું એમને ખબર નથી કે નવો સહ જો અચાનક આવી જશે તો તે સૌ ું ું થશે?
પણ પ રવારના સ યો એ તેમના જૂ ના રા ને તેના યેની વફાદાર અ ુભવડાવી. આ એક
અસામા ય વતન હ ,ું થોડુ ખાધા બાદ સહ તે વ તારમાંથી ચા યો ગયો.
રખડ ું વન એક બોધપાઠ
ુવાન પાઠડા નવા સહથી વ બચાવીને અહ તહ રખડવા લા યા. બે મ હના બાદ ણ
વષની મરના ુવા સહ હવે જગલમાં ચોર છૂ પીથી ભટક ર ા હતા. સવારના ૂયના
તડકામાં તેમની આછ પીળાશ પડતી ચામડ ચમક રહ હતી. તેમની ભ યતાના તીક સમી
કેશવાળ ઝડપથી વધી રહ હતી. જોકે હ તેમનો શાર રક દેખાવ એક આગેવાન સહ
જેટલો આબદાર નહોતો બ યો.
થોડે દૂર સહણનો એક સ ૂહ બાવળના ૃ નીચે આરામ કર ર ો હતો. તેણે રોકાઈને
એ વ તાર ું નર ણ ક ુ. તેઓ આગળ વધે કે પાછા ય તે ન કર શકે એ પહેલાં
ભયાનક ગજનાઓએ તેમને ઘેર લીધાં. ુ સે ભરાયેલા બે સહ તેમની આગળપાછળ
ઊભા હતા. હવે આ પાઠડાઓ પાસે ાંય છટકવાની જ યા ન હતી. સહણ આ ય
જોઈ રહ હતી. ણ વષનો ુવા સહ આ સ ૂહ પર આ ધપ ય જમાવી શકે અથવા તો
પતા બની શકે તેવી કોઈ શ તા ન હતી, પર ુ બ ચાંઓ માટે તે ખતરા પ તો ચો સ
કહેવાય. ણભરમાં જ બે હ યારાઓએ આ ુવા સહ પર હુ મલો કર દ ધો.
ગજનાઓએ જગલને ગજવી ૂ ું હ ું. બંને સહ આ ૂસણખોરોને માર નાખવા
આ ુર હતા. તેમણે એ બંને સહને પીઠમાં અને પગમાં બચકા ભયા. ગભરાયેલા ુવા સહ
પડ ું ફેરવતાં, ુર કયાં કરતાં અહ થી ભાગી નીકળવાના ર તા શોધી ર ા હતા. સ ૂહ
પરના આ ધપ ય માટેની લડાઈનો સહેજ પણ અ ુભવ ન ધરાવતા એવા આ બનઅ ુભવી
સહ પોતાની ત ું ર ણ કરવામાં અસમથ હતા. જો ભાગી નીકળવાનો કોઈ ઉપાય
જલદ ન મળે તો થોડ જ ણોમાં આ બંને ુવા સહ અં તમ ાસ લઈ લે તેવી પ ર થ ત
હતી. બંને ો ધત સહ વારાફરતી હુ મલો કર ર ા હતા. અચાનક ભાગી નીકળવાનો એક
નાનકડો ર તો મળતાં જ બંને ુવા સહ યાંથી ભાગી છૂ ા. સહે તેમને પકડવા ય ન
કય , પણ અહ તો વનમરણનો સવાલ હતો. આખરે તેઓ બચી નીકળવામાં સફળ
ર ા. યાં ુધી બંને ુવા સહને ખાતર ન થઈ કે તેઓ ુર ત વ તારમાં આવી ગયા છે ,
યાં ુધી તેઓ રોકાયા નહ . આ આખી ઘટનાને કારણે તેઓ થા ા હતા અને તેમને
જબરદ ત આઘાત પણ લા યો હતો. એક જ યાએ બેસીને બંને સહે એકબી ના ઘા
ચાટવા ું શ ક .ુ સ ા યે તેઓ મોટ ઈ માંથી બચી ગયા હતા, પણ સાથે સાથે વનનો
મહ વનો બોધપાઠ તેમણે શીખી લીધો હતો.
દવસો પસાર થઈ ર ા હતા. ુવા સહ તેમના વનસંઘષમાંથી પસાર થઈ ર ા હતા.
તેમની પાસે તેમની મા લક નો કહ શકાય તેવો કોઈ વ તાર ન હતો. ન તો કોઈ સ ૂહ હતો,
જે તેમને ખવડાવી શકે. તેમણે તેમની તે બ ું કરવા ું હ ું. બંને સહ જુ દા જુ દા સા ા ય
વ તારની સરહદો પર રખડતા હતા. બી વખત જોખમ લેવાની કોઈ શ તા જ ન હતી.
આથી, હમેશાં સાવચેતી ૂવક તેઓ આગળ વધતા. એકાદ અઠવા ડયા જેટલો સમય ક ું
ખાધા વગર મા પાણી પીને આ ુવા સહે પસાર કય . તેમના ઘા ધીરે ધીરે ઝાઈ ર ા
હતા.
તેઓ ધીરે ધીરે ખોરાકની શોધમાં ફર ર ા હતા. થોડા સમય બાદ થાક અને કટાળ ને
બંને ુવા સહે એક ૃ ના છાયે આરામ કરવા ું વચા ુ. ઊ નો બચાવ તેમના માટે જ ર
હતો. બપોરના આકરા તડકાએ તેમને થકવી ના યા હતા. સાંજ ુધી આરામ કરવા ું અને
પછ શકાર કરવા માટે તેમણે પોતા ું મન મનાવી લી ું હ ું.
આકાશમાંથી અંગારાની માફક વરસતા ૂયના તાપમાં આસપાસ ું બ ું શેકાઈ ર ું
હ .ું ૃ ો પરના ુકાઈને ખર ગયેલાં પાંદડા ણે જમીન ઉપર ખર પડવા આ ુર હતાં.
ૃ નો છાયડો બપોરની આ અ વષાથી ર ણ આપી શકે તેટલો ૂરતો ન હતો. ગરમ હવા
તેમના શર રને દઝાડ રહ હતી. બંને ભાઈઓ ઘવાનો ન ફળ ય ન કર ર ા હતા.
ૂખ અને ગરમ વાતાવરણ તેમને વ ુ અકળાવી ર ું હ .ું ઉનાળાનો દવસ આમ આરામ
કર ને પસાર કરવા સવાય તેઓ પાસે અ ય કોઈ વક પ ન હતો. થોડ ક ણો બાદ ૂયએ
પ મ તરફ યાણ કરતાં ૃ નો છાયડો વ ૃત થયો અને ગરમી થોડ ઓછ થતાં તેમને
આરામ મ ો.
પ ીઓના કલબલાટે સાંજ થવાની ણકાર આપવા માંડ . ગરમ વાતાવરણ ઠડકમાં
બદલાવવા લા .ું આંખો ખોલબંધ કર બંને ભાઈઓ સાંજનો અ ુભવ કર ર ા હતા.
સમીસાંજનો સમય થતાં એક ભાઈ ઊ ો અને બી ભાઈ પાસે આ યો. તેની સાથે
પોતા ું મા ું ઘસીને ણે તે તેને ભાઈ તર કેના ેમનો અ ુભવ કરાવવા માંગતો હોય તે ું
વતન કરતો હતો. આખરે બંને ભાઈ ન કમાં આવેલા પાણીના કુ ડ તરફ ગયા. આખા
દવસના ઉપવાસમાં પાણી ારા સંતોષ મેળવવાનો યાસ કરવાનો હતો. તેમનાં દયના
ધબકારા ઝડપી થઈ ર ા હતા. અ ુક ણો ુધી પાણી પીને તેમણે પોતાની તરસ છપાવી.
પાણીના કુ ડની જ યા થોડ વ ુ ઠડકવાળ હતી. આથી બંને ભાઈઓ અહ બેસી ગયા.
તેમની હાજર થી યાકુ ળ થયેલા વાંદરાઓ તેમને જોઈ ૃ ોની ડાળ ઓ ઉપર કૂ દાકૂ દ કર
ર ા હતા.
એક મોર પાણીની કૂ ડ ની બી તરફ આવી પાણી પીવા લા યો અને એક સહની
નજર મોર ઉપર પડ . સહ ૂ યો હતો. કહેવત છે ને `ના મામા કરતાં કહેણા મામા સારા.'
તે અચાનક મોર તરફ દો ો પણ સહ પહ ચે તે પહેલાં મોર ઊડ ગયો. બીજો ભાઈ
બ દાસ બનીને તે ું પરા મ જોઈ ર ો હતો. ણે ણતો ન હોય કે આમ જ થવા ું હ !ું
સહ હતાશ થઈ પાછો પોતાની જ યાએ આવીને બેસી ગયો. ૂયા ત થવાની અને અંધકાર
પથરાવાની તૈયાર હતી. ય બદલાવવાની તૈયાર હતી. પ ીઓનો કલકલાટ શમી ર ો
હતો અને પવન બદલાઈ ર ો હતો. જગલમાં કોઈક જ યાએથી સહ ગજનાઓ કર
પોતાના ત પધ ઓને ધમક આપી ર ા હતા. વાતાવરણ હવે શાંત થઈ ગ ું હ .ું
નીલગાયના ઘ ઘાટે થોડ ણો માટે શાં તનો ભંગ કય અને ફર શાં ત પથરાઈ. પોતા ું
નસીબ અજમાવવા સહભાઈઓ ઊઠ ને ચાલવા માં ા. થોડો સમય આગળ ચા યા પછ
સહબં ુઓએ પોતાની હાજર થી અ ણ એવા ચીતલ ું એક ટો ં ુ જો ું.
તેમની આંખોમાં ચમક આવી. અઠવા ડયાના લાંબા ઉપવાસના આજે પારણાં થવાની
શ તાઓ જણાઈ રહ હતી! અ યાર ુધી તેઓ જે કાઈ શી યા હતા તેને અજમાવવાનો
હવે સમય આવી ૂકયો હતો. તરત જ તેઓએ પોતાની જવાબદાર ઓ વહચી દ ધી.
યોજનાબ ર તે બે દશામાં છૂ ટા પ ા. તેમણે બંને તરફથી ચોર છૂ પીથી આગળ વધવા ું
શ ક .ુ નવી આશા અને ન ું જોમ તેમનામાં આવી ગ ું હ ું. ધીમે ધીમે તેઓ હુ મલો કર
શકે તેટલા ન ક પહ ચી ગયા હતા. જમીન ઉપર નીચા નમી, સંતાઈને તેઓ યો ય ણની
તી ા કર ર ા હતા. એક સહે ૂખના કારણે ધીરજ ુમાવીને સૌ પહેલાં હુ મલો કર
દ ધો અને ચીતલનાં ટોળાંને તેમની હાજર ની ણ થતાં તેઓ ભાગવા લા યા. બી સહે
તેમને પકડવા ય ન કય , પણ બ ું યથ.
 બંને સહભાઈઓ વ ચે એક ૂ તાનો અભાવ હતો. માતા પાસેથી શીખેલી બાબતોને
બંને ભાઈઓ યો ય ર તે અમલમાં ન ૂક શ ા અને તેમણે શકાર અને ઊ બંને
ુમા યાં. હતાશા તેમના શાર રક ભાવોથી પ વતાઈ રહ હતી. ફર એક વખત ૂખ
ભાંગવાના યાસમાં તેઓ ન ફળ ર ા.
અંધાર રાત, અસ ૂખ અને બી સહથી ડરતા સહભાંડુઓ અ યા ર તે
આગળ વધી ર ા હતા. તેઓ ૂકા પાંદડા ઉપર ચાલવા ું ટાળતા કારણ કે તેનો કચડવાનો
અવાજ વાતાવરણની શાં તભંગ કર તેમની હાજર નો સંકેત કર ર ો હતો. જે તેઓ માટે
અણધાર આફત લાવી શકે તેમ હતો. ઝાડ માંથી અચાનક તી ણ અવાજ સંભળાયો. તેઓ
ઊભા ર ા. આ અવાજ તેઓ કેવી ર તે ૂલી શકે? તે જગલી ૂંડ હ ું, તેમના આહારમાં ું
એક! માતાએ ઘણી વખત આ ું ભોજન કરા ું હ ું. હ એક આશા દેખાઈ. જગલી ૂંડને
કોઈક માર ર ું છે તેવો અવાજ તેમણે ઝાડ પાછળથી આવતો સાંભ ો.
બંને ભાઈઓ ઝાડ ઓમાંથી આવતા અવાજની દશા તરફ જોઈ ર ા. તેઓ યાંથી
હ યા નહ , કારણ કે તેમને ખબર હતી કે જો નાનો શકાર હશે તો વાંધો નથી પણ જો સહ
પ રવાર સાથે હશે તો સંકટ છે જ. ૃ ુ પામવા કરતાં જોખમ ખેડ ું સા . આમ વચાર
બંને ભાઈ સાવચેતી ૂવક આગળ વધી ર ા હતા. થોડુ આગળ ચાલી તેઓ ઊભા ર ા
અને યાં કોઈ સહ છે કે કેમ, તે ૂંઘીને ણવાનો ય ન કય . એક ભાઈએ ચાલવા ું શ
ક ુ અને ઝાડ ઓ પસાર કર ને અંદર જઈને જો ું તો એક ૃ ુ પામેલ ૂંડ દ પડાના
જડબામાં પકડાયે ું હ .ું
 સહને જોઈને દ પડાએ શકાર લઈ ભાગવાનો ય ન કય . સહભાઈઓ ણતા
હતા કે દ પડો તેમનો શ ુ છે અને દ પડો તેમનાથી ડરે છે . છે લા એક અઠવા ડયાથી પેટમાં
ક ું ગ ું નહો ું. આજ ું ભોજન જ ું કરાય એમ નહો ,ું તેથી તેઓ દ પડાની પાછળ
દો ા. દ પડાને લા ું કે, જો તે બચી જશે તો ફર શકાર કર શકે તેવી ઘણી તકો તેને
મળશે. પણ જો તે પકડાઈ ગયો તો તે ું ૃ ુ ન ત છે . તેણે મરેલા ૂંડને છોડ દ ું અને
દોડ ને ઝાડ ઉપર ચઢ ગયો. આખરે ભા ય ચમક ું અને ભોજન મ ું. તરત જ બંને
ભાઈઓએ જગલી ૂંડને પોતપોતાના તરફ ખચવા ું શ ક ુ. ૂ યા આ ભાઈઓ પોતાના
ભાગ માટે લડ ર ા હતા. તેમના શ તશાળ જડબાંએ જગલી ૂંડના ભાગ કયા અને
આખરે આ અણધાર ભેટની બંને ભાઈઓએ મ માણવાની શ આત કર .
ઝાડ પર બેસીને દ પડો આ બ ું જોઈ ર ો હતો. થોડ ણોમાં જગલી ૂંડના મા
હાડકા જ બ યાં. બંને સહભાઈઓ ું પેટ હ ભરા ું ન હ ું, પણ જે મ ું તેનાથી સંતોષ
જ ર થયો હતો. પહેલાં તેઓ પાણીના કુ ડે જઈને તરસ છપાવી. આહ, ું શાં ત મળ !
એકબી સાથે મા ું ઘસી સંતોષના આનંદ સાથે લાંબી ઘ લેવા ું ન ક ુ. પાણીના
કુ ડથી થોડે દૂર એક ઘા સયા મેદાનમાં સાવજબં ુઓએ બગા ું ખાઈ લંબા .ું
બી દવસની સવાર આગલા દવસ જેટલી ભય ુ ત, કટાળાજનક, અને પીડાદાયક
નહોતી. વહેલી સવારના ૂય દયે તેમને જગા ા. ભોજનથી સં ૃ ત થયેલા આ બંને
સહબં ુઓ એક નવી તાજગી અ ુભવી ર ા હતા. તેઓ શકાર ન કર શ ા પણ બી
પાસેથી શકાર પડાવી જ ર શ ા. દ પડો તેમના માટે આશીવાદ પ બ યો. પછ
ઝાડ ઓમાં ધીમે ધીમે તેઓ અ ય થયા. બંને જણા ણતા હતા કે ભ વ ય ઘ ં
સંઘષમય છે . તેઓ ભલે અ યારે ગજના નથી કર શકતા. પોતાનો વ તાર ન કર
નશાન નથી કર શકતા, પર ુ સહના વનની આ રમતમાં આજનો ભય આવતી કાલે
આતંક બની જશે.
સા ા યના વ તાર ું નર ણ
કોઈ સા ા ય ઉપર વજય મેળવવો એ અલગ વાત છે અને તેની ઉપર શાસન કર ું તે
અલગ વાત છે . શાસક સહ હમેશાં બી રખડતા સહ તરફથી થતા હુ મલાના ભયના
ઓછાયા હેઠળ રહે છે . સહ કોઈ ૂસણખોરની શોધમાં પોતાના વ તારમાં ફયા કરે છે .
પોતાની હાજર ની ણકાર આપવા માટે તે પોતાના વ તારમાં વ વધ જ યાએ નશાની
કરે છે . ૃ ો પર નહોર માર ને અને ૃ ો તથા ઝાડ ઓ ઉપર પોતાના ૂ નો છટકાવ કર ને
નશાનીઓ કરે છે . સહ તી ગંધ શ ત ધરાવે છે . ુખ સહે પોતા ું વચ વ થાપી દ ું
હ .ું સહણે પણ આ બે શ તશાળ સહને સહકાર આપવા ું શ ક ુ હ ું. જેના લીધે
તેમનો વ તાર બે ભાવશાળ સહ ારા ુર ત બ યો હતો. બંને ું ુ ય કાય તેમના
વ તાર ું ર ણ કરવા ું હ ું. વહેલી સવારે નદ કાઠે પાણી પીને તેઓ આગળ વ યા. સહ
યારે પોતાના વ તારના નર ણ માટે ય છે યારે તેનો યેય હોય છે પોતાના વ તાર ું
ર ણ કર ું. જો કોઈ ૂસણખોર તેના સા ા યમાં ૂ યો હોય તો તેને શોધી માર નાખવો.
ૂસણખોરો માટે કોઈપણ કારની દયા રાખવામાં આવતી નથી. ૂસણખોર કા તો વ
બચાવીને ભાગી ય છે અથવા ૃ ુ પામે છે . નવા સહ પોતાના વ તારના આ ધપ યનો
સંદેશ ઘણી ઉ તા ૂવક દશાવતા અને દવસો ુધી પોતાના વ તાર ું નર ણ કરતા હતા.
સહને પણ પોતાના ગમા-અણગમા હોય છે . સહ બહુ સામા જક હોતા નથી. તેઓ
સ ૂહની ૃ તઓમાં ભાગ લે છે , પણ મોટાભાગે તેઓ સ ૂહથી દૂર રહે છે . તેઓ
એકબી સાથે ઘણી આ મીયતા ધરાવે છે . ચાલતાં ચાલતાં એકબી ને ધ ો મારવો,
એકબી સાથે મા ું ઘસ ું એ તેમની આ મીયતા દશાવે છે , સહ માટે ૂનમની રાત ઘણી
મહ વની હોય છે . ૂનમની રા ે ચં ના કાશથી સમ જગલમાં બ ું પ દેખા ું હોવાના
કારણે સહ શકાર કરવા ું ટાળે છે . નશાચર હોવાના લીધે આ રાત મા આનંદથી તે
પસાર કરે છે . દુ નયામાં સહની ગજના એ ાણીઓમાંનો સૌથી મોટો અવાજ છે . ૮ ક.મી.
દૂરથી પણ જગલનાં બી ં ાણીઓને સહની ગજના સંભળાય છે . સહ પોતાના વશાળ
વ તારનો રા છે . જેને ભેટ વ પે માદાઓનો સ ૂહ મળે છે .
સહણની સંવનન ઇ છા પારખતા સહ ું વતન
સ ાધાર સહ યારે પોતાના વ તાર ું નર ણ કર ને પાછા આ યા યારે તેમને ગમતી
ગંધ આવી. એ એવી ગંધ હતી, જેના માટે સહે સા ા ય થા ું હ ું, બ ચાં માયા હતાં,
તે ગંધ સંવનન માટેનો સંકેત માનવામાં આવે છે . બંને સહે હવામાંથી આવતી ગંધ પારખી
લીધી. સહણ તરફથી મળતા આવા સંકેતને `Flehmen ર પો સ' કહેવામાં આવે છે .
` લૅમેન ર પો સ'માં સહ અ ય સ યોને ૂંઘે છે અને અ ય સ યોના ૂ ની ગંધને ૂંઘે છે .
પછ તે મા ું ચક પોતાના હોઠ પાછળની તરફ કર અ ુક વ ચ હાવભાવ આપે છે .
સહની વાદ પારખવાની શ ત પણ ગજબની હોય છે . સહણના ૂ માં રહેલા
ફેરોમન(આંત રક ાવ)ની હાજર પરથી સહ ણી શકે છે કે, સહણ સમાગમ કરવા
તૈયાર છે કે નહ . બે ભાઈઓ વ ચેની લડાઈએ સહણને આક ષત કર . આ લડાઈ, પહેલાં
કોણ સંવનન કરશે અને બંનેમાંથી ે કોણ તે ન કરવા માટેની હતી. ટૂક સમયમાં
પ રણામ આવી ગ ું. મોટો સહ વજેતા બ યો, પણ બી સહને આની કોઈ ચતા ન
હતી. કારણ કે તે ણતો હતો કે, ટૂક સમયમાં જ બી સહણ સમાગમ માટે તૈયાર થશે
અને તેને પણ પતા બનવાનો મોકો મળશે.
સંવનન સમયની વત ૂક
ૃ વી પરના દરેક સ વને સંવનનની પોતાની એક આગવી વત ૂક હોય છે . સહ પણ
આમાંથી બાકાત નથી. ુવા સહણે સહની ન ક આવી તે ું મા ું સહ સાથે ઘસીને તે ું
અ ભવાદન ક ુ અને મેદાનમાં બેસી સહ ઉપર થોડુ યાન આ .ું એકબી ની પરવા કયા
વના બંનેએ એકબી ની સામે જો .ું એકબી ને મહ વ આપતા તેઓ નાના બાળક જે ું
વતન કરવા લા યા. સહણની ૂંછડ ણે સહને નમં ણ આપતી હતી. સહ મેદાનમાંથી
જેવો ઊભો થયો, સહણ તરત ઊભી થઈ અને બંને ચાલવા લા યાં. સહ સહણને જોઈ
ર ો હતો. ચાલતાં-ચાલતાં સહણ એકાએક ઊભી રહ ગઈ અને પાછુ વળ ને જો ું. સહ
ફર તેની પાસે પહ યો. આ વખતે તેણે ૂબ સાર ર તે તભાવ આ યો. તેને મા સંવનન
જ નહો ું કર ,ું પર ુ તેના નવા સાથી સાથે દરેક ણનો આનંદ પણ મેળવવો હતો. તેને
એક આનંદ માતા બન ું હ ું અને તેની ઇ યો ણે કહ રહ હતી કે આ સહ તેનાં
બાળકો માટે ે પતા સા બત થશે. સહના ુખ પર ઝાપટ માર ને તેને ગળા ઉપર બટકુ
ભર ને અને તે ું ુખ ચાટ ને સહણ તેને સંવનન માટે ો સા હત કરતી હતી. સહણના
વતનમાં આનંદ પ દેખાઈ આવતો હતો. સહણે દોડવા ું શ ક ુ અને સહ પણ તેની
પાછળ પાછળ દોડવા લા યો. દોડપકડની આ રમત થોડો સમય ચાલી. સહ યારે ઊભો
રહ જતો યારે સહણ પાછ તેની ન ક આવી તેને ો સા હત કરતી. સહ- સહણ
સ ૂહથી છૂ ટા પડ ગયાં. તેમને આરામ કરવા અને એકબી સાથે સમય પસાર કરવા
એકાતની જ ર હતી.
એક અણધાર ભેટ
બંને સહના વ તાર આ ધપ યનો વાસ શ થઈ ૂકયો હતો. હવે તેઓ ઘણી બધી
સહણ અને બ ચાંઓ સાથે આનંદથી વી ર ાં હતાં. નદ કનારે રહેતો સહનો આ
સ ૂહ પોતાનો વ તાર વધારવા અને કુ ટુબના સ યોની સં યા વધારવામાં ય ત હતો.
ગરના જગલમાં કોઈક જ યાએ એકલીઅટૂલી એક સહણ રહેતી હતી. સહણ
એકલી હોય એ ું ભા યે જ બને છે , પણ આના માટે કોઈક કારણ જવાબદાર હશે. કદાચ
તેણે પોતાના ભાઈઓ સાથે સ ૂહ છો ો હશે. પછ ભાઈઓ-બહેનો છૂ ટા પડ ગયાં હશે.
ૂબ નાનપણમાં તેની માતાથી આક મક ર તે વ ૂટ પડ ગઈ હોય તે ું પણ બને. પણ હવે
તે વય ક બની ૂક હતી અને તે સાથીદારની શોધમાં હતી. તેને હવે પ રવારની જ રયાત
હતી. સહણ એકલી શકાર કરતી. જગલના બી સહ સવાય તેને બીજો કોઈ ખતરો ન
હતો. ગરના જગલમાં સહ અને દ પડા જેવા મોટા ાણી સવાય બી નાના માંસાહાર
ાણીઓ પણ વસે છે . સહણને વ તારની સરહદોનો આભાસ હતો. તે ણતી હતી કે
કોઈ સ ૂહની ન ક જ ું એટલે પોતાના વને જોખમમાં ૂકવો.
એકલી સહણ એક વખત ચીતલનો પીછો કરતાં કરતાં નદ કનારે પહ ચી, યાં
સહનો સ ૂહ આરામ કર ર ો હતો. સહણ તે સ ૂહની ૂબ જ ન ક પહ ચી ગઈ. એક
સહબાળે તેને જોઈ અને યાંથી “આઉ આઉ” અવાજ કરવાનો શ કર દ ધો. બ ચાના
અવાજથી સ ૂહના સ યો હરકતમાં આવી ગયા. તેમણે આ રખડતી સહણને બ ચા માટે
ભય પ માની લીધી. આખા સ ૂહે ભેગા થઈ તેના પર હુ મલો કય .
બધી સહણોએ આ રખડતી સહણને ચારે બાજુ થી ઘેર લીધી. સહણે છે વટે
શરણાગ ત વીકાર , પર ુ સ ૂહની સહણોને આ સહણની શરણાગ તમાં જરાય રસ ન
હતો. તેઓ તેને માર નાખવા અથવા ભગાડ ૂકવા ઇ છતી હતી. જોકે ગમે તેમ કર , ઘેરો
તોડ ને એ ભાગી છૂ ટ . હુ મલાના સમયે તેણે સં ૂણ સમપણ દશાવી દ ું હ ું. યાં ુધી
તેના પર હુ મલો ન થયો યાં ુધી તેણે તીકાર કય ન હતો. તે દવસ પછ સહણે બધાં
બંધનો તોડ ના યાં. નય મત ર તે તે સ ૂહની આસપાસ આવતી રહેતી અને સહણ જેવો
તેની પર હુ મલો કરવાનો ય ન કરે કે તરત યાંથી ચાલી જતા. આ રમત થોડા દવસ ચાલી.
આ સમ કરણ દર યાન બંને સહ યાં હાજર ન હતા અને યારે તેઓ પાછા ફયા,
યારે ર તામાં તેમને ગંધ પરથી જણા ું કે, એક સહણ સંવનન માટે તૈયાર છે અને તેઓ એ
વાત પણ સમ શ ા કે આ સહણ તેમના સ ૂહની સ ય નથી. તો આ છે કોણ? ફર
એક વખત એકલી સહણ સ ૂહની સામે આવી. પોતાની મયાદાઓની ચકાસણી કરવા તેને
ૂબ મોટુ જોખમ લી ું હ .ું ફર વખત સ ૂહે તેના પર હુ મલો કરવાની તૈયાર કર . આ
વખતે સહ પણ તેમાં જોડાયા, પણ સહણ ભાગી નહ . યારે સ ૂહ તેની ન ક પહ યો
યારે તેણે શરણાગ ત વીકાર લીધી.
ુર કયાં કર ને, ગજના કર ને, જમીન પર આળોટતાં આળોટતાં તે શરણાગ તનો ભાવ
દશાવી રહ હતી. આજે તેને ભાગ ું ન હ ું. તેને સ ૂહના સ ય બન ું હ .ું ુ સે ભરાયેલી
સહણે તેની સામે ગજના કર હુ મલો કર રહ હતી. પણ સહ બધી સહણને ૂક ે કની
માફક નહાળ ર ો હતો. થોડ ક ણો બાદ સહણે એકલી સહણ પર હુ મલો કરવા ું
બંધ ક .ુ હ પણ તે શરણાગ તની થ તમાં હતી. સહણ જેવી ઊભી થઈ તેવી તરત જ
અ ય એક સહણ ફર વખત તેની તરફ ધસી ગઈ. એકલી સહણે, હુ મલો કરનાર સહણ
સમ , આળોટવા ું શ ક ુ.
ફર વખત બ ું શાંત પ .ું આશા પદ સહણ માટે પ રણામ ઘ ં હકારા મક હ ું. તે
પોતાના યેયને હાસલ કરવામાં સફળ રહ . તેના ય નોએ તેને નવો પ રવાર અને બે
શ તશાળ સહના સાં ન યની ભેટ આપી. અહ સહણને બદલે ૂસણખોર તર કે જો
કોઈ સહ હોત, તો તે ું ૃ ુ ન ત હ ,ું પણ સંવનનની ઉ ુક એવી આ સહણથી
સહને કોઈ જોખમ ન હ .ું તેથી સહે કોઈ આવેગ ૂણ વતન ક ુ ન હ ું. જોકે રખડતી
સહણ કોઈ સ ૂહનો સ ય બને તે ું ભા યે જ બને છે . ઘણી વખત સ ૂહની માદાઓને
અહેસાસ થાય કે આવી સહણ તેનાં બ ચાંને ુકસાન નહ પહ ચાડે, તો તેઓ તેને વીકાર
લે છે . સ ૂહમાં હવે પાંચ શ તશાળ માદાઓ સાથે કુ લ ૧ર સ યો હતા.
અંધારામાં ઊભો થતો ૂતનો મઃ
સાંજના સમયે ૂય ું છે ું કરણ અ ય થવાની તૈયાર માં હ ું. શયાળાનો ઠડો ઠડો પવન
ૂ કાઈ ર ો હતો. સાંજ ઢળવાની સાથે વાતાવરણમાં ઠડ ું માણ વધી ર ું હ ુ. ુંદર
સાંજે તાપમાન ઘટવાથી અને અંધકાર પથરાવાથી પ ીઓનો કલરવ પણ ધીમો થઈ ર ો
હતો.
ૂનમનો ચં કા શત થઈ અજવા ં ુ પાથર ર ો હતો. સવ શાં ત પથરાઈ ગઈ હતી.
ચામાચી ડયાં આકાશમાં ઊડવા લા યાં હતાં. મોટા ૃ ોની બખોલોમાંથી આવતો,
ટપકાવાળ ચીબર નો અવાજ શાં તભંગ કર ર ો હતો. જગલમાં ારેક ચીતલના સંકેતો
અવાજ કર દેતા. આકાશમાંથી આવતો ચં નો કાશ ૃ ોનાં છાયડાને ધીમે ધીમે મોટો કર
ર ો હતો. એક ઝાડ પાછળ ચીતલ ું એક ઝુંડ ભયભીત થઈને ઊ ું હ ું. સ ૂહની વચમાં
નાનકડા બ ચાં હતાં. તેમની ફરતે ગોઠવાયેલાં ચીતલો સાવધાની ૂવક ચારે દશામાં જોઈ
ર ાં હતાં.
મેદાનથી દૂર એક પડછાયો ચા યો આવતો હતો. ધીમે ધીમે ન ક આવતો આ
પડછાયો ૂનમના અજવાળે વા ત વકતામાં પ રવ તત થયો. ૂનમની રા ે ણે ૂત
આ ું! એક સહણ દેખાઈ, એક ભાવશાળ શકાર , જેની આંખોમાંથી અંગારા
વરસતા'તા. કઈક ન ત લ યાંક ધરાવતી તે ઝાડ તરફ જોઈ રહ હતી. લપાતી-છુ પાતી
આ સહણ થોડ વાર બેસી જતી અને થોડ વાર ઊભી રહ જતી હતી. દરેક ડગ ું ૂબ
સાવચેતી ૂવક ભરતી, ટોળાં તરફ તે આગળ વધી રહ હતી. તેના કુ મળા પં કોઈ અવાજ
ન કર દે તે ું પણ યાન રાખતી હતી. છે વટે સહણ એક નાનકડા ખડકની પાછળ છુ પાઈ.
તેણે પોતાના શકાર પર હુ મલો કરવાની ુ ત વચાર લીધી.
અંધા હ ું પણ દૂરથી સહણ બ ું પ જોઈ શકતી હતી. ણે કે બાણમાંથી તીર
છૂ ું હોય તેમ સહણે હુ મલો કય . ચં ના કાશમાં આવતા ચીતલનાં ટોળાંએ આ
સહણને જોઈ, કઈ તરફ જ ું તેની ૂંઝવણમાં બધાં ચીતલ ગમે તે દશામાં દોડવા લા યાં.
એ જ ણે અ ય એક સહણ બહાર આવી. એક ચીતલ તેની સાવ ન ક પહ ચી ૂ ું
હ .ું દાત અને જડબાંની આ રમત હતી, તંદરુ ત ચીતલ હવે નજર સમ હ .ું સહણના
એક જ કૂ દકાએ ચીતલને જમીન પર પછાડ દ .ું
બી એક દશામાંથી અ ય બે સહણો બહાર આવી, ચીતલને દશા ુલાવી અ ય
એક ચીતલનો શકાર કર લીધો. બે સહણે બે ચીતલનો શકાર કય . વાહ, ું વજય
મ ો છે ! આ એ જ પેલી એકલીઅટૂલી સહણ હતી, જે હમણાં હમણાં જ સ ૂહમાં
જોડાઈ હતી, તે આ બ ું જોઈ રહ હતી અને ગવની સાથે તે સ ૂહના બી સ યોની
પાસે પહ ચી, સ ૂહના બી સ યોએ તેને આવકાર . એક સાથે બે ચીતલનો શકાર
આખા સ ૂહ માટે ૂરતા ભોજન સમાન હતો. બંને સહ શકારનો આ ખેલ દૂર બેસીને જોઈ
ર ા હતા અને પ રણામ હેર થતાં તરત જ, તેઓ પોતાનો ` સહ ફાળો' લેવા આવી
પહ યા!
શકાર
સહ એ હૂ ફાળા લોહ વા ં ુ ાણી છે . આખો દવસ આરામ કર ને ઘીને સહ પોતાની
ઊ બચાવે છે . સહ મોટાભાગે રા ે શકાર કરે છે . ઠડકનો સમય તેને શકાર કરવામાં
મદદ પ થાય છે . તેઓ ઘણા તકસા ુઓ હોય છે . ારેક જ રયાત જણાય તો તેઓ
દવસે પણ શકાર કર લે છે . સહ ભા યે જ શકારમાં ભાગ લે છે . તેમની મોટ કેશવાળ
અને મોટુ કદ શકારને સરળતાથી ઓળખાઈ ય છે . મોટાભાગે સહણ જ શકાર કરતી
હોય છે .
સહ ઝડપી ાણી નથી પણ સંયમી શકાર છે . શકારની પાછળ ભાગવાના બદલે
તેમણે શકારની અલગ પ તઓ વકસાવી છે . ચોર છૂ પીથી સંતાઈને તે અચાનક હુ મલો
કરે છે . આ પ ત તેમના વડવાઓના સમયથી ચાલતી આવે છે . સ ૂહના પાઠડા અને
પાઠડ તેમની માતા પાસેથી આ કૌશ ય શીખે છે અને પછ તેને અમલમાં પણ ૂકે છે .
યારે આખો સ ૂહ શકાર કરવા ય છે , યારે તે તેમની આગવી શૈલીથી શકાર કરે છે .
એક અથવા બે સહણ શકારની સામે રહે છે . બાક ની સહણ અને પાઠડા અને બી ં
બ ચાં આસપાસ ગોઠવાઈ ય છે . સ ૂહના સ યો શકારથી જેમ બને તેમ ન ક રહેવા
ય ન કરે છે . શકાર ઘાસ ચરવા માટે યાં ુધી તે ુ મા ું ની ું ન કરે યાં ુધી તેઓ રાહ
જુ એ છે . સહણે એક એક ડગ ું આગળ વધાર ચાલવા ું શ ક ,ુ અને પાછ અચાનક તે
થર થઈ જતી. સ ૂહના બી સ યો સહણની હલચાલને જ યાન ૂવક જોઈ ર ા
હતા. સહ એ ઝડપી શકાર નથી, તેથી તેમણે શકારની જેમ બને તેમ ન ક જ ું જ ર
હોય છે . શકાર ું યાન પડતાં સહણે બહાર આવી હુ મલો કય . સ ૂહના બી બે
સ યોએ ટોળાંને વાળવા માટે હુ મલો કય અને કાય ૂણ થ ું.
સહ એ ગણતર બાજ અને તકસા ુ શકાર છે . તેઓ શકાર ું અંતર, કદ, ત અને
પ ર થ ત ુજબ અવલોકન કર ને શકાર કરવાનો નણય લે છે . એકવાર નણય લીધા
બાદ તેઓ છુ પાઈને બેસે છે . સહ મોટાભાગે તંદરુ ત વક પો પર થમ પસંદગી ઉતારે છે .
અમારા અવલોકન ુજબ નાનાં ાણીઓ કે બ ચાં ઉપર સહ ભા યે જ હુ મલો કરતા હોય
છે . સહ કુ દરતની સમ ુલાને બરાબર ણે છે . મોટાભાગના ક સાઓમાં સહ પોતાના
શકારને તે મારે છે . અ ય શકાર ારા કરેલા શકારને આંચક લેવાની તક પણ
ુમાવતા નથી. મર અને સંજોગો પણ તેમના ખોરાકની પ તને અસર કરતા હોય છે .
ૃ , બીમાર કે ઘાયલ સહ મરેલાં પ ુઓ પણ ખાય છે . સહના સામા જક વતન ું એક
હકારા મક પા ું એ પણ છે કે જો સ ૂહમાં કોઈ સ ય ઘવાયેલો હોય તો યાં ુધી સાજો
ન થાય યાં ુધી કરેલા શકારમાંથી તેને સ ૂહમાં ખાવા દેવામાં આવે છે .
 શકારની ઉપલ ધતાના આધારે સહ મોટાભાગે દર બે કે ચાર દવસે શકાર કરે છે .
ખોરાક વગર સહ એકાદ અઠવા ડ ું ચલાવી શકે છે . સહને દરરોજ પાંચથી સાત કલો
માંસની આવ યકતા હોય છે . પણ તે પોતાના વજન ું ર૦થી ૩૦% જેટ ું આરોગી શકે છે .
સહ એ છાપામાર શકાર છે . સહની દોડવાની શ ત ઘણી ઓછ હોય છે . આથી તે
શકાર ઉપર અચાનક હુ મલો કર ને શકાર કરે છે .
એ શયાઈ સહના વસવાટો મોટાભાગે સાગનાં જગલો, અધ ુ ક જગલ,
ઝાડ ઝાંખરાવાળાં જગલ અને વન પ ત તથા ાણીઓની વ વધતા ધરાવતા ઘાસનાં દેશો
છે . જેની મદદથી તેઓ સરળતાથી છાપો માર શકે છે . ચીતલ, નીલગાય, સાંભર અને
જગલી ૂંડ એ તેમનો ુ ય આહાર છે . ગરનાં જગલોમાં ચીતલની સં યા વ ુ છે , જે
દાયકાઓથી સહના વસવાટો ગરની આસપાસ આવેલા ા ય વ તારો પણ બ યા છે .
ગર અને તેની આજુ બાજુ ના વ તારમાં રહેલાં પ ુધન પર સહના હુ મલા એ ઘણી
સામા ય બાબત છે . સહણ એ ુખ શકાર છે , પણ ભોજનના સમયે સહને તક
આપવામાં આવે છે . સહ હમેશાં યાં વ ુ માંસ હોય છે , તે બાજુ થી ખાય છે અને સહણ
તથા નવ ુવાનો બી તરફથી માંસ ખાતાં હોય છે . સ ૂહ યારે ખોરાક ખાઈ ર ો હોય,
યારે નાનાં બ ચાં ારેય ભાગ લેતાં નથી. કારણ કે, આ સમયે થતા ઝઘડા અને
મારામાર માં બ ચાંને ુકસાન થવાનો ભય રહે છે . અ ય બલાડ ઓ કે ાણીઓ બેસીને કે,
ઊભા રહ ને શકારની મ માણતા હોય છે . સહ એકમા એ ું ાણી છે , જે પોતાના
પેટના ભાગેથી બેસીને માંસ આરોગે છે . સહ ઝાડ વાળા વ તારમાં ખાવા ું પસંદ કરે છે ,
જેથી કર ને તેનો શકાર અ ય ાણીઓથી બચાવી શકાય. સહ અને બી ં ાણીઓમાં
તફાવત છે . એક અંદાજ ુજબ સહ આખા વષ દર યાન પોતા ું પેટ ભરવા ર૦ નવરોનો
શકાર કરે છે . આ મોટ બલાડ એટલે કે સહણ ારેય પોતાની જ રયાત કરતાં વધારે
શકાર નથી કરતી. સહ યારે ૂ યો થાય યારે જ શકાર કરે છે . તે હમેશાં પોતાના કરતાં
મોટા ાણીનો જ શકાર કરે છે . આવી ખા સયતોના કારણે આ ે ાણીને જગલનો
રા કહેવામાં આવે છે .
સહબાળો ું વન
એ સાંજે સ ૂહમાંની એક સહણ ગાયબ હતી. સ ૂહના અ ય એક સ યએ તેને
બોલાવવાનો ય ન કય , પણ તેણે ુ ર ન આ યો. જગલમાં ખોવાયેલી સહણને
છુ પાવાલાયક એક સાર જ યાની શોધ હતી અને છુ પાવા માટે તેની પાસે કારણ પણ હ ું.
તેણે પોતાનો ગભાધાનનો સમય ૂરો કર લીધો હતો. હવે તે માતા બનવા તૈયાર હતી. એક
ઝાડ વાળા વ તારમાં સ ૂહના અ ય સ યો અને બી ં માંસભ ી ાણીઓથી છુ પાઈને
સહણ રહેતી હતી. એક રા ે ભગવાને ચમ કાર કય . ૃ વી ઉપર નવા ચાર સહબાળનો
જ મ થયો. આવનારા થોડા દવસ ુધી તેઓ જોઈ શકશે નહ . તેમ ું નાક આંખો ું કામ
કરશે. મા ૂંઘીને તેમની જ રયાતો શોધી શકશે. એક પછ એક તેમણે પોતાની માતા ું દૂધ
પીવા ું શ ક .ુ આવનારા થોડાક અઠવા ડયાં માટે તેઓ સં ૂણ ર તે પોતાની માતા પર
આધા રત હશે. સહને જગલનો રા કહેવાય છે , પણ તેમના વનની શ આત ૂબ
સંઘષમય હોય છે . જ મથી જ સહબાળ જોઈ શકવા માટે અને હલનચલન માટે નબળાં
હોય છે . એક અઠવા ડયા પછ તેઓ ચાલી શકે છે . શકારના સમયે સહણે તેના બ ચાંને
ૂક ને જ ું પડે છે . આ સમય બ ચાં માટે ૂબ જોખમભય હોય છે . ઘણી વખત અ ય
શકાર ઓ આવાં નાનકડા બ ચાંઓનો શકાર કર લેતા હોય છે .
આ સમય દર યાન સહણ પોતાનાં બ ચાંઓને એક જ યાએથી બી જ યાએ
ફેરવતી રહે છે . એક વખત સ ૂહમાં બ ચાંને લા યા બાદ બ ચાં ું વન ુર ત થઈ ય
છે . આ સામા જક ાણીની એક મહ વની લા ણકતા છે કે, સ ૂહમાં સહણ થોડા થોડા
સમયના અંતરે બ ચાંને જ મ આપે છે . આનાથી તેનાં બ ચાંઓને લાભ મળે છે . તેઓનાં
બ ચાં એક સાથે મોટા થાય છે . શકારના સમય દર યાન એક સહણ સ ૂહનાં અ ય
બ ચાંઓ ું યાન રાખે છે અને બી સહણ શકાર કરવા ય છે . સામા જકરણની
યવ થાનો ફાયદો એ છે કે સ ૂહની બધી માતાઓ કોઈપણ બ ચાંને ભેદભાવ રા યા વગર
દૂધ પીવડાવે છે . આ યની વાત એ છે કે જુ દ જુ દ વયનાં બ ચાં પણ એક સાથે દૂધ પીતાં
હોય છે . જ મથી છ અઠવા ડયા ુધી બ ચાં મા દૂધ પીવે છે . બ ચાં ણ મ હનાના થાય
પછ માંસ ખાવા ું ચા ુ કરે છે . સહની ભોજન ણાલીમાં બ ચાંનો વારો સૌથી છે લે આવે
છે . સહ આમ તો ારેય કોઈને તેના ખોરાકમાં ભાગ નથી આપતો પણ પોતાના બ ચાં માટે
તેને ઘણો ેમ હોય છે . સહણ ારેય સહના ખોરાકમાં ભાગ નથી પડાવી શકતી, પણ
બ ચાં હમેશાં તેના પતા સાથે જ ખાતાં હોય છે .
થમ હરોળના શકાર એ સૌ થમ શકાર કરતાં શીખ ું જ ર છે . સહણ કુ શળ
શકાર છે . સહણનાં બ ચાં શકાર કરવાની તેની માતાની પ તઓ જોઈને શીખે છે . થોડા
થોડા સમયે જ મેલાં બ ચાં શકાર કૌશ યો રમતાં રમતાં શીખતાં હોય છે . બે વષની અંદર
સહબાળ પાઠડો કે પાઠડ બને છે અને શકાર સ ૂહના સ યો પણ કોઈપણ પાઠડાને તેની
મરના ણ વષ ુધી જ સ ૂહમાં રહેવાની છૂ ટ હોય છે . ણ વષના પાઠડાને સ ૂહ છોડ
જવા ફરજ પાડવામાં આવે છે . પાઠડ સહણ સ ૂહમાં રહ શકે છે . ઘણી વખત
સગાભાઈઓ અને પતરાઈ ભાઈઓ એક સાથે સ હ ૂ છોડ ન ું જૂ થ બનાવે છે અને અ ય
સ ૂહ પર તેના પતાની જેમ આ ધપ ય જમાવવા ય ન કરે છે .
માતા ું ખરાબ વ ન
બે અઠવા ડયાં પસાર થઈ ગયાં. બ ચાં હવે થોડુ ચાલી શકતાં હતાં. આખો દવસ દૂધ પીવા
અને ચાલવાનો ય ન કરવા સવાય તેમની પાસે કોઈ કામ ન હ ું. તેમની માતા તેમ ું યાન
રાખી રહ હતી. બ ચાં જેવાં થોડુ વધારે ચાલીને આગળ જતાં, કે તરત જ તેમની માતા
પકડ ને પાછા લઈ આવતી. સહણને ારેય એક જ જ યાએ લાંબો સમય ુધી પોતાના
નવ ત બ ચાં સાથે રોકાતી જોઈ નથી. તેણે નવી જ યાએ પોતાનાં બ ચાંને એક પછ
એક લઈ જઈને રા યાં હોય. નવાં બ ચાંના અ ત વની ગંધ હવામાં ફેલાઈ ૂક હતી.
જેનાથી આક ષત થઈને અ ય શકાર ઓ તેનાં બ ચાંને સરળતાથી માર શકે તેમ હતાં.
સહણને ખબર ન હતી કે એક દ પડાને તેના છુ પાવવાના નવા થળ વશે ણ હતી.
સહ દ પડાને પોતાનો શ ુ માને છે અને સાથે સાથે દ પડા પણ તક મળે તો સહનાં બ ચાંનો
શકાર કરવા ું ૂકતા નથી. ચારેય બ ચાં ું થળાંતર થઈ ગ ું. બ ચાંને જ મ આપવાથી
માંડ ને પોતા ું પેટ ભરવા શકાર કરવા ુધીનાં કામો સહણે એકલા અને તે કરવાનાં
હોય છે . આઠ અઠવા ડયાં ુધી સહણે તેના સ ૂહથી દૂર રહેવા ું હોય છે . આ સમય
સહણ અને તેનાં બ ચાં માટે સંઘષભય હોય છે . બ ચાંને ૂરતા માણમાં દૂધની
જ રયાત હોય, તેથી સહણે તેમની જ રયાત ૂર કરવા પણ પોતા ું પેટ ભર ું જ ર
હ .ું
શકારની શોધમાં નીકળતી સહણ ચતામાં હતી કે, બ ચાંને એકલાં ૂકવાં કે નહ . તે ું
મા ૃ વ બ ચાંને એકલાં ૂકવાની તેને ના પાડ ું હ ,ું પણ બ ચાં માટે ૂરતા માણમાં દૂધ
મળ રહે તે માટે તેને શકાર કરવો પણ જ ર હ ું. તેણે નણય લીધો. સહણ પોતાનાં
ચારેય બ ચાંને એકલાં ૂક ખોરાકની શોધમાં જગલમાં ગઈ. જગલમાં બ ું ભા યના સહારે
જ ચાલે છે . આજે તમે શકાર છો, તો કાલે તમને કોઈનો શકાર બનવાની ફરજ પણ પડ
શકે તેમ છે . સહણે આસપાસના વ તારમાં શકારની શોધ કર , પણ આજુ બાજુ કોઈ
શકાર ઉપલ ધ ન હતો. શકારની શોધમાં તે આગળ વધી. તેને તેનાં બ ચાંની ચતા હતી.
તેને જેમ બને તેમ જ દ પોતાનાં બ ચાં પાસે પહ ચ ું હ ું. બી તરફ નાનકડા સહબાળ
નાનાં નાનાં ડગલાં ભર ને એક થળે થી બી થળે ફર ર ાં હતાં. બે બ ચાં તેમને યાં
છુ પાવેલાં યાંથી બહાર આ યાં અને બે અંદર જ ર ાં. સહણે યાં બ ચાં છુ પા યાં હતાં
તે ઢોળાવવાળો વ તાર હતો. બ ચાં લપસીને બહાર આવી ગયાં. દુભા યવશ આ બ ચાં
દ પડાની નજરે ચડ ગયાં. દ પડો આ તક ુમાવવા માંગતો ન હતો. તે ભલે બ ચાં હતાં,
પણ શકાર અને શકાર ની આ ૂ રતાભર દુ નયામાં ત પધ માટે કોઈ દયા રાખવામાં
આવતી નથી. એક બ ચાને તેણે માર ના ું અને બીજુ બ ું દ પડો ઉપાડ ગયો. સહણ
ગમે તેમ કર ને એક મરેલા પ ુના બચેલા માંસમાંથી થોડુ ખાઈને પાછ ફર . યાં મા બે
બ ચાં હતાં. સહણે બ ચાં શોધવા ું શ ક ુ. તે થળે બધી તરફ દ પડાની ગંધ આવી રહ
હતી. તેને યાલ આવી ગયો હતો કે ું થ ું હશે. પણ એક નાનકડ આશા સાથે તેણે
પોતાનાં બ ચાં શોધવા ું શ ક .ુ ઘાસમાં તેને પોતા ું એક મરે ું બ ું મ ું. મરેલા બ ચાને
તેણે વહાલ ક .ુ મોઢામાં ચક ને થોડે આગળ જઈ તેને ૂક દ .ું બી ં બ ચાંને
શોધવાનો હવે કોઈ અથ ન હતો. ુ સામાં અને હતાશ થઈને સહણે એક મોટ ગજના
કર . સહણ પોતાનાં બે બ ચાં ું ર ણ કરવામાં ન ફળ ગઈ હતી. તે તરત પોતાનાં બચી
ગયેલાં બે બ ચાં પાસે આવી અને એક પછ એક તેમને નવાં થાને ખસેડ દ ધાં.
રા ભોજન માટેની વનંતી
નવ ત બ ચાંવાળ સહણ હમેશાં ચતામાં રહે છે . તે હમેશાં બે વપર ત પ ર થ તઓમાં
ુંઝાયેલી હોય છે . બ ચાં પાસે રોકાઈને તે ું ર ણ કર ું કે શકાર કરવો? જો સહણ યો ય
ખોરાક નહ ખાય તો તેનાં બ ચાં માટે ૂરતા માણમાં ધાવણ નહ બની શકે. સહણ તેનાં
બે બ ચાં ુમાવી ૂક હતી અને બી ં બે બ ચાંને એકલાં ૂક જવાની તેની હમત ન
હતી. રોજ શકાર કરવા જવા ું તે ટાળતી હતી. તેનાં બ ચાંઓ દવસે દવસે નબળાં પડ
ર ાં હતાં. સહણને પ ર થ તની ભયાનકતા વશે ખબર હતી, પણ તે ક ું કર શકે તેમ ન
હતી.
રાત ું અંધા થ ું ને સહણે ફર એક વખત તક લેવાનો વચાર કય . ન કમાં તેણે
ચીતલ ું એક ટો ં ુ જો .ું ચીતલના ટોળાંથી સમાંતર અંતર રાખીને તેણે તેમનો પીછો કય .
આ એક જોખમ હ ,ું પણ તે તક ુમાવવા માંગતી ન હતી. ચીતલ ું ટો ં ુ તેના શકાર
કરવાની હદથી દૂર હ .ું પણ તેની તી ણ આંખો અને નાક મૌન રહ ને ચીતલનાં ટોળાંનો
પીછો કર ર ા હતા. તેની પાસે ૂબ ઓછો સમય હતો. સહણ ઝડપથી આગળ વધી રહ
હતી. ટો ં ુ યારે આગળ વધ ું યારે સહણ તેમની વ ુ ન ક જતી અને ટો ં ુ યારે
ઊ ું રહે ું યારે સહણ થર થઈ જતી. સતત બે કલાક ુધી ટોળાંનો પીછો કય .
રા નો સમય શકાર ાણીને શકાર કરવાની યો ય તક આપે છે , કારણ કે રા ના
સમયે શકાર ાણીઓ સાર ર તે જોઈ શકે છે . સહણ માટે વડ ું એક મોટુ ઝાડ
આશીવાદ પ નીવ .ું ઝાડની પાછળ સંતાઈને સહણ ટોળાની વ ુ ન ક આવી શક હતી.
હવે ટો ં ુ નશાન પર હ .ું તેણે શકાર પર નશાન રાખી હુ મલો કય અને સફળતા મળ . તે
આજુ બાજુ માં કોઈને પોતાના શકાર વશે ણ થવા દેવા માંગતી ન હતી. આથી ધીમે
રહ ને સહણ ચીતલના શબને ઢસડ ને વડના ઝાડ નીચે લાવી. તે ૂબ ુશ હતી, પણ તેનો
આનંદ લાંબો સમય ટ ો નહ .
ઝરખ એ ગરના જગલ ું એક માંસાહાર ાણી છે . એ આ સમ ય જોઈ ર ું હ .ું
તેને ખબર હતી કે સહણ એકલી છે અને સહણે જે ું ખાવા ું શ ક ુ તે ું ઝરખ તેની પાસે
પહ ચી ગ ું. ઝરખ ઘ ઘાટ કરવામાં પાવરધા હોય છે અને તેમને `કુ દરતના સફાઈ કામદાર'
પણ કહેવામાં આવે છે . સલામત અંતર ળવીને ઝરખે ચીસો પાડવા ું અને ચ ચયાર ઓ
કરવા ું શ ક .ુ તેના અવાજથી બી ં ઝરખ યાં આવી ગયાં અને સહણને ઘેર લીધી.
સહણે ુર કયાં કર ને ઝરખના ટોળાને ભગાડવાનો ય ન કય , પણ તેઓને ખબર હતી કે,
એકલી સહણને કેવી ર તે હેરાન કરવી. ઝરખે ભેગા થઈને અસ ાસ મચા યો અને છે વટે
સહણ કટાળ ને મારણને યાં છોડ ને ચાલી ગઈ. ગરના દયમાં આવા તો ઘણા સંગો
અને વાતાઓ સચવાયેલાં છે . દવસનો વજય રા ે પરાજયમાં પ રવ તત થઈ ય છે .
સહણ યાંથી નીકળ ને પોતાનાં ૂ યાં બ ચાં પાસે ગઈ. સહણ ૂબ થાક ગઈ હતી,
છતાં પણ સંતોષ પામેલી આ માતા એટ ું તો જમી, કે જેનાથી પોતાનાં બ ચાં ું પેટ ભરાવી
શકશે.
સહબાળો ું સ ૂહમાં આગમન
આઠ અઠવા ડયાં થઈ ૂ ાં હતાં, બંને સહબાળો તેમના વનના થમ તબ ાની
ભયાનક પ ર થ તઓમાંથી પસાર થઈ ૂ ાં હતાં. હવે તેમના પ રવારના બી સ યોને
મળવાનો સમય આવી ગયો હતો.
સ ૂહની બી સહણનાં પણ બ ચાં હતાં, હવે તેમાં બી ં બે બ ચાં ઉમેરાયાં.
સ ૂહમાં સમયાંતરે જ મેલાં બ ચાં, સ ૂહની માદાઓને બાળ ઉછે રમાં મદદ પ થાય છે .
બાળકોને થમ ભેટ મળ , તેમના પતા સાથેની થમ ુલાકાત! સહ ઘી ર ો હતો.
બ ચાં તેમની પાસે પહ યાં. સહે ગીને થમ બંને બ ચાંને બધી બાજુ થી ૂં યા,
બ ચાંમાં તેને પોતાની ગંધ આવતી હતી, બ ચાંઓનો વીકાર થયો, સહે એક બ ચાને
વહાલ ક .ુ મોટ કેશવાળ વાળો વશાળ ચહેરો ધરાવતા આ કદાવર સહને જોઈ, બ ચાં
ત ધ થઈ ગયાં. બ ચાંને યારે સમ ું કે, અહ કોઈ ખતરો નથી યારે અચાનક એક
બ ું સહની પીઠ પર ચડ રમવા લા .ું સહે પડ ું ફર , બ ચાને પોતાની પીઠ ઉપરથી
નીચે ગબડાવી દ ું. બી બ ચાને તેના પતાની કેશવાળ માં રસ હતો. તેણે સહની
કેશવાળ મોઢામાં લેવાનો ય ન કય , યારે પેલા બ ચાએ સહની ૂંછડ ખચવા ું શ ક ુ.
બસ હવે બહુ થ .ું સહે એક નાનકડ ગજના કર અને તરત સહણે બંને બ ચાંને પોતાની
પાસે બોલાવી લીધાં. સહણને ખબર હતી કે સહ વ ુ સહન નહ કર શકે. એક પછ એક
બંને બ ચાં બાક ની સહણની પાસે ગયાં. એક સહણે તેમ ું મા ું ચાટ ને વાગત ક ,ુ તો
બી સહણે ુર ક ું કર ને તે ું વાગત ક .ુ હવે પતરાઈઓને મળવાનો સમય હતો.
સ ૂહનાં બાક બ ચાં આ બે મહેમાનોને જોઈ ર ાં હતાં. સ ૂહનાં થોડા મોટા થયેલાં બ ચાં
માટે આ બંને તેમની બાલવાડ ના નવાં રમકડા સમાન હતાં. જ ાસા ૃ થી બી ં બધાં
મોટા સહબાળોએ આ બંને બ ચાંને ગબડાવવા ું અને ધ ા મારવા ું શ ક ુ. નાનકડા
બ ચાંઓ પોતાની માતાને બોલાવવા લા યા. સહણે તરત જ મોટા બ ચાંઓને સાંકે તક
ભાષામાં આ ું ન કરવા સમ વી દ .ું
બંને નાનાં બ ચાં પોતાની માતા પાસે આવી દૂધ પીવા લા યાં. બંને બ ચાંમાંથી એક નર
હ .ું નર જ મથી જ સાહ સક મનો ૃ નો હોય છે . દૂધ પીતાં પીતાં બ ચાંએ જો ,ું કે સહ
ગી ગયો છે અને તરત તે બાળ સહ તરફ દો .ું બાક નાં બ ચાંઓ આ નવા આવેલા
આગં ુકની હમતને જોઈ ર ાં. આ વખતે સહ પણ બ ચાં સાથે રમવા લા યો. બ ું
આગળ ચાલ ું હ ું અને તેના પતા તેને પાછળથી હળવો ધકકો મારતા હતા. પતાના
હળવા ધ ાથી બ ું ૂ ટબૉલના દડાની માફક ુલાંટ ખા ું હ ું. થોડ વાર આવી રમત કયા
બાદ સહ પાછો ૂઈ ગયો. હવે બી સહની પર ા કરવાનો વારો હતો. ભરબપોરે
ઘતા સહને જગાડવો એ જોખમભ ુ હોય છે . સહનો સ ૂહ ઝાડના છાયડા હેઠળ
આરામ કર ર ો હતો. સહબાળે દૂધ પીવાનો ય ન કય . પર ુ સહણ ઘવાના
મ જમાં હતી. જે ું બ ું તેની પાસે આ ું, કે તરત સહણે પડ ું ફેરવી લી ું.
બ ું બી સહણ પાસે ગ .ું સહણે થોડ વાર તેને રમવા દ ું અને પછ તે પણ
પડ ું ફર ગઈ. સહણ ઘણી વખત બ ચાં સાથે રમતી હોય છે . સહ ભા યે જ બ ચાંની
આ રમ તયાળ ૃ ઓને સહન કર શકતો હોય છે . આ સમ ૃ દર યાન બ ું ફર
વખત બી સહ પાસે પહ ચી ગ ું. માતાએ નાનકડ ગજના કર ને બ ચાને પાછુ વાળવા
ય ન કય , પણ બ ચાંએ તેને ગણકાર નહ . બ ચાંને સહની કેશવાળ માં રસ હતો. સહ
ઘી ર ો હતો. બ ું તેની ન ક પહ ું અને સહના પં ના એક ધ ાએ બ ચાને ણ
ુલાંટ ખવડાવી દ ધી. આખરે તેને યો ય બોધપાઠ મ ો ખરો, એમ વચાર સહણે એક
મોટ ગજના કર . બ ચાને લા ું કે તેના પતા ઘતા જ સારા છે . સહે યારે તે ું મોઢુ
ખો ું યારે બ ચાને સમ ું હશે કે તે બહુ સરળતાથી તેના મોઢામાં જઈ શકે તેમ છે .
આથી સહ સાથે રમત કરવાનો વચાર પડતો ૂક , બ ું તેની માતા પાસે પાછુ આવી ગ ું.
રમ તયાળ બ ચાં
બ ચાં હમેશાં નવી જોયેલી વ ુઓ માટે ણવા ૂબ જ ા ુ હોય છે . ણ મ હનાથી બે
વષ ુધીનાં બ ચાં એકબી ં સાથે રમી ર ાં છે . રમતાં રમતાં તેઓ વનના મહ વના
બોધપાઠ પણ શીખી ર ાં છે . એક ભસ સહોના આખા સ ૂહ માટે મોટ ભેટ હોય છે .
સ ૂહના લગભગ દરેક સ યની ૂખ તે સંતોષી શકે છે . આગલી રા ે સ ૂહે એક ભસનો
શકાર કય હતો. બી દવસે સવારે ભસના શર રમાં ચામડ , શગડા અને હાડ પજર
સવાય બીજુ ક ું બ ું ન હ ું. કુ દરતના સફાઈ કામદારો સહના ભોજન ૂ થવાની રાહ
જોતા હોય છે . તેમને ખબર છે કે સહના ખાઈ લીધા બાદ જે વધશે, તે તેઓ ખાઈ શકશે.
ભરપેટ જ યા બાદ એક સાર ઘની જ રયાત હોય છે . આથી સ ૂહ પેલા મારણની
ન ક આરામ કર ર ો હતો. પણ નાનાં સહબાળોને આરામ કરવાની કોઈ જ ઇ છા ન
હતી. તેઓ મા ઘવાનો ઢ ગ કર ર ાં હતાં. બ ચાંઓએ કેટલાક કાગડાઓને ઝાડ ઉપર
અને કેટલાકને ભસનાં હાડ પજર પર બેઠેલાં જોઈને તેમની પર હુ મલો કય . ણે એ ું
કહેવા ન માગતા હોય, કે `જગલનો રા હુ છુ . તાર હમત કેવી ર તે થઈ મારા ભોજનને
અડવાની!' કાગડો ઊડ ગયો, બીજો કાગડો આવીને હાડ પજર પર બેઠો, બી બ ચાએ
હુ મલો કય , ફર કાગડો ઊડ ગયો અને ઝાડ ઉપર જઈને બેઠો. બંને બ ચાં તેમને એવી ર તે
જોવા લા યાં ણે કે તેઓ તી ન ગયાં હોય! ફર પાછા કાગડાઓ હાડ પજર પર
આવીને બેઠા અને તેમનો ખોરાક ખાવા લા યા. `આ અમા અપમાન છે .' કદાચ એ ું
અ ુભવતા એક સહબાળે ફર વખત હુ મલો કય , પણ તે ૂર ું ન હ ું. તેણે ઝાડ પર
ચડવાનો ય ન કય . આપણે બધા ણીએ છ એ કે મોટાભાગે સહ ઝાડ ઉપર ચડતા
નથી. ુ સે ભરાયેલાં સહબાળોએ હાડ પજરની ન ક બેસવા ું ન ક ુ. કાગડાઓને
બ ચાં સાથે રમત કરવામાં મ આવતી હતી. જેવા બ ચાં તેમની ન ક પહ ચતાં, કે તરત
જ કાગડા ઊડ ને હાડ પજરની બી તરફ બેસી જતા'તા, અને બ ચાંઓએ હાડ પજરને
ધ ો મારવાનો ય ન કય , પણ તેઓ ૂબ નાનાં હતાં.
એક બ ું આ દર- બલાડ ની રમત જોઈ ર ું હ ું. તેણે એક શયાળને પણ પોતાના
હ સા માટે રાહ જોતાં જો .ું તેણે શયાળને ભગાડવા ું ન ક .ુ ખભા ચા કર પગ
ટ ાર કર ને હુ મલાની થ તમાં આવીને શયાળે બ ચાં તરફ ચાલવા ું શ ક .ુ શયાળ
ણે ગભરાઈ ગ ું હોય તેવો દેખાવ કર ને આમતેમ આંટા માર ર ું હ ું. શયાળના આવા
વતને સહબાળના વ ાસમાં વધારો કય . બ ચાંને લા ું કે શયાળે સહથી ડર ું જ
જોઈએ! પણ બ ું એ ૂલી ગ ું હ ું કે, અહ કદની મહ વતા વ ુ છે . એક ું બ ું એ
 શયાળ માટે ઉ મ ભોજન છે . બ ું શયાળ તરફ જઈ ર ું હ ું અને શયાળ ણે તેને
ખબર ન હોય તેમ અ ભનય કર ર ું હ ું. પણ બ ચાંની રખેવાળ એવી તેની માતાને
શયાળની હાજર નો આભાસ થઈ ગયો હતો. સહણ ઊભી થઈ થોડા ડગલાં તેની તરફ
ચાલી, યાં તો શયાળ યાંથી ભાગી ગ ું. બ ચાં પાછા આવી તેની માતા આગળ ગેલ કરવા
લા યાં, ણે કહેતાં ન હોય કે, ત જો ું મા, અમે તેને ભગાડ દ ું! સહણે બ ચાંને વહાલ
ક ુ અને ફર પાછ તે ઘી ગઈ.
સા ાજય વ તાર માટેના ઝઘડા
ૂયા ત થવાની તૈયાર હતી. ઘાસના ુ લા મેદાનમાં બંને સહ આરામ કર ર ા હતા.
ન કમાં સહણોનો સ ૂહ પણ સાંજની મ માણી ર ો હતો. કદાચ એકાદ બે કલાક
બાદ શકાર કરવા માટે તૈયાર થવાની જ ર પડે તેમ હતી. નાનાં બ ચાં રમત રમતમાં તેમનાં
માતા પતાની નકલ કર ર ાં હતાં. તેમની આ રમતો ભ વ યમાં ઘણી મદદ પ સા બત
થવાની હતી. આ બંને સહ છે લાં બે વષથી સફળતા ૂવક આ વ તાર ઉપર શાસન કર
ર ા હતા. કોઈ ાણીએ હજુ ુધી આ શ તશાળ શકાર ઓ સાથે બાથ ભીડવાનો
ય ન કય ન હતો. એ શાંત વાતાવરણવાળ સાંજમાં અચાનક બધા ગી ગયા અને
હવામાં કઈક ૂંઘવા લા યા. હવામાંથી આવતી ગંધની દશા દશાવતી હતી કે, કઈક સા
નથી થઈ ર .ું રમત કરતાં બ ચાં રમત કરતાં બંધ થઈ ગયાં અને ભાગીને પોતાની માતા
પાસે જઈને બેસી ગયાં. નર અને માદાઓએ અ ુભ ું કે દૂરથી કોઈક તેમની ન ક આવી
ર ું છે . ઉનાળાનો તે સમય હતો અને ૂયની ગરમીએ ધરતી પરની ગીચ લીલોતર ને આછ
કર નાખી હતી.
એ ઘા સયા દેશના ૂણેથી ણ ુવાન અને તંદરુ ત રખડતા સહ તેમની તરફ આવી
ર ા હતા. સહે ઊભા થઈ સાવચેતી ૂવક જોવા ું શ ક ુ. રખડતા સહની ૂ તએ
સહણને જોઈ. જો તેઓ સફળ થશે તો સ ૂહનાં નાનાં બ ચાંઓને ચો સ તે માર નાખશે
અને બી ુવા સહ અને માદાને સ ૂહમાંથી કાઢ ૂકશે. આ બંને ુ ય સહ શરણાગ ત
વીકારવા તૈયાર ન હતા. સહણ કઈ ન કરે તે પહેલાં બંને સહ દોડ ને પેલા ણ સહને
રોકવા ગયા. ણેય સહ સામેથી આવતા બંને સહને જોઈ ર ા હતા. પર ુ આ ણેય
સહે બંને સ ાધીશોને પછાડવાનો ણે કૃ ત ન ય કય હતો. બેની સામે ણ લડવૈયા!
થોડ ણોમાં ભયંકર લડાઈ શ થઈ. લડાઈ સમયે સહ ઘણા આ મક હોય છે . ાથ મક
ક ાએ તેઓ ગજના કર ને અને શ ુની આગળપાછળ ગોળ ફર ને તેને ભગાડવાનો ય ન
કરે છે . પણ આ પ ત અહ યા કામ લાગી નહ . આ લડાઈ તેમના માટે લો હયાળ અને
 ાણઘાતક હતી. વતમાન સ ાટો નબળા સા બત થયા. થોડા સમય માટે જગલમાં ણે
ભયાનકતાનો પવન ૂ કાઈ ગયો હતો. પર ુ ુ ના અંતે શાસકો પોતાના સા ા યને
બચાવવામાં સફળ ર ા હતા. તેમણે ફર એક વખત પોતાનાં નાનકડા બ ચાંઓનો વ
બચાવી લીધો હતો. રખડતા આવેલા પેલા ણેય સહ અંધારામાં અ ય થઈ ગયા. આ
વખતે તેમણે શ ુઓને ભગાડ દ ધા પણ અહ બી ઘણા બધા રખડતા સહ છે .
આ રખડતા સહ તેમને પડકાર શકે તેમ છે . આ ભ ય ાણીની શ તને કોઈ પડકાર
શક ું નથી. સહ દેખીતી ર તે ક ું કરતો નથી, પણ યારે જ ર પડે યારે એ પોતાની
આંત રક શ ત બતાવે છે . ણ સહ ુ માં હાર ગયા, કારણ કે આ બે પીઢ સહ પાસે
અ ુભવ ું છૂ ું હ થયાર હ ું. રખડતા સહ સામા ય ર તે એકથી બી વ તારમાં ફયા
કરતા હોય છે અને ભા યે જ આવા સંઘષનો ભોગ બનતા હોય છે . એક સહનો, સ ૂહ
અને વ તાર પર, આ ધપ યનો સમય બેથી ણ વષ હોય છે . તો આવી પ ર થ તમાં
રખડતા સહ વારવાર સ ૂહ પર આ ધપ ય મેળવવાનો ય ન કયા કરતા હોય છે . બંને
સહે મોટેથી ગજના કર અને પાછળથી સ ૂહના બી સ યો પણ તેમની ગજનાઓમાં
સાથ ુરાવા લા યા.
મર ું વગ કરણ
દવસો પસાર થઈ ર ા હતા સોળ સ યોવાળો સ ૂહ પણ સાથે સાથે વકસી ર ો હતો.
મોટા બ ચાં હવે દોઢ વષની વયના થઈ ૂ ાં હતાં. તેમની કેશવાળ દેખાવા લાગી હતી
અને તેમની રમ તયાળ ૃ ઓ સાહસમાં પ રવ તત થઈ ગઈ હતી. ઘણી વખત તેઓ
નાનકડા બ ચાંને નશાન બનાવી ર ા હતા અને આ રમતમાં બ ચાં ઘણી વખત જોખમમાં
ુકાઈ જતાં. માતાઓ મોટા થઈ રહેલાં પાઠડાઓ ું યાન રાખતી અને તેમને આ ું તોફાન
કરતાં રોકતી.
 સહ જ મથી લઈને તેમના સમ વનકાળ દર યાન વ વધ તબ ાઓમાંથી પસાર
થાય છે . સામા ય ર તે સહ ું વન ચાર તબ ામાં વહચાયે ું છે . તેઓના વનની
શ આત નાનકડા બ ચાં તર કે થાય છે . નવ ત બ ચાંને બે મ હના ુધી છુ પાવીને
રાખવામાં આવે છે . બ ચાં મોટા થાય યાં ુધી તેમના શર ર ઉપર, ખાસ કર ને માથાના
ભાગે અને પગના ભાગે, ટપકા જોવા મળે છે . તેઓની આંખોનો રગ પણ બદલાય છે . જ મ
સમયે ૂંછડ ઘણી આછ દેખાય છે . સાતેક મ હના બાદ ૂંછડ ના વાળ ઘ થતાં તે
યવ થત દેખાવા લાગે છે . નર અને માદાને બાળઅવ થામાં તેના જનનાંગોના ફરકથી
સમ શકાય છે . નર બ ચાં નાનપણથી જ વ ુ જોહુ કમી કરનારા હોય છે . જ મ પછ ના
થમ ણ મ હના બ ચાં માતા ું દૂધ પીને જ મોટા થાય છે . ણ મ હના પછ બ ચાં ધીમે
ધીમે માંસ ખાવાની શ આત કરે છે . એક વષની મરે બ ચાં ું કદ વધી ય છે અને પંદર
મ હનાના બ ચાં દ પડા જેટલા મોટા દેખાવા લાગે છે . તેમના શર રમાં મહ વનો બદલાવ
તેમના દાતમાં આવે છે .
બારથી પંદર મ હનાની વ ચે તેમના નાના રા સી દાત કાયમી રા સી દાતમાં પ રવ તત
થઈ ય છે . સહ યારે બે વષનો હોય યારે તેમનામાં ઝડપથી પ રવતન આવે છે . તેમના
ખભા પહોળા થાય છે . તેમ ું કપાળ મોટુ થાય છે . કેશવાળ આ ું મા ું નથી ઢાકતી પણ
ગળા અને છાતીના ભાગ ુધી આછ આછ કેશવાળ દેખાવાની શ આત થઈ ય છે .
બેથી ચાર વષનાં સહ અથવા સહણ પાઠડા કે પાઠડ કહેવાય છે . તે ન તો બાળક છે , ન તો
ુ ત છે . તેમના શર રમાં મહ વના ફેરફારો આ મરથી થતા હોય છે . ણ વષની મરથી
ુવા સહણ ુ ત સહણ બની ય છે . ુવા અને ુ તવયની માદા સહણ લગભગ
સરખાં લાગે છે . મા પેટ અને છાતીના ભાગનો તફાવત તેમને ુવાથી જુ દા પાડે છે . ચાર
વષની મરે સહની દાઢ કેશવાળ માં પ રવ તત થવાની સાથે સહ ભાવશાળ ુ ત સહ
બની ય છે . જોકે બધા સહની કેશવાળ એક સરખી હોતી નથી. તેના રગ, કદ અને
માણમાં હમેશાં તફાવત જોવા મળે છે . નર અને માદા, ણ વષ કે તેથી વ ુ મરના
થવાની સાથે શકારની ૃ તઓમાં ભાગ લેતા થાય છે . તેઓ હ કુ શળ શકાર ભલે ન
બ યા હોય, પણ તેઓ શકારમાં મદદ પ જ ર થતાં હોય છે . ુવા સહ માટે આ સૌથી
અઘરો સમય હોય છે . ુવા સહને સ ૂહમાંથી હાક કાઢવામાં આવે છે .
યારે સહણ એ સ ૂહમાં રહ શકે છે . ઘણા ઓછા ક સાઓમાં સહણ પોતાના
સ ૂહને છોડ ને ગઈ હોય તે ું જોવા મ ું છે . ચાર વષની મર પસાર કર , ુવા સહ
પોતાના મરણ ુધી ુ ત સહ કહેવાય છે . તેઓનો વકાસ છ વષની મર ુધી થયા કરે
છે . એ પછ તેમના શર રની લંબાઈ નથી વધતી, પણ પહોળાઈ વધે છે અને તેમ ું વજન
વધે છે . વાળના ુ છા ગળા, છાતી અને ખભા ુધી વ તરે છે . વાળના ુ છાનો રગ
સહેજ પીળાશ પડતો હોય છે અને યારે સહ ુ ત બને છે યારે તેનો રગ કાળો થતો
ય છે . ુ ત સહ ું ુ ય કામ સાથી અથવા સ ૂહ શોધવા ું હોય છે . કારણ કે તેની પાસે
જનન કરવા અને પોતાનો વંશ આગળ વધારવા ૂબ ઓછો સમય હોય છે .
બેદરકાર માતા
નાનાં બ ચાં ઘણી વખત તેમના મોટા ભાઈઓ સાથે રમતાં રમતાં ઘવાતાં હોય છે . બ ચાં
જેમ જેમ મોટા થતાં ય છે , તેમ તેમ ન ુંન ું ણવાની તેમની જ ાસા વધતી ય છે .
નાનાં બ ચાં મોટા બ ચાંઓ માટે રમકડા સમાન હોય છે . પણ પોતાની માતા ારા જ
બ ચાંને ઈ પહ ચાડવામાં આવે કે માર નાંખવામાં આવે તો? ણ મ હનાનાં બ ચાં તેની
માતા કરતાં ૧૦ ગણાં નાનાં હોય છે . ઘણી વખત સહણનાં બેદરકાર ૂણ વતનનાં કારણે
બ ચાં ું ૃ ુ પણ થ ું હોય છે . સ ૂહમાં રહેતી સહણ વારાફરતી બ ચાંને જ મ આપે છે .
બ ચાંના અ ુક અંતરે જ મ થવાથી સહ પ રવારની સહણ એકબી ંનાં બ ચાંના
ઉછે રમાં મદદ પ થાય છે . પણ ઘણી વખત સહણની વ ુ સં યા અને મોટુ કુ ટુબ નાનકડા
બ ચાંઓ માટે ખતરા પ બની શકે છે . આ પ રવારમાં સાત બ ચાંનો ઉછે ર થઈ ર ો છે .
આ દયા ુ માતાઓ ભોજનના સમયે નવર બની ય છે . યારે આખો સ ૂહ શકાર
કરે છે , યારે તેના ભાગ માટે લડાઈ થતી હોય છે . આ ઘ ઘાટમાં ઘણી વખત આક મક ર તે
માતા પોતાનાં જ બ ચાંને માર નાખે છે .
યાકુ ળ શકાર
ઉનાળાની બપોર એ રમવા માટેનો યો ય સમય નથી, પણ બ ચાં માટે ગમે તે સમય રમતનો
સમય છે . સહ દવસનો સમય મોટાભાગે ઠડકવાળ જ યાએ આરામ કર ને વતાવે છે .
પણ બાળકો માટે આજુ બાજુ ની પ ર થ તની મા હતી મેળવવી એ જ તેમની
જ ાસા ૃ નો એક સરસ વચાર છે . યારે અચાનક તેમની સામે કોઈ વ ચ ાણી
આવી ય છે , યારે તેના વશે બ ું ણવાનો બનતો ય ન પણ આ બ ચાં કરતાં હોય
છે .
ઉનાળા દર યાન સ ૂહના સ યો છૂ ટાછવાયા આરામ કરવા ું પસંદ કરતા હોય છે ,
કારણ કે એક ૃ ના છાયડા હેઠળ આટલા બધાં સ યો આરામ ન કર શકે. એક સહણ
તેના બે બ ચાં સાથે ૃ ના છાયડામાં આરામ કર રહ હતી. એક બાળ સહ તેની માતાની
ૂંછડ સાથે રમત કર ર ું હ .ું તેને જરા પણ ઘ આવતી ન હતી. અચાનક એક
ક ડ ખાઉ તેમની સામેથી પસાર થ .ું બ ચાને ૂંછડ રમવામાંથી રસ ઊડ ગયો અને તેની
આંખો આ વ ચ ાણી ઉપર થર થઈ ગઈ. ક ડ ખાઉને આવા બનાવોની ણ હોય છે
તેથી તે તરત રોકાઈ ગ ું. બ ું યારે તેની પાસે પહ ું યારે તે ૂંચ ં ુ વળ ને દડા જે ું
થઈ ગ .ું
બ ચાંને ક ડ ખાઉની આ છુ પાવાની ર ત વશે ખબર ન હતી. બીજુ બ ું પોતાના ભાઈ
સાથે જોડા ું. બંને બ ચાંએ આ ક ડ ખાઉને દડાની માફક ગગડાવવા ું શ ક .ુ તેને
બચકાભર ૂંચ ં ુ ખોલવાનો પણ ય ન કય , પણ ક ડ ખાઉનો જ મ જ આ પ તથી
પોતા ું ર ણ કરવા માટે થયો છે . બંને બ ચાં ૂબ ય ન કર ર ાં હતાં. પણ જેવો તે
હુ મલો કરતા કે તરત જ ક ડ ખાઉ પોતાની પકડ વ ુ ને વ ુ મજ ૂત કર ું. સહણ દૂરથી
બેઠા બેઠા પોતાનાં બ ચાંનાં આ નવતર યોગો નહાળ રહ હતી. થોડ ણો બાદ સહણ
ઊભી થઈને બ ચાં સાથે જોડાઈ અને ણે એમ ન કહેતી હોય કે `જુ ઓ બાળકો, આ
ર તે તે ું કવચ ખોલી શકાય!' સહણે તેના સખત ભ ગડા ઉપર બચકા ભરવા ું શ ક ુ.
સહણે પોતાનાં જડબાં અને પં ની મદદથી ક ડ ખાઉને બે અલગ દશામાં ખચવાનો
ય ન કય પણ હ તેને સફળતા મળ રહ ન હતી. ક ડ ખાઉને લા ું કે તેના ધાયા કરતાં
વ ુ સમય ુધી આ નાટક લંબા ું. સહણ તેને છોડ ને ય તેની ક ડ ખાઉ રાહ જો ું હ ું.
આખરે માતાને લા ું કે અહ વ ુ ય નો કરવા યથ છે . આથી તેણે ક ડ ખાઉને છોડ
દ ું. બ ચાંઓને હજુ સફળતા મળવાની આશા હતી, પણ પોતાની માતાની પાછળ બ ચાં
પણ છાયડામાં જઈને બેસી ગયાં. બધાંના જતા ર ા બાદ ક ડ ખાઉ પાછુ પોતાની સામા ય
પ ર થ તમાં આવી, ણે આભાર યકત કર ું હોય તેમ યાંથી ચા ું ગ ું અને સહણે
તેનાં બ ચાંને ક ,ું “બાળકો, કાઈ વાંધો નહ . આ ા જ ખાટ હતી!”
સા ાજયના વ તારનો ફેલાવો
સ ૂહના બંને સહ ૂબ વશાળ વ તાર ઉપર શાસન કર ર ા હતા, પણ હ તેઓ
સં ુ ન હતા. એક સાથે આટલી બધી સહણ અને બ ચાં હોવાથી તેમને હજુ મોટા
વ તારની જ રયાત લાગતી હતી. તેમને ખબર હતી કે વ ુ વ તાર પર આ ધપ ય
મેળવવાની શ ત તેઓ ધરાવતાં હતાં. હ તેઓ તેમના વનના ુવણકાળમાં હતા.
તેઓ કોઈપણ ુ કરવા તૈયાર હતા. તેઓ કુ શળ શકાર હતા. જેમણે લો હયાળ
લડાઈઓ દર યાન ઘ ં શીખવાનો ય ન કય હતો.
ગરના જગલમાં રોજ રા ે અ ુક વાતાનો આરભ તો કોઈક વાતાનો અંત આવે છે .
સાવજની આ ધરતીનાં બે પાસાં છે , એક શાસન કરતો રા અને બીજો શાસક બની રહેલો
રા . દરેક સહ પોતાના આ વશાળ વ તારમાંથી સંભળાતી દરેક ગજના ૂબ યાન ૂવક
સાંભળે છે . જેનાથી તે ભાવશાળ અને શ તશાળ સહની તાકાતનો અંદાજ કાઢ શકે.
આજે અંધકારમાં એક નવા ભ વ યની રચના થવાની હતી. બંને સહે પોતાના
વ તારનો સાર કરવાનો, તેને વધારવાનો નણય કય હતો. બંને સહે એકબી ની
