ત વમિસ

ુવ ભ
 Tatvamasi
by Dhruv Bhatt
dhruv561947@gmail.com
COPYRIGHT © DHRUV BHATT
All rights reserved.
The copyrights of this book are owned by the person(s) mentioned in the above notice. No part of this
publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means,
mechanical, electronic, photocopying, recording or otherwise without the prior written permission of the
copyright holder(s). e-Shabda can identify and legally challenge any such infringement viz. illegal
distribution / copies / usage of this restricted material.
This eBook Edition: 2017
ISBN: 978-93-84604-17-2
eBook by

www.e-Shabda.com
ભારતવષના ઉ ર અને દિ ણ ભાગને
સાંધતી-બાંધતી, ઉભયા વયી,
ભુવનમો હની મહાનદી
નમદાને.....
 આ લખાણ િવશે
નદીઓમાં નમદા મને સવાિધક િ ય છે. આ લખાણમાં મ પ ર માવાસીઓ, નમદાતટે રહે નારાં – રહે લાં
ામજનો, મં દર-િનવાસીઓ, આ મવાસીઓ પાસેથી સાંભળેલી વાતો અને મારા થોડા તટ મણ દરિમયાન
મને મળેલી વાતોનો, મારી ક પના ઉપરાંત, સમાવેશ કય છે. સાઠસાલીની વાત પ મ આિ કાની ડૉગૉન
નામની આ દવાસી િતની મા યતાઓ પર આધા રત છે.
આ દેશને, તેની પરમસ દયમય કૃ િતને અને તેનાં માનવીઓને હં ુ અનહદ ચાહં ુ છુ .ં હં ુ આ દેશનું, મારી
ઇ છા છે તેટલું અટન – દશન કરી શ યો નથી. જ ેટલું ફય છુ ં એટલા-મા માં પણ મને માણસે-માણસે
વનના જુદાજુદા અથ મ ા છે. બી દેશો મ યા નથી. યા હોત તો યાં પણ આવો જ અનુભવ થાત
તેવો િવ ાસ ડે ડે છે.
કશોર-અવ થાથી મને બે ો મૂંઝવતા આ યા છે:
જ ે માનવીઓ કદી પણ શાળાએ કે ગુ પાસે ગયા જ નથી તેમણે જ ભારતીય ાનનાં આધાર પ મનાતાં
લખાણોને સજનબળ પૂ ં પા ું હોય અને તેને વંત રાખવામાં િસંહભાગ પણ તેમનો જ હોય તેવું મને કેમ
લાગે છે?
અલગ ભાષા, જુદાં રીત રવા , જુદા ધમ અને બી અનેક િભ તાઓ વ ચે પણ આ દેશની ભાતીગળ
માં કંઈક એવું છે જ ે દરે ક માણસમાં સરખું જ જડે છે. તે શું છે? – આનો ઉ ર મને કદીક, યારે ક તો
મળશે...... કદાચ મારી આ િજ ાસા આ લખાણનું િનિમ બની હોય.
આથી વધુ આ લખાણ િવશે નથી મારે કંઈ કહે વાનુ,ં નથી કોઈ પાસે કંઈ કહે વરાવવાનું.
ુવ ભ
 ત વમિસ
છુ ં મને સતત...
પારદશક પવનના અગોચર આયામની જ ેમ
ફે લાતી ય છે તું
અનંતમાં.
ય-અ ય તરં ગલીલામાં
લહે રાઈ-વહે રાઈને
સજન-િવસજન પામતાં
અસં ય પ- વ પોને છુ ં
પણ ઓળખી શકતો નથી.
પાંપણની પાછળ ઊઘડતી અ ણભૂિમ પર
શુ તમ પુ પો ને અ ુતપૂવ અવા ની
ગૂઢ વનરાિજમાં
પીછો ક ં છુ ં તારો.
દોડુ ં છુ ,ં ઊડુ ં છુ ,ં ત ં છુ ં
થઈ પાષાણ ઊભો રહં ુ છુ ં
ને કોઈ દ ય પળે
વેરાઈ છુ ં રે ત બની.
ઊપસે પગલાંની છાપ, લાગે હળુ ભીનો ભાર
પણ પકડી શકતો નથી એક પણ વાર.
કણકણમાં ઊઘડે છે કથાનું એક પડ
ને અ રે -અ રે ઊછળે છે એ જ તા ં જળ.
મહે ચોટિલયા
 ઋણ વીકાર...
મારા આ લખાણને ધારાવા હક- વ પે કાિશત કરનાર ‘નવનીત-સમપણ’, ભારતીય િવ ાભવન તથા ી
દીપક દોશીને આ પળે યાદ ક ં છુ .ં
ી મહે ચોટિલયાએ સાથે બેસીને, ચચા કરીને મારા લખાણને મઠારવામાં એટલો મોટો ફાળો આ યો છે કે
તેનો સમાવેશ સજન િ યામાં થઈ શકે.
ી નરે શભાઈ વેદ અંગત રસ લઈને મને માગદશન આપતા ર ા છે. તેમનાં સૂચનો મને ઘણાં ઉપયોગી થયાં
છે.
ી અંજનીબહે ન નરવણે, જ ેમણે મારા અગાઉના લખાણ ‘સમુ ા તકે’નો મરાઠી અનુવાદ કય છે, તેઓએ
આ લખાણ ‘નવનીત-સમપણ’માં વાંચીને, પૂનાથી પ ો લખીને મને ઉપયોગી મા હતી અને સૂચનો આ યાં છે.
મારાં અંગત વજનો ી રે ખાબહે ન મહે તા, ી જયંતભાઈ ઓઝા, ી અશોકપુરી ગો વામી મારી કૃ િતઓ
વાંચી-સાંભળીને મને ો સાહન આપતા ર ા છે.
આ પુ તકનું મુખપૃ તૈયાર કરવા માટે ફોટો ાફર ી સુરેશ પારે ખ તથા અ રાંકન કરનાર ી કનુ પટેલનું
હં ુ આદરથી મરણ ક ં છુ .ં
ગૂજર ંથર ન કાયાલય વતી ી મનુભાઈ શાહે તથા શારદા મુ ણાલય વતી ી રો હતભાઈ કોઠારીએ મને
ઘણી સહાય કરી છે.
કૃ િત કોઈ એક ય તનું સજન ગણાય તે સાથે હં ુ સહમત થઈ શકતો નથી. એક માણસને મળેલા યા-
અ યા માણસો, તેના કામ માટે બળ પૂ ં પાડતા સંગો અને અ ય કેટલાંય પ રબળોની અસર તળે કૃ િતનું
પોત બંધાય છે.
આ રીતે આ લખાણ પણ એક સ હયા ં સજન છે.
ુવ ભ
 1
“લે ખાઈ લે.”
સાવ ન કથી જ અવાજ સંભળાય છે. કોઈ સાવ પાસે બેસીને મને કહે છે. હં ુ ગાઢ િન ામાંથી ગતો હો કે
તં ામાં હો એમ વર અને શ દ ઓળખવા ય ન કરવો પડે છે. ‘લે ખાઈ લે.’ િનજન વનો, િન:શ દ
ટેકરીઓ પર ઝૂકેલા નીલાતીત આકાશને પેલે પારથી આવતા હોય તેવા ઝાંખાપાંખા શ દો ી વરના છે
એટલું ણી શ યો.
મ ય નપૂવક આંખો ખોલી. રે તાળ, પથરાળ નદીટત પર તે મારી જમણી તરફ બેઠી છે. લાલ રં ગનાં ઘાઘરી-
પોલકું પહે રેલી તે ગોઠણભેર બેસીને મારા પર નમેલી છે. કહે છે, ‘લે ખાઈ લે.’ તેના નાનકડા હાથમાં પકડેલો
મકાઈનો ડોડો તેણે મારા મ પાસે ધરી રા યો છે.
મહામહે નતે હાથ ચો કરીને હં ુ તે મકાઈ લ છુ .ં ધીમેધીમે મારી થિગત ચેતના ત થાય છે.
ધીરજપૂવક મકાઈનો એક દાણો ઉખેડીને હં ુ મ માં મૂકું છુ .ં
કેટલા સમયથી અહ પ ો છુ ં તે યાદ નથી. પરં તુ એક વાત િન:શંકપણે યાદ છે કે અ યારે સાંભળેલો ‘લે’
શ દ મારા કાને પ ો યાર પહે લાં મ છે ે સાંભળેલા માનવ વરના શ દો હતા: ‘આપી દે.’
‘આપી દે’ અને ‘લે’ વ ચે કેટલો સમય પસાર થયો હશે? એક થાકેલો, બીમાર માનવી ખાલી પેટ ે વતો
રહી શકે એથી વધુ તો ન હ જ. છતાં આ બંને શ દોને સાંકળવા બેસું છુ ં તો સમય અમાપ બની ય છે.
વષ , સદીઓ, મ વ તરોની આરપાર એનાં મૂળ ફે લાયેલાં દેખાય છે.
પરં પરા, સં કૃ િત અને સમયને સાંકળતા અંકોડા જ ેવા આ શ દો હવે બે- ણ શ દો યાં ર ા છે? એ તો
બની ગયા છે ભા ય. અના દ- કાળથી અઘોર અર યો, િનજન વગડાવાટ અને કાળમ ઢ પ થરોની પાર વહી
રહે લા આ પરમ પારદશક જળની જ ેમ જ આ બે શ દો સનાતન કથા બની વહે તા ર ા છે.
કનારે ઝૂકેલી વનરાિજ, રં ગબેરંગી પાંચીકા જ ેવા ગોળ પ થરોથી છવાયેલો કનારો અને સૃ ના સજન-
સમયથી અબોલ ઊભેલી ટેકરીઓ વ ચે અિવરામ વહી રહે લાં આ િનમળ જળ. આ બધાંની સા ીએ, જ ેને
આ દ નથી, અંત નથી તેવી કોઈ મહાકથાની જ ેમ આ શ દો ‘આપી દે’ અને ‘લે’ અના દ, અનંત બની
આટલામાં જ યાંક વહે તા હોય છે.
મ મકાઈ પરથી યાન ખસેડીને તે આપનાર તરફ નજર કરી. કોણ હશે આ વનક યકા? બોલવાનો ય ન
ક ં છુ ં તો ગળું ભરાઈ આવે છે, સાથેસાથે આંખો પણ.
ઝળઝિળયાં પાછળ આછાં યો દેખાય છે. વીગત સમય ણે પુન િવત થતો હોય તેમ બધું જ ફરીથી
ભજવાતું ઈ શકું છુ .ં વન કેટલી ટૂ કં ી અને સાંકડી કેડી પર ચા યું ય છે તેનો અનુભવ આ કાળા તરોથી
વહી રહે લા મહાજળ વાહ પાસે પ ોપ ો કરી ર ો છુ .ં
બંને શ દોને સાંકળતા સમયને લયબ કરવા ય ન ક ં છુ ં તો હ ગઈ કાલે જ બનેલા બનાવોની જ ેમ બધું
જ નજર સમ આવીને ઊભું રહે છે...”
આટલું વાંચીને ડાયરી બંધ ક ં છુ ં તો થોડી વાર િવચારમાં પડી જવાય છે. આ િનજન, પથરાળ કનારા
પર પોતાની રહીસહી મૂડી મૂકતો હોય તેમ થેલીમાં લપેટીને સપાટ પ થર પર તે આ ડાયરી, થોડા પ ો
અને ફોટાઓ મૂકીને ચાલી નીક ો. તેણે જ ેનો યાગ કય તેને વીકારીને સાચવવાની મને આ ા છે.
ઋણાનુબંધને કોઈ નામ નથી હોતું: તેનું હોય છે મા ઋણ. પરાપૂવથી ચાલી આવતી આ રીતે આ ઋણ
 મારે િનભાવવાનું છે. આ માટે હં ુ રોજ સવારે અહ બેસીને આ ડાયરી, પ ો, ફોટો ાફ વાંચીને, ઈને
‘આપી દે’ અને ‘લે’ વ ચેના સમયનો એકાદ તંતુ સાંકળી આપવાનો ય ન કરીશ.
તેણે પોતાનું નામ આ ડાયરીમાં યાંય લ યું નથી; નથી આ પ ોમાં યાંય તેનું નામ. મ તેને યો જ ર
છે. છેક છ-સાત વરસનો હતો અને પુલ પરથી પસાર થતી ટેનની બારીમાંથી ડો કયાં કરતો હતો યારથી
તેને હં ુ ઓળખું છુ .ં વ ચે ઘણાં વષ તે િવદેશ ર ો, તે આ ડાયરી પરથી યું. તે પાછો ફય યારે ટેન,
બારી અને તેની િજ ાસુ આંખો – બધું પહે લાં જ ેવું જ મ યું. હા, તેની મુખરે ખા, વાત કરવાની,
સમજવાની રીત અને વતનમાં મને ઘણો ફરક લા યો. એક પળ તો મને એવું લા યું કે વતનમાં પાછા ફરવું
તેને ગ યું નથી. પણ એ બધી વાત છોડીએ. મારે તો તમને લઈ જવા છે ડાયરીના પાનાઓ વ ચેના એક
અ યા દેશમાં:
“...તે રા ે હં ુ અઢાર વષ આ દેશમાં પાછો ફરતો હતો; પરં તુ આટલા લાંબા સમયે વદેશ પાછા ફરનારને
થવી ઈએ તેવી લાગણી મને થતી ન હતી. ોફે સર ડો ફે આ દવાસી સં કૃ િતના અ યાસ માટે યારે મા ં
નામ સૂચ યું યારે મને જરા અણગમો થયેલો. યુિનવિસટીની િજંદગી કે યુસીનો સાથ બંનેમાંથી એક પણ
છોડવું તે મારે મન સ જ ેવું હતું. વગડામાં જઈને રહે વું એ કાંઈ િચકર કામ તો ન જ કહે વાય.
‘ખરે ખર તો આ ોજ ે ટ તુષારને સ પવો ઈએ. હ પણ તેને સ પાય તો સા ં . મને ન હ ફાવે.’ મ દલીલ
કરી ઈ. વષ થી િવદેશમાં વ યો હોવા છતાં તુષાર અંદરથી દેશ તરફ ખચાણ અનુભવતો તે મને ખબર
હતી. મારા મતે આવું કંઈ થવું તે લાગણીવેડા હતા. હં ુ તો માનવ સંસાધન િવકાસનો ખર હમાયતી.
માણસની ખૂબીઓ પારખીને તેનામાંથી મહ મ ઉ પાદકતા િસ કરવી એ મા ં કામ. આ દ િતઓ પાછળ
કે બી કોઈ શોધખોળ પાછળ ભટકવું તેમાં ઉ પાદકતા િસ થતી હોય એવું મને ન લાગતું. હા, યુસીને
આવું બધું બહુ ગમે; પરં તુ તેના લેખો છપાય કે શોધખોળનો રોમાંચ અનુભવાય તે મ પૂરતું જ, એથી વધુ
ન હ.
‘ફાવશે, તને ફાવશે જ.’ ોફે સરે મારી દલીલોને તોડી પાડતાં કહે લું, ‘મને બરાબર ખબર છે કે મારે તને જ
મોકલવો છે, તુષારને ન હ – તને જ બરાબર?’
‘સર,’ મ બને તેટલી ન તા દાખવતાં કહે લું. ‘તમે આવું માનો છો તેનો મને આનંદ છે; પરં તુ જ મે ભારતીય
હોવા છતાં હં ુ ભારતમાં બહુ ર ો નથી. એમાંય આ દવાસી િવ તારમાં તો હં ુ યારે ય ગયો પણ નથી.’
બુ ા ોફે સરે પોતાને િવ ાસ ન આવતો હોય તેમ મારા સામે ઈને માથું ધુણાવતાં કહે લું, ‘એ જ ે હોય તે.
પણ તું ય છે. િચંતા તારે કરવાની નથી. મ સુિ યા ભારતીયને બધું સમ યું છે. તું એક વાર તેની પાસે
પહ ચી .’
છે ા છ માસથી ભારતની કોઈ સુિ યા ભારતીયના પ ો આવતા. એકાદ વખત ક યુટર લૉપી પણ
આવેલી. આટલી વાતથી ોફે સર ડો ફ ભલે સુિ યાથી ભાિવત થઈ ગયા હોય, મને બહુ આશા ન હતી.
આ દવાસી ક યાણ કે ચલાવતી સુિ યા ભારતીય એટલે ખાદીનાં કપડાંથી લદાયેલી, સાઠ-પાંસઠ વષની
ચ માંધા રણી, વયંસેવકોથી વ ટળાઈને, ગાંધીબાપુને નામે ભાષણો આપતી ી. આ મારા મને દોરે લું સુરેખ
િચ અને તે સાચું હોવા િવશે મને રજમા પણ શંકા ન હતી. ડો ફનું મન ન દુભાય એટલા ખાતર હં ુ કંઈ
બો યો ન હ. પણ મ પૂ ું તો ખ ં જ, ‘સુિ યા સાથે કામ કરવું જ રી ગણાશે?’
‘જરા પણ ન હ.’ ોફે સર બો યા, ‘તું તારી રીતે જ કામ કરજ ે.’ પછી ઊભા થઈને મારી પાસે આ યા, મારા
ખભે હાથ મૂ યો અને આગળ ક ું, ‘સુિ યા તને આ દવાસીઓ સાથે ભળવામાં મદદ પ થશે. એક વાર તું
એ લોકો સાથે ભળી ય, તે બધા તને પોતાનો માનવા માંડ ે યાર બાદ જ તું તેમની સં કૃ િત િવશે ણી
શકશે. યાં સુધી મા મા હતી ભેગી કરવાથી િવશેષ કશું થશે ન હ. આઈ વો ટ યૂ ટુ િસટ િવથ ધેમ, ટુ હૅ વ
ડાયલો ઝ િવથ ધેમ ઍ ડ ટુ ડુ પા ટિસપેટરી ઑ ઝવશન.’
મારી પાસે આનો કોઈ જવાબ ન હતો. મ જરા મૂંઝવણભયા વરે ક ,ું ‘એચ. આર. ડી.નું કામ હોત તો હં ુ
સહે લાઈથી કરી શકત. આ િવષય મારા માટે સાવ નવો છે. મને તો શ આત કેમ કરવી તેની પણ ખબર ન હ
પડે. સાવ એકડે એકથી શ કરવાનું થશે.’
‘અરે વાહ!’ ોફે સર એકદમ આનંદથી બોલી પ ા, ‘ખરે ખર એકડે એકથી જ શ કર. તું યાં નાનકડી
શાળા શ કર અને રહે . તારે આ દવાસીઓ વ ચે રહે વાનું, તેમની રોિજંદી બાબતો સમજવાની, ન ધવાની
અને તે ડાયરીની નકલ મને મોકલતા રહે વાનું. બસ, આ થશે તારો રીપૉટ.’ આવા અણઘડ રીપૉટ ખાતર એ
ધૂની ોફે સરે યુિનવિસટી પાસે કેટલાયે ડૉલરનું અનુદાન મંજૂર કરા યું હતું!!
ોફે સર એક-બે વખત ભારત આવી ગયેલા. અહ ના િશ કો અને િવ ાથ ઓ િવશે તે શું સમ ને પાછા ગયા
હશે તે મને ખબર નથી; પણ તેમને ભારતીય િશ કો અને સમાજ વ ચેના સંબંધો યે ખાસ લાગણી છે
તેની મને બરાબર ખબર હતી.
ખેર! નાગા-ભૂ યા આ દવાસીઓ અને કોઈ ખાદીધા રણી સુિ યાબા ભારતીય વ ચે રહીને થોડી ન ધો
લખીને ભાગી આવવાનું કંઈ ખાસ અઘ ં ન હ પડે. મારા બેએક પ ો મળતાં જ ડો ફ મને પરત બોલાવી
લેશે.
સ સીબે તુષાર મુંબઈ સુધી મારી સાથે આ યો. તે તો મુંબઈ ઊતરતાં જ નાચી ઊઠેલો. કહે , ‘ચલ યાર,
આપણી કૂ લ ઈ આવીએ.’
‘ ટુિપડ!’ મ કહે લ,ું ‘ખોટા લાગણીવેડા છોડ. ઈએ તો વન તવાની કળા િવશે બે લેસન આપી દ .’
‘ઓ ભાઈ!’ તુષારે નાટકીય ઢંગથી ક ,ું ‘આપણે તો જ ેવા છીએ તેવા સારા છીએ. તમે િસધાવો તમારાં
સુિ યા ને દેશ. ઈએ તો આજ રાતની ગાડીની ટ કટ ક ફમ કરાવી દ .’
ખરે ખર તુષારે તેમ કયુ. રા ે મને ટેશને મૂકવા આ યો યારે કહે , ‘યાર, માણસ મટી જવાથી કોઈ ફાયદો
નથી. થોડી વાર લાગે કે આપણે કંઈક છીએ, બસ, બીજુ ં કશું ન હ. મને તો બધુંય યાદ આવે છે. આપણી
િનશાળ, પેલાં ટીચર િસ ટર ઍ થર... ખરે ખર મ હતી એ દવસોમાં.’ કહે તાં તેનો અવાજ ભીનો થઈ ગયો.
‘તું યાદ કર એ દવસો અને બેસી રહે .’ મ કહે લું, ‘દુિનયા યાંની યાં નીકળી જશે તે તો રહે જ ે.’
ટેન ઊપડી અને તે ગયો. અ યારે રા ે અિગયાર વા યે પણ તે શાળાના બંધ મકાન પાસે કાર રોકવાનો, થોડી
વાર યાં ઊભો રહીને િસગારે ટ ફૂંકવાનો, પછી જ ઘરે જવાનો એની મને ખાતરી હતી.
જ ે હોય તે. તુષારના િવચારો પડતા મૂકીને હં ુ ‘માનવસંસાધન િવકાસની યુ તઓ’નું પુ તક વાંચતો યારે
ઘમાં સરકી પ ો તેનો પણ યાલ ન ર ો.”
 2
“ ‘નમદે હર!’ પાછળના ક પાટમે ટમાંથી કોઈનો અવાજ આ યો અને હં ુ ગી ગયો. ટેન કોઈ લાંબા પુલ
પરથી પસાર થતી લાગી.
‘નમદે હર!’ બી બે- ણ જણ પણ બો યા. મને આ રીતે ટેનમાં બૂમો પાડતા માણસો પર ચીડ ચડી. યાં
મારી સામેની બથ પર સૂતેલાં મા અડધાં ઊભાં થઈને બારી ખોલવાનો ય ન કરવા મં ાં. ટેન પુલની
મ યમાં આવી ગઈ હતી. મને કોણ ણે શું સૂ ું તે મ બથ પરથી ઊતરીને પેલાં મા ને બારી ખોલી આપી.
તે મા એ બારી બહાર િસ ો ફ યો, નદીને હાથ ા અને મારો આભાર મા યા વગર બારી બંધ કયા
વગર જ પાછાં સૂવા માં ાં. મને ચીડ ચડી. મ મારી બથ પર પડેલા િબ કટના ખાલી ખોખાનો ડૂ ચો વાળીને
મા ઈ શકે તે રીતે નદીમાં ફ યો અને યંગમાં બો યો, ‘નમદે હર.’
મને હતું કે પેલાં મા િચડાશે, પણ તે તો મારી સામે ઈને મલ યાં અને નાના બાળકને કહે તાં હોય તેમ
કહે , ‘હવે સૂઈ , બેટા અને સાંભળ, બારી તો ઉઘાડી રા યે જ સા ં .’
મ બારી બહાર યું. શુ , ધવલ ચાંદનીમાં અખૂટ જળભય નદીનો પટ પૂરો થવામાં હતો. પાસે આવી રહે લા
ટેશનના અને પાસે વસેલા નગરના દીવા નદીમાં િતિબંિબત થતા હતા. અચાનક મને યાદ આ યું કે આ
નદીને મ અગાઉ ઈ છે – હા, નાનો હતો અને ક છ ગયેલો યારે . તે વખતે અમે આ પુલ પરથી દવસના
ભાગે પસાર થયેલાં. ટેનનો ડબો અ યારે છે તેના કરતાં જુદો હતો. હં ુ નાનીમાના પડખામાં ભરાઈને
બારીમાંથી નદીને તાકી ર ો હતો. હં ુ લગભગ સંમો હત થઈને નીચે વહે તી નદીને તો હતો ને મારાં
નાનીએ, આ સામે સૂતેલાં મા ની જ ેમ જ પોટલીમાંથી િસ ો કાઢી, નદીમાં ફકતાં કહે લું: ‘હે નરબદામા,
મારા ભાિણયાની ર ા કરજ ે.’
પૈસાને પાણીમાં ફકી દેતી જગતમાં અ ય હશે કે ન હ તેની મને ખબર નથી; કદાચ યુસી ણતી
હોય. અડધી દુિનયા ફરવામાં યાંક તો તેણે આવું યું હશે.
યુસી યાદ આવતાં જ મને ઘેરી ઉદાસીની લાગણી થઈ. મને નવાઈ લાગી. મારી મા યતા માણે મને આવું
કશું થવું ઈતું ન હતું. યુસીએ આપેલી વ ટીને પશ ને યાંય સુધી તેને યાદ કરતો ર ો.
સવારે આંખ ખૂલી યારે લગભગ બધાં જ ગી ગયાં હતાં. છેક ઉપરની બથમાં કેટલાક વાસીઓ હ
સૂતા હતા. મારી બથની ઉપરની બથવાળો વાસી ઊઠીને મા વાળી બથ પર કપડુ ં પાથરીને નમાજ અદા
કરતો હતો. મા એક છેડ ે બેસીને માળા ફે રવતાં હતાં. એક જ બથ પર, સામસામે છેડ ે બેસીને બે જુદાજુદા
ધમનાં માણસો પોતપોતાની ાથના કરે છે. હમણાં તે પૂ ં થશે. પછી તે બંને વાતોએ વળગશે. તે સમયે પણ
અ યારે દેખાય છે તેવો જ ભેદ, ભાષા પરથી પ દેખી શકાશે.
જુદા ધમ , જુદી ભાષા, અલગ રીત- રવા , સાવ િભ અવ થામાં ઉછેર; છતાં કોણ ણે કેમ આ બંને
જણામાં કંઈક સા ય હોવાનો આભાસ મને થાય છે. એ શું છે તે હં ુ ક પી ન શ યો. મા ં સંશોધક અને
િવ ેષક મન રહીરહીને તે બંનેની િ યાઓની ન ધ લેતું ર ું.
નીચે ઊતરીને મ મારી ચાદર સંકેલી, બથ નમાવી અને હાથ-મ ધોઈને પાછો ફય યાં સુધીમાં પેલાં બેઉ
જણાની ધાિમક િ યાઓ પૂણ થઈ ગઈ હતી.
પેલાં મા એ ના તાનો ડબરો ખો યો. ડબાના ઢાંકણ પર ઢેબરાં મૂકી મારી સામે ધયા, ‘લે ભાઈ, ના તો કર.’
આવો વાસી ખોરાક તેણે ગંદા હાથે મને ધય તે મને ગ યું ન હ. મ જરા અણગમો દેખાડીને માથું ધુણા યું
અને ક ,ું ‘ના.’
‘વહુને લેવા ય છે?’ મા એ પૂ ું, ‘કે િપયર મૂકીને આવે છે?’ અચાનક મને ધ ો લા યો. રા ે સૂઈ જતી
વખતે યાદ આવેલી યુસી હ પણ મારા મ પર વાંચી શકાય અને તે પણ એક સાવ અભણ ડોશી, પળ-બે-
પળમાં પારખી ય તે મારા કૌશ યનુ,ં મારી તાલીમનું અને સમ માનવ સંસાધન િવકાસ કાય મનું અપમાન
હોય તેવું મને લા યું.
મ કંઈ જવાબ ન આ યો. મા એ પણ આગળ કંઈ પૂ ું ન હ. તે પોતાનો ના તો કરવામાં પ ાં. પેલા
નમા ને પણ તેણે ઢેબરાં આ યાં. તે િબરાદરે લીધાં અને ેમપૂવક ખાધાં. થોડી વારે બંને વાતોએ વળ યાં.
‘ભોપાલ યારે આવશે’થી માંડીને મ ા, મદીના, ચારધામ યા ા, અમા ં કુ રાન અને અમારાં શા ો, ગીતા,
રામાયણ – બધું જ તેમની વાતોમાં આવતું ગયું. પોતપોતાનાં કુ ટુબ ં -કબીલાની બધી જ તવારીખ પણ બેઉ
જણાંએ સામસામે ઉખેળી. ણે વષ થી સાથે રહે તાં હોય એમ એ થોડાં સમયના સહ વાસીઓની વાતો
ચાલતી રહી.
ફરીથી મને િવચાર આ યો: આટઆટલી િભ તાઓ વ ચે પણ આ શી રીતે િનરાંતે યે ય છે?
અનેક ો, ઝઘડાઓ, અસમાનતા અને િવવાદો વ ચે પણ આ દેશ હ રો વષ થી એક અને અખંડ ટકી
ર ો છે. શું છે આનું રહ ય? એવું શું છે જ ે આ મનુ યોને એક તરીકે ટકાવી રાખે છે? અને મનમાંથી જ
જવાબ આવે છે, ‘જ ે હોય તે. એ શોધવાનું કામ મા ં નથી.’
માનવમનની એક િવિચ તા છે કે તે કંઈક ન િવચારવાનું ન ી કરે તે જ વાતનો િવચાર તેનો પીછો પકડે છે.
‘આ કામ મા ં નથી’ એવું કહે વાની ટેવ મારા માનવ સંસાધન િવકાસના અ યાસો અને કાય મોની નીપજ છે.
પણ ના પા ા પછી પણ ન કરવા ઇ છેલા કામનો િવચાર હં ુ છોડી શકતો નથી. હ મારામાં આટલી કચાશ
કેમ, તે પણ હં ુ સમ નથી શકતો.
અહ આવવા નીક ો તેની આગલી રા ે મ િજમીને આ જ શ દો કહે લા અને તેની વાતોને તથા તેની
રાણીગુફાને ભૂલી જવાનું ન ી કરે લું. છતાં અ યારે ‘આ કામ મા ં નથી’ એ િવચાર આવતાં સાથે જ મને
િજમીનો પડી ગયેલો ચહે રો યાદ આવી ય છે. તે મૂખની જ ેમ મારી પાસે માગવા આ યો હોય અને મ
શ તશાળી સ ાટની જ ેમ તેને ના પાડી હોય તેવો કંઈક િવજયભાવ મને યારે થયેલો.
તે રા ે હં ુ મારો સામાન ગણીને યાદી બનાવતો હતો અને બારણે ટકોરા થયા. મ દરવા ખો યો તો બહાર
વરસતા બરફમાં, ંછાદાર ફર પહે રીને ઊભેલો િજમી દેખાયો. મ તેને અંદર લઈને દરવા બંધ કય .
‘તું તારા વતનમાં પરત જવાનો કે?’ હં ુ િજમીને બેસવાનું કહં ુ યાર પહે લાં તો તે બોલવા મં ો.
મ તેના તરફ ખુરશી ધકેલી તેને બેસવાનો ઇશારો કરતાં ક ું, ‘હા, એમ જ છે. કાલે હં ુ નીકળું છુ .ં ’ િજમી કંઈ
બો યો ન હ. તે કંઈક કહે વા આ યો હોય અને કહી ન શકતો હોય તેવું મને લા યું.
મ કૉફી બનાવવા બાઉલની વચ ચાલુ કરી અને બી ખુરશી ખચીને તેની સામે બેઠો. ‘તારે કંઈ કામ છે?’
મ િજમીને પૂ ું.
િજમીએ થોડી વાર િવચાયા કયુ, પછી પૂ ,ું ‘તું યાં જંગલોમાં રખડવાનો છે, ખ ં – આ દવાસીઓની
િવગતો મેળવવા?’
‘એનાથી સહે જ જુદું.’ મ તૈયાર થયેલી કૉફી યાલામાં ભરતાં જવાબ આ યો. ‘જંગલ જ હશે તેની મને
ખાતરી નથી. હં ુ યાં રહે વાનો છુ ં તે જ યાનું નામ આ દવાસી ક યાણ કે છે. કદાચ તે કોઈ નાના શહે રમાં
પણ હોય.’ મ કૉફીનો યાલો િજમીના હાથમાં આ યો અને આગળ ક ,ું ‘અને આ દવાસીઓની િવગત
મેળવવાથી જરા જુદા કારનું કામ હં ુ કરવાનો છુ .ં હં ુ યાં િશ ક તરીકે રહે વા માગું છુ .ં આપણા ડેટા
લે શન જ ેવું િમકેિનકલ એ કામ ન હ હોય.’
‘નવાઈભયુ!’ િજમી કૉફી પીતાં બો યો. પછી ફરી મૌન સેવીને મારી સામે હ યો. તે પોતાની વાત કહી શકે તે
માટે મૌન સેવીને મ તેની સામે યા કયુ.
થોડી પળો પછી કૉફીનો છે ો ઘૂંટ લઈને યાલો બાજુના ટેબલ પર મૂકતાં િજમી બો યો, ‘કદાચ તને મારી
વાત િવિચ લાગશે, પણ મારે તને કહે વી જ પડે તેમ છે.’
‘ભલે, કહે ને.’ મ જવાબ આ યો.
પોતાના બંને હાથનાં આંગળાં ભેગાં કરીને િજમી ણે લાંબી કથા કહે વાનો હોય તેવી અદાથી બો યો,
‘આજથી દોઢસોથી વધારે વષ પહે લાંની આ વાત. અમારા પરદાદા તે વખતે ભારતમાં હતા. તે વખતે યાં
િ ટશ હકૂ મત હતી અને સરકાર જંગલોમાં ર તા બાંધવા સવ કરાવતી. આવા એક સવના કામમાં મારા
દાદા હતા.’
‘હં ...’ મ હ કારો ભ યો.
‘આ બધું મારા દાદાની જૂની ડાયરીમાં તૂટક-તૂટક લખેલું મ વાં યું છે.’ િજમી મારી સામે નજર ન ધતાં
આગળ બો યો, ‘એક વખત સવનું કામ કરતાં-કરતાં મારા દાદા જંગલમાં ભૂલા પડી ગયેલા અને કોઈ
રાનીગુફા નામના થળે જઈ ચડેલા.’
‘િજમી,’ મ વ ચે ક ું. ‘તે દેશમાં રાની કે રાણી ખૂબ લોકિ ય શ દ છે અને આવા નામની જ યા કે ગુફાઓ
ગમે યાં મળી આવે.’
‘એમ હશે,’ િજમીએ િનરાશ થયા વગર ક ,ું ‘પણ આ ગુફા ઘણી મોટી છે. ગાઢાં જંગલો વ ચે નાનકડી
નદીમાં ચાલીને યાં જવાય છે. મારા દાદા યાં ગયા યારે ગુફામાં નાનાસાહે બ નામે એક િવ ોહી હે ર
થયેલા સરદારને મળેલા અને તેમનો અઢળક ખ નો મારા દાદાએ નરી આંખે યેલો.’
‘એક િમિનટ, િજમી.’ મ વ ચે ક ું, ‘તું અઢારસો સ ાવનના િવ લવ સમયની વાત કરે છે?’
‘કદાચ એમ જ હશે. મને પૂરી ખબર નથી.’ િજમીએ બંને હાથ છૂટા પાડીને અ ાન દશા યુ,ં ‘પણ િ ટશ
લ કર તે સરદારની શોધમાં હતું. મારા પરદાદાને િ ટશર માનીને જ એ નાનાસાહે બના માણસો પકડી
ગયેલા અને તેમને આ રાણીગુફામાં રાખેલા. તેમણે મારા દાદાને મારી ના યા હોત, પણ કોણ ણે કેમ તે
નાનાસાહે બે મારા દાદા લ કરના માણસ કે સૂસ નથી તેવી વાત માની લીધી અને આંખે પાટા બાંધીને
દાદાને સવ છાવણી સુધી મૂકી ગયેલા.’
િજમી ધૂની માણસ હતો તેની મને ખબર હતી, પણ રા ે સૂવાના સમયે ધૂની માણસોની ધૂન ચરમસીમાએ
હોતી હશે તેવો અનુભવ મને પહે લી વખત થતો હતો.
‘િજમી, નાનાસાહે બ તો અ ાત વેશે ઘણાં થળોએ રહે લા. મ િવ લવનો ઇિતહાસ થોડોઘણો વાં યો છે એટલે
મને ખબર છે.’ મ ક ું.
‘હા, પણ એ છે ે આ થળે જ હતા અને તેમનો પેલો અઢળક ખ નો પણ યાં હતો. મારા દાદાની
ડાયરીમાં આ બધું લ યું છે.’
‘ , િજમી,’ મ અવાજ જરા કરીને ક ,ું ‘ખ નો મેળવવાની વાત ભૂલી . હં ુ જંગલોમાં રહે વાનો
હોઈશ તોપણ આ કામ મા ં નથી.’
‘એવું નથી. ના, એવું નથી.’ િજમી માથું ધુણાવતાં બોલી ઊ ો, ‘મારા દાદા યાં હતા એ પૂરતો જ મને એ
થળમાં રસ છે. તું િવચાર, મારા દાદાએ લખેલી વાત સાવ સાચી છે તે ણીને મને કેટલો ગવ થશે! મારા
માટે આ ણવું કેટલું મહ વનું છે તેની ક પના તું ન હ કરી શકે.’
‘તે હોઈ શકે.’ મ જવાબ આપેલો, ‘પણ મને નથી લાગતું કે હં ુ તને કંઈ મદદ કરી શકું. જંગલોમાં ગુફા
શોધવાનું કામ મા ં નથી અને જ ે કામ હં ુ કરવાનો જ નથી તેને માટે તને ખોટુ ં આ ાસન આપવું તેવું હં ુ ન હ
ક ં .’
‘ભલે,’ િજમી જરા િનરાશ વદને ઊભા થતાં બોલેલો, ‘પણ તું મને ખોટો ન સમજ. તું તે ગુફા શોધે તેવું પણ
હં ુ ન હ કહં ુ. અનાયાસે તને ણ થાય કે આવું કોઈ થળ છે અને નાનાસાહે બ ખરે ખર યાં રહે લા, તો
તરત મને જણાવજ ે કે એ થળ છે. બીજુ ં કશું જ ન જણાવીશ. બસ, તે ગુફા છે એટલું સ ય ણવું જ મારા
માટે પૂરતું છે.’ કહીને તે ગયો.
તેની પાછળ દરવા બંધ કરવા સાથે જ હં ુ તેની આખીયે વાત અને રાણીગુફાની દંતકથાને ભૂલી જવાનો
િનણય કરીને મારો સામાન તૈયાર કરવા મં ો હતો.”
 3
“ભોપાલ ટેશને મા ને લેવા તેનો પુ , પુ વધૂ અને બે નાનાં બાળકો આ યાં હતાં. બંને બાળકો ‘બા આ યાં,
બા આ યાં...’ કહીને કૂ દવા મં ાં. પેલો મુસલમાન વાસી ઊતરીને જતાંજતાં મા ને કહે , ‘ખુદાહાિફજ.’
‘જ ેસી કૃ ણ, ભાઈ.’ મા એ જવાબ આ યો. હં ુ શાંિતથી આ બધું ઈ ર ો હતો. ડબો ખાલી થયો પછી
મા નો સામાન નીચે ઉતારવા તેનો પુ અંદર આવતો હતો. મ તેને અટકા યો અને બૅગો બહાર અંબાવી.
મા પોતાની પુ વધૂ સાથે વાતોએ વળ યાં હતાં. હં ુ નીચે ઊતય કે મા એ પૂ ,ું ‘ યાં જવાનો, બેટા?’
‘મારે હ આગળ જવાનું છે; સાંજની ગાડીમાં.’ મ જવાબ આ યો.
‘સા ં , ભાઈ, આવજ ે.’ મા સાવ અકારણ મને િવદાય આપતાં બો યાં અને સાડલાનો છેડો માથા પર સરખો
કરતાં આગળ ક ,ું ‘મા નરબદા તારી ર ા કરે .’
‘માડી,’ મ ક ું, ‘નદી તે ર ા કરે કે ડુબાડે?’ મ મા મ ક કરી હતી કે મા ની ધમપરાયણતાનો ઉપહાસ
કય હતો, તે તેનો પુ કે પુ વધૂ સમ ન શ યાં. બંને જરા િવચિલત થઈ ગયાં. મા એ વ થિચ ે જવાબ
આ યો, ‘એ તો જ ેવી જ ેની ભાવના, બેટા.’
‘ભાવના!’ હં ુ મનોમન િચડાયો અને ચાલવા મં ો.
આ દવાસી ક યાણ કે ની ભોપાલ શાખા બહુ શોધવી ન પડી. મ ધાયુ હતું તેમ જ બ ર વ ચે ભાડાની
ઓરડીઓમાં આ શાખા હતી. બેએક આ દવાસીઓ કદાચ આ કે નો ઉપયોગ હૉ ટેલ તરીકે પણ કરતા
હોય તેવું યાં પડેલા િબ તરા અને ઘોડામાં ગોઠવાયેલાં કપડાં-પુ તકો પરથી લા યું. ચ ી-ખમીશ અને ટોપી
પહે રેલો એક યુવાન મધના બાટલા ખોખામાં પૅક કરતો હતો. બી એક જણ રિજ ટરમાં કશુંક લખતો હતો.
‘રાતની ગાડી વતી ટ કટ મીલી હોવે હે .’ તેણે મને સીધું જ ક ું. કદાચ મારા સામાન અને સફરની
િનશાનીઓવાળા દેખાવ પરથી તે મને ઓળખી ગયો. ‘સુપ રયા ને કહે લવાયા હોવે.’ તેણે ખાનામાંથી ટ કટ
મને આપતાં ક ું, ‘ગુપતા ગાડી પરે લેણે આવગે, પમ.’
મ ટ કટ લીધી અને તપાસીને ખીસામાં મૂકી. ઉપરના માળે મારે રહે વું હોય તો યાં કમરો ખાલી હતો, પણ
હં ુ યાં રહી શકું તેવું મને ન લા યું. મ ટેશન પર પાછા જઈને રીટાય રં ગ મમાં જ રહે વું પસંદ કયુ. બપોર
આખી ઘમાં કાઢી. સાંજ ે ટેશન બહાર થોડી લટાર મારી. રા ે મારી ટેન.
ગાડી જ ેમજ ેમ આગળ વધતી ગઈ તેમતેમ પૅસે જરો ઓછા થતા ગયા. રીઝવશનનો કોઈ અથ ર ો ન હતો.
કોચ લગભગ ખાલી હતો. રે લવેનો અિધકારી ‘જરા સાચવ . જ ર પડે તો હં ુ બી િમ ો સાથે આગળની
બોગીમાં જ છુ ’ં કહી જતો રહે લો.
રાત વધતી ગઈ તેમ થોડાં નવાં પૅસે જરો આ યાં. અધન , તીરકામઠાધારી. નાનીમોટી પોટલીઓ અને
માટીની કે ઍ યુિમિનયમની ઘડૂ લીઓ સાથે રાખીને ચડતાં. ઘડીભર મને થયું કે બધાંને નીચે ઉતારી મૂકું કે
ટી. સી.ને બોલાવી લાવું; પણ એ બધાં ઉપ વ કરે તેવું ન લા યું. િબચારા સંકોચવશ સીટ પર બેસી પણ ન
શ યાં. નાનાં, નાગો ડયાં, દૂબળાં- પાતળાં બાળકોને બોગીની ભ ય પર સુવડાવીને તેઓ પણ યાં નીચે જ
બેસી ર ાં. હવામાં બીડીની ધુમાડી છોડતાં બેએક જણની સામે મ યું કે તેમણે તરત જમીન પર ઘસીને
બીડી બુઝાવી નાખી.
એક કાળી નમણી યુવતી ઊભીઊભી બારી બહાર ઈને કંઈક ગાતી હતી. આટલા અંધકારમાં તે બહાર કયું
જગત િનહાળવામાં પડી હશે? તે આનંદથી ગાય છે તેના કારણની પણ મને ખબર ન હતી, ન તેના ગીતના
શ દો હં ુ સમજતો હતો. આમ છતાં તેને ગાતી વાનું મને ગમતું હતું. તેનામાં એવું કંઈક હતું જ ે તેનાં સાથી
આર યકોથી તેને અલગ તારવતું હતું.
વ ચેવ ચે પવને ઉડાડી મૂકેલા વાળ સરખા કરવા તે બારી પાસેથી ખસીને આ તરફ ફરતી. વાળમાંથી કાળો
દોરો છોડી, હોઠ વ ચે દબાવી, બે હાથે વાળ સરખા કરીને ફરી બાંધતી. એકાદ વખત મારા તરફ નજર
પડતાં તે હસી પણ ખરી. ફરી પાછી બારી બહાર ડોકાઈને ટેનની આગળ-પાછળની દશામાં, િ િતજ તરફ
અને આકાશમાં ટમકતા તારલાઓ તરફ નજર માંડીને ગાવા લાગતી.
મ અઢળક સુખ-સગવડ ધરાવતાં માનવીઓને પણ આટલી સાહિજક અને નફકરી અવ થામાં યાં નથી. મ
પોતે પણ, કોઈ ો ન હોવા છતાં, આવી સાહિજક પળો યારે ય માણી નથી. તો અનેક અછતો વ ચે,
પૂરતાં કપડાં અને ખોરાક પણ ન પામતી આ યુવતી આટલી સુખમયી કેમ દેખાય છે? કદાચ તેની સુખ
માટેની સમજણ મારી સુખ િવષેની યા યાથી અલગ હશે!
મારે ઊતરવાનું હતું તે ટેશન વહે લી પરોઢે આ યું. ટેન ધીમી પડી. અજવાળું થવાને હ થોડી વાર હતી.
તારાજ ડત આકાશની પૃ ભૂિમમાં આ સમ િવ તાર પવતો અને ટેકરીઓથી ઘેરાયેલો લા યો.
હં ુ ઊ ો. મારો સામાન ભેગો કય . આ દવાસીઓનું ટોળું ગભરાટમાં હોય તેમ ચીસાચીસ કરતું, ઘતાં
બાળકોને જગાડતું નીચે ઊતરવા તલપાપડ થઈ ર ું. ટેન ઊભી રહે તાંવાર બધાં કૂ દીકૂ દીને નીચે ઊતયા.
બહાર લૅટફૉમ નથી તેનો મને યાલ આ યો. મારો સામાન હં ુ દરવા પાસે લા યો. યાં નીચે ઊતરી ગયેલા
માણસોએ તે ખચી લીધો. હં ુ સંભાળપૂવક ઊતય ને ટેને આગળ વધવાની સૂચના આપતી સીટી વગાડી. હવે
મને યાલ આ યો કે આ થળે લૅટફૉમ તો નથી જ, ટેશન પણ નથી. થોડે આગળ પતરાની છાપરી છે. ન
ટ કટ આપનાર, ન ટ કટ પાછી લેનાર.
મારો સામાન લઈને ટોળું ચાલતું થયું. ‘અરે ઓ, ઊભાં રહો.’ મ બૂમ પાડી, ‘મારે તમારી સાથે નથી જવાનું.’
બધાં ઊભાં ર ાં. ટેશનની છાપરી પાસે મારો સામાન ઉતાય . પેલી ગીતો ગાતી હતી તે છોકરી મારો
િબ તરો માથે મૂકીને આગળ નીકળી ગઈ હતી. એક જણે તેને બૂમ પાડીને ક ,ું ‘પુ રયા હો, વાપસ આવ. ન
ણેરો આને અપને સાથ.’
‘તો કેથે વાં?’ પૂછતી પુ રયા પાછી આવી અને િખલિખલ હસી. ‘મરે રે ઈથે અકેલા.’ તેણે મને ક ું. તે
મારી સામે મારો સામાન મૂકીને બાજુમાં ઉભડક પગે બેઠી અને નાના બાળકને સમ વતી હોય તેમ ‘બાઘ
આવે હે ઈથે’ કહીને તેણે પોતાને આવડતી હોય તેવી ભાષામાં મને સમ યું કે અહ એકલા રહે વાય ન હ.
ર છ આવે અને યારે ક વાઘ પણ આવે. કદાચ એ બંનેમાંથી કોઈ ન પણ આવે, તોયે મારે આ જંગલોમાં
યાંય જવું હશે તો આટલો સામાન લઈને એકલા જવાની શ ત મારામાં છે એવું માનવા તે તૈયાર નથી.
‘ગુ ા મને લેવા આવવાના છે.’ મ ક ું.
‘તારો ગુ ા તો સેઠ હોવે હે . આવેગા દન નીકલે બાદ.’ પુ રયાએ ક ,ું ‘મું બેઠુ ં હં ુ તારે સાથ.’ મને એકલો
છોડવાનું તેને મન ન હતું. મને પુ રયા રોકાય તે સામે વાંધો ન હતો, પણ ગુ ા મને લઈ ય પછી
પુ રયાને તો એકલાં જ જવું પડે, તેથી મ ક ,ું ‘ના, અજવાળું થતાં કંઈ વાર ન હ લાગે.’
તે બધાંએ ટોળે વળીને કંઈક વાત કરી. થોડી વારે બધાં પોતપોતાનાં પોટલાં અને નાનાં છોકરાં ચકીને
અંધકારમાં જ ઢોળાવ ઊતરી ગયાં.
યાંય સુધી હં ુ એકલો બેસી ર ો. ઢોળાવ ઊતરી રહે વાં આ દવાસીઓની વાતચીત કોલાહલ પે મારા કાન
સુધી પહ ચતી રહી. તારાઓ ઝાંખા થયા અને ઉ શ વ યો યારે વૃ ોથી છવાયેલા પહાડો અને ડી ખીણો
નજરે પ ાં. રા ીભર શાંત સૂઈ રહે લું અર ય ણે કે આળસ મરડતું હોય તેમ ઢોળાવો પર છવાયેલાં વૃ ો
લહે રાયાં. આટલામાં યાંય સપાટ ભૂિમ હશે તો તે ખીણોના તિળયે, પહાડોના મ તક પર કે આ ટેશનની
છાપરી કે રે લવે ટૅક જ ેવી જ યાએ. બાકીનો આખોયે િવ તાર ખીણો, ટેકરીઓ અને અર યોથી છવાયેલો છે.
અજવાળું થતાં જ મને સમ યું કે ટેશનની છાપરીની બહારથી તો સીધો અર યોમાં ઊતરતો ર તો જ છે.
અહ સુધી પ આવી શકે તોપણ પાછા જવા માટે પને વાળી શકાય તેવી જ યા જ અહ નથી. કદાચ
થોડે આગળ તો પ આવતી હોય કે આવીને મારી રાહ પણ તી હોય – તેવું િવચારીને મ મારો
સામાન ચકીને આગળ જવાનું ન ી કયુ. મને પુ રયા પર ચીડ ચડી. પ કે બસ જ ેવાં સાધનો યાં ઊભાં
રહે છે તે પણ તેણે મને જણા યું ન હ. આમ પાછી મારી િચંતા કરતી હતી!
મ િબ તરો પીઠ પર બાં યો અને બાકીનો સામાન હાથમાં લઈને ઢોળાવ ઊતરવો શ કય .
પાંચેક િમિનટ ચા યા પછી ર તાની એક તરફ નાનકડુ ં મેદાન આ યું. એક તરફના છેડ ે સીધી કરાડવાળી
ખીણ. મેદાનની વ ચોવચ રાયણનું મોટુ ં વૃ , ઘેરાવદાર છ જ ેવું, મેદાનને ઢાંકતું ઊભું છે. વૃ ની ચારે તરફ
પ થરો ગોઠવીને વ ચે રે તી ભરીને ઓટલો બના યો છે. પૂવ અને પ મ તરફથી મધુમાલતીની વેલ વાવીને
વૃ પર ચડાવાઈ છે – ણે નાનકડુ ં ાકૃ િતક ઘર. ઓટલાના પ થર પર કાળા રં ગથી લ યું છે: ‘મુિન કા
ડેરા’ અને બી પ થર પર લ યું છે: ‘િબ ુબંગા.’ અને ી એક પ થર પર નજર પડતાં જ હં ુ થંભી ગયો.
“િ ય યુસી,
અ યારે જ તને પ લખવાનું મન થઈ આ યું. સાથે આજ સુધીની ડાયરી ઉતારી મોકલું છુ ં તે ોફે સર
ડો ફને માટે છે.
અહ એક ઘટાદાર વૃ તળે એકલો બેસીને ‘મુિન કા ડેરા’ અને ‘િબ ુબંગા’નો અથ િવચારતો આ પ લખું
છુ .ં હં ુ બેઠો છુ ં તે કોઈ મુિનનું થાનક હશે; પરં તુ ‘િબ ુબંગા’ એટલે શું તે હં ુ નથી ણતો. હં ુ જ ે ઓટલા પર
બેઠો છુ ં યાં આ બધા શ દો લખેલા છે.
અહ ી એક આકૃ િત પણ મ ઈ અને તે કારણે જ અ યારે તને પ લખવા બેઠો છુ .ં તને યાદ હોય તો
ગયે વષ આપણે ા ડ કે યન ગયેલાં યારે તું મને અને ોફે સરને રા ે આકાશદશન કરાવતી હતી. મને
આખું આકાશ તો યાદ નથી, પરં તુ મૃગશીષ અને ાનમંડળ તો ત અમને વારં વાર બતાવેલાં. એમાંય
ાનમંડળનો મુ ય ચમકતો તારો યાધ મને બરાબર યાદ છે.
યુસી, એ ાનમંડળની આકૃ િતને મળતી આકૃ િત અહ એક પ થર પર દોરે લી છે. હં ુ ખાતરીપૂવક તેને
ાનમંડળ એટલા માટે નથી કહે તો કે આ આકૃ િતમાં યાધને થાને એક ને બદલે બે ટપકાં છે. વધારાનું એક
ટપકું ન હોત તો હં ુ તે આકૃ િત ાનમંડળની જ છે તેમ લખી શ યો હોત...”
હં ુ આટલું લખી ર ો હતો યાં પની ઘરઘરાટી સંભળાઈ. બે કાગળ વ ચેનો કાળો કાબન કાઢીને મ અધૂરો
પ ડાયરીનાં પાનાં વ ચે મૂ યો અને ર તા તરફ તો બેઠો. થોડી જ ણોમાં વળાંકમાંથી પ બહાર
આવીને ઊભી રહી.
‘નમ તે .’ કહે તો ગૌર વણનો આધેડ મરનો માણસ ડાઇવરની બાજુની સીટ પરથી નીચે ઊતય .
ભાવશાળી મુખમુ ા ધરાવતા તે સ ન પોતે જ ગુ ા હોવા ઈએ તેવું અનુમાન મ કયુ. આગળના
ભાગે ટાલ પડવી શ થઈ ગઈ હોવાથી તેમનું િવશાળ કપાળ તડકામાં ચમકતું હતું. કપાળમાં િતલક, પાછળ
ખભા સુધી ઝૂલતાં ઓ ડયાં, ઝીણા વણાટની સફે દ ધોતી, ઝ ભો અને ખભે પીળો ખેસ. પોતાના મ તક પર
હાથ ફે રવતાં તેઓ ‘ ી હ ર’ તેવું બો યા અને મારી તરફ આ યા.
એ જ સમયે પની પાછળની સીટમાંથી લગભગ યુસીની જ મરની લાગતી યુવતી ઊતરી. ગુલાબી
રં ગની સાડી અને ખભા પર ભરત-ભરે લો થેલો સરખાં કરતી તે પણ મારા તરફ આવી. કદાચ તે ગુ ા ની
પુ ી હશે, મ િવચાયુ.
‘લો, સુપ રયા, િમલો તમારા મહે માનસે.’ ગુ ા એ પેલી યુવતી તરફ ફરતાં ક ું.
મારો ાસ થંભી ગયો. આ સુિ યા ભારતીય? દૂબળીપાતળી, ચમકતાં, આનંદી નયનોવાળી? મારી સામે
હસીને હાથ ડતી યુવતીને હં ુ ઈ ર ો. આ તો કૉલેજ કે યુિનવિસટીમાં ભણાવતી હોવી ઈએ અથવા
કોઈ કંપનીમાં એ ઝ યુ ટવ હોવી ઈએ. આને શા દુ:ખે આ િનિબડ વનો વ ચે આ દવાસી કે ચલાવવું
પડે! મારા આ યને ગટ થતું રોકવા મ મારી તમામ શ ત લગાવી દીધી. મ હસીને સામે હાથ ા અને
ક ,ું ‘હલો.’
જવાબમાં સુિ યાએ હસીને ડોક નમાવી, પછી ક ,ું ‘ગુ ા નાં પૂ પાઠ પૂરાં થયા પછી અમે નીક ાં એટલે
મોડુ ં થયું.’ બોલતાં-બોલતાં તે આગળ જઈ ઓટલા પર બેસતાં કહે , ‘થોડી પેટપૂ કરી લઈએ, પછી
નીકળીએ.’
‘તમે ગોઠવો તેમ.’ મ ક ું. ડાઇવર પમાંથી ટિફન, થરમોસ અને બી સરં મ લા યો. ગુ ા શાંિતથી
ઓટલા પર બેઠા હતા અને થોડીથોડી વારે ‘ ી હ ર’નું ઉ ચારણ કરી લેતા.
સુિ યા ટિફન ખોલવા આગળ નમી. પોતાનો ખભા-થેલો તેણે બાજુ પર મૂ યો. બી હાથમાં એક પુ તક
હતું તે તેણે થેલા પર મૂ યું. મ પુ તક હાથમાં લઈને યું અને તેના પર અં ે માં છપાયેલું નામ વાં યું:
‘મહાભારત.’ તેના અનુવાદકનું નામ પણ મ વાં યું: કમલા સુ મ યમ.
‘તમે વાંચો છો?’ મ પુ તક હાથમાંથી પાછુ ં મૂકતાં પૂ ું. ‘હં ’ સુિ યાએ ટૂ કં ા રી જવાબ આ યો; અને લેટ
સાફ કરીને ગોઠવતાં સામું પૂ ું, ‘તમે વાં યું છે?’
હં ુ હસી પ ો, ‘મ તો નથી વાં યું. નાનો હતો યારે િમશનરી કૂ લમાં ભ યો. પછી પરદેશ. યાં તો વાંચવાનો
સમય મળે તોપણ િમ ો તવાની કળા, આ કળા, તે કળા...’ અમે બંને એકસાથે હસી પ ાં.
‘આવો .’ ગુ ા એ તાંબાનો નાનો ઘડો હાથમાં લેતાં મને ક ું. થોડે દૂર જઈને તેમણે હાથ ધોયા અને ઘડો
મારા તરફ લંબા યો. ગુ ા ના હાથમાંથી ઘડો લેતાં મને મારી નાનીમાનું ઘર સાંભરી આ યું. ક છમાં થોડુ ં
ર ો યારે શાંતામાસી દૂરદૂર તળાવથી કે રામ આતાના કોસથી પાણી ભરી લાવતાં. આવો જ ઘડો તેમના
માથા પરના હાંડાની ઉપર ચમકતો. યારે ક ચંદરમાસીની રે પણ સાથે જતી તો તે આવો ઘડો લઈને
આવતી. મને યારે ક ઘડો ભરી લાવવાનું મન થતું. હં ુ સાથે જતો પણ ખરો, પરં તુ મને ઘડો ઉપાડવા દેવામાં ન
આવતો. છોકરાએ કરવાનાં અને છોકરીઓએ કરવાનાં કામો વ ચે પ ભેદરે ખા હતી. િબચારાં મામી!
એમને યાં ખબર છે કે એમનો ભાિણયો યાંથી ગયા પછી બધાં જ કામ તે કરતો થઈ ગયો છે!
સહે જ હસીને મ ઘડો નમાવીને હાથ-પગ ધોયા અને ઓટલા પર જઈને બેઠો. સુિ યાએ ના તો કા ો. ચાના
યાલા ભયા અને ગુ ા માટે કલાઈ કરે લા િપ ળના યાલામાં ચા ભરવામાં પડી.
ડાઇવરની થાળીમાં ના તો મુકાઈ ગયો હતો. તે પોતાનો ભાગ લઈને પ તરફ ચા યો.
‘એ ભાઈ, ઊભો રહે .’ ગુ ા ને ચા પહ ચાડતી સુિ યા ડાઇવર તરફ ઈને બોલી, ‘ યાં નથી જવાનું. અહ
ઓટલે બેસ. શેઠ સામે ન બેસવું હોય તો અહ મારી પાછળ બેસ. હં ુ ન હ અભડા . ડાઇવર થોડો અચકાઈને
ઊભો ર ો, પણ આ યો ન હ. યાં પ પાછળ જઈને જ બેઠો.
‘આપણે કોઈ મુિન-મહારાજના થાનકને અભડાવતાં તો નથી ને?’ મ મુિન કા ડેરાને યાદ કરતાં પૂ ું.
સુિ યા સાહિજક હસી અને ના તાની પૂરી હાથમાં લેતાં બોલી, ‘આ થાનક અમારા િબ ુબંગાનું છે. એમના
માટે મારાથી અભડાવાનો નથી અને જ ે મુિન માટે એમણે આ ડેરો બના યો છે તે મુિન અહ યારે
પધારશે તે કોઈ ણતું નથી. કદાચ આવી ચડે તોપણ એ મુિન કોઈથી અભડાય તેવા નથી.’
સુિ યા કયા મુિનની વાત કરે છે તે હં ુ સમ ન શ યો. િબ ુબંગા માટે તેણે ‘અમારા િબ ુબંગા’ ક ું એટલે
આ નામ તો તેના આ મના કોઈ અંતેવાસીનું જ હોવું ઈએ.
‘કયા મુિનનું થાનક છે?’ મ પૂ ું.
‘એ તમે એ લોકોને જ પૂછ ને.’ સુિ યા ફરી હસી અને બોલી, ‘એમને મળશો ને સાથે રહે શો એટલે આવા
તો કેટલાય ડેરા બતાવશે.’
ના તો પૂરી કરીને ઊભા થવાનું ન હોત તો િબ ુબંગા તે ‘એ લોકો’ એટલે કોઈ જૂથિવશેષ કે િતનું નામ છે
કે બીજુ ં કંઈ તે ણવા મળત, પણ સુિ યાએ વાસણો લઈને ઓટલેથી ઊતરીને ચાલવા માં ું એટલે હં ુ પાણી
લઈને તેની પાછળ ગયો. અમે વાસણ સાફ કયા, થેલીમાં ભયા અને પમાં મૂ યાં. ડાઇવર ઝાડી પાછળ
જઈને બીડી સળગાવતો હતો.
ધીમી ચાલે ગુ ા આ યા અને અમે પમાં ગોઠવાયાં. ડાઇવર આ યો એટલે મ પૂ ું, ‘કે પર યારે
પહ ચીશું?’
‘ , આજ તો રોકગે આપણે ઘર. કલ કી બાતમાં જવાય આસરમમ.’ ગુ ા એ જવાબ આ યો. ‘સાતવ
મોડ પર છોડ દેવે સુપ રયાને. એ એનો કામ પતાવી રાત તક આવી ય. પછી કલ નીકલ લેવે.’
ગુ ા ની બોલવાની છટા અનેરી હતી. એક દેશમાંથી બી દેશમાં આવી વસેલા માનવીઓની ભાષા
કોઈ નવો જ લહે કો અને શ દોની ભેળસેળ પામીને વધુ મીઠાશ પકડતી લાગે છે. હં ુ અહ થી ગયો યારે
મારી બોલી સાંભળવા કેટલાય સાથી િવ ાથ ઓ વારં વાર મને વાતો કરાવતા તે યાદ આવતાં મને રોમાંચ
થયો. થોડે આગળ જઈને પ ડામરને ર તે ચડી.
‘દસવાં મોડસે પેદલ કેડી વે આસરમ સુધી.’ ગુ ા મને ઉ શ ે ીને કહે વા મં ા, ‘સાતવાં મોડસે બી ઈ
સકે પણ થોડા લંબા ર તા પડે.’ કહીને મને અહ ની ભૂગોળ સમ વવા મં ા. જંગલનાં ર તાઓ-કેડીઓના
ભોિમયા અને સામાન લઈને જનારા બંદા, એટલે કે ભાર વહન કરનાર મજૂર, બધું ઈએ. એકલા યાંય
જવાય ન હ. તે પોતે પણ યાંય જતા નથી. ય તો પમાં અને પ લઈ જઈ શકે યાં સુધી. એકમા
આ દવાસી ક યાણ કે જ એવું થળ છે યાં ગુ ા પગે ચાલીને ય છે. ‘અપણે ગણેશ શા તરી કા
કામ હૈ , ભાઈ!’ તેમણે કારણ ક ,ું ‘ઓર અપણી સુપ રયા કા. ણાં તો પડે રે .’ કહી તેમણે ફરી મ તક પર
હાથ ફે ર યો અને બો યા, ‘ ી હ ર.’ આ ગણેશ શા ી પણ કે નો કોઈ મહ વનો કાયકતા હશે – મ િવચાયુ.
પ ઊભી રહી. ડામરના ર તાથી થોડે દૂર ટેકરીના ખોળામાં બેઠાં હોય એમ નાનાંનાનાં આઠ-દસ ઝૂંપડાં
હતાં. થોડાં માણસો પણ હતાં. પ ઈને તેઓ આગળ આવી ઊભાં ર ાં. સુિ યા નીચે ઊતરી અને
આગળ આવી. મને ક ,ું ‘તમને રસ પડે તેવું છે. પણ ફરી આવીશું. આજ ે તો હ આ યા જ છો.’
‘જ ેસી કૃ ણ.’ ગુ ા એ હાથ ા અને પ ચાલી. જમણી તરફના ડુગ ં ર પાછળ વળતાં સામે જ દિ ણ
િ િતજ ે સૂય કાશમાં ચમકતી નદીના વળાંકો દેખાયા. લીલાં, ઘેઘૂર વનો વ ચે ખીણમાં ચાંદીના દોર જ ેવી
ધારા ઈ ગુ ા એ તે તરફ હાથ ા અને બો યા: ‘નમદે હર.’
‘આ નમદા છે?’ મ સહસા પૂ ું. નમદા અહ આટલે દૂર સુધી! મારા આ યની અવિધ આવી ગઈ.
‘ઓહી તો હે .’ ગુ ા એ ક ,ું ‘ઈહાં તો સબ કુ છ નમદા જ હૈ .’
હં ુ કોઈ અ યું ખચાણ અનુભવતો હો તેમ નદીને એકીટસે નીરખી ર ો. બે રાત પહે લાં ભ ચના પુલ તળે
ફાટફાટ પાણી ભરી, ધીમે- ધીમે સરકતી, િવશાળવહના નમદા આટલી સફરને અંતે અહ પણ હશે તે માનવું
મારા માટે સહે લું ન હતું. નમદા એક મોટી નદી છે તેની મને ખબર હતી, પણ તેનાં મૂળ છેક આટલે દૂરથી
વહે તાં હશે તે હં ુ નહોતો ણતો.
‘અહ નાં જંગલોમાંથી નીકળતી હશે.’ મ પૂ ું.
‘ન હ રે !’ ગુ ા બો યા, ‘નીકલે હે દૂર સે. મેકલ કે પહાડ સે. યહાંથી એક રાતભર અને બી આધા દન
રે લ-સફર કરો તબ કે પહૂંચો અમરકંટક. ઓહી જ નરમદા કા જનમસથાન. અમરકંટક સે નીકલે તો
બારાસો િમલ બહે કરકે સમંદરસે િમલે હે મૈયા.’
ગંગા, યમુના, પુ આ ભારતની મોટી નદીઓ છે તે મને ખબર છે. તે નદીઓ યાંથી નીકળે છે તે ખબર
હોવા છતાં યાં જઈને કેટલે દૂર સાગરને મળે છે તે િવશે હં ુ અ ાત જ છુ .ં આમ ભારતની મોટી-લાંબી
નદીઓના મારા િલ ટમાં આ ણ િસવાયની એક નદીનું નામ આજ ે ઉમેરાયુ:ં નમદા!
વધુ એક વાર તેને ઈ લ તે પહે લાં પ વળાંક વળી ગઈ.”
 4
“પહાડી શહે રની ગલીઓમાં પ અંદર સુધી લઈ જવાય તેટલી જ યા જ નથી. હં ુ મારો સામાન લેવા ગયો
યાં ગુ ા એ મને રો યો અને ડાઇવરને ક ,ું ‘લગે હાથ ભીજવા દે કોઈ કે સાથમ.’
અમે ખાલી હાથે આગળ ચા યા. પાંચેક િમિનટમાં એક ડેલીબંધ મકાન આ યું. મુ ય દરવા માંની નાની ડેલી
ખોલી, નમીને અમે અંદર ગયા. અંદર ચોગાન િવશાળ હતું. ચોગાનને બીજ ે છેડ,ે આ ડેલીની બરાબર સામે
લાંબી પરસાળ પર હારબંધ ઓરડાવાળું ભ ય મકાન. ચોકની વ ચે તુલસી યારો. ડાબા હાથના ખૂણે
ગમાણમાં ણેક ગાય, વાછરડાં. પરસાળમાં ગાદી-ત કયાવાળો ઝૂલો. છેક સામેના ભાગે નાહવા-ધોવાની મો.
ઘરમાંથી આરતીની ઘંટડીનો અવાજ સંભળાયો. અમે ચોક વ ચે આ યા. યાં બાથ મ તરફથી તાંબાની ઝારી
ભરીને એક રાજ થાની પાઘડી પહે રેલો માણસ આ યો અને પરસાળના પગિથયે ઊભો ર ો. ગુ ા યાં
ઊભા ર ા અને હાથ-પગ ધોવામાં પ ા. હં ુ સીધો જ પગિથયાં ચડવા મં ો.
‘ ભુ,’ ગુ ા એ મને રોકતાં ક ,ું ‘હાથ-મુંહ ધો લે, બાદ અંદર ચલે. માં કો પસંદ ન હ આવેગા.’ આ શ દો
સાંભળતાં જ મારા મનમાં િણક િવ ોહ ગીને શમી ગયો.
ગુ ા એ મા વ છતાના આ હવશ હાથ-પગ ધોઈને આગળ જવા ક ું હોત તો મને આનંદ થાત, પણ
પચાસ-પંચાવન વષના ગુ ા વતં રીતે વત પણ શકતા નથી તે મા ં મન સહી શ યું ન હ. મને
ગુ ા નાં મા ઉપર પણ ોધ ઊપ યો કે આ ી પોતે વૃ થઈ હશે છતાં પોતાનાં સંતાનોને વતં થવા
દેતી નથી. વળી જ ે માતાનો ગુ ા પર આટલો ભાવ છે તે પોતે તો પુ સામે આ યાં પણ ન હ.
ગુ ા ઘરમાં ગયા. હં ુ હ ચકે બેઠો. છાપાં વાં યાં. થોડી વારે માણસ આવીને ચા મૂકી ગયો તે પી રહં ુ યાં
ગુ ા આ યા અને ક ,ું ‘પાણી રાખી દયે હૈ . અસનાન હો ય.’
હં ુ નાહીને બહાર નીક ો યારે ગુ ા બ રમાં ગયા હતા. ઘરમાં કોઈ ન હતું. ગુ ા ના કુ ટુબ ં માં બી ં
કોણ-કોણ છે તેની મને ખબર ન હતી. આવડુ ં મોટુ ં મકાન અને ફ ત બે જ માણસો – એ જરા ખૂં યું. હં ુ ફરી
પેલા પરસાળના હ ચકે જઈને બેઠો. યાં અંદરના કમરામાંથી ગુ ા નાં મા બહાર આ યાં. ગોળમટોળ
ઊજળું મ , હાથ પર છૂદં ણાં ટાંકેલાં. આટલી અવ થા અને ભરે લું શરીર છતાં આંખોમાં વૃ વનું નામ-િનશાન
ન હ.
‘િબહારી બાહે ર ગયો.’ તેમણે મને ક ું. ગુ ા નું નામ િબહારી છે તેની મને અ યારે ખબર પડી. મા
હ ચકા પાસે પહ યાં કે પેલા પાઘડીવાળા માણસે ખુરશી લાવીને યાં મૂકી. મા તેના પર બેઠાં અને મને
પૂ ું, ‘ઘરમાં સબ ઠીકઠાક સે હૈ ?’
મારા જ ેવા સાવ અ યા સાથે મા આ રીતે ઘરનાં વડીલની જ ેમ વાત કરશે તેવી ધારણા મને ન હતી. મ
જરા અચકાતાં જવાબ આ યો, ‘મારા ઘરમાં કોઈ નથી. હં ુ એકલો જ છુ .ં ’ મા આગળ કંઈ બોલી ન શ યાં.
વાત વાળી લેવા તે બી વાતે ચ ાં, ‘સુપ રયાને કહાં છોડાયે?’
સુિ યા માટે વપરાતો ‘સુપ રયા’ શ દ મા ના મોઢે તો કંઈક િવશેષ ભાવવાહી લા યો. મને થયુ,ં હં ુ પણ તેને
સુપ રયા જ કહીશ.
‘સાતવાં મોડે.’ મ જવાબ આ યો.
‘ભલી છે લડકી.’ મા બો યાં. ‘મ ક ,ું અબ શાદી કર લે. પર ભટકતી રહે જંગલમાં. મ કહૂં મત મારી ગઈ
હે છોરીની.’ પછી દરવા તરફ ઈને થોડી વાર મૌન સેવી ર ાં. પછી પાછાં કહે , ‘ઘર આજ ખાલી લાગે
મુને. િબહારી કી બહુ, પુ ર સબ ગવાિલયર ગય. આવગ કલ-પરસ .’ કહી તે હ યાં અને મને પૂ ું, ‘તું તો
ઠીક સે હૈ ને, છોરા?’
‘હા.’ મ ક ;ું પછી શું બોલવું તે ન સમ તાં સામું પૂ ,ું ‘આપ કૈસી હો?’
‘મ ે કા હોવે હૈ ? બેઠી હૂં ખાસી ખા-પીકે. બારા-તેરા સાલની આઈ થી રાજસથાન સે આ ઘર મ. અબ
દેખા, બૂ ઢયા હો ચલી હૂં.’ બોલીને તે મુ ત રીતે હસી પ ાં.
હં ુ તેમને હસતાં ઈ ર ો. બાર-તેર વષની વયે આ ી પરણીને અહ આવી હશે. પેલા દરવાજ ે તેની
સાસુએ તેને પૂ ને અંદર લીધી હશે. યારથી આ તેનું ઘર છે. શ આતમાં કદાચ તે ઘરના નવા સ ય તરીકે
અહ હશે, પણ ધીમેધીમે તે આ ઘરની એકચ ી શાસક બની હશે.
‘બહુત ભલી હોતીથી મેરી સાસ.’ મા ડો ાસ લઈને આગળ બો યાં, ‘અપણી બેટી સમજકે મ ે સબ
કુ છ સીખાવે. કભી માર-પીટ બી કર લેતી થી. પર મા ના મારે ગી તો બી કોણ લોગ આ કે મારે ગા?’
મા ની મૃિતઓ ઊભરાઈ આવી. તેમની વાતો ચાલતી રહી. ગુ ા નો જ મ, ગુ ા ની બહે નનો જ મ,
મા ના િપતાનો વભાવ, ધંધો-ધાપો, લ ો અને મા ના પિતના અવસાન સુધીનો તમામ ઇિતહાસ અને
સંગો તેમણે વાતોમાં રજૂ કરી દીધા.
મારી િજંદગીનાં આટલાં વષ માં મ યારે ય કોઈ ય ત કે કુ ટુબ ં િવશે આટલી ણકારી આટલા ટૂ કં ા સમયમાં
મેળવી નથી. ોફે સર ડો ફ તો સરળ માણસ છે અને હં ુ તેમની સાથે વષ થી કામ ક ં છુ ,ં છતાં તેમના ઘરે
નહોતો ગયો યાં સુધી મને એ પણ ખબર ન હતી કે યુસી નામની ૅ યુએટ પુ ીના તે િપતા છે.
પોતાની આટલી અંગત વાતો મારા અંતરં ગ િમ ોએ પણ મને નથી કહી, નથી મ મારી વાત કોઈને કહી.
અહ આવીને હ થોડા જ કલાકો વી યા છે ને આ ઘરને હં ુ એ રીતે ઓળખતો થઈ ગયો કે ણે તેમની
સાથે વષ ના સંબંધે ડાયેલો હો . આટલી વાભાિવક રીતે પહે લી જ વાર મળતા માણસને કોઈ પોતાની
અંગત વાતો કરી શકે એવું આજ ે યા- યા છતાં માનવું ક ઠન લાગે છે.
‘હં ુ તો લગભગ એકલો જ મોટો થયો છુ .ં ’ મ મા ને ક ,ું ‘મુંબઈના ઘરમાં ડૅડી, મ મી અને હં ુ આટલાં જ
રહે તાં. મ મીના અવસાન પછી મારાં નાનીમા મને પોતાને ઘરે તેડી ગયેલાં; પણ યાં મારી તિબયત સરખી
રહી ન હ તેથી ડૅડીએ મને પંચગની મૂ યો. તે પછી ચારે ક વષ હં ુ અને ડૅડી પરદેશ જતા ર ા.’
મારી આટલી વાતો મ તેમને કહી. હં ુ એક અ ણી વૃ ા સાથે આટલો ભળી જઈશ તે ક પના પણ મને ન
હતી. કોણ ણે કેમ પણ આ વાતો થયા પછી અચાનક મને માનિસક હળવાશનો અનુભવ થયો. કદાચ
વનમાં થમ વખત મને આવી અનુભૂિત થઈ હશે.
અમે હ વાતો કરતાં રહે ત યાં ગુ ા આ યા, ‘ખાણા લગવા દીયો, મા!’ તેમણે ઓટલા પાસે પગ ધોતાં
ક ું.
પેલો પાઘડીવાળો માણસ પાટલા-બાજઠ ગોઠવી ગયો. સામે એક બી બાજઠ મૂ યો. તેના પર મા બેઠાં
અને અમારાં ભાણાંને તાં ર ાં. આ લાવો – તે લાવો કહે તાં વ ચેવ ચે ‘મારી સુપ રયાને ખાણા િમલા હશે
કે ન હ?’ તેવી િચંતા કરતાં ર ાં.
બપોરે મારે ઘવા િસવાય કંઈ કામ ન હતું. રાતની સફર પછી થાક તો લા યો હતો, પણ મને ઘ ન આવી.
છે ા કમરામાં બારી પાસે મારા માટે નખાયેલા ઢોિલયા પર લંબાવીને મ ‘ના કહે વી હોય યારે હા ન કહે વી’
નામનું પુ તક વાં યા કયુ. વગર કામની પળોજણમાંથી ઊગરવાના કીિમયા બતાવતું આ પુ તક મને મારા
િમ રોબટ ભેટ આપેલું. વાંચતાં-વાંચતાં કોણ ણે કેમ પણ મને ગુ ા નાં મા અને તેમની સરખામણીમાં
મારાં નાનીમા યાદ આ યાં. યારે આટલી જ મર હશે નાનીમાની અને ‘બાને ન હ ગમે’વાળી વાત પણ આ
જ રીતે યાં થતી.
નાનીમાના ઘરમાં પણ કેટલાં બધાં માણસો હતાં! ઘર કે નાનકડુ,ં પણ કોણ ણે શી રીતે એમાં અમે બધાં
મ થી રહી શકતાં! મહે શમામા, શાંતામામી, તેમના દીકરાઓ ઉમેશ અને નાિનયો, િવધવા ચંદરામાશી,
તેમની દીકરી રે અને પેલા દેવતાનાના.
ક છના એક ખૂણે નાનકડા ગામડામાં વીતેલા વષને મ ભા યે જ યારે ક સંભાયુ હશે. ઝડપથી વહી રહે લાં
વષ . કમાઓ અને ભણો, કમાઓ અને ખાઓ, કંઈક બનો, આગળ નીકળી ઓ – આ બધી ધમાલમાં મને
સમય પણ યાં હતો? આજ ે કંઈ કામ નથી. વાંચવાથી પણ કંટાળું છુ ં યારે આ અર યખોળે વસેલા શહે રમાં
મારી આંખો સમ પેલું સાવ સુ ી ધરા પર થો રયાની વાડો વ ચે વસેલું ગામડુ ં આવીને ઊભું રહે છે.
‘બાને ન હ ગમે.’ શાંતામામી ણે મને સમ વતાં હોય તેમ કહે તાં. ‘ભાણાભાઈ, ઊઠો. સૂરજ ઊગી જશે
તો...’ કે ‘તમારા જ ેવડા છોકરાઓએ ણ રોટલા તો ખાવા જ ઈએ. ભૂ યા રહે શો તો...’ આ દરે ક ‘તો’ની
પાછળનું વા ય મામી ન કહે તાં હોત તોપણ અમે બધા સમ શ યા હોત: ‘...બાને ન હ ગમે.’
આમાં સહુથી નવાઈભરી વાત તો એ હતી કે બા, એટલે કે મારાં નાનીમા તો યારે ય પોતાને નથી ગ યું એમ
કહે તાં જ ન હ. ન યારે ય કોઈને વઢે, ન કશું કરતાં રોકે. આમ છતાં જ ેણે પણ કોઈ ભૂલ કરી હોય તેને
ખાતરીથી સમ ઈ જતું કે આવું બાને ગ યું ન હ હોય.
બાને ન ગમે તેવું કોઈ કરતું ન હ. એમાં અપવાદ હતા એક હં ુ અને બી દેવતાનાના – મારા સ ગત નાનાના
િપતરાઈ. તેમનું મગજ અ થર હતું તે તો હં ુ મોટપણે ણી શ યો. ક છમાં હતો યારે તો તેમના
અ વાભાિવક વતન િવશે એક જ ખુલાસો સાંભળવા મળતો: ‘એ તો દેવતા છે.’
મા ં બાળમન પણ તેમના તરફ પૂ યભાવ રાખતું. મને ન ગમે તેવું ઘ ં તેઓ કરતા, પણ આખરે તો એ
દેવતા હતા. કોઈ માણસ મટીને દેવતા બની ય તો તેને પોતાની ઇ છા માણે વતવા તો દેવું પડે ને?
યારે ક તો મને પણ થતું કે આ દેવતા બનવાનો કીિમયો હાથ લાગે તો મ નું.
હં ુ તો સાવ નાનો, ચોથા-પાંચમામાં હોઈશ. મારી મ મી ગુજરી ગઈ તેને ીજ ે કે ચોથે દવસે મ ઘરમાં
મહે શમામા અને નાનીમાને યાં. સાંજ ે તેમણે ડૅડીને ક ,ું ‘વળતાં હં ુ ભાિણયાને હાય લઈ છુ .ં આગળ
ઉપર ભગવાન સુઝાડે ઈ કરશું.’ આમ મારે ક છ જવાનું ન ી થયેલું. નાનીમાની રતન જ ેવી દીકરીનું
એકમા સંતાન. હં ુ દસેક દવસ પછી ગાડીએ ચડીને મુંબઈથી નીકળેલો. ર તામાં પેલી મોટીમસ નદી આવી
યાં તાંબાનો િસ ો પાણીમાં પધરાવતાં નાનીમાએ મને હાથ ડાવેલા અને બોલેલાં, ‘હે નરબદામા, મારા
ભાિણયાની ર ા કર !’ નાનીમાના આ વા યે મને તે નદી યે કંઈક િવશેષ ભાવ ેરેલો – એટલું મને યાદ.
ટેનની અને થોડી બળદગાડાની મુસાફરીમાં મને મ પડેલી. મ મી યાદ આ યા કરતી, પણ મને રડવું આવતું
ન હતું. કે ક છ પહ યા પછી મારે રડવાના ઘણા સંગો બનેલા.
પહે લા જ દવસે મામાના નાિનયા સાથે તાંબાનો લોટો લઈને ગામ બહાર થો રયાની વાડે જઈને બેસવું પ ું
યારે શરમ અને સંકોચથી મને રડવું આવી ગયેલું. ઓ રે ! મારી મ મી! આવી જ યાએ મને એકલો મૂકી
દેવા જ તું ભગવાન પાસે ચાલી ગઈ?... અમારો મુંબઈનો નાનો સુઘડ લૅટ મને એ દવસે સાંભરે લો તેવો
ફરી યારે ય સાંભય નથી.
આજ અચાનક એક નવપ રિચત કુ ટુબ ં ના ઘરમાં બેસીને આ મૃિતઓ વાગોળું છુ .ં હ બે દવસ પહે લાં જ મ
તુષારને શાળાના દવસો યાદ ન કરવાની સૂચના આપેલી અને આજ ે? આવું મને કેમ થયું હશે તે િવચા ં યાં
ફિળયામાં મા નો અવાજ સંભળાયો, ‘પૂરો દન ભટકતી રઈ. અબ કે આવી ઘર. કહૂં અબ ઢંગથી રહે તો
માનું.’
સુિ યા જ આવી હોય તેમ માનીને મ િવચારવું છો ું અને બહાર આવીને ઊભો. બહાર સુપ રયા પગિથયે
હાથ-પગ ધોતી હતી. તે પતાવીને મા ને પગે લાગી અને પછી મા ને બાથમાં લઈ તેમના ગાલ સાથે
પોતાનો ગાલ દબા યો.
‘ગંદી!’ મા એ તેને બાથમાં લેતાં ક ું.
રા ે બહાર ફિળયામાં અમારા માટે ઢોિલયા ઢળાયા. મા એ તે પગિથયે ઊભા રહીને માણસ પાસે આખી
યવ થા ગોઠવાવી. ઢોિલયા, તે પર ગાદલાં, સફે દ ઓછાડ, ઓશીકાં અને ઓઢણ. માથા તરફના ભાગે નાના
ટેબલ પર પાણીનો કળશ અને બાવળનાં લીલાં દાતણ.
હં ુ હ ચકા પર બેઠોબેઠો બધું ગોઠવાતું ઈ ર ો હતો. સુપ રયા પરસાળમાં થાંભલાને અઢેલીને બેઠીબેઠી
‘મહાભારત’ વાંચતી હતી. અમે સૂવાની તૈયારી કરી એટલે ગુ ા ના ઢોિલયા પાછળ નેતરની ખુરશી
મુકાવીને મા બેઠાં. પેલો પાઘડીધારી વાટકીમાં તેલ આપી ગયો. મા ગુ ા ના માથા પર તેલ ઘસવા
લા યાં. પાંચદશ િમિનટ માિલશ કરીને મા ઊ ાં. જતાં-જતાં મને કહે , ‘લગાવું તુંન?
ે ’
‘મને?’ મ આ યથી પૂ ું અને તરત વ થ થતાં જવાબ આ યો, ‘ન હ-ન હ. મને ટેવ નથી.’ મા પગિથયાં
ચડીને પરસાળમાં પહ યાં જ હશે કે સુપ રયા બોલી ઊઠી, ‘પાવતીમા, મને?’
‘તારા મ થા ધોઈ લે, છોરી.’ પાવતીમાએ જવાબ આ યો, ‘પૂરા જંગલ ભર લાઈ હો માથે પર. કાલ પહે લે
નાહી લે તો િફર તેલ ભી ડાલૂંગી.’
‘તો હાલરડુ ં સંભળાવવું પડશે.’ સુપ રયાએ હઠ કરી.
‘તેરી ઉમર યા લોરી સુણવા જ ેસી હે ?’ કહે તાં મા હ યાં. પછી તરત મંજૂરી આપતાં બો યાં, ‘ઠીક, સુણાં
દેતી હૂં, પર એક જ.’
‘ભલે એક.’ સુપ રયા પુ તક થેલામાં મૂકીને ઊભી થઈ. અંદર જઈ કપડાં બદલી આવીને પરસાળમાં થયેલી
તેની પથારીમાં લંબાવતાં બોલી, ‘ચલો ગાઓ.’ મા પોતાની પથારીમાં બેઠાં તો સુપ રયા કહે , ‘તમે તમારે
સૂતાં-સૂતાં ગાઓ ને.’
‘કોઈ સોતે સોતે લોરી થોડા ગાતા હૈ ?’ મા એ ક ું.
સુપ રયાએ હાલરડુ ં સાંભળવાની દ કરી તેની મને ખૂબ નવાઈ ઊપ . આ દવાસી ક યાણ કે ની
સંચાિલકા, આટલા સંપક ધરાવતી, પચીસ-સ ાવીસ વષની, ભણેલી ગણેલી યુવતી બાળક જ ેવી દ કરે તે
મારા મા યામાં ન આ યું. ોફે સર ડો ફ આ યુવતીમાં જ ે ા બતાવે છે તે કયા કારણસર હશે તે સમજવું
મને ક ઠન લા યું.
‘દેખ, મો ી કહાની ગા હૂં.’ મા એ ક ું અને સુપ રયાના મ તક પર હાથ ફે રવતાં, બાળકને સમ વતાં
હોય તેમ આગળ બો યાં, ‘ખતમ હોણે કે પહે લે સો ણા.’
િસ ેર-બ તેર વષના વૃ દેહમાં ણે અચાનક ફૂિતનો સંચાર થયો હોય તેમ પાવતીમા ટ ાર બેઠાં. વળતી
પળે જ ે વર અને શ દો મ સાંભ ાં તે મને અકળ અનુભવ કરાવી ગયા:
‘સમરથ િસમર લૂં ી હ ર, લાગું સરસતી કો પાય,
આરાધના અિવનાશીની હે આ દ િનરં જનરાય.
 આ દ િનરં જન અકળ સ પ રામ િલયે ખેલન પ,
થવી કી પાવન ભઈ મનશાય, સુભટ બન પોઢે જલમાંય
જ ે જ ે વૈકુંઠરાય...’
ઝાંખા કાશને કારણે હં ુ પાવતીમાનો ચહે રો ઈ શકતો ન હતો. ઈ શકતો હોત તો જ ર કહી શકત
કે વષ પહે લાં કપાળમાં લાલ ચાંદલો કરી, લાલ વ ોમાં શોભતી, ઘરે ણાંથી લદાઈને, તેના િબહારીને ગોદમાં
લઈ, સામી પરસાળમાં બેસી, હાલરડુ ં ગાતી હતી તે જ ી આજ ે આ વૃ દેહમાં વંત થઈ ગઈ છે.
સુપ રયાએ તો પરાણે ગીને પણ હાલરડુ ં પૂ ં સાંભ ું હશે. હં ુ આગલી રાતના ઉ ગરા અને થાકથી
ભરે લો આ હાલરડાની મો હનીને ખાળી શકું તેમ ન હતો. ધીમેધીમે મારી આંખો ઘેરાતી હતી. તં ામાં જ મને
યુસી દેખાઈ. ણે તે આકાશદશનની વાત માંડતી કે િફિઝ સના કોયડા ઉકેલતી મને કહે છે, ‘આટલું મોટુ ં
અનંત િવ એક જ ત વમાંથી સ યું છે તે માનવું કેવું રોમાંચક છે, ન હ?’
યુસી આવું કહે તી યારે તેના રોમાંચને હં ુ સમ ન શકતો. આજ ે તેવો જ રોમાંચ મને નાિભ સુધી પશ
ગયો. ‘આ દ િનરં જન અકળ વ પ, રામે લીધાં રમવા પ’ના નાદથી તરબોળ બનેલી ણો અનંત બની ય
તેવું ઇ છુ ં યાર પહે લાં િન ા મને ઘેરી વળી.
વ નમાં ણે હં ુ કોઈ જુદા જ િવ માં પહ ચી ગયો. મારા ચહે રા પર આ ખુ ા નભમાંથી વરસતી
ચાંદનીનો પશ હં ુ ઘમાં પણ અનુભવતો હો એવું મને લા યું. ચાંદની કોઈ અપાિથવ શાંિત પાથરતી હોય,
ાંડનો લય ણે પરસાળમાંથી રે લાઈને ચોપાસ િવ તરતો હોય! મારી સંવેદના ણે યજગતમાંથી
અ ય નાદમાં વેશી ગઈ. હં ુ ણે કે આ અર યો, આ ભૂિમ, મા અને સુિ યા ભારતીયને કોઈ નવા જ
વ પે િનહાળતો હતો.
સવારે ઊઠીને મ રાતના અનુભવની ન ધ લખી. યુસીને લખેલા અધૂરા પ માં આ બધું ઉતાયુ અને ઉમેય:ુ
‘ યુસી, યુિનવિસટીઓ અને બી અનેક અ યાસીઓ અનેક સંશોધનો ારા જ ે શોધવા કે થાિપત કરવા
માગે છે તે જ વાત આ અફાટ અર યો વ ચેના નાનકડા શહે રમાં એક અભણ વૃ ા ગાતી હતી. તું ીસ અને
ઇિજ જવાની છે તો હવે તારે અહ પણ આવવું ર ું...’
હં ુ નાહીને તૈયાર થયો યારે સુપ રયા પરસાળમાં બેસીને વાળમાં તેલ નખાવતી હતી. પાવતીમા પાછળ
બાજઠ પર બેસીને તેના છુ ા વાળમાં તેલ નાખીને ગૂંચો ઉકેલતાં હતાં. સવારના ઉ શમાં સુપ રયાનો ગોરો,
શાંત અને િનમળ ચહે રો તાં આ ી આ વનોમાં આ દવાસીઓ વ ચે રહીને કામ કરતી હશે તેવું માનવું
મુ કેલ લાગે.
છે ાં કેટલાંયે વષ થી મ માણસોને સુખ-સગવડો ભોગવતાં જ યાં છે. જ ેમ વધુ સંપિ તેમ વધુ સુખ એવું
માનતી દુિનયામાં મ અ યાર સુધીના વનનો મોટો ભાગ ગા ો છે. કંઈક મેળવી લેવાની, કંઈક પામવાની,
હો ાઓને કે ચં કોને તવાની ભૂખ જગાડવાનો તો મારો ધંધો. મારી પાસે તાલીમ પામીને િવજયી થયેલા
કેટલાય ચહે રાઓ મને યાદ છે; પણ એમાંના સવાિધક સુંદર ચહે રા પર પણ મ સુપ રયાના ચહે રા પર દેખાય
છે તેવી, ઊઘડતી સવાર જ ેવી ાકૃ િતક સ દયની ઝાંય વાનું યાદ નથી આવતું. હા, યુસી યારે ક િવચારમાં
બેઠી હોય યારે તેના ચહે રા પર સૌ યતા છલકાતી; પરં તુ આટલું સરળ સ દય તો યુસીનું પણ નથી.
અમે નીક ાં યારે પાવતીમાએ સુપ રયાને સંભાળીને જવા ક ું અને ઉમેયુ, ‘છોરી, એક વાર તેરી મા કા
પતા િમલે...’
તેમની અંગત વાતમાં દખલ ન થાય તેથી હં ુ આગળ જઈને ઊભો; પરં તુ મા ના શ દો મારી િજ ાસાને
ઉ ેિજત કરી ગયા. કોણ અને યાં હશે સુપ રયાની મા? – એ મનમાં જ સમાવીને હં ુ આગળ ચા યો.
શહે રથી દસમા મોડે અમને ઉતારીને ગુ ા એ િવદાય લીધી. આઠેક આ દવાસીઓ યાં હાજર હતાં. પેલી
ગઈ કાલે ટેનમાં હતી તે પુ રયા પણ હતી. તેના પર મારી નજર પડતાં તે મીઠુ ં હસી. તેનું મધુર મત અમારા
પર છવાઈ ગયું. સુપ રયાએ તેને આવકારી, ‘આવી છે તુ? ં ’
‘હોવ.’ પુ રયાએ ક ું. પુ રયાની પાછળ ઊભેલી એક ીને કદાચ આ ન ગ યું કે ગમે તેમ, તેણે પુ રયાનો
ચોટલો ખ યો અને ક ,ું ‘ચડ ગઈ હો, પર તુંને સીધી ની કરાં તો મુંને બોલના.’ જવાબમાં પુ રયા કંઈ બોલી
ન હ, મા હસીને અંગૂઠો બતા યો.
બધાંએ થોડોથોડો સામાન ઉઠા યો. આ મના સામાનનાં પોટલાં મોટાં હતાં તે છોડીને નાનાં બનાવીને વહચી
લીધાં અને અમે ચા યાં. આ દવાસીઓ કેડી પર એકસરખી લાઇનમાં એકની પાછળ બી તેમ ચા યા જતાં
હતાં. એ લોકો આગળ નીકળી ય યારે અમારી રાહ તા ઊભા રહે તા. તેમની વાતો સતત ચા યા કરતી.
આટલું બધું બોલ-બોલ કરતાં ચાલવાનું કારણ શું હશે તે મને ન સમ યું.
સુપ રયા કહે , ‘જ ેટલું બોલે છે એટલાં જ મૂંગાં પણ રહી શકે આ બધાં. અ યારે તો સાંભ ું છે કે વાઘ આ
તરફ આ યો છે એટલે કલબલાટ કરશે. બાકી તો બાજુમાંથી પસાર થઈ ય તોપણ ખબર ન પડે એટલાં
શાંત અને સાવચેત હોય આ બધાં.’
નીચે ડી ખીણ ધરાવતી પવતીય ધારના મથાળે અમે કેડી પર ચા યા જતાં હતાં. અચાનક ખીણમાંથી ફૂટી
નીક યા હોય તેવા લગભગ એકસરખા ચહે રાવાળા બે આ દવાસીઓ કેડી પર આ યા.
‘આ િબ ુબંગા આવી ગયા.’ સુપ રયાએ ક ું અને આગળ ભાર વહી જતાં માણસોને બૂમ પાડીને ક ,ું ‘હવે
અમારા માટે રોકાશો ન હ, આ બેઉ જણ આવી ગયા છે.’ બે યુવાનોમાંથી એક અમારી આગળ અને બી
પાછળ ચા યો.
‘તો આ તમારા િબ ુબંગા!’ મ બેઉ આ દવાસીઓને તાં ક ,ું ‘મને તો એમ કે િબ ુબંગા એક જ ય તનું
કે કોઈ િતનું નામ હશે.’ જવાબમાં સુપ રયા પોતાનો થેલો પેલા આ દવાસીના હાથમાં આપતાં બોલી, ‘છે તો
બે જુદાં નામ, પણ અહ તે એક જ નામ તરીકે વપરાય છે. બેમાંથી કોઈ એકને બોલાવીએ તોયે અમને
િબ ુબંગા જ બોલવાની ટેવ પડી ગઈ છે.’
‘િબ ુબંગા જ બોલે હે .’ એમાંના એક યુવાને સુપ રયાની વાતમાં સૂર પુરા યો.
‘નીચે ખીણ છે તે કાકરાખોહ.’ સુપ રયા મને બધું બતાવતી હતી: ‘સામેની ડુગ ં રધાર પર પણ આવો જ ર તો
છે. યાંથી પણ કે પર જઈ શકાય, પણ થોડુ ં લાંબું પડે.’
આગળ જતાં વ ચે એક પ થર પર બેસીને રડતી પુ રયા મળી. ‘વળી તને શું થયું?’ કહે તાં સુપ રયા તેની
પાસે ગઈ.
‘રામબલી પીટા હોગા.’ િબ ુબંગા બો યા. સુપ રયા થોડી િખ ઈને બોલી, ‘તેના વર ડે િધંગામ તી કરે છે
તે રામબલીને જરાય ગમતું નથી. એ ણે છે તોયે શા માટે તોફાન ઊભું કરે છે?’
‘મું કુ છ ન કરા.’ પુ રયા મ ચડાવીને બોલી, ‘ઓ મુંને સોતન બોલે હે .’ પુ રયાની આ વાત પર સુપ રયા મૌન
સેવી રહી. િબ ુબંગાએ તરત િતભાવ આ યો, ‘ઓ તો એસા જ સોચે હે . પૂરી સેતાન હે રામબલી.’
‘ઊઠ હવે, ઊભી થા.’ સુપ રયાએ ક ું અને ઉમેય,ુ ‘સાસરે જતી રહે તો આ ઝઘડા તો ન થાય.’ પુ રયાએ
કંઈ જવાબ ન આ યો. તે ઊભી થઈને અમારી આગળ ચાલવા મંડી. અમે આઠેક કલોમીટર ચા યાં હોઈશું,
પણ વાતોમાં અને ઘનઘોર વનોને નીરખવામાં કે પર યારે પહ ચી ગયાં તેની ખબર પણ ન પડી.”
 5
‘િ ય યુસી,
ટેનમાંથી ઊતરીને લખવો શ કરે લો તે અધૂરો પ આજ ે બે મ હના પછી પૂરો કરવા બેઠો છુ .ં વ ચે ોફે સર
સાહે બને મ મોકલેલ ડાયરીના ઉતારાઓ ત પણ વાં યા હોય તો સા ં .
આ પ આજ ે લખવાનું યાદ આ યું તેના કારણમાં આગળ વણ યું છે તે ાનમંડળ જ ેવા િચ નું પુનદશન છે.
હં ુ યાં બેઠો છુ ં યાં લ યું છે ‘સોભદરા બાગાન’, પછી ‘િબ ુબંગા’ અને નીચે પેલાં ટપકાં.
િબ ુબંગાને તો તું હવે ઓળખતી હોઈશ તેમ માની લ છુ .ં ‘સોભદરા બાગાન’ એટલે એક પરમસ દયમયી
રાજકુ મારી, ીકૃ ણની બહે ન સુભ ાનો બાગ. એ ા રકામાં હોવો ઈતો હતો પણ અહ છે તે આ
િબ ુબંગાની ક પનાને કારણે.
અમારા કે થી એકાદ માઈલ દૂર એક નાનકડુ ં ચચ છે. પાદરી થોમસ નીચે તળેટીમાં રહે છે. હં ુ અહ ફરવા
આવું યારે યારે ક થોમસ મળે તો હં ુ તેની સાથે ચચના પગિથયે બેસું છુ .ં ચચથી થોડે નીચે ઊતરતાં એક
તળાવડી પાસે િબ ુબંગાનો સજલો આ સોભદરા બાગાન. અહ થી દૂરદૂર સુધી ટેકરીઓની હારમાળા ઈ
શકાય છે. તું તો આ થળનું સ દય જુએ તો તસવીરો ખચતી જ રહે .
પેલાં ટપકાંનું િચ તે િબ ુબંગાનું પોતાનું પ રચય િચ ન હશે તેમ માનું છુ .ં તેઓ આવું િચ ન શા માટે કરે છે
તે મ પૂ ું નથી. હવે બી વાર એ જ િચ યા પછી પૂછવાનું મન થાય છે. જ ે ણીશ તે મને લખીશ...”
પ પૂરો કરીને હં ુ પાછો જવા નીક ો. સાંજ ઢળતી હતી. થોડી વારમાં અંધકાર ઊતરી આવશે. આ મે
પહ ચીને સીધું રસોડે જવું પડશે. હં ુ જરા ઉતાવળે ચા યો યાં સામેથી િબ ુબંગાને આવતા યા. ‘ યાં
ઊપ ા બેઉ જણ?’ મ પૂ ું. ‘બાગાન.’ બેઉએ જવાબ આ યો. હં ુ વધુ કંઈ પૂછુ ં તે પહે લાં તે આગળ નીકળી
ગયા.
સં યા ઢળતાં હં ુ ઘરે પહ યો. મારા, વાંસની દીવાલો અને લ પણવાળા સુઘડ ઘરમાં આવીને મ પ કવરમાં
મૂકીને સરનામું કયુ. આવતી કાલે સવારે ટેશને જતા કોઈ સાથે ટપાલ મોકલી દઈશ તેવું િવચારીને પ
સાચવીને મૂ યો. અંદરના ઓરડામાં જઈને મારી થાળી લઈ હં ુ રસોડા તરફ જવા નીક ો. વ ચે કે ની
ઑિફસ, તેની પેલી તરફ સુપ રયાનું વાંસ-લ પણવાળું ઘર. સુપ રયા બહાર બેસીને કંઈક વાંચતી હોય તેવું
લા યું. મને જતો ઈને તે ઊભી થઈ. બ ી બુઝાવી અને વાસણ લેવા અંદર ગઈ.
વાંસના કુ ટીર ઉ ોગોમાં કામ કરતાં આ દવાસીઓ હાથ-પગ ધોઈને ઘરે જવાની તૈયારી કરતાં હતાં. પેલી
તરફ હાથ-કાગળનું કારખાનું તો યારનુંય બંધ થઈ ગયું છે.
હં ુ રસોડે પહ યો યાં પાછળ જ સુપ રયા આવી. ‘આપણે સહુથી પહે લાં છીએ.’ તે બોલી અને રસોડામાંથી
તપેલાં ચકીને ઓટલા પર મૂકતી કમળાડોશીને ક ું, ‘બી ં તારા બેલ પાડવાની રાહ તા હશે.’
કમળાએ ભોજન તૈયાર હોવાની સૂચના આપતી ઘંટી વગાડી. થોડી વારમાં દશેક આ દવાસીઓ આવી
પહ યાં. બાબ રયો, ઝૂરકો, પુ રયા, રામબલી, મી ઠયો – બધાં આવીને અમારી પાછળ જ લાઈનસર ઊભાં.
કમળા માંદી હોય તેમ વારે વારે સાડલાના છેડાથી નાક સાફ કયા કરતી હતી. મને સૂગ અને ચીડ ચડી.
સુપ રયાએ ક ું, ‘કમળા, કાલે તું રસોઈ ન કરીશ. હં ુ રામબલીને કહં ુ છુ ં કે એકાદ દવસ રસોડુ ં પણ સંભાળે.
તું દવા લઈને આરામ કરજ ે.’
‘બે મ હનાથી મ ખાસ કશું કામ કયુ નથી.’ જમતાં-જમતાં મ સુપ રયાને ક ું. ‘િસવાય કે તમા ં મધકે
સંભા ું.’
‘એ તો કયુ ને?’ સુપ રયા હસીને બોલી, ‘તમે આ યા પછી મધ વધારે જમા થાય છે. અમારામાં આવું બને
યારે માણસનાં પગલાં સારાં છે તેમ કહે વાય.’
‘મધનું વજન કરીને વાસણો ભરતાં વાર લાગે છે. વળી થોડુ ં બગડે પણ છે. આપણે ક યુટરાઇ ડ વજનકાંટો
અને બૉટલ ભરવાનું મશીન વસાવી ન શકીએ?’ મ અમ તું પૂ ું.
સુપ રયા એકદમ ચમકી હોય તેમ મારી સામે ઈ રહી. તેના મુખભાવ તાં મને લા યું કે તે કંઈક ડા
િવચારમાં પડી ગઈ છે. ધીમેથી તે બોલી, ‘વસાવી શકાય, પણ હમણાં તેની જ ર નથી લાગતી.’
ભોજન પૂ ં થયું યાં સુધી તે કંઈ બોલી ન હ. અમે સાથે જ કૂ ંડી પર જઈને થાળી સાફ કરી. પછી ઘર તરફ
પાછાં જતાં હતાં યારે સુપ રયાએ ક ,ું ‘મારે હરનીટોલા જવું છે. તમે સાથે આવો તો વ ચે શા ીકાકાને
મળી લઈએ.’
‘એમને મળવું જ રી છે?’ મ પૂ ું. ‘શા ીકાકા’ એટલે ગુ ા ના ગણેશ શા ી જ હોઈ શકે અને તેમને
મળવું મને જ રી લાગતું ન હતું.
‘તમે આવવાના છો તે ણીને તેમણે તમને મળવાની ઇ છા દશાવેલી. એ વડીલ છે અને સં થાના મૂળ
થાપકોમાંના એક છે.’ સુપ રયાએ, મારા મનોભાવ ણી ગઈ હોય તે રીતે જવાબ આ યો.
‘જઈશું,’ મ ક ,ું ‘તમે કહો યારે .’
‘હમણાં તો મારે જબલપુર જવું પડે તેમ છે.’ સુપ રયા બોલી, ‘મારે મધ ઉછેર કે ો થાપીને આ દવાસીઓને
કામ મળે તેવું ગોઠવવું છે. તે પછી આપણે જઈ આવીએ.’
‘હં ુ જઈ શકું જબલપુર?’ મ પૂ ું અને ઉમેયુ, ‘આમેય મારે બીજુ ં કામ નથી.’ શહે રમાં જવાની ઇ છા તો
મને હતી જ.
‘ભલે.’ સુપ રયાએ ક ું.
અમે ઘર પાસે પહ યાં. સુપ રયા પગિથયું ચડીને અંદર જતી હતી ને મ ક ,ું ‘આ કમળાએ િનવૃ થવું
ઈએ એવું નથી લાગતું?’ અચાનક સુપ રયા થંભી ગઈ. યાં પગિથયા પર જ ઊભી રહીને પાછી ફરી મારા
સામે ઈને પૂ ું, ‘કેમ?’
તેની નજરમાં પોતાના અિધકાર ે માં મારા અનિધકાર વેશની ન ધ લેવાયાનો ભાવ હં ુ ઈ શકું તેટલો
પ હતો.
‘તે થાકી ય છે.’ મ અચકાઈને ક ,ું ‘ને રસોઈ પણ.. અને વ છતા ળવી શકતી નથી. જુઓ ને, તે પોતે
જ કેટલી ગંદી અને બીમાર જ ેવી દેખાય છે! આજ ે તેનું કામ આપણે બી ને સ પવું પ ું.’
સુપ રયાના મ પર વેદનાની ઝાંય પસાર થઈ ગઈ. તે કંઈ બો યા વગર મારી સામે જ ઈ રહી. તેને મૌન
સેવતી ઈને મારી હં મત વધી. મ આગળ ક ,ું ‘જ ેમની પાસેથી આપણે તેમની બુિ નુ,ં તેમની આવડતનું,
અનુભવનું કામ લેવાનું ન હોય તેવા માણસોને ચાલીશ-બેતાલીશ વષ છૂટા કરી યુવાનોને કામ પર લેવા
ઈએ. તો આપણને મ સ તો પડે. કમળા તો સાઠ વષની થવા આવી. સં થાને આિથક રીતે આવાં માણસો
ન પોસાય.’
જવાબમાં સુપ રયા સહે જ હસી, તેની આંખો ચમકી અને મને ક પના પણ ન હોય તેવા શ દો તેણે મને ક ા,
‘સં થામાં પોતાની રસોઈ તે કરી લેવાની છૂટ છે.’ હં ુ સમસમી ગયો. સુપ રયા પાછી ફરીને ઘરમાં જતાં
કહે તી ગઈ, ‘જબલપુર જઈ આવો. તમારે પછી કમળાને અ ર ાન આપવાનું થશે. મારે એને ભણાવવી હતી,
પણ કામ આડે હં ુ ન કરી શકી. તમે કરી શકશો.’ અને અંદર ચાલી ગઈ.”
 6
તે દવસે જબલપુર જવા નીકળતાં અગાઉ ડાયરી લખી; પછી િનયમ તૂ ો. આજ ે ફરી પીપળાના વૃ હે ઠળ
બેસીને ડાયરી લખું છુ .ં યુસીને પ પો ટ કયાને દવસો થયા. તેનો જવાબ કે પર આ યો હશે. હં ુ યારે
કે પર જઈ શકીશ તે ખબર નથી. કીકો વૈદ કહે છે કે હવે એકાદ અઠવા ડયામાં તો હં ુ દોડતો થઈ જઈશ.
જબલપુર જવા નીક ો યારે વહે લી સવારના પાંચ વા યે િબ ુબંગા મારો સામાન લેવા આવેલા. સામાનમાં
તો ખભાથેલામાં બે ડ કપડાં, કૅ મેરા, બાઇનૉ યુલર અને કામના કાગળો. છતાં તે લોકોએ મને સામાન
ઉપાડવા ન દીધો.
સાડાપાંચ-પોણાછ સુધીમાં તો અમે કાકરાખોહની ધાર ઓળંગી ગયા. અજવાળું ડોકાવાની તૈયારીમાં હતું.
પંદર ડગલાં આગળ ચાલતા િબ ુને હવે દેખી શકાતો હતો. આગળ જતો િબ ુ ઊભો રહી ગયો અને બો યો,
‘બંગા, કાલેવાલી મા રઈ હે .’
‘કોણ?’ બંગા કંઈ કહે તે પહે લાં મ પૂ ું.
‘કાલેવાલી મા. વાં પર રઈ હે .’ િબ ુબંગા એકસાથે બો યા અને નીચેના ઢોળાવ પર એક ખુ ી જ યા
તરફ આંગળી ચ ધતાં આગળ ક ,ું ‘ઓ પથરતલા પર દખગી.’
આટલે દૂર કોઈ ચા યું જતું હોય તેનો અવાજ કદાચ આ બંને વનવાસીઓના કાન પકડી શકે; પરં તુ કોઈ
િન ત ય ત જ ય છે, અમુક દશામાં જ ય છે અને અમુક થળે હમણાં દેખાશે તેની ખબર શી રીતે
પડે તે મને સમ યું ન હ. પણ ‘કાલેવાલી મા’ શ દે મારી િજ ાસા સતેજ કરી દીધી. મ પેલી ‘પથરતલા’-
નામધારી જ યા પર નજર માંડી. હમણાં જ માથા પર પ છાં કે પાંદડાં ખોસેલી, આ દવાસી ભૂવા માફક
હાથમાં ઝાડુ-દંડો લઈને તેમની કાળીદેવી યમાન થશે તે આશાએ મ દૂરથી પૂ ં સૂઝે તેવો ઉ શ ન હોવા
છતાં યા કયુ.
થોડી વારે બે ચા લંગોટધારીઓ ઝાડીમાંથી ખુ ી જ યામાં આ યા. બંનેના ખભા પર તીર-કામઠાં હોય તેવું
લા યું. વળતી ણે જ કાળાં વ ો પ રધાન કરી મ પર ઘૂંઘટ ખચેલી ી-આકૃ િત બહાર આવી અને તરત
પાછળ બી બે લંગોટધારી આ દવાસી. બધાં જ એક લાઇનમાં ચા યાં જતાં હતાં.
પેલી ીની ચાલવાની ઢબ, તેણે પહે રેલાં વ ો અને આગળ ચાલતાં નમીને કાંટા-ઝાંખરાં ખસેડવાની તેની
રીત પરથી મને તે અર યવાિસની ન લાગી.
‘કોણ હતુ? ં ’ એક વાર જવાબ મળી ગયો હોવા છતાં િજ ાસાવશ હં ુ ફરી પૂછી બેઠો. ‘કાલેવાલી મા.’
િબ ુબંગા પાસે આથી આગળનો જવાબ ન હતો. ‘તમારાં દેવી છે?’ મ પૂ ું.
‘સબન કા દેવી. પૂરા જંગલ માને હે .’ બસ, આવો અણઘડ ઉ ર.
‘િબ ુ,’ મ પૂ ું, ‘તને શી રીતે ખબર પડી કે કાલેવાલી મા જ ચાલી ય છે?’
‘પાંવ પકડ લેવે સાઠસાલી કા.’ બંગાએ ક ું. ‘હોવ પાંવ પકડ લેવે.’ િબ ુએ પણ એ જ શ દો દોહરા યા.
વ ચે પગ પકડવાની અને સાઠસાલી જ ેવા શ દોની વાત યાંથી આવી? મારા મગજમાં કંઈ ઊતયુ ન હ.
મને િબ ુબંગાની વાત કરવાની આગવી લા િણકતા અકળાવતી હતી. તેમની વાત સમજવા મારે ખાસી
મહે નત કરવી પડતી. યુસી સાથે હોત તો સરળ પડત. તેને તો અ યા દેશોમાં રખડતાં, ભાષા વગર વાત
કરતાં આવડી ગયું છે. મ કોિશશ ચાલુ રાખી. ધીમેધીમે પૂછીને ટેશને પહ ચતા સુધીમાં હં ુ આટલું ણી
શ યો:
અર યોમાં આ દવાસીઓની અનેક િતઓ વસે છે. તેમાંના દરે કની ચાલવાની, બોલવાની ઢબ અલગ અને
આગવી હોય છે. આ બધાં એકબી સાથે જ રહે વાં હોવા છતાં તેમની પોતાની આગવી ઢબ-છટામાં ખાસ
લઢણ ળવી રાખતાં હોય છે. હા, કેટલાંક ગામમાં ડાયા અને તેમના ચોરં ટા જ ર પડે તો બી િતના
માણસની ચાલ અને બોલીની નકલ કરવામાં માહે ર હોય છે.
આ બધામાં એક અલગ અને અનોખી િત છે: સાઠસાલી. ખૂબ ડાં વનોમાં રહે છે; બી િત સાથે કોઈ
યવહાર ભા યે જ રાખે છે અને ખાસ જ ર વગર તે લોકો પોતાનો િવ તાર છોડીને યાંય જતા નથી, નથી
કોઈ એમની ર વગર તેમના ઇલાકામાં જતું. તેઓ પોતાની તને નબળાનાં ર ણહાર અને વનોનાં ર કો
ગણે છે.
આજ ે કાલેવાલી માને નમદા નાન માટે કે કોઈનાં દવા-દા માટે બહાર નીકળવાનું થયું હશે એટલે ર ક
તરીકે સાઠસાલીઓ તેની સાથે નીક ા છે. તેમના ચાલવાથી થતો પાંદડા-ડાંખળાં તૂટવાનો અવાજ સાંભળીને
િબ ુબંગાને ખબર પડી કે સાઠસાલીઓ આ તરફ ચા યા આવે છે અને સાઠસાલી આ તરફ આવે તો
કાલેવાલી માના ર કો તરીકે આવવું પડે એટલે જ આ યા હોય; તે ધારણા પર તેમણે વધુ યાન આ યું તો
કાલેવાલી માનાં પગલાંનો અવાજ પણ ઓળખી શ યા.
મારા આ યનો પાર ન ર ો. મને પ સમ યું કે આ સહે લું નથી. અર યો ગમે તેટલાં શાંત અને અબોલ
હોય, આટલે દૂરથી યાં કોણ ય છે તે પારખી લેવું હોય તો આ વનોમાં જ જ મવું પડે, અહ ઊછરવું પડે.
મારા જ ેવા યાયાવર માટે આ શ ય નથી.
ટેશન આ યું ન આ યું ને િબ ુબંગા ભા યા. કહે , ‘કાલેવાલી મા કા દરસન કરગે.’ મ ક ,ું ‘મારા પણ ણામ
કહે તમારાં દેવીને.’
‘ઓ તો ન બોલે હે .’ તેમણે જવાબ આ યો. આટલા ટૂ કં ા વા યમાં મારે સમ લેવાનું હતું કે કાલેવાલી મા કાં
તો મૌન પાળે છે કાં તો બી આ દવાસી કોમનાં માણસો સાથે બોલતી નથી અથવા મૂંગી છે. મારા મન પર
રહ યનો બોજ લાદીને બંને જણ ગયા.
ટેન આવવાને હ એકાદ કલાક હતો. મ થોડુ ં વાં યું. પછી લટાર મારવા નીક ો. ટેશનથી થોડે આગળ
નાનું ગરનાળું છે. તેની પેલી તરફ િસ લ લાઇટનો થાંભલો, યાં સુધી જઈને પાછા ફરવાનું િવચારીને હં ુ
ચાલતો જતો હતો. ટૅક પાસે ઊગેલા ઘાસમાં ચા યો જતો હતો. ચાલવા માટે આવી સપાટ જ યા આ
અર યોમાં ભા યે જ યાંક મળતી હોય છે.
ગરનાળા પાસે પહ ચીને હં ુ ઊભો ર ો. આગળ જવું હોય તો મારે આ ઘાસ-કેડી છોડવી પડે. નાળું ઓળંગવા
વ ચેનાં લીપસ પર જવું પડે. મ અહ થી જ પાછા ફરવા િવચાયુ. થોડી વાર નાળાના થાંભલા પર ઊભા
રહીને મ નીચે વહે તું ઝર ં િનહા ા કયુ. પ થરો વ ચેથી વહી જતું શુ , પારદશક પાણી, શાંત અર યો
અને ભાતનો કૂ ણો તડકો! સામે છેડથે ી એક નોિળયો પાણી પીવા ઊતય . મ ઝોળીમાંથી કૅ મેરા કા ો.
નોિળયો ઝરણાના કનારે નાના પ થર પર બેઠો. આગળના પગ અને શરીર ચું કરીને તેણે આસપાસ યું
અને પછી નમીને, ઝરણામાં મોઢું બોળીને તરત ચપળતાથી પાછો ઘાસ પાછળ અ ય થઈ ગયો. મારા
સં હમાં અલ ય એવી થોડી તસવીરો મ ાના સંતોષ સાથે હં ુ પાછો ફરવા વ ો. કૅ મેરા થેલીમાં મૂકવા સાથે
મ ડગલું ભયુ. મા ં યાન ચાલવામાં ન હતું. થાંભલા પર િનશાની માટે ખોસેલો પાટાનો ટુકડો મારા પગમાં
ભરાયો. હં ુ પડુ ં છુ ં એવું ભાન થતાં જ મ ત સંભાળવા ય ન કય . દૂરથી કોઈનો ‘એ... હે ’ એવો વર
સંભળાયો. પછી શું થયું તે મને યાદ નથી.
ભાન આ યું અને આંખો ખૂલી યારે હં ુ ખાટલા પર સૂતો હતો. ચારે તરફ િનજન એકાંત. મ સૂતાં-સૂતાં જ
ડોક ફે રવી. થોડુ ં દદ થયું અને મારી નજર સમ પૃ વીનું એક ભ યતમ વ પ ખુ ું થયું. હં ુ સૂતો હતો યાં
સામે પ થરની, િસ ેર-એંશી ફૂટ ચી, અધચં ાકારે પથરાયેલી કરાડોમાં પોતાનાં મૂળ જમાવીને ટકી રહે લાં
પુરાતન વૃ ો છે. કરાડોની તળે જ ે ચોક જ ેવા ભાગમાં હં ુ સૂતો હતો યાં સામે નાનકડુ ં િશવમં દર તથા
પ થરમાંથી જ કોતરીને સ ય હોય તેવો િવરાટ નંદી.
બી તરફ નજર દોડાવું તો આ િવશાળ ચોકના છેડ ે લોખંડની રે િલંગ. રે િલંગ પાછળ દૂર કોઈ નદીનો સામો
કનારો હોય તેમ હારબંધ ચાલી જતી પથરાળ કરાડો અને રે િલંગ પાછળથી વહી આવતો વહે તાં જળનો
ખળખળાટ.
મારા દદની, હં ુ યાં છુ ં તેની અને ‘મા ં શું થશે?’ તેની િચંતા ન હોત તો આ થળની ભ યતાને, એના
એકાંતને મન ભરીને માણતો રહે ત. પરં તુ તે સમયે તો મારી પહે લી ઇ છા કોઈ માણસને મળવાની હતી.
મં દરની પાછળ પ થર પર કંઈક વટાતું હોય તેવો અવાજ આવતો હતો. થોડી વારે કોઈ પુ ષનો વર
સંભળાયો, ‘દવાખાને ન લઈ જવો પડે. આ કીકો વૈદ દરદીને અડે ને એને ખબર પડી ય કે દેહમાં યાં
તકલીફ છે.’ થોડી વાર મૌન છવાયું અને ફરી એ જ વર સંભળાયો, ‘મારી સાતમી પેઢીએ પોપટ વૈ થઈ
ગયા એ તો નજર માંડીને રોગ પારખતા ને ઉપચાર કરતા. મહારાજ, વૈદું તો અમારા કુ ટુબ ં ના લોહીમાં. મારો
દરદી સા જ થશે. િચંતા ન કરશો. કંઈ ભાં યું-તૂ ું નથી. હા, ભ દાંત વ ચે આવી ગઈ એ ઘા છે, પણ
દવાખાને ન હ જવું પડે.’
મને ચીસ પાડીને પેલા માણસોને બોલાવવાનું મન થયુ,ં પણ ગળામાંથી અવાજ કાઢવા િસવાય કંઈ થઈ શ યું
ન હ. ભ અને હોઠ પર અસ વેદના થઈ. માથામાં પાછળના ભાગે સણકો આવી ગયો.
મારો અવાજ પેલા માણસોને પહ યો હશે. તે બંને જણ મં દર પાછળથી લગભગ સાથે જ આ યા. કીકા
વૈદને મ યારે પહે લ-વહે લા યા. ગોઠણ સુધી ધોતી, ઉપર બાંય વગરની બંડી, આખા અર યપથમાં શો યો
ન જડે તેવો ઊજળો વાન અને કીકા નામને સાથક કરે તેવી બેઠી દડી, હાથમાં વટાયેલી દવાનું પા . ઉતાવળી
ચાલે તે મારા તરફ આ યા.
સહે જ પાછળ, ધીરગંભીર પગલે, વ થ ચહે રે ચાલતો, અર યોએ ઘડેલો હોય તેવો ા ણ ચા યો આવતો
હતો. અધા ઉઘાડા શરીર પર જનોઈ, ચમકતી આંખો, કપાળ પર િ પુંડ, િનણાયક ભાવ. બંને મારી પાસે
આ યા.
‘સૂતો રહે જ ે. તને સા ં જ છે, પણ બોલવાની કોિશશ ન કરતો. આ કીકો તારી દવા કરે છે.’ પેલા ા ણે
ક ું. કીકા વૈદે મારી નાડ તપાસી પીઠ તળે હાથ નાખીને દબાવી યુ,ં પગ-હાથ હલાવી યા અને ‘નમદાની
કૃ પા છે; આટલેથી પ ો પણ બહુ વા યું નથી.’ કહીને તેણે સાથે લાવેલો લેપ મારી હડપચી પર લગા યો.
પછી કોઈ કડવા ઉકાળામાં પલા ું હોય તેવું કપડુ ં મારા હોઠ પર િનચો યું અને પેલા ા ણ તરફ ફરીને
‘દહાડામાં છ-સાત વખત આ ટીપાં મ માં નાખ .’ એમ કહી, હાથ ડી, મં દરમાં દશન કરીને તે ગયો.
‘સુિ યાને કહા યું છે.’ પેલા ા ણે શુ શ દો ક ા. ‘તે બહાર ગઈ છે. આજ ે આવી જવી ઈએ.’ મ
હાથના ઇશારાથી ‘હં ુ યાં છે?’ તેવો કય તો કહે , ‘નમદાને ખોળે. કાલેવાલી મા તને અહ મૂકી ગયાં.
હવે તું તારા ઘરમાં જ છે તેવું માન અને કોઈ િવચારો કયા વગર સૂઈ રહે .’ કહીને મને પાતળું વ ઓઢાડી
તે મં દર પાછળ ગયો. એના િસવાય અહ બીજુ ં કોઈ હોય તેવું લા યું ન હ.
તો હં ુ નમદાને ખોળે હતો. અહ આ નમદાના સમયાતીત વાહે કોતરી કાઢેલી, વળાંક લઈને ફે લાયેલી
માતાના ખોળા જ ેવી ઘાટીમાં એકલો સૂતો હતો. આ દેશના માનવીને હોય છે તેટલું માનું મમ વ મને નથી.
મારી માનો ખોળો પણ મને પ યાદ નથી. તે ખોળામાં સૂવા ન મ ાનો અફસોસ પણ મને નથી. છતાં આ
ા ણે ‘નમદાને ખોળે’ તેમ ક ું યારે દયમાં કોઈક ડો, અ ણ ભાવ ગીને શમી ગયો.
કાલેવાલી મા મને મૂકી ગઈ. એ અ ણી, અદીઠી ી અને તેના સાઠસાલી ર કો મને પેલા નાળા પરથી
અહ લઈ આ યાં હશે. પોતાના મલીર પાછળ િચંિતત ચહે રો છુ પાવીને તે મને ઝોળીમાં નાખીને ચકી
લાવતા સાઠસાલીઓ પાછળ ચાલતી અહ સુધી આવી હશે. તેનું નમદા નાન કે બીજુ ં અગ યનું કામ મૂકીને
તે મારી સેવા કરવામાં પડી હશે. પછી કીકો વૈદ આ યો હશે. જ ેના કુ ટુબ ં માં વૈદું લોહીમાં છે, તે વૈદ મને
શહે રના દવાખાને લઈ જવાની જ ર નથી તેમ કહીને મારી દવા કરવામાં પ ો હશે.
કુ ટુબ
ં ! આ શ દ કીકા વૈદના અવાજમાં કેવો મધુર લાગતો હતો! મારે કુ ટુબ ં નથી. જ ે દેશમાં હં ુ વ યો, મોટો
થયો યાં કુ ટુબ ં જ ેવું ખાસ કંઈ છે ન હ. ા ડપાનું નામ પણ માંડ યાદ રાખનારી ને સાતમી પેઢીના
પૂવ નું ગૌરવ લેવાની ટેવ તો યાંથી હોય!
કીકાની જ ેમ દાદા અને િપતા સાથે જંગલોમાં રખડીને વન પિતઓ ઓળખળાનું, વીણવાનું તથા બાપ-દાદા
વ થતા અને આ મિવ ાસથી દદ નો ઉપચાર કરતા હોય તે ઈ, સમ ને શીખવાનું સ ભા ય કેટલા
જણને મળતું હશે?
કદાચ આ કુ ટુબ ં થા અને કૌટુિં બક પરં પરાની થા તો આ દેશને ટકાવના ં બળ ન હ હોય? – એ િવચાર
આવતાં જ મને ફરી પાછુ ં નાનીમાને યાં ગાળેલું બચપણનું એક વષ યાદ આવી ગયું.
મહે શમામાના િમ રમણીકમામા અમારે યાં આવતા યારે નાનીમાને અચૂક પૂછતા, ‘બા, એ ો કેવોક હાલે
છ?’ પછી મહે શમામાને કહે તા, ‘તારા બાપુ વતા હોત તો ગાડુ ં કેમ ગબડે છે, એમ પૂછત. હવે બા એકલાં
ખચે છે એટલે એ ો કહે વો પડે.’
‘ઢાંઢો હાલતો રે ય એટલું બસ છે.’ નાનીમા જવાબ આપતાં. ‘એ ો એની મેળે ખચાતો રે ય.’ આટલા નાના
વા યમાં નાનીમાની સંસાર ચલાવવાની, કુ ટુબ ં સાચવવાની રીતથી માંડીને તેમની યથા, તેમની એકલતા,
તેમનાં મનોમંથનો – બધું સમાઈ જતું.
કુ ટુબં નાં સ યો સમજણના એક અ ય દોરથી ડાયેલાં હતાં. દેવતાનાના અને નાની વ ચે તો અલૌ કક
સમજણ વતતી હતી તે મને આજ ે સમ ય છે. મને બરાબર યાદ છે કે હં ુ નાનીમાને યાં પહ યો તેના
બીજ ે જ દવસે સવારે મારે નાહવા માટે ફિળયામાં ડોલ મુકાઈ. મ જરા આનાકાની કરી તો મામી કહે ,
‘આપણે યાં ના’યા િવના ચા-દૂધ િપવાતાં નથ. નાઈ યો . નીકર બાને નંઈ ગમે.’
પણ ખુ ામાં નાહવા બેસવાની મારી તૈયારી ન હતી. હં ુ યાં જ ઊભો ર ો.
‘એને ઉઘાડામાં નાવાની ટેવ ન હોય. ભાણાને ખાટલો આડો મૂકી ો.’ પાિણયારા પાસે પૂ માં બેઠલ ે ાં
નાનીમાએ ક ું.
ઉમેશે ખાટલો ઊભો કય . ખાટલાની આડશે રહીને મ માંડમાંડ કપડાં ઉતારીને શરીર પર કળશો ઢો ો ન
ઢો ો ને ઓસરીમાં બેઠલ ે ા દેવતાનાના ઊભા થયા. કોઈ કશું સમજ ે, િવચારે યાં મારી પાસે આવતાંક ને
એકદમ ખાટલો ખચીને બો યા, ‘જય ભોલેનાથ!’
ખલાસ! શેઈમ! શેઈમ! હં ુ ૂ ઊ ો.
‘ઓ રે , ઓ રે ! દગંબર!’ ચંદરામાશીની રે સામે થાંભલી પાસે બેસીને માથું ઓળાવતી હતી તે તાળીઓ
પાડીને બોલી. માશીએ ‘ચૂપ મર, ચાંપલી!’ કહી તેના વાંસામાં ધ બો માય .
હં ુ યાં ઊભો હતો યાં જ ઉભડક પગે ટૂ ં ટયું વાળીને બેસવા ગયો યાં મારા જ ધ ાથી ડોલ ઢોળાઈ ગઈ.
મારા ોધની સીમા ન રહી. મ હાથમાં કાદવ ઉઠા યો અને દેવતાનાનાના મ પર ફે કતાં બો યો, ‘લે, લેતો !’
નાનીમા પૂ પડતી મૂકીને દોડતાં આ યાં. પોતાના સાડલામાં મને વ ટાળતાં અંદરની ઓરડીમાં લઈ ગયાં.
મને આભાસ થયો કે નાનીમાની આંખમાં પાણી આવી ગયાં છે. મને અંદર એકલો મૂકીને તે બહાર નીક ાં.
દેવતાનાના હ યાં જ ઊભા છે તે બારણામાંથી દેખાતું હતું. નાનીમા તેમની સામે ગયાં. ખોળો પાથય . માથું
જમીન પર અડાડીને તેમને પગે લા યાં અને કંઈ જ બો યા વગર પાછાં પૂ કરવા બેસી ગયાં.
ચંદરામાશી મારાં કપડાં લઈને ઓરડીમાં આ યાં. મને કપડાં પહે રાવતાં કહે , ‘બેટા, દેવતાનાના પર હાથ ન
ઉપાડાય. ઈ તો દેવતા છે. ઈને કાંય ખબર થોડી પડે?’ પછી ઉમેરેલું, ‘બાને કેટલું બધું ન ગમે એવું યુ?
ં ’
કે ચંદરામાશીના છે ા વા ય સાથે હં ુ સહમત ન હતો. વાંક કંઈ મારો ન હતો. બાએ પણ પછી ચો ખું
કહે લું, ‘ભાણાને કોઈ કાંય કેસો માં. એનો કાંઈ વાંક નથી.’ યાર પછી કોણ ણે કેમ પણ હં ુ એકદમ ડા ો
થઈ ગયેલો. બાને ન હ ગમે એવું લાગતાં જ હં ુ ક ઠનમાં ક ઠન પ ર થિત રવી જતો. કડવી દવા પી જતો.
બાજરાનો રોટલો અને ભા ખાઈ જતો. વહે લો ઊઠીને રામ આતાના કૂ વે નાહી પણ આવતો.
પેલો ઘીવાળો સંગ નાનીમાની સમજણનુ,ં કુ ટુબ ં એટલે શું, કુ ટુબ
ં ના સબળા-નબળાની એકબી યેની
જવાબદારી શું તેનું પ દશન કરાવી ગયેલો. તે યારે નહોતું સમ યુ,ં આજ સમ શકું છુ .ં
તે દવસે મામીએ પંદર દવસે થોડુ ં ઘી તાવેલું. અમને બધાંને કહે લું કે સાંજ ે અમને ઘી-ગોળ-ભાખરીનો લાડુ
ખાવા મળશે. ચૂલા પરથી ઉતારીને માટીનો ઘાડવો મામીએ રસોડાના બરા બહાર પાિણયારા પાસે ઠરવા
મૂ યો. એટલામાં દેવતાનાના પાિણયારે પાણી પીવા આ યા. ઘાડવો તેમની નજરમાં આ યો કે તરત જ તેમણે
‘જય ભોલેનાથ’ કહે તાં બંને હાથે ચકી લીધો.
‘ગરમ છે! ગરમ છે!’ મયાદા રાખતાં હોવા છતાં મામી રસોડામાંથી દોડતાં બહાર આવીને બો યાં; પરં તુ યાં
સુધીમાં તો ઘાડવાનો ઘા થઈ ચૂ યો હતો. ફિળયાની માટીમાં િફણાઈને ઘી ઠરી ગયું.
‘મહે શ, તપેલીમાં પાણી ભરીને દાદાના હાથ બોળી દે.’ નાનીમા જરા પણ અ વ થ થયા િસવાય ઊભાં થતાં
બો યાં. મહે શમામા તો હવેલીએ જતા રહે લા. ચંદરામાશીએ દાદાના હાથ પર પાણી રે ડીને ઉપર દૂધની તર
લગાવી. નાના કંઈ બો યા વગર ખૂણામાં જઈને બેસી ર ા.
બપોરે મામા હવેલીએથી આ યા. મામી રસોડામાં તેમને જમાડતાં હતાં. હં ુ બહાર બેસીને પલાખાં લખતો હતો.
અંદર મામા-મામી ધીમે અવાજ ે કંઈક વાતો કરતાં હોય તેવું લાગતાં મ પલાખા પડતાં મૂકીને કાન માં ા.
‘ઈ દેવતા માણસ છે. શું કઈએ એને?’ મામાએ ક ું.
‘ઈને ન કે’વાય ઈ સમજુ ં છુ .ં ’ મામી કદાચ રડતાં-રડતાં બોલતાં હતાં, ‘આ ભાણો કાંય ખાતો ન ય. ઘી યુ’ં તું
તે ઈને લાડવો કરી દેવો’તો. ઈ વાતે મને મનમાં લા યું.’
આખો દવસ કોઈ કંઈ બો યું ન હ. હં ુ માનતો હતો કે મામી રડેલાં તેની મારા િસવાય કોઈને ખબર નથી. મ
રે ને આ વાત કરવાનું ન ી કરે લું. ઉમેશ તો મોટો ને નાિનયાને કંઈ એમ થોડુ ં કહે વાય કે બપોરે તારી મા
રડેલી?
પણ રા ે જ મારો મ ભાંગી ગયો. અમે બહાર ખાટલા ઢાળીને સૂતેલા. અમને ઘી ગયેલા ણીને નાનીમા
દેવતાનાનાના ખાટલા પાસે આ યાં અને ક ,ું ‘હાથ બતાવો , કેવાક દા ા છો?’
નાનાએ આ ાં કત બાળકની જ ેમ હાથ ફે લા યા. થોડે દૂર રહી, લાજ આઘી કરીને નાનીમાએ નમીને
ચાંદનીના અજવાળે ઈ શકાય તેટલું યું અને ક ,ું ‘અરે રે! ભગવાને તમને આવું શ સુઝા ? ું આ હાથ
આખા કકળી યા છ!’ પછી પરાણે બોલતાં હોય તેમ આગળ બો યાં, ‘અને મારી શાંતાવહુ રોઈ ઈ વધૂકું.’
ખલાસ! નાનીમાના દુ:ખે મા ં દય િચરાઈ ગયું. મ યારે ય તેમને મોઢે કોઈને ઠપકો અપાયાનું યું ન હતું.
તે રા ે ચાંદનીના અજવાળે, એક માનિસક રીતે નબળા માણસને, જ ેને પોતાનો વડીલ માનતા હતા તેને,
ઠપકાભયા વેણ કહીને પોતાનું તભંગ કયાની પીડા તે વૃ ી કેમ સહી શકી હશે તે મને અ યારે પણ
સમ તું નથી.
તે સમયે દેવતાનાના અને નાનીમાનાં દયોએ જ ે અનુભવ કય હશે તે િવશે આજ પહે લાં મ યારે ય િવચાયુ
નથી. મ તો સંબંધોમાં તણાઈ ન જવાની, વ થ રહે વાની અને લાગણીવેડાથી દૂર રહીને તનું ર ણ
કરવાની યાવસાિયક તાલીમ લીધી છે. અ યારે આ અર યોની સા ીએ, તે બંને દયોની વેદના હં ુ
એકસામટી અનુભવું છુ .ં તે સંગ પછી દેવતાનાનાએ ડેલીએ જ બેસી રહે વાનું કેમ રાખેલું તે હવે સમ ય
છે...
પેલા ા ણે આવીને ઉકાળાનાં ટીપાં હોઠ પર ના યાં યાં સુધી હં ુ િવચારોમાં ખોવાયેલો ર ો. ‘બહુ િવચારો
ન કરીશ.’ ા ણ ણે મારા મનોભાવને ણી ગયો હોય તેમ બો યો. ‘ઊભા થવાશે? તો ચાલ અંદર.’
કહીને તેણે મને ટેકો કય .
ધીરે ધીરે અમે મં દર પાછળ ગયા. સામે જ ગુફાના મુખ આગળ દીવાલ ચણીને બનાવેલા ણેક કમરા હતા.
વ ચેના કમરાનું બાર ં ખોલીને ા ણે મને અંદર લીધો. િવશાળ ગુફાઘરમાં સુખડની સુગંધ મહે કતી હતી.
સામે નાના મેજ પર પ થરની દીવાલને ટેકવીને મૂકેલી િસતાર, બાજુમાં તબલાંની ડ, હારમોિનયમ અને
કોઈક ીજુ ં વાિજં . મા ં મન ભરાઈ આ યું. આવાં વાિજં ોને ખરા વ પે હં ુ પહે લી વાર તો હતો. િફ મ કે
ટેિલિવઝનમાં યાં હોય પણ સાચા વ પે આ વા ો! મ અહોભાવથી યા કયુ.
‘સાંભળવું છે?’ ા ણે ક ,ું ‘સુિ યા આવે પછી વગાડીએ.’ કહી તે દીવાલ પાસે ગોઠવેલા કબાટ તરફ
ગયો. કબાટ ખોલીને થોડી ચોપડીઓ કાઢી. મારી નજર કબાટ પર ટાંગેલી તસવીર પર ગઈ. કદાચ
સુપ રયાનો અને સાથે કોઈ યુવાનનો ફોટો ાફ યાં ટ ગાતો હતો. અચાનક મારા ગળામાંથી ાથભાવે
‘અં...?’ વર નીકળી ગયો અને મ ફોટો ાફ તરફ આંગળી ચ ધી.
‘વિનતા અને સુરેશ છે.’ પેલા ા ણે ક ,ું ‘સુિ યાનાં બા-બાપુ.’ અને ફોટો ઉતારીને મને હાથમાં આપતાં
આગળ બો યો, ‘એના જ ેવો િસતારવાદક ભા યે જ જડે. એ િસતારને વી ગયો. આ મં દર સામે બેસીને
અમે વગાડતા; સવાર પડી જતી તોપણ ખબર ન રહે તી.’
મ યાનથી ફોટો યો. સુપ રયાની માતાનો ચહે રો જ સુપ રયાને વારસામાં મ ો છે. યાં હશે આ ી –
વિનતા! પોતાની પુ ીને એકલી છોડીને યાં અને શા માટે ચાલી ગઈ હશે? અને તેનો ફોટો અહ આ ા ણ
પાસે શાથી?
આમાંના થોડા ોનો ઉકેલ તો સાંજ ે સુિ યાના આવતાં સાથે જ મળી ગયો. તે આવી. િબ ુબંગા મં દરની
પરસાળમાં રોકાઈ ગયા. સુપ રયા સીધી જ અંદર આવી અને એક હાથે સાડીનો છેડો માથા પર ઢાંકતી,
બી હાથ પેલા ા ણના પગ તરફ લંબાવી, નમીને બોલી, ‘ ણામ, શા ીકાકા.’
‘આવ, બેટા!’ ગણેશ શા ીએ તેને આવકારી, ‘ઘ ં વો અને સારાં કામ કરો.’
પછી સુપ રયા મારા તરફ ફરી અને પૂ ું, ‘કેમ છે હવે?’ મ હથેળી ચી કરીને ‘સા ં છે’ની િનશાની કરી.
સુપ રયાએ મારી પાસે આવીને મારા મ નું િનરી ણ કયુ અને શા ી ને પૂ ું, ‘શહે ર લઈ જવા છે?’
‘જ ર નથી.’ શા ીએ જવાબ આ યો, ‘સા ં થઈ જશે. થોડા દવસ ભલે રહે , મને પણ ગમશે.’ ”
 7
“કીકા વૈદ રોજ સવારે આવે છે. હવેથી બે દવસે આવશે તેમ કહે તા હતા. હં ુ કે પર યારે જઈ શકીશ –
એવું મ પૂ ું નથી. કદાચ આ એકાંતવાસ મને ગમવા માં ો છે. હં ુ યારે ય આવા િવજન થાને, આટલી
પરમશાંિત વ ચે ગુફાના કમરાઓમાં ર ો નથી. આ સાવ સગવડ વગરના થળમાં એવું કંઈક છે જ ે મ
અગાઉ યારે ય મા યું નથી.
અમે તે રાંધીએ છીએ. મારાથી તો કાચુંપાકું જ રં ધાય છે. તે કપડાં ધોઈએ છીએ. પુ તકોનો ભંડાર
ખોલીએ છીએ. મારી માતૃભાષામાં મ કદાચ પહે લી જ વાર આટલું વાં યું હશે. ગઈ કાલથી તો શા ી પાસે
બેસીને તબલાં શીખવાનું પણ શ કયુ. બોલવામાં મુ કેલી પડે છે તે િસવાય ખાસ પીડા નથી.
સુપ રયા આજ સવારે ગઈ અને બપોરથી પાવતીમા અને ગુ ા આ યાં છે. મા આવતાંવત મને વ ાં.
કહે , ‘તું બી ભટક અને મર આ જંગલમાં! મ ે તો િફકર હોવે હે . સુણાં કે તું નાલેમ પડ ગયા તો ભાગ કર
આયી હૂં.’
હં ુ જવાબમાં મા હસી જ શ યો અને હાથ ા. તો મા શા ીની પાસેથી ‘મને શું થયુ?
ં કેમ દવા
કરી?’ તે બધી િવગત મેળવવા બેઠા. એક પ રવાર એકઠો થયો હોય તેમ અમે સાથે રહીએ છીએ.
સાંજ ે હં ુ ખાટલે પ ો વાંચતો હતો યાં મા ં યાન ગુ ા અને શા ી ની વાતો તરફ ખચાયું. મ પુ તક
બંધ કયુ અને બહાર ઓટલે આવીને બેઠો.