ગજનાની તાકાત ણી અને તેઓ પોતાની શ ત ું દશન કરવા નીક ા. અંધકારભયા
જગલમાં બંને સહની ગજનાઓ ભયંકર ર તે ું રહ હતી.
આવી રહેલા સંકટને ણતા અ ય એક શાસક સહને લા ું કે આ વણથં યો વાહ
તેની તરફ જ પડકાર કરવા આવી ર ો છે . આ શા સત સહની સહણો ગભરાઈ રહ હતી.
જો સહ લડાઈમાં હાર જશે તો તે ું ૃ ુ ન ત છે . સ ાટાની એક લહેર પથરાઈ, બંને
તરફથી કોઈ ગજના થઈ રહ ન હતી અને અચાનક શા સત સહ ઉપર હુ મલો થયો. શાસક
સહે પોતાના સા ા યને બચાવવા ઘણા ય ન કયા પણ ૂસણખોરોએ તેને યાંથી ધકેલી
દ ધો. શાસક સહને હરા યા બાદ બંને સહ નવા વ તારના પણ શાસક બની ગયા. વધારે
બ ચાંઓના પતા અને બી ઘણી સહણના જોડ દાર!
દાદ માની શેર માં
સહ એક સં ુ ત પ રવારમાં રહે છે , પણ જો આ સં ુ ત પ રવાર ૂંઝવણભય
પ રવાર બની ય તો? સ ૂહની સૌથી મોટ સહણે ણ બ ચાંને જ મ આ યો અને તે
બ ચાંને સ ૂહ પાસે લઈ ગઈ. સહણ તેના વનનાં દસમા વષ ુધી બ ચાંને જ મ આપી
શકે છે . સ ૂહમાં જો કોઈ શ તશાળ સહ હોય તો પછ માતા બનવાની તક શા માટે ન
લેવી જોઈએ? સ ૂહ મોટો ને મોટો થતો જતો હતો. એક તરફ સહ પોતા ું સા ા ય
વ તાર વધાય જતા હતા અને સ ૂહના મોટા બ ચાંઓને સહબાળ વ પે નવાં રમકડા
મ ે જતાં હતાં. સ ૂહની મોટ સહણે યારે બ ચાંને જ મ આ યો, યારે તેની દ કર
પણ એક વષના સહબાળની માતા બની ૂક હતી.
આ કેટ ું વ ચ લાગે કે હુ એક વષનો હો અને માર દાદ નાં બાળકો છ મ હનાનાં
હોય! મ ુ યોમાં આવી પ ર થ ત ભા યે જ જોવા મળે છે , પણ સહ પ રવારમાં આ કઈ
ન ું નથી. દ કર નાં બે મોટા બ ચાં હતાં અને માતાનાં ણ નાનાં બ ચાં હતાં. એક સમયે
મોટ સહણ તેની દ કર નાં બ ચાંની પણ સંભાળ લઈ રહ હતી. હવે દ કર નો વારો હતો.
આ ઘણી ર ૂ પ ર થ ત હતી. છ વષની ુ ત સહણ છ મ હનાના પોતાનાં ભાઈ-બહેનો
સાથે રમી રહ છે .
બલાડ કુ ળનાં બી ં ાણીઓ કરતાં સહ પ રવારમાં એકબી માટે ેમ અને હૂ ફ
વ ુ જોવા મળે છે . દાદ મા, મા, પતરાઈઓ, માસીઓ બધાં સાથે ભેગાં મળ ને આનંદ
કરતા હોય છે . એક મોટુ સહબાળ આગલી રા ે શકાર કરેલાં ચીતલ ું માંસ ખાવામાં
ય ત હ .ું હાડ પજરમાં કઈ ખાસ બ ું ન હ ું, પણ બ ું મ કર ર ું હ ું. ખાઈ લીધા
બાદ તેણે તેની સાથે રમત કરવા ું શ ક .ુ દાદ માને હ તેમાંથી થોડુ ખા ું હ .ું દાદ મા
હાડ પજરની ન ક આ યાં, તેણે ખાવાનો ય ન કય , પણ સહબાળ તેને ખાવા નહો ું
દે ું. પધા શ થઈ. બે તાકાતવાન જડબાં વ ચે દાદ મા અને બ ું પેલાં હાડ પજરને પોત
પોતાની તરફ ખચી ર ાં હતાં. બ ું ભલે એક વષ ું હ ું પણ તે પોતાનાં દાદ માને બરાબર
ટકકર આપી ર ું હ ું. આખરે સહણને ુ સો આ યો. તેણે બ ચા ઉપર હુ મલો કય , તેને
મારવા માટે નહ , પણ ડરાવવા માટે અને બ ચાએ હાડ પજર છોડ દ .ું એટલામાં
દાદ મા ું પોતા ું ના ું બ ું દોડ ું યાં આવી ખાવા લા ું. કોઈપણ સંકોચ વગર સહણે
તેને ખાવા દ .ું જોકે વા ત વકતા એ હતી કે, તેણે બ ચાની તરફથી ખાવાની શ આત કર
હોત તો બ ું ચો સ હુ મલો કરત. ના ું બ ું ખાતાં ખાતાં પોતાના પતરાઈ ભાઈને જોઈ
ર ું હ .ું આ મોટા બ ચા માટે હા યા પદ પ ર થ ત હતી, જે સહણનો જમણવાર ૂરો
થવાની રાહ જોઈ ર ું હ .ું બ ચાએ મોટા સહબાળ સામે જો ું. ણે કહેવા માંગ ું ન
હોય કે, ભાઈ મને મ ું પણ તને નહ . સહણે તેની દ કર , ણ નાનાં અને બે મોટા
બ ચાંઓ સાથે ભોજન આરોગી આજનો દવસ આનંદથી પસાર કય .
મારા પતા : મારા ર ક
નાનાં બ ચાંઓની જ ાસા હમેશાં તેમને અ ુર ત પ ર થ તઓ તરફ લઈ ય છે . એક
વષની મરની આસપાસનાં બ ચાં પોતાનાં માતા- પતાની નકલ કરતાં થઈ ય છે અને
કોઈપણ ાણીને પકડ ને પાડ દેવાની ઇ છા ધરાવતાં હોય છે . બે પાઠડા જેઓની ઉમર બે
વષની આસપાસ હશે, તેઓ એકબી ંને પકડવાની રમત રમી ર ાં હતાં, યારે તેમને એક
નાનકડુ ચીતલ દેખા .ું
તેમને લા ું કે આ તેમનો ખોરાક છે . તેમણે સંતાઈને તેનો શકાર કરવો જોઈએ, પણ
અ ુભવના અભાવના કારણે રમત રમતમાં એક બ ચાએ ચીતલને સીધા જઈને પકડવાનો
ય ન કય . મા ચ ાઓ જ ભાગતા ચીતલને પકડ શકે છે . સહ ચીતલ જેટ ું ઝડપી
દોડ શકતા નથી. થોડ જ વારમાં ચીતલ ભાગી ગ ું, પણ બ ચાએ અણધાર ુસીબતને
આમં ણ આપી દ ું.
ૂલમાં સહબાળ અ ય સ ૂહના વ તારમાં વેશી ગ ું હ ું. બે રખડતા સહે તેને
આંખના પલકારામાં ઘેર લી ું. બ ચાને તેની ૂલ સમ ઈ. તેણે શરણાગ ત વીકારવાનો
ય ન કય , પણ શ ુ તો શ ુ કહેવાય. આમાં કોઈ બાંધછોડ કરવામાં આવતી નથી. બંને
સહે બ ચા પર હુ મલો કર તેને કરડવા ું શ ક .ુ બ ું ૂબ ગભરાઈ ગ ું હ ું. તેણે ડર ને
ુર કયાં કરવા ું શ ક ,ુ પણ બ ું નસીબદાર હ ું. તેના દયામણા અવાજો તેના સ ૂહ
ુધી પહ ચી ગયા હતા અને આળ ુ સહ વીર યો ો બની ગયો અને થોડ ક ણોમાં સહ
પોતાના દ કરા ુધી પહ ચી ગયો અને પેલા બે ભાગેડુ સહ ઉપર હુ મલો કય . આ
શ તશાળ રા સામે ભાગેડુઓ ટક શ ા નહ અને તેઓ થળ ઉપરથી ચા યા ગયા.
બ ું ગભરાયે ું હ .ું બ ચાના પતા તેની ન ક આ યા. થોડો સમય ગજના કર પછ
ચા યા ગયા. આજે બ ું તેના વનનો નવો બોધપાઠ શી ું.
સહ ઘણા ઉ મ જના હોય છે અને મોટાભાગે તેઓ એકલા રહેવા ું પસંદ કરે છે .
તેમના બ ચાં સાથે તેમ ું ઘ ં અલગ કાર ું જોડાણ હોય છે . સહ યારે આરામ કરતો
હોય કે જમતો હોય, તે સમયે કોઈને પણ તે પોતાની ન ક નથી આવવા દેતો પણ નાના
બ ચાને ગમે યારે તેની પાસે આવવાની છૂ ટ હોય છે . સહ પોતાનાં બ ચાં અને સ ૂહ ું
ર ણ કરે છે .
પાણીના કુ ડ આગળ શકાર
એકલી સહણ સારો શકાર કર શકે, પણ સહણ ું ટો ં ુ ઘણો સારો શકાર કર શકે. મે
મ હનાનો સમય હતો અને ગરમી અનહદ વરસી રહ હતી. હરતાંફરતાં દરેક ાણી ૃ ની
છાયા હેઠળ જોવા મળતાં. જગલના કુ દરતી પાણીના ોતો ુકાઈ ગયા હતા. અ ુક કૃ મ
પાણીના કુ ડ હ ભરેલા હતા.
ૂયએ પ મ દશા તરફ જવા ું શ ક ,ુ પણ હ ઉકળાટ શમવાને અ ુક કલાકો
બાક હતા. એક સ ૂહ ૃ નીચે આરામ કર ર ો હતો. સહ દવસના ર૦ કલાક આરામ
કર શકે છે , પણ બ ચાંને જરા પણ આરામ નથી હોતો. આખો સ ૂહ પોતાના વ તારમાં
શકારની શોધમાં ફર ર ો હતો. ઉનાળામાં શકાર કરવો કપરો હોય છે , પણ સહણને
ખબર હતી કે ાં અને કેવી ર તે શકાર કર શકાય.
ઉનાળાની ઋ ુમાં ચરતાં પ ુઓ હમેશાં પાણી પીવા, પાણીના કુ ડ આગળ આવે છે .
સહણને આ ખબર હતી. તેમના મગજમાં યોજના ઘડાઈ ૂક હતી. સાંજ પડતાં પહેલાં
ચાર સહણ પાણીના કુ ડ આગળ પહ ચી ગઈ અને છૂ ટ છવાઈ ગોઠવાઈ ગઈ. તેમને ખબર
હતી કે ઘણા લાંબા સમય ુધી તેમણે શકારની રાહ જોવી પડશે, પણ શકાર
કૌશ યોમાં ું એક કૌશ ય છે , ધીરજ રાખવી.
લાંબો સમય રાહ જોયા બાદ તેમને ચીતલના એક ટોળાની ભેટ મળ , તેમને ખબર હતી
કે હુ મલો ારે કરવો અને તે માટે માટે તેઓ છુ પાઈને યો ય સમયની રાહ જોઈ ર ા હતા.
બી તરફ ચીતલના ઝુંડમાં પણ અ ુક અ ુભવી વડ લો હાજર હતા. પાણીના કુ ડ પાસેનાં
જોખમોની તેમને બરાબર ણ હતી. તેઓ એક સાથે પાણી નહોતા પી ર ા. અ ુક સચેત
થઈને ઊભા રહેતા અને બી પાણી પીતા. તેઓ મોટ સં યામાં હતા, પણ ઉનાળામાં વ ુ
તરસ લાગવાથી ગમે તે જોખમે તેઓ પાણી પીવા તૈયાર હતા. ચારેય સહણ સાવધાન
બનીને સંતાયેલી હતી. તેમને ખબર હતી કે, મોડાવહેલાં ટો ં ુ ન ત બનશે અને યારે
હુ મલો કર ું તેવી તેમની યોજના હતી. આવા સમયે વષ નો અ ુભવ કામ લાગે છે .
એક નર ચીતલ જે કદાચ ટોળાંનો આગેવાન હતો. તે પાણી પીવાના સમયે ૂબ ન ત
હતો. તેને જરા વ ુ વ ાસ હતો. તેને ખબર ન હતી કે ચારે તરફથી તેની ઘેરાબંધી કરવામાં
આવી છે . તેણે પાણી પીવા જે ું મા ું નમા ું કે તરત જ ન કમાં જ સંતાયેલી સહણે
તેના ઉપર હુ મલો કય . ટોળાએ ભાગવા ું શ ક ુ. નર ચીતલ બી સહણ તરફ ભા ,ું
યારે ભાગતાં ભાગતાં સહણની ન ક પહ ું યારે સહણે તેને પકડ ને જમીન ઉપર
પછાડ દ ું. ચીતલની ચીસોએ સ ૂહના બી સ યોને `જમવા ું તૈયાર' હોવાનો સંદેશો
પહ ચા ો.
સહ ુ તબાજ શકાર છે . સહને તેના શકારની માન સકતાનો યાલ હોય છે .
સહના સ ૂહના સ યો ભેગા મળ ને શકાર કરે છે . શકાર કરવાની તેમની યોજના દવસ
અને સમય ઉપર આધા રત હોય છે . આહાર ૃંખલાના ટોચના ાણી સહના શ ુઓ નથી
હોતા. ઉનાળા દર યાન સહ પાણીના કુ ડ અને જગલમાં આવેલાં કુ દરતી પાણીના ોત
ઉપર કબજો જમાવી દે છે . જ ર હોય યારે પાણી પીવા આવતાં ાણીઓનો સંતાઈને
શકાર કરે છે , પણ જો ૂખ ન હોય તો તેઓ પાણીના કુ ડ ન ક ઠડકમાં આરામ કરતા
હોય છે . સ ૂહમાં શકાર કરવાની પ ત થોડ કપર અને મા ય કરેલી છે . સ ૂહના ુવા
સ યો ટોળાંને અ ુભવી સ યો ુધી દોર ય છે . ઘણી વખત પાણીના કુ ડ પાસે એક કે
તેથી વ ુ સહ છુ પાઈને બેઠા હોય છે . કોઈપણ ર તે શકાર તો હમેશાં યોજનાબ ર તે જ
કરવામાં આવે છે .
અકરા ત ું ભોજન
ચીતલનો અવાજ સાંભળ ને બંને સહ ધાયા ુજબની જ યા ઉપર પહ યા. સ ૂહના
મા લક હોવાથી તેમને થમ ખાવાનો અ ધકાર ા ત છે . સ ૂહની બધી સહણ અને પાઠડા
તરત જ ૬૦ કલોના માંસના આ ઢગલા પાસેથી દૂર થઈ ગયાં.
એક સહે શબને ુ લા આકાશ નીચેથી ઢસડ ને થોડા છાયડાવાળ જ યાએ લાવી
દ ુ. સહે ખાવા ું શ ક .ુ ભરપેટ જમી લીધા બાદ તેનામાં, ઊઠ ને ચાલીને થોડા આગળ
જવાની શ ત પણ ન હતી. બી વનરાજની પણ આ જ દશા હતી. યારે સહ ઊભો
થઈને જઈ ર ો હતો યારે સહણનો સ ૂહ અને બ ચાં તેને જોઈ ર ાં, ૧ર૦ કલોનો સહ
૧૪૦ કલોનો આળ ુ જનાવર બની ગયો હતો. તે ું પેટ એક સગભા સહણ જે ું લાગ ું
હ .ું `અરે, પ પા તમે તો અમારા માટે ક ું જ બાક નથી રા ું.' એક સહબાળ શબ પાસે
જઈ પેટના ભાગનાં હાડકા ખચી ર ું હ ું. એક પાઠડાના હમત ૂણ ય ન બાદ સ ૂહના
બી સ યોએ ખાવાની શ આત કર . `વાંધો નહ , તમે મોજ કરો.' સહે ૂ યા સ ૂહ
તરફ નજર કર ને મેદાનમાં લંબાવી દ .ું
અ ુક કલાકો બાદ પે ું મર ગયે ું ચીતલ હાડકા અને ચામડામાં પ રવ તત થઈ ૂક ું
હ .ું એક સહે મેદાનમાં આળોટવા ું શ ક ુ. તે વારવાર પડ ું ફેર યાં કરતો હતો, ઘડ કમાં
જમણી બાજુ , ઘડ કમાં ડાબી બાજુ , તેની આ ર ૂ યાઓ ભલે મ ક લાગતી હોય,
પણ વનરાજ ખરેખર તકલીફ અ ુભવી ર ા હતા.
 મ ુ ય અને ાણીઓમાં ભલે તફાવત હોય, પણ અ ુક યાઓ લગભગ સરખી જ
હોય છે . માણસ યારે જ રયાત કરતાં વધારે જમી લે છે , યારે તેને એ સ ડટ , અપચો કે
વા ુની સમ યા થાય છે . આવા ો માંસ ખાનારને પણ થતા હોય છે . સહ પણ તેમાંથી
બાકાત નથી. તેમનો મોટાભાગનો શકાર લાલ માંસનો હોય છે . લાલ માંસ ું પાચન થતાં
ઘણો સમય લાગે છે . તે પેટમાં રહે છે અને ઘણી વખત તેના લીધે અપચો અથવા વા ુની
તકલીફ થાય છે . આ વનરાજે જ ર અને મતા કરતાં વ ુ માંસ આરોગી લી ું હ ું. તેના
કારણે તેને અપચાની તકલીફ થઈ રહ હતી.
એક બ ું ઊ ું થ ું અને સહની આ હરકતો જોવા લા .ું આકુ ળ યાકુ ળ થતો સહ
અહ તહ આંટા મારવા લા યો. એક સમયે તે ૃ ના થડ પર નહોર મારતો અને બી ણ
તેના પેટને ઘસતો સહ ૂબ બેચેની અ ુભવી ર ો હતો. તેને ખબર નહોતી પડતી કે ું
કર ું. અચાનક તેણે ગજના કર અને તે ું પેટ હળ ું થ ું. અચાનક થયેલી ગજનાથી
સ ૂહના સ યો ૂંઝાયા અને પછ ખ ઈ ગયા. તેના આ વતનથી બાજુ માં ૂતેલી સહણ
યાંથી ઊભી થઈને દૂર ચાલી ગઈ અને વનરાજને પેટમાં થોડ રાહત થઈ.
આનંદની ણ
મા લક પણાની ભાવના અથવા કોઈ બાબત ઉપર પોતા ું જ નયં ણ રહે ું જોઈએ તેવી
ભાવના ઘણી ખતરનાક હોય છે . આ મા માણસો ૂર ું મયા દત નથી. ાણીઓ પણ ઘણા
`પઝે સવ' હોય છે . સ ૂહનો ુ ય સહ હમેશાં તેની માદાઓ માટે મા લક પ ં દશાવે છે
અને આ માટે કારણ પણ છે . તેમની પાસે સ ૂહમાં મયા દત સાથીદારો હોય છે . સ ૂહમાં
એક સહણ હોય કે પાંચ કે દસ સહણ હોય, તેઓ દરેક સહણ સાથે સંવનન કર પોતાનો
વંશ વધારવાનો ય ન કરતા હોય છે .
એક સહ આરામ કરતાં કરતાં સ ૂહની એક સહણને તાક ર ો હતો. થોડ ણો
બાદ અચાનક ઊભા થઈ તે સહણ પાસે ગયો. સહણ તેના આવા વતન ું કારણ સમ
ગઈ. સહનાં વતનો સંવનન કરવાની ઇ છા દ શત કર ર ાં હતાં. સહણે પણ સાંકે તક
ર તે તેના તાવનો અ વીકાર કય , પણ સહ આટ ું સરળતાથી માનવા તૈયાર ન હતો.
તેણે હવે સહણને હેરાન કરવા ું શ ક ુ. ું મને શા માટે ન પાડે છે ? હુ તારો સવ વ છુ ,
ું મને ના ન પાડ શકે.
 સહણ તેને ટાળવાનો ય ન કર રહ હતી, પણ સહ માનવા તૈયાર જ ન હતો. તેણે
હવે સહણ પર ુ સે થવા ું શ ક ુ. સહણ તેનાથી દૂર ભાગી. સહને ગમે તેમ કર ને તેની
સાથે સંવનન કર ું જ હ ું. ું આવી ર તે મારાથી દૂર ભાગી ન શકે. સ ૂહના બી
સ યો સહ ું આ અસામા ય વતન જોઈ ર ા હતા. આમાં કોઈ વ ચે આવવા તૈયાર ન
હ ,ું કારણ કે સહના ુ સાનો ભોગ બનવાની કોઈને ઇ છા ન હોય અને આમ પણ આવી
પ ર થ તમાં એકબી ને મદદ પ થવાની સહમાં કોઈ થા નથી. અ ય સહ રખડતા
સહને બી કોઈ પ ર થ ત સમયે જ સામે આવે છે . યારે તમારો ર ક જ તમને હેરાન
કરે યારે પ ર થ ત ઘણી ુ કેલ બની ય છે . આ તેમ ું વન છે . થોડા ય નો બાદ
સહે વચાર પડતો ૂ ો અને સહણ થોડ શાંત થઈ. સહણ તેના સ ૂહના સહને અને
તેનાં બ ચાંના પતા ામા ણક હોય છે . સહ તેની સહણ અને બ ચાંના ર ણ કાજે ૃ ુને
ભેટતા હોય છે . ઘણી વખત ર ણ, મોહ અને મા લક પણાની ભાવના વાથ વતનોમાં
પ રવ તત થતી હોય છે . થોડા કલાકો પછ સહ ફર ઊ ો. ફર પાછો તે એ જ સહણ
પાસે પહ યો અને તેને હેરાન કરવા લા યો. સહણ ન:સહાય હતી. તેની પાસે બીજો કોઈ
વક પ ન હતો. તે સહન પણ નહોતી કર શકતી અને સહને સમાગમ કરવાની સંમ ત પણ
આપી શકતી નહોતી. તેણે શરણાગ ત દશાવી. તેના શાર રક હાવભાવ ણે કહ ર ા
હતા કે, તમે ઇ છો છો તે કર શકુ તેવી પ ર થ તમાં હુ નથી. મહેરબાની કર ને માર
સાથે બળજબર ન કરો. પણ સહને સમાગમ કરવામાં જ રસ હતો, ભલે પછ સહણ
રા હોય કે ન હોય.
બસ હવે બહુ થ ું. સહણને હવે ુ સો આ યો અને તેણે સહ પર હુ મલો કય . સહ
સહેજ પાછો પ ો. સહણ તેની ન ક ગઈ અને પછ તેની સામે ઊલટ કર . સહ
સહણ સામે જોઈ ર ો અને પછ સહણે કરેલ ઊલટ ને તેણે ૂંઘી. આ પછ તેણે બને
તેટલી ગંધ ૂંઘવાનો ય ન કર જોર જોરથી ગજના કરવા ું શ ક ુ. તેની ગજનાઓ
અ વરત ચા ુ હતી. ફર ફર સહ ગજના કર ર ો હતો. સહને ખબર પડ ગઈ હતી કે
સહણ શા માટે ના પાડે છે . સહણ હવે ગભવતી થઈ ગઈ હતી. સહનો પતા બનવાનો
સમય થઈ ૂકયો હતો. સહ આનં દત થઈ ગયો. તેની ુશી તેના શર ર, ચહેરા અને
ગજનાઓમાં પ પણે અ ુભવી શકાતી હતી. સહણ સહની ન ક આવી તેની પાસે
જઈને હેત કરવા લાગી. ણે કહેતી ન હોય તમારા સવાય ઉ મ બીજુ કોણ છે ? યાં
ુધી તમે છો, યાં ુધી કોઈની હમત નથી કે મને પશ શકે. તમે મારા ર ક છો અને
આ ધરતીના મા લક!
કાઢ ૂકવાની યા
મ હનાઓ વષ માં પ રવ તત થઈ ર ા હતા. સ ૂહના સ યો આનંદ ૂવક સમય પસાર કર
ર ા હતા. ણ વષના પાઠડાઓની કેશવાળ દેખાવા લાગી હતી. તેઓ હવે પોતાની બહેનો
કરતાં કદમાં મોટા અને વ ુ ઉ મ જ વાળા થઈ ર ા હતા. સ ૂહમાં હવે બી બે
માદાઓ શકાર કરતી થઈ હતી.
 એક દવસે બે શાસક સહમાંથી એક સહે અચાનક પોતાના સ ૂહ પર હુ મલો કય .
સ ૂહના સ યો ૂંઝવણમાં ુકાયા, પણ સ ૂહની અ ુભવી સહણને સહના આ વતન
વશે યાલ આવી ગયો. સહે આ હુ મલો બે નર પાઠડા ઉપર કય હતો. સ ૂહમાં હવે તેમની
કોઈ જ રયાત ન હતી. સ ૂહ છોડ ને તેમ ું જ ું હવે જ ર હ ું. સહની આ પહેલેથી
ન કરેલી પ ત છે . સહ યારે અ ુક મરનો થાય યારે તેને સ ૂહમાંથી કાઢ ૂકવામાં
આવે છે . સ ૂહના વડા ારા તેને એક ત પધ તર કે જોવામાં આવે છે . આ તેમની
વારસાગત રમત છે . અ યારે તેમના ુદના પતા તેમને સ ૂહમાંથી બહાર ભગાડ ર ા છે .
ુવાન પાઠડાઓ ૂંઝવણમાં ુકાઈ ગયા હતા. તેમની બહેનો આ બ ું જોઈ રહ હતી અને
પોતાના ભાઈઓનો વાંક ુનો સમજવાનો ય ન કર રહ હતી. અ યારે તેમના ર ક જ શ ુ
બ યા હતા. એક સમયે પતાએ જ તેના ુ ને ૂસણખોરોથી બચા યો હતો અને અ યારે
તેને માર નાખવાની હદ ુધી હુ મલો કર ર ા હતા. ુવા સહે ભાગવા ું શ ક ુ અને તેમના
પતા તેમને પકડવા પાછળ દો ા. થોડ ક દોડપકડ થયા બાદ, પાઠડા ૂબ દૂર ભાગી ગયા
હતા અને સહ ઊભો રહ જોર જોરથી ગજના કર તેમને ફર પાછા સ ૂહમાં ન આવવા
ધમક આપી ર ો હતો.
એ ું માનવામાં આવે છે કે, બાળકોના વન વશેનાં ૂ યોની સમજ કુ દરત પોતાની
ર તે આપતી હોય છે , પણ આ અધસ ય છે . વ ય ાણીઓને પોતાનો વ બચાવવા માટે
તેમની શાર રક મતાની સમજ હોવી જ ર છે . એક સહબાળ પોતાની માતા પાસેથી આ
કૌશ ય શીખે છે . પણ ઘણી વખત બ ચાંઓનાં વનમાં અણધાર પ ર થ તઓ ઉ વતી
હોય છે . ૃ વી પર વસતી ુ શાળ ાણીઓની તમાં સહ મહ વ ું થાન ધરાવે
છે . તેઓ ઘણા જ ા ુ અને ઝડપથી શીખનારા હોય છે . મોટા શકાર ઓનો એક સફળ
શકાર બનવા માટે થોડાક ુ શાળ હો ું જ ર છે . બ ચાં ણ વષ ુધી પોતાની માતા
સાથે રહ ને જગલમાં રહેવાની શ તેટલી પ તઓ શીખે છે . આ સમયગાળો વકાસશીલ
બાળકો માટે બચાવ કૌશ યો શીખવાનો યો ય સમય છે . આ સમય તેમને દુ નયામાં કેમ
વ ું, તે શીખવતી પાઠશાળા સમાન છે . ણ વષ પછ બ ચાં સ ૂહ છોડ ને રખડતા
સહ ું વન વે છે . જો અચાનક તેમને સ ૂહમાંથી હાક કાઢવામાં આવે અને તેમની
પાસે અ ય કોઈ વક પ ન રહે તો તેઓ જગલમાં કેવી ર તે વશે?
મ ુ યોનાં બાળકોને જેમ જ મતાં જ ચાલતાં કે વ ુ પકડતાં નથી આવડ ,ું તેમ
સહનાં બ ચાંને પણ જ મથી જ શકારની પાછળ દોડતાં કે તેને પકડતાં નથી આવડ .ું
તેમની પાસે શીખવાની શ ત તો છે અને આ તેના વડ લો ધીરજ ૂવક બ ચાંઓને શીખવાડે
છે . સહને નવી જોડ કેવી ર તે બનાવવી, પોતા ું વર ણ કેવી ર તે કર ું અને પોતાના
સ ૂહના અ ય શાસક સહથી ર ણ કેવી ર તે કર ું, તે શીખ ું જ ર છે . સહણે શકાર
કેવી ર તે કરવો અને ભેગા મળ ને કામ કેવી ર તે કર ,ું તે શીખ ું જ ર છે . કારણ કે
સ ૂહની મોટાભાગની યાઓ માટે માદાઓ જવાબદાર હોય છે . ઘણી વખત અચાનક
નયમોમાં પ રવતન આવતા હોય છે .
ારેક કોઈ શ તશાળ રખડતા સહ શાસક સહ, ઉપર હુ મલો કરે અને શાસક
પોતા ું ર ણ કરવામાં ન ફળ ય તો કા તો તે ું મરણ થાય છે અથવા તેને યાંથી હાક
કઢાય છે . આવી આઘાતજનક પ ર થ તમાં થોડાક મોટા બ ચાંઓ પાસે બે વક પ હોય
છે . એક, યાં હાજર રહ ને ૃ ુ પામે અથવા તા કા લક સ ૂહ છોડ પોતાનો વ બચાવે.
માતાઓને યાલ આવી ય છે કે, નવો આવેલો સહ તેનાં બ ચાંને માર જ નાખશે.
આથી સહણ તેને યાંથી ભગાડવાનો ય ન કરે છે . જો એક જ બ ું હોય તો તેની
બચવાની શ તા ૂબ ઓછ હોય છે . આ તેમની સામા જક યવ થાનો મહ વનો ભાગ
છે . સ ૂહના જુ દ જુ દ મરના ભાઈઓ અને પતરાઈઓને આવા આક મક પ રવતનનો
સામનો કરવો પડે છે . સ ૂહમાંથી બધા એક સાથે બહાર ય છે . બે, ણ અને ઘણી વખત
પાંચથી છ સહ, સહણ એક સાથે સ ૂહમાંથી બહાર જતાં હોય છે . હવે તેમણે વવા
માટે પોતાની જ પ તઓ વકસાવવી પડશે. કાઢ ુકાયેલાં બ ચાંઓની માતા તેમને કાયમ
માટે ારેય છોડ ૂકતી નથી. તક મળતાં સહણ પોતાનાં બ ચાંઓ પાસે પહ ચી ય છે
અને ઘણી વખત ખોરાક પણ આપે છે . તે ભલે નવા શાસક સાથે રહેતી હોય પણ હમેશાં
પોતાનાં બ ચાંઓને મદદ કરવાનો તે ય ન કરતી હોય છે .
નવા શાસકો ારેય આવાં બ ચાંઓને મારવાનો ય ન નથી કરતા, કારણ કે તેમની
પાસે તેમના વંશને આગળ વધારવા ૂરતા માણમાં સહણ હોય છે . સહ આવાં રખડતાં
બ ચાંઓને પોતાના વ તારમાં ફરવા દે છે . પણ દરેક બ ચાંને આવી સગવડ મળે તે ું
જ ર નથી. ૧રથી ૧૪ મ હનામાં સહ શાર રક કૌશ યો અને શકારને લગતી અ ય
બાબતો શીખવા ું શ કરે છે . સાથે સાથે તેઓ તેની આસપાસના વાતાવરણને સમજવાનો
પણ ય ન કરે છે . શકાર કરવાની કળાના અ ુભવના આધારે તેઓ જૂ થ બનાવીને નાના
શકાર કરવાનો ય ન કરે છે . જેમકે, પ ી, નાનાં જગલી ૂંડ, મોર અને ઘણી વખત
નો ળયાનો શકાર કરવાનો ય ન કરતા હોય છે . એનો અથ એવો નથી કે સહ નાના શકાર
જ કરે છે . પણ શકારના અ ુભવના અભાવે તેઓ જોખમ લેવા ું ટાળે છે . રખડતાં બ ચાં
જગલમાં મરેલાં ાણીને ખાઈને પણ પોતા ું પેટ ભરતા હોય છે . જો દ પડો સાંભરને મારે તો
દ પડા માટે એ ઘણો મોટો શકાર છે . જો તે પાંચ દવસ ુધી પણ સાંભર ું માંસ આરો યા
કરે તો પણ ઘ ં બ ું માંસ બચી જશે. ુવા સહ આવા વધેલા મારણમાંથી ખોરાક મેળવતા
હોય છે . અ ય સહ સવાય બ ચાંઓને બી ં કોઈ માંસાહાર ાણીઓથી ભય હોતો
નથી. તેઓ સ ૂહમાં રહ ને પોતા ું સફળતા ૂવક ર ણ કર શકે છે , તેઓ યારે ુ ત બને
છે યારે ધીમે ધીમે એકબી ંથી જુ દા પડ ને પોતા ું અલગ સા ા ય થાપતા હોય છે .
સહણ : વનદેવી
૧પ૦ ચો. ક.મી. વ તાર પર વચ વ ધરાવનાર સહને આટલા વશાળ વ તાર ું નર ણ
કરવામાં ઘણો સમય લાગે છે . હાલમાં જ બધા સહે ભેગા થઈને ન કના એક શાસકને
હરાવીને પોતાના સા ા યનો વ તાર કય છે . હાલમાં િ◌જતાયેલા વ તારની કેટલીક
સહણ પર હવે નવા શાસકોનો હક હતો. એક સહ સહણ પાસે આવી ર ો હતો. સહણ
તેની ન ક આવેલા સહને જોઈ રહ હતી. આવી રહેલા સહનો સામનો કરવો કે યાંથી
ભાગી જ ું તેની ધા હતી. કારણ કે, તેના યાનમાં તેના છ મ હનાના નાનાં નાનાં બ ચાં
આવી ર ાં હતાં. તેને ખબર હતી કે, જો સંતાશે તો પણ સહ તેને શોધીને તેનાં બ ચાંને
માર જ નાખશે. સહણે કુ દરતની વ જવાનો નણય કય . તેણે પોતાની તને આ
કામાંધ સહને સમ પત કર દ ધી. જે ુ ષ અ તશય કામવાસના ધરાવે છે , તેને કામાંધ
કહેવામાં આવે છે . આવી પ ર થ તમાં સહ પોતાના તીય આવેગોને કોઈ પણ ર તે રોક
શકતો નથી અને ગમે તેમ કર ને તેને સંતોષવાનો ય ન કરે છે .
 સહણે જે નણય લીધો હતો તે તેના માટે દુ:ખદાયક હતો, પણ આ કામી સહ પોતાની
કામવાસના સંતોષવા માટે તેના તરફ આગળ વધી ર ો હતો. આ કોઈ વનંતી ન હતી, પણ
એક બળજબર ૂવક ઇ છા ૂ ત કરવાની વાત હતી. ાણીઓમાં પણ બનાવટ વન,
બનાવટ લાગણીઓ અને એકબી ને મદદ પ થવામાં અ મતા જોવા મળે છે . સહ તેની
પાસે પહ યો તે પહેલાં તેણે શરણાગ ત વીકાર લીધી. સહણ સામેથી સહ પાસે પહ ચી
અને તેનામાં રસ બતાવવા લાગી. તેની આસપાસ ગોળ ફરતાં ફરતાં તેણે તેની પીઠ ઘસવા ું
અને ૂંછડ હલાવવા ું શ ક .ુ સહને આમ બનાવટ ર તે ુશ કરવાના ય નો કરતી
વખતે સહણના મનમાં ું ચાલી ર ું હશે તે તમે સમ શકો છો. સહણે યારે છે લી
શરણાગ ત વીકાર યારબાદ સહે તેની સાથે સમાગમ કરવા ું શ ક ુ. સહના હાવભાવ
વાથ અને બેકાળ ભયા હતા. તેની આંખોમાં કોઈપણ કારનો ેમ કે લાગણી ન હતાં.
તેનાં બટકા પીડાકારક હતાં. સહણને મદદ માટે ચીસ પાડવાની ઘણી ઇ છા હતી. તેની
આંખો પ થરની માફક જડ થઈ ગઈ હતી. સહણ ું મા શર ર ણે યાં હ ું. સાંજ ુધી
આ કામાંધ સહે થોડ થોડ વારે સહણ સાથે સમાગમ કય . સાંજ થતાં સહ તેનાથી જુ દો
થઈ આરામ કરવા લા યો. ભયભીત સહણે થોડા વ ુ કલાકો સહ સાથે પસાર કરવાના
હતા, પણ તેની નજર સામે તેના ૂ યાં બ ચાં દેખાઈ ર ાં હતાં. સાંજ પડતાં સહ તેને
ૂક પોતાના સા ા યમાં ફરવા નીકળ ગયો.
તેને થોડો સંતોષ થયો. આજે તો તેના બ ચાં બચી જશે. તે જે પ ર થ તમાંથી પસાર
થઈ હતી, તે તેના માટે એક ખરાબ વ ન સમાન હતી. સહણને તેના ૂ યાં બ ચાં પાસે
પહ ચ ું હ .ું બ ચાં યાંથી બહુ દૂર ન હતાં. સહણે એક ગીચ ઝાડ આગળ પહ ચીને
મમતાભય સાદ કય અને તેનાં બ ચાં આનં દત થતાં બહાર આ યાં. સહણ ૂબ થાકેલી
હતી, પણ તે આજે પોતાનાં બ ચાંને પેટ ભરાવી શક તેનો તેને સંતોષ હતો. સહણ
ૂતાં ૂતાં પોતાનાં બ ચાંને દૂધ પીવડાવી રહ હતી. તેણે અચાનક પાછા વળ ને જો ું તો
તેની આંખો થી ગઈ. તેણે પોતાની તને ારેય આવી અંધકાર ૂણ પ ર થ તમાં
વચાર પણ નહ હોય. સોનેર સાંજ મ યરા ની ભયાનકતામાં પ રવતન થઈ ગઈ. તેને
લા ું કે હવે તે મર જ જશે. બીજો સહ તેની સામે જોઈ ર ો હતો. તેણે ારેય વચા ુ
ન હ ું કે આખો દવસ આટલી પીડા સહન કયા પછ હ તેને વ ુ પીડા ભોગવવી પડશે.
બીજો સહ તેની પાસે આ યો. સહણ શરણાગ ત દશાવી ણે કહેતી ન હોય મહેરબાની
કર ને મને એકલી છોડ દો. સહનો જવાબ હતો મારે એ ું શા માટે કર ું પડે?
 તે રા ે વાતાવરણ બેચેન હ ું અને સહણ ું વ ન પણ ભયાનક હ ું. સવાર ુધીમાં
બંને કામાંધ સહ યાંથી જઈ ૂ ા હતા. તે યારે ખરાબ વ નની અસરમાંથી બહાર
આવી યારે સામા ય થઈ શક હતી. તે ફર પોતા ું સામા ય વન વવા તૈયાર હતી.
સહણે યાં પોતાનાં બ ચાં રા યાં હતાં યાં પહ ચી. તેણે ધીમા અવાજે ેમથી પોતાનાં
બ ચાંને બોલાવવા ું શ ક ુ. થોડ ક ણોમાં ઝાડ ઓમાં સળવળાટ થયો. તેનાં બ ચાં તેની
પાસે આ યાં. તેના બ લદાન ું યો ય વળતર તેની નજર સમ હ ું. તેને ખાતર ન હતી કે
તેનાં બ ચાં બી દવસની સવાર જોઈ શકશે કે કેમ. તેણે ગંધ પારખીને આજુ બાજુ ના
વ તાર ું નર ણ ક ુ કે, આજુ બાજુ માં કોઈ સહ તો નથી ને! આજે તો તેનાં બ ચાં બચી
ગયાં હતાં, પણ કાલે બચશે કે કેમ તેની ખબર ન હતી. તેણે એક નણય લીધો. એક નવા
જનીનોના વહન બનીને રહેવા કરતાં ર ક માતા બનીને વ ું વ ુ સા અને કામાંધ સહ
ફર આવી ચડે તે પહેલાં સહણ તે વ તાર છોડ ઝાડ ઓમાં અ ય થઈ ગઈ.
પેટા જૂ થ
હમેશાં શાસક સહના શા સત વ તાર અને ખોરાક-પાણીની ઉપલ ધતા ઉપર તેના
સ ૂહનો વધારા-ઘટાડાનો આધાર હોય છે . એક સહને શાસન માટે પ૦ ચો. ક.મી. જેટલો
વ તાર જોઈએ. જો બે સહ ભેગા થઈને શાસન કરતા હોય તો તેમને આનાથી બમણો
વ તાર જોઈએ. સા ૂ હક શાસન કરતા સહ સરળતાથી ૂસણખોરોની સાથે લડાઈ કર
શકે છે અને બે કે ણ વષ ુધી પણ શાસન કર શકે છે . જોકે આ સહની જોડ મા
શાસન જ નથી કર રહ , પર ુ તેમણે તેમનો વ તાર પણ વધાય છે અને તેમના વ તારમાં
ૂસી આવતા ૂસણખોરોને સારો એવો જવાબ પણ આ યો છે . સહણ સ ૂહમાં પોતાની
માતાઓ સાથે અને પ રવારના બી સ યો સાથે રહેતી હોય છે . પણ ઘણી વખત
ુવા સહના જોહુ કમીભયા વતનો અને ખોરાક ખાવા સમયે થતા ઘષણોના કારણે સહણ
સ ૂહથી જુ દ પડ ય છે અને પોતા ુ ના ું પેટા જૂ થ બનાવે છે . એક શા સત વ તારમાં
આવા પેટા સ ૂહમાં બેથી પાંચ સહણ હોય છે . એ શયાઈ સહની ખા સયત ુજબ તેઓ
બધો સમય સ ૂહમાં રહેતા નથી, યારે તેમના આ કન ભાઈઓ એક મોટા સ ૂહને ર ત
કર શાસન ભોગવે છે . આખા વ તાર ું નર ણ કરતી સહણ તે વ તાર ઉપર વ ુ
શાસન ભોગવી શકે છે . સહણ બી પેટા સ ૂહ બનાવીને અલગ રહ ને પણ ુ ય
સ ૂહનો ભાગ જ રહે છે . તેઓ અલગથી શકાર પણ કરે છે . આવા પેટા સ ૂહના પોતાના
અલગ શા સત વ તારો હોય છે . ઘણી વખત શાસક સહ આવી સહણની ુલાકાત લે છે
અને શકાર પણ કરે છે . સહણ એ જ મ ત શકાર છે . તેમની માતાઓની મદદથી તેઓ
પોતાના કૌશ યોને વ ુ વકસાવે છે અને તેમના સ ૂહમાં એક અ ુભવી અને કુ શળ સહણ
સા બત થાય છે .
બપોરનો સમય એ આરામનો સમય હોય છે . સહણ તેમનાં બ ચાં સાથે પા રવા રક
સમય પસાર કરતી હોય છે . આ સહમાં પર પર લાગણી દશાવવાની એક સાર તક હોય
છે . માતા, દ કર ઓ, ભાઈઓ, દાદ માઓ અને બધાં બ ચાં એક સાથે એક જ યાએ
આરામ કરતાં હોય છે . એક ુવા સહ બી ુવા સહના પેટ પર ૂતો હોય, એક બ ચાએ
તેની માતાના પં ને ઓશીકુ બના ું હોય. કેટ ુ ુંદર ય છે ! પણ ઘવાનો સમય બહુ
લાંબો ન ચા યો. એક અ ુભવી સહણને લા ું કે તેને કોઈક જોઈ ર ું છે અને તે સાવધાન
થઈ ગઈ. એક રખડતો સહ ઝાડ ઓમાંથી દેખાયો. એકદમ ુવાન, દેખાવડો, સોનેર
કેશવાળ અને માંસલદેહ ધરાવતા આ સહના ચહેરા ઉપર વા યા ું એક પણ નશાન ન
હ .ું જગલમાં તે સ ૂહ કે યો ય સાથીની શોધમાં રખડ ર ો હતો. તેની નજર આ સ ૂહ
પર પડ , પણ ભાઈને આ સ ૂહની સં યા અને શાસકોના આતંકની ખબર ન હતી. ુવા સહ
ણતો હતો કે અ યારે બંને સહ યાં હાજર નથી. સલામત અંતર ળવીને તેણે ૃ ોને
નહોર મારવા ું અને વ તારને પોતાનો શા સત વ તાર તર કે દશાવવાનો ન ફળ ય ન
કય .
અ ત ઉ સાહ આ સહે સલામત અંતરથી સ ૂહની સહણને આકષવાનો ય ન શ
કય . ફ મના નાયકની માફક તે વ વધ લોભામણી અદાથી હલનચલન કર ને સહણને
આકષવાનો ય ન કર ર ો હતો. સ ૂહના સ યો તેને જોઈ ર ા હતા. એક મોટ સહણ
ઊભી થઈને આ નવા આવેલા મહેમાન પાસે ગઈ. અમારા વ તારમાં આવા
નવજુ વા નયાની હાજર કેવી ર તે સહન કર લેવાય! સહણ યારે આ ુવા સહની પાસે
પહ ચી યારે પણ સહ સંવનન માટેના ય નોમાં ય ત હતો. ભલે ભલે, મા ું કે ું
દેખાવડો ુવાન છે પણ તા નસીબ ાંક બીજે જઈને અજમાવ. સહણે ુર કયાં
કરવા ું શ ક ુ અને બી તરફ તેનાં ભાઈઓ અને બહેનો હુ મલો કરવાની થ તમાં આવી
ગયાં હતાં.
આ સહણ હુ મલો નહોતી કરવાની પણ તેને ધમક આપી રહ હતી. તેને બનજ ર
લડાઈમાં કોઈ રસ ન હતો. પણ આ હરખઘેલા ુવા સહને તો ક ું સાંભળ ું જ ન હ ું. એક
ુવા સહ દોડ ને તેની સામે આ યો અને તેની સામે ગજના કરવા ું શ ક .ુ પેલાએ પાછા
વળ જવાની જ યાએ સામે ગજના કર . સહણ અને પાઠડાએ ભેગાં થઈ આ
ૂસણખોરને ભગાડવાનો ય ન કયો, પણ ૂસણખોર આટ ું જલદ હ થયાર નીચે ૂકવા
માંગતો ન હતો. સ ૂહનો એક ુવા સહ ઊભો થયો અને ૂસણખોરની તરફ જવાના બદલે
તેની વ દશામાં ગયો. યાં થોડે આગળ નાનકડ ઝાડ જે ું હ ું, યાં એક સહણ તેનાં
બ ચાં સાથે આરામ કર રહ હતી. કુ ટુબની સહ વનની ભાવનાની આ પરાકા ા હતી. તે
સહણ બનતાં ુધી તેની માસી હતી અને સહને લા ું કે આખા યમાં પ રવારના એક
સ ય ું હાજર હો ું જ ર છે . સહની આંખોના હાવભાવ પરથી સહણને પ ર થ ત
સમ ઈ ગઈ અને ુવા સહ યાંથી પાછો ફય . આખી પ ર થ ત ૂબ તણાવ ૂણ બની
ૂક હતી. સ ૂહના બી સ યો આ મહેમાનની સામે જગે ચ ા હતા. હજુ પણ પેલો
ૂસણખોર આખા સ ૂહને એક સરખો તભાવ આપી ર ો હતો. તે ુવાન હતો અને તેની
પાસે ુમાવવા જે ું ક ું ન હ ું. તેને આશા હતી કે જો તે થોડુ વ ુ રોકાશે તો તેને સ ૂહમાં
આવી જવાની તક મળશે. સ ૂહના બધા સ યો આ ઘ ઘાટમાં ય ત હતા અને પાછળથી
એક ભયંકર ગજના થઈ. ચતા ન કરો બાળકો, પ પા આવી ગયા છે . હવે મને આ
પ ર થ તને સંભાળવા દો. ૂસણખોર સહનો સંવનન માટેનો દેખાવ તે જ ણે ભય ૂચક
સંકેતોમાં બદલાઈ ગયો. તેણે યારે શાસક સહને તેની ન ક આવતાં જોયો યારે તરત
યાંથી ભા યો. વાંધો નહ , તમે બધી બહુ મરલાયક સહણ છો, હુ બી શોધી
લઈશ. કહ ને ુવા સહ યાંથી ભાગી ગયો. સ ૂહે તેના શાસકને જોયો અને આનં દત થઈ
ગયો. નાનાં બ ચાંઓ તેના પતાની આગળપાછળ આંટા મારવા લા યાં. સહણ હળવેથી
તેને કરડતાં અને પડ ું ઘસતાં ણે કહ રહ હતી કે, તમે ાં જતાં ર ાં હતાં? તમારે
તો અમા ર ણ કરવા ું છે .
આ આનં દત અને ુખી પ રવારને ખબર ન હતી કે તેઓ જગલના સૌથી જૂ ના અને
શ તશાળ સ ૂહનો ભાગ છે . તેમની લાગણી અને ેમે બધા સ યોને એકબી સાથે
જોડ રા યા છે . બે શાસકો અને ઘણી બધી સહણ અને તેમનાં ઘણાં બધાં બ ચાં.
જગલની અંદર સૌથી મોટુ સા ા ય ધરાવતો આ સ ૂહ હતો, પણ સમય કોઈની રાહ
જોતો નથી.
અ યારે ભલે તમે સૌથી શ તશાળ હો, તમારો ૂય પણ ારેક અ ત તો જ ર
થશે. બંને ભાઈઓએ પોતાના વ તારનો ફેલાવો કય અને તેના પર ઘણો લાંબો સમય
શાસન ક .ુ તેમના શા સત વ તારની સરહદો પર ૂસણખોરોએ ભટકવા ું શ કર દ ું
હ .ું તેમની ગજનાના અવાજો પરથી તેમની અશ ત ું માણ મળ ર ું હ ું. ઘણી વખત
ૂસણખોરોએ શા સત વ તારોમાં ૂસણખોર કર લીધી હતી. બંને સહ શાસકોમાંથી
એકની ત બયત લથડ જતાં, તે ૂબ નબળો પડ ગયો હતો. આટલો લાંબો સમય શાસન
ભોગ યા બાદ નબળા પડેલા સહને લા ું કે હવે તે લાં ું નહ વી શકે. પોતાના
સા ા ય વ તારના સીમાડે આ બંને શ તશાળ સહ ણે ૂસણખોરોની રાહ જોતા
બેઠા હતા અને છે વટે તેમની નજર સામે ૂસણખોર આ યા. તે ુવાન અને શ તશાળ
હતા. જગલમાં આવી વન-મરણની રમત ગમે યારે ખેલાતી હોય છે . પણ આ ું
અણધા ુ ય ભા યે જ જોવા મળે છે . મરવા પડેલો એક ૃ સહ તેના છે લા ાસ લઈ
ર ો હતો. તેનાથી થોડેક જ દૂર બે સહ બેસીને આ સહને જોઈ ર ા હતા. અહ કોઈ
લો હયાળ જગ ખેલાયો ન હતો. ૃ ુ પામી રહેલો સહ નવા ભાઈઓની સામે જોઈ ર ો
હતો અને તેની આંખો ણે કહ રહ હતી કે મારો સમય હવે ૂરો થયો, મ મા વન
ઘણા પડકારો અને પ રવતનો સાથે વતા ું છે . મ નીડરતા ૂવક લડાઈઓ લડ છે .
મારા બ ચાંઓ ું પાલનપોષણ ક ુ છે . મારા શા સત વ તાર ું ર ણ ક ુ છે , મારા
સ ૂહ ું ર ણ ક ુ છે અને ` સહ' ું ગૌરવ ળવી રા ું છે . કાલે હુ મારા સ ૂહ ું
ર ણ કરવા નહ હો . મારા બાળકોની જદગી હવે તમારા હાથમાં છે . તેણે એક છે લો
ાસ લઈ તેનો શા સત વ તાર સમ પત કર દ ધો.
આપણે તો મા ક પના જ કર શક એ કે, તેમની વ ચે આવો કોઈ વાતાલાપ થયો
હશે. પણ નવા સહે આગલા શાસકના બ ચાંઓને માયા વગર અને કોઈ પણ ઘષણ કયા
વગર શાસન મેળ ું હ .ું
બીજો સહ એકલો પડ ગયો હતો. તે ઘણી વખત ગજના કર પોતાના ભાઈને બોલાવે
છે , પર ુ ુ રમાં બે ગજનાઓ સાંભળવા મળે છે . જે તેને જગ હાયાનો અ ુભવ કરાવે
છે . હવે સ ૂહનો તે શાસક નથી. તેણે તે પછ ારેય તેના વ તાર ઉપર હક નથી દશા યો.
અ યારે તે વે છે પણ ગજના નથી કરતો, તેને અંદાજ નથી કે કેટ ું લાં ું તે વી શકશે,
પણ બંને ભાઈઓ એક દતકથાની જેમ યા છે . એક ભાઈ મર ગયો છે અને બીજો ૂબ
મરલાયક થઈ ગયો છે . તે ગીચ જગલમાં ાંક છુ પાઈને બેઠો છે , પણ તેના પડઘા
જગલમાં સંભળાયા કરશે. તેમની આ દતકથા સ ું વન ગર ું જગલ ારેય નહ ૂલી
શકે. જગલ હમેશાં આ બંને શ તશાળ શાસકોને ` ગરના સ ાટ' તર કે યાદ રાખશે.
=
 સાવજ અને સમાજ : જ મ સ બંધન
જુ દ -જુ દ સં કૃ તઓ, જુ દ -જુ દ તઓ અને ભ - ભ સ ુદાયોના હ રો લોકો
ગરની અંદર અને આજુ બાજુ રહે છે . મોટાભાગના લોકો એક યા બી ર તે જગલ ઉપર
આધા રત હોય છે . જોકે આ લોકોને જગલ ઉપર અ ધકાર વષ થી મ ો છે . જેમ સમય
આગળ વ યો અને જગલો ઘટવાના કારણે ૃ વી ઉપરથી ઘણા બધા વ ય વોની ત
નામશેષ થઈ ગઈ. વ ુ ુકસાન થ ું અટકાવવા કે સરકાર ારા વન વભાગની થાપના
કરવામાં આવી. વન વભાગ ારા સંર ણા મક પગલાં ભરવાની શ આત થઈ. જેમ કે, વન
કાયદા અ ધ નયમ ઘડાયા, રા ય ઉ ાન, અભયાર ય અને ર ત વ તારો હેર થયા.
આવાં પગલાં લેવાથી જૈવ વ વધતા સંર ણના કામમાં હકારા મક અસરો જોવા મળ .
જગલની અંદર અને તેની આસપાસ રહેતા લોકોને થોડા ો અ ુભવાયા.
અ યારે પણ ઘણા બધા લોકો વનપેદાશોનો ઉપયોગ પોતા ું
ઘર- ુજરાન ચલાવવા કરે છે . વ તીના ભારના કારણે વન વભાગે અ ુક કડક કાયદા ઘ ા
છે . ઘણી વખત આ કાયદાનો અમલ અને યવ થાપન થા નક લોકોના સહકારથી પણ
કરવામાં આવે છે . એ સ ય છે કે ા ય સ ુદાય વ ય વો સાથે ૂબ સ ાવથી રહે છે પણ
વ તીવધારા અને કુ દરતી સંસાધનો ઉપર દબાણ વધવાના કારણે સમ ુલા ળવવી અઘર
બને છે . આવા પડકારોનો ભોગ વ ય વ બને છે . અ યારે ભારતમાં વન અને પયાવરણ
વભાગ માનવ અને વ ય ાણીના સંઘષના પડકારોનો સામનો કર ર ું છે યારે, ગર
સંર ત વ તારના આટલા વશાળ ૂભાગમાં ફરતા સહ ું ?ું
આપણે સૌ ણીએ છ એ કે ગર એ એ શયાઈ સહ ું અં તમ નવાસ થાન છે .
અહ સહનો શકાર થતો નથી. સહની સં યા થર ર તે વધી રહ છે . ગર અને તેની
આસપાસ રહેતા લોકો ખેતી, ખેતી વષયક યવસાયો અને જગલની અંદર રહેતા લોકો,
જગલની પેદાશો ઉપર આ થક ર તે આધા રત છે , પણ તેઓએ તેમનાં સાં કૃ તક ૂ યો
હ ળવી રા યાં છે . સહ સમો આશીવાદ મેળવનાર ગરની ધરતી દશકાઓથી
ુજરાતનો ભાગ છે . ુજરાતના લોકો તેમના વેપારધંધા માટે સ છે . ભારતનાં અ ય
રા યોની સરખામણીમાં ુજરાતમાં મોટા માણમાં લોકો શાકાહાર છે . શાકાહાર
ય તઓના ઉપયોગમાં આવતા પાક એ ુજરાતનો ુ ય ોત છે . ધા મક ૂ યોના લીધે
અહ સહને હેરાન કરવામાં આવતા નથી. તેમનો શકાર કરવામાં આવતો નથી. સહ એ
દુગામાતા ું વાહન છે . ભગવાન વ નો એક અવતાર નર સહ અવતાર છે . ુજરાતના
દ ણ-પ મ વ તારને અને ગરના દેશને `સૌરા ' તર કે ઓળખવામાં આવે છે .
સૌરા ના લોકો ભગવાનમાં અ ૂટ ા રાખે છે . અહ સહની બાબતે ઘણીબધી
મા યતાઓ છે . અહ ધા મક, સામા જક, આ થક ર તે સાવજ ૂબ મહ વ ધરાવે છે . તો
અહ થા નક સ ુદાયની સંર ણમાં ું ૂ મકા છે ?
સંર ણનાં હકારા મક પગલાં લેતાં પહેલાં થા નક લોકો સાથે ુમેળભયા સંબંધો
હોવા જ ર છે . ુજરાત વન વભાગ હમેશાં થા નક લોકો સાથે હકારા મક યવહાર રાખે
છે . વન વભાગ હમેશાં આવી સહકાર સં થામાં થા નક, કૃ ત ેમીઓ, વ ય ાણી ેમીઓ
અને દરેક સંર ણમાં મદદ પ થાય તેવા લોકોને સહષ આવકારે છે . વષ દર મયાન સંર ણને
લગતા સંદેશા લોકો ુધી પહ ચાડે છે .
સંર ણની એ થા નક લોકો પણ વન વભાગ જેટલા ૃત અને સ ય છે . ગર
અને તેની આસપાસના અબાલ ૃ સૌ કોઈ આ ૃ ત કાય મોમાં ભાગ લે છે . ઘણી
જ યાએ આવા લોકોએ ભેગા મળ ને કૃ ત લબ અને પયાવરણ માટે કામ કરતી
સં થાઓ શ કર છે . આવા લોકોના સહકારથી વન વભાગ ઘણી સફળતા ૂવક ` સહ
બચાવો', `પયાવરણ બચાવો' જેવા કાય મ ું અમલીકરણ કર શ ું છે . ડૉ ટસ, વક લો
અને બી ઉ ચ અ ધકાર ઓ ઘણા સ ય ર તે આ કાય મમાં ભાગીદાર બની ર ા છે .
કોઈપણ અપે ા રા યા વગર થા નક લોકો પણ જોડાયા છે . આ બીજુ ક ું નથી, પણ
સહ માટેનો ેમ છે .
સૈકાઓથી સહ એ સૌરા વાસીઓના વનનો ભાગ છે . અગ ણત લોકો ગરના
વ ય વો અને સાવજની ર ા કાજે ગમે તે કરવા તૈયાર છે . પ ુઓ એ સહના આહારનો
ભાગ છે એ વાત પ છે . તેઓ ઘણી વખત ખેતરોમાં ૂસી ય છે . ગામમાં ૂસી ય
છે . ઢોરનો શકાર કરે છે . માલધાર ઓ અથવા દુધાળાં ાણીઓના મા લક કદ આની
ફ રયાદ નથી કરતા. ઊલટા ું તેઓ સાવજને પોતાના મ ગણે છે . ગરની અંદર અને
આજુ બાજુ ના વ તારોમાં લોકો ખેતી કરે છે . ઘણી વખત ૃણાહાર ાણીઓ ખેતરોમાં
ૂસી ય છે અને પાકને ુકસાન પહ ચાડે છે . પણ જો ખેતરમાં કે ખેતરની આજુ બાજુ
સહ બેઠા હોય તો ૃણાહાર ઓ તેની ન ક આવવાની હમત નથી કરતા. આડકતર ર તે
સહ એ ખેતરની રખેવાળ કરે છે . ગરને વ ય ાણી માટે સંર ત જ યા માનવામાં આવે
છે . થા નક લોકોની સ ય ભાગીદાર ના કારણે સહનો શકાર થવો અશ છે . જો આ ું
કરવાનો કોઈ ય ન કરે તો વન વભાગ એની ભાળ મેળવે એ પહેલાં થા નકો તેની ભાળ
મેળવી તેને પકડ ને વન વભાગને આગળની કાયવાહ કરવા સ પી દે છે . આટલા બધા
સહકાર અને ુર ા છતાં પણ ગરે ઘણા ખરાબ દવસો પણ જોયા છે . પાંચ વષ પહેલાં
અ ય રા યમાંથી આવેલી એક શકાર ટુકડ એ જગલમાં ૂસી જઈ કેટલાક સહનો
શકાર કય હતો. આ સમાચાર આખા દેશમાં વીજળ વેગે સર ગયા હતા. પોલીસ અને
વન વભાગે અને થા નક લોકોએ સાથે મળ ને તપાસ આદર અને શકાર પકડાયા. તેમના
ઉપર કાયવાહ કરવામાં આવી. આ સમ કરણ થા નક લોકોના સહકાર વગર
સફળતા ૂવક પાર પ ું ન હોત.
 સંર ણ અને સંવધનના ભાગ પે વન વભાગ પયાવરણ લ ી- વાસન (ECO-
TOURISM) ને પણ ાધા ય આપે છે . થા નક લોકોના સામા જક, આ થક વકાસ માટે
વન વભાગ ારા થા નક સ ુદાય અને પયાવરણ અને વાસીઓને લાભ થાય તેવા ય ન
કર ર ું છે . વન વભાગે થા નક કૃ ત ેમીઓને પસંદ કયા છે કે જેમને ૂભાગ,
વન પ તઓ, ાણીઓ અને તેના વસવાટોની ણકાર હોય. આમ કરવાથી વકાસની
ઘણી દશાઓ ૂલી છે . નવી નોકર ની તકો મળ છે . આના કારણે માનવ અને વ ય ાણીના
સંબંધો મજ ૂત થાય છે . થા નક લોકોને સંવધનની આ યામાં ભાગ લેવા માટે તેમને
સાચી મા હતી આપવી જ ર છે . આનાથી તેઓ મા વ ય વન અને પયાવરણની જ
ળવણી નથી કરતા, પર ુ પોતાની ભા વ પેઢ માટે ન ું ભ વ ય પણ નમાણ કરે છે .
સૌરા માં એક રગે રગાયેલા સાવજ અને માનવના ઉ કૃ સંબંધ દશાવતાં અસં ય
ઉદાહરણો છે . સહના પે સહને આશીવાદ મ ા છે !
તમે યારે જૂ નાગઢથી સાસણ જવાના ર તે જતા હશો યારે થોડા કલોમીટર પહેલાં
રોડ થોડો સાંકડો અને વળાંકવાળો આવે છે . એક સાથે એકથી વ ુ વાહન પસાર થવાં
અઘરા છે . આ ું કારણ છે કે આ ર તો જગલમાંથી પસાર થાય છે અને અહ વ ય ાણીઓ
અવરજવર કરતાં હોય છે . જો રોડ પહોળો અને મોટો હોય તો વાહનો ૂરઝડપે પસાર થાય
અને આમાં ારેક વ ય ાણીને અક માત થવાની શ તા રહે છે . થા નક લોકો આ વાત ું
યાન રાખે છે પણ સાસણ ખાતે વષમાં હ રો વાસીઓ આવતા હોય છે . એક ુગલ
ભરબપોરે આ સાંકડા ર તા ઉપરથી પસાર થઈ ર ું હ .ું થોડા અંતરેથી તેમણે ર તાની એક
બાજુ એ બેઠેલા બે કૂ તરા જોયા. ડામરનો કાચોપાકો ર તો હતો. યારે તેઓ પેલાની ન ક
આ યા કે તરત ભાઈએ ેક માર ને ગાડ પાછ વાળ લીધી. તેમની પ નીએ ૂ ું, “પાછ
ું કામ વાળો છો ગાડ ? ું થ ું?” ભાઈએ જવાબ આ યો, “તારા કાકા બેઠા હતા ર તા
ઉપર!” પછ ભાઈએ તેની પ નીને ક ું, “ર તા માથે સાવજ બેઠા છે .” થોડ વાર પછ એક
મોટરસાઇકલ ઉપર બે ભાઈઓ તે તરફ જઈ ર ા હતા. ુગલે તેમને રોક ને ણ કર કે
થોડે દૂર આગળ સાવજ બેઠા છે . એક ભાઈએ હસીને જવાબ આ યો, `ગભરાશો નહ ,
આવો માર સાથે. તેઓ તો મારા મ ો છે .' ચારેય જણાં યાંથી શાં તથી પસાર થઈ ગયા
અને યાં બેઠેલા સહ તેમને મા જોઈ ર ા. થોડ ણો બાદ એક પ રવાર ગાડ માં બેસીને
આવી ર ો હતો. સહની ન ક પહ ચતાં ગાડ ચાલકે ગાડ થોભાવી કે તરત તેમની આઠ
વષની બાળક એ ૂ ોઃ “પ પા, આપણે જગલમાં છ એ?” આ પ રવાર થમ વખત
ગર આ ું હ .ું ભાઈ ૂંઝાઈ ગયા. તેમને થયો કે ું તેઓ ખોટા માગ તો નથી ને?
અથવા તેમણે ગેરકાયદેસર વેશ તો નથી કય ને! ગભરામણ અને ૂંઝવણ સાથે આ
પ રવાર આરામ કર રહેલા સહને જોઈ ર ો હતો. યાં અચાનક ાઇવરે પાછળથી છકડો
ર ા આવતી જોઈ. ગાડ થોડ પાછળ લઈ ાઇવરે છકડાવાળાને રો ો અને ૂ ,ું
`આગળ સહ બેઠા છે અને અમારે સાસણ ગર જ ું છે . ું અમે ખોટા ર તે છ એ?'
છકડાવાળાએ જવાબ આ યો : `ના તમે બરાબર ર તે જઈ ર ા છો. થોડા કલોમીટર પછ
સાસણ આવશે. સાવજના ઘરમાં તમા વાગત છે !'
 ઘણા અચંબા સાથે છકડા પાછળ પોતાની ગાડ દોડાવી. એક પછ એક ઘણાં બધાં
વાહનો અહ થી પસાર થયાં. લોકો તેને હેરાન કયા વગર આગળ વધી જતા. અ ુક ઊભા
રહ મોબાઇલમાં ફોટો પાડ ચા યા જતા, સહ પણ વચારતા હશે આ તે વળ કેવાં
ાણીઓ છે ? એક કલાકમાં આ સમાચાર ફેલાઈ ગયા. કોઈ ય તએ વન વભાગની
થા નક કચેર એ ણ કર . તેઓએ તા કા લક સહને જગલની અંદર વાળ દ ધા. આ ું
ય તમને ગરમાં જ જોવા મળશે યાં સાવજ અને મ ુ યના સંબંધો ઘણા અ ુત અને
ુંદર છે .
તમારા ઘરની ન ક કોઈ માંસાહાર ાણી હોય તો તમારો ું તભાવ હશે? તમે તેને
પાલ ુ બનાવવા માંગશો? કે પછ તમને તેનાથી ડર લાગશે? તમારો તભાવ વ ચ હશે.
તમે જો વ ય વ સાથે સંલ હશો તો તમે તરત વન વભાગને ણ કરશો અને ખાતર
કરશો કે આવા માંસાહાર નવર ફર તમારા ઘરની ન ક ન આવે. વ માં આ એવી
જ યા છે યાં નવર ઘરની ન ક પણ હોય તો તેમને હેરાન કરવામાં નથી આવતા અને
તેનાથી ભય પણ નથી અ ુભવાતો. હા, હુ સૌરા ની વાત ક છુ ! અ યબી ગણાતા એવા
એ શયાઈ સહની વાત ક છુ !
થોડા વષ પહેલાં સૌરા માં ૂબ વરસાદ પ ો હતો. નીચાણવાળા બધા જમીન
વ તારો ભારે વરસાદના કારણે પાણી-પાણી થઈ ગયાં હતા. સૌરા માં આવે ું ગ ડલ
જગલથી બહુ દૂર નથી. યાંના એક ખેતરમાંથી એક સહણને બચાવવામાં આવી. તેની સાથે
તેનાં ચાર બ ચાં હતાં. સહણે ખેતરમાં ણ દવસ આશરો લીધો હતો. વરસાદના કારણે
કશો શકાર થઈ શ ો ન હતો. ખેડૂતને આ ખબર પડતાં તેણે વન વભાગને ણ કર અને
તેને યાંથી ખસેડવા ક .ું થોડા દવસ પછ લોકોએ વન વભાગને દબાણ ક ુ કે તે સહણને
પાછ છોડ વ. આ સૌરા વાસીઓનો આટલો ચો સહ ેમ છે !
 ગરમાં લોકો સહને સહન કરે છે તે ું નથી, પર ુ લોકોને તેમની આસપાસ સહની
હાજર ગમે છે . સૌરા વાસીઓ માટે સહ એ ગૌરવ ું તીક છે . તેમના ઘરની આગળ
સાવજ આવે તો તેમના માટે ગવની વાત હોય છે . ુજરાતના ચાર જ લાના ૧પ૦૦ જેટલાં
ગામોમાં સહે પોતા ું સા ા ય રર૦૦૦ ચો. ક.મી. વ તારમાં ફેલા ું છે . વ ય વ સંવધન
અને સંર ણ કામગીર બાબતે ુજરાત ઉદાહરણ પ છે . ુજરાતના લોકો અ હસામાં માને
છે . ઘણાં બધાં ૃ ો અને ાણીઓ સાથે ધા મક લાગણીથી જોડાયેલાં છે . એક ગામના
સરપંચે તો ` સહણ તો અમાર દ કર છે . એ અહ પોતાનાં બ ચાંને જ મ આપવા આવે
છે .' એમ કહ ને અહ ના લોકોનો સહ ેમ ય ત કય હતો.
વષ થી ણે કે પરપરાગત ર ત ના હોય, તેમ સહણ ખેતરોમાં પોતાના બ ચાંને જ મ
આપે છે અને બ ચાં મોટા થાય પછ યાંથી ચાલી ય છે . ામવાસીઓ માટે આ ઘણી
સામા ય બાબત છે . છે લા બે દાયકામાં ખેતપ ત બદલાઈ છે હવે ખેડૂતો શેરડ ની ખેતી
અને આંબાના બગીચા બનાવે છે . સહણનાં બ ચાંનાં જ મ માટે શેરડ ની વાડ એ ુર ત
થળ છે .
એક ખેડૂત પોતાના ખેતરમાં કામ કર ર ો છે . એકાદ ૂ ટ દૂરથી લીલા રગના છોડવા
દેખાઈ ર ા છે . જોકે હ તેને ૂણપણે ઊગવામાં વ ુ સમય લાગશે. ખેતરના એક ૂણે
આવેલા વડના ઝાડની છાયામાં ખેડૂતની પ ની તેને જમવા બોલાવે છે . યાં જ તે ખેડૂત
ખેતરના બી છે ડે આરામ કરતી સહણ અને મોજમ તી કરતા તેનાં બે બ ચાંને જુ એ છે .
જમતાં જમતાં તે સહણ અને તેનાં બ ચાં તરફ આંગળ ચ ધી તેની પ નીને કહે છે , “જો
આપણી મા યાં બેઠ છે !” માનવ અને સહના સહ વન ું આ ુંદર ઉદાહરણ છે . એક
નજરે ખેડૂતને આ ુકસાનકારક બાબત લાગશે, પર ુ વા તવમાં ખેડૂતને આ વાત
ફાયદાકારક છે . સહણ ઘણી વખત ખેતરમાં આવે છે . ારેક નીલગાય કે ૂંડનો શકાર
પણ કરે છે . પણ ારેય તેણે ખેડૂતના બાળકોને ુકસાન નથી પહ ચાડ .ું સહ માંસાહાર
છે . તેમને ખેતરના ઊભા પાક સાથે કોઈ લેવા દેવા નથી, પણ જગલી ૂંડ, નીલગાય, ચીતલ
અને બી ૃણાહાર ઓ ખેડૂતના માથાના દુખાવા સમાન છે . તેઓ ઘણી વખત ખેતરના
ઊભા પાકને ુકસાન પહ ચાડે છે . પણ યાં જો સાવજ હોય તો આ ાણીઓનો અવાજ
પણ નથી સંભળાતો.
સાસણ એ ગર અભયાર ય અને રા ય ઉ ાનથી જોડાયે ું ગામ છે . શયાળા
દર યાન અહ ૃ ત ઘણી મંદ પડ ય છે . આમ પણ જગલ વ તાર હોવાના કારણે
અહ ું તાપમાન, શહેરોનાં માણમાં ની ું રહે છે . ઘણી વખત તાપમાન ૮ ડ ી જેટ ું ની ું
જ ું રહે છે . સહ માટે જગલમાં કોઈ સીમા નથી. હમણાંનાં વષ માં સહની વ તીમાં વધારો
થયો છે . તેમણે જગલની બહારનાં વ તારોમાં પણ પોતા ું સા ા ય ફેલાવવા ું શ કર
દ ુ છે . ગામડામાં કે ખેતરમાં સહ ું વેશ ું એ કઈ નવી બાબત નથી. પણ સૌથી મહ વની
બાબત એ છે કે સહ ારેય ણી જોઈને માણસને હા ન નથી પહ ચાડતો. જગલની
કુ દરતી ુંદરતા ટકાવી રાખવા અને તેને ઉ જડ થ ું અટકાવવા આસપાસ કોઈ
વકાસલ ી ૃ ત કરવા પર તબંધ છે . મા અ ુક હોટલો અને રસોટ જ વાસીઓને
રહેવા માટે છે .
ડસે બર મ હનાની તે ઠડ રાત હતી. વાસીઓ માટે આ સારો સમય છે , પણ
અભયાર ય સાંજે ૬:૩૦ કલાકે બંધ થઈ ય છે . રા ના સમયે આ વ તારમાં
અવરજવર ઓછ થઈ ય છે . રા ના ૯:૦૦ વાગે નાની દુકાનો બંધ થઈ ય છે અને
અ ુક માગ ઉપર તબંધ હોવાના કારણે વાહનની અવરજવર પણ નહ વત્ થઈ ય છે .
જો તમે ઉ ર તરફથી આવતા હો, તો તમારે સાસણ પહ ચવા એક ુલ પસાર કરવો પડશે.
આ ુલ હરણ નદ ઉપર બાંધવામાં આ યો છે . ુરાતન સમયથી આ નદ ઘણી પ વ
માનવામાં આવે છે . સર વતી અને અ ય નદ ની શાખાઓ હરણ નદ માં ભળે છે . હરણ
નદ વાદોર સમાન છે અને તે ઘણાં બધાં ાણીઓ, વન પ તઓ અને માનવીય
વસાહતોને પાણી ૂ પાડે છે .
તે ઠડ મધરાતે સહ પોતાના સા ા યને જોવા નીક ો હતો. સહ મોટાભાગે
ભીડભાડવાળા ર તા ઉપર ચાલતા નથી. યાં માનવીય અવરજવર ઓછ હોય યાં તે
જવા ું વ ુ પસંદ કરે છે . એ યારે હરણના કાઠે પહ યો યારે દુભા યવશ તેણે ુલ ારા
નદ ઓળં ગવા ું વચા .ુ સહને પાણી ઓછુ પસંદ હોય છે . જો કે નદ માં એટ ું પાણી
નહો ું, પણ તેમ છતાં તેણે ુલ ઉપર જવા ુ પસંદ ક ુ. ુલ ઉપર તે એકલો જ હતો. ુલની
બરાબર મ યમાં તે પહ યો યાં અચાનક તે ું શર ર ચમકવા લા ું અને તેની આંખો અ ય
બે કા શત કુ ડાળાથી અં ઈ ગઈ. તે રોકાઈ ગયો. વળ ને જો ું તો એક વાહન આવી ર ું
હ .ું યાં કોઈ જમીન નહોતી. હવે વાહન ઘ ં ન ક આવી ગ ું હ .ું તેણે ન કરવા ું
હ ું : દોડ ું કે કૂ દકો મારવો? ુલના છે ડે પહ ચવા માટે ઘ ં દોડ ું પડે તેમ હ ું. આથી તેણે
કૂ દકો માય . તેણે કદ વચા ુ પણ નહ હોય કે આ તેનો અં તમ કૂ દકો હશે. એક મોટ ાડ
સાથે સહ ૧પ ૂ ટ નદ માં પ ો. નદ નો આ ભાગ ૂકો હતો. સહ ું શર ર પ થર સાથે
અથડા ,ું માથાના ભાગેથી પ ો હોવાના કારણે તેને ઘણી ઈ થઈ. થોડ ક ણોમાં તે
ૃ ુ પા યો. ગામલોકોએ તેની
મરણચીસ સાંભળ , પણ તેઓ સમ ન શ ા કે ું થ ?ું
સવારે એક ામવાસીએ સહનો ૃતદેહ જોયો અને તરત જ ગામમાં આવી,
ામવાસીઓ અને વન વભાગને ણ કર . અડધા કલાકમાં આખા ગામમાં આ વાત
વા ુવેગે સર ગઈ. વન વભાગની ટુકડ ઘટના થળે પહ ચી ગઈ. તેઓ પહ યાં યાં
ુધીમાં મોટુ ટો ં ુ સહના ૃતદેહને ઘેર ને ઊ ું હ ું. ઘણા બધા લોકો ુલ ઉપરથી જોતા
હતા. ુલ પરથી પસાર થનારા લોકો પણ ઊભા રહ ગયા હતા. વન વભાગની ટુકડ એ
ૃતદેહનો હવાલો સંભાળ તેને દવાખાને લઈ ગયા. સાસણના લોકો માટે સહ એ મા
ાણી નથી. તેઓ ણે છે કે તેમના આવકનો ોત સહ છે . તેમનાં બાળકો સહના કારણે
ણ ટક જમે છે . તેમના તહેવારો સહના કારણે છે . તેમના દવસની શ આત સહથી થાય
છે અને અંત પણ. પેઢ ઓથી તેઓ સહ સાથે વી ર ા છે . એક કલાકમાં તો દુકાનો બંધ
થઈ ગઈ અને વાહનો થંભી ગયાં. સાસણ ત ધ થઈ ગ ું. એક પ રવારજનને ુમા યા જે ું
વાતાવરણ સ .ું વન વભાગના અ ધકાર ઓ ારા સહસદન ખાતે સહને ાજ લ
આપવાનો નણય લેવામાં આ યો. સાસણ ગામ માટે આ એક ઐ તહા સક ઘટના હતી.
વન વભાગના અ ધકાર ઓ, કમચાર ઓ, ામજનો, ગાઇડ અને ાઇવર, ક ૅ સ વગેરે
સહને ાજ લ આપવા આ યા. ુ પહાર સાથે યાં ુંદર ફોટો રાખવામાં આ યો. એક
માનવના ૃ ુ પર જે વ ધ કરવામાં આવે છે , તેવી જ વ ધ ામજનોએ સહ માટે કર .
ામવાસીઓને આ એક ૂબ ગંભીર ખોટ પડ છે . અડધા દવસ માટે ગામ બંધ રાખવામાં
આ ું. આવી વા ત વકતા વીકારવી અઘર છે , પણ વનમાં આગળ વધ ું જ પડે અને
ધીમે ધીમે બ ું પાછુ થાળે પડવા લા .ું
=
 સહનો વાલીસમાજ
જો તમે માલધાર ને ૂછો કે, સહના લીધે તમને કેટ ું ુકસાન કે હેરાનગ ત
ભોગવવી પડે છે ? તો તેઓ કઈક આવો જવાબ આપશે, `તમે અમારા મહેમાન છો એટલે
તમારા આવા ો હુ સહન ક છુ . હવે ફર વખત આવો કોઈ ન કરતા કે સહના લીધે
અમને નફો થાય છે કે ુકસાન?'
સહ સાથે ું સહ વન એ વ માં જવ લે જોવા મળતા ક સા છે . અહ
દાયકાઓથી માલધાર ઓ સહ સાથે વી ર ા છે . માલધાર એટલે `માલ(પ ુધન)ના
મા લક.' રાજ થાન (પ મ ભારતમાં આવેલ રા ય) એ માલધાર સ ુદાય ું ૂળ
ઉ મ થાન છે . તેઓએ ઘણી વખત તેમના ઢોર ચરાવવા માટે સૌરા ની ુલાકાત લીધી. આ
માલધાર ઓમાંથી અ ુક લોકો ગરની આસપાસ આવીને વ યા અને તેમની સાથે આવી
તેઓની સ ૃ સં કૃ ત, ુંદર ભરતકામ તથા કા કળા. અહ ગરના જગલ અને
માલધાર ઓ વ ચેના અ ુત અને જ ટલ સંબંધનો સમ વય જોવા મળે છે .
 એક સવારે લગભગ ૯:૦૦ વા યાની આસપાસ અમે એક સહણ જોઈ. ૃ ના
છાયડામાં બેસી આગલી રા ે તેણે કરેલા શકારનો તે આનંદ માણતી હતી. અમે ઘડ ક અહ
રોકાયા અને પછ આગળ વ યા. સહણથી અમે માંડ પ૦ ૂ ટ આગળ વ યા હોઈ ું અમે
યાં નદ ષભાવે રમી રહેલાં માલધાર ઓનાં બાળકોને જોયાં. ું તમને લાગે છે કે આ વાતનો
વ ાસ કરવો બહુ અઘરો છે ? અમારા માટે તો ગર ું આ એક સામા ય ય છે . બાળકો
પાસે અમે ઊભા ર ા અને તેમની સાથે હળવી ર ૂજ કરતાં મ ક ું, ` સહણ અ યારે તેનો
શકાર ખાઈ રહ છે અને પછ તે આ બાજુ આવશે. તમે તમારા ઘરે જતા રહો. એક
છોકરાએ જવાબ આ યો, ` ચતા ન કરશો. તે અમાર પાસે આવશે. અમાર સાથે રમશે
અને પછ ચાલી જશે.' માલધાર ના કશોરના આ જવાબથી મને ઘ ં આ ય થ .ું આ
આ મ વ ાસ તેમને દાયકાઓથી તેમના વારસામાં મ ો છે . માલધાર ઓ બહાદુર અને
મહેન ુ છે . તેમણે સહ સાથે રહેવા ું શીખી લી ું છે .
સહ અને માલધાર ના સંબંધનો અ ય એક સંગ અહ વણ ું છુ . ભરબપોરે જગલના
કોઈક વ તારમાં એક માલધાર માથે ચારાનો ભારો લઈ ચાલીને જઈ ર ો હતો. આ ચારો
તેણે પોતાના પ ુધન માટે જગલમાંથી એક કરેલો હતો. થોડા ડગલાં આગળ ચા યા બાદ
થોડે દૂર ૃ નીચે એક સહ ૂતેલો જોયો, છતાં પણ તેણે ન:સંકોચ આગળ વધવા ું ચા ુ
રા .ું સહની ન ામાં વ ેપ પ ો. સહે મા ું ું કર માલધાર સામે જો ું. તરત જ
માલધાર એ ક ,ું ` ગીશ નહ , ૂઈ . હુ છુ .' એક આ ાં કત વ ાથ ની જેમ
આટ ું સાંભળ સહ પાછો ન ાધીન થઈ ગયો. સહ ણે ણતો હોય કે આ એક
માલધાર છે અને તેની સાથે ક ું કરવાની જ ર નથી.
માલધાર ઓ દાયકાઓથી ગરના જગલમાં વસે છે . તેઓને અહ ચ રયાણ માટેના
અ ધકારો પણ ા ત છે . જે તેઓનાં ઢોરનાં ઉછે રમાં મદદ પ થાય છે . તેઓની આવકનો
ુ ય ોત દૂધ અને દૂધની બનાવટો છે , જે થા નક ામજનો અને બી દૂધમંડળ ને વેચી
આવક મેળવે છે . ગર જગલ અને તેની આસપાસ આશરે પ૪ નેસ (માલધાર ના વસવાટોને
`નેસ' કહે વામાં આવે છે ) આવેલાં છે . નવસનતં ના એક ભાગ એવા આ માલધાર ઓને