એ બંને કોઈકની વૃિ ઓની વાતો કરતા હોય તેવું લા યું. ગુ ા એ ક ,ું ‘ઓ હમારે ધરમથી ન હ, અલગ
ધરમથી કામ કરે ગા.’ ઘડીભર મને થયું કે કદાચ મારા િવશે વાતો થતી લાગે છે. પરં તુ હં ુ આવીને બેઠો તોપણ
વાતો તો ચાલતી રહી.
શા ી હો-હો કરતા હસી પ ા અને રે િલંગને ટેકો દઈ પગ લંબાવીને બેસતાં બો યા, ‘િબહારી, એ જ ે કરે
તે કરવા દે. કામ તો સમાજનું જ થાય છે ને? રહી ધમની વાત. એ એના ધમથી કરે કે તારા-મારા ધમથી.
આપણે યારે ય ધમને ઝનૂનથી વળ યા છીએ?’
‘અબ તું મ ે સમ વેગા?’ ગુ ા એ શા ી સામે બેસતાં ક ું.
શા ી એ સામે જવાબ આ યો, ‘તા ં મન ણે જ છે, િબહારી, પણ મગજ માનતું નથી.’ કહી શા ીએ
આંગળાં ાથભાવે ફે લાવતાં પૂ ું, ‘તું વૈ ણવ છે, પણ અહ શંકરના મં દરે પગે લા યો ને?’
ગુ ા હસી પ ા અને બો યા, ‘સો તો સબ અપણા જ હે .’
‘બસ, આ જ વાત.’ શા ીએ પલાંઠી વાળતાં ક ું. ‘ગુ ા, આ જ વાત િવચારવા જ ેવી છે. જ ેમણે આ દેશને,
આ સં કૃ િતને વતાં રા યાં છે તેમણે ધમને વનનો પાયો નથી ગ યો.’
શા ી થોડુ ં અટ યા. નમદા તરફ ઈ ર ા. શા ી શું કહે વા માગે છે તે હં ુ સમ ન શ યો. રોજ ટીલાં-
ટપકાં કરતો ા ણ આમ બોલે છે તે હં ુ માની ન શ યો. ગુ ા ‘ ી હ ર’ બોલીને મૌન સેવી ર ા. યાં
શા ી એ ગંભીર વરે આગળ ક ,ું ‘િબહારી, હં ુ કે તું મા ઈ રના ભ તો છીએ, ધમના ન હ. આ આખો
દેશ આ રીતે વે છે.’ બોલીને શા ીએ દૂરના એક પ થર તરફ આંગળી ચ ધતાં ક ું, ‘ સામે પેલો પ થર
દેખાય છે? , એના પર િસંદૂર ચોપડી દે અને આપી દે કોઈ દેવનું નામ અને કર એક નવો સં દાય શ .
કોઈ તને રોકે કે તને અનુયાયીઓ ન મળે તો મને ખોટો કહે જ ે.’
હં ુ ત ધ થઈને સાંભળી ર ો. દવસમાં ણ વાર સં યાપૂ કરનારો એકાંતવાસી ા ણ મને કંઈક જુદો જ
દેખાયો.
શા ી આગળ બો યા, ‘સાંભળ, િબહારી! ઋિષઓએ ધમને જ વન સાથે ો હોત તો આપણે
આપણા પોતાના જ ધમમાં આટઆટલા સં દાયો ઊભા થવા દેત?’ કહીને શા ી અટ યા.
પછી તેમણે જ ે ક ું તે મને સાવ નવી જ દશા દશાવી ગયું. શા ીએ ક ,ું ‘ધમ તો બાંધે છે, આ ાઓ આપે
છે. આમ કરો, આ ન કરો, આને માનો આને ન માનો તેનું ાન આપે છે. િબહારી, તમે બધાં તો મુ તનાં
સંતાનો છો – પરમ મુ તનાં અને મુ તનાં સંતાનો બંધનો અને આ ાઓને વનનું મૂળભૂત ાન માનીને
ચાલે તેવું મનાય શી રીતે? તું િવચાર, કઈ તાકાત પર આ તે ીસ કરોડ દેવતાને સાચવતી આવી હશે?
બી ં અગિણત દેવ-દેવતા તો વધારાનાં. આમાં એકાદનો વધારો થઈ જશે તો આ ને ભારે ન હ પડે.’
શા ી ફરી અટ યા, ગુ ા ના િવચારશીલ મુખ તરફ યુ,ં બાજુમાં પડેલા કળશામાંથી થોડુ ં પાણી પીધું
અને આગળ ક ,ું ‘જ ે સં કૃ િત તમને આટલી વતં તા આપતી હોય તે ધમને જ વનનો પાયો માને છે તેવું
કહે વાય કઈ રીતે?’
હં ુ રસપૂવક આ વાતો સાંભળી ર ો. ગુ ા એ થોડુ ં િવચાયુ હોય તેવું લા યું. પછી તે બો યા, ‘ગણેશ, તું
કહે સો. ભાઈ, મ તો ધરમ- યાનનો આદમી લાગું હં ુ. બી મ ે સમજ ના આવે.’
‘આ વારે વારે ી હ ર બોલે છે ને એટલું જ નથી સમ તું? તારે તો એની સાથે રોજનો સંબંધ છે. િબહારી,
એક વાત સમ લે; આપણો, આ દેશના તમામનો, સીધો સંબંધ સાથે છે. મ ક ું તેમ આપણે મુ તનાં
સંતાનો છીએ. આ દેશ અ યા મ પર ટકે છે, ધમ પર ન હ.’ કહી, અટકીને ગુ ા નો હાથ પકડતાં ફરી
ક ,ું ‘તારા ી હ ર પણ નું વ પ છે. ઈ રને અહ જ મ લેવો પડે છે. આપણી સાથે, આપણી જ ેમ,
આપણી વ ચે રહીને આપણાં સુખદુ:ખ અનુભવવાં પડે છે. મા પાસે હાલરડાં સાંભળીને ઈ ર અહ મોટો
થાય છે. જ ે દેશની માતાઓ બાળકના લોહીમાં પરમ નો સંદેશ સ ચતી હોય તે દેશને ધમ અને િનષેધોનો
દેશ કેમ કરીને ગણવો? સાંભળ, તું તો વેપારી છે, ભ યો છે. જરાક િવચાર તો સમ શે કે આ દેશના
અભણ અને નાનામાં નાના માણસને પણ ખબર છે કે પોતે વયં નો જ હ સો છે. નાનકડા બાળકથી
માંડીને વૃ ો સુધી દરે કે દરે કને ાન છે કે આ જગત માંથી ઉ પ થયું છે અને યાં જ લય પામે છે. આ
ાન આપણા લોહીમાં છે.’
ગુ ા એ દલીલ કરી, ‘મ ે તો ધરમ કે િનયમ પાલના હે . ગનેશ, તું બી તીન બાર નહાધોઈને પૂ કરતા
રહે હે !’
હવે શા ી નો વર બદલાયો. તેમણે એક પછી એક પ શ દો ઉ ચારીને ક ,ું ‘િબહારી, િનયમો તો છે.
મોટા ભાગના િનયમો સાં કૃ િતક િનયમો છે. વનને વ થ અને સા ં બનાવવા એ ઘડાયા અને ધમમાં તેનો
સમાવેશ કરાયો. અમે ા ણોએ કેટલુંક અનુિચત સ યુ: અને કમકાંડમાં તમને ખ યા. એ બધું જવા દે. મા ં
કહે વું એટલું જ છે કે તા ં મન કહે તે કર, મગજ કહે તેમ ન કર. આપણે હ રો વષથી આમ યા છીએ.
એટલે જ આપણો ધમ પૂ -પાઠ અને યમ-િનયમથી યાંય ઉપરનો છે. મહાપં ડતો પણ એનો પાર પામી નથી
શકતા, એટલે હં ુ કે તું તો વધુ શું સમ શકીએ? આ તો મને સમ ય છે તેવું તને ક ું.’
ગુ ા એ ક ,ું ‘ઠીક વૈસે કરગે.’ તે બંનેની વાત શામાંથી નીકળી હતી તે મને ખબર ન પડી.
સાંજ ે પાવતીમાએ હરનીટોલાથી માણસોને બોલાવીને ભજન કરા યાં; સાદ વહ યો. શંકરના મં દરના
ચોગાનમાં અનેક દેવતાઓને િનમં તાં ભજનોની હાણ થઈ. હં ુ સાંભળતો ર ો.
પાવતીમા અને ગુ ા િવદાય થયાં યારે શા ીએ ફરી ગુ ા ને ક ,ું ‘િબહારી, ધમની નથી એટલી િચંતા
મને સં કૃ િતની છે, આપણી વનરીિત અને પરં પરાઓની છે. આપણી ાની, વન યે વાની આપણી
લઢણની જ ેટલી િચંતા મને છે તેટલી બી કોઈ વાતની નથી. આ દેશ અને આ િવદેશની શાસકોને
રવી ગયાં. પરધમ ને પણ તેમણે આવકાયા. પણ હવે જ ે સાંભળું છુ ,ં છુ ં એનાથી ડર લાગે છે. હવે
આપણી વન બદલવાના ય નો થાય છે. આપણી પરં પરા, આપણી સં કૃ િત... આ જશે તો આ દેશ
ન હ ટકે. મારી ખરી િચંતા એ છે, ધમ નથી.’
ગુ ા કંઈ બો યા ન હ. થોડી વાર મૌન સે યા પછી મ તક પર હાથ ફે ર યો અને બો યા, ‘ ી હ ર’ અને
પાવતીમાને અને બે રાજ થાની માણસોને, ચારે ક આ દવાસીઓને લઈને ચા યા. એમની પ હરનીટોલા
સુધી જ આવી શકી હતી. હવે ણેક ગાઉ ચાલીને જશે.
પાવતીમાને સુપ રયાને મળવું હતું. તે કંઈ તરત પાછી આવે તેમ ન હતું. પાવતીમા હરનીટોલા પહ ચી ગયાં
તેવો સંદેશો લઈને સાંજ ે માણસ આ યો. તેણે ક ું કે સુપ રયા પણ હરનીટોલા આવી છે અને બધાં યાં
રોકાવાનાં છે. મારી તિબયતના ખબર સુપ રયાને પહ ચાડવાના છે કહી તેણે મને મારી ટપાલ આપી. િવદેશી
છાપવાળું કવર તાં જ મા ં મન આનં દત થઈ ગયું. યુસીએ લાંબો પ લ યો હશે. તે મને યાદ કરતી
હશે. કદાચ પોતાની એકાદ તસવીર પણ મોકલી હશે, તેવું િવચારતાં મ ઝડપથી કવર ખો યું. એક સાદા
કાગળ પર લ યું હતું:
‘ગુ ,
તમે િનશાળ શ કરી દીધી હશે અને બધા તમને ગુ કહે તા હશે તેવું ડૅડી માને છે. તમારી ડાયરી રસ દ
હોય છે. વાંચું છુ .ં અગાઉના પ માં તમે ાનમંડળ અને યાધની વાત લખી છે તેનાથી હં ુ ખૂબ ઉ ેિજત છુ .ં હં ુ
અચંબામાં ગરકાવ છુ .ં યાધને થાને બે ટપકાં હોય તેવું શી રીતે બને? તે હં ુ ન સમજુ ં યાં સુધી તમને
જણાવીશ ન હ; પરં તુ નીચેના ોના જવાબ મને તા કાિલક લખશો. િબ ુબંગા પાસે આનો ખુલાસો મળશે
જ.
1. તે િચ ાનમંડળનું જ છે?
2. હા, તો આવું િચ દોરતાં તેઓ યાંથી શી યા?
3. યાધને થાને તેઓ એકને બદલે બે ટપકાં કેમ કરે છે?
4. તે બંને કેટલું ભ યા છે?
આ ોના જવાબ મેળવવા મારા માટે ખૂબ જ રી છે. તરત જ મા હતી મોકલશો.
યુસી.
મને હતાશા થઈ કે ોધ આ યો તે ન ી ન કરી શ યો. મ મા એટલું ન ી કયુ કે યુસીના ોના જવાબ
તા કાિલક શોધવાનો ય ન હં ુ ન હ ક ં . આપમેળે મળશે તો લખીશ – આમાં મારા માનવ સંસાધન િવકાસની
તાલીમની, મારા ભણતરની, મારા અઢાર વષ ના િવદેશવાસની િન ફળતા સાિબત થતી હોય તોપણ.”
 8
“સાંજ ે ચોકમાં ખાટલો ઢાળતો હતો યારે શા ી એ પૂ ું, ‘તું િનશાળ કરવાનો છે?’
‘િનશાળ કરવાનો છે?’ શ દો મને ન ગ યા. ઘડીભર મનમાં એમ પણ થયું કે ‘સં યા-પૂ કરીને પડી રહે વા
કરતાં કંઈક સા ં કરવાનો છુ ’ં એવું કહી દ . પણ શા ી સામે એવું વતન મારાથી ન થયું.
મ ક ું, ‘આમ તો હં ુ આ દવાસી સં કૃ િતના અ યાસ માટે આ યો છુ .ં એ માટે આ દવાસીઓને ભણાવવાં પડે
તો તે હં ુ કરીશ.’ કહીને હં ુ અટ યો અને જ ે વાત હં ુ પહે લાં કહી શ યો ન હતો તે કહી, ‘અંધ ા અને
ધમાધતાથી પીડાતી આ ને સાચા ર તે વાળવાનો ય ન પણ હં ુ કરીશ. તેમની સુષુ શ તઓને
ઓળખી, જગાડીને તેનો મહ મ લાભ સમાજને મળે તેવું પણ હં ુ કરવા ધા ં છુ .ં ’
‘કરજ ે, જ ર કરજ ે.’ શા ી ખાટલે બેઠા અને સોયમાં દોરો પરોવતા હતા તે કાય અટકા યા વગર બો યા,
‘પણ પહે લાં બધું , બરાબર સમજ, પછી તને સૂઝે એ કરજ ે.’ દોરો પરોવીને શા ી ઊભા થયા. કમરામાંથી
ઉપરણો લઈ આવીને સાંધવા બેઠા.
‘બરાબર ઈ-સમ શકાય એ માટે તો મ ભણાવવાથી શ કરવા ધાયુ છે. એ બહાને તેમને થોડાં સુધારી
પણ શકાશે.’ મ શા ી ની સામે જમીન પર બેસતાં ક ું.
શા ી ટાંકા લેતા ગયા અને મારી સામે યા વગર બોલતા ર ા, ‘આ દવાસીઓને સુધારવાનો અિધકાર
આપણને છે કે ન હ તે હં ુ નથી ણતો. હા, તું આ દવાસીનાં વન સુધારી શકે તો મને ખૂબ આનંદ
થાય.’
‘એટલે?’ અિધકારની વાતથી મને નવાઈ લાગી. ‘મારી પાસે યુિનવિસટીની પરવાનગી છે. બધા જ કાગળો,
જ રી મંજૂરીની િવિધ – બધું કયા પછી હં ુ આ યો છુ ,ં અિધકાર વગર ન હ.’
હં ુ ણે અણસમજુ બાળક હો તેમ ગણેશ શા ી મને ઈ ર ા. સોય-દોરાને એક પતરાની ડ બીમાં મૂકીને
તેમણે સાંધેલું વ બાજુ પર મૂ યુ,ં પછી આગળ બો યા, ‘હં ુ તારાં કાગિળયાંની વાત નથી કરતો. તું અહ
રહે , બધું અને સમજ. અ યારે તો એટલું જ બસ છે.’ કહી ઊભા થયા.
શા ી ઓરિસયા પર ચંદન ઘસવા બેઠા. હં ુ એકલો બેસીને િવચારતો ર ો. શા ી કયા અને કેવા અિધકારની
વાત કરી ગયા તે મારા મનમાં પ ન હતું. થોડી વારે હં ુ ઊભો થઈને રે િલંગ તરફ ગયો. યાં બેસીને ડાયરી
લખવા મં ો.
મોડી રા ે ફાનસના અજવાળે મ ોફે સરને પ લ યો. શા ી ની અને મારી આજની વાતો લખી અને
ઉમેયુ: ‘સર, મને આ માણસ, શા ીની વાત સમ તી નથી. તેમની દલીલો રસ દ છે. પણ તેની સાથે સંપૂણ
સહમત કે અસહમત થતાં પહે લાં તમે શું સૂચવો છો તે ણવું મને ગમશે.’ લખી, કવર બીડી, સાચવીને
થેલામાં મૂ યું. પછી યાંય સુધી િવચારમાં પડી ર ો.
સવારના પહોરે હં ુ રે િલંગ પર હાથ ટેકવીને વહી જતાં જળને નીરખતો ર ો. મન ફુ ત હતું. થોડી વારે
મારી બાજુએથી પસાર થઈ શા ી નદીમાં ઊતયા. હં ુ પણ તેમની પાછળ ગયો. અમે બંને જણ
નદી નાનની મ માણતા ર ા. શા ીએ નાહતાં-નાહતાં મને વાતોમાં ખ યો.
‘તા ં ભણતર યાં થયું, ભાઈ?’
‘શ આતનાં વષ મુંબઈમાં, પછી પંચગનીની બૉ ડગ કૂ લમાં અને પછી પરદેશ ગયો.’ મ જવાબ આ યો.
‘ગામડાં તો યાં ન હ હોય.’ શા ીએ ક ું.
‘એકાદ વષ મોસાળ રહે લો.’ મ જવાબ આ યો, ‘ક છમાં નાનું ગામડુ ં છે.’
‘મામા શું કરે છે?’
‘મામા નથી. હતા યારે કથા-કીતન કરતા. હવેલીમાં ભાગવત વાંચતા.’
‘તમે પણ ભાગવત સાંભ ું હશે.’ શા ી એ ડૂ બકી લગાવતાં પૂ ું. તે બહાર આવે યાં સુધી અટકીને મ
જવાબ આ યો, ‘ખાસ ન હ. ધમ-કમમાં કે િ યાકાંડમાં મને ા નથી.’
જવાબ સાંભળીને શા ી કંઈ બો યા ન હ. તેમણે જળ હાથમાં લઈને સૂયને અ ય આ યો. પછી પાણીમાંથી
કનારા તરફ જતાં ક ,ું ‘કંઈ જ ર નથી. ધમમાં ા હોવી જ રી નથી. પણ માણસને ા તો હોવી
ઈએ.’
શા ીની વાત સમ યો ન હો તેમ હં ુ મૂઢ બનીને ઊભો ર ો. મને શા ી પર ગુ સો આ યો. થોડા વખત
પહે લાં તેમણે અિધકારની વાત કહી. એ હ મને સમ ઈ નથી યાં આ ાની વાત કહે છે. ‘ધમમાં ા
ન હોય તો ચાલે, પણ ા હોવી ઈએ.’ ખરો છે આ ા ણ! મને લા યું કે ગુ ા ની સાથે તેમણે જ ે
ચચા કરી હતી તેના અનુસંધાને તો તેમને મારી કામગીરીમાં રસ ન હ પ ો હોય ને? તેમના મનમાં સહે જ
પણ એવી શંકા હોય કે શાળા ારા હં ુ તેમનાં ધમકાય માં મદદ પ થઈશ તો તે મારે િનમૂળ કરવી રહી.
કદાચ આ કારણે જ મ નદીએથી પાછાં ફરતાં તેમને ક ,ું ‘હં ુ આ દવાસી શાળા ચલાવું તોપણ યાં ધમની
વાત આવવાની નથી. કદાચ તેમની અંધ ા અને વહે મો દૂર કરવા મારે એવું પણ કંઈક કરવું પડે, જ ેથી
તમારી ધાિમક લાગણી દુભાય.’
શા ી કંઈ જ ન બો યા. મારા તરફ તાં પગિથયાં ચડતા ર ા. તેમણે મને જવાબ આપવાનું માંડી કેમ
વા ું તે મને ન સમ યું.
હં ુ િવચારમાં ડૂ બી ગયો. શા ી કહે છે તેમ આ સં કૃ િત ધમથી અલગ કોઈ અવ થાને વનનો પાયો
ગણીને રચાઈ હોય અને ધમ તથા પેલી અવ થા એકબી થી િભ છે તે ણી- વીકારીને ચાલતી હોય તો
તે કઈ અવ થા છે તે શોધવાનું મારે જ છે.
હીન ક ાના શાસકો, પરદેશી હુમલાખોરો, કિન મહાજનો અને અયો ય ધમગુ ઓ વ ચે પણ પોતાનાં
અ ત વ અને અ મતાને જ ેવા ને તેવા વ પે ટકાવી રાખતી આ પાસે એવો તે કયો દુ છે જ ે
કાલાંતરોથી આખાયે દેશને અખંડ, અતૂટ રાખે છે?
ધમથી િવમુખ નથી છતાં ધમથી પર રહે વાનું આ સં કૃ િત યાંથી શીખી છે? કદાચ મારે પોતે જ આ ોના
જવાબ મેળવવાના છે કે યારે ક કોઈક આપશે? ખબર નથી.
સુપ રયા આવી યાં સુધી મારે શા ી સાથે ફરી ચચા ન થઈ. હં ુ િનયિમત તબલાં શીખવા બેસું છુ ,ં પણ
શાળાની કે મારા કામ િવશેની કોઈ વાત મારા ગુ કાઢતા ન હ. યારે ક રહ યમય રીતે મને ઈ રહે તા. આ
યવહાર અમારી િવદાયના દવસ સુધી ચા યો. અમે કે પર જવા નીક ા યારે શા ી અમને વળાવવા
ઉપર સુધી ચાલતા આ યા.
છૂટા પડતી વખતે શા ી એ ક ું, ‘તું પરદેશથી આ યો છે અને અહ આ દવાસીઓ વ ચે કામ કરવાનો છે
તે યા પછી તને મળવાની ઇ છા થયેલી. મળાયું તે સા ં થયું. આ ને બરાબર ઓળખ, તને ઘ ં
સમ શે.’
માગમાં મારે સુપ રયા સાથે બધી વાત થઈ. સુપ રયા શાંિતથી કહે , ‘આપણે શા ીકાકાની િચંતાને સમ
શકીએ તેવાં થઈ શકીએ તો-તો સા ં . હં ુ બીજુ ં કંઈ તો ન સમજુ ં પણ મને એટલું તો લાગે જ છે કે એકાદ
ાણી કે પ ીની નસલનું અ ત વ ખમમાં પડે તો આખી દુિનયા તેને બચાવી લેવા તૈયાર થઈ ય છે.
કહે વાતા બુિ વીઓ હાંફળા-ફાંફળા બનીને બોલવા-લખવા બેસી ય છે. પૈસા ખચ અને િવરોધ પણ કરે .
પણ માણસની આખી સં કૃ િત, તેની પરં પરા, તેના વનની ધરોહર સમૂળગી નાશ પામે, આખેઆખી
યવ થા જ ભાંગી પડે તેને પ રવતન ગણીને વધાવે – આ મને યો ય લાગતું નથી. તમને લાગે છે?’
સુપ રયાની વાતનો જવાબ મારી પાસે ન હતો. િન:શ દ અર યો પર ચળકતો સૂય ચે આવતો જતો હતો.
અમે હ રખોહના માગ આગળ ચા યાં.
હ રખોહ! આ અ ભુત, અલૌ કક વન ી, કૃ િત જ ેને પરમ મંગલમય અને િ ય ગણતી હશે તેવાં થાનોમાં
આ ખીણનું નામ અવ ય હોવાનું. હ ર અને હરી બેઉ નામને સાથક કરતો આ અર યખંડ ખરે ખર તો ફરતે
ઊભેલી પહાડી ધારોની તળેટીઓ મળતાં રચાયેલું સપાટ મેદાન છે. વયં હ રને રમવા આવવાનું મન થાય
તેવું પારલૌ કક સ દય અહ લીલો રં ગ ધરીને વીખરાયું છે. કાકરાખોહ પણ હ રયાળી ખીણ છે. પણ યાં
સાગ અને સરાઈ વૃ ોના બાહુ યને કારણે લીલા રં ગને એક જ કારનું યજગત રચવા મ ું છે. યારે આ
હ રખોહ! એક જ રં ગ આટઆટલી િવિવધતાથી િનખરી શકે તે હકીકત જ ેણે હ રખોહ ઈ નથી તે ભા યે
જ માની શકે. અગિણત કારનાં વૃ ો-વેલીઓથી છલકાતી આ ખીણ લીલા રં ગની અનેકિવધ છટાનાં રહ યો
ખોલતી પથરાઈ છે.
‘કેટલા બધા રં ગો છે, નહ ?’ મ સુપ રયા તરફ તાં પૂ ું.
‘રં ગ તો એક જ છે, ઝાંય જુદી છે.’ સુપ રયાએ સાવ સીધીસાદી રીતે ક ું; પણ તેના શ દોમાં મને કંઈક
જુદી વાત સમ તી લાગી. સુપ રયાને આવું રહ યમય બોલતાં મ પહે લી જ વાર સાંભળી. મ ચમકીને તેના
તરફ યું, પણ તે તો તેના વાભાિવક ઢંગથી ચાલી આવતી હતી. મને થયો કે પાવતીમાના મુખે
સાંભળેલી પેલી ‘આ દ િનરં જન અકળ વ પ’ પં તઓ અ ણતાં જ સુપ રયાના મુખે વહી ચાલી તો નથી
ને?
મને ગણેશ શા ીની વાત ધીમેધીમે અહ ઊઘડતી લાગી. આ દેશને, તેની િવચારસરણીને સમજવાની જ ર
છે તેવું તે શા માટે કહે તા હતા તે થોડુ ં સમ ય છે. એક સાદા નાના વા યમાં મોટામાં મોટી વાત સમાવવાની
રીત આ યાંથી શીખી હશે? તે િવચા ં છુ ં તે સાથે જ મને પ દેખાય છે કે સરળ કૃ િતમય વન જ
આનું રહ ય હોવું ઈએ. કૃ િત સમીપે રહે નાર, તેને આ મસા કરનાર માનવી યારે શ દ વહે તો કરે છે
યારે અ ણપણે જ કોઈ સંદેશો વહી નીકળે છે. આ રહ યે જ આ દેશને કબીર, ગંગાસતી, નરિસંહ,
તુકારામ અને અનેક યા-અ યા મહામાનવો ભેટ ધયા છે. સવશ તમાન કૃ િત સાવ સાદાસીધા
માનવીને મુખે અગમવાણી વહે તી કરવાની અ ભુત શ ત ધરાવે છે.
થોડી વારે િબ ુ-ગંગાની વાતો શ થઈ. બંને ભાઈઓ એક-બી સાથે વાતો કરે તે હં ુ સમ શકતો ન હતો.
બહારના માણસ સાથે વાત કરવા માટે આ લોકો નવી, પોતાને અનુકૂળ ભાષા િવકસાવી લે છે. અંદરોઅંદરની
વાતચીત પોતાની મૂળ બોલીમાં જ કરતા હોય છે. બહારનો માણસ સરળતાથી તેમની અંદરઅંદરની વાતો
સમ શકતો નથી.
વ ચે િબ ુ ઊભો ર ો. તેને એક ડાળ કાપવી હતી, પણ સુપ રયાએ તેમ કરવાની ના પાડી તેથી િચડાયેલો.
મોઢું ચડાવીને આગળઆગળ ચા યો. થોડી વારે અચાનક ઊભો રહીને કહે , ‘ગંડુ ફકીર!’ આ શ દ તેણે
બંગાને ક ો, સુપ રયા માટે ક ો કે બી કોઈ માટે તે હં ુ સમ ન શ યો.
હં ુ કંઈ પૂછુ ં તે પહે લાં દૂરની ઝાડીઓમાંથી અવાજ આ યો, ‘ઓ ર છોરી, જરા કના. તેરે સાથ આ રહા હૂં.’
પછીની ણે સામે ઝાડીમાં હલચલ દેખાઈ અને ઝાંખરાં ખસેડતો, લાલ-લીલાં થીગડાંવાળો ઝ ભો પહે રેલો
એક માણસ બહાર આ યો. એક હાથમાં ચીિપયો, બી હાથમાં સીસમના લાકડાનો કાળો દંડો, ખભે ખલતો,
માથે ઓ ા વગરનાં ઝ ટયાં. વધેલી દાઢી અને આંખોમાં ઘેલછાની છાંટ. હ યુવાન ગણાય તેટલી મર
હશે.
‘નયા આયા હૈ યા?’ તેણે મારી સામે ઈને પૂ ું. પછી મારા જવાબની પરવા કયા વગર સુપ રયા તરફ
ફરીને કહે , ‘તેરે સાથ ચલૂંગા છોરી. રોટી ખા ગા તેરી.’
‘ ચલીએ.’ સુપ રયાએ કોઈ વડીલને આપતી હોય તેવા આદરથી જવાબ આ યો.
‘ગંડુ ફકીર’ શ દ કોને માટે વપરાયેલો તે સમજતાં મને વાર ન લાગી, પણ એક ગાંડા જ ેવા માણસને
સુપ રયા આટલો િવવેકથી જવાબ આપે છે તે ઈને નવાઈ લાગી. પેલા િબ ુબંગા તો આગળ વધીને ગંડુ
ફકીરને પગે અડવા ગયા.
‘ચલો હટો.’ તે િખ યો, ‘પાગલ કહાં કે. ભાગો યહાં સે.’ તેના ોધની કોઈ અસર િબ ુ કે બંગા પર ન થઈ.
તે બંને તો તેને અડીને જ ર ા.
ગંડુ ફકીર. માણસ આવાં નાટક યારે અને શા માટે કરતા હોય છે તે હં ુ બરાબર ં છુ .ં મારા વગ માં મ
આ કારનાં વતન િવશે ભણા યું પણ છે. મને આ યુવાન ફકીર યે અણગમો થયો, પણ સુપ રયાએ ‘ ,
ચલીએ’ કહી દીધું છે તો તે ગંડુના વરઘોડામાં મારે અિન છાએ પણ સામેલ થવું જ પડશે.
‘દેખ, છોરી, આજકી રોટી તેરે ઘર ખા ગા.’ ફકીર શરત કરતો હોય તેવી અદાથી બો યો.
‘ .’ સુપ રયાએ ફરી એવો જ જવાબ આ યો. ‘મ ખુદ બના ગી, બસ?’
મને લા યું કે મારે સુપ રયાનો વગ પણ લેવો પડશે. કે પર પહ ચીને વાત. અ યારે તો હ રખોહનું સ દય
માણતાં ચા યા કરીએ.
થોડે આગળ એક ટેકરી જ ેવા ઢોળાવ ઉપર ચાર-પાંચ ઝૂંપડાં હતાં. તે બતાવીને સુપ રયાએ મને ક ું,
‘છિતયાટોલા જ ેવા ટ બા ન જુઓ યાં સુધી ગરીબી શું કહે વાય તે સમ ય ન હ.’ તે થોડુ ં અટકી અને
આગળ ચાલતાં ફરી બોલી, ‘ દવસો સુધી કંદમૂળ ખાઈને ટકાવાતું વન કેવું હોય તે છિતયાટોલાનો
આ દવાસી નજરે ચડે તો જ સમ ય. અમારો િવકાસ- કાય મ આ લોકોને બે વખત કુ શકીની રાબ પણ પૂરી
પાડી શકે તો તેને મોટી સફળતા ગ ં.’ હં ુ પાછળ ચાલતાં તેની વાતો સાંભળતો હતો.
અમે ઝૂંપડાંઓ ન ક પહ યાં અને મ માનવ-કંકાલ જ ેવા એક એકલા વૃ આ દવાસીને ઝૂંપડા પાસે ઉભડક
બેઠલ ે ો યો. મા લંગોટભેર બેસી રહીને તે જમીન ખોતરતો હતો. અમારા પર નજર પડતાં જ તે ઊભો
થયો.
‘ઈથે, ઈથે.’ તેણે હાથ લંબાવતાં ક ું. મને લા યું કે તે ભીખ માગે છે. અમારી સાથે બચેલો ના તો હતો.
તેમાંથી સુપ રયા તેને ખાવા આપી દે તો અમે ચાલતી પકડીએ. એવું કઈ બને તે પહે લાં તે દુબળ જન કેડી
વ ચે આવી બંને હાથ ફે લાવી ઊભો ર ો.
‘ન ણે દૂં ઈહાંસ,ે બાઈ! ખાલી પેટ ન જણાં.’ તેણે ક ું અને અમે બધાં થંભી ગયાં.
‘િફર કભી આયગ, અભી રહને દો.’ સુપ રયાએ તેને સમ યો.
પણ પેલો માને તેમ ન હતો. કહે , ‘ખાલી પેટ ન ણે દૂં.’ અચાનક ગંડુ ફકીર આગળ આ યો. પેલાનો હાથ
પકડીને કહે , ‘ચલ. આજ તેરે ઘર હો ય.’ પછી સુપ રયા તરફ ફરીને કહે , ‘ચલ છોરી, ચલતી હૈ ?’
સુપ રયા તેને અનુસરી. આખું ટોળું પેલા ઝૂંપડા પાસે ગયું. ફકીરે પોતાની ઝોળીમાંથી ફાટેલી ચાદર કાઢીને
પાથરી. અમે બધાં બેઠાં. ઝૂંપડાની અંદર તો એકથી વધુ માણસ સમાય તેવું હતું જ ન હ.
પેલો આ દવાસી હષથી ગાંડો થતો હોય તેમ નાચી ઊ ો, ‘તીરથ હો ગયા! આજ તીરથ હો ગયા!’ બોલીને
તેણે આનંદ ય ત કયા કય . વ ચે ‘ન ણે દૂં. ખાલી પેટ કીથે ણાં?’ કહે તો ર ો.
‘અબ તું બોલતા હી રહે ગા યા કુ છ િખલાયેગા ભી?’ ગંડુ ણે પેલા પર ઉપકાર કરતો હોય તેમ બો યો.
મતલબ કે આ કંગાલ હવે અમને રાંધી ખવરાવવાની તેની ઇ છા પૂરી કરશે. છી, તેના હાથનું કે કદાચ તેણે
માગી-ભીખી લાવેલું તે આપશે તોપણ અમે ખાઈશું શી પેરે?
તે પોતાના ઝૂંપડામાં ગયો. અંદર કંઈક ખખડાટ થયો અને થોડી વારે તે પાછો બહાર આ યો યારે તેના
હાથમાં કાળા રં ગની માટલી અને એવો જ કાળો પડી ગયેલો ઍ યુિમિનયમનો વાડકો હતાં. માટલી અમારી
સામે મૂકતાં તેની આંખમાં અપાર વેદના ઊભરાઈ. તે પરાણે બોલતો હોય તેમ બો યો, ‘ઓર કુ છ ન હ ઘર
મ. પર ખાલી પેટ ન વા. પાપ લાગે હે .’
‘મહુડી છે ને?’ સુપ રયાએ વઢતી હોય તેમ ક ું. ‘મરવાના, પણ મહુડો ન હ છોડવાના.’
‘હા. મહુડી જ હે .’ પેલાએ િનખાલસતાથી કબૂ યુ,ં ‘બી દાના બી નંઈ ઘર મ. પર ખાલી પેટ કીથે ણાં?’
‘મીઠુ ં છે ઘરમાં?’ સુપ રયાએ પૂ ું ‘નમક, નમક!’ પેલાને સમ ય તે રીતે ફરી બોલી.
‘હાં. થોડા હે .’ કહી પેલો અંદર ગયો અને કાચની તૂટલે ી રકાબીમાં થોડુ ં મીઠુ ં મૂકીને લા યો.
મને થયું કે ગંડુ ફકીરનો ોધ માઝા મૂકી જશે અને તે આ ગરીબ િબચારાને પાઈનો કરી નાખશે; પણ મારા
આ ય વ ચે ગંડુ ફકીરે પેલી માટલી ઉઠાવી. તે નમાવીને પેલા કાળા વાટકામાં વાહી રે ું. અમે કંઈ સમ
શકીએ યાર પહે લાં તો તેણે વાડકી મોઢે લગાવી અને મહુડી ગટગટાવી ગયો.
‘નમદે હર’ કહે તાં તેણે વાડકી નીચે મૂકી. પછી પેલા આ દવાસીને કહે , ‘બસ? અબ ખુશ?’
મને કમકમાં આવી ગયાં, પરં તુ પેલા આ દવાસીના મુખ પર િનરાંત દેખાઈ. સુપ રયાએ પેલી રકાબીમાંથી
મીઠાના બે કણ લીધા અને મ માં મૂ યા. અમે બધાં તેને અનુસયા.
ઊભાં થઈને અમે ચા યા એટલે પેલો આ દવાસી અમને વળાવવા આ યો. થોડે પહ ચીને અમે છૂટાં પડીએ
યાં ગંડુ ફકીરે સુપ રયાના હાથમાંથી ના તા-વાસણની થેલી લઈ લીધી. પછી પેલા આ દવાસી તરફ
લંબાવીને કહે , ‘લે લે.’
પેલો આનાકાની કરવા મં ો તો ફકીરે પરાણે તેના હાથમાં થેલી પકડાવતાં કહે , ‘ફકીર દેતા હૈ . લે લે.’ કહી
પારકી થેલી પેલાને થમાવી ગંડુ રા ચાલવા મં ા. સા ં થયું કે બાકીનો સામાન લઈને હં ુ અને િબ ુબંગા
થોડે આગળ નીકળી ગયેલા. ન હતર આ ગંડુ એ પણ આપી દેતાં વાર ન કરત.
હં ુ લગભગ ાસી ગયો. આ ગંડુ, એક નાગો ડયા આ દવાસીની ગંદી માટલીમાંથી એવા જ ગંદા વાસણમાં
ઠાલવીને ગંધાતો દા ણે અમૃત પીતો હોય તેવી અદાથી પી ગયો. પેલા આ દવાસીને દા ન પીવાની
સલાહ આપતી સુપ રયા આ ગંડુને કંઈ કહી ન શકી.
િબ ુબંગા આ દા ડયાને પગે પડે છે અને આ દેશમાં કદાચ સવાિધક િશિ ત ગણાય તેવી ી સુપ રયા
તેને ેમથી પોતાને યાં ભોજન કરવા િનમં ે છે. કઈ તનો યવહાર છે આ? મ કદી નથી યો, નથી
 યો.
પંદર-વીસ િમિનટ ચા યાં હોઈશું અને ફકીર ર તા વ ચે ઊભો રહી ગયો, પૂ ું, ‘છોરી, મ યું આતા હં ુ તેરે
સાથ?’
‘મહુડી ચડી ગઈ લાગે છે.’ મ આ નવું નાટક તાં િવચાયુ.
‘રોટી તો હમારે યહાં હોગી ન આપ કી?’ સુપ રયાએ સાશંક પૂ ું.
‘મતલબ સમજતી હો?’ ફકીરે સામે પૂ ું. હં ુ કઈ સમ યો ન હ. સુપ રયાએ મૌન સેવીને હાથ ા. તો
પેલો કહે , ‘મતલબ મ સમ તા હૂં. અગર આજ મ તેરે ઘર ખાતા હૂં તો મતલબ હૈ ઉસ બૂઢને ે હમે ભૂખા
િનકાલા હૈ .’
‘તમે યાં ખાધું છે?’ સુપ રયા લગભગ ઢીલી થઈને બોલી, ‘મારો વ ન કચવાવશો.’
ગંડુ ફકીર ોધથી બો યો, ‘અરે ! ન હ કૈસે ખાયા મને? ઉસ કા િજતના થા, સબ તો ખા ગયા!’ પછી લાકડી
પછાડતાં ઊલટી દશામાં ફં ટાયો. કહે , ‘તું અબ , મેરી આજ કી રોટી તો હો ગઈ.’
થોડે દૂર પહ ચીને તેણે પાછળ યું. અમે હ ઊભાં હતાં તે ઈને માટીનું ઢેફંુ હાથમાં લઈને અમારી તરફ
ફકતાં બૂમ પાડી, ‘ચલ ઓ સબ. ફકીર સમઝતે હ લોગ મુઝે. મ અપને આપસે ધોકા ન હ કર સકતા.
ઓ, ચલે ઓ.’ અને ઉતાવળી ચાલે ઝાડીમાં અ ય થઈ ગયો.
હં ુ ત ધ થઈ ગયો. મારા તમામ અ યાસોને ખોટા પાડતો તે યાં ગયો હશે તેનો િવચાર કરતો હં ુ ઊભો
ર ો. સુપ રયાનું મ પડી ગયુ,ં ‘ભૂ યા પેટ ે મહુડી પી ગયો છે. ખાશે ન હ તો પેટ સળગી જશે.’ તે બોલી.
િબ ુબંગા સુપ રયાની ઉદાસી પામી ગયા. આ ાસન આપતા હોય તેમ કહે , ‘કાલેવાલી મા િખલાવેગી. િફકર
ન કરા.’ અને તે બંને ચાલતા થયા. કાલેવાલી માનો સંદભ નીકળતાં મને બચાવનારી પેલી મલીરધા રણીને
મળવા હં ુ તલપી ઊ ો. પણ મારે હ ધીરજ રાખવાની હતી. હં ુ અને સુપ રયા ધીમે પગલે િબ ુબંગાની
પાછળ ચાલવા માં ાં.
આ મે પહ ચીને મ તો જમી લીધું. બપોરે , આવતી કાલે કરવાનાં કામોની યાદી બનાવી. અ યારે સૂતાં પહે લાં
આ ડાયરી લખવા બેઠો છુ .ં
સં યાસમયે રસોડે ગયેલો યારે સુપ રયા આવી ન હતી. કમળાને પૂ ું તો તે કહે , ‘ઓ ન ખાવે.’ મને
સુપ રયા પર ચીડ ચડી. એક ગાંડાઘેલા ફકીર પાછળ આટલું દુ:ખ ભોગવવાનો શો અથ હતો? મા ં ખાવાનું
પતે કે તરત સુપ રયા પાસે જઈને તેને ‘લાગણી તવાની કળા’ પર નાનકડુ ં વચન આપી આવવાનું મ
િવચારે લું.
મારાં વાસણો ઘરમાં મૂકીને હં ુ સુપ રયાને યાં ગયો તો તે બહાર ફિળયામાં લાઇટ કરીને ખુરશીમાં બેઠીબેઠી
‘મહાભારત’ વાંચતી હતી.
‘આવો.’ મને ઈને તેણે પુ તક બંધ કયુ, ‘વરં ડામાં બી ખુરશી છે તે લેતા આવો.’
‘ના.’ મ ક ,ું ‘હં ુ અમ તો જ આ તરફ આ યો.’ તે શા માટે ભૂખી રહી તે પૂછીને મારે વાત શ કરવાની
હતી, પરં તુ હં ુ તેમ કરી ન શ યો. જરા વાઈ મૂંઝાઈને ઊભો ર ો પછી સાવ જુદો જ કરી બેઠો,
‘મહાભારત’ વાંચો છો? યાં સુધી વંચાયુ? ં ’
‘હા.’ કહે તાં તે ઊઠી. પોતે વરં ડામાંથી ખુરશી લઈ આવી અને મારી સામે મૂકતાં બોલી, ‘તમે તો આ વાં યું
નથી, પછી યાં સુધી વંચાયું એ કેમ ણશો?’ કહી તે પાછી પોતાની ખુરશીમાં જઈ બેઠી.
‘એમ તો મને થોડીઘણી ખબર છે.’ કહી હં ુ તેણે મૂકેલી ખુરશીમાં બેઠો.
‘થોડીઘણી એટલે?’
‘ભીમ, અજુન, કણ – આવું બધું.’
‘ ૌપદી?’ તેણે પગ પર પગ ચડાવતાં પૂ ું.
‘હા, એની ખબર છે.’ મ મારા બંને હાથ મારા ગોઠણો પર ટેકવી ઊભા થવાની ચે ા કરતાં જવાબ આ યો.
‘બેસો હ .’ સુપ રયાએ ક ,ું ‘લા ાગૃહ િવશે ણો છો?’
‘હા,’ મ ક ,ું ‘ યાં પાંડવોને બાળી મૂકવાનો યાસ થયેલો.’
‘અરે વાહ!’ સુપ રયા એકદમ ખુશ થઈ હોય તેમ હસી. ‘અને હ ડંબા – હ ડંબવધ?’
‘હા.’ ‘ વયંવર?’ ‘હા.’ ‘કુ ે ? ગીતા? ગાંધારીનો શાપ?’
‘હા, હા, હા.’ – તે પૂછતી જ ગઈ અને મારા બધા જ જવાબો ‘હા’માં આવતા ગયા. અચાનક મારા મનમાં
કાશ થયો. મારા આ યનો પાર ન ર ો.
સુપ રયા મારી અવ થાને પામી ગઈ અને િનમળ હસીને તેણે મને પૂ :ું ‘નવાઈ લાગે છે, ન હ?’
‘હા. અ યંત નવાઈભયુ.’ મ ક ું.
‘મને પણ તમારા જ ેવી જ નવાઈ લાગેલી.’ સુપ રયાએ પુ તક હાથમાં લઈ તેના પર કુ માશથી હાથ ફે રવતાં
ક ું. ‘ યારે ય ન વાંચેલી, યાન દઈને ન સાંભળેલી વાતો યારે વાંચવા બેઠી યારે મને લા યું કે આ બધું તો
હં ુ અ રશ: ં છુ .ં ’
હં ુ ડા િવચારમાં ગરક થઈ ગયો.
અ યારે ડાયરી લખતાં પણ આ વાત યાદ કરીને નવાઈ પામું છુ .ં થોડુથં ોડુ ં સમ ય છે કે આ દેશમાં દરે કેદરે ક
જણને એક અનોખી વન લોહીમાં જ મળે છે. રામાયણ-મહાભારત જ ેવી કથાઓ વાં યા વગર પણ
તેની રજ ેરજ ખબર આ માટીમાં જ મીને ઊછરતાં માવનીને હોય છે. કોઈ પણ ભાષાનો, કોઈ પણ મરનો,
કોઈ પણ િત કે કોઈ પણ દેશનો વાસી હોય, ભારતવાસી આ કથાઓ, ભલે પોતપોતાની રીતે પણ,
ણતો જ હોય છે. આ કથાઓનાં પા ોની વેદના, હષ, િવષાદ કે ઉ ાસને પોતાનામાં અનુભવતો હોય છે,
કારણ, એ મા કથાઓ નથી, વન અને તેની પરં પરાઓ છે. ગણેશ શા ીએ મને જ ે વા-સમજવાની વાત
કરી છે તેનો અથ સમજવાની કોિશશ મારે કરવી ઈએ. આમાંથી કદાચ કંઈક નવું જ નીપજ ે. સુપ રયા
સાથે જ ે વાત કરવા હં ુ ગયો હતો એ વાત કયા વગર જ હં ુ ચા યો આવેલો; પણ મને લાગે છે કે જ ે વાતો થઈ
તે વધુ મહ વની હતી.”
 9
“પાનખરે વનોને પણહીન બનાવી દીધાં હતાં. હવે માચ-એિ લમાં વૃ ોને નવી કૂ ંપળો ફૂટવા માંડી છે. નાના-
નાના છોડ અને ઝાડીઓમાં પણ વસંતનો ઝીણો સળાવળાટ ઉ ભ યો છે. કે ઝરણાંઓ દવસે દવસે ીણ
થતાં ય છે.
આવતા સ થી મારે શાળા અને ૌઢિશ ણના વગ શ કરવા છે. એ માટે તાલુકે જવાનું થયું યારે ર તામાં
કીકા વૈદને પણ મળી લેવાનું િવચારીને હં ુ નીક ો. કીકા વૈદે મને સા કય , પણ નમદાતટેથી નીકળતાં
અગાઉ તેમને મળી લેવાનું હં ુ ચૂકી ગયો હતો.
વૈ ને આપવા મધની ચાર બોટલો લઈને હં ુ હ રખોહવાળા ઝાંપેથી બહાર નીકળતો હતો ને પુ રયા સામે
મળી. ‘કેથે?’ પૂછીને, કેડ પર હાથ દઈને ઊભી રહી.
‘િબવરી. કીકા વૈદને મળીને તાલુકે જવું છે.’ મ જવાબ આ યો.
પુ રયાએ આંખો િવ તારી અને ક ,ું ‘ઈહાંસે તો બઉત લંબા પડે હે .’
મને આ એક જ માગની ખબર હતી. હં ુ કશો જવાબ આ યા વગર ઊભો ર ો. પુ રયાએ ક ું ‘િબવરી તલક
મું ચલું હૂં સાથ. તેસીલ તલક ન આવું.’ મારી ર ની રાહ યા િવના તે મને ‘ઠેર જરા’ કહી અંદર ચાલી
ગઈ.
પુ રયા પાછી આવી યારે બેએક વષનો એક બાળક તેની સાથે હતો. પુ રયા તેની સાથે તેની બોલીમાં વાતો
કરતી આવતી હતી. આવીને કહે , ‘રામબલી કા હે છોરા.’
‘એ જ ે હોય તે, પણ તું તેને સાથે કેમ લઈ આવી?’ મ પૂ ું. ‘તેડી- તેડીને થાકી જઈશ.’ પુ રયાએ કંઈ
જવાબ ન આ યો. ઓઢણીનું ખોયું કરીને બાળકને પીઠ પર બેસાય અને ગાતી-રમતી ચાલી.
‘તું આખો વખત ગીતો શું ગાય છે?’ મ પૂ ,ું ‘ યારે ઈએ યારે ગાતી જ હોય છે.’
પુ રયા ઊભી રહી. સહે જ નમીને પાછી ફરી. પછી હસી અને બોલી, ‘મું અ છા ગા હૂં?’
‘સા ં ગાય છે. પણ મને કંઈ તારી બોલીનાં ગીતો સમ ય ન હ.’ મ જવાબ આ યો.
પછી પુ રયા વાતોએ ચડી. મારી આગળ ચાલતી રહી અને કેટકેટલી વાતો કરતી રહી. તે આ દવાસીઓનાં
ગીતો ગાય છે. તેણે મને સમ વવા કોિશશ કરી. હોળીનાં, વાવણીનાં, કયા વૃ નો કેવો ઉપયોગ કરી શકાય,
તેનાં પાન અને ફળનો વાદ કેવો છે તથા તેના વૈદકીય ગુણો શું છે – તેવું પણ તેનાં ગીતોમાં આવે. એક સાવ
જુદા જ કારના ગીતનો અથ તેણે મને સમ યો. ‘અમારા પરદાદાને ચાર આનામાં માથે ઉપાડી શકાય
તેટલા વાંસ મળતા. દાદાને એટલા જ વાંસ એક િપયામાં મ ા. બાપાએ ણ િપયા દેવા પડતા અને
અમારે તો એક વાંસના જ ચાર િપયા આપવા પડે છે.’ આિથક ઇિતહાસને વણી લેતાં ગીતો હોય તેની મને
નવાઈ લાગી. મ તે ગીત ન ધી લીધું. પુ રયા કહે કે આવાં બી ં કેટલાંય ગીતો તેને મોઢે છે. ઝાડનાં ગીત
ઉપરાંત સીતા ને શોધવા નીકળેલા રામનું ગીત અને આવાં ગીતો પણ તેને આવડે છે, યાંથી માંડીને
રામબલી દુ છે, તેના પર શંકા કરે છે – સુધીની વાતો તે કરતી ગઈ.
‘મેરા પેટ ન હ.’ તેણે વ ચે ક ું, ‘એ વા તે બોલે હે મુંને.’ કહી તે થોડુ ં મૌન સેવી રહી. પછી મારા તરફ
ફરીને ઊભી રહી. તેના કાળા નમણા ચહે રા પર દુ:ખની એક ઝલક ચમકી અને તરત જ તેનો પેલો પરમ
આનંદ તેની આંખમાં આવીને બેઠો. તે હસી પડી અને બોલી, ‘મેરા કા? મું ન સાસરે .’
એક સાથે આવડો આનંદ અને આટલો િવષાદ આ હં મેશાં હસતી- કૂ દતી વનબાળા મનના કયા ખૂણામાં
સમાવી રાખતી હશે – એ િવચારતાં મ ક ,ું ‘એ કંઈ બરાબર ન કહે વાય. કોઈ કંઈ કહે એટલે પિતને છોડી
દેવાય?’
‘ઓ મા રે !’ પુ રયા ખડખડાટ હસી પછી બોલી, ‘ઓ હી જ તો હે સબનકી જડ. સચ બોલને સે ડરે હે .’
કહીને તે અટકી ગઈ. તેની મોટામાં મોટી ફ રયાદ તેના પિત યે હતી. બી તેને બોલે યારે બચાવ કરવાને
બદલે તે પણ પુ રયાને પુ હીન કહે તો. પોતાનો બચાવ ન કરી શકે તે પિતને પિત માનવા પુ રયા તૈયાર ન
હતી. પુ રયાએ પ ન ક ું, પણ મને લા યું કે પુ રયાની આ થિત માટે કદાચ તેનો પિત કારણ પ હોઈ
શકે.
વ ચે એક ઝરણા પાસે અમે ના તો કરવા રોકાયા. આ અર યોમાં ચાલતા જવું હોય તો કંઈનું કંઈ ખાવાનું
સાથે રાખવું પડે અથવા કયા વૃ નું પાન, ફળ, ફૂલ કે મૂળ ખાઈ શકાય તેનું ાન હોવું ઈએ, ન હતર
પથરાળ ઢોળાવોવાળી વનકેડીઓ થકવી નાખે અને ખાલી પેટ ે એક ડગલું ભરવું પણ મુ કેલ બને.
જમતાં-જમતાં પુ રયાએ મને પૂ ું કે હં ુ મારી પ નીને કેમ સાથે નથી લા યો?
‘મા ં લ જ નથી થયું.’ કહે તાં મને યુસી યાદ આવી. કેટલાય સમયથી મ કે તેણે એકબી ને પ લ યો
નથી.
પુ રયાએ પૂ ું, ‘બંગા જ ેસન તો ન હે ?’
‘બંગાને શું છે તે મને ખબર નથી.’ મ જવાબ આ યો. પુ રયા ફરી હસી પડી અને બોલી, ‘લખી કો દેખ બેઠા.
ઓ તો ચલી ગઈ.’ કહે તી તે ઊભી થઈ ઝરણામાં હાથ બોળીને ધોયા, ખોબો ભરીને પાણી પીધું. રામબલીના
છોકરાને પાણી પાયુ,ં પછી આવીને વાસણો લીધાં, સાફ કયા અને મને એક વાડકો ભરી પાણી લાવી દીધું.
બચેલો ના તો અને વાસણ થેલામાં ભરતાં તેણે બંગાની વાત કહી.
લ મીનાં માતા-િપતાએ બંગા સો મરઘી લાવી આપે તો લ મીને બંગા સાથે પરણાવવી તેવી શરત મૂકેલી.
બંગા ણ મ હનામાં એટલી મરઘી લાવી આપવાનો હતો. દરિમયાન નારિણયો વ ચે આ યો.
‘નાંણયા બોલે હે ઓ રે લવાઈ મ હે . મ નું હૂં, ઓ ન હે રે લવાઈ મ. ઓ તો કાભૈ પાટેકે કં ાટમ લગે હે .’
પુ રયાએ ક ું. નારિણયો રે લવેનાં લીપર બદલનારા કો ટા ટરને યાં કામ કરે છે અને એ કંઈ રે લવેનો
કમચારી ન ગણાય તેની પ સમજ આ ીને છે તેની મને નવાઈ લાગી, મ હસીને ક ,ું ‘સાચી વાત છે. એ
કંઈ રે લવેની નોકરી ન કહે વાય.’
‘ઓ હ જ તો!’ કહે તી પુ રયા ઊઠી. બાળકને પાછુ ં ખોયામાં ટાં યું અને પીઠ પર લટકા યું. અમે આગળ
ચાલતાં થયાં ને પુ રયાએ ક ,ું ‘સબન સેતાન હોવે હે .’ તેના કથન િવશે મારે કંઈ કહે વાનું ન હતું. હં ુ મૌન
સેવી ર ો અને પુ રયા બોલતી ગઈ. નારણે લ મીના િપતાને સમ યા કે પોતે રે લવેમાં સારા પગારથી
કાયમી કામ પર છે. માલગાડીમાં બેસીને લીપર અને પાટા લેવા-મૂકવા ટ કટ લીધા વગર છેક જબલપુર
જઈ-આવી શકે છે. મોટા સાહે બો તેને નારણ કહીને બોલાવે છે. બસ, પોતાની પુ ીના સુખનો િવચાર કરતા
િપતાને આનાથી વધુ શું ઈએ? વળી સો મરઘી તો બંગાની ણ માસની મુદત સામે નારિણયો તો દોઢ-બે
માસમાં જ લાવી આપવાનો હતો. કા’ભઈ પાટા પાસે યાજ ે એડવા સ પૈસા તેને મળે જ.
લ મીનો િવવાહ નારિણયા સાથે થઈ ગયો. બંગાએ કોઈ ઝઘડો ઊભો ન કય . તે મા એક વાર લ મીના
િપતાને અને પછી નારિણયાને મ ો અને તેમને પ સમ વી આ યો કે લ મી ભૂખે મરશે, તેને
પહે રવા-ઓઢવાની ખામી આવશે, લ મીના પૈસામાંથી નારિણયો કંઈ વાપરશે કે તેને કોઈ પણ તનું દુ:ખ
દેશ,ે તો બંગા નારિણયા અને લ મીનાં મા-બાપનાં માથાં ફોડી નાખશે.
‘મ તો કહં ુ હૂં ઓ લખીકા જ માથા પઈલે ફોડ.’ પૂ રયા ણે બંગાને સામે ઊભો રાખીને કહે તી હોય તેમ
હાથનો લટકો કરીને બોલી.
‘એમાં લ મીનું માથું શા માટે ફોડવુ?
ં ’ મ પૂ ું.
‘ઓ હ જ તો ગઈ રે લવાઈમ બેઠણે.’ પુ રયા હસીને બોલી. આગળ કંઈ વાત થાય તે પહે લાં પાછળથી
કોઈએ બૂમ પાડી, ‘પૂ રયા હો...’ અને અમે ઊભાં ર ાં. અમે પાછળ યું તો ઝૂરકો લગભગ દોડતો આવતો
હતો. આવતાંવત તે પુ રયાને વઢતો હોય તેમ ઉ વરે તેની ભાષામાં કંઈક કહે તો ર ો. પછી મને સમ યું
કે પુ રયા કોઈને કશું ક ા વગર રામબલીના છોકરાને લઈ આવી હતી. કે પર બાળકની શોધખોળ ચાલી.
એ તો સા ં થયું કે િબ ુબંગાએ પુ રયાને બાળક સાથે જતી યેલી. મ પણ ઝૂરકાનો સાથ આ યો અને
પુ રયાને ક ,ું ‘આમ કોઈને ક ા વગર કેમ ચાલી આવી અને પાછી છોકરાને ઉઠાવી લાવી?’
પુ રયા કંઈ બોલી ન હ. પોતે કંઈક ખોટુ ં કયુ છે તેવું તેને લા યું ન હ. અમારા બધા પર તેને ોધ આ યો. તે
યાંથી જ પાછી આ મ તરફ ચાલવા લાગી. કદાચ તેની આંખો ભરાઈ આવી હતી. ઝૂરકો તેની પાછળ
બબડતો ચા યો. હં ુ એકલો કીકા વૈદને ગામ પહ ચવા સામેની ટેકરી ઓળંગવા કેડીએ ચ ો.
કીકો વૈદ ઘરે ન હતા. બે દવસ પછી આવવાના હતા. ગોરાણીને મ મધ આ યું. થોડા પૈસા આ યા તો કહે ,
‘એ વૈદરાજને આપ . મને ખબર નથી.’ ગોરાણીએ સુપ રયાના ખબર પૂ ા. તેનાં માતા-િપતાને સંભાયા.
મને થયું કે તે વિનતા િવશે કંઈક વાત કાઢે તો સા ં , પણ તેવું ન થયું. હા, તેમણે િબ ુબંગાને યાદ કરીને
વિનતા િવશે ક ું. ‘નારદીના છોકરા આ િબ ુડો ને એનો ભાઈ.’ મને ચા આપતાં ગોરાણી બો યાં, ‘નારદીનો
વર બંગાના જનમ પહે લાં તાવમાં મરી ગયો. વિનતા નારદીને પોતાને ઘરે લઈ ગઈ. વર-વહુ બેય જણાં
ખાદીવાળાં અને નવોનવો આ મ કાઢેલો. તે જ ેમતેમ ગાડુ ં ગબડાવે. એમાં નારદી ને એના બે છોકરા. પેલાં
બેય પોતે અડધું ખાઈને આ આ દવાસીને ખવડાવે એવાં.’
કહી ગોરાણી ઘરકામે વળ યાં. પાિણયા ં સાફ કરતાં વળી આગળ બો યાં, ‘ગણેશ શા ીની ને સુરેનની
ભાઈબંધી પાકી, એટલે વિનતાની છોકરી વાિલયરની મોટી િનશાળે ભણી. એ ભણી તોય પાછી અહ યાં જ
આવીને રહી.
ગોરાણીએ કામ પૂ ં કરીને મારા સામે બેસતાં પૂ ું ‘રાત રોકાવાનો છે? તો રોકાઈ .’
‘કાલે વૈદરાજ આવશે?’ મ પૂ ું.
‘ન હ આવે. એને તો બે દ’ થાશે જ. કદાચ ણ પણ થાય. પણ તું આ યો છો તો રોકાઈ .’
‘ના.’ મ ક ું. જ . ફરી યારે ક આવીશ. પાછો એકલો છુ ં અને ર તો લાંબો છે.’
‘િબ ુને સાથે લાવવો હતો ને.’ ગોરાણીએ ક ું. પછી હસીને બો યાં, ‘એ બેય ભાઈ આવે તો ભેગા જ આવે.
નામે ય એવાં પા ાં છે. િબ ુબંગા બોલીએ તોય એક જ નામ બોલતાં હોઈએ એવું લાગે.’ કહે તાં ગોરાણીનો
વર આ થયો. તેમણે આગળ ક ,ું ‘ને છેય એવુ,ં ભાઈ! બેય વ એક જ ેવા છે. નારદી મરી ગઈ, વિનતા
ન હ. છોકરી કૉલેજ ભણે. બંગો માંડ ણ વરસનો. આ તમારા વૈદરાજ છોકરાને તેડવા ગયેલા કે અહ
લાવીને રાખું, તો દવા ખાંડવા-બાંડવામાં મદદ પ થાય ને છોકરા પણ રખડે ન હ. પણ માળા, ન આ યા.
િબ ુએ મા ઉછેરે એમ બંગાને ઉછેય . એને કેડમાં તેડીને જંગલમાં ભટ યા કરે ને યાંક જ યા ભાળી નથી કે
છીણી-હથોડા લઈને બેસે કાંક ડેરા બનાવવા.’
ગોરાણીની વાતો સાંભળવાની મ પડતી હતી, પણ મારે મોડુ ં થતું હતું. વિનતાના આટલા ઉ ેખ પછી પણ
તે યારે અને યાં ચાલી ગઈ તે વાત ન આવી તેની મને નવાઈ લાગી અને થોડો વસવસો પણ ર ો.
‘વૈદરાજ આવે યારે ફરી આવીશ’ કહીને મ ર લીધી.
પાછા ફરતાં કોઈ વાહન ન મ ું. અંતે એક ડીિલવરી વૅન ભાડે કરી. ડાઇવર પાસે બેઠો. એ પણ કેવો આનંદી
હતો! ર તામાં કોઈ આ દવાસી મળે કે કોઈપણ જતું-આવતું મળે તો હાથ ચો કરે . પછી મને કહે , ‘મૌજ મ
આવગે યે લોગ. સોચગે, આજ ડાઇવર સા’બને હમકો સલામ કરી.’
સાતવાં મોડે મને ઉતારતો ગયો અને કહે , ‘સમાલ કે ઈઓ.’ પછી મ કમાં કહે તો હોય તેમ કહે , ‘શેર હોતે
હ ઈસ જંગલમ.’ ”
 10
“બપોર હ હમણાં જ થઈ હતી. સાંજ ઢળતાં કે પર પહ ચી જવાશે તેમ િવચારીને હં ુ ચાલી નીકળવાને
ઇરાદે મારો સામાન ઉપાડવા ન યો.
તે જ સમયે ર તાની સામી બાજુના ખડકોને કોતરીને બનાવાયેલા પાંચ ગોખલા મારી નજરે પ ા. હં ુ યાં
ગયો તો યું કે દરે ક ગોખને અંદર ઢળીને આરામથી બેસી શકાય એમ ખાસ કોચવામાં આ યા છે. નીચે
લ યું છે: ‘ભીમ ત કયા.’ પછી ‘િબ ુબંગા’ અને પેલી આકૃ િત. પાંડવોને માટે બનાવાયેલા ગોખલામાં હં ુ બેઠો.
પ થરને આવો કાળ પૂવકનો આકાર આપી શકનાર બંને ભાઈઓને મ મનોમન વખા યા અને યુસીને
જવાબ લખવો બાકી છે તે િવચારતાં તેને પણ મરી લીધી. વધુ બેસી રહે વું પાલવે તેમ ન હતું. મ મારા થેલા
ઉપા ા. હાથમાં લાકડી- પે એક સૂકી પાતળી ડાળ લીધી અને ચા યો.
ર તાથી થોડે જ દૂર પહ યો અને મને સમ યું કે સૂમસામ વનોમાં એકલપંડ ે ચાલવું ક પનામાં જ ેટલું
રોમાંચકારી લાગે છે તેટલું હોતું નથી. આસપાસની સૃ દેખાતી બંધ થઈ અને ચાં ઊભેલાં મહાવૃ ો વ ચે
હં ુ એકલો જ છુ ં એ યાલ આવતાં જ મારો અર ય- મણનો ઉ સાહ ઓસરવા માં ો.
વાઘ તો આવે કે ન પણ આવે, મારાં ગા ો િશિથલ થવા માં ાં. લાકડી પણ ન કહે વાય તેવી ડાળ એ હિથયાર
નથી એ ાન પણ મને લા યું.
લગભગ ગભરાઈને પાછો રોડ પર જવાની તૈયારીમાં જ હતો યાં હં ુ એક તરફથી થોડી ખુલી જ યાએ
પહ ચી ગયો. અચાનક મારી સમ કૃ િતનું મનમોહક વ પ ઊઘ ું હોય તેમ નીચેનો ઢોળાવ, પછી
મેદાન, થોડાં ખેતરો, વૃ ો અને દૂર વહી જતી નમદાની ચળકતી જળરે ખ મારા સમ અ ત વને પશતાં
હોય તેમ નજરે પડતાં હં ુ રોમાંિચત થઈ ઊભો રહી ગયો.
મ યાકાશ પાર કરી ચૂકેલાં સૂયનાં કરણો સદા વંત મહાનદ નમદાના વાહને ચાંદીના દોર જ ેમ
ચમકાવતાં હતાં. ણે પૃ વીની કેડ પર ચળકતો કંદોરો. નમદા નજરે પડતાં જ મને રાહત લાગી. ઘડી પહે લાં
લાગેલો ભય નાશ પા યો હોય તેમ હં ુ િનભય અને નિચંત થઈને ય વામાં લીન થઈ ગયો.
આવું શાથી થયું તે હં ુ ન ી ન કરી શ યો. કદાચ ખુ ી જ યામાં આવીને વધુ મોટો િવ તાર યાની કે પછી
યાન બીજ ે જતાં િવચાર પ રવતનના માનિસક અસરને કારણે હં ુ હળવાશ અનુભવતો હો તેવું પણ હોઈ
શકે.
હં ુ હ આગળ ચાલું કે નમદાને નીર યા ક ં તે િવચારતો હતો એટલામાં પાછળથી કોઈ ચા યું આવતું હોય
તેવો બોલાશ સંભળાયો.
‘કોણ છે રે ?’ મ બૂમ પાડી.
‘બાબ રયા હૂં, સાથમ લો ટયા.’ સામેથી જવાબ આ યો.
બાબ રયો હોય તો તે આ મે જ જતો હોવો ઈએ. હં ુ થોડી પળો રોકાયો અને પેલા બંને જણ મારી સાથે
થઈ ગયા.
મ કંઈ પૂ ું ન હતું છતાં બાબ રયાએ પોતે અહ હોવાનું કારણ જણાવતાં ક ,ું ‘પુનેમ હે , ઈથે ગુપતા કા
િબયાજ દેણે આણાં થા લો ટયા કુ .’
‘તો?’ મ પૂ ું.
‘એકલા કેથે આવે? રાડ પડે હે .’
‘એટલે તું ડે આ યો, એમ?’ મ પૂ ું.
‘હોવ, સંગાત.’ કહે તાં તેણે મારા હાથમાંથી અને ખભેથી થેલા લઈ લીધા. લો ટયો અને બાબ રયો વાતો કરતા
આગળ ચા યા. મને અર યોની માયા પશ અને હાથમાંની લાકડી ગોળ ઘુમાવતાં મ ગીત ગણગ યું.
એક િ ભેટ ે પેલા બે જણ ઊભા ર ા. બંને તેમની બોલીમાં કંઈક ચચા કરતા હતા. મ પાસે જઈને પૂ ું,
‘કેમ? શું થયું છે?’
‘લો ટયા વે હે .’ બાબ રયાએ ક ,ું પણ પેલો ગયો નહ . મને લા યું કે તે બંનેને સાથે જવા બાબતે કંઈક
મૂંઝવણ છે. ‘તારે જવું હોય તો તું . હં ુ તો અહ થી એકલો જતો રહીશ.’ મ બાબ રયાને ક ું.
‘કાહે ?’ બાબ રયાએ પૂ ું. પછી આગળ કહે , ‘ઓ તો શામ સે પઈલે િજંદાસાગબાન કરીબ હો વેગા.’
પછી લો ટયા તરફ ફરીને ક ,ું ‘ઈહાં પંઉચા તો િફર કા બાત કા ડર?’
‘વાઘ આવે હે .’ પેલા લો ટયાને એકલા જતાં ડર લાગતો હતો.
બાબ રયાએ તેને સમ વતાં ક ,ું ‘ઓ ગુ હે . એકલા ની છોડ સકું હૂં. તું બસ. આધ ઘંટ ે ભર ચલ, તો
સાગબાન કી છાયા પકડ લેવે હે . િફર કાહે કા ડર?’
પેલો અચકાતો-અચકાતો પણ ગયો, મારા મનમાં સાગબાન અને તેની છાયા િવશે િજ ાસા જગાવતો ગયો.
વાઘથી ડરતો માણસ સાગબાનની છાયામાં હોય તો ડર ન લાગે તેવું સાંભળીને મને અ યંત અચરજ થયું.
સાગ તો આ અર યોનાં ાણવૃ છે. વાઘ-દીપડા-ર છ આ બધાં આ સાગવૃ ો તળે જ રહે ઠાણ અને મણ
કરતાં હશે. સાગના ઝાડથી વાઘ દૂર રહે તો હોય તે મારા મા યામાં ન આ યું. મારી સમજણમાં કંઈક ભૂલ
થતી હશે તેમ િવચારીને મ બાબ રયાને પૂ ું, ‘શાની છાયા સુધી પહ ચી જવાનુ? ં ’
‘િજંદાસાગબાન તલક.’ બાબ રયાએ ક ,ું પછી વગત બોલતો હોય તેમ બબ ો, ‘ઉહાં બાઘ તો કા, કોઈ
દૈત બી ના સતા સકે હે .’
બાબ રયો દરે ક સાગની ન હ પણ કોઈ ખાસ િજંદાસાગબાનની વાત કરે છે તે સમ તાં મ પૂ ું, ‘એવું
કેમ?’
બાબ રયાએ મારી વાતનો સીધો જ જવાબ આપવાને બદલે સામે કય , ‘મા’દેવ હે . ના સમજ ે?
મા’દેવ .’
‘હા,’ મ ક ું. ‘શંકર ભગવાન.’
‘હાં, ઓ હી જ.’ બાબ રયાએ જવાબ આ યો. ‘આ પૂરા જંગલ બનાયા મા’દેવને, નરબદામાં કે ખેલન વા તે.’
‘અ છા?’ મ ાથભાવે ક ું.
એ પછી બાબ રયો ણે હ રો વષ પહે લાંના સમયમાં સરકી ગયો હોય અને નજર સામે બધું તો હોય
તેમ કહે તો ગયો. તેની કથા મને પણ કોઈ જુદા જ ભાવિવ માં ખચી ગઈ.
બાબ રયો બોલતો ર ો. કથા અને અમારાં ચરણો સાથેસાથે આગળ વધતાં હતાં. વાત એ છે કે વયં
ભગવાન િશવે, પોતાની અિત લાડકી પુ ી નમદાના આનંદ ખાતર આ અર યોની રચના કરી છે. અર યોના
ઉ ભવ પછી કોઈને આ અર યોનાં તમામ વૃ ોનો અિધપિત નીમવા િશવ એ પાવતીને આ ા કરી. દેવી
પાવતીએ નંદી પાસે અભે વનો વ ચે ટેકરીઓથી ઘેરાયેલા સપાટ મેદાનમાં એક દેદી યમાન પવત
બનાવરા યો. તે પવતની બરાબર ટોચ ઉપર શ તએ પોતાના કુ મળા હાથે સાગનું એક વૃ વા યું.
 ીગંગાનદીના ઉ ગમ થાન પાસે બનાવેલી આ ટેકરી પર ઊભેલા આ િચરં વ સાગવૃ ને પાવતીએ આ
અર યોનો અિધપિત થા યો છે. ભગવાન િશવ અને માતા પાવતીએ વમુખે આ વૃ ને આદેશ આ યો છે કે
તેણે આ અર યોનાં તમામ વૃ ોની, તેમાં વસતાં ાણી, પ ીઓ અને વજંતુઓની અને જ ેણે પાપ ન કયુ
હોય તેવા મનુ યની ર ા કરવી.
જ ે દવસે વાવવામાં આ યું તે જ દવસે માણસની ચાઈ જ ેટલું વધી ગયેલું તે સાગવૃ અ યારે તો
આકાશનાં વાદળોને અડી શકે એટલું ચું થઈ ગયું છે.
િજંદાસાગબાન કદી સુકાયું નથી અને લયકાળ સુધી યારે ય સુકાવાનું નથી. આ મહાવૃ પાસેથી પસાર
થનાર પોતે મનુ ય હોય તો તેણે વૃ ને નમન કરવું પડે. આવું ન કરવાની છૂટ મા ાણીઓને છે.
આ સાગબાનની છાયામાંથી એટલે કે ીગંગાની આસપાસના દેશમાંથી પસાર થનાર માણસ બૂરો િવચાર,
ચોરી કરવાનો િવચાર કે દુટોણા કરવાનો િવચાર કરે તો સાગબાનને તેની ખબર પડી જવાની અને
િજંદાસાગબાન એની સ પણ કરવાનો.
અર યોમાં ચા યો જતો હં ુ મનોજગતમાં સૃ ના સજનકાળ સુધી વાસ કરી આ યો. વ ચે એક પણ
કયા વગર મ િજંદાસાગબાનની વાત સાંભળી. બાબ રયો વાતવાતમાં મને સવાલ કરી બેઠો, ‘ઓ રાત કરથલી
કા ડાયા અને ઉણકા ચોરં ટાકા હાલ કા હુવા, માલૂમ?’
‘ન હ માલૂમ.’ મ ચાલતાં રહીને જ જવાબ આ યો.
‘કરથલી ડાયા અપને કો બોત હુિસયાર ણે હે .’
‘કેમ?’
‘ની માને િજંદાસાગબાન કો. તભી તો ગયા થા િશ રગંગાકા સહદ લેણે વા તે.’ કહીને બાબ રયાએ કરથલી
ટોલાના ડાયા અને તેના ચોરની વાત કરી.
થોડાં વષ અગાઉ ીગંગાનાં વનોમાં પુ કળ મધ બેઠુ ં હતું. ઘણાને મન થાય કે યાં જઈને મધ લઈ આવીએ,
પણ જવું શી પેરે?
‘પૂરા એલાકા સાઠસાલી ટોલા કા.’ બાબ રયાએ ક ું, ‘દૂજ ે િજંદાસાગબાન કા ડર. અગર ઓ ગ ગયા તો
સમજ લો ે હો વે.’
બાબ રયાની વાત કહે વાની રીત અ ભુત હતી. હં ુ મુ ધ બનીને સાંભળતો ગયો.
કરથલી ટોલાનો ડાયો પોતાની લાલચ રોકી ન શ યો. એક રા ે પોતાના બે ચોરં ટા સાથે લઈને ગયો,
ીગંગાનાં અર યોનું મધ ઉતારવા.
સ ભા યે સાઠસાલી ટોલાનું તો કોઈ મ ું ન હ, પણ જ ેવો બીડીનો ધુમાડો મધપૂડા પર ફૂં યો કે માખીઓએ
જ િજંદાસાગબાનને સાદ કય હશે કે ગમે તેમ પણ વૃ પુ ષ તે ગટ થયા. ણે અવંતીનગરીનો રા
ભોજ તમામ અલંકારો પહે રીને વનમાં આવી ચ ો હોય તેવા પાળા. આવીને મધપૂડાને બચાવવા ઊભા.
સાગબાને પોતાનું ખ ગ તો હ ઉગા યું પણ ન હતું ને પેલા બે ચોરં ટામાંથી એક તો બેભાન થઈને પ ો.
કરથલીનો ડાયો અને બી ચોરં ટો માંડમાંડ પેલા બેભાન થયેલાને ચકીને ભા યા યારે વ બ યો.
‘તને યાંથી ખબર આ વાત કરથળીના ડાયાએ તને કહી?’ મ બાબ રયાને પૂ ું.
‘ની કેવે.’ બાબ રયાએ જવાબ આ યો, ‘આપણે મુંહ સે કા બોલે? પણ માલુમ તો પડે.’
‘કેવી રીતે?’ મ પૂ ું.
‘દૂસરે જ દન સે કરથલી કા ડાયા અપણી સબ બે ા ભૂલ ગીયા. અબ ના દવા કર સકે હે , ના મંતર-દોરા.’
‘અને પેલા બી બેઉ?’
‘ઉનકો કા હે ? ઓ તો આપણે ડાયે કી બાત સે ગયે લાગે.’ મને લા યું કે ખરે ખરી જવાબદારી કોની હોઈ
શકે તે ન ી કરવામાં આ સહે જ પણ વાર કે ભૂલ નથી કરતી. તે દવસે પુ રયાએ લ મીને અને આજ ે
બાબ રયાએ કરથલીના ડાયાને થમ જવાબદાર ય ત તરીકે ઓળખાવતાં જરા પણ વાર ન કરી. એ સાથે
મને આવું પણ લા યું કે વૃ માં વૃ દેવ કે વૃ પુ ષ હોય તે વાત મા દંતકથા અને અંધ ા ગણાય તેવું
બાબ રયાને સમ વવું તે િશ ક તરીકે મારી ફરજ ગણાય; પરં તુ હં ુ તેમ કરી શકું તે પહે લાં જ મને યાદ
આ યું: હ થોડા સમય પહે લાં જ સોમ વા નમદાનું દશન મને અભયદાન આપી ગયું હતું. મને, એક
ભણેલા, િવચારશીલ અને દરે ક ઘટનાનું િવ ેષણ કરવાની ટેવવાળા માણસને પણ એક નદીને દૂરથી ઈને
આવી અનુભૂિત થઈ, તો પછી આ અભણ, ભોળા આ દવાસીઓ એકાદ પ રિચત વૃ પાસે પહ ચીને પોતાને
સલામત માનતા હોય તો મારે શા માટે તેમને રોકવા? બાબ રયાને મ પૂ ું, ‘અહ થી કેટલે દૂર છે તે
સાગબાન?’
‘દૂર તો પડે હે .’ તેણે ક ું, ‘બસ બોત ન હ. થોડા ચલે બાદ છાયા તો લગ વે. પર હે દૂર.’
‘ યાં?’ મ પૂ ું.
મારાં રોમરોમ ઊભાં થઈ ય તેવો જવાબ મ ો: ‘રાણીગુફા કે ઉપર.’
રાણીગુફા શ દ સાંભળતાંવત ણે ણમા માં હં ુ િજમી બની બેઠો; અને મારી તમામ લાયકાતોની ઉપરવટ
થઈને બાબ રયાને પૂછી બેઠો, ‘તું મને યાં રાણીગુફા લઈ જઈ શકે?’
‘મું ન પાવું.’ બાબ રયાએ ક ું, ‘સાઠસાલી ન આને દે મુંને. સાઠસાલીકા ડાયા ર મંદી દેવે તો હ જ
પાવું હૂં.’
િજંદાસાગબાન! રાણીગુફા! મારી િજ ાસા ચરમસીમાએ પહ ચી ગઈ. મારે યાં જવું જ છે. જ ર પડે તો
સાઠસાલી ટોલાના ડાયાને મળીને પણ ર મેળવવી છે. આ માટે શું કરવુ,ં કોને પૂછવું તે િવચારતો હં ુ મૂંગો-
મૂંગો ચાલતો ર ો. સાંજ ઢળતાં અમે કે પર પહ યા.”
 11
“આ અભે મહા અર યો મે-જૂનમાં આટલી કંગાળ અને વ હીન દશાને પામતાં હશે તે મ ક પેલું ન હ.
જ ેમજ ેમ સૂયનો કોપ વધતો ગયો તેમતેમ લીલો રં ગ બદલાઈને પીળો કે ખાખી થતો ગયો. પાનખરમાં
ખરે લાં સાગનાં પાન ઢોળાવો પર ણે રાખ પથરાઈ હોય તેવાં ભાસે છે. વસંતમાં ફૂટલે ાં નવાં પાન હ બાળ
કે કશોરઅવ થામાં જ છે, તેથી વૃ ો હ નવપ િવત નથી લાગતાં.
હં ુ જ ેને સદાકાળ જલભરી, ઝરણાંઓથી તૃ રહે તી અનેક વન પિતઓના ભંડાર સમી માનતો તે
કિપલમુિનની આ ભૂિમ, મેની શ આતથી જ જળ, ઝરણ અને ફળ-ફૂલ-િવહીન દશામાં આવી ગઈ છે.
પાણીની શોધમાં ભટકતા પશુઓ છેક નમદાતટે જઈને અટકે છે. ીણદેહા નમદા પણ ખુ ા પથરાળ પટમાં
શોધવી પડે તેમ, ણે કોઈ નાના ઝરણ જ ેમ વહી રહી છે. પ થરો પર વરસતો સૂયા અમને બાળી મૂકે
છે.
અ ય ઋતુઓમાં વનોમાં સહે લાઈથી સંતાઈ શકતાં પશુઓ અ યારે એકાદ વૃ ના થડ પાછળ રહીને તને
સંતાડવાનો ય ન કરે છે. આ મના ફિળયામાં ઊભા રહીએ તોપણ સામેની ધાર પર થઈને નમદાતટે જતાં
હરણો, િચ ળ, સસલાં, નીલગાય કે યારે ક દીપડાને પણ પ દેખી શકાય છે. પ ીઓ પણ હવે છૂપાં રહી
શકતાં નથી. ચાંદની રાતે ઢોળાવો પર સાગ, સરાઈનાં થડ અને ડાળીઓ ણે લ કરી િશ તથી ઊભેલાં હોય
તેવાં લાગે છે.
ણ દવસે ડાયરી લખવનાની ફુરસદ મળી. ણે દવસ મારા માટે નવાનવા અનુભવો લઈને આ યા – ગયા.
એક તો હ રખોહ તરફના દરવા પાસેનું સદાકાળ લીલું રહે તું બોરસલીનું વૃ મા ં કાયમી સાથી બ યું. યાં
િનશાળ કરવા માટે સાફસૂફીનું કામ એક આખો દવસ ચા યું. આસપાસની જ યાએ નાનો સિમયાણો
બંધાયો. આ મમાં કામે આવતા આ દવાસીઓ ઉપરાંત બહારથી પણ યુવાનો- ીઓ આ કામમાં ડાવા
લા યાં હતાં. બીજ ે દવસે તો થડ પર નાનું બૉડ પણ લાગી ગયું. ‘બે ાવન. િબ ુબંગા, ઝૂરકો, પૂ રયા’ – હા,
આ િવ ાર ય અહ બોરસલી તળે કરવાનો િનણય આ ચાર જણાંનો હતો.
આ થળે જ ‘આ દવાસી િવિવધલ ી સહકારી મંડળી’ની થાપના પણ થઈ. છેક જબલપુરથી સરકારી
અિધકારી તતપાસ માટે અને સોસાયટીના સ યોને મંડળી કેમ ચલાવવી તે સમ વવા આવેલા. તે દવસે
ગામેગામથી આવેલાં આ દવાસીઓને મ નવા જ પે યાં. તેમનો આનંદ, તેમનાં નૃ યો, તેમનો ઉ ાસ – આ
બધું ઈને મને થતું હતું કે આ પૃ વીપટ પર વયં કૃ િત િસવાય આટલો મુ ત અને િનભળ આનંદ, કોઈ
અનુભવી શકતું હોય તો તે મા આ વનવાસીઓ. અિતશય ગરીબી, ભૂખમરો, ભિવ યના અનેક ો બધું
જ આમ સાહિજક આનંદમાં ઓગાળી નાખવાની શ ત આ આર યકો યાંથી મેળવતાં હશે તે હં ુ યારે ય
સમ શકવાનો નથી.
લખતાં ગરમીથી ાસીને હં ુ નાહવા ગયો નાહીને બહાર નીક ો ને બહાર સુપ રયા કોઈ સાથે વાત કરતી
આવતી હોય તેવું લા યું. સુપ રયા પોતે મારા ઘરે આવી હોય તેવો સંગ જવ ે જ બનતો. હં ુ બહાર આ યો
તો સુપ રયા અને ઝૂરકો કંઈક વાતો કરતાં હતાં. તે બંને ઓટલા પાસે આવીને ઊભાં. સુપ રયાએ ક ,ું
‘પુ રયા બે દવસથી આવી નથી.’
એકાદ જણ કામ પર ન આ યું હોય તો કે માં કાંઈ વાંધો ન આવતો. પુ રયાની ગેરહાજરીથી સુપ રયા
િચંિતત જણાઈ તેની મને નવાઈ લાગી.
‘તે દવસે તો હતી.’ મ ક ,ું ‘મંડળી માટે બધાં ભેગાં થયેલાં યારે આખો દવસ અહ જ હતી.’
‘એ મને ખબર છે.’ સુપ રયાએ ક ું. ઝૂરકો કશું બો યા વગર ચા યો ગયો. ‘તે દવસે તમારી સાથે િબવરી
આવી યારે તેણે કંઈ વાત કરે લી?’ સુપ રયાએ પૂ ું.
‘ના, કેમ કંઈ મુ કેલી?’ મ પૂ ું.
‘ના, પણ પુ રયા ન આવી હોય તેવું ભા યે જ બને અને કારણ વગર તે ન આવે તેવું ન હોય.’ સુપ રયા
ઓટલા પર બેસતાં બોલી, ‘એમાં આ ઝૂરકો કંઈક નવી વાત લા યો એટલે િચંતા થઈ.’ સુપ રયા અટકી ગઈ.
પછી વાત બદલતાં બોલી, ‘તમા ં તાલુકાનું કામ પ યું?’
‘હા.’ મ ક ું અને િજંદાસાગબાન વા ીગંગાના મુખ સુધી મને કોઈ લઈ જઈ શકે કે કેમ તે વાત પણ મ
સુપ રયાને પૂછી.
‘લઈ ય તો આપણા િબ ુબંગા જ લઈ ય.’ સુપ રયાએ ક ,ું ‘િબ ુની મા સાઠસાલી ટોલામાં જતી-
આવતી એટલે એ લોકો આ બે છોકરાઓને યાં સહે લાઈથી જવા દે છે.’
‘હં ુ તેમને પૂછી ઈશ.’ મ ક ું.
‘તમે ન પૂછશો. હં ુ વાત ક ં , પછી ઈએ.’ સુપ રયાએ મને ક ું અને ઊભી થઈને પોતાના ઘર તરફ ચાલી.
પુ રયાની વાત અધૂરી રહી તેનો થોડો અજંપો મને થયો. ઝૂરકો શું વાત લા યો હતો તે સુપ રયાએ મને ક ું
ન હ. રા ે સૂતાં અગાઉ યુસીને પ લખવાની ઇ છા હતી, પણ મોડુ ં થયું હતું એથી લ યા વગર જ મ
લંબાવી દીધું.
આજ સવારથી તો હં ુ સુપ રયા સાથે કે નાં કામોમાં રોકાયેલો ર ો હતો. સુપ રયા આ દવાસીઓને પોતાના
િવ તારોમાં જ કામ મળી રહે તેવું કંઈક કરવા ઇ છે છે. સરકારી યોજનાઓની, અ ય સં થાઓની અને
િવદેશોમાં ચાલતા કાય મોની શ ય તેટલી મા હતી એકઠી કરવા પ ો લખવામાં અને ફાઈલો બનાવવામાં
અમે આખો દવસ કા ો.
વાતાવરણમાં ઉકળાટ છે એમાં વળી પંખા બંધ એટલે બંને જણ પરસેવે રે બઝેબ. સાંજ ે િનશાળ શ થઈ તો
િવ ાથ ઓ પણ ઓછાં હતાં. પુ રયા આજ પણ ગેરહાજર હતી. વ ચે તો ઘણી િનયિમત આવતી. મ
રામબલીને બોલાવીને પૂ ું, ‘તારી બહે ન કેમ આવી નથી?’
‘મરે રે ! ન આવે તો.’ કહી તેણે છણકો કય . મ આગળ કંઈ પૂછવાનું માંડી વા ું. જગત સમ તને ચાહતાં
શીખેલાં માનવી પોતાના જ માણસ યે આવો િતર કાર કેમ રાખતાં હશે તે કોયડો હં ુ યારે ય ઉકેલી
શકવાનો નથી.
ટે પુ ડયો બરાબર યાનથી લખતો હતો. તેને ભણવાની મ પડતી હતી. મ પૂ ,ું ‘ટે પુ ડયા, શું લખે છે?’
‘ન , ચીત ં હૂં.’ તેણે પાટી સંતાડતાં શરમાઈને જવાબ આ યો. મારાં િવ ાથ ઓને લખવું અને ચીતરવું તે
અલગ િ યા છે એ સમ વતાં મને હ લાંબો સમય લાગશે અનેક વખત સમ યા પછી પણ આ બધાં ‘ક
ચીત ં હૂં’ કે ‘મું કા નામ ચીત ં હૂં’ એમ જ બોલે છે.
‘લખે તો છે જ. લાવ, પાટી બતાવ.’ મ તેને ક ું. તે ડરતો-ડરતો આ યો. મને પાટી બતાવી તો ગરબ ડયા
અ રે લાંબુંલાંબું લખેલું. ભાષા પણ યાકરણના કોઈ યાલ વગરની – મા છૂટાછૂટા શ દો. મારે એને જ
પૂછવું પ ું કે તેણે શું લ યું છે. તેણે શ દેશ દનો અથ સમ વતાં અમને બધાંને જ ે સંભળા યુ,ં તેને ગોઠવવા
યાસ ક ં તો આવું લખાણ થાય:
‘મારા કૂ તરાનું નામ ટીિલયો છે. તે ખૂબ બહાદુર છે. કોઈથી તે ડરે ન હ. મ તેનું નામ રા પણ પા ું છે.
મા ં નામ ટે યુ ડયો છે. મારી માએ પા ું હશે.’
ટે પુ ડયાના સજનને હં ુ િબરદાવું તોપણ હાજર રહે લી જનમેદની તેને સમ શકે કે કેમ તે હતો. મ
ટે પુ ડયાને ક ,ું ‘બહુ સરસ લ યું છે.’ અને પછી મારા વગને પૂ ું, ‘ટે પુ ડયો નામ કોણે પા ું છે – એની
માએ જ કે ફોઈએ?’
જવાબમાં મ ની વાત ણવા મળી. ટે પુ ડયાના જ મસમયે તેની માતા બી ં આ દવાસીઓ સાથે શહે ર
ગયેલી. પાછાં ફરતાં તે બધાં એક ટે પામાં બેઠલે ાં. વાસમાં જ ટે પામાં આ છોકરાનો જ મ થયેલો. આથી
એનું નામ ટે પુ ડયો પડી ગયું.
‘અરે વાહ!’ મ ક ,ું ‘તારા નામ પાછળ તો મોટો ઇિતહાસ છે!’ ટે પુ ડયો ખુશ થતો-થતો પાછો ભણવા બેઠો.
રા ે મ સુપ રયા પાસેથી ‘મહાભારત’ લાવીને વાંચવાનું શ કયુ. રોજ એકાદ કલાક વાંચીશ તેવું ન ી કયુ
છે. બને યાં સુધી િનયમ ભંગ ન થાય તે ઈશ.
સવારથી મારે ખેતરોનું કામ વા જવું હતું, પછી કાગળના કારખાનામાં થોડુ ં રોકાવું હતું. હં ુ ઘરમાંથી બહાર
નીકળીને ખેતરો તરફ જવા વ ો. લગભગ બધા જ પોતપોતાના કામ પર આવી ગયા હતા. હં ુ મુ ય
દરવા સામેથી પસાર થયો કે મ લીલાભાઈને દોડતો આવતો યો. કામ પર આવતાં મોડુ ં થાય તો દોડવું
પડે એવી કડક િશ ત તો અમારી છે ન હ. લીલાભાઈ આટલો ઉતાવળે કેમ આવે છે તે ણવા હં ુ ઊભો
ર ો.
થોડે દૂરને અંતરે થી લીલાભાઈ ચીસો પાડતો હોય તેમ મોટા અવાજ ે કંઈક બૂમ પાડવા લા યો.
વાઘ, દીપડો કે એવું કંઈ આ તરફ આવી ગયું હશે? – મ મનોમન િવચાયુ યાં સુધીમાં તો લીલાભાઈ
દરવા માં આવી ગયો. એ જ ણે મારા કાન પર મ યારે ય ન સાંભ ા હોય તેવા શ દો પ ા, ‘પુ રયા
ડાકીન ભઈ લીઈઈઈ...’
લીલો આવીને મારી પાસે ફસડાઈ પ ો અને ફરી બો યો, ‘ઓ રે મા, પુ રયા ડાકીન ભઈ લી!’
તે શું કહે વા માગે છે તે હં ુ સમ ન શ યો. કદાચ પુ રયા મૃ યુ પામી! હં ુ બાઘો બનીને ઊભો ર ો. લીલાએ
ફરી રથી, આ કામ કરતા માણસોને સંભળાય તેમ એની ચીસ વહાવી.
ણભર ત ધતા યાપી ગઈ. વળતી પળે જ ખેતરમાંથી, મધકે માંથી, કાગળ અને વાંસના કામની
જ યાએથી પોતપોતાનું કામ પડતું મૂકીને બધાં જ બહાર આવી ગયાં. કોઈનીય ર લેવાની પરવા કયા વગર
બધાં દરવા માંથી નીકળીને પોતપોતાના ગામ તરફ રવાના થવા મં ાં.
ઑિફસમાંથી સુપ રયા એકદમ દોડી આવી. કે માં હ થોડા યુવાનો હતા. સુપ રયાને અહ ઊભેલી ઈને
તેઓ બહાર જતાં જરા ખમચાયા.
‘ઝૂરકા!’ સુપ રયાએ ઝૂરકાને ક ,ું ‘જલદી , ભાઈ. ગણેશ શા ીને ખબર કર.’
ઝૂરકો થોડા િવચારમાં પ ો. સુપ રયાએ સ ાવાહી વરે ક ,ું ‘જલદી .’ અને પછી વર નરમ બનાવતાં
બોલી, ‘તું જ જઈ શકશે, ભાઈ, તારા િવના આટલી ઝડપ કોઈની નથી.’
‘આટલી ઝડપ’ શ દો સાંભળતાં જ ઝૂરકો ચમ યો અને તેણે નવાઈ- ભરી નજરે સુપ રયા તરફ યું.
સુપ રયાએ હકારમાં મ તક ઝુકા યું અને મલકી. આ રહ યમય મૌનમય વાતાલાપ શું થયો તે હં ુ સમજુ ં યાર
પહે લાં તો ઝૂરકાએ હ રખોહ તરફ દોટ મૂકી. હં ુ વ થ થઈ ગયો હતો. મ પૂ ું, ‘શું થયું છે?’
‘સાંભ ું ન હ?’ સુપ રયા સહે જ િચડાઈને બોલી. પછી દુ:ખી અવાજ ે ક ,ું ‘થયું નથી, થશે. પુ રયાને ડાકણ
બનાવી છે તે હવે કરશે કાળો કેર. મારી નાખશે છોકરીને!’
આટલી વારમાં તો િબ ુ સુપ રયાના બૂટ લઈને આવી ગયો. બંને ભાઈઓ તીર-કામઠાં લઈને તૈયાર ઊભા.
‘ચાલો.’ સુપ રયાએ સાડીનો છેડો ક મરે વ ો અને મને ક ,ું ‘હં ુ છુ .ં ’
‘હં ુ પણ આવું જ છુ .ં ’ મ ક ું અને આ મના કાયમી િનવાસીઓને થોડી સૂચનાઓ આપીને અમે નીક ાં.
હં મેશની હસતી-રમતી-ગાતી પુ રયા અચાનક ડાકણ બની ય તે મારા મા યામાં ન આ યું. એ
પરમમંગલમયી વનક યાને માથે આવી પડેલા અશુભ ભાિવની આશંકાએ મને ય કરી મૂ યો.
ર તામાં સુપ રયાએ મને જ ે સમ યું તે પરથી હં ુ એટલું સમ યો કે ડાકણ થઈ જવા સાથે જ પુ રયાએ આ
અર યોમાં રહે વાનો અિધકાર ગુમાવી દીધો છે. કાં તો તેણે આ અર યો યાગીને જવું પડે અથવા મૃ યુ
વીકારવું પડે.
‘પુ રયા ડાકીન ભઈ લી હોઓઓ...’નો નાદ થોડા કલાકોમાં જ આતંક બનીને બીજની, પીપ રયા અને
તેવરથી લઈને જલોરી અને િતલવરાનાં વનોમાં દાવાનળની જ ેમ ફે લાઈ જશે. એ વખતે દરે ક ટોલા, દરે ક
ક બા, દરે ક પંથનો આ દવાસી એક જ વરે કહે શે: ‘ન ચાઈએ ડાકીન ઈહાં પે.’
આ હરીભરી વનરાિજમાં, શી ગાિમની નમદાને ખોળે, સ યકામ બાલની ભૂિમમાં ઊછરે લી પુ રયા ય
તોપણ યાં? કાકરાખોહનાં શુ પારદશક જળ, હ રખોહની લીલીછમ હ રયાળી, સાગ-સરાઈનાં વનો અને
સદા સ ય નમદાનાં કોતરો િસવાય જ ેણે કંઈ યું જ નથી એવી એ વનબાળા બીજ ે યાંક જતી રહે તોપણ
વે શી પેરે?
‘આપણે પોલીસને જણાવીએ તો?’ મ સુપ રયાને પૂ ું.
‘આટલો સમય નથી.’ સુપ રયાએ ઉતાવળે ચાલતાં જ જવાબ આ યો, ‘વળી શહે રના થાણામાં બે- ણ પોલીસ
માંડ હશે.’ પછી જરા રહીને ઉમેય,ુ ‘ને મારે પુ રયાને બચાવવા બી પાંચને મરવા નથી દેવાના.’
આવી પ ર થિતમાં પણ સુપ રયા આટલું પ િવચારી શકે છે તે મને ગ યું. તેની ઢતા વધતી જતી હતી.
અમે ઝડપથી આગળ ચા યાં.
વ ચેવ ચે તીર-કામઠાં લઈને િન લભાવે એક જ દશામાં ચા યા જતા આ દવાસી પુ ષો અમને મળતા ર ા.
તેમને તાં મને સમ ઈ જતું કે આ બધા એક જ િવચારે એક જ થળે ભેગા થવાના હોય તો પોલીસ તો
શું ખુદ સુપ રયા કે ગણેશ શા ી પણ તેમને થંભાવી શકવાનાં ન હ.
ઈ ર જ ેવું કંઈ હોય તો મા તે જ હવે પુ રયાને સહાય કરી શકે અથવા તેનું સજલું એવું બીજુ ં કોઈ આ
સૃ પર હોય તો તે.
ધુલીટોલાનાં વનો સુધી પહ ચતાં દસ-સાડાદસ થઈ ગયા. પ થરો અને ઢોળાવો પર સતત ચા યા કરવાથી
મારા પગ છોલાતા હતા. ઝાડી-ઝાંખરાંના ઉઝરડા સુપ રયાના હાથ અને ગાલ પર િનશાન છોડતા જતા હતા,
પણ તે પૂણ વ થ હતી. તેના વીખરાયેલા વાળ, વેરિવખેર મુખભાવો અને અ ત ય ત કપડાં પાછળ તેનું મન
કોઈ અતૂટ િવ ાસ ધરાવતું હોય તેમ તે િન લ ચાલી જતી હતી.
ધુલીટોલા પહ ચતાં પહે લાં વ ચે પાકી સડક પાર કરીને નાળામાં ઊતરી જવાનું થશે. આ ર તો મ પુ રયા
સાથે ફરવા આવતાં ઘણી વાર યો છે. આજ ે પણ પુ રયા ણે ગાતી-નાચતી આગળ જતી મને દેખાય છે.
દશેક િમિનટ અમે રોકાયાં. િબ ુબંગાએ ખભેથી નાની પોટલી ઉતારી. તેમાંથી ચણા અને ગોળ કા ા. અમે
ખાધું પછી તે બંને ઝરણામાંથી પાણી લઈ આ યા.
મોસમનો પહે લો વરસાદ કદાચ અ યારે જ પડશે તેવું લાગતું હતું. વાદળો પાછળ તોફાન સંતાયેલું હોય તેમ
આકાશ સૂમસામ, િન:શ દ અને થર હતું.
સુપ રયા અને હં ુ બંને ઉિ છતાં શાંત હતાં. ગણેશ શા ીના વા ય ‘ ા હોવી ઈએ’ની ણે કસોટી
કરી ર ો હો તેમ હં ુ ાવાન થવાની કોિશશ કરતો ચાલતો ર ો. સુપ રયાના મુખ પર ઢતા અને િવ ાસ
ટકી રહે લાં મ યાં; પણ હ મને પોતાને આવો ભાવ યો ન હતો.
સૂમસામ સડક, ચારે તરફ ટેકરીઓથી ઘેરાયેલી વનભૂિમને ચીરતી ચાલી જતી ડામરની પાકી સડક, માથે
ગોરં ભાયેલું પણ હલચલર હત િન લ આકાશ.
અચાનક સામે એક ટેકરી પર વીજળી પડી. મ ચમકીને ભયાનક ગડગડાટી સાંભળવા તને તૈયાર કરી,
પણ મોટા ચચરાટ િસવાયનો કોઈ અવાજ થયો ન હ.
થોડે આગળ વધતાં જ આકાશમાંથી ણે કાપડનો ચંદરવો િચરાતો હોય તેવા ચચરાટ સાથે તેજિલસોટો
બી એક ટેકરીને પ ય . સુપ રયા પણ ચમકી ગઈ. અમે બંને જણ ડામરની સડક પર પહ યાં. સડક પાર
કરીએ તે પહે લાં તો કાળા આકાશમાંથી લંબાતો એક તેજિલસાટો સડક પર તતડી ઊ ો. માથા પર મહાવ
િચરાતું હોય તેવો ચચરાટ થયો. સુપ રયાએ મને હાથ પકડીને ખ યો અને અમે બંને જણ દોડીને સડક પાર
કરી નાળામાં ઊતરી ગયાં. િબ ુબંગા પણ પાછળ જ આ યા.
મારાં ગા ોમાં ભય યાપી ગયો. સુપ રયા પણ થથરી ગઈ હતી. સાવ આટલે ન ક, કદમ-બે-કદમ દૂર
વીજળી પડે અને કોઈ માણસ જરા પણ ઈ વગર બચી ય તેની મનોદશાનું વણન કરવું અશ ય છે. વયં
અનુભ યા વગર એ થિતને સમજવી શ ય નથી. કહી કે લખીને એને વણવવાનું સામ ય ભાષા પાસે નથી
હોતું. એ એક એવી થિત છે યાં ભય, અભય, દુ:ખ, આનંદ અને મૃિતઓ સ હત અનેકિવધ લાગણીઓ
મનને ઘેરી વળે છે. એ અનુભૂિત પાસે ભાષા મૂક રહી ય છે.
અમે નાળામાં ઊતયા અને વરસાદનાં મોટાં ફોરાં પ ાં. સૂકાં પાંદડાંઓ પર અને વૃ ો પર પડતાં ટીપાંએ વન
ગજવી મૂ યું. મને હતું કે હવે ઝંઝાવાતી પવન ફૂંકાશે અને આકાશ ધમરોળાશે; પણ એવું ન થયું. ટપ...ટપ
છાંટા પડતા ર ા અને બાકીનું વાતાવરણ થર ર ું. હવામાં સુગંધ સરી, પણ ઠંડક ન થઈ. થોડી વારે છાંટા
પડતા પણ બંધ થઈ ગયા.
સુપ રયાનું યાન આ કશામાં ન હતું. તે પુ રયા પાસે પહ ચવા અને શ ય તે તમામ ય ને તેને બચાવી લેવા
િસવાયનું કશું િવચારતી ન હ હોય તેવું મને લા યું.
મને શરમ આવી. સુપ રયા આટલી નાની વયે પણ માતા પોતાના બાળકને માટે કરે તેટલી ઢતાથી પુ રયા
માટે બધું જ કરી છૂટવા ઇ છે છે. સુપ રયા જ ે રીતે આ આ દવાસીઓને ેમ કરે છે. તેમની િચંતા કરે છે,
એમાંનું કંઈ હં ુ કરતો નથી. યાં સુધી હં ુ એ ન હ કરી શકું યાં સુધી કદાચ હં ુ એક િશ ક તરીકે યાિત
પામીશ, બેએક આ દવાસી િતઓ પર રીસચ પેપર કે રીપૉટ તૈયાર કરીશ. બસ, એથી િવશેષ કશું ન હ
હોય.
હં ુ ઈ રમાં માનતો નથી, મ યારે ય ાથના કરી નથી, છતાં આ પળે મનોમન ઇ છતો હતો કે એવી કોઈ
શ ત આ સૃ માં હોય તો તે મને આટલો ેમ અને આટલી સમજણનું દાન કરે કે આ સદા-સદા સ ય
ઋ શૈલા નમદાનાં પરમપારદશક જળ જ ેવી િનમળ મિતથી, હં ુ જ ેને ગંદાં, અભણ અને ગમાર માનું છુ ,ં
તેઓને ચાહી શકું.
ધુલીટોલા પહ ચતાં જ સુપ રયા અને હં ુ આ દવાસીઓનાં ટોળાં પાર કરતાં સીધાં જ ચોરા તરફ ગયાં.
ગામમાં ઝૂંપડાંઓ ખાલી હતાં. માણસો ગામબહાર ટોળે મ ાં છે. ચોરામાં ણચાર િતના ડાયાઓ, એક
ી અને બી બે પુ ષોથી વધારે કોઈ હતું ન હ.
ડાયાઓએ સુપ રયાને હાથ ા, પણ મારી હાજરી તેમને બહુ ગમી હોય તેવું લા યું ન હ. િબ ુબંગા
ચોરાથી દૂર એક પ થર પર બેઠા.
‘ડોશી!’ સુપ રયાએ પેલી ીને ક ,ું ‘શી છે આ બધી ધમાલ?’
તે ી એકદમ પોક મૂકીને રડી પડી, ‘પુ રયા ડા કન ભઈ લી રે ... ઓ મા રે ! મારી છોરી ડા કન ભઈ લી!’
સુપ રયા ડોશીની પાસે બેસી ગઈ અને િખ ઈને ક ,ું ‘રોયા વગર વાત કર. શું થયુ? ં ’ પણ પુ રયાની મા
રડતી જ રહી અને રડતાં-રડતાં તેણે જ ે ક ું તે સાંભળીને મારાં ંવાડાં ઊભાં થઈ ગયાં: પુ રયાની બહે ન
રામબલીનો છોકરો ગઈ કાલથી ગુમ હતો. બધાં તેને શોધતાં હતાં ને આજ પરોઢે નદીની ભેખડમાં યું તો
પુ રયા અડધો ખાધેલો છોકરો લઈને બેઠી હતી.
માની ન શકાય તેવી હકીકત સાંભળીને હં ુ મૂઢ થઈ ગયો. પુ રયા બાળકને મારી ખાય તે માનવા હં ુ કોઈ કાળે
તૈયાર ન હતો. સુપ રયાએ પાછળ ફરીને પેલા પુ ષોમાંના એકને પૂ ,ું ‘રામબલી યાં છે?’
‘ભાગ ગઈ.’ તેણે ક ,ું ‘કા વા તે ઈહાં કે? ડા કન ઉસે છોડેગી કા?’
‘ભાગવા શું કામ દીધી? તારી વહુ પર આવડુ ં આળ ઓઢાડે એને ભાગવા દેવાય?’
‘છોરે કો ખા ગઈ. રામબલી કો બી ખા વે. કા વા તે કે ઓ?’ પેલાને કંઈ ખબર જ ન પડી. પુ રયાનો
મરદ ખરે ખર ગમાર છે તેની મને ખાતરી થઈ ગઈ.
હવે મને લા યું કે મારે સુપ રયાની વહારે જવું ઈએ. મ આગળ આવીને ક ,ું ‘છોકરાને કોઈ નવરે મારી
ના યો હોય અને પુ રયા તેને લઈ આવતી હોય...’ હં ુ પૂ ં બોલી રહં ુ તે પહે લાં સુપ રયાએ હાથ લંબાવીને મને
કંઈ ન બોલવા ઇશારો કય . હં ુ અટકી ગયો.
સુપ રયાએ પેલી ીને ક ,ું ‘સા ં , હવે સાંભળ, હં ુ પુ રયાને મારી સાથે લઈ છુ .ં યાં જ રાખીશ. અહ
ન હ આવવા દ .’
મારા અનહદ આ ય વ ચે પુ રયાની મા, તેનો પિત અને ી તેનો ભાઈ હોય તેવો દેખાતો પુ ષ એકસાથે
બોલી ઊ ાં, ‘ન ણે દે. ડા કન ભઈ તો મારની પડેગી. કાટ કે જલાવગે.’
‘એમ વતા માણસને કાપી ન નખાય.’ મ હવે બીક બતાવતાં ક ,ું ‘હં ુ થાણામાં ખબર કરીશ તો પોલીસ
પકડી જશે ને પૂરી દેશે.’
જવાબમાં પેલા લોકો કંઈ ન બો યા પણ એક ડાયો બો યો, ‘ડા કન કો મારે હ, પુલીસ કો કા લેણાદેણા?
માનુસ કો થોડા મારતે હ?’ અને મારા અ ાન પર તે થોડુ ં હ યો.
‘પુ રયા કયાં છે?’ સુપ રયાએ ચે વરે પૂ ું પણ કોઈએ જવાબ ન આ યો. ‘કયાં છે પુ રયા?’ તેણે ફરી
પૂછીને પુ રયાની માનો ખભો પકડીને તેને હલબલાવી નાખી.
‘બંદ કીથી હે . મારે ઘરમ.’
સુપ રયા આગળ કંઈ બો યા વગર સામેના બંધ બારણાંવાળા ઘર તરફ ગઈ. હં ુ પણ પાછળ ગયો. બી
કોઈએ અમને રો યાં ન હ તેથી મને નવાઈ પણ લાગી અને િનરાંત થઈ.
સાંકળ ખોલી તો સામે પુ રયા. તેના હાથે અને ગાલે લોહીના ડાઘ હતા. કદાચ તેણે બાળકના મૃતદેહને વહાલ
કયુ હશે.
‘ચાલ, પુ રયા, ઊભી થા.’ સુપ રયાએ અંદર જતાંવત પુ રયાનો હાથ પક ો.
‘છોડ, છોડ મુંને.’ પુ રયાએ આંખો ફાડીને જવાબ આ યો. મારા આ યની સીમા ન રહી. પુ રયા વયં
સુપ રયાને આમ કહે તે હં ુ વા-સાંભળવા છતાં માની ન શ યો.
‘પુ રયા, ચાલ, ઊભી થા.’ મ પણ ક ું.
‘ચલા ઈહાં સે!’ તે ગરજતી બોલી, ‘ખા તુંને! દેખતા નંઈ? મું ડા કન ભઈ લી.’ તેનો દેહ ૂજતો
હતો.
સુપ રયાએ સામે એવી જ ચીસ પાડી, ‘કોણ કહે છે તું ડાકણ છે?’
‘મેરા મરદને બી બોલા.’ પુ રયાએ ક ,ું ‘રામબલી બોલા. સબ ડાયા લોગ બોલા. મું ડા કન ભઈ લી.’ અને
પછી ઉમેયુ, ‘રામબલી કા મરદ બી બોલા. મું છોરે કો ખા ગઈ!’
અચાનક મારા મનોજગતમાં અનેક સમીકરણો રચાઈ ગયાં. માનવસંબંધો, લાગણીઓનાં કેવાં નાજુક ળાં
રચતાં હોય છે તે મને ય દેખાયું. રામબલીનો, પોતાની માનો, ડાયાઓનો – બધાંનો આ ેપ પુ રયા સહી
ત, પોતાનો પિત તો પોતાની સહાયે આવવાનો જ નથી તે પણ પુ રયા ણતી હતી, પણ રામબલીનો પિત,
તેનો બનેવી, જ ેની સાથે તે હસતી, રમતી, આનંદતી તે તેનો સાચો િમ પણ પોતાને સમ ન શ યો તે વાત
પુ રયાનું મન રવી ન શ યું. જ ે પળે રામબલીના પિતએ તેને ડાકણ કહી અને પોતાના બાળકની હ યારણ
ગણી તે જ ણે પુ રયાએ વીકારી લીધું કે પોતે ડાકણ થઈ છે. આવા ન વા કારણસર તે ી મરવા તૈયાર
થઈ છે. તેના મનમાં શું છે તે અંતયામી ણે અને સ ય શું છે તે નદીની અવાવ ભેખડો ણે છે.
આ દવાસીઓનો શોરબકોર અને ખ ગની ધાર આ બંનેમાંથી કોઈની ભાષા સમજશે ન હ. હવે શું કરવું તે
અમે િવચારી ન શ યાં. ઝૂંપડીમાંથી બહાર નીકળીને સુપ રયાએ આજુબાજુ યું. દરિમયાન પુ રયા બહાર
ધસી આવી અને ડાયાઓ તથા બી બે પુ ષોએ મળીને તેને પકડી લીધી. ડાયાઓએ કંઈક િવિચ સાદ
કય અને ગામ બહાર ઊભેલા જુવાિનયાઓ દોડી આ યા.
અમે ઘેરાઈ ગયાં. પુ રયા પોતે છૂટવા માટે જરા પણ તૈયાર હોત તો અમારો ય ન સાથક થાત, પણ આટલા
બધાની સાથે તે પણ અમને દૂર ધકેલતી હોય તેમ ખસી ગઈ.
ટોળું આગળ ચા યું. પુ રયાને ચકી લેવામાં આવી. ચોરા પર ચડીને કેટલાક યુવાનો આ તાલ તા હતા.
રામબલીનો વર પણ તેમાં હતો. અચાનક સુપ રયા ચોરાના ઓટલે ચડી અને રથી બૂમ પાડી. ‘પુ રયા...
હો...’
પુ રયાએ ચોરા તરફ યું તે જ પળે સુપ રયાએ હતી તેટલી તાકાતથી રામબલીના વરના મુખ પર તમાચો
જડી દીધો. બધા હત ભ થઈને તા ર ા અને વળતી જ પળે પુ રયાએ છૂટવાનો ય ન કરતાં ચીસ પાડી,
‘મુંને ન ખાયા છોરે કો!’
પણ એ પહે લાં તો ટોળું હો... હો કરતું દો ું અને વળાંકમાં ઢોળાવ ઊતરી ગયું. િબ ુબંગા આ યા યારથી
પ થરની મૂરત જ ેમ બેસી ર ા હતા તે ઊભા થઈને સુપ રયા પાસે આવી ગયા. હવે શું કરવું તે િવચારતો હં ુ
મૂંઝાઈને ઊભો ર ો.
સુપ રયા ઢીલી પડી ને ચોરા પર બેસી પડી. િબ ુએ ક ું, ‘માર દગે, સામ તલક. અંધેરા હોવે તો ડા કન કો
ન માર પાવે.’
આસુરી શ ત રા ે બળવ ર બને છે તે યાલે ડાકણનો વધ સાંજ પહે લાં કરવાની તૈયારી થઈ ચૂકી હતી. જ ે
નદીની ભેખડોમાં તે મળી આવી હતી યાં જ તેનો અંિતમ ાસ લેવાશે.
સુપ રયા ઊઠી. કંઈક િનણય કય હોય તેમ તેના મુખભાવો બદલાયા. બાજુના ઝૂંપડાના છાપરામાં ભરાવેલી
મોટી ફરસી ખચીને તેણે હાથમાં બરાબર પકડી અને પૂરા વેગથી તે નદીના વળાંક તરફ દોડી.
તે શું કરવા જઈ રહી છે તે સમ તાંવત હં ુ ને િબ ુબંગા તેની પાછળ દો ા. મ મારી તમામ શ ત ભેગી
કરીને ચીસ પાડી, ‘સુપ રયા, રહે વા દેજ ે.’
પણ તે ઘણી ઝડપથી દોડી ગઈ. અમે પાછળ રહી ગયા હતા. તેને પકડી પાડીએ તે પહે લાં નદીના વળાંક
પાસે તે પોતે જ થંભી ગઈ અને ફરસીને જમીન પર ફકી દીધી.
સુપ રયાની પીઠ અમારી તરફ હતી. વળાંક પાછળ નદીમાં તે શું ઈ રહી છે તે અમને દેખાતું ન હતું.
ઉતાવળે પગલે અમે સુપ રયા પાસે પહ યા. વળાંક પાછળ યું તો નીચે ઊભેલું ટોળું શાંત થઈ ગયું હતું.
નદીના સામા કનારા પરથી ગંડુ ફકીર હથેળીમાં સળગતા કોલસા પર ધૂપ નાખીને ‘હટો-હટો’ કરતો ટોળા
તરફ આવતો હતો. તેની પાછળ બે લંગોટધારી આ દવાસીઓ.
તે ણેય જણની પાછળ મુખ ઢાંકતું મલીર ઓઢીને ઢ પગલે ચાલી આવતી હતી કાલેવાલી મા. પાછળ થોડે
દૂર સાઠસાલી ટોળાના થોડા યુવાનો ઢતાથી ઊભા રહીને તેમની દેવીને જતી ઈ ર ા હતા.
હં ુ નદી તરફ જવા આગળ વ યો કે સુપ રયાએ હાથ પકડીને મને રો યો. અમે યાં જ ઊભાં રહીને યા
કયુ.
આ દવાસીઓના ટોળામાં કેડી પડી ગઈ. ગંડુ ફકીર તે કેડી વ ચે આગળ વ યો. ધૂપવાળી હથેળી તેણે
આગળ ધરી રાખી હતી.
પુ રયા પાસે પહ ચતાંવત તેણે ધૂપનો ધુમાડો પુ રયાના મુખ પર ફે ર યો. બીજ ે હાથે ઝોળીમાંથી કંઈક કાઢીને
પુ રયાને માથે ફ યું અને તરત જ પુ રયાનો હાથ પકડીને પાછો ટોળામાંથી બહાર તરફ ચા યો.
કાલેવાલી મા ટોળા સુધી ન આવતાં થોડે દૂર ઊભી હતી. પુ રયાને ખચતો ગંડુ ફકીર કાલેવાલી મા પાસે
પહ યો. ટોળા સામે ઈને તેણે સળગતો ધૂપ અને કોલસા પુ રયાની આજુબાજુ વેયા અને મોટે અવાજ ે
બો યો, ‘બાંધે હે માને ઈસ ડા કન કો. લે કે બંધ કર દેગી; િફર કભી ન હ આયેગી યે યહાં પે.’
આટલું કહીને ગંડુ ફકીર ચાલતો થયો. પુ રયા, કાલેવાલી મા અને પાછળ સાઠસાલી ટોલાના લંગોટધારી
યુવાનો પણ ધીમેધીમે સામા કનારાની ભેખડો પાર ચા યાં ગયાં. આ બધું એટલું ઝડપથી બની ગયું કે કોઈ
કંઈ િવચારે અને બોલે તે પહે લાં તો પૂ ં થઈ ગયું હતું.
સુપ રયાએ મારી સામે યું. તેના મુખ પર શાંિત ઈને મને આનંદ થયો. ગામમાં ગયા વગર અમે સીધાં જ
સડક તરફ ચા યાં. િબ ુબંગા અમારી આગળ ચા યા.
ર તે ચાલતાં સુપ રયા બોલી, ‘ઝૂરકા, ત કામ કયુ ખ ં .’ મ ચમકીને સુપ રયા સામે યું.
મ પણ ઝૂરકાને િબરદા યો, ‘કાલેવાલી મા, ગંડુ ફકીર – બધાંને એકસાથે સમયસર પહ ચાડવા ઝૂરકો આટલા
ટૂ કં ા સમયમાં ન ણે યાં- યાં પહ યો હશે!’
સુપ રયા મા મલકી.
અબુધ આ દવાસીઓના ભોળા ગુનાઓને ધોઈ નાખવા હોય તેમ આકાશ ઓિચંતું વરસવા મં ું. જ ેમતેમ
અમે સડક સુધી તો પહ યાં. હવે બી બે-સવાબે કલાક આ વષામાં, વનોમાં ચાલવું શ ય ન હતું. સડક પર
જ પલળતાં બેસી ર ાં અને એક ટક આવી તેમાં બેસીને શહે ર સુધી પહ યાં. ગુ ા ઘરે જ હતા. તેમનાં
પ ની અને મા પણ હતાં.
‘અબ ઈસે લગાયા અપને પાછળ. છોરી, ત ે તો કયા કહં ુ?’ મા એ અમને બંનેને ધમકા યાં. વરસાદમાં
પલળતાં આ યાં હતાં એથી મા ને જ ેટલો ોધ આ યો હતો એટલી જ િચંતા થઈ. તરત જ અમને અંગૂછા
અપાયા. િબ ુબંગાને પણ ખાદીના ગમછા જ ેવું આ યું.
‘લે, મેરે પોતે કા હે . આ વેગા તુંને’ કહે તાં મને નવા જ લઘો-ઝ ભો કાઢી આ યા. સુપ રયાને તો ગુ ા નાં
પ ની અંદર લઈ ગયાં. મ બાથ મમાં અને િબ ુબંગાએ ફળીના કમરામાં કોરા જઈને કપડાં બદ યાં.
તરત જ ચા અને પકોડાં આ યાં. આટલું ઝડપથી બધું જ સંભાળી લેવાની આવડત મા ીમાં જ હોઈ શકે
તેવું િવચારતાં મ બધાંની સાથે ના તો કય .
‘કહાં ભટકતે થે?’ પાવતીમાએ પૂ ું. જવાબમાં સુપ રયાએ તેમને બધી વાત કહી. મા એ ધીરજપૂવક બધું
સાંભ ું અને વગત બોલતાં હોય તેમ જ ે શ દો ક ા તે પરથી મ યું કે સુપ રયાએ એક જ રાતમાં
વીસવીસ ગાઉનો પંથ કાપીને ધાડ પાડવાની આવડત ધરાવતા યુવાન ઝૂરકાની શ તનો સ માગ ઉપયોગ
કરી યો અને ઝૂરકાએ તે િવ ાસથી િનભાવી યો.
રા ે બધાં જુદાજુદા ઓરડામાં સૂતાં. બહાર તો વરસાદ હતો. મા રા ે એક આંટો મારા કમરામાં પણ મારી
ગયાં. મ સૂતાં-સૂતાં યા કયુ. મને બરાબર ઓઢવા-પાથરવાનું મ ું છે તે અને હં ુ સૂઈ શ યો કે ન હ તે વા
આ યાં હશે. મોડુ ં થઈ ગયું ન હોત તો કદાચ હં ુ હાલરડુ ં સાંભળવાની ઇ છા ય ત કરત.
સવારે ગુ ા એ ઉતાવળ કરાવી, ‘ઠહરે હ ગે લોગ હમારી રાહ મ.’ કહે તા તે જલદીજલદી બહાર નીક ા.
તેમને કોઈ કામસર જવું હશે તેવું લા યું. અમે પણ ઝડપથી તેમની સાથે ગયાં. ડાઇવર પ તૈયાર કરીને
બ રમાં આવી ગયો હતો. અમે બેઠાં કે તરત નીક ા.
થોડે દૂર જતાં જ બે-ચાર આ દવાસીઓ ર તાની કોરે બેઠલ ે ા દેખાયા. ગઈ રાતના વરસાદથી ધોવાઈને વ છ
થયેલાં વનોની હળવાશ આ દવાસીઓનાં મુખ પર દેખાતી ન હતી.
ગુ ા એ પ ધીમી પડાવી. પ ઊભી રહી કે પેલા ટોળામાંથી બે- ણ જણ આગળ આ યા. એક જણે
રોકડ રકમ ગુ ા ને આપી, બી એ મધ આ યું અને ી હાથ ડીને ઊભો.
‘અગલી પૂરણમાસી પર દેના.’ ગુ ા એ ક ું.
આ સાથે જ મને યાદ આ યું કે ગુ ા ને યાજ દેવાનો આ દવસ છે. બાબ રયાએ મને આ કહે લું તે સમયે
મને હતું કે યાજ આપવા ગુ ા ની દુકાને જવું પડતું હશે. આમ ર તાની કોરે બેસીને પ લઈને આવતા
ગુ ા ની રાહ વાતી હશે તેની મને ખબર ન હતી.
ગુ ા ને મ આ થા િવશે પૂ ું તો કહે , ‘ હં મત ન હ જુટા પાતે શહરમ આનેકી. બસ યહાં તલક આવગે.’
પ ચાલી. હં ુ અર યોના નવા પને નીરખતો બેસી ર ો. પાછળ ર તો સરતો જતો હતો. હવે ચોમાસું
આ યું એટલે લીલોતરી વધશે. જંગલો ત તનાં વેલબુ ાઓથી સોહામણાં શોભી ઊઠશે. પતંિગયાં અને
વજંતુઓ કૃ િતનાં રહ યોને છતાં કરવા આવી પહ ચે.
વળી થોડે આગળ અધન આ દવાસીઓ ટોળે મળીને ઊભા હતા. પ ઊભી રહી. યાજ- પે પૈસા અથવા
મધ કે કોળું-કાકડી જમા કરવાનો િસલિસલો ચા યો. આવો આિથક યવહાર મ અગાઉ યાંય યો-સાંભ ો
ન હતો. ભૂતકાળમાં ગુ ા પાસેથી થોડીઘણી રકમ કે અનાજ-કાપડ ઉધાર લીધાં હશે એ એકમા કારણે
આ અધવ ા આ દવાસીઓ આજ ે પૂનમ છે તે યાદ રાખીને િવકરાળ વનો અને િગ ર-કંદરાઓ પાર કરતા
આ ર તાની ધારે આવી પહ ચે છે. શહે રની દશામાંથી પ ન આવે યાં સુધી રાહ ઈને બેસે છે.
‘એકાદ જણ પૈસા આપવા ન આવે તો તમે તેને યાં શોધો?’ પ ઊપડી પછી મ ગુ ા ને પૂ ું.
‘ ી હ ર.’ ગુ ા મ તક પર હાથ ફે રવતાં બો યા. પછી મારી તરફ ફરીને કહે , ‘એસા ન હ હોવે. વે લોગ
જ ર આવગે.’
‘કોઈ લખાણ- હસાબ કયા હોય તમે?’ મ પૂ ું.
‘ન હ રે ન હ.’ ગુ ા એ ક ,ું ‘લેન-દેન ચલતી રહતી હે .’ પછી ઉમેયુ, ‘અગર મોટી બાત હોવે તો અપના
ઘર લીખત દેતે હ કભીકભી.’
‘ઘર?’ મને હસવું આ યુ,ં ‘આ લોકોનાં ઘર તમે યાં છે?’
‘મ પૈદા હી યહાં હુવા હં ુ, ભાઈ.’ ગુ ા એ ક ,ું ‘સબ નતા હૂં. કસીકો ભી અપના ઘર ન હ હે .’ કહી
થોડુ ં અટ યા. પછી ફરી ‘ ી હ ર’ બોલીને માથે હાથ ફે ર યો અને આગળ ક ,ું ‘બરસાત મ બેહ વે.
દવાલી પે બને ઈનકી ઝ પ ડયાં ઓ બી સરકારી જમીન પર. ન કોઈ ખત ન કોઈ દસતાવેજ.’ કહીને
ગુ ા એ ડો ાસ લીધો અને એકલા જ બોલતા હોય તેમ બો યા, ‘િફર ભી ઘર તો આિખર ઘર હોતા
હે . તુમ ન હ સમ ગે.’
મને સમ ઈ ગયું – બહુ પ સમ ઈ ગયું કે આ ભલાભોળા આ દવાસીઓએ જ ે ગીરવે મૂ યું હોય તે ઘર
નથી જ હોતું. ઘર તો મા બહાનું છે. આ લોકો ગીરવે મૂકે છે વયં પોતાની તને. દેવાદાર ઘર નથી.
દેવાદાર છે ગુ ા પાસે ધન-અનાજ-કાપડ લેવા પગે ચાલીને ગયેલું અ ત વ અને તેનું નામ. એ
અ ત વને, એ નામને બંધન છે કે તેણે દેવું અને યાજ ચૂકવવાં. પૂનમને દવસે વનો ખૂંદીને ર તાની એક
તરફ ઊભા રહી જવાનો આદેશ આ બધાને પોતાને અંદરથી જ મળે છે, બહારથી ન હ.
આમાંનો કોઈ પણ દેણદાર પૈસા ન ચૂકવે તો ગુ ા કોઈ કાળે તેમનું લે ં વસૂલી શકે તેમ નથી. આ
સ ય હં ુ ં છુ ,ં ગુ ા પણ ણે છે અને વયં પેલા દેવાદારો પણ ણે છે. પરં તુ સાથેસાથે એ લોકો એ
વાત પણ એટલી જ િન ાથી ણે છે કે તેઓ એવું કરવાના નથી. એમ ન કરવું તે જ ધમ છે. ગણેશ
શા ીએ કહે લી તેવી સં કૃ િતની આ ા પણ હોઈ શકે. કદાચ આ સરળ સમજણ પણ એક કારણ હોય કે
જ ેને લીધે આ દેશ હ રો વષ થી ટકી ર ો છે.
ગણેશ શા ીએ મને વાનું, ણવાનુ,ં આ દેશનાં માનવીઓને ઓળખવાનું, ઘેરા-કાળા પ થરો વ ચેથી વહી
રહે લી નમદા જ ેટલી જ જૂની આ સં કૃ િતના તાણાવાણાની બારીકાઈને સમજવાનું સૂચ યું છે; પરં તુ મને લાગે
છે કે હં ુ મા ં બાકીનું આખું વન મા આ જ કામ માટે દેશાટન કરવામાં િવતાવું તોપણ દેશને – આ ને
પૂરેપૂરી ઓળખવાનું શ ય નથી.”
 12
“ચોમાસાએ હવે જમાવટ કરવા માંડી છે. સાગનાં મ તકો પરની લીલી કળીઓ હવે સફે દ ફૂલ બનીને મુગટ
જ ેવા ગુ છ સ ને મહાલશે. ઠેકઠેકાણેથી ઝરણાંઓ દદડતાં ખીણમાં થઈને નમદામાં ભળવા દોડી જવા
લા યાં છે. ન ણે યાંથી અગિણત વડાંઓનાં ટોળાં ચારે તરફ ગું રવ કરતાં ઊડે છે. સુપ રયાએ અને મ
મળીને મ છરદાનીના ટુકડાઓથી બારીઓ પર પડદા લગા યા છે. રા ે દીવાના અજવાળાથી આકષાઈને
આવતાં વજંતુઓ તે ળી પર પાંખો ફફડાવતાં રહે છે.
ગઈ કાલ રાતથી પડતો વરસાદ સવારે રહી ગયો. બહાર આ યો તો સામે શણની કંથા પહે રેલો એક માણસ
ઊભો હતો. મને કહે , ‘નમદે હર.’
‘નમદે હર’. મ ક ું. પણ તે ગયો ન હ, કહે , ‘પરક માવાસી હૂં, ચાતુમાસ ઠહ ંગા.’
‘પરક માવાસી?’ મ પૂ ું. પછી લા યું કે કોઈ ઉપવાસી હશે એટલે તેને રસોડા તરફ દોરી ગયો અને
કમળાને ક ું, ‘આમને જમાડવાના છે.’
‘ખુદ બના લગ.’ પેલાએ ક ,ું ‘પરક માવાસી હૈ , માઈ.’
‘એ હોવ.’ કમળાએ સમજમાં ડોકું હલા યું અને એક ડબામાંથી ચાવી કાઢીને મને આપતાં બોલી,
‘પરક માવાસી હોવે હે .’
હં ુ ચાવી લઈને ઊભો ર ો. કમળાને કંઈ પૂછુ ં તે પહે લાં સુપ રયા આવી. કહે , ‘પ ર માવાસીઓ માટે
પાછળની ઓરડીઓ ખોલવી પડશે. બી ઓ પણ આવશે, ચાતુમાસ ગાળવા.’
‘શાની પ ર મા?’ મ પૂ ું.
‘નમદાની.’ સુપ રયાએ ક ું. ‘વરસાદમાં જંગલના ર તાઓ બંધ રહે અને નમદામાં પૂર હોય એટલે
પ ર માવાસી યાં સગવડ હોય યાં ચાતુમાસ ગાળે. આપણે પણ પ ર માવાસીઓની સગવડ બને તેટલી
સાચવીએ છીએ. કોઈ-કોઈ આવી ચડે તો રહે .’
નમદાની પ ર મા! આટલી લાંબી પથરાયેલી નદીની પ ર મા! મારા અચરજનો પાર ન ર ો. સુપ રયાએ મને
જ ે િવગત સમ વી તે ણીને પણ હં ુ ઘડીભર માની ન શ યો કે કોઈ આવું કરે . નમદા કનારાના કોઈ એકાદ
થળેથી માનવી પગપાળો આ યા ાએ નીકળી પડે છે, માગમાં ભૂલથી પણ નમદાને ઓળંગી ન જવાય તે
િત ા સાથે. નગરો, મં દરો, ક બાઓ, અર યો અને પ થર-મ ાં એકાંતો પાર કરતો તે નદીના ઉ ગમ
સુધી પહ ચે છે. અમરકંટકમાં જ ે કુંડમાંથી આ મહાસ રતા વહી નીકળે છે તે કુંડને ફરીને તે સામા કનારા
પર એવી જ ક ઠન યા ા કરતો, નમદાનાં િનમળ જળ યાં સાગરને મળે છે યાં સુધી ય છે. સાગર-
સંગમ-િબ દુની દિ ણા કરીને પાછો ફરે છે એ થળે યાંથી તેણે આ યા ા શ કરી હતી. આમ પૂરી થાય
છે આ બારસો માઈલ લાંબી પથરાઈને વહે તી નદીની પ ર મા! અને તે પણ કોઈ જવ ે જ કરે છે તેમ નથી,
વષ વષ અનેક જણ આ યા ાએ નીકળી પડે છે. યુસી આ જુએ-સાંભળે તો તેને કેટલો રોમાંચ થાય! એમાંયે
વયં નમદા કોઈક વખત પ ર માવાસીને દશન આપે છે તે ણીને તો તે ઉ ેજનાથી પાગલ થઈ ય.
મા ં અચરજ ઈને સુપ રયાએ મને ક ,ું ‘આ વષ પ ર માવાસીની સેવા તમારા પર. તેમની સેવા કરવી તે
લહાવો ગણાય છે.’
‘ભલે.’ મ ક ું. પેલા અ યા પ ર માવાસીને તેનો ઉતારો ગોઠવાવી આ યો. તેને સીધુંસામાન પહ ચાડીને
પાછા વળતાં મ પૂ ું, ‘બાબા, અહ સુધી આવતાં તમને શા અનુભવો થયા તે મારે ન ધવું છે. તમને યારે
સમય હશે?’
તે હ યો અને કહે , ‘સબ કા સુિમરન સબ કરૈ . ભાઈ, કહા-સુના તુ હે કયા કામ આયેગા? તું ખુદ હી ચલ કર
દેખ લો. યહી ઠીક રહે ગા.’ મ પ ર માવાસી તરફ યું. તે ફરી મલ યો અને પૂ ું, ‘ચલના હૈ તુઝ? ે તો
છોડ યે સબ ઔર િનકલ લે.’
મને પણ આવી પ ર મા કરી વાની ઇ છા તો થઈ. પેલો અ યો માણસ કહે છે તેમ નીકળી પડીએ તો!
આ િવચાર આવતાં જ મને નમદાનાં મ યેલાં વ પો આંખ સામે તરવયા. આ નદી, આ નદીતટ સાથે હં ુ
કોઈ અ ય દોરે બંધાયો છુ .ં ‘નમદા ર ા કરે ’ તેવા આશીવાદ આપનારા અને તે સદેહે ગટ થઈને દશન
આપે છે તેવું માનનારા માનવીઓના દેશમાં હં ુ એ મા યતાના સ યાસ ય પર િવચા ં તો ‘ઈ ર શું છે?
શું છે? જ ેને આ યા મક અનુભવો કહે છે તે અને સા ા કાર શું છે?’ તે પણ િવચારવું જ પડે.
આવું કશું જ મ કદી િવચાયુ નથી, યું નથી. કદાચ એટલે જ ભૂતકાળમાં મારા વગ માં મ ઠેરવીઠેરવીને
આવી મણાઓને નકાયા કરી છે; પરં તુ આજ ે આ પ ર માવાસીની વાત અને તેનું યા ાએ નીકળી પડવાનું
િનમં ણ મને છાતી ઠોકીને ‘આવું કશું હોતું જ નથી’ તેમ કહે તાં રોકે છે.
પ ર માવાસીને તેનું કામ કરવા દઈને હં ુ મારા ઘર તરફ ચા યો.
અઠવા ડયું થંભેલો વરસાદ ફરી શ થયો. વનોએ હવે ણે નવો જ મ લઈ લીધો છે. સાગ-સરાઈનાં ખુ ાં
થડને હવે ઉપર ચડતા વેલાઓએ ઢાંકી દીધાં છે.
ખીણોમાં યાં- યાં ગામડાંઓ છે યાં માનવીની હલચાલ વધી ગઈ છે. બહારના દેશોમાં મજૂરીએ અને
બી ં કામોએ ગયેલાં ી-પુ ષો વરસાદ થતાં જ પોતાનાં ખેતરો સંભાળવા પાછાં આવી ગયાં છે. અર યો
માનવ કોલાહલથી ગાઈ ઊ ાં છે. ચોમાસાએ આ દવાસી કે ના કેટલાંક કામને પણ ઠપ કરી દીધાં છે.
હાથકાગળને અને ભેજને કોઈ કાળે બને ન હ. આથી એ કામ તો સાવ અટકાવી જ દેવું પ ું.
હા, પેલી તરફ પગિથયા-ખેતીમાં નાનીનાની યારીઓ પાડીને ડાંગર રોપવાનું કામ શ થયું છે. પવતો પર
વાદળ-સૂરજની તડકા-છાંયાની ભાત, પાછળ લીલીછમ ખીણોની પ ા ભૂમાં જળભરી યારીઓ, તેમાં નીચાં
વળીને ડાંગર રોપતાં આ દવાસી ી-પુ ષો – ણે કોઈ નવું જ જગત સ યુ હોય તેમ હં ુ મુ ધ બનીને આ
બધું ઈ રહં ુ છુ .ં
આજ ે મને પણ ડાંગર રોપવા જવાની ઇ છા થઈ. મ ક ું કે ‘હં ુ આવું છુ ’ં તો બધા મજૂરો હસી પ ા. એક
જણ કહે , ‘ન હોવે. ની કર સકો હો.’
‘છો.’ મ ક ,ું ‘ ય ન તો કરી ઈશ. ભલે ન ફાવે’ અને હં ુ તેઓની સાથે ગયો. અમે ઢોળાવ પરની
યારીઓએ પહ યા યાં વરસાદ શ થયો. એક આ દવાસીએ શણનો કોથળો લઈ તેનો બોસલો બનાવીને
મને ઓઢવા આ યો. મ લઘાના પાયસા ગોઠણ સુધી ચડાવી દોરીથી બાંધી લીધા. વરસતાં વરસાદે મ
ડાંગરની ઝૂડી હાથમાં લીધી અને યારીના પાળા પરથી યારીમાં ઊતય . ઊતરતાં જ મારો પગ કાંડાથી
ઉપર સુધી કાદવમાં ખૂંપી ગયો. બી પગ પણ પાળા પરથી ઊપડી ગયો અને હં ુ સમતોલપ ં ગુમાવીને
ભરી યારીમાં ચ ોપાટ પ ો.
તરત જ ગોિમયો દોડી આ યો. મને ઊભો કરતાં તેનું હસવું તે સંતાડી ન શ યો. બાકીના બધા પણ ખૂબ
હ યા. લાગણી સંતાડવાનું ન શીખેલી ને ગુનેગાર ગણવી તે હવે મારા માટે શ ય પણ ન હતું. હં ુ પણ
બધા સાથે મળીને ખૂબ હ યો.
આખા શરીરે કાદવ. વાળ અને મ પણ ખરડાઈ ગયાં. પેલો શણનો બોસલો તો તરબોળ વજનદાર થઈ ગયો
હતો. તેને ચકીને બાજુ પર મૂ યે જ વરસાદ કાદવ ધોવે. તે ઉપરાંત ઘરે જઈને નાહવું પડશે.
‘િન કરાં અબ. બેઠ વ.’ ગોિમયાએ ક ,ું પણ મ મા યું ન હ. કાદવ- નીતરતા ભીના શરીરે , વરસતા
વરસાદમાં પલળતાં મ ડાંગરની પહે લી પણી રોપી. ધરતી સાથે આવો નાતો હં ુ પહે લી વાર બાંધતો હતો.
શાળામાં અમે વૃ ો વાવેલાં, પણ એ તો તૈયાર ખાડામાં તૈયાર રોપા મૂકીને માટી-પાણી વાળી દેવા જ ેવું યાંિ ક.
આ ભરી યારીમાં પોચીપોચી ધરતીના પટ પર ધાન રોપતાં જ ે અનુભવ થયો તે મારા માટે ત ન નવો હતો.
થોડી જ પળોમાં મને એ પણ સમ વા માં ું કે વરસતા વરસાદમાં ઉઘાડા શરીરે સતત નીચા નમીને
ચપચપ ડાંગર રો યે જતા માનવીની વેદના શી ચીજ છે. બરડો ણે તૂટી પડશે એવું મને લા યું. હં ુ તો મા
આનંદ ખાતર આ કામ કરી ર ો છુ .ં ગમે યારે અધૂ ં મૂકીને બહાર નીકળી જઈ શકું; પરં તુ જ ેઓને મૂઠી
ધાન માટે આ કામ કરતા જ રહે વું પડે છે તેની વેદના કેટલી અસ બનતી હશે – તેની ક પના મને થથરાવી
મૂકે છે.
હવે યારે - યારે ખેતરોમાં કામ કરતાં માનવીને ઈને સ દય માણવાનું િવચારીશ યારે તરત મન બોલી
ઊઠશે, ‘જગત દેખાય છે તેટલું ર ય નથી.’
આજથી ગણેશ શા ી પણ ચાતુમાસ ગાળવા કે પર આ યા. ચોમાસામાં હ રખોહનો માગ બંધ રહે . પહાડ
પાછળના પાકા ર તે વારં વાર તેમની પાસે જવું-આવવું પણ લાંબું પડે અને નમદા યારે છલકાઈને તેમના
િશવમં દરે આવી ચડે તે કોણ કહી શકે? આથી દર વષ ચાતુમાસ ગાળવા શા ી અહ આવી ય અને
આસો ઊતય પાછા નમદા કનારે જતા રહે . કોઈ વષ અહ ન આવે તો અમરકંટક જઈને રહે છે, તેવું તેમણે
ક ું.
શા ી નો ઉતારો તો મ મારા જ ઘરમાં રખા યો. સાંજથી જ તેમને કહી દીધું, ‘તબલાં શીખવવાં પડશે.’
શા ી એ હસીને મંજૂરી પણ આપી. તેમનો સાજ-સામાન મ બરાબર ગોઠ યો.
શા ી આ યા તે દવસે જ એક વધુ પ ર માવાસી પણ આ યો. તેને લઈને પાછળની કુ ટયા પર ગયો.
કુ ટયા ઈને તે કહે , ‘હમ પરક માવાસી હૈ , ઐસી જગા મ ઠહરાતે હો? જરા અ છી જગા દખાઓ.’
મ તેને સમ યો. બાબ રયા અને ગોિમયાને બોલાવીને તેની ઝૂંપડી સરખી કરાવી ખાટલો પણ મુકાવી
આ યો, તોયે તેને પૂરો સંતોષ થયો હોય તેવું ન લા યું. ‘પરક માવાસી કી સેવા કરના ન હ નતે.’ એવું
માણપ આપીને જ મને છો ો અને ઉપરથી સંભળા યુ,ં ‘ઐસે પુ ય િમલતા હે કયા?’