વન વભાગ પણ ૂબ મહ વ આપે છે . યારે તમે માલધાર ઓ સાથે સહ વશે વાત કરો

યારે તેમની પાસે સહ વશેની ઘણી બધી વાતો ણવા મળશે. માલધાર ઓએ સહને
ારેય પોતાના શ ુ મા યા નથી. જોકે, સહ નય મત ર તે તેમના ઢોર ું મારણ કરે છે . સહ
ારા થયેલ પ ુઓના મારણ ું વળતર વન વભાગ નયમા ુસાર ૂકવે છે , પર ુ અ ુક
માલધાર ઓ એવા પણ છે કે, જેઓ ારેય પણ પોતાના પ ુના મારણના વળતરનાં નાણાં
લેતા નથી.
અમે સહના સા ા યમાં વસવાટ કરવા ું તેને વળતર ૂકવીએ છ એ. નેસ એ માટ થી
બનાવે ું એક મકાન કે ઝૂંપડુ છે , જેને ુંદર ર તે શણગારવામાં આવે છે . નેસની ફરતે
કાટાળા, ઝાડ -ઝાખરાની વાડ કરવામાં આવે છે , જે માલધાર નાં માલઢોરને શકાર
ાણીઓથી ર ણ આપે છે . નેસનો વ તાર તેમાં વસતાં કુ ટુબો અને તેમની જ રયાતો
ઉપર આધા રત છે . માલધાર ઓ ણે સહસ હ છે , તેમ કહ શકાય. તેઓ ણે છે
કે, સહ ગમે યારે ગમે યાં આવી શકે છે . તેઓ એ પણ ણે છે કે, તેમનાં બધાં માલઢોરને
સહથી બચાવી શકાવાનાં નથી. પોતાનાં માલઢોરને બચાવવા તેઓએ એક રસ દ
ૂહરચના ઘડ છે . એક નેસમાં ર૦થી ૧૦૦ જેટલાં પ ુઓ જેવાં કે ગાય, ભસ અને ટ
હોય છે . મોટા ભાગના નેસમાં પ ુધન તર કે ગાય અને ભસ હોય છે . આ ધણમાં કેટલાંક
પાકટ (દૂધ ન આપતાં હોય તેવાં) પ ુઓ પણ હોય છે . ગાયની દૂધ ઉ પાદન મતા ભસનાં
માણમાં જલદ ઘટે છે . આવી ગાયોને માલધાર હમેશાં પોતાના ધણમાં રાખે છે . યારે
સહ હુ મલો કરે છે યારે આવી ગાયો સરળ શકાર બને છે . કારણ કે, સહનાં આગમનની
ખબર પડતાં જ ગાયો હેબતાઈને નાસભાગ કરવા માંડે છે , યારે ભસો સ ૂહ બનાવી
તીકાર કરે છે . આથી ગાય સહનો સરળ શકાર બની ય છે . આ ૂહરચનાથી
માલધાર એક પ ુ ુમાવે છે , પણ તેની સામે ઘણાં બધાં દૂધાળા પ ુ ું ર ણ પણ મેળવે
છે .
બે વષ પહેલાં અમે માલધાર અને સહના સંબંધ ું માણ આપતો અ ય એક સંગ
જોયો હતો. જૂ ન મ હનાની એક સવારે જગલના એક ર તા પર એક સહણ તેનાં બે બ ચાં
સાથે બેઠેલી હતી. બંને સહબાળની મર લગભગ છ માસ હશે. બંને સહબાળને
નહાળવા અમે અમાર ગાડ , સહણ અને તેના બ ચાંથી થોડે દૂર ઊભી રાખી. સહણ
આરામ કર રહ હતી. થોડ ણોમાં સહણ અચાનક ઊભી થઈ, તેના હલનચલનમાં
આક મક પ રવતન આ ,ું ણે હુ મલો કરવો હોય તેવી તૈયાર બતાવી. સહણનાં આ
આક મક વતનથી અમે ત ધ થઈ ગયા. અચાનક યાં તો એક ભસ સામેથી આવતી
દેખાઈ. જે જોઈ અમને થ ું કે, અહ આજે ચો સ શકાર ું ય રચાશે. પર ુ બી જ
ણે સહણ ફર પાછ પોતાની સામા ય પ ર થ તમાં આવી ગઈ અને પોતાનાં બ ચાંઓને
લઈ યાંથી ચાલી ગઈ. સહણની આ આ યજનક વત ૂકને અમે સમ એ યાં તો એક
બી ભસ યાં આવતી દેખાઈ અને તેની પાછળ આવતો માલધાર પણ દેખાયો. સહણે
 થમ ય નમાં તો ભસ પર હુ મલો કરવા ું જ વચા ુ હશે, પર ુ માલધાર ને જોઈને તેણે
હુ મલો કરવા ું ટા ું. ભસ પર હુ મલો નહ કરવા ું સહણ ું આ વલણ માલધાર યે તેને
માન હોવાનો અ ુભવ કરાવે છે . આ સમ સંગ સહ અને માલધાર યેનાં
સહઅ ત વની ઝાંખી કરાવે છે . ગરના જગલનાં નવસનતં ને માલધાર સમજે છે . આ
માલધાર કુ ટુબો પાસે મોટ સં યામાં ગાયો-ભસો છે . કુ દરતી ોતોને ુકસાન ન થાય, તે
હે ુથી માલધાર ઓ પોતાનાં પ ુધનને એક જ થળે ચરાવવા ું ટાળે છે . સહની સં યામાં
વધારો, તેમના વ તારના વધારા અને બી ં અનેક પ રબળોને યાનમાં લઈને સરકારે
માલધાર ઓને જગલની બહાર ુનવસનની યાને ઉ ેજન આ ું છે . આ એક લાંબી
અને ૂંચવણભર યા છે . તેમ છતાં ઘણા માલધાર ઓએ શહેર વન વવા ું શ
ક ુ છે , અને અ ુભ ું છે કે વકાસ માટે તેઓએ તેમનાં નેસ છોડ આસપાસનાં વક સત
ગામોમાં જઈને વસવાટ કરવો પડશે. જોકે ઘણા માલધાર ઓ આ પ રવતન નથી ઇ છતા.
તેઓ પોતાના વારસાગત ર ત રવાજો અને મા ૃ ૂ મ છોડવા ઇ છતા નથી. શહેર કરણની
આ યાના તેઓને ભાગ બન ું નથી. યારે અમે તેઓનો સંપક કય અને આ પ રવતન
વશે ૂ ,ું યારે સૌનો એક સરળ જવાબ મ ોઃ
“અમે તો માલધાર છ એ, અમારા ૂવજો અહ ર ા, અમે અહ રહ એ છ એ અને
અમારા બાળકો પણ અહ જ રહેશ.ે ”
માલધાર અને સહના સંબંધો દશાવ ું ઘ ં સા હ ય ઉપલ ધ છે . અ ય એક સ ુદાય
પણ ગરનાં જગલોમાં વસે છે અને માલધાર જેટ ું જ મહ વ ધરાવે છે . આમ પણ પડદા
પાછળના કસબીઓ ું મહ વ બહુ ઓછ ય તઓ ણી શકે છે અને તેની શંસા કર
શકે છે .
 વ વધ રગના પ ાથી રગાયેલો ચહેરો, બનાવટ ઘાવથી ઘવાયે ું શર ર, દ પડાના પ ાની
છાટવાળા કપડા અને કઈક અલગ કારની, મોરના પ છાથી બનાવેલી ટોપી પહેર અ ની
ફરતે કૂ દાકૂ દ કર ુર કયાં કરતા કરતા એક સ ૂહના સ યો કઈક અલગ ભાષામાં ગીત
ગાતા ગાતા નાચી ર ા છે . સંગીત વ પે ભારતીય સંગીતથી અલગ કોઈ ૂન તેમના ગીતના
શ દોને તાલ મેળવવામાં મદદ પ થઈ રહ છે . તેમને જોઈ આપણને આ કાના
આ દવાસીઓની યાદ આવે છે . હા, બરાબર છે . આ કા ૂળના લોકો ુજરાતમાં વસી
ર ા છે . હા, હુ સીદ સ ુદાયની વાત ક છુ . `સાહસ વના સ નહ ' થળાંતરની
યાએ વ માં ા ત લાવી છે . પોતાનાં ૂળ થાનથી થળાંતર ત થયેલા લોકોનાં નામ
હમેશાં ઇ તહાસમાં કડારાયા છે .
અ ુત સં કૃ ત અને ઇ તહાસ ધરાવતા આ સ ુદાયની ઘણી વાતોથી વ
અપ ર ચત હ .ું આમ પણ તેઓની વ તી ઘણી ઓછ છે અને ુજરાતના મયા દત
વ તારમાં સીદ વસે છે . વતમાન વષ માં સાસણ ગર ખાતે વાસનનો વકાસ થતાં તેઓ
કાશમાં આ યા છે . સીદ સ ુદાય હવે ણે અહ ુજરાતની સં કૃ તમાં ભળ ગયો છે .
તેમનો આહાર, ર ત- રવાજ, ધમ અને પહેરવેશ પણ ુજરાતના રગે રગાઈ ગયા છે .
સીદ ઓ પોતાને સહના સંર ણ અને તેમના સહ સાથેના ઐ તહા સક સંબંધોને મહ વના
ગણાવે છે અને આ વાતનો તેમને ગવ પણ છે . એ વાત સ ય છે કે સીદ ઓ ૂળ આ કાના
છે અને આ કામાં પણ સહની અ ય એક ત અ ત વ ધરાવે છે . ગરનાં જગલોમાં
સીદ ઓ ઘણાં વષ થી રહે છે . સમયાંતરે વકાસના માગ ઉપર આગળ વધતાં વધતાં અ ુક
સીદ ઓ અ યારે વન વભાગમાં ગાડ, ગાઇડ, ાઇવર, ક ૅ ર તર કે ફરજ પણ બ વે છે .
જૂ નાગઢના નવાબ સીદ ઓને આ કાથી સાસણ- ગર તેમના સાવજ સાથેના
ુમેળભયા સંબંધોના કારણે લા યા હતા એ વાત સૌ કોઈ ણે છે . સીદ ઓની સાવજ
અંગેની વાતોમાં તેમની સહ સાથેની લાગણી અને સાં કૃ તક જોડાણ પ ર તે યકત
થાય છે . ` યાં સાવજ છે યાં સીદ છે અને યાં સીદ છે યાં સાવજ!' તમે ભલે ગમે
તેટલાં ભણેલાગણેલા હો, સંર ણની વાતોમાં ભલે તમે ન ણાંત હો, પર ુ દાયકાઓથી
સાવજની સાથે સહ વનનો બહોળો અ ુભવ ધરાવતા આ થા નક લોકોના યાવહા રક
ાનને તમે ારેય પડકાર નહ શકો. ગરના વ ય વ સંર ણ અને નવસનતં ના
સંર ણ અને સંવધનમાં સીદ લોકો ૂબ મહ વની ૂ મકા ભજવે છે . ગરમાં ભલે અ યારે
ૂબ શ તબ ર તે ર ણા મક ૃ થતી હોય, પર ુ પહેલાંના સમયમાં થા નક લોકો
જગલમાં ફરતા અને એ સમયે પણ તેઓ વ ય વો સાથે ુમેળભયા સંબંધો ધરાવતા
હતા. અ ુક વષ પહેલાં ગરમાં એક સંતની દરગાહ થાપવામાં આવી અને સીદ
સ ુદાયના સ યો આજે પણ આ દરગાહે દુઆ માંગવા ય છે . સીદ ઓ સહની વત ૂકને
સાર ર તે સમ શકે છે . ઘણી વખત ખેતીકામ કરતાં, લાકડા વીણતાં અને તેમના નાનકડા
ગામમાં પણ તેમનો ભેટો સહ સાથે થઈ ય છે , પણ ારેય તેમણે કોઈ ફ રયાદ નથી
કર . સીદ ઓ સહ સાથેના તેમના અ ુભવો ૂબ રોમાંચક ર તે વણવતા હોય છે . વષ નાં
સંશોધનના આધારે સહના વતન અંગે જે સમ શકાય છે તે જ બાબત સીદ લોકો
પોતાના અ ુભવોના આધારે વણવતા હોય છે . સહની હાજર માં કેવી ર તે વત ,ું
બ ચાંવાળ સહણથી કેટ ું અંતર ળવ ું તે ું અને તે અંગે બીજુ ઘ ં બ ું અવલોકન
તેઓ પોતાની વાતોમાં વણવે છે .
સીદ લોકો ારેય સહની હાજર થી ભયભીત થતાં નથી. તેઓ કહે છે `અમે સહના
સા ા યનો ભાગ છ એ. અમારે તેમની મયાદા ળવવી જોઈએ.' અ યારના સમયમાં
સીદ સ ુદાયના ુવાનો આ થક ઉપાજનની આ ુ નક પ તઓ તરફ વ ા છે . ` ુજરાત
વાસન નગમ'ના આકષક વકાસના ભાગ પે અ યારે ઘણા સીદ ઓ વાસનની વ વધ
ૃ ઓમાં જોડાઈને ઘ ં સા કમાઈ ર ા છે . ગરમાં આવનાર વાસીઓ સમ
સીદ ઓ પોતાની આગવી શૈલી ું ધમાલ ૃ ય રજૂ કર , સીદ ના વ વધ સ ૂહો સાર એવી
આવક ઊભી કરે છે અને સ પણ મેળવે છે . જોકે જૂ ની પેઢ હ પણ તેમના
સાં કૃ તક વચારો સાથે વે છે .
સીદ સ ુદાય લોબલાઇઝે શન અને શહેર કરણના કારણે થઈ રહેલા વસવાટોના
ુકસાન અંગે ઘણા ચ તત છે . ગરના લોકોની વાત કરવામાં આવે યારે માલધાર ઓની
વાત કરવી જ ર છે . પણ બહુ ઓછા લોકો ણે છે કે સીદ ઓ પહેલાંના સમયથી
વ ય વ સંર ણમાં ઘણો મહ વનો ભાગ ભજવી ર ા છે . આ સવાય સીદ ઓ સહ
સાથે સીધો સંબંધ ધરાવે છે તેમાં કોઈ શંકા નથી. સમયે સમયે તેઓ આ વાતને ુરવાર પણ
કરે છે કે, અમે સીદ સાવજના મ ો છ એ!
=
 સહ ું ફ ળ ું
આપણે એક શહેરથી બી શહેરમાં ુસાફર કર એ છ એ. એક રા યથી બી
રા યમાં ુસાફર કર એ છ એ. એક દેશથી બી દેશમાં ુસાફર કર એ છ એ. આપણી
ુસાફર ના હે ુ જ રયાત ુજબ જુ દા-જુ દા હોઈ શકે છે . આપણે વાસ કર એ છ એ
કામ માટે, આનંદ- મોદ માટે અને નવરાશની પળો વવા માટે. આપણે આપણા મ ોને
મળ એ છ એ, સગાંસંબંધીઓને મળ એ છ એ. આપણે એક થળે થી બી થળે વાસ
કર એ છ એ. સામા ય શ દોમાં કહ એ તો આને થળાંતર કહ શકાય.
આપણે શા માટે થળાંતર કર એ છ એ? ભ - ભ ોતોની ઉપલ ધતા અને સા
વન વવા માટે અને શા માટે આપણે વતમાન હયાત થળનો યાગ કર એ છ એ?
ઉપલ ધ ોતો અને વધારાના તણાવની પધાના કારણે આપણે થળાંતર કર એ છ એ.
પણ ું આપણે થળાંતર કયા બાદ આપણે જે થળ છોડ દ ું છે યાં પાછા આવીએ
છ એ? હા, કારણ કે આપણે આપણા સ ુદાય કે જ યાને આપણી સાથે થળાંત રત કર ને
નથી લઈ ગયાં. આપણે દવસ માટે, મ હના માટે, વષ માટે કે આપણા સમ વન માટે
થળાંતર કરતા હોઈએ છ એ અને હમેશાં આપણે આપણા ૂળ થાને અલગઅલગ
કારણોથી પાછા પણ આવતા હોઈએ છ એ. એક થળે થી બી થળે જવા આપણને
વાહનની જ ર પડે. આપણી પાસે વાહન યવહારના ઘણા બધા વક પો ઉપલ ધ છે . જેવાં
કે, ગાડ , ન ે , બસ, વમાન અને વહાણ.
ધારો કે તમે તમાર ગાડ લઈ એક શહેરમાંથી બી શહેરમાં જતા હો, અને ર તામાં
એક મોટ નદ આવે યારે તમે યાં ું હોવાની ધારણા રાખો છો? નદ ના કનારે ૂચના
દશાવ ું એક મોટુ પા ટ ું લગાવે ું છે . વાહનચાલકે નદ માં પોતાની ગાડ પોતાના જોખમે
ચલાવવી. અને બી બાજુ સરકાર ારા બાંધવામાં આવેલો ુલ છે . આ એક ૂખામીભય
ય ન હશે કે જ હોવા છતાં આપણે નદ માં શા માટે ગાડ ચલાવવી? આપણે મ ુ યો
છ એ. આપણી પાસે સરળતાભ ુ વન વવા માટે અનેક ુ વધાઓ, વક પો અને
ોત ઉપલ ધ છે . પણ ું તમને લાગે છે કે ૃ વી પર મા માનવ વ જ છે ? આ બધા
કુ દરતી ોત એ ું મા મ ુ યો માટે જ છે ? ાણીઓ ું ું? ાણીઓ જગલમાં રહે છે . તો
ાણીઓ અને પ રવહન વ ચે ું સંબંધ છે ? હવે જરાક ક પના કરો કે તમાર ગાડ ની
બાજુ માં હાઇ-વે ઉપર એક સહ દોડ ર ો છે . આ કોઈ મ ક નથી. આપણે તેઓના
અવરજવરના ર તાઓ ગામડાઓ અને નગરો વસાવીને બંધ કર દ ધા છે તો ાણીઓ
ાંથી જશે? આ સમ યા ું કોઈ સમાધાન છે ? હા, ચો સ છે `કૉ રડૉર' ( ુજરાતીમાં
કહ એ તો પરસાળ અથવા ઘરમાં આવવાનો મોટો ર તો, ઓસર ) જો આપણે આપણા
માટે પરસાળ બનાવી શકતા હોઈએ તો આ નદ ષ ાણીઓ માટે ું કામ નહ ?
ૃ વી ઉપર અ યારે ઘણાં બધાં દુલભ ાણીઓની સં યા ઘટ રહ છે . આપણે આ
ાણીઓને સીધી ર તે કઈ જ મદદ કર શક એ તેમ નથી. પર ુ ઘણા એવા ર તા છે જે
તેઓના વનને ટકાવી રાખવામાં મદદ પ થઈ શકે તેમ છે . સંર ત વસવાટ બનાવવો
ૂરતો નથી. આ વસવાટ ન વ હશે. વસવાટ બી વસાહત સાથે જોડાયેલો હોવો જ ર
છે . આ જોડાયેલા વસવાટો વ ય ાણીને વવામાં ખરા અથમાં મદદ પ થશે. વ ય ાણી
ારા ઉપયોગમાં લેવાતા `કૉ રડૉર' બધી તઓ માટે એક સરખા નથી હોતા. આ કોઈ
ચ
ે ેબલ ટ શટ નથી કે જે બધાના માપની થઈ ય. કૉ રડૉર ું કદ એ તેને ઉપયોગમાં લેતા
ાણીની ત ઉપર આધા રત છે .
યારે તમે કોઈને એ શયાઈ સહ વશે ૂછો અને ુ ર મળે ઃ અરે હા. એ તો
સાસણ ગર અભયાર યમાં છે ! પછ વ ુમાં તે ય ત તમને સાસણ ગર પહ ચવાનો ર તો
પણ જણાવી દે. એ શયાઈ સહે મા પોતા ું સા ા ય નથી વ તા ુ, પણ દરેક દશામાં
પોતા ું વચ વ વધા ુ છે . ુજરાતમાં સહ ઘણા વશાળ વ તારમાં વચરણ કર ર ા છે .
એક સમયે મા ગરના જગલ ૂરતા મયા દત થઈ ગયેલા આ એ શયાઈ સહનાં જનીનો,
ણે તેમને કહ ર ાં હોય કે હવે ફર સમય આવી ગયો છે , પોતા ું ુમાવી દ ધે ું
સા ા ય પરત મેળવવાનો. ુજરાતની ધરતી માટે આ અલ ય ાણીઓ આશીવાદ પ છે .
એક દેશ અથવા એક જ લામાંથી આજે આ સહ આઠ જ લાઓમાં વચર ર ા છે
અને અટકયા વગર આગળ વધી ર ા છે . ગરના જગલ વ તારની બહાર વસતા સહની
વસાહતને `સ ૂહ' કહેવામાં આવે છે . હવે તેઓ એક જગલમાંથી બી જગલમાં, એક
ઘાસના દેશમાંથી બી ઘાસના દેશમાં, એક જ લામાંથી બી જ લામાં ફર ર ા
છે . બે દાયકા પહેલાં અહ મા જગલો જોવા મળતાં હતાં કોઈ પણ કારનો માનવીય
હ ત ેપ ન હતો. વતમાન સમયમાં સહ રર૦૦૦ ચો. ક.મી. વ તારમાં ૧પ૦૦થી વ ુ ા ય
વ તારો ધરાવતાં જગલોમાં ફર ર ા છે .
સહે હવે માનવીય વ તીવાળા ૂભાગો ઉપર પોતા ું વચ વ જમાવવા ું શ કર દ ું
છે . વ ય ાણી પોતાના ુ ય વ તાર અને તેની આસપાસના વ તારમાં જવા માટે જે માગ,
ર તા, કેડ કે નદ કાઠા વ તારનો ઉપયોગ કરે છે . તેને `કૉ રડૉસ' કહેવામાં આવે છે . આ
કૉ રડૉસ અથવા અવરજવરના માગ માનવો ારા નમાણ કરવામાં આવેલ હોઈ શકે. જેમ
કે જગલ વ તાર, વાડ વ તાર, ટેકર ઓ ઉપર આવેલા ઝાડ ઝાંખરાવાળા વ તાર,
વન પ ત, ઝાડ ઝાંખરાવાળા નદ કનારાના વ તારો – અસમતલ ૂભાગો વગેરે. ખાણ
ઉ ખનન, શહેર કરણ, માગ અને મકાનના વકાસ, ડૅમનો વકાસ અ ય બી ખેતી વષયક
અને માનવીય વકાસની ૃ તઓના લીધે એ શયાઈ સહના આ કુ દરતી ર તે રચાયેલા
અવરજવરના માગ ણે અ ય જ થઈ ગયા છે . માગ અને રેલવેનો વકાસ થઈ ગયો છે .
ગામડાઓ વકસી ર ાં છે અને લોકોની વનશૈલી પણ વકસી છે . આવી પ ર થ તમાં
આપણે કઈ બટન દબાવીને બ ું ુધાર નહ શક એ.
એ શયાઈ સહને ુર ત ર તો આપવા નદ કાઠાના માગ એ ે છે . સહ લાંબા
અંતરના વાસ કરે એ જ ર છે . ઘણી વખત આર ત વ તાર, જ રયાત ુજબની
જ યા આપવા માટે ૂરતો થઈ પડે છે . ારેક જ આવા વ તારો ૂબ નાના અને
અ ુર ત હોય છે . આવા વ તાર ાણીઓ માટે ખતરા પ બની શકે છે . કૉ રડૉસ એ
વસવાટના વ તારોને એક કાર ું ુર ાકવચ ૂ પાડે છે . આ માગ સહ જેવા
માંસભ ી ાણીઓને કોઈપણ કારની ુ કેલી કે ભય વગર પોતાનો માગ શોધી આગળ
વધવામાં મદદ પ થાય છે . જમીનની વ વધતા ળવી રાખવામાં પણ કૉ રડૉસ ૂબ
મહ વનો ભાગ ભજવે છે . વસવાટનો કોઈપણ વ તાર લાંબા સમય ુધી અલગ કે અળગો
રહ શકતો નથી. એ વસવાટો વ ચે સં મણ યા થતી રહે તે જ ર છે , નહ તર તે
જુ દાજુ દા રોગો અને જનીનની ખામી જેવી નબળાઈ ુ ત બાબતોને ેરે છે .
વતમાન સમયમાં સહ પાસે ર ત વ તાર સવાયના વ તારમાં પણ એક કરતાં વ ુ
ઘર છે અને અ યારના સમયમાં સહ માનવ ુ વ ધરાવતા જમીન વ તારોનો ઉપયોગ
ર ત વ તાર અને નવા મેળવેલ વ તારોમાં અવરજવર માટે કર ર ા છે . અ યારે
ુજરાતના સૌરા દેશમાં એ શયાઈ સહ પોતા ું ુમાવે ું સા ા ય પાછુ મેળવવા સતત
આગળ ને આગળ વધી ર ાં છે . તેમના પં નાં નશાન એવાં નવાં નવાં થળોએ જોવા
મળ ર ાં છે , યાં ૂતકાળમાં તેમના અ ત વનો વચાર પણ કરવામાં નહોતો આ યો.
એ શયાઈ સહે ૂવ તરફ આગેકૂચ શ કર છે . ૂવના વ તારમાં જૂ નાગઢ, અમરેલી અને
ભાવનગર સહના ફેલાવા માટે કે આગળ વધવા માટે સૌથી ન કનો અવરજવરનો માગ
છે .
ગર અને ગરનાર વ ચેના માગ સહે શ આતથી જ ગરનાર અભયાર ય તરફ
આગળ વધવા ું શ ક ુ હ ું. જોકે ગરનાર પહ ચવામાં ઘણો સમય લા યો. આ માટે
તેઓએ નદ કાઠાના વ તારોનો ઉપયોગ કય . તેઓ ઝાડ ઝાંખરાવાળા વ તારો, કેર ના
બગીચા અને ગૌચર વ તારનો અવરજવર માટે ઉપયોગ કરે છે . સહની હલચાલ સમજવા
માટે અ ુક સહને રે ડયોકોલર પહેરાવવામાં આ યા અને પછ તેની મદદથી સહની
હલચાલ ઉપર યાન રાખવામાં આ .ું અ યાસ પરથી ણી શકા ું કે ગરનાર
અભયાર યમાં રહેતા સહ ઘણી વખત ગર અભયાર યની ુલાકાત લેતા હોય છે . આ
ુલાકાતનો ઉ ે ય મોટા ભાગે પોતા ું સા ા ય વધારવાનો અને જનનનો હોય છે .
અવરજવર દર મયાન સહ મોટા માણમાં વાડ વ તારો અને આંબાવાડ ઓનો ઉપયોગ
કરતા હોય છે . ગર અને ગરનાર સવાય ગરના પ મ વ તારમાં પણ એક સહને કોલર
પહેરાવવામાં આ યો હતો અને પછ તે ું નર ણ કરવામાં આ ું
સહની અવરજવર અને તેમના વ તાર માટેની મા હતી મેળવવા માટે રે ડયોકોલર વડે
મા હતી મેળવી શકાય છે . રે ડયો અને GPS કોલ રગની પ ત વડે એ શયાઈ સહના
વ તાર વશે અને તેમની આદત અને અવરજવર વશે મા હતી મળે છે . રે ડયોકોલર ારા
શકાર ાણી અને શકાર વ ચેની વ તી, તેમની થ ત અને યવ થાપન માળખાં,
અવરજવરની ર ત અને સામા જક સંગઠન વગેરેની મા હતી મળતી હોય છે . કોલરના
વપરાશથી શકાર ાણી ારા કરવામાં આવતા શકારની મા હતી ચકાસીને શકારની વ તી
ગીચતા ું માણ ણી શકાય છે . ાણીને કોલર પહેરા યા વગર પણ આ બધી મા હતી
મેળવી શકાય છે . પર ુ રે ડયોકોલરની મદદથી નય મત ર તે મા હતી મળતી રહે છે .
ાણીઓને જોવા માટે લાંબા સમય ુધી રાહ જોવાને બદલે રે ડયો અથવા GPS કોલરની
મદદથી અવલોકન માટેની ચો સ મા હતી મેળવી શકાય છે .
આજે ણ અલગ અલગ કારની રે ડયો ે કગ પ તનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે .
૧. Very High Frequency (VHF) એટલે કે ૂબ ચાં આવતન ારા રે ડયો ે કગ
ર. સેટલે ાઈટ ૅ કગ
૩. Global Positioning System એટલે કે GPS ૅ કગ
VHF એ છે લા ઘણાં વષ થી વપરાશમાં આવતી સરળ પ ત છે . VHF કોલર
પહેરાવેલાં ાણીને એક ખાસ રસીવર અને દશા ૂચવતા એ ટેનાની મદદથી ક ૅ કર શકાય
છે . સેટલ ે ાઇટ ૅ કગ માટે ાણીને વ ુ શ તવા ં ુ ા સમીટર પહેરાવવામાં આવે છે . સંશોધક
સેટલ ે ાઇટની મદદથી ાણીના વતમાન થાન અંગેની મા હતી ક ૂટરમાં દેખાય છે . GPS
ારા ે કગ માટે ાણીના કોલરમાં સેટલ ે ાઇટને ખાસ સ લ આપ ું સાધન જોડવામાં આવે
છે . ાણીના થાન અંગેની મા હતી સમયાંતરે આ સાધનમાં સં હાય છે જે પછ ક ૂટરની
મદદથી ગણી શકાય છે .
 આ બધાં સાધનોની મદદથી મળે લી મા હતી વસવાટ યવ થાપનમાં મદદ પ થાય છે .
વળ , શકાર ાણી અને શકારની વ તીના વ ાનને સમજવા માટે પણ જ ર સંશોધનો
ૂરતી મા હતી આપે છે . અ યારે એ શયાઈ સહ નવા વ તારોમાં વ તર ર ા છે . તેઓ
ઘણા નવા ૂભાગોની ુલાકાત પણ લઈ ર ા છે . તેઓ કેટલો સમય આ વ તારોમાં રહેશે,
અથવા તેઓ અવરજવરના કયા માગ નો ઉપયોગ કર ર ા છે તેની મા હતી પણ મળ શકે
છે . છે લા દાયકામાં વન વભાગ ારા ઘણા એ શયાઈ સહને તેમની અવરજવરનો
અ યાસ કરવા કોલર પહેરા યા છે અને તેની મદદથી ઘણી આ યજનક મા હતી પણ
ણવા મળ . વતમાન સમયમાં ૃહદ ગરના જગલના વ તારો અને ખેત વ તારોમાં સહ
ફર ર ા છે .
ગરનાર અભયાર યમાં રહેતા સહ ઘણી વખત ગર અભયાર યની ુલાકાત લેતા
હોય છે . આ ુલાકાતનો ઉ ે ય મોટા ભાગે પોતા ું સા ા ય વધારવાનો અને જનનનો
હોય છે . અ યાસનાં તારણોએ જણા ું કે આ સહ ગરના પ મ વ તારમાં રહેવા ું વ ુ
પસંદ કરે છે . તે ૂવ વ તારમાં ય છે , યાં ફરે છે , પર ુ તે તેના ૂળ વ તાર તરફ પરત
આવી ય છે . સહના આવા વતન પાછળ ઘણાં બધાં પ રબળો જવાબદાર છે . જેમાં
ાકૃ તક પ રબળો, વન પ ત, શકારની ઉપલ ધતા વગેરે છે . આવી અ ુકૂળતા કદાચ
ૂવમાં મળ શકતી નહ હોય.
ગરનાર કૉ રડૉરના વ તારમાં આવેલા કૃ ષ અને પ ુપાલનવાળા વ તારો હવે
શહેર કરણના કારણે ગામડાઓ બની ર ાં છે . નગરો બની ર ાં છે . ગર અને ગરનારના
કૉ રડૉરમાં લગભગ ૯૦ જેટલાં ગામડા આવેલાં છે . થા નક લોકોના સહકાર વગર સહ
માટે કોઈપણ કારની વતં અવરજવરની જ યા બનાવવી ૂબ ુ કેલ હતી.
ભારતમાં અ ય દેશોની સરખામણીમાં ઘણી મોટ સં યામાં ુવાવગ છે . ુવાન અને
શ ત ય તઓ કૃ ત અને વ ય ાણી માટે થોડા વ ુ સંવેદનશીલ હોય છે . થા નક
લોકો એ ું સમજે છે કે સહ સંવધન કાય મના અમલીકરણને લીધે સીધી અને આડકતર
ર તે તેઓને ઘણો ફાયદો થાય છે .
ગરનાર ર ત વ તારની મતાવધન કરવા માટે તે વ તારમાં ખેતી ું વધ ું માણ
અટકાવ ું જ ર છે જેથી વ તરણની યાને વ ુ વેગ મળે . ગરની અંદર અને આસપાસ
ઘણા બધા એવા માગ અને નદ કાઠાના માગ આવેલા છે કે જે સહના દુગમ આવાસો
સાથે જોડાયેલા છે .
 એક મા હતી ુજબ નદ કાઠાની બંને તરફ એક ક.મી. વ તાર `ઇકો-સે સે ટવ ઝોન'
તર કે હેર કરવાની દરખા ત ૂકવામાં આવી છે . જેના લીધે કાઠા વ તારમાં ઔ ો ગક
એકમો, ખનન યા માટે જમીન ફાળવણી કે વાડ વ તાર બનાવવાની પરવાનગી કે
મંજૂર ન આપી શકાય. ગરની આસપાસના વ તારને `ઇકો-સૅ સ ટવ ઝોન' હેર
કરવાનો ઉદે ય તે વ તારમાં રહેતા થા નક લોકોનો હક છ નવી લેવાનો નથી, પર ુ તેનો
હે ુ પયાવરણને હા નકારક એવી ૃ ઓ રોકવા માટેનો છે . સહ સાથે ું સહ વન એ
એક ઉમદા ાણીની સૌ યતા ું ઉતમ ઉદાહરણ છે . સહ મ ુ ય સાથે ઘષણ કે સંઘષ નથી
ઇ છતા. સહ નીડર છે અને આપણા તરફથી તેને પોતાની અવરરજવર માટે મા એક
ુર ત માગ જોઈએ છ એ. નદ કાઠા વ તારમાં આવેલા અવરજવરના માગ સહના
વચરણ અને વ તરણમાં ૂબ મહ વનો ભાગ ભજવે છે .
=
 ુમાવેલાં સા ાજય પરનો હકદાવો
શે ું નદ વ તાર એ આ નદ કાઠાના વ તારમાં આવેલા કૉ રડૉસ ું ઉ મ ઉદાહરણ
છે . શે ું નદ એ સૌરા ની ુ ય નદ ઓમાંની એક છે . સૌરા ના એકદમ ૂવ તરફ
નદ કાઠા વ તાર આવેલા છે . જૂ નાગઢના ચંચાઈના ડુગર વ તારમાં શે ું નદ ું ઉ મ
થાન છે . ચચાઈ ડુગરમાંથી નીકળ આ નદ ૂવ તરફ અમરેલી, ભાવનગર અને જૂ નાગઢના
અ ુક વ તાર એમ ણ મહ વના જ લાઓમાં વહે છે . યાં સહ અને તેના સ ૂહો
ુ તપણે વકસી ર ા છે . શે ું કાઠાની મદદથી સહ હવે ૂવ ય ગર વ તારને વ ુ સ ૃ
બનાવી ર ા છે .
ગરથી જૂ નાગઢ, જૂ નાગઢથી અમરેલી અને અમરેલીથી ભાવનગર તરફ ૂબ
યવ થત ર તે સહ વ ુ ને વ ુ આગળ વધી ર ા છે . જૂ નાગઢથી અમરેલી તરફ આવતાં
ઘણાં મહ વનાં ગામો જેવાં કે, ખાંભા, રાજુ લા, સાવરકુ ડલા, ધાર , લી લયા અને ાકચ
આવે છે . તેવી જ ર તે ગામડાઓ જેવા કે મહુ વા, તળા , રાજ થલી, શહોર,
વ લભી ુરનો અ ુક વ તાર વગેરે ભાવનગર જ લાના છે . આ ગામોમાં સહે પોતાના
સા ા યની થાપના કર દ ધી છે . ગર અભયાર ય અને રા ય ઉ ાન, ગરની
આસપાસના વ તારો, પા ણયા અભયાર ય જેવા વ તારો એ શયાઈ સહની વ તીથી
સ ૃ બની ર ા છે , વકસી ર ા છે અને ગરનાર અભયાર ય, મ તયાળા અભયાર ય,
દ રયાકાઠાના વ તારો જેવા કે ઊના, ૂ ાપાડા, કોડ નાર, ફરાબાદ, રાજુ લા, નાગે ી,
શે ું નદ કાઠા વ તાર, ભાવનગરના અ ય વ તારો જેવા કે, લી લયા અને ાકચ હવે
સહના કાયમી નવાસ થાન બની ગયાં છે . આ ાણીઓએ જે-તે દેશ અને તેના ખોરાક
અને પાણીની ઉપલ ધતાને આધા રત પોતાની તને કેળવી લીધી છે . તેઓએ અહ ના
થા નક વાતાવરણ અને આબોહવા આધા રત વનશૈલી વકસાવી લીધી છે . સહની આ
વ તી ભ વ યમાં ૂબ મહ વનો ભાગ ભજવશે. કારણ કે આવી ાણીવ તી આંતર-
જનન અને સહ વ ચે ઊભા થતા તણાવ ુ ત પ ર થ તને ઘટાડવામાં મદદ પ થશે.
આગળ વધી રહેલા આ ાણીઓનાં આંકડાઓ ું જો કાળ ૂવક અ યયન કરવામાં આવે
તો ણવા મળે કે નવા વ તારોની શોધમાં અભયાર યથી બહાર નીકળતા સહ આ
કારના થળાંતરને વ ુ ાધા ય આપે છે .
એક તરફ સહે ણ જ લાના ણે કાયમી વઝા મેળવી લીધા છે . બી તરફ અ ય
બે જ લા રાજકોટ અને મનગરમાં પોતાના આગમન માટે બાર ુ લી ૂક દ ધી છે .
એક વષ પહેલાં અમરેલી જ લાના નાડલા ગામમાં સહ ારા એક પ ુનો શકાર કરવામાં
આ યો. આ ગામ બાબરા તા ુકા ન ક છે . બાબરા એ સહ ું કાયમી નવાસ થાન છે .
અ ય એક બનાવ અ ુક મ હના પહેલાં બ યો. રાજકોટથી રપ ક.મી. દૂર આવેલા ગ ડલમાં
સહે એક પ ુનો શકાર કય હતો. થોડાક વષ પહેલાં સહણ તેનાં બ ચાં સાથે ગ ડલ
ગામમાં જોવા મળ હતી. ખેડૂત એ માનવા જ તૈયાર ન હતા કે તેના ઢોર ું મારણ સહ ારા
થ ું છે . સામા ય માણસ માટે આ એક આ યકારક ઘટના હશે, પર ુ એક સંશોધક માટે
નહ , કારણ કે આ એવા વ તારો છે યાં બે દાયકા પહેલાં સહ જોવા મળતા. હવે
તેઓએ ફર વખત પોતા ું ુમાવે ું સા ા ય પાછુ મેળવવા ું શ કર દ ું છે .
રાજકોટનાં ગામડાઓમાં રહેઠાણ પાકુ થઈ ગયા બાદ સહ ચો સ એકવાર રલાય સ
રફાઇનર માં પહ ચીને ગજના કરશે. અ ુક મ હના પહેલાં ચાર વષના એક સહને કાલાવાડ
તા ુકાના છ ર ગામમાંથી પકડવામાં આ યો હતો. યાંથી આ સહને પકડવામાં આ યો તે
ગામ મનગર શહેરથી મા ૬પ ક.મી. દૂર આવે ું છે . એ ું માનવામાં આવે છે કે,
પજરામાં પકડાયેલો સહ ગરનાર અભયાર યમાં રહેતા સહના સ ૂહમાંથી બહાર
નીક ો હશે. એક વચાર કર એ તો જૂ નાગઢથી રાજકોટ અને પછ મનગર એમ ણ
જ લાના ઘણાં બધાં ગામડાઓ પાર કર ને છ ર ગામ પહ ચ ું તે થોડુ અશ લાગે છે .
 અહ આપણે કૉ રડૉસ ું મહ વ સમજ ું ૂબ જ ર છે . વતમાન પ ર થ ત માણે
જૂ નાગઢની રે ુ ટ મ મનગર પહ ચી. યાંથી સહને પકડ અને પછ તેને ગરનાર
અભયાર યમાં ુ ત કય છે . જૂ નાગઢ, અમરેલી અને ભાવનગર પછ જો સહની વ તી
મનગર અને રાજકોટમાં થર થાય તો તેમાં નવાઈ પામવા જે ું ક ું નથી. જો હુ
મનગર પહ ચી શકુ તો બરડા અને આલેચના ડુગરાઓ ુધી શા માટે નહ ? બરડા એ
એ શયાઈ સહ ું સ ાવાર નવા થાન ભલે નથી, પણ બરડા અભયાર યમાં સહનો એક
અલગ સ ૂહ યાંના વસવાટમાં શા માટે ઊછર ન શકે? હ સહનાં જનીનોમાં ાંક
બરડા છે , તો ાંક આલેચની ટેકર ઓ પણ છે . યાં પહ ચવાની શ તા નકાર શકાય તેમ
નથી. અહ તેઓ જૂ નાગઢથી માંગરોળ થઈને પોરબંદર અને પોરબંદરથી બરડા ડુગર અથવા
આલેચના ડુગરમાં પહ ચી શકે છે .
ભાવનગર જ લાના હાઇ-વે ઉપર જો `વેળાવદર સહ અને કા ળયાર રા ય ઉ ાન'
એ ું ન ું પા ટ ું વાંચવા મળે તો તે માટે તમા મંત ય ું હશે? મને ખાતર છે કે આ વધાન
વાં યા બાદ તમને લેખકની ક પનાશ ત પર હસ ું આવશે. થોડા વષ બાદ આ ક પના
વા ત વકતા બનશે તેમ સહના કુ દરતી વ તરણને રોક નહ શકે. એકમા વક પ છે
તેઓની સાથે ગોઠવાઈ જ ,ું તેમ ું સંર ણ કર ,ું તેમની સાથે વ ું અને તેઓને
વકાસનો ુર ત માગ ૂરો પાડવો. વેળાવદર અને ભાલ દેશમાં તમે સહની હાજર કેવી
ર તે વચારો છો? સહને વવા માટે સા સંવધન, ૂરતા માણમાં આહાર અને પાણીની
જ રયાત હોય છે . સહ જૂ નાગઢથી અમરેલી અને વ લભી ુરની અવારનવાર ુલાકાત લે
છે . ર૦૧૫માં ભાવનગરમાં ૩૭ અને અમરેલી જ લામાં ૧૭૪ સહ ન ધાયા હતા. સહની
સં યા થર ગ તએ વધી રહ છે . ુવા સહ નવાનવા વ તારોમાં પોતા ું સા ા ય આગળ
વધારવા સતત આગળ વધી ર ા છે . વ લભી ુરમાં ણ વષ અગાઉ સહ જોવા મળવાની
શ આત થઈ હતી હવે નય મત ર તે આ વ તારની ુલાકાત લે છે . આ વ તાર અંગે
ભ વ યમાં કોઈ શંકા નથી. જો સહ વ લભી ુર ુધી પહ ચી શકે તો પછ આગળ રર
ક.મી. ભાલ અને ર૮ ક.મી. વેળાવદર ુધી શા માટે નહ ?
હા, આ ચો સ શ છે . સહ એક રાતમાં પ૦ ક.મી.થી વ ુ ચાલી શકે છે . આ કોઈ
કા પ નક આંકડા નથી. વન વભાગ પાસે સહની હલચાલ અંગેના અ યાસની મા હતી
યાપક માણમાં ઉપલ ધ છે . થોડા વષ પહેલાં વન વભાગે સહની ગ ત વ ધની સં ૂણ
ાયો ગક મા હતી મેળવવાનો ય ન કય . વન વભાગ ારા બનાવવામાં આવેલી ટ મ
રા ના સમયમાં સહથી સલામત અંતરે વાહનમાં બેસી તેની પાછળ પાછળ જવા લાગી
બી દવસે સવારે વાહનની `લોગ ુક'માં પ૪ ક.મી. ન ધાયા. સહની ચાલવાની શ તથી
હાજર દરેક ય ત હત ભ થઈ ગઈ.
આ કન સહની સરખામણીમાં એ શયાઈ સહ પોતાના સ ૂહ સાથે હમેશાં નથી
રહેતા. ગરના જગલમાં વસતા સહના સ ૂહની યવ થાનો અ યાસ કરતાં ણવા મ ું
છે કે સ ૂહમાં રહેતી સહણ અને સહ વ ચે ૂબ ઓછો સંબંધ હોય છે . સહબાળની
હાજર જ માદા સહણને સહની ન ક જવા માટે તબંધક સા બત થાય છે . આ કારણે
ગરમાં સહ વ ચે સામા જક બંધન ું માણ ધીમે ધીમે ૂટ ું જોવા મળે છે . નર અને માદા
વ ચે તો આ ું માણ ઓછુ જ છે . ગીચ વસવાટના વ તારો સહને શકાર કરવાની ેરણા
આપે છે . આ માટે તેઓને શકાર માટે માદા ઉપર આધાર રાખવો પડતો નથી. જો સહ એક
રાતમાં પ૪ ક.મી. ચાલી શકતો હોય તો રર અને ર૮ ક.મી. એના માટે ચણા-મમરા સમાન
છે . આવા આકષક વ તારો ન ક આવેલા હોવા છતાં હ સહ યાં પહ યા નથી એ ું
એક જ કારણ છે પાણી.
સહ મોટાભાગે સરળતાથી પાણીની ઉપલ ધવાળા વ તાર વ ુ પસંદ કરે છે . ભાલ
અને વેળાવદર વ તારમાં પાણીની ઉપલ ધતા છે પણ મા નવ મ હના ુધી. ઉનાળામાં
તેઓને પાણીની અછતનો સામનો કરવો પડે છે . જો આપણે ભાલ અને વેળાવદરમાં સહની
હાજર ની ગણતર કરતા હોઈએ તો ઉનાળામાં તેઓ કેવી ર તે વી શકશે? દરેક ોનો
ઉ ર જ ર હોય છે . `નમદે સવદે' સં કૃ ત ું એક ુંદર વા જેનો અથ થાય : નમદા સવદા
સવ છે . આવનારા વષ માં નમદા કેનાલ ારા ભાલ અને વેળાવદર વ તારનો પાણીનો
કાયમ માટે ઉકેલાઈ જશે. વેળાવદર રા ય ઉ ાનની ુંદરતાની કોઈ ચચા જ ન હોઈ શકે.
અધપીળા અને આછા નારગી રગના ઘાસથી છવાયે ું છે વેળાવદર રા ય ઉ ાન.
અગ ણત નીલગાય અને કા ળયાર અહ શકાર તર કે ઉપલ ધ છે . વળ ગીચ ઝાડ વાળા
વ તારો જનનની ુ વધા ૂર પાડશે. નમદા કેનાલ પાણીની સમ યા ું સમાધાન કર
નાખશે. તો સહરાજ તમને બીજુ ું ખપે? જનન અને સંવધન માટે ુ કળ વ તાર, પાણી
અને ખોરાકની ુ કળ ઉપલ ધતા, ું વાત છે ! બસ, થોડા વષ રાહ જુ ઓ. વેળાવદરમાં
થોડા વષ બાદ કા ળયાર જોવા મળશે! ૂવના વનરાજ વશે આપણે ઘણી બધી વાતો કર .
હવે હમણાં થોડા સમય માટે તેઓને બાજુ પર ૂક એ. અમારા ૂવના પતરાઈઓ કરતાં
અમે વ ુ ગૌરવણા અને આકષક છ એ. ખબર નહ શા માટે! તમને કારણ ખબર છે કે નહ ?
યારે સહ ૂવ વ તાર તરફ વ તર ર ા છે યારે દ રયા કનારાના અ ુક વ તારોમાં
તેઓ અ ુત ર તે સા ા ય જમાવી ર ા છે . હા, યાં જોવા જગલખાતાની પર મટ જ ર
લેવી પડશે.
ક પના કરો કે અરબી સ ુ ના રેતાળ કનારે સહ ૂય નાન કર ર ો છે ! અરે ખોટો
શ દ યોગ થઈ ગયો. મારા મત ુજબ મારે ` ુંદર'ની જ યાએ `રોમાંચક' શ દનો યોગ
કરવો જોઈએ, ખ ને? આ કા પ નક પ ર થ તમાં તમારે મગજ વાપરવાની સહેજ પણ
જ ર નથી. કારણ તમે શકાર છો અને સહ શકાર . આ થર વધારો પ૦થી લઈને ૫૦૦
ુધી પહ યો છે . તેઓએ પોતા ું સા ા ય ૧૯૦૦ ચો. ક.મી. વધાર ને રર,૦૦૦ ચો. ક.મી.
ક ુ છે . હવે તેઓ અમરેલી જ લાના રાજુ લા, ફરાબાદ વગેરે દ રયાકાઠાના વ તારોમાં
થર થઈ ર ા છે . ગરની સરહદથી રાજુ લા, ફરાબાદ આશરે ૩૦ ક.મી. દૂર આવે ું
હશે. દ રયાકાઠા વ તારમાં આવેલી રાવલ નદ ના કાઠા વ તાર, ખરાબાની જમીન અને
પંચાયતની જમીનો ઉપર આવેલ ઝાડ ઝાંખરાવાળાં વ તારો કૉ રડૉરની ગરજ ૂર પાડે છે .
અભયાર યને અડ ને આવેલા ર ત જગલ વ તારો, બાબરા, ુ ાપાડા, ાચી અને
શગોડા નદ ના કનારે આવેલા ઝાડ -ઝાંખરા વાળા વ તાર પણ ગરના જગલમાંથી
સહની અવરજવરનો અ ય એક માગ છે . ૧૯૮૭-૮૮માં દ રયાકાઠાનાં જગલો તરફ સહ ું
થમ યાણ ન ધાયે ું છે . બધા સૌથી વ ુ આ ય પા યા યારે ૧૯૯૬માં ગરના સહે
દ વની ુલાકાત લીધી. એક સહણ અને તેના બે બ ચાં દ વ ખાતે જોવા મ ાં. તેઓને
પરત ગરમાં લાવવામાં આ યાં. એ ું ન ધવામાં આ ું છે કે ગરની બહાર જનારા
મોટાભાગના ુવાન કે મોટ વયના સહ હોય છે . મોટાભાગે અ ય બળ નર ારા તેના
સ ૂહ કે સા ા યમાંથી હાક કઢાયેલા હોય છે . જોકે અ ય નાના સ ૂહો સહણ અને
બ ચાં સાથે દ રયાકાઠે રહે છે .
દુભા યની વાત છે કે સહ યાંના કાયમી નવાસી બ યા છે , તેવા વ તારોમાં
વકાસના નામ હેઠળ ર તા અને રેલવે લાઇનનો વકાસ કરવામાં આ યો છે . ૂબ સામાન
ભરેલ માલગાડ ઓ ૂરઝડપે આ વ તારોમાંથી પસાર થાય છે . આવા ઝડપી
વાહન યવહારના કારણે હમણાં થોડા સમય પહેલાં કેટલાક સહ આક મક ૃ ુને ભે ા
હતા. આપણે આવા બનાવો બનવા પાછળનાં કારણો પણ ણવા જ ર છે .
સહ મોટાભાગે ઘ ઘાટવાળા વ તારો તરફ જવા ું ટાળે છે . આવા વ તારોમાં જતા
નથી. રેલવેના પાટા ઉપર જઈને વળ તેઓ કરશે ?ું આનો એક સામા ય જવાબ છે :
“તેઓ પાટા ઓળં ગે છે .” અમને આ માટે છે . આ વધાન ખોટુ નથી. આના સવાય
અ ય કોઈ તક છે જે આ ને વ ુ પ કર શકે? સહ એ ગરમ લોહ ધરાવ ું ાણી છે .
તેને ઠડ હવા અને ઠડુ વાતાવરણ ૂબ આનંદ આપે છે . મોટાભાગે વહેલી સવારે અથવા
ૂયા ત બાદ રા ના સમયે તેઓ ફરવા ું વ ુ પસંદ કરે છે . બપોરના સમયે મોટાભાગે સહ
આરામ કરે છે . દ રયાકાઠાના વ તારો યાં સહ વકાસ પામી ર ા છે , યાં ઘા સયાં
મેદાનો આવેલાં છે . રેલવેના પાટા જમીનથી થોડાક ઉપર બનાવવામાં આ યા છે . તો આવા
વ તારોની સહ સવારે અથવા સાંજે નય મત ુલાકાત લેતા હશે. આવા સમયે કદાચ
ન
ે ની હડફેટમાં ચઢ ગયા હશે. સહ એક એ ું ાણી છે જેમને બી ની હાજર થી કોઈ
ફરક પડતો નથી અને તેઓ કદ પોતાની ચાલવાની પ ત બદલતા નથી. જો તમે શેર ના
કૂ તરાને જોયો હશે તો તમને યાલ હશે કે તમે તેની ન કથી પસાર થાવ તો તેને કોઈ ફરક
નથી પડતો. જો કોઈ ગાડ પસાર થશે તો છે લી ઘડ એ કૂ તરો તેની પાછળ દોડશે. ું
જગલના રા આવી ર તે ડર ને કાયરતા ૂવક વતન કરે?
રેલવેના પાટા પર બેઠેલા વનરાજે કદાચ આવતી રેલગાડ ને જોઈ હશે, પર ુ પાટા
ઉપરથી ભાગી જવાના બદલે ધીમે રહ ને સરક ને રેલવે ારા ૃ ુને ભેટવા ું પસંદ ક ુ –
એક ક ણાસભર બનાવ આ રેલવે અક માત દર મયાન બ યો હતો. આશરે દોઢ વષ પહેલાં
એક વહેલી સવારે માલગાડ ારા થયેલ અક માતના કારણે બે સહણનાં ૃ ુ થયાં હતાં.
આ ૃ ુઆંક મા બે સહણ ૂરતો મયા દત ન હતો. યારે વન વભાગની ટ મ ઘટના થળે
પહ ચી યારે ણવા મ ું કે એક સહણ ગભવતી હતી અને તેના ગભમાં ણ બ ચાં
હતાં. આવા બનાવો માટે કોને જવાબદાર ગણવા તે ન કર ું ઘ ં ુ કેલ છે . આપણી
તં યવ થા કે જેમણે વકાસની આવી તકોને ો સાહન આ ું છે કે, મ ુ યો કે જેઓ
સતત આવા નદ ષ ાણીઓના ભોગે વ ુ વકાસ કરવા સતત ય નશીલ રહે છે . આપણે
આશા રાખીએ કે આવા ભ ય ાણીની ર ા કાજે ટૂક સમયમાં સારા પગલાં લેવામાં
આવશે.
=
 એ શયાઈ સહમાં આવ ું
ન ધપા પ રવતન
“ હુ પ ો, ઊભો થયો, દુઃખી થયો, યો, હુ શી યો પણ હુ હ વત છુ .” હા, હુ
એ શયાઈ સહ બો ું છુ ! અ યારે તમે મને મા ગરના જગલોમાં અને તેની આસપાસના
વ તારોમાં જોઈ શકો છો. મા વૈ ા નક નામ `Panthera leo persica' છે .
એ ું માનવામાં આવે છે કે, એક સમયે એ શયાઈ સહ ુરોપથી એ શયાના દ ણ-
પ મ વ તારો અને મ ય ભારત ુધી વ તરેલા હતા. તમે જોઈ શકો છો કે છે લાં ર૦૦
વષમાં તેમના જનીનો વ ભ વસવાટોમાં રહ ને યા છે . ાં ુરોપ, ાં પ શયા, ાં
ભારત ું બહાર અને ાં ુજરાત ું ગર! સમય અને પ ર થ ત અ ુસાર એ શયાઈ સહે
જુ દા જુ દા થળે અ ુકૂલન સા ું છે . યારે તેઓ આ કાથી જુ દા પડ પ શયા થઈ ભારત
પહ યા યારે તેમણે ન ું અ ુકૂલન વકસાવી લી ું હ ું. અંતમાં તેઓ ગરમાં થાયી થયા
અને અહ તેમણે પોતાનો વંશ આગળ વધાય .
આમાં કોઈ આ યની વાત નથી. ભૌગો લક પ ર થ ત અને નવસનતં ીય સંજોગો
ુજબ એ શયાઈ સહ વક યા છે . ૧૮૮૪થી ગરનાં જગલોમાં જ એ શયાઈ સહ જોવા
મળે છે . અ યારે તેઓએ પોતાના વસવાટો ખડકાળ વ તારો, ઘાસનાં ુ લાં મેદાનો,
દ રયાઈ વ તારો અને ુ ક પહાડ વ તારોમાં વ તાયા છે . જો તમે સહના દ રયાઈ
વસવાટ વ તારોને જોશો તો તમને લાગશે કે, આ ાણી અહ યાં આટલી કપર
પ ર થ તમાં વી કેવી ર તે શકે છે ? હ તેઓ અહ વે છે અને જો પ પણ કરે
છે .
એક મા યતા છે કે, સહણ શકાર કરે છે અને સહ તેના શકારમાં ભાગ પડાવે છે .
એ શયાઈ સહ સહણની મદદ વગર જ શકાર કરતા હોય છે . અમરેલી, ભાવનગર જેવા
ૂવ ય વ તારોમાં યાં સહ ું માણ વ ુ છે , યાં સહ એકલો જ શકાર કરે છે . અહ
તેણે પોતાના સા ા ય ું ર ણ પણ સ ૂહની સાચવણીની સાથે-સાથે કરવા ું હોય છે .
પ મ ગરના વ તારોમાં સહનાં ભોજનની ુ ય વાનગી ચીતલ છે , તો ૂવ ય ગરમાં
નીલગાય. માનવીય વ તીની આસપાસ વસતા એ શયાઈ સહને પોતાના વસવાટ અંગેની
પસંદગી ઘણી ઓછ હોય છે . તેઓ વાતાવરણીય પ ર થ તઓ સાથે ગજબ ું
સમાયોજન ધરાવે છે .
 ાચીન સમયથી જ દરેક ધમ-સ ુદાયમાં લ પહેલાં પ રવારની ચકાસણી કરવામાં
આવે છે . અ ુક ા તમાં વડ લો એ ચકાસે છે કે, વર અને ક યા એક જ કુ ટુબનાં તો નથી
ને? પહેલાંના સમયમાં બધાંને પોતાનાં અંગત કારણો હતાં. પર ુ પછ વ ાને એ ુરવાર
કર દ ું છે કે, સગો લ ો બાદ જ મેલાં બાળકો અ ય બાળકો જેટલાં સામા ય નથી
હોતાં. સામા ય ભાષામાં કહ એ તો ભાઈ, બહેન કે પતરાઈ લ ોથી જ મેલાં સંતાનોમાં
જનીનોની ખામી જોવા મળે છે .
આ બાબત મા મ ુ યો ૂરતી મયા દત નથી. ાણીઓમાં પણ આંત રક જો પ
તેમની ત વ ુ ત થવા ું કારણ બની શકે છે . ઘણાં બધાં વ ય ાણીઓ એક સમયે
મોટ સં યામાં અ ત વ ધરાવતાં હતાં. પછ તેમની સં યા ઘટતી ગઈ અને અ ુક
આંકડામાં જ તેમની સં યા રહ . ાણી સં હાલયો તેમનાં છે લાં નવાસ થાન બ યાં. આ
આપણા વ માં વતમાન વચારો, લાગણીઓ અને મા યતાઓ છે જે અ ત વ ધરાવે
છે .
જો આપણે આ વચારો સાથે સહમત નથી તો ું આપણે તેને મા પૌરા ણક મા યતા
કહ ું? તમે એવો જવાબ આપશો કે તો પછ તેને સા બત કરો! તો ચાલો, કઈક આવી ર તે
વચાર એ : વ તી ું માણ ઘટ ું એ સ તીય સમાગમ અથવા આંત રક જનન માટે ું
કારણ ગણી શકાય. ૃ વીની કોઈપણ તને પોતાનાથી ન કના સાથી સાથે સમાગમ
કરવાની જ ર યારે જ પડે યારે તેની પાસે વક પ ન હોય. એક સમયે એ શયાઈ સહ
પ શયાથી લઈને ભારત ુધી ફરતા હતા. ૧૮મી સદ માં તેઓ આટલા મોટા વ તારમાંથી
નામશેષ થઈ ગયા અને મા ુજરાતના ગરમાં જ બ યા. તે સમયે તેમની સં યા પ૦ કરતાં
પણ ઓછ હતી. જ મદર નીચો હોવાના કારણે તેમના ારા ઉ પ થયેલાં સંતાનો પણ
ઓછ મા ામાં હતાં. આંત રક જનનની અસરો ું છે ? જ મ સમયે વજન ઓછુ હો ું,
જ મ પછ તરત ૃ ુ ું ું માણ, વકાસનો નીચો દર, વય કોની ઓછ સં યા,
રોગ તીકારક શ ત ું ઓછુ માણ, જનન મતા ું ની ું માણ વગેરે થઈ શકે છે . આ
બધા આંત રક જનનના સામા ય પ રણામો છે .
આપણે અહ કોઈના સંશોધનને પડકારતા નથી. એ શયાઈ સહ અંગેનો આપણો
ૂળ ૂત વચાર ત ન અલગ છે . પહેલાં એ શયાઈ સહની સં યા પ૦થી ઓછ હતી.
અ યારે ૫૦૦થી વ ુ છે . જો તે વખતે આંત રક જનનના કારણે ૃ ુદર ચો હોત તો
અ યારે એ શયાઈ સહ મા સં હાલયમાં જ જોવા મળતા હોત. એ શયાઈ સહની
વ તી, તેમની તંદરુ તી, જો પાદનની મતા અને તેમની સાઇઝ કે કદને જોતાં જણાય છે
કે એ શયાઈ સહમાં આંત રક જનન નહો ું થ .ું અ યારના સંશોધનો પણ આ બાબતની
ખાતર કરાવે છે .
મોટા ભાગના સ ૂહમાં રહેતાં ાણીઓ જેમ કે, સહ પોતાના સ ૂહમાં જ મેલા
ઉછરેલા પાઠડાને સ ૂહમાંથી હાક કાઢે છે . જે આંત રક જનન થ ું અટકાવે છે . માનવોમાં
સગાંઓ વ ચેના શાર રક સંબંધો પર ઘણો સખત તબંધ છે . નાનકડ માખીઓ પણ
આંત રક જનન ન થાય તે માટે ું અલગ યવ થાપન ધરાવે છે . સહ પણ મ ુ યની માફક
સામા જક ાણી છે . સહના સ ૂહમાં પણ ભાઈ અને બહેન સમાગમ નથી કરતાં. પતા-
ુ ી સમાગમ નથી કરતા, માતા અને ુ ારેય સમાગમ નથી કરતાં. આ બધામાં ભટકતા
સહ જનીનોના વહનમાં ૂબ અગ યનો ભાગ ભજવે છે .
એ શયાઈ સહના જનીનગત આંત રક જનન અને જનીનગત વભાવને સમજવા
માટે Centre for Cellular and Molecular Biology હૈદરાબાદ ારા એક
સંશોધન કરવામાં આ ું હ ું, જેમાં એ શયાઈ સહના ણ અલગ-અલગ જૂ થ ઉપર
અ યાસ કરવામાં આ યો.
૧. ૂણ જગલી (જગલમાં રહેતા) એ શયાઈ સહ
ર. ાણી સં હાલયમાં જ મેલા અને ઉછરેલા સહ
૩. એ શયાઈ-આ કન સહ
સામા જક ૂ યો, સમાગમની વત ૂક, વશાળ વ તાર વગેરે બાબતોના કારણે
એ શયાઈ સહમાં આંત રક જનનની કોઈ શ તા જ નથી. અ યારે એ શયાઈ સહોએ
તેમ ું સા ા ય ૧૪૦૦ ચો. ક.મી.થી વધાર ને રર,૦૦૦ ચો. ક.મી. કર ના ું છે . દ રયાકાઠે
વસતા સહ, ૂવ ય વ તારના સહ, પ મ વ તારના સહ અને ર ત વ તારમાં વસતા
સહનાં વતનો અલગ અલગ હોય છે . નવી પેઢ નો જ મ, વકાસ અને ઘડતરની યા,
તેમના બ ચાંની સં યા અને જો પ ના દરમાં વધારો, આવાં બધાં કારણોના લીધે સહની
વ તી ઘટવાનો ડર હવે ખતમ થઈ ગયો છે . તેમ છતાં આપણે હજુ સહનો વ થ અને
થર વકાસ ઇ છ એ છ એ.
આપણે મ ુ યો ું જ એક ઉદાહરણ લઈએ, જેમાં `હમ દો, હમારે દો' છે . આ ૂ
ભારતના વ તીઆંકને નયં ત કરવા માટે છે . આમાં ઘણા ફાયદા રહેલા છે . તમાર
આસપાસ નજર કરો, જુ ઓ અને સમજો, પ રવારમાં એક બાળક હોય અને પ રવારમાં બે
બાળકો હોય અને એક એવો પ રવાર વચારો કે જેમાં ણથી ચાર બાળકો હોય. બે
બાળકોવાળો પ રવાર એક અથવા ણ-ચાર બાળકોવાળા પ રવાર કરતાં વ ુ ુશ હશે.
 અહ થવાના ઘણાં બધાં કારણો છે . બે બાળકો મ ભાવે બ ું વહચીને ઉપયોગમાં
લેતા હોય છે . માતા- પતા તેમ ું યો ય યાન રાખી શકતા હોય છે . ોતોની વહચણી
સમાનપણે થઈ શકે છે . બે કરતાં વ ુ બાળકો હોય તો વહચણી અસં ુ લત થઈ ય છે .
વન વકાસની લગભગ દરેક બાબત ઉપર તેની અસર જોવા મળે છે . હુ મા ું છુ કે તમને
યાલ આવી ગયો છે . જો તમારા બે બાળકો હશે તો અ ભનંદન અને જો તમે કુ વારા હો તો
આ બાબત જ ર યાનમાં રાખજો!
આપણે મ ુ યોનાં બાળકોના સારા વકાસની અપે ા રાખી શક એ, પણ સહ
પ રવારની પ ર થ ત કઈક અલગ હોય છે . આશરે ૧૧૦ દવસના ગભકાળ બાદ સહણ
રથી પ બ ચાંને જ મ આપે છે . સહણને ચાર ડ ટડ ઓ(TEATS) હોય છે . આથી એક
સાથે તે ચાર બ ચાંને તનપાન કરાવી શકે છે . જો સહણને ચાર કરતાં વ ુ બ ચાં હોય તો
ું થાય? સૌથી વ ુ યાશીલ બ ું પહેલાં, પછ બીજુ , પછ ીજુ , પછ પાંચ ું બ ું
સૌથી નબ ં ુ હોય છે . તેને દૂધ પીવાનો મોકો ઘણો ઓછો મળે છે . આથી આવા બ ચાની
વતા રહેવાની શ તા ઘણી આછ હોય છે .
એ શયાઈ સહમાં, સહબાળને વતાં રહેવાની શ તા વ ુ હોવાના કારણો છે . થમ
તો સહબાળની સં યા મોટાભાગે રથી ૩ હોય છે . સહણ સ ૂહમાં રહે છે . સ ૂહની બધી
સહણ એક સાથે માતા નથી બનતી. જો સ ૂહમાં ણ સહણ હોય તો એક કદાચ બ ચાંને
જ મ આપશે, બી સહણનાં બ ચાં છ માસની આસપાસનાં હશે અને ી સહણનાં
બ ચાં પાઠડા બની ૂ ાં હશે. આ એક મહ વ ૂણ આયોજન છે . વવા માટે સહણે
શકાર કરવો જ ર છે . જો બધી સહણ શકાર માટે જતી રહેશે તો તેમનાં બ ચાં ું યાન
કોણ રાખશે? તેથી તેઓ તેમના જૈ વક ચ ું નયમન કરે છે . બે સહણ શકાર માટે ય
છે અને બાક ની સહણ બી ં બધાં બ ચાંઓ ું યાન રાખે છે . હવે ટૅ નકલ ુ વધાની
વાત કર એ તો એ શયાઈ સહ માટે હવે અ તન દવાખાના અને સારવાર કે ની ુ વધા
ઉપલ ધ છે . ે ીય કમચાર ઓ ારા નય મત ર તે વ ય ાણી ું અવલોકન કરવામાં આવે
છે . વળ , અહ સંશોધન પણ ઘણા મોટા માણમાં થાય છે . સંશોધનથી ા ત થતાં
તારણોમાં સંર ણ અને વતમાન પ ર થ તની યો ય મા હતી મળે છે .
=
 હુ મારા ઘરમાં ુર ત છુ
` સહે માણસ પર હુ મલો કય ', `માણસને સહે ઈ પહોચાડ ', `રેલવે અક માતમાં
સહ ુ ૃ ુ', `રાતમાં સહે સાત ભસો ું મારણ ક ',ુ આ અને આવા ઘણા સમાચાર
છાપાના ુ ય સમાચાર બનતા હોય છે . ઘણા લોકો મા સ તી સ મેળવવા ખાતર
આવા સમાચાર ફેલાવતા હોય છે . અને પછ અ ુક દોઢડા ા માણસો ચચાઓ કરે છે .
ગરમાંથી અ ુક સહ ું થળાંતર કર ું જોઈએ એવી ચચાઓ ચા યા કરે છે . ચાલવા દો,
વાંધો નહ . ચાલો, લોકો વચારે એ ું આપણે વચાર ને અ ુક સહ પસંદ કર , તેને બેભાન
કર , એક કમાં ભર તેને બી જગલમાં ૂક આવીએ. બી જ દવસથી તેઓ યાં
જનન કરવાની શ આત કર દેશે અને પછ યાં નવા સહની ગજના સાંભળવા મળશે.
વાહ, કેટલો સં◌ુદર વચાર છે ! પણ આ શ જ નથી! આ કઈ ઇ ટરનેટ પર કે ફેસ ુક
ઉપર ફોટો અપલોડ કરવા જેટ ું સરળ નથી. સહ અને સહને લગતી બાબતો વશે
સંશોધકો અને વૈ ા નકો સૈકાઓથી અ યાસ કર ર ા છે .
૧૯મી સદ ની શ આતમાં જૂ નાગઢના નવાબસાહેબ ારા સહને સંર ણ મળવાની
શ આત થઈ. યારે જગલમાં સહની ગણતર કરવામાં આવી યારે તેમની સં યા પ૦થી
પણ ઓછ હતી. ૧૯૪૭માં વતં તા મ ા બાદ, વન વભાગ સહ અને તેના વસવાટ ું
યવ થાપન કરે છે . સહ ું ુન: થાપન એ ઘણી અઘર બાબત છે , માનવ અને સહના
સંઘષની વગતો ણતાં પહેલાં થા નક લોકોની સહ માટેની લાગણી ણવી ૂબ જ ર
છે . એક સમયે સહ ભારતના ઘણા વ તારમાં ફરતા હતા. બહારથી લઈને રાજ થાન,
હ રયાણા, મ ય દેશ અને બી ં ઘણાં રા યોમાં પણ સહ જોવા મળતા. કાળ મે આ
બધા દેશોમાંથી સહ શા માટે વ ુ ત થઈ ગયા અને મા ગરનાં જગલોમાં જ સાવજ
કેમ બ યા? તે અંગે ન ણાતો કારણો આપે છે . જગલો ું માણ ઘટવા માં ું અને
શહેર કરણ, આ ુ નક કરણ, શકાર વગેરે તેનાં કારણો છે . ` સહસંવધનમાં થા નક
લોકોનો સહકાર' તમે યારે ગરના થા નક લોકોને સહના ુન:વસન વશે ૂછશો યારે
તેઓ કઈક આવો જવાબ આપશે. `એક પણ સાવજને ુજરાતની બહાર લઈ જવા દઈ ું
નહ .' ુજરાતમાં સહ ય નોથી નહ પણ લાગણીઓના અ વરત ટેકાથી સંવધન પા યા
છે . ગરના લોકો પોતાના પ ુનો શકાર કરવા છતાં પણ પોતાને ભા યશાળ માને છે . તેમને
લાગે છે કે આખી દુ નયામાં મા તેઓ જ નસીબદાર છે કે જેઓ સહસંવધનમાં મહ વનો
ફાળો આપી ર ા છે અને આમાં ખોટુ ક ું નથી. મા સંઘષની મા હતી આપીને સહને
ુન: થા પત કર શકાય. થા નક લોકોને આ વાત માટે રા કરવા અઘરા છે . માલધાર ,
જેઓ હ રો વષ થી આ ગરની ધરા પર સાવજ સાથે હળ મળ વસી ર ા છે . તેમનો
સહસંવધનમાં મહ વનો ફાળો છે . એક સમયે સહ માલઢોરનો ૂબ શકાર કરતાં, છતાં
પણ ગરના માલધાર માટે સાવજો ારેય ખતરા પ નથી બ યા. છે લાં રપ વષમાં સહ
ારા માલધાર પર હુ મલો કરવામાં આ યો હોય તેવો એકપણ બનાવ નથી ન ધાયો. અહ
એક અચરજની વાત એ પણ છે કે સહ મોટાભાગે ૃ અને દૂધાળાં ન હોય તેવાં જ
પ ુઓનો શકાર કરે છે અને માલધાર પણ આવા શકારને સાવજના સા ા યના
ઉપયોગના વળતર સ ું માને છે ! ઘણી વખત સહ ગામમાં જઈને પણ મારણ કરે છે . આમાં
સહ ગામ પર આ મણ નથી કરતા, તેઓ તો પોતા ું ુમાવે ું સા ા ય પાછુ મેળવી ર ા
છે . સહના ૃ ુ અને તેનાં કારણો આ કૃ ત ેમીઓ માટે સળગતો છે . સૌથી મોટો
એ છે કે ું સહની વ તીમાં અંતરાય આવશે?
 વન વભાગ ારેય આવા ો કે ુ ાઓને હળવાશથી નથી લે .ું તેઓ તો આવા
ક ઠન ો ઉકેલવા માટે સતત મ યા કરે છે . સંર ણ અને યવ થાપન કઈ એક-બે વષથી
નથી થઈ ર ,ું સંર ણની ૃ તઓએ તો કયાર ુંય રજતજયંતી વષ પણ ઊજવી લી ું છે .
વન વભાગ ારા થમ પગ ું લેવામાં આ ું માલધાર ના ુન:વસન ું. પણ બધા માલધાર ને
એક સાથે ુન: થા પત કરવામાં નથી આ યા. તેમને ધીમેધીમે ુન: થા પત કરવામાં
આ યા. માલધાર ું પ ુધન એ સહના આહારનો ભાગ છે . વળ વન યવ થાપનમાં
ૃણાહાર ાણીઓની સં યા વધે તે માટેના ય નો કરવામાં આ યા. નવાં છોડવાં અને
ઝાડવા ું વાવેતર કરવામાં આ ું. અ ુકૂળ વસવાટની ળવણી કરવામાં આવી.
પ રણામ વ પ જગલમાં ચીતલ, નીલગાય વગેરેની સં યામાં વધારો થયો. આ વધારો કાઈ
કાગળ પરની ખેતી જેવો નથી. જગલમાં વૈ ા નક પ તની મદદથી ૃણાહાર ાણીઓની
વ તી-ગણતર કરવામાં આવે છે . આના પ રણામે સહના આહારમાં વ વધતા અને વળાંક
આ યો. માલધાર લોકો ગરને છોડવા તૈયાર ન હતા, પર ુ સા વન અને વ ુ આ થક
ઉપાજનની આશા સાથે તેઓએ ગરને `આવજો' ક ું.
કોઈ પણ ાણી કે મ ુ યને વન વવા માટે ણ મહ વની જ રયાત હોય છે .
અહ નાં ખોરાક, પાણી અને આવાસ. ાણીઓ નદ , કુ દરતી તળાવો, કૃ મ પાણીના કુ ડો
અને નાના મોટા જળ ોતોમાંથી પાણી મેળવે છે . જો વરસાદ સારો હશે તો આવનારા ૬થી
૯ મ હના પાણીની અછત વગરના જશે. પણ જો વરસાદ ન ફળ ગયો, તો કોઈપણ
જગલ વ તાર માટે પાણીની તંગી મોટો બનતો હોય છે . જો પાલ ુ પ ુઓની વાત હોય
તો આ બહુ મોટો નથી. કારણ કે આપણે તેમને એક જ યાએ ભેગા કર ને કે લઈ જઈને
પાણી પીવડાવી શક એ, તમે જો હ રો ાણીઓની વાત કરતા હો, તો તમારે સારો વક પ
વચારવો જોઈએ. ગરના જગલના આ જરમાન ાણીને ખબર છે કે તેણે પાણીની શોધ
ાં કરવી જોઈએ.
ગરના જગલમાં ઘણા બધા એ શયાઈ સહ માંસાહાર અને શાકાહાર ાણીઓ સાથે
પોતા ું સા ા ય ભોગવે છે . સહ ઘ ં પાણી પીતા હોય છે અને ઉનાળામાં તેમની
જ રયાત બમણી થઈ ય છે . સંર ણ એ ાણીઓને મા જ યા આપી દેવાથી કે
શકાર ઓ સામે ર ણ આપવાથી જ નથી થ ું. એ સમજ ું પણ જ ર છે કે, એના માટે
આ વસવાટો અ ુકૂળ છે કે નહ . હાલનાં વષ માં ગર વન વભાગે સહની સાથેસાથે અ ય
ાણીઓના સંર ણની યા માટે ઘણાં મોટા પગલાં લીધાં છે . ચાલો આપણે ક પના
કર એઃ અ યારે ૫૦૦ સહ છે અને દરેક સહની પાછળ એક માણસની નમ ૂક કર એ!
આ ઘણો સારો વચાર છે . દરેક સહને અન ય મહ વ મળશે અને તેનાથી સહની વ તીમાં
ચો સ વધારો થશે અને પછ બીજુ ક ું કરવાની જ ર નહ રહે. જોકે, આવા વચારો માટે
`અ ુત'ની જ યાએ ` ૂખ' શ દ ું યોજન યો ય લાગે છે . જો આપણે મા સહની જ
વાતને યાનમાં રાખતા હોઈએ તો તેઓ ચો સ બચી જશે. પર ુ આવતી કાલે તમે જ
સહનો શકાર બની વ તે ું પણ બને. જો તમે ને હુ સહને જગલમાં ુશ જોવા માંગતા
હોઈએ તો આપણે કોઈ એક ત ું સંર ણ કરવાને બદલે સમ નવસનતં ું સંર ણ
કર ું પડશે. ગરનાં જગલોમાં વરસાદ બાદ ઘણા વ તારોમાં પાણીના ોત જોવા મળે છે .
નદ ઓમાં હમેશાં ૂરતા માણમાં પાણી વહે ું હોય છે . વષાઋ ુ બાદ પાણીના ોતો
ઝડપથી ુકાવા લાગે છે અને માચ મ હનો આવતાં ુધીમાં મા થોડા વ તારમાં જ પાણી
જોવા મળે છે . બાક બ ું ુકાઈ ય છે . અહ ના વ શ ડુગરાળ વ તાર અને અધ ુ ક
જગલનાં કારણે ાણીને દવસમાં ઓછામાં ઓછુ બે વખત પાણી પીવાની જ રયાત હોય
છે .
 તો આ તે ાંથી મેળવશે? તમે મા પાણી માટે થઈને તેમને થળાંત રત ન કર શકો.
ઉનાળાનો આ ઉકેલવા વન વભાગે જગલમાં પાણીના ઘણા બધા કૃ મ કુ ડ બના યા
છે . દરરોજ પાણીના ટાકા ારા આ પાણીના કુ ડ ભરવામાં આવે છે . જેથી ાણીઓને ૂરતા
માણમાં પાણી મળ રહે. જગલના ગીચ વ તારમાં પાણીના ટૅ કરની મદદથી હમેશાં પાણી
ભર ું શ નથી. વાહનને ઘણા ો નડ શકે છે , તો વન વભાગે એક ડગ ું આગળ
વધવા ું વચા ુ. ઉનાળા દર યાન અને આખા વષ દર યાન ૂર ું પાણી આપવા માટે
વન વભાગે પયાવરણને અ ુકૂળ એવા પગલાં તર કે આવા વ તારમાં પવનચ ની મદદથી
પાણીની મોટર ચલાવી પાણી મેળવવાની યવ થા ગોઠવી. પવનચ ારા ાણીઓને
આ ું વષ પાણીની ુ વધા મળ રહે છે . કુ ડમાં ભરવામાં આવતાં પાણી કરતાં પવનચ
થોડ વ ુ ફાયદાકારક છે . ૂતકાળમાં બનાવવામાં આવેલા પાણીના કુ ડ હાલ સાર
અવ થામાં છે અને પાણી પણ આવે છે . પવનચ ને લીધે ભલે ધીમી ગ તએ મળ ું હોય
પણ ાણીઓને વહે ું પાણી પીવા મળે છે . પીવા માટે વહે ું પાણી હમેશાં પહેલી પસંદગી
હોય છે . જગલમાં યારે તમાર પાસે પાણી ૂટ ય યારે બં ધયાર પાણી કરતાં વહે ું
પાણી પીવા ું પસંદ કરજો. બં ધયાર પાણીનાં કુ ડોમાં ૂળ અને પાંદડા પડતાં હોય છે .
યારે પવનચ ને લીધે તાજુ અને વહે ું પાણી મળે છે . જોવા મ ું છે કે ાણીઓ પણ
આ ું પાણી પીવા ું અને યાં રોકાવા ું પસંદ કરતા હોય છે . પવનચ માંથી સતત વહેતા
રહેતા પાણીના કારણે તેની આસપાસ પાણીનો ભરાવો થાય છે અને કાદવના નાનકડા ખાડા
રચાય છે . જગલી ૂંડ અને સાંભર જેવાં ાણીઓને કાદવમાં આળોટ ું ૂબ પસંદ હોય છે .
ચીતલ, સાંભર અને નીલગાય જેવા ૃણાહાર ાણીઓ પાણીની સાથેસાથે ઘાસની પણ
મ માણતા હોય છે . ઊભરાઈને બહાર નીકળતા પાણીના લીધે યાં આસપાસ ના ું ઘાસ
ઊગી નીકળે છે . વન વભાગ માટે આવી પવનચ ઘણી ઉપયોગી સા બત થઈ છે .
વન વભાગે ઘણાં થળોએ આવી પવનચ ઓ લગાવી છે અને હજુ યા ચાલી રહ
છે .
હમણાં થોડા સમયથી સહના ૃ ુ ું કારણ રેલવે બની છે . રેલવેલાઇન જગલની
મ યમાંથી પસાર થાય છે . પ રણામે આ રેલવે ઘણી વખત સહના ૃ ુ ું કારણ બને છે .
આ બાબતની ગંભીરતાને યાનમાં રાખતાં વન વભાગ અને રેલવે વભાગે સાથે મળ ને
સલામતીના અ ુક પગલાં લીધાં છે . જેથી કર ને આ મોભાદાર ાણીના અકુ દરતી ૃ ુને
અટકાવી શકાય. જગલની અંદરથી પસાર થતી રેલવે લાઇન ઉપર રેલવેની ગ તમયાદા
ઘટાડ નાખવામાં આવી. રેલવેના ાઇવર અને ગાડને પણ સહ અંગેની મા હતી આપતી
તાલીમો આપવામાં આવી. જે વ તારમાં સહની અવરજવર વ ુ હોય યાં ુલ કે આવવા-
જવાના નાનકડા ર તા બનાવવા અને તાર ફે સંગ કર .ું આ ફે સંગ માટે અ યાસ કરવામાં
આ યો. સહની સૌથી વ ુ અવરજવરવાળો વ તાર તપાસી ૩૦ ક.મી. લાંબી ફે સંગની
દરખા ત ૂકવામાં આવી છે . આવા સંવેદનશીલ વ તારમાં ક ૅ સ અને વન વભાગના
કમચાર ઓની સં યા પણ વધારવામાં આવી છે જેથી સહની ગ ત વ ધ ઉપર નજર રાખી
શકાય.
વહન મતા એટલે ઇ છત વાતાવરણમાં મોટ સં યામાં નવરો ટક રહે અને વકાસ
કર શકે છે . બધાં ાણીઓ માટે આ વચાર સાવ સરળ છે . જો વહન મતા પોતાની મયાદા
વટાવી ય તો ઘણી અણધાર પ ર થ તઓ સ ય છે . ાણીની વ તી ઘટવા માટે તેનાં
પયાવરણને થ ું ુકસાન જવાબદાર હોય છે . ઘણી પ ર થ તઓમાં વ તી ૂબ ઝડપથી
ઘટે છે . ાણીની વ તી ઘટવા ું અ ય એક કારણ છે , ાણી ું તણાવમાં આવ ું. માણસના
બનજ ર હ ત ેપના કારણે પણ ાણીઓની વ તી ઉપર અસર પડે છે . ાણીઓ જગલો
ઓળં ગીને મ ુ યોની મા લક વાળા વ તારોમાં જતાં થયાં છે . દરેક ત ું આગ ું મહ વ
છે . તનો એક ચો સ સમયગાળો અને ર ત હોય છે , જેનો આધાર બે જો પ
વ ચેનો સમયગાળો, જ મેલાં બ ચાંની સં યા અને તેમનાં વત રહેવાની મતા પર હોય
છે . અ નયં ત વ તી હમેશાં વસવાટ, પાણી અને પોષણ પર દબાણ લાવે છે . જુ દાજુ દા
વ તારોની વહન મતા મોટ અથવા નાની હોય છે . વ તી વધારામાં થા નક વાતાવરણ
અને ભૌગો લક પ ર થ ત મહ વનો ભાગ ભજવે છે . કોઈ પણ વ તારની વહન મતા
થર નથી. કોઈ પણ તની વહન મતા ઘટવાના કારણો તેના ોતોનો ઘટાડો અને
વનાશ હોઈ શકે. એ છે કે એ શયાઈ સહે રર,૦૦૦ ચો. ક.મી. જેટલા વ તારમાં
સા ા ય કેવી ર તે થા ?ું જવાબ ઘણો સરળ છે ઃ ઇ છાશ ત + ચો સ નધાર +
સખત મહેનત = સફળતા! એ શયાઈ સહની સં યામાં પણ વધારો થયો. તે સં યા વધીને
પ૦ થી ૫૦૦ થઈ. થા નક લોકોનો સહકાર, વન વભાગની મહેનત અને કાય ન
કમચાર ઓના સતત સંવધનનાં કાય , સંશોધકોના સંશોધનોનાં મદદ પ તારણો અને
ાણી ેમી સં થાઓના પીઠબળે આ ગ ત શ બનાવી છે .
અ યારે વન વભાગ સહના વસવાટોને બચાવવા સખત મહેનત કર ર ું છે . સહ
થર ગ તએ વધી અને વ તર ર ા છે . વતમાન વષમાં વન વભાગે પણ તેમના હાલના
નવાસ થાનોને વ તારવા માટે કમર કસી છે . તમારો ચાર સ યોનો પ રવાર છે . જેમાં પ ત-
પ ની અને બે બાળકો. બે ઓરડાના મકાનમાં રહે છે . બાળકો હવે મોટા થઈ ર ાં છે અને
પોતાના અલગ ઓરડા માંગી ર ા છે . આવી પ ર થ તમાં ન ું ઘર ખર દ ું પોસાય તેમ
નથી અને તમારા બાળકો માનતાં નથી. આવી ૂંઝવણભર પ ર થ તમાં તમને યાદ આવે
છે કે શયનક અને પેલા બી ઓરડાને ભેળવી બી બે સરખા ઓરડા બનાવી શકો છો.
આને કહેવાય જૂ ની જ યાનો નવો ઉપયોગ! આનાથી તમારા ું નરાકરણ પણ આવી
ય છે . અને ખોટો બનજ ર ખચ પણ નથી થતો. આવી જ ર તે એ શયાઈ સહના
દેશમાં પણ થાયી વસવાટોમાં જ યા બનાવવાની જ રયાતો ૂર કરવાને બદલે સહ
ુ લા અધ ુ ક કારના અને ઘા સયા મેદાનો કારના વ તારોમાં રહેવા ું પસંદ કરે છે .
ગરનાં જગલોમાં સાગનાં ૃ ો વ ુ છે . ૃ ોની ગીચતા ૂય કાશને જમીન ુધી
પહ ચવામાં અડચણ પ થાય છે તેથી જમીન ઉપર ઊગતા ઘાસનો વકાસ અવરોધાય છે .
ઘા સયા વ તારો એ ૃણાહાર ાણીઓ માટે આવ યક છે . ઓછો કાશ આવા
વ તારોના વકાસને અસર કરે છે , જેથી ૃણાહાર ઓની સં યા ઘટે છે . જે સહના શકાર
ઉપર સીધી અસર કરે છે . પછ સહ આવા વ તારોનો ઉપયોગ નથી કરતા. સહ આવા
ઘટાદાર ૃ ોવાળા વ તારોનો ઉપયોગ ઉનાળા દર મયાન ઠડક અને આરામ મેળવવા જ
કરે છે . બાક ના સમયમાં ૂકુ જગલ જ ફાવે! ઘાસ નહ તો ૃણાહાર નહ તેથી સહને
નવા વ તારો શોધવાની ફરજ પડે છે . ઘાસના વ તારો બનાવવામાં અ ુક ુ કેલીઓ છે .
અહ નો Prosopis Juliflora એટલે કે ગાંડો બાવળ એ એક કાર ું ન દામણ છે , જે
ગરના વ તારોને અસર કરે છે . બીજુ છે Cassia spp. (કુ વા ડયો) આ ન દામણ સારો
વરસાદ થવાથી કુ દરતી ર તે ૂબ ઝડપી વકાસ પામે છે અને દુકાળમાં ુકાઈ ય છે .
કૂ વા ડયો એ થા નક ન દામણ છે , જે ગરના વસવાટોને ૂબ ખરાબ અસર કરે છે . ગંધાર
(Lantana) એ ગરનો ૂબ મોટો છે . પ ીઓ ારા વહન કરવાથી અથવા જમીન પર
ઝડપી ર તે ફેલાવાથી એ જલદ વ તાર પામે છે . આ છોડવામાંથી બનતી ઝાડ ઓ
વ ય ાણીઓ માટે બન ઉપયોગી છે . હુ તમને છોડવા કે વન પ તશા માં ૂંઝવવા નથી
માંગતો, પણ આવી બનજ ર વન પ તને જો દૂર કરવામાં આવે તો ાણી માટેનાં ઉપયોગી
છોડવા અને ઘાસનો વકાસ થઈ શકે. જેથી મોટ સં યામાં ૃણાહાર ઓને આકષ સહને
સીધો ફાયદો પહ ચાડ શકાય. ગર અભયાર ય અને રા ય ઉ ાન કુ લ મળ ને ૧૮૦૦
ચો. ક.મી. વ તાર થાય છે , પણ સાવજના ઉપયોગમાં ઘણો ઓછો વ તાર છે . જો તેમને
અહ જ વ ુ જ યા કર આપવામાં આવે તો મ ુ યોના વસવાટના વ તારો તરફ દબાણ
ઘટાડ શકાય.
 સહની વ તીમાં અંતરાય પેદા થાય કે ઘટાડો થાય તો ું કર ?ું વ તીમાં અંતરાય યારે
જ ઊભો થાય યારે જે-તે વ તી કોઈ ભારે ુકસાન ભોગવીને વનાશના આરે આવીને
ઊભી હોય. જે કદાચ બચી ય પણ તેમની જનન મતા ઉપર ૂબ ખરાબ અસર થાય
છે . કૃ ત વદોએ એક કય છે કે જો કોઈ કુ દરતી કે અકુ દરતી હોનારતના કારણે
સહનો સવનાશ થઈ ય તો ું? આ પણ સારો છે અને તેનો જવાબ પણ
આનંદદાયક છે કે સરકારે ઘણા લાંબા સમય પહેલાં ભયજનક થ તમાં ુકાયેલા સહ માટે
લાંબા ગાળાની સંર ણ યોજનાની હેરાત કર દ ધી છે . આ તનાં લોહ અને DNA

ના ન ૂનાની ળવણી કર ને તેના જનીનોની વ વધતાને ળવવામાં આવી રહ છે .

સહના લોહ ના ન ૂના, DNA ના ન ૂના, વીયના ન ૂના, કોશોના ન ૂનાનો સં હ કરવાની
યોજના છે . ુજરાતમાં ચાર અલગઅલગ જ યાએ આવાં સં હકે ો થાપવામાં આવશે.
આપણે અહ યારે વાત કર ર ા છ એ યારે ચારમાંથી ણ કે તો કાયરત થઈ ૂ ાં
છે . સંવધન કરતી છથી આઠ જોડ ઓ અહ રાખવામાં આવેલી છે . આ કાય ે માં નવી
પ તના ઉપયોગથી આ પચાસ વષની યોજના અમલમાં ુકાવાની છે . જોકે ગરના
અભયાર યમાંથી કોઈ સહની જોડ ને લેવાની વાત નથી. આક મક કે કુ દરતી કારણોસર
ય યેલા કે અનાથ બનેલા સહ- સહણની જોડ બનાવાશે અને તેમને રાખવાનાં પાંજરા
ાણી સં હાલય કરતાં પણ મોટા હશે.
છ વષ પહેલાં ગરના આસપાસના ભાગોમાં ઍ ે સનો રોગ ફેલાયો હતો. ઍ ે સ
એ માનવી અને ાણીઓમાં ૂ મ જવા ઓના વ ુ માણના કારણે જોવા મળતો રોગ
છે . ઍ ે સની દવાઓ ઉપલ ધ છે . ગરમાં રોગની ગંભીરતાને યાનમાં લઈ ર ણા મક
પગલાં લેવામાં આ યાં હતાં. ગરના જગલમાં સઘન તપાસ આદરવામાં આવી હતી. ગરના
સાવજ જગલ બહાર કોઈ શકાર ન કરે તે ું યાન રાખવામાં આવ ું. પાણીના કૃ મ કુ ડને
જ ુર હત કરવામાં આ યા હતા. બી તરફ રા યના પ ુપાલન વભાગ ારા ૧પ૦૦
જેટલી ઍ ેકસની રોગ તીકારક રસી મંગાવવામાં આવી હતી જેથી કર ને આ રસી
અસર ત ગામોમાં પ ુ ચ ક સક ારા માલઢોરને રસી આપી શકાય. વન વભાગ ારા
પણ ગાડ, ફૉરે ટ અ ધકાર ઓની વ વધ ટુકડ ઓ ગરના સાવજ અને અ ય
વ ય ાણીઓની હલચાલ ઉપર નજર રાખી ર ા હતા. થા નક લોકો પણ સહકાર આપી
ર ા હતા. દવસરાત મહેનત કર ને આ બચાવટુકડ ઓ વ ય ાણીઓને અસર ત
ગામોથી દૂર રાખી રહ હતી. સ ા યે આ રોગચાળા ઉપર ૂબ જલદ કા ૂ મેળવી લેવાયો
અને કોઈ પણ સહ કે અ ય જનાવર ું ૃ ુ ઍ ેકસથી થ ું ન હ ું. આ બ ું શ બ ું
 થા નક લોકો અને ાણી ેમી કમચાર ઓની મદદથી! અ યારે ગર ું જગલ કોઈપણ
આક મક પ ર થ તનો સામનો કરવા ચોવીસે કલાક તૈયાર છે . ઉ મ ક ાની ુ વધા અને
અ તન સાધનોથી સ જ રે ુ સે ટર પણ ગરમાં આવે ું છે .
સહ અહ ણ અભયાર યમાં વસવાટ કરે છે ! ૧. ગર અભયાર ય,
૨. પા ણયા અભયાર ય અને ૩. મ તયાળા અભયાર ય. ઘણા સમયથી જેની રાહ
જોવાતી હતી તેવા બરડા અભયાર યમાં પણ સાવજ પહ ચી ૂ ા છે અને જનનની
શ આત પણ થઈ ૂક છે .
ુન: થાપન એ ઘણી લાંબી યા છે અને તે અંગેનો કોઈ નણય હ આ યો નથી.
છે લા થોડા સમયમાં સરકારે અને વન વભાગે સહ સંર ણ માટે ઘણાં અસરકારક પગલાં
લીધાં છે . ગામોમાં વનરાજ ફર ર ા છે . ામજનોનાં પ ુઓનો શકાર કર ર ા છે . સંઘષ
ઘણો છે , છતાં સાવજની આ સોનેર ધરા ઉપર સાવજની ફ રયાદ કરવાવાળ ય ત શો યે
નથી જડતી!
=
 બરડા : સહ ું બીજુ ઘર
આપણે મ ુ યોએ દુ નયાને અકુ દરતી સંકટોની ભેટ આપી છે . પયાવરણ અને
નવસનતં ને મ ુ યો ારા થતા ુકસાનનો કોઈ વક પ નથી. આ ુ નક કરણનો સૌથી વ ુ
ભોગ બ યા છે વ ય વો. છે લાં સો વષમાં આ ુ નક કરણ અને કહેવાતા વકાસના કારણે
ઘણા બધા કારની વ ય વ તઓને પારાવાર ુકસાન થ ું છે અને અ ુક તઓ
તો વ ુ ત જ થઈ ગઈ છે .
મહાન વૈ ા નક આ બટ આઇ ટાઇને ક ું છે કે ૃ વી પરથી જો મધમાખી વ ુ ત
થઈ જશે તો મ ુ ય પાસે ચાર વષ ું જ વન બચશે. આ વા ને ચકાસવાની જ ર નથી.
ૂળ વાત એ છે કે ૃ વીનો દરેક વ એકબી સાથે ય અથવા પરો ર તે જોડાયેલો
છે .
કોઈ વની વ ુ ત માટે પણ આપણે જ જવાબદાર છ એ. આપણે ભલે અ યારે
કરેલી ૂલનો વીકાર કરવા તૈયાર નથી, પણ વ ુ ૂલો નહ કરવાનો ય ન તો જ ર કર
શક એ. ાણી ૃંખલાના કોઈપણ વને જો ુકસાન પહ ચે તો આખી ાણી ૃંખલાને
અસર થતી હોય છે .
 પ મ આ કામાંથી દ પડાની સં યામાં ઘટાડો થતાં વાનરોની વ તીમાં વધારો થયો
હતો, જે આજે મ ુ યો સાથે ખોરાક માટે સંઘષમાં છે . વ માં અ યારે ટોચના શકાર
ાણીઓ ૂબ ઓછ સં યામાં અને મયા દત વ તારમાં રહ ગયા છે . જો આપણે
આહાર ૃંખલાના ટોચના શકાર ાણીની વાત કર એ, તો છે લાં થોડા વષ માં તેઓ
ભયજનક થ તમાં ુકાઈ ગયાં છે . એક સમયે હ રો સહ મા રા ય કે રા નહ , પણ
ઉપખંડોમાં જોવા મળતા હતા. અ યારે મા આ કા અને એ શયામાં જ સહ જોવા મળે
છે .
જો આપણે એ શયાઈ સહની વાત કર એ તો તેઓ મા અ ુક સં યામાં ુજરાતના
ગરનાં જગલોમાં જોવા મળે છે . હવે ફર કૃ ત ેમીઓ અને જ ા ુ લોકો કરે છે કે
સહની વ તી જો નામશેષ થઈ જશે તો ું થશે? આવા ો કરનાર અને તેમને
અ ુસરનારની સં યા ઘણી મોટ છે , પણ ુજરાત એ પ વ ૂ મ છે . મદદ પ થતા
થા નક લોકો અને કાય ન કમચાર ઓ સહ અંગેના આવા ોનો હસતાંહસતાં જવાબ
આપે છે . ુજરાત ારા સહની વૈય તક મા લક અંગે ઘણા ોના વગતવાર જવાબ
આપવામાં આવે છે .
એ શયાઈ સહ અ યારે રર,૦૦૦ ચો. ક.મી.માં ુ ત ર તે વહર ર ા છે . તેઓ
અ યારે ગર અભયાર ય, ગરનાર અભયાર ય અને પા ણયા અભયાર ય, મ તયાળા
અભયાર ય, દ રયાકાઠાના વ તારો જેવા કે કોડ નાર, રાજુ લા, ફરાબાદ, ભાવનગરના
અ ુક વ તારોમાં વસી ર ા છે . અઢારમી સદ ના અંત ુધી સહ મા ગર ૂરતા જ
મયા દત હતા, પણ હવે ય બદલા ું છે . હતો કે સહ માટે બી જમીન ાં?
જવાબ ણે કે સહ ારા જ મ ો : અમે અમા ખોવાયે ું સા ા ય યવ થત
ર તે પાછુ મેળ .ું ૧૯મી સદ ની શ આતમાં સહ બરડા, ગ ડલ, મ તયાળા, રાજુ લા અને
સોમનાથમાં ફરતા જોવા મળતા. છે લા દશકામાં સહે પોતા ું ુમાવે ું સા ા ય ધીરેધીરે
પાછુ મેળવવા ું શ ક ુ છે . ઘણાં સંશોધન અને અ યાસ બાદ બરડાને સહના અ ય
નવાસ થાન તર કે માનવામાં આ ું છે . અહ અ ુક સહ ખસેડ શકાય પણ ારે? કેવી
ર તે? બરડા એ સહના વડવાઓ ું થાન છે . તેઓ બરડાના મા લક છે . આપણે તેમને યાં
ખસેડ નથી ર ા, પર ુ તેમના ુમાવેલાં સા ા યમાં પાછા પહ ચવામાં મદદ પ થઈ ર ા
છ એ. તો ચાલો આજે એ ણીએ કે બરડા ું છે અને ાં આ ું છે ?
ગર અને જૂ નાગઢથી બરડા લગભગ ૧૦૦ ક.મી. દૂર આવે ું છે . ગાંધી ના
જ મ થાન પોરબંદરથી ૧પ ક.મી. દૂર આવે ું છે . એક સમયે બરડા રાણાવાવ રજવાડાની
મા લક ું જગલ હ .ું
અ યારે પણ બરડા, રાણાબરડા અને મબરડાથી ઓળખાય છે . આ એક ર ત
જગલ હ .ું ૧૯૭૯માં ૧૯ર.૩૧ ચો. ક.મી. વ તાર અભયાર ય હેઠળ આવર લેવામાં
આ યો. ઐ તહા સક ર તે બરડા ું મહ વ કઈક અલગ છે . દસમી સદ માં અહ અલગ
અલગ ા તના લોકો રહેતા `જેઠવા' જે પોરબંદરના રા હતા, તેમની રાજધાની
દ રયા કનારે આવેલા ીનગર ગામમાં હતી. નવમી સદ ના અંતમાં તેઓ ુમલી આવીને
વ યા. ૧૩૯રમાં ુમલીનો નાશ થયો.
બરડાના જગલો વશે ઘણી ઓછ મા હતી ઉપલ ધ છે . વતં તા પહેલાં આ વ તાર
દેશી રજવાડાઓના શાસન હેઠળ હતો અને તેના શાસકો મનગર અને પોરબંદર એમ
બંનેના રાજવીઓ હતા. યારે આ જગલોનો ઉપયોગ મોટા ભાગે શકાર ખેલવા માટે થતો
અને અ યારે માલધાર ઓ આ અભયાર યમાં વસે છે . ૧૯૪૮માં બરડા સૌરા માં ભ .ું
પહેલાં તે હાલાર જ લા(હાલ ું મનગર)માં હ ું. પછ જૂ નાગઢ જ લામાં તેનો ૧૯૪૯માં
જ સમાવેશ કરવામાં આ યો.
બરડા અભયાર ય પોરબંદર અને દેવ ૂ મ ારકા એમ બે જ લામાં પથરાયે ું છે .
પોરબંદરમાં આવતો બરડાનો ભાગ રાણાબરડા તર કે અને દેવ ૂ મ ારકામાં પથરાયેલો
બરડાનો વ તાર મબરડા તર કે ઓળખાય છે .
યારે તમે થા નક લોકો સાથે વાત કરશો યારે બરડા ડુગરની ઘણી વાતાઓ
સાંભળવા મળશે. પહેલાંના સમયમાં બરડા ડુગર સા ુસંતો માટે યાન અને મો મેળવવા ું
થળ હ ું. જગલ ું પોતા ું અલગ સ દય છે . ડુગર વ તાર તી ઢોળાવો, સપાટ જમીન,
ખડકાળ વ તારો વગેરે આવેલાં છે . આ અભયાર ય વગ જે ું છે . ઔષ ધઓની
વૈ વ યતાથી ભર ૂર બરડાની ુંદરતા અ તમ છે
એક સમયે અહ સહ વસતા હતા. સહ બાદ દ પડા અહ ના મોટા માંસભ ી ાણી
છે . ચીતલ અને સાંભર અહ થી વ ુ ત થઈ ગયા હતા. પર ુ ર૦૦રમાં અહ `ચીતલ
સંવધન કે ' અને ર૦૦૭માં `સાંભર સંવધન કે ' અહ થાપવામાં આ યાં. બરડાનાં
જગલોમાં નીલગાય પણ જોવા મળે છે .
બલે ર અને જોગર અહ ની ુ ય નદ ઓ છે . ખંભાળા અને ફોદારા અહ ના
મહ વના ડૅમ છે . બરડા અભયાર ય પણ આપણા દેશના અ ય અભયાર યોની માફક
માનવવ તી ખેતરોથી ઘેરાયેલી છે .
 બરડા અભયાર યમાં પ૮ નેસ આવેલા છે અને નેસોમાં ૭૦૦થી વ ુ માલધાર ઓ વસે
છે . માલધાર ની આવક પ ુધનમાંથી થાય છે . અહ આ થક પ ર થ ત ઘણી નબળ છે .
પહેલાં આ માલધાર ઓ જગલ છોડવા તૈયાર ન હતા, પણ હવે મોટા ભાગના લોકો
જગલની બહાર જવા તૈયાર છે . સરકાર પણ આ માલધાર ઓને બનતી મદદ કરવા તૈયાર
છે . જગલની આસપાસ આવેલાં ખેતરો ઉનાળા દર મયાન પાણીની તંગી અ ુભવે છે .
જગલ કેવી ર તે ખારાશને રોકે છે તે દશાવવા બરડા યો ય ઉદાહરણ છે . બરડા
અભયાર યથી દ રયો બહુ દૂર નથી, છતાં બરડા લી ુંછમ છે . પયાવરણની એ પણ
બરડા મહ વ ું છે અહ નાં ૃ ો, છોડવા અને વન પ તમાં વ વધતા છે . કાટાળ
વન પ તના જગલ, અધ ુ ક નાનાં છોડવા અને જળપ લ વત વ તારો અહ નાં ાણીઓ
માટે ઘ ં મહ વ ધરાવે છે . પહેલાંના સમયમાં આ વ તાર ગર સાથે જોડાયેલો હતો, પણ
હવે નથી. વસવાટના ઘટાડાના લીધે વ ય ાણી ઉપર ઘણી નકારા મક અસરો પડ છે . આ
વ તારમાંથી સહની વ ુ ત માટે આ કારણો જવાબદાર હોઈ શકે.
બરડામાં સહની હાજર હતી, પણ ૧૯મી સદ માં શકારના શોખે આ મોભાદાર
ાણીઓને ણે ગાયબ કર ના યાં. ૧૮૭૯માં એક સહ પ રવાર, જેમાં સહ, સહણ
અને તેનાં બ ચાં યાં જોવા મ ાં હતાં. પોરબંદરના રાજવી તેને બચાવે તે પહેલાં થા નક
લોકોએ તેમને માર ના યાં. બરડાના સંર ણનો ુ ય હે ુ બરડાને સહ માટે એક વૈક પક
નવાસ થાન બનાવવાનો છે , જે પોતાની ર તે એક વ શ થળ પણ છે . તેથી બરડાની
જૈવ વ વધતા ું સંર ણ અને સંવધન કરવામાં આવી ર ું છે . બરડાના અભયાર યને
સહના વસવાટ યો ય બનાવવાનો ય ન કરવામાં આવી ર ો છે . સહને યાં ુન: થા પત
કરતાં પહેલાં વન વભાગ ારા જ ર પગલાં લેવામાં આવી ર ા છે .
એ શયાઈ સહના સંવધનમાં બરડા મહ વ ું થાન છે . ઘણાં વષ ની અથાગ મહેનત
બાદ એ શયાઈ સહના ઇ તહાસમાં એક મહ વનો દવસ આ યો. ૧૬ ઑકટોબર,
ર૦૧૪ના રોજ સહની બે જોડ ઓ બરડા અભયાર યમાં ખસેડવામાં આવી. સહે તેમના
વડવાઓની જમીન ણે કે પાછ મેળવી. અ યારે બરડાની રા ગરની જેમ જ ુંદર છે .
સહની ગજના જગલ ુ વે છે . સહના ુગલોને બરડામાં ફાવી ગ ું છે . અભયાર ય ટૂક
સમયમાં સહની બી પેઢ જોશે. સહસંવધનમાં આ એક મહ વનો વળાંક છે અને
મહામાર ના ભયને લગતા ોનો યો ય જવાબ પણ છે .
=
 રાજુ : એક મો લો નર
એક ુંદર ુવા સહ શકારની શોધમાં જગલમાં રખડ ર ો હતો. નવજુ વાન એવા આ
સહની મર છથી નવ વષની આસપાસ હશે. કોઈપણ ઈ કે ઘસરકા વગરનો તેજ વી
ચહેરો, ગરદનને શોભાવતી ઘેર સોનેર કાળ કેશવાળ ! ણે રા એ વ તારની
ચકાસણી કરવા ન નીક ો હોય તેમ ફર ર ો હતો!
વા તવમાં તેનો કોઈ વ તાર જ નથી. હા, તે રખડવા જ ર નીક ો હતો. વ તાર
ચકાસણી માટે નહ , પોતાના પૌ ષ વ ું દશન કરવા! એક બેદરકાર ુવાન જે, યવ થત
પોષાક પહેર આકષક દેખાય છે . તો આખરે તે છે કોણ? ું તે ભટક ું વન વે છે ? હા,
તે ભટક ું વન વે છે . મરના કારણે કે સ ૂહમાંથી હાક કાઢવાના કારણે નહ , પર ુ
મદમ ત બનીને પોતાની મ તીમાં એ વે છે ! તે ચાલતો ચાલતો એક જ યાએ બેઠો અને
એક મોટ ગજના કર . સામે તેનો ઇ છત એવો અવાજ ુ રમાં સંભળાયો.
ુશ થઈ ચકાસણી કરવા તેણે ફર વખત ગજના કર તો ફર વખત જવાબ આ યો.
સહે વચા ુ કે વાહ આજે તો મારો સોનેર દવસ છે ! ફર તેણે ગજના કર , ફર સહણે
આમં ણ આપતો જવાબ આ યો. થોડો સમય આ રમત ચાલતી રહ . આ રમતમાં સહને
ખબર પડ ગઈ કે સહણ ાં છે . બસ પછ તો આ છબીલાકુ મારે અવાજની દશામાં
ચાલવા માં !ું કલોમીટર ું અંતર ૂ ટમાં ફેરવાઈ ગ ું! બસ, પછ !ું જગલમાં ેમનો રગ
પથરાયો. ણ દવસ ુધી અ વરત સંવનનનો આનંદ અને સંતોષ મેળવીને પછ સહે
સહણને `આવજો' કહ દ ું!
આ સહ બીજો કોઈ નહ પણ ગરનો યાત હ રો `રાજુ ' છે . રાજુ ની વાતા અહ
સમા ત થતી નથી. ધીમે ધીમે રાજુ જગલ અને સહણમાં સ થવા લા યો. રાગ- ષ ે એ
મા મ ુ યો ૂર ું મયા દત નથી, સહમાં પણ જોવા મળે છે . અ ય સહ રાજુ સાથે લડાઈ
કરે છે . ારેક તો તેને માર માર ચા યા ય છે પણ કુ મ ં ુ દય ધરાવતો રાજુ કઈ
ગણકારતો નથી. એ પોતા ું વન મ તીથી વે છે . બી સહ એકબી સાથે સહણ
માટે ઝઘડતા હોય છે , પણ આપણા રાજુ ભાઈ તો નસીબદાર છે . ઘણી વખત આ
ભાવશાળ સહને ણ- ણ સહણ સાથે સંવનન કરવા ું સૌભા ય ા ત થાય છે .
રાજુ ભાઈને આનાથી વધારે બીજુ ું જોઈએ?!
 બી સહ આ જ કારણથી રાજુ પર હુ મલા કરતા હતા. રાજુ ું કામ મા આનંદ
મેળવવા ું નથી, પર ુ તંદરુ ત અને થાયી જો પ માટે મહ વ ું યોગદાન આપવા ું પણ
છે . યારે રાજુ કોઈ અ ય સહને જોતો હશે યારે કોઈપણ નખરા કયા વના ગીત
ગણગણતો હશે, મ જદગીકા સાથ નભાતા ચલા ગયા, હર ફ કો ૂંએ મ ઉડાતા
ચલા ગયા!
તમે યારે ટ વીમાં, જગલોમાં કે ાણીસં ાહલયમાં સહ જુ ઓ છો, યારે તેને
વ શ તાથી જોવા ું પસંદ કરો છો. લોકો સહને બ ચાં, પાઠડા અને ૃ ુધીની જ
અવ થા વચારે છે . સહની આગવી વ શ તા પણ છે . એ છે તે ું પોતાના સ ૂહ સાથે ું
જોડાણ અને જવાબદાર ૂણ વતન, જે તેને અલગ ઓળખ આપે છે . બધા સહ એક
સરખી વત ૂક ધરાવતા નથી. વળ વનના દરેક તબ ામાં તેમની ૂ મકા બદલાયા કરે
છે .
સહણ કરતાં સહ વ ુ ઉ અને ભ વતન ણાલીવાળો હોય છે . વન ું થમ વષ
સહબાળ પોતાની માતાના સં ૂણ સંર ણમાં ગાળે છે . એક વષના પાઠડા તે એકલા
વી શકે તેટલા સ મ હોતા નથી. આથી તેઓ પોતાના પ રવાર સાથે રહે છે . શકાર અને
બચાવની ૃ ઓ શીખે છે અને મારણને પણ વહચીને ખાતાં શીખે છે .
બે વષ કે તેથી વ ુ મરના સહ મહ વના નવ ુવાન ગણાય છે . તેમને કેશવાળ
દેખાવાની શ આત થઈ ય છે . એક ચપળ સાથીદાર તર કે શકારની ૃ તમાં ભાગ લે છે .
સહ–સ ૂહનો વડો સહ આ નવ ુવા સહને હવે સ ૂહમાંથી હાક કાઢે છે . ણ વષની
મરના આવા હાક કઢાયેલા સહ વચર -ું રખડ ું વન વતા થઈ ય છે . સ ૂહના
વડાને યારે એમ લાગે કે આ નવ ુવા સહ ભ વ યમાં વ ુ શ તશાળ બની શકે છે અને
તેની સાથે લડાઈ કર શકે છે , તો આવા સહને સ ૂહનો વડો સહ તા કા લક સ ૂહમાંથી
કાઢ ૂકે છે . આવા રખડતા થયેલા સહ અ ય સહથી પોતાની તને છુ પાવી રાખે છે .
ઘણી વખત સ ૂહમાંથી હાક કઢાયેલા બે સગાભાઈ એવા સહ મળ ને અ ય સહને લડાઈ
માટે પડકાર કરે છે . જો તેમને સફળતા મળે તો તેઓ હાલના વડાને પણ હાક કાઢે છે અને
પછ તે સ ૂહના રા બની ય છે . આ તેમનો ુવણકાળ હોય છે .
 ે સહને મા તેના સા ા ય ઉપર વચ વનો જ આનંદ નથી મળતો, પર ુ તેને
પોતાના વંશને આગળ વધારવાની પણ તક મળે છે . બે કે ણ સહણ ું ુખ તેને સા ા ય
પર વચ વ જમા યા બાદ મ .ું ે સહનો સા ા ય પર વચ વનો સમયકાળ તેની
શ ત અને કૌશ યો ઉપર આધાર રાખે છે . એક સહ બેથી ણ વષ ુધી રાજ કરતો હોય
છે . સહ સમજે છે કે એકતામાં બળ છે . આથી મોટા ભાગે બે સહ ભેગા મળ પોતા ું
સા ા ય થાપે છે અને તે લાં ું ટકે છે , પણ બધા દવસો સરખા નથી હોતા. જેમ તેઓ
મરલાયક અને અશ ત થતા ય છે તેમ બી સહ પેલા સહ પાસેથી સા ા ય
છ નવી લે છે . એક વખત સહ પાસેથી સા ા ય છ નવાઈ ય પછ તે રખડતો સહ
બની ય છે . આવા સહ પોતાને સા ા યની સરહદ પર રહ ને પોતા ું શેષ વન પસાર
કરે છે . એકલવાયા આ સહને ખોરાક મેળવવા માટે ૂબ ય નશીલ રહે ું પડે છે . બ ચાં,
પાઠડા, રખડતા સહ, ુ ય શાસક, ૂત ૂવ શાસક સવાય સહના અ ય બે કાર છે .
જો પ માટે રખડતા ુવા સહ અને જો પ માં ન ય થઈ ગયેલ રખડતા સહ.
તેમની મર પાંચથી નવ વષની હોય છે . તેઓ તીય ર તે ઘણા આવેગવાન હોય છે ,
પર ુ તેમ ું કોઈ સા ા ય કે પ રવાર નથી હો ું. જો પ માં ન ય એવા રખડતા સહ
પોતાના સમ વનમાં ારેય પણ સહણ સાથે સમાગમ કરતા નથી. અ ુક ક સામાં
સમલ ગક સંબંધો જોવા મ ા છે . જો પ માં સ ય સહ જનન માટે ઘણો મહ વનો
ભાગ ભજવે છે . આવા સ ય, પણ રખડતા સહ ારેય પોતાના સા ા યની ઇ છા નથી
રાખતા. તેઓ ારેય કોઈ બ ચાંને નથી મારતા. તેઓ કદ કોઈ પણ સહણ કે સહના
સ ૂહ પર હુ મલો નથી કરતા. તેઓ કદ પણ કોઈનો પ રવાર ખરાબ નથી કરતાં. તેઓ બસ
એકલવા ું વન વે છે .
સહનાં સામા જક ૂ યો મ ુ યો જેવાં હોય છે . યારે સ ૂહની પાઠડ ુ ત બની
જનન કરવા સ મ બની ય છે યારે સામા જક ૂ યો ુજબ તે ારેય પણ પોતાના
પતા કે ભાઈ સાથે સમાગમ કરતી નથી. જો સ ૂહના વડા બદલાઈ ય તો તેના વડા સાથે
શાર રક સંબંધ બાંધે છે . સહની જેમ સહણ માટે અ ય સ ૂહમાં થાન મેળવ ું અઘ
છે . આવી સહણો માટે રખડતા સહ મદદ પ ુરવાર થાય છે . ઘણી વખત સહણ પોતાના
સ ૂહથી થોડા સમય માટે દૂર થઈ ય છે . રખડતા સહ સાથે સંવનન ભોગવી તે પોતાના
સ ૂહમાં પાછ આવી ય છે . તેનાં બ ચાંને સ ૂહ વીકાર લે છે . સ ૂહના વડા સહને
ખબર હોય છે કે આ બ ચાં તેનાં પોતાનાં નથી, પણ સહ આનો વાંધો લેતો નથી, કારણ કે
તે પતા છે અને તે પોતાની દ કર સાથે સમાગમ ન કર શકે. વળ , આવા રખડતા સહ તેના
સા ા યને હા નકતા હોતા નથી. ઘણી વખત ઈષામાં આવી સા ા યના વડા આવા
રખડતા સહ સાથે લડાઈ કર લે છે , પણ આ ું ૂબ ઓછુ બને છે .
આપણે અહ એક સહ વશે વાત કર , બે સહ વશે વાત કર , પણ તમને ખબર છે ,
અહ ણ- ણ સહ એક સાથે જોવા મળે છે ! એક એ એક સં યા છે , બે એ બેક અને
ણ પણ ચો સ એક સં યા છે . યારે એક સહ શાસન કરતો હોય યારે અ ય રખડતા
સહ તરફથી હુ મલો થવાનો ખતરો રહે છે . એટલા માટે સૌથી સફળ ગોઠવણ એ જ છે કે,
એક કરતાં બે સહ ારા શાસન કરવામાં આવે તે જ ર છે . તેઓ સ ૂહમાં સમ ુલા
ળવી શકે છે . તેઓ લડાઈ કર શકે છે અને તેઓ પોતાના ે ીય વ તાર ું અસરકારક
ર તે ર ણ કર લાંબો સમય શાસન ભોગવી શકે છે . આ બે સહ ઉપર વજય મેળવવાની
કોઈ ુ ત છે ?
કુ વારા મર ું કોને ગમે? જે વ તારમાં સહણ કરતાં સહ ું માણ વ ુ છે યાં પધા
વ ુ છે . આથી તેઓ રા ય ઉ ાનના પ મ અને મ ય વ તારમાં વેશવાનો ય ન કરે
છે , પણ યાં તો બે શાસકો ું શાસન છે જ. બે સામે બેને પડકારવા ૂબ જ અઘરા છે , તેથી
હવે રખડતા સહોએ ણ ું જૂ થ બનાવવા ું શ ક ુ છે . જેથી તેઓ બે શાસકો સામે
પડકાર ફક શકે, પણ ારેક જૂ ની ફૅશન નવા યોગો કરતાં વ ુ સાર હોય છે .
જૂ ની પ તની સફળતા પાછળ હમેશાં કઈક કારણો જવાબદાર હોય છે . આ ઘ ં
સરળ દેખાય છે . ણ સહ ભેગા થઈ બે શાસકોને ભલે હરાવી દે. તેઓ પધામાં સફળ
જ ર થશે, પણ પાછળથી સ ૂહની સમ ુલા ળવવા ું આ ણ સહ માટે અઘ પડશે.
દરેક સહનો હે ુ હોય છે કે પોતાનો વંશ આગળ વધારવો. દરેક સ ૂહમાં ણથી ચાર
સહણ હોય છે . એ ું જ ર નથી કે બધી સહણો સંવનન માટે એક જ સમયે તૈયાર હોય.
આવા સમયે ણ સહમાં ઘષણ વધી શકે છે . ણ સહ વ ચે કોઈપણ કારની
ભાગીદાર માં સફળતા મળ હોય એ ું હજુ જોવા મ ું નથી.
આપણે અહ સ ય શાસકોના શાસનની વાત કર એ છ એ, પર ુ ણ સહ ારા
શાસન એ પણ અસામા ય નથી. યારે સ ૂહનો એક સહ ૃ ુ પામે અને બીજો સહ
ઘરડો થઈ ય, યારે આવી પ ર થ તમાં ઘરડો સહ અ ય બે ુવા સહ સાથે જોડાઈ
ય છે . આ યોજનાથી ઘરડો સહ હમેશાં ુખ રહે છે અને તે ું સા ા ય સચવાયે ું રહે
છે . બે રખડતા સહ પણ આ ૃ ું વચ વ વીકારે છે , કારણ કે તેઓ કોઈપણ સંઘષ વગર
શાસક બની ગયા છે . બીજુ , સ ૂહની બધી સહણને ન કના ભ વ યમાં આ ઘરડો સહ
સંભાળ નહ શકે, તો તેમની સાથે સંવનનની તક પણ છે ! એવા ઘણા ઓછા સહ હોય છે ,
જે લાંબો સમય ુધી શાસન કર શકે છે . વ ુમાં વ ુ રથી ૩ વષ ુધી શાસન કયા બાદ આ
રખડતા સહસ ૂહ પર આ ધપ ય જમાવવા તૈયાર છે . ને ૃ વ પ રવતન હમેશાં ઘાતક
ુ માં જ પ રવતન પામે છે . લડાઈનો પડકાર કરનારને માર ને બહાર ફક દે છે અને રખડતા
સહ શાસક સહને માર નાખવા કે ભગાડ ૂકવા ત પર હોય છે .
=
 લ મી – મા ૃદેવી
સૌરા ના લોકોની વનશૈલી જોઈ તમને આ ય થશે. મોટાભાગના લોકો
મ યમવગ ય વનશૈલી વે છે , પર ુ તેમનાં સામા જક ૂ યો ઘણાં ચાં છે . તેઓ
હમેશાં બી ને મદદ કરવા ઉ ુક હોય છે . અહ લોકો તણાવ ુ ત અને આનં દત વન
વે છે .
પહેલાંના વષ માં `કા ઠયાવાડ' તર કે ઓળખાતા આ વ તારમાં અનેક રજવાડાઓ ું
રા ય હ ું. વતં તા પછ રજવાડા થા બંધ થઈ અને પછ કા ઠયાવાડ વ ભ
જ લાઓમાં વહચાઈ ગ .ું અહ ના લોકોની બોલી કા ઠયાવાડ અને ુજરાતી છે . અહ
દરેક તહેવાર અને ઉ સવ બહુ સાં કૃ તક વાતાવરણમાં ઘણા ધામ ૂમથી ઊજવવામાં આવે
છે . સૌરા દેશ આદર-સ કાર, મહેમાનગ ત માટે વખણાય છે . તમે ણીતા હો કે
અ યા, જો તમે કોઈકના ઘરે મહેમાન બનીને ગયા હો તો તે ઘરમાં તમા આ ત ય
ઘરના એક સ યની જેમ કરવામાં આવશે.
સૌરા ની અ ય એક સ છે – ` સહ-સાવજ'! સૌરા વાસીઓને તેઓ એ શયાઈ
સહના એક મા નવાસ થાનના ભાગ હોવાનો ગવ છે . સમ ુજરાતમાંથી સહ
મોટાભાગે જૂ નાગઢ, ભાવનગર અને અમરેલીમાં ુ ત ર તે વહરે છે . અ ય એક રસ દ
બાબત એ છે કે અહ ના લોકો પોતાના પાલ ુ પ ુને પોતાની ણીતી ય ત કે
સગાસંબંધી ું હુ લામ ં નામ આપે છે . આ વ તાર વનરાજના સા ા યનો ભાગ હોવાથી
સહને પણ ઘણાં નામ આપવામાં આવે છે .
 અહ નામકરણ માટે કોઈ વ શ પ ત અમલમાં નથી. થા નક લોકો સહ યાં રહે
છે અથવા તેમના જ મ થળ, ઘાના નશાન, શર રના રગ અને તેના વભાવના આધારે
નામકરણ કરતા હોય છે . અનેક સહ માટે અગ ણત વાતો છે . પરદાદા અને દાદા પોતાના
પૌ -પૌ ીઓને સહના નામકરણ માટેની વાતાઓ કહેતા હોય છે . આવી વાતાઓ એક
પેઢ થી બી પેઢ પાસે જતી હોય છે . ગરનો વન વભાગ હમેશાં થા નક સં કૃ ત અને
પરપરાને માન આપે છે . અહ થા નકોના બનશરતી ેમ અને વા સ યના કારણે જ સહ
આટ ું વકસી અને વી શ ા છે . સહની હાજર સામા જક અને આ થક તરને કેવી
ર તે અસર કરે છે તેને વન વભાગ સાર ર તે સમજે છે . અહ અ ુક ર ૂજ આખા વષના
મહ વના સમાચાર કેવી ર તે બની ય છે તે ું ઉદાહરણ જોઈએ.
આપણે વ ભ વ તારોમાં વસતા સહનાં વતન વશે વાત કર . સહ ૂબ મોટા
દેશમાં રહે છે અને ણ જ લાઓના ઘણાં બધાં ગામોમાં ફરે છે . અહ નો અ ુક વ તાર
વાસન હેઠળ છે , યારે અ ુક વ તાર રા ય ઉ ાન છે . અભયાર ય અને ર ત
વ તાર પણ છે , યાંથી આવતાં સહના સમાચાર સાંભળવા મળે છે . આ સહનાં વ ભ
નામ પણ છે : રાજુ , વ લભ, મોલાના, ગ બર, રામ, યામ અને બી ં ઘણાં બધાં. આ
બધાં નામ ક ૅ સ અથવા થા નકો ારા આપવામાં આ યાં છે . સહના નામ વશે અમે ઘણી
ઔપચા રક વાત કર ર ા હતા અને અચાનક એક ુ ત ૂઝ . આપણે સહના
નામકરણનો સંગ ઊજવીએ તો! આ એક હા યા પદ વચાર ભલે લાગે, પણ યારે
વચાર એ યારે આપણે સમ શક એ કે સહને, જગલના રા ને મહ વ આપવાનો અને
સહ અંગે ૃ ત ફેલાવવાનો. આના સવાય અ ય સારો ર તો કયો હોઈ શકે! અમે
લખવા ું શ ક ુ કે આ ુ તને અમલમાં કેવી ર તે ૂક શકાય! નામકરણ વ ધ માટે અમે
થોડાક સમયમાં અ ુક સ યોની એક ટુકડ બનાવી,
યારે તમે કામ યે હકારા મક વચારસરણી ધરાવતા હો યારે તે માટેની ુ તઓ
કુ દરતી ર તે જ મળતી હોય છે . આ નામકરણ વ ધને અમે સહ યેની ૃ તના એક
ભાગ પ જોતા હતા તેથી વ ુ ને વ ુ લોકો ું, આ નામકરણ વ ધમાં સામેલ થ ું જ ર હ ું.
પણ સાંભળો તો ખરા, હુ બધાની વાત ક છુ , પણ તમે તો કહો, કે તમે કયા સહને નામ
આપવા ઇ છો છો? અહ ૪૦૦થી વ ુ સહ છે અને અમાર રમત રોકાઈ. થોડ શાંત ણો
બાદ `લ મી' નામ આ .ું `લ મી' એ ઘ ં ુંદર નામ છે . સવા ુમતે નામ ન થ ,ું પણ
`લ મી' જ શા માટે? લ મી વશે ણવા ઉ ુક છો? તો ણો!
 લ મી એ ણ વષની સહણ છે , જેનો જ મ એક દુલભ બાળ તર કે થયો હતો. લ મી
પાંચ બ ચાંના જૂ થમાંની એક હતી. સામા ય ર તે સહણ બેથી ચાર બ ચાંને જ મ આપે
છે , પણ પાંચનો અંક દુલભ છે . કોઈપણ સહણ માટે એક સાથે પાંચ બ ચાં ઉછે રવાં એ
ઘ ં ુ કેલીભ ુ હોય છે . દુભા યની વાત એ છે કે નવ ત અવ થામાં જ બે બ ચાં મર
ગયાં અને ણ બ ચાં મોટા થવાં લા યાં. લ મી તેમાંની એક હતી.
ણ વષ બાદ આ દુલભ કથાને ણે આગળ વધારતાં લ મીએ પણ દેવ ળયા ગર
પ રચયખંડ ખાતે પાંચ બ ચાંને જ મ આ યો. અમે કુ દરતના આ ુંદર સંગના સા ી
બ યા. બધા જ કારનાં બંધનોને તોડ ને લ મીએ પોતાનાં પાંચ બ ચાંનો ઉછે ર કરવામાં
સફળતા મેળવી. કુ દરતની આ ુંદર ભેટના જતન માટે અને જૈવ વ વધતાના સંર ણમાં
પોતાની જવાબદાર ૂણ ૂ મકા નભાવવા વન વભાગે પણ કમર કસી લીધી.
કુ દરતની આ અ ૂ ય ભેટ એવાં પાંચ બ ચાંની તંદરુ તી અને વજનની ચકાસણી યો ય
અને યવ થત હોવાની ણકાર ડૉ ટરે આપી. યારબાદ યાંના ટાફને કડક ૂચના
આપી દેવામાં આવી કે આ અ ૂ ય સંપ ું યો ય સારસંભાળ રાખી જતન કર .ું લગભગ
પંદર દવસ બાદ આ નાનકડા બ ચાંઓએ યારે પહેલી વખત પોતાની નાનીનાની આંખો
ખોલી યારે લ મીએ એક પછ એક પોતાનાં બધાં બ ચાંને વહાલથી ચાટ ચાટ ને ણે
ેમની અ ૃતવષા કર . વન વભાગના કમચાર ઓ રાત- દવસ લ મી અને તેના બ ચાં પર
સતત નજર રાખી ર ા હતા. બ ચાંની તંદરુ તીમાં ઉતાર-ચઢાવ આવતો, પણ તેઓ માટે
અમે ારેય આશા નહોતી છોડ . ઉ મ ભોજન, અ ય આહાર અને દવાની મદદથી બ ચાં
ફર તંદરુ ત અને ૂ તલાં થઈ ગયાં. આ વાસ કાઈ સહેલો નથી. બ ચાં જ મથી લઈને છ
મ હનાનાં થાય યાં ુધી અ યંત નાજુ ક અવ થામાં હોય છે . રાત- દવસની મહેનત અને
વન વભાગ ારા વ રત કાયવાહ ના પ રણામ વ પ પાંચેય બ ચાંની ત બયતમાં દવસે
દવસે ુધારો આવતો ગયો અને બ ચાંઓએ તેની માતા સાથે માંસ આરોગવા ું પણ શ
ક ુ.
આ તો લ મી અને તેના સહબાળોની વાતા છે . નામકરણ વ ધના યો ય ઉમેદવારો
એવા પાંચેય સહબાળને નામ આપવા ું ન ક .ુ આમાં ણ નર અને બે માદા સહબાળ
હતાં. અમે તેના ઉપર કામ શ ક ુ.
આજના સમયમાં છા ું અને ઇ ટરનેટ, એ કોઈપણ સંદેશ લોકો ુધી પહ ચાડવાનાં
સૌથી શ તશાળ મા યમ છે . સૌ થમ અમે ફેસ ુક અને છાપાંમાં આ સંગ અંગેની
ઘોષણા કર . અમે જણા ું કે નામકરણ વ ધ માટે મને સારા નામ જણાવશો. અમને લા ું
હ ું કે અમને થોડાક સારા નામ મળશે, જેની મદદથી અમે પાંચેય સહબાળનાં નામ રાખી
લઈ ું, પણ બે દવસમાં તો ણે વ વધ નામોની વષા થઈ. ફેસ ુક ારા, ઇમેઇલથી, અને
બ માં લોકો દરેક શ પ ર થ તમાં સહબાળ વશે જુ દાજુ દા નામ પહ ચાડવા લા યાં.
આ નામ મા ગર નહ પણ સમ વ માંથી આ યાં. વન વભાગના કમચાર ઓ,
કૃ ત ેમીઓ, વાસીઓ, વાસનના ગાઇડ, થા નક લોકો વગેરે પણ નામ ૂચવવાની આ
યામાં હરખભેર સામેલ થયા.
અમે તભાવોથી ણે ઊભરાઈ ગયા હતા. ખરેખર તો ૂંઝવણમાં ુકાઈ ગયા હતા.
એકવાર નામકરણ માટે નામ ન ધાવવાની સમયમયાદા ૂર થઈ ગઈ કે તરત જ અમે બી ં
પગલાં તરફ આગળ વ યા. નામકરણની આ યા લોકોની હાજર માં કરવાની હોઈ અમે
આમાં ક ું છુ પા ું ન હ .ું સાસણ- ગર ખાતે એક મોટા વાસણમાં જુ દ જુ દ ચ ઓમાં
છે લે ન થયેલાં નામ લખીને નાખવામાં આ યાં. કેવો ુખદ સમ વય! એક તરફ
વ ય ાણી સ તાહની ઉજવણી અને બી તરફ નામકરણ વ ધ! એ સવાર ઘણી ુંદર
હતી. નામકરણ વ ધના સમારોહમાં ભાગ લેવા ગાઇડ અને ાઇવર, કૃ ત ેમીઓ,
વન વભાગના અ ધકાર ઓ અને કમચાર ઓ અ ુક માનનીય વડ લો અને થા નક લોકો
એક થળે એક થયા.
દ પ ાગ બાદ દરેક સ ૂહમાંથી એક પછ એક ય તને બોલાવીને એક ચ
ઉપાડવા ું કહેવામાં આ .ું દરેક ય તને આ બાબત ૂબ સૌભા ય ૂણ લાગતી કે આટલા
બધા માણસોમાંથી તેઓની પસંદગી આ માટે કરવામાં આવી! ર૦ જેટલી ચ લોટર
સ ટમથી કાઢવામાં આવી. લોટર સ ટમ ારા નામ પસંદગીની યા ૂણ થયા બાદ
અમે નામોને જુ દા પાડવા ું શ ક .ુ અમાર એક ટુકડ કલાકોની મહેનત બાદ એક
નામાવલી ન કર શક , જેમાં ૧પ સહબાળનાં નામ હતાં અને ૧૦ માદા સહબાળ માટે.
એક અઠવા ડયા પછ ુજરાતના વન અને પયાવરણ મં ી અને અ ય ઉ ચ અ ધકાર ઓ
ારા પાંચેય સહબાળો ું નામકરણ કરવામાં આ .ુ અંતમાં સમાચારપ ો અને અ ય
ચાર- સારના મા યમોને નામકરણની મા હતી અપાઈ.
આજે પાંચેય સહબાળ તંદરુ ત છે અને પોતાની વનચયા ુજબ વકાસ પામી ર ાં
છે . અમે ારેય નહો ું વચા ુ કે એક નાનકડ યા આટલી ઝડપથી રા યક ાની
બાબત બની શકશે. નામકરણની એક સામા ય યા જૈવ વ વધતાના સંર ણની ૃત
ચળવળનો ભાગ બની. જેમાં મ ો લોકોનો ેમ અને સહકાર. અમે એ ણીને ુશ છ એ
કે લોકો સહના અ ત વને સમજે છે અને તેનો આદર કરે છે . માનવતા ું ર ણ એ કુ દરતના
સંર ણને આધીન છે તે સ ય છે . હવે આપણે તો મ ુ યો છ એ, ૃ વી પરની ૂબ
હ શયાર ત! ન આપણે કરવા ું છે કે આપણી આવનાર પેઢ ૃ વીને કયા રગમાં
જોશે, લીલા કે ૂખરા?
=
 ુનઃગઠન
ીઓ પોતાના વનકાળ દર મયાન અલગ અલગ ઘણી બધી ૂ મકાઓ ભજવે છે .
માતા, બહેન, પ ની, ુ ી, ુ વ ,ૂ મ , ે મકા વગેરે, પણ આ સૌમાં માતા તર કેની ેમાળ
અને ુંદર ૂ મકા જેવી બી કોઈ નથી. બાળકના વનમાં માતા ું મહ વ ું છે ?
બાળકના વન ઘડતરમાં માતા અગ યનો ભાગ ભજવે છે . માતા શ ક, ડૉ ટર, મ અને
એક ેમાળ કાળ રાખનાર છે . બે- ણ બાળકો હોય પણ માતા એક બાળક તરફ વ ુ
યાન આપે છે . આ ું થવાનાં બે કારણો હોઈ શકે. કા તો એ બાળક વ ુ અશ ત અને ઓછુ
યાશીલ હોય અથવા તો બી ં બાળકોને સંભાળવામાં તેના પર યાન આપી શકા ું ન
હોય તે અશ ત બાળકને આગળ વધવા ઘણી મદદ કરે છે . પર ુ જનીનોની ખામીના કારણે
તે બાળક વકાસ કર શક ું નથી. બાળકોને પણ અલગ-અલગ કારની માન સક તકલીફો
થતી હોય છે . ગભરામણ, બે યાનપ ં અને વત ૂકની ખામી ઉપરાત જમવાની, વકાસની,
સાંભળવા અને વાત કરવામાં પણ ખામી તેમજ બી ઘણી તકલીફો હોવા છતાં માતા
પોતાના બાળકને ૂબ ધીરજ ૂવક ઉછે રે છે .
પણ ું ાણીઓમાં આવો સંબંધ હોઈ શકે? ાણીઓની સામા જક વનશૈલી તમે
જુ ઓ તો તમને તે ૂબ કઠોર અને તકલીફ ૂણ લાગશે. ાણીઓના વ માં નબળાં
ાણીઓ માટે કોઈ થાન જ નથી. આપણે મ ુ યોમાં જોઈએ તો, જો કોઈ બાળક અશ ત
કે નબ ં ુ હોય તો આપણે તેને તેના નસીબ ઉપર છોડ કે ય દેતા નથી. તે ું વા ય
ુધારવાનો અને તેને પોષણ આપવાનો બનતો ય ન કરાય છે અને આપીએ છ એ. બે,
ણ કે ચાર સહબાળોમાંથી ઘણી વખત કોઈ એક પોતાનાં ભાઈબહેનોની જેમ સામા ય
હો ું નથી. એ ું જ ર નથી કે જ મેલાં ણ, ચાર કે પાંચ સહબાળોમાંથી બધાં જ તંદરુ ત
અને જનીનોની ખામી વગરનાં છે . મોટા ભાગે એક અથવા બે જનીનોની ખામીવાળાં હોય
છે . આવાં સહબાળ દેખીતી ર તે જુ દા તર આવે છે . યારે સહણ જઈ રહ હોય યારે
તમે જોઈ શકો કે, બધાં સહબાળોમાં એકાદ બાળ બધાંયથી અલગ થઈને એક ું ચાલ ું
હોય છે . યારે બી ં બધાં તેની માતાની આગળ પાછળ ગેલ-ગ મત કરતાં દોડતાં–કૂ દતાં
હોય છે . સહણ આ નબળા સહબાળને ટેકો તો કરે છે , પણ તેને ખબર પડ ય છે કે આ
બાળ વ ુ વી શકશે નહ . માણસોની જેમ સહણ પણ પોતાના બાળકની પર ા કરે છે .
સહણ તેને ણ, ચાર કે પાંચ કલોમીટર ચાલવા ફરજ પાડે છે . તે ચાલવા ું ચા ુ રાખે છે
અને નર ણ કરે છે કે સહબાળ તેને આંબી શકે છે કે નહ . બાળક પોતાની માતાને રોકવા
માટે પોતાની ન:શ દ ભાષામાં કહે છે , પર ુ માતાને ખબર છે કે તે ું કર રહ છે . તે
પોતાનાં બાળકોની પર ા ચા ુ રાખે છે . યારે તેને ખાતર થઈ ય છે કે, અશ ત કે
નબ ં ુ સહબાળ બચી નહ શકે યારે તેને ય ને આગળ વધી ય છે . આપણે ારેય
આપણા બાળકને યજવા ું વચાર પણ ન શક એ, પણ જગલમાં તેની પાસે બીજો કોઈ
વક પ જ નથી. તેને ખબર છે કે આ અશ ત બાળ જગલમાં વ ુ બચી નહ શકે આથી
તેના પર વ ુ મહેનત કયા વગર બી ં ણ બાળકોના વકાસમાં વ ુ યાન આપ .ું બાળકો
છ માસનાં થાય તે પહેલાં આવી કપર પર ા આપવાની હોય છે .
માતાના અચાનક ૃ ુથી, વીજકરટનાં કારણે ૃ ુ થવાથી, બી સહ ારા થયેલા
હુ મલામાં માતા ું ૃ ુ થવાથી, કે પછ ુ લા કૂ વામાં પડ જવાથી, કોઈક રોગના કારણે
ૃ ુ થવાથી આવી પ ર થ ત વ ુલ માણમાં ઉ વે છે . બાળ સહ અચાનક અનાથ બની
ય છે . સહ હમેશાં સ ૂહમાં રહે છે . એ ું ભા યે જ બને છે કે, સ ૂહની બી સહણ
આવા અનાથ બનેલાં બ ચાંને વીકારે અથવા તેની ઉપર યાન આપે કારણ કે, તેને પોતાના
બ ચાંઓના પાલનપોષણ ઉપર યાન આપવા ું હોય છે . આવી પ ર થ તમાં અનાથ કે
ય યેલાં સહબાળ જગલમાં કુ દરતની દયા ઉપર વે છે . જો બાળ ઘ ં ના ું હોય તો,
બી શકાર ાણીઓ અથવા અ ય સહસ ૂહ ારા તેને માર નાખવામાં આવે છે . ગર
વન વભાગમાં આવેલ રે ુ સે ટર હમેશાં આવા ય યેલાં અથવા અનાથ બાળકો ું
આ ય થાન ર ું છે . ઘણી મોટ સં યામાં ક ૅ સ નય મત ર તે જગલમાં વ ય ાણી ું
અવલોકન કરતા હોય છે . તેમના ારા આવા સહબાળની ભાળ મળે , અથવા ઘણી વખત
માલધાર પણ વન વભાગને આવા બ ચાં વશે મા હતી આપતાં હોય છે . બચાવટુકડ ારા
આવા નાનકડા બ ચાંઓને રે ુ સે ટરમાં લાવવામાં આવે છે અને તેમની ઘ ન શાર રક
તપાસ કરવામાં આવે છે . જો જ ર હોય તો સારવાર પણ આપવામાં આવે છે . પછ થોડા
જ દવસમાં ક ૅ સ આ સહબાળના સ ૂહને શોધવાનો ય ન પણ કરે છે .
બાળ સહ ું આ ું ુન: મલન ઘ ં અઘ કામ છે . અહ તમે સ ૂહને શોધી બાળને
તેમની સામે ૂક દો અને સ ૂહ સહષ તેને વીકાર લે તેટ ું સરળ હો ું નથી. ુન: મલનમાં
હમેશાં જોખમ રહે ું છે . જગલમાં હમેશાં આ બાળને અપનાવી શકે તેવો સ ૂહ શોધવો
આવ યક છે . જો બાળને કોઈ ખોટા સ ૂહ સાથે ભેળવી દેવાય તો તેને માર નાખવાની
શ તાઓ વધી ય છે . સહબાળોનાં આવા ુન: મલન માટે અમે ઘણી સરળ પણ
અસરકારક પ તનો ઉપયોગ કર એ છ એ. પહેલાં તો અમે બાળની ત ન ન કના સ ૂહને
શોધવાનો થ ન કર એ છ એ. યારબાદ અમે એક પાંજરામાં આ સહબાળને એક ું
રાખીએ છ એ. જો બાળ આ સ ૂહ ું જ હશે તો સ ૂહના સ યો તેની પાસે આવી તેને
વહાલ કરવા ું શ કર દેશ.ે આવી બધી હકારા મક સં ાઓ, તભાવોને યાનમાં રાખી.
પછ અમે સહબાળને આ સ ૂહ પાસે ુ ત કર એ છ એ, પર ુ યારે ધાવણ આવ ું હોય
તેવી સહણની સારવાર કરવાની હોય અને પછ ફર તેને તેના જ બાળક સાથે મેળાપ
કરાવવાનો હોય યારે ઘણી ુ કેલી ઊભી થાય છે . જો સ ૂહમાં એક કરતાં વ ુ આવી
સહણ હોય તો વ ુ ુ કેલી નથી પડતી. કારણ કે બી સહણ બ ચાં ું યાન રાખશે,
પણ જો આ જ એક સહણ હોય તો ુ કેલી છે . આવી પ ર થ તમાં થમ બ ચાંઓને
પકડવામાં આવે છે . પછ સહણને બેભાન કર ને પકડવામાં આવે છે . પછ સારવાર બાદ
માતા અને બ ચાં ું ુન: મલન કરાવવામાં આવે છે . ઘેનની દવાની અસરના કારણે સહણ
તનાવ અ ુભવે છે . તે એક વ ય ાણી છે . તેના આવાસમાં ફેરફાર થવાના કારણે તા કા લક
તે તેના બાળકોને અપનાવી શકતી નથી. અમે માતા અને બ ચાં બંનેને અલગઅલગ
પાંજરામાં રાખી તેમ ું નર ણ કર એ છ એ. જો સહણ તેનાં બ ચાં જોઈને તી યા
આપવા ું શ કરે અને બ ચાં પણ તેને તભાવ આપવા ું સામા ય વતન કરવા લાગે તો,
અમે બંને પાંજરા વ ચેનો દરવાજો ખોલી નાખી ફર મા અને બ ચાંને ભેગાં કર દઈએ
છ એ. થોડા દવસ બાદ તેઓને જગલમાં છોડવામાં આવે છે અને પછ ફર વખત તે તેના
સ ૂહમાં ભળ ય છે . ઘણી વખત બ ચાંના સ ૂહની ખબર હોવા છતાં તેને પાછુ સ ૂહમાં
ભેળવી શકા ું નથી. તેની માતા સહણ ું ૃ ુ થઈ જવાના કારણે સહબાળને પાછુ
સ ૂહમાં ભેળવી શકા ું નથી. કારણ કે અ ય સ યો જો કદાચ તેને નહ અપનાવે તો ફર તે
એક ું પડ જશે. અમે આવાં અનાથ બ ચાંઓને ુન:વસન કે માં રાખીએ છ એ. બ ું
યારે ના ું હોય યારે તેને નાનકડા પાંજરામાં રાખવામાં આવે છે . પછ મોટુ થતાં તેને મોટા
પાંજરામાં ખસેડવામાં આવે છે . છે લે ુવાન અને શ તશાળ બનતાં તેને જગલમાં ુ ત
કરવામાં આવે છે . નાનાં બ ચાંને ુવાન થતાં ુધી પાંજરામાં રાખવામાં આવે છે . તેને
કોઈપણ શકાર કરવાનો હોતો નથી. તેના પાંજરામાં જ તેને માંસ આપવામાં આવે છે .
યારે આ પાંજરામાં રખાયેલ ાણીને જગલમાં છોડવામાં આવે છે , યારે બી ું
અ ુકરણ કર શકાર કરતાં શીખે છે . જો તેમને છોડવામાં ન આવે તો તેઓ સંર ણના
કામમાં ઉપયોગી થાય છે . આવાં ાણીઓ જનીન ળવણી અને ાણીઓને ૂળ થાને
સંર ણ માટે ઉપયોગી છે . અ યારે પોરબંદર ખાતે બરડા અભયાર ય, જૂ નાગઢ ખાતે
સ રબાગ ાણી સં હાલય, રામપરા અને હગોળગઢ અભયાર ય ખાતે આ સંવધન અને
સંર ણનો કાય મ અમલમાં છે .
 ઘણી વખત આ નદ ષ બ ચાં તમારા વનનો એક ભાગ બની ય છે . નાનપણથી
જ યાંના કમચાર ઓના હાથે મોટા થવાના કારણે આ ાણીઓ પછ તેમની ૂબ ન ક
આવી ય છે . જો તમે તેના રોકાણ દર મયાન બ ચાંની સંભાળ રાખી હશે, તેને મટન
ખવડા ું હશે, તો મોટુ થયા બાદ સો માણસોની વ ચે પણ એ તમને ઓળખી જશે.
કમચાર ઓ નયમ અને સમજ ૂવક ાણીઓ સાથે ૂબ ઓછુ હળે ભળે છે , પણ ઘણી
વખત તેઓની ન ક જ ું જ ર હોય છે . અમને ણીને આ ય થ ું કે ાણીઓ તેના પર
યાન રાખનાર ય તને તેના શર રની ગંધથી પારખે છે . યારે તેને યાલ આવી ય કે તે
ય ત આસપાસ છે યારે તે તેને બોલાવવા ય ન કરે છે . તેની ન ક જઈ તેને ચાટ ને
પોતાની લાગણી દશાવે છે . તમને તમારા કરેલા કાયમાં વ ાસ હશે તો આનંદ આવશે. તમે
જે કરો તે ણો અને માણો. સહને પણ દય છે , સમજશ ત છે . તેમને વન આપી
શકાય, તેમની લાગણીઓને માન આપી શકાય. અમે ભગવાનના આભાર છ એ કે તેઓએ
આવા ુંદર કામને સફળતા અને જવાબદાર ૂવક પાર પાડવા અમને પસંદ કયા.
=
 પાથ અને ૂ
ભારતમાં સહ ું થાન ણવાની જો કોઈના મનમાં ઇ છા હશે તો એક જ નામ
આવશે, સાસણ- ગર! વ માં એ શયાઈ સહ ું છે ું નવાસ થાન. દુ નયા માટે ગર ભલે
સહ ું અં તમ નવાસ થાન છે , પર ુ ગરની અ ય બી પણ ખા સયતો છે , જેનાથી
આપણો ુધરેલો સમાજ હ અપ ર ચત છે . સહ માંસાહાર ાણી છે અને તે શકાર કરે
છે . લોકો ણે છે કે શકાર દર મયાન ઘણી વખત સહને ઈ પણ થાય છે . અહ લોકો
એ પણ સમજે છે કે ઘણી વખત શાર રક નબળાઈના કારણે સહને ચેપ પણ લાગી જતો
હોય છે . તેને સમયે સમયે સારવાર પણ આપવી જોઈએ. ઘણા ઓછા લોકો ણે છે કે
અ ય સહ સાથેની લડાઈમાં ઘણી વખત સહ મર પણ ય છે . તેમાં પણ ઘણા ઓછા
લોકોને ખબર હશે કે સહ અનાથ થાય છે . તો ચાલો, આપણે માની લઈએ કે ૂબ ઓછા
લોકોને આ વશે ખબર હશે તો ઉપરોકત પ ર થ ત થાય તો ું કરવામાં આવે છે ? જવાબ
છે `રે ુ સે ટર.' એ એક ુ જે ું છે . લોકો ટે લ વઝનમાં જોતા હોય છે કે વમાનની
હડતાલ પડે છે , લ કરની લડાઈઓ થાય છે , નેતાઓ ચચાઓ કરે છે અને પછ ુ સમા ત
થાય છે . `સાસણ- ગરમાં આવે ું રે ુ સે ટર' કલાના એક ઉ મ ઉદાહરણ પ છે .
ુર ાના કારણોસર મા અ ધકાર ઓ સવાય રે ુ સે ટરમાં અ ય કોઈ ય તઓના
વેશ પર તબંધ છે . લોકો રાત- દવસ રે ુ સે ટરમાં કામ કરે છે . સારવાર માટે
વ ય ાણીને રે ુ સે ટરમાં લાવવામાં આવે છે . ઘણાં ાણીઓ અહ આવે છે અને ય
છે , પર ુ અહ અ ુક ાણીઓ વનભર એક ઉ માભયા સંબંધોની છાપ છોડતા ય છે .
આ બધામાં બચાવાયેલાં અને રે ુ સે ટરમાં ઉછરેલાં બે સહબાળની વાત કઈક અલગ
છે .
પાંચ વષ પહેલાં એક ગામમાંથી સમાચાર આ યા કે ખેતરમાં એક સહણ વીજકરટના
કારણે ૃ ુ પામી છે . ઘણી વખત કોઈ અણઘડ ખેડૂત પોતાના ખેતીના પાકને બચાવવા
ખેતરની ચારેબાજુ વીજ કરટની વાડ કરે છે . ગરના જગલની ચારેબાજુ પણ ઘણાં બધાં
ખેતરો આવેલાં છે . નીલગાય અને જગલી ૂંડ ઘણી વખત ખેતરોમાં જઈ પાકને ુકસાન
પહ ચાડે છે . પોતાના પાકને બચાવવા ઘણી વખત ખેડૂત આવા ભયાનક વક પો પસંદ કરે
છે . તે રા ે પણ સહણ કદાચ નીલગાય કે જગલી ૂંડને પકડવાનો જ ય ન કરતી હશે, તેને
તો ખબર પણ નહ હોય કે તારની વાડમાંથી વીજ કરટ પસાર થઈ ર ો છે . સહણ વાડમાં
ફસાઈને ૃ ુ પામી. બચાવટુકડ તા કા લક ઘટના થળે પહ ચી. સહણના ન ેત દેહને
જોઈને ચકાસણી કયા બાદ તે ું ૃ ુ વીજ કરટ લાગવાથી જ થ ું છે તે ન થ ું.
 ૃ દેહનો કબજો મેળ યા બાદ ફરજના ભાગ પ ખેતરની આજુ બાજુ ના વ તારની તપાસ
ત
કરવામાં આવી, યાં ન કના જગલ વ તારમાં ટુકડ ને ના ું સહબાળ ત ન એક ું મળ
આ ું. સમ ટુકડ એ એ ું અ ુમાન ક ુ કે, આ બ ું પેલી ૃ ુ પામેલી સહણ ું જ હશે,
પર ુ હજુ આખો દવસ તેમણે રાહ જોઈ. કુ દરતની આ કેવી ૂ ર મ ક! ણ માસથી ના ું
બાળ ન:સહાય બની પોતાની માતાને બોલાવવા અવાજ કરે છે , પણ ાંયથી કોઈપણ
તસાદ નથી મળતો. હવે કોઈ શંકા ન હતી કે આ બાળ પેલી ૃ ુ પામેલી સહણ ું જ છે .
બ ચાંને રે ુ સે ટરમાં લાવવામાં આ .ું દરેક ય ત ભલે તે ગમે તેટલી કઠણ હોય પણ
દય તો કોમળ ધરાવે છે . રે ુ સે ટરના તમામ સ યો ઉદાસ થઈ ગયા.
રે ુ સે ટરમાં બ ચાંના અવાજના પડઘા સંભળાતા, તે પોતાની માતાને શોધવાનો
ય ન કર ું પણ કોઈ જવાબ મળતો નહ . ડૉ ટરે તેને તપાસીને તે તંદરુ ત હોવા ું હેર
ક .ુ કોઈક ર તે તેને દૂધ પવડાવીને ુવાડવામાં આ ું. બી દવસે અ ય એક દુઃખદ
સમાચાર આ યા કે બી એક સહણ ું પણ વીજ કરટથી ૃ ુ થ ું છે . ફરજ ઉપર
હાજર એક વનઅ ધકાર એ નસાસો ના યો : “હે ભગવાન, હવે ફર આ ું નહ !” બી
એક અનાથ સહબાળને રે ુ સે ટરમાં લાવવામાં આ .ું રે ુ સે ટરના સ યો નાનકડ
માદાને જોઈ સાવ ત ધ બની ગયા. ભગવાન આટલો ૂ ર ન બની શકે. બે દવસમાં બે
બ ચાં અનાથ થયાં. આ બ ું પણ તંદરુ ત હ .ું આ સહબાળને પણ પેલા નર સહબાળ
સાથે એક જ પાંજરામાં રાખવામાં આ .ું નર સહબાળ ૂઈ ર ું હ ું. બાલવાડ માં એક
ન ું બાળક આ .ું નર સહબાળ થોડુ ગંભીર અને થોડુ ૂંઝવણમાં હ ું. માદા સહબાળને
પણ આ ય થ ું હ .ું બચાવટુકડ બંને ું નર ણ કર રહ હતી. બંને એકબી ને, અંતર
ળવીને તાક તાક ને જોઈ ર ાં હતાં. પાંજરાના એક ૂણામાં નર સહબાળ અને બી
ૂણામાં માદા સહબાળ બેસ.ે આમ તો આ ઘણી મ ની પ ર થ ત હતી. એક જ ા ુ
નર, માદાને મળવાનો ય ન કર ર ો છે પણ તે મળવા ું ટાળ , દોડ ને બી દશામાં
ભાગી ય છે . લગભગ એક કલાક ુધી આ દોડપકડની રમત ચાલી. યારે માદા
સહબાળ, નર પાસે જવાનો ય ન કરે યારે નર ભાગી ય અને યારે નર સહબાળ,
ન ક આવવા ય ન કરે યારે માદા તેને ભગાડ ૂકે. થોડા સમય પછ તેઓને જમાડવાનો
સમય થયો. ડૉ ટરે ફર તેમને તપા યા અને તંદરુ ત હેર કયા. આવા ાણીઓનો બચાવ
અને તેમની સારવાર કરવી એ રે ુ સે ટરના કમચાર ઓ માટે રો જદ વાત છે
થોડાક દવસોમાં આ બે બ ચાંએ રે ુ સે ટરના લોકોનાં દય તી લીધાં. દરેક
સ ય દવસ હોય કે રાત, પોતાના કામ માટે જેવા આવે કે તરત જ કામની શ આત કરતાં
પહેલાં આ બે બ ચાંની ુલાકાત કરતા, ટાફના સ યોના આ મ તા ૂણ યવહારનો,
બ ચાં પણ ૂબ સારો તભાવ આપતા. એક કમચાર એ જણા ું કે ચાલો, આપણે
બ ચાંનાં નામ રાખીએ. કમનસીબે તેઓ હવે અનાથ છે . આપણે ણીએ છ એ કે આપણે
તેઓને જગલમાં તરત છોડ શકવાના નથી. નહ તો બી શકાર ાણીઓ તેમનો શકાર
કર નાખશે. બધા સ યો ારા ઘણાં બધાં ૂચનો આપવામાં આ યાં. કમચાર ઓમાં આ
સહબાળો ૂબ યાત હતા તો દરેક પોતાના ૂચન અમલમાં ૂકવા માંગ ું હ ું. એક
ૃત કમચાર રે ુ સે ટરમાં આ થમ ેણીનાં ાણીઓ સાથે પોતાનો મોટા ભાગનો
સમય પસાર કરે છે . અહ બધા બાળક બની ગયા હતા. ણે માનવસમાજમાં બાળકની
નામકરણ વ ધ થતી હોય અને બધાં ણે માતા, પતા, ભાઈ, બહેન, કાકા, કાક ન હોય!
ઘણી બધી ચચાઓના અંતે `પાથ' અને ` ૂ ' નામ હેર થયાં. ન કરવામાં આ ું કે
નર સહબાળને `પાથ' તર કે અને માદા સહબાળને ` ૂ ' તર કે બોલાવવામાં આવશે.
હવે તેઓ મા નાનકડા બ ચાં નથી. બંને સહબાળ વ ચે ખચકાટ દૂર થયો. હવે તેઓ
સાથે રમતાં, સાથે જમતાં અને સાથે આરામ કરતાં હતાં, ણે કે ભાઈ-બહેન ન હોય!
કુ દરતના દરેક ાણીના અ ત વને ટકાવવા ું અને યો ય સમ ુલા ળવવા ું આ ઉ મ
ઉદાહરણ છે . યારે પાથને અહ લાવવામાં આ યો યારે તેની તંદરુ તીની કાળ કેવી ર તે
રાખવી એ અમારા માટે મોટો હતો. ભગવાને તેના ર ણ કાજે તેને બચાવવા એક
જોડ દાર મોકલી આ યો! દવસો, મ હના અને વષ વીતતાં ગયાં. પાથ અને ૂ નો દવસે
દવસે વકાસ થતો ર ો. નાનકડા બ ચાં તર કે લાવવામાં આવેલાં પાથ અને ૂ હવે મોટા
સહ અને સહણ બની ૂ ાં. નર ું કદ અને વજન માદા કરતાં વધવા લા ું. તેમને મોટા
પાંજરામાં ખસેડવામાં આ યાં હતાં.
આ જોડ મોટાભાગના કમચાર ઓને ઓળખતી હતી. જો કમચાર ઓ ારા કોઈને
પણ નામ દઈને બોલાવવામાં આવે તો તરત તસાદ મળતો. નર સહનો જ મ જ અ ધકાર
જમાવવા થયો હોય છે . જમવાના સમયે પાથ હમેશાં પોતા ું ુ વ બતાવતો અને ૂ
હમેશાં તે ું ભોજન ૂ થવાની રાહ જોતી. આમ ને આમ બી ં બે વષ ૂરા થયાં.
જોતજોતામાં પાથ ણ વષનો થઈ ગયો અને ૂ પણ તેની ુ ત અવ થામાં પહ ચી ૂક
હતી. બંને જણાં પોતપોતાની તંદરુ ત અને ુવાન વયનો આનંદ માણી ર ાં હતાં.
એક ુંદર સાંજે બંનેને ભોજન આપવામાં આ .ું નયમ ુજબ પાથ ઊભા થઈ માંસ
ૂં ,ું પણ ખા ું નહ . આ જોઈને ખોરાક આપનારને પણ થોડુ આ ય થ ું અને માદાએ
પણ તે ું જ ક .ુ નર પાછો પોતાની જ યાએ આવીને બેસી ગયો. કમચાર ને લા ું કે કદાચ
તેઓને ખાવાની ઇ છા નહ હોય, માદાએ પોતાનો ખોરાક આરોગી લીધો. રે ુ સે ટરના
એક અ ુભવી મ હલા કમચાર એ પાથની ત બયત અંગે કઈક શંકા દશાવી, પણ કોઈ
શંકા પદ હલચાલ ન હોવાના કારણે તેને એને થે સયા આપી, ફર ચકાસણી કરવાની
જ રયાત ન લાગી. રા ે ફરજ ઉપર બે કમચાર ઓ હોય છે . બંને કમચાર એ પાથને
બોલા યો પણ કોઈ ુ ર ન મ ો. તેમણે વચા ુ કે તે ૂઈ જવા માંગે છે . વહેલી સવારે
ૂ એ ગજના કરવા ું શ ક ુ. એક વખત, બે વખત એમ થોડા દબાણ સાથે તે સતત
ગજના કરતી રહ . ફરજ પર હાજર કમચાર ને તે ું આ વતન વ ચ લા .ું જોકે ટાફ
તેના આ વતનથી પ ર ચત હતો. તરત જ તેઓ પાંજરા પાસે ગયા અને ય જોઈ ત ધ
થઈ ગયા. પાથ જમીન પર બેભાન અવ થામાં પ ો હતો. કોઈ કારનો તભાવ તેના
તરફથી ન હતો, તેના શર રમાં કોઈ હલનચલન ન હ .ું ૂ ધીમો અવાજ કરતાં કરતાં
આમથી તેમ દોડ રહ હતી. તેના ુખ ઉપર ભયના ભાવ સરળતાથી જોઈ શકાતા હતા.
સવારના છ વાગી ૂ ા હતા. એક કમચાર એ ડૉ ટરને અને અ યને ફોન ઉપર ણ કર .
થોડ ક ણોમાં મોટાભાગના કમચાર ઓ યાં પહ ચી ગયા. પાથ એ મા સહ નહોતો, પણ
સૌનો માનીતો પ રવારનો સ ય પણ હતો. બધાએ તેને પોતાના બાળકની જેમ ચક
લીધો. ૂ અને પાથ ુ ત સહ અને સહણ બની ગયાં હોવા છતાં, કમચાર ઓ સાથે
બાળકની જેમ વતતાં હતાં. “હુ ણતી હતી”, મ હલાએ ફર ક ,ું “હુ ણતી હતી”,
ગઈકાલથી મા દય કહે છે કે પાથની ત બયત કઈક સાર નથી. આ બધામાં ૂ ને ખબર
હતી કે ડૉ ટર કોણ છે , તે ડૉ ટર પાસે આવી. પાંજરાની અંદર ણે તે કહેતી હોય, મારો
ભાઈ બીમાર છે , મહેરબાની કર તેની સારવાર કરો. એક પણ ણ ુમા યા વગર,
ૂ ને ુર ાના હે ુથી અ ય પાંજરામાં ખસેડવામાં આવી અને પાથની ૂબ વ તાર ૂવક
ચકાસણી કયા બાદ ડૉ ટરે હેર ક ુ કે પાથને પૅરા લ સસનો હુ મલો આ યો છે .
બધાં ત ધ થઈ ગયાં. બધાંના દય ણે ૂટ ગયાં. બે ડૉ ટરોએ સવાર-સાંજ તેની
સારવાર કરવા ું ચા ુ ક .ુ તેને ડૉ ટરનાં સં ૂણ નર ણમાં રાખવામાં આ યો. રે ુ
સે ટરમાં ઉદાસી અને ગંભીર શાં ત છવાઈ ગઈ. લોકો કામ પર તો આવતા, પણ મૌન રહ ને
કામ કર ને જતા રહેતા. આજે અહ કોઈ મ તી નથી. બધા લાગણી ૂ ય બનીને કામ કર
ર ા છે . કમચાર ઓ નારાજ છે . યારે પણ કોઈ ૂ ના પાંજરા આગળથી પસાર થાય કે
તરત જ તે આશાથી ડોક ચી કર ને જુ એ છે . તે પોતાના ભાઈ પાસે જવા માંગે છે , તેને
તેની સાથે રમ ું છે . તેને પોતાના ભાઈની જોહુ કમી વવી છે . તે એકલી પડ ગઈ છે . રે ુ
સે ટરના કમચાર ઓ પાથની નય મત ુલાકાત લે છે . દરેક જણ પાથ માટે મનોમન ાથના
કર ર ાં છે . ગમે તેમ કર દવસ પસાર થાય છે . સાંજ પડે છે . ફર ભોજનનો સમય થાય
છે .
આ સમયે અમે સહણના હાવભાવ જોઈએ છ એ. ૂ ની આંખો તેના ભાઈની
તકલીફ અ ુભવી રહ છે . તે માંસને અડક પણ નથી. તેને મા ૂં યા બાદ દરવા પાસે તે
એવી ર તે બેસી ગઈ, ણે એક માતા કામ પર ગયેલા પોતાના દ કરાની પાછા ફરવાની રાહ
જોતી હોય! ઘરે જતાં પહેલાં બધા કમચાર ઓ પાથના પાંજરા આગળ ભેગા થયા. માણસ
ભલે વૈ ા નક પ તઓથી સ જ થઈ ગયો હોય, પણ ાથના ું ફળ તો ભગવાન જ
આપી શકે. ભારે હૈયે કમચાર ઓ પોતાના ઘરે ગયા. ઘણા ભા ુક કમચાર ઓ પોતાની
તને રોક નહ શકવાને કારણે રા ે પાથના સા થઈ જવાની આશા સાથે પાથની ખબર
જોવા આવે છે . ૂ ને તેની ૂખની ચતા નથી. તેને તો મા તેના ભાઈને જોવો છે . એ રા
ૂ ની દયામણી ગજનાના અવાજો સાથે ૂર થઈ. ડૉ ટરના ણ દવસના નરતર
ય નોના કારણે પાથમાં એક નવી શ તનો સંચાર થતો જોવા મ ો. ડૉ ટર બોલી ઊઠયા,
“ ું પ રવતન છે !” અ ય એક ડૉ ટર પાથની ત બયતને લઈ ૂંઝવણ અ ુભવી ર ા હતા
પણ ભગવાને બધાંની ાથનાઓ સાંભળ . ઈ રે ૂ ને એકલી ન પડવા દ ધી. એક
અઠવા ડયા પછ પાથ ફર એક સામા ય સહ બની ગયો. ૂ અને પાથ ફર પાછા એક
સાથે વવા લા યાં. બધા કમચાર ઓ આ અ ુત ય જોઈ ર ા હતા. પાથને ધ ો
મારવો, તેના મોઢાને ચાટ ું, તેના માથા સાથે મા ું ઘસ ું આ બધી યાઓ ારા ણે ૂ
પાથને ૂછતી હોય, ાં જતો ર ો હતો ભાઈ? હુ ારની એકલી પડ ગઈ હતી. ફર
વખત તેમ ું સ હયા ભોજન શ થાય છે . અંત ુખદ તો બ ું ુખદ. આ ર તે અ ય એક
વષ તેઓએ સફળતા ૂવક પસાર ક .ુ હવે તે પાઠડા કે પાઠડ નથી ર ાં. ચાર વષનો સહ
તેમની ચરમસીમા પર હોય છે . ૂ અને પાથ ભાઈ-બહેન તર કે ર ાં છે . તેમ ું મન અને
મગજ ારેય એકબી સાથે સમાગમ કે જનન કરવા માટે નહ વીકાર શકે. આ ું
વચાર કમચાર ઓએ ચચા વચારણા બાદ એવો નણય લીધો કે બંનેને અલગઅલગ
રાખવામાં આવે અને બંનેને એક-એક વ તીય સાથીદાર આપવામાં આવે. આની પાછળ
એક ગ ણત હ .ું બંનેને અલગ કરવામાં આ યાં. પાથ સાથે જોડ દાર તર કે એક અ ય
સહણને રાખવામાં આવી અને ૂ સાથે અ ય એક સહને રાખવામાં આ યો. બંને
ૂંઝવણમાં હતાં. ું કર ું? બંને જુ દા તો છે , પણ એકલાં નથી. લાગણી સરખી જ છે . ઘરે
કોઈ વણજોઈતા મહેમાન આ યા હોય અને આપણને અતડાપ ં કે અભાવ ર ા કરે એ ું
પાથ અને ૂ પેલા અ યા સાથીદારો સાથે અ ુભવવા લા યા. જો કે થોડા દવસમાં
સહણ તો સમાગમ કરવા માટે તૈયાર થઈ. તેણે પાથની પાસે જવા ું શ ક ,ુ પણ કોણ
ણે કેમ પાથ તે ટા .ું પાથ ારેય પણ આવી કુ દરતી યાઓ નથી જોઈ, તેથી તેને
ખબર નથી પડતી ું કર ું. આ તરફ સાથીદાર તર કે લવાયેલો પેલો સહ ૂ પાસે ય
છે અને તેને સમાગમ કરવા ફરજ પાડે છે .
ગભરાયેલી ૂ તેની પાસેથી ભાગીને દૂર જતી રહ . તેને લા ું કે આ સહ તેને હા ન
પહ ચાડશે. કમચાર ઓનો આ યોગ પણ ન ફળ ગયો. અ ય એક યોજના ુજબ પાથ
અને ૂ ની બાજુ ના પાંજરામાં અ ય એક સહ અને સહણને રાખવામાં આ યાં. ધાયા
ુજબ થોડા દવસોમાં સહ અને સહણની બી જોડ સમાગમની શ આત કરે છે . ણ
દવસ ુધી પાથ અને ૂ આ સમ યા નહાળે છે . ફર વખત તેઓને અલગ અલગ
પાંજરામાં જુ દા જુ દા સાથીદાર સાથે રાખવામાં આવે છે . આ વખતે તેમની આંત રક
ૂબીઓ જેના માટે તેઓએ જ મ લીધો છે તે ખીલવા માં◌઼ડે છે અને બંને પોતપોતાના
સાથીદારો સાથે સફળતા ૂવક સમાગમનો આનંદ લઈ એક અલગ દુ નયામાં વેશે છે . તે
દવસે પહેલી વખત અમે પાથ સહની ગજના સાંભળ અને ૂ સહણનો ેમ જોયો.
અમે ારેય વચા ુ નહો ું કે આ અનાથ બાળ સહ આવી અ વ મરણીય યા ાનો
સાથીદાર બનશે! બંને પોતાના સાથીદારો સાથે ઘણા આનંદથી વી ર ાં છે અને ટૂક
સમયમાં તેમના વનમાં એક ન ું કરણ ઉમેરાશે!
=
 અમે આરોપી નથી
જો તમે પચાસ કેર ઓનો એક કર ડયો ખર દો અને પચાસેપચાસ કેર એક સરખા
વાદની અને તા હોય એ શ નથી. ૂબ જ નસીબદાર માણસ હોય એના ભાગમાં પણ
બે કે ણ ખરાબ કેર તો આવે જ. કેર ના કર ડયામાં વ વધતાની જેમ જ તમે એક જ
વ તારમાં સરખા વચારવાળ ય તઓની આશા ન રાખી શકો. ાણીજગત માટે હ રો
ય તઓનો અ ભગમ સકારા મક હોય છે . પણ થોડા લોકો નકારા મક મળે એમાં નવાઈ
નહ . યાં સકારા મકતા છે યાં નકારા મકતા પણ છે . આવા મ ુ યોનો રાફડો આજે ફાટ
નીક ો છે અને આપણે એના સા ી છ એ. આપણે સતત ઘટતી જૈવ વ વધતાથી પણ
અ ણ નથી. ુખશાં ત અને આરામદાયક વન વવાના નામે માનવી, જૈ વકતા ું
નકદન કાઢવા નીકળ પ ો છે . જેમજેમ વ તી વધી રહ છે . તેમ તેમ અનાજ, પાણી અને
રહેઠાણની જ રયાતો વધી રહ છે . આ બ ું જોતાં લાગે છે કે આપણાં નામો જૈ વકતાના
સમાનાથ ની જ યાએ વરોધી બની ર ાં એવો આભાસ થાય છે . જૈ વકતાના ભોગે માનવી
આ ુ નકતા અને ટૅ નક આનંદ માણી ર ો છે . આ તો ણે માનવી અને બી દરેક
તઓ વ ચે ુ શ થઈ ગ ું હોય એમ લાગે છે અને આ ુ માં માનવીની હાર જે
માણે મજ ૂત જણાઈ રહ છે તે જોતાં કદાચ આવનારા વષ માં ાણીજગત અને
જગલો છે લા ાસ લેતા જ થઈ ગયાં હશે. થોડા વષ પછ અંત ર માંથી માનવી ૃ વીને
જોશે. તો એને ૃ વી કદાચ મા બે રગોમાં જ દેખાશે. એક તો વાદળ રગમાં અને બીજો
તો તગ ઈમારતોથી બનેલા રાખોડ રગમાં. માનવી અને ાણીજગત વ ચે જોડાયેલા
સંબંધોની દોર દવસે દવસે પાતળ થતી ય છે . આ સળગતા નો કોઈ ઉકેલ છે
ખરો? દુ નયાની સૌથી વ ુ વ તી ધરાવતા બી નંબરના દેશ ભારતમાં વ વધ જૈ વકતાને
બચાવવાના ઘણા ો સામે આવી ર ા છે . તમારા આ ુ નક ઘરની ન ક સહ અથવા
વાઘ રહે છે , એવી ક પના ઘણી ુંદર લાગે છે . પર ુ વા ત વકતા સાવ જુ દ છે . જે લોકો
આ પ ર થ તમાં વી ર ા છે , એમના માટે આ એક અઘરો છે . યારે તમે ટ વી
અને ક ૂટર ઉપર ુંદર અને વકરાળ ાણીઓને જુ ઓ છો, યારે રોમાં ચત થઈ જવાય
છે . આ વા ત વકતા ત ન બદલાઈ ય છે , યારે આજ ુંદર ાણીઓ કોઈ ગામડા
અથવા શહેરમાં વેશે છે યારે ાણીઓ અને માનવ ત વ ચેના લો હયાળ જગ સામા ય
થતા ર ા છે . પાકને ુકસાન, ાણી ું ૃ ુ, માનવીને ઈ અથવા ૃ ુ, આ બધી સામા ય
બાબતોનો સામનો મ ુ ય અને ાણીજગત કર ર ું છે . પર ુ આવાં ઘષણ પાછળનાં સાચાં
કારણો યાં વગર આપણે ાણીજગતને જ જવાબદાર ન ગણી શક એ. જગલોનો
 વનાશ અને તેના કારણે ઘટ રહેલાં રહેણાંકો, જેવા મોટા ુ ાનો સામનો આ ાણીજગત
કર ર ું છે . વસવાટનો અભાવ, ાણીજગતને ગામડામાં વેશવા માટે મજ ૂર કર ર ા
છે .
ભારતના જુ દા જુ દા ાંતમાં અને જુ દાજુ દા ભૌગો લક દેશોમાં યાં રહેતા
ાણીજગતને અ ુલ ીને વ વધ કારના પડકાર અને ો ઉ વી ર ા છે . ાણીઓ,
ુરાતન સમયથી ભારતીય સં કૃ તનો હ સો ર ાં છે . આ વાતને સા બત કરવા ુજરાત
એક ઉ કૃ ઉદાહરણ છે . જૈ વ વધતાને સાચવવા, ાણીજગત ું યવ થાપન અને
સંવધનના ય નો યવ થત ર તે અને હે ુસર સરકાર અને બંનેએ સાથે મળ ને કરવા
જ ર છે . દરેક વત ાણી એકબી સાથે જોડાયે ું છે અને દરેક ાણી એક અગ યનો
ભાગ છે . આ ૃ વી ઉપર એ શયાઈ સહ ુજરાત ું મા સાં કૃ તક ચ નથી પણ
પયાવરણને ચલાવના એક મહ વ ું અંગ છે . સહ ગરના જુ દા જુ દા વ તારોમાં કોઈપણ
સરહદ વગર ુ ત ર તે વચરણ કરે છે . સમય જતા માંગ અને ઇ છાઓ વધતાં ગામડાઓ
શહેરો બ યાં અને માંગ અને ુરવઠા વ ચે ું સં ુલન બગ ું અને જગલના વ તારો
ધીમેધીમે ખતરામાં આવતા ગયા.
સ ૂહમાં રહેવાની આદત હોવાને લીધે એ શયાઈ સહને ઘણા મોટા વ તારની
જ રયાત રહે છે . વ તીવધારા અને આ ુ નક કરણ અને સામે સહના વ તીવધારાના
કારણે બંને એકબી જોડે જ ટલ ર તે સંકળાઈ ગયા છે . આજે સહ મા અભયાર ય
ૂરતા સી મત નથી ર ા. જમીનો વપરાશની ર તો બદલાયા બાદ ગરમાં મ ુ ય અને મોટા
શકાર ાણીઓ વ ચે યા- ત યા વધી રહ છે . તેમજ વ ુ પડતા ઘષણ
અભયાર યની આસપાસના વ તારોમાં જ થાય છે . નવાં અને જૂ નાં ગામડાઓના
વ તારમાં ઢોર ચરાવનારાઓનો જગલ વ તારમાં વેશ સહને માણસ અને ઢોર ઉપર
હુ મલો કરવા નોત આપે છે . છે લાં થોડાક દાયકાઓથી ગર ઉપર મ ુ ય ું દબાણ વ ું
છે . માનવી જગલની જમીન ઉપર આગળ વધવાનો ય ન કર ર ો છે , યાં સહ
પહેલાંથી વસવાટ કર ર ા છે . જગલમાં ઢોર ચરાવનારા પગપેસારો કરે છે . બી બાજુ
જગલની સરહદ ઉપર ખેડૂતો ખેતી કરે છે . પ રણામ વ પે સહ અવારનવાર ઢોર ઉપર
હુ મલો કરે છે .
મોટા ભાગના અભયાર યો અને ુર ત વ તારોને દ વાલો નથી. જેના કારણે સહ
અને મ ુ ય વ ચે ઘષણ વધી ર ું છે . સહના હુ મલાઓ અને બી તકલીફો હોવા છતાં
ગરની આસપાસ રહેનાર કોઈ પણ ય ત સહને દુ મન ગણતી નથી. તર કાર અને
હેરાન કરવાને બદલે લોકો એને મ ગણે છે . થા નક લોકોની મદદથી વન વભાગ આવા
ઘષણને રોકવા હમેશાં તૈયાર રહે છે . આ કન સહની સરખામણીમાં એ શયાઈ સહને
માનવ ૃ ુ કરતાં કે માણસખાઉ બનતા જોવા મ ા નથી. હમણાં થોડા વષ માં સંઘષ ું
માણ વ ું છે પણ સહ ારા ૃ ુ થયાના ક સા ભા યે જ જોવા મળે છે .
સહ યારે કોઈ દૂધાળા પ ુને મારે છે , યારે લોકો માને છે કે તેઓ સહને તેના
સા ા યના વ તારનો ઉપયોગ કરવા માટે વળતર ૂકવી ર ા છે . તમે વનના બધા
દવસો ુખી ન માની શકો. દરેક દવસે આપણે નવા પડકારોનો સામનો સહન કરવાનો હોય
છે . આ બ ું આપણા ઉપર આધાર રાખે છે કે આપણે પડકારનો સામનો કેવી ર તે કર એ
છ એ. આપણે ુ માંથી ભાગી જઈએ છ એ કે આપણી ૂલોમાંથી શીખીને આપણી
તને નવા પડકારો માટે તૈયાર કર એ છ એ.
દુ નયા એ ૂખ ની પેઢ ઓ ધરાવે છે . આ બટ આઇ ટાઇનના આ વચારમાં ઘણો
તક રહેલો છે . માનવી પોતાના ૂખામીભયા કાય ારા ારેક વનાશને આમં ણ આપી દે
છે . તેમાં વસતા સ વો માટે કુ દરતે અ ુક નયમો ઘ ા છે અને જો તે આ નયમો ું
ઉ લંઘન કરે છે યારે તે ું ુકસાન અથવા અઘરા પ રણામો ભોગવવાં પડે છે . આજકાલ
લોકો સ મેળવવા ટૅ નૉલૉ નો ઉપયોગ કરતા હોય છે અને તેમની અ નયં ત
ઇ છાઓની ૂ ત કરવાના ય નો ઘણી વખત દુ પ રણામો આપે છે . અહ હુ એક એવા
ુવાનની વાત તમને કર શ જેણે ઇ ટરનેટ અને સાર મા યમો પર સ થવાની હોડમાં
અ ુક યોના ફોટા પાડવા માટે પોતાનો વ ુમા યો.
સહ અ યારે મા ગરના જગલ ૂરતા જ મયા દત નથી ર ા, પણ ુજરાતના ચાર
જ લામાં અને હ રો ગામડાઓમાં ુ તપણે વહર ર ા છે . આવાં ગામડાઓમાં વસતા
ામજનો ઘણા ુમેળથી સહ સાથે વી ર ા છે . સહના પ ર મણ માટે જગલ કે
ગામડાના કોઈ સીમાડા નથી હોતા. તમે એ ું કહ શકો કે ગામમાં જગલ છે અને જગલમાં
ગામ છે . તક મળે યારે ઘણી વખત સહ પાલ ુપ ુનો પણ શકાર કરતા હોય છે . જૂ નાગઢ
જ લાના મા ળયાના બાબરા ગામ પાસે ગર ું જગલ આવે ું છે . આ એ શયાઈ સહનો
સંર ત વ તાર છે . અહ ઘણા સમયથી સહના ઘણા પ રવાર વસી ર ા છે અને લોકો
પણ આ વાત ણે છે . સંર ત વ તારમાં માનવીય અવરજવર પર તબંધ હોય છે .
આ ું કારણ એ છે કે, આવા વ તારમાં વ ય ાણી ુ ત ર તે હર ફર અને વકસી શકે.
અ ુક અ ત જ ા ુ અને ૂખ લોભી લોકો મા થોડા પૈસા મેળવવાની લાલચમાં આવા
વ તારમાં વસતા સહની ન ક જઈ તેના ફોટા પાડવાની અને પોતાનો વ જોખમમાં
 ૂકવાની ૂલ કરે છે . આવા જ બે મ ોએ જગલખાતાની પરવાનગી વગર ગેરકાયદેસર
ર તે સંર ત વ તારમાં જવા ું ન ક ુ. વહેલી સવારે થોડાક ખેતર ઓળં ગીને તેઓ
સંર ત વ તારની સરહદે પહ યા. સંર ત વ તારની ફરતે કરવામાં આવેલ દ વાલ ૪થી