કોઈ માણસની અંગત સેવા કરવાનો અનુભવ મને ન હતો. એમાંય પુ ય કમાવાની વાત તો મારા મનના
સાતમા તળે પણ વસે તેમ ન હતી. છતાં કે ના િનયમનો ભંગ ન થાય તે માટે મ કઈ જવાબ ન આ યો.
સાંજ ે હં ુ તેને જમવાનું આપવા ગયો તે સમયે પણ તેણે ફરી ોધ કય અને ગમે તેવા શ દો બો યો. તે
પ ર માવાસી હતો એથી એને તો શું કહં ુ? પણ સાંજ ે સુપ રયાને ક ,ું ‘તમા ં આ પ ર માવાસીની સેવાનું
કામ મારાથી ન હ થાય.’
‘કેમ? પેલી નવી મૂિત સાથે નથી ફાવતુ?
ં ’ સુપ રયાને કોણ ણે યાંથી પણ સમાચાર મળી ગયેલા લા યા.
‘હા,’ મ ક ,ું ‘એ માણસમાં મને કોઈ રસ નથી.’
‘એ માણસમાં તો મને પણ રસ નથી.’ સુપ રયાએ ક ,ું ‘પણ તે પ ર માએ નીક ો છે એટલું પૂરતું નથી?’
‘તમે પુ ય કમાવા ઇ છો તો મને વાંધો નથી, મારે પુ ય ઈતું નથી.’ મને હતું કે મારા આવા જવાબથી
સુપ રયાને લાગી આવશે અને તે ‘સા ં ’ કહીને મને મુ ત કરશે. પણ તે કંઈ બોલી ન હ, સહે જ હસી, ડો
 ાસ લીધો અને પછી મને પૂ ું, ‘તમે એમ માનો છો કે હં ુ કોઈ માણસને સાચવું છુ ?ં અને એ પણ પુ ય
મેળવવા ખાતર?’
પછી મને જવાબ દેવાનો સમય આ યા વગર અદબ ભીડીને બે ડગલાં ચાલીને દૂર િ િતજ તરફ તાં બોલી,
‘એવું માનતા હો તો તમે ભૂલ કરો છો.’ પછી એકદમ મારી તરફ ફરી અને પ શ દોમાં ક ,ું ‘સુિ યા કે
બી કોઈ જ ે આ સેવા કરે છે તે પ ર માવાસી માણસને સાચવવા નથી કરતા, પ ર માને સાચવવા કરે છે.
હ રો વષથી ચાલી આવતી એક પરં પરાને ળવવામાં મારાથી બનતું બધું હં ુ કરીશ. રે વાને કનારે ઠેરઠેર
આવેલાં મં દરો, ગામડાંઓનાં સુખી-દુ:ખી કુ ટુબં ો, કેટલાંય યાં-અ યાં દાનવીરો કે સાવ ભોળા અબુધ
આ દવાસીઓ પ ર માવાસીને સાચવે છે તે એટલા માટે કે આ પરં પરા ટકી રહે . રહી પુ યની વાત તમે તો
હવે ઘ ં યું છે. શા ોમાં પુ ય તો એક વચનથી િવશેષ શું છે?’
હં ુ કંઈ બો યો ન હ. મૌન સેવીને સુપ રયાનું આ નવું પ ઈ ર ો. તે આગળ બોલી, ‘પુ ય કમાવાની ઇ છા
તો યારે થાય યારે હં ુ આ થાને ધાિમક ગણતી હો .’ કહીને તેણે આંખો િવ તારી અને બોલી, ‘આ તો
ઋિષમુિનઓએ સજલી સાં કૃ િતક પરં પરા છે – અમારી બી મોટા ભાગની પરં પરાઓની જ ેમ. આ પ ર મા
દરિમયાન પ ર માવાસી પુ ય ભલે મેળવતો હોય, પરં તુ એ ઉપરાંત જ ે મેળવે છે એનું સાં કૃ િતક મૂ ય તમે
પ ર મા કરો તો કદાચ ણી શકો.’
‘પણ આવા મૂખને સાચવવાથી શો ફાયદો?’ મા ં મન હ માનતું ન હતું.
સુપ રયાએ મારા તરફ ફરીને ક ,ું ‘તે મૂખ હોય માટે તેની સેવા ન ક ં અને ાની માણસ હોય તો જ સાચવું
તેવું કરીશ તે દવસે હં ુ પ ર માની સેવા ન હ કરી શકું. માણસ કેવો છે એની મને િચંતા નથી. તેણે પ ર મા
લીધી છે એટલું જ મારા માટે પૂરતું છે. મારે પ ર માની સેવા કરવાની છે, પ ર માવાસીની ન હ.’
હં ુ ડા િવચારમાં પડી ગયો. જતાં-જતાં સુપ રયાએ ક ,ું ‘આખો રે વાખંડ જ ે કરી શકે, અધા ભૂ યા રહે તા
આ દવાસીઓ પણ કરી શકે તે કામ આપણાથી ન હ થાય?’
‘થશે.’ અ ણી ેરણાની અસર તળે હો તેમ િવ ાસથી મ જવાબ આ યો અને સુપ રયાને જતી ઈ
ર ો.”
 13
“શા ી પાસે તબલાં શીખવાનું હં ુ ચૂકતો નથી. યારે ક સુપ રયા પણ સાથે બેસીને ગુ િશ યની સંગત
સાંભળે છે. શા ીય રાગોની સમજ સુપ રયાને ઘણી છે, પણ તે કંઈ ગાતી નથી, યારે ક શા ી સાથે ચચા
કરે છે.
આજ શા ી એ સુપ રયાનાં માતા-િપતાને યાદ કયા. ક ું, ‘સુરેન અને વિનતાને સાંભ ા પછી બી ંને
સાંભળવાનું મન ન થાય. એ બેઉ હતાં યાં સુધી હં ુ દર ચાર વષ સંગીત-સમારોહ ગોઠવી શકતો. હવે નથી
થતું.’
‘બાપુ નથી, પણ તમે તો છો ને?’ સુપ રયાએ ક ું, ‘તમે કહો તેવી ગોઠવણ તો થઈ શકે તેમ છે.’
‘તોય ન થાય, બેન!’ શા ી એ ક ું, ‘સુરેનની તો હવે મા યાદો રહી.’
‘તો પછી સમારોહ આપણે મારા બાપુની મૃિતમાં જ ગોઠવીશું. બધી જ યવ થા મારે કરવાની, તમારે મા
મને માગ ચ ધવાનો.’ કહીને તે ગઈ.
શા ી િસતાર લઈને તાર મેળવવા બેઠા. હં ુ તબલાં પાછાં મૂકીને બહાર આ યો. સામે પોતાના ઘરના ઓટલે
સુપ રયા હે ડફોન લગાવીને કૅ સેટ- લેયર પર કંઈક સાંભળતી બેઠી છે.
સુપ રયા પાસે મ યારે ય રે ડયો પણ નથી યો. અ યારે પહે લી વાર તેને કૅ સેટ સાંભળથી ઈ. કદાચ
પોતાના િપતાનું સંગીત સાંભળતી હોય તેમ માનીને મ ક ,ું ‘તમને કૅ સેટ સાંભળતાં ઈને નવું લાગે છે.’
‘લાગે છે નવુ,ં ’ તેણે હે ડફોન ઉતારતાં ક ું, ‘પણ છે જૂનું. સાંભળવું છે તમારે ?’ કહી હે ડફોન મારા તરફ
લંબાવતાં આગળ બોલી, ‘તમારો પ રિચત અવાજ છે. ઓળખો !’
મારો પ રિચત અવાજ કોનો હોઈ શકે? – તે િવચારતાં મ યં કાને લગા યું. સુપ રયાએ ટેપ રીવાઇ ડ કરીને
ફરી ચલાવી.
‘હં ુ આ બી વખત ભારતમાં આ યો છુ ં યારે મને મારી પહે લી ભારતયા ાનો એક સંગ યાદ આવે છે.’
મારા અગાધ આ ય વ ચે ોફે સર ડો ફના શ દો મારા કાને પ ા. સુપ રયાએ ટેપ રોકીને મને પૂ ,ું
‘ઓળ યા?’
‘એ વળી અહ યારે આવેલા?’ મ સુપ રયાને પૂ ું.
‘અહ ન હ, વાિલયરમાં. અમારી યુિનવિસટીમાં તેમનું વચન હતું.’ સુપ રયાએ ક ું અને ટેપ આગળ
ચલાવી:
‘આજથી દશેક વષ પહે લાંની એ વાત. હં ુ કૉ ફર સમાં હાજરી આપવા દ હી આવેલો. યાંની એક બકમાં હં ુ
ગયો અને મારી સહી કરીને ચેક રજૂ કય .’ ોફે સર ધીમેધીમે બોલતા જતા હતા. હં ુ સાંભળી ર ો:
‘બકના કારકુ ને મને ચેક પરત આપતાં કહે લું, બોલપેનની સહી ચાલશે ન હ. તમારે શાહીથી સહી કરવી
પડશે.’ િબચારા ોફે સર! તેમણે કેવું િવચાયુ હશે તે ક પું યાર પહે લાં તેમના આગળના શ દો મારા કાને
પ ા, ‘તે સાંભળીને મને આનંદ થયેલો. જગતમાં એક એવી છે જ ે આંખો મ ચીને નવી ટે નૉલો
વીકારી લેતી નથી. શ આતમાં િવરોધ કરશે, પછી પરખશે, યાનથી સમજશે અને પછી વીકારવા લાયક
લાગે યારે ેમથી અપનાવશે.’
વ ચે ણેક માટે ોફે સર અટ યા હોય તેમ શ દો વગરની ટેપ થોડુ ં ફરી અને વાત આગળ ચાલી: ‘આજ ે
ફરી અહ આવીને છુ ં તો તમે બધાં જ બોલપેન વાપરો છો, તમારી પ રપ વ વીકૃ િત સાથે વાપરો છો.
એક તરીકે તમારો આ ગુણ મને અિભભૂત કરે છે.
‘આવી જ હ રો વષની સં કૃ િત ધરાવી શકે. પોતાની પરં પરા ધરાવી શકે, પોતાનું આગવું અ ત વ
ટકાવી શકે. હવે પછી આખા જગતમાં ખૂબ ઝડપી પ રવતન આવશે. સં કૃ િતનો લોપ થવાનો ભય મા અહ
જ ઊભો થશે તેવું નથી. આખા િવ માં એમ બનવાનું છે.
જ ેઓ આિથક રીતે નબળા છે તેમને માટે આ ભય મોટો છે. કદાચ મજૂર તરીકે કે માણસ તરીકે તેઓ ટકી
ય તોપણ તરીકે, સાં કૃ િતક રીતે ટકી શકશે કે કેમ તે િવચારનો િવષય છે. આથી તમને યુવાનોને મા ં
સૂચન છે કે આવી ની સં કૃ િતને અનુ પ ઉ મ તેમને શોધી આપો. આવું કંઈ તમે કરી શકશો તો તે
તમારે પોતાને માટે જ કરશો. આિ કામાં અમે આવાં કામો ઉપા ાં છે અને યાંના યુવાનોને જ એમાં
લગા યા છે. તમે મને મળી શકો છો અથવા પ પણ લખી શકો છો.’
વચન પૂ ં સાંભળીને મ હે ડફોન સુપ રયાને પાછુ ં આપતાં ક ું, ‘એટલે તમે આ કામ વીકાયુ.’
‘એવું તો ન હ, પણ મારો જ મ જ આ દેશમાં. વળી શા ી આ સં થા ચલાવતા તો હતા જ. તે વખતે
કામ નાનું હતું. મને થયુ:ં આ જ કામ હં ુ આગળ ચલાવી શકું તેમ છુ ,ં એથી મ ોફે સરને પ લ યો અને કામ
શ કયુ.’
‘પરં તુ ોફે સરે મને યારે ય એ વાત નથી કરી કે તમે તેમને મ ાં છો.’
‘બહુ મળી નથી. બસ, તેમની મુલાકાત વખતે મ તેમને અિભનંદન આપેલાં, આ સં થાની થોડી વાત કરે લી
અને તેમનું સરનામું લીધેલું.’
સુપ રયા સાથે હં ુ વાતો કરતો રહે ત, પરં તુ શા ી એ બહાર આવીને સાદ કય : ‘ફરવા જવાનો સમય થઈ
ગયો છે, ભાઈ.’
હં ુ અને શા ી ફરવા નીક ા. અમે યારે ક ચચ સુધી તો યારે ક સોભદરા બાગાન સુધી જઈએ છીએ.
કેટલીક વાર પહે લો આવેલો છે તે પ ર માવાસી પણ સાથે હોય છે. આજ તે નથી. ર તે મને સુપ રયાના
િવચારો આ યા કયા. ભણેલી-ગણેલી સુપ રયા એક ધૂન લઈને આ રીતે અહ રહીને આ દવાસીઓ વ ચે
કામ કરે છે તે બરાબર છે કે ખોટુ ં છે તે મ િવચાયા કયુ. તેનાં માતાિપતા પણ આવી જ ધૂનથી અહ કામ
કરતાં વી ગયાં. સુપ રયાના િપતા હવે નથી તે હં ુ ં છુ .ં તેની માતા વિનતા યાં છે તેની મને ખબર નથી.
તે દવસે પાવતીદેવીએ સુપ રયાને કહે લું, ‘એક બાર તેરી મા સે િમલું.’ આથી તે યાંક છે તો ખરાં જ. પણ
યાં તે હં ુ નથી ણતો. સુપ રયાને પૂછવાની ઇ છા નથી. કોઈના અંગત વનમાં ડો કયું કરવું તે અમારે યાં
અિવવેક ગણાય છે.
ચાલતાં-ચાલતાં હં ુ અને શા ી સોભદરા બાગાન સુધી ફરી આ યા. ચચામાં પાદરી થોમસ આવી ગયો
હતો. તે યારે ક ગામડાંઓમાં ગયો હોય તો નથી હોતો. હોય યારે કોઈ વાર બાળકોને વાતાઓ કહે તો, ગીતો
ગવરાવતો કે કોઈને પાટાિપંડી કરતો હોય તો અમે તેના તરફ હાથ ચો કરીને તેને બોલાવીએ. યારે ક
ચચના ઓટલે બેસીને બધા વાતોએ ચડીએ. વરસાદ વરસતો હોય યારે બહાર જવાનો કાય મ રદ થાય
અને સંગીત ચાલે.
“િ ય યુસી,
ત સ પેલું કામ ન થાય યાં સુધી મારે પ લખવો ન હતો. ત પણ મને લ યું નથી તેથી હં ુ યારે ક થોડો
અ વ થ થઈ છુ .ં કદાચ એટલે જ હં ુ પણ તને પ ન લખવાની દથી મને જ પીડુ ં છુ .ં આજ ે ડાયરીનો
ઉતારો સરને મોકલું છુ ં તો તને પણ કંઈક લખવાનું મન રોકી શકતો નથી. ડાયરી તું પણ ઈ જજ ે.
પ ર માની વાતથી તો તને અચરજ થશે જ. પુ રયા, બંગા, સુપ રયા, ગણેશ શા ી – આ બધાં વ ચે રહીને
પણ હં ુ તને સતત યાદ ક ં છુ .ં
ડાયરીમાં વરસાદનો ઉ ેખ છે; પરં તુ હવે તો ચોમાસાએ િવદાય લીધી છે. પ ર માવાસીઓએ તેમનો વાસ
આગળ વધાય છે. મકાઈ-જુવાર લણવા-લાયક થઈ ગયાં અને ડાંગર પાકવા આવી છે. ઑ ટોબરની બી
તારીખથી અમારી િનશાળ ફરી શ થઈ. હવે શા ી પણ આજકાલમાં િવદાય લેવાની વાતો કરે છે. તને
ગમે એવું અહ ઘ ં છે તો અહ આવવાનું ગોઠવ...”
પ લખીને મ િબ ુબંગાને આ યો. તે શહે ર ગયા. પાછા ફયા યારે તેમની સાથે, ‘મુ કીલ હે હ , જંગલ
હ ખૂલા ન હ.’ કહે તા ગુ ા પણ આ યા, શા ી સાથે એકાદ દવસ રહે વા અને પાવતીમાએ અમારી
શાળાને મોકલેલી ભેટ આપવા. મા એ સાઠ નંગ ખાદીનાં ધોિતયાં મોક યાં છે, શાળામાં િનયિમત આવતા
હોય તેવા િવ ાથ ઓને આપવા. રા ે ગુ ા , હં ુ અને શા ી સુપ રયાના ફિળયામાં ખુરશીઓ ઢાળીને
બેઠા.
વાત વાતમાં ગુ ા કહે , ‘ગનેશ, સોચતા હૂં માગસરમાં લડકી કા યાહ કરી દૂં.’ કહી થોડુ ં અટ યા. મ તક
પર હાથ ફે રવતાં કહે , ‘અગલે સાલ તો બરામન લોગ મહૂરત ન હ દેતે. બોલે હે કોઈ િસંહ થ કા સાલ લગે
હે .’
હં ુ હસી પ ો અને શા ી સામે ઈને ક ,ું ‘આ આ યો િનષેધ મુ તનાં સંતાનો પર!’
શા ીને પણ હસવું આ યું. તેમણે જરા પણ દુ:ખ લગા ા વગર ક ,ું ‘િનષેધ તો ખરો, પરં તુ આમાં ધમ
વ ચે નથી આવતો આ સાં કૃ િતક યવ થા જ છે.’
‘એટલે?’ મ પૂ ું.
‘સમ વું.’ શા ીએ ક ું. પછી ગુ ા ને પૂ ું, ‘િબહારી, અહ મોટો થયો તુ,ં પણ યારે ક મહારા ગયો
છે?’
‘એક બાર નાિસક ના હુવા થા, માને લેકર કે, અરધ-કુંભ મ.’
‘ઉ ર દેશ?’
‘મારા બાપુ કા સરાધ જ વહાં યાગ મ કયા.’
પછી શા ી મારા તરફ ફયા અને ક ,ું ‘આ દેશની સં કૃ િતના ઘડવૈયાઓએ એટલું તો િન ત મા યું હતું
કે આ નાનાિવધ લ ણો ધરાવતી ને એક દોરે બાંધવી હોય તો - વ ચેના ાસંિગક િમલનની
સહુથી વધુ અગ ય છે. વાસથી આ થઈ શકે તેટલું બી કોઈ મા યમથી ન બને; પણ સાથેસાથે મુ કેલી એ
હતી કે આ અફાટ િવ તાર ધરાવતી ભૂિમ, ચા પહાડો, વેરાન રણ કે અભેદ વનો પાર કરીને લોકો વાસે
ય શી પેરે? વળી ધાન પકવતી પાસે એટલો સમય અને સગવડ પણ ન હોય.’
શા ી અટ યા, થોડુ ં પાણી પીધું અને આગળ બો યા: ‘એટલે મેળા અને તીથ થાનોનાં દશનની પરં પરા
સ ઈ. આ માટે ખાસ સમય ન ી હોય એટલે બધા એ સમયે સંઘ કાઢીને ય. કોઈને એકલા ન જવું પડે.
વળી આ સંઘને જમાડવો તે મહાપુ યનું કામ ગણીને એ યવ થા ે ીઓ કે પહ ચતા માણસો, મહાજનો
માથે નાખી.’
પછી ગુ ા તરફ તાં શા ીએ ક ,ું ‘કેમ િબહારી, ત કેટલા સંઘો જમા ા છે?’
‘બચપન મ આતે થે સંઘ. સબ તો સબ ગાડી-બસ સે રહે હ.’ ગુ ા એ જવાબ આ યો.
શા ી હવે મને ઉ શ ે ીને બો યા, તને થશે કે િસંહ થમાં લ ના બાધની વાત કરતાં શા ી વળી બી વાતે
ચડી ગયા. પણ સાંભળ, ‘દર વષ એકએક રાિશ વટાવતો બૃહ પિત િસંહરાિશમાં આવે તે િસંહ થનું વષ
ગણાય. આયાવતના સવાિધક મહ વના ધાિમક સંગો, મેળાઓ અને તીથ નાન આ િસંહ થના વષમાં
ગોઠવાયાં છે. યાગમાં કુંભમેળો પણ આ િસંહ થના વષ જ ભરાય છે. આમ, દર બાર વષ ન ી સમયે,
ન ી થળે જવા માટે દેશના ખૂણેખૂણેથી માણસો વાસે નીકળે.’
લાંબું બોલીને થા યા હોય તેમ શા ી થોડુ ં અટ યા, પછી કહે , ‘તું પણ સાંભળ, િબહારી! અને િવચાર, જ ે વષ
માણસને ચારધામ યા ાએ કે કુંભમેળામાં જવું હોય તે વષ તેને ઘરે લ નું આયોજન પોસાય? ઘરે તો ઠીક
ગામમાં કે સગાં-સંબંધીઓને યાં પણ લ હોય તો યા ાએ કે મેળામાં જઈ શકાય ન હ. સંઘમાં ડાવું હોય
તો બીજુ ં કોઈ મહ વનું અને ખચવાળું કામ ન થઈ શકે.’ પછી શા ી મલકીને કહે , ‘વળી, અમારાં ાિતનાં
પંચો ને ા ણો યારે ક દબાણથી સંગ ગોઠવાવે એવાં ખરાં. એટલે શા ા ા પે જ આ િસંહ થનો િનષેધ
મૂકવો પડે.’
‘સો તો સચ હે .’ ગુ ા એ જવાબ આ યો. મને હ શંકા હતી. શા ી મારી મનોદશા સમ યા હોય તેમ
તેમણે ક ,ું ‘હં ુ આજની વાત નથી કરતો. એ સમયનો િવચાર કર, યારે રે લવે કે બી ં વાહનો િવશે ક પના
પણ ન હતી. માણસો પગે ચાલીને, પશુઓ પર સામાન લાદીને યોજનોના યોજનોનો પંથ કાપતા. જરાક
િવચાર, કઈ શ ત તેમને આ તાકાત આપતી હશે?’
‘ભાઈ,’ શા ીનો અવાજ જરા ભીનો થયો, ‘હ રો વષથી આ આમ જ તીથાટન કરતી રહી છે. ચાર
ધામોની યા ા, ગંગા-યમુનાના નાન માટે યા ા અને ચાર અલગઅલગ દશામાં ભરાતા મહામેળા કુંભમાં
જવાની યા ા અને પોતપોતાના દેશનાં નાનાંમોટાં તીથ ની યા ા તો જુદી. આ સં કૃ િત તીથાટન
કરનારાઓના પગે ઊભી છે, તેમના પગે સાર પામી છે. એ યા ાઓએ જ અમને વનના નવાનવા અથ
આ યા છે, ધમમાં ઔદાય આ યું છે.’ કહીને શા ીએ ભારપૂવક ઉમેય,ુ ‘માટે જ કહં ુ છુ ં કે આ ના મનમાં
ધમ કરતાં પણ ડાં મૂળ અ યા મનાં છે. તે િસવાય આ આટલી બળકટ ન હોય.’
હં ુ ડા િવચારમાં પડી ગયો. ‘મહાભારત’ મ હમણાં જ પૂ ં કયુ. તેમાં આવતાં થળનાં, લોકોનાં, તેમનાં
રીત રવા નાં વણનો એટલી િવગતે આપેલાં છે કે મને એમ જ લાગતું કે કોઈ પણ થળનું આટલું તા શ
વણન યાં તે ગયા વગર શ ય નથી. તો પછી મહિષ યાસ શું સદાકાળ મણ કરતા રહે તા હશે? જવાબ
મને તો એક જ જડે છે: ‘હા.’
હં ુ હ િવચારતો જ રહે ત, પણ શા ી એ ક ,ું ‘િબહારી, આવતા વષ લ ન થાય એવું માનવાની હવે
જ ર નથી. અ યારે તો આખો દેશ થોડા દવસોમાં ફરી આવવાની સગવડ છે. એટલે આ જૂનો રવાજ
યાગવાથી કોઈ નુકસાન નથી. પહે લાંના જમાનામાં આખી ને સમય આપવા, સામૂ હક સગવડ કરી
આપવા િસંહ થમાં લ ન કરવાની પરં પરા હતી. હવે એવું જ રી નથી.’
હં ુ શા ી ના અથઘટન પર િવચાર કરતો હતો યાં મારા આ ય વ ચે વળી તેમણે ક ,ું ‘છતાં તને કોઈ
બાધ લાગતો હોય ને શા ા ાનો ભંગ કરવાનું મન ન હોય તો મુંબઈ જઈને દીકરીને પરણાવ. યાં તને કંઈ
ન હ નડે.’
‘કેમ?’ મ નવાઈ પામતાં પૂ ું.
‘નીચે દિ ણના સમુ તટનો િવ તાર, ક કણપ ીનો આખો દેશ પરશુરામ ે ગણાય છે.’ કહીને શા ી
અટ યા. પછી કહે , ‘આ પણ સાં કૃ િતક પરં પરા છે. એ દ રયા સાથે વનારી. તેમનાં ઋતુ માણેનાં
કામો પણ બાકીના દેશ કરતાં અલગ. આથી એમનાં રીત રવા જુદાં. એથી બાકીના દેશને લાગુ પડતા
િનયમો તેમના વનમાં અડચણ પ ન બને તે માટે આવું ન ી કરાયું હશે.’
મને શા ીનાં અથઘટનો રસ દ લા યાં. દરે ક વાતનું િવ ેષણ કરવાની મારી તાલીમનો ઉપયોગ હં ુ મને ન
સમ તી બાબતોમાં અથઘટન માટે ક ં તો કદાચ મને ઉપયોગી થાય.
‘શા કી બાત મ નહ નું.’ ગુ ા બો યા, ‘મ તો ઓ હી ક ં ગનેશશા ી કહે .’ કહે તાં ગુ ા
ઊભા થયા. અમે ખાટલા ઢા ા અને સૂવાની તૈયારી કરી...
અહ સુધી વાંચીને અટકી લ . કેટલાંક પાસાંઓ પર એક નજર નાખી લ . શા ીની વાતે તેને િવચારતો
જ ર કય છે. પોતાના અર ય મણના અનુભવોને તેણે શા ીની વાત સાથે મૂલવી યા. તીથાટને આ
દેશને ઘ ો હોય તેથી આ દેશની પાસે અનોખી વન છે એવું કે વાસથી માણસની વન
યે વાની બદલાય છે, જ ેને અ યા મ કહે વાય છે તેનું ાન કે દશન પણ થઈ શકે છે તેવું
વીકારતાં પહે લાં તે પોતે આ રીતે તીથ મણ કરે તો કદાચ દેશના છેવાડેથી તેના મ ય સુધી આવતા
અને પાછા જતા માણસો કેટલી અને કેવી અનુભૂિતઓ સાથે લઈ જતા હશે તે તેને સમ ય. તે જરાક
લાંબું િવચારે તો રામના વનવાસનો કે યુિધ ર, પાંડવો તથા ૌપદીના દેશાટનનો ઉ શ ે પણ કદાચ તે
ણે છે તેના કરતાં જુદો હોઈ શકે તેવું તેને લાગે.
આવું તેને સૂચવવું શા ીને કેમ ન સૂ યું તેની મને નવાઈ લાગે છે. ખેર! કદાચ સવશ તમાનની એવી
ઇ છા હશે. િવધાતા મહાન કસબી છે. બરાબર ઘસે, કાપે, ટીપે, તપાવીને ઓગાળે તે પછી જ ઘાટ ઘડવા
બેસે. સુપ રયાએ તેને ડો ફનું વચન સાંભળવા આ યું તે િવિધના િનમાણ જ ેવું સમયસરનું જ હતું ને!
યારે જ રી ન હતું યારે વયં ડો ફે પણ તેને ક ું ન હતું કે તે સુિ યાને મ ા છે. સુપ રયા પહે લી
વખત મુિન કા ડેરા પર તેને મળી યારે તેણે પણ ‘કેમ છે ોફે સરસાહે બને?’ એવું પૂ ું ન હ. િવધાતાએ
આ પળો ળવી ન હોત તો તે અ યારે જ ે કરી ર ો છે તે કરતો ન હોત. આ યુવાન પણ હવે પળને,
કણને તથા ઝરણને તો થઈ ગયો છે.
 14
“ચોમાસામાં ડહોળાયેલાં ઝરણાંઓ હવે પારદશક થઈ ગયાં છે; આકાશ ધોવાઈને વ છ. રા ીઓ અગિણત
તારાઓના કાશપુંજ ે ર ય લાગે છે. અનાજ ઘરે લઈ જતાં આ દવાસીઓ રોજ ઉ સવ હોય તેમ નાચતાં-
ગાતાં રહે છે. સૂય પોતાના હૂંફાળા તડકાથી વૃ ોને વહાલ કરે છે એવા સમયે હં ુ અને લ મણ શમા
અર યોમાં ભમીએ છીએ.
લ મણ શમા અલગારી માણસ છે તેવું તો તેની થમ મુલાકાતે જ મને લાગેલું. તે આ યો યારે પહે લાં તો તેને
પોતાની પાછળ આવતા બે ભીલોને સૂચનાઓ આપવાનું, સામાનને ળવીને ઉતરાવવાનું અને મારા ઓટલા
પરથી ઘરમાં મુકાવવાનું જ મહ વ હતું. એટલે પોતે કોણ છે, હં ુ કોણ છુ ં અને તેના આવવાનું યોજન શું છે –
બધું જ ગૌણ.
સામાન યવ થત મુકાઈ ગયો પછી તેણે પાણી મા યું. મ પાણી ભરે લી બોઘરણી અને ણ યાલા તેની સામે
ઓટલે મૂ યા. પાણી પીને વ થ થતાં જ તેણે ક ું, ‘તમે િજ ા ઉ ોગ કે પાસે મધમાખી ઉછેર યોજનાની
મા હતી મંગાવેલી ને?’
‘હા.’ મ તેના સહે જ યામ ચહે રા પર નજર કરતાં જવાબ આ યો.
તેની તેજ વી આંખો હસી. ખાદીના પાટલૂન પરથી ધૂળ ખંખેરતાં તેણે ક ,ું ‘બધી જ મા હતી લઈને આ યો
છુ .ં ’ અને હવે છેક પોતાનું નામ ક ,ું ‘લ મણ શમા.’ પછી તરત કહે , ‘તમને યારે સમય હશે?’
‘સમય તો છે જ.’ મ ક ,ું ‘પણ રા ે બેસીએ તો ઠીક રહે શે. મારે બી ંઓને પણ બોલાવવાં છે.’
‘તો એમ કરીએ.’ લ મણે ક ,ું ‘કાલે ગામડાંઓમાં ફરીએ અને માણસોને બોલાવી લાવીએ.’
‘બી ંઓ’ એટલે મારા મનમાં તો સુપ રયા, િબ ુબંગા, ઝૂરકો કે બાબ રયો આટલાં જ હતાં, પણ લ મણ
આ િવ તારના આ દવાસીઓને ભેગા કરીને વાત કરવા ઇ છતો હોય તો તે વધુ સા ં થશે તે િવચારે હં ુ
સહમત થતાં બો યો, ‘ભલે. સવારે તમારી સાથે કોઈને મોકલીશ.’
લ મણ કંઈ બો યો ન હ, તે થોડો ઝંખવાયો હોય તેમ લા યું, પણ તરત ઉ સાહમાં આવતાં તેણે ક ,ું ‘બધાને
બોલાવી શકાય તો મ પડે તેવું કામ થાય. પણ કંઈ ન હ, બધાનું આજ ે અનુકૂળ ન પડે તો પછી થશે. આજ
આપણે જ વાત કરી લઈએ.’ કહીને તેણે પોતાનો બગલથેલો ફં ફોસતાં ક ,ું ‘જરા નાહી-ધોઈ લ ?’
મ તેને ઘર આખું બતાવીને ક ,ું ‘િનરાંતે વ થ થાઓ પછી જમવા માટે રસોડે જવાનું છે.’ કહીને તેને એકલો
મૂકીને હં ુ ઑિફસ તરફ ગયો.
જમવાના સમયે હં ુ ઘરે ગયો તો લ મણ યાં ન હતો. તેણે તેનો સામાન ખોલીને થોડી ગોઠવણી કરી હતી.
ટેબલ પર એક કાગળમાં તેણે સંદેશો મૂ યો હતો તે મ વાં યો: ‘જમવા જ છુ .ં ’
હં ુ રસોડા તરફ ગયો તો લ મણ અને સુપ રયા પોતાની થાળીઓ લઈને આસન તરફ જતાં હતાં. મને ઈને
લ મણે હસીને માથું હલા યું. મારી થાળીમાં પીરસાવીને હં ુ પણ જઈને તે બંનેની સાથે બેઠો.
‘આખા મધપૂડામાં રાણી એક જ હોય.’ લ મણ સુપ રયા સાથે વાતો કરતો હતો તે મ સાંભળી, ‘હ રોમાંથી
એક ડાને ઉછેરીને તેમાંથી રાણી બનાવવાનું ન ી પણ સેવક-માખીઓ જ કરે . જ ે ડાના નસીબમાં રાણી
બનવાનું લખાયું હોય તેને રાણીખાનામાં મૂકવામાં આવે.’ લ મણે ક ું. મને તેની વાતમાં રસ પ ો. તે વાતા
કહે તો હોય તેમ વાત કરતો હતો, ‘રાણીવાસમાં મૂકેલા ડાને સેવક-માખીઓ સારામાં સારા મધ અને
પરાગરજનો ખોરાક આ યા જ કરે , એટલે એ ડાના લારવામાંથી સોળ દવસે રાણી તૈયાર થાય.’ કહીને
લ મણે રોટલો મ માં મૂકતાં ક ું, ‘સેવકો પોતે તો સેવકો જ ેવો જ ખોરાક પામે.’ કહીને તે હ યો અને ઉમેય,ુ
‘એક જ માતાનાં હ રો ડાંમાંથી કેટલાંકને માળો બાંધનાર બનવાનુ,ં કેટલાંકે માળાના ર ણ માટે સૈિનકો
બનવાનું અને કેટલાંકે નસ બનીને નવા લારવાને દાણા-પાણી આપવાનાં અને દેખભાળ કરવાની. છે ને
અ ભુત વાત?’ લ મણે પૂ ું. પછી પાણી પીધું. સુપ રયા જમતી જમતી શાંિતથી લ મણને સાંભળતી હતી.
લ મણે આગળ ક ,ું ‘અ યબીઓનો તો પાર નથી મધપૂડામાં.’ અને છે ો કોિળયો લઈ ઊભા થતાં કહે ,
‘એક અ યબી તો એ કે ડામાંથી સેવક થશે, ક ડયો થશે, સૈિનક થશે તેનો આધાર પેલી નસ- માખીઓ
ડાને કેટલો અને કેવો ખોરાક આપે છે અને ડાં કયા માપના ખાનામાં ઉછેરે છે તેના પર રહે છે.’
અમે વાસણો સાફ કરીને ઘર તરફ ચા યાં. ઘરે પહ ચતાં જ લ મણ કામે વળ યો. એક અલગ થેલામાં તેણે
કેટલીક વ તુઓ ભરીને થેલો ખીલી પર ટાં યો. બધું ગોઠ યા પછી તેણે એક લાઇડ ોજ ે ટર કા ું, એક
પડદો કા ો અને ટેબલ આઘા-પાછાં કરીને ોજ ે ટર ચાલુ કરી યું.
‘બેનને બોલાવી લાવુ’ં કહી તે ગયો. સુપ રયા અને િબ ુબંગા આ યાં. કે માં કામ કરતા માણસોનું નાનકડુ ં
ટોળું પણ આવીને બેઠુ.ં
કમરામાં અંધા ં થયું અને સફે દ પડદા પર એક અ િતમ ય ઝળ યું. પવતની ટોચ પરથી નમેલા પ થરની
ધાર પર મહાકાય મધપૂડો વાદળની પ ા ભૂમાં તબકતો હતો. શ તશાળી દૂરબીન કૅ મેરાથી લેવાયેલી આ
તસવીરમાં મધપૂડાની ચમક અનોખી લાગતી હતી. તસવીરની નીચે બે લીટીનું લખાણ હતું:
‘અમારી ીિત છે મ, વન, ફૂલો ’ને રસ િવશે.
મનુ યો, લો, પામો સભર થઈ મીઠાશ મની.’
કૃ િતની લાડકી, ફૂલો અને પરાગરાજ જ ેવી જ સુંદર અને કોમળ મધમાખીના અખંડ પ ર મની ભ ય કથા
જ ેવો વાતાલાપ અને લાઇડ-શૉ અમે લગભગ એક કલાક સુધી એકા થઈને માણતાં ર ાં.
લાઇડ-શૉ પૂરો થયો. કમરામાં ફરી ઉ શ થયો. હાજર રહે લા દરે ક જણના ચહે રા પર કંઈક નવુ,ં કંઈક જુદું
યા- યાનો આનંદ દેખાતો હતો. લ મણ યવસાયે િશ ક ન હતો, પણ આ એકાદ કલાકમાં તેણે જ ે ાન
આ યું હતું તેનાથી અમારા દરે ક સાથે તેણે એક સૂ મ સંબંધ થાપી દીધો હતો જ ે આપોઆપ અમને
શીખવાની િ યા તરફ દોરી ગયો.
‘લ મણ’, મ ક ,ું ‘હં ુ તારી સાથે આવીશ.’ અને બધાં વાતો કરતાં વીખરાયાં. લ મણ િનરાંતે ઘવા મં ો.
મ ટેબલલૅ પના અજવાળે ડાયરી લખી.
વહે લી સવારે અમે નીક ા યારે સૂય દય થવાને થોડી વાર હતી. ખીણોમાં ઊતરતી કેડી પર ચાલતા
લ મણને તો ણે બાળપણ મળી ગયું હોય તેમ તે વનફૂલો તો, પ થરોને ઠેબે ચડાવતો, પ ીઓના ટહુકાના
જવાબ આપતો અને આગળ સામાન લઈ જતા ભીલો સાથે, તેમની જ ભાષામાં, વાતો કરતો આખે ર તે
આનંદ કરતો આ યો. હં ુ તેના આનંદને નીરખતો ચા યો આ યો. અહ ખીણને તિળયે ઝરણામાં નાહીને
લ મણ ઘાસમાં લાંબો થઈને સૂતો છે અને આકાશ સામે હાથ લંબાવીને ગીતો ગાય છે.
‘તને બહુ મ પડતી લાગે છે અહ .’ મ ક ,ું ‘પણ હવે ઊઠ, ખાવા-પીવાનું કંઈક કર.’
‘આ ઊ ો.’ કહે તાં તે ઊભો થયો અને સામાન ખોલવા બેઠો. અચાનક મને કહે , ‘એક મ ની વાત કહં ુ?’
‘કહે ને!’ મ જવાબ આ યો અને મધમાખીની કોઈ ખાિસયત સાંભળવા તૈયાર થયો. યાં તો લ મણે કંઈક
જુદું જ ક ું, ‘મારી માના દૂરના કોઈ ભાઈ િબકાનેર છાયા યોિતષી છે.’
‘તો?’ મ પૂ ું.
‘હં ુ ચોથા ધોરણ સુધી તેમને યાં રહીને ભ યો. એક વાર મારી મા આવેલી તેણે મામાને ક ું કે મા ં
છાયાકથન ઈ દે. મામા કહે , “પોતાના માણસનું ઈએ તે સાચું ન પડે.” પણ મા પરાણે અમને અગાસીમાં
લઈ ગઈ. મામાએ મારો પડછાયો મા યો, પછી ‘ભૃગુસં હતા’નો ંથ કાઢીને મારી માને કહે , ‘ગયા જ મમાં
તારો પુ મોટો વેપારી હતો. તેનાં વહાણો દ રયે જતાં.”
‘વાહ!’ મ ક ,ું ‘પછી?’
‘ “આ જનમનું કહે ને.” મારી માએ ક ,ું “આ જ મે તો રણ વ ચે રહીએ છીએ. હવે આગળ શું થવાનું
છે?”
મામા કહે , “તું સાંભળ, તે વેપારી હતો અને એક વખત મધનો વેપાર કરવા મધપૂડા પડા યા હતા. એ
માખીઓના શાપથી આ જ મે રણમાં જ યો.” કહીને લ મણ ખડખડાટ હ યો.
‘એટલે ત આ કામ ઉપા ું – મધમાખીની સેવાનું?’
‘ખબર ન હ.’ લ મણે જમ પાથરતાં ક ,ું ‘તે વખતે મામાએ આ જનમનું ભિવ ય ન ક ું તે ન જ ક ;ું પણ
મને મધમાખીનો શાપ યાદ રહી ગયેલો. યાં પણ મધપૂડો કે ઊભો રહીને તો જ રહં ુ. એમાંથી આ
રવાડે ચડી ગયો.’
‘લ મણ, તું ગયા જ મમાં માને છે?’ મ પૂ ું. લ મણે કંઈક જુદી જ રીતે મારી સામે યુ,ં સહે જ મલકાયો
અને પૂ ું, ‘તમે આ જ મમાં માનો છો?’
લ મણનો આ અણધાયા ઘા જ ેવો આ યો અને મા ં દય ખળભળાવતો ગયો. મ મને જ પૂછી યું, ‘હં ુ
આ જ મમાં માનું છુ ?ં ’
અચાનક મને કંઈક નવો જ અનુભવ થયો. ઝરણાં ણે થંભી ગયાં છે, હવા ણે થર થઈ છે, પણ નો
ફરફરાટ ણે ખોવાઈ ગયો છે. આ ખીણ નથી, અહ પવતો નથી, આ અર યો નથી. તો આ શું છે? અને
તરત મનમાં જ બી ઊઠી આ યો, ‘હં ુ કોણ છુ ?ં ’
કદાચ આ ,આ નો જવાબ શોધવાની વૃિ , આ દેખાય છે તે શું છે તે સમજવાની વૃિ અને પોતે
જ મ-જ મા તરમાં, માયામાં, ઈ રમાં, પામરમાં અને પરમમાં માને છે કે ન હ, માને છે તો તે સ ય છે કે ન હ
તે શોધવાની વૃિ જ આ દેશની ભાતીગળ માં સંતાઈને રહે લું પેલું સા ય છે? આ માટીમાં જ મ લેનારના
લોહીમાં ધમ અને ધમથી ઉપરની અવ થા વ ચેની િભ તાની સાદીસીધી સમજ ઉતારતું ત વ પણ આ
જ છે? કોઈક જ મમાં કરે લાં કમ નાં ઋણ સાથે લઈને જ મતી, વતી – આ હ રો વષ થી
એકધારી ટકી રહી છે તેનું રહ ય પણ શું આ ો જ હશે?
લ મણે સાવ સહજ રીતે પૂછલ ે ો મને આટલો પશ કેમ ગયો તે હં ુ સમ ન શ યો. મ કંઈ પણ ઉ ર
આપવાનું ટા ું...”
ચા યા જનારે અહ મૂકેલો આ ફોટો ાફ કોઈ અણઘડ હાથે લીધો હોય તેવું પ દેખાય છે. છતાં તેમાં
દેખાતી ગિત તસવીરને વંત બનાવે છે. જમીન પર પડેલો લ મણ, લાકડી ઉગામીને ફટકો મારવા તૈયાર
થયેલો દીિતયો ભીલ, દીિતયાને કમરે થી પકડવા હાથ લંબાવતો િબ ુ અને લ મણ પર નમવા જતો તે.
તેને કે લ મણને આવું પણ બની શકે તેની ખબર ન હોય તે સમ ય તેવું છે. પણ સુિ યાને આવું બનશે
તેનો અણસાર ન આવે તેવું કેમ બને? મધ-ઉછેરનું કામ આ દવાસી કે માં જ શ કરવાનો તેનો આ હ,
 આ દવાસીઓ પોતાના ગામમાં જ પોતાના ઘરે મધમાખી પાળવાનું કામ કરે તેવી યોજનામાં તેની
અસહમતી, આ કામ કે બહાર જ કરવું હોય તો િબ ુબંગાના ગામેથી શ થાય તેવો તેનો આ હ,
િબ ુબંગાને પોતાના ગામ જવાની સૂચના અને િબ ુની પ ની ગાને ખાસ સંદેશો મોકલીને લ મણના
અને તેના સાથીના ઉતારાની યવ થા કરવા કહે વરાવવું – આ બધા પરથી એ વાત ણી શકાય કે
સુિ યાને આવું કંઈક બનવાની આશંકા તો હતી જ.
“ ણેક ગામમાંથી ગામદીઠ ચાર-પાંચ યુવાનોને અમે અમારી સાથે લીધા. સાંજ ે િબ ુબંગાને ગામ પહ યા તો
તે બંને હ પહ યા ન હતા. ગા ઘરે હતી.
‘િભલાળા ન હે ?’ ગાએ નવાઈ પામતી હોય તેમ અમને પૂ ું. પછી બબડતી હોય તેમ કહે , ‘ન કરને દેવે
શઅદ.’ અને અમારી આગતા- વાગતામાં પડી.
ગાના ને સમજવાનો ય ન મ કે લ મણે કય ન હ. ગા પણ વધુ કંઈ બોલી ન હ. રા ે લ મણે
અમારી સાથે આવેલા યુવાનોને અને ગામમાંથી આવેલા માણસોને પોતાની લાઇડો બતાવી, પછી
મધમાખીપાલનથી થતા લાભો િવશે સમ યું. મધપૂડા ઉછેરવાની પેટી ખોલીને બતાવી અને છે ે યુવાનોને
આ કામમાં ડાવા સમ યું. મ પણ આ કામથી થનારા આિથક લાભની વાત કહી અને યુવાનોને આ
કામમાં ડાવા િનમં ણ આ યું. શાળાના આચાયને પણ પોતાની રીતે ગામલોકો સમ બોલવા ઊભા કયા.
મને હતું કે મોટા ભાગના યુવાનો પોતાનું નામ લખવા કહે શે. સોસાયટી રિજ ટર કરાવતી વખતે થયું હતું તેમ
આનંદ-મંગળ સાથે આ મધકે ો શ થઈ શકશે; પણ મારા આ ય વ ચે એક પણ જણ ઊભો ન થયો.
કેટલાકને તો અમે નામ લઈને ઊભા કરીને પૂ ું તો જવાબ મળે, ‘મું ન કરાં શઅદ પેટી.’ અને ટોળું
વીખરાઈ ગયું.
આવું કેમ થયું તેની મને સમજ ન પડી. હં ુ થોડો િનરાશ થયો. શાળાના આચાય િવદાય લેતાં ક ,ું ‘સા ં કામ
છે. આ લોકો કરશે જ, પણ વાર લાગશે. તમારે ધીરજથી કામ લેવું.’
બીજ ે દવસે અમે આચાયને મળવા ગયા. શાળાના કમરામાં બેસીને અમે હવે શું કરવું તેની ચચાએ ચ ા.
‘કરવું તો બધાને છે.’ આચાય ક :ું ‘પણ મધ ઉતારવાનું કામ િભલાળાનું ગણાય. એ લોકો જ આ કામ કરે
એવી મા યતા અહ વત છે.’
‘એમાં ને એમાં જ આ લોકો આગળ ન હ વધી શકવાના.’ મ મારા િનરાશાજ ય ગુ સાને માગ આ યો.
‘એ તો શું થાય?’ સાવ સહજ વાત હોય તેમ આચાય ક ,ું ‘એમાંય મધમાખીને પેટીમાં પૂરવાની એટલે
દેવીમાતા કોપે એવું બે- ણ જણ કહે તા હતા.’
મારા ોધની સીમા ન રહી, પણ હં ુ કંઈ કરી શકું તેમ ન હતો. મનમાં ને મનમાં મ ોફે સર ડો ફને ગાળો
ભાંડી. કહે તા હતા, ‘એક એવી છે જ ે નવી ટેકનૉલો ને આંખો મ ચીને અપનાવતી નથી.’ આ એમની
મહાન – અંધ ા અને વહે મોમાં ખદબદતી! હ રો વષ પાછળ રહે વામાં આનંદ માનતી આ . હં ુ
વધુ કંઈ િવચા ં કે બોલું યાં બહાર ચોકમાં કોઈ ગાળાગાળી કરતું હોય તેવું લા યું.
અમે બધા ઊભા થઈને પરસાળમાં આ યા. િબ ુબંગા પરસાળમાં બેસી રહે લા તે ઊભા થયા. સામેથી
ણચાર ભીલો આવતા હતા અને તેના નાયક જ ેવો દેખાતો જણ મોટેથી બબડતો શાળા તરફ આવતો હતો.
ક પાઉ ડમાં આવીને તેઓ અટ યા.
‘ દ યા,’ િશ કે પેલા નાયકને ક ,ું ‘જતો રહે અહ થી. ટાં ટયા તોડી નાખીશ અહ િનશાળમાં ગાળો બોલીશ
તો!’
‘ન .’ દ યો વધારે રમાં આ યો અને કંઈક બો યો. અમે તેની બોલી સમ શકીએ તેમ ન હતા. તે
પૂરા નશામાં હોઈ પ બોલી પણ નહોતો શકતો.
લ મણને ખભે કૅ મેરા હતો. તેણે આ ભીલોની તસવીર લેવા કૅ મેરા આંખે લગા યો, તો દ યો પ થર ફકવા
વ ો.
‘એ િખ યો છે તમારી મધ-ઉછેરની વાત પર.’ િશ કે અમને ક ું. સ ય સમ તાં જ લ મણે કૅ મેરા
િશ કના હાથમાં આ યો અને દ યાને સમ વવા તેની પાસે ગયો.
હ અમે કંઈ કરી શકીએ તે પહે લાં દ યાએ ધ ો મારીને લ મણને નીચે પાડી ના યો અને ડાંગ ઉગામી.
હં ુ અને િબ ુબંગા એકસાથે દો ા. િબ ુએ દ યાને કેડથે ી પકડીને ફં ગોળી દીધો. હં ુ લ મણને ઊભો કરતો
હતો. દ યાએ ધકેલાઈ જતાં પણ લાકડી ફે રવી પણ તેનું િનશાન િન ફળ ગયું. મને માથાના પાછળના ભાગે
ઘસરકો કરીને તેની લાકડી હવામાં ફં ગોળાઈ ગઈ.
‘ દ યા,’ િશ કે ક ,ું ‘લાકડીઓ લઈને િનશાળમાં પેઠા છો ને મારામારી કરો છો!’ આચાયનો અવાજ ોધથી
ચો થયો, ‘આ કાર તાનનો ફોટો બતાવીને તને પોલીસમાં પકડાવી દઈશ.’
દ યો અને તેના સાથીદારો આ વાતથી મૂંઝાયા. હવે શું થશે! તે ભયે કે પોતાની ભૂલનો યાલ આવવાથી
બધા થોડા પાછા પ ા અને જવા વ ા. દ યો હ બબડાટ કરતો હતો.
િશ કે તેનો બબડાટ સાંભળીને ક ,ું ‘કરજ ે તું તારે જ ે કરવું હોય તે. મરઘો તો શું પાડો ચડાવજ ે માતાને.
મારજ ે જ ે મંતર મારવા હોય તે. હવે ચાલતી પકડ અહ થી.’
આટલો અમથો નાનકડો સંગ પણ મને અંદરથી ભાંગી ગયો. વનમાં મ યારે ય િવરોધ સહન નથી કય
એવું તો નથી. કેટલીય ચચાઓ, િવચારગો ીઓ અને યોજનાઓ દરિમયાન મ તી િવરોધનો સામનો કય
છે. મારા િવચારો, મારી વાતો અ યને સમ વીને તેને ગળે ઉતારવામાં મને િવજય મ ાનો આભાસ થતો,
પણ આજ ે એક અભણ, દા ડયા ભીલે મારા ગવના ચૂરેચૂરા કરી ના યા. મારી િનરાશા હતાશામાં ફે રવાતી
ગઈ. મને આ કામમાંથી, સુપ રયાની િન ામાંથી, ોફે સર ડો ફ અને ગણેશ શા ીના િવચારોમાંથી રસ
ઊડી ગયો. ઘડીભર મને થયું કે આ બધું જ છોડીને પાછો જતો રહં ુ.
હં ુ સાવ િનરાશ થઈને આ કામ અહ થી જ છોડી દેવા િવશે કંઈક બોલવા જ જતો હતો યાં બે નાનાં-નાનાં
વા યોએ મારી હતાશાને મારા પર સવાર થઈ જતાં રોકી દીધી.
એક તો લ મણ શમાનું વા ય – ‘હવે તો અહ થી જ આ કામ શ થશે.’ અને બીજુ ં વા ય શાળા પર ધમાલ
થયાનું ણીને આવી પહ ચેલી ગાનું.
ઓટલા નીચે ઊભી રહીને ગાએ અમને આટલું જ ક ,ું ‘મું કરાં શઅદ પેટી.’ હં ુ ગાને ઈ ર ો. તે
એક વા ય બોલીને મૌન સેવતી ઊભી હતી, પણ હવામાં હ પણ તેના શ દો ણે લહે રાતા હતા. ‘મધની
પેટી હં ુ કરીશ, મારા ઘરે , મારા આંગણામાં, મારા હાથે.’
હં ુ અને લ મણ કંઈ જ બો યા વગર ઊભા ર ા. િબ ુએ એકાદ ણ પોતાની પ ની તરફ યું અને તે પણ
મૌન સેવતો ઊભો.
હવે છેક મને ખબર પડી કે માથામાં લાકડીનો પશ થયેલો યાં મને દુખાવો પણ થાય છે.
‘િ ય સુપ રયા,
અઢળક સંસાધનો છે. અહ વનો છે, ફૂલો છે, મધમાખીઓ છે અને આ વાતાવરણમાં રહે તાં માણસો પણ છે.
આ બધાં જ સાધનોનો યો ય ઉપયોગ કરી શકાય તો વષ દહાડે ટનના હસાબે મધ મેળવી શકાશે.
દ યાએ આપણા કામ િવ ઘણી ચડવણીઓ કરી છે એટલે હાલ તરત તો માનવ સંસાધનની તંગી છે.
લ મણ અને ગા આ કામ શ કરવા ક ટબ થયાં છે. ગા તો પોતાના વાડામાં જ પેટી મૂકી દેવા તૈયાર
છે; પણ લ મણ કહે છે કે દ યો પોતે જ આ કામ કરે યાં સુધી રાહ વી છે. અમે દ યાના વાસ પર
જવાના છીએ. અહ જ ે ચાલી ર ું છે તેના સમાચાર તમને મળતા રહે શે. હં ુ મ માં છુ .ં હં ુ થોડો િનરાશ
થયેલો, પણ હવે મને મ પડે છે. લાગે છે, અમે કંઈક તો જ ર કરી બતાવીશું...’
પંદર દવસ તો એમ ને એમ ગયા. અમે બી િભલાળાઓને પણ મ ા અને આજ સાંજ ે દ યાને યાં
જવાનું હતું. હં ુ અને લ મણ એકલા જ જવા નીક ા. િબ ુબંગા સાથે આવવાના આ હી હતા પણ મ ના
પાડી.
‘આયા કયા?’ દ યાએ પોતાની રીતે અમા ં વાગત કયુ.
‘હા.’ લ મણે જવાબ આ યો. ‘તું અમને મળવા આવેલો, તારા ડીદારોને લઈને, પછી અમારે પણ આવવું
પડે ને?’ કહે તો તે દ યાની સામે જ વડના થ ડયા પર બેઠો. હં ુ લ મણની પાસે જ બેઠો.
‘ચ ટયા કાટે હે ઉથે.’ દ યાએ અમને યાં ન બેસવા ક ું.
અમે ઊભા થઈને દ યો બેઠો હતો યાં જમીન પર બેઠા. થોડી મૌનમય પળો વીતી. વાત યાંથી અને કેમ
શ કરવી તે અમે કોઈ સમ શકતા ન હતા, યાં દ યાએ જ વાત શ કરી. પેલે દવસે પોતે જ ે ધમાલ
કરી હતી તે બદલ મા માગીને તેણે ક ,ું ‘તુમ કઈતા હો, પર ન હોવે ઈ કામ ઈતના આસાન.’
પછી તેણે પોતાની વાતો શ કરી. અમે વ ચે જરા પણ બો યા વગર શાંિતથી સાંભ ા કયુ. મધમાખી
પેટીમાં પૂરીને ટપ કરતું મધ લઈ લેવું સહે લું નથી તેમ તેણે ઠેરવીઠેરવીને ક ું. જ ે કામ પોતે રાતભર જંગલોમાં
રખડીને, અ યા અગોચરમાં, છેવટની ટગલી ડાળો પર લટકીને, બીડી ફૂંકતા રહી મધની એક પણ માખી
ન મરે એવી વ થતાથી કરતો, જ ે કામ માટે તે કેટલીય વાર નની બા લગાવી દેતો એ કામ ગામના
નાના છોકરા વગર મહે નતે ફટ દઈને કરી ય તે માનવું દ યાના મનને વીકાય ન હતું અને કોઈ તેમ
કરી બતાવે તો દ યાને પોતાનું વતર ઝેર થઈ પડવાનું હતું.
દ યાની વાતો અખૂટ ચાલતી રહી. આ અર યોમાં પોતે મધ શોધવામાં અને પાડવામાં અ ડ ગણાય છે તેનું
અિભમાન તે યાગી શકે તેમ ન હતો. કે તેની મધપૂડા અને મધમાખીઓ અંગેની ણકારી લ મણને
નવાઈ પમાડી ગઈ. ફૂલોમાંથી રસ પોતાની નાનકડી સૂંઢમાં ભરીને મધમાખી પેટ પરની નાની-નાની
થેલીઓમાં ઠાલવે છે એટલી બારીક મા હતી પણ દ યાને હતી.
‘મહુવર ઓર સાતપૂડા શઅદ માખ પથરતલા પે લગે.’ તેણે ક ,ું ‘પથ રયા શઅદ સબસે બઢે.’ તેણે ક ું.
તેને મધમાખીની ત િવશેની ણકારી પણ ઘણી હતી. ‘ભમ રયા માખ શઅદ બોત દેવ,ે પર કાટ ખાવે.’
ભ મ રયા મધમાખીનું મધ ઉતારવાની હં મત કોઈ ન કરે . આ આખાય અર યખંડમાં મા દ યો અને
પાછળનાં વનોમાં રહે તો બિલયો ભીલ બે જ જણ ભ મ રયા મધને ઉતારી શકે છે. એ માખીઓ ઊડીને
વળગે તો માણસને તો શું વાઘને પણ મારી નાખવા સમથ છે.
લગભગ એક કલાક સુધી અમે દ યાની વાતો સાંભળી. તેણે પોતાની ઝૂંપડીમાંથી મધ લાવીને મને ચખા ું.
અમે અમારી યોજનાની કે મધ-ઉછેરની વાતનો એક પણ શ દ બો યા વગર ઊભા થયા. અમે જતા હતા ને
દ યાએ ક ,ું ‘શઅદ માખ કા ફોટુ દેખણા હોવે.’
લ મણે ક ,ું ‘તારે િનશાળે આવવું પડશે. અહ વીજળી ન હોય એટલે િફલમ પડે ન હ.’
થોડો િવચાર કરીને દ યાએ જવાબ આ યો, ‘આવું હૂં.’
‘તો સાથે જ ચાલ, અ યારે જ બતાવું.’ લ મણે તક ઝડપી લીધી, ‘પણ એક શરત. તું મધ ઉતારવા ય યાં
અમને એક વખત સાથે લઈ જવાના.’
જવાબમાં દ યો જરા મલકાયો, પછી ખડખડાટ હ યો અને અમે ણેય જણ શાળા તરફ ચા યા.
પછી તો દવસો કેમ ય છે તેની ખબર નથી પડતી. દ યો, લ મણ અને હં ુ રાતભર અર યોમાં ભમીએ
છીએ. કોઈ વૃ તળે ઊભા રહી દેવીમાની ાથના કરતા, ધૂપ સળગાવતા અને પછી ઉપર ચડતા અમને
કોઈએ યા હોય તો તે માની પણ ન શકે કે દ યો અને અમે બે જણ અલગઅલગ િતના માણસોએ
છીએ. લ મણને તો દ યો બોલે છે તે મં ો પણ આવડવા માં ા છે.
દરે ક ફે રામાં લ મણ દ યાને મધપેટી િવશે અને તેના સરળ સંચાલન િવશે ધીમેધીમે સમ યા કરે છે, પણ
આ મુ ત વનોમાં પહાડો પર કે અદીઠ બખોલોમાં માળા કરનારો વ પેટીમાં પુરાય તે વાત દ યાને ગળે
ઉતારવી ક ઠન છે અને િભલાળાનો આ નાયક યાં સુધી અમને સાથ ન આપે યાં સુધી અમે કામ આગળ
ધપાવવાના નથી.
ગાય-ભસની જ ેમ મધમાખી પાળી શકાય તે વાત દ યાએ વાભાિવકતાથી વીકારી યાં સુધી અમે રાહ
ઈ. આજ ે વયં દ યો ગાના વાડામાં મધપેટી ગોઠવવાનો છે અને સાતપૂડા વંશની માખીઓ તેમાં
મૂકવાનો છે.
સુપ રયા આવી છે. તેણે ગાને થાબડી. દ યાને અને બી બધાને સારા કામની શ આત કરવા માટે
શાબાશી આપી. સુપ રયાએ મને કે લ મણને કંઈ જ ન ક ું. હા, તે મારી પાસે આવી યારે મા એટલું જ
બોલી, ‘માણસ સંસાધન નથી તે હવે સમ યું હશે.’ પછી અટકીને કહે , ‘મધમાખીને પણ સંસાધન ન ગણશો.
એ અ ત વ છે.’ લ મણ અને હં ુ એકબી સામે ઈ ર ા.
ગામમાં સાત મધપેટીઓ મુકાઈ. સાતપૂડા અને મહુવર માખીઓનો ગું રવ અર યોમાં સંગીત ફે લાવે,
િભલાળા િસવાયની ાિતઓ પણ અમારા કામમાં ડાય તેનો આનંદ લઈને અમે બી ં ગામોમાં મધ-ઉછેર-
કે ો થાપવા નીકળીશું તે દવસ હવે દૂર નથી. સુપ રયા આજ ે સવારે કે પર પાછી ગઈ છે.
જતાં પહે લાં ગાના ઘરે જવું છે, તેની સાથે બે દવસ તેના જ ઘરે રહે વું, એવી ઇ છાવશ બપોરે ગયો તો તે
ઘર સાફ કરવામાં પડી હતી. ઝૂંપડામાંથી અડધા ભાગનો સામાન બહાર ફિળયામાં લાવીને મૂકેલો. તેમાં એક
ફોટો ઈને મને નવાઈ લાગી. સુપ રયાનાં માતા-િપતા સાથે એક ી ઊભી હતી. આ દવાસી ીએ એક
બાળકીને તેડી છે.
‘આ ફોટો તો સુપ રયાના મા-બાપુનો છે. તારી પાસે યાંથી?’ મ પૂ ું.
“નારદી હોવે હે . િબ ુ કી માઈ. સાથ િબ તા ઓર બાબુ.’ તેણે જવાબ આ યો, ‘િબ તા ગન ભઈલી તો ફોટુ
નારદી માંગ લાયી.’
હં ુ અવા થઈ ગયો. વિનતા, એક સંગીત ેમીની સંગીત પ ની, સુપ રયા જ ેવી પુ ીની માતા સં યાસ ધારણ
કરે ! ી સં યાિસની બને! પોતાના ભાિવનો, પોતાની પુ ીનો, પોતે યાં રહે શ,ે કેવી રીતે રહે શે અને પાછલી
અવ થામાં પોતાનું થું થશે – કોઈ િવચાર તેને ન હ આ યા હોય?
‘કેમ સા વી થઈ?’ મ પૂ ું, તો ગા નવાઈભરી નજરે મને ઈ રહી. મારો અિવવેક મને સમ યો. યાં
 ગા બોલી, ‘મું ન પૂછા હોવે.’ આ બધા ોના જવાબ ણવાની ઇ છા ગાના મનમાં નહ વસી હોય,
પણ મા ં કુ તૂહલ શમવાનું નથી. નારદી હોત તો કદાચ હં ુ તેને પૂછત. સુપ રયા કદાચ ણતી હોય, પણ તેને
હં ુ પૂછી શકવાનો નથી.
ગા મારી સામે ઈ રહી, પછી કહે , ‘ઓ ગન જ થી. સુપ રયા બી ઓહી જ હોવે હે .’ અને ઝૂંપડામાંથી
સામાન બહાર કાઢવા તે અંદર ચાલી ગઈ. તેનો પથારો તાં ગાને યાં રહે વાનું આજનો દવસ તો જતું
કરવું જ પડે તેવું હતું.
હં ુ પાછો વળું યાં લ મણ આ યો. કહે , ‘ યારે નીકળવું છે?’
‘કેમ?’ મ પૂ ું, ‘તારે ઉતાવળ છે, જબલપુર જવાની?’
‘ના રે .’ તેણે ક ,ું ‘પણ તાલીમ દોઢ મ હનાની હોય અને મને ણ મ હના થશે અહ . બાકી હં ુ તો ર લેવી
પડે તોય જવાની વાત ન ક ં .’
મ થોડુ ં િવચારીને ક ું, ‘બસ, હવે એકાદ દવસમાં નીકળીએ.’
‘તો આજ ે રા ે િનશાળમાં પંજવાણી ભજવીએ.’ તેણે ક ું. ‘ભલે.’ મ ક ું અને અમે સાથે જ યાંથી નીકળીને
ઉતારા તરફ ગયા.
મને હતું કે બહાર ગામથી પંજવાણી કલાકારોને બોલાવીને કાય મ થવાનો હશે. એના બદલે લ મણ પોતે જ
ઢોલક લઈને બેઠો. ગામ આખું આ કાય મ વા ભેગું થયું હતું. એક આ દવાસી વા પેટી લઈને બેઠો. એકબે
જણ કાંસાના મોટા મં રા જ ેવું લઈને બેઠા અને એક બારતેર વષની બાળા ઓટલા પર ઊભી મોરપ છનો
ઝૂડો બાંધતી હતી.
શું નાટક હશે તે િવચારતો હં ુ તો હતો. આચાય મારી પાસે જ બેઠા હતા અને ઢોલક પર થાપ પડી. ઓટલા
પર જ ેટલા કલાકારો હતા તે બધાએ મોટા વરે ાથના ગાઈ, પછી ે કોને હાથ ા.
ફરી ઢોલક પર હથેળી પડી કે પેલી બાળાના પગમાં અજબનું ચેતન આ યું. પગની ઠેસ લેતી અને હાથે-પગે
બાંધેલી ઘૂઘરીઓ રણકાવતી તે ઓટલાના કનારા સુધી આવી ગઈ. પાછળ બેઠલ ે ા સાિજંદાઓએ એકસાથે
હ કારો કય ‘હાં’ અને સાવ નાનકડી બાળાને કંઠ ે વાત વહે વી શ થઈ.
લ મણ શમાએ યારે આ કથા લખી હશે, યારે શીખવી હશે તે િવચારતો હં ુ આ નવા કારની પંજવાણી
ઈ ર ો. ‘શઅદ માખ’ બનેલી બાળા અ બુત રીતે રજૂઆત કરતી રહી. એક નાનકડી જ યામાં મા એક
જ કલાકાર ચાર-પાંચ ડગલાં આગળ આવે અને પાછળ ય, વરની તી તા વધારે ને ઘટાડે, હાથમાંનો
મોરપ છનો ઝૂડો ચો કરે , લંબાવે કે ગોળ ફે રવે – આટલા-મા થી એક વંત વાતાવરણ સ શકાય તે
યા િસવાય માની ન શકાય તેવી વાત છે. અમે બધાં લીન થઈને તાં સાંભળતાં ર ાં.
મધમાખીની રાણી, તેના સેવકો, મધ શોધનારી માખી, પૂડો રચનારી માખી બધું જ આ નાનકડી બાળા વગર
અટ યે બોલતી ય. વ ચેવ ચે પાછળવાળાને પૂછતી ય, ‘મ સચ બોલું?’ પાછળવાળા એકસાથે કહે ,
‘હોવે.’ અને કથા આગળ ચાલે – તબલાં, મં રા, પેટી વાગે.
‘ઓ હોવે હે ફૂલાં કી ઘાટી!’ કહીને છોકરીએ જ ે નાચ કય તે તો હદ બહારની શંસા મેળવી ગયો. ે કોએ
ઘ ઘાટ કરી મૂકીને શાબાશી આપી. યારે કોઈ થળે મધનો િવશાળ ભંડાર મળે તેવું દેખાય યારે શોધક
મધમાખી પાછી મધપૂડા પર આવીને પૂડાની સામે હવામાં થોડે દૂર ઊડીને ખાસ કારનું નૃ ય કરે છે. આ
એક માખીના નૃ ય પરથી બાકીની મધમાખીઓને મધ માટેનો પુ પભંડાર મધપૂડાથી કઈ દશામાં અને કેટલો
દૂર છે તેની ખબર પડી ય. આમ, બધી જ શોધક માખીઓની મહે નત આ એક માખી હવામાં નૃ ય કરીને
બચાવી લે. આ આખીયે હકીકતની રજૂઆત આ દવાસી છોકરીએ શરીરનાં હલનચલન, મોટા-નાના
અવાજથી બોલતાં વા યો અને વ ચેવ ચે ગેય કથાખંડો ારા તા શ કરી બતાવી.
વ ચેવ ચે યાંક રામાયણ અને મહાભારતના સંગો પણ આવતા ગયા. એક વખત તો વ ચે હનુમાન ને
પણ રજૂ કરી દીધા. ‘જઈસન લંકા જલાઈ મા’બલીને અપણે પૂંછસ ે ે; અઈસન આગ લગાઉ કસીકો કાટુ ં તો’
– કહીને ભ મ રયા માખી પણ પોતે જ બની.
નાટક પૂ ં થયું યારે મધમાખી મોરપ છનો ઝૂડો ચો કરીને ઓટલાની ધારે આવીને ઊભી. વા આવનારા
એક પછી એક આવતા ગયા અને કલાકાર સામે મકાઈ, જુવાર – એમ કંઈનું કંઈ મૂકતા ગયા. ભીષણ
ગરીબી અને અછત વ ચે પણ મફત પંજવાણી વાનું કોઈને ન સૂ ું.
ઉતારે પરત આવીને તરત હં ુ ડાયરી લખવા બેઠલ ે ો એથી લ મણ સાથે વાત કરવાનું છેક સવારે જ બ યું. ગઈ
કાલ રાતનું તેનું પંજવાણી તેણે યારે અને કેમ તૈયાર કયુ તે પૂ ું.
‘રોજ રા ે હં ુ અને મા તરસાહે બ િનશાળમાં જ બધી તૈયારીઓ કરાવતા. તમે તો ડાયરી લખતા હો.’ લ મણે
ક ,ું ‘અમારે તો તમને િવદાયમાન આપવું હતું એટલે ખાનગી રા યું.’
‘માન તો, લ મણ, તને મારે આપવું ઈએ.’ મ ક ,ું ‘તું ન હોત તો મધ-ઉછેર કાય મનું મા ં વ ન અધૂ ં
રહે ત.’
લ મણે કંઈ જવાબ ન આ યો. ‘મા તરસાહે બને મળી આવું’ કહે તો તે ઊ ો. હં ુ પણ િબ ુબંગાને ઘરે જવા
ઊ ો. યાં પહ યો તો યું કે િબ ુબંગા બાજુના ગામડે કોઈને મળવા ગયા છે. ગા ઝૂંપડાનો સામાન
ગોઠવતી હતી. હં ુ તેની મદદે ગયો.”
 15
“િ ય યુસી,
આપણે એકબી ને ભૂલી ગયાં છીએ એવું લાગે એટલા લાંબા સમયથી તને પ નથી લ યો. તારા ો પણ
અનુ ર હતા. એના જવાબ આજ અચાનક મ ા એટલે પ લખવા બેસી ગયો.
છે ા કેટલાક મ હનાઓથી અહ િબ ુબંગાના ગામમાં છુ .ં આજ ે તેમના ઘરે જ રોકાવાનો છુ .ં િબ ુની પ ની
ગા તેનું નાનકડુ ં ગાર-માટીનું ઘર સાફસૂફ કરતી હતી યાં મ લાકડાની લાંબી પેટી ઈ. એ પેટી પર પેલું
ાનમંડળઅને યાધ જ ેવું િચ કોતરે લું છે. પેટીમાં સુથારીકામનાં, િશ પકામનાં અને થોડાં બી ં ઓ રો છે
જ ે ણાલીગત ઓ રો કરતાં થોડાં જુદી તનાં છે.
ગાને મ પેટી િવશે પૂ ું, તો તેણે ક ું કે સાઠસાલી િતના આ દવાસીઓ તરફથી આ પેટી નારદીને –
િબ ુની માને દાય માં મળેલી. નારદી તો હવે નથી, પણ ગાએ ઘણી અગ યની વાત કહી.