પ ૂ ટ ચી હતી. આ ુવાનો તે દ વાલ ઉપર ચડ બેઠા. જગલમાં વહેલી સવારનો કૂ ણો
તડકો આવી ર ો હતો, પોતાની મ તીમાં મ ત આ ુવાનો દ વાલ પર બેસી `માવા' (તમાકુ
અને ૂના ું મ ણ)નો આનંદ માણી ર ા હતા. ઠડ હવા અને માવાના નશાના લીધે ણે
તેઓ વગની અ ુ ૂ ત કર ર ા હતા. તેઓને ખબર ન હતી કે આ તેમનો અં તમ આનંદ
હશે, એમાં અચાનક તેમણે એક સહની જોડ જોઈ, એક ખડકાળ જમીન પર બેસી સહ-
સહણ કુ મળા તડકાનો આનંદ માણી ર ાં હતાં. એક ુવાનને સહના ફોટા પાડવા ું મન
થ ું. ફોટો પાડવા ુવાનો ધીમે ધીમે આ સહ- સહણની ન ક જવા લા યા. જે ુવાન
કૅમેરાથી ફોટા પાડ ર ો હતો તે સહ- સહણની એકદમ ન ક પહ ચી ગયો. સલામત
અંતર ળવી રાખવાની જ યાએ ુવાનો ૂખામી કર ગયા. એકદમ ન ક પહ યા બાદ
ુવાનોને સમ ું કે આ તો સમાગમ કર રહેલાં સહ- સહણ છે ! સહણે તેઓને જોયા,
ચેતવણી આપતો ડારો પણ દ ધો, પણ બંને ુવાનોએ સહણની ચેતવણીને અવગણીને
ફોટા પાડવા ું ચા ુ રા .ું લોકોને ખબર નથી હોતી કે સહનાં વતનો અલગઅલગ હોય છે .
સહે પણ ુવાનોને જોયા અને પછ ફર તેઓ પોતાની ર ત ડામાં મ થઈ ગયાં. કૅમેરાથી
ફોટા પાડતા ુવાનને લા ું કે દુ નયાનો સૌથી નસીબદાર માણસ એ જ છે , પણ તેને ખબર
ન હતી કે ટૂક સમયમાં તે ું નસીબ કઈક અવ ં ુ જોર કરશે. સહણે ફર વખત ડારો દઈ
ચેતવણી આપી. ણે તે કહેવા માંગતી હોય કે, મહેરબાની કર ને દૂર રહો. અમાર આ
અંગત ણોને તમાર ૂખામીથી બગાડશો નહ . આ સમયે સહે પણ આવેગમાં આવી
મોટ ગજના કર તેના પડઘા ૂબ જોરદાર હતા. બી ુવાને ક ું, `ભાઈ, ચાલ ઘ ં થ .ું '
સહણે ુવાનો તરફ ઝં પલા ું અને તેમને દોડા યા. બંને ુવાનો હાફળાફાફળા ભાગતા
દ વાલ કૂ દ ને બી તરફ જતા ર ા. સહણ પાછ ફર . બી મ એ ફોટો ાફરને ક ું,
`યાર માંડ માંડ બ યા, ચાલો હવે જઈએ.' વનાશકાળે વપ રત ુ . સં કૃ ત ું આ વા
ઘ ં સા ું છે , યારે અંત ન ક હોય યારે માણસની ુ થઈ ય છે . ફોટો ાફર
સાહેબે મ ની વાત ગણકાર નહ અને તેણે પોતાના મ ને ફર વખત પોતાની સાથે
આવવા ક .ું ઘણી ચેતવણી મ ા છતાં, ફોટો ાફર ફર વખત દ વાલ કૂ દ ફોટો પાડવા
સહ અને સહણ તરફ ગયો. સહ ુગલ પોતાની કામ ડામાં મ હ ું. આ તકનો લાભ
લઈ ફોટો ાફર તે ું સલામત અંતર ઓળં ગીને તેમની સાવ ન ક પહ ચી ગયો. આ એની
છે લી ૂલ હતી. છછે ડાયેલી સહણે ગજના કરતાં ુવાન પર તરાપ માર . આ છલાંગ તેણે
આ રમતને ૂર કરવાના આશયથી જ લગાવી હતી. ગભરાયેલો ફોટો ાફર કઈ સમજે તે
પહેલાં સહણ તેની એકદમ ન ક પહ ચી ગઈ. ફોટો ાફર કૅમેરા ફક વ બચાવતો
દ વાલ તરફ દો ો. સહણે દોડવા ુ શ ક ,ુ તેની ો ધત આંખો અને વકરાળ વ પ
સહણની નારાજગી પ ર તે યકત કર ું હ ું. પહેલાં તેણે કૅમેરો તોડ ના યો. ણે તે
ણતી ન હોય કે, બધી સમ યા ું ૂળ આ જ છે . પછ તરત તેણે ુવાન પાછળ દોડવા ું
શ ક .ુ ુવાને દ વાલ કૂ દવા કૂ દકો લગા યો પણ તેનો પગ સહણે પકડ લીધો. ુવાનનો
આ છે લો કૂ દકો હતો. સહણનો ુ સો બેકા ૂ બની ગયો હતો. મા એક તી ણ દાત અને
ુવાને તેનો છે લો ાસ લઈ લીધો. બીજો ુવાન આ સમ ઘટના મનો ય દશ હતો.
ુવાને ગામ તરફ દોટ ૂક અને યાંથી વન વભાગની કચેર માં ણ કર . તેની ભ ણે
લકવા ત થઈ ગઈ હતી. વન વભાગના કમચાર ઓ તા કા લક ઘટના થળે પહ યા.
થળની પ ર થ ત જોઈ કમચાર ઓ અચંબામાં પડ ગયા. સહણ ફોટો ાફરના દેહ ઉપર
પંજો રાખીને બેઠ હતી. તેના હાવભાવ ણે કહ ર ા હતા કે તેને આ ું કરવાનો કોઈ
ઇરાદો નહોતો પણ આ ુવાને મારા માટે કોઈ વક પ બાક રા યો ન હતો. મ તેને ઘણી
ચેતવણી આપી પણ તેણે ગણકાર નહ . આ ઘણી હતાશા ૂણ ણો હતી. સહણને
બેભાન કર પાંજરે ૂરવામાં આવી અને પછ તેને રે ુ સે ટર ખાતે લાવવામાં આવી.
સહ માણસ ઉપર ારેક જ હુ મલો કરે છે . દરેક ાણીને પોતાની અંગત ણો વવી
હોય છે . સહ માટે સંવનનકાળ ઘણી અગ યની ણો હોય છે . આ સમય દર યાન કોઈપણ
દખલગીર કરે તે તેને પસંદ નથી. કહેવાતા કૃ ત ેમીઓ અને ફોટો ાફર માટે આ એક
બોધકથા છે . તેમણે ારેય પણ કુ દરતના નયમોને તોડ ને પોતાની દ ૂર ન કરવી
જોઈએ.
મો કા ગામ નવ ન મત ગર સોમનાથ જ લાના તાલાલા તા ુકામાં આવે ું એક ગામ
છે . મો કા તાલાલાથી ૧પ ક.મી. દૂર પણ સાસણ- ગરથી બહુ દૂર નથી. ગર સોમનાથ
જ લો જૂ નાગઢથી અલગ પડેલ જ લો છે .
મો કા મોટુ ગામ નથી અને ખેતી ુ ય ધંધો છે . મો કા નાનો વ તાર છે પણ કેસર
કેર માટે મોટુ નામ છે . મો કાની આસપાસ કેસર કેર ના ુ કળ બગીચા છે . ગરની તથા
તાલાલા વ તારમાં પાક અને કાચી કેર ઓ ુ કળ માણમાં જોઈ શકો છો. આંબાના ઝાડ
પર એક જ સાથે કેર ઓ પાકતી નથી. ઘણી કાચી કેર ઓ નીચે પડ ય છે . થા નક
ામજનો નીચે પડેલ કેર ઓ ભેગી કર તેનો વ વધ ર તે ઉપયોગ કરે છે .
 થોડા વષ પહેલાં માચ માસમાં જ કેર ઓ પાકવાની શ આત થયેલી. એક ી વહેલી
ઊઠ ને ઘરકામ કર , થોડ કાચી કેર વીણવા ઘરેથી નીકળ . ા ય ીઓ ચોવીસ કલાક
એકલી રહેતી હોય છે . એને આખો દવસ નાનાંમોટા તમામ કામો કરવાં પડે છે . અહ નો ુ
ઑ સજન જ તેમને આખો દવસ કામ કરવાની શ ત ૂર પાડે છે .
આપણી પાસે ચી બ ડગો, અવનવાં વાહનો, મ ઘાં રે ટોરા અને અમયા દત
મનોરજનનાં સાધનો છે પણ તંદરુ તી ાં છે ? ા ય ી ભા યે જ ણ વખત ખાય છે
છતાં ઘણી સાર તંદરુ તી ધરાવે છે . આ ુ નક શહેરમાં રહેતી મ હલાઓ છ-છ વખત ખાય
છે છતાં શાર રક ર તે તંદરુ ત નથી.
આંબાનો બગીચો ઘરની ન કમાં હતો. યાં થોડ જ મ નટોમાં એ ી બગીચામાં
પહ ચે છે . દુભા યે એક (નોમે ડક) તરછોડાયેલ અધ ુ ત સહ આંબાના ઝાડની નીચે
ૂતેલો છે . આ ી સહની હાજર થી અ ણ છે , કારણ કે તે નાની કેર ઓ વીણવામાં મ
છે . સહ માટે માણસની હાજર કોઈ નવીનતા નહોતી. સહ સદ ઓથી માનવસમાજ સાથે
રહેતા આ યા છે . તેઓ સંવા દતાથી રહે છે , પણ ારેક માનવસમાજ અને સહ વ ચે
બનતી તણાવ ૂણ થ ત માટે કોને દો ષત ગણવા? તેની ૂંઝવણમાં ુકાઈ જવાય છે .
તરછોડાયેલા સહ માટે આવી અધ ુ ત અવ થા ૂબ તણાવભર હોય છે . આવા નર
પોતાને કુ ટુબમાંથી શા માટે તગેડ ૂકવામાં આ યો છે તે સમજવાનો ય ન કરે છે . તેમજ
આવા નરને બી સશ ત નરનો ભય પણ હોય છે . આવા નર સહને પોતાનો શા સત
વ તાર કે કુ ટુબ ું ર ણ મળ ું ન હોવાથી પોતે વયં થા પત ન થાય યાં ુધી બી
સહના સ ૂહથી તેમજ બી સહથી સંતાતા ફર ું પડે છે . આ અધ ુ ત સહને કુ ટુબે
તગેડ ૂકેલો હોય છે . સલામત થળની શોધ માટે બગીચામાં આવી ચ ો છે . બગીચામાં
પાણી તેમજ ધોમધખતા ૂય સામે સારો છાયડો મળે , તેથી બગીચામાં સમય પસાર કરવા ું
ન ક ુ હો ું જોઈએ.
સહને માનવીની હાજર ની ખબર હોય, પણ માનવને સહની હાજર ની ખબર ન હોય,
યારે જ ુ કેલી સ ય છે . બી પ ર થ ત જેવી કે માનવ અને સહ બંને એકબી ની
હાજર થી અ ણ હોય યારે તણાવ સ ય છે . પણ આ ય એ છે કે સૌથી વ ુ ઘષણના
બનાવો યારે માનવ અને સહને એકબી ની હાજર ની ખબર પડે છે યારે જ બને છે !
ઘણી વખત માણસો સહની હાજર ને ઓછુ મહ વ આપીને સહના સલામત ે ની હદ
વટાવે છે . દસકાઓથી થા નક લોકો માને છે કે, સહ આપણો મ છે અને આપણને હા ન
પહ ચાડતો નથી. સહ માનવને હા ન પહ ચાડવા માંગતો નથી. સહ તે ું સાર ર તે ણે
છે , પણ આખરે સહ વ ય ાણી છે . સહ માનવીની ભાષા બોલી શકતો નથી અને સમ
પણ શકતો નથી. હમેશાં મયાદા રેખા દોર શકતો નથી. સહની હાજર ની ણ આ ીને
હતી કે નહ , તેની કોઈને ખબર નથી. આ ીએ અ ત વ ાસમાં તેની અને સહની હદ
મયાદામાં આવતાં, સહ ીની હાજર ને સહન ન કર શ ો. ઘષણ આખરે પેલી ીનાં
ૃ ુમાં પ રણ ું.
આજુ બાજુ ની વાડ માં કામ કરતા ામજનો ીની મદદે આ યા, પણ યારે ઘ ં મોડુ
થઈ ગ ું હ ું. આ ી આખર વનસં ામ હાર ૂક હતી. ામજનો માટે આ ઘણી
દુ:ખદ ઘટના હતી. થોડ જ મ નટોમાં લોકો એકઠા થઈ જતાં, પ ર થ ત તણાવભર બની.
જગલખાતાના અ ધકાર ઓ થળ પર પહ યા અને ૃતદેહને પો ટમૉટમ માટે રવાના કય .
સહ માનવ ુ વ ધરાવતા લૅ ડ કેપમાં સંવા દતાથી રહે છે , પણ ઘણી વખત આવા
બનાવો બને છે . યારે આપણી તને એક સવાલ ૂછ એ કે આવા બનાવ માટે કોણ
જવાબદાર છે ? સહની વ તી વધે છે અને પોતે ુમાવેલા સા ા ય પર ફર હ થા પત
કરવા ઇ છે છે , યારે આપણે માનવોએ તેના આવાસમાં અ ત મણ કર અને ચારે
બાજુ એથી દબાણ કર , વ તરવા માટે કોઈ જ યા છોડ નથી.
=
 હો શયાર અને જ ા ુ
એક સવારે જૂ નાગઢના એક રહ શ સવારની ચાની મ માણતા માણતા વતમાનપ
વાંચી ર ા હતા. વતમાનપ માં ૂતકાળની વાતોનો ઉ લેખ વતમાન પ ર થ ત સાથે
સાંકળ ને કરવામાં આવે છે અને તેમણે એક સમાચાર વાં યા. મથા ં ુ હ ું : ગઈ રા ે સહના
એક સ ૂહે ગણેશ ની ૂ ત ખં ડત કર . સમાચાર વાંચતા હતા યાં એક ફોન આ યો. વાત
કરતાં કરતાં ીમાને આ સમાચાર સામી ય તને જણા યા. ફોન ૂરો થયા બાદ સામી
ય તએ આ સમાચાર પોતાના ધમપ નીને ક ા : `જો .ું સહનાં ટોળાંએ ભગવાન
ગણેશની ૂ તને નશાન બનાવી.' શ દ બદલાયો `ખં ડત'થી ` નશાન' શ દ બની ગયો.
ીઓ માટે વાત પચાવવી અઘર હોય છે . શાકભા ખર દતાં ીમતી એ આ સંદેશ
પોતાના પાડોશીને આ યો. ` ું તને ખબર છે ? કાલે રા ે પેલા સાવજોનાં ટોળાંએ ણી
જોઈને ગણપ ત બાપાની ૂ ત તોડ નાખી.' અહ ીમતી એ એક નવો શ દ ઉમેય
` ણી જોઈને.'
વ માં બે બાબત ત ન અ નયં ત છે . એક ુંદર ી સાથે વાત કરતા ુ ષ ું મન
કા ૂમાં રહે ું અને બીજુ , શહેરમાં ફરતી મફત અફવાઓનો ફેલાવો થતો રોકવો. આખા
શહેરમાં આ વાત વા ુવેગે સર ગઈ. આવી વાતો ફેલાવનારા લોકો આખો દવસ નવરા
બેઠા હોય છે , પણ દેખાવ એવો કરે છે કે ણે તેઓ માનવ સંસાધન વકાસ મં ાલય
ચલાવતા હોય! આવા મહા ુભાવો વાતોને અલગ વળાંક આપવામાં કાબેલ હોય છે . તમે
મા એક શ દ આપો, તેઓ આખી વાતા તમને બનાવી આપશે. તમે ુ કેલીમાં ુકાઈ
જશો કે આ ું છે ? સાંજ ુધીમાં આ પાયા વગરની વાત વશેષ સમાચાર બની ગઈ. અરે,
મહેરબાની કર ને આ નદ ષ જનાવરોને તો આ પીળા પ કાર વથી દૂર રાખો! તમે યારે
તેમને હેરાન કરો છો યારે તે છછે ડાય છે . આપણે ાણીઓને હેરાન કર એ છ એ. તેમના
વસવાટોનો નાશ કર એ છ એ. તેમના વસવાટો ઘટ ર ા છે અને ઊલટા ું એમ કહ એ
છ એ કે આપણે તેમના શકાર બનીએ છ એ! આ ખોટુ છે . આ મોભાદાર ાણીઓ પણ
જ ા ુ છે . તેમને પણ તેઓની આસપાસ થઈ રહેલા ફેરફારો વશે ણવાની ઇ છા હોય
છે . જો કોઈ દ પડાને ગામમાંથી પકડવામાં આવે અને પછ તેને જગલમાં છોડવામાં આવે
તો સૌથી પહેલાં તે કોઈ ચાઈવાળ જ યાએ જઈ ચારે તરફ જોશે. જો તેને ાંક
અજવા ં ુ દેખાશે તો તે અજવાળાની દશા તરફ ચાલવા લાગશે. ઘણી વખત દ પડા એક
જ ગામમાંથી વારવાર પકડાય છે . સહ સતત શીખ ું ાણી છે . સહ માણસો પાસેથી ઘ ં
શી યો છે . ખેતરમાં કામ કર રહેલા ખેડૂત પર સહ ારેય હુ મલો નથી કરતો. તે મા
શાં તથી તેને જોયા કરે છે . ગરનાં જગલોની ફરતે ઘણાં ગામડાઓ આવેલાં છે . ગામના
લોકો વાર તહેવારે સંગોની ધામ ૂમથી ઉજવણી કરતા હોય છે . ઘણી વખત આવી
ઉજવણીઓ મોડ રાત ુધી ચાલતી હોય છે . જગલમાં રા ે દ વા ું અજવા ં ુ નથી હો .ું
સહ યારે ઝળહળતો કાશ જુ એ કે તરત જ જ ાસાવશ તે અજવાળાને વ ુ ન કથી
જોવા જશે. બીજુ આવા સાં કૃ તક કાય મો, લ તેમજ અ ય સંગોમાં ૂબ મોટા
અવાજે ગીત સંગીત વગાડતા હોય છે . જગલ હમેશાં શાંત હોય છે . પણ તમને ારેક
જગલમાં અવાજ સંભળાશે. ગામમાંથી આવતા આવા ઘ ઘાટ ું રહ ય ણવા ધીમેધીમે
સહ ગામની ન ક ય છે . ૂતકાળમાં એ ું બ ું છે કે ઘ ઘાટથી સહ અચાનક ગામમાં
આવી ચડે યારે તે કોઈને ર ા વગર શાં તથી બેઠો હોય. અચાનક તેની હાજર ની ણ
થતાં ગામમાં નાસભાગ મચી ગઈ હોય, થોડા મ હના પહેલાં એક ગામમાં ધા મક કાય મ
ચાલી ર ો હતો. સંગીતના અવાજથી કે ટમટમતી રોશનીના કાશથી સહનો એક સ ૂહ
ગામમાં આવી ચ ો. કોઈને પણ સહના આગમનની ણ નહોતી અને સહનો સ ૂહ પણ
કાય મથી દૂર સલામત અંતરે બેઠા હતા. પણ દુભા યે સ ૂહે એક ઢોર જોઈ લી ું. વાંધો
નહ , કાય મ ૂરો થયા બાદ આપણે ઉ ણી કર .ું આ ું સહ વચાર ન શકે. ઢોરને
સહની ખબર પડ તે પહેલાં તો સ ૂહે ઢોર ઉપર હુ મલો કર દ ધો. ચા ુ કાય મ અચાનક
બંધ થઈ ગયો. લોકોએ નાસભાગ મચાવી દ ધી અને અહ વળ પાંચ-છ સહ એકસાથે
હતા. ઢોરને પકડવા બધા સહે ચારે તરફથી હુ મલો કય . આમાંથી એક સહ ગણેશ ની
ૂ ત પાસે પહ ચી ગયો. નાસભાગમાં ગણપ તની ૂ ત ખં ડત થઈ. સહ પાસેથી ધા મક
બાબતોને લગતા વતનોની આશા ન રાખી શકાય. તેમણે શકાર જોયો અને હુ મલો કય .
સહ ું આ એક સાહ જક વતન જ હ ું અને બી દવસે મર મસાલાથી ભર ૂર સમાચાર
ફેલાયા!
કોઈપણ નવર માણસને હા ન પહ ચાડવા નથી માંગતો. તે તો દરેકને એક વ ુ તર કે
જુ એ છે . તમે જો થર રહો તો તેમને વાંધો નથી, પણ જો તમે હલનચલન ક ુ તો તેઓ
માટે તમે ભયજનક છો. ટટોડ આ ું ે ઉદાહરણ છે . તમે જો તેની પાસેથી પસાર થઈ
ઓ તો તેને કોઈ ફેર પડતો નથી, પણ જો તમે તેની સામે બેઠા તો તે તેને ગમ ું નથી.
આપણે મ ુ યો ઘણી સાર સમજશ ત અને વચારસરણી ધરાવીએ છ એ. પણ ઘણી
વખત ૂખામીભર વાતોને અ ુસર ને ખોટા ઘષણ ઊભાં કર દઈએ છ એ.
થોડા વષ પહેલાંની વાત છે . અમને સમાચાર મ ા કે સહના એક સ ૂહે એક રાતમાં
સાત માલ-ઢોરને માર ના યાં છે . માલ-ઢોર ું મારણ એ મોટ વાત નથી, એ તો સદ ઓથી
થ ું આ ું છે . સહનો સ ૂહ ઘણી વખત માલધાર ના પ ુઓ ું મારણ કરે છે , પર ુ તે એક
સમયે એક જ ઢોર ું મારણ કરે છે . એક ગાય કે એક ભસ તેમના એક સ ૂહ માટે ું પયા ત
ભોજન છે .
સાત ઢોર ું મારણ, એક રાતમાં! આ ઘટના જ ૂચવતી હતી કે સહનો સ ૂહ ગામમાં
વે યો હશે અને ચો સપણે રહેણાંક વ તારમાં વેશીને માલ-ઢોરને માર ના યાં હશે.
આ થોડ સંવેદનશીલ બાબત હતી, છતાં અમે તે થળની ુલાકાત લેવા ું ન ક ુ. જેથી
અમને એ વાતની ણ થાય, કે ખરેખર ું બ ું હ ું. અમે યાં પહ ચીને જે ય જો ું તે
જોઈ અમાર ધારણા ખોટ પડ . અમે આ યમાં ડૂબી ગયા. આ એક સા ૂ હક કતલ હતી.
પ ુઓનાં શર ર વેરણછે રણ હતાં અને એક-બે પ ુ અડધાં ખવાઈ ૂકેલાં હતાં.
અહ માલધાર ઓને તેમ ું વળતર આપવાનો નયમ છે . માલધાર ના પ ુને સહ માર
નાખે તો વન વભાગ વળતર પે અ ૂક રકમ ૂકવવા બંધાયેલો છે . આ બાબતે માલધાર ની
મર અને ઉ પાદન મતા, બંનેને યાનમાં લેવામાં આવે છે . પણ અહ સાત માલ-ઢોરનાં
ુકસાન સામે વન વભાગે કોઈ જ વળતર આપવા ું નહો ું. એ ું મા એક જ કારણ –
સહની ઉપયો ગતા.
જગલ વ તાર અને રહેણાંક વ તાર વ ચે સરહદ રેખા છે . નયમ એવો છે કે જો
સહ જગલની હદની બહાર કોઈ માલ-ઢોરની હ યા કરે તો તેનો મા લક તે પ ુ સામે વળતર
મેળવવા માટે હકદાર છે .
પણ અહ તો સાતેય પ ુ જગલની હદની અંદર ૃતઅવ થામાં મળ આ યાં અને
આ યની વાત એ હતી કે એ પ ુ જગલની હદથી બહુ અંદર પણ નહોતાં. છે લા ૃત
પ ુનો ૃતદેહ સરહદ રેખાથી ફ ત ૧૫ ૂ ટ દૂર હતો. અમે માલ-ઢોરના મા લકને મ ા તો
વળ વ ુ આ યમાં ુકાઈ ગયા.
તેણે જણા ું કે આગલા દવસે બપોરે માલ-ઢોર ચરાવીને તે પાછો વળ ર ો હતો,
યારે તેને ણવા મ ું કે ર તામાં કેટલાક સહ ૂતા છે . તેણે પોતાના પ ુઓને આગળ
વધતાં અટકાવી દ ધાં, કારણ કે તે ણતો હતો કે પ ુઓને લઈને તે આગળ વધશે તો
પ રણામ ું આવશે! થોડા સમય પછ તેણે ખાતર કર કે સહનો સ ૂહ તે જ યા છોડ
ચા યો ગયો છે , તેથી તે આગળ વ યો. જેવો તે સરહદ રેખા ુધી પહ યો, કે એક સહ
જે સરહદની બહાર રાહ જોઈને ઊભો હતો, તેણે પ ુઓનાં ધણ પર હુ મલો ન કય , પણ
પ ુઓને જગલની હદમાં ધકેલવા લા યો. યારે ડર ગયેલાં પ ુઓ જગલમાં વે યાં અને
બાક નો સહસ ૂહ, જે તકની રાહ જોઈ ર ો હતો તેણે હુ મલો કર ને સાત પ ુઓને માર
ના યાં. સમ સહસ ૂહની આ એક ૂવઆયો જત ૂહરચના હતી. સહ પોતાના
જગલની હદને સાર ર તે ણે છે . સામા ય ર તે તેઓ ા ય વ તારમાં વેશતા નથી, પણ
તક મળતાં તે આવી ર તે હુ મલો કર મારણ કર લે છે . સહ સાર ર તે ણે છે કે તેઓ
ાં સલામત છે અને ાં અસલામત!
અમારા માટે આવા સંગો નવા નથી. વષ ના અ ુભવથી સહ પોતાના જગલની હદ
અને માનવ હદને સાર ર તે ઓળખે છે . કોઈ ાણીને તેણે જગલની હદની ન ક મા ુ હોય
તો પહેલાં તેને જગલ વ તારમાં લઈ ય છે . પછ તે ું મારણ કરે છે .
=
 જમ ત રાજવી વભાવ
ભ તા, આકષણનો આ ૂળ ૂત સ ાત છે . નર અને માદાના સંવનનથી નવા
વનની શ આત થાય છે , પણ કોની સાથે સંવનન કર ું એ હમેશાં માદા જ ન કરે છે .
સહ ગમે તેટલો બળવાન અને જોહુ કમી કરનાર કેમ ન હોય, પણ માદાની પસંદગી ઉપર જ
બધો આધાર રાખે છે .
તમે ધનવાન છો એટલે ું કોઈ પણ ી તમારા ચરણમાં મ તક ઝુકાવી દેશે? તમે
તમારા પૈસા તમારા ખ સામાં રાખો. એવી ઘણી ીઓ છે જે પૈસા કરતાં ાન અને
શાણપણને મહ વ આપે છે . ીઓની પસંદગીમાં ુ ષ દેખાવડો, શ તશાળ ,
ભરોસાપા અને તેના પ રવારની કાળ રાખવાવાળો ય ત હોવો જોઈએ આ કારની
પસંદગી યા મ ુ યો અને ાણીઓમાં લગભગ સમાન જ હોય છે .
ાણીઓમાં માદાને આક ષત કરવા નરે વ ુ મહેનત કરવી પડે છે . મ ુ યોમાં ુ ષ
પોતા ું શર ર સૌ વ વકસાવીને, સારા પહેરવેશથી અને બી અ ુક સાર ટેવો
વકસાવીને ીઓને આક ષત કરવા ય ન કરે છે . ાણીઓમાં પણ આવી ખા સયતો
કુ દરતે બ ેલી છે . જેમ કે મોરને આકષક પીછા આપેલાં છે . પ ીઓમાં નરને ુંદર મ ુર કઠ
આપેલા છે . નીલગાય પાસે ધારદાર શગડા છે , ચીતલ પણ ુંદર વાંકા ૂંકા શગડા ધરાવે
છે , જગલી ૂંડના દાત ધારદાર હોય છે . તેમના મોટા દાત માદાને આક ષત કરવા અને
સંવનન સમયે વચ વ બતાવવા ૂબ ઉપયોગી હોય છે .
આપણે સહની વાત કર એ તો સહની કેશવાળ એ તેના તાકાતના તીક સમાન છે .
કોઈપણ ુ ષની ક પના કરવાની હોય યારે તેની સરખામણીએ સહનાં લ ણો જેવાં કે,
આ મક, હમતવાન અને ભાવશાળ યાદ આવે.
સહનો આકષક દેખાવ મા થોડા શ દોમાં વણવી શકાય. સહના સ ૂહમાં પાઠડા,
શાસક સહ, ભાગેડુ સહ, આવા અલગ અલગ કાર હોય છે . જે તેના કદ અને
ય ત વના ૂચક હોય છે . એ શયાઈ સહમાં તેમના બાળપણથી જ તેમનો વકાસ શ
થઈ ય છે . તમે બાળ સહની આછ આછ કેશવાળ જોઈ શકો છે . આ કેશવાળ તેમની
મર વધતાં ભરાવદાર થતી ય છે . સહની ભરાવદાર કેશવાળ અને સંવનન માટે પા
પસંદગીના જોડાણને અમે જો ું છે . થોડા વષ પહેલાં બે સહ ારા એક સ ૂહ ઉપર ન ું
ન ું આ ધપ ય જમાવવામાં આ ું હ ું. સ ૂહની સહણે ધીમે ધીમે તેમ ું વચ વ વીકા ુ
હ .ું સ ૂહની બધી માદાઓ એક પછ એક સંવનન માટે તૈયાર થઈ હતી. આ યની વાત
એ હતી કે આ સ ૂહની સહણે બંને સહમાંથી થમ કાળ અને ભરાવદાર કેશવાળ
ધરાવતા સહ પાસે જવા ું પસંદ ક ુ હ ું. બી સહની કેશવાળ સોનેર હતી અને
ભરાવદાર પણ વ ુ હતી, પણ સહણોએ કાળ કેશવાળ ઉપર પસંદગી ઉતાર હતી. કદાચ
કાળ કેશવાળ તેમને વ ુ આક ષત કરતી હોય તે ું બને. સહણ માટે કેશવાળ લાંબી કે
ભરાવદાર હોવી કદાચ મહ વની બાબત ન હોય, પણ હા, કાળ કેશવાળ તેમને કઈક
અલગ અ ુ ૂ ત જ ર કરાવે છે !
અવલોકનો એ ું કહે છે કે કાળ કેશવાળ ધરાવતા નર માણમાં વ ુ તંદરુ ત હોય છે ,
કારણ કે તેમના શર રમાં ટે ટો ટેરોન ું માણ સોનેર કેશવાળ ધરાવતા સહ કરતાં વધારે
હોય છે . અ ય એક વા ત વકતા એ પણ છે કે કાળ કેશવાળ ધરાવતા સહ જો ઘવાય તો
તેઓ વહેલા સા થઈ ય છે . સા ા ય વ તારની લડાઈમાં આવા સહની તવાની
અને બચી જવાની શ તા વ ુ હોય છે .
એ શયાઈ સહ અને આ કન સહની કેશવાળ માં તફાવત હોય છે . આ કન સહની
કેશવાળ લંબાઈમાં મોટ અને ભરાવદાર હોય છે . તે એના આખા ચહેરાને ઢાકે છે .
એ શયાઈ સહના માથા ઉપર કેશવાળ નથી હોતી, પણ શર રના બી ભાગો ઉપર હોય
છે . કેશવાળ નો રગ, તેની લંબાઈ અને કદ કરતાં વ ુ મહ વ ધરાવે છે .
ફાયદાના કેટલાક ગેરફાયદા પણ હોય છે . આપણે બધા ણીએ છ એ કે સહ એ
જગલનો રા છે . તે ું ભાવશાળ ય ત વ તેને બી ં ાણીઓથી અલગ તારવે છે .
કાળ અને ભરાવદાર કેશવાળ થી આવા સહ તેના શકારની નજરમાં સરળતાથી આવી
ય છે . જે સહને શકારમાં તકલીફ પ સાબીત થાય છે . મ ુ યોમાં પણ રગભેદ હોય છે .
જગલની કેટલીક વકરાળ બલાડ ઓ સાથેના ઘણા બધા અ ુભવો અમે કયા છે .
તેમની ુ ચા ુયની તો વાત જ કઈક અલગ છે . ઘણાં લોકો એવી ખોટ મા યતા ધરાવે છે
કે સહ એ આળ ુ ાણી છે , તેઓ ખાય છે અને ૂઈ ય છે . પણ યારે તેમની દુ નયામાં
ડો ક ું કરશો યારે તેમના વ ની વાતો તમને આ યચ કત કર દેશે.
સહ કુ શળ શકાર છે , તેઓ ણે શ તનો ોત છે , તેઓ કોમળ છે , ર ૂ છે , કઠોર
છે , સંવેદનશીલ છે , જ ા ુ છે અને સૌથી મોટ વાત એ કે તેઓ તમને ૂખ બનાવવામાં
હ શયાર છે ! વ ાસ કરો, તેઓ જે કરે છે તેમાં કઈ ખોટુ નથી.
તેમના કાયમાં પણ કળા રહેલી છે . તેમની ચાલવાની પણ આગવી છટા છે . હા, એ
તમને ટ વી. સામે થર કર શકે છે . ારેક ટે લ વઝનમાં આવતી ફૅશનની ચૅનલનોમાં
આવી `ચાલ'ને `કેટવૉક' કહેવામાં આવે છે . આ ું પણ કારણ છે . તેમની ચાલવાની છટા
તેમના ય ત વને વ ુ ભાવશાળ બનાવે છે . આ શ દ પણ ાંક બલાડ સાથે
સંકળાયેલો છે અને તેમની સરખામણી સહની “સંમોહક ચાલ” સાથે કરવામાં આવે છે .
સહ તમાર આગળ પોતાની મ તીમાં મ થઈને ચાલી ર ો છે . તેને કઈ પડ નથી કે
તેની આજુ બાજુ ું થઈ ર ું છે . તેને ખબર છે કે તે જગલનો રા છે . એને કોઈની પડ
નથી. તે એક બહાદૂર અને વન રાજવી છે . તેને જ ર હોય યારે જ તે મારણ કરે છે . તમે
સહની શ ત તેની આંખોમાં જોઈ શકો છો. એકદમ સંમોહક આંખો હોય છે . સહ ું ગૌરવ
અને આબ તેની ચાલમાં જોઈ શકાય છે . તે ચાલતાં ચાલતાં અચાનક પાછુ વળ ને જુ એ
છે . તેની જોવાની આ અદા જ કઈક અલગ અ ુ ૂ ત કરાવે છે . તેની જોવાની આ છટાને
` સહાવલોકન' કહે વાય. સહાવલોકન એટલે સફળતા મ ા બાદ પ ર થ તની મા હતી
મેળવવા માટે કરવામાં આવ ું અવલોકન.
એક સમી સાંજે અમે અમારા નયમ ુજબ જગલમાં આંટો મારવા ગયા હતા. અ ુક
કલોમીટરની ુસાફર બાદ અમે એક સહણ જોઈ. સાંજના લગભગ પ-૩૦ થયા હતા.
અમે અમા વાહન સહણથી ૮૦ ૂ ટ જેટ ું દૂર ઊ ું રા .ું અમા વાહન જોઈ સહણે
ચાલવા ું શ ક .ુ તેના હાવભાવ જોઈ અમે તેને અ ુસયા. તે અમાર આગળ આગળ અને
અમે તેની પાછળ પાછળ. તે એકદમ સામા ય ર તે ચાલી રહ હતી. અચાનક તેણે ર તા
ઉપરથી ઊતર જમણી તરફ વળાંક લીધો અને તેણે અમને જોવા ું શ ક ુ. એ ઘાસવાળો
એક વ તાર હતો. યાં તે બેસી ગઈ. અમે અમા વાહન ઊ ું રાખીને બંધ ક ુ તો સહણે
ઊભા થઈ ફર ચાલવા ું શ ક .ુ
સહણ ચાલી જતી હતી અને અમે તેની પાછળ ગાડ ચલાવતા ત તની
ધારણાઓ કરતા જતા હતા. અમે સફરજન ખાવા ું શ ક .ુ સામા ય ર તે અમાર ગાડ માં
કઈક અ પાહાર તો હોય જ અને મોટાભાગે તે સફરજન જ હોય! કહેવાય છે ને કે, `રોજ
એક સફરજન ખાઓ. દદ-ડૉ ટરને ૂલી ઓ.' પણ અ યારે એક સફરજન અમને ગાડ
હકારવામાં મદદ પ હ .ું ફર વખત સહણે ર તો બદ યો. તેણે ર તા પરથી ઊતર ડાબી
તરફ આવેલા પાણીના કુ ડ પાસે જઈને થોડુ પાણી પી ું અને પછ યાં પાણીના કુ ડ પાસે
બેઠ . ૧૦ મ નટ પસાર થઈ. ફર પાછ તે ઊભી થઈ અને ચાલવા લાગી. અમને અમારા
માથાં પછાડવાની ઇ છા થઈ, કારણ કે અમે યાંથી તેને અ ુસરવા ું શ ક ુ હ ું, યાં જ
એ અમને લઈ જઈ રહ હતી. તે ું વતન અમને ૂંઝવ ું હ .ું છે વટે અમે એ તારણ પર
આ યા કે સહણે અમને ૂખ બના યા. પણ યારે અમે તેની ન ક પહ યા યારે અમને
તેની આ મહેનત ું કારણ ણવા મ ું. તે બ ચાંવાળ સહણ હતી. કદાચ તે તેનાં બ ચાં
પાસે જઈ રહ હતી. તેનાં બ ચાં કદાચ ચાર અઠવા ડયા કરતાં પણ નાનાં હતાં. આવા
ક સામાં ભા યે જ કોઈ સહણ પોતાનાં બ ચાંને બહાર લઈ ય છે . તે અમને તેનાં
બ ચાં બતાવવા નહ માંગતી હોય. તેણે અમને તેનાં બ ચાંથી દૂર રાખવા અમને ગોળ ગોળ
ફેર યા હતા. અમે ૂખ જ ર બ યા, પણ તેની પાસેથી અમે ઘ ં શી યા!
સહ યારે પોતાની મોજમાં હોય યારે તેની ઉપરથી તમે નજર હટાવી શકતા નથી.
એક જૂ ની કહેવત છે કે, સહ તમને સંમો હત કર શકે છે , જો તમે તેની સામે લાંબો સમય
જોયા કરો! આ બધી વાતોને કોઈ વૈ ા નક ુરાવાની જ ર નથી. આ તો થા નક લોકો ું
સહ યે ું માન અને સ માન રજૂ કરે છે . અ ય એક ર ૂ ઉદાહરણ છે . સહની તોફાની
ચાલ અમને બરાબર યાદ છે . જૂ ન મ હનાની એક ઢળતી સાંજના સમયે અમે જગલમાં
અમાર ગાડ લઈને પસાર થઈ ર ા હતા. છ વા યા હશે. અમે જો ું કે એક સહ કઈક
વ ચ ર તે ૂબ ઝડપથી ચાલી ર ો હતો. તે દોડ ર ો ન હતો પણ ઝડપથી ચાલી ર ો
હતો, ણે મૅરેથૉનનો કોઈ દોડવીર તાલીમ ન લઈ ર ો હોય! જો તમે દોડની પધામાં
ભાગ લીધો હોય તો તમે જેમ બને તેમ ઝડપી દોડવાનો ય ન કરશો, પણ આ સાહેબ તો
ઝડપી ચાલવાની ૅ ટસ કર ર ા હતા! ણે કે તેણે ગર રમતો સવમાં ભાગ લેવાનો ન
હોય!
દર વષ વન વભાગના ૧ર જુ દા જુ દા ે ના લગભગ ૪૦૦ જેટલા પધકો પોતાની
શાર રક મતા અને કૌશ યોની અજમાયેશ કરવા સાસણ ગર પહ ચે છે . ગર ટાફ વે ફેર
ઍસો સયેશન અને વ ય ાણી વભાગ ારા દર વષ સ ાક દવસની ઉજવણીના
ભાગ પે ` ગર રમતો સવ' ું આયોજન કરવામાં આવે છે . ગર રમતો સવના આયોજનનો
ઉ ે ય એ શયાઈ સહના ર ણ અને સંવધનમાં દવસરાત કાયરત રહેતા વન વભાગના
કમચાર ઓને પોતાનો શાર રક વકાસ કરવાની અને પોતાના કૌશ યો દ શત કરવાની તક
મળે તે છે . આવી પધાઓમાં ભાગ લેવાથી પધકને પોતાની શાર રક મતા ું ાન થાય
છે . સાથે-સાથે કમચાર ઓમાં આંત રક સ ૂહ વનની ભાવના પણ વધે છે . ગરના
રમતવીરો આ દવસોની આ ુરતા ૂવક રાહ જોતા હોય છે . સહની ઝડપી ચાલ જોઈ
અમને રમતો સવ યાદ આ યો. અમે તેને અ ુસરવા ું શ ક ુ ચાલતાં ચાલતાં સહ ઝાડવાં
અને ર તાને ૂંઘતો ૂંઘતો જઈ ર ો હતો. હવે ખરો ખેલ થશે એમ અમે વચા ુ. કદાચ
અહ કોઈ બીજો સહ હશે, અને તેના વ તારમાં ૂસી આ યો હશે એટલે આ મહાશય
તેની તપાસ કર ર ા લાગે છે ! પણ યાં કોઈ જણા ું નહ . સહે ચાલવા ું ચા ુ રા ું.
ણ કલોમીટર જેટ ું ચાલી ના યા બાદ સહ ઊભો ર ો અને ડાબી બાજુ વ ો. અહ
એક ઢોળાવ હતો. તે ઉ ુકતા ૂવક ઢોળાવ ઓળં ગી ગયો. અમે સહથી સલામત અંતરે
હતા. તેને અમે હેરાન કરવા નહોતા માંગતા. અમે યારે ઢોળાવ પસાર કય યારે અમને
સહની આ જ ાસા ૂણ પદયા ા ું રહ ય સમ .ું રા સાહેબ તો એમનાં રાણીને
શોધતા શોધતા આટ ું ચાલી ગયા હતાં! સહને હવામાં ૂંઘીને ખબર પડ ગઈ હતી કે કોઈ
સહણની સાથે મેળાપ થવાની શ તા છે . આ ઘટના સહની છ ઇ યનો પ રચય કરાવે
છે . તે ૂંઘીને કે જમીન ચાટ ને ણી લે છે કે અહ આસપાસ કોઈ સહણ કે બીજો સહ
છે કે નહ ! જગલમાં સહને કોઈનાથી ભય નથી અને સહ બી માટે થઈને પોતાની ચાલ
બદલતો નથી.
ઈ રે સહને તેનો અવાજ ણે ભેટ વ પે આપેલો છે . દુ નયામાં સહ સવાય બી
કોઈપણ ાણીનો અવાજ આટલો ભાવશાળ નથી હોતો. તેની ગજનાઓ કોઈ કારણ
વગર નથી હોતી. પર ુ સહના પોતાના પ રવારના યવ થત સંદેશા યવહારનો ભાગ હોય
છે . સહ ગજના કર ને આખા વ ને જણાવે છે કે તે આખા વ નો રા છે . ાણીઓની
દુ નયામાં સહની ગજનાનો અવાજ સૌથી અ ુત છે . અ ય મોટ બલાડ ઓ કરતાં સહ
એ સામા જક ાણી છે અને તે સ ૂહમાં રહે છે . તેમના મોટા પ રવારમાં સંદેશા યવહાર માટે
વ વધ અવાજો મદદ પ થાય છે . મોટા અવાજે સહની ગજના એ તેના સા ા યની
ણકાર છે , જે તેના સાથીદારને મા આક ષત જ નથી કરતી, પર ુ તેના સગાની સાથે
સંપકમાં રહેવા ું મા યમ પણ બને છે . બધી બલાડ ઓથી ભ એવા સહનો
સંદેશાવયવહાર જ ટલ હોય છે . સહ જુ દાજુ દા અવાજ કાઢ શકે છે અને દરેક અવાજની
પોતાની આગવી વ શ તા હોય છે . ગજના, કણસવાનો અવાજ, ન ાસભય અવાજ
અને ુરકાટ કરવો એ સહના વ વધ અવાજોના કાર છે .
સહ ઘણાબધા કારણોસર ગજના કરે છે . પોતાના સા ા યના વ તારની સ
માટે, દુ મનોને ચેતવણી આપવા માટે, પોતાના સ ૂહના સ યોની ભાળ મેળવવા માટે,
સામા જક સંબંધોને મજ ૂત કરવા માટે અને સહ મોટા ભાગે સ ય હોય યારે તે ગજના
કરે છે . નશાચર ાણી હોવાના કારણે સહની ગજના રા ના સમયે વ ુ સંભળાય છે .
યારે સહપ રવારના સ યો એકબી ંના હોઠ ચાટ ને વહાલ કરે છે . પોતાનાં પડખાં પણ
એકબી ંને ઘસે છે . સહ એકબી ં પર ૂંછડ પણ પછાડે છે . આ બ ું તેઓ એકબી ંને
ેમનો અ ુભવ કરાવવા કરે છે .
મા સ ૂહ ું આ ધપ ય ધરાવતો સહ ગજના કરે છે , ભટકતો સહ ગજના કરતો
નથી. તે એકલા અને શાંત રહેવા ું પસંદ કરે છે . તેની વ માં આ ધપ ય ધરાવનાર ગજના
કર ને પોતાની હાજર અને વચ વના ુરાવા આવે છે . ઘણી વખત બી સા ા યના
સ ાધીશની ગજના સાંભળ ને ુખ સહ એકધાર ગજના કરે છે . તેઓ બને તેટલા મોટા
અવાજો કરવાનો ય ન કરે છે . જે તેમની શ ત અને સ ૂહની સ ાના ૂચક હોય છે .
આવી ગજનાઓ ભટકતા સહ માટે આશીવાદ સમાન કોય છે . ભટકતા સહ મા ુ ય
સહને ભયજનક પ ર થ તમાં આકષવા આ ું બ ું કરે છે . અલગ અલગ દશાઓમાંથી
સંભળાતી ગજનાઓ અંતર, શ ત અને સહના સ ૂહમાં સં યાનો ાસ કાઢવા મદદ પ
થાય છે .
સ ૂહના અ ય સ યો સાથે સહણ યારે ઉદાસ હોય યારે હાવભાવથી પોતાની
લાગણી યકત કરે છે . આ ું યારે બને છે , યારે તેનાં બ ચાંને માર નાખવામાં આ યાં
હોય અથવા બી માંસાહાર ાણીઓએ માર ના યાં હોય. મા નાનકડા ુર કયાં અને
આંખોના હાવભાવથી સ ૂહના સ યોને શકાર કરવાના સમયની પોતાની ૂ મકા સમ ઈ
ય છે . શકાર ારે કરવો તે ુખ સહણ ન કરે છે અને બી સહણ તેના હાવભાવ
ારા મળે લા સંદેશા ું વહન કરે છે . તેઓ એકબી ને પડખાં ઘસીને પણ સંદેશા આપે છે .
સહ બધો સમય સ ૂહની ુર ા માટે હાજર નથી હોતા. તેઓ હમેશાં પોતાના સા ા યના
વ તારને જોવા અહ તહ ફરતા હોય છે . જો સ ૂહમાંની સહણને કોઈ વ ચ ગજના
સંભળાય, તો તે તરત બાક ના સ યોને ૂ ચત કરે છે . જો સ ૂહમાં એક જ સહણ હોય
તો તે જે જ યાએ હોય યાં જ રહે છે અને સાવધાન થઈ ય છે . જો સ ૂહમાં એક કરતાં
વ ુ સહણ હોય તો તે અવાજની દશા તરફ જઈ પ ર થ ત ણવા ય ન કરે છે .
=
 સહ ું ભોજન
અહ ૧પ૦૦ ગામડાઓ છે અને સહ અંગે ૧પ૦૦૦ વાતાઓ છે . યારે તમે ામવાસી
સાથે સહ અંગે કઈક વાત કરો, યારે તેમની પાસે સહ વશે કહેવા માટે ઘણીબધી નવી
વાતો હોય છે .
તમે ામવાસીને ૂછો કે, “તમારે યાં સાવજ આવે છે ?” બસ આના જવાબમાં
તમે જોઈ શકશો કે તેના હાવભાવ અને વત ૂક બદલાઈ ય છે . ણે કે, એક દેશના
વડા ધાન પોતાના દેશ માટે એક લાં ું વચન આપતા હોય એમ શ થાય છે . ારેય પણ
અંત ન પામે એવી અનંત સહકથાઓ. તમે વાતા સાંભળતાં થાક જશો પણ તેઓ વાતા
કહેતાં નથી થાકતા. આ યની વાત છે કે માણસો સહની સરખામણી કેવી ર તે કરે છે ?
માણસો સહના રગ અને કદના ફેરફાર શોધવા ું પસંદ કરે છે . ભાવનગરમાં રહેતા અને
વસવાટ કરતા સહ કદમાં મોટા હોય છે .
દ રયાકાઠે વસવાટ કરતા સહ ગૌરવણા હોય છે . ગરના સહ સહેજ યામવણા હોય
છે . ભલે તમે જે જો ું એ તમે જણા .ું થા નક લોકોની લાગણીઓને હમેશાં માન આપ ું
જોઈએ, પણ દરેક દલીલ પાછળ કઈક તક રહેલો હોય છે . દ રયાકાઠાના સહ ગૌરવણા
હોય છે . એ કાઈ ભગવાન ું વરદાન નથી, પર ુ એ અરબી સ ુ ને આભાર છે .
દ રયાકાઠાની ખારાશના કારણે દ રયાઈ વ તારોમાં `મેલાટોનીન' ું માણ શર રમાં સહેજ
ઓછુ હોય છે . જેના લીધે મ ય પ મ ગરના સહના માણમાં દ રયા કનારાના સહની
ચામડ ગૌરવણ લાગે છે . એટલે હવે તમે ભ વ યમાં યારે પણ ગર અભયાર યની
ુલાકાત લો અને સહ તમાર તરફ ુ સાથી જુ એ યારે, તમારે ગીત ગા ું : ૂર
નજરવાલે તેર કન કાલી અને સહ તેની આગવી અદામાં જવાબ આપશે, હમ કાલે હૈ
તો ા હુ આ દલવાલે હૈ! મ ય જગલ વ તારો અને ગરના અભયાર યમાં રહેતા
સહનો વણ સહેજ ઘેરો હોવા ું એક મહ વ ું કારણ છે , ત માણ ું કારણ. અરે
ભગવાન, સહના ઘેરા રગ ું કારણ સમ વતાં પહેલાં હુ તમને સહના ત માણ વશે
ઉપરછ લી વાત કરવા ું જ ૂલી ગયો!
એક થળે થી બી થળે ફરતા સહને વસવાટ પસંદગીની ાથ મકતા નથી હોતી.
તેઓ ગામની આસપાસ પણ વસવાટ કરતા હોય છે . આરામ અને સંવધન માટે તેઓને એક
ચો સ કારના વસવાટની જ ર હોય છે . ૂવ ય સ ૂહોમાં સહણ માટે જ રયાત
ુજબના સંવધન માટેના યો ય વસવાટોની ઉપલ ધતા ઓછ હોવાના કારણે અહ નર
તના માણ ું તર ું જોવા મળે છે . હવે મને અહ આવતા-જતા સહ અને ૂવ ય
 વ તારના સહ વ ચેનો તફાવત ૂછશો નહ . અગાઉ મ આપને તે જણાવી દ ું છે . અલગ
અલગ વ તારના, અલગ અલગ તના માણ વશેની મા હતી આ ુજબ છે . હુ એ ું
માની લ છુ કે તમે ણો છો કે ત માણ એટલે ?ું બહુ વચાર કરવાની જ ર નથી. હુ
અહ નર અને માદા ત માણની વાત કર ર ો છુ . તો આપણે ગર રા ય ઉ ાન અને
અભયાર યથી અને તેને જોડતા વ તારોની વાત કર એ. અહ નર અને માદા ું ત
માણ ૧:ર.૦૪ છે . વ ુ સામા ય ભાષામાં કહુ તો દર બે માદાએ એક નર જોવા મળે છે .
હ એક ડગ ું આગળ વધીએ, ગરનાર અભયાર યમાં નર-માદા ત માણ ૧:૧.પ
છે . વાંધો નહ , ૧.પ કઈ ખરાબ નથી.
દ રયાકાઠા તરફ નર અને માદા ત ું માણ ૧:૦.૬ છે . અહ સરેરાશ એક નરે ૦.૬
માદા છે . આ બહુ ખોટુ કહેવાય, પણ ગભરાશો નહ . આ વ તાર આપણા વડ લો માટે છે .
અમરેલીના મ તયાળા અભયાર યમાં નર અને માદા ું ત માણ ૧:૧.પ એટલે કે
સરેરાશ એક નરે ૧.પ માદા. આ ું કારણ ગર અભયાર ય યાંથી ૂબ ન ક છે , એ છે .
હ થોડા જમણી તરફ સાવરકુ ડલા, લ લયા, અમરેલી અને ભાવનગરના આસપાસના
વ તારોમાં આ ત ું માણ જોઈએ તો અહ ૧:૦.૮ છે . સરેરાશ ૦.૮ માદા દર એક નર
સામે જોવા મળે છે . અહ તમા ભ વ ય ઉ વળ છે . હવે તો કહો, વજેતા કોણ કાળા
કે ગોરા?
ગર અને તેની આસપાસના વ તારમાં રહેતા સહનો રગ યામવણ હોવા ું રસ દ
કારણ છે . ગર અભયાર યમાં સહ કરતાં સહણ ું માણ વ ુ છે અને સહણ ારા
સહની પસંદગી હમેશાં તેના કદ અને રગ આધા રત થતી હોય છે . સહણ હમેશાં ઘેરા
રગવાળા સહને વ ુ ાધા ય આપે છે . તો આવા ચામડ ના રગ બેવડો ફાયદો અપાવે છે .
(૧) સહણની થમ પસંદગી બનાવે છે . (ર) બધા સહમાં વ ુ શ તશાળ હોવા ું માન
અપાવે છે .
લોકો અ ય એક તકબ દલીલ પણ કરતા હોય છે કે ૂવ ય વ તારમાં ફરતા સહ કદ
અને આકારમાં ઘણા વશાળ હોય છે . આવા સહ અમરેલી અને ભાવનગર જ લાની
સરહદના ા ય વ તારોની આસપાસ વ ુ જોવા મળે છે . સ ય એ છે કે તેઓ કદ અને
આકારમાં મોટા નથી, પર ુ તેઓ તંદરુ ત વ ુ છે . આમ પણ અ યારના જમાનામાં ુવાનો
તેમના પોતાના શાર રક દેખાવને કસરત અને યો ય આહારની મદદથી ુડોળ બનાવે છે .
ના ુઓ યો ય કરવાનો એક સામા ય નયમ છે . કૅલર ની બાદબાક કરો. જો તમે જમશો
ઓછુ અને ચરબી વ ુ બળશે તો તમે તમા કદ (વજન) ઓછુ કરશો. જો તમે ઓછ
ચરબી બાળશો અને વ ુ જમશો તો વધારાની ચરબી ના ુ બનાવશે.
સહ માટે આ દેશ વધારાની કૅલર સમાન છે . ભાવનગરમાં સદ ઓથી ઘણાંબધાં
ધા મક થળોની થાપના કરવામાં આવી છે . આ ધા મક થળોની થાપના વ વધ
સ ુદાયો ારા કરવામાં આવી છે . થોડા દાયકા અગાઉ આ ધા મક થાનોમાં અ ય એક
ુ વધા ઊભી કરવામાં આવી જેને પાંજરાપોળ કહેવામાં આવે છે . પાંજરાપોળ એટલે
પ ુને રાખવાની જ યા. આ થાની શ આત જૈન સં દાય ારા કરવામાં આવી. અહ બધા
કારનાં પાલ ું, રખડતા, બચાવેલાં પ ુઓ રાખવામાં આવતા. સાવરકુ ડલા, જેસર,
પા લતાણા, શહોર, તળા , વ લભી ુર, ગઢડા, ઉમરાળા વગેરે થળોએ આવાં
આ ય થાનો આવેલાં છે . આ એવા વ તારો છે યાં, સહે પોતા ું સા ા ય થાપી દ ું
છે અને નય મત ર તે આ વ તારોની ુલાકાત લઈ ર ા છે .
હવે યારે પાંજરાપોળમાં કોઈ પાલ ુ પ ુ ું મરણ થઈ ય તો તેના ૃતદેહને
પાંજરાપોળમાંથી બહાર ફક દેવામાં આવે છે , કે જેથી રોગચાળો ન ફેલાય. આવાં ાણીઓ
સહના શકાર માટે આસાન છે . મા થોડાક ય નો ારા ુ કળ માણમાં ખોરાક મળે છે .
ગરની અંદર નીલગાય, જગલી ૂંડ, સાંભર વગેરે હોવા છતાં સહનો ુ ય આહાર ચીતલ
જ છે જે ઘણો નાનો ૪૦-પ૦ કલોની આસપાસનો શકાર છે અને ચીતલ સહના માણમાં
ઘ ં ઝડપથી દોડે છે . પાલ ુ પ ુ અને નીલગાયની સરખામણીમાં ચીતલનો શકાર અઘરો
છે . મરેલાં પ ુઓ સવાય પણ ભાવનગરનો ઘા સયા મેદાનનો વ તાર છે . યાં સહોએ
પોતા ું રહેણાંક બના ું હોય. અહ નો ુ ય ૃણાહાર શકાર નીલગાય છે , જે કદમાં મોટુ
છે .
ુજરાતના વશાળ ૂભાગમાં રહેતા સહ પોતાના દેશ અ ુસાર પોતાની આહાર
પ ત વકસાવે છે . વળ , જે-તે વ તારમાં શકારની ઉપલ ધતા પણ સહના આહારનો
આધાર છે . એક સમયે સહના ુ ય આહાર તર કે માલઢોર હતાં. સંર ણના હકારા મક
પગલાંઓના લીધે માલધાર ઓ ું ુન: થાપન, જળ યવ થાપન અને વસવાટ યવ થત
થયાં. જગલ અને ઘાસના મેદાનો ુધયા. આવા ુધારાઓના કારણે ઘાસની ગીચતા વધી.
ુધારેલા વસવાટોના પ રણામે જગલી શકારમાં પણ ુધારણા થઈ. ચીતલ, સાંભર,
નીલગાય અને જગલી ૂંડની સં યામાં વધારો થયો. અ યારે સહનો ૭૬% જેટલો આહાર
જગલમાંથી આવે છે . જે એક સમયે ૭૩% જેટલો માલઢોરમાંથી આવતો. સહના
ૂતકાળના આવાસ ાં હશે? સાસણ- ગર અભયાર ય મોટાભાગના લોકો આવો
સામા ય વચાર ધરાવે છે . ું તમે ણવા માંગો છો કે સહ કેટલા દેશમાં વભા જત
થયેલો છે ? તેની મા હતી કઈક આવી છે . ગર પ મ વભાગ, મ ય ગર દેશ, ગર ૂવ
વભાગ, ગરનાર અભયાર ય, જૂ નાગઢ ે ીય વ તાર, અમરેલી ે ીય વ તાર,
અમરેલી વન વ તાર, ભાવનગર વન વ તાર, ભાવનગર ે ીય વ તાર અને દ રયાકાઠાના
વ તાર. ું તમને લાગે છે કે જગલમાં રહેતા અને દ રયા કનારે રહેતા સહની આહાર
ણાલી એક સમાન હશે? ના, જરાપણ નહ . મ ય ગર વ તારમાં ચીતલની સં યા વ ુ છે .
યારે દ રયાકાઠાના વ તારમાં ચીતલની સં યા નથી, યાં નીલગાયની સં યા વ ુ છે .
ગરમાં મહે ૂલ વ તાર અથવા ખેત વ તારમાં જગલી ૂંડ એક અગ યનો શકાર છે .
વ વધ ઋ ુઓ પણ તેના આહારને અસર કરે છે . ચોમાસા દર મયાન તેમની આહાર ૃંખલા
કઈક અલગ હોય છે . ઉનાળા દર મયાન કઈક અલગ જોવા મળે છે . ચોમાસા દર મયાન
ચીતલ મોટ સં યામાં ઉપલ ધ હોય જ. યારે સાંભર ણે અ ય થઈ ય છે . એવી
જ ર તે શયાળા દર મયાન ચીતલ દેખાવાના ઓછા થઈ ય છે . ઉનાળો આવતાં તેની
સં યા ઘણી ઘટ ય છે . તમને એ ું જોવા મળે કે સહ પાસે ચીતલ, સાંભર, જગલી ૂંડ
જેવા વક પો ઉનાળામાં ઉપલ ધ છે . પણ ચોમા ું આવતાં જ આ વક પોમાંથી સાંભર
ણે ગાયબ જ થઈ ય છે . આ ું શા માટે? સાંભર એ ચાઈવાળા વ તારોમાંથી
ઉનાળા દર મયાન નીચે આવે છે . જોકે ચોમાસા દર મયાન પાણીની તંગીનો કોઈ રહેતો
નથી, જેથી તેઓ ચાઈવાળા વ તારોમાં રહેવા ુ પસંદ કરે છે . વળ આવા ચાઈવાળા
વ તારોમાં ઘાસચારા ું માણ ૂબ સારા માણમાં છે . જેમાં પોષકત વો અને ૂરતા
માણમાં કુ માશ હોય છે . ચીતલ સપાટ મેદાન વ તારોમાં રહેવા ું વ ુ પસંદ કરે છે . આ
બાબતને વ ુ સરળતાથી સમજવા સહની સાથે પોતાને સરખાવી જુ ઓ, આપણે મ ુ યો
ઋ ુ માણે જુ દાજુ દા ફળ શાકભા ખાઈએ છ એ, ખ ને? ઉનાળામાં કેર , તો
શયાળામાં ોબેર ૂબ લ જતથી ખાતા હોઈએ છ એ. શયાળામાં આપણે
પાંદડાવાળા શાકભા ૂબ આનંદથી ખાઈએ છ એ અને એજ પાંદડાવાળાં શાકભા
ચોમાસામાં નથી ખાતા. આમ, સહ અને માણસની ભોજન ણાલી સરખી જ છે . આ
બધામાં ફ ત ૃણાહાર ાણીએ સહના વ તરણમાં ૂબ મહ વનો ભાગ ભજ યો છે .
છે લા બે દાયકામાં નીલગાયની સં યામાં ના ા મક ર તે વધારો થયો છે . નીલગાય
મોટાભાગે ઘાસનાં ુ લાં મેદાનો પસંદ કરે છે , જે દ રયા કનારા વ તારોમાં આવેલા છે . જે
અમરેલી જ લા અને ભાવનગર ે ની સીમાનો વ તાર છે . સહ સીમાડાઓની અછતના
કારણે વ તયા છે અને યાં સાર મા ામાં શકાર મળ રહે છે તે તરફ તેઓ આગળ વધે
છે . આંકડાઓ દશાવે છે કે નીલગાયની સં યા જે તરફ વ ુ હોય યાં સહ વ ુ પસંદ કરે છે .
સહણની સરખામણીમાં ુ તવયનો સહ નવા વ તારો તરફ આગળ વધવા ું વ ુ પસંદ
કરે છે . યો ય ઊ વાળો આહાર મેળવી વ ુ ને વ ુ શ તશાળ બને છે . તમે જો ું ને કે
નીલગાય સહને પોતા ું સા ા ય ફેલાવવામાં શકાર તર કે કેવી ર તે ઉપયોગ કરે છે !
પહેલાંના સમયમાં સહ યારે ગરના પ મ અને મ ય વ તારમાં ફરતા યારે નીલગાયનો
૧૪% જેટલો શકાર કરતા. યારે ૂવ ગર, અમરેલી, ભાવનગર તરફ સહ ઝડપથી ફેલાઈ
ર ા છે . તેઓ પ૮થી ૬૪% જેટલો નીલગાયનો શકાર કરે છે . અહ એ ું માની લેવાની
જરાપણ જ ર નથી કે મા સહને જ નીલગાયનો શકાર કરવાથી લાભ થાય છે . ખરેખર
તો સહ નીલગાયની વ તી જૈ વક ર તે નયં ત કરે છે . જગલના સરહદ વ તારની ન ક
આવેલાં ખેતરોને નીલગાયથી સૌથી વ ુ ભય હોય છે . નીલગાય ખેતરના પાકને ુકસાન
પહ ચાડે છે અને નીલગાય એ સહનો માનીતો ખોરાક છે . એક જૂ થ એ ું ન ધવામાં આ ું
હ .ું કે જે મા નર નીલગાયનો જ શકાર કરતા હતા. યારે સહ ું અ ય એક જૂ થ
ગામડાની ત ન ન ક રહે ું હોવા છતાં ારેય પણ તેઓએ ગામના માલઢોર ું મારણ નથી
ક .ુ આ સં ૂણ ર તે તેની પસંદગી ઉપર આધા રત છે . તો આ બધામાં સહ અને મ ુ ય
વ ચે અંતર ું? જેમ ુજરાતીઓને ના તામાં જલેબી-ફાફડા ખાવાની મ આવે છે , એમ
આની પાછળ કોઈ દલીલ નથી. આ તો મા ય તગત પસંદગીનો જ સવાલ છે .
સહ પણ ખોરાકમાં અલગઅલગ પસંદગી ધરાવતા હોય છે . જગલની અંદર શકાર
કરવા છુ પાઈને રહેલો સહનો એક સ ૂહ ચીતલના એક ટોળાને જુ એ છે . ન કમાં સાંભર
પણ છે . થોડા ડગલાં આગળ નીલગાય પણ ચર રહ છે . કોઈ અ ુમાન કરશે કે સહ ું
વચાર ર ા હશે? આ ઘ ં રસ દ છે . સહનો સ ૂહ એક જ સમયે એક મા સાંભર અને
ચીતલ ું ટો ં ુ બંને જોઈ ર ા છે . તેઓ વચાર ર ા છે કે ચીતલની પાછળ જ ું કે
સાંભરની પાછળ? અહ નીલગાય પણ વક પ તર કે છે . હવે આ ચીતલ, સાંભર, નીલગાય
એકસાથે છે . યાં તેઓ અવલોકન કરે છે કે નીલગાય નર છે કે માદા, ચીતલ નર છે કે માદા,
સાંભર નર છે કે માદા? તેઓ ઋ ુના હસાબે પણ ગણતર કરે છે . આ ઉનાળો છે , ચોમા ું
છે કે શયાળો તેનો અંદાજ પણ કાઢતા હોય છે . શકાર ું કદ, ત, તેઓના જૂ થની
બનાવટ, તેઓ એકલા છે . બે છે કે તેમના જૂ થની સં યા છ છે કે આઠ કે દસ? છે લે
શકાર ું કદ, કાર, ત અને તંદરુ તીનો અંદાજ કા ા બાદ તેઓ શકારની પાછળ દોડ
ય છે . જો મા એક સહણ હશે તો તે સાંભરની પસંદગી કરશે. તેને નીલગાય પકડવાની
જ રયાત નથી, કારણ કે એકલા તેને પકડ ું થોડુ જોખમભ ુ હોય છે . પણ એ જ સમયે
સાંભર અને ચીતલ એમ બંને વક પો હોય તો પણ સહણ સાંભરનો જ શકાર કરવા ું
પસંદ કરશે કારણ કે સાંભરની સરખામણીમાં ચીતલ વ ુ ઝડપથી ભાગે છે . વળ ચીતલ
કરતાં સાંભરમાંથી વ ુ ઊ ા ત થાય છે . પણ જો અહ છથી આઠ સહ ું જૂ થ હોય તો
તેઓ મા એક ચીતલને નશાન નહ બનાવે, તેઓ આખા જૂ થને ઘેર લેશ.ે જેમાં ચીતલ,
સાંભર, નીલગાય હશે અને પછ તેઓ હુ મલો કરશે. અહ જૂ થના દરેક સ ય જે મ ું તેને
પકડવાનો ય ન કરશે. જૂ થમાં આવેલા સહ, ચીતલ કે સાંભર કરતાં નીલગાય ું મારણ
કરવા ું વ ુ પસંદ કરશે કે જેથી તેમને વ ુ માંસ મળે . સહની આવી રસ દ ર તો સહને
તેમના મારણને મેળવવામાં મદદ કરે છે .
ું તમને એ ું લાગે છે કે હુ કોઈ પ ત તરફ તમને વાળ ર ો છુ ? જરાપણ નહ . તમને
તમાર કૂ લમાં ભણાવેલાં ુ ત કયા ાનથી તમે કટાળ ગયા હશો! ફર તમને ર+ર=૪ કોઈ
નહ શીખવાડે.
સહના શકાર અને આહાર વશેની ખોટ મા યતાઓને અ ુસયા વગર સહ વશેના
અ ુક યાલો સમજવા ૂબ જ ર છે . નવસનતં માં સહ હમેશાં ટોચ ઉપર કેમ છે ?
માંસભ ી ાણીઓની યાદ માં અ ય બી ં ઘણાં બધાં કુ શળ ાણીઓ છે , પણ સહને જ
શા માટે સૌથી ે શકાર ગણવામાં આવે છે ? સહ અને મ ુ યની વનપ તમાં ઘ ં
સા ય રહે ું છે . સહ પોતાના પ રવારમાં રહે છે અને પ રવાર સાથે શકાર કરે છે . પણ
જગલના બી ં ાણીઓની માફક ગમે યારે શકાર નથી કરતા. સહ યારે જ ર હોય
યારે જ શકાર કરે છે . તેઓ ઘણી કુ શળતા ૂવક જૈવ વ વધતા ું માણ ળવે છે .
સહ પોતાના ન કરેલા દેશમાં રહે છે . એક દેશ વ તાર પ૦ ક.મી.નો હોઈ શકે.
આ દેશમાં તેમના શકાર પથરાથેલા હોય છે . તેઓ એક થળે રહેતા નથી. તેના વ તારના
એક ભાગમાં ચીતલ રહે છે અને બી ભાગમાં સાંભરનો એક સ ૂહ રહે છે . એવી જ યા
પણ હોય છે યાં ચીતલ, સાંભર અને નીલગાય એક સાથે પણ રહેતાં હોય. જો આજે
તેઓ તેમની જ રયાત ુજબ ચીતલ ું મારણ કરશે, તો જ ર નથી કે ફર વખત આ
થળે તેઓ ચીતલ ું જ મારણ કરે.
સહ તેના શકારનો એક અંદાજ કાઢે છે કે જો તેના શા સત વ તારમાં સાંભરની
સં યા વ ુ હશે તો તેઓ સાંભરના શકાર પર વ ુ યાન આપશે. ઘણાં મારણ થવા છતાં
જુ દા જુ દા પ ુઓની સં યામાં એક થર વધારો થતો જોવા મળ ર ો છે . આ પ તના
કારણે નવાં ાણીઓનો વકાસ પણ થઈ ર ો છે . સહ ારેય પોતાના શકારના બ ચાંને
નથી મારતાં, કારણ કે તેઓ ણે છે કે જો બ ચાં મોટા થશે તો ભ વ યમાં તેમને જ સારો
 શકાર મળશે. અ ય એક ઉદાહરણમાં જોઈએ તો ભાવનગરમાં સહ નીલગાયનો શકાર
કરે છે . આ વ તારમાં તેઓ ચીતલ, સાંભરનો શકાર કરતા નથી. કુ દરતી ર તે જ તેઓ
નીલગાય ું માણ ળવી ર ાં છે . એ ું જોવામાં આ ું છે કે ગરમાં જો સહ એક
જ યાએ નીલગાય ું મારણ કરશે તો એ જ જ યાએ બી વખત સાંભર કે ચીતલ ું
મારણ કરશે. એ વાત સામા ય છે કે સહ ઘણાં બધાં ચીતલ, સાંભર અને નીલગાય ું મારણ
કરે છે , પર ુ તેમ ું વા દ ભોજન તો જગલી ૂંડ છે . તેને પકડવાં સરળ નથી, પણ મહેનત
કરવાથી જ ફળ મળે છે .
સહના આહારમાં જગલી ૂંડનો ભાગ ઘણો નાનો છે . જોકે તેઓને માટે જગલી ૂંડ ું
મારણ કર ું સરળ પણ નથી. જગલી ૂંડ સ ૂહમાં રહે છે . તેઓ જગલમાં રખ ા કરે છે
અને તેમના ર તામાં આવતી વન પ તઓનો નાશ કર નાખે છે . જગલી ૂંડનો શકાર એ
કોઈ એકલા સહ કે સહણ માટે અઘ છે . ચારથી પાંચના સ ૂહ માટે પણ જગલી ૂંડનો
શકાર અઘરો છે . ઉનાળામાં સહ સૌથી વ ુ ૂંડનો શકાર કરે છે . તેનાં બે કારણ છે . પહે ું
કારણ એ કે ઉનાળા દર મયાન કુ દરતી પાણીના ોત અ ય થઈ ય છે અને યારે ૂંડ
પાણી પીવા પાણીની કુ ડ પાસે આવે છે . બીજુ કારણ એ કે તેમને કાદવમાં ઓળટ ું ૂબ
ગમે છે . ઉનાળા દર મયાન પાણીના કુ ડની ન ક કાદવ હોય છે . સહ આ વાત ઘણી સાર
ર તે ણે છે . તેઓ ટોળક બનાવીને ઘાત લગાવીને બેઠા હોય છે અને તક મળતાં જ તેઓ
જગલી ૂંડનો શકાર કરે છે . ઘણી વખત ૂંડ શકાર થઈ ગયા બાદ પણ અડ ું ખવાઈ
ય યાં ુધી વત હોય છે . સહ ું નાનકડુ જૂ થ કદાચ માદા ૂંડ અને તેમનાં બ ચાં પર
હુ મલો કરવા ું વચાર શકે, જો તેમની સાથે એક નર હોય તો! જો તેઓ એક કરતાં વ ુ
જગલી ૂંડ જુ એ અને સહ પણ વ ુ સં યામાં હોય તો તેઓ બે- ણ ૂંડને નશાન
બનાવવા કરતાં, એકને જ નશાન બનાવશે. ચઝ એ સં ૂણ ચરબી ધરાવે છે , જે ખાવા
દર મયાન ૂબ સા લાગે છે . એવી જ ર તે જગલી ૂંડમાં પણ ૂરતી ચરબી રહેલી છે જે,
સહને તેના આહારમાં લ જત આપે છે . અને યારે પણ તેઓને તક મળે છે યારે
મજબાની કરે છે . ું વાત છે ! જગલમાં મજબાની! વાહ, મ આવી ગઈ!
=
 અ ત વ ટકાવવાની ેરણા
ગર જગલમાં `દેવ ળયા પ રચય ખંડ' પણ આવે ું છે . આ વ તાર એવા વાસીઓ
માટે છે , જેઓ કોઈક કારણોસર જગલમાં સહદશન કરવા જઈ ન શ ા હોય. દેવ ળયા
વ તારને તારની વાડથી આર ત કરવામાં આ યો છે , જેથી અંદર સહ કે અ ય કોઈ
ાણી ૂસી ન શકે. આ વ તાર ઘણો મોટો અને જૈવ વ વધતાથી જળવાયેલો છે . અહ
સહ અને દ પડાને રાખવા મોટા કદનાં પાંજરા બનાવવામાં આવેલાં છે . ઈ કે સારવારનાં
સમયમાં સહ કે દ પડાને દેવ ળયાના આ પાંજરાઓમાં અ ુક સમય કે કાયમ માટે
ખસેડવામાં આવે છે . દેવ ળયા વ તારમાં દ પડા, સહ, ચીતલ, નીલગાય, શયાળ,
જગલી ૂંડ, કા ળયાર જેવાં ાણીઓ જોવા મળે છે . તેઓ આ વ તારમાં કોઈપણ
કારના વ ેપ વગર ુ ત ર તે વહરે છે .
`જે તંદર
ુ ત છે તે જ બચી શકશે' કુ દરતનો આ નયમ છે અને વત તઓને
પણ આ નયમ લા ુ પડે છે . એક મા યતા ુજબ બળવાનના વનના દવસો કુ દરતે ન
કરેલા છે . પણ અ ુક નદ ષ વચરો માટે કુ દરતે પોતાના નયમોમાં ણે છૂ ટછાટ આપેલી
છે . ૃ વી પરના દરેક ાણીઓએ પોતાના આવાસ અને જ રયાત ુજબ પોતાના
વનર ણની કળા વકસાવી છે . અમે ચીતલ ું એક ઉદાહરણ જો ું છે , જે તેના
વબચાવની કળાને દશાવે છે .
દેવ ળયા પ રચય ખંડ ું નય મત નર ણ એ અમાર ફરજનો એક ભાગ છે . એક
દવસ અમે આજ ર તે ુલાકાતે ગયા હતા. અમે યાં એક ઘવાયે ું ચીતલ જો ું. આ
ચીતલ તેના ટોળાથી થોડા અંતરે ચાલી ર ું હ ું. તેણે પોતાનાં ટોળાની ઝડપ સાથે તાલ
મલાવવાનો ય ન કય પણ તેને સફળતા મળતી ન હતી. ચીતલને એ પણ ખબર હતી કે
ટોળાથી વ ૂટા પડ ું એટલે શકાર નો શકાર બન ું. ચીતલ મ ુ યથી પણ એક સલામત
અંતર બનાવી રાખે છે અને યારે તમે તેની સલામતી રેખા પાર કરો છો યારે તે યાંથી
ભાગી ય છે . અમે તે ું નર ણ કર ર ા હતા યાં થોડ ણોમાં તેણે આ યજનક
વતન ક .ુ ચીતલ અમારા વાહનની ન ક આવીને થોડાક ૂ ટના અંતરે ઊ ું ર ું. અમે તેના
આ વતનને સમ એ તે પહેલાં અમે અ ુભ ું કે આ ઘવાયે ું ચીતલ પોતાને થયેલી ઈ
અમને ણે બતાવી ર ું હ .ું અમને ણે કહ ર ું ન હોય કે, `સાહેબ મારો પગ જુ ઓ,
હુ દોડ શકતો નથી, માર સારવાર કરાવો!' આ એક અ વ મરણીય અ ુભવ હતો. અમે
તેની સારવાર કરવા ું ન ક ુ. ૂયા તનો સમય થઈ ગયો હતો. આથી અમે બી દવસે
તેની સારવાર કરવા ું ન ક .ુ જગલ એ શકાર અને શકાર બંને માટે રમત ું મેદાન છે .
એકનો ફાયદો એ બી ું ુકસાન છે . આજે જે જોવા મ ું હોય એ જ ર નથી કે પછ ના
દવસે એ જોવા મળે જ. બી દવસે તેને શોધી સારવાર કરવા ડૉ ટર દેવ ળયા ગયા.
દુભા યે અમને ણવા મ ું કે, ચીતલનો પગ કા યા વગર તેની સારવાર કર શકાય તેમ ન
હતી. એટલે ડૉ ટરે એવો નણય લીધો કે તે જે પ ર થ તમાં છે તે જ પ ર થ તમાં તેને
છોડ દે .ું અમારા આ વચારને ણે ચીતલ સમ ગ ું હોય અને કહેવા માંગ ું હોય કે
`તમને મારા વન વશે આવા નણય લેવાનો કોઈ હક નથી.' એમ તેના હાવભાવ જણાતા
હતા. પછ ના બે ણ દવસ ુધી અમે તે ચીતલને શોધી શ ા નહ . અમે વચાર લી ું કે
જગલે પોતાનો નયમ ફર ુરવાર કય છે . `જો તમે નબળા હો તો પહેલાં તમાર જ
બાદબાક થશે.'
શયાળાની ઋ ુની એક ઢળતી સાંજના સમયે અમે દેવ ળયા વ તારની ુલાકાત લઈ
પાછા નીકળ ર ા હતા. યારે અમાર ગાડ થી થોડે દૂર ચીતલ ું એક ટો ં ુ ચર ર ું હ ું.
નીરવ શાં તની વ ચે અમે દ પડાનો અવાજ સાંભ ો. આ અવાજ ચીતલનાં ટોળાએ પણ
સાંભ ો. બધાં ચીતલ સચેત થઈ ગયાં. થોડ ણોમાં દ પડો યાંથી પસાર થયો અને
ઘાસમાં અ ય થઈ ગયો. સવ શાં ત છવાઈ ગઈ. ચીતલ પાછા સામા ય બની ચરવા
લા યાં. અમે યાંથી આગળ વ યા, થોડા મીટર આગળ જઈને સહના પાંજરા આગળ અમે
હલનચલન અ ુભ .ું યાં પહ ચીને અમે જો ,ું તો યાં ું ય આ યજનક હ .ું
પે ું ઘવાયે ું ચીતલ યાં પાંજરાની ન ક હ ું. તે અમાર ગાડ ની ન ક આ ું અને
પાછુ પોતાના ટોળા પાસે જ ું ર .ું લગભગ અંધા થઈ ગ ું હ ું. વ ુ વચાયા વગર અમે
પાછા આ યા. બી દવસે ફર વખત એ ઘવાયે ું ચીતલ યાં સહના પાંજરા ન ક
પોતાનો ખોરાક ેમથી આરોગી ર ું હ ું.
કુ દરત આપણો ે શ ક છે . અ ુક બનાવો આપણને ઘ ં બ ું શીખવી ય છે .
અમે થોડા દવસ આ ચીતલ ું નય મત અવલોકન ક ુ અને તે ું પ રણામ આ યજનક
હ .ું ચીતલને ણે અ ુભવા ું હશે કે, હવે તે પોતાનો વ બચાવવા દોડ શકે તેમ નથી,
તેથી તેણે ુ ત ૂવક પોતાના વનર ણની પ ત વકસાવી લીધી.
તેને યારે પણ પોતાની આસપાસ ભયનો અ ુભવ થતો યારે તે સહના પાંજરા પાસે
પહ ચી જ ું અને બ ું સામા ય થયાની ખાતર થાય યાં ુધી તે યાં જ રહે ું. તેને ખબર
હશે કે સહ ભલે તેનો શકાર છે , પણ અ યારે તે પાંજરામાં હોવાથી તેને કોઈ ભય નથી
અને બી કોઈ શકાર ાણી સહની હાજર હોવાથી આસપાસ આવશે નહ . આમ
કરવાથી તેને દરેક બાજુ થી ુર ા મળે છે . એ દવસે મને સમ ું કે મ મ નણયમાં ઘણી
શ ત રહેલી છે . ચીતલે વન વવાનો મ મ નધાર કય હતો. તેના વન માટે ભલે
દા તર વ ાને ના પાડ દ ધી હતી. પર ુ કુ દરતે તેને ટેકો કય હતો.
આ બનાવને ચાર વષ થવા આ યાં. એ ચીતલ હ પણ વત છે . તેનો અડધો પગ
નકામો થઈ ગયો છે . એ યારે પણ અમારા વાહન પાસેથી પસાર થાય છે યારે તે અમને
એકધા જુ એ છે . ણે કહે ું ન હોય `હુ ં છુ કે તમે માર સારવાર કરવામાં ન ફળ
ગયા, પણ આપણા બધાંની સારવાર કરવાવાળો ઉપર બેઠો છે . એ ઉપરવાળાએ મને
બચા યો અને વવાની નવી શ ત આપી અને એણે જ પોતાનો નયમ ખોટો પા ો કે જે
તંદરુ ત છે તે જ બચી શકે છે .
કુ દરતે બધાં ાણીઓને પોતપોતાની જ રયાત ુજબ બના યાં છે . મોટાભાગનાં
ૃણાહાર ાણીઓ દવસના સમયમાં સ ય હોય છે . દવસ દર યાન તેઓ ખોરાક મેળવે
છે અને રા ના સમયે તેઓ ઓછા સ ય થઈ ય છે . માંસાહાર ાણીઓ રા ના સમયે
સ ય હોય છે . દવસના સમયમાં તેઓ આરામ કરે છે , જેથી તેઓ રા ે શકાર કર શકે.
સહ, દ પડા, ઝરખ વગેરે રા ે શકાર કરતા ાણીઓ છે અને ચીતલ, ચૌ શગા, નીલગાય,
સાંભર વગેરે દવસે પોતાનો ખોરાક મેળવતાં હોય છે . રાત ું ય હમેશાં બદલા ું હોય છે .
મ ુ યની સરખામણીમાં નશાચર ાણીઓ રા ે અંધકારમાં સા જોઈ શકે છે .
ૃણાહાર ાણીઓ રા ે ઓછુ જોઈ શકે છે , પણ તેમણે પોતાના વબચાવ માટે અ ય
સાર પ તઓ વકસાવી છે . ગરનાં જગલોમાં સહ હમેશાં શકાર પાછળ દોડ ને શકાર
કરે છે . જો દવસે નીલગાયને સહની આસપાસ હાજર છે તેવો યાલ આવી ય, તો
પણ સહ તેની પાછળ ભાગીને પોતાની શ તનો યય કરતો નથી. પણ સાંજે સહ ઘણો
સ ય હોય છે . નીલગાય માટે આ જ સહ રા ે યમદૂત બની શકે છે . તેનો અથ એ નથી કે
રા ે ૃણાહાર ાણીઓ ભય ુ ત નથી રહ શકતા. પવનની દશા તેમને શકાર ાણીની
હાજર ની મા હતી આપે છે .
માંસાહાર ાણીઓના શર રમાંથી એક અલગ કારની ગંધ આવે છે . મ ુ યો તેમની
એકદમ ન ક પહ યા વગર ગંધ પારખી શકતા નથી, પર ુ ાણીઓમાં સાંભળવાની અને
ૂંઘવાની શ ત તી હોય છે . હવા જે તરફથી આવતી હોય તે દશામાં ૃણાહાર બેસે છે .
હવા તેમને શકાર ાણીના આગમનની ગંધ પારખવામાં મદદ પ થાય છે . તેઓ ૂંઘવાની
ગજબની શ ત ધરાવે છે , પણ સહ એ ચપળ શકાર છે . તેમને ખબર છે કે તેમનો શકાર
તેમને કેવી ર તે ઓળખે છે . સહની જોવાની અને ૂંઘવાની શ ત ૂબ તી હોય છે . સહ
દૂરથી પોતાના શકારને જોઈ શકે છે અને પોતાના શકારના કદ અને આકારનો તાગ
મેળવીને તે યોજનાબ ર તે હવાની વ દશામાંથી શકાર ઉપર હુ મલો કરે છે .
ૃણાહાર ાણીને જ મથી જ ખબર હોય છે કે વતા રહેવા માટે સ ૂહમાં રહે ું
જ ર છે . જો સ ૂહથી અળગા થયા તો વન સંકટમાં ુકાઈ શકે છે . ૃણાહાર
ાણીઓની આંખો દવસમાં પ જોઈ શકે છે . જે રા ના સમયે એટ ું પ જોઈ
શકતી નથી. આથી તેઓ સ ૂહમાં રહેવા ું પસંદ કરે છે . ૃણાહાર ાણીઓ સ ૂહમાં ચરે
છે , પાણી પીએ છે . સ ૂહના અ ુક ાણી ચરતા હોય યારે બી સ યો આસપાસ નજર
રાખે છે . પાણી પણ તેઓ વારાફરતી પીએ છે . આ સમયે માંસાહાર ાણીઓ વ ુ હુ મલા
કરે છે , રા ના સમયે ૃણાહાર ાણીઓ ુ લી જ યામાં રહેવા ું વ ુ પસંદ કરે છે , જેથી
કર ને ભાગવામાં સરળતા રહે. અ ય એક પ ત ુજબ ૃણાહાર ાણીઓ ગોળાકારે બેસે
છે અને તેમનાં બ ચાંને વ ચે મ યમાં રાખે છે . રા માટે આ યો ય બચાવપ ત છે . ગોળ
ફરતે ઊભા રહેવા કે બેસવાથી બધી બાજુ નજર રાખી શકાય છે અને શકાર ને કોઈપણ
ૂણેથી આવતો જોઈ શકાય છે . અહ સહ અનેક કારની ુ તઓ અજમાવે છે .
ૃણાહાર ાણીઓના સ ૂહની જેમ સહ પણ સ ૂહમાં રહે છે અને સ ૂહમાં તે શકારને
ચારે બાજુ થી ઘેર ને શકાર કરે છે . ચારે તરફથી થતો હુ મલો ૃણાહાર ને ગમે તે દશામાં
દોડવા મજ ૂર કરે છે અને પ રણામે તેઓ સરળતાથી સહનો શકાર બની ય છે .
 ૃ ાહાર ાણીઓ માટે તેનો પાણી પીવાનો સમય સૌથી વ ુ જોખમી હોય છે .
ણ
જગલમાં આવેલા પાણીના કુ ડની આસપાસ શકાર ાણીઓ છુ પાઈને બેઠા હોય છે .
ૃણાહાર ાણીઓ દવસના સમયમાં આવા પાણીના કુ ડમાંથી પાણી પીવા ું જોખમ ઉઠાવે
છે , પર ુ રા ના સમયે તેઓ આ પ ર થ ત ટાળે છે . શકાર હમેશાં પોતાના શકારને
પાણી પીવા માટે નીચે તરફ વળવાની જ રાહ જોતા હોય છે .
સહ આવા પાણીના કુ ડની આસપાસ, ઉનાળાના સમયમાં આ પ તનો ઉપયોગ
કરવા ું વ ુ પસંદ કરે છે . પાણીના કુ ડની આસપાસ તે કલાકો ુધી આરામ કરતા હોય છે .
યારે સાંજ ઢળવાના સમયે ૃણાહાર ાણી પાણી પીવા આવે છે , યારે સહ તેના પર
હુ મલો કરે છે .
ઋ ુઓ શકાર અને શકારની પ તઓ ઉપર અસર કરે છે . ચોમાસા દર યાન
સરળતાથી પાણી મળ જવાના કારણે ાણીઓ પાણીના કુ ડનો ઓછો ઉપયોગ કરે છે .
વળ ચોમાસામાં ઘાસની ઉપલ ધતા વધવાના કારણે ૃણાહાર ાણીઓને બહુ દૂર ુધી
જ ું પડ ું નથી. પર ુ ઘાસ ું વ ુ માણ પણ તેમના માટે ભયજનક છે . જગલના બધા
વ તારમાં ઘાસ ું કદ એક સર ું હો ું નથી. જેમ કે રા ય ઉ ાનમાં છ ૂ ટ ું ઘાસ હોય
છે . આવી જ યાએ શકાર ાણી સરળતાથી સંતાઈને શકાર કરે છે . આવી પ ર થ ત
ૃણાહાર ાણીઓની સમ યાઓમાં વધારો કરે છે . ૃણાહાર ાણી આવા આક મક
હુ મલાઓથી બચવા માટે ચાઈ અને ઢોળાવવાળા વ તારો પર જતા રહેવા ું પસંદ કરે
છે . યાં તેમને ઘાસ પણ મળ રહે છે અને દૂર ુધી તેઓ જોઈ પણ શકે છે . પણ ફર
વખત ચાઈ ઉપર તેમને પાણી મળ ું નથી. આથી પાણી પીવા ૃણાહાર ાણીઓએ
નીચે તો આવ ું જ પડે. આવી પ ર થ તમાં માંસાહાર ાણીઓને રાતનો સમય ૂબ
મદદ પ થાય છે . જગલમાં લી ું ઘાસ અને પાણીના ોત ુકાઈ ન ય યાં ુધી આ ું
ય જોવા મળે છે . ઉનાળાની ઋ ુની શ આતથી સમ દેશ ુ ક બની ય છે . અહ
ફર વખત શકાર અને શકાર ની પ તઓ બદલાય છે .
ઉનાળાની ઋ ુમાં ઝાડવાનાં પાન ુકાઈને ખર ય છે . રાતના સમયે ૃણાહાર
ાણીઓ ુકાઈ ગયેલાં પાંદડાવાળ જ યાએ ઊભા રહેવા ું પસંદ કરે છે . આ એક સરળ
બચાવ ુ ત છે . જેમાં શકાર ાણી આવાં ુકાઈ ગયેલાં પાંદડા પરથી ચાલીને આવે તો
તેના અવાજથી ૃણાહાર ાણીઓ સતક થઈ ય છે . આપણા શકાર ાણીઓ પણ
એટલા જ હ શયાર છે . તેઓ આવાં ૂકા પાંદડા પથરાયેલાં હોય કે ૃ ોની ુકાઈ ગયેલી
ડાળ ઓ પડ હોય તેવી જ યાએ ચાલવાના બદલે માટ વાળ જમીન પર ચાલવા ું પસંદ
કરે છે , જેથી અવાજ ન થાય.
 ૃ ાહાર ાણીઓએ ઘણાં શાર રક અ ુકૂલનો વકસા યાં છે . તેમનાં મહ વનાં
ણ
શાર રક અ ુકૂલનોમાં તેમના માથાની રચના અને સાથે સાથે આંખ, કાન અને દાત છે . મોટા
ભાગનાં ૃણાહાર ઓની આંખો માથાની બાજુ માં હોય છે . આંખો ું થાન ૃણાહાર
ાણીઓને પોતાની આજુ બાજુ નો વ તાર જોવામાં વશાળતા આપે છે . આવી આંખોની
મદદથી તેઓ મા ું હલા યા વગર બધી બાજુ જોઈ શકે છે . પણ આ ાણીઓને આવા
વશાળ ે માં જોવાની જ ર શા માટે પડે છે ? ઘણાં બધાં ૃણાહાર ઓ માંસાહાર
ાણીઓનો શકાર બની ય છે . શકાર ાણી તરફથી થતા હુ મલામાંથી બચવા માટે
તેમ ું – અ ુકૂલન તેમને મદદ પ થાય છે . આહાર ૃંખલાના મહ વના ભાગ તર કે

ૃણાહાર ાણીઓ મહ વ ું થાન ધરાવે છે . તેમના કાન પણ ૂબ સતક હોય છે . ઘણાં

ૃણાહાર ાણીઓના કાન મોટા હોય છે , જે વ ુમાં વ ુ અવાજ સાંભળવામાં મદદ કરે છે .
આંખો અને કાનની મદદથી ૃણાહાર ાણી શકાર થી બચીને વ ુ એક દવસ વી શકે
છે .
ગરના જગલમાં આશરે ૬ર૦૦૦ ચીતલની સં યા છે . ચીતલની આટલી મોટ સં યાના
કારણે તેઓ સહનો ુ ય આહાર બ યા છે . ચીતલ એ સહેલો શકાર નથી. ચીતલ એ
ઝડપી ાણી છે . દોડ ને ચીતલને પકડ લે ું એ સહ માટે અશ છે , કારણ કે બંનેનાં
વજનનાં માણમાં ઘણો તફાવત છે . સહ ું વજન ર૦૦ કલો હોઈ શકે. યારે ચીતલ ું
વજન માંડ ૪પથી પ૦ કલો હોય છે , પ રણામે તે ઝડપથી અને લાં ું ભાગી શકે છે . સહ
તેના ભારે શર રના કારણે ૩૦૦ મી. જેટ ું લાં ું દોડ શકે છે . ચીતલની દોડવાની ઝડપ એ
તેના માટે તેના બચાવના હ થયાર સમાન છે .
સહ માટે ચીતલને પકડવાં સહેલાં નથી. વજન અને આકારની ભ તાને કારણે
સરળતા ૂવક ચીતલ પકડ શકાતાં નથી. સહ ું વજન ર૦૦ કલોની આસપાસ હોય,
યારે ચીતલ માંડ ૪૦-પ૦ કલોનાં હોય છે . તેઓ ઝડપથી અને લાં ું દોડ શકે છે . સહ
વ ુમાં વ ુ ૩૦૦ મીટર પોતાની મહ મ ઝડપે દોડ શકે છે . દોડવાની ઝડપ સવાય ચીતલ
પાસે અ ય એક છૂ ું હ થયાર પણ છે .
જો તમારે કુ દરતની ખર સં◌ુદરતા નહાળવી હોય, ભગવાનમાં તમારો વ ાસ
મજ ૂત કરવો હોય તો તમારે વ ય ાણી અભયાર યની ુલાકાત અવ ય લેવી જોઈએ.
યાંના વ ય વ અને તેની વત ૂકને સમજવાં જોઈએ. જો તમને ુંદરતા ગમતી હશે તો
તમને ઈ ર ારા ઘડાયેલી દરેક વ ુ પણ ગમશે જ. જગલમાં શકાર ાણીઓ છે . તેઓ
શ તશાળ અને કૌશ ય ધાન શકાર ઓ છે . તેનો અથ એ નથી કે, શકાર હમેશાં
મદદ વહોણો જ હોય છે અને મા ભાગદોડ કર ને જ તેમ ું વન વે છે . એ સ ય છે કે
શકાર ું ૃ ુ શકાર ના હાથમાં જ હોય છે . તેઓ કેટ ું લાં ું વી શકે છે , તે તેમનાં
કૌશ યો અને વ ાસને આધા રત છે .
 ચાલો, હુ તમને તમા જ એક ઉદાહરણ આ ું. તમે એક કુ ટુબમાં રહો છો. ર ના
દવસે દ વાનખંડમાં બેસી તમે ટ વી જોઈ ર ા છો, કે ના તો કર ર ા છો. અચાનક તમાર
મ મી તમને બોલાવે છે . તમે અભાનપણે તેમને `હા' કે `ના'માં જવાબ આપો છો. થોડા
સમય બાદ તમારા બાળકો તેમની સાથે રમવા માટે તમને સાદ પાડે છે , પણ તમા બ ું
યાન ટ વીમાં છે . ફર વખત તમે બે યાન બનીને જવાબ આપો છો, પણ યારે તમાર
ધમપ ની તમને પડોશીના ઘરના મમાંથી બોલાવે છે , યારે ટ વીનો અવાજ અને બીજો
ઘ ઘાટ હોવા છતાં પણ તમને તેનો અવાજ સંભળાય છે . ફર વખત તે બોલે છે યાં તો તમે
હાજર થઈ ઓ છો! આ ું શા માટે? ણ અલગ અલગ અવાજમાં તમે મા તમાર
પ નીના અવાજને યો ય તસાદ કેમ આ યો?
આવો જ `એક વ શ અવાજ' કુ દરતે ચીતલને આ યો છે . જેને `એલામ કોલ'
કહેવામાં આવે છે . ચીતલ ઘણા બધા અવાજ કરે છે . આવા વ શ અવાજો તેમના માટે
ઘણા અગ યના અને વનર ા માટે જ ર છે . ચીતલ ટોળામાં રહે છે . અ ુક ચીતલ
હમેશાં ૃત રહ ને શકાર ની હલચાલ ઉપર જ નજર રાખતાં હોય છે . મા જોઈને જ
નહ , પર ુ ૂંઘીને પણ તેઓ ન ક આવતા શકાર ની મા હતી મેળવી લે છે . જો હવા
તેમની તરફ હોય તો તેમની ન કથી પસાર થતા શકાર ાણીની ણ થતાં તેઓ અવાજ
કરવો શ કર દે છે . બધી પ ર થ તમાં એલામ કોલ એક સમાન હોતા નથી. ગરના
જગલમાં સહ અને દ પડો એ ચીતલના ુ ય શકાર ઓ છે . જો તેઓ દ પડાને જોઈ લે તો
ૂબ ઝડપથી કોલ આપે છે , કારણ કે દ પડો ઝડપથી છુ પાઈ જ ું ાણી છે . દ પડાની
ચાલવાની પ ત સહ કરતાં ઘણી અલગ છે . તે ઝડપથી ચાલે છે . ું કૂ દ શકે છે . ઝાડ
ઉપર ચઢ શકે છે . તેઓ વજનમાં હલકા હોય છે . આથી જો ચીતલ દ પડાને ૂબ દૂરથી
પણ જોઈ ય તો તેઓ અવાજ કરવા ું ચા ુ કર દે છે . આ ું શા માટે? સહ દ પડા
જેટલા ઝડપી હોતા નથી. દ પડાની સરખામણીમાં સહને પહ ચવામાં સમય લાગે છે અને
તેમની હાજર સરળતા ૂવક દેખાઈ ય છે . યારે પણ ચીતલ કોઈ શકાર ને જુ એ છે કે
તરત જ એલામ કોલ વગાડવા ું શ કર દે છે . વળ પોતાની ૂંછડ ચી કર પગ
પછાડવા ું પણ શ કર દે છે . પછાડવા ું કારણ છે કે તેનાં જૂ થનાં બી ં સ યોને શકાર
વશે ખબર પડે. જૂ થનાં સ યો પણ દરેક દશામાં જોઈ તપાસી, યો ય દશા તરફ જવા
તૈયાર થઈ ય છે . ચોમાસા દર મયાન ચીતલ માટે શકાર ની તપાસ ુ કેલ બની ય છે .
જગલ ગીચ થઈ ય છે . ગીચતાના લીધે શકાર ની ગંધ પારખવી પણ ુ કેલ બની ય
છે . આવા એલામ કોલ અ ય જૂ થ માટે ઘણાં ફાયદાકારક હોય છે . અહ હમેશાં બચાવ
યા કામ કરે છે . શકાર ાણીથી બચાવવામાં ૃણાહાર ઓને મદદ કરે છે .
એક ર ૂજ છે . બે મ ો જગલમાં ર તો ૂલી ગયા. ર તો શોધવાનો તેઓ ય ન કર
ર ા હતા. એટલામાં એક સહ યાં આવી ચ ો. તેણે આ બંને મ ોને જોયા. એક મ એ
બી ને ક ું : ``યાર, આપણે સહ કરતાં ઝડપથી ભાગ ું પડશે.'' બી મ એ જવાબ
આ યો, ``ના રે ના, મારે તો તારા કરતાં ઝડપથી ભાગ ું પડશે.''
જગલમાં કોઈને નફો તો કોઈને ુકસાન છે . આ ર ૂજને લા ુ પડતી અ ય એક
બચાવ ુ ત છે . જે ચીતલને જ નહ , પર ુ તેના બી બે મ ોને પણ કામ લાગે છે . તેના
મ ો છે વાંદરા અને મોર! વાંદરા હમેશાં ઝાડ ઉપરથી પાંદડા અને ૂ લ તોડ ને નીચે જમીન
પર ફકે છે . આ ફકેલી વ ુઓ ચીતલને ખોરાક તર કે ઉપયોગી છે . વાંદરા ચીતલને શકાર
ાણીની હાજર ની ચેતવણી પણ આપતા હોય છે . વા ત વકતામાં વાંદરા ચીતલનો વ
બચાવવાની સાથે સાથે પોતાનો વ પણ બચાવતા હોય છે . એ ું માનવામાં આવે છે કે
સહ જો ઝાડવાં પાછળથી ગજના કરે તો વાંદરા કદાચ તેની ગજનાથી ગભરાઈને ઝાડ
પરથી પડ ય. પોતાનો વ બચાવવા વાંદરા ચારે તરફ નજર રાખતા હોય છે . જો આવો
કોઈ શકાર દેખાય તો ચીતલને તે જણાવવા ું શ કર દે છે અને એ વ તારમાં દોડવા ું
પણ શ કર દે છે . આવી પ ર થ તમાં સહ ું બ ું યાન ચીતલ તરફ કે ત થાય છે અને
તેના લીધે વાંદરાને વ ું જોખમ ઘટ ય છે . મોર હમેશાં આ અલગ કારના સંબંધનો
લાભ ઉઠાવવાનો ય ન કરે છે .
ચોમાસા બાદ મોર તેના પીછા ખેરવી નાખે છે . આ એક કુ દરતી યા છે , પણ
શયાળા પછ અને ચોમાસા પહેલાં પીછા પાછા આવી ય છે . મોરના શર ર પર પીછા
તેમના સંવનન માટેની સ વટનો મહ વનો ભાગ છે . આ પીછા ઘણાં વજનદાર હોય છે .
સંવનન સમયે યો ય દેખાવ કરવા માટે મોરને કલાકોના કલાકો લાગે છે . માદાને રઝવવા માટે
આવી પ ર થ તમાં મોર ઘણા સંવેદનશીલ બની ય છે . આ સમયે તેમની ઉપર શકાર
ારા હુ મલા થવાની શ તા પણ ઘણી વધી ય છે . આ ભારેખમ પીછાના વજનના કારણે
તેઓ ઊડ કે ભાગી પણ શકતા નથી, તો આવા સમયે મોર સંવનનકાળનો દેખાવ કરવા માટે
વાંદરા અને ચીતલની હાજર હોય તેવી જ યા પસંદ કરે છે . તમે યારે જગલમાં ઓ,
યારે બે અલગ તઓ તમને સાથે જોવા મળશે. આ ઘણી સામા ય બાબત છે . આ
તેમની વ ચેનો એક સંબંધ છે . અને તેમનો સંબંધ મા અને મા બચાવ ુ ત આધા રત
છે . એકબી ને સમજવા કે સમ વવા તેમની પાસે કોઈ ભાષા નથી. તેઓ મૌન રહ ને,
કોઈપણ ય તગત સંબંધ વગર એકબી ને મદદ કરે છે . મ ુ યો કરતાં આ પ ુ-પ ીઓ
ઘણાં સારા છે . જેઓ એકબી ંને સતત નીચા બતાવવાના ય નો તો નથી કરતા...!
વહેલી સવારે સહ ું એક ટો ં ુ શકાર કરવા નીક ું હ ું. તેણે ચીતલના એક ટોળાને
ઘેર લી ું. ૂય દય થવાનો હજુ બાક હતો. વનમરણની આ દોડાદોડમાં એક ચીતલે તો
પોતાનો વ પણ ુમાવી દ ધો. શકાર અને શકાર નો આ જ સંબંધ છે . આજે તમે
વતા છો, કાલે તમે કદાચ ૃ ુ પણ પામો. શકારનો જ મ ભાગવા માટે થયો છે અને
શકાર નો જ મ તેને પકડવા માટે થયો છે .
આ દર- બલાડ ની એક રમત છે . ઘણી વખત બલાડ તી ય છે અને ઘણી
વખત દર તેને ૂખ બનાવીને ભાગી ય છે . વહેલી સવારે ચીતલ ું એક બ ું તેના
ટોળાથી વ ૂટુ પડ ગ ું હ ું. આ એક રમત હતી અને તેમાં ટોળાના સ યો અંધારામાં ૂબ
ઝડપથી દો ા, દુભા યે ચીતલ ું બ ું કા તો દશા ૂલી ગ ું, અથવા ખોટ દશામાં દોડ
ગ ું. ચીતલ ું એક ું બ ું જગલમાં વી શકે નહ .
જગલમાં ઘણાં શકાર ાણીઓ શકારની રાહ જોઈને બેઠા હોય છે . તેમાં આ બ ું
કઈક ચમ કાર થવાની આશાએ સાવ એક ું જઈ ર ું હ ું. ૂબ ડર ગયેલાં બ ચાને ખબર
હતી કે, જો તે અવાજ કરશે તો શકાર ાણીઓ તેના તરફ આકષાશે. આથી તેણે
ધીરજ ૂવક પોતાના પ રવારને શોધવાનો ય ન ચા ુ રા યો. ૂય દય થઈ ૂકયો હતો અને
જગલમાં હવે બ ું પ દેખાવા લા ું હ ું. તેનો વાસ શ થયો. પહેલાં તેણે પોતા ું
નસીબ પાણીના કુ ડે જઈ અજમા ું.
ચીતલ ું બ ું યારે પાણીનાં કુ ડ પાસે પહ ું યારે યાં કાદવમાં મ કર રહેલા
જગલી ૂંડ સવાય બીજુ કોઈ ન હ ું. થોડુ પાણી પીને તેણે ચારે તરફ જો .ું ચીતલ ું બ ું
પાણીના કુ ડથી આગળ ચા .ું તેને તે થળની ભયાનકતાની ખબર હતી. એક ું અને
ૂંઝાયે ુ બ ું ઘાસના ઢોળાવવાળા એક વ તાર પર પહ .ું થોડાક ડગલાં ઉપર ચડ
તેણે ચાઈ પરથી પોતાના પ રવારને શોધવાનો ય ન કય . અહ ચીતલનાં ટોળાની
જ યાએ ઝાડ માં બેઠે ું એક શયાળ તેને દેખા .ું શયાળ જગલના સફાઈ કામદાર કહેવાય
છે અને તે તકસા ુ હોય છે . નાનો શકાર મળતાં તેનો શકાર પણ કર લે છે . એકલાં બ ચા
માટે આ ણો ભયની હતી. અહ એ દશા ૂલે ું હ ું. સ ા યે શયાળને એ ું થ ું કે
આજે આ ખોરાકની જ ર નથી. ફર એક વખત નસીબે ચીતલના બ ચાને સાથ આ યો.
બ ું કૂ દકા માર ું ટેકર ઊતર ગ ું. થોડા મીટર ચા યા બાદ તેણે ઘાસના એક ુ લા
મેદાનમાં ઘણા બધા મોરને ૂયના તડકાની મ માણતા જોયા. ચીતલ ું નાનકડુ બ ું
 શકાર અને શકાર વ ચેનો ભેદ સાર ર તે સમજ ું હ ું. આ પહેલાં પણ તેણે પોતાના
ટોળામાં રહ ને ું હ ું કે મોર પણ એક શકાર છે . તેની ઇ યો તેને ણે કહ રહ
હતી કે `જો ું મોરલાઓ સાથે રહ શ તો ું બચી જઈશ, ું ાંય જઈશ નહ . બસ
મોરલાઓની પાછળપાછળ ચા યો .'
બસ તે ણથી બ ચાએ મોરલા સાથે એકતરફ મ તા બાંધી લીધી. તેણે મોરલાને
અ ુસરવા ું શ ક .ુ મોરલા યારે જમીન પરથી ચણતા યારે એ તકનો લાભ લઈને
ચીતલ ું બ ું પણ પાંદડા અથવા જે મળે તે ખાઈ લે .ું મોરલા આગળ વધવા લાગતા અને
બ ું તેની પાછળ પાછળ જ ું. જો મોર ઊડ ય તો તરત જ બ ું દોડ ને જેમ બને તેમ
તેની ન ક પહ ચી જ ું. લગભગ બે કલાક ુધી આ ું ચા યા ક ુ. મોર ારેય આવાં
બ ચાંને ભયજનક નથી સમજતા. મોર હમેશાં ગાઢ ઝાડ વાળા વ તારમાં જવા ું ટાળે છે ,
કારણ કે જો ઓ ચ ું ઊડવા ું થાય તો તેના પીછા ઝાડ માં ફસાઈ ન ય.
મેદાનમાં બંને યારે કઈક ખાવામાં મ ત હતા યારે ઝાડ માંથી આવેલા અવાજે બંનેને
ડરાવી દ ધા. તરત જ મોર ઊ ો અને ઝાડ પર બેસી ગયો, પણ બ ચા પાસે ાંય જવાનો
ર તો ન હતો. તેણે ગભરાઈને અવાજની વ દશામાં દોડવા ું શ ક ુ. ઝાડ માંથી
આવતો અવાજ એ જગલી ૂંડ અને તેનાં બે બ ચાંનો હતો. તમારા મનમાં યારે ડર હોય
યારે તમાર પાસે પ ર થ તને સમજવાની શ ત હોતી નથી. સંકટના સમયે વનર ણ
એ જ મા યેય હોય છે .
ચીતલનાં બ ચાએ ૂબ ઝડપથી દોડવાનો ય ન કય , પણ તે થાક ગ ું હ ,ું પણ
અચાનક તેના પગમાં શ તનો સંચાર થયો, તેણે નજર સામે ચીતલ ું એક ટો ં ુ જો .ું લાંબા
કૂ દકા માર ું તે પોતાની માતા પાસે પહ ચી ગ .ું તેના માટે આ અ ૂત ૂવ આનંદની ણો
હતી. તેની માતાને મળતાં જ તેણે ર ૂ યાઓ કરવાની શ કર . જેમકે ચા કૂ દકા
મારવા, લાંબા કૂ દકા મારવા, આમતેમ દોડાદોડ કરવી અને અંતમાં હરખઘે ું આ બ ું તેની
માતા પાસે ગ ું. તેના આ માના અવાજે અને તેના ય નોએ તેને શકાર ના આ જગલમાં
વ ું રા .ું
એ હક કત છે કે કપાસ ું આકાશમાં તેના ભા યના કારણે ઊડે છે પણ પ ી હવામાં
તેના ય નોના કારણે ઊડે છે . તમા નસીબ ભલે તમને સાથ ન આપે પર ુ તમારા ય નો
હમેશાં તમારા જ છે . બધાં આ ચીતલના બ ચા જેટલાં કઈ નસીબદાર નથી હોતા. બ ચાએ
એક અસાધારણ મ ની મદદથી પોતાનો વ બચા યો, પણ એક મોર માટે આવી જ
ુ ત તેમ ું વન બચાવવામાં ન ફળ ુરવાર થઈ.
 પવનના ૂસવાટા સંભળાતાં હતા. આકાશ વરસાદ વાદળોથી ઘેરાયે ું હ ું, કાળા
ડબાંગ વાદળો વ ચેથી ૂય સંતાકૂ કડ રમી ર ો હતો. જગલની માટ ની ભીનીભીની ુગંધ
હવામાં સરેલી હતી. પ ીઓએ પહેલા વરસાદના આગમનના આનંદમાં ગીતો ગાવા ું શ
કર દ ું હ .ું ધરતી પર પથરાયેલી ૂળ ણે વરસાદનાં ટ પાંની રાહ જોઈ રહ હતી.
ઝાડનાં પાંદડા પર પડેલાં પાણીનાં ટ પાં મોતી સમાન લાગતાં હતાં. એક ઘેરા ૂરા રગના
ગરદનવાળા ુંદર મોરે તેના મ ુર વરમાં ટહુ કવા ું શ ક ુ. મોરને તેના સંવનનકાળ
દરમયાન કળા કરતા જોવા જે ું દુલભ ય બીજુ કોઈ નથી. પોતાના સાથીને આકષવા
માટે મોર પોતાનાથી બને તેટલો ય ન કરે છે . એક ઢે લ ઝાડની ડાળ પર બેસીને મોરની
કળાનો આનંદ માણી રહ હતી.
મોરને યારે યાલ આ યો કે ઢે લ તેને જોઈ રહ છે . યારે તેણે પોતાનાં પ છા વ ુ
સરસ ર તે ખીલવીને કળા કર . મોરનાં પ છા એ કુ દરતની કાર ગર ું ઉ મ ઉદાહરણ છે .
ૂરા, લીલા અને નારગી રગ મોરને એક આકષક દેખાવ આપે છે . મોર એક હો શયાર
નતકની માફક તેના મ ુર અવાજ સાથે ે કોની સામે પોતાની કળા ું દશન કર ર ો હતો.
ઢે લ યારે મોરની ન ક પહ ચી યારે તે ું ૃ ય ચરમસીમાએ પહ ચી ગ ું હ ું. તે
આગળપાછળ થઈ ઢે લની આજુ બાજુ નાચી ર ો હતો.
 અંતમાં મોર ઢે લની પાસે પહ યો. ઢે લે તેની અવગણના કર અને તે બેસી ગઈ. સંવનન
માટે ઘણા દવસ પછ મોકો મ ો હતો. આને જવા કેમ દેવાય? મોર તેની આગળ પહ યો
અને તેણે તેનાં પીછા ઢે લના માથે ફેલા યા. ઢે લ હ પણ નખરા કરતી હતી. ણે કે તેને
મોરમાં રસ ન હોય.
ઢે લની સામે આજુ બાજુ માં એમ ચારે તરફ ફર ને મોરે તેને ર ઝવવાનો બનતો ય ન
કય . આખરે ઢે લ રા થઈ. મોરની મહેનત સફળ થઈ. ઢે લ તેની સાથે ૃ યમાં જોડાઈ. એક
લાંબી લડાઈ પછ આ યો ાએ જગ યો છે .
ેમના હકારા મક ભાવથી ઘેલા થયેલા મોરે આમતેમ દોડવા ું શ ક .ુ ઢે લ તેના
ર ૂ તભાવો જોઈ રહ હતી. પ ીઓ અને વાંદરાઓ પણ ઝાડ પર બેસીને મોરના
ૃ યની મ લઈ ર ાં હતાં. અ ય એક મોરે પણ આ ઢે લ સામે પીછા ફેલાવીને કળા કર ને
આગળપાછળ ફરવા ું ચા ુ ક ુ હ ું.
પોતાની મ તીમાં મ ત થયેલા મોરને એ ખબર ન હતી કે ઝાડ માંથી બે આંખો તેને જોઈ
રહ છે . ભાન ૂલી બેઠેલા મોરને તેની જોખમી પ ર થ તઓ ુલાઈ ૂક હતી. અચાનક
ઢે લ ઊડ ગઈ અને પ ીઓ શાંત થઈ ગયાં. મોરે ૃ ય બંધ કર વચા ુ કે, `અરે, મારા
સાથીને ું થ ું? એ અચાનક ાં જતી રહ ? ું હુ તેને યો ય નથી?' આવા બધા નો
હવે ારેય જવાબ મળવાનો નથી. ણભરમાં એક સહ ઝાડ માંથી બહાર આ યો અને
તેણે મોર ઉપર તરાપ માર . મોરે ઊડવાનો ય ન કય , પણ ઘ ં મોડુ થઈ ૂ ું હ ું.
ઊડતા મોરને હવામાં જ સહે પકડ લીધો. ઢે લને સહની હાજર ની ણ થતાં જ યાંથી
તે દૂર ચાલી ગઈ હતી. ણે માખણમાં છર ફેરવતા હોઈએ, તેટલી સરળતાથી સહે મોરને
માર ના યો. મોર ું આકષક ૃ ય તેના માટે ૃ ુ ું કારણ બ ું. વાંદરાઓએ ઝાડ પર
બેઠાબેઠા તેને ચેતવણી આપી હતી, પણ ણયઘેલા આ મોરે તેને ગણકાર નહ . અ ુક
ણોની નીરવ શાં ત બાદ જગલ ફર પાછુ પોતાના સામા ય મ જમાં આવી ગ .ું
=
 કમલે ર : રણ ૂ મ ું મહા ય
અભયાર યમાં આવેલો વાસન માટે ન કરાયેલો વ તાર ૂબ મોટો છે . આથી તેને
આઠ વાસન માગ માં વહચવામાં આ યો છે . દરેક માગની ુલાકાત લેતાં ઓછામાં ઓછો
ણ કલાકનો સમય લાગે છે . અભયાર યના વ તારો ું નામકરણ થયે ું છે . આ નામ જૂ ના
વખતમાં માલધાર , થા નક લોકો અથવા જગલખાતાના કમચાર ઓ ારા અપાયાં હશે.
બહારગામથી, અ ય રા ય કે વદેશથી આવતા વાસીઓ ઑનલાઇન પર મટ પણ
ન ધાવી શકે છે . ન કરાયેલા આઠે આઠ વાસનમાગ ુંદર વનરા થી ુશો ભત છે .
આઠ વાસનમાગમાંથી જો તમને ૧, ૩, ૪ કે ૮ નંબરનો માગ મળે તો તમે નસીબદાર છો.
પર મટ અને તેની સાથે ફાળવાતા વાસનમાગ ક ૂટર આધા રત છે . અહ થી તમને
મનપસંદ વાસનમાગ ( ટ) નહ મળે . તો આ ચાર માગની વ શ તા ું છે ? એ હુ તમને
આગળ જણાવીશ. પર મટ લીધા બાદ વાહનમાં બેસી તમારે ચૅકપો ટ ુધી પહ ચવા ું
હોય છે . અહ તમાર પર મટ વન વભાગના કમચાર ારા ચકાસવામાં આવે છે . એ પછ
તમા વાહન અભયાર યમાં વેશી શકે છે .
ગર અભયાર યમાં જો તમે થમ વખત ગરની ુલાકાતે આ યા હો, તો આ એક
અ વ મરણીય અ ુભવ હોઈ શકે. ઘણી વખત તો ચૅકપો ટથી થોડા અંતરે જ ચીતલનાં
ટોળાં, સાંભર વગેરે જોવા મળતાં હોય છે . આગળ વધતાં વ વધ કારનાં ૃ ો તમાર
સાથે ચાલી ર ાં હોય તે ું તમને લાગશે. હ રયાળ નો દેખાવ, તમે કઈ ઋ ુમાં ગરની
ુલાકાત લીધી છે તેના પર આધા રત છે . દરેક ઋ ુમાં ગરની ુંદરતા અલગ જ હોય છે .
તમે જગલમાં જઈ ર ા છો. તમાર ચારે તરફ જગલ જ જગલ છે .
આગળ વધવાની સાથેસાથે તમાર સાથે આવેલ ગાઇડ તમને જે તે વ તારની
વ શ તા વશે મા હતી આપે છે . તમને આ બધામાં રસ ઓછો પડે તેનાં બે કારણ છે :
એક, તમારે સહ જોવો છે અને બીજુ તમારા મનમાં તમે જગલ ું ય રચી લી ું છે . હવે
એક ઢોળાવ ચઢ તમા વાહન યારે સપાટ ર તા તરફ આગળ વધે છે યારે વાસે
આવેલા તમારા સૌના ુખમાંથી એક સાથે ઉ ાર નીકળે છે કે વાહ, અ ુત, અ ૂ ય,
અ વ મરણીય, અલ ય! ું ુંદર જ યા છે ! અહ ગાઇડ તમને જણાવે છે કે સાહેબ, આ
કમલે ર ડૅમ છે . આ છે ૧, ૩, ૪ અને ૮ નંબરનાં વાસનમાગની વ શ તા! ગાઇડની વાતો
તમે સાંભળો છો, પર ુ તેના કરતાં કુ દરતે છૂ ટા હાથે વેરેલી આ ુંદરતાને અ ુભવવામાં તમે
વ ુ ય ત બની ગયા છો. તમાર ગાડ કમલે ર તરફ જતા ર તા ઉપર ચાલી રહ છે ,
યાં એક તરફ વશાળ ડૅમ છે અને બી તરફ ઝાડ ઝાંખરા. તમને કદાચ ખબર નહ હોય,
પણ આ ડૅમ ૩૦૦ મગરમ છ ું કાયમી નવાસ થાન છે . અચાનક તમાર ગાડ નો એક
સ ય ૂમ પાડે છે , `અરે આ તો મગર છે !' ગાઇડ યાં નજર કરે છે . ઘણા બધા મગર
ૂય નાન કર ર ા છે . તમારા અ ય એક સાથીદાર વાહનચાલકને વનંતી કરે છે કે ગાડ
થોડ ધીમે ચલાવો. એકને મગરનો ફોટો પાડવો છે , તો બી ને ત તના પ ીઓના ફોટા
પાડવા છે ! ઓહ, કેટલો અ ુત સમ વય! છે વટે તમે કમલે ર ડૅમના લીલા રગના
પા ટયાવાળ જ યાએ પહ ચી ઓ છો. જેના ઉપર લ ું છે : End of Kamleshvar
Route.

આવો બીજો અ ુત અ ુભવ પણ તમે માણી શકશો. યાં સપાટ મેદાનથી આગળ
એક નાનકડો ુલ છે . યાંથી તમે ડૅમની ુંદરતા માણી શકો છો. અહ એક વૉચટાવર પણ
છે યાંથી તમે ગરની ુંદરતાને અ ુભવી શકો છો. વૉચટાવર પર જતાં પહેલાં એ ખાતર
જ ર કરજો કે યાં બીજુ કોઈ તમારા વાગત માટે તૈયાર ન હોય! અરે મ ો, વૉચટાવર એ
દ પડા ું પણ મનપસંદ થળ છે ! જો તમે નસીબદાર હશો તો કમલે ર કાઠે ચીતલ અથવા
સાવજ તમને પાણી પીતાં જોવા મળ શકે છે . તમાર પાસે ભલે હ રો પયાનો મ ઘો
કૅમેરો ન હોય, પણ ભગવાને આપેલ તમાર ુંદર આંખો તેના કરતાં વ ુ કમતી છે ! આ
મહા ય મન ભર ને માણી લો. આ ું વન એ તમારા મગજમાં અંકાઈ જશે!
એક મફતની સલાહ આ ું છુ કે, બસ કુ દરતને અ ુભવો, મ આવશે! જો તમે સવારે
કમલે રની ુલાકાત લેશો તો પાણીમાં પડતા ૂયનાં કરણો કઈક અલગ જ અ ુ ૂ ત
કરાવશે. જો તમે સહદશન કદાચ ન પણ કર શ ાં હો તો કશો વાંધો નહ , પણ
ૂયનારાયણ તો ગરમાં તમા વાગત કરે જ છે . થોડા રોકાણ દર યાન ઘણા બધા ફોટા
પાડ , અને કમલે ર ડૅમની ુલાકાતની ન ુલાય તેવી યાદની અસર હેઠળ, તમે યાંથી
બી વ તાર તરફ જવા આગળ વધો છો. તો આ છે કમલે ર ડૅમની વાત. ગરનો દરેક
વ તાર સહ સાથે જોડાયેલો છે અને આ વ તારો સાથે જોડાયેલી છે , ઘણી બધી
વણકહ , વણલખી વાતાઓ, સંગો અને બનાવો.
 ૧૯પ૦માં હરણ નદ ઉપર કમલે ર ડૅમ બાંધવામાં આ યો. ગરની આ મહ વની નદ
છે . અભયાર યમાં આવેલા આ ડૅમ ગર અને તેના આસપાસના વ તારોને પાણી ૂ પાડે
છે . આ જળાશયને ડૅમ તર કે મગરના નવાસ થાન માટે બાંધવામાં આ યો છે . ઘણી વખત
તેઓ ચીતલ અને બી ં ૃણાહાર ઓનો શકાર કરે છે . પાણીની ઉપલ ધતાના કારણે
સાવજનો પણ આ પસંદગીનો વ તાર છે . જોકે સહને નદ ની ન ક રહે ું પસંદ નથી પણ
આવા જળ ોત નાનાં નાનાં નાળાંની રચના કરે છે . જે સાવજને પસંદ છે અને અહ આવા
વ તારોમાં તે આરામ કરવા ું પણ પસંદ કરે છે . ઘણી વખત સાવજ અને મગર વ ચે લડાઈ
થતી પણ જોવામાં આવી છે . તેઓ એક શકાર માટે ઝઘડતા જોવા મ ા છે . જમીન પર
મગર કમજોર હોય છે પણ પાણીમાં તેમનાથી વ ુ શ તશાળ કોઈ નથી. સહને પાણી
પસંદ નથી, પણ પોતાના શકાર માટે ઘણી વખત તે પાણીમાં પણ ઝં પલાવી દે છે . આમ પણ
સાવજ જગલનો રા છે અને નદ એ જગલનો જ ભાગ છે . મગર સાથેનો સંઘષ એ કોઈ
નવી બાબત નથી. બે શ તશાળ માંસાહાર ઓ વ ચે થતો સંઘષ ારેય સમા ત થતો
નથી. છે લાં ર૦ વષમાં પે લકન (જળકૂ કડ ) જોવા મળ નથી. પણ બે વષ પહેલાં ગરમાં
વરસાદ ઓછો થયો હતો, જળાશયમાં પાણી ું તર ની ું ગ ું હ ું. આવા વ તારો વાસી
પ ીઓ માટે ઉતમ થળ હોય છે . એક પછ એક જળકૂ કડ ના ઝૂંડ કમલે ર કાઠે ઊતરવા
લા યા. સહ પણ કાઠે આવતા અને શકાર કરતા. જળકૂ કડ એ ારેય સહ નહોતા જોયા
અને સહે પણ આ પ ીઓને ારેય જોયા નથી. નાનાં પાઠડા આ નવા પ ી વશે ણવા
ૂબ ઉ ુક હતાં. તેઓ કુ દરતની કરામતને જોઈ ર ાં હતાં. સહ માંસાહાર ાણી છે .
તેનાથી જળકૂ કડ ત ન અ ણ હોય છે . આથી નદ ષ ભાવે તેઓ સહની ન ક તર
ર ાં હતાં. એક આગં ુક પાઠડાએ પે લકન પર ઝં પલા ું અને તેનો શકાર કય . પ ીઓ
સમ ગયાં કે આ મોટા માથાળા ાણીથી દૂર રહે ું સા , અને યારથી તે ડૅમની મ યમાં
તરવા લા યાં. પ ીઓ સહના આહારનો ભાગ નથી. એક પે લકન એ સહના સ ૂહ માટે
ુખવાસ સમાન છે પણ પાઠડા, નાનાં બ ચાંઓ માટે આ શકાર કરવાની કળાના ભાગ પ
છે , કારણ કે એક સફળ શકાર બનવા આવા વ વધ યોગો જ ર છે .
સહ જગલનો રા છે . યારે તે ફરવા નીકળે છે યારે કોઈ ાણી તેના ર તામાં
આવવાની હમત નથી કર ું. પણ એક ાણી છે , જે સહ સામે હોવા છતાં પોતાની જ યા
ન છોડવા મ મ હોય છે , એ છે ઘોરખો દ !ું ઘોરખો દ ું ૃ વી પરનાં સૌથી જ
ાણીઓમાં ું એક છે . અ ુક લોકો આ અ ુત અને ુ સાવાળા ાણીથી વાકેફ છે .
હમણાં જ આ વચાર ઝબ ો કે, સહ અને ઘોરખો દયા વ ચેની ત યા વશે જણાવતાં
પહેલાં એ ણ ું મહ વ ું છે કે, ઘોરખો દ ું ું છે અને એ કેવી ર તે સહને પણ પડકાર
ફકે છે ! તમને આ ય થશે કે ઘોરખો દ ું ` વ ું સૌથી નીડર વ' તર કે ગ નસ ુક ઑફ
વ ડ રેક ઝમાં થાન પા ું છે . એટલે ઘોરખો દયાને ડર ું છે , એ ખબર નથી. ગમે તેટ ું
મોટુ કે શ તશાળ ાણી સામે હોય તો પણ એ હુ મલો કર શકે છે . ભા યે જ ૧પ
કલો ામ વજન ધરાવતા અને ર ૂ ટ લાંબા આ ઘોરખો દયાને શર રના બધા જ અંગોનો
ઉપયોગ કરવાની કળા આવડે છે . તેની રોગ તીકારક શ ત ૂબ જ સાર હોય છે . જે
નાગના માથાને પણ કરડ શકે અને આખા સાપને પણ ખાઈ શકે. ઘોરખો દ ું દ પડાની જેમ
જ ૃ પર ચડવામાં કૌશ ય ધરાવે છે . એ સખત જમીન પણ ઝડપથી ખોદ શકે છે . અ ુક
જ મ નટોમાં પોતાને છુ પાવી શકે તેટ ું ડુ ખોદ શકે છે . શકાર ારા હુ મલો થતાં તે
ચીસો અને તીણા સીસકારા બોલાવે છે . શકાર ઓને ખબર છે કે તે કદાચ ઘોરખો દયાને
માર શકે છે અને મર પણ શકે છે . દ પડાઓ અને સહ ારેક ઘોરખો દયાને માર નાખે
છે , પણ ારેય એ ું જોવામાં નથી આ ું કે સહે ઘોરખો દયાને માર ખા ું હોય. તેમની
નીડરતા અને આ મક વબચાવ કૃ ત જગલમાં ારેક નાટક ઊ ું કરે છે . સાંજના ય ત
સમયમાં મને એક ક ૅ રનો ફોન આ યો. કમલે ર ડૅમ વ તારમાં શકાર અને શકારની રમત
ચાલી રહ હતી. એક ાણી છ સહ સામે લડ ર ું છે . મનમાં કોઈ ધા ન હતી. ચીસો
પાડતા ઘોરખો દયાની છબી તરત જ નજર સામે આવી ગઈ. કારણ કે અમને ખબર છે કે
બી કોઈ પણ ાણીની હમત નથી કે સહ સાથે સીધો ુ માં કૂ દ પડે. જોકે ઘોરખો દ ું
પણ સામે ચાલીને ન આવે છતાં ારેક જગલમાં સહનો ભેટો થઈ જતો હોય છે . કોઈ નવા
વતનને ણવાની આ તક હતી, એટલે અમે તરત જ એ થળે પહ ચી ગયા. ણે
કબ ની રમત ચાલી રહ હતી! ભાગી જવાના બદલે ઘોરખો દયાએ એ જ યા નહ
છોડવા ું અને તીકાર કરવા ું ન ક ,ુ યાં ુધી તેઓ રસ ુમાવી ન દે. વા તવમાં
તેઓ ુવા સહનો સ ૂહ હતો અને તેમ ું શકાર કૌશ ય અજમાવતા હતા. તેઓ
ઘોરખો દયા કરતાં દસ ગણા મોટા હતા. પણ ઘોરખો દયાએ હાર નહોતી માની.
 ુ ા સહનો સ ૂહ એ ઘોરખો દયાને ઘેર વ ા. આ ઘોરખો દ ું સહની વ
વ
દશામાં ભાગી શક ું હ ું, પર ુ તેણે પસંદ ક ુ કમલે ર ડૅમ પર તે શ તશાળ
શકાર ઓનો સામનો કરવા !ું ૂપચાપ મરવા કરતાં ઘોરખો દયો હુ મલાખોર સહની
પકડમાંથી છૂ ટવા બધા જ યાસ કર લે છે . અડધો કલાક થયો. સહનાં બચકાઓ અને
પં ઓ તેને જ મી કરતાં ર ાં તેમ છતાં એ ુવા ઘોરખો દયો લડતો ર ો અને ૂરકતો
ર ો. આખરે સહસ ૂહે એનો શકાર કરવાનો વચાર પડતો ૂકયો અને ઘોરખો દયો બચી
ગયો. અમે ૂક ે ક બનીને જોઈ ર ા. એ પણ એક ણ હતી યારે અમને જગલના આ
સૌથી હમતવાન ાણીએ દેખાડ દ ું હ ું કે, શા માટે તે ું નામ ગ નસ ુક ઑફ વ ડ
રેક ઝમાં છે !
અમે બી એક સહ અને ઘોરખો દયાને આમનેસામને થઈ જવાના સા ી હતા.
થોડાક વષ પહેલાં અમને ણ કરવામાં આવી હતી કે ગર જગલની બાજુ ના એક ગામમાં
બે ૃતદેહ મ ાં હતાં. એ ણ ું જ ર હ ું કે તેઓ કઈ ર તે મયા હતા. ઘોરખો દ ું દુલભ
ાણી છે , એટલે આ ણ ું અમારા માટે અગ ય ું બની ગ ું હ .ું
અમે યારે ઘટના થળે પહ ચીને જો ું કે બે ઘોરખો દયાંને નદયતા ૂવક મારવામાં
આ યાં હતાં. ટપકાવાળાં ઘણાં બધાં ાણીઓ જોયા પછ ખાતર કરવા માટે ક ુ બાક
ર ું ન હ .ું કૅ સ ારા શોધખોળ કયા બાદ એક ક.મી. દૂર સહનો એક સ ૂહ મ ો.
ઘોરખો દયાં માયા ગયાં હતાં પણ સહે તેમ ું ભ ણ ક ુ ન હ ુ. સહ ારા ભા યે જ
આટલાં નાનાં ભ યને મરાય છે . વા તવમાં આ ાણી તેમની ભ યયાદ માં જ નથી. ારેક
તેઓ આરામ કરે છે અને અજગર તેમની આસપાસથી નીકળે છે . પણ તેમને તેની કોઈ
દરકાર નથી હોતી. તેઓને ખબર છે કે અજગરની પોતાની એક આહાર ૃંખલા છે , અને
તેમની વ ચે કોઈ પધા નથી. અમા નર ણ કહે છે કે આ સહના વમાનની બાબત
હોઈ શકે છે . સહને ખબર છે કે તેઓ શાસક છે અને ઉ ચ શકાર છે . બધાં જ ાણીઓને
તેમની સામે શરણાગત થ ું પડે, પર ુ ઘોરખો દયાં ભાગવા અને સંતાઈ જવાને બદલે તેમની
સામે આ મક થાય છે . સહને એ નથી ગમ !ું યારે પણ તક મળે છે યારે પોતાની
સવ પર તા દેખાડવા તેઓ તેમને માર નાખે છે .
=
 મા ૃ ેમ
આઠ અઠવા ડયાંથી છ મ હના દર યાન સહબાળ ણે બાલવાડ માં હોય છે . આ
સમય દર યાન તેઓ રમે છે , શીખે છે અને ભાઈ-બહેનો સાથે વનભરના સંબંધો બાંધે છે .
એક મોટા સ ૂહમાં અલગ-અલગ વયનાં સહબાળ હોય છે . તેમનાં શર ર પરની ડ
વાંટ ઓ તેમની રમત દર યાન એકબી ના નહોરથી એકબી ને ુર ત રાખે છે . મોટા
સહબાળ નાનાં સહબાળ સાથે હળવાં બચકાઓ ભર ને, ગબડાવીને અને થપાટો માર ને
રમત કરતા હોય છે , પણ આ મરમાં ન ું શીખવાના ઉમંગમાં ારેક અક માતો પણ
સ ય છે .
નદ કનારાની ગાઢ ઝાડ ઓની ુલાકાત લેવા ું એક ુવા સહણની પાસે કારણ હ ું. એ
કારણ માટે તો તે જ મી હતી. એ ુશ હતી કે પહેલી વાર એ માતા બની હતી, પણ તેની
સાથે બી કોઈ સહણ ન હતી, જે બી સહબાળોને જ મ આપે. સહણમાં સામા ય
ર તે ૂ તઓ આગળપાછળ હોય છે . જેથી તેઓ એક સાથે બધાં જ સહબાળોની
કાળ રાખી શકે અને બધાં જ બાળો રમતાં રમતાં મોટા થાય છે . પણ અહ સહણ માટે
ચતા ું કારણ હ ું. રોજ રા ે તે સહસ ૂહ સાથે શકાર કરવા ય છે અને યારે
સહબાળોને ખતરામાં ૂક ને ય છે . સહબાળો હવે જોઈ શકે છે અને વારવાર
ઝાડ ઓમાંથી બહાર આવી ય છે . સહણ તેમને મોઢા વડે હળવેથી પકડ ને ગાઢ
ઝાડ ઓમાં છુ પાવી દે છે . સહબાળો દૂધ પર નભર હતાં અને તે ું પેટ ભરવા સહણે પોતે
સાર ર તે ખા ું પડ ું હ .ું
બી સહણ કરતાં તેણે વ ુ ખા ું પડ ું અને હવે તે શકાર માટે તેના સ ૂહ પર નભર
ન રહ શકે. એટલે તે પોતે શકાર કરવા ચાલી ય છે . આ સમયે સહબાળો ખતરામાં હોય
છે . સહ સામા ય ર તે પાણીથી દૂર રહે છે , જ ર ન હોય યાં ુધી તરતા નથી. સહ યારે
જ પાણીમાં પડે છે , યારે તેઓ શકારમાં પડે છે અથવા તેમને એક જ યાએથી બી
જ યાએ જ ું જ પડ ું હોય છે .
એ સહણે ચીતલનો સ ૂહ જોયો પણ તેણે ન કરવા ું હ ું, તેને એક તક લેવાની
હતી, જો તે સફળ થાય તો તે વી શકે એમ હ ું. ઘેરા વાદળાં નીચે તે ચીતલનાં ટોળાં
પાછળ ચાલતી થઈ. યારે તે શકાર કરવા ગઈ યારે છ કલાક વીતી ગયા. સહબાળો
ઝાડ માંથી બહાર આવી ગયાં અને એકબી ં સાથે રમવા લા યાં.
આ દુ નયામાં તેઓ નવા હતાં, તેઓ ઘાસમાં દેખાતાં ન હતાં, પણ તેમની હાજર કોઈ
પણ શકાર વત શકે તેમ હ ું. આવાં સહબાળોને શકાર ાણીઓ જ નહ , પણ શકાર
પ ીઓથી પણ ભય હોય છે . યાં ુધી સહબાળો તેમનાં પ રવારોને ન મળે યાં ુધી
સહણ તેમની છુ પાવાની જ યાઓ બદલતી રહે છે , પણ આ સહબાળોએ હજુ તેમની
જ યા બદલાવવાની બાક હતી. એક સહબાળ ઝાડ ઓનાં કનારે પહ ચી ગ ું અને બી
બાળે તેને ધકકો માય . તે નદ માં પડ ગ ું પણ તે નસીબદાર હ ું કે, એક નાના ઝાડની ૂક
ડાળ પર લટક ગ .ું તેણે મદદ માટે ૂમો પાડવા ું શ ક .ુ
નસીબજોગે બી ં સહબાળોને અંત: ુ રણા થઈ અને તેઓ યાં હતાં યાં જ ઊભાં
રહ ગયાં. લટક રહે ું સહબાળ ડાળ પર ચડવામાં સફળ થ ું અને પાણીમાં પડતાં પડતાં
બચી ગ ું. બે કલાક વીતી ગયા હતા અને હવે સહબાળની જદગી, કોઈની દયા અથવા
ચમ કાર પર નભર હતી. નાના કુ મળા પગ ઉપરની તરફ ચડવાની મહેનત કરતા હતા, પણ
ઊ ું ચઢાણ ચડવામાં તેને તકલીફ પડતી હતી. એ સહબાળ લટક ું ર ું, પણ હવે તે થાક
ગ ું હ .ું યાં તેની મદદ કરવાવા ં ુ કોઈ ન હ ું.
યાં જ કોઈએ આ હળવી ચહલપહલ સાંભળ ને તભાવ આ યો. શકારમાંથી પાછા
વળતી વેળાએ કનારાની બી બાજુ એથી સહણે તેના બ ચાને ૂટલ ે ી ડાળ પર લટકતાં
જો ું હ ું. વરસાદે નદ ને બેઉ કાઠે ભર દ ધી હતી. સહબાળને ખતરામાં જોઈ સહણ
ધામાં હતી કે, પોતે આ નદ માં કૂ દે કે ન કૂ દે! થોડ ૂંઝવણ પછ તેણે નદ માં ઝં પલા .ું તે
સહબાળ તરફ તરવા લાગી. યારે માતા ર ક બની ય છે યારે દુ નયાની કોઈ તાકાત
તેને માર શકતી નથી. વહેતી નદ માં તરતાં તરતાં તે આખરે તેના બ ચાં ુધી પહ ચી. તેને
મોઢામાં પકડ ફર યાં ગઈ, યાંથી તેણે કૂ દકો માય હતો. બ ચાને નીચે ૂક છટપટાવીને
શર ર પરથી પાણી દૂર ક ુ અને પછ તેને ચાટવા લાગી. ઘેરા વાદળો વ ચેથી સોનેર
ૂય કરણો નીકળ આવતાં, તેના શર ર પરનાં પાણીનાં ટ પાં સોનેર મોતીની જેમ ચમકવા
લા યા. એ ુશ હતી અને તેના ચહેરા પર ગવની લાગણી છલકાતી હતી. ફર એકવાર તેણે
સા બત કર દ ું કે મા ૃ ેમ મહાન હોય છે .
ગરના જગલ અને તેની આસપાસ સદ ઓથી સહ વસવાટ કરે છે . એક સમય હતો
યારે મ ુ યો ઘણા નાના વ તારમાં વસતા હતા. હ રો ચો. ક.મી. વ તારમાં જગલ જ
હતાં. માનવવ તી વધી અને નવાં ગામડાઓએ જગલોની જ યા લેવા માંડ . ગામડાઓએ
પોતાના સીમાડા વધારવા માં ા અને જગલો નાનાં થવા લા યાં. પહેલાંના વખતમાં
માણસને પાણી અને ખોરાકની જ રયાત રહેતી. કૂ વો એ પાણીની ઉપલ ધતા માટે સૌથી
સારો વક પ હતો. ખેતરો બ યાં. ખેડૂતોએ ુ લા કૂ વા બના યાં. કૂ વાના ખોદકામ પર કોઈ
તબંધ નથી. ખેડૂતો પોતાની જ રયાત ુજબ કૂ વા ું ખોદકામ કરતા હોય છે . આવા
કૂ વાનો ખેડૂતો ઘણાં વષ ુધી ઉપયોગ કરતા હોય છે . જો ખેડૂત ખેતી કરવા ું બંધ કર દે
અથવા સચાઈ માટે અ ય કોઈ મા યમ ખેડૂતને મળ ય તો આ ુ લા કૂ વા
બનઉપયોગી બની ય છે . તેઓને ારેય પણ એવો વચાર નથી આવતો હોતો કે આવા
ુ લા કૂ વા ારેક વ ય ાણીઓ માટે મોતના કૂ વા બની જતા હોય છે . વષ થી આવા
ઉ જડ પડેલા કૂ વાની આસપાસ ઘાસ ઊગી નીકળે છે અને નાનાં-નાનાં ઝાડ -ઝાંખરાથી
ઢકાઈ જવાના કારણે ૂલથી વ ય ાણીઓ આ ુ લા કૂ વામાં પડ ય છે . વન વભાગ
અને થા નક લોકો આવા ુ લા કૂ વાને બંધ કરવા સતત કાયરત છે . એક અંદાજ ુજબ
ગરની આસપાસ ર૦ હ ર જેટલા ુ લા કૂ વા છે . હ રો કૂ વા બંધ કરવામાં આ યા છે .
પર ુ હ ૃ ુના ુખ સમા ઘણા ુ લા કૂ વા ાણીઓની રાહ જોઈ ર ા છે અને મોટા
ભાગે સહ અને દ પડા જેવાં ાણીઓ જ તેનો ભોગ બને છે .
ણ વષ પહેલાં એક ખેડૂત પોતાના ખેતરમાં કામ કર ર ો હતો, તે ું કામ લગભગ ૂ
થવા આ ું હ .ું ખેતર જગલની સરહદથી દૂર ન હ ું. જગલની હદ માટે કાયદાક ય
જોગવાઈઓ છે પર ુ વ ય ાણીની કોઈ સરહદ નથી હોતી. બપોરે જમવા માટે સાથે લઈને
આવેલા નાનકડા ટ ફનને હાથમાં લઈ ખેડૂતે ચાલવા માં ું. થોડાક ડગલાં આગળ વ યાં
યાં તો કઈક અવાજ આ યો. આ અવાજ જગલી ૂંડનો હતો. ખેડૂતોને જગલી ૂંડ પસંદ
નથી હોતાં કારણ કે ખેતરને અને ખેતરના ઊભા પાકને તે ૂબ ુકસાન પહ ચાડે છે . ખેડૂત
થોડ વાર ઊભો ર ો પણ અવાજના કારણે તે સમ ગ ું કે કોઈ તેને પકડવાની કો શશ
કર ર ું છે . યારે ધીમેધીમે અવાજ વધવા માં ો યારે ખેડૂતને સમ ું કે ૂંડ તેની તરફ
જ આવી ર ું છે . તેણે હાથમાં લાકડ લીધી પણ શેરડ ના ખેતરમાંથી જગલી ૂંડની પાછળ
આવતા મોટા લસોટા જોઈ તે ત ધ થઈ ગયો. એક સહણ તેનાં બે મોટા બ ચાંની સાથે
ૂંડનો પીછો કર રહ હતી. તેને ઘ ં આ ય થ ું કે બે બ ચાં તેની માતા સાથે શકાર કર
ર ાં છે ! તે ખેતરના બી છે ડે હતો. અચાનક ખેડૂતે રાડ પાડ , `એ બાજુ નહ સાવજો'
પણ આનાથી કોઈ ફરક પ ો નહ . ૂંડ તેના વનને બચાવવા માટે ભાગી ર ું હ .ું
સહના સક માંથી બચવા સવાય અ ય કોઈ વક પ ન હતો. ખેડૂત નઃસહાય બનીને તેને
ખોટ દશામાં જતાં જોઈ ર ો હતો. પાણીમાં ુબાકાનો એક અવાજ આ યો અને પછ
તરત જ બી બે ુબાકા થયા. ખેડૂત આ યથી છક થઈ ગયો. જગલી ૂંડ ઘાસથી
ઢકાયેલો ુ લો કૂ વો જોઈ ન શ ું અને તે કૂ વામાં જઈને પ .ું ૂંડની પાછળ દોડ રહેલી
સહણ અ ુભવી હોવાના કારણે તરત રોકાઈ ગઈ પણ તેનાં બે બ ચાં જગલી ૂંડનો શકાર
કરવા માટે એટલાં બધાં ઉ ુક હતાં કે જગલી ૂંડની પાછળ પાછળ તેઓ પણ કૂ વામાં પડ
ગયાં. ખેડૂતે આ ય જો .ું તે ણતો હતો કે તે ક ું કર શકે તેમ નથી. ખેડૂત પાસે
મોબાઇલ ફોન હતો પણ તેમાં સ લની તકલીફ હતી. ખેતરના થોડે દૂરથી તેને સ લ
મળવા લા .ું તેણે તરત જ વન વભાગની કચેર એ ફોન કય અને આખી કથની કહ
સંભળાવી. સમયનો યય કયા વગર ટુકડ બચાવકાય માટે રવાના થઈ. યારે બચાવટુકડ
ઘટના થળે પહ ચી, યાં ખેડૂત બે યાન બનીને ઊભો હતો. તેને ટુકડ ના સ યોએ ૂ ું કે
કૂ વો ાં છે ? સહણ ાં છે ? ખેડૂતે કોઈ ુ ર આ યો નહ . તે ું વતન એ ું હ ,ું ણે
કે કહેવા માટે ક ું બાક નથી ર ું! તેણે મા આંગળ ચ ધી. ુર ા માટે ટેકર પાસે જઈ
તેમણે ખાતર કર કે સહણ યાં ાંય આજુ બાજુ માં નથી તો સહણ ગઈ ાં? એ ટુકડ
કૂ વા પાસે પહ ચી અને અંદર ું ય જોઈ દરેકનાં દય ૂ ગયાં અને સૌ ૂગા થઈ ગયા.
બંને બ ચાં તેની માના ૃતદેહ ઉપર બેઠા હતાં અને નદ ષ ભાવે ટુકડ તરફ જોઈ ર ાં
હતાં. કેટ ું ક ણ ય! બચાવટુકડ ના એક સ યએ ક ું, `ખ મા, હમણાં કાઢુ તને.' જો કે
જગલી ૂંડ હ પણ પાણીમાં વત હ ું. બચાવટુકડ એ તે સૌને બહાર કા ાં.
જગલી ૂંડને છોડ ૂકવામાં આ ું અને બ ચાં તથા સહણના ૃતદેહને `રે ુ સે ટર'માં
લાવવામાં આ યાં.
 આ આખી ઘટનાને સમજવા બચાવટુકડ એ ખેડૂતને પણ સાથે લીધો અને ખેડૂતે આખી
ઘટના કહ . વન વભાગને ણ કયા બાદ ખેડૂત પાછો ફય . યાં સહણ કૂ વા ફરતે ચ ર
લગાવી રહ હતી. તે પોતાનાં બ ચાંને બચાવવાનો માગ શોધી રહ હતી. કૂ વાની અંદર
બ ચાં મદદ માટે આ દ કર ર ાં હતાં. એક મા ું હદય આ સહન ન કર શ .ું તે પોતાનાં
વહાલસોયાં બ ચાંને મરતાં જોઈ શકે તેમ ન હતી. તેની સહજ ૃ તેને ચેતવણી આપી
રહ હતી. આ કદાચ તેનો છે લો કૂ દકો હશે. સહણે કૂ વામાં કૂ દકો માય . અ ુક ન ફળ
ય નો બાદ તે ૃ ુ પામી. સહણનાં બ ચાં તેના ૃતદેહ ઉપર ચઢ ને બેસી ગયાં અને તરવાં
લા યાં. અમે હ સમ શ ાં નથી કે કૂ દકો મારતા સમયે સહણના મનમાં ું ચાલ ું
હશે? પણ અ ય એક બાબતની તેણે સા બતી આપી કે માતાના વા સ યને દશાવી શકે તેવી
શ ત, હમત કે વૈભવ કોઈ ભાષામાં નથી. તે ારેય ઘટતો કે ઓછો થતો નથી.
વનપયત તે અગ ણત અને અ ૂ ય રહે છે .
=
 વષાઋ ુની ુંદરતા
“ ડૂ મૉ નગ બૉસ!”
“વેર ૂડ મૉ નગ ુ દેવ!”
અમે યારે સાથે હોઈએ છ એ યારે અમાર સવાર તોફાની અને તાજગી ૂણ હોય છે .
મ ક ,ું ``સવારના પાંચ વા યા છે અને હ અડધી રાત હોય તે ુ લાગે છે .'' તેમણે જવાબ
આ યો, “હા, ગઈકાલે સારો વરસાદ પ ો અને વાદળો પરથી મને નથી લાગ ું કે આજે
ૂય દેખાય. અરે સો હલ, જરા ીન ટ તો પીવડાવ.” સો હલ એ ુવાન અને ૂ તલો ક ૅ ર
છે અને સાથેસાથે સારો રસોઇયો પણ છે . અમે યારે અમારા કાય ે માં ય ત હોઈએ
યારે તે અમાર ચા-કૉફ ું યાન રાખે છે . ચા આપતાં આપતાં સો હલે જણા ું કે,
“સાહે બ, મ ુભાઈ આવી ગયા છે .”

અમે અહ મ ુભાઈને ન ૂલી શક એ. મ ુભાઈ એ સરકાર ગાડ ના ાઇવર અને

ગરના અ ુભવી ય ત છે . નાયબ વનસંર ક ીના વ ાસપા ય ત પણ છે . મ ુભાઈ
સાસણમાં જ જ યા અને મોટા થયા છે . ગરના જગલનો કોઈ ૂણો એવો નહ હોય,
જેની મ ુભાઈને ખબર ન હોય! અમે તૈયાર થઈ ગયા હતા. પણ મ ુભાઈને ખબર નહોતી કે
અમારે ાં જવા ું છે .”
મ ુભાઈએ ૂ ું, “સાહેબ, ાં જ ું છે ? આપણે નયમ ુજબ વ ય ાણી અવલોકન
માટે જઈ ું અને પછ થોડુ ચાલી .ુ ” મ ુભાઈએ ક ,ું “કાદવ હશે અ યારે” સાહેબે
જવાબ આ યો. “તો ું થ ુ, ચલેગા ઇ ડયા તભી તો બઢે ગા ઇ ડયા!” અને અમે બધા
હસી પ ા. ીન ટ ૂર કર ને અમે વાહનમાં બેઠા અને જગલ તરફ ગયા.
ઈ ા હમ અને મહમદ જેઓ ક ૅ ર તર કે ગરમાં ફરજ બ વે છે . તેઓ ચૅકપો ટ
આગળ ઊભા હતા. જગલમાં આવી ર તે નર ણ માટે જવાના સમયે કોઈ ક ૅ ર ભેગા
હોય તો વ ુ સા . સવારના પ-૪પ જેટલો સમય થયો હતો.
'Rain rain go away.
Come again another day.
Little Johnny wants to play.' અમે આ બાળ ક વતાને ફેરવી નાખી,
`Rain rain come again.
Little Lion wants to play.' વરસાદ રોકાઈ ગયો હતો પણ વરસાદના અ ુક
છાટા હ અમારા ચહેરાને ભ જવવાનો ય ન કર ર ા હતા. હવાની ુગંધ ાણવા ુની
હયાતીની સા ી આપતી હતી. જગલની જમીન ઉપર ણે લીલી જમ પાથર હોય તે ું
લાગ ું હ .ું ૃ ો ઉપર નવાં પાંદડા આવવાની શ આત થઈ ગઈ હતી. નવા છોડ, નવાં ૂ લ,
ન ું વાતાવરણ, એ ું લાગ ું હ ું કે ણે પાણી વડે કોઈએ જગલને નવડાવી ના ું હોય!
જમીન પર વાહન લસર ું સરક ું જઈ ર ું હ ું. અમે ઘણી ધીમી ગ તએ આગળ વધી ર ા
હતા. વાતાવરણ હ વાદળછા ું હ ું અને ૂય હ દેખાતો ન હતો. સવારનાં કરણો
આકાશમાં છવાયેલાં વાદળોમાંથી બહાર ડોકાવવાનો ય ન કરતાં હતાં. જગલ ું આ
વ વધરગી ય કઈક અ ુત શાં તનો અ ુભવ કરાવ ું હ ું. જગલની બધી તઓ
એ જ છે , પર ુ વષાઋ ુ જ તને ન ું વન આપે છે .
અમે એક થળે રોકાયા. અમને લા ું કે યાં ઘાસમાં ક ુંક છે . ણે સહણે
ઘાસમાંથી મા ું બહાર કા ું હોય! ગીચ ઘાસ હોવાના કારણે અમે તે ું મા ું અને આંખો
બહુ ુ કેલીથી જોઈ શ ા. પાંચ મ નટ બાદ અમે આગળ વ યા. ર તો થોડો ભીનો, થોડો
ુકાયેલો હતો. ર તો આછા બદામી રગનો, ણે કેટની પીચ હોય તેવો લાગતો હતો!
થોડા મીટર આગળ વ યા પછ અમે રોકાયા. ચીતલ ું એક ટો ં ુ યાં ન કમાં ચર ર ું
હ .ું ચોમાસાના કારણે તેના ભોજનમાં ઘણી બધી વાનગીઓ ઉમેરાઈ હતી. ચીતલ ું એક
નાનકડુ બ ું અમાર ગાડ જોઈ, જેને દુ નયા ું સૌથી ુર ત થાન કહ શકાય તેમ તેની
મા પાસે લપાઈ ગ .ું નર ચીતલ યાં હાજર હ .ું તેના માથે મોટા વાંકા ૂંકા શગડા શોભતાં
હતાં. અમને જોતાં જ તે ટ ાર થઈને ઊ ું ર ,ું ણે તે અમને તેની જમીનની મા લક
બતાવવા ન માંગ ું હોય!
અમા વાહન ર૦ ક.મી. જેટલી મંદ ગ તએ ચાલી ર ું હ ું. જોકે ણીજોઈને ગાડ
આટલી ધીમે ચલાવવામાં આવી રહ હતી, જેથી કર ને કુ દરતની મ માણી શકાય.
ુકાયેલા અને ૂળ ભરેલા ઘાસના વ તારોમાં ઘાસ ું અને વ ુ લીલા રગ ું થઈ ગ ું
હ .ું ર તાની ન ક ના ું ના ું ઘાસ ઊગી નીક ું હ ું. આગળ જતાં ઘાસ મોટુ થઈ ર ું
હ .ું મ ુભાઈને અમે ચેત યા, “ધીમે ભાઈ, આગળ ુલ ઉપર ર તો બહુ લપસણો છે .”
મ ુભાઈએ ગાડ ધીમી નહ , પણ થોભાવી જ દ ધી. મ ુભાઈએ ક ું : “ર તા ઉપર સાપ
છે .”
અમે બાર માંથી ડોકુ બહાર કાઢ ને જો ું તો એક કાળોતરો સાપ ધીમી ગ તએ ુલ
ઉપરથી પસાર થઈ ર ો હતો. “એને જવા દો.” અમે ક .ું વષાઋ ુ જગલને લી ુંછમ
બનાવે છે , પણ આ સમયે અવલોકન થોડુ જોખમી બની ય છે . ગીચ ઘાસના કારણે
ઘાસમાં જો કોઈ જનાવર છુ પાઈને બેઠુ હોય તો ખબર નથી પડતી અને વરસાદનાં કારણે
સાપ જેવાં ઝે ર વો બહાર ર તા ઉપર અથવા ર તાની બાજુ માં આવી ય છે . જગલમાં
મોટા ડાસ (એક કારના મ છર)નો ઉપ વ વધી ય છે . ચોમાસામાં પગે ચાલીને
વ ય ાણીઓ ું અવલોકન કર ું જ ર છે . અ ુક સંવેદનશીલ જ યાઓએ વાહન પહ ચી
ન શક ું હોય યાં પગે ચાલીને જ ું આવ યક છે .
યાં એક નાનકડો ુલ હતો, જોકે એને ુલ તો ન જ કહેવાય. મા નીચાણવાળા પટના
બે કનારાને જોડવા માટે બનાવેલો સમે ટનો નાનકડો પ ો કહ શકાય. સામા ય ભાષામાં
આપણે તેને પાણી ું છે ું કહ ું. ગાડ આ છે લા ઉપરથી ૂબ ધીમે પસાર થઈ રહ હતી.
અમે યારે છે લાની વ ચે પહ યા યારે અહ ફર વખત રોકાયા. અમે એક બગલાને
પાણીમાં તાક ને કઈક શોધતાં જોયો. તેની ન ક પાણીમાં થઈ રહેલા વમળોમાં અ ય એક
કગ ફશર પોતા ું ભા ય અજમાવવાનો વચાર કર ર ું હ ું અને આખરે અમે એક ુ લા
ઘાસવાળા વ તારમાં પહ યા. અહ પતં ગયાંનો ઉ લેખ કરવો જ ર છે . અસં ય
રગબેરગી પતં ગયાં અને બી ં જ ુઓ અહ તહ હવામાં ઊડ ર ાં હતાં. ુ પો ૂબ ુંદર
ર તે ખીલેલાં હતાં. ણ ૂ ટ લાંબા, છ ચના યાસમાં ચારથી આઠ ચના આકાર વાળાં
trumpet shaped flowers સફે દ, ુલાબી અને નારગી રગનાં ુ પોએ ણે જમીન ઉપર
મેઘધ ુષ બનાવી દ ું હ ું. હ રો પતં ગયાં ઊડ ર ાં હતાં.
મ ુભાઈએ ક ,ું “સાહેબ, સગડ દેખાય છે . નર ગયા લાગે છે .” બસ, તરત જ અમાર
યોજના બદલાઈ. “ સહને તેમની અંગત ણોનો આનંદ લેવા દો. આજે આપણે આંબલા
ચઢ ુ.” બંને ક ૅ ર ગાડ ની પાછળ શાં તથી ઊભા હતા. તેઓ બ ું સાંભળતા હતા અને
ગણગ યા, “સાહેબ આજે તોડવાના ૂડમાં લાગે છે .'' ગાડ ફર જગલમાં આગળ વધી.
ચીતલ અને સાંભર કુ ં કુ ં ઘાસ ચર ર ાં હતાં. અ ુક કલોમીટરના વાસ પછ અમે
આંબલાની તળે ટ માં પહ યા. ઈ ા હમે બધાને સચેત કયા “સપથી સંભાળજો” પાણી
અને લાકડ સાથે અમે અમાર આંબલા ને આંબવાની ચઢાઈ શ કર . ઈ ા હમ અમાર
આગળ, અમે મ યમાં અને મહમદ અમાર પાછળ. અમે આગળ વધી ર ા હતા.
આ ર તો લપસણો અને ભીનો હતો. ર તો લીલાં ઘાસથી ઘેરાઈ ગયો હતો. નાનાં
ડાળખાં, નવા ઉગેલા છોડવા અમારા ર તામાં આવી ર ાં હતાં. ઝાડવાં ણે અમને તાક
ર ાં હતાં. શાંત વાતાવરણમાં નવાં ૂ ટલ
ે ાં ઝરણાં ણે ગીત ગાઈ ર ાં હતાં. મોટા વડના
ઝાડમાંથી પાણીનાં ટ પાંનો છટકાવ અમાર ઉપર થઈ ર ો હતો.
એક નીરવ શાં ત હતી પણ ૃ ો અમને કઈક કહ ર ાં હતાં : “તમે અમાર સાથે વાત
કર શકો છો. તમે અમને સાંભળ શકો છો. અમને અમારા વડવાઓ વશે ખબર નથી.
અમને અમારા બીજમાંથી જ મેલાં હ રો બાળકો (અ ય ૃ ો) વશે ખબર નથી.
અમારામાં ઈ ર વસે છે અને જો તમને તેનામાં વ ાસ છે તો એ વ ાસ અમારામાં પણ
વસે છે .” કરો ળયાએ પોતાની કરામતથી બે છોડવાની વ ચે ં ુ ર ું હ ું અને તેના ઉપર
પડેલાં વરસાદ પાણીનાં ટ પાંને લીધે તે મોતીની માળાની જેમ શોભ ું હ ું. અમારો વાસ
ચા ુ જ હતો. આંબલાની ટોચ તરફ ઝાડવાંઓમાંથી માદક ુગંધ આવી રહ હતી. ૃ ું
થડ ણે મગરની પીઠ જે ું લાગ ું હ .ું `ટુક ટુક, ટુક, ટુક, ટુક” એવો અવાજ સંભળાયો.
લ ડખોદ સાગના ઝાડની ડ ડાળમાં બખોલ બનાવવાનો ય ન કર ર ું હ ું અને તેનો
અવાજ દૂર ુધી સંભળાઈ ર ો હતો. ર૦ મ નટમાં અમે અડધા ર તે પહ ચી ગયા. અહ
એક થોડોક ુ લો વ તાર છે . અહ ઘાસ ૂબ મોટુ, ું ન હ ું અને યાં અમારા માટે
એક આકષક બાબત રાહ જોઈ રહ હતી.
`સાવજ બેઠો છે .' ઈ ા હમે ક ું. આશરે ર૦થી ૩૦ ૂ ટ દૂર સહ બેઠો હતો. ચારેક
વષનો, સોનેર કેશવાળ થી તે ું ુખ શોભ ું હ ું. નરાતે તે અમને જોઈ ર ો. અમારે ક ું
કરવા ું ન હ .ું `ચાલો આગળ વધીએ' અમારા ાસ ઝડપથી વધી ર ા હતા. કોઈ ડુગર ું
ચઢાણ થોડુ કપ હોય છે . પણ આ તો, થોડા માઈલ જ જવા ું હ ું અને આખરે અમે ટોચ
ઉપર પહ યા.
 અમે યારે ટોચ ઉપર સપાટ ૂ મ ઉપર પગ ૂકયો કે તરત એક સાથે બોલી ઊ ા
`અ ુત' ૩૬૦ ડ ી ું એક આ ું ગર ું ય અમાર સામે હ ું. યાં નજર કરો યાં ગર
જ દેખાય. જગલની ુંદરતા ું માપ કોઈ વ ાન કાઢ શકે નહ . જગલ વા ત વકતા છે .
આપણી આંખો જે નહાળે છે તે સ ય છે . અહ ક ું જ છુ પાવવા જે ું નથી. આ જગલ
નથી, દ રયો છે અને અમે હોડ માં બેસી લીલા રગના પાણીમાં ણે તર ર ા છ એ!
અ ુત ય હ .ું છૂ ટાછવાયાં ગામડા ણે લીલા રગના કાગળ ઉપર ટપકા કયા હોય
તેવાં લાગતાં હતાં. તજનાં ખેતરો રગબેરગી આભાસ રચતાં હતાં. અ ુક ખેતર લીલાં
હતાં અને અ ુક બદામી રગનાં થઈ ગયાં હતાં.
ગરના જગલમાં ઘણાં ડુગરા આવેલા છે , પણ આંબલા ું અલગ જ મહ વ છે . ગીચ
જગલ, નાનાં ૃ ો, મોટા ૃ ો, ુ લા વ તારો આ બ ું એક દ રયાની લહેર જેવો આભાસ
રચી ર ું હ .ું અમારા માટે આ રગની દુકાનમાંથી રગ પસંદ કરવા જે ું હ ું. લીલા રગના
દરેક કાર અહ જોવા મળતા હતા. અમા દય આનંદથી ભરાઈ ગ .ું ાસ થંભાવી દે
તેવો વગ સમો અ ુભવ! અડધો કલાક જેટલો સમય કુ દરતને મા યા બાદ અમે પાછુ
ઊતરવા ું શ ક .ુ આ સમયે નીચે ઊતરવા અમે નવો ર તો પસંદ કય .
અમે અમારો પાછા ફરવાનો વાસ ધીમે ધીમે શ કય . થોડા કલોમીટર બાદ અમે
શકાર અને શકાર ાણી ું એક અસામા ય વતન જો ું. નો ળયો સસલાને મારવાનો
ય ન કર ર ો હતો. નો ળયો દવસે શકાર કર ું ાણી છે . તે વજ ,ુ મોટા કરો ળયા,
વ છ અને બી ં જળચર ાણીઓનો શકાર કરે છે . આના સવાય દેડકા, ગરોળ ,
ખસકોલી અને સાપનો પણ શકાર કરે છે . સસ ું એ ત ન જુ દુ ાણી છે . અમે યાં ઊભા
રહ ને આ અ ુત ય જોઈ ર ા હતા.
ાણીને વવા માટે ખોરાક જ ર છે . વતા રહેવાનો સ ાત શકાર અને શકાર
બંનેને લા ુ પડે છે . શકાર હમેશાં શકારની શોધમાં રહે છે અને શકાર હમેશાં ભાગવાની
જ યા શોધે છે . તમને દરેક શકાર ની શકાર કરવાની જુ દ જુ દ ર તો જોવા મળશે. ઝડપ,
, સાંભળવાની શ ત, છુ પાવાની કળા. શકાર આ બ ું શકારને પકડવા ઉપયોગમાં લે

છે . અ ુક ાણી દોડ ને શકારને પકડે છે અને અ ુક ાણી સંતાઈને શકાર કરે છે . બચાવ
માટે જોકે શકારે પણ અ ુક ર ત વકસાવી છે .
નો ળયો બધી બાજુ થી હુ મલો કર ર ો હતો અને સસ ું બચવાનો ય ન કર ર ું
હ .ું થોડ વાર બાદ ઘવાયે ું સસ ું થાક ગ ું. તમારા મગજમાં વ ુ આ ય ઉમેરતી ઘટના
જણા ું. ઉપરથી કાગડાઓએ હુ મલો કરવા ું શ ક .ુ આ કાગડાઓ નો ળયાને મદદ કર
ર ા હતા. કાગજોડ ને ખબર હતી કે નો ળયાને મદદ કરવામાં ફાયદો છે , કારણ કે જો
નો ળયો સફળ થશે તો તેને ખાધા પછ વધેલા માંસમાંથી તેમને ખાવા મળશે. આ ણે
દુ મનોની ટોળ હતી જે જમીન અને આકાશમાંથી હુ મલો કર રહ હતી. આટલા મોટા
ાણીનો શકાર કરવા નો ળયાને વધારાની શ ત લગાડવી પડે. નો ળયો કદાચ ૂ યો હતો
અથવા રમત રમતમાં શકાર એ સાચે જ શકાર કરવા માં ો હોય એ ું નો ળયાના વતન
ઉપરથી લા .ું
આ આ ું નાટક લગભગ અડધો કલાક ુધી ચા ,ું પણ સસ ું આ બેવડા હુ મલામાં
બચી ન શ ું અને નો ળયાને તે ું ભોજન મળ ગ .ું કાગ જોડ એ ન કનાં ઝાડવાં ઉપર
બેસી પોતાનો વારો આવવાની રાહ જોવા ું શ ક .ુ આ ઘટના જોયા બાદ અમે અમારા
થાન તરફ પાછા ફયા.
=
 ભોળ માતા
એ કઈક અલગ જ દવસ હતો! અમે અમારા કાયાલયમાં કૉફ ની મ માણતા ચચા
કર ર ા હતા. માચ મ હનો બધા માટે ઘણો ય ત મ હનો હોય છે . ૩૧ માચની સાંજ
મગજને કુ દરતી ર તે શાં ત આપે છે . નવા નાણાક ય વષની શ આત પહેલાં અમે બાક
રહેલી અને ૂણ કરેલી કામગીર ની ચચા કર ર ા હતા. તમે યારે કૉફ પીવા ું મન
બના ું હોય યારે પહેલાં તો સા અને આરામદાયક વાતાવરણ હો ું જ ર હોય છે .
મોબાઇલ ફોન એ ભલે એક ઉપયોગી સાધન છે . પર ુ ઘણી વખત તેની રગટોન ૂબ
ૂંઝવી નાખે છે . આવી પ ર થ ત ટાળવા આપણે આપણા રણકતા મોબાઇલને વાઇ ેશન
મોડ પર ૂક એ છ એ. તમે અ ુભવી શકશો કે શાંત વાતાવરણમાં જ સૌથી વ ુ અવાજ
અ ુભવાય છે . આપણને ારેય એ ું શીખવવામાં નથી આ ું કે વાઇ ેટ મોબાઇલ ારેક
આપણને પણ ુ ર આપે છે .
 ફોનમાં સંભળા ું કે સહણે એક માણસને માર ના યો. આ ય સાથે મ ફર ૂ ું :
“જરા ફર થી કહો!” ` સહણે એ ગામના એક માણસને માર ના યો છે .' મારા મગજ પર