ઘણાં વષ પહે લાં નારદી નાની હતી યારે તેણે સાઠસાલી િતના એક બાળકને વ ના મુખમાંથી બચાવેલો.
તેનાં પાટા-િપંડી કરી અને પોતે તે જઈને છોકરાને એનાં માતા-િપતાને સ પી આવેલી.
તને લાગશે કે એમાં શી નવાઈ? પણ અહ આ માણસો, િત- િત વ ચેના ભેદ, તેમની અંધ ા અને
વહે મોનાં ળાંમાં એવાં તો ગૂંચવાઈ ગયાં છે કે બી િતના ઘાયલ બાળકને લઈને તેમની જ વ તીમાં
સ પવા જવાની નારદીની હં મત શંસાને પા ગણાય. પુ રયાની વાત ત વાંચી હશે તો નારદીના સાહસને તું
િબરદાવી શકીશ.
આ સંગથી જ સાઠસાલી આ દવાસીના ડાયાએ નારદીને પોતાની દીકરી બનાવી. વાર-તહે વારે નારદી
સાઠસાલીઓ સાથે રહે વા જતી અને નારદીનાં લ વખતે સાઠસાલીએ આ પેટી તેને ભેટ આપેલી.
ગા કહે છે કે સાઠસાલીના રવા ઘણા જુદા હોય છે તેવું નારદી તેને કહે તી. મ ગાને પૂ ું કે આવું
િચ સાઠસાલીઓ કરે છે? તો તેણે ક ,ું ‘હોવ.’
ગાને બહુ િવગતે ખબર નથી, પણ નારદીએ તેને કહે લું કે આકાશનો કોઈ તારો સાઠસાલીઓનો દેવ છે. એ
તારાનું નામ પણ સાઠસાલી છે અને સાઠસાલીઓનો ડાયો ણ વાર વીસ ગણો એટલી મરનો થાય યારે એ
દેવનો ઉ સવ કરાવે છે.
યુસી, સાઠસાલી કોઈ અથહીન શ દ હોવાનું હં ુ માનતો; પણ હવે સમ ય છે કે સાઠ વષના ગાળાને આ
િતના નામ સાથે ચો સ સંબંધ હોવો ઈએ. ગા પાસે પૂરી િવગતો નથી. વધુ પૂછુ ં તો તરત કહે છે, ‘મું
ન ં હૂં.’ મતલબ: આઈ ડુ નૉટ નો! હં ુ સાઠસાલીઓનાં જંગલોમાં જવાનો છુ ં યાં જ ે ણીશ તે જ ર તને
લખીશ.
મ આટલું યું તે તને લ યું છે. િબ ુબંગાની સજનશીલતા સાઠસાલીઓ અને નારદીની દેણ છે તે હવે
સમ ય છે. નાનપણથી આ ઓ રો સાથે રમતાં-ખેલતાં તેમની કારીગરી ખીલતી રહી હશે...”
પ પૂરો કરીને હં ુ ઊભો થયો યાં િબ ુબંગા આ યા અને અમે સાથે જમવા બેઠા. ગાએ જુવારનો લોટ
બાફીને તેમાં મધ રે ડી આ યું.
બપોરે થોડુ ં યો અને ચારે ક વા યે િનશાળે જઈને ટપાલ આપી. મા તર-કમ-પો ટમા તર એવા આચાયની
બધી જ ટ કટો વપરાઈ ગઈ. સાંજ ે ગાને યાં જ ર ો. રા ે આ દવાસીઓ ચોકમાં ભેગા થયા અને ગીતો
ગવાયાં. રા ે લ મણને તાવ ચ ો એથી અમા ં જવાનું મુલતવી ર ું. ચાર-પાંચ દવસ ચાલેલા તાવથી
લ મણ એટલો અશ ત થઈ ગયો હતો કે અમે બી પાંચેક દવસ રોકાઈ ગયા.
આજ ે લ મણ આચાયને યાં રોકાવાનો-સૂવાનો છે. હં ુ ઉતારા પર’રોકાયો છુ .ં કાલ સવારે વહે લા નીકળી
પડીશું.
રા ે એકલો પ ો યારે મા ં મન પણ ઉદાસીથી ભરાઈ આ યું. આ બધાથી છૂટા પડવાનું ગમતું ન હતું. સાવ
અભણ અને કદ પા આ ચહે રાઓએ મારા દયમાં જ યા બનાવી લીધી છે. મારો અઢાર વષનો િવદેશવાસ
ખોવાવા લા યો છે. તે િસવાય આવી લાગણીઓ મને થાય તે શ ય યાંથી હોય?
વષ પહે લાં ક છથી નીકળવાનું હતું તે વખતે પણ મને આવું જ થતું હતું. એ ગામડુ ં મને ગમતું ન હતું. આમ
તો અનેક વખતે મને મુંબઈ ડૅડી પાસે જતા રહે વાનું મન થતું, પણ યારે ખરે ખર જવાનું આ યું યારે મન
કોણ ણે કેમ ઉદાસ થઈ ગયેલું.
નવમાિસક પરી ા આવી યાં સુધી િનશાળમાં મને ગમતું જ ન હ. યાર પછી તો મને ાસ અને ઉધરસ
સાથે તાવ-રહે વા માં ો એટલે િનશાળે -ન- બધું સરખું.
િ તી નવા વષના દવસે તો મને ભૂજ લઈ જવો પડેલો અને દા તરે ણ દવસ દવાખાનામાં પણ રાખેલો.
ઘરે પાછો આ યો ને નાનીમાએ કહે લું, ‘આ છોકરાને આંય નથ રાખવો. એના બાપ પાસે મૂ યાવો. પારકો
છોકરો ને એકનો એક.’ આ તેમનો આખરી િનણય હોવા િવશે કોઈને શંકા ન હતી.
આ સાંભળીને હં ુ રા થવાને બદલે ઉદાસ થઈ ગયો. રે , ચંદરામાશી, મામી અને ઉમેશ – બધાંનાં મ પડી
ગયેલાં લા યાં. મારા જવાથી ઘરનો એક સ ય ઓછો થવાનો હોય તેમ હં ુ ગયા પછી પોતાને કેવું લાગશે –
તેવી વાતો થતી.
અ યારે એ વાત યાદ આવે છે તો મને ગણેશ શા ીની ‘ વા અને સમજવા’ની સલાહ પણ સાંભરે છે.
નાનપણે નાનીમાના ઘરને હં ુ મા ં જ માનતો. એવા જ અિધકાર સ હત યાં રહે તો. હવે નવા સં કારની નજરે
તો હં ુ તો યાં આિ ત હતો. પછીથી જ ે સમાજમાં હં ુ ર ો, ભ યો અને મોટો થયો યાં નાનીમાના ઘર
જ ેવી યવ થા શ ય છે કે ન હ તે િવચા ં છુ ં તો લાગે છે કે પ મમાં પણ દયા, માયા, ેમ – આ બધું જ છે,
છતાં ઘરમાં કોઈ આિ તને રાખવામાં આવે તો મને નાનીમાના કુ ટુબ ં ે રાખેલો તેમ રખાય? મા ં તો ઠીક, હં ુ તો
નાનીમાની દીકરીનું સંતાન હતો, પણ મારા ગયા પછી દયામામી અને ભદો-ભદી નાનીમાને યાં ર ાં જ હશે
ને! મને ખાતરી છે કે તે બધાં પણ એ જ વાભાિવકતાથી સચવાઈ ગયાં હશે જ ે રીતે હં ુ સચવાયો હતો.
નાનીમા પોતે જઈને તેમને પોતાને યાં લઈ આ યાં હશે અને બી પળથી જ તેઓ નાનીમાના કુ ટુબ ં નાં સ યો
બનીને રહે વા મં ા હશે, કારણ કે એ દહાડે નાનીએ પોતે જ રમુમામાને કહે લું કે દયામામીને ને ભદા-ભદીને
તે પોતાને ઘરે રાખશે.
મકરસં ાંતનો તહે વાર આવતો હતો. અમે બધાં મામી સાથે તેમને ગામ જવાનાં હતાં. રામ આતાને ગાડે
ચડીને જવાનું એટલે ર તામાં કેવી મ કરીશું, યાં ભાતું કરીશુ,ં આવી બધી વાતો કરતાં અમે બે- ણ
દવસ અગાઉથી મ તીમાં હતાં. ઉમેશ કહે તો, ‘ભાયડા તો બાપુ હારે હાલવાનાં.’ મહે શમામા રામ આતાની
હાજરીમાં મામી સાથે ગાડામાં બેસી ન શકે એથી તે ગાડા પાછળ ચાલતા જવાના હતા. મુંબઈ જતાં પહે લાં
આ મારી છે ીછે ી મ બનવાની હતી.
પણ હં ુ જઈ ન શ યો. જવાની આગલી રાતથી મને શરદી અને ાસ. બધાં ગયાં. હં ુ, નાનીમા, ઓસ ડયાંના
ઉકાળા અને દવાનાં ચાટણ આટલાં ઘરે ર ાં. દેવતાનાના તો હતા જ. એ વળી યાં જવાના?
છેક બીજ ે દવસે સવારે મારો ાસ બેઠો. ઊઠીને થોડુ ં જ યો અને તડકામાં થાંભલીને અઢેલીને ઉદાસ બેઠો.
નાનીમા વાસણ ઊટકવા બેઠાં. એટલી વારમાં ડેલી ઉઘાડતાંકને દયામામી ફળીમાં આ યાં. મને પૂ ું, ‘તારા
મહે શમામા છે ધીરે ?’
‘ના, ઈ તો યા મામીને મૂકવા.’ મારા બોલવામાં થોડી યાંની ઢબ આવી ગઈ હતી.
નાનીમા ‘શું છે દયા?’ કહે તાં ઊ ાં. તેઓ આગળ કંઈ પૂછ ે તે પહે લાં દયામામી રડી પ ાં, ‘તમારા દીકરાને
જરાય સા ં ન ય, બા! તમ હાલો!’
‘તે તું શું લેવા આવી? ભ દયાને મોકલવો’તો ને?’ નાનીમા સાડલાના છેડથે ી હાથ કોરા કરતાં બો યાં અને
પગરખાંમાં પગ ના યો.
‘ઈને મોઈક યો વૈદને લેવા ને હં ુ આંય તમને બોલાવા આવી. ભદીને ઈના બાપ પાંહે બેહારી છ.’
રમણીકમામા વાર-તહે વારે કે દવાચાટણ લેવા ઘણી વાર નાની પાસે આવતા. મહે શમામાના ગો ઠયા. કથા-
વાતામાં પણ યારે ક રમુમામા મહે શમામા સાથે જતા. અમારા ગામથી થોડે દૂર એમનું ગામ.
‘તે તું હાલતી આવી છો?’ નાનીમાએ પૂ ું અને રસોડાની સાંકળ ચડાવી.
‘શું ક ં બીજુ?ં ’ દયામામી બો યાં, ‘ગાડાં તો વીયાં યાં’તાં.’
‘કાંય વાંધો નંઈ.’ નાની ઝપાટાભેર કપડાંની પોટલી બાંધીને દેવતાનાના પાસે ગયાં, ‘હં ુ છુ .ં રમુને ઠીક
નથી. તમે હવેલીએથી મોકલે ઈ ખાઈ લે . ભૂ યા ન રે ’તા. હં ુ હવેલીએ ખબર કરતી છુ .ં ’
દેવતાનાના માટે જવાબ આપવા જ ેવું તો કંઈ હતું ન હ. તે મૂંગા રહી નાનીમા સામે ઈ ર ા.
‘ભાણા, ઊભો થા. હાલ ભેગો.’ કહી નાનીમાએ મને સાથે લઈને ચાલવા માં ું. હવેલીએ સંદેશો આપીને
પાદર પહ ચતાં જ ભરવાડનું ટગાડુ ં ડાવરા યું. લગભગ અડધા-પોણા કલાકે અમે દયામામીને ગામ
પહ યાં. વૈ આવી ગયા હતા. ભ દયો રમુમામાના ખાટલા પાસે બેઠો હતો.
‘કેમ છે, વૈ રાજ?’ નાનીમાએ પૂ ું.
‘તમારી જ ર છે.’ વૈ ે ક ું. હં ુ કંઈ સમ યો ન હ. બારણે ટેકો દઈને ઊભો ર ો.
‘રમણીક!’ નાનીમાએ ખાટલા પાસે બેસતાં પૂ ું, ‘કાંઈ કે’વું છે, ભાઈ?’
જવાબમાં રમુમામા તરત તો કંઈ બો યા ન હ. થોડી વારે રડતા હોય તેવા અવાજ ે ક ,ું ‘મારાં છોકરાં...’
‘છોકરાંની િચંતા કર મા. હં ુ બાર વરહની બેઠી છુ .ં ’ નાનીમાએ ક ું.
રમણીકમામા થોડી વાર શાંત પ ા ર ા, પછી ફરી બોલી ઊ ા, ‘હે ભગવાન, શું થશે?’
‘કાંય થવાનું ન ય.’ નાનીમાએ તાણેલા અવાજ ે ક ું અને ઉમેયુ, ‘ વને કકળાવ મા. લે પાણી મૂ યું. તારાં
ભદો ને ભદીને મારાં નાિનયા ને રે ની હારોહાર ગણીશ, ને દયાને મારી ચંદરા ગણીને સાચવીશ. પણ તનેય
કાંય થવાનું નથ. િચંતા છોડ ને સા થવાનો િવચાર કર. આ વૈદ તારી દવા કરે છે ને? પછી શું છે?’
થોડી વારે વૈ ે રમુમામાને ફરી કંઈક ચાટણ ચટા ું. નાનીમા બહાર નીકળીને યાંક ગયાં. થોડી વારે પાછાં
આ યાં યારે કોઈ અ યાં બહે ન તેમની સાથે હતાં. તે બહે ન મને પોતાના ઘરે લઈ ગયાં. બીજ ે દવસે
મામા-મામી આવીને મને ઘરે લઈ ગયાં. ઘણા દવસો ગયા તોયે નાનીમા હ રમુમામાને યાંથી આ યાં ન
હતાં ને ડૅડી આવીને મને લઈ ગયા. યાર પછી મ નાનીમાને યારે ય યાં નથી.
કેટલાં વષ વહી ગયાં એ વાતને! આ અર યોની તારામઢી ઠંડી રાતે આ દવાસીઓની ઝૂંપડીઓ વ ચે એકલો
બેસીને એ બધું સંભા ં છુ .ં
કુ ટુબ
ં થામાં રહે લી પર પરની લાગણી, આ માયા, આ લગાવ કદાચ આખા દેશને એકતાંતણે બાંધી રાખતી
પેલી છૂપી કડી તો ન હ હોય? – મારા મનમાં ઝબકીને શમી ગયો...”
 16
તેની ડાયરીમાં જ ે નથી તે સંગો મારે કહે વાના છે. તે, લ મણ, િબ ુબંગા – આ બધા આ દવાસી કે થી
દૂર અર યોમાં કામ કરતા હતા યારે કે નું કામ યથાવ ચાલતું હતું. સુિ યા ગામડાંઓમાં જતી,
ીઓને તાલીમ આપતી. તેણે શાળાને પણ યવ થત કરી. છોકરીઓ કે પર રહીને ભણી શકે તે
માટેની સગવડ પણ થઈ. કાગળકામ કરતો ઝૂરકો સુિ યા સાથે રહે તો.
સુરેનની મૃિતમાં સંગીત-સમારોહ ગોઠવવાનો િવચાર સુિ યાના મનમાં ર યા જ કરતો હતો. આ આખું
વષ તો બધાં છૂટાં-છવાયાં થઈ ર ા અને આયોજન થઈ ન શ યું. આવતા વષ તો સમારોહ ગોઠવવો જ છે
તેવું િવચારીને તેણે ગણેશ શા ીને યાં ચચા ગોઠવી. ગુ ા અને તેમનાં મા પણ ગણેશ શા ીને યાં
આ યાં.
‘હં ુ િવચારતો હતો કે તું ર આપે તો થોડા મ હના હમાલયમાં રહી આવું. આવતી સાલ તો મારે બદરી-
કેદાર જવા િવચાર છે.’ ગણેશ શા ીએ ક ું, ‘એ પછીના વષ ગોઠવ.’
‘ભલે.’ સુિ યાએ ક ,ું ‘પણ તમે પાછા આવો કે તરત બધાને ભેગા કરવા જ છે.’
‘કહે આ િબહારીને.’ ગણેશ શા ીએ ગુ ા ને હવાલે કામ સ યુ,ં ‘મારે તો તું અને િબહારી કહે તેમ
કરવાનું છે. યવ થાની બધી િચંતા તમારે કરવાની છે.’
‘િચંતા યા બાતની?’ ગુ ા એ ક ,ું ‘સારી બેવ થા હો વેગી.’
અહ આ શંકરના મં દરે આ ચારે ક માણસો ણ દવસ ર ા. કોને િનમં ણ મોકલવું, કલાકારો અને
ોતાઓને માટે રહે વાની યવ થા યાં અને કેમ કરવી – આવી બધી વાતો તો ચાલતી જ રહી. વ ચે હ
આખું વષ હોવા છતાં ણે આવતા મ હને જ કાય મ ગોઠવવાનો હોય એટલી ઝીણવટથી સુિ યા ન ધ
કરતી. ગુ ા તેની મ ક ઉડાવતા, ‘સો િમલ દૂરથી માલૂમ પડે – સુપ રયા ચલી આતી હૈ .’
‘ભલે.’ સુિ યા કહે તી, ‘વરસ તો આમ નીકળી જશે. મને પહે લેથી બધી ખબર હોય તો મારે ફરી તમને
બધાને ભેગા ન કરવા પડે.’
પાવતીદેવી વ ચે પોતાની વાત કાઢતાં કહે , ‘ગણેશ, મ કહં ુ ઈ છોરી કો િબયાહ કર વાદો.’ પછી કહે , ‘કા
પતા કોણ સમ વે છોરી કો?’
‘મને સમ વવાની જ ર નથી, મા .’ સુિ યાએ જવાબ આ યો, ‘મારે શું કરવું તેની મને ખબર છે...’
‘હા, બહે ન,’ મા બો યા, ‘અબ મ અનપઢ તુંને કા સમ ? તું જ મ ે સમ દે.’
ગણેશ શા ીએ ક ,ું ‘બેટા, મા ની વાત ખોટી નથી. છોકરો હં ુ બતાવું. તારે િનણય લેવો હોય તો આ
યો ય સમય છે. પછી મોડુ ં થઈ જશે.’
‘તમે બધાં ખોટી િચંતા કરો છો.’ સુિ યાએ ક ,ું ‘અ યારે હં ુ જ ે કામ ક ં છુ ં તેમાં મને મ પડે છે. હ
મને એકલું પણ નથી લાગતું. યારે એવું લાગશે યારે જ ે થશે તે યું જશે.’ કહીને પોતાના કમરામાં ગઈ.
મા વગત બોલતાં હોય તેમ બો યાં, ‘િબ તા, ઈસસે તો ભલા હોતા તું તારે ઘર ચલી આતી.’
મા નું વા ય સાંભળવા વિનતા અહ યાં હતી!?
આ તરફ ગામડેથી તે અને લ મણ િવદાય થયા તે સાથે જ પેટીના મધનો ખેિપયો બોઘરણામાં મધ ભરીને
કે માં જમા કરાવવા ચા યો. લ મણે તો સીધો શહે ર જવાનો ઇરાદો કરે લો, પણ તેનો થોડો સામાન
 આ દવાસી કે પર હતો તેથી તેને પણ કે પર જ જવું પ ું. િબ ુબંગા તેમની સાથે નીક ા.
‘અમે આ મે પહ યા યાં યું કે સુપ રયા ણ દવસથી ગણેશ શા ીને યાં છે. મારા આ ય વ ચે
િનશાળ ચાલતી હતી. અ યારે બધા બોરસલી નીચે હોય તેના બદલે ઢોળાવવાળા ખેતરથી થોડા ઉપરના
ભાગે આવેલ મેદાનમાં બેઠા હતા. થોમસ પાદરી ભણાવતો હતો. મને ઈને તેણે િવ ાથ ઓને ક ,ું ‘લો,
આવી ગયા તમારા ગુ .’
મ થોમસ સાથે હાથ મેળવતાં ક ,ું ‘અ યારે તો બધા તમારા િશ યો છે અને સં યા તાં લાગે છે કે આમ જ
ચાલશે તો એક ગુ હ ઈશે. િવ ાથ ઓને મળીને મ બધાના ખબર પૂ ા. ટે પુ ડયો જરા મોટો
લાગવા માં ો છે. તેનો અવાજ પણ બદલાયેલો લા યો. મારી નજર પાછળના ભાગે નવા બંધાયેલા મકાન
પર પડી. હં ુ કંઈ પૂછુ ં તે પહે લાં જ થોમસે ક ,ું ‘ગ સ હૉ ટેલનું મકાન છે. આ સ પૂરતી શાળા પણ તેમાં જ
ચાલશે. દવસે િનશાળ, રા ે િનવાસ થાન.’
થોમસથી છૂટો પડી, હૉ ટેલનું મકાન ઈને હં ુ હ રખોહ વા ગયો. કેટલાય સમય બાદ વા મળેલી આ
ખીણને મન ભરીને યા જ કરી. આ ઘાટીને અનેક વખત યા પછી, તેમાં પગપાળા રખ ા પછી પણ તેને
વારં વાર વાનો મોહ હં ુ છોડી નથી શકતો. વૃ ો પર, વેલાઓ-ફૂલો પર પતંિગયાંઓ અને કીટકો અહ
પોતાના અગિણત રં ગોને હ રખોહના લીલા રં ગની અ ભુત છટા વ ચે વેરતાં રહી કૃ િતનાં ગોપનીય રહ યો
ખોલતા રહે છે. કોઈ પણ માનવી જ ેણે એક વખત આ હ રત જગત યું છે તે કોઈ કાળે તેની મો હનીમાંથી
મુ ત થઈ જવાનો નથી.
હ રખોહથી પાછા ફરતાં મ યું કે કમળા ડોલ ભરી લાવીને બોરસલી તળેનો ઓટલો ધોતી હતી. મ યું તો
આસપાસની બેસવા જ ેવી તમામ જ યાઓ તેણે ધોઈ સાફ કરી છે. મને સહે જ નવું લા યું. કમળાનું કામ તો
રસોડાનું છે. તેને આ રીતે પોતાના કાય ે ની બહારનું કામ કરતી ઈને મને નવાઈ લાગી. ‘કમળા,
રસોડામાંથી તને બદલી કે શુ? ં ’ મ પૂ ું, ‘કે પછી કોઈ મહે માન આવવાના છે?’
કમળા મૂંઝાઈને ઊભી રહી. ઘડીભર તે કંઈ બોલી ન શકી. પછી ‘ન હોવે.’ કહીને ઓટલો વાળવામાં પડી. મ
ફરીથી ક ,ું ‘આ મરે આટલું પાણી સારી-સારીને માંદા પડવું છે?’
જવાબમાં કમળાએ જ ે ક ું તેની મને ક પના પણ નહોતી. કમળાએ ક ું, ‘કલ આવેગી છોરી લોગન. મા-બાપ
છોડ હા. ઈથે દૂર.’ કહીને તેણે ભાંગીતૂટી ભાષામાં મને સમ યું કે પોતાના માતા-િપતાને છોડી- ને
છોકરીઓ અહ હૉ ટેલમાં રહે વા આવશે. કોઈ દવસ ઘર છોડીને બીજ ે રહે વા ન ગયેલી નાનીનાની
બાળાઓને સાંજ પ ે ઘર સાંભયા વગર થોડુ ં રહે વાનું? હો ટેલમાં સાંજ ે ન ગમે. એટલે બધી િવ ાિથનીઓ
બહાર નીકળીને આ વૃ ોના ઓટલે રમશે, બેસશે, કદાચ રડશે પણ ખરી. કમળા અહ સફાઈ કરીને બેસવા
જ ેવું બનાવી રાખે તો મોટુ ં પુ યનું અને કમળાને પણ શાતા આપતું કામ થવાનું. એથી તે ઓટલા ધોઈને તૈયાર
રાખે છે – આવું કંઈક કહીને તેણે ઉમેયુ, ‘મું મા તો ન હૂં. પન કોઈ તો લાગું હં ુ.’
અ ય મને કોઈએ આવો જવાબ આ યો હોત તો મ તેનો કેવો િતભાવ આ યો હોત તે હં ુ િવચારી ન શ યો.
તે દવસે કમળાને રસોઈ- ઘરમાંથી છૂટી કરવાનો િવચાર મને આવેલો. કદાચ યાંના કામ માટે તો હ પણ
કમળાની યો યતાને હં ુ ન વીકા ં ; પણ મને લાગે છે કે કમળાની યાંક તો જ ર છે જ. આ કે ચાલે છે,
આટલું િવક યું છે એનો યશ જ ેટલો સુપ રયાને ય છે તેમાં યાંક આવાં કમળા જ ેવાં પાયાનાં કાયકરોનો
પણ ભાગ છે જ. ધોવાતા ઓટલા પરથી નીતરતા પાણીમાં પગ ન પડે તે રીતે ચાલીને હં ુ લ મણના ઉતારે
ગયો. તે જવાની તૈયારીમાં હતો. સુપ રયાને ન મળાયું તે દુ:ખ સાથે લ મણે િવદાય લીધી. તેને કાકરાખોહની
ધાર સુધી વળાવીને હં ુ પાછો આ યો.
િબ ુબંગા તેમના સોભદરા બાગાનની સાફ-સૂફીમાં હતા. આખો બાગ સરખો કરતાં તેમને બે દવસ લા યા.
એ કામ પૂ ં થયું તે સાંજ ે બેઉ જણ મારી પાસે આવીને કહે , ‘ િપયા માંગું હૂં.’
‘શાના કાજ ે?’ મ પૂ ું.
તો જવાબ મ ો – ગલસંટો બનાવવો છે.
મારા તમામ ાનકોષો જ ે શ દનો અથ બતાવવા શ તમાન ન બ યા તેવો શ દ સાંભળીને હં ુ મૂંઝાયો.
‘ યાં બનાવવો છે ગલસંટો?’ મ પૂ ું.
‘ઈહાં જ.’ આ ‘ઈહાં’ એટલે યાં તે ઈ ર અને િબ ુબંગા િસવાય કોઈ ણતું ન હ હોય તે િવશે મને શંકા ન
હતી.
‘સા ં .’ મ ક ,ું ‘સુપ રયા એકાદ દવસમાં આવશે. તેને વાત કરજ ે. એ કહે શે એટલે પૈસા આપીશ. છે તારા
ખાતામાં?’
નામદાર સુપ રયાની કચેરીમાં આ બજ ેટ મંજૂર કરાવતાં પહે લાં ગલસંટાનું વ પ, થળ અને કાય – બધું જ
સમજવું પડે. આ બેઉ આ દવાસીઓએ મને આ બધું ક ું હોત તોપણ હં ુ કંઈ સમ શ યો હોત કે કેમ તે
શંકાનો િવષય છે. એના કરતાં સુપ રયાને સમ વે તે વધુ સા ં .
સાંજ ે સુપ રયા આવી. મને કહે , ‘પેલા બંનેને સો િપયા આપ .’
‘ગલસંટા માટે?’ મ પૂ ું. ‘હા.’ કહીને સુપ રયા હસી પડી અને બંને આ દવાસીની આ નવીન યોજના િવશે
મને સમ યું.
વાત એવી કે અમારા આ મની જમણી દીવાલ પાછળથી એક નાનકડુ ં ઝર ં વહે છે. થોડે નીચે જતાં નાની
સપાટ જ યા આવે તેમાં થઈને ઝર ં નમદા તરફ વહે તું થાય છે. આ થળે બે ખડકો વ ચેથી નાનકડો ધોધ
પણ પડે છે. આ બંને થપિતઓ ધોધ આસપાસના ખડકો વ ચે એક ચેક-ડેમ બનાવવાના છે. ડેમ હોય એટલે
દરવા પણ હોવાનો. લોખંડની ેઇમમાં પતરાનો દરવા િફટ થશે અને ેઇમ પેલા ખડક સાથે જડી
લેવાશે. દરવા ખોલવા અને બંધ કરવા ઉપરના ભાગે મોટો ૂ લગાડી દેવાનો. એક ગોળ પૈડુ ં આ ૂ માં
બેસાડીને ફે રવીએ એટલે દરવા ચો-નીચો થઈ પાણીને જવા દે અને રોકે.
આ ડેમ માટેની તમામ સામ ી આ અર યો જ મફતમાં પૂરી પાડશે, પણ પેલો લોખંડનો દરવા તો અહ
કોઈ બનાવી શકે ન હ. એ માટે આ બંને આ દવાસીઓ ચૌદ કલોમીટર ચાલીને શહે ર જશે અને પૈસા પણ
આપવા પડવાના જ.
મહ વની વાત એ છે કે આ ડેમમાં વપરાનારી દરે ક ચીજનું નામ િબ ુબંગાને આવડે છે; પણ પેલા ઉપર-નીચે
થતા દરવા ને શું કહે વાય તેની ખબર નથી. એ બંને આવી બાબત કોઈને પૂછવા ય તો િબ ુબંગા શાના?
તે જ નામ પાડી દીધું ‘ગલસંટો.’ આમ, બાકીનું જગત જ ેને ડેમના દરવા તરીકે ઓળખે છે તે રચનાને
નવું નામ મ ું.
આ આખીય પ રયોજનાની પાછળનો હે તુ પૂછો તો મા એટલો કે આવતા ઉનાળામાં આ બંને આ દવાસીઓ
પોતાના ગલસંટાથી રચાયેલા સરોવરમાં ય અને ક રોના અિધકારપૂવક જળિવહાર કરી શકે.
મ નાણાં ચૂક યાં તેના પંદરમા દવસે તો િબ ુ-બંગા અમને તેમનું સરોવર વા લઈ ગયા. પચીસ- ીસ ફૂટના
ઘેરાવામાં ભરાયેલું પાંચેક ફૂટ ડુ ં િનમળ ફ ટક સમું પાણી. ખડકાળ તિળયાવાળો એક નાનકડો ખાડો. મા
જળની હાજરીને કારણે જ કોઈ થળ આટલું ર ય જગત સ શકે તે યા વગર માની ન શકાય તેવું સ ય
છે. સુપ રયા કહે , ‘ કૃ િતનું િનરાકાર વ પ અંતરી હોય તો તે જળ પે સાકાર થતું હશે.’
ડેમની મજબૂતાઈ અંગે તા કાિલક તો શંકાનું કોઈ કારણ ન જ ું. વાંસ, વેલા, માટી, ને ણે શુ-ં શું લાવીને
િબ ુબંગાએ કામ તો પાકું કયુ હતું. કેટલાંક નાનાં િછ ોમાંથી પાણી વહી જવા છતાં આ ડેમ કંઈ તૂટી પડે
તેવો તો નથી જ.
હા, અષાઢના થમ દવસે ય ના સંદેશવાહકો યારે આ મોહક થાને રોકાશે તે સમયે આ પરમ સ દયમય
દેશની અને તેને ર નારા ગલસંટાની ગિત શી થશે તેના િવશે કોઈ ણતું નથી.
કે એની િચંતા કરવાની જ ર પણ નથી, કારણ કે આવું બને યારે પહે લાંનાં તો આ બંને ભાઈઓની આ
સરોવરમાં યથે છ િવહાર કરવાની ઇ છા પ રતૃ થઈ ગઈ હશે.
ગલસંટથે ી પાછા ફરીને ઑિફસે ગયો. ટપાલમાં િવદેશી છાપવાળું કવર આવેલું ઈને સહુથી પહે લું તે જ
ખો યું. ોફે સરનો અને યુસીનો પ હતો. ોફે સરે લખેલ:ું ‘તારા પ ો મ ા છે. તને સૂઝે તે કરજ ે. તારા
ોનો ઉ ર તારે જ શોધવો તેમ સૂચવું છુ ’ં ડો ફના જવાબથી મને નવાઈ લાગી; છતાં કોઈ ખુલાસો
વગરનો, તેમનો બે- ણ વા યોનો પ મેળ યા પછી પણ કોણ ણે કેમ મને તે જ જવાબ યો ય લા યો.
યુસીનો પ વાંચીને હં ુ ણભર િવચારમાં પડી ગયો. તેણે લ યું છે: “...તમારો પ મ ો. મારા અચરજનો
પાર નથી. હં ુ વચન માગું છુ ં કે હવે પછી તમે જ ે વાંચવાના છો તે હં ુ તમને મળું ન હ યાં સુધી હે રમાં
કહે શો ન હ અને બીજુ ં કે મને સાથે લીધા વગર તમે સાઠસાલીઓના ગામે ન હ જશો. હં ુ અ યારે જ યાં
આવવા ઉ સુક છુ ,ં પણ હમણાં મારો ઇિજ નો વાસ ગોઠવાઈ ગયો છે.
હવે યાનથી વાંચો: સાઠસાલીઓ જ ે િચ દોરે છે તે ાનમંડળ અને યાધનું જ છે તે હં ુ ખાતરીપૂવક કહી
શકું છુ .ં રહી યાધને થાને બે ટપકાંની વાત. એ િવશે પ તા ક ં છુ ં કે યાધ એ ડયો તારો છે; પરં તુ
મોટા, આઠ ચ યાસના દૂરબીન વગર યાધને યુ મતારક- પે વો શ ય નથી. આથી આકાશદશનના
શોખીનો અને િવ ાનીઓ િસવાય ભા યે જ કોઈને યાધ યુ મતારક છે તેની ખબર હોય. મારી ઉ ેજના એ
કારણે છે કે સાઠસાલીઓને યાધ ડયો તારો છે તે ખબર કઈ રીતે હોઈ શકે?
એનાથી પણ વધુ રહ યમય બાબત મને પેલા સાઠ વષ ઊજવાતા તહે વારની લાગે છે. તમે ાસ થંભાવીને
આગળ વાંચ . યાધ અને તેનો સાથી તારક એક ખગોળીય િબ દુ આસપાસ મણ કરે છે અને તેમના એક
મણની અવિધ છે પૃ વી પરનાં સાઠ વષ.
હં ુ રા ીનું તારાજ ડત આકાશ છુ ં યારે દરે ક વખતે ાંડની અ યબીઓ મને અિભભૂત કરે છે. આજ ે
લાગે છે કે પૃ વીનાં રહ યો પણ અંરી નાં રહ યો જ ેવાં ડાં અને અગ ય છે. મ ીક અને ઇિજ ની
ખગોળકથાઓ એકઠી કરી છે. આજના િવ ાનના સંદભ આ કથાઓને મૂલવતાં મને ઘણી વાર એવું લા યું છે
કે એ વાતાઓમાં એવું કેટલુંય છે જ ેના માિણત પુરાવા હવે આપણી પાસે છે.
આવતા વષને અંતે કે તે પછીના વષ ભારત આવું છુ .ં સુિ યાને મારી યાદ. ભૂલથી પણ તમે કોઈને હમણાં
યાધ િવશે વાત ન કરશો. યૂસી.”
પ વાંચીને મને તરત જ સાઠસાલીઓને મળવા જવાની ઇ છા થઈ આવી. આમેય યુસીને આ મા હતી તેના
ય નોથી ન હ, સાવ અ ણતા જ મારા પ ોથી મળી હતી. આમ છતાં તે તેને પોતાના અિધકારની બાબત
ગણે તે મને ખૂ યું. મ કાગળ સુપ રયાને વાંચવા આ યો.
‘ યુસીએ બી ને ન કહે વાનું લ યું છે’ પ વાંચીને સુપ રયાએ ક ું.
‘ હે રમાં.’ મ ક ું. ‘અને તમને એટલા માટે વંચાવું છુ ં કે આ વાં યા પછી સાઠસાલીઓ પાસે જવાની ઇ છા
હં ુ એકલો રોકી ન શકું તો તમે મને રોકો; અથવા તો જવાની ગોઠવણ કરી આપો? – તે મારે ણવું છે.’
સુપ રયા હસી અને કહે , ‘તમારી અને યુસીની વ ચે કેવી અને કેટલી સમજણ વત છે તે હં ુ નથી ણતી.
પણ હં ુ તમને જ ે રીતે ં છુ ં તેના પરથી મને લાગે છે કે તે પોતે જ આમાં આગળ વધે એ તમે ચલાવી લો
તો?’
‘તમને પોતાને કંઈ ણવાનું મન નથી થતું?’ મ સુપ રયાને નાણી ઈ. જવાબમાં તેની આંખો હસી. તેણે
ધીમેથી ક ,ું ‘આમાંનું કંઈ સાચું હશે તોપણ તે આપોઆપ કે યુસી ારા મારી સામે આવશે યારે હં ુ
માનીશ.’
હં ુ અ ણતાં જ સુપ રયા અને યુસીની સરખામણી કરી બેઠો કે ન હ, તે સમજુ ં યાર પહે લાં તે ચાલી ગઈ.
આગળ કંઈ પણ િવચારવું મને યો ય ન લા યું.”
 17
જળ: આ પૃ વી નામના હ પર જ ેણે વન સ યુ તે, પારદશક કે ડહોળાયેલા, વહે તા કે તળાવ-સરોવર
વ ચે થર, સાગરમાં ઊછળતા, આકાશમાં ચડી આવીને વરસતા – જ ે વ પે હોય તે વ પે મનુ યને
મો હત કરે જ છે.
િબ ુબંગાની સાથે હં ુ એક વાર તલાવડીમાં નાહવા ગયો. પછી તો રોજની રઢ લાગી ગઈ છે. નાના બાળકની
જ ેમ અમે ણે જણ તલાવડીમાં કૂ દી પડીએ છીએ. કદ પા અને અસં કારી માનીને જ ે િતના માણસો સાથે
વાત કરતાં પણ મને માનિસક આભડછેટ વતાતી તે જ િતના યુવાનો સાથે ખભાને ખભો અડે એટલી
જ યામાં હવે હં ુ કલાકોના કલાકો પડી રહં ુ છુ .ં તલાવડીમાં પડતાં જ અમે ણેય જણ કૃ િતમય બની જઈએ
છીએ. અમારી સાથે હોય છે એક ચોથો િમ . િબ ુબંગાએ ચોથા િમ ને નામ આ યું છે: તકસક.
ચોમાસામાં અમારો ગલસંટો તણાઈને ખોવાઈ ન ય એ માટે તેને દોરડાથી બાજુના વૃ સાથે બાં યો છે. ડેમ
તૂટી પડે તો અમે ણેય મળીને ફરી બનાવશુ,ં પણ ગલસંટો ખોવાય તો નવો બનાવરાવવો પડે.
ત ક તે વૃ ના પોલાણમાં જ રહે છે. પહે લી વાર તો ગલસંટાને ભરાઈને સાપ બેઠો છે તે તાં જ મ
નાહવાનું માંડી વાળેલું. યારે િબ ુબંગાએ થોડુ ં પાણી છાં ું એટલે સાપ જઈને વૃ ને થડે બેઠો. તે વખતે હં ુ
ના ા વગર જ પાછો આવેલો.
િબ ુબંગાએ મને કહે લું, ‘ઈથે જ રહે હે તકસક. ન કાટે.’
ધીમે ધીમે મને હં મત આવી તેમ તલાવડીમાં ઊતરતો થયો છુ .ં હવે તો ત ક બેઠો હોય અને અમે નાહીએ
એવી દો તી થઈ ગઈ છે.
આજ સાંજ ે નાહીને પાછા ફરતાં જરા મોડુ ં થયું તો ઝૂરકો ડેમ ઉપર અમને તેડવા આ યો. કહે , ‘બુલાવે હે .’
સુપ રયા બોલાવે છે તે સમ શકાયું. પણ એવું અગ યનું કયું કામ હશે કે ઝૂરકાને બોલાવવા મોક યો તે ન
સમ યું. અમે જલદી કપડાં બદ યાં અને ચાલી નીક ા.
કે પર પહ ચતાં જ સુપ રયાએ ક ,ું ‘જબલપુર વન-ખાતામાં અર કરવાની છે. એક વાઘ માણસખાઉ
થયો છે. તમે લોકો પણ હવે સાંજ ે નાહવા ન જશો.’
“િ ય ો. ડો ફ,
દવાખાનાની પરસાળમાં બેસીને આ પ લખું છુ .ં થોડા દવસો પહે લાં દૂરનાં અર યોમાં એક વાઘે એક
માનવીની હ યા કરી. વષ થી પર પર િવ ાસ અને સહ વનની ચાલી આવતી સાંકળ યાંક તૂટી. આટલી
વાતે આ િનતાંત શાંત અર યોની શાંિતમાં વલયો સ યા છે. અમે જબલપુર વન-ખાતાને અર કરી તે
પછીના ણેક દવસ શાંિત રહી અને ગઈ કાલે ફરી તેવરના વનોમાં એક કશોરને વાઘ ઉપાડી ગયાની વાત
આવી.
સુપ રયાએ વાઘને પકડવા સરકારને લ યું છે એ વાતથી માણસોને રાહત તો થઈ. પરં તુ એટલા-મા થી
એમનો ભય દૂર થઈ શકે તેમ નથી.
વયં હં ુ પણ હવે સાંજ ે તલાવડી પર નથી જતો. કામ પર આવતા માણસો પણ વહે લા જતા રહે , મોડા આવે.
યારે ક મોડે સુધી કામ ચાલે તો અહ કે પર જ રોકાઈ ય છે. આવી થિતમાં જ અમારે અહ
આવવાનું થયું છે.
છે ે તમને મોક યાં તે પાનાં લખીને હં ુ ઊભો થતો હતો ને કાગળના કારખાના પાસે કોલાહલ થયો. હં ુ અને
સુપ રયા એકસાથે દોડીને પહ યાં તો બાબ રયાનો હાથ યં માં આવી ગયો હતો. સ ભા યે ઝૂરકાએ દોડીને
મશીન બંધ કયુ તોપણ બાબ રયાની હથેળી છૂદં ાઈ ગઈ.
અમારી પાસે હતાં તેટલાં સાધનોએ અમે પાટાિપંડી કયા અને તરત જ લા ટકનું ફો ડંગ ટેચર લાવીને
બાબ રયાને તેમાં સુવરા યો.
હં ુ, ઝૂરકો, િબ ુબંગા અને ટે પુ ડયો આટલાં જણ બાબ રયાને લઈને દસવાં મોડ તરફ ચાલવા મં ા.
બહારથી બી ણેક ઝૂંપડાવાસી અમારી સાથે થયા.
બાબ રયાને અહ દાખલ કય છે. હ તેને વીસેક દવસ રહે વું પડશે. તેની પ નીને મ આ ખબર મોકલા યા
કે તે પોતાનાં છોકરાં પાડોશમાં સ પીને દોડી આવી. બાબ રયો સા થઈ જશે તેવું આ ાસન આપીને મ તેને
ક ,ું ‘તારે અહ રહે વું પડશે. તારાં છોકરાંને અમે આ મ ઉપર લઈ જઈશું એટલે તેમની િચંતા ન કરતી.
બાબ રયાનું યાન ડૉ ટર રાખશે. ગામમાં ગુ ા પણ છે. કંઈ કામ હોય તો તેમને મળજ ે. અમે પણ વ ચે
આંટો મારી જઈશું.’
આ આખીય વાતના ઉ રમાં તેણે ક ,ું ‘પૈહા ન હે .’ અને પોતાના ગળામાંથી હાંસડી ઉતારી મને આપતાં
તેણે હાંસડી વેચીને જ ે મળે તે લઈ આવવા ક ું. એ પૈસા ઓછા પડે તો સુપ રયાએ કે મારે ઉમેરવા. મને
આટલું કહીને તે આગળ બોલી ન શકતી હોય તેમ તેની આંખો ભરાઈ આવી. બાબ રયાએ બીમાર પડીને
અમને ણે મુ કેલીમાં મૂ યા હોય એવા ભાવથી તે કંઈક બોલી. પછી રડી પડી અને ક ,ું ‘પૈહા ભર દું હં ુ
મજૂરી કરકે.’
સર, મા ં મગજ ઘડીભર સુ થઈ ગયું. મા ં દય િચરાઈ ગયું. મ કંઈ જવાબ આપવાની સમથતા ગુમાવી
દીધી. મા ં મન કહે તું હતું, ‘ઓ રે ! અબુધ વનવાિસની! તારી આ એક જ વાતે તને મારા કુ ટુબ ં ની જ એક
સ ય બનાવી દીધી છે. ભલે તું અમારા ઘરમાં જ મી-ઊછરી ન હો, પણ આ ઘડીથી તું અમારી છે. એક
અ યા રહ યમય અ ય દોરથી ત અમને બાં યા છે.’
સર, આવી જ થિત યાં કે કોઈ યાપારી સં થાનમાં ઉ ભવે તો ઘટના મ અને વાતાલાપ કેવાં હોય તે
િવચા ં છુ ં તો બાબ રયાની પ નીને ભોળી ગ ,ં મૂખ ગ ં કે આ તેની માણસાઈ ગ ં તે હં ુ સમ શકતો
નથી. હા, ડે ડેથી એક જવાબ મળે છે કે આમ કરવું તેને તે પોતાનો ધમ ગણે છે.
ધમનો અથ આટલો ડાણથી તપાસીએ તો તેને ટકાવી રાખવા માટે પેલી ધમથી ઉપરથી અવ થા –
અ યા મના બળની જ ર પડે જ. તો પછી યારે ય યાન, ધરમ, ઈ ર મરણ ન કરતી આ ીને આ યા મક
ગ ? ં મને લાગે છે કે આ સમાજની સં કૃ િતના મૂળમાં, આ ભૂિમની સુગંધમાં, આ ના લોહીમાં કંઈક એવું
છે જ ે દેશના નાનામાં નાના, અભણ ગામ ડયામાં, ખર પં ડતોમાં અને પરમ ાની ઋિષઓમાં એક પે
યાપેલું છે. એ શું છે તે મને મૂંઝવતો છે.
હં ુ કંઈ બોલી ન શ યો. મ તેની હાંસડી મારા હાથે તેના ગળામાં પહે રાવી. િખ સામાં હતા તેટલા પૈસા તેના
હાથમાં આ યા અને ક ું, ‘તારે બાબ રયાનું યાન રાખવા િસવાયની કોઈ િચંતા કરવાની નથી...’ ”
પ લખી ર ા પછી અમે ગુ ા ની રાહ ઈ. તે આ યા એટલે બાબ રયાની ભલામણ કરી અમે નીક ા.
બાબ રયાનાં બાળકોને લઈને આ મે પહ ચવું તેવું ન ી કયુ.
િબ ુબંગાએ બાબ રયાનાં પડોશીઓને અક માતની વાત કરી અને છોકરાંને આ મ લઈ જઈએ છીએ તેમ
ક ,ું ઝૂરકાએ જુવારનો રોટલો અને બાફે લી દૂધી બનાવી ના યાં.
ગામ દશેક ઝૂંપડાંનું. વાઘના ભયે ગામ ફરતે કાંટાળી વાડ કરી છે. રા ે તાપણાં સળગાવીને વારાફરતી બધા
ગતા ર ા. રા ે મને ગવા ન દીધો પણ મને બરાબર ઘ ન આવી. િબ ુબંગા તો અડધી રાત વી યે જ
જવા તૈયાર થઈને બેઠા હતા. મારો આ હ હતો કે સવારે પાંચ પહે લાં નીકળવું નથી. અમે નીક ા યાં સુધી
સૂય દય થયો ન હતો.
વનો હ સૂમસામ હતાં. વહે લી પરોઢથી જ ગાતાં થઈ જતાં આ અર યો કોઈ અ યા ભયે હ સુધી મૂક
છે. તડકાને પહાડો ઊતરીને ખીણ સુધી પહ ચતાં તો હ કેટલોયે સમય જશે. વૃ ોની તળે ચાલતાં હ
અંધા ં લાગે છે. મને અ યો ભય યા યો અને મ ઉતાવળે ચાલીને બને તેટલું જલદી ગાઢ વનોમાંથી ઉપર
તરફ ખુ ામાં પહ ચવા ક ું. એકાદ કલાકમાં અમે ખીણમાંથી બહાર નીકળી ગયા. હવે થોડો સમય માથાપુર
ચા ઢોળાવ પાસે ચાલીશું એટલે ચચ પાસે પહાડનું મથાળું આવી જશે.
સહુથી આગળ બંગા, વ ચે હં ુ, પાછળ િબ ુ, તેની પાછળ બાબ રયાનાં બાળકોને પીઠ પર લઈને ચા યા
આવતા ઝૂરકા, ટીમુ અને છે ે તીર-કામઠાં હાથમાં લઈને આવતા બી બે આ દવાસીઓ. અમે એક કેડી
પર સીધી લાઇનમાં ચા યા જતા હતા. િબ ુના હાથમાં કુ હાડી હતી.
ચચ થોડુ ં જ દૂર ર ું ને મારા પગથી થોડે આગળ કંઈક સળવ ું. મને લા યું કે આગળ જતાં બંગાનો પગ
લપ યો છે; પણ તે નીચે પડવો ઈએ તેના બદલે મ તેને જમણી તરફના ઢોળાવ તરફ ખચાતો યો. તે જ
ણે મને યાલ આ યો કે ખીણ તરફની ઝાડીમાં છુ પાઈને બેઠલ ે ો વાઘ તેને લઈને ણમા માં તો ઢોળાવ
ચડવા મં ો છે. હં ુ ચીસ પાડુ ં તે પહે લાં તો મારી પાછળ આવતો િબ ુ ાડ પાડતો કૂ ો.
વાઘ ઉપરથી કૂ ો હોત તો બંગાને લઈને ખીણમાં ઊતરી જઈ શ યો હોત, પણ તે ખીણ બાજુથી
નીકળીને ઉપર જવા ગયો યાં તેને તેની ઝડપ કામ ન આવી. હ તે ખડકો પર ચડતો જ હતો ને િબ ુ
અજબ વરાથી તેની પાસે પહ ચી ગયો. વયં હનુમાન ણે તેના શરીરમાં વે યા હોય તેટલા વેગથી ખડક
પર ચડતાંવત તેણે પોતાના હાથમાંની કુ હાડી પૂરી તાકાતથી વાઘના માથા પર મારી. અમે બધાએ રથી
હાકોટા કયા. બેઉ બાળકો ભયના માયા રડવા લા યાં. વાઘે બંગાને યાં જ છોડી દીધો. જરા ફં ટાઈને તે
ઘુરકાટી કરતો કૂ દીને આગળ નીકળી ગયો. બી જ પળે તે ચચની દીવાલ પાસેથી પાછળના ભાગની
ખીણમાં અ ય થઈ ગયો.
બંગા ભાનમાં હતો. તે ઊભો થવા ગયો પણ તેની ડોક નમી ગઈ. કદાચ તેની કરોડનો મણકો તૂટી ગયો હતો.
વાઘે તેની ડોક દબાવી દેવા ચાહી હશે, પણ તેના મ માં માથાનો પાછળનો ભાગ આવી જતાં બંગાની િજંદગી
તો બચી ગઈ પણ તેની ખોપરીમાંથી લોહી વહે તું હતું.
તરત જ અમે બંગાને ચચમાં લઈ ગયા. ઝૂરકો જઈને સુપ રયાને બોલાવી લા યો. થોમસ પાદરી અને અમે
બધા બંગાની સારવારમાં પ ા. થોમસે મીણબ ી સળગાવી અને ૉસ પર ચડેલા ભુ ઈશુની મૂિત સમ
મૂકી. અમે બંગાની ડોક પાછળ વાંસની પ ી ગોઠવી ને તેના પર પાટો વ ટતા હતા યાં તે બેહોશ થઈ ગયો.
સુપ રયા આવી ગઈ હતી. તેણે ટેચર ખો યું. જ ે ટેચર પર અમે બાબ રયાને લઈને ગઈ કાલે શહે ર ગયા
હતા તે જ ટેચરમાં અ યારે બી આ દવાસીને લઈને જવાનો વારો આ યો.
સુપ રયા ૉસ તરફ ગઈ અને ઘૂંટણે પડીને ખોળો પાથરીને પગે લાગી. મ તેને આવું કરતાં થમ વખત ઈ.
ચચમાં ણામ કરવાની આવી રીત નથી; પણ અ યારે અમે બધાં જ ણામ અને ાથનાની રીતભાતોથી
ઉપરની થિતમાં હતાં. એક હ દુ સ ારી ભુ ઈશુના આશીવાદ ઇ છે યારે ધમ આપમેળે માગ કરી આપે
તે વાભાિવક હતું. આવે સમયે કોણ શું છે તે વાડાઓ નથી હોતા, ધમની યા યાઓ નથી હોતી, કોઈ સીમા
નથી હોતી. હોય છે મા એક ઇ છા – કોઈ એવી શુભ શ તના આશીવાદની, જ ે ઘાયલ અને આત
માનવીને દુ:ખમાં શાંિત આપે અને તેની સારવાર કરનારને હં મત અને સફળતા આપે. તે શ ત પછી
ઈ રના આશીવાદમાંથી, કોઈ િજ દાવૃ ની છાયામાંથી, કોઈ ડૉ ટરના હાથમાંથી, િમ ના દયમાંથી કે
અ મેધપુ યા નમદાના જળમાંથી – યાંયથી પણ મળતી હોય તો તેની ઇ છા અમે કરીએ છીએ. આ
સચરાચરમાં એવું કંઈ પણ હોય જ ે બંગાને બચાવી લેવામાં અમને સહાય પ થાય તો તેને વંદન કરવામાં અમે
ોભ ન હ અનુભવીએ.
બંગાને લઈ જતાં આખે ર તે મ આ બનાવ િવશે િવચાયા કયુ. આટલા વખતના અર યવાસ અને
આ દવાસીઓના સહવાસ પછી મને એ સમજવું મુ કેલ લા યું કે વાઘે પાછળ, છે ે ચા યા આવતા
આ દવાસી પર હુમલો કરવાને બદલે સહુથી આગળ જતા બંગાને જ શા માટે ઝડ યો? વળી બંગાને લઈને
ખીણમાં ઊતરી જવાને બદલે તે ઉપર તરફ શા માટે ગયો? અને મોટા ભાગે સાંજ પછી િશકાર કરના ં
ાણી વહે લી સવારે યાંથી આવી ચ ? ું
આ બધા માટે જવાબદાર કદાચ અમા ં મૌન હતું. અમે બધા વાતો કરતા આવતા હોત તો આવું ન બનત.
બંગાનાં પગલાં સાંભળીને વાઘ સચેત થયો હશે. બી માણસોનો બોલાશ ન સંભળાતાં આવનાર માણસ
એકલો જ છે તેમ માનીને તે નીચા અને કશોર જ ેવા દેખાતા
યુવાન પર કૂ ો હશે. જ ે ણે વાઘ બહાર આ યો તે જ ણે તેની નજર મારી ઉપર અને બી માણસો પર
પડતાં તે િવ ુ ધ થઈને પોતાનું લ ય ચૂકી ગયો હશે. આથી બંગાની ડોકને બદલે તેનું મ તક તેના મ માં
ઝડપાઈ ગયું.
બરાબર તે જ સમયે અમે હાકોટા કરતાં વાઘે ગભરાટમાં ઉપર તરફ જવા માં ું હશે. આ બધું ણાધમાં
એકસાથે બની ગયું અને યાં સુધીમાં િબ ુએ પોતાના તમામ ચાપ યથી તેને ઝડપી લીધો. પણ જ ે થવાનું હતું
તે તો થઈને જ ર ું.
શહે ર પહ ચતાં જ બંગાને દાખલ કરાવીને તરત અમે જબલપુર વાયરલેસ કરા યો. વાઘ માણસખાઉ થયાની
િવગતો છાપાંઓને પહ ચે તેવી યવ થા કરી અને જંગલખાતાને પણ તેની ણ કરી. હં ુ હૉ પટલ પર
રોકાયો. િબ ુની પ ની ગાને અહ બોલાવી લીધી.
ીજ ે દવસે સવારે સુપ રયા અને ગણેશ શા ી આ યાં યારે બંગા છે ા ાસ લેતો હતો. િબ ુ અપાર
દુ:ખમાં પણ ર ો ન હ. કોઈએ તેને ખભે હાથ મૂકીને ક ,ું ‘િબ !ુ ’ યાં તેણે અ વ થ થઈને ક ,ું ‘િબ ુ ન
બોલે હો, િબ ુબંગા જ હોવે હે .’ અમને બધાંને, જ ે કોઈપણ મા-િવહોણા બંગાને મોટો કરવા િબ ુએ ઉઠાવેલાં
ક ોની વાત ણે છે તે તમામને તેની આ વાત યો ય લાગી. આજથી અમે બધાં – અરે આ વનોનાં પણપણ
પણ એ વીકારીએ છીએ કે િબ ુનું નામ િબ ુ ન હ, િબ ુબંગા જ છે.
ગા ખૂબ રડી. શા ી એ ‘નમદે હર’ કહી બંગાના દેહને પશ કય . હં ુ મુખ ફે રવીને કમરામાંથી બહાર
નીકળી ગયો. અચાનક મને નમદાની પ ર માએ નીકળી જવાની ઇ છા થઈ આવી.”
 18
“લોકો બાધા-આખડી રાખવા મં ા છે. બહુ પીઓ વાઘનું પ લઈને આવે તો તેને વધુ અનાજ મળે છે. કોઈ
પણ ભોગે આ માનવભ ીનો કોપ ટળે તો શાંિત થાય.
કાલેવાલી માએ સાઠસાલીઓ પાસે માણસનાં મહોરાં બનાવરાવીને આ દવાસીઓમાં વહ યા. બહાર જઈએ
યારે આવું મહો ં માથાના પાછળના ભાગે પહે રીએ એટલે વાઘ પાછળથી હુમલો કરતાં ડરે .
માણસ પાછળના ભાગે મહો ં લગાવીને ચાલતો જતો હોય યારે તે ધા પગલે ચાલે છે તેવો આભાસ હા ય
ેરે છે. બધા હસે પણ ખરા. કા યમાંથી પણ હા ય શોધી કાઢવાનો કસબ માનવ ત પાસે સદીઓથી છે.
સુપ રયા તે જબલપુર જઈને આવી યારે વનખાતાએ વાત ગંભીરતાથી લીધી. સરકાર માનવભ ીને
પકડવા આવવાની છે તે સમાચાર અર યોમાં ફે લાઈ જતાં લોકસમુદાયમાં ઉ સાહ ફે લાઈ ગયો. યાં છટકું
ગોઠવાશે, કેવી રીતે મારશે, મારશે કે પાંજરે પૂરીને લઈ જશે તે િવશે કોઈને કશી જ ખબર ન હોવા છતાં શું
કરવાનું છે તેનો િનણય પોતે જ કરતા હોય તે રીતે આ ભોળા લોકો વાતો કરે છે.
એક મા િબ ુબંગા ચૂપ રહીને બધું સાંભ ા કરતો હોય છે.
જંગલખાતાના િજ ા વનર ક ીિનવાસને આ મમાં જ થા ં ના યું. જુદાજુદા વનિવ તારોના
કમચારીઓને ભેગા કરીને આખીયે યોજના કેમ પાર પાડવી તે સમ યું. હં મતવાળા આ દવાસી યુવાનોને
સાથે રહે વા અને હાકોટા કરવા તૈયાર કયા. ણે લ કરની નાનકડી છાવણી હોય તેવી વૃિ આ મમાં થવા
લાગી. વાયરલેસ સેટ અને વૉકી-ટૉકી લઈને સરકારી કમચારીઓ પોતપોતાના િવ તારોમાં પહ ચી ગયા.
આવતી કાલથી અર ય યાપી અિભયાન આરં ભવાનું છે. આ મનો ઝાંપો સાંજ ે બંધ થયો. જમીને અમે બધાં
બહાર ખુ ામાં બેઠાં-બેઠાં ીિનવાસનના અનુભવો સાંભળતાં હતાં. યાં અચાનક કાળજુ ં કંપાવતી વાઘની
ગજના સંભળાઈ.
અમે ચ યાં. આ મની પાછળની તળેટીમાંથી જ આ અવાજ આ યો હતો. હં ુ, િબ ુબંગા, સુપ રયા અને
વનર ક એકસાથે ઊભાં થઈ ગયાં.
‘ઓહ જ હે ! ઓહી જ!’ િબ ુબંગા ઉ કેરાટથી બોલી ઊ ો. ‘ઓહી જ ઘુકાટ કરે હે !’
‘અવાજ પરથી તું ઓળખે કે?’ પૂછતાં વનર ક આ મની દીવાલ તરફ ગયા.
‘હા, હા. પૈચાનું હૂં.’ િબ ુબંગા ઉ કેરાઈને બો યો, ‘મું કવાડી મારા હે . દેખી લો કે.’ િબ ુબંગા તે જ
ઉ કેરાટમાં દોટ મૂકીને બહાર દોડી જશે તેવું લાગતાં મ તેને શાંત કરતાં ક ,ું ‘જ ે હોય તે. સાહે બને ઈ
લેવા દે.’
ીિનવાસને સચલાઇટ મંગાવી, પાળી પાસે િનસરણી મુકાવીને સાવચેતીપૂવક દીવાલ પાછળ યું. વાઘનાં
તોફાન વધતાં ગયાં. ઘુરકાટ અિવરત ચાલુ ર ો.
‘કંઈક થયું લાગે છે.’ ીિનવાસને ક ું, ‘કદાચ બે વાઘ ઝઘડતા હોય કે પછી એ યાંક ફસાયો હોય.’ વધુ
ઝીણવટથી સચલાઇટ ફે રવીને તેમણે ઉમેયુ, ‘નીચે પાણીનું તળાવડુ ં છે યાં કંઈક લાગે છે. બીજ ે યાંયથી તે
જ યા સારી રીતે ઈ શકાય?’
‘બહાર નીકળીને થોડુ ં નીચે જવું પડે.’ મ ક ,ું ‘ યાં એક ખડક પાસેથી તળાવડીવાળી આખી જ યા ચો ખી
દેખાશે.’
‘તો યાં જઈએ.’ ીિનવાસને ક ,ું ‘તમને બંદૂક વાપરતાં ફાવે છે?’
‘ના.’ મ ક ,ું ‘પણ ચાલશે, હં ુ લાકડી લઈને સાથે આવું છુ .ં ’
અમે ીિનવાસન અને તેના ચાર-પાંચ િસપાહીઓની સાથે બહાર નીક ા. ‘મારશો ન હ.’ સુપ રયાએ
િબ ુબંગાની હાજરી છતાં ક ું.
‘મારવાનો અમને હુકમ પણ નથી.’ ીિનવાસને ક ,ું ‘િસવાય કે અમારી ન પર આવી પડે.’
‘મુ કાટ દુંગા!’ િબ ુબંગાએ કદાચ પહે લી વાર સુપ રયાથી જુદું મંત ય ય ત કયુ.
સુપ રયાએ િબ ુબંગા સામે યું અને સાહિજકતાથી ક ,ું ‘ભલે, તને એ સા ં લાગતું હોય તો તેમ કરજ ે. પણ
તને એનાથી શાંિત થતી હોય તો જ.’
‘મું મા ં ગા જ!’ િબ ુબંગાનું વેર શ દોથી શમે તેમ ન હતું.
સચલાઇટના કાશમાં તળાવડીવાળો નાકડો િવ તાર ઝળાંહળાં થઈ ઊ ો તે ણે અમે જ ે ય યું તે
અમારામાંનું કોઈ યારે ય બૂલી શકવાનું નથી.
ચાંદની-મ ાં વૃ ો વ ચે નાનકડા તળાવના દરવા ની ેઇમમાં વાઘનું માથું ફસાઈ ગયું છે. િબલાડીનું માથું
માટલામાં જઈ શકે પણ બહાર ન નીકળી શકે, તેમ આ માનવભ ી ગલસંટામાં ફસાઈ ગયો છે.
‘આ ય!’ ીિનવાસને અં ે માં ક ું અને આંખે દૂરબીન લગા યું. પછી કહે , ‘ ાણી તો એ જ છે, તમારા
માણસે તેને કુ હાડી મારી હોય તો.’
પછી દૂરબીન મારા હાથમાં આપતાં ઉમેયુ, ‘નસીબદાર છો તમે. આવું વાનું દરે કને મળતું નથી.’
મ દૂરબીનથી યું. વાઘનું શરીર ખડક પછવાડે હતું પણ માથું ગલસંટાની ેઇમ વ ચે પ દેખાતું હતું.
આંખો અં ઈ જવાથી અને કાશથી ભય પામીને તેણે ઘુરકાટ ધીમો કય અને શાંત પ ો ર ો.
આ જગતપટ પર આવાં કેટકેટલાં અ િતમ યો સ તાં રહે તાં હશે. આમાંનું એક નજરે ઈ શકવા બદલ
હં ુ મને ભા યશાળી ગ ં કે હતભાગી, તે ન સમ તાં મ દૂરબીન ીિનવાસનને પાછુ ં આ યું.
િસપાહીઓએ પણ દૂરબીનથી િનરી ણ કયુ, પછી કહે , ‘હવે એ નીકળી ર ો. ટેપ મંગાવી લઈએ.’
‘ગગ આખી ખીણમાં છે.’ ીિનવાસને ક ,ું ‘ને આ ાણી કંઈ ભાગી શકવાનું નથી. સવારે જ અજવાળામાં
પકડીશું.’
‘ઈથે જ કાટ દેવે.’ િબ ુબંગા બો યો, ‘એક કવાડી માગે હે .’
ઑિફસરે જવાબ ન આ યો. સચલાઇટ બુઝાવીને અમે પાછા ફયા. વાયરલેસ કરવા ય ન કય પણ સેટમાં
કંઈક ખરાબી લાગી. સુપ રયાને વાત કરીને અમે સૂતા. વાઘના ઘુરકાટા ધીમેધીમે ઓછા થતા ગયા. તેણે
પ ર થિત વીકારી લીધી હશે.
િબ ુબંગાને મ મારા ઘરમાં સુવરા યો. અડધી રાત વી યે તં ામાં મને લા યું કે િબ ુબંગા ઊઠીને બહાર ગયો;
પણ હમણાં પાછો આવીને સૂઈ જશે તે િવચારે હં ુ તરત જ પાછો ગાઢ િન ામાં સરી ગયો.
અર યોની સવાર આવી. સહુથી થમ સાગબાનના સ દયમુગટ સમા પુ પગુ છ સૂય કાશને ઝીલતા
ઝળહળી ઊઠે અને પછી તડકો ઊતરવા માંડ ે ખીણ તરફ. ધુ મસમાં ઢબૂરાયેલી ખીણો ધીમેધીમે ગે,
પંખીઓનો કલરવ વાતાવરણને ભરી દે; પછી થોડી પળોમાં આ સમ કૃ િતને માનવીય પશ આપતો
વનવાસીઓનો લયસભર વિન વહે તો થાય. કે માનવભ ીના આતંકે પેલાં ગીતો છીનવી લીધાં છે. માણસો
હવે બહાર આવતાં બને તેટલું મોડુ ં કરે છે.
ીિનવાસન અને તેના િસપાહીઓ દેખાયા ન હ. સુપ રયા તેના ઘરના ઓટલે ઊભીને માથું ઓળે છે.
િબ ુબંગા પેલી તરફ કંઈક સળગાવે છે. કદાચ કચરો બાળતો હોય. તે િસપાહીઓ સાથે તલાવડી પર કેમ ન
ગયો – એ િવચા ં છુ ં યાં મ દરવા માંથી આવતા ીિનવાસનને દીઠા.
‘તલાવડીનો દરવા કોણે ખો યો?’ આવતાંવત તેમણે પૂ ું. તેમણે ‘વાઘને કોણે માય ’ તેવું પૂ ું હોત તો
મને સહે જ પણ નવાઈ ન લાગત, પણ સાવ ઊલટી વાત સાંભળીને હં ુ આ યમાં ડૂ બી ગયો.
‘એવું ગાંડુ ં સાહસ કોઈ ન કરે .’ કહે તી સુપ રયા આવી, ‘કદાચ આપોઆપ છટકી ગયો હોય.’
‘અશ ય. ત ન અશ ય.’ ીિનવાસને અં ે માં ક ,ું ‘તેને માટે તે નીકળવું શ ય જ ન હતું અને તમે
જુઓ, કોઈએ આખો ૂ ખોલીને દરવા છૂટો કરે લો છે.’
અમે કંઈ િવચારીએ યાં િબ ુબંગા આ યો. કહે , ‘મું ખોલા ગલસંટા.’
‘શું બકે છે?’ ઑિફસર િખ યા.
‘િબ ુ!’ મ ક ,ું ‘ત? ત છોડી મૂ યું એ ાણીને? તારે તો એને મારી નાંખવાનું ત હતું ને?’ મને સાચા શ દો
ણે જડતા ન હતા. ‘તને ખબર છે આ જ જનાવરે તારા ભાઈને...’
‘માલૂમ મુંને.’ િબ ુએ ક ,ું ‘ઓહી જ બંગાને ખા ગઈ થી.’
‘ગઈ થી’ શ દો સાંભળીને હં ુ અને ીિનવાસન બંને ચમ યા. તો અમે જ ેને વાઘ માનતા હતા તે વાઘણ હતી!
ગલસંટામાંથી ફ ત મોઢું જ દેખાતું હતું અને તે પણ ફસાયેલું. ન હતર ીિનવાસન જ ેવો બાહોશ અિધકારી
વાઘણને ઓળખી ન લે તેવું ન બને.
િબ ુબંગાએ ગલસંટો ખોલી કેમ ના યો તે સમજવા હં ુ ય ન ક ં યાં તેના જ શ દોએ મને આખીય વાતનો
તાળો મેળવી આ યો. ‘છોડ દયા જ અ છા થા.’ િબ ુબંગા બો યો, ‘માં ઓ ગઈ અને બચૂલે ગયે જંગલમાં.’
‘તને ભાન છે?’ મ ઉતાવળમાં ક ,ું ‘ત શું કયુ છે?’ િબ ુબંગા અને સુપ રયા બંને નવાઈથી મને ઈ ર ાં.
હં ુ થોડો ગૂંચવાયો અને આગળ બોલતાં અટકી ગયો. સુપ રયા ીિનવાસનને એક તરફ દોરી ગઈ.
ીિનવાસનના આિસ ટ ટે જરાક યંગમાં ક ,ું ‘આવા મૂઢ લોકોને સુધારવા તમે અહ થા ં ના યું છે?’
આ નો જવાબ આપવા હં ુ યાં હતો જ ન હ. હં ુ તો યાં જ ઊભો હ રો વષ પાછળ ઠેલાઈને પહ ચી
ગયો હતો કુ ે પર. આ સામે ઊભો છે નતમ તક અ થામા, આ ર ાં પાંચેય પાંડવો, ૌપદી અને
ીકૃ ણ.
અચાનક ૌપદી આગળ વધે છે અને અ થામાને ર ે છે, ‘ન હણશો એને. પુ હીનતાનું દુ:ખ શું હોય છે તે
હં ુ ં છુ .ં કૃ પીને એ દુ:ખ કદી ન મળો, કદી ન હ!’
આ સમયમાં પાછો ફરી વનર કના સવાલને સમજવા ય ન ક ં છુ ં તો જવાબ મળે છે કે ખરે ખર જ ે
કરવાની ઇ છાવશ હં ુ અહ આ યો હતો તે સંદભ મારી અહ કોઈ જ ર ન હતી. ગણેશ શા ીનો –
‘એમને સુધારવાનો અિધકાર મને છે કે ન હ?’ – આજ ે આટલા સમય પછી સાચા અથમાં સમ ય છે.
જ ેને સુધારવાની નેમ લઈને હં ુ આ યો હતો તે તો એક નાનકડુ ં વા ય બોલીને એક જ ફલાંગે આયાવતની
સુસં કૃ તા મહારાણીની હરોળે જઈ બેસવા સમથ છે.
મ વનર કને કંઈ જવાબ ન આ યો અને ીિનવાસન સુપ રયા સાથે વાત કરતા હતા યાં ગયો.
‘િચંતા ન કરો.’ ીિનવાસન કહે તા હતા, ‘એક સરસ તક ગુમાવી એટલું દુ:ખ છે, પણ તેને કંઈ અમે પકડી ન
હતી; એટલે બીજુ ં કંઈ કરવાની જ ર ન હ પડે.’
‘તમારા િસપાહીઓ?’ સુપ રયાએ પૂ ું.
‘અમે કોઈ વાત જ નથી કરતા.’ અિધકારીએ જવાબ આ યો. ‘હં ુ આ જંગલોમાં પંદર વષથી ફ ં છુ ં એટલે શું
કરાય અને શું ન કરાય તેની મને બરાબર ખબર છે. તમે િચંતા ન કરશો.’ પછી બે હાથનાં આંગળાં ભેગાં
કરતાં ક ,ું ‘અહ નાં જનાવરોને ઓળખું છુ ં એથી વધુ અહ ના લોકોને ઓળખું છુ .ં ’
સુપ રયાના મુખ પર હળવાશ દેખાઈ. િબ ુબંગાએ પકડાયેલી વાઘણને છોડી મૂકી છે તે ખબર ફે લાય તો શું
થાય તે હં ુ પણ ક પી શ યો.
ીિનવાસન િબ ુ પાસે ગયા, ‘અમે તેને બ ચાં સ હત પકડીને ઝૂમાં લઈ જઈશું. તું હવે મૂંગો રહે જ ે.’ કહીને
તે બહાર નીક ા.
સાંજ ે િબ ુબંગા મારી પાસે આવીને પૂછતો હતો કે દેવળવાળા પાંજરામાં તેનાથી બોલાય?
તે ક ફે શન બૉ સની વાત કરતો હતો તે સમજતાં જ હં ુ ચમ યો, ‘શું બોલવું છે?’ મ પૂ ું.
‘મ જનાવર છોડા. બંગા ન ણે હે .’ અચાનક મને ભાન થયું કે આ નાનકડો, ઠ ગણો, કાળો આ દવાસી
અર યો પરના આકાશને ભરીને છવાઈ શકે એટલો મોટો છે. ધમના સૂ માિતસૂ મ અથને ણવા સતત
ય ન કરતા રહે લા ભી મ, યાસ કે યુિધ ર જ ે મથામણોમાંથી પસાર થયા હશે તેવી જ મથામણ આ
અબુધ આ દવાસી અ યારે કરી ર ો છે.
વાઘણને છોડવાની કે ભાઈની હુમલાખોરને મારીને બદલો લેવાની-ધમની બે િવટંબણામાંથી એક તેણે
સહે વાની હતી. અંતે બે બચોિળયાંની માતાને છોડીને તેણે એક તો િનભાવી; પણ બી ?
મ ક ,ું ‘િબ ુબંગા, ત છોડી મૂકી તે જ સા ં કયુ. બંગાને તો ખબર પડશે જ અને તે રા થશે. તારે ળીમાં
જઈને બોલવાની જ ર નથી.’
‘તું હી જ તો બોલા.’ િબ ુબંગાએ આ ેપા મક ભાવે ક ું.
‘શું?’ મ પૂ ું. મ િબ ુબંગાને કંઈ ક ું હોય તેવું મને યાદ ન આ યું.
‘બોલા હોવે હે . “િબ ુ તુને યે કયા કરા?” અઈસન બોલા.’ તેણે પ ભાવે ઉ ર આ યો.
‘એ તો... એ તો... અમ તું જ. પેલા સરકારી માણસો ઊભા હતા તેથી મને ડર લા યો હશે.’ મ તને
બચાવવા કોિશશ કરી. મારી ત કેટલી પોકળ છે તેનું આવું વરવું દશન મ કદીયે કયુ નથી. હં ુ વીકા ં છુ ં કે
િશ ક બનવું સહે લું નથી. તમારા શ દો પર માણસો િવ ાસ મૂકે છે. તમારા શ દો પર માણસ પોતે પાપી છે
કે પુ યશાળી તે ન ી કરે છે. હં ુ મૂખ હતો રે , િબ ુબંગા, હં ુ મૂખ હતો...”
 19
આ અર યોનાં અનેકિવધ વ પોએ, તેમાં વસતાં માનવીઓ, પશુપંખીઓએ તેને અિધકારી ગણવાની
શ આત તો કરી જ દીધી છે. પણ માનવીને પોતાના અિધકારનું ાન ા કરાવવાનો એક ન ી માગ
અને સમય આ કૃ િતએ િનધાય જ હોય છે. આ અર યોએ તો અનેકોને ાન આ યું છે. કદાચ તેનો
સમય પણ આવશે.
“...મ િવદેશમાં ભોગવેલી સગવડમાંથી જવ ે જ કોઈ સગવડ આ અર યોએ મને આપી છે. આ અર યોએ
પોતાના મંગલમય, પિવ પાલવ તળે ઝેરી જનાવરો અને હં સક ાણીઓ વ ચે પણ મને અભય અને
િનરામય રા યો છે. સુખ અને આનંદ વ ચેની ભેદરે ખાને ઊજળી કરીને આ અર યોએ મને બતાવી છે.
આજ ે આ અર યોનું કદી ન યેલ,ું ન વા ઇ છેલું વ પ હં ુ ઈ ર ો છુ .ં મહિષ યાસે ખાંડવદહનમાં
અર યોને દાહતા અ ને અનેક નામોએ શા માટે ઉ ે યો છે તે હવે સમ શકું છુ .ં અનલ, કૃ શાનુ, વ ન,
હુતાશન, િશખી, િશખાવાન, હુતભુજ, હ યવાહન, કૃ તા ા કે હર યરે તા. આ વલી ઊઠેલાં વનોમાં અ
પોતાનાં તમામ નામોને સાથક કરતો આગળ વધી ર ો છે.
િબલે રનાં વનોમાં આગ લાગી છે તે ણતાં જ અમે આ મમાંથી શ ય તેટલા વયંસેવકો સાથે આ યા
છીએ. સુપ રયાને પણ અહ આવવા ઇ છા હતી પણ અમે તેને રોકી. અ ચારે તરફ ફે લાવાને બદલે
આગળ સીધી પ ી પે ફે લાતો જતો હતો એટલે રાહત હતી. કે એ પ ીની પહોળાઈ પણ ઓછી ન હતી.
અડધાથી એક કલોમીટર પહોળી અને સ ર કલોમીટર લાંબી પ ી રોજરોજ થોડી પહોળી અને વધુ લાંબી
થતી જતી હતી.
સ ર કલોમીટરમાં બંને તરફનાં જંગલોને આગથી અલગ પાડી દેવાનું અશ ય હતું; કારણ કે મોટા ભાગનાં
સાધનો અને માણસો આગની એક જ તરફ હતા. પેલી તરફ તો ડુગ ં ર પરનાં ગામડાંઓમાં વસતા થોડા
આ દવાસીઓ િસવાય કોઈ પહ ચી શકે તેમ ન હતું.
સુભાષ બ ી આ આખાએ કામનું સંચાલન કરતા હતા. અમે બધા ટુકડીઓ બનાવીને તેમની સહાયે ઊભા.
તેમણે બધી જ મા હતી પડદા પર દશાવી. પછી ક ું, ‘સ ર કલોમીટરમાંથી આઠ કલોમીટર લંબાઈએ નદી
છે. યાં કુ દરતી રીતે જ જંગલના બે ભાગ પડી ય છે.’ તેમણે લાકડીથી નદીનો િવ તાર બતા યો, ‘બાકીના
ણ કલોમીટરમાં ડામરની સડક પસાર થાય છે.’
તેમણે સડકવાળો ભાગ બતા યો અને પછી સમ યું, ‘એક ટુકડી નદી પર ય. યાં જ ે કંઈ સૂકાં
ઘાસપાંદડાં હોય તે ખસેડીને નદીનો એક કનારો સાફ કરે અને સાથે ડીઝલ મશીનો લેતા ય. નદીમાંથી
પંિપંગ કરીને યાં શ ય હોય યાં કનારાનું જંગલ ભીનું કરી દે.’
આ કામ માટે થોડા િવ ાથ યુવાનો અને સરકારી માણસો રવાના થવાના હતા. નદીતટનાં વનોમાં પડાવ
નાખવાની તૈયારી કરીને બધા નીક ા.
આગ પાસે જવાનું તો શ ય જ નથી. સળગતાં જંગલોથી બાકીનાં વનોને અલગ પાડવા અમે અર યોની
સફાઈ આદરી છે. સૂકાં પાન અને ઘાસ ખસેડવા હ રો હાથ કામે લા યા છે.
આજ ે સાંજ ે અમે થા યા-પા યા બેસીને આવતી કાલના કામની િવચારણા કરતા હતા યાં ખાદીનો લઘો-
ઝ ભો પહે રેલો એક માણસ આ યો. તેના થાકેલા ચહે રા પર પણ નૂર દેખાતું હતું. સ માણ શરીર, સહે જ
ભીનો વાન અને પ ભાષા. આવતાંવત તેણે અમને બધાને ક ,ું ‘નમ કાર.’ અમે સામે જવાબ આ યો.
‘ઉપરની તરફ અમે આગ વ ચે ઘેરાઈ જઈશું.’ તેણે ક ું. ‘હવે બહુ લાંબુ નથી ર ું.’
‘ યાં?’ મ પૂ ું.
‘ઉપર, િબલે ર પાસે.’
‘તમે ઓ માસતર.’ અમારી સાથેના નાયકે ક ું. તે કદાચ આવનારને ઓળખતો હશે, ‘ગામ ખાલી કરાવી
નાખો. એ િસવાય ઉપાય નથી. ઉપર માટી નથી, પાણીયે નથી ને માણસો પણ નથી. બહારથી કોઈને યાં
મોકલવાનું ખમ પણ ન લેવાય. હવે કંઈ થાય ન હ. ર તો ખુ ો છે એટલામાં ભાગી છૂટો.’
‘પણ અમારી િનશાળ?’ તેણે પૂ ું. જવાબમાં અમારા નાયકે જરા ચા વરે ક ,ું ‘િવશનું માસતર, આમેય
તમારી િનશાળ બંધ જ થવાની છે. યાં ભણવા કોણ આવે છે? બાયડી-છોકરાંની ને ઘરની િચંતા કરો.
િનશાળ બળી શે તો કંઈ આભ નથી તૂટી પડવાનું. તમને તો સા ં થશે. તહે સીલમાં બદલી મળશે ને આ
જંગલથી છૂટશો.’
િવ કંઈ બો યો ન હ. અમે થોડી વાર નકશા યા. િબલે રની િનશાળ યાં છે તે યું. હમણાં જ મળેલા
ફોટાઓમાં આગની દશા અને અંતર યાં. આગલા બે કે ણ દવસમાં આગ િબલે ર, સિતયા, મીિનયા
અને અકલસરાને ઝપટમાં લઈ લેશે. યાંથી નાસી છૂટવા િસવાય માણસો પાસે કોઈ ઉપાય નથી. ઉપર
તરફનો એક જ માગ ખુ ો છે તે બંધ થાય યાર પહે લાં આ ચારે ય ગામ ખાલી કરાવવાં પડે અને તે પણ
આવતી કાલે જ.
અમે સુભાષ બ ીને વાત કરી. તેમણે અ યારે જ થોડા વયંસેવકોને રવાના થવા જણા યું. આગની રે ખાને
પેલે પાર થઈ માણસો અને ઢોરઢાંખરને નીચે લઈ આવવાના માગ સૂચ યા. હં ુ સાથે જવા તૈયાર થયો.
બે પ અમને દશ-બાર જણને આગની પ ીના છેડ ે ઉતારી ય. યાંથી આગળ પ ન જઈ શકે યાંથી
કોઈ સાધન મળે તો તે અથવા પગપાળા સવાર સુધીમાં િબલે ર અને આસપાસનાં ગામોમાં પહ ચી
જવાનું હતું અને ગામો તા કાિલક ખાલી કરાવવાનાં હતાં.
સ ભા યે પમાંથી ઊતરતાં જ અમને એક ટૅ ટર મળી ગયું. ચાંદની રાત હતી અને દૂર બળતાં જંગલો
આકાશને ભરતું અજવાળું ફકતાં હતાં. નીરવ રા ીમાં ટૅ ટરના અવાજને ઢાંકી દેતો વનોના દાવાનળનો
ભભૂકાટ આટલે દૂર પણ પ સંભળાતો હતો. સળગતાં અર યો અ િશખાના ફફડાટના અવાજમાં
પોતાનો િવનાશકારી નાદ ઉમેરે છે. ઘાસ, પાન, ડાળીઓ – ન ણે શું – શું સળગી જતાં પહે લાં પોતાના
અ ત વની છે ી ઓળખ સમી એક ભયાનક ચીસ વહે તી કરે છે. મહાઅ તેના વર-મા થી ભય ેરે
છે. આ મ યરા ીએ તેનું દશન અને વણ કેટલું ભયાનક ભાસે છે તે હં ુ શ દોમાં કોઈ કાળે વણવી શકું તેમ
નથી.
ટૅ ટર પણ છેક િબલે ર પહ ચી ન શ યું. અમારે ચાલવું પ ું. અ તેના પરમ રૌ વ પે બળતો ઈ
શકાતો હતો. જૂનના અંતની ચાંદની રાતની શીતળતાનો જરા સરખો અણસાર પણ આ અ -તાંડવે રહે વા
દીધો નથી. આકાશ રાખથી છવાયેલું રહે છે. કોઈ િનશાચર પંખી પણ ઊડતું નથી.
અમે ચાલતા ર ા. િબલે ર પહ ચીને ઊભા તો સવારના ચાર વા યા હતા. ગામ હ સૂતું હતું, પણ અમારા
બોલાશથી એક – પછી એક ગવા લા યા. અમે બધાને ગામ બહાર િબલે રના મં દરે ભેગા થવા ક ું.
‘ન આવે તાપ આંઈ.’ મોટા ભાગના માણસો ગામ છોડી જવા તૈયાર ન હતા, ‘ન મારી મૂકે તાપ દેવતા.’
અ દેવ પોતાની મયાદા ન હ છોડે તેવી તેમને ા હતી.
અમે ડાયાને ક ું કે તે પોતાના ગામવાસીઓને સમ વે. તો તે કહે , ‘ચૂહા જ ન નીકલા હોવે હે ?’
‘એટલે?’ મ પૂ ું.
‘તાપ આ પરે આના હોવે તો ભીતરથી ચૂહા નીકલે, ઘોરખોદ નીકલે, શાઉડી નીકલે તો સમજુ.ં ’ કદાચ તેનું
અનુભવ ાન સાચું હોઈ પણ શકે.
અ ની ઝાળો એણે મારા કરતાં વધુ ઈ હશે, પણ અમારી પાસે વધુ માિણત મા હતી હતી. મ તેમને
સમ યા. ઉપ હોમાંથી લીધેલા ફોટાઓની વાત કરી. આગ કઈ દશામાં આગળ વધે છે તે પણ સમ યું.
તો કહે , ‘બરસાત હોતે સબ બૂઝ વે હ. હર સાલ કાંઈ ને કાંઈ તો આગ લગે હે .’
તેની વાત ખોટી ન હતી. દર વષ યાંક ને યાંક વનો બળતાં રહે છે. કુ દરતી રીતે, માનવીની ભૂલથી કે
ઇરાદાપૂવક વનો અને અ નો સંબંધ પરાપૂવથી ચા યો આવતો સંબંધ છે. સ ય છે, બળે છે અને
રાખમાંથી ફરી જ મ લે છે આ વનો.
‘આ વખતે દર વષ જ ેવું નથી.’ મ ક ,ું ‘આ તમારા િવ મા તરને પૂછો. એમણે જ અમને ક ું કે આગ આ
તરફ આવે છે.’
હવે િવ એ બોલવાનું શ કયુ. તેણે પોતે આગ યાં યેલી. કેવી રીતે વધતી યેલી, તે બધું ક ું. બધાને
થોડો િવ ાસ બેઠો, પણ હ ગામ છોડવા કોઈ તૈયાર ન હતું. પોતાનું ફા ુંતૂ ું, ઝૂંપડા જ ેવું પણ ઘર
પોતાની ગેરહાજરીમાં સળગી ય તે ક પના દરે ક માટે અસ હતી.
સૂય દય થઈ ગયો હતો. ઊગતાંવત ખર તાપે દઝાડતો સૂય ચે ને ચે આવતો જતો હતો. હ અમારે
બી ં ણ ગામો ખાલી કરાવવાનાં હતાં. મને ચટપટી થઈ. િવ ની સમ વટ થોડીઘણી કામ આવી. અમે
બધાને તૈયાર થવાનું કહીને સિતયા તરફ જવાનું કરતાં જ હતા ને ગંડુ ફકીર આવી ઊભો.
તેણે ચીિપયો ખખડાવીને ચો કય . તેની હથેળીમાંથી તે દવસે રાખેલા સળગતા કોલસાનાં િનશાન હ
ગયાં ન હતાં તે પ દેખાયું. ‘મરોગે સબ!’ આવતાંવત તેણે પ ક ,ું ‘આગસે બચ નીકલો, વરના
મરોગે.’
ગંડુ ફકીરને ઈને મને રાહત થઈ. બી ં ગામોમાં પણ તેને સાથે લઈ જઈ શકાય તો જલદી કામ પતે. હં ુ
તેની સાથે વાત ક ં તે પહે લાં જ તેણે મને ક ,ું ‘કુ છ મત બોલ.’ પછી ચીિપયો પછાડતાં કહે , ‘સબ ચલે
યગે.’ અરે ! મારા આ યનો પાર ન ર ો. ણે મારા મનને તે વાંચતી શકતો હતો. હં ુ મૌન સેવી ર ો.
‘ઘર બનેગા નયા.’ તેણે ટોળાને ક ,ું ‘નયા ઘર બનાયગે.’ પછી બધા પર ફે રવતાં ક ું, ‘અબ ઓ.
દેખતે કયા હો? ઓ.’ કહીને ઉતાવળે પગલે ચા યો ગયો. બધા પોતપોતાના ઘર તરફ દો ા. ઝટ-પટ
પોટલાં બંધાયાં. ચાર જણને મદદ અને માગદશન માટે ગામમાં રોકીને અમે સિતયા તથા બી ં ગામો તરફ
ગયા.
સિતયાના માણસો તો બધું બાંધીને ભેગા થઈને તૈયાર જ ઊભા હતા. ગંડુ ફકીરે કામ કરી આ યું હતું.
મીિનયા અને બીજ ે પણ માણસો ગામ ખાલી કરે જ છે તે ખબર પણ મ ા. હવે કઈ તરફથી બહાર જવાનું
છે તે બતાવવા અમે ચાર-ચાર વયંસેવકોની ટુકડીઓ દરે ક ગામે રવાના કરી, બધા િબલે ર પાસે ભેગા થાય
પછી સાથે જ આગળ જવું તેવું ઠરાવીને અમે છૂટા પ ા. િવ મા તર મને અને સાથેના વયંસેવકોને
પોતાના ઘરે લઈ ગયો.
તેની પ નીએ અમને રાબ અને જુવારનો રોટલો આ યાં. ઉનાળામાં લીલું કહી શકાય એવું કંઈ આ પથરાળ
વનોમાં મળતું નથી. જમીને મ પૂ ું, ‘ યાંય જવાનું છે?’
‘ના,’ િવ એ ક ,ું ‘બધા આવી ય પછી નીકળીએ.’
બપોરે ણેક કલાકની ઘ ખચીને હં ુ યો યારે િવ પોતાની ઘર-વખરીમાંથી શ ય તેટલું બાંધીને તૈયાર
ઊભો હતો. થોડાં પુ તકો પણ તેણે થેલામાં સાથે ભયા.
‘ હજરત’ – ચાર અ રનો આ શ દ જ ે સંગને વણવે છે તે સંગની પીડા વણવવા માટેનો શ દ જગતના
કોઈ શ દકોશમાંથી નથી. એ મા અનુભવી શકાય છે. હજરતીના અંતર િસવાય એની યથાને કોઈ ણી
શકતું નથી યાં વણવી તો શી રીતે શકે? પોતાની પાછળ પોતે શું છોડી ય છે તે મા હજરતી ણતો
હોય છે. ગમે તેટલા ય ને પણ અ ય કોઈ એ ણી શકવાનો ન હ.
અમે નીક ા. િવ મા તરે ઘરને ણામ કયા. અડધા કલાકે અમે િબલે ર પહ ચી ગયા. ઘણાં તો
અમારાથી પહે લાં પહ ચીને બેઠાં હતાં. ચારે ય ગામના થઈને હ ર-બારસો માણસો હતાં. આટલી જ વ તી
ઈને મને િવ ની શાળાના િવ ાથ ઓની સં યા િવશે કોઈ શંકા ન રહી.
મં દર પાસે જ ણ ઓરડીની નાનકડી શાળા વ છ અને શણગારે લી. િવ એ યાં જઈને તાળું ખોલી
ના યું. ભ ત પરનાં કાળા પા ટયા પર લ યું ‘સુ વાગત ’ અને પાછો આ યો. અમારો સંઘ ચા યો.
ર તામાં જ રાત ઢળી ગઈ. મુ ય ર તા પર આવીને અમે પડાવ ના યો. સવારે વાહનો આવશે કે પગપાળા
નીચે કૅ પ પર પહ ચી જઈશું. પોટલાં છૂ ાં. પ થરો વ ચે કરગ ઠયાં ગોઠવીને શેકાતા જુવારના રોટલાની
સુગંધ વાતાવરણમાં સરી. ભૂ યો મનુ ય અનાજની મીઠાશ તમામ િ યોથી અનુભવી શકે છે તે મને આજ ે
સમ યું.
અમે કૅ પ પર જ રોકાયા. આ દવાસીઓએ તો ઝૂંપડાં ઊભાં પણ કરી દીધાં. િવ મા તર અને તેની પ ની
સાથે હં ુ બેઠો. મ પૂ ું, ‘તમારી શાળા ચાલે છે ખરી?’
‘નથી ચાલતી.’ તેણે ક ું. ‘લોકલ બૉડ તો તેને બંધ કરવા માગે છે, પણ ગમે તેમ કરીને ચલાવું છુ .ં ’
‘હં ુ ઘેર ઘેર જઈને છોકરાં બોલાવી લાવું યારે .’ તેની પ નીએ ક ,ું ‘િબલે ર, સિતયા, મીિનયા ને અકલસરા
– ચાર ગામ વ ચે િનશાળ. આટલે દૂર ભણવા આવે કોણ? ને ખાવાનું ગોતવા ય કે પછી ભણવા આવે?’
‘તમે છોકરાંઓને ઘરે થી બોલાવવા ઓ છો?’ મ પૂ ું.
‘છોકરાં બોલાવી લાવે, એટલું જ ન હ,’ િવ એ ક ું. ‘એમને ખાવા-પીવા આપીએ તો જ રોકાય, ન હતર
જતાં રહે જંગલમાં, કંદ-મૂળ શોધવા, પ ી મારવા કે સસલાં પકડવા.’
‘િનશાળ ન ચાલે તો તમારી નોકરી ય?’ મ પૂ ું. િવ થોડુ ં હ યો. પછી કહે , ‘ના. મારી બદલી થાય.
બીજ ે મૂકે.’ પછી ડો ાસ લઈને આગળ બો યો, ‘પહે લાં આ િનશાળ બંધ કરવાનો ઠરાવ આ યો યારે હં ુ
તહે સીલમાં હતો. મ જ બદલી માગીને આ િનશાળ ચલાવવાનું ન ી કરે લું.’ પછી ધીમેધીમે બો યો, ‘િનશાળ
ટકશે તો આજ ન હ ને કાલ પણ કોઈક ભણશે. બંધ થઈ ય તો શું કોઈ ભણવાનું?’
હં ુ આ પિત-પ નીને ઈ ર ો. તાલુકાનું શહે ર છોડીને મા એક િનશાળ બંધ થતી અટકે એ કારણે આ બંને
અર યોમાં આવી વ યાં છે. અધભૂ યાં આ દવાસીઓને પોતાની ટૂ કં ી આવકમાંથી પણ ખવરાવીને આ પિત-
પ ની શીખવવા માગે છે, એ પણ મા વાંચતાં-લખતાં.
મ તેમને ક ,ું ‘િનશાળમાં જ ભણવાની સાથેસાથે લોકોને કંઈ કામ મળી રહે એવું કરીએ તો?’
િવ ઉ સા હત થઈને બો યો, ‘તો-તો ભણે.’
‘તમે િચંતા ન કરો. આપણે કંઈક ગોઠવી શકીશું. તમારી િનશાળ ચાલે અને તમારાં પ ની બી કામકાજની
સંભાળ લે.’ મ ઢતાપૂવક ક ું.
અમે વાતો કરતા જ હતા ને બ ીનું તેડુ ં આ યું એટલે હં ુ ગયો. ઉપ હમાંથી િઝલાયેલા ફોટો ાફ તેણે
બતાવતાં ક ,ું ‘તમે ઘણાંને બચાવી શ યા છો. આગ િબલે રથી પણ આગળ સુધી ફે લાઈ ગઈ છે.’
હં ુ કંઈ બોલી ન શ યો. એ ચાર-પાંચ ગામડાંઓનાં થોડાંએક ઝૂંપડાંઓ મારી નજરે તયા અને ગયાં.
િબલે રના પવત પર ફે લાયેલી આગના િચ ને એકીટશે તાં મ િનણય કય કે આ બધું પૂ ં થતાં જ હં ુ યાં
જઈશ. આગ સામે લડવા આવેલા વયંસેવકો વનોમાં લાંબો સમય રહી શકે તેમ ન હતું. બધા પોતપોતાનાં
કામ છોડીને બે- ણ દવસ આ કામમાં સેવા આપવા આવે અને ય. યારે ક તો કશું ક ા વગર પણ જતા
રહે . લ કરી િશ ત અને સખત કામની જ રત સામે અમારી પાસે છૂટાછવાયા ય નો િસવાય કંઈ છે ન હ.
અધૂરામાં પૂ ં આગની મા હતી મેળવવા ખબરપ ીઓ, પયાવરણ માટે કામ કરતી સં થાઓના સ યો અને
બી કેટલાય આવવા મં ા. સ સીબે વરસાદ વરસવો શ થયો. સતત ણ દવસ પડેલા અનરાધાર
વરસાદે અ ને શાંત કય . ટેકરીઓ પરથી કાળાં, ભૂખરાં, રાખોડી – અનેકરં ગી ઝરણાંઓ વહે તાં થયાં. નદી
પૂરથી છલકાઈ ગઈ. વરસાદ બંધ ર ો યારે અધદ ધ અર યો ભૂતાવળ શાં ઊભાં હતાં. કૅ પ વીખરાવા
માં ો. િવ મારી પાસે આ યો. હં ુ થોડી પળો તેની સામે ઈ ર ો અને પૂ ું, ‘શું કરીશુ?
ં ’
‘કરીશું કંઈક.’ િવ એ ઉ ર આપી આકાશ સામે યું. પછી ધીમેથી બો યો, ‘એમ હારીને બેસી થોડુ ં
રહે વાશે?’
‘તો ચાલો.’ મ ક ું.
‘તમે યાં આવો છો?’ િવ એ આ ય પામતાં પૂ ું.
‘હા.’ મ ક ું તે સાથે િવ ઉતાવળે પોતાના તંબુ તરફ ચા યો ગયો. તે પાછો ફય યારે સાથે તેની પ ની
અને બે- ણ આ દવાસીઓ પણ હતાં. હં ુ મારાં કપડાં-ચોપડા થેલામાં ગોઠવતો હતો યાં આવીને તેઓ મારો
સમાન ભરવામાં મને મદદ કરવા લા યા. અમે બધાએ એકબી સામે યું અને ધીમે પગલે યાણ કયુ.
છે ે જ ેને લીલાંછમ વૃ ોભયા યા હતા તે િબલે રના ઢોળાવો કાળાં રાખોડી અને પીળાં ઠૂ ઠં ાંઓથી
ભયાવહ ભાસતા હતા. મં દરના અવશેષો, િશવિલંગ, નદી, િનશાળનું ખંડરે – આટલા િસવાય કંઈ બ યું નથી.
સિતયા, અકલસરા કે મીિનયામાં તો ગામ યાં હતું તે પણ ખબર ન પડે એમ બધું ભ મીભૂત થઈ ગયું છે.
માથે ચોમાસું ગાજ ે છે. યાંથી અને શી રીતે શ કરવું તે િવચાર કરવાનો પણ સમય નથી. આજથી જ જ ે
મળે તેનાથી માથે છાપ ં કરી લેવામાં સહુ પ ા છે. એક ટોળું પેટની આગ ઠારવાના ઉપાય શોધવા ગયું.
આટલી િવપિ ઓ વ ચે પણ સાધનોની લૂંટાલૂંટ ન થઈ. િવ ની પ નીએ ચૂલો ગોઠવીને જુદાંજુદાં વાસણોમાં
લોટ બાફી આ યો. એકાદ દવસ આમ ગયો યાં બ ી તરફથી વાંસ-દોરી અને આ દવાસી કે તરફથી
અનાજ-વાસણ આવી ગયાં. હં ુ તહે સીલ અને િજ ાની સરકારી ઑિફસોમાં જઈ આ યો. િનશાળના
સમારકામ માટે લોકલ બૉડ પાસે નાણાં ન હતાં. એથી એક અલગ ટ ટ બનાવીને અમે નવી જ યાએ િનશાળ
કરીએ તો િવ મા તરનો પગાર લોકલ બૉડ ચૂક યા કરે તેવું સૂચન થયું. બદલામાં અમારે લોકલ બૉડ
સંચાિલત શાળાનું પા ટયું મારવું. પણ િવ મા તર આમાં સહમત ન થયો. લોકલ બોડ જ િનશાળ નવી
કરવી ઈએ અને એમ ન થાય તો પોતે જૂની શાળાને છાપ ં કરીને યાં જ ભણાવશે તેમ કહે તો ર ો.
રા ે હં ુ મીણબ ીના ઉ શે ડાયરી લખતો હતો ને િવ ની પ ની િવ ા મારી સામે આવીને બેઠી. ‘મા તર
િનશાળને છાપ ં તો કરશે,’ િવ ાએ જમીન તરફ તાકી રહે તા ક ,ું ‘પણ ભણવા કોણ આવશે?’
‘મને યાનમાં છે.’ મ ક ું, ‘મ જમીન માગી છે. બેએક દવસમાં સરકારી અિધકારીઓ આવીને ઈ જશે
પછી કામ આગળ ચાલશે અને કામ મળશે એટલે તમારી િનશાળ ચાલશે.’
િવ ા ચમકી, ‘તમે સરકારી માણસોને અહ બોલા યા છે?’
મ હવે લખવાનું બાજુ પર મૂકીને િવ ા સામે યું. તેનો ચહે રો મૂંઝાયેલો લા યો. મ ક ,ું ‘હા, કેમ? જમીન
માગીએ છીએ તો તે લોકો વા આવે તો ખરા ને?’
‘ભલે આવે.’ િવ ાનો ચહે રો િચંતાથી ઝંખવાયો. તેને બોલતાં થોડો સંકોચ થતો હોય તેમ લા યું.
‘કેમ, કંઈ મુસીબત છે?’ મ પૂ ું.
જવાબમાં િવ ા ધીમેથી બોલી, ‘ના, પણ તમે તો એ લોકોને બોલાવીને વાતો કરશો. મારે તો બધાયનાં પેટની
િચંતા કરવાની એટલે પૂ ું.’
અચાનક મને યાલ આ યો કે િવ ા આટલા દવસોથી કોઈ ફ રયાદ વગર અમારા બધાનો યાલ રાખે છે.
એના રસોડામાં શું ખૂટ ે છે, એ યાંથી શું લાવે, મંગાવે છે એનો અમે કદીયે િવચાર સરખો કય નથી. છતાં એ
અ પૂણા કોણ ણે શી રીતે – કદાચ પોતે ભૂખી રહીને પણ અમને ભૂ યા સૂવા દેતી નથી. હં ુ િવ ાની
સામે ઈ ર ો, પછી ક ું, ‘હં ુ તો િવચારતો હતો કે થોડા દવસો માટે થોમસને પણ અહ બોલાવીએ તો
તેનો અનુભવ આપણને કામ લાગે.
‘ભલે, બોલાવો.’ િવ ાએ જવાબ આ યો અને ઊભી થઈને ધીમે પગલે ચાલી ગઈ.
અહ આ યા પછી પહે લી જ વાર મ તુષારને પ લ યો. પછી થોમસને બોલાવવા માણસો મોક યો.
િબલે રના ઢોળાવો સાફ કરતાં જ ઘણો સમય ગયો. આગ પછીના ચોમાસામાં આડેધડ ઊગી ગયેલી
ઝાડીઓની સફાઈ કરી, જમીનને સમતળ બનાવીને અમે ચાર જણાએ ફૂલોની ખેતી શ કરી. થોમસ
ગામડાંઓમાં જતો, સાંજ સુધી રખડતો, માણસોને અમારા કામમાં ડાવા સમ વતો. તેણે ‘ભણો અને કામ
કરો’નું સૂ ચિલત કયુ. અમારા બાગમાં દરે ક ઘરમાંથી એક ય ત કામે આવે એવું ગોઠવી આ યું.
‘મધ પછી આ ફૂલોની ખેતી.’ મ થોમસ સાથે વાત કરતાં ક ,ું ‘લાગે છે કે અહ ના વાતાવરણમાં જ કંઈક
એવું છે જ ે આપણને ાકૃ િતક ઉપાયો જ સુઝાડે છે.’
‘આ તાપ અહ ની વનશૈલીનો છે. આ લોકોને પહે લો િવચાર કૃ િતનો જ આવે. આપણે એમની સાથે ર ા
એટલે આપણને નૈસિગક કામો સૂઝે છે. ન હતર આપણે કારખાનાં નાખવાનું િવચાયુ હોત.’
‘વાત તો સાચી છે.’ મ ક ું.
થોમસને પોતાનાં ધાિમક વચનો માટે સમય ન મળતો ઈને મ કહે લું, ‘હમણાં તમા ં કામ અટકી પ ું છે;
પણ છએક મ હનામાં તો આપણે છૂટા થઈ શકીશું.’
‘આ પણ મા ં જ કામ છે.’ તેણે કહે લું, ‘ ભુ સ પે તે દરે ક કામ મારે કરવાનું જ છે.’
શાળા શ કરવા માટે આ પાદરીએ અમને ખૂબ મદદ કરી. ખાસ તો િવ મા તરને અલગ ટ ટ કરીને
પોતાની જ શાળા શ કરવા તે સમ વી શ યો. સરકારી મંજૂરી, મદદ મેળવવાથી માંડીને શાળાનું
યવ થાતં ગોઠવવાની તમામ કામગીરીમાં થોમસ છેક સુધી િવ ની સાથે ર ો. આમ, સરકારી મદદ,
િવ અને િવ ાની ધગશ, આ દવાસીઓની મહે નત અને તુષારના સંપક ારા મળતી મદદથી અમે ઊભા
થવા મં ા.
િબલે ર આ દવાસી ખેત સં થા ઢોળાવો પર ફૂલના બગીચાઓમાં આ દવાસીઓને કામ આપે અને િનશાળમાં
ભણાવે એ થિતએ યારે પહ ચીશું તે ખબર નથી. યારે ક હં ુ હતાશ થઈ જ યારે િવ ાનાં ચમકતાં
નયનોને કે િવ મા તરની ધૂનને ઈને શાતા પામું છુ .ં યારે ક યુસી યાદ આવે છે. હં ુ અહ જ રહીને
િવ , િવ ા કે સુપ રયાની જ ેમ કામ કરવાનું ન ી ક ં અને યુસી મને સાથ આપતી હોય તેવા િવચારો પણ
મને આવે છે. યારે ક યુસીને પ લખવાનું મન થાય છે. પણ એ તો ઇિજ ના કોઈ ખૂણે તેનાં સંશોધનોમાં
પડી હશે. તે મને યાદ કરતી હશે તેમ િવચારીને હં ુ આનંદતો રહં ુ છુ .ં ”
 20
“િ ય ોફે સર ડો ફ,
મ દોઢ વષ અહ ગા ું તે દરિમયાન તમે સ પેલું કામ ખોરં ભાયું કહે વાય કે ન હ તે તમે ન ી કર . મને
લાગે છે કે મ તમને િનયિમત ડાયરી મોક યા કરી છે તે આપણી સમજૂતી મુજબનું કામ થયું કહે વાય.
હા, અહ આવીને મારે જ ે કરવું હતું તે થઈ શ યું નથી. મા ં માનવ સંસાધન િવકાસનું કામ હં ુ વીસરવા
મં ો છુ .ં માણસને મ રીસોસ તરીકે વાનું શ કયુ યારે મ મારી તને પણ રીસોસ ગણી હશે કે ન હ
તેનો જવાબ અંદરઅંદરથી ‘ના’માં જ મળે છે. મબલખ માનવસંપિ ના દેશમાં આવીને શું નું શું કરી
નાખવાની મારી ઇ છાઓ હતી. એનાથી કંઈક જુદું જ કામ થયું. એ મ જ કયુ છે એવું તો નથી, તોપણ મને
એક જુદા જ કારનો સંતોષ થાય છે.
િબલે રની નવરચના અને પુન: થાપના પાછળ આટલો સમય જશે તેવી ક પના તો મ નહોતી કરી. હં ુ અહ
આ યો યારથી માંડીને આજ સુધી તહે સીલના આંટાફે રા, િજ ાની મુલાકાતો, આ દવાસીઓ સાથે ગામડામાં
રખડપ ી. હં ુ કે િવ જંપીને બેઠા નથી. િવ ા અથાક કામ કરતી અને લેતી રહી છે.
આજ ે છેક તળેટીમાંથી પણ િબલે રના ઢોળાવો પર રં ગબેરંગી બગીચાઓ ઈ શકાય છે. બળેલાં અર યો
સાફ કરી, તેમને ખેતીલાયક બનાવીને ફૂલોની ખેતી કરનાર િબલે ર આ દવાસી ખેતમંડળના સ યોએ,
સરકારે , લોકલ બૉડની શાળાના િશ કે અને તેની પ નીએ જ ે અથાક કામ કયુ છે તે પવતોના ઢોળાવ પર
લખેલું દૂરથી દેખાય છે: ‘કુ બેર બાગાન’. વાિલયરના વેપારીઓ સાથે ફૂલોની િનયિમત ખરીદીના કરાર
કરીને આજ ે જ આ યો અને હવે નમદાતટે પાછો જ છુ .ં ..’
‘હં ુ વાિલયર રોકાઈ ગયો એથી સુપ રયાનો પ મને ણ દવસ મોડો મ ો. યુસી આવી છે તે યા
પછી તરત જ નીકળી પડવાનું મન થઈ આ યું. ગણેશ શા ીને યાં સંગીતસમારોહ તો શ થઈ ગયો હશે.
મા ં મન નમદાને ખોળે પહ ચી જવા તલપાપડ થઈ ર ું.
િવદાયવેળાએ મને દુ:ખ ન થયું, ન ઉદાસીનતાનો અનુભવ થયો. પહે લાં પણ આવી લાગણીના અનુભવો મને
ન થતા; પરં તુ એ મારા કૌશ યને આભારી હતું. આજ ે જ ે થયું તે િબલકુ લ વાભાિવક, કશાય આયાસ
વગરની મન: થિત લાગે છે.
‘થોડો વખત એકલું લાગશે, ગમશે ન હ.’ િવ એ ક ;ું પણ િવ ાએ વ થતાથી િવદાય આપી. કહે , ‘સા ં
કામ કરીને છૂટાં પડવાનો પણ એક અનોખો આનંદ હોય છે.’
‘હવે મને દરે ક સંગ આનંદ વ પ લાગે તો નવાઈ ન હ.’ મ જવાબ આ યો. િવ ા હસી અને બોલી, ‘એવું
શ ય બનો.’ પછી એક ડબરો મને આપતાં ક ,ું ‘પણ ભૂ યા પેટમાં આનંદ ન હ ટકે. આમાં દૂધી-મકાઈનાં
ઢેબરાં છે.’ મ તેના હાથમાંથી ડબરો લઈને ઝોળીમાં મૂ યો.
ટૅ ટર તૈયાર કરાવીને હં ુ ધોરી માગ પહ યો. યાંથી સરદાર ની ટકમાં હરનીનાલા પહ ચતાં સાંજ પડી
ગઈ. ટકમાંથી ઊતરી અડધો કલાક ચા યો કે નમદાને કનારે જ ે થળે અમે બંગાને અ દાહ દીધો યાં
આવીને ઊભો છુ .ં બંગા યાદ આવવા સાથે મન ઉદાસ થયું. ‘માનવ વન ખૂબ કીમતી છે’ એમ કહીને
વનમાં આગળ ને આગળ ધપવા અને લ ય િનધા રત કરીને તેને પામવા મથતા રહે વા મ મારા િવ ાથ ઓને
ે રત કયા છે. તેમ કરતાં મારા મનમાં એક પ અથ રહે તો કે વનમાં કંઈક પામવું એટલે સ ા, સંપિ ,
કીિત કે સામાિજક સંબંધો – દરે કમાં બને તેટલા અવલ થાને રહે વું. આજ ે આ શા ત વહી રહે લી રે વાના
ખડકાળ કનારે , િજંદગીમાં થમ વખત મારા મનમાં વનનો અથ ગૂઢ બનતો ય છે. વન શું છે? તેનો
અથ શું છે? સાથકતા શામાં છે? તે સાથે જ ઊઠે છે એક : આપણે યાંથી આ યા છીએ અને યાં
જવાનું છે?
કદાચ દરે ક ય તની આ શોધ છે. આ શોધ લઈને માણસ જ મે છે. કોઈ િફિઝ સ ારા, કોઈ ધમના માગ,
કોઈ જ ેને અ યા મ કહે વાય છે તે અકળ માગ પણ પોતાની શોધ કયા જ કરે છે.
યાંય સુધી હં ુ એ જ થળે બેઠો રહીને િવચારે ચડી ગયો. સં યા ઢળી ગઈ. વૈશાખ પૂિણમાનો ચં ઊ યો.
પછી ચાંદની રા ે હં ુ નમદાના ખડકાળ વેરાન કનારા પર ગણેશ શા ીના િનવાસ તરફ આગળ વ યો. આ
એકાંત, આ સૂમસામ પ થરો, ખળખળ વહી જતી નમદા અને ઉ વલ બનતું જતું આકાશ.
થોડુ ં ચા યો કે મ નમદાના જળમાંથી બહાર આવતાં બે કંગાળ, કૃ શ શરીરોને યાં. રા ીના બે હર વી યે,
નદીમાં ળ નાખીને જ ે કંઈ મળે તેનાથી પેટની આગ બુઝાવવા નીકળેલાં આ માનવીઓ પાસે આ યાં યાં
સુધી ી-પુ ષ તરીકે જુદાં ઓળખાયાં ન હ એટલાં દુબળ. મને ઈને તેમણે અકારણ ખુલાસો કય :
‘મછલી’. બંને એકબી ની આડશે ઊભાં રહે વા ય ન કરતાં હતાં. મા લંગોટભેર ઊભેલાં બેઉ
હાડિપંજરોને મ ક ું, ‘બેસો, ખાવાનું આપું છુ .ં ’
િવ ાએ સાથે બંધાવેલાં મકાઈનાં ઢેબરાંમાંથી મ ણ સરખા ભાગ કયા. યાં પ થર પર જ મૂકીને અમે ખાવા
બેઠાં. પેલી ી દૂર જઈ એક પાંદડુ ં શોધી લાવી. પોતાના ભાગમાંથી બે ઢેબરાં કાઢી, પાનમાં વ ટાળીને અલગ
મૂ યાં, પછી પોતાનો ભાગ ખાવા બેઠી. તેણે કોનો ભાગ અલગ મૂ યો તે પૂછવું મને ન સૂ ું. કદાચ પોતાના
બાળકો માટે.
ખાઈ ર ાં એટલે તે બંનેએ મને પૂ ું, ‘ વ?’ મને થયું કે મ ખવરા યું તે કારણે આભારવશ તે મારી ર
માગે છે. મ નફકરાઈથી ક ,ું ‘હા, ઓ.’
પુ ષ જવા વ ો પણ પેલી ી ગઈ નહ . તેણે ફરી પૂ ,ું ‘ વે કા?’ ણભર મને નવાઈ લાગી પછી ‘હા,
હા...’ ક ું ને ‘ વ’ કહે તો હં ુ મારા ર તે પ ો.
થોડે આગળ જઈને મ નમદામાં નાન કયુ. સંગીત-સમારોહ શ થવામાં હશે. એ થળ હવે દૂર નથી. ચં
માથે આવશે યાં સુધીમાં પહ ચી જવાશે એ િવચારે કપડાં સુકાય યાં સુધી મ પ થરની છાટ પર લંબા યું.
યો યારે પોણાબાર થયા હતા. જલદીજલદી કપડાં એકઠાં કરીને મ પગ ઉપા ા. રહીરહીને મા ં મન
િવચારે ચડી જતું હતું. નાનપણમાં યેલી એક નદી વષ બાદ ફરી ઈ. તેના િવશે વાતો સાંભળી, ધીમેધીમે
તેનો પ રચય પા યો. તેની પ ર માએ નીકળેલાં જનોને યાં. આજ ે નીરવ એકાંતે તેના કનારે ચા યો
છુ .ં આગળ કશું િવચા ં યાર પહે લાં સમારોહ- થળેથી વહે તા વાંસળીના સૂરે મને ઝાલી લીધો.
હં ુ સમારં ભના થળે પહ ચીને રે િલંગ પાસેથી ઉપર ગયો યારે સામેના મંચ ઉપર એક યુવાન કલાકાર
વાંસળી બાજુ પર મૂકીને સભાજનોને હાથ ડતો હતો.
ોતાઓએ તાળીઓથી સંગીતકારનું અિભવાદન કયુ. આ અર યોમાં આવવા-જવાની અગવડ તાં
ોતાઓની સં યા ઘણી કહે વાય તેવી હતી.
શા ીય સંગીત સાથે મારો લાંબો નાતો નથી. ગણેશ શા ી વગાડતા અને મને શીખવતા, વાતો કરતા તે
પૂરતું મા ં ાન. પણ અહ સુધી આવતાં મ જ ે વાંસળી-વાદન સાંભ ું તેના પરથી આ બે દવસ અહ કેટલું
મધુર વાતાવરણ સ યું હશે તેની ક પના હં ુ કરી શ યો.
મારી નજર મંચ પાસે સુપ રયાને અને યુસીને શોધી વળી. પણ તે બેમાંથી કોઈ દેખાયું ન હ. હં ુ યાંથી ઉપર
આ યો યાં પગિથયાં પાસે જ રે િલંગને અઢેલીને બેઠલ ે ા ગંડુ ફકીર પર મારી નજર પડી. મ ફકીર સામે
ઈને સહે જ મત આ યું. તેણે કોઈ િતભાવ ન દશા યો. મને થોડુ ં અપમાન લા યું.
એટલામાં મંચ પર આવીને એક જ ૈફ વયના, કલાકાર જ ેવા લાગતા માણસે ક ું, ‘અલીબ , અબ આપ
સમાપન કીિજએ.’
આ સાંભળીને ગંડુ ફકીર ઊભો થયો. મારા મનમાં સહે જ કચવાટ થયો. એક તો હમમાં જ તેણે મારી ઉપે ા
કરી તેવું મને લાગેલું; અને બીજુ ં પેલો મહુડીવાળો સંગ હં ુ યારે ય ભૂલી શકું તેમ ન હતો. આવા ઉ કૃ
સમારોહમાં આવા ગાંડાઘેલા, મહુડી પીવાવાળાને મંચ પર આદરથી બોલાવાયો તે મને બહુ યો ય ન લા યું.
હં ુ યાં રે િલંગ પાસે જ, સમારોહનું સમાપનગાન સાંભળવા બેસી ર ો. ફકીર મંચ પર ગયો એટલે પેલા
કલાકારે તેને નમન કયા, પણ એનો કંઈ ઉ ર આ યા વગર ફકીર સીધો આગળ આ યો અને બેઠો.
તેણે પોતાના સાથીઓ, પાછળ તંબૂર લઈને બેઠલ ે ા યુવાન અને તબલાવાદકને હાથ ડી મ તક નમાવીને
ણામ કયા. મને મનમાં જ સહે જ હસવું આ યું. ગંડુ ફકીરે શ આત કરી:
‘મ હૂં બંદા તેરા, મ હૂં આિશક તેરા
મ તો દીવાના હં ુ, મેરે િસજદ કા યા?
મ નમા બનું યા શરાબી બનું
બંદગી મેરે ઘર સે કહાં યેગી?’
આ સાંભળતાં જ હં ુ ત ધ થઈ ગયો. તેણે આગળની એક કડી ગાઈ, પણ મા ં મન તો હ ‘મ નમા બનું
યા શરાબી બનું’ સુધી જ જઈ શ યું હતું. ોતાઓમાંથી ‘વાહવાહ! કયા બાત કહી!’ના શ દો ઊ ા. મારા
ગળામાંથી હરફ પણ નીકળી શકે તેમ ન હતું.
હવે ફકીરે ગાયન આરં યું. એક અલગ છટા, એક અલગ મ તી. તબલાં અને માનવકંઠની આવી અ ભુત
લીલા મ અગાઉ યાંય ઈ નથી, અગાઉ યાંય સાંભળી નથી. ભૈરવી તેની ચરમ સીમાએ વાતાવરણમાં
યાપી રહી. મારા સ હત તમામ ોતાઓ મં મુ ધ થઈને સાંભળી ર ાં. મા નમદા પોતાના સહજ વહે ણે
ખળખળ વહી રહી હતી.
અમારી મુ ધતા તૂટી યારે ફકીર ઊભો થઈને ોતાઓને પગે લા યો. અમે બધાંએ તેની સામે હાથ ા.
‘સુપ રયા!’ ફકીરે ક ું અને આગળની હરોળમાંથી ઊભી થઈને સુપ રયાને મંચ પર જતી મ ઈ.
‘છોરી,’ ફકીરે ક ,ું ‘હર સાલ યે કરો. અલગઅલગ ઠકાન પે કરો, મગર કરતી રહો.’ કહીને ગંડુ ફકીર
મંચ પરથી ઊતરીને જવા લા યો યાં ગણેશ શા ીએ તેને રો યો.
આવેલા દશેક કલાકારોને મંચ પર િનમં ીને ગણેશ શા ીએ દરે કને શાલ ઓઢાડી પુર કાર આ યો. બધા જ
યુવાન કલાકારોએ ગણેશ શા ીને ણામ કયા. ફકીરને પણ શાલ ઓઢાડાઈ અને પુર કાર આપીને ગણેશ
શા ી નીચા નમીને ગંડુને પગે લા યા.
ગંડુ બે ડગલાં પાછળ હટતાં બો યો, ‘પાગલ હૈ યા?’ અને મંચ પરથી ઊતરીને ચા યો ગયો.
હં ુ સુપ રયાને મળવા અને યુસીને શોધવા ઉ સુક હતો, યારે ગણેશ શા ી પેલા જ ૈફ કલાકારને કહે તા
સંભળાયા, ‘આપ િજસકી આરાધના કરતે હ ઔર મ િજસકી પૂ કરતા હૂં, ઉસકા દો ત હૈ વહ.’ ”
ગણેશ શા ીની આ વાત તે સાંભળી શ યો હોત તો તેને ઘણા ોના ઉ ર મળી આવત. ભ ત-
ભગવાન, સેવક- વામી, પામર-પરમનો છેદ ઉડાડી દઈને આવી મ તીભરી સીધી મૈ ીનો સંબંધ કદાચ
 તેના ોનો ઉ ર બનત. આ દેશની સં કૃ િતના પાયામાં શું છે તેની શોધમાં એક મહ વની કડી તેને
મળત. સાથેનો આવો સીધો સરળ, ેમ કરવાનો, લડવા-ઝઘડવાનો, રસાવા-મનાવાનો, હાલરડાં
ગાઈને ઘો ડયે હ ચોળવાનો સંબંધ આ ને એક દોરે બાંધી રાખનાર અ ય દોરનો એક તાંતણો છે –
તેવું તે િવચારી શકત. ‘બંદગી મેરે ઘર સે કહાં યેગી’ની ખુમારી લઈને ફરતા સૂફીઓ, ‘ના મ કોઈ
િ યા-કરમમ’નો સંદેશ સાળ પર વણી રહે લા મહામાનવો, ‘અંતે તો હે મનું હે મ’ બોલીને, તમામ ભેદભાવ
ભૂલીને સચરાચરને એક ભાવે નીરખતાં માનવર નોનો આ પર મોટો ઉપકાર છે. હ રો વષની
સં કૃ િતને વતી રાખવાનું કૌવત આ માં સ ચવાનું કામ આવાં યાં-અ યાં અનેક નામોએ કયુ
છે:
“...ટોળા વ ચેથી પસાર થઈ હં ુ સુપ રયા પાસે ગયો. ‘આવી ગયા?’ સુપ રયાએ મને આવકાય . ગણેશ શા ી
હ મહે માનોથી વ ટળાયેલા હતા.
‘ યુસી!’ સુપ રયાએ આજુબાજુ ઈને બૂમ પાડી. થોડે જ દૂર કોઈ યુવાન કલાકાર સાથે વાતો કરતી
યુસીએ અમારી તરફ યું. પૂણપણે ભારતીય વ ોમાં સ , માથે ઓઢીને ઊભેલી ક યાને ઈને ઘડીભર
હં ુ માની ન શ યો કે તે યુસી છે.
પેલા કલાકારની ર લઈને યુસી લગભગ દોડતી આવી. મારો હાથ પકડીને કહે , ‘કેમ છો?’ પછી કહે ,
‘શોધી કા ા ને તમને આ જંગલો વ ચે?’
‘મ માં?’ મ ક ,ું ‘તું કેમ છે? તારા ડૅડી કેમ છે?’
‘તમે લોકો વાતો કરો. હં ુ મહે માનોની યવ થા પતાવીને આવું.’ સુપ રયાએ ક ું.
‘અમે પણ આવીએ છીએ.’ હં ુ અને યુસી એકસાથે બો યાં.
કલાકારો માટે પાકા ર તા સુધી પાલખી અને યાંથી બસની યવ થા કરાઈ હતી. ‘ ોતાઓ પાકા ર તા સુધી
જવા ઇ છે તો ટૅ ટરમાં જઈ શકાશે. જ ે લોકો રોકાઈ જવા ઇ છે તેમને શિમયાણા તળે સૂવાની યવ થા
કરાશે’ તેવી હે રાત કરીને અમે કામે વળ યાં.
યુસી સાથે જ હતી. વ ચે વ ચે અમે ઘણી વાતો કરી. તેના ઇિજ - વાસની, મારા અહ ના િબલે રના
બગીચાઓની, તેના ડૅડીની અને આ મની, આ મનું કામ ઈને યુસીના મનમાં ઊઠેલા િતભાવોની.
દોઢેક કલાક યવ થામાં ગયો. જ ેઓ રોકાયા હતા તેમાંના ઘણાએ તો શિમયાણા તળે જ યા શોધીને લંબાવી
પણ દીધું. શા ી નવરા પ ા એટલે હં ુ તેમની પાસે ગયો. તેમને ણામ કયા.
‘થોડો મોડો પ ો, ન હ?’ શા ીએ મારો ખભો થાબડતાં ક ું. મ મા હસીને યુ ર વા ો.
‘હવે આરામ કરો.’ શા ી એ અમને બધાંએ ઉ શ ે ીને ક ું.
‘તમે કંઈ ખાધું છે?’ સુપ રયાએ મને પૂ ,ું ‘ યવ થા છે.’
‘હા.’ મ ક ,ું ‘િવ ાએ ટિફન આપેલું.’
‘સવારે મળીએ.’ કહીને અમે છૂટાં પ ાં. હં ુ ગણેશ શા ીના કમરામાં ગયો. શા ી સૂઈ ગયા હતા. મ નીચે
જ ચટાઈ પાથરીને લંબા યું. રાતને સવાર થવામાં કંઈ વાર ન હતી. ગણેશ શા ીના ખભે જનોઈ ન ઈને
મને નવાઈ લાગી.
એકાદ કલાકમાં તો અમે ઊઠી ગયા. સૂય દય થવામાં હતો. શિમયાણો લગભગ ખાલી હતો. કેટલાક માણસો
નમદા નાન કરીને તૈયાર થતા હતા. એક તરફ ના તાનું અને ચાનું ટેબલ ગોઠવેલું હતું યાં થોડા માણસો ટોળે
વળીને ના તો કરતા હતા. યુસી અને સુપ રયા રે િલંગને ટેકે ઊભાં-ઊભાં વાતો કરતાં હતાં.
ઊઠીને હં ુ મારો સામાન સુપ રયાની ઓરડીમાં લઈ ગયો અને નમદાના કનારા પર નાહવા ચા યો. ઉપરથી
યુસી અને સુપ રયાએ મારી સામે હાથ હલા યા. મ તેમને નદીમાં નાહવા િનમં ણ આપતી સં ા કરી. તે બંને
જણે ઇશારાથી સમ યું કે બંનેએ યારનુંયે નાહી લીધું છે.
નાહીને બહાર આ યો પછી ભીનાં કપડાં લઈને ઉપર ચા યો. બેએક જણ િસવાય કનારા પર કોઈ ર ું ન હ.
ઉપર ગયો તો મોટા ભાગના લોકોએ િવદાય લઈ લીધી હતી. સુપ રયા અંદરની બાજુ કંઈક કામે વળગી હશે.
યુસી એકલી રે િલંગ પાસે ઊભીઊભી નમદાને નીરખતી હતી.
‘અહ બધે પ થરો જ છે; રે તી યાંય નથી?’ યુસીએ મને પૂ ું.
‘થોડે આગળ નદીની વ ચે રે તીનો ટાપુ છે.’ મ કપડાં રે િલંગ પર સૂકવતાં જવાબ આ યો, ‘પાણીમાં થોડુ ં
ચાલીને જવું પડે. પણ થળ સરસ છે. જવું છે?’
યુસી થોડુ ં િવચારીને કહે , ‘તમે કામમાં ન હો તો ચાલો.’ ”
 21
“નદીના એકાંતે, ઠંડી સવારના કૂ ણા તડકામાં યુસીની સાથે ચાલવામાં અને તેની વાતો સાંભળવામાં અમે
યારે પેલા રે ત ીપ પર પહ યા તેની ખબર ન રહી. યુસી રે તીમાં પગ લંબાવીને બેઠી. હં ુ તેને અડીને બેઠો.
યુસીએ મારો હાથ પોતાના હાથમાં લીધો. અમે મૂક બેઠાં હતાં ને કનારા પરથી કોઈની બૂમ સંભળાઈ. સામે
જ કનારા પર એક ખાખી ચ ી અને ભૂખ ં શટ પહે રેલો માણસ ઊભો રહીને કંઈક કહે તો હતો.
‘આમને કંઈક મદદની જ ર લાગે છે.’ યુસીએ તેને તાં ક ું.
યાં સુધીમાં પેલો અમારી તરફ આ યો. પોતાની ળી રે તીમાં મૂકતાં તેણે ક ું, ‘પરક માવાસી.’
‘િચંતા ન કરશો.’ મ પ ર માવાસીને જવાબ આ યો અને હાથ ા, ‘બધી યવ થા થઈ જશે. અહ થી થોડે
જ દૂર મં દર છે.’
‘નો હ દી, નો લશ, ઓ લી તિમલ.’ પેલા પ ર માવાસીએ ક ું. મ ઇશારાથી તેને સમ યું કે અહ
તેમની બધી યવ થા થઈ જશે.
‘કોણ છે તે?’ યુસીએ િજ ાસાસહજ કય .
‘પ ર માવાસી.’ મ ક ું અને પ ર મા િવશે મને હતી તેટલી સમજ આપી.
‘આ મરે ?’ યુસીના આ યનો પાર ન ર ો. માણસ એક નદી ફરતે પ ર મા કરવા નીકળે તે જ તેને નવું
લા યું. એમાંય વધુ આ ય તો તેને એ ણીને થયું કે આટલા લાંબા અંતરની અનેક ક ભરી યા ાએ
નીકળનાર ય ત કોઈ દુ યવી કારણો વગર, કોઈ સાહસ કરવાની કે િસિ મેળવવાની ઇ છા વગર, કોઈ
સંશોધન કરવાની વૃિ ર હત, અ યો-અનામી બનીને આ રીતે નીકળી પડે છે.
‘અ યબ લાગે.’ યુસી પેલા પ ર માવાસી તરફ તાકી રહે તાં બોલી, ‘આખરે શું પામવા ઇ છે છે આ
લોકો?’
‘નમદા.’ મારાથી કહે વાઈ ગયું.
‘એટલે?’ યુસી એકદમ અચંબામાં પડી ગઈ, ‘આ રીતે નદીને પામવાનું શ ય છે? આપણે યાં કેટલાક
સાહસવીરો એમેઝોનમાં આનાથી પણ વધુ ખમી સફરો કરતા હોય છે, પણ આવી ધૂન તેમને નથી
વળગતી.’
મને યુસીએ ‘આપણે યાં’ શ દો વાપયા તે ગ યુ,ં પરં તુ તેણે કરે લાં બી ં ઉ ચારણો મને ન ગ યાં. મ ક ,ું
‘હં ુ પણ નહોતો માનતો. મને આ એક ધૂન લાગતી હતી; પણ હવે ધીમેધીમે લાગવા માં ું છે કે એમેઝોન કે
િમિસિસપીને પણ પામી શકાય, આવી જ ાથી તેની પ ર મા કરીએ તો.’ મ યુસીના ચહે રાને યાનથી
યો અને આગળ ક ,ું ‘પણ હં ુ માણ વગર માનવાનો નથી.’
‘તમે કહો છો કે તે નમદાને આ મસા કરવા ધારે છે?’
‘કદાચ.’ મ નદી તરફ કરતાં ક ું, ‘આ મસા કરવા કે આ મલીન થવા.’
‘આ ય!’ યુસી ફરીને એ જ શ દ બોલી અને વહે તી નમદાને ઈ રહી, ‘કેટલીય મુ કેલ યા ા, આવાં
અર યોમાં!’
‘ યુસી,’ મ ક ું, ‘દરે ક પ ર માવાસી એક ા સાથે નીકળે છે કે વયં નમદા તેની સંભાળ લેશે. પ ર મા
દરિમયાન યાંક ને યાંક નમદા તેને સદેહે મળશે પણ ખરી. આવી પળે તેને ઓળખવામાં પોતે ભૂલ ન કરે
તેવી પ ર માવાસીની ાથના હોય છે.’
‘ખરે ખર એવું બને છે ખ ં ?’ યુસીએ પૂ ું. તે સમયે કનારા પર ચા યા જતા ગંડુ ફકીર પર તેની નજર
પડી અને તે બોલી, ‘હે ય, જુઓ પેલા ય! ગઈ રા ે તેમણે ગાયું હતુ!ં ’
એટલામાં ગંડુની નજર પણ અમારા પર પડી અને તે અમારી તરફ આ યો. આવતાં જ પ ર માવાસી તરફ
ઈને ક ,ું ‘પહૂંચ ગયે યહાં તક તો, યું?’ પેલો જવાબમાં મા મલ યો અને આગળની દશા તરફ ઇશારો
કરીને ‘હ તો લાંબો પંથ છે’ તેવું સૂચ યું. મને નવાઈ લાગી કે આ ‘ઓ લી તિમલ’ કહે તો હતો તે ગંડુનો
પળવારમાં શી રીતે સમ ગયો?
અમે કંઈ પૂછીએ તે પહે લાં ગંડુએ ઝોળીમાંથી મોહનથાળ અને ફરસાણ કા ાં અને ઊભો થઈને કનારે થી
સાગનાં પાન લઈ આ યો. તેના પર ના તો પાથરતાં પેલા પ ર માવાસીને કહે , ‘હમારી સુપ રયાને દયા હૈ .
ખાઓ. કહે તી થી, બાબા, સમાલકે રખના ઔર ખાના... અરે , જબ ખુદ ન હ સંભલ સકે તો ખાના યા
સંભાલગે? યું, સચ હૈ ના?’ સામો માણસ પોતાની ભાષા સમજ ે કે ન સમજ ે તેની ગંડુને પડી ન હતી; કે
પછી પેલો તેની વાત સમજતો હતો?
અમે પણ ના તો કરવામાં ડાયાં. યુસીની િજ ાસા શમી ન હતી. તેણે મને પૂ ું, ‘ખરે ખર આ લોકોને
નમદા દશન આપે છે?’
‘ખબર નથી; પણ ઘણાંને એવો અનુભવ થયો છે એવું મ સાંભ ું છે. તને પણ સાંભળવા મળશે.’ મ ઉ ર
આ યો.
‘કેટલું ઉ ેજનાસભર! પણ એવું શ ય નથી લાગતું.’ યુસીએ ક ,ું ‘આપણે આ માણસને પૂછીશુ? ં ’
‘હ તે મં દરે રોકાવાનો છે. તેને આરામ કરવા દે. પછી િનરાંતે પૂછીશું. તારામાંના સંશોધકને કાબૂમાં
રાખજ ે.’ યુસીની મ ક કરતો હો તેમ મ ક ું.
‘એટલી િશ તા છે મારામાં.’ યુસીએ પણ એવા જ વરે જવાબ આ યો. ગંડુનું યાન અમારી વાતો તરફ
ગયું. તેણે પૂ ું, ‘કયા કહે તી હૈ લડકી?’
મ અમારી વાતનો સાર ગંડુને ક ો અને ગંડુએ વાતનો દોર સીધો જ યુસી સાથે ડી લીધો. ‘તુમ ચાહતી
હો નમદાકો પાના? તો ચલી ઓ ઇનકે સાથ, અગર િબ ાસ પડતા હૈ તો.’
જવાબમાં યુસીએ મ તક ધુણાવી, હાથની સં ા કરી ‘ના’ કહી. બે સાવ અ યાં, એકબી ની ભાષા પણ
ન ણતાં માણસો આટલી સરળતાથી વાત કરી શકે તે મ દંગ રહીને યા કયુ. પેલો તિમલભાષી પણ
આનંદપૂવક આ નવો અનુભવ માણતો ર ો. ગંડુએ એક પાંદડુ ં હાથમાં લીધું અને યુસી સામે ધયુ. પછી સાવ
સરળ પણ કંઈક જુદા જ અવાજ ે બો યો, ‘બોલ, લડકી, તું ઈસ પ ેકા પ લે સકતી હૈ ?’ પૂછીને તે થોડુ ં
અટ યો. યુસી તેનો સમ છે તેવું લાગતાં જ તેણે ક ું, ‘અગર હાં, તો યે પૂરા પેડ તેરા પ લે લેગા.
અગર કોઈ... કયા નામ હે તેરા? લુસી?... હાં, તો લુસી, પ ા યા ડાલી ભી બન સકે તો પેડ જ ર લુસી બન
યગા. યે િત ા હે પેડકી. યહી વચન હૈ નદીકા, આકાશકા – હર ચીજકા.’ પછી અમને બધાને ઉ શ ે ીને
કહે , ‘ સે તુમ બે ન સમજતે હો વે સબ હમસે કઈ યાદા િજ દા હ.’
યુસી હત ભ બેઠી સાંભલી રહી અને ધીમેથી મા બે શ દો બોલી શકી: ‘ઓહ નો!’
કનારા તરફથી કોઈનો અવાજ સંભળાયો. થોડી વારે ઢોળાવ પાછળથી બે- ણ ગાયોને હં કારતી નાનકડી
બાળા નદીમાં ઊતરી. ગાયો પાણી પીતી હતી ને તે બાળા અમને નીરખતી રહી. ગંડુએ તેને ના તો કરવા
િનમં ી. તે આવી. તેણે પોતાને મળેલા ભાગમાંથી થોડુ ં એક પાનમાં વ ું. બાકીનું ખાઈને ઊભી થતાં ગંડુને
પૂ ું, ‘મું ?’
ગંડુએ હસીને ક ,ું ‘હાં, મા, કહ સકતી હો તો ઓ.’ અને પેલી પોતે પાંદડામાં બચાવેલા ભાગ લઈને
ગાયો વાળતી ચાલી ગઈ.
હં ુ ગંડુ તરફ ઈ ર ો. મને મનમાં થયો કે ગંડુ કહે છે તે કદી પણ સ ય હોઈ શકે? તે સાથે મને ગઈ
રા ે જ મળેલું યુગલ યાદ આ યું. તેમાંની ીએ પણ આ રીતે જ પોતાના ભાગમાંથી અલગ કાઢીને ભોજન
સાચ યું હતું અને જતાં પહે લાં બે વખત પૂ ું હતું, ‘મું ?’ આ બે સંગોનું સા ય શું સૂચવે છે તે
સમજવાની મારી શ ત નથી. તે મા અક માત હોય કે અહ ના લોકોનો રવાજમા પણ હોય.
પણ તેમ ન હોય તો? તો પછી એ સમયે ઘટેલી તે નાનકડી ઘટનાથી મોટુ ં સ ય બીજુ ં ન હતું. પેલાં બે ભૂ યાં
જનો, ચે આવી રહે લો ચં , આસો નવરા ીનું િનર આકાશ, ચોતરફ પથરાયેલી ખડકમાળ વ ચે
ખળખળાટ વહી રહે લાં જળ અને તે સહુથી જુદી ઘટનામાં કોઈ માટે સાચવીને પાંદડે વીટીને અલગ રખાયેલું
અ – ાંડના છેડા સુધી યાપતું પરમ સ ય તો યાં જ હતું; પણ હં ુ તે પારખવામાં થાપ ખાઈ ગયો તેવું
મારે વીકારવું ર ું. તોપણ યાં સુધી નદી પોતે પોતાને મુખે મને ન હ કહે કે ‘હં ુ નમદા છુ ’ં યાં સુધી કંઈ
પણ ન માનવાનું ન ી કરીને હં ુ ઊ ો.
ગંડુ પેલા તિમલભાષીને ખભે હાથ મૂકીને ઊભો થયો અને જતાં-જતાં ક ,ું ‘મું ?’ અમે બધાં જ હસી
પ ા. ગંડુ વનો તરફ અને અમે મં દર તરફ ચા યાં.
શા ીને યાં પહ ચીને મ પ ર માવાસીની યવ થા કરી. પછી હં ુ અને યુસી રસોડા તરફ ગયાં. સુપ રયા
રસોઈયાને સૂચનાઓ આપતી હતી. અમને ઈને તેણે ક ,ું ‘િબ ુબંગા સાથે વાત થઈ છે. તે તમને
સાઠસાલીઓ પાસે લઈ જશે. યારે જવાનું છે તે િબ ુબંગા ણી લાવશે.’
‘ભલે.’ યુસીએ ક ું અને આગળ બોલી, ‘હવે બીજુ ં કોઈ કામ છે?’
‘થોડી વાર પછી.’ સુપ રયાએ ક ું, ‘રસોઈ તૈયાર થાય એટલે જ ેટલાં છે તેટલાને જમાડી દઈએ પછી નવરા.’
બહાર બે કુ ટુબં અને બી ં થોડા માણસો મળીને પંદર-વીસ જણ હતાં. અમે બધાંને જમા ાં. પેલા તિમલ
પ ર માવાસીને એક ઓરડીમાં ઉતારો આ યો. બપોરે મ અને સુપ રયાએ યુસીના વાસની વાતો સાંભળી.
ચાર વાગતાં જ યુસીએ પેલા તિમલ પ ર માવાસીને યાદ કય .
હં ુ અને યુસી તે પ ર માવાસીના ઉતારે ગયાં. તે કંઈક વાંચતો હતો. અમને ઈને તેણે પુ તક બાજુ પર
મૂ યું અને હાથ ા.
મ અને યુસીએ તેને મહામહે નતે સમ યું કે અમારે તેની પ ર મા િવશે અને તેના અંગત વન િવશે થોડુ ં
પૂછવું છે.
ભાષાની મુ કેલી અમને નડી. પણ યુસી તેની યાવસાિયક કુ શળતાથી આ પ ર થિતનો ઉકેલ લાવી શકી.
તે ણ િમ ો તિમલનાડુથી સાથે નીક ા છે. બી બે જણને થોડુ ં હ દી અને સા ં અં ે બોલતાં આવડે
છે. પોતે બીમાર થવાથી વ ચે રોકાઈ ગયો હતો તેથી પાછળ રહી ગયો છે. હવે આગળ જતાં િમ ોની સાથે
થઈ જશે.
તેનું નામ પૂ ું તો કહે , ‘પ ર માવાસી.’
‘તમે સં યાસ લીધો છે?’ યુસીએ પૂ ું.
‘ના.’ તે હસી પ ો. પ ની, બે પુ ો અને એક પુ ી. પુ ો સરકારી નોકરીમાં છે. દીકરીને પરણાવી છે. ઘરે થી
નીકળતાં પ નીએ પાછા આવવાનું વચન લીધું છે. પોતે િશ ક છે. આ વષ રીટાયર થશે. રીટાયર થતાં
અગાઉની ર ઓમાં તે નીક ો છે. ઘર છો ે ણ મ હના થયા. યુસી સારી એવી વાતો કઢાવી શકી.
છેવટે યુસીએ પૂ ું, ‘રસાતામાં તમે નમદાને મ ા?’
પેલો સમ યો ન હ. મ ‘દશન’ કહી, હાથ ડીને અિભનય સ હત ફરી પૂ ું, ‘નમદાદશન.’
‘દશન’ શ દ તે સમ યો અને અમારો પણ સમ યો. સમાિધમાં સરી ગયો હોય તેમ થોડી ણો આંખો
બંધ કરીને બેસી ર ો. પછી નમદાની દશામાં હાથ ડીને મ તક નમા યું. તે કંઈ બોલી ન શ યો. તેની
આંખોમાંથી અ ુધારા વહે વા લાગી. ધીમેથી તે ઊભો થયો અને કમરામાંથી બહાર જઈ રે િલંગ પાસે ઊભો
રહી નમદાને નીરખતો ર ો.