ણે એક તી ણ હાર થયો. મોબાઇલ ૂક માર બાક ની કૉફ મ ૂર કર . ોની

હારમાળા રચાઈ. સમય બગા ા વગર નણય લઈ લીધો, બે ક ૅ સ અને ડૉ ટરને ઘટના
થળે મોક યા. સમય વહ ર ો હતો. ટુકડ ણ કલાકે યાં પહ ચી. બી ં પગલાં પે,
ખાતાક ય કમચાર ઓની મ ટગ બોલાવી. પહેલાં તો સહણને શોધવા ું ન થ ું. આખા
ઘટના મના કે માં હતાં, બે સહબાળ. સહણ બે બ ચાંની માતા હતી. અમે સૌ ણતા
હતા કે સહ કદ મ ુ યનો શકાર નથી કરતો, સહ હમેશાં પોતાના અથવા પોતાના
બ ચાંના ર ણ માટે હુ મલો કરે છે , પણ તે પહેલાં તેઓ ચેતવણી આપે છે . પહેલી સાંકે તક
ચેતવણી ન ફળ જતાં તેઓ હુ મલો કરે છે . અમે વા ત વક પ ર થ તથી અ ણ હતા
અને સાચી મા હતી મેળવવાની રાહ જોઈ ર ા હતા. પણ સફળતા નહોતી મળ . ર૪ કલાક
બાદ સમાચાર આ યા કે સહણ અને તેનાં બ ચાંની ભાળ મળ છે .
મ ાંક સાંભ ું છે કે, દુ નયા ગણતર અને તક ઉપર ચાલે છે . આ વચાર સાથે મ
માર ે ટુકડ તૈયાર કર , સહણને પકડવા મને હજુ ાથ મક મા હતી પર વ ાસ
નહોતો. ૂંઝવણ સાથે અમે ઘટના થળે પહ ચી ગામ ું ચ ર લગા .ું
અમા અગ ય ું કામ હ ું સહણ અને ામજનોના સંબંધ વશે ણવા .ું થા નક
ામવાસીઓ સાથે વાત કરતાં જણા ું કે, ામજનોને સહણ તરફથી કોઈ ર ડ નથી. આ
અમરેલી જ લાના રાજુ લા તા ુકાનાં અ ુક ગામો છે . આ ખેતી ધાન વ તાર છે . અહ ના
લોકો ું આ થક ધોરણ મ યમ છે . અહ ના લોકોની આવકનો ુ ય ોત ખેતી છે . મગફળ ,
કપાસ જુ દા જુ દા શાકભા પ ુપાલન વગેરે. લોકોએ જણા ું કે સહણને લીધે
નીલગાયથી તેમના ખેતરોની ર ા થાય છે . નીલગાય સહનો આહાર પણ છે . ામજનોએ
એ પણ જણા ું કે, સહણ ઘણી વખત અહ વાછરડાની જ યાએ બકરાનો શકાર કરે છે .
આટલી ાથ મક મા હતી છતાં મા મન કર ર ું હ ું કે, આટલો ુમેળભય
સંબંધ હોવા છતાં સહણે શા માટે પેલા માણસની હ યા કર ? તેણે શા માટે આવો ખોટો
નણય લીધો? પછ લોકો સાથે મ વન વભાગના કમચાર ની જેમ નહ , પણ સામા ય
માણસની જેમ વાત કરવા ું શ ક ુ, અને ઘણા ય નો બાદ સાચી મા હતી ણવા મળ .
જે માણસ ું ૃ ુ થ ું હ ું તે આ ગામનો નહ , પણ બહારનો માણસ હતો. તેણે દા નો નશો
કય હતો અને નશાની હાલતમાં તે સહણની એકદમ ન ક પહ ચી ગયો હતો. તેણે
સહણને હેરાનગ ત કર હતી અને પોતાના વનની સૌથી મોટ ૂલ એણે એ કર હતી કે
 સહણનાં બ ચાંને પકડવાનો એ ય ન કર ર ો હતો. માતા એક શાંત સપાહ હોય છે . તે
તેનાં બાળકોને સં ૂણ સમ પત હોય છે . બી જ ર મા હતી મેળ યા બાદ અમે અમાર
કામગીર આરભી. ૂય અ તાચલે હતો. પાણીના કુ ડ ન ક ગોળ પાંજ ( ાણીના
સ ૂહને પકડવા વપરા ું પાંજ ) ગોઠવવામાં આ .ું પાંજરામાં બકર બાંધવામાં આવી.
અમે પાંજરાથી દૂર છુ પાઈને બેઠા. ૂય અ ત થયો અને ચં નો કાશ રેલાવા લા યો.
ઉનાળાની સાંજના સાત વાગવા આ યા હતા. આછા અજવાળામાં અમે જોઈ શકતા
હતા. મા રાહ જોવા સવાય અમાર પાસે બીજો કોઈ વક પ નહોતો. બે કલાક બાદ અમે
સહણ અને તેનાં બ ચાંની હાજર અ ુભવી. બકર ની મરણચીસ સંભળાઈ અને બ ું શાંત
થઈ ગ .ું અંધકારમાં અમે અ ુમાન કર લી ું કે સહણ અને તેનાં બ ચાં પાંજરામાં આવી
ગયાં છે અને દરવાજો બંધ કર દેવામાં આ યો. સહણનો હવે શકારમાંથી રસ ઊડ ગયો
હતો. અમે પકડાઈ ગયા તેવી અ ુ ૂ ત તેને થઈ રહ હતી. ડર અને ુ સામાં તેણે પાંજરાને
હચમચાવવા ું શ ક ુ. પ રણામે પાંજ એક તરફ થોડુ નમી ગ .ું નીચેથી વાંકા થઈ ગયેલા
પાંજરામાંથી બ ચાં બહાર નીકળ ગયાં. એવી ખાતર થતાં સહણે પાંજ હચમચાવવા ું
બંધ ક ુ.
બી દવસે બ ચાંની શોધખોળ કરવામાં આવી પણ સફળતા ન મળ . ગભરાટ વધી
ર ો હતો, કારણ કે બ ચાં સાથે ક ું પણ થઈ શકે તેમ હ ું. ઘણાં બધા લોકો બ ચાં
શોધવામાં લાગી ગયા હતા. એક સંદેશ મ ોઃ બ ચાં કપાસનાં ખેતરમાં નજરે પ ાં છે .
વને થોડ શાં ત મળ . ચાલો, બ ચાં સલામત તો છે ! અમે ઇ છતા હતા કે બ ચાં તેની મા
પાસે આવે, પણ પછ ના બે દવસ બ ચાંની કોઈ ભાળ મળ નહ . ચાર દવસ આમ જ
પસાર થઈ ગયા. પાંચમી રા ે હતાશ સહબાળો સહણની ન ક આવવા લા યાં. ભગવાને
દરેક માને એક છ ય આપી છે . માતા પોતાના બાળકની ર ા કરવા કોઈપણ કપટ કર
શકે છે , સહણે પણ તે ુંજ ક .ુ તેણે પોતાનાં બ ચાંને દૂરથી વ ચ હુ કાર કય . અમને
લા ું કે બ ચાંને દૂર રહેવા એ કહે છે . તે કદાચ કઈક આ ું કહેવા માંગતી હશે : `ભાગી
ઓ અહ થી અને યાં ુધી ન બોલા ું યાં ુધી અહ આવતાં નહ .' આ ાં કત
સહબાળો એ જ ણે યાંથી ભાગી ગયાં.
છ દવસ પસાર થઈ ગયા, જે અ પર ા જેવા હતા. કોઈ હકારા મક બાબત બનતી
નહોતી. અ ૂરામાં ૂ સહણે બે દવસથી ખાવાપીવા ું છોડ દ ું હ ું, બી બાજુ
નાનકડા બ ચાં છ દવસથી તેની માતાના દૂધથી વં ચત હતાં. ઘ ં વચાયા બાદ સહણને
છોડ ૂકવામાં આવી.
 બધી પ ર થ ત આપણા હાથમાં નથી હોતી. સહણે બહાર આવી બે મ નટ ઊભા
રહ ને ુર કયાં કરતાં કરતાં ચાલવા માં ું. સમાંતર અંતર ળવીને અમે સહણની પાછળ
પાછળ જવા લા યા, પણ સહણ હો શયાર હતી. પાંચ કલોમીટર ુધી ચા યા બાદ જુ દ
જુ દ દશામાં તેણે જવા માં ું, ણે કે તે અમને ૂખ બનાવતી હોય. અમે સાવ ૂંગા અને
ૂંઝાયેલા પણ હતા.
વ ય ાણી બચાવ એ અમાર રો જદ કામગીર છે . પણ આવી પડકાર પ પ ર થ ત
ારેય જોઈ નહોતી. આઠ દવસ પસાર થઈ ગયા અને ધા ુ પ રણામ નહો ું મળ ું. સહુ
કોઈ ૂંઝાયેલા હતા કે ું કર ?ું નવમા દવસે ૂહરચના બદલવાનો વચાર કય . આ સમ
બચાવ યા ું હકારા મક પા ું એ હ ું કે સહણ પણ હવે અમાર હાજર થી ટેવાઈ ગઈ
હતી.
એ દવસે સાંજે પાણીના કુ ડ આગળ સહણ પાણી પી રહ હતી. અમને ખબર હતી કે
સહણ ૂખી છે . અમારા એક અ ુભવી ક ૅ રે બકરાનો અવાજ કાઢ તે ું યાન આક ષત
કરવાનો ય ન કય . અવાજ સાંભળ તરત તેણે ું જો ું. તરત કૅ રે સહણની વ
દશામાં બકરાનો અવાજ કરતાં કરતાં ચાલવા માં ું અને સહણ પણ અવાજ આવતો
હતો તે દશામાં જોઈ રહ , સમય બગા ા વગર સહણને ભોજનમાં બકરો આપવામાં
આ યો. સહણે ેમથી ભોજન લી ું.
ધાયા ુજબ મોટા ભાગ ું મારણ ખાઈને સહણ યાંથી જતી રહ અને સાંજે ફર
વખત તે તેનાં બ ચાં સાથે મારણ આગળ ફર થી દેખાઈ. તેને હેરાન નહ કરવાનો નણય
લેવામાં આ યો. ફર વખત તેને મારણ આપવામાં આ ું અને બી દવસે સવારે આ
બચાવ યા આગળ વધારવાનો નણય કય . દસમા દવસે ણ અલગઅલગ ટુકડ
બનાવવામાં આવી, જેમાં એક ટુકડ એ સહણ અને તેના બ ચાંની ભાળ મેળવવી, બી
ટુકડ એ સહણનાં પગલાંની ચકાસણી કરવી અને ી ટુકડ એ પાંજ ગોઠવવાની
યવ થા કરવી. બપોર ુધીમાં પાંજ ગોઠવાઈ ગ .ું સહણને પાંજરાની ખબર હતી,
આથી તેને ઝાડ -ઝાંખરાથી ઢાકવામાં આ ું. સાંજના પાંચ થવા આ યા. ફર વખત
પાંજરામાં વ ું બક રાખવામાં આ ું. અમે એ થળ છોડ થોડા દૂર જઈ ઊભા ર ા.
ૂય આથમવા લા યો, અચાનક એક પડછાયો દેખાયો, ૂખી સહણ પાંજરા તરફ આવતી
દેખાઈ. બકરાનો કણ ય અવાજ સાંભળતાં સાંભળતાં એ પાંજરા ુધી પહ ચી. થોડ વાર
ુધી બહાર ઊભા ર ા બાદ સહણ પાંજરામાં વેશી. બકરાનો અવાજ આવતો બંધ થઈ
ગયો. થોડ વાર બાદ સહણ પાંજરામાંથી બહાર નીકળ અને ખેતર તરફ ચાલવા માંડ .
થોડ ણોમાં નાનકડા સહબાળ ખેતરમાંથી બહાર આવી પોતાની માતા પાસે પહ યાં,
પોતાનાં બ ચાંને થોડ વાર વહાલ ક .ુ પાંજરા તરફ ણેય ચાલવા લા યાં. પાંજરાની ન ક
પહ યાં બાદ પાંજરામાં જવાની જ યાએ તેઓ ુ લા ઘાસના પટમાં આવીને બેઠા. રાત
શ થઈ ૂક હતી.
દસ વાગવા આ યા હતા. ુ લા તારાથી ટમટમતા આકાશ નીચે ચં ના અજવાળે
અમાર બચાવ યા ચાલી રહ હતી. નીરવ શાં ત હતી. અમે ારેય નહો ું વચા ુ કે
પાણીનો કુ ડ આખા સંગની પ ર થ તને ફેરવી નાખશે. માતા પતાની ગેરહાજર બાળકોને
તોફાન કરવા મજ ૂર કરે છે . માતાની ગેરહાજર માં બ ચાં તે ભોજન કરવા પાંજરામાં
પહ ચી ગયાં. અમે બ ચાંને ૂર દ ધાં. કલાક પછ સહણ યાં આવી. પ ર થ ત સમ
જતાં બ ચાંને ુર કયાં કરવા લાગી. ણે કહેતી ન હોય કે મ તમને ક ું હ ું ને, કે પાંજરા
પાસે ન જશો? ુ સા અને ૂંઝવણમાં સહણ પાંજરા પાસે ઊભી રહ . મધરાત થઈ ૂક
હતી. અમે બ ચાં અને મારણને બી પાંજરામાં ખસે ાં, પાંજ ફર ગોઠવા ું. ભગવાન
પણ આજે મહેરબાન હતા. રા ે ૧-૩૦ વાગે સહણ પાંજરામાં આવી ગઈ.
અમને અપાર શાં ત મળ ! બધા કારની ચતાનો અંત આ યો. સહણ અને તેનાં
બ ચાંઓને સાસણ રે ુ સે ટર ખાતે લાવવામાં આ યાં. થોડા દવસ અહ રા યાં. તેમની
સં ૂણ ચકાસણી કયા બાદ તેમને સતત નર ણ હેઠળ રાખવામાં આ યાં.
સહણનાં મળ ું પર ણ કરવામાં આ ું. પર ણના ન ૂનામાં ાંય પણ માનવીય
અવશેષો મ ાં ન હતાં. સાસણ ખાતેના તેના રોકાણ દર યાન તે ત ન શાંત હતી. ફર વખતે
તેઓને જગલમાં ુન: થા પત કરવાનો નણય લેવાયો. માતા અને બ ચાંને અલગઅલગ
પાંજરામાં ૂર જગલમાં લઈ જવામાં આ યાં અને અહ તેમને ુ ત કરવામાં આ યાં.
પાંજરામાંથી પહેલાં માતાને ુ ત કરવામાં આવી અને પછ બ ચાંન.ે બ ચાં કૂ દતાં કૂ દતાં
માતાની પાછળ ચાલવા લા યાં.
થોડુ ચાલીને સહણ રોકાઈ. અમાર તરફ જો ું અને ઝાડ ઓમાં અ ય થઈ ગઈ. તેણે
જતાં જતાં અમને વનનો મહ વનો બોધપાઠ શીખવા ો. તેણે પાછુ વળ ને કેમ જો ,ું તે
મને હ નહો ું સમ ું. પણ તેની આંખો ણે કહ રહ હતી કે, `મને સમજવા માટે હુ
તમારો આભાર મા ું છુ . ૃ વી પર હ માનવતા વે છે .'
=
 બચાવ અને ુનવસન
` બચાવ'ને વ ય ાણીના સંદભમાં તમને સમ વતાં પહેલાં હુ તમને એક ુંદર વાતા
કહેવા માં ું છુ . આ વાતા ઘણી રસ દ અને આનંદ દ છે . તમને માણસનાં અ ુક વ ચ
નામ સાંભળવા મળે તો કે ું લાગે? કઈક અલગ લાગે, બરાબર છે . જો કોઈ ાણીનાં
માનવીય નામ સાંભળવા મળે તો? થોડુ વ ચ અને આ યજનક! ગરમાં સહનાં નામની
પાછળ હમેશાં કઈક કારણ હોય છે .
ગરની જૈવ વ વધતામાં રોઝડુ (નીલગાય) મહ વની ૂ મકા ભજવે છે . તે સહનો
ુ ય શકાર પણ છે . તી ણ નખ ધરાવતો સાવજ ઘણી વખત ઈ ત થાય છે અને
ઘણી વખત અ ય શકાર ાણીને પોતાના વબચાવ માટે માર પણ નાખે છે . કેટલીક વખત
લડાઈ ચરમસીમાએ પહ ચી ય યારે એક અથવા બંને ાણી ું ૃ ુ પણ થાય છે . રોઝડુ
એ સહના સ ૂહ માટે મોટો શકાર છે . જૂ થ ારા તેનો સહેલાઈથી શકાર કર શકાય છે ,
પણ એક મા સહણ માટે આ બહુ મોટ વાત છે .
વહેલી સવારે રોઝડા ું એક જૂ થ કુ મળા ઘાસની લ જત માણી ર ું હ ું. તે સ ૂહના
વડા નરને તેના બે તી ણ અને સીધાં શગડા બધાથી અલગ તારવી ર ાં હતાં. ઘાસના એક
ુ લા દેશમાં આ જરમાન નર તેના આખા સ ૂહની આગેવાની કર ર ો હતો. માદાનો
સ ૂહ તેમને અ ુસર ર ો હતો. આ આખો સ ૂહ આનંદથી ચર ર ો હતો. થોડાક મીટર
ચા યા બાદ નર રોકાઈ ગયો. તેને લા ું કે કઈક છે , પણ યાં તેમની રાહ જોઈ રહેલી
સહણની હાજર તે વત શ ો નહ .
નરે બધી દશામાં સાવચેતી ૂવક નજર ફેરવીને જોઈ લી ું પર ુ ક ું જણા ું નહ ,
એટલે તે નભય બની ગયો. રોઝડાની એક આદત હોય છે . તે હમેશાં એક જ જ યાએ
`હગાર' કરતા હોય છે . આ બીજુ કઈ નથી પણ પોતાના શા સત વ તારની ણકાર
આપવાની એક પ ત છે . જગલમાં ારેક આવાં થાન જોવા મળે તો માન ું કે આ કોઈ
નર રોઝડાનો શા સત વ તાર છે . નર હમેશાં પોતાની ન કરેલ `હગાર'ની જ યા ઉપર
જઈ યાં ફર થી નશાની કરે છે . સહણ આ જ ણની રાહ જોતી હતી. નર રોઝડુ યારે
પોતાની દૈ નક યામાં ય ત હતો યારે સહણે તેની ઉપર પાછળથી અચાનક હુ મલો કર
દ ધો. રોઝડાને ખબર પડ ગઈ હતી કે શકાર સહણ તેની તરફ આવી રહ છે . આથી તેણે
દોડવા ું શ ક ,ુ પણ સહણ ઘણી ન ક આવી ગઈ હતી. તેણે પાછળથી એવી ર તે
હુ મલો કય કે જેથી તે રોઝડાને ખચીને નીચે પછાડ શકે. ૧૬૦ કલો ું આ માંસ કઈ
સરળતાથી પછડાટ થોડ ખાય? રોઝડાએ તીકાર કય . તેણે સહણને પોતાની પીઠ
ઉપરથી નીચે પછાડવાનો ય ન કય . આ સંઘષ દર યાન સહણે પોતાના નહોર રોઝડાનાં
શર રમાં ૂંપાવી દ ધા હતા, જેથી તેની પકડ મજ ૂત થઈ ગઈ હતી. તેણે રોઝડાના
પાછળના ભાગમાં બટકા ભરવા ું શ ક ુ. સહણ અને રોઝડાની આ ધમાલમાં આખરે
સહણને નીચે પછાડવામાં રોઝડાને સફળતા મળ . ુ ત થઈ ફર તેણે ભાગવા ુ શ ક ,ુ
પણ સહણે ફર તેને પાછળથી પકડ લીધો. રોઝડા માટે આ `મારો યા મરો'ની પ ર થ ત
હતી. ુ સામાં આવીને રોઝડાએ પોતા ું શર ર મરો ું. સહણને નીચે પછાડ અને તેના
ઉપર હુ મલો કય . રોઝડાએ પોતાનાં તી ણ શગડા સહણના પડખામાં ૂંપાવીને તે ું પડ ું
ચીર ના ું.
ઘવાયેલી સહણે રોઝડા ઉપરનો પોતાનો ઉ કેરાટ છોડ દ ધો. જોકે એ જ ણે
સહણને રોઝડાના ુખને પકડવાનો મોકો મળ ગયો. આ સમયે સહણ સતક હતી અને
તેણે રોઝડાને મરણભ સ આપી. નાક દબાવવાનાં કારણે રોઝડુ ાસ લેવામાં અસમથ હ ું.
આથી ધીમે ધીમે તેની પકડ ઢ લી થઈ ગઈ અને તે જમીન ઉપર પછડાઈ ગયો. સહણનાં
પડખામાંથી લોહ અ વરત વહ ર ું હ ું પણ યારે તેને રોઝડાના ૃ ુની ખાતર થઈ
યારે જ તેણે રોઝડા ું મોઢુ છો .ું પોતાના પરા મથી સં ૃ ત થયેલી સહણ ૂબ ગંભીર
ર તે ઘવાયેલી હતી. તેનામાં કોઈ તાકાત બચી ન હતી. ન કના એક ઝાડ આગળ જઈ એ
પછડાઈને યાં બેસી ગઈ. સહણના સ સીબે એક ફૉરે ટર યાંથી પસાર થઈ ર ા હતા.
તેમણે આ ઘવાયેલી સહણને જોઈ. તરત જ ડૉ ટર અને બચાવદળ યાં પહ ું અને
ઘવાયેલી સહણને સાસણ વ ય ાણી સારવાર કે ખાતે લાવવામાં આવી. સહણ ૂબ
ગંભીર ર તે ઘવાયેલ હતી છતાં વત હતી. સારવાર કે ખાતે તા કા લક તેની શ યા
કરવામાં આવી. શ યા કરવામાં લાંબો સમય લા યો, પર ુ હ તેની હાલત ગંભીર
હતી. ડૉ ટરે તેના પડખાને બ ીસ ટાકા લઈને સારવાર કર . થોડા સમયમાં તે ફર પહેલાંની
માફક સામા ય થઈ ગઈ. થોડો વખત આ સહણને સાસણ વ ય ાણી બચાવ અને સારવાર
કે ખાતે નર ણ હેઠળ રાખવામાં આવી. તેના સામા ય થયાની ડૉ ટર ારા ખાતર
કરાયા બાદ તેને ફર જગલમાં છોડ દેવામાં આવી. યારબાદ યારે પણ લોકો તેને જોતા,
યારે `ટાકા લીધેલી' તે ું સંબોધન કરતા. પછ પાછળથી આ નામ અપ ંશ થઈને `ટાકાળ '
થઈ ગ .ું અ યારે પણ ટાકાળ તેના કુ દરતી આવાસમાં સા અને તંદરુ ત વન વી
રહ છે . જોકે તેણે રોઝડા ઉપર હુ મલો કરવા ું બંધ નથી ક ુ.
સમશીતો ણ દેશોથી દ રયાના જળ લા વત વ તારો ુધી, અને ઉ ણ ક ટબંધીય
જગલોથી અ પાઇન વન પ ત ુધીની ભારતીય જૈવ વ વધતાની સ ૃ ને એક ફકરામાં કે
એક ુ તકમાં વણવવી અઘર છે . વ ના ૧ર જૈવ વ વધતા ધરાવતા ુ ય દેશોમાં ભારત
અગ ય ું થાન ધરાવે છે . આપણે ણીએ છ એ કે આટલી વશાળ જૈવ વ વધતા
ધરાવતા દેશમાં સંર ણના પડકારો ઘણા મોટા છે . ભારતનો મોટો ભાગ ખેતી ધાન છે .
આપણે ણીએ છ એ કે ખેતી માટે જમીન જ ર છે અને વ ુ ખેતી કરવા વ ુ જમીન
જોઈએ. જો નવી જમીન જોઈતી હોય તો તેનાથી જગલોને ુકસાન થાય. જો જગલોને
ુકસાન થાય તો વ ય ાણીને ુકસાન થાય અને તેનાથી વ ય ાણીનાં સંર ણમાં ુ કેલી
ઊભી થાય. જગલો એ વ ય ાણી ું ઘર છે . જો તમે તેના ઘરનો જ નાશ કર નાખશો તો
તેઓ ાં જશે? પછ તે મ ુ યો ારા છ નવાયેલી જમીન પર બનાવેલાં ગામડા કે નગરોમાં
જ જશે! જો આવી પ ર થ ત પેદા થઈ તો માનવ અને વ ય ાણી વ ચેનો સંઘષ વધશે.
મોટાભાગે આપણે આ પ ર થ ત માટે નદ ષ વ ય ાણીઓને જ જવાબદાર ઠેરવી ું.
જગલો ું માણ ઘટ ું અટકાવવા માટે અને વ ય ાણીઓને ર ણ આપવા માટે રા ય
ઉ ાન અને અભયાર યોની થાપના કરવામાં આવી. પણ માનવીય વ તીવાળા વ તારોમાં
વ ય વ વેશે તો ું? માનવ અને વ ય ાણી વ ચે સંઘષ થાય તો ું? યારે કોઈ
વ ય ાણીને ઈ થાય, ૃ ુ પામે અથવા તેને કોઈ મદદની જ ર પડે યારે ું કર ું?
આવી પ ર થ તઓમાં યો ય યવ થાપનની સાથેસાથે ૂરતી ુ વધાઓની
ઉપલ ધતા, તાલીમબ બચાવટુકડ અને સૌથી મહ વ ,ું થા નક લોકોના સહકારની
જ ર પડે છે . મોટાભાગનાં વ ય ાણી બચાવના ક સામાં માનવીય હ ત ેપની અસર
જોવા મળે છે . વ ય ાણીઓને બચાવનારની એક અ ુત અને જવાબદાર ૂણ ૂ મકા છે .
ઘણી વખત લોકો કોઈ વ ય ાણીને બચાવીને ઘરે લઈ ય છે તે ૂલ છે . ઘણી વખત નાનાં
અનાથ બ ચાંઓને બચાવવામાં આવે છે અને તેમના કુ દરતી આવાસથી દૂર લઈ જવામાં
આવે છે . આ ખોટ યા છે . કોઈ બ ચાને તેની માતાથી દૂર લઈ જ ું તે તેના વન
વવાની મતાની શ તાઓ ઘટાડ નાખે છે . વ ય વને ેમ કરવો એ અલગ બાબત છે .
પર ુ વ ય ાણી ેમ અને વ ય ાણી સંભાળ, આ બે ભ બાબતોમાં ફેર છે . પાલ ુ પ ુની
ળવણી કરતાં વ ય ાણીની સંભાળ માટે અલગ તાલીમ જ ર છે .
વ ય વ સંર ણમાં `બચાવ' શ દનો પણ ઉપયોગ થાય છે . `બચાવકે ' આ શ દ જ
તેની યા યા અને કાયની પરેખા જણાવે છે . આપણે અહ કોઈપણ બચાવકે ની વાત
નથી કર ર ા. ગર ખાતે આવેલાં બચાવકે એ મા કોઈ મોટ ઇમારત નથી, યાં
કોઈપણ વ ય ાણીને સારવાર આપવામાં આવે. આ એક અ યંત આ ુ નક અને
સાધનસંપ બચાવકે છે . વષ ના અ ુભવોના આધારે આ બચાવકે માં અ યારના
વ ય ાણી બચાવને લગતા સળગતા ો જેવા કે, માનવ વ ય ાણી સંઘષને ઉકેલવામાં
મદદ કરવામાં આવે છે . આટલા મોટા વ તારમાં આવા સળગતા ો ઉકેલવા એ ઘ ં
અઘ કામ છે . આવા સંઘષ ની અવળ અસરોને નવારવા માટે મજ ૂત થા નક સહકાર
અને તેની સાથે સાથે અ તન ુ વધા તથા નાણાક ય જોગવાઈની જ ર પડે. ગરના
વ ય ાણી માટે બચાવકે ું પોતા ું આગ ું યવ થાપન છે . ગરમાં સંઘષને લગતા અ ુક
ો છે . જેમકે, વ ય ાણીઓની ા ય વ તારમાં અવરજવર, અ ુક વ તારોમાં
માલઢોરના મારણ ું ું માણ, વ ય ાણી ારા માનવ ઈ , વ ય ાણીને થતી ઈ ઓ,
વ ય ાણી ું કૂ વામાં પડ જ ,ું વ ય ાણી ું ગામમાં ૂસી જ ું અને કોઈ મકાનમાં ભરાઈ
જ ું અને બી ઘણા બધા ો હોઈ શકે. આ બધા ોને ઉકેલવા વન વભાગે એક
ઉ મ ક ા ું અ તન ુ વધા સંપ `વ ય ાણી બચાવ અને સારવાર કે ' થા ું છે .
બચાવકે પાસે જ ર સાધનસંપ વાહનો, અ ુભવી વ ય ાણી ચ ક સકો, શ ત અને
અ ુભવી કમચાર ઓ અને ગરમાં જ જ મેલા તથા સહના અ ુભવી એવા ક ૅ સ છે . દવા
અને શ યા માટે જ ર સાધનો, બચાવદળની જ રયાત ુજબની સાધનસામ ી,
બચાવકે માં રાખવામાં આવતાં ાણીઓ માટે પાંજરાની ુ વધા, પો ટમૉટમ મ,
ઑપરેશન મની ુ વધા પણ આ બચાવકે માં ઉપલ ધ છે .
આ બચાવકે ની ુ ય ૃ ઓ બચાવ, સારવાર, ુન:વસન, વ ય ાણી અવલોકન,
સંશોધન અને રસીકરણ છે . ગરના જગલમાં સતત વ ય ાણી અવલોકન અને સંશોધનની
મદદથી વ ય ાણીની તંદરુ તી ું સતત યાન રાખવામાં આવે છે . અહ ગરની આસપાસ
આવેલાં ગામોમાં થા નક લોકોમાંથી પસંદ કરાયેલી અ ુક ય તઓને `વ ય ાણી મ '
તર કે પણ નીમવામાં આ યા છે . અહ સૌ કોઈ એકબી ંના સાથ-સહકારથી વ ય ાણી
બચાવની કામગીર કરે છે . અહ ુ ય વે થા નક લોકોનો સહકાર મળે છે , જે સંદેશાવાહક
તર કે કાય કરે છે . આ લોકોને તાલીમ આપવામાં આવે છે . આટલા વશાળ વ તારમાં જો
કોઈ બનાવ બને તો એમના ારા મા હતી આપવામાં આવે છે . તેઓ મા મદદ પ થતા
લોકો જ નથી, પર ુ ઘણી વખત એક ામવાસી તર કે તેઓ આવી પ ર થ તમાં ઘણા
સારા ઉપાયો પણ આપી શકે છે .
 અસરકારક યવ થાપન, અ ુભવી ય તઓ અને સાધનસંપ ુ વધાઓ,
વ ય ાણી બચાવકે ને ભારતમાં એક આગવી ઓળખ આપે છે . આ કે ની કાયપ ત
શીખવા, સમજવા ભારતના અ ય રા યોમાંથી પણ ઘણા અ ધકાર ઓ અને કમચાર ઓ
ગરની ુલાકાતે આવતા હોય છે . ગર વ ય ાણી બચાવકે આવા જ ા ુ વન વભાગના
અ ધકાર ઓ અને કમચાર ઓને સહષ આવકારે છે . જ ર એવી સં ૂણ મા હતી રસ દ
ર તે આપવાનો ય ન કરે છે . ૃ વીની માનવતાના ઉપકારને જવાડવામાં જૈવ વ વધતા
ઘણી મહ વની ૂ મકા ભજવે છે . જેનો સીધો ફાયદો હ રો મ ુ યોને થાય છે . ૯૦
રા ય ઉ ાનો અને ૪પ૦થી વ ુ અભયાર યોમાં ગર દેશ ભારતમાં જૈવ વ વધતાની
અગ યતા ધરાવ ું એક મહ વ ું થાન છે .
=
 અ યા રખેવાળ
વહેલી સવારે લગભગ પ-૩૦ કલાકે કેટલાક લોકો પોતાના ઘરેથી નીકળે છે . હ
અજવા ં ુ થ ું નથી. શયાળાની સવાર છે . એક હાથમાં બૅટર અને બી હાથમાં લાકડ
લઈ તેઓ પોતાના રો જદા કામ ઉપર જઈ ર ા છે . ગરના ગામમાં ચાની નાનકડ દુકાન
હ ૂલી જ છે . આવી દુકાન આવા જલદ ઊઠનાર ય તઓની સેવા માટે જ હોય છે .
લોકો જૅકેટ અને ટોપી પહેર ઠડ ઉડાડવા હથેળ ઓ ઘસતા કે જૅકેટમાં હાથ નાખતા ઊભા
છે . ચાની મ માણતાં માણતાં આગલા દવસની વાત કર ર ા છે . ચાની મ માણી
તેઓ જગલ તરફ જઈ ર ા છે . સાથે જઈ રહેલા બધા અલગ અલગ દશામાં ફટાય છે .
તેમ ું કામ છે સહના સગડ મેળવવા .ું ર તાની બાજુ માં પોતા ું વાહન ઊ ું રાખી
હાથમાં લાકડ લઈ, તેઓ ગીચ ઝાડ માં વેશે છે . કોઈ ચીતલનાં અવશેષ, પં નાં નશાન,
નાનાં બ ચાંનો અવાજ, નીલગાય કે ચીતલનો ચેતવણી આપતો અવાજ, કોઈપણ દશામાં
સંભળાતી ગજના એ અહ ની આગવી ઓળખ છે . ખાખી ગણવેશ અને લીલા રગનાં જૅકેટ
પહેરેલા આ લોકો કોણ છે ? સાવજના આ ખરા રખેવાળ છે . સહ કાગળ ઉપર સચવાઈ
ર ા છે , યારે આ લોકો વષ થી ગરનાં જગલોમાં તેમની રખેવાળ કર ર ા છે . તેઓ
સાચા સાવજ ેમી છે .
કચેર ખાતે બેઝ ટેશન પર વાયરલેસ સંદેશો આવે છે . ` ૂડ મૉ નગ, જય માતા '
એક અ ુત પ મી અને ુજરાતી શ દોનો સમ વય `ચંદન-ચંદન' `આમલા' ` ુરાદભાઈ
ક ોલ' સાગરભાઈ ક ોલ' `મહમદભાઈ ક ોલ' ` ુરેશભાઈ ક ોલ' આ ર તે બધાંને સંદેશ
પહ ચે છે . થોડ ક ણોમાં જુ દા જુ દા ક ૅ સના જવાબ આવવા શ થઈ ય છે . `કાઈ નથી
મ ું' `બ ચાંવાળ માદા', `કોઈ સગડ નથી', “બે માદા, બે પાઠડા ને બે બ ચાં.' ચાલો,
પહે ું કામ ૂ . હવે આખો દવસ તેઓ યાં જ સાવજની સાથે રહેશ.ે ક ૅ સ એ બી કોઈ
નહ , પર ુ આ જ ધરતી ઉપર જ મેલા લોકો છે . દરેક ક ૅ રને જગલનો અને ાણીઓનો
જુ દો જુ દો અ ુભવ છે . કૅ ર તર કેના તેમના કાયકાળ દર મયાન અ વ સનીય એવા ઘણા
બધા અ ુભવો કયા છે . આ એક અ વરત કાય છે . તમે જગલમાં શાંત ચાલી ર ા હો યારે
અચાનક થોડ ણોમાં કઈક અલગ અ ુભવ થશે. દરેક ક ૅ ર પાસે તેમના અ ુભવોનો
ખ નો છે જે સંગ વ પે રજૂ થયો હોય છે . તમે આટલી બધી મા હતીમાંથી કાઈ પણ
પસંદ કર ને એક આ ું ુ તક લખી શકો છો. મહમદભાઈ મા બહાદુર નહ પણ અ ુભવી
ક
ૅ ર છે . ગરમાં તેઓ વન યા છે . એ ું માનવામાં આવે છે કે તમે આંખો બંધ કર ને
જગલની કોઈપણ જ યા ું નામ લો, તેઓ તમને યાં લઈ જશે. ણ વષ પહેલાં તેઓ
તેમના અવલોકનના કામમાં ય ત હતા. શયાળાની એ વહેલી સવાર હતી. ગર હમેશાં
શયાળામાં ૂબ ઠડુ હોય છે . મહમદભાઈ તેમના માગ જ હતા. એક સહના સ ૂહ ું
અવલોકન કર ર ા હતા. એમનો વચાર આ સ ૂહને હેરાન કરવાનો જરા પણ ન હતો.
બસ, એમણે મા સહની સં યા અને પ ર થ તની મા હતી મેળવવી હતી. એટલામાં
વાયરલેસ ઉપર સંદેશો આ યો. સામા છે ડથ ે ી સંદેશો કહેવાયો. પાંચાળ માં સાવજ નીચે છે
અને દ પડો ઝાડ માથે બેઠો છે . પાંચાળ એ ગરનો એક વ તાર છે . મહમદભાઈએ તરત
જવાબ આ યો : `ઊભા રહો તમે. હુ યાં આ ું છુ . ક ું કરતા નહ .'
મહમદભાઈ તે જ યાથી વ ુ દૂર ન હતા. થળ ઉપર પહ ચીને જો ું તો બે મોટા સહ
યાં હતા. એક સહ ઝાડ નીચે બેઠો હતો અને દ પડો એ જ ઝાડની ઉપર બેઠો હતો.
ઝાડથી થોડે દૂર બીજો સહ ઘી ર ો હતો. હવે ું કર ?ું મહમદભાઈને ગર અને
સાવજનો વષ નો અ ુભવ છે . `કુ રરરરહહહ' કઈક આવો અવાજ કર મહમદભાઈએ
સહ ું યાન પોતાના તરફ આક ષત ક ુ. ઘણી વખત આવો અવાજ કયા બાદ બેઠેલો સહ
ઊભો થઈ, મહમદભાઈ તરફ ચાલવા લા યો પણ યાર બાદ ન બનવા જે ું બ ું.
મહમદભાઈને પેલી ચ લત ડાયલૉગની ખબર ન હતી કે ` પ ચર અભી બાક હે
મહમદભાઈ.' દ પડો આ બ ું જોઈ ર ો હતો! યારે સહ ઝાડથી દૂર ગયો કે તરત જ
દ પડાએ ઝાડ ઉપરથી કૂ દકો માય અને સહની વ દશામાં, બી ુસીબત તરફ
ભા યો. તેને ખબર ન હતી કે, તે ૃ ુના ુખમાં જઈ ર ો છે . `મર યો' મહમદભાઈએ રાડ
પાડ . સામે ૂતેલા બી સહે આ દ પડાને પકડ લીધો. સહ દ પડાને પોતાનો ત પધ
માને છે . યારે પણ તક મળે યારે તેઓ દ પડાને મારવા ું ૂકતા નથી. તો આવો સરસ
મોકો કેવી ર તે જવા દેવાય? મહમદભાઈ તરફ આવતો સહ અવાજની દશા તરફ વ ો.
હવે ડબલ તકલીફ હતી. દ પડાની બચવાની શ તા નહ વત્ હતી. બે સહે તેને પકડયો
હતો. હવે ક ૅ સ ૂંઝાયા : ું કર ?ું આ તો કુ દરતનો કાયદો છે . તમે બધા ઉપર નયં ણ
રાખી શકતા નથી. જો આ ું આ કાનાં જગલોમાં થ ું હોત તો તે ું વી ડયો રેકૉ ડગ થાત.
પર ુ આ તો ગર છે . અહ ના દયા ુ લોકો કોઈ ાણીને વગર કારણે ૃ ુ પામ ું જોઈ ન
શકે. મહમદભાઈએ અચાનક મોટેથી બરાડા પાડવા ું શ ક ુ. થોડા ૂમબરાડા પા ા બાદ
સાવજોએ આ યજનક ર તે પેલા દ પડાને છોડ દ ધો. મહમદભાઈએ મોટેથી રાડ પાડ :
`` ભાગ! વ બચાવ!''
ભગવાન ણે, દ પડાના મનમાં ું હ ું, સહથી દૂર ભાગવાના બદલે તે મહમદભાઈ
તરફ વ ો અને તેમની ઉપર હુ મલો કય . મહમદભાઈ આવા અણધાયા હુ મલાથી ત ધ
થઈ ગયા. હાજર ફૉરે ટર પણ આવા અચાનક અને અણધાયા હુ મલાથી આ યચ કત
થઈ ગયા. મહમદભાઈએ તરત જ પોતાની તને સંભાળ , તેમને ખબર હતી કે દ પડો હવે
ું કરશે? તેમણે તરત પોતાના ખભા ચા કર માથાને ની ું વાળ લી ું જેથી દ પડો તેમની
ગરદન પર બટકુ ન ભર શકે. ધાયા ુજબ જ થ .ું દ પડાએ ગરદન ઉપર હુ મલો કરવાનો
ય ન કય . મહમદભાઈને તે પાછળથી ઈ પહ ચાડવા માંગતો હતો. તેનો એક પંજો
ક ટ ખચી ર ો હતો અને બીજો ગરદન તરફ હતો.
 આ બનાવ સમયે પાણી ું એક ટૅ કર પાણીની કુ ડ પાસે પાણી ભરવા આ ું હ ું. તેમાં
બેઠેલી ય તએ આ ય જો .ું ટૅ કર લઈને આવેલી ય તએ એક પ થર ઉઠા યો પણ
તે તેનો ઘા ન કર શક , કારણ કે તેને ડર હતો કે જો નશાન ૂક થશે તો પ થર મહમદભાઈને
વાગશે.
પણ મહમદભાઈને હજુ ઘ ં વવા ું હ ું. સાવ જડ જેવા બની ગયેલા ફૉરે ટરમાં
ણે વ આ યો હોય તેમ તેણે અચાનક પોતાની લાકડ હાથમાં લઈ જમીન પર
પછાડવા ું શ ક .ુ આ જોઈ દ પડો ગભરાયો અને યાંથી ભા યો. દ પડા પર ખ વાને
બદલે મહમદભાઈએ ક ું, “સરસ! મ તારો વ બચા યો અને ત માર ગરદન દબાવી મને
ધ યવાદ ક !ું '' મહમદભાઈએ ફર વખત પોતાની તને તપાસી. ભગવાનની મહેરબાનીથી
તેમને કઈ ઇ પહ ચી ન હતી. ફર એક વખત મહમદભાઈએ કુ રરરરહહહહ અવાજ કર
સાવજોને બોલા યા અને બંને સહ ણે કઈ બ ું જ ન હોય તેમ, તેમની તરફ એક નજર
જોઈ પાછા ન ાધીન થઈ ગયા.
ક
ૅ સ એ મા જગલ ખાતાની શોધખોળ ટુકડ નથી, પણ તેઓ એક સારા વન પ ત
સંશોધકો પણ છે . તેમની પાસે ભલે આ વષયની કોઈ શૈ ણક લાયકાત કે પદવી નથી,
પર ુ તેમના અ ુભવજ ય ાનને તમે પડકાર શકો નહ . તેમનો સંબંધ મા સહ સાથે જ
નથી, પર ુ આખા જગલ સાથે છે . કલાકોના કલાકો તેઓ એક થાને બેસીને તે જ યા ું
નર ણ કરે છે . નાની નાની મા હતી ું નર ણ કર ને તેઓ તારણ ુધી પહ ચે છે . ગરના
આ વરલાઓ મા ગર ૂરતા જ મયા દત નથી. તેમના અ ુભવ અને કાયકુ શળતાનો લાભ
અ ય અભયાર યોને પણ મ ો છે .
પંચમહાલ જ લો દ પડા માટે યાત છે . જગલનો આ વ તાર ગીચ છે . અહ
સદ ઓથી માનવો જગલની અંદર અને તેની આસપાસ રહે છે . થોડા વષ પહેલાં આ
વ તારમાં એક દ પડો કોઈ દેખીતા કારણ વગર માનવભ ી બની ગયો. તે આ વ તારમાં
રહેતાં નાનાં બાળકો ઉપર જ હુ મલો કરતો. અહ વસતા લોકો ૂબ ગર બ છે અને તેઓ
જગલ આધા રત પણ છે . દ પડા આંખના પલકારે જ તમાર બાજુ માં ૂતેલા બાળકને
ઉપાડ ને લઈ ય અને તમને ખબર પણ ન પડે. બાળકો એ સરળ શકાર છે . વળ , એ
બાળકો જગલમાં આમતેમ રખડતાં હોય અને તેને ઉપાડવા પણ આસાન હોવાથી લોકો
પોતાનાં બાળકો ુમાવી ર ાં હતાં. વન વભાગ આ દ પડાને પકડ શક ું ન હ ું. વન વભાગે
દ પડાને પકડવાના દરેક ય નો કર જોયા પણ ન ફળતા મળ . છે વટે તેમણે સાસણ
વ ય ાણી વભાગને મદદ કરવા માટે ણ કર .
 સાસણ ખાતેથી એક બચાવટુકડ પંચમહાલ મોકલવામાં આવી. જેમાં એક ફૉરે ટર,
ણ ક ૅ ર અને ાઇવરને મોકલવામાં આ યા. સાસણથી નીકળ ને તેઓ ગણતર ના
કલાકોમાં વણ સયા ડુગર થાણા, દેવગઢબા રયા ખાતે પહો યાં. યાંનો થા નક ટાફ આ
ટુકડ ની આ ુરતા ૂવક રાહ જોઈ ર ો હતો. થા નક ગાડ દ પડા વશે વગતવાર મા હતી
આપી. જ યાનો હતો આ એક આ દવાસી વ તીવાળો વ તાર છે . અહ છૂ ટાછવાયાં
ુ લાં મકાનો હોય છે . વળ સ ુદાય ગર બ અને અ શ ત હોય છે . શકાર એ તેમનો
ુ ય યવસાય છે . આ સ ુદાય ુ ય વે માંસાહાર હોય છે . વળ , અ ુક લોકો ૃત પ ુઓ
પણ ખાતા હોય છે . આ વ તાર નાની-નાની ટેકર ઓથી અને ખીણથી ઘેરાયેલો હતો. ગાડ
વ ુમાં જણા ું કે, થા નક લોકો ૂબ ઉ કેરાયેલા છે . ઉ ચ અ ધકાર ઓ પણ આ
વ તારની ુલાકાત લેવા ું ટાળ ર ા છે . તેમણે ક ું કે બચાવટુકડ એ સતક રહેવાની જ ર
છે . બચાવટુકડ એ ગામમાં રહ ને જ બી દવસે સવારથી જ કામ શ કરવા ું ન ક ુ.
બી દવસે સવારે સંદેશો આ યો કે, ગઈ રા ે દ પડાએ બી એક બાળકને માર ના .ું
બચાવટુકડ પોલીસ અને વન વભાગના અ ય કમચાર ઓ સાથે ઘટના થળે પહ ચી.
વન વભાગ પાસે આ આદમખોર દ પડાને જોતાં `જુ ઓ યાં ઠાર' કરવા સવાય અ ય કોઈ
વક પ ન હતો. થા નક સ ુદાયની ઉ તા હવે વ ુ તી બની હતી. તેઓ આ દ પડાનો
જેમ બને તેમ જલદ નકાલ કરવા ઇ છતા હતા. વન વભાગ અને બચાવટુકડ એ જુ દ જુ દ
બધી જ યાએ પાંજરા ગોઠવી દ પડાને પકડવાનો ય ન કય , પણ દ પડાને પકડવામાં
સફળતા મળતી ન હતી. બચાવટુકડ એ ામવાસીઓને મળ દ પડાની વત ૂક અને
અવરજવર વશે મા હતી એક કર . તેમણે દ પડાનાં પગલાંનાં નશાન ું અ ુસરણ ક ુ
અને પાંજરામાં વ ું ભ ૂક ફર થી પાંજ ગોઠ .ું બે રાત ુધી આ યા કરવામાં
આવી પણ દ પડો પાંજરા ુધી આવે, તેની ફરતે આંટા માર જતો રહે, તો પણ પાંજરામાં
વેશતો નહોતો.
આ દર મયાન અ ય બે બાળકો દ પડાનો શકાર બ યા અને સાથે સાથે લોકોનો સંયમ
પણ હવે ૂટ ર ો હતો. આ બધી પ ર થ તમાં ણવા મ ું કે, જગલમાં દ પડાએ કરેલા
મારણને થા નક લોકો પોતાના ઘરે લાવી, રાધીને ખાય છે . આખા કરણ ું કારણ સમ ઈ
ગ ું કે દ પડાને પકડવામાં સફળતા શા માટે નથી મળતી. બચાવટુકડ એ થા નક લોકોને
ભેગા કયા અને દ પડાએ કરેલા શકારનો ઉપયોગ ન કરવા જણા ું. લોકો ુધી આ સંદેશો
અસરકારક ર તે પહ યો હતો, પર ુ તે રા ે દ પડાએ વ ુ એક બાળકની હ યા કર .
 બચાવટુકડ ને સમ ઈ ગ ું હ ું કે, દ પડો બાળકોનો જ શકાર કરે છે કારણ કે તે
સરળ છે . તેમણે બંદકુ હાથમાં લેતાં પહેલાં છે લી યોજના અમલમાં ૂકવા વચા ુ.
બાળકના આકારની સમાન વજનવાળ એક ઢ ગલી બનાવી દ પડાને પકડવાની યોજના
ઘડવામાં આવી.
થમ પગલા તર કે ઢ ગલી તૈયાર કરવામાં આવી. હવે બીજુ પગ ું એ હ ું કે દ પડાને
આ ઢ ગલી તરફ કેવી ર તે આકષ શકાય? આ ઘણો મોટો વ તાર છે પણ બચાવટુકડ એ
દ પડાને પકડવા માટે વચા .ુ તેમણે પાંજરાની ચારેબાજુ દ પડાને આકષવા માછલીની
ગંધવાળા પાણીનો છટકાવ કય . આખી રાત બચાવટુકડ એ પાંજરા ન ક એક નાનકડ
ઝૂંપડ માં બેસી આ માનવભ ી દ પડાના આગમનની તી ા કર અને આખરે બી દવસે
સવારે પાંજરામાં બે દ પડા ુરાયેલા મ ા. આ મા થા નક લોકો માટે જ આનંદનો
અવસર ન હતો પર ુ થા નક વન વભાગ માટે જગ યાનો આનંદ હતો. વ ય ાણી
બચાવટુકડ ના સ યો ગવથી સાસણ પરત ફયા.
 ક
ૅ સ માટે કોઈ ન કરેલી નોકર નો સમય નથી હોતો. મા એક સંદેશો અને તેઓ ગમે
યાં હોય, કે તેવા અગ યના સંગમાં હોય, કોઈના લ કે મરણના સંગમાં હોય, અથવા
ગમે તેવા ય ત હોય તોપણ તેઓ તરત જ હાજર થઈ ય છે . તેઓ વ ય ાણીની ર ા
કાજે પોતાના વનની અગ યની ણોને માણવા ું પણ એક તરફ રાખી દે છે . જગલમાં
કામ કરતા આવા લોકો પાસે આવી મા હતીઓનો વણથં યો વાહ હમેશાં વહેતો રહે છે .
ાણીઓ વગર ું મ ુ ય વન! ધારો કે ૃ વી પરથી બધા જનાવરો વ ુ ત થઈ ય
તો માણસ એકલો પડવાથી ૃ ુ પામી જશે. નવરો સાથે જે થશે તે માણસો સાથે થશે.
સમ વ ૃ એકબી સાથે જોડાયેલી છે . આ એક કુ દરતી ચ છે . આપણે મ ુ યો
જ દુ નયાના ુ શાળ ાણીઓ છ એ.
એક ફૉરે ટર અને ક ૅ ર જગલમાં વ ય ાણીઓ ું અવલોકન કર ર ા હતા. ર૦ મ નટ
પછ તેઓ નધા રત જ યાએ પહ યા, યાં તેમણે છે લે સાવજો જોયા હતા. ઘણી
વખત એ ું પણ બને છે કે સાવજનો એક સ ૂહ એક જ થળે એક-બે દવસ માટે રહે અને
થોડા સમય પછ રા ે તે જ યાએથી ચા યો પણ ય. આ ફૉરે ટર અને ક ૅ ર બંને જણા
યાં સહના સગડ અને બી ં ચ ો તપાસી ર ાં હતાં. અ ુભવના આધારે તેમને લા ું કે
આસપાસમાં જ ાંક નાનકડુ જૂ થ છે . ઝાડ ઓમાં અંદર જવાના બદલે તેમણે યાં ઊભા
રહ ને જ રાહ જોવા ું ન ક ુ. થોડ ણો બાદ એક ક ૅ રે માલધાર પોતાના ધણને
આગળ હાકવા જેવો અવાજ કરે તેવો અવાજ કય . એ શયાઈ સહ આવા અવાજથી
સાર ર તે પ ર ચત છે . તેઓ આવા અવાજથી તરત સમ ય છે કે, માલઢોર આટલામાં
જ છે . ક ૅ સ માલધાર નો અવાજ, ભસના અવાજની નકલ ૂબ કુ શળતા ૂવક કરે છે .
તેમણે ફર અવાજ કય . પણ ક ું થ ું નહ . થોડા સમય બાદ ફૉરે ટરે પણ આ અવાજ ું
ુનરાવતન ક ુ. આ સમયે પાછળના ઢોળાવ તરફથી ૂકા પાંદડા કચડાવાનો અવાજ
સંભળાયો પણ કોઈ જનાવર બહાર આ ું નહ . સવારના સમયે સહ સૌથી વ ુ સ ય
હોય છે . તે ાંક ને ાંક બેસી ય છે . અથવા ાંક છાયડો શોધી આખો દવસ યાં
આરામ કરે છે . `જનાવર છે પણ બહાર નથી આવ ું.' ક ૅ રે ક ું. ફર પાછા તેઓ સહ ાં
ગયા હશે તે વચારવામાં અને ચચા કરવામાં ય ત થઈ ગયા. ફર વખત ૂકા પાંદડા
કચડાવાનો અવાજ આ યો. આ વખતે બે નાનકડા સહબાળ પચાસ ૂ ટ દૂર દેખાયાં, “અરે,
બ ચાં તો આ ર ાં.” ફૉરે ટરે હસીને ક ું, “તમાર માને ાં ૂક આ યાં?” સહબાળ
થોડ વખત ફૉરે ટરને જોઈ ર ાં અને પછ થોડા વ ુ ન ક આ યાં. વારાફરથી બંનેએ
નાનકડ ગજના કર , ફર તે આગળ વ યા. આ એક અસામા ય વતન હ .ું
 માતાની ગેરહાજર માં સામા ય ર તે બ ચાં માનવ સંપકમાં આવવા ું ટાળે છે . આ
લોકોએ વચા ુ કે તેની મા આસપાસ ાંક હશે, પણ બ ચાંઓએ ુર કયાં કરવા ું ચા ુ
રા .ું સહના વતનને સમજ ું એ ક ૅ રના લોહ માં છે . આથી બ ચાંઓના આ વતનથી બંને
આ યચ કત થઈ ગયા હતા. મા દસ ૂ ટના અંતરે સહબાળ ું કોઈ માણસની ન ક
આવી જ ું, આ કઈ સામા ય બાબત નથી. બ ચાંઓ પાછા વળ ને ચાલવા લા યાં અને
બેસી ગયાં. એકાદ મ નટ પછ એક સહબાળ એકદમ ન ક પહ ચી ગ .ું બંને સહબાળે
આ ું અસામા ય વતન ું ુનરાવતન કરવા ું ચા ુ રા ું. ક ૅ રે આ ધાની ૂટતી કડ ઓ
જોડવા ું શ ક ુ. `મને એ ું લાગે છે કે આ બચો ળયાં કાઈક કહેવા માંગે છે .' બ ચાં ઊભાં
થઈને પોતે જે તરફથી આ યાં હતાં તે દશામાં ચાલવા લા યાં. હવે ક ૅ સ અને ફૉરે ટરને
ખાતર થઈ ગઈ કે બ ચાં ખરેખર કઈક બતાવવા માંગે છે , તેથી તેમણે બ ચાં પાછળ
ચાલવા માં .ું
સહબાળો અને ક ૅ સ વ ચે ર૦ ૂ ટ જેટ ુ અંતર હ ું. થોડુ ચા યા બાદ એક સહબાળે
પાછુ વળ ને જો ું અને પાછુ ચાલવા માં ું. ક ૅ સ અને ફૉરે ટરને હવે કોઈ શંકા ન હતી.
તેઓ તો બસ, બ ચાંની પાછળ ચા યા જતા હતા. થોડા મીટરના અંતરે તેઓ એક નાનકડા
ઢોળાવવાળ જ યાએ પહ યાં. બ ચાં અહ થી દોડ ને સપાટ મેદાનમાં પહ યાં અને યાં
એક ૃ ની નીચે જઈ ઊભાં ર ાં.
ક
ૅ સ અને ફૉરે ટર યારે બ ચાંની ન ક પહો યા યારે તેમની જ ાસા દુઃખમાં
ફેરવાઈ ગઈ. પહેલી વખત એ ું બ ું કે સહબાળના વતનને સમ ને આ લોકોને આનંદ ન
થયો. તેઓ બ ચાંનો અવાજ સમ યા, પણ કોના માટે? એક ૃત સહણ માટે? કોઈ બ ચાં
આવી પ ર થ ત જોવા નહ માંગતાં હોય, એમ ણે આ ક ૅ ર અને ફૉરે ટરને ૂંગી આંખે
ૂછ ર ાં હતાં, ` ું તમે અમને અહ માર માની આ હાલત જોવા લા યાં?' બ ચાં તેની
માને જગાડવાનો ય ન કર તેને ચાટતાં હતાં, તેને ધ ા મારતાં હતાં. ણે કહેતાં ન હોય
`મા ઊઠને, અમને ૂખ લાગી છે .' બંને બ ચાંને જોઈ ફૉરે ટરે ક ણ અવાજે ક ું, “નહ
ઊઠે બેટા.” બ ચાંની ક ણાસભર આંખો જોઈ ક ૅ સ અને ફૉરે ટર ું મન વી ઊ .ું ભારે
હૈયે તેઓએ પોતાની ખાતાક ય કચેર એ આ બનાવની ણ કર .
ગર એ સાવજના સંર ણ ું ઉ મ ઉદાહરણ છે . સંર ણની આ મહેનત ૂણ યાએ
એ શયાઈ સહને વ ુ ત થતા બચા યા છે . અહ કૃ તના ઘણા રખેવાળ છે . અહ
થા નક લોકો પણ પડદા પાછળ ઘણાંબધાં રચના મક કામો કરે છે . સંર ણ એ
અ ધકાર ઓ અને કમચાર ઓના સહયોગ ંુ અને મહેનત ું ફળ છે . પર ુ મારા મત ુજબ
ગરના ખરા રખેવાળ તો આ ક
ૅ સ જ છે !
=
 સહની ળવણી
` શકાર ઓના એક સ ૂહને એક મ હલાએ પક ો', `મા પ૦ કલો વજન ધરાવતી
એક મ હલાએ ૧પ૦ કલોના નવરની સારવાર કર .' એક મ હલાની સંશનીય
કામગીર નાં કારણે ગામ ું ઉ કેરાયે ું ટો ં ુ શાંત થ .ું `અભયાર યમાં જતા અસં ય
વાસીઓને એક મ હલા માગદશન આપે છે .'
યારે ીસશ તકરણની વાત કર એ યારે આવી ુંદર ક પનાઓ કરવી ગમે, પણ
આ કા પ નક વાતો નથી, આ વા ત વકતા છે . ગરની વા ત વકતા.
અમે Cat–Women છ એ. અમે આ સાવજ-દ પડાનાં ર ણ કાજે છ એ. એક
નાના ગામમાં ઉછરેલી, નાની વયે જેનાં લ થઈ ગયાં હોય અને જે ું વન ઘરની
ય તઓ અને પાલ ુ પ ુઓની દેખરેખમાં યતીત થ ું હોય, તેવી મ હલાઓને આવાં
યવ થાપનનાં કામ માટે ક પના કરવી પણ અઘર છે . ભારતના ઘણા વ તારોમાં આજે
પણ મ હલાઓ ઘરની બહાર નીકળતાં ગભરાય છે . પણ ગર એક એવી જ યા છે યાં
માતા પતા પોતાના પ રવારમાં દ કર નો જ મ થતાં ગવ અ ુભવે છે . ગર એક એ ું થળ છે
યાં મ હલાઓને વકાસ કરવાની પોતાના વતં નણય લેવાની અને પોતાના સમાજમાં
યા ત મેળવવાની તક મળે છે .
અહ યા એક ખાલી કૂ વામાં દ પડો પડ ગયો છે તેવા સમાચાર ન કના ગામમાંથી
આ યા. રે ુ ટ મ ઘટના થળે પહ ચી, પણ તેઓને ખબર ન હતી કે પ ર થ ત આટલી
ગંભીર હશે. કૂ વો ખાલી હતો અને ૪૦ ૂ ટ જેટલો ડો હતો. આવા કોઈપણ બચાવકાયમાં
સૌથી મોટ તકલીફ થાય છે , ઘટના થળે ભેગા થતા લોકોને નયં ત કરવાની. આવી
પ ર થ તમાં કોઈ અ ન છનીય બનાવનો ભય રહે છે . કૂ વામાં દ પડો પડ જતાં સામા ય
પ ત ુજબ તેને બેભાન કર , બહાર કાઢવામાં આવે છે . પર ુ અહ પ ર થ ત ભ
હતી. ૪૦ ૂ ટ ડા કૂ વામાં દ પડાને ડાટ કર ને બેભાન કરવો અઘ હ ું. બધા ૂંઝવણમાં
ુકાયા. હવે ું કર ?ું યારે બહાદુર મ હલા ફૉરે ટરે આગળ આવી ક ું : “હુ જઈશ
દ પડાને બેભાન કરવા.” બધા હાજર લોકો તેના નણયથી ભા વત થયા. તરત યોજના
ઘડાઈ. આવી ર તે ુ લા ડા કૂ વામાં તે મ હલા એક અધગોળ પાંજરામાં બેસીને કૂ વામાં
ઊતર . આ પાંજ ચારેબાજુ થી બંધ અને ુર ત હ ું. લોકોએ દોરડાની મદદથી પાંજ
કૂ વામાં ઉતા .ુ અડ ું પાંજ કૂ વામાં ઊતયા બાદ સલામત અંતરથી ઘેનના ઇ જેકશન ારા
દ પડાને બેભાન કરવામાં આ યો. થોડ ક ણોમાં દ પડો બેભાન થઈ ગયો. પાંજરામાં બેસી
મ હલા કૂ વાના ત ળયે પહ ચી. પાંજરામાંથી બહાર આવી તેણે દ પડાને તપા યો અને પછ
દ પડાના શર રને દોરડા સાથે બાંધી, ગવથી પાછ કૂ વાની બહાર આવી. હાજર સૌ કોઈ
ૂબ આનં દત થઈ ગયા. આ એ જ મ હલા છે જેના હાથમાં દ પડાએ ઈ પહ ચાડ
હતી. તેની માતાને તેના હાથમાં આવેલા ૧પ ટાકાથી દુઃખ નથી, તેને તો તેની દ કર ની
કામગીર ઉપર ગવ છે .
વન વભાગની આવાં મ હલા કમચાર ઓ માનવ-વ ય ાણી સંઘષ જેવા અ યારના
સળગતા ઉકેલવામાં મદદ પ થશે. જગલમાં વ ય ાણીનો બચાવ કરવો અલગ બાબત
છે અને ા ય વ તારમાંથી વ ય ાણીનો બચાવ કરવો એ અલગ બાબત છે . તમે ારેય
લોકોનાં વતનો સમ નથી શકતા. ઘણી વખત આવી પ ર થ ત પર કા ૂ મેળવવામાં
ુ ષો ું વતન મદદ પ નથી થઈ શક ું, યારે મ હલાઓની ૃદભ ુ ાષા વ ુ અસરકારક બને
છે . પહેલાંના સમયમાં નોકર કરતી ક યા લ માટે યો ય નહોતી ગણાતી, પણ હવે સમય
બદલાયો છે . હવે આવી ખાખીધાર ક યાઓને ુ વ ૂ બનાવવા ઘણા બધા ઉ ુક છે .
વન વભાગની આવી નીડર ક યાઓમાંથી ેરણા લઈને આજે સકડો મ હલાઓ આ નાર
સેનાનો ભાગ બનવા ઉ સાહ છે .
આ મ હલાઓને કોઈ પ ર થ ત અટકાવી શકે તેમ નથી. તેઓ ન તો સાવજથી ડરે છે ,
ન તો દ પડાથી, ન તો સાપથી ડરે છે કે ન તો ખરાબ હવામાનથી. તેઓ ું મા એક જ લ ય
છે – ગરના વ ય વનની ર ા કરવી. આ માટે તેઓ ગમે તેટ ું જોખમ ખેડવા તૈયાર છે !
વ ય વનને લગતી નાનામાં નાની બાબત ું પણ યાન રાખે છે . ણ વષ પહેલાં એક
પ ચીસ વષ ય મ હલાએ ચીતલનો શકાર કરવા આવેલ એક શકાર ટુકડ ના સ યોને
શો યા, પક ા અને પછ તેમને જેલભેગા કયા. તેણે યારે આ ુનેગારોને પોતાની
ીશ તનો અ ુભવ કરા યો, યારે તે એકલી હતી. ભારતના એક અ તશય ય ત એવા
વાસન થળ હોવાના કારણે ગર હમેશાં વાસીઓની અવરજવરથી ભરે ું હોય છે .
આટલી મોટ સં યામાં આવતા વાસીઓનાં ધસારાને પહ ચી વળ ું એટ ું સહે ું નથી.
પણ અહ એક ુવાન માતા સાથે વાસીઓના યવ થાપન અંગેની પોતાની ૂ મકા સહષ
નભાવે છે .
`More then the lions, visitors are amazed at the sight of
these gutsy girls, who fearlessly walk amid a pride of wild
lions.'
આ વા આપણા વતમાન વડા ધાન માનનીય ી નરે મોદ એ યારે તેઓ
ુજરાતના ુ યમં ી હતા, યારે ક ું હ ું. તમે કોઈ ખાખી ુ નફૉમ પહેરેલી મ હલાના
હાથમાં વૉક ટૉક હોય એવી એક મ હલાને એવો કરો કે તમને જગલમાં ડર લાગે છે ?
તે જવાબ આપશે : `તમે મને વ ના ટોળાંમાં નાખી દો, હુ યાંથી એ જ ટોળાંની આગેવાની
કરતી પાછ વળ શ.'
ઘણાં વષ પહેલાં ટશ શાસન સમયમાં એક સાચી અને રોમાંચક ઘટના બની હતી.
એક વખત જૂ નાગઢના નવાબે ભારતના વાઇસરૉયને સાસણ- ગર ખાતે શકાર ખેલવા
આમં ત કયા. આ એક શાહ રમત હતી. આવા ગોરા અમલદારોને ુશ કરવા ઘણી વખત
આનંદ મોદ માટે તેમને નમં ત કરવામાં આવતા. શકાર એ સ માનની વાત હતી. જો તમે
કોઈ મોટા રાની પ ુનો શકાર કરો તો તમે રાજવી ગણાઓ. વાઇસરૉય ગર પધાયા અને
પછ જગલમાં ગયા. તેઓ કોઈ સહનો શકાર કરે તે પહેલાં ગરમાં સૈકાઓથી વસતા એક
માલધાર એ તેમને ક ,ું “તમે મને શા માટે માર નાખવા માંગો છો?” વાઇસરૉયે જવાબ
આ યો, ”હુ તને નહ , સહને માર શ.' માલધાર એ જવાબ આ યો, “જો તમે સાવજને
મારશો, તો મને મરેલો ગણી લેજો.” માલધાર નો આ જવાબ તેમને પશ ગયો. તેઓ
શકાર ખે યા વગર પાછા આ યા. વ ભ શહેરોના સમાચારપ ોમાં આ સંગ છપાયો,
સ થયો. એ શયાઈ સહનાં સંવધનમાં આ એક મહ વ ૂણ વળાંક હતો. માનવ અને
સહ વ ચેના, મા યામાં ન આવે તેવા વ ાસ ૂણ સંબંધો છાપાંઓમાં દશાવવામાં આ યા
હતા.
ચાર- સાર મા યમોની મહ ા એ કઈ આજકાલથી નથી. સમાચારના વહન માટે
વષ થી આ મા યમો ઘણાં ઉપયોગી ર ાં છે . કોઈપણ કારની મા હતી અ યારે તકલીફ
વગર સરળતાથી મળ ય છે . આથી ચાર– સાર મા યમોને ચોથી ગીર માનવામાં
આવે છે . ચાર– સાર મા યમ બે કારનાં છે . (૧) જેમાં વતમાનપ ો, સામ યકો અને
બી લે ખત મા હતી આપતા લેખોનો સમાવેશ થાય છે અને (ર) ઇલે ો ન સ: જે
અ યારના સમયમાં શ તશાળ , ઝડપી અને યાત ચાર– સાર ું મા યમ છે . કોઈપણ
નાનામાં નાની ઘટનાની મા હતી થોડ ક ણોમાં આ યાં ક મા યમોની મદદથી વ ના
કોઈપણ ૂણે પહ ચાડ શકાય છે . એથી જ વ અ યારે મા હતીથી સ જ અને ૃત
રહે છે .
અ યારના સમયમાં થા નક સંર ણના ો મા સંશોધકો અને ત ોની મદદથી જ
નથી ઉકેલી શકાતાં. આવા પડકાર પ ુ ાઓને ઉકેલવા માટે સરકાર , બનસરકાર
સં થાઓ, ઉ ોગ ૃહો અને ૃત નાગ રકોની સ ય ભાગીદાર પણ મહ વની છે . પણ
આ લોકો ૃ ત કેવી ર તે ફેલાવી શકશે? સંર ણના સંદેશા કેવી ર તે મોકલી શકશે?
આવા સમયે ચાર– સાર મા યમોની ૂ મકા મહ વની બને છે . પયાવરણ સંર ણ અને
 યવ થાપનમાં ચાર– સાર મા યમમાં મા પયાવરણલ ી ો અંગે ૃ ત ફેલાવવા
અને પયાવરણ સમ ુલાના પડકારો રજૂ કરવાની જ ૂ મકા નથી ભજવતા, પર ુ લોકોની
માન સકતા બદલવામાં, પયાવરણીય ોતોના ઉપયોગ વશે મા યતા અને વત ૂક
બદલવામાં પણ અસરકારક સા બત થાય છે . ચાર– સાર મા યમો પયાવરણ માટે યો ય
સ ુદાયો રચવામાં અને સંર ણને લગતા થા નક ો ઉકેલવામાં મદદ પ સા બત થાય
છે . છાપાં, ટ વી અને રે ડયો એ શહેર લોકો અને ગામલોકો ુધી પહ ચવા ું સરળ મા યમ
છે . એક સમયે દસ ઘરમાંથી એક ઘરમાં ટે લ વઝન જોવા મળ ું. અ યારે ટે લ વઝન ન હોય
તે ું એકાદ ઘર શોધ ું ુ કેલ છે . સરકાર માટે અ યારે સહસંવધન અને તેને લગતા ોએ
બહુ મોટો પડકાર છે . એક સમયે ગરના સાવજ મા મયા દત વ તારમાં ફરતા હતા.
થા નક લોકો અને વન વભાગના અથાગ ય નોના કારણે સહની સં યામાં વધારો થયો
છે . બે આંકડાની સં યા ણ આંકડે પહ ચી છે . સહને પોતા ું સા ા ય થાપવા ઘણા
મોટા વ તારની જ ર પડે છે . ૧,૪૦૦ ચો. ક.મી. વ તારમાં ફરતા સાવજ રર,૦૦૦
ચો. ક.મી.માં ફરવા લા યા છે . ાણીઓને સરહદની ખબર પડતી નથી. આટલા વશાળ
વ તારમાં ઘણાં બધાં ગામડાઓ અને નગરો આવેલાં છે . આ વ તારમાં સહ પોતાની
ઇ છા ુજબ ફરતા હોય છે , પણ છે વટે તો ાણી એ ાણી છે . આથી નાના મોટા બનાવ
બનવા એ એક સામા ય બાબત છે .
ચાર– સાર મા યમો ઉપર બનેલ ઘટનાને શ દોમાં કેવી ર તે અ ભ ય ત કરવી તેની
પણ એક જવાબદાર છે . `એક ુ સે ભરાયેલી સહણે માણસને ઈ પહ ચાડ ' અથવા
`સતામણી બાદ સહણે માણસને ઈ પહ ચાડ ' એક જ સરખો સંગ પણ તેને રજૂ
કરવાની ર ત અલગ અલગ છે . સંર ણના આ આખા વષયમાં એક સમયે ચાર- સાર
મા યમ આટ ું સ ય ન હ ું, પણ છે લા એક દાયકામાં સહ સંર ણમાં ચાર- સાર
મા યમો ું યોગદાન નકાર શકાય તેમ નથી. અ યારે દરરોજ સવારે હ રો લોકો છા ું વાંચે
છે અને તેમાં સહને લગતા કોઈ સમાચાર છે કે નહ તે તપાસે છે . ચાર- સાર મા યમોએ
સમાજમાં સહના મહ વને છ ું ક ુ છે . હાલનાં વષ માં આવાં ઉમદા કામ અને વ ય ાણી
અંગેની ૃ ત વધી છે . ચાર- સાર મા યમો અને બન સરકાર સં થાઓની મદદથી
વન વભાગ લોકસં કૃ તમાં સહની હકારા મક છાપ રજૂ કર શ ાં છે . અ યારે સંર ણ
અંગેનાં આવાં સફળ પગલાંઓએ સહને પહેલાં કરતાં વ ુ ુર ત બના યા છે .
=
 ૂસણખોર પછ ના આંચકા
વનમરણ એ કુ દરતી યા છે અને આ યા અ ય કોઈ પ ર થ તથી અસર
પામતી નથી. ાણીહ યા એ કોઈ આજકાલની ૃ નથી. આપણા વડવાઓના સમયથી
મ ુ ય જુ દાજુ દા ાણીનો વધ કરતો આ યો છે . આ કૃ ય તે ખોરાક, વર ણ અને
આનંદ મોદ માટે કરે છે . ઐ તહા સક ર તે શકાર ને ૃ વ, સ ૂહરચના, ભાષાના વકાસમાં
અને બી ઘણી બધી બાબતોમાં અગ યની ૂ મકા ભજવે છે . એ સમયે કદાચ ખેતીનો
વકાસ નહ થયો હોય, તેથી મ ુ ય માંસ ઉપર આધા રત હશે. પહેલાંનાં સમયમાં ૃ વી પર
માનવવ તી ઓછ હતી અને ાણીવ તી વ ુ હતી. તેથી તં પ ર થ તવશ જળવાયે ું
હ ,ું પણ કૃ ષ ા ત થયા બાદ વન ટકાવી રાખવા માટે કરવામાં આવતા શકારની થા
વ ના મોટાભાગના વ તારોમાંથી વ ુ ત થઈ ૂક છે .
માનવીય વ તીમાં ઝડપી વધારાનાં કારણે, સમાજમાં અસમાનતા આવી છે . પહેલાનાં
સમયમાં લોકો જગલમાં રહેતા હતા. સમય જતાં ખેતીની શ આતના લીધે જગલની જમીન
સપાટ મેદાનમાં પ રવ તત થઈ અને પછ આ સપાટ મેદાનો ખેતર બ યાં અને નાનાં ગામડા
બ યાં. મ ુ યએ યારે ગગન ુંબી ઇમારતોમાં અને ૂગભમાં રહેવા ું શ ક ુ, યારથી
તેની વન વવાની, ખોરાકની અને અ ય પ તઓમાં પ રવતન આ .ું સા ૂ હક
બદલાવના ભાગ પ આજે આપણે મ ુ યના વનમાં ઘણા ફેરફાર જોઈ શક એ છ એ.
આના કારણે આ ુ નક વનશૈલી, વ છ અને વા યવધક આહાર મેળવીએ છ એ.
અ યારે અસામા ય એવાં યાં ક સાધનો આપણા હાથમાં છે . પણ દુ:ખની વાત એ છે કે,
વન બદલાવની સાથે સાથે મ ુ ય વ ુ વાથ બ યો છે અને કુ દરત યેની પોતાની
જવાબદાર ૂ યો છે . આપણે વકાસને ૂ યા છ એ. જે યાં ક સાધનો અને આ ુ નક
ુખ ુ વધાઓનો લાભ આપણે ઉઠાવી ર ા છ એ તે પણ કુ દરતની દેન છે . ખરેખર,
આપણી તને આ ૂછવો જ ર છે કે આપણે કેટલા સારા છ એ? આપણે આપણા
વનના ુ તકમાંથી આ લીટ તો કાઢ જ નાખી છે કે, `આપણા માટે જ ર કેટ ું છે ?'
 સંતોષની માન સકતા વકસાવવાના બદલે આપણે એક નવો જ સામાનાથ `અનંત
ઇ છાઓ' જેવો શ દ શોધી કા ો છે . એ સ ય છે કે, Men are from Mars & Women
are from Venus, પણ ભગવાને વળ એ ું ક ું ુ તક લ ું છે કે જેમાં ુ ષને આકષક
અને મ હલાને લઓપે ા તર કે દશા યાં છે . ુંદરતા અને માનવતાની જ રયાતના નામે
આપણે ઘણી ૂલો કર છે અને હવે આપણે એવા નદ ષ ાણીઓની પાછળ પડ ગયા
છ એ કે જેઓ વ ુ તને આરે આવીને ઊભાં છે . દ પડાનો શકાર શા માટે કરવામાં આવે
છે ? કારણ કે ત ત ય તઓ આકષક વ પ રધાન કરવા માંગે છે . વાઘને મારવામાં
આવે છે , શા માટે? કારણ કે તે વ વધ દવાઓ બનાવવા માટે ઉપયોગી છે . હાથી અને ગડાને
ૂ રતા ૂવક માર નાખવામાં આવે છે , કારણ કે ીમંતની પ ની હાથીદાતમાંથી બનાવેલાં
આ ૂષણો પહેરવા માંગે છે . કાચબાનો ૂપ ઘણો વા દ હોય છે , તો એમાં વળ કઈ મોટ
વાત છે . થોડા કાચબા હમણાં તમારા ટેબલ પર પીરસવામાં આવશે. `માણસ એક માંદલા
વન તરફ જઈ ર ો છે , સારા વન તરફ નહ .' આ વા અહ બંધબેસ ું છે . આ
ાણીઓને તેમની ચામડ , પીછા, શગડા, દાત અને આંત રક અવયવો માટે રહસી
નાખવામાં આવે છે . એક સમયે આ ાણીઓ વ ુલ માણમાં હતાં, પણ હવે નાશ ાય
બની ગયાં છે . પ ર થ તક ય તં ને થઈ રહે ું ુકસાન મ ુ યને પણ હા ન પહ ચાડશે. છતાં
હજુ આપણે જ આ ાણીઓને માર નાખીએ છ એ. જે લોકો આવી ૂ રતાથી પ ુ હ યા
કરે છે તેમને ` શકાર ઓ' કહેવામાં આવે છે . શકાર ઓ માટે શકારનો ુ ય હે ુ ાણીના
શર રના મા એકાદ અંગને મેળવવા માટેનો હોય છે અને તે જ રયાતવા ં ુ અંગ કાઢ
બાક ું શર ર કુ દરતના સફાઈ કામદારો માટે છોડ દે છે . જરાક ક પના કરો કે, એક વશાળ
હાથી, કે જે ું વજન ૧૦ ટન જેટ ું હશે. તેને મા તેના દ ુ ૂળ માટે માર નાખવામાં આવે
છે !
ભારતમાં ૪પ,૦૦૦ જેટલી વન પ તઓ અને ાણીઓની ૮૧,૦૦૦ જેટલી તઓ
છે . ભારતની આ જૈવ વ વધતાના લીધે તેને દુ નયામાં મહ વ ું થાન ા ત છે . ભારતમાં
વ ની કુ લ વ તીના ૭૦% વાઘની વ તી, ૬૦% એ શયાઈ હાથીની વ તી અને ૮૦% એક
શગડાવાળા ગડાની વ તી છે . એ શયાઈ સહ મા ુજરાતના ગરમાં જોવા મળે છે .
ુજરાતના લોકો હ રો વષ થી સહ સાથે ુમેળથી વે છે . થોડા વષ પહેલાં બનેલા
એક બનાવે મને આ કરણ લખવાની ફરજ પાડ છે .
જગલમાં બ ું એકદમ સામા ય હ ું. એક ખેડૂત સવારે પોતાના ખેતર તરફ જઈ ર ો
હતો. માચ મ હનો હતો અને તેણે વરસાદ પહેલાંની ખેતીને લગ ું પોતા ું કામ ૂણ કરવા ું
હ .ું હ વરસાદ આવવાને બે મ હનાની વાર હતી અને ઘણો સમય બાક હતો. ગરની
આસપાસ ઘણાં બધાં ખેતરો આવેલાં છે . સહ આ ખેતરોની અવારનવાર ુલાકાત લેતા
હોય છે , પણ માણસો પર ારેય હુ મલો નથી કરતા અને ખેડૂતો પણ સહની હાજર થી
ટેવાઈ ગયા હોવાથી તેને બહુ ગણકારતા નથી. ખેડૂતો અને અ ય થા નક લોકો
વન વભાગને આડકતર ર તે મદદ પ થતા હોય છે . પેલા ખેડૂતે એક સહણનો ૃતદેહ
જોયો, તરત તેણે વનકમ ને ણ કર . આવી ર તે તેઓ વન વભાગને મદદ કરે છે . ઘણી
વખત ઘવાયેલ અથવા ૃ સહ પોતાને જગલની ગીચ ઝાડ ઓમાં છુ પાવી રાખે છે .
થા નક લોકોની મદદથી આવી સારવારની જ રયાતવાળાં ાણીઓનાં થાનની ણ
થતાં તેને વન વભાગ તરફથી સારવાર આપવામાં આવે છે . ઘણી વખત બી સહ સાથેની
લડાઈમાં અથવા ૃ ાવ થાના કારણે શકાર ન કર શકવાથી ાણીઓ ૃ ુ પામતાં હોય
છે . પેલા ખેડૂત તરફથી ણ થતાં થા નક વન વભાગના કમચાર ઓ ઘટના થળે પહ યા.
સહણનો ૃતદેહ જોઈ વનકમ ઓમાં ખળભળાટ મચી ગયો. સહણના શર રમાંથી કેટલાંક
અગ યનાં અંગો ગાયબ હતાં. આ સમાચાર ઉપલા અ ધકાર ઓને જણા યાની સાથે
વનકમ ઓએ આ વ તારની તપાસ શ કર . ન કમાં બી એક સહણનો ૃતદેહ પણ
આવી જ હાલતમાં મળ આ યો. થોડાક આગળ જતાં એક પાઠડ નો ૃતદેહ પણ મળ
આ યો. તેનાં અવયવો પણ ગાયબ હતાં. બધા ચ ક ગયા અને ુરાવો મેળવવા માટે
શોધખોળ કર ર ા હતા. આ કોઈ માનવ શકાર એ કરેલા શકારનો બનાવ હતો તેમાં કોઈ
શંકા ન હતી. ઉપલા અ ધકાર ઓએ આખા વ તારની ઘેરાબંધી કરાવીને તપાસ શ કર .
શકાર થયેલ ાણીઓનાં શબ પો ટમૉટમ (શબની મરણો ર તપાસ) માટે મોકલાયાં. વ
સમ આ બનાવ ું ચ પ થઈ ર ું ન હ ું. તેવામાં અ ય બે થળોએથી સહનાં પણ
શંકા પદ ૃ ુના સમાચાર આ યા. વન વભાગે આઠ સહનાં ૃ ુ થયાં છે એની ખાતર
કર લીધી. જોકે, લોકો ુધી આ સમાચાર પહ ચી ૂ ા હતા.
ુજરાતના લોકો માટે આ એક હદય ાવક ઘટના હતી. થા નક લોકો, પ કારજગત,
થા નક સં થાઓ ઉ ોગપ તઓ, રા યક ાના મં ીઓ, ુદ ુ યમં ી માટે પણ આટલી
મોટ સં યામાં સહનો શકાર એ ધરતીકપના આંચકા સમાન બાબત હતી. વન વભાગે આ
પ ર થ તને પહ ચી વળવા કમર કસી હતી. ન ૂના ફોરે સક લૅબમાં તપાસ માટે મોકલાયા
હતા. જુ દા જુ દા વ તારોમાં તાલીમ પામેલા કૂ તરાની મદદથી સઘન તપાસ કરવામાં આવી
રહ હતી.
 વન વભાગે રા ય સરકારને ુના તપાસ શાખાની મદદ આપવા જણાવી દ ું હ ું.
સમ સૌરા ચતામાં ગરકાવ હ ું. થા નક લોકો ૂબ ઉ કેરાયા હતા. થા નકો પણ
પોતાની ર તે ુરાવા શોધવાનો ય ન કરવા માં ા હતા.
ુ ય એ હતો કે આ ું બ ું કેવી ર તે? અહ થા નકો, ઘણા કૃ ત ેમીઓ અને
વન વભાગ પણ ઘ ં સ ય છે ,. તો આ ું બ ું કેવી ર તે? લોકો અને વન વભાગે ારેય
સપનામાં પણ ગરમાં સહના શકાર વશે વચા ુ ન હ ું. આ ું કરવા ું કોઈ વચાર કે
હમત જ ન કર શકે. એક વાત ૂબ પ હતી કે શકાર ુજરાતના ન હતા. કારણ કે
ુજરાતી આ ું નદયી કામ ારેય ન કર શકે. ફોરે સક તપાસટુકડ ગરમાં પહ ચી ૂક
હતી. તેઓ દરેક સં દ ધ ુરાવા શોધી તેને તપાસ કરવાનો ય ન કર ર ા હતા.
વન વભાગ, પોલીસખા ું અને ફોરે સક સાય સ લૅબ સાથે મળ ને આ કોયડો ઉકેલવા મથી
ર ા હતા, જેથી ુનેગાર પકડાય અને તેને આકર શ ા કર શકાય. તેઓની સ હયાર
મહેનતે પ રણામ આ .ું ુજરાતમાં થયેલ વ ય ાણી ુનાને લગતી આ તપાસ સમ દેશ
માટે ઉદાહરણ પ બની રહ . તો ું આ અંત છે વાતાનો? ના, જરાય નહ . વન વભાગ માટે
આ એક શીખ હતી કે આવી પ ર થ ત ગમે યારે સ ઈ શકે છે . જે તમે ારેય સપનામાં
પણ ન વચાર હોય.
ુજરાતના ુ યમં ી તા કા લક ગર આ યા અને ઉ ચ અ ધકાર ઓ સાથે એક
મ ટગ કર અને એ શયાઈ સહના સંવધન માટે ૪૦ કરોડ પયા મંજૂર કયા.
વન વભાગે સંર ણના કામને જેમ બને તેમ વ ુ મહેનત કરવા કમર કસી. તેમનો
ાથ મક હે ુ સહ સંર ણ છે . આટલા વશાળ વ તાર ું યવ થાપન અને સંર ણ કરવા
માટે વન વભાગના નવા તાલીમ પામેલા વનકમ ઓની ભરતી કરવી પડે. પણ અહ મા
મૌ ખક ઇ ટર ૂથી ભરતી કરવામાં નથી આવતી. દરેક પર ાથ એ શાર રક અને
અ ભયો યતા કસોટ માંથી પસાર થ ું પડે છે . થા નક ઉમેદવારને ાથ મકતા આપવામાં
આવે છે . કારણ કે તેઓ આ વ તારથી પ ર ચત છે અને થા નક સ ુદાય સાથે માનવ
વ ય ાણી સંઘષ જેવી થ તમાં આવી પડેલા સંકટને થાળે પાડવામાં મદદ પ થઈ શકે.
કમચાર ઓ સાર એવી સં યામાં હોય, પણ જ રયાતની સગવડો વગર આટલા
વશાળ વ તારમાં યવ થાપન અઘ છે . સંદેશા યવહારની જ રયાત ાથ મક હોય છે .
ઘણી વખત એક સંદેશો પહ ચાડવા કમચાર એ પાંચથી છ કલાકનો વાસ કરવો પડતો.
આ ને હલ કરવા વાયરલેસ કૉ ુ નકેશનની સગવડ શ કરવામાં આવી અને દરેક
ે ય કમચાર ને વાયરલેસ સેટ આપવામાં આ યા.
 આટ ું જ મા ૂર ું નહો ,ું જગલની ળવણી માટે સઘન વ તાર નર ણ જ ર
હ .ું ું એ મા પગપાળા ચાલીને? એ તો કેવી ર તે બને? આટલા વશાળ વ તારના
નર ણ માટે વાહન જ ર છે . કમચાર ઓની જ રયાત ુજબ તેઓને વાહનની ુ વધા
આપવામાં આવી. ઝડપી સંદેશા યવહાર અને વાહન યવહારની મદદથી વ તાર –
નર ણ સરળ અને ઓછા સમયમાં વ ુ વ તારમાં કર શકાય તે ું શ બ ું.
અ ય એક મહ વ ું પગ ું આંતર વભાગીય સંકલન માટે ભરવામાં આ ું. વન વભાગ
અને પોલીસખાતાએ સાથે મળ ને સંર ણ ું કામ આગળ વધા ુ છે . વન વભાગ અને
પોલીસ ખાતાની સં ુ ત ાદે શક મ ટગ નય મત ર તે થાય છે , તેવી જ ર તે વન વભાગ
અને પોલીસખાતાના અ ધકાર ઓ, મહે ૂલ વભાગના અ ધકાર ઓ, તા ુકાક ાના અને
ા યક ાના અ ધકાર ઓ સાથે જ લાક ાની મ ટગ કરવામાં આવે છે . આ કામગીર માં
થા નક આગેવાનો, વયંસેવી સં થાઓ અને વયંસેવકોને પણ સાંકળવામાં આવે છે .
વન વભાગ એ વાત પ પણે ણે છે કે થા નક લોકોના સહકાર વગર સંર ણ
શ નથી. થા નક સ ુદાય ું યોગદાન વધારવા અને થા નક સ ુદાયને ૃ ત આપવા
આ વભાગ વ વધ પગલાં પણ લે છે . લોકભાગીદાર ારા સંર ણની અને સંવધનની
કામગીર નાં ઘણાં ઉ મ ઉદાહરણો જોવા મ ાં છે . જેમકે, ઇકો લબ અને વ ય ાણી મ .
ગરની આસપાસનાં ૩૦૦ ગામોમાં થા નક ુવાવગને સંર ણ અને સંવધનની કામગીર માં
જોડતી `વ ય ાણી મ 'ની યોજના અમલમાં છે . ૬૦ ગામો અને ૧૪ વસાહતી ગામો
(સેટલમૅ ટ વલેજ) જે ઇકો ડેવલપમૅ ટ ઝોનમાં આવેલાં છે . યાંની વ ય ાણી ર ણ અને

સંવધનને લગતી મા હતી વ ય ાણી મ ારા નય મત ર તે આપવામાં આવે છે .

વ ય ાણી મ ું ુ ય કાય વ ય ાણી વશેની મા હતી આપવા ું છે . જેમકે તેમના
વ તારમાં થયેલાં મારણ વશેની મા હતી આપવી. વ ય ાણીને થતી ઈ કે સારવાર અંગે
ણ કરવી અને મદદ પ થ ,ું વગેરે એમાં સામેલ છે . વ ય ાણી મ એ બી લોકોની
જેમ નથી. તેમને તાલીમ આપવામાં આવેલી છે . ાણીસંર ણ એ તેમના માટે સૌથી
મહ વ ું છે . યવ થાપન વષયક ૂહરચના ગોઠવવી, વગેરે જેવી બાબતોમાં ગરનો
ર ણા મક અ ભગમ યાત છે . વ સનીય સંદેશા યવહાર, ૂહા મક ર તે થપાયેલાં
થાણાં, તાલીમ પામેલા ટાફ ારા સઘન થળ નર ણના પ રણામે જગલમાં વ ય ાણીની
વ તી વધી છે અને ૂસણખોર નયં ણમાં આવી છે . વ ય વ સંર ણ અને સંવધનમાં
ર ણા મક બાબતો મહ વનો ભાગ ભજવે છે .
 ે ય કમચાર ઓ અને મોબાઇલ વૉડ ુ નટનાં સઘન જગલ નર ણના કારણે
ુના હત ૃ ઓ નયં ણમાં છે . થા નક કમચાર ઓને શકાર અને વ વધ ુના હત
ૃ ઓને લગતી વ વધ તાલીમો આપવામાં આવે છે . વ ય ાણી ર ણ અ ધ નયમ
૧૯૭રમાં શકાર ૃ ને ુના હત ગણવામાં આવી છે . ગરર ત વ તારમાં ર ણ અને
સંર ણ માટે નીચે દશાવેલ ર ણા મક પગલાં લેવામાં આવે છે .
સંર ણને ઋ ુ અને હવામાન અસર કરે છે . જગલમાં ઘણી વખત ૂબ અઘર
પ ર થ ત સ ઈ ય છે . ચોમાસા દર યાન વ શ ર ણ પ તઓ અપનાવવામાં આવે
છે . વાહન ારા નર ણ વ ુ સઘન બનાવવામાં આવે છે . ચોમાસા દર યાન આસપાસનાં
ગામોમાંથી બનઅ ધકૃ ત વેશ થતો હોય છે . આ પ ર થ તને સંભાળવા જગલમાં
વધારાનાં કમચાર ઓની નમ ૂક કરવામાં આવે છે . હગામી થાણાં પણ અ તન
સંદેશા યવહારની ુ વધાથી સ જ હોય છે . વષાઋ ુ દર યાન જો તમે વાહન ારા ન જઈ
શકો તો ચાલીને પણ નર ણ કરવામાં આવે છે . ર ત વ તારમાં જૈ વક દબાણ વધતાં
આ ું પગપાળા નર ણ કર ું આવ યક છે . વન વભાગના દરેક કમચાર માટે અ ુક ન
કરાયેલ ક.મી. ું પગપાળા વન વન નર ણ ફર જયાત છે . ે ય કમચાર ઓએ એક
મ હનામાં ૧૦૦ ક.મી. જેટ ું પગપાળા વ તાર નર ણ કર ું ફર જયાત છે અને ઉ ચ
અ ધકાર ઓએ પ૦થી ૭૦ ક.મી. પગપાળા વ તાર નર ણ કરવા ું હોય છે . અ ુક
કાય ન ઉ ચ અ ધકાર ઓ દર અઠવા ડયે પ૦ ક.મી. જેટ ું ચાલીને વ તાર નર ણ
કરતાં હોય છે .
સહના શકારની ૃ ને રોકવા માટે અ ુક પગલાં લેવામાં આ યાં છે . અહ મોટ
સં યામાં વૈ છક સં થાઓ અને સાહ સકો હાજર છે . નાણા કય સહાય આપનારા ોત
પણ ઉપલ ધ છે . સહસંર ણ માટે આવી ર તે સહાય લેવાના બદલે એક સોસાયટ ની
થાપના કરવાની જ ર હતી. આ સં થાની મદદથી વ વધ સાહ સકો એ શયાઈ સહ માટે
ન ધપા યોગદાન આપી શકે તેમ છે .
આ વચારને યાનમાં રાખીને ` ુજરાત ટેટ લાયન ક ઝવશન સોસાયટ ' અંગેની
દરખા ત સરકારને ુ ત કરવામાં આવી. આ દરખા તનો ઝ ણવટભય અ યાસ કયા બાદ
ુજરાત સરકારે તેને મંજૂર આપી. ` ુજરાત ટેટ લાયન ક ઝવશન સોસાયટ 'નો ુ ય
હે ુ એ શયાઈ સહના સંર ણનો ચાર, સહાય, મદદ અને ોતની ઉપલ ધતા વધારવાનો
છે . સંર ણના ે માં આટલી મોટ છલાંગ મારવાની સાથે સાથે સરકારે અ ય
ૃ ત વષયક કાય પણ કયા છે . `વ ય ાણી મ 'ની ભરતી, થા નકો અને અ ય
વભાગો સાથે સંકલન કર વ વધ શ બરો જેમકે રોગ નદાન શ બર, કૃ ત શ ણ શ બર
વગેરે ું પણ વન વભાગ ારા વના ૂ યે આયો જત કરવામાં આવે છે . બાળકોને
પયાવરણલ ી શ ણ પણ અહ ગ મત સાથે આપવામાં આવે છે . સહનો સા ૂ હક
થયેલા શકારનો બનાવ એક ર તે તો શ ણા મક હતો, જેણે સંર ણ માટે વ વધ નવી
ૃ ઓની શ આત કરાવડાવી. એ શયાઈ સહના ઇ તહાસમાં આ દુ:ખદ બનાવ હતો,
પર ુ વન વભાગને તેના સકારા મક ફાયદા થયા, જેનાથી કાય ે ની ખામીઓ કાશમાં
આવી.
=
 પયાવરણલ ી વાસન : તક અને ફાયદા
વન વભાગ ૃ ત કાય મો અને સંર ણની વ વધ ૃ તઓ સવાય અનેક અલ ય
ુ તઓને અમલમાં ૂકે છે . આ બધામાં પયાવરણલ ી વાસન ચાવી પ બાબત છે .
એ શયાઈ સહનાં સંર ણ અંગે ું સકારા મક ચાર– સાર ન કર શકાય? ગરમાં દર વષ
લાખો વાસીઓ આવે છે . ું આપણે થા નક લોકો, વન વભાગ અને વાસીઓના
સમ વયથી પયાવરણ ું સંર ણ ન કર શક એ?
જો દુ નયાને મારે બે ભાગમાં વહચવી હોય તો હુ કહ શ કે અહ બે કારના લોકો વસે
છે . એક વગ એવો છે જેમની પાસે ાન, સ ા, પૈસા બ ું જ છે અને આની મદદથી જ
જગતને તે મદદ પ થાય છે . બીજો વગ એવો છે , જેમની પાસે ઉપર જણાવે ું બ ું જ છે
અને તેઓ તેમનો દુ પયોગ કરે છે . પોતાની શ તના દુ પયોગથી બી ને ફાયદો થાય છે કે
ુકસાન, તેની તેમને ચતા નથી. તમાર પાસે કોઈ અલ ય કે કમતી વ ુ હોય તો તમે ું
કરશો? કા તો તમે તેને એક અંધારા ઓરડામાં ૂક દેશો કે જેથી કોઈ તેને જોઈ ન શકે
અથવા તમે દુ નયાને તે બતાવશો, જેથી દુ નયા તેનાથી મા હતગાર થાય. સહ આ ું ઉ મ
ઉદાહરણ છે . સમ વ માં સહની મા બે જ ત અ ત વમાં છે . આ કન સહ
અને એ શયાઈ સહ.
અ યારે આ કન સહની સં યા શકાર, વ વધ શકાર રમતો, ખેતીનાં દબાણ અને
બી ં કારણોસર ઘટ રહ છે . તમે વ માં ાંય પણ કોઈપણ વ ય વને તેની આસપાસ
વસતા થા નક લોકોના સહકાર વગર બચાવી શકો નહ . એ શયાઈ સહની સં યા થર
ર તે વધી રહ છે અને અ યારે ૂબ મોટા વ તારમાં તેઓ મણ કર ર ા છે . પાંચ વષમાં
તેમણે લગભગ બમણા વ તારમાં તેમ ું સા ા ય વ તાર દ ું છે . જો થા નક
સ ુદાયોએ સહને મા સામા ય ાણી તર કે ગ યા હોત, તો કદાચ આ ભાવશાળ
ાણી વ ુ ત થઈ ગ ું હોત. અ યારે અ ત ભયજનક ર તે નાશ થવાના આરે આવીને
ઊભેલા ગરના સાવજ ફર એકવાર ૃ પામી ર ા છે અને આ બ ું શ બ ું છે .
વન વભાગના સંર ણના અ વરત ય નો, સંશોધકોના વ વધ અ યાસો, થા નક સ ુદાય
અને પયાવરણ ેમી લોકોના સાથ-સહકારના કારણે. વળ , એ કારણે જ આ સફળ સંવધન
અને સંર ણ થઈ શ ું છે . દેશદુ નયાના ઘણા વાસીઓ દર વષ ગરની ુલાકાત લેતા
હોય છે .
આ એક વકાસલ ી તક છે અને તેનાથી એક ય ન અમલમાં આ યો. એ છે : ઇકો
ટૂ રઝમ `પયાવરણલ ી વાસન.' અહ એ ું વચારવાની જ ર નથી કે વન વભાગને
 વાસનથી ુ કળ નાણાં મળે છે . આ આ થક ઉપાજનમાં મદદ પ થાય તે ું વાસન છે .
પયાવરણલ ી વાસન એટલે વાસીઓ અને થા નક લોકોને લાભ થાય તે ું વાસન.
ભારતનાં જૂ ના અભયાર યોમાં ું એક હોવાના કારણે ગર ું પોતા ું આગ ું મહ વ છે . ગર
એ અધ ુ ક કાર ું જગલ છે અને એ શયાઈ સહ ું નવાસ થાન છે . જૈવ વ વધતાથી
ભર ૂર એવો આ દેશ ઘણાં નાશવંત ાણીઓ ું ઘર છે . લોકો ગરમાં સહ જોવા અને
અહ ની જૈવ વ વધતા નહાળવા આવે છે , પયાવરણલ ી વાસન ું થમ પગ થ ું છે ,
મોટ સં યામાં લોકોને પયાવરણલ ી મા હતી આપવી. પયાવરણલ ી વાસન વ ય ાણી
અને જૈવ વ વધતાના સંર ણના ે માં મહ વનો ભાગ ભજવે છે .
પયાવરણલ ી વાસન ારા લોકો પયાવરણ અને તેનાં મહ વને સમ શકે છે . આ
એક રસ દ ૃ છે , જેમાં લોકોને આનંદ મોદ સાથે ાન અને મા હતી મળે છે . સાસણ-
ગર ખાતે લોકોને સરળતાથી ગર વષયક મા હતી મળ રહે તે માટે પ રચયખંડ બનાવવામાં
આ યો છે . ગરના જગલની મા હતી સા હ યના વ પમાં પણ ઉપલ ધ છે . ` ગર વે ફેર
ફડ' ારા આ સા હ ય ૂબ ઓછ કમતે વાસીઓને માટે કા શત કરવામાં આવે ું છે .
થા નક લોકોની આ થક ઉપાજનની ૃ ઓ પણ પયાવરણલ ી વાસન સાથે
જોડાયેલી છે . કોઈપણ રા ય ઉ ાન કે અભયાર ય, તેની આસપાસ રહેતા લોકો
આનંદથી વતા હોય તો ુર ત રહ શકે છે . અહ કહેવાનો ભાવાથ એ છે કે, જગલની
આસપાસ વસતા લોકોને જો આ થક ઉપાજન માટે યો ય અને વકાસશીલ પયાય મળે તો
તેઓનો જગલ ઉપરનો આધાર ઘટે છે . અહ વાસીઓની સં યા વધી રહ છે .
અહ લોકો ગાઇડ અને ાઇવર તર કે પણ કામ કરે છે . ગાઇડને નય મત ર તે
કૌશ યવધક અને મા હતી દ તાલીમ આપવામાં આવે છે . જેથી તેઓ આવનાર
વાસીઓને ગર અને પયાવરણ વષયક વ ુ અને નવીન મા હતી આવી શકે. ગરમાં
વદેશથી પણ વાસીઓ આવે છે . મા અં ે ણનાર વાસીઓ માટે પણ અં ે
ણતા ગાઇડ ભાઈઓ સેવા આપે છે અને અ ય ુવાનો માટે અં ે શીખવતા
તાલીમવગ પણ ચલાવવામાં આવે છે . અહ આવતા વાસીઓને રહેવા અને જમવાની
જ ર પણ પડે. થા નક લોકો તં ુ લગાવીને અથવા વાસીઓને પે ગગે ટ તર કે રાખીને
પણ આવક મેળવે છે . જૂ નાગઢ એ ગર તરફ આવવાનો માગ છે . વાહન યવહારની
ુ વધાઓ ૂર પાડ ને પણ થા નકો ઘણી સાર આવક મેળવે છે . વન વભાગ આ
સહભાગીઓ સાથે નય મત ર તે ચચા વચારણા કરે છે .
 પયાવરણ સંર ણની ૃ ત ફેલાવવા માટે બાળકો એ નાનકડા પણ મહ વના
સંદેશાવાહકો છે . ાન સાથે વ વધ ગ મત કરાવીને તેઓને પયાવરણલ ી શ ણ
આપવામાં આવે છે . કૃ ત શ ણની શ આત ગરમાંથી થઈ છે તેમ કહ શકાય. વ ય ાણી
સંર ણ માટે લોકોને સંવેદનશીલ બનાવવા માટે કૃ ત શ ણની મદદથી પયાવરણ અને
તેની ઉપયો ગતાની મા હતી આપી શકાય છે . ૧૦થી ૧૭ વષનાં બાળકો અને તેમના શ કો
પયાવરણ સંર ણ ૃ ત માટે સા અને અસરકારક મા યમ છે . શ બરાથ ના તભાવો
ુજબ દર વષ કૃ ત શ ણ શ બર કઈક નવી ર તે આયો જત કરવામાં આવે છે .
વ ાથ ઓને ગરના ક ૅ સ સાથે વન મણ માટે લઈ જવામાં આવે છે . યાં તેમને પ ,ુ
પ ીઓ અને જગલનાં છોડ-ઝાડ વશેની મા હતી આપવામાં આવે છે . આ સાથે
નવસનતં માં તેમની અગ યતા પણ જણાવવામાં આવે છે . શાળાના શ કો માટે યો તી
કાયશાળા અને તાલીમ કાય મોમાં પણ ાકૃ તક શ ણને લગતી બાબતો આવર લેવામાં
આવે છે . હમણાંનાં વષ માં વન વભાગ, પયાવરણલ ી વાસનને એ શયાઈ સહના
સંવધન સાથે સાંકળ ને ો સાહન આપી ર ું છે . વન વભાગે અ ુક ુ ા ન કયા છે .
જેમકે, આ વકાના ટકાઉ વક પો, આ થક ૃ ું કે , કુ દરતી સંસાધનોનો યો ય
ઉપયોગ, લોકોને લાભદાયી થાય તેવી બાબતો વગેરે. ગરની ુલાકાતે આવતા લોકો
સોમનાથ અને દ વની પણ ુલાકાત લેવા ું ૂકતા નથી. સોમનાથ મહાદેવ, દ રયો અને
જગલ બ ું એક સાથે માણી શકા ું હોવાથી વાસીઓ ું વ ુ માણ જળવાઈ રહે છે . એને
માટે આ સમ વય મહ વનો ભાગ ભજવે છે . વાસી અને થા નક લોકોના હકારા મક
તભાવ વન વભાગને આગળ વધવા ેરણા આપે છે .
છે વટે એ ઇ છત દવસ પણ આ યો, જેના માટે આપણને IUCN તરફથી સ મા નત
પણ કરવામાં આ યા છે . વ માં એક સવસામા ય ને માટે એક સં થા ૧૯૪૮માં
થાપવામાં આવી. `ધ ઇ ટરનૅશનલ ુ નયન ફોર ધ ક ઝવશન ઑફ નેચર ઍ ડ નેચરલ
રસોસ.' (IUCN) પયાવરણ માટે કાય કરતી વ ની આ સૌથી જૂ ની સં થા છે . IUCN
ારા વ માં પયાવરણલ ી સંશોધન અને સંર ણના ય નો કરવામાં આવે છે .
 વષ ર૦૦૦માં એ શયાઈ સહને ન ાય થવાની યાદ માં થાન આપવામાં આ ું હ ું.
એનો અથ એ કે એ થોડા સમયમાં વ ુ ત થઈ જઈ શકે. વૈ ક સમાચારોમાં આ ું
વવેચન શ થઈ ગ ું હ ું. આ અંગેની ચચાઓ ભલે વીકાય ન હોય, પણ જ ર છે . આ
ણે શર રમાં થતી પીડા જેવો અ ુભવ કરાવે છે . આ વણજોઈતી બાબતો યે યાન
ખચે છે . આવી ચચાઓ કે ટ કા તમને બે જુ દ જુ દ દશાઓમાં લઈ ય છે . પહેલાં તેને
હકારા મક ર તે વચારો, તમા યાન કે ત કરો અને પછ તે દશામાં કાય કરવાની
શ આત કરશો તો ટ કા ટ પણી તમારા માટે ન ર પ રણામ લાવશે. બીજુ , તેને નકારા મક
ર તે જુ ઓ. તમે બધા કારનાં ય નો કરવા ું અધવ ચે છોડ દો અને તમા યેય ૂલી
ઓ એ ુંય બને. આ બ ું તમાર ઉપર જ આધાર રાખે છે કે તમે ું કરવા માંગો છો.
તમારા યેય લાંબાગાળાના પણ હોઈ શકે અને ટૂકા ગાળાના પણ હોઈ શકે. લાંબાગાળાના
યેય ા ત કરવામાં સમય લાગે, પર ુ જો સાચી દશામાં ય ન કરવામાં આવે તો તેનાં
પ રણામો ધાયા કરતાં પણ વ ુ સારા આવે છે .
નરાશ થયા વગર અને સહેજ પણ આશા ુમા યા વગર થા નક સરકાર, વન વભાગ
અને થા નક સ ુદાયોએ એ શયાઈ સહનાં સંવધન માટે દરેક કારના ય નો કયા અને
પછ દરેક સહ ેમીઓ અને સહના ર કો માટે એ ગૌરવ ૂણ ણ આવી! આજે ૧પ
વષના અંતે એ શયાઈ સહ અ ત ભયજનક ક ામાંથી સામા ય ભયજનકના તરમાં પાછા
આવી ગયા છે .
IUCNના અ ધકાર ઓના જણા યા ુજબ નામશેષ થઈ રહેલા એ શયાઈ સહની
વ તી ભારતમાં મા ુજરાતમાં છે . ુ ત મરે પહ ચેલા સહની સં યા વધી રહ છે અને
આ બ ું ુજરાતના ગર અને તેની આસપાસનાં વ તારોમાં થઈ ર ું છે . હવે સહની વ તી
અભયાર યની બહારની તરફ વધી રહ છે અને સં યા પણ થર થઈ રહ છે . આ
તને ભયજનકમાં થાન આ ું છે . એક વચાર ુજબ વૈ ક માપદડ ુજબ
ુ ત સહની વ તી પ૦%થી વ ુ હોય તો બધી વ તીને તંદરુ ત ગણવી. ર૦૧૫માં ૫૨૩
સહમાંથી ૩૧૦ સહ ુ ત ઉમરના હતા.
જેઓ ટ કા ટ પણી કરવામાં કુ શળતા ધરાવે છે . તેમના માટે આપણા રા પતાએ ઘણો
સારો વચાર આ યો છે . `પહેલાં એ તમને અવગણશે, પછ તે તમાર ઉપર હસશે, પછ એ
તમાર સાથે લડશે અને પછ તમારો વજય થશે.'
=
 જગલમાં એક રાત
દવસના સમયે ુંદર દેખાતા આ જગલની રાત ું ય ું એટ ું જ ુંદર હોય છે ? જે
ૃ ો, ાણીઓ અને હ રયા ં ુ ઘાસ દવસે દેખાય છે , રા ે પણ એ જ હોય છે , તેમ છતાં
રાત ું ય, દવસના ય કરતાં ભ હોય છે એ અમે રા ના સમયે અ ુભવેલા ગરની
જૈવ વ વધતાના ય પરથી ણી શ ા.
શયાળાની કડકડતી સાંજના લગભગ પ-૩૦ વાગવા આ યા હતા. અમે જગલમાં એક
મહ વની તાલીમ માટે જઈ ર ા હતા. આજે અમારે કોઈ ચો સ થળે પહ ચવા ું ન હ ું.
અમાર સામે ર તો હતો અને અમારે તેની ઉપર ચા યા જવા ું હ ું. રા ના અંધકારની
સાથે અમારા દવસની શ આત થઈ. ઘણા બધા ો સાથે ૬-૦૦ વાગે અમે ચેક પો ટ
આગળ પહ યા. દરવાજો ૂલીને તા કા લક પાછો બંધ થઈ ગયો. ધીમી ગ તએ અમે
અમારો વાસ શ કય .
દવસના સમયે ટેકર ઓ ઘણી અલગ લાગે છે , ણે ધરતી પર રખાયેલાં ઓશીકા ન
હોય! રાત અંધાર થતી જતી હતી. જે ર તાઓ કલાક પહેલાં દેખાતા હતા તે રા ના
અંધકારમાં ખોવાઈ ગયા. ચં નો કાશ પણ મદદ પ થઈ શકતો ન હતો. ૃ ોની ડાળ ઓ
ણે આકાશ તરફ થર થઈને તાક રહ હતી. આજુ બાજુ વન જેવો કોઈ અણસાર
દેખાતો ન હતો. અંધા ૂબ ગાઢ થઈ ર ું હ ું અને માંડમાંડ અમે જોઈ શકતા હતા.
ઝાડ ઓ ખખડવાનો અને પવન ૂ કાવાનો અવાજ સંભળાતો હતો. અમને ખબર ન હતી કે
અમને અંદર કોણ લઈ જઈ ર ું છે . પણ અમને એટલી ખાતર હતી કે વાસ શાં તમય
નહ હોય. જ ુઓનો ગણગણાટ શ થઈ ગયો હતો. પવનના ૂસવાટાથી જગલ ધીમેથી
વંત થવા લા ું હ .ું તમે ગરના જગલની ભલે હ રો વખત ુલાકાત લીધી હોય, પર ુ
દર વખતે થમ ુલાકાત લેતા હો એવો જ આનંદ તમને થશે. દરરોજ કઈક ન ું જોવા,
ણવા અને સમજવા મળશે. તમે યારે અંદર વેશો યારે તમને લાગશે કે આ તો મ
જોઈ લી ,ું પણ બી વખત તમે એ જ વ ુ કે પ ર થ તને જોઈને કહેશો કે અરે! આ ું
તો મ ારેય જો ું નથી! આ જ બાબત અમે આજે અ ુભવતા હતા.
ધાયા ુજબ જગલમાં વેશતાં જ ઝાડ ઉપર બેઠેલાં વાંદરાઓએ અમને આવકાયા.
એ જ ૃ નીચે એક સાંભર ચર ર ું હ ું. તે નભય હ .ું અમા વાહન જોઈ ર ું હ ું.
અમે જેમ જેમ જગલની અંદર જતા ગયા તેમ તેમ આછા પીળા ર તા ણે અ ય થવા
લા યા. ૂય તજમાં આથમી ૂકયો હતો પણ તેના તેજના લસોટા હ પણ ાંક
દેખાતા હતા. આકાશમાંથી પરાવ તત થતાં કરણોથી આકાશ આછા નારગી રગે શોભ ું
હ .ું સાથેસાથે વાદળ અને લાલ રગ ું એક નયનર ય ય રચા ું હ ું.
શ આતમાં ડાબી બાજુ એ ખેતરની વાડ આવે છે . અને જમણી બાજુ જગલ. ખેતરની
વાડ ૂર થતાં ગાઢ જગલની શ આત થાય છે . તમાર સામે એક દ પડો પસાર થાય એથી
વ ુ આનંદની ણ કઈ હોઈ શકે! અચાનક એક ુ ત દ પડો ઝાડ માંથી બહાર આ યો અને
અમાર આગળ ર તા ઉપર ચાલવા લા યો. ું મ ત ચાલ હતી! આ એક ભાવશાળ નર
હતો. ુંદર, તંદરુ ત અને નભય. આ નર તેની આગવી છટાવાળ ચાલના કારણે વ ુ
આકષક લાગતો હતો. તેના અંતઃ ાવ વધવાથી અજબ માદકતા અ ુભવતો હોય એ ું
લાગ ું હ .ું આ નર ણે વચારતો હશે કે માર સામે ગમે તે આવે, ગમે તે હોય, મને તેની
ફકર નથી. વાંદરા, મને તારામાં રસ નથી. પણ દ પડાને બી કશાકમાં રસ હતો.
અચાનક તેણે ઊભા રહ હવાને ૂંઘવા ું શ ક ુ અને ફર પાછુ ચાલવા માં .ું અમે આ
બ ું જોઈ ર ા હતા. તેની ચાલ બદલાઈ. અમે જોઈ ર ા હતા કે ચાલતાં ચાલતાં ખભા
કેવી ર તે ઉછાળ શકાય! ૧૦૦ મીટર પછ તેણે લપાતાં-છુ પાતાં છે તરામણી ચાલે ચાલવા ું
શ કય◌ુ. અમે વચારતા'તા કે ું થઈ ર ું છે આ બ ?ું રા નો સમય થઈ ૂકયો હતો. ફર
દ પડો ચાલતાં ચાલતાં અટ ો. પછ હવામાં ગંધ લેતાં લેતાં તેણે નીચા નમીને ચાલવા ું શ
ક .ુ પ૦-૬૦ મીટર આમ જ ચા યે રા .ું અચાનક ર તા પરથી તે ઊતર , એક ખડકની
પાછળ છુ પાઈને બેસી ગયો. અમે દ પડાને યાનથી જોઈ ર ા હતા. ખડક ઉપરથી મા
તેની બે આંખો અંધારામાં દેખાઈ રહ હતી.
ગાડ બંધ કર અમે આગળની પ ર થ ત જોવા રોકાયા. જેમ વચા ુ હ ું એમ
સનેમાના પડદા ઉપર ણે ચ ો શ થયાં! આ ફ મના નાયકના આગમનનો અમને
અણસાર હતો, પણ અહ તો નાયક, ના યકા અને ચાર બાળકલાકારો ું આગમન થ !ું
સહનો એક સ ૂહ ાંથી આવી ચ ો! બચારો દ પડો! રા હોવા ું તે ું સપ ું વા ત વક
રા આવી ચડતાં ૂટ ગ .ું વા તવનો રા પ રવાર રોકાયો અને કઈક શોધી ર ા હોય
તેમ તેઓ વતન કરવા લા યાં. દ પડાને સહના આગમનની ણ હતી અને સહને પણ
હવામાંથી દ પડાની હાજર ની ગંધ આવી ગઈ હતી. શકાર ઓના શર રમાંથી એક અલગ
કારની ગંધ આવતી હોય છે . તેઓ અમાર અને દ પડાની તરફ આવી ર ાં હતાં. દ પડો
યાં છુ પાયો હતો યાં જ બધાં રોકાયાં. બંને સહણ અલગ અલગ વહચાઈને, દ પડાની
બંને તરફ પહ ચી ગઈ. કેટલી ચ ુર ુ ત છે ! એક વખત સહને ખાતર થઈ ગઈ કે સહણ
યવ થત જ યા પર છે , યારે આપણા દ પડાભાઈ જે ખડક પાછળ સંતાઈને બેઠા હતા
 યાં સહ પહ યા. અમને થ ું આજે દ પડા ું આવી બ ું. પણ આ યની વાત તો એ છે કે
આ બધી ગોઠવણ દર મયાન દ પડો યાંથી છટક ને ૂપચાપ ભાગી ૂ ો હતો. સહે ખડક
ઉપર છલાંગ લગાવી અને મોટ ગજના કર ને ણે કહેવા માંગતો હોય, “અમે તને જોયો
હતો. ું નસીબદાર છે કે આજે બચી ગયો, પણ ભ વ યમાં ફર આ ું નહ બને.' સહસ ૂહ
આગળ ચાલી ગયો. અમે આ સમ કરણના ૂક સા ી બની ર ા. આ જગલ એ સહ ુ
યાયાલય છે . અહ દલીલબા કરવા કોઈ વક લ નથી. તે મા નણય સંભળાવે છે . તેના
નણયને ઉથાપવાની કોઈ શ તા જ નથી. પાણી પીને અમે થોડા આગળ નીક ા.
સં ૂણ અંધકાર થઈ ૂકયો હતો. અમા વાહન ધીમી ગ તએ આગળ વધી ર ું હ ું.
અમે અમારા નાનપણનાં સંભારણાં યાદ કયા. અમે યારે નાના હતા યારે વડ લો કહેતા
`જગલમાં ૂત હોય છે . જો રા ે જગલમાં કોઈ ય તો તે પાછુ આવ ું નથી.' તાપમાન
ધીમી ગ તએ ઘટ ર ું હ .ું અમે ગરમ કપડા પહેયા હતાં. બાર ના કાચ બંધ હતા, છતાં
તરાડોમાંથી આવતી ઠડ હવા અમને બહારની ઠડકનો અહેસાસ કરાવવા ું ૂકતી ન હતી.
સાતમની રાત હતી. ચં નો આકાર કેટના અડધા કાપેલા દડા જેવો હતો. ચં ના આછા
કાશમાં તારા ણે વ ુ ટમટમી ર ા હતા. આ અગ ણત ર નો આકાશમાં વ વધ આકાર
રચી ર ા હતાં. ૃ ની આ અલ ય ુંદરતાને માણવી, એ ઘ ં રોમાંચક હ ું. અને વ ુ
આનંદની વાત તો એ હતી કે, આપણે આટલા વશાળ ાંડના નાનકડા ભાગ તો છ એ!
ડાબી બાજુ વળાંક લેતાં અમને કોઈકની આંખો ચમકતી દેખાઈ એટલે અમે ઊભા
ર ા. એ ચીતલ હતાં. બધાં ચીતલ અમાર તરફ જોઈ ર ાં હતાં, પણ બે ચીતલ વ
દશામાં જોઈ ર ાં હતાં. અમને આ ય ન થ ું, કારણ કે આ તેમની બચાવ ુ તનો ભાગ
હતો. અમે આગળ વ યા. રાતના ૧૦-૦૦ થવા આ યા હતા. ૂખ પણ લાગી હતી. કઈક
ખાવા માટે ગાડ થોભાવી. અમાર સાથે અમે ના તો અને પાણી તો રા ું હ ું, પણ વધારે
આનંદ તો યારે થયો યારે અમે જો ું કે ગરમ કૉફ પણ સાથે છે ! આ સમયે તેની ૂબ
જ ર હતી. જગલના ઠડા ૂસવાટા અમે સાંભળ ર ા હતા.
ચારેબાજુ તમરા અવાજ કરતાં હતાં. તમરા એ તીતીઘોડાની ન ક ું જ ુ છે . તે
પોતાની પાંખો ઘસીને આવો કકશ અવાજ ઉ પ કરે છે . જો ઘરમાં આ અવાજ થાય તો ન
ગમે, પણ જગલમાં તેનો અવાજ એક સંગીતની ૂન જેટલો આનંદ આપે છે . ઠડ હવાનો
એક ૂસવાટો આ યો અને ગાડ ના કાચ બંધ થયા.
વળ પાછ ગાડ વાંકા ૂંકા ર તા ઉપર ચાલવા લાગી. “થોભો, થોભો. મ ઝાડની ડાળ
ઉપર ચમકારા મારતી બે આંખો જોઈ છે અને પ ીનો અવાજ પણ સાંભ ો છે . ું થઈ
ર ું છે !” મારાથી આમ એકદમ હષાવેગ બોલાઈ જવા !ું અમે ધીમેથી ગાડ પાછળ લીધી
અને અવાજની દશામાં ગાડ ની આગળની લાઇટના કાશમાં જોવાનો ય ન કય . “અરે,
આ તો ટપકાવાળ બલાડ છે ! જો આજે આપણો દવસ છે .” બલાડ ના મોઢામાં નાનકડુ
પ ી હ .ું ઘરની બલાડ કરતાં કદમાં નાની આ બલાડ ના શર ર પર તાંબાના રગ જેવાં
ટપકા હોય છે અને પેટનો ભાગ સફેદ હોય છે . કાન નાના અને ગોળાકાર હોય છે .
બલાડ કુ ળની આ સૌથી નાની બલાડ છે . થોડ વાર માટે એ યાં ઊભી રહ અને પછ
ૃ ની ડાળ ઓ પાછળ અ ય થઈ ગઈ.
અહ અમારે લાં ું રોકાવાની જ ર નહ હોવાથી અમે આગળ વ યા. ચકવો ( ુરોપ
અને એ શયામાં જોવા મળ ું પ ી) અમારા વાહનની આગળ ઊડ ર ું હ .ું ભારતીય
સસ ું પણ લાઇટના અજવાળામાં આમ તેમ દોડ ર ું હ ું.
બીજો અડધો કલાક પસાર થયો. અમે એક જ યાએ રોકાયા. અહ થી એક ર તો
સીધો જતો હતો અને એક ર તો ડાબી તરફ જતો હતો. ડાબી બાજુ ન કઈક છે . અમને
કેવી ર તે લા ું કે ડાબી તરફ કઈક છે ? અમે ગાડ માં બેઠા હતા. અમાર ગાડ ના કાચ
અડધા ુ લા હતા. લાઇટ બંધ હતી. `અરે હા ભાઈ, રહે હૈ ું દમાગ ખા રહ હૈ.' (
YELLOW WATTLED LAPWING ) સતત ચેતવણી આપી રહ હતી. ુવડ અને બી ં આવાં
પ ીઓ નશાચર હોય છે . કોઈક ભય અથવા ખતરા પ બાબત જણાય તો સતત અવાજ
કર ને સાવચેતી આ યા કરે છે . આ અવાજ ડાબી તરફથી આવી ર ો હતો, આથી અમે
ડાબી બાજુ વ ા.
ર તો સરસ, સપાટ અને ચો ખો હતો. એકાદ ક.મી. બાદ તી ઢોળાવનો ર તો નદ
તરફ જતો હતો. ખડકાળ ર તા ઉપર ગાડ ચલાવવી પડે એમ હ ું. અમે અંધકારમય
જ યાએ વે યા હતા. ખાડાટેકરાવાળા આ ર તે ચોમાસામાં પ થરો ધોવાઈને વ ુ લ સા
બની ગયા હતા.
આવી જ યાએ કાચ ખોલીને જો ું પડે છે કે ગાડ બરાબર આગળ વધી શકે તેમ છે કે
નહ . ગાડ ની લાઇટ ું અજવા ં ુ સામે ઝાડ ઓમાં પડ ું હ ું. ગાડ જેમજેમ આગળ વધી
રહ હતી તેમતેમ ઝાડ ઓ પણ વધી રહ હતી. અચાનક ં ુના ઝાડમાંથી પંખીની
પાંખોના અવાજે, ણે કોઈ અમાર ગાડ ઉપર કૂ ું હોય તેવો અહેસાસ કરા યો. ગાડ ની
લાઇટના અજવાળામાં અમે મા પ ીનો પડછાયો જોઈ શ ા.
બનતાં ુધી એ ૂખ ુવડ હ ું, અં ે માં તેને BROWN FISH OWL પણ કહેવાય
છે , કારણ કે એ નશાચર પ ી છે . તેની આંખો ઘણી તી ણ હોય છે . અંધારામાં પણ તે
પાણીમાંથી માછલી સહેલાઈથી પકડ શકે છે . તેમની પાસે અ ુત શ ત છે . અમે હવે
અડધો ર તો પસાર કર ૂકયા હતા. નદ ના પટમાં હતા અને હ ઉપરની તરફ જવા ું
બાક હ ું. ાણીઓને આરામ કરવા લાયક ૧૦થી ૧ર ૂ ટની આ જ યામાં પાણી પણ ૂરતા
માણમાં હ .ું અ યારે રાતનો સમય હતો. અમારામાંના એકે ક ,ું “આપણે એક વખત
અહ ફસાઈ ગયા હતા, જો તમને યાદ હોય તો.” યારે બી એ હૈયાધારણ આપી, “વાંધો
નહ , આપણે નીકળ જઈ .ું ” અમાર આસપાસ અનેક ૃ ો હતાં. જેમ કે ં ,ુ ખેર,
વાંસ, આમળાં અને વડનાં બે ઝાડ. આગળ વધતાં પહેલાં અમે અમાર ટોચની મદદથી
નદ ના પટમાં જો ું. જોકે અમારા મા યામાં નહો ું આવ ું. નદ ના કનારે દસ ૂ ટ લાંબો
અજગર આરામ કર ર ો હતો. તેને જોતાં જણા ું હ ું કે કોઈ ાણી હમણાં થોડાક સમય
પહેલાં જ તેનો આહાર બ ું હશે.
 અમને લા ું કે આ જલદ થી જશે નહ , પણ વાંધો નહ . તે જમણી બાજુ છે અને
અમે ડાબી બાજુ . અમે નદ પાર કર ને આગળ નીકળ ગયા. જો કોઈ ફ મના દ દશકને
ૂત વશેની ફ મ બનાવવી હોય અને એને આ જ યાએ લાવવામાં આવે તો આ સૌથી
સાર જ યા છે . યાં વડ ું એક મોટુ ઝાડ હ .ું આ ૃ લગભગ ૧૦૦ વષથી વ ુ મર ું
હ .ું ઘણી બધી વડવાઈઓ તેના ઉપર ફેલાયેલી હતી. અ ુક તો એટલી લાંબી થઈ ગઈ
હતી કે, તેના છે ડા જમીન પર પથરાયેલા હતા. અંધાર રાતમાં આ જગલમાં બધે ૂત જે ું
જ લાગ .ું પહેલાંના વખતમાં કોઈ સંત મહા માએ અહ પોતાની ૂણી ધખાવી હશે. એક
મં દર જેવી જ યા હતી. પડતર પડ રહેવાના કારણે હવે અહ ાણીઓ આરામ કરતાં
હતાં. અમે ટોચ ું અજવા ં ુ કર ને જો ું. મં દરમાં એક નો ળયો અમાર તરફ જોઈ ર ો
હતો. ` , ૂઈ મ .' એમ બબડ ને અમે એ જ ર તે પાછા વ ા. આ વખતે અમને
ખાતર થઈ કે અમાર ગાડ ઉપરથી ઊડ ને જનાર પ ી ાઉન ફશ ૂવડ જ હ ું. અમે
પાછા નદ કનારે પહો યાં, યારે અજગર તે જ જ યાએ આરામ કર ર ો હતો. અમે ૂબ
સાવધાની ૂવક ગીચ ઝાડ ઓમાંથી નીકળ જગલના ર તા ઉપર આ યા. માનવી અને
ાણીમાં અંતર છે . ાણી વત રહેવા માટે શકાર કરે છે . તેનો જ મ જ શકાર બનવા
અને શકાર કરવા થયો છે . આપણે મ ુ યોએ મરણની કે હ યાની યા યાની બધી
સીમાઓ વટાવી દ ધી છે . ઘણી વખત આપણે કહ એ છ એ, કે ું તો નવર જેવો છે .
હક કત એ છે કે આપણે નવર જેવા નથી. આપણે તો તેમના કરતાં વ ુ નદય છ એ.
તેમની પાસે મારણ કરવા ું કારણ છે . આપણે પહેલાં માર એ છ એ અને પછ કારણ
શોધીએ છ એ. જગલ એ વન ું ૂંચવાડાવા ં ુ ં ુ છ એ. ક ડ ને દેડકા ખાય, દેડકા ને
સાપ ખાય, સાપને નો ળયો ખાય. નો ળયાને મોટા શકાર ાણી ખાય. અને પછ અડધો
ખાધેલો નો ળયો વધે તેને પાછ ક ડ ખાય.
એક આંચકા સાથે અચાનક ેક વાગી. “ ું થ ?ું દ પડો ાં?” “ યાં બાવળના ૃ
પાછળ સંતાયો છે , કદાચ શકાર કરવા.” “પણ તેનો શકાર ાં છે ?” “ભગવાન ણે.
ચાલો, આપણે થોડ રાહ જોઈએ.” અમે પર પર વાતો કરવા લા યા. દ પડો એક ટેકર
ઉપર બેઠો બેઠો જોઈ ર ો હતો. અમે યાં ન કમાં એક ુ લી જ યાએ ગાડ ઊભી
રાખી. ઘાસનો આ એક નાનકડો વ તાર હતો. અમાર જમણી બાજુ બાવળ ું ઝાડ ણે
ખેતરમાં ચા ડયો ઊભો રા યો હોય તેમ એક ું ઊ ું હ ું! દ પડો જે જ યાએ હતો યાંથી
થોડા ઝાડવાં પછ છે ક ઉપરની તરફ જતો ઢોળાવ હતો.
 ટેકર ઉપર કેટલાંક ચીતલ કુ ણાંકુણાં ઘાસની મ માણી ર ાં હતાં. લાગ જોઈને
દ પડાએ નશાન સા ું. જો તો ખરા, ભાઈ એકલા નથી! બી પણ તેમની સાથે છે !
ખરેખર યાં બે દ પડા હતા. બે દ પડા એકસાથે શકાર કરતા ભા યે જ જોવા મળે છે .
ચો સ આ નર અને માદાની સંવનન કરતી જોડ હશે. ચાલો, આપણે બી ફ મ
જોઈએ! અમે અંધારામાં પડછાયાનાં હલનચલન જોઈ શકતા હતા. હ રો વજ ુઓ
ત તના અવાજ કર ર ાં હતાં. અમે આ અવાજની મ માણી ર ા હતા. તેનાથી
વધારે આ યની વાત બી કઈ હોઈ શકે? ચં ના આછા કાશમાં અમે પેલા પડછાયાના
હલનચલનથી પ ર થ ત સમજવાનો ય ન કર ર ા હતા. ઘાસમાં થયેલા થોડા
હલનચલન બાદ, બંને દ પડા છૂ ટા પ ા. અમે ગાડ માં ૂજતા- ૂજતા આ ફ મને નહાળ
ર ા હતા.
ચીતલ ું ય ૂબ સરસ હ ું. ચીતલ ું ટો ં ુ ટેકર ની ટોચ ઉપર ચર ર ું હ ું.
આકાશમાંથી આવ ું અજવા ં ુ ણે તેમની હાજર ન ધાવી ર ું હોય તે ું લાગ ું હ ું. આ
નયનર ય ય અમને તો જો ું ગમ ું જ હ ું, દ પડાઓને પણ એ ય મનપસંદ હોય એમ
લાગ ું હ .ું યાં અચાનક ભય ૂચક સંકેત આ યો. અચાનક થયેલો અવાજ અમારા માટે
ણે મોટેથી કાનમાં કોઈએ ૂમ પાડ હોય તેવો હતો. અમે અચંબામાં પડ ગયા કે આ
છ ઇ ય ભગવાનની કેવી અ ુત ભેટ છે ! કદાચ ચીતલને શકાર ની ખબર પડ ગઈ
હશે! તે દ પડો છે તેમ પણ સમ ઈ ગ ું હશે. અ ુભવ પરથી અમે શી યા છ એ કે ચીતલ
યારે દ પડાને જુ એ છે , યારે સતત ભય ૂચક સંકેતો આપે છે . યારે સહને જુ એ છે
યારે અટક અટક ને ભયજનક સંકેતો આપે છે . હવામાં દ પડાની ગંધ આવવાથી ચીતલને
ખબર પડ હશે કે માફ કરો, આજે તમારો દવસ નથી. થોડ ણોમાં બ ું ફર શાંત થઈ
જશે!
ત ધ થઈને અમે હ યાં જ ઊભા હતા. અમે અમારો વાસ આગળ વધાર એ યાં
જગલમાં ાંક એક શયાળે ૂબ લાંબો તીણો અવાજ કર ૂ ો. ચાલો એ તરફ જઈએ,
એમ વચાર અમે આગળ વ યા. અમે કોઈ નધા રત થાન તરફ નહોતા જઈ ર ા.
અમાર કોઈ વાટ પણ નહો ું જોઈ ર .ું રાત ું અંધા જેટ ું ગાઢ બન ું જ ું હ ું તેમ તેમ
આકાશમાં તારા એટલા વ ુ ચમક ર ા હતા. `રાત પડ ગઈ' એ ું આપણે શા માટે કહ એ
છ એ? જો દવસ ઊગે તો રાત પણ ઊગવી જ જોઈએ! પણ આપણે એ ું નથી કહેતા!
પ મ દશામાં યારે ૂય આથમતો હોય યારે રા નો ઉદય થતો જ હોય છે ! આકાશમાં
અંધકાર છવાઈ ર ો હોય છે . તજમાં ણે ૂય વાદળ પાછળ છુ પાઈ જતો હોય છે .
અમારો આગળનો વાસ ર૦ મ નટ ુધી ચા યો.
આ વ તારમાં રા ે વનની શ આત થાય છે ! અહ એવાં ઘણાં ાણીઓ જોવા
મળશે, જે બી દવસે કદાચ જોવા ન પણ મળે . ઘણાં ાણીઓ એવાં પણ હશે, કે જેઓ
પહેલીવાર બી દવસની સવાર જોઈ શકશે! જગલનાં વષ ના અ ુભવ પરથી અમે ઘ ં
શી યા છ એ. “જો સામે ું ચા ું આવે છે ? અરે, આ તો ઝરખ છે !” ખરેખર મને સમ ું
ન હ ું કે અમે આજે સવારે કો ું મોઢુ જો ું' ું કે આજ ું અમા મણ આટ ું ઉપયોગી
સા બત થ ું છે ! તમે જો નય મત વન મણ કરતા હો તો પણ આ ાણીને જોવા ું
સૌભા ય ભા યે જ મળે છે !
ઝરખની જોવાની શ ત, સાંભળવાની અને ૂંઘવાની શ ત ગજબની હોય છે . ઝરખ
આમ શાંત ાણી છે . પણ ઉ ે ત થઈને અથવા ગભરાઈને ૂબ મોટો અવાજ કરે છે .
તેઓ યારે ગભરાય છે યારે તે પોતાનાં શર ર પરની વાંટ અને દાઢ ને ફેલાવીને પોતાની
તને મોટ દેખાડે છે . ૂખરા બદામી રગના આ ાણીની નાનકડ કેશવાળ અને ભરાવદાર
ૂંછડ ખરેખર ુંદર લાગે છે ! ઝરખ અમાર ગાડ ની દશામાં જ આગળ વધી ર ું હ ું. તેને
લા ું કે તેના ર તામાં અડચણ છે , તેથી તે ર તા ઉપરથી ઊતર ઝાડ ઓમાં અ ય થઈ
ગ ું. અહ ૂબ અંધા હ ું. ચં અને તારા પણ દેખાતા ન હતા. અહ ણે કોઈ ઝ
ખોલીને બંધ કરવા ું ૂલી ગ ું હોય તે ું ઠડુ વાતાવરણ લાગ ું હ ું. બહાર કદાચ ૮ ડ ી
જેટ ું તાપમાન હ ું અને ાણીઓ અહ થી તહ ફર ર ાં હતાં. આ કઈ મા કે તમા
રહેઠાણ નથી. આ આપ ં રહેઠાણ છે . આહાર ૃંખલામાં દરેક ાણી ું ચો સ થાન છે .
આમાંથી કોઈને બાકાત ગણવામાં આવતા નથી. દરેકને ુખદ અંત મળે તે ું જ ર નથી.
વન કેવી ર તે અંત પામે છે તે મહ વ ું છે . વન તે વાયેલી ણો છે . નાનીનાની વાતો
બહુ જ મહ વની હોય છે . ારેક નાની વ ુ પણ મોટ સફળતા અપાવે છે .
ર૦ મ નટ પછ અમે ાંકથી આવતો કોઈક અવાજ સાંભ ો. અમાર ન ક કઈક
આવી ર ું હ ું પણ અમે તે ણી શકતા ન હતા કે અમાર ન ક ું આવી ર ું છે ? ફર
વખત કકશ અવાજ સંભળાયો. થોડ થોડ વારે અવાજ આ યા જ કરતો હતો. આ કોઈ
કાળોતરો સાપ નહોતો, પણ એ શાહુ ડ હતી! અમારા માટે આ વેળાએ વ ુ એક
આ યકારક ણ હતી. એ શાહુ ડ ની પાછળ સાત સહનો એક સ ૂહ આવી ર ો હતો.
આ સ ૂહમાં પાઠડા અને બે સહણ હતી. અમે ફર સાવધ બની ગયા. આંખમાં કોઈ ઘ
નહોતી. અમાર આંખો આ યથી પહોળ થઈ ગઈ.
 શાહુ ડ લથડાતી ચાલે ચાલી રહ હતી. સહ ું જૂ થ તેના પર હુ મલો કરવાનો ય ન
કર ર ું હ .ું જો પાછળથી કોઈ હુ મલો કર ું તો શાહુ ડ પાછળની તરફ જતી હતી.
શાહુ ડ એ અચાનક પાછળની તરફ જવા માં ું. એ ું માનવામાં આવે છે કે, શાહુ ડ
શકાર ના પં કે મોઢા પર પોતાના કાટા ફક ને ભરાવે છે . અમને લા ું કે આજે શાહુ ડ ના
વનનો અં તમ દવસ છે . સાતે સાત સાવજ શાહુ ડ ને પછાડવાનો ય ન કર ર ા હતા.
મોટ સહણને શાહુ ડ તરફના ભયની ખબર હતી. પણ પાઠડા જરા વ ુ જ ા ુ હતા.
કાટાનો કકશ અવાજ ૂંજતો હતો. દરેક ણે અમે વચાર ર ા હતા કે હવે ું થશે? તેઓ
અમાર ન ક ને ન ક આવી ર ાં હતાં અને અમે અમા વાહન પાછળ લઈ ર ા હતા.
શાહુ ડ ના શર ર ઉપર કાટા છે અને સહને જો એમાંનો કોઈ એક કાટો વાગી ય તો
ુમાવવા જે ું બ ું સહને હ ું. શાહુ ડ ને તો ક ું જ ુમાવવા ું નહો !ું આ રમત ૧પથી ર૦
મ નટ ુધી ચાલી. પહેલાં સહણ સમ ને યાંથી દૂર જતી રહ અને પછ થોડ વારમાં
બ ચાં પણ નરાશ થઈ યાંથી ચા યાં ગયાં. હવે શાહુ ડ એકલી રહ ગઈ. અમને માક
ેઇન ું વધાન અહ યાદ આ .ું “It is not the size of the dog in the fight. It is
the size of the fight in the dog.” મતલબ કે લડાઈમાં સામેની ય ત ું કદ જોવામાં

નથી આવ ું, પણ એનામાં લડાઈ કરવા ું બળ કેટ ું છે એ જોવા ું હોય છે !

પાંચ મ નટમાં તો બ ું શાંત થઈ ગ ું. પડછાયા હવે અંધકારમાં ઓગળ ર ા હતા.
તારા ચમક ર ા હતા. ચં જરાક વ ુ કા શત લાગી ર ો હતો. હવા ૂબ ઠડ હતી.
વાદળોએ આકાશ ઘેર લી ું હ ું. સવાર થવામાં હ થોડા કલાકોની વાર હતી. અમાર
શ ત હવે ઓછ થઈ ગઈ હતી, પણ હજુ અમને આ યને માણવાની ઇ છા હતી. અમે
જગલની ૂબ અંદરની તરફ હતા, તેથી અહ થી પાછા વળ અમે અમારો રોમાંચક વાસ
ૂણ કરવાની શ આત કર . ઘ ં ણવા ું બાક હ ું પણ ઘ આવી રહ હતી, તેથી અમે
પાછા વળવા ું ન ક .ુ
અમે જગલોને ચાર તબ ામાં મા ું છે . થમ ૃત થઈ રહે ું, બીજુ , ગી ગયે ,ું
ીજુ હલનચલન કર ું કે પ રવતન પામ ું અને ચોથા તબ ામાં શાંત જગલ!
અ યારે કોઈ ાણી, પ ી કે નાનાં ાણી જોવા મ ાં નહોતાં. ચીતલનાં કેટલાંક ટોળાં
આરામ કરતાં દેખાઈ ર ાં હતાં. આ એ મા હતી છે જે અમે જોઈ અને અ ુભવી છે .
અમે અ ુભવેલી જગલની દરેક ણ ારા જે શીખવા મ ,ું એ અમને ઉપયોગી
સા બત થશે. અંતમાં, અ ુભવ જ કામ લાગે છે . બહાર નીકળવાના ર તા ુધી પહ ચતાં
અમને એક કલાક જેટલો સમય લા યો. ભર ઘમાંથી ઊઠ ને ગાડ દરવાજો ખો યો. ` ુભ
રા ' બોલ ું કે ` ુભ સવાર' તેની ધામાં એ હતો. અમે દરવા માંથી બહાર નીકળ ,
સવારના પહેલા પહોરની ઝાકળભીની ણોમાં ઘર તરફ ઊપડ ગયા.
=
 સહની અંગત ણો
જે વકરાળ નર વ ુ વજન ધરાવતો હોય તે અંદરથી પણ એટલો જ બળવાન હોય તે ું
જ ર નથી. આ સનાતન સ ય છે . શ ત અને કદ વ ચે કોઈ સંબંધ નથી. લોકો મોટાભાગે
શ તને ખોટા ૂ યોથી ૂલવે છે .
શ ત પોતાની અંદર જ રહેલી છે . તમે એક સાથે પાંચ ય ત સાથે લડાઈ કરો એ
શ ત નથી, પણ શાર રક મતા છે . પાંચ હ ર માણસની સમ તમે તમાર વાત રજૂ
કરો તે તમાર અંદરની તાકાત છે . જો કદની વાત કર એ તો ું સહ જ જગલનો રા
હોવો જોઈએ? સહ હાથી કરતાં કદ અને વજનમાં રપ ગણો નાનો હોય છે , તો પણ તે
જગલનો રા છે !
આ શ તશાળ ાણીએ પોતે રા હોવા ું ઘણીબધી બાબતો ારા ુરવાર ક ુ છે .
એ જે કહે છે તે બી ં ાણીઓ કહ શકતાં નથી. એ જે કરે છે તે બી ં ાણીઓ કર
શકતાં નથી. એ એ ું ાણી છે કે એના જે ું બીજુ કોઈ ાણી ારેય બની શકશે નહ . તે
અમયા દત, અનહદ, અસીમ અને અમાપ છે . સહ એ વંત દતકથા છે . સહ એ અન ય
છે . તેની આંત રક શ તઓ ઘણી છે . આ અન ય ાણી તેના સમાગમ કાળ દર મયાન
આ યજનક વતન કરે છે .
 સહણ યારે સમાગમ કરવા ઇ છતી હોય છે , યારે સહને તે વ વધ સંકેતો ારા
જણાવવાનો ય ન કરે છે . સ ૂહમાં રહેલા સહ, સહણની ગંધ ારા પ ર થ તનો તાગ
મેળવી લે છે . સહણ સંવનન માટેના સંકેતો પોતાની ૂંછડ ના આકષક મરોડો ારા આપે છે .
સ ૂહમાં જો એક જ સહ હોય તો સહ સ ૂહથી અલગ થઈ કલાકો ુધી સહણ સાથે
સમય વતાવે છે . સમાગમ કાળ દર મયાન સહ અને સહણ બંને એકબી ંને કામલો ુપ
કરવા ય ન કરે છે . સમાગમ તા કા લક શ થતો નથી. આ માટે કલાક અથવા એક દવસ
જેટલો સમય લે છે અને પાંચથી સાત દવસ ુધી ચાલે છે .
સંવનન ધીમેધીમે શ થાય છે . આ દર મયાન સમાગમ ઓછામાં ઓછા ૧પથી ર૦
સેક ડ અને વ ુમાં વ ુ ૩૦ સેક ડ ુધી ચાલે છે . પહેલા દવસે બે સમાગમ વ ચે એક
કલાક ું અંતર હોય છે . બી દવસે આ અંતર ઘટ ને ૩૦ મ નટ ું થઈ ય છે . યારે
તેઓ એકદમ તેમની પરાકા ાએ હોય, યારે પથી ૧પ મ નટના વરામ બાદ સમાગમ કરે
છે . ઋ ુ અને હવામાન પણ તેમના સમાગમના વતન અને મ જ ઉપર અસર કરે છે .
આપણે ણીએ છ એ કે સમાગમની યાને મહ મ શાર રક ઊ ની જ ર પડે છે .
સહ એ ગરમ લોહ ું ાણી છે . આ કાના પતરાઈ ભાઈઓની જેમ એ શયાઈ સહ કોઈ
ચો સ ઋ ુમાં સમાગમ નથી કરતા પણ આખા વષ દર મયાન તેઓ ગમે યારે સમાગમ કરે
છે . ઉનાળાની ઋ ુ દર મયાન તેઓ ૂય દય પહેલાં અને ૂય દય થયાના બે કલાક ુધી
સમાગમ કરવા ું પસંદ કરે છે . આ જ ઋ ુમાં ૂયા તથી મ યરા ુધીનો સમય સમાગમ
માટે યો ય ગણે છે . શયાળાની ઋ ુ દર મયાન સહ સવારથી બપોર ુધીના સમયમાં
સમાગમ કરે છે . ઠડ રા ઓમાં તે ભા યે જ સમાગમ કરવા ું પસંદ કરે છે . સમાગમનો
સમય પાંચથી સાત દવસનો હોય છે . આ સમય દર મયાન તેઓ ભા યે જ ખોરાક લે છે .
તેઓ પાણી પીવા ું વધારે પસંદ કરે છે . તેઓ આરામ કર ને પોતાની શ ત બચાવે છે . આ
માટે તેઓ શકાર કરવા ું અને ચાલવા ું ટાળે છે .
 સહ અને સહણ ૂબ અવાજ કરતા ેમીઓ છે . તેમનાં વ ચ વતનના ભાગ પે
સહ અને સહણ એકબી ંની સામે ુર કયાં કરે છે અને એકબી ંને બટકા ભરે છે .
સહના સંવનનમાં આ મકતા ું માણ વધારે જોવા મળે છે . સમાગમ દર મયાન સહ
હળવેથી સહણના ગળાના ભાગમાં બટકુ ભરે છે . સમાગમ બાદ ુગલ એકબી ં સાથે
વ ચ ર તે વત છે . સહણ ગજના સાથે પાછ વળે છે , ણે સહને પંજો મારવા ઇ છતી
હોય!
સહણ શા માટે સહ પર આ મક બનીને હુ મલો કરે છે ? જવાબ છે – સમાગમ
દર મયાન થતા ઘષણના કારણે સહણને તકલીફ પડે છે , તેથી સહણ આ ું વતન કરે છે .
સહ અને સહણ ું આ ુગલ ગે છે , ૂઈ ય છે , ફર સમાગમ કરે છે . આ યા
ચા યા કરે છે . જો સહણ ગભધારણ નથી કર શકતી, તો બે અઠવા ડયાના અંતરાય પછ
તે ફર થી સંવનન માટે તૈયાર થઈ ય છે . સમાગમકાળ દર મયાન સહ- સહણ સોથી વ ુ
વખત સમાગમ કરે છે . અવલોકન ારા ણવામાં આ ું છે કે, સહ ચાર કલાકમાં પ૦થી
૬૦ વખત સમાગમ કરવાની જનન મતા ધરાવે છે .
પણ જો એક કરતાં વ ુ સહ હોય તો ું કર ?ું ું તે સહણ માટે થઈને એકબી
સાથે લડાઈ કરે છે ? ના, સા ા યના ભાગીદાર એવા સહ સમાગમ માટે ભા યે જ લડાઈ
કરતા હોય છે . તેમને ખબર છે કે ભાગીદાર તર કે બંને સમાન છે . લડાઈ તેમના સા ા યના
આ ધપ યને ુકસાનકતા છે . વ ુ શ તશાળ હોય અને સહણ પાસે સૌ થમ પહ ચનાર
સહ તેનો થમ સાથી હોય છે . બીજો સહ થળ છોડ ચા યો ય છે . સમાગમ શ
થયાના ણ દવસ બાદ વ તાર નર ણ કર રહેલો સહ મોટા અવાજે ગજના કરે છે ,
ણે સમાગમ કર રહેલા સહને પોતાને પણ તક આપવાની ણ ન કરતો હોય! યારે
બીજો સહ આવે છે , યારે થાકેલો અને કટાળે લો પહેલો સહ સહણને છોડ પોતાના
વ તાર નર ણ માટે ચા યો ય છે .
માણસોમાં કદ આ ું વતન થ ું નથી. એક ુ ષ અને એક ીના સંવનનને આપણે
સામા ય ગણી ું. પણ એક સહણ બે સહ સાથે સમાગમ કરે તે અસામા ય લાગે છે .
તેનાથી આ યજનક પ ર થ ત યારે બને છે , યારે સ ૂહમાં ણ સહણ એક સાથે
સંવનનની ઇ છા દશાવે યારે ું થાય? ણ સહણ અને બે સહ! ક પના જ ૂંઝવી નાખે
તેવી છે , પણ આ વા ત વકતા છે !
આવી પ ર થ તમાં બંને સહ બ બે સહણ સાથે સમાગમ કરે છે . ી સહણ સાથે
બંને સહ વારાફરતી સમાગમ કરે છે . બે સહ ણ સહણ સાથે સમાગમ કરે છે . સમાગમ
 યા દર મયાન પાંચેય ાણીઓ તીય ર તે એક સાથે સ ય હોય છે . સમાગમના
અંતના દવસે બધાં જુ દા પડ ય છે અને સહણ પોતાના સ ૂહમાં પાછ આવી ય છે .
આશરે ૧૧૦ દવસના ગભકાળ બાદ સહણ રથી પ બ ચાંને જ મ આપે છે . મને
ખાતર છે કે ઉપર ું વા વાંચીને તમે હદ ફ મનો પેલો ડાયલૉગ યાદ કરવા ય ન
કરશો. જેમાં નાયક પોતાની માતાને ૂછે છે કે, `મા આજ બતા દે, મેરા બાપ કૌન હૈ?'
નાયકની માતા રડવા ું શ કર દે છે . ચતા ન કરો, અહ આ ું ક ું થવાની કોઈ જ શ તા
નથી. જો બ ું માતાને આ ું ૂછ ને હેરાન કરશે તો માતા તેના ચાર ચ લાંબા રા સી દાત
બતાવીને બ ચાંને સમ વી દેશે. બ ું પણ તેના પતા વષયક ાન મેળવવા ું મોકૂ ફ
રાખશે!
આપણે યાં બાળકને તેના પતા વશે જણાવવામાં આવે છે . હ રો લોકો વ ચે પણ
બાળક તેના પતાને ઓળખી ય છે . પણ સહપ રવારમાં ું થ ું હશે? જો એક સહ અને
એક સહણ હોય તો બરાબર, પર ુ બે સહ અને એક સહણ હોય તો બ ચાંના પતા કેવી
ર તે ન કરવા? એક સહણે પોતાના સંવનન કાળ દર મયાન બે સહ સાથે સમાગમ ક ુ
અને ણ બ ચાંને જ મ આ યો. બ ચાં યારે છથી આઠ અઠવા ડયાનાં થાય છે યારે
સહણ તેમને સ ૂહના બી સ યો સાથે મેળાપ કરાવે છે .
બ ચાં સ ૂહના સ યોને મળે છે . બે સહને પણ મળે છે . ણ બ ચાંમાંથી એક બ ચા
યે એક સહ કુ મ ં ુ વતન કરે છે અને બી ં બે બ ચાં યે કઠોર વતન કરે છે . તેવી જ
ર તે બીજો સહ બે બ ચાં યે ેમાળ વતન કરે છે . એક બ ચા યે કઠોર વતન કરે છે !
બ ચાં, સહ અને સહણ, પોતાના અ ધકારને કેવી ર તે સમજે છે તે તો તેઓ જ ણે!
આપણે તો ફ ત અવલોકન કર ને મા ક પના જ કર શક એ. આનો સાચો જવાબ
ભગવાન જ આપી શકે તેમ છે કે બ ચાંનો પતા કોણ છે !
=
 જગલના મહારા ની
સાસણ ુલાકાત
સાસણ રેલવે ટેશન દુ નયાના અ ુક વ શ રેલવે ટેશનોમાં ું એક છે . આ ૂબ મોટુ
નથી અને ુસાફરોની અહ બહુ ભીડ પણ નથી હોતી. અ તન ુ વધાઓ અને ટૅ નૉલૉ
પણ અહ નથી. આખા દવસમાં મા અ ુક ન ે અહ રોકાય છે . રા ે અહ ન ે આવતી
નથી. મોટાભાગે ગામના લોકો શહેરમાં જવા રેલવેનો ઉપયોગ કરે છે . વાસીઓ વાહન
ારા સાસણ આવે છે . મોટા જ શનની સરખામણીમાં આ રેલવે ટેશન ૂબ ના ું છે , પણ
આની વ શ તા કઈક અલગ જ છે .
 ડસે બર મ હનાની ઠડ સાંજનો સમય હતો. છે લી ન ે ે સાસણને ાર ું `આવજો'
કહ દ ું હ .ું રો જદા ુસાફરો પોતા ું કામકાજ ૂણ કર , સાસણ પાછા આવી ગયા હતા.
ટેશનમાં આવવા જવા માટે એક નાનકડો દરવાજો છે . અહ ન તો કુ લી છે , ન તો ુ તક
ભંડાર છે , ન તો લાર ગ લા છે , યાંથી તમે ચા-ના તો ખર દ શકો. તમે જો લૅટફૉમની
મ યમાં ઊભા રહો તો તમને કલોમીટર લાંબો પટ દેખાશે. લૅટફૉમની બી બાજુ ક ું
નથી. મ યમવગ ય પ રવારના ઉપયોગમાં આવ ું આ રેલવે ટેશન લૅટફૉમ પછ મા બે
મીટર લાંબો પટ છે અને પછ દેખાય છે વશાળ ગર જગલ. આ રેલવે ટેશનની ખા સયત
એ છે કે રેલવે ટેશન જગલ અને ગામની મ યમાં આવે ું છે . ઘણી વખત ુસાફરોને ચીતલ,
નીલગાય વગેરે ાણીઓ જગલમાં હરતાફરતા દેખાય છે અને ન ે ને જોતાં જ એ જગલમાં
અ ય થઈ ય છે . રેલવે ટેશન અને જગલ વ ચે વાડ કરવામાં આવી છે . આ વાડ
મ ુ યો માટે છે . જોકે ાણીઓને આ વાડ હમેશાં આડખીલી પ લાગે છે . એ સાંજે ન ે ના
ગયા બાદ ટેશન મા તર, ગાડ અને ણ બી કમચાર ઓ આરામથી બેઠા બેઠા ચાની
મ માણી ર ા હતા. ટેશનના નાનકડા મકાનમાં અંદરની બાજુ એ સૌ બેઠા હતા. બહાર
ૂયા ત પછ રાતની શ આત થઈ ગઈ હતી. ઠડક પણ પોતાનો રગ બતાવી રહ હતી.
અચાનક એક કમચાર એ એક આકૃ તને જગલ તરફથી લૅટફૉમ પર થઈ ટેશન તરફ
આવતી જોઈ. તેણે બહુ ઉ ુકતા દાખવી નહ . કારણ કે ઘણી વખત અહ ચીતલ,
જગલી ૂંડ, નીલગાય વગેરે આવતાં હોય છે . આ આકૃ ત કઈક અલગ હતી.
યારે તેણે નાનકડ કૅ બનમાંથી બહાર જો ું તો પાછળ બી ઘણી આકૃ ત આવતી
દેખાઈ. પેલા ભાઈ તરત કૅ બનની અંદર પાછા આવી ગયા અને બાર ં બંધ કર દ .ું બી
ય તઓને ક ું કે બાર ની બહાર જુ ઓ, ું છે બહાર? રેલવે મા તરે ૂમ પાડ . બધા
બાર ની બહાર જોવા લા યા એક, બે, ણ, ચાર, પાંચ અને છ. છ સહ એક સાથે! તેઓ
ચચા કર ર ા હતા, યાં તો એ બધા સહ લૅટફૉમ પર આવી ગયા. રેલવે ટેશન પર છ
નવા ુસાફરો આ યા છે , જેમને મોટા દાત અને તી ણ નખ વાળા પં છે !
ટેશન મા તરની હમત નહોતી કે આ મ ઘેરા ુસાફરોને કઈ કહ શકે કે આ સમયે કોઈ
રેલગાડ નથી! રેલવે ટેશન પર ણે કે અચાનક તપાસ આવી હતી, ણે કે ઉ ચ
અ ધકાર ઓ ટેશનની ુલાકાતે ન આ યા હોય! પણ રેલવેના ટાફમાં હમત નથી કે તેમ ું
વાગત કર શકે! લગભગ વીસ મ નટ ુધી આ મ ઘેરા ુસાફરો રેલવે લૅટફૉમની મ
લેતા ર ા. આમ પણ આ જમીનના ખરા મા લક તો તેઓ જ છે ને! અહ થી કોઈ તેમને
કાઢ ૂક શકે તેમ નથી. એક સહે રેલવેના પાટા ઓળં ગી રહેલા વાછરડાને જો .ું તેનો
 શકાર કરવામાં આ યો. સાંજ ું વા ં ુ લેવાની યવ થા થઈ ગઈ. સહે લીધેલી રેલવે
ટેશનની ુલાકાત અને વાછરડાના મારણના સમાચાર ગામમાં સર ગયા. લોકો સહને
જોવા ટેશનમાં ભેગા થવા લા યા. રેલવેના કમચાર ઓ માટે આ ટોળાંને નયં ત કર ું
અઘ હ .ું તેમણે વન વભાગને ણ કર અને ટ મ ઘટના થળે આવી. તેમણે જેમ તેમ
ફર ગામલોકોને યાંથી ખસે ા અને ાણીઓને શાં તથી પોતાના રા ભોજનનો આનંદ
માણવાની મોકળાશ કર આપી. આવી પ ર થ તમાં રેલવેના કમચાર ઓ ક ું ન કર શકે.
તેઓ તો મા લાલ ઝં ડ બતાવીને ફર અહ ન પધારતા એ ું જણાવી શકે.
“ભાઈઓ બહે નો, આજે આપણો મોજમ કરવાનો દવસ છે ! આપણે સૌએ રેલવે
ટેશનની ુલાકાત લીધી. મૅકડોના ડ ું બીફ બગર ખા ું, પણ મારે હ રખડ ું છે . હ
રાતના નવ જ વા યા છે . આખી રાત બાક છે .” એક ુવા સહે ણે ચા અવાજે ક ું :
“ કૃ ત શ ણ કે કે ું રહેશે? આપણે પણ જોઈએ કે મ ુ યલોકો અને બાળકો અહ કે ું
કૃ ત શ ણ લે છે ? વાછરડા ું મારણ ખતમ કર સહપ રવાર તો ઊપ ો સાસણ ગામ
તરફ!
તમે યારે ગામમાંથી રેલવે ટેશન તરફ આવો, યારે એક સમે ટ રોડ ઉપર થઈને તમે
રેલવે ટેશન પહ ચો છો, યાંથી ગામની શ આત થાય છે . ટેશનની બહાર નીકળતાં
ઘાસનો એક નાનકડો પટ છે . યાંથી થોડા આગળ, ડાબી તરફ નાયબ વનસંર ક,
વ ય ાણી વભાગ, સાસણ- ગર ું નવાસ થાન અને તેની બરાબર સામે જમણી તરફ
કૃ ત- શ ણ કે આવે ું છે . યાંથી સહેજ આગળ વળો, તો ડાબી તરફ તાલાલા તરફ
જતો ર તો અને જમણી તરફનો નાનો ર તો નાયબ વનસંર ક, વ ય ાણી વભાગ,
સાસણ- ગરની કચેર અને રે ુ સે ટર તરફ જઈ જગલનો કનારો ૂરો થાય છે . સાસણ
ગામ રા ે શાંત થઈ ય છે . અભયાર યના સમય સવાય મા હોટલમાં રહ ને તમે
આનંદ મોદ કર શકો. ટેશનથી ચાલતા થયેલા સહપ રવારના સ યોએ પણ આ ર તો
પક ો.
નાયબ વનસંર કનો રસોઇયો અને વ ાસપા ય ત એવો ુ ુસ તેના સાહેબના
ઘરની બહાર દરવા પાસે બેઠો હતો. ઘરની બહાર, સમાંતર અંતરે બે લાઇટ ચા ુ હતી.
ઘરનો મોટો દરવાજો ુ લો હતો અને ુ ુસભાઈ પોતાના મોબાઇલમાં ગેમ રમવામાં મ
હતા. અચાનક તેમણે અ ુક પડછાયા જોયા. ુ ુસભાઈને લા ું કે કૂ તરા આવી ર ાં છે . તે
બબ ો. “બધાં કૂ તરા મરવાનાં થયાં છે ”, તેમને ખબર છે કે ઘણી વખત દ પડા કૂ તરાનો
શકાર કરે છે . ન ક આવતા પડછાયા મોટા થવા લા યા. ુ ુસભાઈને હવે પોતાની ૂલ
સમ ઈ. તેમણે ૂમ પાડ , “અરે, આ કૂ તરા નથી, સાવજ છે !” હવે ુ ુસભાઈ અંદર અને
સહ બહાર! ુ ુસભાઈની હાજર ની દરકાર કયા વગર સહપ રવારના સ યો એક પછ
એક કૃ ત શ ણ કે માં વે યા.
ુ ુસે તરત નાયબ વનસંર ક ી અને ક ૅ સને ણ કર . હવે બે વક પ હતા. કા તો
ક
ૅ સ યાં આવે અથવા સહ પ રવારને યાં આનંદ કરવા દેવો પડે, કારણ કે તે સમયે
કૃ ત શ ણ કે માં કોઈ હાજર નહો ું. નાયબ વન સંર ક ીએ હુ કમ કય કે બધા
દરવા ખોલી નાખો અને સહ પ રવારને ન કરવા દો કે તેમને ાં જ ું છે . બનતાં ુધી
રા ે તેઓ ચા યા જશે અને એ ું જ થ .ું રા ે સહપ રવાર ચા યો ગયો. સવારે ક ૅ સ
કૃ ત શ ણ કે માં તપાસ કર તો કે માંથી તેઓ ચા યા ગયા હતા. સવારના નવ વા યા
હશે યાં તો એક માણસે કૃ ત શ ણ કે માંથી દોડતા દોડતા બહાર આવીને જણા ું કે,
અહ હ એક સહ છે ! આ યજનક ર તે તે પ રવારનો એક સ ય પાછો આ યો હતો
અને તેને સાંજ ુધી ર તો નહ મળતાં તે યાં જ રોકાઈ ગયો હતો. એક ઝાડવા નીચે સહ
બેઠો હતો. ગામ લોકોને યારે ખબર પડ કે કૃ ત શ ણ કે માં સહ છે યારે લોકો તેને
જોવા ઉ ુક થયા. જ ાસા ૃ ારેક માર ખવડાવે નાયબ વનસંર ક ીને આ સમ
ઘટના મની મા હતી હતી કે કૃ ત શ ણ કે માં સહ છે . તે વાતની ગંભીરતાને યાનમાં
રાખીને તેમણે તે વ તારમાં વેશ તબંધ કરાવી દ ધો. આપણે ણીએ છ એ કે વ માં
ૂખ જ ા ુ ય તઓ ઢગલાબંધ છે . એ શયાઈ સહ માનવીય સંપકથી જલદ વચ લત
થતો નથી, પર ુ ગમે તેમ તોય તે એક જગલી ાણી છે . તેનો મ જ ારે બદલાય તે
ન નથી.
 એક તો પહેલેથી જ કૃ ત શ ણ કે માં ુરાઈ જવાના કારણે સહ ૂબ યાકુ ળ
હતો. લોકોની બનજ ર અવરજવર તેને વ ુ ુ સો અપાવી રહ હતી. ચાર-પાંચ
માણસો ું એક ટો ં ુ આ સહને જોઈ ર ું હ ું. સહે અચાનક હુ મલો કય . ચારમાંથી ણ
મહા ુભાવો થળ ઉપરથી ભાગવામાં સફળ ર ા, પણ એક ભાઈ ઝડપાઈ ગયા. વચારો
ું થ ું હશે? આટ ું વાંચતાં જ તમે વચાર લી ું હશે, કે સહે એ માણસને માર ના યો
હશે. ના, સહેજ પણ નહ .
સહ ારેય માણસને બનજ ર ુકસાન પહ ચાડતો નથી, તે મા ચેતવણી આપે છે .
સહે તે માણસને પગેથી પક ો અને પોતાના તી ણ દાત વડે મા જખમ જ પા ો હતો
અને પછ તરત તેને છોડ દઈને જગલ તરફ દોટ ૂક . જો સહ તે માણસને મારવા જ
ઇ છતો હોત તો તેને ગળાના ભાગેથી પક ો હોત, પણ તેનો ઇરાદો તેવો નહોતો. તેને તો
મા તેનો ુ સો દ શત કરવો હતો. ઘવાયેલા માણસે યારે હૉ પટલમાં આંખો ખોલી
યારે તેને સમ ું કે જો તેણે પર મટ લઈ સહદશન ક ુ હોત તો સહદશન ઘ ં સ તામાં
પ ું હોત! હવે આ યાદગાર સંગને યાદ કર ઈ ત ય ત હમેશાં કશોરકુ માર ું એક
ગીત ગણગણશે : ` તે થે પાન, પહ ચ ગયે ચીન!'
એક ન ે ના જન ાઇવરને પણ સહનો અલગ અ ુભવ થયો. સવારના સમયે ન ે
સાસણ રેલવે ટેશન છોડ , પોતાના આગલા ટેશન તરફ આગળ વધી રહ હતી. ુસાફરો
રોજની મોજમ તી સાથે પોતાનો વાસ કર ર ા હતા. સવારના સમયે કદાચ વ ય ાણી
જોવા મળ શકે તેવી શ તાઓ હતી. ાઇવરે જન ચા ુ ક ુ અને ન ે આગળ વધી.
સહેજ આગળ વ યા પછ અચાનક એક જોરદાર ેક વાગી. ુસાફરો આ ય સાથે વાતો
કરવા લા યા. એક ુસાફર બો યો : `કદાચ કોઈકે ચેન ખચી હશે.' બી એ ક ું, `ના ના
સ લ નહ મળ ું હોય.' પણ ખ કારણ મા ન ે નો ાઇવર જ ણતો હતો. ન ે ની સામે
એક અડચણ હતી, જે કોઈક કારણોસર ન ે નો માગ રોક રહ હતી. ાઇવરમાં હમત ન
હતી કે તે આ અડચણને હટાવી શકે. ુસાફરો પ ર થ તનો તાગ મેળવવાનો ય ન કર
ર ા હતા. બહાર ું ચાલી ર ું છે ? ાઇવર કેમ ગભરાયેલો છે ? ું પાટા ઉપર બૉ બ છે ?
ાઇવર ું મન કોઈ કળ શક ું ન હ .ું હા, પાટા પર બૉ બ હતો! વતો બૉ બ! ન ે ના
છે ડથે ી ગાડ ન ે ના ાઇવરને ૂ ું : “ ું થ ું? કેમ ને રોક દ ધી? ું થ ું?” ાઇવરે જવાબ
આ યો : “ભાઈ, પાટા પર ેમ થઈ ર ો છે . વાતાવરણ ણયમય બની ગ ું છે .” ગાડ ુ સે
થઈ ગયો. પછ ાઇવરે હસતાં હસતાં ક ું : “સાવજ છે પાટા ઉપર, સમાગમમાં છે .”
આપણે થોડ વાર રોકા ું પડશે. શ તશાળ સહે પોતાની આગવી છટાથી ન ે સામે જો ું
અને ફર પાછો પોતાના સમાગમમાં મ થઈ ગયો. ેમ, આદર કે પછ ડર જે હોય તે, પણ
અ ુક સમય ુધી ાઇવરે હોન ન વગા ું. સ ા યે આ સહ ુગલ પાટા પરથી ઊતર
થોડુક આગળ જ ું ર .ું ાઇવરે ન
ે ફર ચા ુ કર અને ચા સાદે ક ું : `મોજ કરો મારા
સાવજો, મોજ કરો!”
=
 “ માર સાથે સ યતાથી વત ”
` એ દવસ આવશે યારે મારા શર ર ું અ ત વ નહ હોય, પર ુ મા જગલ એક ું
નહ હોય. માર ગજનાઓથી દશાઓ ૂજતી નહ હોય, પણ મારો ભય હમેશાં રહેશ.ે હુ
ભલે જગલમાં ાંય ન દેખાઉ, પણ મારો વારસો કદ મરશે નહ . અમે એક દતકથા માફક
વીએ છ એ અને ૃ ુ પામીએ છ એ.' ારેક કોઈ સાવજે આ ું વચા ુ હશે. મ ુ યો
સવાય સહના કોઈ શ ુ નથી. જગલમાં તેનાથી શ તશાળ બીજુ કોઈ નથી. જો કોઈ
નવર યે-અ યે તેનાં બ ચાંને માર નાંખે તો તરત જ તે નવર કા તો યાંથી
ભાગી જશે અથવા જગલના કોઈક ૂણામાં જઈ છુ પાઈ જશે. કારણ કે તેમને ખાતર છે કે
જો સાવજે પકડ લીધા, તો તેના રામ રમી જશે.
સહ જ નહ , સહણ પણ એટલી જ શ તશાળ અને ખતરનાક હોય છે . એક
રાણીની માફક વન પસાર કરે છે . જગલના બી ં ાણીઓ જેવાં કે ઝરખ, શયાળ વગેરે
તેનાં બ ચાંની પાસે આવવાની હમત પણ નથી કરતાં. સનાતન સ ય તો એ છે કે આજે
નહ તો કાલે, ુખશૈયા પર ન ા માણનારને ૃ ુશૈયાની પછે ડ ઓઢવી જ પડે છે . સહના
વનના અલગઅલગ તબ ા હોય છે . ૧૦-૧ર વષના થયા બાદ સહનો ુવણકાળ ણે
સમા ત થઈ ય છે અને તેઓ એકલવા ું વન વે છે . તેમની પાસે સા ા ય
મેળવવાની શ ત નથી હોતી. સહ અલગઅલગ સા ા યની સરહદોમાં રહે છે . સહણ
મરલાયક થવા છતાં સ ૂહ છોડ ને જતી નથી. તે સ ૂહમાં જ રહે છે . હા, બ ચાંને તે
જ મ આપી શકતી નથી.
જગલમાં બહારથી બ ું દેખાય છે તે ું હો ું નથી. અંદરખાને બધાં એકબી ંને જુ એ
છે . ઓળખવાનો ય ન પણ કરે છે . ૃ થવાના આરે આવેલા સાવજોને ઘણી તકલીફો
જોવા મળે છે . એકબી સાથેની લડાઈ, આ મણો કે પછ શકાર હુ મલાના કારણે
તેઓનાં શર ર પર ઉઝરડા અને ઘા પડ ગયા હોય છે . તેમના તી ણ દાત ીણ થઈ ય
છે , તેમના પગ અશ ત બનવા લાગે છે . નખને ુકસાન પહ ચ ું હોય છે . આ બધી
પ ર થ ત બતાવે છે કે તેઓ હવે મરલાયક થઈ ગયા છે . પોતાની ૃ ાવ થાએ પહ ચેલા
સહ પોતાનો પ રવાર અને સ ૂહને છોડ , કોઈક ઝાડ ઝાંખરાવાળ જ યાએ એકલવા ું
વન વવા ું પસંદ કરે છે . દવસે દવસે તેઓ અશ ત થતા ય છે અને એક દવસ
ૃ ુ પામે છે . આવા એકલવાયા સહના કોઈ શ ુ નથી હોતા, પણ ારેક રખડતા સહ
અને જે તે સા ા યનો વડો સહ તેની ઉપર હુ મલો કર નાખે છે . ારેક આ હુ મલાઓમાં
આ ૃ સહ ૃ ુ પણ પામતા હોય છે . તો આવા જોખમોમાં આ યા કરતાં, શાં તથી
એકલવા ુ વન વ ું સા એમ સમ ને એ એકલવા ું વન વે છે . મરના કારણે
સહને ઘણી બધી શાર રક તકલીફો થાય છે . કૃ મ અને ુમો નયા જેવા રોગો થાય છે .
ુમો નયાથી ઘણી વખત સહ ું ૃ ુ થાય છે . સપદશ પણ ઘણી વખત સહનાં ૃ ુ ું
કારણ બને છે . સા ા યના ઝઘડા, હુ મલા, સહબાળ પર હુ મલો વગેરે પણ કુ દરતી ૃ ુનાં
કારણો હોય છે .
સહના ૃ ુને ણ ું ઘણી વખત અઘ થઈ ય છે . સહે પોતાની તને ારેક
ઝાડ ઝાંખરામાં છુ પાવી રાખી હોય. બીજુ એ કે આક મક મળે લા ૃતદેહને, કા તો જોઈને
અથવા ગંધથી પણ શોધી શકાય. જગલમાં વનમરણની રમત ચા યા જ કરે છે .
ૃતદેહની ગંધ આવે, પણ એ સહના જ ૃતદેહની ગંધ છે તે કહે ું ુ કેલ છે . આવા
સંજોગોમાં તેમના ન કના સગા મદદ પ થાય છે . ભસો જગલનાં અ ુક વ તારોમાં ચરતી
હોય છે અને ભસ આસાનીથી સહની ગંધ પારખતી હોય છે . ભસોના ધણમાં અ ુભવી
અને ઉમરલાયક ભસો હોય છે . આવી અ ુભવી ભસો ધણની પાછળ અથવા બાજુ માં
ચાલતી હોય છે . તેમ ું કામ છે આજુ બાજુ ની ગ ત વ ધ ઉપર નજર રાખવા .ું સહના
અ ુભવના કારણે આ અ ુભવી વડ લોને તરત જ સહની હાજર ની ખબર પડ ય છે .
તે તરત જ એ તરફ ત યા આપે છે , જેથી ખાતર કર શકાય કે યાં માંસભ ી ાણી છે
કે નહ .
એક વખત ભસને ખાતર થઈ ય કે યાં ૃત સહ છે તો તરત જ તે મા ું હલાવી
હલાવીને સાંકે તક ર તે માલધાર ને ણ કરે છે . આ ું તે યાં ુધી કરે છે યાં ુધી
માલધાર થળ પર આવીને સહને જોઈ ન લે. માલધાર ને જો અચાનક સહનો ૃતદેહ
મળે તો તે તરત જ વન વભાગને ણ કરે છે . માલધાર અને સહના ુંદર સંબંધો ું આ
ઉ મ ઉદાહરણ છે . સહ માલધાર ના પ ુઓનો શકાર કરે છે , તેમ છતાં માલધાર ઓ
આવી દુઃખદ પળોમાં સહને તરછોડતા નથી.
ગરનો દરેક સાવજ ર ન સમાન છે . ૃ ુ મ ુ યના હાથમાં નથી, પણ વન વભાગ
સહના ર ણ અને સંવધન માટે સતત કાયરત છે . સા ા ય માટે સહ વ ચે થતી
લડાઈઓ, સહને થતી ઈ નાં ુ ય કારણ છે . દ પડા જેવાં ાણીઓનો અ યાસ કરતાં
જણા ું છે કે ખોરાક અને સહણ પર આ ધપ ય મેળવવા માટે તેમનામાં લડાઈ થતી હોય
છે . સહ સા ા યનો ઘણો મોટો વ તાર ધરાવે છે . આથી દ પડા ા ય વ તારો તરફ જતા
હોઈ માનવસંઘષમાં વ ુ આવે છે . માલધાર ઓના ઢોર ઉપર હુ મલા કરે છે . માનવોને પણ
ઈ પહ ચાડે છે અને ઘણી વખત તો એ દ પડા માનવ ૃ ુ ું કારણ પણ બને છે .
 વષ ના સઘન ય નો બાદ અ યારે એ શયાઈ સહની વ તી વધવા પામી છે .
ુજરાતના ગર અભયાર ય અને રા ય ઉ ાન અને તેની આસપાસના વ તારોમાં
૫૦૦થી વ ુ સહ વસી ર ા છે . એક દાયકા અગાઉ સહ મા અભયાર ય અને રા ય
ઉ ાનમાં જ જોવા મળતા, જે હવે જગલની આસપાસ આવેલા હ રો ગામોમાં ફર ર ા
છે . એ શયાઈ સહ આ કન સહના પતરાઈ માનવામાં આવે છે . બંનેમાં બહુ મોટો તફાવત
નથી, પણ અગ યનો ફરક જોવા મળે છે .
આહાર ૃંખલામાં સહ સૌથી ઉપર છે . સહના સ ૂહથી ૧પ ૂ ટ દૂર એક
બનહ થયારધાર ય તને આરામથી ઊભેલો જોવો એ એક ચમ કાર છે . આ ગર ું ઘ ં
સામા ય ય છે . માણસો સાથે ુમેળભ ુ વન વ ું એ સહના ણે લોહ માં જ છે .
તેઓએ વન વભાગના લોકો અને થા નક લોકો સાથે સહજ ૃ કેળવી લીધી છે . તેઓ
ણે છે કે, વન વભાગના કમચાર ઓ, ડૉ ટર, ક ૅ સ બધા આપણા જ છે અને તેઓ
ારેય હા ન નહ પહ ચાડે.
એક ફૉરે ટર પોતાના નયમ ુજબ જગલમાં નર ણ માટે નીક ા. તેમણે દૂરથી એક
સહણને જોઈ. થોડ ણો બાદ સહણ તેમની થોડ ક ન ક આવી અને ફૉરે ટરની સામે
બેસી ગઈ. ફૉરે ટર સહણને અને સહણ ફૉરે ટરને જોતાં હતાં. આ કોઈ અસામા ય વતન
નથી. આવામાં એક ક ૅ ર આવીને ફૉરે ટર સાથે વાત કરવા લા યો. થોડા સમયબાદ સહણ
વ ુ થોડ ન ક આવીને પડ ું ફેરવીને બેઠ . હવે ફૉરે ટરને તે પોતાના પડખાનો ભાગ
બતાવી રહ હતી. સહણે મા ું ફેરવીને ડાબો પગ ચો કર ને બતા યો. આ ું વતન તેણે
બી વાર ક .ુ તેણે પોતાના પગને ચાટવા માં ું. નર ણ કરતાં, ક ૅ ર અને ફૉરે ટરને
સમ ું કે સહણ ઈ ત છે અને તે પોતાને થયેલી ઈ તેમને બતાવી રહ છે . ફૉરે ટરે
એક ણનો પણ વલંબ કયા વગર વાયરલેસથી તેની કચેર માં ણ કર અને તે જ દવસે
સહણની સારવાર કરવામાં આવી. સહ શકાર છે અને લાગ જોઈ હુ મલો કરે છે . સહના
કોઈ શ ુ નથી હોતા. તેમ છતાં પણ ઘણા કારણોસર ઘણી વખત તેઓ ઈ ત થાય છે .
બી સહ સાથે લડાઈને લીધે તો ારેક શકાર દર યાન ઈ થાય છે . ઘણી વખત
નાનકડા ઘા સહ માટે મોટુ દુઃખ બની ય છે . સહ, સહણ અને બ ચાંની સારવાર અલગ
અલગ ર તે કરવામાં આવે છે . પહેલાં ઈ ની વગત ણવામાં આવે છે . જો બહુ ગંભીર
ઈ ન હોય તો તેમને જગલમાં જ સારવાર આપવામાં આવે છે . પર ુ જો ઈ ગંભીર
હોય તો તેમને હૉ પટલમાં લાવીને સારવાર આપવામાં આવે છે . નામશેષ થઈ રહેલ ત
હોવાના કારણે દરેક સહની ળવણી બહુ જ અગ યની છે . મોટ સં યામાં અ ધકાર ઓ
રાત- દવસ સહ સંવધન ું કામ કરે છે . સહને ખબર છે કે તેમની સારવાર શ છે અને
ક
ૅ સને અ ુભવ છે કે સાવજ તેમની ઈ બતાવશે. જગલના વ વધ વ તારોમાં ક ૅ સ અને
ફૉરે ટસ સહ ું અવલોકન કરતા હોય છે . ખાખી અને આછા લીલા વ ોમાં સ જ થયેલા
માણસો સહને ભાર પ નથી હોતા. સહ જૂ થમાં રહે છે . સહણ, પાઠડા અને બ ચાં બધાં
એક સાથે રહે છે . આથી જો તેમના સ ૂહમાંથી કોઈને પણ ઈ થાય તો સારવાર ુ કેલ
બને છે .
છ માસ ું એક સહબાળ ઈ ત હ ું. બી ં બ ચાં ારા રમત રમતમાં ઈ
પહ ચી હોય, અ ય સહ ારા કે પછ તેની બાળસહજ ૃ ઈ ું કારણ હોય, પણ
કારણ કોઈ પણ હોઈ શકે છે . જગલમાં નર ણ કર રહેલા એક કમચાર એ આ જો ું
અને તેને સારવારની જ રયાત જણાઈ. ઈ બહુ ગંભીર ન હતી, આથી થળ ઉપર જ
સારવાર કરવા ું ન કરા ું. સારવાર કરનાર ટુકડ સહના જૂ થ પાસે પહ ચી. તેમણે
ઈ ત બ ચાને જો ું. પણ એ હતો કે તેને સ ૂહથી અલગ કેમ કર !ું બ ચાંને
ખબર હતી કે આ લોકો તેની સારવાર કરવા આ યા છે , પર ુ ભયના કારણે તે પોતાના
સ ૂહથી દૂર નહો ું જઈ ર ું. યારે પણ ટુકડ ના સ યો તેને અલગ કરવાનો ય ન કરતા
કે તરત તે તેની માતા પાછળ સંતાઈ જ .ું બી ં બ ચાં તેને ટેકો કર ર ાં હતાં. માણસ
અને સહ વ ચે એક પારદશક અને વણલખાયેલ આંતરસમજ છે . ગમે તેવી ગંભીર
પ ર થ તમાં પણ વન વભાગના કમચાર ઓ તેમની હદ નથી ઓળં ગતા. બે કલાકના
અથાગ પ ર મ પછ પણ સફળતા ન મળ . સારવાર કરવા આવેલી મ હલા કમચાર એ
જણા ું કે `અમે કઈ ન ણાત નથી. બ ચાને બેભાન કરવા જતાં ડાટ (બેભાન કરવા માટે
વાપરવામાં આવતી સોય) બી કોઈ ાણીને વાગી ય તો ુ કેલી ઊભી થાય.' ડૉ ટર,
ફૉરે ટર, ક ૅ ર સૌ કોઈ ૂંઝવણમાં હતા કે ું કર ું? જો તમે એ ું વચારતા હો કે ભગવાને
મા મ ુ યને જ લાગણી અને સમજશ તની ભેટ આપેલી છે તો જણાવી દઉ કે આપ
ગેરસમજ કરો છો. તે ું માણ કુ દરત પણ આપે છે . ઈ ત બ ચાની માતા આ બધો
ખેલ જોઈ રહ હતી. તેની સમજ ૃ તેને કહ રહ હતી કે તેના બ ચાને સારવારની જ ર
છે અને તેણે ટાફને સહકાર આપવો જોઈએ. તેનો અંતરા મા તેને કહ ર ો હતો કે સામે
જે લોકો છે તે તેના બ ચાને હા ન નહ પહ ચાડે. અચાનક સહણે બ ચા પર ુ સો કય .
માતાના આવાં અણધાયા વતન પ રવતનનાં કારણે બ ું હેબતાઈ ગ ું અને સ ૂહમાંથી
બહાર દોડ આ ું. આ સમયે મ હલા ફૉરે ટર બ ચાને નશાન તાક બેભાન કરવા તૈયાર ન
હતાં. બ ું પાછુ સ ૂહ તરફ આ .ું સહણે ફર બ ચાને સ ૂહથી દૂર રાખવાનો ય ન
કય . એ જ ણે ટાફને સમ ઈ ગ ું કે બ ચાની સારવારમાં સહણ તેમને મદદ કર રહ
છે . આ વખતે ફૉરે ટર તક ૂ ા નહ . બ ું જે ું સ ૂહમાંથી બહાર આ ું કે તરત તેને
ડાટ માર બેભાન કરવામાં આ .ું બ ું બેભાન થ ું, ુર ા માટે મ હલાએ તેને વારવાર
લાકડ વડે ચકા ,ું સહબાળના ુખ ઉપર કપડુ ઢાકવામાં આ ું અને ડૉ ટરે સારવાર શ
કર . સહનો સ ૂહ ન કમાં જ હતો. આમ તો બ ચાંવાળ માતા ૂબ આ ોશમાં હોય છે ,
પણ અહ તે શાં તથી આ બ ું જોઈ રહ હતી. તેણે કોઈ ોધ ૂણ તભાવ આ યા
નહોતા. સહણને ખબર હતી કે ટાફ ું કર ર ો છે . સમ સારવાર દર યાન આખો સ ૂહ
દૂરથી બ ું નહાળ ર ો હતો. સારવારમાં સફળતા મળ . સહબાળથી દૂર જઈને ટાફ
બ ચાના ભાનમાં આવવાની રાહ જોવા લા યો. અડધા કલાક બાદ સહબાળ ભાનમાં
આ ું. અહ ન ધવાલાયક બાબત એ હતી કે બ ચાના ભાનમાં આવતાં ુધી સહણે રાહ
જોઈ. જે ું બ ું ભાનમાં આ ું કે તરત સહણ તેની પાસે પહ ચી ગઈ અને તેને ચાટવા
લાગી. બ ચાને પોતાની પાસે લીધા બાદ આભાર ૂણ હાવભાવ સાથે સહણ અને
સહબાળ પાછા પોતાના સ ૂહમાં ભળ ગયાં.
ઘરની બલાડ અને આ મોટ બલાડ ની સારવારમાં આભજમીનનો ફેર છે . એક
નાનકડ ૂલ તમને ચાર ચના તી ણ દાત વડે ઘણા સારા જખમની ભેટ આપી શકે છે .
અહ ૂલને કોઈ અવકાશ નથી, પણ અહ ઘણા બધા કમચાર ઓ સહના ર ણ માટે ગમે
તે જોખમ ઉઠાવવા તૈયાર છે . ગરની આવી અ ૂ ય ગાથાઓ લોકો ુધી ભા યે જ પહ ચે
છે , પણ ગરમાં સહર ણ અને સંવધન કર રહેલા લોકોની યાદોમાં હમેશ માટે છવાઈ
ય છે .
જો કોઈ ઈ ત સહ મળે તો તેને બેભાન કર , સારવાર કરવી એ અઘર યા છે .
આ માટે થળ, સમય અને હવામાનની ાથ મક મા હતી લેવી જ ર છે . આ સાથે તેની
સારવારનો કાર, થળ અને તેના અવલોકનની જ રયાત પણ ન કરવી આવ યક છે .
તમારે સારવાર અને ાણીને રાખવામાં આવતા પાંજરા જોવાની જ ર છે . જ રયાત અને
ુર ાના હે ુથી પાંજરાને ાણી અ ુસાર બનાવવામાં આવે છે . આ પાંજરાની બનાવટ
દર મયાન તેની લંબાઈ, પહોળાઈ, ચાઈ વગેરે યાનમાં રાખવામાં આવે છે . જેથી સારવાર
હેઠળના ાણીને તકલીફ ન પડે. આવાં પાંજરા કુ દરતી દેખાવવાળાં અને આસાનીથી
સાફસફાઈ કર શકાય તેવાં હોવાં જોઈએ. પાંજરા વજનમાં હળવાં, સમાંતર અને તેમાં
થોડા થોડા અંતરે સ ળયા ગોઠવાયેલા અને તા ં ુ માર શકાય તેવાં હોય છે . દરેક પાંજરા
ુર ત અને ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેવાં હોવાં જોઈએ.
 તમે અ ુક લોકોને ૂખ બનાવી શકો છો, પણ બધાને ૂખ બનાવી શકતા નથી. સહ એ
ચપળ ાણી છે . એક વખત પાંજરે ુરાયેલા સહને ફર વખત પાંજરે ૂરવો અઘરો છે . તે
ારેય પાંજરાને કે તેને પકડવા માટે આવેલી ગાડ ને ૂલતો નથી. જો ારેક તે જોઈ ય
તો તરત જ યાંથી ભાગી ય છે . જો કોઈ બ ચાની સારવાર કરવાની હોય તો તે વ ુ
મહેનત માંગી લે તે ું કામ છે .
સારવાર માટે થળ પણ ઘ ં મહ વ ધરાવે છે . માનવીય વ તીવાળા વ તારમાંથી
સહને પકડવા કે તેને સારવાર આપવી એ બચાવટુકડ માટે ુ કેલ બની ય છે . ઘણી
વખત બચાવ અને સારવારની યા બે- ણ દવસ ુધી ચાલતી હોય છે . વળ ાણીને
બેભાન કરવાના પણ અ ુક નયમો હોય છે . ૂય દય બાદ અને ૂયા તના બે કલાક પહેલાં
જ બેભાન કર શકાય છે . જો અંધા થયા બાદ તેને ડાટ માર બેભાન કરવામાં આવે તો
પછ તે ડાટ માયા બાદ ાણી ગમે તે તરફ ભાગે છે . અંધકારમાં તેને શોધવામાં ુ કેલી પડે
અને કદાચ આ તેના ૃ ુ ું કારણ પણ બની શકે. તેવી જ ર તે ચોમાસા દર યાન
વ ય ાણીનો નદ નાળામાં પડ જવાનો ભય પણ હોય છે . ઘણી વખત ઝડપથી ભાગવાના
કારણે ાસ ચઢ જતાં, ફેફસાં ન ય બનવાના કારણે ૃ ુની સંભાવના વધી ય છે .
બી અગ યની બાબત એ પણ છે કે તેને બેભાન કરવા માટે વપરાયેલાં ઘેનનાં
ઇ જે શનની અસર થઈ છે કે નહ , તેને ચકાસવા તમે ું કરશો? તમે તેની પાસે જશો અને
તે તમને હસીને આવકારશે? ના, જરાપણ નહ . તે તમાર સારવાર કર નાખશે!
ઇ જે શનની અસર થઈ છે કે નહ તે ણવા તે ું થમ લ ણ એ છે કે તે ાણી
ઊલટ કરવા માંડે છે અને પછ થોડ વારમાં બેભાન થઈ ય છે . યારબાદ બચાવટુકડ
લાકડ વડે તેને ચકાસે છે . જો ાણી કોઈ ુ ર કે તભાવ નથી આપ ું એવી ખાતર
કયા પછ તેની સારવાર શ થાય છે . તેના ચહેરા પર માલ ઢાકવામાં આવે છે . તેના શર રમાં
એક માઇ ો ચ સ બેસાડવામાં આવે છે . ટાફ GPSની ન ધ લે છે અને જ રયાત ુજબના
લોહ ના ન ૂના પણ લે છે .
મોટાભાગના સહને કૃ મની તકલીફ જોવા મળે છે . માંસભ ી ાણીઓ અને મ ુ યોને
પણ કૃ મ થતા હોય છે . મ ુ યના શર રમાં લાખોની સં યામાં ૂ મ વા ઓ કૃ મ, ુ ગ
વગેરે હોય છે અને જો આ વા ઓની સં યા વધે તો ઘણી બધી શાર રક તકલીફો થાય
છે . માણસોમાં આ કારનો રોગ આવા ચેપ, ગંદક , નબળ વનશૈલી, અ વ છતા,
અ નય મત આહારશૈલી વગેરેના કારણે થાય છે .
 સહ માંસ ખાય છે અને તેમના શર રમાં પણ કૃ મ હોય છે . કોઈપણ ાણી ભલે આ ું
વન તંદરુ તીથી ું હોય, પર ુ યારે કૃ મનો અ નયં ત વકાસ થાય છે યારે
તકલીફ ઊભી થાય છે . મોટાભાગે બે પ ર થ તઓમાં કૃ મની સં યા વધે છે . (૧) મર
થવાના કારણે રોગ તીકારક શ ત ઘટતાં અને (ર) પાલ ુ જનાવરો યાં પાણી પીતાં હોય
તેવાં પાણીના કૂ ડાનો ઉપયોગ કરવાથી પાલ ું પ ુઓમાં મોટ સં યામાં અને વ વધ કારનાં
કૃ મ જોવા મળે છે . એ ું જોવામાં આ ુ છે કે, સહના આંતરડા કૃ મના લીધે જકડાઈ
જવાથી તે ું ૃ ુ થાય છે . વ ભ જગલ વ તારોમાં મળપર ણ અને અ ય પ તઓ
ારા કૃ મની તી તા ચકાસવામાં આવે છે .
ઘણી વખત સહ આનો અકુ દરતી ર તે શકાર બને છે . સહના અકુ દરતી ૃ ુના ઘણાં
કારણો હોઈ શકે. ઝે ર ખોરાકના લીધે સહ ું ૃ ુ થ ું હોય છે . ખેત વ તારો જે જગલની
ફરતે આવેલા છે યાં નીલગાય અને જગલી ૂંડનો ૂબ ાસ હોય છે . તેઓ ઊભા પાકને
ુકસાન પહ ચાડે છે . ખેડૂતો પોતાના પાકને બચાવવા ઘણાં ખતરનાક કામ કરતા હોય છે .
તેઓ ઝે ર દવા અથવા ુ રયાનો છટકાવ પણ કરતા હોય છે .
ઘણી વખત લોકો સહે કરેલા મારણમાં, સહની ગેરહાજર માં ઝે ર ભેળવે છે . સહ
યારે પાછો આવી મારણ ખાય છે યારે ઝે રની અસરના કારણે ૃ ુ પામે છે . ચાર વષ
અગાઉ અમરેલી જ લાના રાજ થલી ગામે સહના મરણનો એક બનાવ ન ધાયો હતો.
ડૉ ટર અને ક ૅ રની ટ મ સાથે અમે યાં પહ યા. તે એક ુવા સહનો ૃતદેહ હતો.
થમ નજરે આ કુ દરતી ૃ ુ જે ું લા ું. અમે તેના ૃ ુના કારણની ચચા કર ર ા હતા.
ચારપાંચ દવસ જૂ ના આ ૃતદેહમાંથી અ ત તી ગંધ આવી રહ હતી. કામ એ કામ છે
અને તે કયા વગર છૂ ટકો નથી. જ યા પર જ તે ું પો ટમૉટમ શ ક ુ. જે ય અમે જો ું
એ ચ કાવના હ .ું
તેના શર રનો એક ભાગ વડાઓએ સં ૂણ ર તે ખાઈ ના યો હતો. ૃતદેહ ું એક
પડ ું એકદમ બરાબર અને બીજુ પડ ું વડાથી ભરે ું. અમે ૂંઝવણમાં ુકાઈ ગયા.
ચચા દર યાન, વડા ારા ખવાયેલા ભાગમાં અમે ૂટલ ે ી ચાર પાંસળ ઓ જોઈ. તેના ફોટા
પાડ ને જોતાં જણા ું કે કોઈ તી ણ પદાથનો ઘા કરવાથી અથવા ચાઈએથી પડ જવાના
કારણે આમ થ ું હશે. આ કુ દરતી ૃ ુ નહો .ું આસપાસના વ તારમાં તપાસ કરવામાં
આવી, ન કના પાણીના કુ ડ પાસે લોહ નાં થોડા નશાન મ ાં, જેણે આ ું કરણ ઉકેલી
ના ું. સહે કદાચ માલધાર ના પ ુ પર હુ મલો કય હશે અને તેને બચાવવા માલધાર એ
કુ હાડ થી હુ મલો કય હશે, જેના ઘાથી સહની પાંસળ ૂટ ગઈ. ઘણી તકલીફ અને
પીડાના અંતે સાવજ ૃ ુ પા યો હશે.
=
 ૃ સૈ નક
માલધાર અને સહ વ ચેની મ તા ઘણી જૂ ની છે . એ ું માનવામાં આવે છે કે સાવજ
માલધાર નાં માલઢોરને માર નાંખે છે . આ સંગ તો તેનાથી પણ કઈક વ ુ કહે છે .
ગરના સાવજ ઘણી વખત માલધાર ના ઢોરને માર નાંખે છે , પણ માલધાર ારેય
તેની ફ રયાદ કરતા નથી. માલધાર જગલમાં નેસમાં રહે છે . શકાર ાણીઓથી ર ણ
મેળવવા માટે નેસની ફરતે કાટાળ વાડ લગાડવામાં આવે છે . નેસનો વ તાર અને કદ નેસમાં
રહેતા કુ ટુબોની અને પ ુધનની સં યા પર આધા રત હોય છે .
દરરોજ સવારે પ ુઓને વાડામાંથી બહાર કાઢ ચરાવવા માટે લઈ જવામાં આવે છે .
સવારે જગલમાં ચરવા જતા પ ુઓ સાંજે પાછા આવી ય છે . સહ મા માલધાર સાથે
સંબંધ ધરાવે છે તે ું નથી, નેસ પણ એક મહ વ ું પ રબળ છે . જે સ ૂહ ું કદ અને તંદરુ તી
ન કરે છે . ગરના જગલમાં નીલગાય, ચીતલ, સાંભર, જગલી ૂંડ વગેરે સહનો આહાર
છે . ઉપરનાં બધાં ૃણાહાર ાણીઓમાં ચીતલની સં યા વ ુ છે . ચીતલ ું વજન ૪૦થી ૬૦
કલો જેટ ું હોય છે . ૂ યો સહ ૩૦થી ૪૦ કલો જેટ ું માંસ એકવારમાં જમી શકે છે .
જો સહના સ ૂહમાં ૪થી ૬ સહ હોય તો આટ ું ભોજન પયા ત છે , પર ુ કુ ટુબના
સ યો વધી ય તો ચીતલનો શકાર બધા સ યોની ૂખ સંતોષી શકતો નથી. આટલા
મોટા સ ૂહને પયા ત ભોજન મળ રહે તે માટે સહ પાસે તેનો પોતાનો ઉપાય છે . પ૦૦
કલોની ભસ. એ બધા સ યો ું પેટ ભરવા ૂરતી છે . સહ ણે છે કે માલઢોર જગલમાં
રહે છે . તેમને નેસની બનાવટ અને માલધાર ઓની વચારસરણીની પણ ખબર છે .
માલધાર ઓ ું વન દૂધ અને દૂધની બનાવટો ઉપર આધા રત હોય છે . જો કોઈ પ ુ
ઉમરલાયક, ઈ ત કે પાકડુ (બ ચાને જ મ ન આપી શકે તે )ું થઈ ય તો નેસ માટે તે
ભાર પ બની ય છે . માલધાર નાં માલઢોર હમેશાં સંકટના ઓથાર નીચે વતા હોય છે .
આ માટે તેઓએ એક નવી પ ત અપનાવી છે . માલધાર આવા બનઉપયોગી પ ુઓને
ધણથી જુ દા પાડ રાતના સમયે નેસની બહાર રાખે છે . સહ હમેશાં આવાં પ ુઓની
શોધમાં હોય છે અને જો મળ ય તો તે ું મારણ કરે છે . પોતાનાં આવાં પ ુઓ ું
બ લદાન આપી માલધાર પોતાના ઉપયોગી અને દુઝણાં પ ુધન ું ર ણ કરે છે . સહસ ૂહ
આવા પ ુઓ ું મારણ મળવાથી ૃ પામે છે . આવા સ ૂહોનાં બ ચાંઓની વન
વવાની શ તાઓ વધી ય છે . નવા શાસકો આવા સ ૂહો પર શાસન કરવા ું પસંદ
કરે છે , યાં મોટા માણમાં સહણો અને યો ય આહાર ઉપલ ધ હોય છે . પણ આટલા
બધા ફાયદા મા સ ૂહો ુધી મયા દત નથી હોતા. રખડતા સહ પણ આવી સરળ
ઉપલ ધઓનો આનંદ માણતા હોય છે .
રખડતા સહને પોતાના શા સત વ તાર નથી હોતા. તેઓ જગલમાં રખડતા હોય છે .
આવા સહ ણીજોઈએ નેસની આસપાસ રખડતા હોય છે અને માલધાર ની
ગેરહાજર માં કોઈપણ મારણની તક લેવા ું ૂકતા નથી. સહ યારે ઘરડો થાય છે યારે
તેની ખોરાક મેળવવાની મતાઓ ઘટ ય છે . તેઓ સ ૂહને પણ ર ણ આપી શકતા
નહ હોવાથી, પ રવાર માટે બનઉપયોગી બની ય છે . આ બાબત ુવા સહને તેની સાથે
લડાઈ કર સ ૂહમાંથી કાઢ ૂકવા માટે જવાબદાર બને છે . આવા કાઢ ુકાયેલા સહ
બી સહના સા ા યની હદમાં પોતા ું વન પસાર કરતા હોય છે . યારે સહ
મરલાયક થવા લાગે છે યારે તેનો ખોરાક અને શકાર કરવાની શ ત ીણ થઈ ય છે
અને તે તેના પ રવારની ુર ા કરવામાં સ મ ન રહેતાં નકામો બની ય છે . આ કારણથી
ુવા સહ ઘરડા સહ સાથે લડાઈ કર તેને સ ૂહમાંથી હાક કાઢે છે અને તેના પ રવારમાં
થાન મેળવે છે . આવા હાક કઢાયેલા સહ બી સહના વ તારોમાં રખડતા હોય છે .
જગલ એક ુ ે છે . અહ રાત દવસ વનમરણની રમત ચા યા કરે છે . અહ રઝળતા
અને રખડતા નવાસી સહની છે લા હયાતી ` સહ' બની ય છે . યારે સહ પોતાની
મરની ચરમસીમા પર હોય છે યારે તે આ મક હોય છે . બાર વષ પછ આવા સહ
કુ દરતની દયા ઉપર વતા હોય છે .
ૂય બરાબર મ યાહને હતો, શયાળો ૂણ થતાં થતાં ગરમીની શ આત કરાવી ગયો
હતો. જગલ અધ ુ ક બનવા લા ું હ ું. જગલના અંત રયાળ વ તારમાં ાંક ાંક
હ રયાળ જોવા મળતી હતી. જગલ પીળા, ક થઈ અને લીલા રગના સમ વયથી શોભ ું
હ .ું આ સમ વય ણ ઋ ુઓની અસરોનો આભાસ કરાવતો હતો. ૧૪ કે તેથી વ ુ વષની
મરનો એક સહ ૃ ના છાયડા હેઠળ આરામ કર ર ો હતો. તેના ાસો ાસ ૂબ
ઝડપી હતા. નવા રા ારા હાક કઢાયેલો આ સહ તેના વનના છે લા મ હના, કદાચ
છે લા દવસો વી ર ો હતો. તેની પાસે ક ું નહો .ું કોઈ સહણ તેની આસપાસ નહોતી
જે તેને ભોજન લાવી આપે. તેના દેખાવ ઉપરથી લાગ ું હ ું કે છે લા ઘણા દવસથી તેણે
ક ું ખા ું નહ હોય.
એક માલધાર પોતાના થોડા માલઢોરના ધણ સાથે પસાર થઈ ર ો હતો. કેટલીક ભસો
સાથે તે તેના નેસ તરફ જઈ ર ો હતો. દાયકાઓથી ગરના અ ુક ન ત વ તારમાં
માલધાર ઓને તેમના માલઢોર ચરાવવાની પરવાનગી મળે લી છે . તેઓ સૈકાઓથી ગરના
જગલમાં વસે છે . ન ાધીન ઘરડો સહ તેનો કણ ય એવો, માલધાર ઓનો અવાજ
સાંભળ ગી ગયો. અવાજ પરથી તે ણી ગયો કે માલઢોર ન કમાં જ છે . ઘણા
દવસથી ૂ યા એવા આ ઘરડા સહે ઢોર ું મારણ કરવા ું ન ક ુ. તેણે પોતાની તને
ઝાડ માં છુ પાવી, જેથી કર ને તે માલઢોર ઉપર સરળતાથી આ મણ કર શકે અને તેમનાથી
છુ પાઈ પણ શકે. સહની હાજર થી અ ણ એવો આ માલધાર ધણની આગળ ચાલતો
હતો. ભસો તેને અ ુસર રહ હતી. ુવા સહ શ તશાળ હોય છે તે સીધો હુ મલો કર ને
શકાર કરે છે , પણ આ ઘરડા રા મરના કારણે પોતાની શ ત ુમાવી ૂ ા હતા. સહે
શકાર ુ ત બદલીને તેણે અણધાય હુ મલો કરવા ું વચા ુ. ભસોને સહની હાજર ની
ખબર પડ ગઈ હતી. થોડ ક ણો તે ઊભી રહ , પણ તેમને સહ દેખાયો નહ . ધણે
શકાર ની હાજર દશાવવા ભાંભરવા ું શ ક .ુ પણ માલધાર એ યાન ન આ ું અને
આગળ ચાલતો થયો. ધણ થોડા વ ુ ગીચ વ તારમાં વેશે તે ું આ ઘરડો યો ો વચારતો
હતો, કારણ કે યાં તેને શકાર માટે થોડ ઓછ મહેનત કરવી પડે.
હવે રમત શ થઈ. સહે ધણનો પીછો કરવા ું શ ક .ુ હમેશાં ધણ હવામાં ૂંઘીને
આમતેમ જોઈને સહની હાજર ણવાનો ય ન કર ું હોય છે . તેણે પોતાની તને
ઝાંખરાના ૂકા ઘાસ પાછળ ૂબ સફતથી છુ પાવી દ ધી હતી. સહ ભલે ઘરડો થઈ ગયો
હતો પણ તેના શકાર કૌશ યો અને કરામતો હ તેને યાદ હતાં. સહ અને ભસો વ ચે ું
અંતર ઘટ ર ું હ .ું ઘરડા વનરાજે છે લે ચાલી રહેલી ભસ ઉપર અચાનક હુ મલો કય .
અ ુભવી વનરાજને ખબર હતી કે છે લે ચાલી રહેલી ભસ કા તો બીમાર હશે અથવા
મરલાયક હશે. સહે ભસના પાછલા પડખે તરાપ માર . તેણે તેના પડખાને પકડવાનો
ય ન કય , પણ ન ફળતા મળ . સહને ખબર હતી કે ભસના ગળા ુધી સરળતાથી નહ
પહ ચી શકાય. ભસે તો સહને પીઠ પરથી સરળતાથી ઊથલાવી ના યો. ફર વખત ય ન
કર સહે ભસને જમીન પર પછાડ દ ધી. બાક ની ભસો ગભરાઈને મા લક તરફ દોડવા
લાગી. માલધાર ને આ બનેલી દુઃખદ ઘટનાનો યાલ આવી ગયો અને દૂરથી ન:સહાય
બનીને તે ભસના ગળામાં ૂંપી ગયેલા સહના તી ણ દાત જોઈ ર ો. આ એક
ક ણાસભર વાસ હતો. માલધાર માટે આ વકા ું સાધન એવા આ પ ુઓની તે
કુ ટુબના સ યની જેમ કાળ રાખે છે . સાથેસાથે સહ માટે પણ તેમનો આદર ારેય
ઘ ો નથી. તમા મગજ હમેશાં થોડુ ણે છે , પણ તમા દય ઘ ંબ ું ણ ું હોય છે ,
તમારો અંતરનો અવાજ હમેશાં તમને સાચા માગ લઈ ય, જો તમે તેને અ ુસરો તો!
કોઈપણ અચંબા વગર ભસો ું ધણ ૃત ભસ તરફ ચાલવા લા ું. અટકતાં, અને થોડા
ખચકાટ સાથે તેમના ધણના સ યની વત હોવાની આશાથી ધણ ધીમે ધીમે આગળ વધી
ર ું હ .ું સહ હાજર છે છતાં ભસો ભાગી નથી રહ ! આવા આ ય સાથે માલધાર
ભસોનાં ટોળાંને જોઈ ર ો. ભસો એ ૃત ભસ અને સહની ફરતે કુ ડા ં ુ બનાવી ઊભી
રહ . ભસો વારાફરતી મા ું ુંની ું કર માલધાર ને ણે કઈક કહેવા માંગતી હોય તે ું
વતન કર રહ હતી.
માલધાર તેના માલઢોરની સાંકે તક ભાષા સમજતા હોય છે અને માલઢોર પણ
માલધાર ના અવાજને ઓળખતા હોય છે . આ પર પરનો એક ન:શ દ સંદેશા યવહાર
હોય છે . ભસોના ધણ તરફ માલધાર ચાલવા માં ો. થળ પર પહ ચીને માલધાર એ એક
અ વ સનીય ય જો .ું ૃ ુ પામેલી ભસની સામે સહનો પણ ૃતદેહ પ ો હતો.
માલધાર ને પોતાની ભસ જોઈને જેટલો આઘાત નહોતો લા યો, તેટ ું દુઃખ વનરાજના
ન ર દેહને જોઈને થ ું. હતાશભાવે માલધાર બો યો, “સાવજ, તમે ક ું હોત તો એક
જનાવર ઈમ જ આપી દ ું હોત.” ભસો માલધાર ને ૃત સહ બતાવવા માંગતી હતી. આ
ઘરડો યો ો ખોરાક મેળવવાની લડાઈમાં ૃ ુને ન તી શ ો. પોતાના છે લા શકારની
સાથે વનરાજે છે લા ાસ લીધા. ડા નસાસા સાથે માલધાર એ સહના ન ેત દેહ
સામે જો ું. આ ૃ વનરાજે માલધાર ના ઘણાં પ ુઓનો શકાર કય હશે, તો પણ
માલધાર ને તેના યે માન હ ું. એક મોટ હાક પાડ ધણને લઈ માલધાર પોતાના ઘર તરફ
ચાલવા લા યો.
==
 GIRNO SINH
An untold story of the Asiatic Lions
Written by Dr. Sandeep Kumar & Moin Pathan
Published by R. R. Sheth & Co. Pvt. Ltd.
Mumbai Ahmedabad
ePub version 2.0.1

ISBN : 978-93-5122-414-3

© ડૉ. સંદ પ કુ માર અને મોઈન પઠાણ, 201 5

અ ય સવ હ ુર ત
ટાઇટલ ડઝાઇન : એસ. એમ. ફ રદ
All rights are reserved.
No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any
form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, eBook or otherwise, without
the prior written permission of the publishers.
 લેખકનાં અ ય ુ તકો
THE MAJESTIC LIONS OF GIR
 સંપક ૂ

આર. આર. શેઠ ઍ ડ કપની ા. લ.

પેઢ ઓથી ઉ મ ુ તકો માટે
ુંબઈ ઓ ફસ
૧૧૦, સેસ ટ,
અથબાગ,
ુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૨
ટે લ. (૦૨) ૨૨૦૧૩૪૪૧
અમદાવાદ ઓ ફસ
` ારકે શ'

રૉયલ ઍપાટમૅ ટ પાસે, ખાન ુર,

અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧
ટે લ. (૦૭૯) ૨૫૫૦૬૫૭૩
Visit us at : www.rrsheth.com
Email : sales@rrsheth.com