‘તેણે કંઈ જવાબ આ યો?’ યુસીએ મને પૂ ું.
‘આ યો અને ન પણ આ યો.’ કમરામાંથી બહાર નીકળતાં મ યુસીને જવાબ આ યો, ‘તેનાં આંસુ નમદાને
મ ાના આનંદથી વહે તાં હતાં કે હ સુધી અધૂરી રહે લી દશનની ઇ છાને કારણે તે આપણે િવચારી
લેવાનું.’
‘જ ે રીતે તે વાત કરે છે તે, જ ે રીતે અહ આ યો છે,’ યુસી બહાર ઊભી રહીને પેલા તિમલ યા ીને તાં
બોલી, ‘તે તાં તેને હવે કોઈ ઇ છા હશે તેવું લાગતું નથી.’
‘હં ...’ મ ક ું અને અમે મં દરના ઓટલા તરફ ગયાં. યુસી ઓટલા પર બેસીને ન ધ કરતી રહી. હં ુ યાં જ
ઊભો હતો. અચાનક યુસીએ નોટબૂકમાંથી નજર ઉઠાવતાં પૂ ું, ‘આપણે એ રીતે નમદા કનારે થોડુ ં ચાલી
શકીએ?’
‘તારી પાસે પૂરતો સમય હોય તો.’ મ યુસી પાસે બેસતાં ક ,ું ‘પ ર મા પંદર-વીસ દવસ કે મ હનામાં
કરવાનું કામ નથી.’
‘પણ એથી વધુ સમય તો મારી પાસે નથી.’ યુસી ડાયરી પોતાનાં પસમાં મૂકતાં બોલી. ‘પ ર મા ન હ તો
થોડા દવસોનો પગપાળા વાસ કરવો તો છે જ.’ તેનો િવચાર િનણય- વ પે બહાર આ યો. અમે બંને ગણેશ
શા ી પાસે ગયાં. અમારો િવચાર ણીને રા થતાં કહે , ‘અમરકંટક જઈને થોડે સુધી નીચે ઊતરીએ તો
સાતેક દવસનો વાસ થાય.’
‘મ કોઈ નદીના ઉ ગમ થાનને યું નથી.’ યુસી ઉ સાહથી બોલી, ‘મને બહુ ગમશે.’
‘તું િનરાશ થઈશ.’ ગણેશ શા ીએ ક ,ું “હવે અમરકંટકમાં પણ આધુિનક યાવસાિયક વૃિ ઓ પહ ચી ગઈ
છે.”
‘ભલે,’ યુસીએ ક ,ું ‘મને યાવસાિયક હોવા તરફ અણગમો નથી.’ અને અમે નમદાના ઉ ગમ તરફ
નીકળવાની તૈયારી આદરી. જતાં બસમાં અને વળતાં થોડુ ં ચાલીને આવવાની અમારી યોજના હતી.”
 22
“અમે અમરકંટક પહ યાં તે દવસ થોડો વરસાદ પ ો. વાતાવરણ ર ય અને ચાલવાની મ પડે તેવું થઈ
ગયું. વળતી સફરની કેડીઓ થોડી ક ઠન હતી, પણ વાતાવરણે અમારો ઉ સાહ અને ઝડપ ટકાવી રા યાં.
અ યારે કિપલધારા પહ યાં છીએ અનેક પાતોની વાિમની નમદાના સહુથી ચા પાત કિપલધારાને
તી યુસી ઊભી છે. પ થરોની ઘાટીને કોરીને નમદા વેગસહ ધસી રહી છે.
‘મેકલના પહાડો ઊતરીને મેદાનમાં જશે. ફરી પહાડો અને અર યોમાં, ફરી મેદાન અને પછી ટેકરીઓમાં
થતી આ પાતળી ધારા જ ેમજ ેમ આગળ વધતી ય છે તેમતેમ અનેક નદી-નાળાંને પોતાનામાં લીન કરતી
જળસમૃ થતી રહે છે.’ શા ીએ ક ું તે યુસીએ પોતાની ડાયરીમાં ન યું.
‘સમય હશે તો યારે ક તને ‘નમદા ક’ સંભળાવીશ અને તેનો અથ પણ સમ વીશ. બહુ સુંદર કા ય છે.
શંકરાચાય લખેલું.’ શા ી એ “નમદા ક”ની એક પં ત ગાઈ અને અથ ક ો.
‘અ ભુત!’ યુસીએ ક ું અને નકશો ખો યો. યાનથી નમદાનું થાન ઈને બોલી, ‘આખા ભારતને બરાબર
વ ચેથી બે ભાગમાં વહચે છે.’
‘હં ુ એનાથી જુદું માનું છુ .ં ’ શા ીએ ક ,ું ‘એ આ દેશને ડે છે. ઉ રાખંડને અને દિ ણપથને ડીને
એકસાથે રાખે છે આ રે વા.’ શા ી થોડુ ં અટ યા અને દૂર સુધી નજર દોડાવતાં ક ,ું ‘બેટા, અમરકંટકથી
નીકળીને સમુ ને મળે છે યાં સુધીમાં આ નદી કેટકેટલી ા, કેટકેટલી સાં વના, કેટકેટલા ેમ, કેટકેટલો
આદર અનેક પુ યો અને અગિણત દંતકથાઓનું સજન કરે છે. સમ દેશને ખૂણેખૂણે ઘરમાં બેસીને નાન
કરતા લોકો પણ આ નદીનું નામ લઈને શરીર પર કળશો ઢોળે છે.’
શા ી ભાવથી બોલતા ગયા, હં ુ અને યુસી સાંભળી ર ાં, ‘અનેક નામધારી આ જળધારા સાગરસંગમ
પહ ચે યાં સુધીમાં અનેક વ પે ગટ થાય છે, પોતે બદલાય છે અને તેના સંસગમાં આવનારનાં વન
બદલી નાખે છે.’ કહી શા ી આગળ ચા યા. અમે તેમની પાછળ દોરાયાં.
‘પાણીના એક વાહનું આટલું સામ ય?’ યુસી બોલી.
‘હા, આ ધરાતલ પર અ ય આવું હશે કે ન હ તે મને ખબર નથી.’ શા ીએ વાત પૂરી કરી.
કિપલધારાથી ચાલેલાં અમે બપોર સુધીમાં એક નાનકડા ગામમાં પહ યાં: શા ી ના નાનપણના એક િમ ને
યાં રોકાયાં. હં ુ અને યુસી ગામમાં કરવા નીક ાં. નાનકડુ ં ગામ. થોડી વારમાં તો અમે પાછાં ફયા. યું તો
યજમાનનો નાનો પૌ જમીન પર આળોટતો કિજયે ચડેલો.
‘શું થયું આને?’ યુસીએ છોકરાની પાસે જઈને તેને ઊભો કય . યુસીને ઈને છોકરો શાંત તો પડી ગયો,
પણ રસાઈને ઓટલે જઈને સૂતો.
‘શું થયું હતું તેન?ે ’ યુસીએ મને પૂ ું. છોકરાની મા ગાયને ચારો નાખતી હતી. યુસીની ભાષા તે સમજતી
ન હતી, પણ યુસી છોકરાના રડવાનું કારણ પૂછ ે છે તેવું સમજતાં તેને વાર ન લાગી. તે ગુ સામાં જ બબડી.
‘કંઈ નથી એને. એ છે જ અળવીતરો. અહ આંગણામાં પીપળો વાવવો છે એને.’
મ યુસીને આ કારણ બતા યું તો તેણે ક ,ું ‘તો વાવવા દો તેને, શો વાંધો છે?’
‘વાંધો આપણને નથી’ મ ક ,ું ‘છોકરાની માને છે. અમારા લોકોની એવી મા યતા છે કે પીપળો
અપશુકિનયાળ વૃ છે અને તેને ઘરઆંગણે વવાય ન હ.’
‘પણ એ સાચું નથી.’ યુસીએ ક ું. ‘ઑ સજનનો િવપુલ જ થો વાતાવરણમાં છોડતાં જ ે ગ યાંગાં ાં વૃ ો
છે તેમાં આ વૃ નો સમાવેશ થાય છે. હકીકતમાં તો પીપળો પિવ ગણાવો ઈએ.’
‘પિવ જ ગણાય છે.’ શા ીએ ઘરની અંદર હ ચકે બેઠાંબેઠાં ક ,ું ‘ યુસી, ત આપણા મં દરે આ વૃ યું
ને? તેના થડ પર પૂ પો અને સૂતરના દોરા છે.’
‘અરે હા!’ યુસીને યાદ આ યું, ‘તો પછી અહ િવરોધાભાસ કેમ?’ યુસીની સંશોધનવૃિ ગી. તેણે
નોટપેન કા ાં અને અંદર જઈ ડામિચયાના ટેકે ઊભી રહીને શા ીને પૂ ું, ‘બોલો, તમે શું કહો છો?’
‘ , અહ સાસરે આવેલી દીકરીને યારે ક મા-બાપ સાંભરે કે સાસરાના ઘરમાં કોઈને કહે વાય ન હ એવું
મનદુ:ખ થાય યારે એ પીપળા પાસે જઈને પોતાની વાત કહે છે. તને કદાચ આ નવું લાગશે, પણ મ મં દરના
પીપળે આ નજરે યું છે. એટલે આ ઝાડ અપિવ છે તે વાત તો હં ુ ન માનું.’ શા ીએ હ ચકો ઠેલતાં ક ,ું
‘તે છતાં ઘરઆંગણે પીપળાને અશુભ ગ યો છે તે કદાચ એ કારણે કે આ ઝાડનાં મૂળ એટલાં મોટાં થાય છે
કે ઘર પાસે વાવીએ તો દીવાલો પાર જઈને તેનાં મૂળ ઘરને પોલું કરી નાખે. આ એક કારણ હોય તેને
ઘરઆંગણે વાવવા પરના િનષેધનું.’
‘કદાચ એમ હોય.’ યુસીએ ક ,ું ‘તોપણ તે સીધી રીતે સમ વી ન શકાય?’
‘ યુસી,’ શા ીએ ક ું, ‘અમારી ગરીબ, ભોળી અને આખોય દવસ મહે નત કરવામાં ગાળતી ને
વૈ ાિનક કારણો અને વાતોમાં રસ ન પડે. અમે પાપ અને પુ ય કે શુકન અને અફશુકનને જ સમજવાનાં,
એથી કોઈ પણ િનયમ પળાવવા માટે આવા િનષેધનો માગ અપનાવવો સરળ બને.’
કહીને શા ીએ પાણી પીધું, પછી મને ઉ શ ે ીને ક ,ું ‘તું પણ સાંભળ. પીપળો ઘર પાસે ન વવાય એ સાચું,
પણ એને અપિવ નથી મનાયો. આપણાથી એને કપાય પણ ન હ. એને મા અપશુકિનયાળ જ ક ો હોત તો
આ દેશમાં યાંય પીપળો રહે વા ન દેત. આ ઝાડ યાંય વા ન મળત. ઘરઆંગણે અપશુકિનયાળ
મનાતું આ વૃ પાદર કે કૂ વા-તળાવ કાંઠ ે પરમ પિવ મનાય. એને કોઈ કાપે ન હ – ન એનું લાકડુ ં બાળે.
પીપળાને પાયેલું પાણી િપતૃઓને પહ ચે છે એવી ભાવના મૂકીને આ વૃ ને તો આપણે િપતૃ-સમાન થાને
મૂ યું છે.’
‘હં ુ સમ શકું છુ .ં ’ યુસીએ ક ,ું ‘આવી બી મા યતાઓ કે કથાઓ હશે?’
‘ઘણી.’ શા ીએ ક ,ું ‘દરે ક થા કોઈ ને કોઈ કારણસર પડી હોય. ઋિષમુિનઓ સાવ એમ જ િનયમો ઘડે
એવું તો ન જ હોય ને?’ કહીને શા ી ઊભા થયા અને અંદરના કમરામાં જતાં રોકાઈને ક ું, ‘આવી
પરં પરાઓ માનવી અને કૃ િત એકબી ના વન માં િવ ેપ પ બ યા િસવાય યથાવ ટકી રહે તે માટે
સ ઈ છે. તું જ ેમજ ેમ ફરીશ તેમતેમ ણીશ. આપ ં તો વન જ કૃ િત પર િનભર છે. એને છેહ દીધે
આપણે ચાલવાનું નથી.’
યુસી તેની ડાયરી લખતી હતી. મ મારી ન ધપોથી લખી.
નાનકડુ ં ગામ સાંજની વૃિ ઓમાં રમતું થયું. મં દરે ઝાલર વાગી. હં ુ અને યુસી મં દરે જવા નીક ાં.
પાછાં ફરતાં અમે બંને નદી તરફથી ચા યાં. ‘તમે પાછાં યારે આવો છો?’ યુસીએ ચાલતાં-ચાલતાં સહજ
રીતે પૂ ું અને મારાં આંગળાંમાં પોતાનાં આંગળાં સકા યાં.
આછા અંધકારમાં મ યુસીના પશનું અને કથનનું િનમં ણ આખા અ ત વમાં અનુભ યું. ‘અ યારે જ ચાલ’
કહે વાની ઇ છા તો થઈ આવી, પણ તે સાથે જ યુસીને અહ રોકી રાખવાની ઇ છા વધુ બળતાથી બહાર
આવી. મ થોડુ ં િવચાયુ અને ક ,ું ‘ યુસી, હં ુ પાછો ફ ં તે કરતાં તું અહ આવે તેવું ન બને? આપણે સાથે
મળીને ઘણાં કામ કરી શકીએ. આમેય આ વનોમાં રહે વું તને ગમે તો છે જ.’
‘મને અહ ગમે છે તે સાચુ,ં પણ એથી હં ુ અહ રહી પડુ ં એવું તમે િવચારો તેની મને નવાઈ લાગે છે.’
યુસીએ આંખો િવ તારતાં ક ું. થોડી વાર કંઈક િવચારીને જરા યંગપૂવક હસી અને બોલી, ‘નદી સદેહે
દશન દે છે એવી મણાઓ વ ચે આવીને રહે વાનું તમે મને કહો છો? ઠીક છે, એ બધું ઈ-સાંભળીને
આપણે રોમાંચ અનુભવીએ, છાપાંઓ અને બી ં મા યમો વડે આ બધું બી ને જણાવવાનો આનંદ પણ
લઈએ; પરં તુ આવી દંતકથાઓનાં પા બનવામાં મને રસ નથી.’ કહીને યુસી થોડી વાર મૌન સેવી રહી.
પછી આગળ ચાલતાં બોલી, ‘અને મને તો લાગે છે કે તમારે પણ હવે અહ રોકાવાની જ ર નથી.’
‘મારે હ કામ છે. હં ુ તા કાિલક તો નીકળી ન શકું.’ મ ક ું.
‘શું કામ છે?’ યુસીએ થોડુ ં િચડાઈને ક ું, ‘તમે અને ડૅડી બંને કોણ ણે શું કરો છો? અહ નો કે
આિ કાનો, એક પણ રીપૉટ ડૅડી હ સુધી રજૂ કરી શ યા નથી. કોણ ણે યુિનવિસટી પણ તેમને શા માટે
પૈસા આ યા કરે છે!’
કહીને યુસી મારા તરફ ફરીને ઊભી રહી અને બોલી, ‘તમેય આટલાં વષ થી અહ કામ કરો છો, પણ
તમારા કામ િવશે મને અને ડૅડી િસવાય કોને મા હતી છે? હં ુ તો અહ પંદર કે વીસ દવસ રહીશ, પણ
પછીના થોડા જ દવસોમાં દુિનયાનાં કેટલાંય છાપાંઓમાં મા ં નામ અને ફોટા તમે ઈ શકશો!’
મા ં દય િચરાઈ ગયું. યુસી આ રીતે િવચારતી હોય એવી ક પના પણ મ નહોતી કરી. મ તેનો હાથ છોડી
દીધો. મારી ય તાને શમાવતાં મ ધીમેથી ક ,ું ‘મને િવચારવા દે.’ યુસી એક ણ ઊભી રહી પછી ઝડપથી
ચાલવા મંડી. થોડે આગળ જઈને અમે એક ખડક પર એકબી ને અઢેલીને બેઠાં.
હં ુ બેઠોબેઠો ઊગતા ચં ના ઉ શમાં નમદાને નીરખતો ર ો. મા ં મન િવચારે ચ :ું અહ રહીને હં ુ શું
કરીશ? યુસી કહે છે કે અહ હં ુ જ ે કામ ક ં છુ ં તેની કોઈ કંમત નથી. એનાથી મારી કોઈ ઓળખ બનતી
નથી. વષ પહે લાંની સાંજ ે યારે મને આ કામ સ પાયું યારે મને પણ એ િવચાર આવી ગયો હતો. આજ ે
ફરી િનણયની ઘડી આવી છે યારે મને કહે વામાં આવે છે કે મા ં કામ યથ છે. મા ં વન યથ, થૂળ વી યું
છે. મા ં મન ભારે થઈ ગયું. મ ખડક પર લંબા યું અને વનમાં થમ વખત ઉ ચાયુ: ‘નમદે હર!’ ણે
થોડી પળો માટે મારી આંખ મળી ગઈ.
વ નમાં જ મને નમદા સદેહે સામે આવીને કહે તી હોય તેવું લા યા કયુ; ણે કહે તી હોય: ‘તા ં કોઈ કામ
યથ નથી. થૂળ દેખાતાં કામો જ સૂ મ િવકાસ તરફ દોરી ય છે. મા ધન કે યશ મેળવવામાં વન
સમા કરનારા તો અનેક છે. લાખોમાં એકાદ માનવી જ તું જ ે માગ ચા યો છે તે માગ ચાલે છે.’
હં ુ ગી ગયો અને િનણય સાથે ઊભો થયો. મ યુસીને ક ,ું ‘મને જ ે લાગે છે તે હં ુ મારી તે ચકાસી વા
માગું છુ .ં તું મને થોડો સમય આપ. એ દરિમયાન હં ુ મારો ર તો શોધી શકીશ. પ ન હ થઈ શકું તો
વળતી જ પળે હં ુ યાં આવીશ અને સ ય મળશે તો...’ કહી હં ુ અટ યો અને ઊમેયુ ‘તો તું મારી રાહ ન
તી.’
‘ભલે.’ યુસીએ જવાબ આ યો.”
 23
“અર યોની રા ીઓ િન યનવીન ભાષા બોલે છે. સાંજ ઢળે અને અર યોનાં રહ યો ગે છે. દવસની ભાષા
બોલવી બંધ કરીને અર યો અંધકારની ભાષા બોલવાનું શ કરે છે.
ઘુવડ, ચીબરીના િચ કાર, દૂરદૂર વાગતા ઢોલ, યાંક સંતાઈને વહે તા ઝરણાનો ખળખળાટ, તમરાંના રણકાર,
વાઘ કે દીપડાના ઘુરકાટ – રા ીની નીરવ શાંિતમાં દરે ક અવાજને પ પણે અલગ સાંભળી શકાય છે.
અનુભવી કાન તો થોડે દૂરથી જતાં સરીસૃપની ગિતને પણ સાંભળી શકે તેટલી શાંત અને પ ભાષા
અર યો બોલે છે.
પછી નીખરે છે વનોનું ભયાવહ સ દય. સુંદર ટેકરીઓ પર યાંક વૃ ો પર પોતાનો શણગાર િવખેરતા
આિગયા કે ચાંદની રા ે ચં નું િતિબંબ ઝીલતાં સાગબાનનાં ચળકતાં પાન. પૃ વી માનવદેહ ધરે તો આ
અર યોને ખોળે, ટેકરીઓ પર મ તક ટેકવીને સૂવા આવે એવી સ દયમય સૃ નું સજન અહ થાય છે.
કૃ ણપ ની રા ીએ આ ઘનિવજન વનોને વા નીક ા હોય તેમ એક પછી એક ઝાંખા, ઉ વલ તારકો
િ િતજ પરથી ડો કયાં કરી ધીરે ધીરે આકાશ માગ ગિત કરે છે.
યુસી મને પણ આકાશદશનનો શોખ લગાડી દેશે. આજ ે અડધી રાત સુધી અમે આકાશ તરફ યા કયુ.
સુપ રયા પણ થોડો સમય અમારી સાથે રહી.
‘આ ા,’ યુસીએ ડાયરીમાં કંઈક ન ધતાં મને ક ,ું ‘પા ર ત અને અિભિજત. ત એમનાં થાન યાં?’
‘હા,’ મ ક ું, ‘પણ મને કંઈ યાદ નથી રહે વાનું.’
‘હં ુ યાદ રાખવાનું નથી કહે તી. જરા િવચાર, તને કંઈ નવું સમ ય છે?’ હં ુ ણે તેનો િવ ાથ હો અને તે
િશિ કા હોય તેમ યુસીએ પૂ ું.
‘એમાં મને સમજ ન હ પડે.’ મ ક ું.
‘તમારા બાપદાદાઓને પડતી હતી.’ યુસીએ આકાશ સામે તાં ક ,ું ‘પેલાં બુ ાં પાવતીમાને પણ પડે છે.’
‘તું વળી પાવતીમાને યાં મળી?’ મ પૂ ું.
‘એમના ઘરે જ વળી.’ યુસીએ ટૉચના અજવાળે ડાયરીમાં કંઈક તાં જવાબ આ યો, ‘અહ આવતાં પહે લાં
બે દવસ હં ુ ગુ ા ને યાં રહી. ગુ ા ની દીકરીને વ ચે રાખીને મ મા પાસે વાતાઓ સાંભળી.’ કહીને
ફરી પાછી તે આકાશ તરફ ઈને િવચારતી હોય તેમ આંટા મારવા લાગી. પછી મારી પાસે આવીને પૂ ું,
‘મા કહે તાં હતાં કે આ નામ ન ોનાં છે; પણ આ નકશામાં તો તારાનાં નામ હોય તે રીતે જ લ યું છે. કંઈ
સમ યું?’
‘શું?’ મને કંઈ સમજ ન પડી.
‘આ ા પોતે મૃગશીષ ન નો જ એક ભાગ છે છતાં તમારાં ખગોળશા ોમાં તે એકલા તારાને પણ આ ા
ન હોવાનું ખાસ માન મ ું છે. એવું જ પા ર ત અને અિભિજતનું. આ બધાં પોતે એક જ તારો હોવા
છતાં આખું ન બનવાનું માન મેળવી ગયાં છે.’ કહીને યુસી અટકી. ‘એવું શા માટે હોય?’
‘એ તો જ ેણે ન ોમાં નામ પા ાં હશે તે ણે.’
‘સાવ સાચું.’ યુસી જરા ઉ સાહથી બોલી, ‘એ લોકો જ ણે અને ણતા જ હોવા ઈએ કે આ ા અને
પા ર ત બી તારાઓ કરતાં અલગ છે. તે અિતિવરાટ લાલ તારાઓ છે, ઘરડા તારાઓ છે અને પેલો
અિભિજત એક એવો તારો છે, જ ેને પોતાના હો હોવાનાં માણ મ ાં છે.’ કહીને યુસી મૌન સેવતી બેસી
રહી. થોડી વાર આકાશ સામે ટૉચ ફકતી બંધ કરતી રહી પછી બોલી, ‘કોણ હશે એ લોકો? અને શી રીતે
ણતા હશે કે આ તારાઓને પોતાની આગવી લા િણકતા છે! કોણ હતા એ લોકો અને યારે હતા?’
‘હવે તું ગાંડી થઈ ય યાર પહે લાં આ બંધ કર.’ મ દૂરબીન સમેટતાં ક ું.
‘ભલે’ યુસી પણ ઊભી થઈ અને બધું ભેગું કરવા લાગી અને ક ું ‘સવારે પાછુ ં મારે બહાર જવું છે.’
‘ યાં?’ મ પૂ ું.
‘જંગલોમાં રખડવા.’ યુસી થેલો ખભે ચડાવતાં બોલી.
‘િબ ુબંગા લઈ જવાનો છે. અમારે ભીમત કયા ને મુિન કા ડેરા વા જવું છે.’
િબ ુબંગા અને યુસી વ ચે િમ તા કઈ રીતે થઈ હશે તે મને ન સમ યું. હં ુ કંઈ બો યો નહ . દૂરબીનની
ઘોડી ખભે મૂકીને હં ુ ઘર તરફ ચા યો.
સવારે હં ુ ઊ ો યારે યુસી રખડવા નીકળી ગઈ હતી. મારે હરની ટોલામાં નવું મધ-ઉછેર-કે વા જવું
હતું એટલે મારો પણ આખો દવસ વાસમાં જ ગયો. સાંજ ે આ યો યારે યુસી હ હમણાં જ આવી હોય
તેમ સુપ રયાના ઓટલે બેસીને બૂટ ઉતારતી હતી. સુપ રયા યાં જ બેસીને કંઈક લખતી હતી. િબ ુબંગા
યુસીનો સામાન ઘરમાં મૂકવા જતો હતો. હં ુ સીધો સુપ રયા પાસે ગયો અને ઘરમાંથી ખુરશી કાઢી ઓટલા
સામે ગોઠવીને બેઠો.
‘મ આવી?’ મ યુસીને પૂ ું.
‘હા.’ યુસીએ ક ું અને પૂ ું, ‘આ િબયાસ મુિન કોણ છે?’
સુપ રયાએ લખતાં-લખતાં જ મને ક ,ું ‘મુિન કા ડેરા જઈ આવી લાગે છે.’
‘હા, એ જ.’ યુસીએ ક ,ું ‘િબ ુબંગા કહે છે કે તેણે એ ઓટલો િબયાસ મુિનને સૂવા-બેસવા માટે બના યો
છે.’
‘િબયાસ મુિન એટલે મહિષ યાસ.’ સુપ રયાએ ક ું, ‘મહાભારતના રચિયતા.’
‘અરે ના!’ યુસી ચમકી પડતી હોય તેમ બોલી, ‘પણ િબ ુબંગા તો કહે છે એ મુિન...’
‘...ફરતા-ફરતા અહ આવી ચડે છે અને ડેરા પર તેમને આરામ કરવાની જ યા છે.’ સુપ રયાએ વા ય પૂ ં
કયુ અને આગળ બોલી, ‘ યુસી, અમે લોકો કેટલાક ઋિષઓ અને કેટલાક દેવતાઓને િચરં વ માનીએ
છીએ. અમને એવો િવ ાસ છે કે મહિષ યાસ, હનુમાન , અ થામા – આ બધા સદાકાળ અર યોમાં
મણ કરતા રહે છે. દેશનાં કોઈપણ વનોમાં ગમે યારે જઈ ચડે છે. એમાંય રે વા તટનાં આ વનો તો તેઓને
અિત- િ ય હોઈ અહ તો તેઓ અવારનવાર આવે છે.’
‘તમે માનો છો આવું?’ યુસીએ અમને પૂ ું.
મારા માટે તો આ વાત જ નવી હતી, પણ સુપ રયાએ જવાબ આ યો, ‘મારા માનવા-ન-માનવાથી કોઈ ફરક
પડવાનો નથી. પણ હં ુ નથી જ માનતી એવું કહીશ તો તે પણ એ સાવ સાચું તો ન હ જ ગણાય. હં ુ માનતી ન
હો છતાં ઘણી વાર આ મનો દરવા બંધ થતો હોય યારે મને િવચાર આ યો છે કે રા ે કોઈ દરવા
ખટખટાવે અને હં ુ ખોલું ને સામે અ થામા ઊભા હોય તો શું થાય?’
સુપ રયાએ સહે જ અટકીને કાગળો બાજુ પર મૂકતાં યુસી તરફ યું અને ક ું, ‘એ લોકોનું અ ત વ છે કે
નથી તેનું મારે મન બહુ મહ વ નથી, પરં તુ તેવા િચર વાસીઓના ેમકુ શળની જવાબદારી પોતાને માથે છે
તેવું વીકારતી નું મહ વ હં ુ સમજુ ં છુ .ં આ દેશના કેટલાય લોકો ાપૂવક આ વાસીઓની િચંતા કરે
છે. અર યોમાં તેમને માટે આવાં થાનો રચે છે. આ િબ ુની મા નારદી વતી હતી યાં સુધી રા ે ઘર બંધ
કરતાં પહે લાં બારણે કુ લડીમાં ભરીને તેલ મૂકવું કદી ભૂલી નથી. કદાચ કોઈ િચરં વ વાસી આવી ચડે તો
પગે માિલશ કરીને થાક ઉતારી શકે. અ યારે પણ ગા અને બી કેટલીય ીઓ તેલની કુ લડી મૂકે છે.’
‘બહુ રોમાંચકારી લાગે છે.’ યુસી અચંબાથી બોલી, ‘મને પણ એવું મન થાય ખ ં કે આવા કોઈ મુિન મને
ર તામાં મળી ય.’
‘મને જ ે ગમે છે તે મુિનનું મળી જવું ન હ.’ સુપ રયાએ ક ,ું ‘એમ તો નમદાતટે અસાધારણ માપનાં પગલાં
નારા કેટલાય માણસો છે. પણ મને તેમાં રસ નથી. આવી બધી વાતોથી ઉપરનું મને જ ે ગમે છે તે છે આ
ની િતબ તા. મુિન આવે કે ન આવે, પોતાને ઓટલે બેસે કે ન બેસે પોતાની કુ લડીમાંથી તેલની માિલશ
કરે કે ન કરે , પોતે પોતાનું કાય િનભાવવાનું છે. જ ે સં કૃ િતમાં જ યાં અને ઊછયા તે સં કૃ િતનું ઋણ
વીકારીને તે િનભાવવાની િતબ તા જ મને આકષ છે.’
‘તમે ઘ ં જુદી રીતે િવચારો છો. હં ુ આ વાતો લખીશ તો તમારો ઉ ેખ કરીશ.’ યુસી બોલી. ‘એ જ રી
નથી.’ સુપ રયાએ ક ,ું ‘તું અહ રોકાઈ શકે તો ઉ ેખ કરવા જ ેવાં ઘણાંને મળી શકાશે.’
‘હ રોકાઈ શકત તો સા ં થાત, પણ હવે મારે જવાનો સમય થવા માં ો છે. મુંબઈમાં પણ મારે કામ છે
અને હં ુ જ યાર પહે લાં મારે સાઠસાલીઓને મળીને જ જવું છે.’ કહીને યુસી બૂટમો ં લઈને ઊભી થઈ.
અંદર જતાં બોલી, ‘ભૂખ બહુ લાગી છે.’ ”
 24
“હ રખોહવાળા દરવાજ ેથી અમે નીક ાં. પીળું શટ અને ભૂ ં સ પહે રેલી ઉ સાહથી ઊછળથી યુસી,
પોતાના વભાવગત મૌનને સાથે રાખીને ચાલતો િબ ુબંગા અને પાછળ હં ુ.”
ડાબી તરફનો ઢોળાવ ઊતરી, ગલસંટાના ઝરણા વાટે થઈને એ ણેય જણાં નમદાતટે પહ ચશે. તે પછી
આ રહ યમય અર યોમાં અગોચર થાનેથી વહી નીકળતી ીગંગાની વાટ પકડશે. િબ ુબંગા અનેક
વખત આ માગ જઈ આ યો છે કે તેની મા નારદી પણ બેએક વખત ીગંગાને માગ થઈને ગઈ હતી અને
ગઈ હતી આ ભલા-ભોળા આ દવાસીઓની કાલેવાલી મા.
આ મથી કે નમદાતટેથી સાઠસાલીઓના ટોલામાં જવા માટે ીગંગાનો કનારો જ ટૂ કં ામાં ટૂ કં ો માગ.
બી બધા માગ લાંબા પડે.
“...સુપ રયાએ કૅ મેરા લેવા ન દીધો. યુસી અફસોસ કરતી બોલી, ‘મારે મા ન ધો કરીને ચલાવી લેવું
પડશે.’
‘આપણે સાઠસાલીઓને ણતાં નથી. સુપ રયાએ કૅ મેરા લેવાની ના પાડી, તો કંઈ કારણ હશે જ ને?’ મ
યુસીને સમ વી.
નમદા કનારે આવતાં અમને વાર ન લાગી. આઠ-સાડાઆઠમાં તો અમે પટમાં ઊતરી પણ ગયાં. અહ
નમદાના િવશાળ પથરાળ પટને કારણે અમે જંગલમાંથી બહાર આવી ગયાં હોઈએ તેવું લા યું. નમદા પણ
આ પથરાળ તળ પર વીખરાઈને નાનાં છીછરાં ઝરણાંઓમાં વહચાઈને આગળ વધે છે.
એક સપાટ ખડક પર અમે સામાન મૂ યો અને નદીને નીરખતાં ઊભાં. િબ ુબંગા સામાન પાસે બેઠો. યુસી
થોડે દૂર સુધી લટાર મારવા નીકળી.
મ છીછરા પાણીમાં પગ બો ા. જળનો પશ થતાં જ મને અનેરી લાગણી થઈ. કિપલધારાની નમદા મને
સાંભરી. ભ ચ પાસે િવશાળ પટમાં વહે તી નમદા પણ સમ આવીને ઓઝલ થઈ ગઈ. આ નદીના
તટ દેશનું સંપૂણ દશન મ કયુ નથી, ટુકડ-ટુકડે જ તેને યો છે, છતાં આ નદી મને તેના મોહપાશમાં બાંધતી
ગઈ છે.
અચાનક મને બૂમ પાડવાની ઇ છા થઈ આવી. શાંત િનજન ખડકાળ થળે ઊભાંઊભાં મ રથી ક ,ું ‘નમદે
હર.’ સામેના ખડકો પર મારો અવાજ પડઘાયો:
‘... હર!’
યુસી ચમકી. િબ ુબંગા પણ આ ય પા યો. બંને ઝડપથી હં ુ ઊભો હતો તે તરફ આ યાં. અચાનક મને
લા યું કે યુસી કંઈક જુદી જ દેખાય છે. ભલે તે િવદેિશની હોય, ભલે તે પહે લી જ વાર અહ આવી હોય
અને હં ુ પણ પહે લી જ વાર અહ આ યો હો , અગાઉ યારે ક કોઈક સમયે મ યુસીને અહ ઈ છે. ણે
અના દકાળથી હં ુ અને યુસી વારં વાર આ વનોમાં, આ પથરાળ સૂમસામ કનારા પર આવતાં-જતાં ર ાં
છીએ.
પથરાળ ભૂતલ પર વહી રહે લો જ માનો વાહ મારા દેહની આરપાર વહે તો મ અનુભ યો. ણ-બે- ણ
મને લા યું કે આ થળે જડચેતન કશું જ બી થી અલગ પાડી શકાય તેવું નથી. બેઉ કનારા ઘેરીને નમેલા
કાળા ખડકો, બેએક મહાવૃ ો, યુસી, હં ુ, િબ ુબંગા અને આ સદાસદા સ ય શાંકરી ગંગા નમદા પળેપળે
એકબી નાં વ પોમાં બદલાતાં રહીએ છીએ.
‘રે વા! રે વા!’ મ ફરી સાદ પા ો.
યુસી એકદમ મારી પાસે આવી. મારો હાથ પકડીને ખચતાં કહે , ‘તમને કંઈ થાય છે?’
‘ના.’ મ ક ,ું ‘ફ ત આનંદ મા ં છુ ’ં આટલું બોલતાં જ મને ણે કે રહ ય લાધી ગયું. આ આનંદ, આ
િનમળ ાકૃ િતક અનુભવ, એ અનુભૂિતની ઇ છા આ દેશને એક પે ટકાવી રાખનારો એક તંતુ છે.
કૃ િતની ગોદમાં ઊછરતા આ જનોને કૃ િતએ મુ ત આનંદનું મહાદાન કરે લું છે. દેશના કોઈ પણ ખૂણે
ઓ, આ આનંદનાં મૂળ વા મળવાનાં જ છે. કૃ િત સાથેનો આ તાદા ય-ભાવ દરે ક ભારતીયને પેઢી- દર
પેઢી વારસામાં મળતો ર ો છે. કદાચ આ આનંદને જ આ યા મકતા કહે વાતી હશે? એવું હોય તો તે,
પણ દરે ક માનવીના મનમાં તેનો વાસ કોઈ ને કોઈ વ પે છે. યાંક કોઈ મનુ યમાં આ આનંદ પોતાના પરમ
વ પે ગટે છે યારે તે માનવી દેવ વ લઈને ઊભો થાય છે. કહે છે, ‘અહં ા મ.’ તે પૂ થી, ધમથી,
િવિધ-િવધાનથી પર થઈ ય છે. એ પોતે પણ કૃ િત જ ેવો જ િનમળ અને ેય બની રહે છે. પછી તે
નમા બને કે ન બને, બંદગી તેને છોડીને જઈ શકતી નથી.
‘અહં ા મ’ સમ વા સાથે જ સમ ય છે કે ખરે ખર તો ‘અહં ’ જ ેવું કંઈ જ અ ત વમાં જ નથી. જ ે છે
તે બધું જ ‘ત વમિસ’ છે.
વષ પહે લાં એક સાદાસીધા વેપારીના મુખે સાંભળેલા વા ય ‘યહાં તો સબ કુ છ નમદા જ હે ’નું મૂળ કેટલાંય
વષ અગાઉ થાિપત થયેલી િવચારસરણીમાં સમાયેલું આજ ે પ ઈ શકું છુ .ં
યુસી મને હાથ પકડીને દોરી જતી હોય તેમ ચાલી. મ હાથ છોડા યો અને તેનો ખભો થાબ ો. અમે ણેય
સામાન ગોઠવેલો હતો યાં પહ યાં.
અચાનક મારાથી પુછાઈ ગયું, ‘ યુસી, તું પુનજ મમાં માને છે?’ યુસીએ જવાબ ન આ યો. તેણે ચમકીને
મારા તરફ યું અને પછી ખડક પર જઈને બેઠીબેઠી વહી જતાં જળને ઈ રહી.
થોડી વારે અમે વાસ આગળ ચલા યો. યુસીએ થેલામાંથી ના તો કાઢીને મને અને િબ ુબંગાને આ યો. તે
ખાતાં-ખાતાં જ અમે ચા યા કયુ. ીગંગા સુધી પહ ચીને અમારે નમદાની િવદાય લેવાની હતી. યાં પાણી
પીને અમે નમદાના ડાબા કનારાથી નમદામાં ભળતી ીગંગાના ખડકો પાછળ ચાલતાં થયાં. બપોર સુધીમાં
તો અમે ઘણે આગળ નીકળી ગયાં. વ ચે બે વાર અડધો કલાક રોકાઈને આ યાં ન હોત તો-તો અ યારે
પહ ચવા આ યાં હોત, પણ જ ેમજ ેમ આગળ વધતાં હતાં તેમતેમ ીગંગા સાંકડી અને વનો ગાઢાં બનતાં યાં
હતાં. યુસી િબ ુબંગાને સાઠસાલીઓ િવશે ો પૂછતી હતી. પણ િબ ુબંગા એક તો યુસીની ભાષા ન
સમજ ે અને બીજુ ં આગળ ચાલતો હોઈ જંગલમાં વધુ યાન રાખે એથી તે કોઈ લાંબા જવાબો આપે તેમ ન
હતો.
વ ચે એક જ યાએ ઝરખનું રહે ઠાણ મ ું. િબ ુબંગાએ ઝાંખરાંને લાકડી વડે ચાં કરીને અમને ઝરખની
બખોલ બતાવી. બે નાનકડાં ઝરખબાળ અમને ટગરટગર તાકી ર ાં.
ધીમેધીમે આસપાસનો કનારો ચો થતો ગયો. ભેખડો માથોડા કરતાં પણ ચી થઈ ગઈ. મને ડર લાગવા
માં ો. આમ જ આગળ વધવાનું હશે તો આગળ અંધારી સાંકડી ગલી જ ેવી ખીણમાં જ વેશવું પડશે.
અચાનક આગળ જતો િબ ુબંગા કનારાની ભેખડ તરફ ફરીને ણે ભેખડમાં જ ઓગળી ગયો હોય તેમ
દેખાતો બંધ થઈ ગયો. અમે તે થળે પહ યાં તો યાં ઉપર તરફ જતાં પગિથયાં કોતરે લાં હતાં અને ભેખડ
પર લખેલું હતું: ઇનરા સીડી – િબ ુબંગા.
િબ ુબંગાની ભાષામાં ઇનરા સીડી એટલે વગનો માગ. ઇ શ દ તે કદી બોલી ન શકે. બોલી ન શકે એટલે
લખી પણ ન શકે. કોઈપણ આ દવાસીને ડયા શ દો બોલતો મ સાંભ ો નથી.
આ કેવો દેશ છે! જ ેની એક સં કૃ ત જ ેવી અસં ય સમાસો અને ડા રોથી ભરે લી ભાષામાં ઉ મ
સા હ યનું સજન કરી શકતી, સરળતાથી બોલી શકતી, તે જ દેશની બી ડા ર બોલવામાં પણ
મુ કેલી અનુભવે! લખવું અને ચીતરવું બંને જુદી િ યા છે તે પણ સમજ ે ન હ. કેટલો મોટો િવરોધ!
આ સં કૃ િતના ઘડવૈયાઓએ આ બે અંિતમોમાં વતી ને એક- સાથે ટકાવી રાખે તેવાં શા ો ઘડતાં
કેટકેટલું િવચારવું પ ું હશે! વનને કેટલું નજદીકથી વું પ ું હશે! નગરથી નગર, અર યોથી અર યોમાં
કેટલું ભટકવું પ ું હશે! યારે થયું હશે આ પરં પરાઓનું સજન, આ સં કારોનું િસંચન અને આ
શા ા ાઓનું ઘડતર. મહા ાની અને સાવ અભણ ઓ વ ચેનું સંતુલન કોઈ અકળ કળાથી કરાયું છે.
દરે કની વન તરફની એક જ રહે , વન વવાનો અિભગમ સમાન રહે . ભાવનાઓમાં ભેદ ન રહે ...
શી રીતે કયુ હશે આ વન નું અવતરણ?
ઇનરા સીડી પર ઇ તો ચ ા હશે કે ન હ, અમે સરળતાથી ચડી ગયા. યાંથી અડધો-એક કલાક ચાલીને
અમે ચા ખડકોથી ઘેરાયેલાં વનો વ ચે આ યાં. િબ ુબંગા યાં પહ ચીને ઊભો ર ો. થોડી વાર ઝાડીમાંથી
બે આ દવાસીઓ આ યા. િબ ુ સાથે કંઈક વાત કરી. પછી તે બંને આ દવાસીઓ આગળ ચા યા અને અમે
બધાં તેમને અનુસયા.
મ અનેક વૃ ો યાં છે, પણ આજ ે જ ે વૃ હં ુ ઈ ર ો છુ ં તેવું વ યમાન વૃ મ યારે ય યું નથી અને
યાંય ઈશ તેવો િવ ાસ પણ મને નથી. ભાષાશા ના િનયમો કદાચ કોઈ પૃ વીપિત સ ાટ માટે વપરાતા
હોય તેવા શ દો એક વૃ માટે વાપરવાની મનાઈ ફરમાવતા હશે, પરં તુ જ ે કોઈ મનુ ય આ મહાન,
ગૌરવશાળી, દ ગજ અને પરમ વ પવાન, ઉ ત-મ તક વૃ ને જુએ તે જગતનાં તમામ ભાષાશા ોની
આ ાઓ ભૂલીને મનમાં આવે તે શ દોથી તેનું વણન કરવા ય ન કરશે; અને લાખ ય ને પણ તે તેમ કરી
શકવાનો ન હ. આવા સંગોએ મૌન એ સવ ે ભાષા હોવાની તીિત તેને થવાની.
ખડકોની ધાર ઉપર ઊભીને હં ુ તથા યુસી આ અલૌ કક ભૂખંડને ત ધ બનીને ઈ જ ર ાં. ચારે તરફ
લીલીછમ ટેકરીઓથી ઘેરાયેલું પથરાળ મેદાન, વ ચે લાકડાનાં ગોળ છાપરાંવાળાં ઝૂંપડાં, લંગોટધારી
આ દવાસી ી-પુ ષોની આવન- વન.
મેદાનની વ ચે ણે ખાસ બનાવીને ગોઠવી હોય તેવી ચી ટેકરી, ટેકરીની લગભગ ટોચ ન ક િવશાળ
ગુફા અને તે જ ટેકરીને મથાળે ઊભેલું ગગનચુંબી સાગનું વૃ . હં ુ અને યુસી દંગ થઈને તે વૃ ને તાં ર ાં.
મને બાબ રયાએ કહે લી કથા યાદ આવી. એમાંનું કંઈ પણ સ ય હોય કે ન હોય, પણ મને મનના છેક
અંદરના ખૂણેથી ઊઠેલો અવાજ ણે કહે તો હતો કે વયં પાવતીને હાથે વવાયેલું વૃ તું ઈ ર ો છે. મ
િજંદાસાગબાનને યા કયુ; આમ છતાં એક એવું વૃ કે જ ેની સ ા આ અર યોમાં યોજનો સુધી ફે લાયેલી
છે, જ ેના આ યે જવાથી માનવી અને પશુપ ીઓ િનભય બને છે, જ ે સદાકાળ વંત છે, જ ેનાં પાન યારે ય
સુકાતાં નથી, જ ેમાં આ અર યોના ાણ સમો વૃ ોનો દેવ વાસ કરે છે અને જ ર પ ે રા ભોજ જ ેવા
ઐ ય સાથે ગટ થાય છે તે વૃ ાિધરાજ, આ દવાસીઓની ાના તીક, િજંદાસાગબાનને હં ુ નજરોનજર
િનહાળી ર ો છુ .ં તે હં ુ માની ન શ યો.
બાબ રયાએ કહે લી કથામાં મારે િવ ાસ કરવો કે ન હ તે િવચા ં છુ ં તે સાથે જ રાણીગુફાનું લાકડાના
દરવા વાળું મુખ મારી સમ આવે છે. મારા તમામ સંશયોથી પર થઈ ય તેવી એક જ દલીલ મનમાં
ઊઠે છે. િજમીએ કહે લી રાણીગુફાની કથાને હં ુ માનું છુ ં તો બાબ રયાની કહે લી િજંદાસાગબાનની કથાને
કેમ ન માનુ? ં બંને માટે મારી પાસેનું માણ મા એક જ રીતનું છે – બી પાસેથી સાંભળેલી વાત.
‘ યુસી,’ મ ક ,ું ‘િજંદાસાગબાન!’ આગળ બોલવું મારા માટે શ ય ન હતું.
‘ઓહ! અ ભુત!’ યુસી મા આટલું જ બોલી શકી. પછી થોડી વારે વ થ થતાં બોલી, ‘પૃ વી પર આવું
થળ છે તે વા છતાં માની નથી શકતી.’
અમે ઢોળાવ ઊતરીને લાકડાનાં ઝૂંપડાંઓ તરફ ચા યાં. ચાલતાં- ચાલતાં યુસીએ મને પૂ ,ું ‘તમે માનો છો
કે િજંદાસાગબાન િવશે તમે જ ે કંઈ સાંભ ું છે તેમાં ત ય હોય?’
‘તું માને છે કે એ વાતો સાચી હોય?’ મ પૂ ું. પળ-બે-પળ યુસીએ કંઈ જવાબ ન આ યો એટલે મ ક ,ું
‘મને સમ તું નથી. પણ હં ુ અહ આ યો જ ન હોત અને આ વૃ ને યું ન હોત તો મ તને “ના”માં જ
જવાબ આ યો હોત, પણ અ યારે મને સમ તું નથી.” કહીને મ યુસીને ફરી પૂ ું, ‘તું માને છે કે...?’
યુસી એકદમ ઊભી રહી. તેણે એ ણે જ ે શ દો મને ક ાં તે હં ુ કદી પણ ભૂલી શકવાનો નથી.
‘મારા માનવા-ન-માનવાથી કોઈ ફરક પડવાનો નથી. હં ુ તો કાલે કે પરમ દવસે અહ થી જતી રહીશ. ફરક
પડશે તો તમારી મા યતાથી. તમે ભણેલા છો, િવચારશીલ છો અને અહ આ લોકો સાથે રહો છો.’ કહી તે
અટકી ગઈ.
મ હવે પ થવા ય ન કય અને ક ,ું ‘હં ુ એવું ઇ છુ ં કે હં ુ સ યને શોધી શકું. યાં સુધી તે ન કરી શકું
યાં સુધી મારી અંગત મા યતા ગમે તે હોય, પરં તુ અહ ના લોકો, જ ે અમારી વાત માને છે, તેમને યારે ય
એવું ન કહં ુ કે તેમનું િજંદાસાગબાન એક મહાવૃ હોવાથી િવશેષ કશું નથી.’
યુસી ઘડીભર મારા તરફ ઈ રહી. મને સુપ રયા યાદ આવી. તે ભણી છે, ગણી છે, આધુિનકમાં આધુિનક
મા હતી તેની પાસે છે. તે ક યુટર પર કામ કરી શકે છે અને છતાં તેણે મને કહે લું, ‘એકવીસમી સદીમાં
આપણે જગતની આગળ હોઈએ અને આપણી પરં પરાઓ આપણી સાથે હોય એવું હં ુ ઇ છુ .ં ’
હં ુ હ િવચારતો જ હતો યાં આગળ જતી યુસી બોલી, ‘તમારી વાત મને સમ તી નથી. તમારે િવકાસ
પણ કરવો છે અને જૂનું કશું યાગવું નથી.’ પછી તેણે અટકીને ઉમેય,ુ ‘ કે ડૅડી કહે તા હોય છે કે સાં કૃ િતક
રીતે ટકી રહીને, પરં પરાને ળવી રાખીને િવકાસ સાધવાની કળા જગતની દરે ક પાસે નથી, તમારી
પાસે અને પાનીઓ પાસે તે છે.’
મેદાન અડધું પસાર કરીને એ લાકડાનાં ઝૂંપડાંઓ પાસે પહ યાં. એક નાનકડા ઘરમાં હોય તેવી ઘણી
સગવડો લાકડામાંથી બનાવાયેલાં આ ઝૂંપડાંઓમાં હતી. લગભગ બધાં જ ઘરોની બાંધણી પૂણપણે લાકડાની
હતી અને ખીલા તરીકે પણ લાકડાને જ ઉપયોગમાં લેવાયું હતું.
યુસી અને હં ુ એક પછી એક ઘર ઈ આ યાં. પોતે ી હતી તેથી યુસી તો ઘરની અંદર જઈને પણ બધું
ઈ શકતી. મને બહાર જ ઊભા રહે વા કહે વાતું. એ લોકો જ ે ભાષા બોલતા હતા તે િબ ુબંગા િસવાયનાં
અમે બે સમ શકીએ તેમ ન હતું. દરે ક ઘર પર યાધનું િચ અમે ઈ શ યાં.
થોડી વારે એક આ દવાસી આવીને અમને ઝૂંપડાંઓની વ ચે આવેલા થોડા મોટા ઝૂંપડા તરફ લઈ ગયો. યાં
એક ખૂબ વૃ જણાતા પુ ષે અમા ં વાગત કયુ અને લાકડાની પાટ પર અમને બેસા ાં.
અ યા અને પોતાની ભાષા ન સમજતા માણસનું દલ તવાની કળા સમું મોહક હા ય યુસીના મ પર
ચમ યું. તે વૃ પુ ષે પણ હસીને પોતાની ભાષામાં કંઈક ક ું. યુસીએ પોતાની નોટ કાઢી થોડી વાર
પે સલથી થોડા કેચ કયા અને નોટ પેલા વૃ પુ ષના હાથમાં આપી. અમે બેઠાં હતાં તે થળનો અને થોડા
આ દવાસીઓનો અ ભુત કેચ ઈને પેલો ખુશ થયો. અમને કંઈ પણ પૂ ા વગર તે પાનું તેણે ફાડી લીધું
અને સાચવીને અંદર મૂકી આ યો.
‘હં ુ તમને પૂછુ,ં તમે િબ ુને અને િબ ુ આ માણસને એ રીતે વાતો થઈ શકશે.’ યુસીએ સૂચ યું અને બ બે
દુભાિષયા ારા અમારી વાતચીત ચાલી. ‘તમે દોરો છે તે િચ શાનું છે?’ લાકડા પર કોતરે લું ાનમંડળ
અને યાધ બતાવીને અમે પૂ ું.
‘અમારા વતનનો દેવ – સાઠસાલી.’ જવાબ મ ો.
‘વતન?’ યુસી અને હં ુ બંને નવાઈ પા યાં.
‘તમે બધાં અહ નાં વતની નથી? અહ જ તો રહો છો તમે!’
‘રહીએ, પણ આ કંઈ વતન નથી. અમારા વડવાઓ વતનમાંથી અહ આ યા.’
આ અહ ની નથી તો તેનું મૂળ વતન યાં હશે તે િવચારતાં મ અને યુસીએ પૂ ું, ‘તમને ખબર છે કે
આ િચ એ તારાનું છે? રા ે આકાશમાં દેખાય છે એ તારો જ તમારો દેવ છે?’
‘ના, એ અમા ં વતન છે. યાંથી જ તો અમારા પરદાદાઓ અહ આ યા.’
‘ યાંથી?’ અમારા અચરજનો પાર ન ર ો, ‘પેલા તારામાંથી?’
‘હોવ...’ જવાબ મ ો, ‘સાઠસાલીના રહે વાસી અમે. અમારા વડવા કહે તા. બધું લ યું છે.’
‘તમારા વડવાઓ અહ યારે આ યા?’ યુસીની આતુરતા અનહદ વધી ગઈ.
પેલો વૃ જવાબ ન આપી શ યો. તેણે પોતાની પ નીને બોલાવી અને કંઈક વાત કરી. થોડી વારે તે ી બી
એક વૃ ાને બોલાવી આવી. ણેય જણે થોડી વાતો કરીને િબ ુબંગાને કંઈક ક ું.
અમને જવાબ મ ો, ‘અમારા વડવાઓ અહ આ યા તે વખતે અહ ઓલોપીનું રાજ હતું, એ રાણીએ
અમારા વડવાને આશરો આપેલો, એવું અમારી કથામાં આવે.’
‘કેટલો સમય થયો? કંઈ કહી શકાય?’ યુસીએ મને પૂ ું.
‘સમ તું નથી.’ મ ક ,ું ‘કોઈ ઓલોપી નામની રાણીનું શાસન હતું તે વખતે એમના વડવાઓ અહ આવેલા
એટલું જ. એ રાણી યારે હતી તે કેમ ખબર પડે?’
‘બધુ દંતકથા જ ેવું.’ યુસી બબડી અને પૂ ું, ‘તમારા વડવાઓ પેલા તારામાંથી અહ આ યા શી રીતે?’
આ અિત મહ વના નો જવાબ અમને મૂંઝવી દેતો મ ો: ‘બધાં આવે છે તેમ અમે પણ આવીએ છીએ
અને પાછાં જઈએ છીએ.’
‘ યુસી,’ મ ક ,ું ‘એ જ મ-મરણની રીત કહે છે.’
‘ભલે.’ યુસીએ ક ,ું ‘પણ તમારા પહે લા વડવા અહ આ યા એ શી રીતે આ યા હશે?’
જવાબમાં પેલો વૃ થોડો િખ યો, ‘અમારી કથામાં લ યું છે તે ખોટુ ં ન હોય.’ કહીને તે ઊભો થઈને ઘરમાં
ચા યો ગયો.
વાત વણસે યાર પહે લાં િબ ુબંગાએ અમને રો યાં. અમે વધુ પૂ ું ન હ. અમારી ઇ છા રાણીગુફામાં
જવાની અને િજંદાસાગબાનને ન કથી વાની હતી; પરં તુ ‘પુ ષોને રાણીગુફામાં જવાની મનાઈ છે’ તેમ
કહીને મને જવા દેવાની મનાઈ ફરમાવાઈ. યુસી એકલી જઈ શકી હોત, પણ અ યારે તેને આ આ દવાસી
ીઓ સાથે ફરીને શ ય તેટલી વધુ મા હતી ઈતી હતી. ‘હં ુ કાલ સવારે જઈશ’ કહીને તે ચાલી. હં ુ પાટ
પર બેઠોબેઠો ડાયરી લખતો ર ો.
રા ે અમે બહાર લાકડાની પાટ પર ઘાસમાંથી વણેલી સાદડીઓ પર સૂતાં. યુસી નાની ટૉચ સળગાવીને
ડાયરીમાં ન ધો ટપકાવતી હતી. મારી નજર રહીરહીને રાણીગુફા તરફ જતી હતી. એક વખત તો મને એવી
ઇ છા પણ થઈ આવી કે રા ે બધાં સૂઈ ગયા પછી હં ુ રાણીગુફામાં જઈ આવું, પણ સાઠસાલીઓના કે
િજંદાસાગબાનના યાલે તેવું ન કરવાનું િવચારીને મ પડખાં ઘ યા કયા.
યુસીએ લખવાનું બંધ કયુ કે ઘસઘસાટ ઊઘી ગઈ. તેણે પોતાના િવ વાસોમાં આવાં કેટલાંયે થળો યાં
હશે, કેટલાંયે મનોમંથન અનુભ યાં હશે, એથી તે આવાં આકષણો પર િવજય મેળવીને િનરાંતે ઘી શકી.
મારી આંખો પણ ઘેરાવા લાગી. ઝોકું આવે યાર પહે લાં અચાનક મારા મનમાં તક ઊ ો. નાનાસાહે બ
રાણીગુફામાં ર ા હોય, િજમીના દાદા રાણીગુફામાં કેદ થયા હોય, તો રાણીગુફામાં પુ ષોનો વેશ વ ય
છે તે વાત સાચી નથી. પણ અ યારે અડધી રાત વી યે કોઈને જગાડીને આ વાતનું િનરાકરણ કરવું શ ય ન
હતું. સવારે પેલા વૃ ડાયાને પૂછવાનું ન ી કરીને હં ુ નિચંત થઈ સૂઈ ગયો.
સવારે સહુથી પહે લું કામ મ ડાયાને મળવાનું કયુ.
‘તમારા દાદાના સમયમાં પેલી ગુફામાં પુ ષો જઈ શકતા?’
‘ના. યારે ય ન હ. ઓલોપી રાણીની ગુફા. એમાં પુ ષોથી જવાય ન હ.’ િબ ુબંગા ારા જવાબ મ ો.
‘પણ નાનાસાહે બ નામના મરાઠા સરદાર તેમાં રહે લા, અં ે નું રાજ હતું યારે , લગભગ તમારા દાદાના
સમયમાં.’ મ ડાયાને ક ું.
‘ઓહોહો...’ ડાયો હસી પ ો, ‘મારો બાપ યારે નાનો હતો. તેણે યેલો એ રા ને. મારો બાપ કહે તો,
‘અમારા આઠ-દશ માણસો પેલા પંદર જણાને પકડી લાવેલા. સાંજ ે ડાયા સામે લઈ આ યા; તો રા બોલે:
અમે દો ત છીએ.” કહે તાં ડાયો મૃિતઓમાં સરી ગયો અને આડાઅવળાં વા યોમાં બો યો, ‘અમારા લોકને
એની બોલી સમજ ન હ આવેલી. કાલેવાલી મા બી ના સમ શકી; પણ અમે આશરે આવેલાને કાઢી ન
મૂકીએ. ઓલોપી રાણીનો અમને એવો હુકમ. િફરં ગી લોક રા ને મારવા નીકળેલા એટલે ભાગી આવેલો.’
મને થયું કે હવે ખ નાની અને નાનાસાહે બને રાણીગુફામાં સંતા ાની વાત આવશે. હં ુ કાન માંડીને
સાંભળતો હતો ને ડાયાએ આગળ ક ,ું ‘પછી રાખેલા એ બધાને યાં શીરીગંગા માથે ભવાનીના મં દરની
ગુફામાં.’
‘આ રાણીગુફામાં ન હ?’ મ પૂ ું.
‘ના.’ ટૂ કં ો જવાબ મ ો. પછી ડાયાએ વાત આગળ વધારી, ‘પછી તું કહે છે તેવા િફરં ગી આવેલા. અમારા
બધાને ખૂબ ધમકાવેલા, લાલચ આપેલી, પણ એમ અમારા માણસથી કંઈ દગો થોડો થાય? કોઈ કંઈ બો યું
જ ન હ. વરસાદથી ઉનાળા જ ેટલું રહે લો તે રા . પછી ગયો.’
કદાચ ડાયો િખ ય તે યાલથી ખ ના િવશે પૂછવાની ઇ છાને મ દબાવી, પણ નાનાસાહે બવાળી ગુફા ઈ
આવવાની ઇ છા હં ુ રોકી ન શ યો. ‘ભવાનીની ગુફા વા અમરાથી જઈ શકાય?’ મ પૂ ું.
‘િબ ુ તમને લઈ ય.’ ડાયાએ ક ,ું ‘પણ મારે એનું કામ છે.’
‘બહુ દૂર ન હોય તો અમે એકલાં પણ જઈ શકીશું.’ મ ક ું. જવાબમાં િબ ુબંગા અમને ઈનરા સીડી સુધી
મૂકવા આ યો અને આગળ જતી કેડી બતાવીને પાછો ફય .
ઈનરા સીડી ઊતરીને નદીમાં ઊતરવાને બદલે ઉપરના કનારે રહીને નદીના મુખ તરફ સીધી ચાલી જતી
કેડી પર અમે ચા યાં.
પંદર-વીશ િમિનટ ચા યાં હોઈશું કે એક ટેકરી પર પ થરની ફાટમાંથી નાનકડા ઝરણા પે ગટ થતી
શીરીગંગા નજરે પડી. થોડે ઉપર જતાં જમણી તરફ એક િવશાળ ગુફા, િસંદૂરના થાપા અને િ શૂળ દેખાયાં.
‘આપણે પહ ચી ગયાં.’ યુસી બોલી. હં ુ પ થર પર ચ ો અને યાં જ થર થઈ ગયો. ગુફાની એક તરફ
ઊભેલા વૃ પાસે ઊભી રહીને મલીરધા રણી વૃ ની છાલ ઉખેડીને એકઠી કરતી હતી. તેની પીઠ અમારા
તરફ હતી.
યુસીનું બોલવું સાંભળીને તે ી અમારા તરફ ફરી અને એ જ ણે તેણે માથે ઓઢેલું મલીર મુખ પર ખચી
લીધું. એ ણાધમાં મારી નજર તેના ચહે રા પર પડી અને મારાથી બોલાઈ ગયુ,ં ‘ઓહ, ના!’
કાલેવાલી મા સહે જ પણ િવચિલત ન થઈ. તેણે વ થતાથી ક ,ું ‘એકલાં કેમ આ યાં? ડાયાએ િબ ુને સાથે
ન મોક યો?’
‘ .’ હં ુ કશું બોલી ન શ યો. બે- ણ પળ મૌનમય વીતી. પછી યુસીએ મને પૂ ું, ‘કોણ છે આ?’
‘અ થામા મરાયો છે?’ તે નો ઉ ર આપતાં યુિધ રે જ ે મનોયાતના વેઠી હસે તેવી જ વેદના
અનુભવતાં મ જવાબ આ યો, ‘કાલેવાલી મા.’
મ આકાશ સામે યું. મારા મનમાં ઊઠેલા જવાબને બહાર આવતો રોકી રાખવા મારે ય ન કરવો પ ો.
કેમે કરીને હં ુ એવું બોલી ન શ યો, ‘ યુસી, આ વિનતા છે, િબ તા પોતે. સુપ રયાની જ મદા ી અને અ યારે
આ દવાસીઓની કાલેવાલી મા.’
‘ યુસી, તું મારી સાથે વાત કરી શકીશ.’ કાલેવાલી માએ પૂ ું.
‘ના.’ મ ક ,ું ‘તમારે મારી સાથે જ વાત કરવી પડશે. યુસી આપણી ભાષા ણતી નથી.’
આ વાતનો કોઈ ઉ ર ન મ ો. મ યુસીને ક ,ું ‘ યુસી, વાત તો તારા ારા જ થઈ શકશે. મા મારી સાથે
વાત ન હ કરે .’
‘કેમ? એવું શા માટે?’ યુસીએ પૂ ું. મારા આ ય વ ચે યુસીનું બોલવું િબ તા સમ શકી. તેણે ઉ ર
આ યો. ‘કારણ કે આ એક પરં પરાગત રવાજ છે. કાલેવાલી મા પુ ષોને દશન પણ ન આપે.’
મ આ જવાબ યુસી સુધી પહ યો. ‘તમે પણ એવું માનો છો?’ યુસીએ પૂ ું.
‘ના.’ માએ ક ,ું ‘પણ અહ ના લોકોનો િવ ાસ મને આમ કરવા ેરે છે. મારા પહે લાંની કોઈપણ માએ
યારે ય જ ે ન કયુ હોય તે કરવા હં ુ ન ઇ છુ .ં ’
‘તમે સાઠસાલી િતનાં નથી?’ યુસીએ પૂ ું.
‘અમારામાંનું કોઈ સાઠસાલી નથી કે ન હતું.’ માએ જવાબ આ યો, ‘હં ુ આ દેશમાં નીચે રાણીગુફામાં રહં ુ છુ ં
એથી સાઠસાલીઓ મારી તમામ સેવા ઉઠાવે છે.’
યુસીને ખૂબ નવાઈ લાગી. તેણે પૂ ું, ‘તમે શા માટે એમનાં દેવી બ યાં? એ લોકો તમને પકડી લાવેલા?’
‘ના.’ મા હસી પડી, ‘મારે જ સંસારથી દૂર રહે વું હતું. બીજ ે યાંય પણ જઈને રહં ુ તો આટલી શાંિત અને
આટલી મુ ત મળે તે સંભિવત ન લા યું. નમદાનાં વનો છોડીને મારે યાંય જવું ન હતું. છતાં મારી રીતે
સાધના કરવી હતી, એથી આ થળે આવી. મારી અગાઉ જ ે મા હતાં તેમની પાસે રહી. હવે તેઓ નથી
એટલે હં ુ મા છુ .ં ’
અચાનક મને પૂ રયા સાંભરી આવી.
‘તમે દેવી છો?’ યુસી સાવ યાવસાિયક ઢબે પૂ ે જતી હતી તે મને યો ય ન લા યું. પણ મા જ ે વ થતા
અને શાંિતથી જવાબો આપતી હતી તે તાં યુસીને કંઈ કહે વું મને યો ય ન લા યું.
‘ના.’ માએ ક ,ું ‘હં ુ પણ તારા જ ેવી જ ી છુ ,ં પણ આ રીતે હં ુ બીજ ે યાંય પણ રહી હોત તો યાંનો
સમાજ પણ મને દેવી બના યા િસવાય રહે વાનો ન હતો. એ કરતાં આ આ દવાસીઓની દેવી ગણાવામાં મને
ઓછામાં ઓછી અડચણો છે.’
‘તમે અહ શી રીતે આ યાં?’ યુસીએ પૂ ું.
‘નારદી નામે એક આ દવાસી ી મારી સહે લી હતી. તેણે મને અહ આવવા સૂચવેલું.’
‘િબ ુબંગાની મા?’ યુસીનો અવાજ આ યભાવથી સભર હતો.
‘હા.’ માએ ક ું.
મને લા યું કે યુસી વિનતાને ઓળખી જવા સુધી પહ ચવા આવી છે. આવું બને તોપણ કોઈને કંઈ ફરક પડે
તેમ ન હોવા છતાં મ વાત વાળવા ય ન કય , ‘ યુસી, નાનાસાહે બને અહ રાખેલા.’
‘હા,’ માએ ક ,ું ‘સાઠસાલીઓ બહુ ેમાળ છે. જંગલમાં ભૂલા પડેલાને, મુ કેલીમાં મુકાયેલાને કે આશરે
આવેલા કોઈને પણ વની જ ેમ ળવે. ઘણી વાર ઘણા લોકોને ઉપયોગી થઈ પડે છે આ . નાનાસાહે બ
આ સામેની ગુફામાં જ રહે તા.’
‘તેમનો ખ નો...’ હં ુ આગળ કંઈ બોલું તે પહે લાં માએ પોતાનો ઢાંકેલો ચહે રો મારા તરફ કય . મલીર પાછળ
છુ પાયેલી આંખો મને તી હોવાનો અનુભવ હં ુ કરી શ યો. િબ તાને આ આ દવાસીઓ દેવી શા માટે માને
છે તે સમજતાં મને વાર ન લાગી. મ મા હાથ ડીને કંઈ પણ બો યા વગર માની આ ા વીકારી લીધી
અને ખ ના િવશેના તમામ સંશયોને મનમાંથી ધોઈ ના યા.
‘અમે તે ગુફાઓ ઈ શકીએ?’ મ માને પૂ ું.
‘અંદર મં દર છે, દશન કરી આવો.’ માએ ક ું.
હં ુ અને યુસી ગુફામાં ગયાં. ગુફા ઘણી િવશાળ હતી, પરં તુ પંદર માણસોના વસવાટ માટે નાની પડી હશે.
નાના કદાચ અહ પૂ રી તરીકે જ ર ા હશે. એક મહાન માનવીના થોડા સમયના રહે ણાકને તો હો
એવા ભાવથી મ ગુફા ઈ. વતં તા માટે માનવીઓ કેવાકેવા ભોગ આપતા હોય છે તે િવચારતો હં ુ યુસી
પાછળ બહાર નીક ો. અમે ટેકરી ઊતરીને પાછાં ફયા.
અમે જતાં હતાં યારે માએ યુસીને ક ,ું ‘પાછી આવજ ે યારે ક.’ પછી જરા થંભીને આગળ ક ,ું ‘ત
સાઠસાલીઓ િવશે બહુ ન ધો કરી છે તે યું. હં ુ તને િવનંતી ક ં છુ ં કે આ થળ િવશે ત યું તે તારાથી
બને તો િસિ ના મોહથી હે ર ન કરીશ. કદાચ લખે તોપણ આ થળ અને અહ આવવાનો માગ દુિનયાને
ન બતાવતી. અમે બહુ થોડાં બચી ર ાં છીએ. આખી દુિનયા અહ ઊતરી આવીને અમને ખલેલ ન કરે તે
જ ે.’
‘ભલે.’ યુસીએ પાછાં આવી માનો હાથ પોતાના હાથમાં લઈને હોઠે અડાડતાં ક ,ું ‘આ વાત હં ુ તમારી
આ ા ગણીને પાળીશ.’ પોતાનો થેલો ખભે ચડાવતાં યુસીએ આગળ ક ,ું ‘ યારે ક જ ર પાછી આવીશ,
નમદાની પ ર મા કરવા.’
‘તું આવતી હો તો મારી સાથે ગુફામાં તને રાખીશ અને તારી સાથે પ ર મામાં પણ હં ુ ડાઈશ.’ માએ ક ું.
‘મારા આવવાથી અને સાથે રહે વાથી તમારા ધમમાં દખલ ન હ થાય?’ યુસીએ સહજભાવે પૂ ું.
‘અમે જ ેનું પાલન કરીએ છીએ તે ધમમાં મહે માનોથી થોડી દખલ થાય તોપણ અમે ચલાવી લઈએ છીએ;
પરં તુ અમા ં જ ે પાલન કરે છે તે ધમમાં તું દખલ ન હ કરે એટલી ા તારા પર રાખું તો તે ળવજ ે.’
માએ ક ું. હં ુ આ સાંભળીને ઘડીભર ત ધ થઈ ઊભો ર ો. યુસીએ મા સામે યું અને ક ,ું ‘હં ુ તમારી
વાત માનું છુ .ં ’
અમે ટેકરી ઊતરી ગયાં.
ર તામાં યુસીએ મને ક ,ું ‘હં ુ મુંબઈ જવાની છુ .ં તમે સાથે આવો તો પાછા જતાં અગાઉ મારે નમદાનો
સાગરસંગમ વો છે. એક નદીના ઉ ગમ અને સાગરસંગમ બંને યાનો રોમાંચ લઈને વદેશ પાછાં
ફરવાનું મને ગમશે.’
‘ભલે.’ મ ક ,ું ‘ભ ચ તો મુંબઈ જતાં વ ચે જ આવશે. યાં એકાદ દવસ રોકાઈને સાગરસંગમ સુધી જઈ
આવીશું. પછી હં ુ પાછો આવીશ. મ અમારી યોજના સુપ રયાને જણાવી. તેણે પૂ ું, ‘તમે ઓ છો?...’ ”
 25
ચા યા જનારાએ અહ ડાયરીનાં બે પાનાં કોરાં છો ાં છે. માનવીના મનોજગતનો પાર પામવો તે વયં
ા માટે પણ ક ઠન ગણાતું હોય તો મા ં તો શું ગજુ?ં તેણે કોરાં છોડેલાં આ બે પાનાંઓ પર તેણે શું
લખવા ઇ ું હશે તેની મને ખબર નથી. હા, ચારે ક સંગો િવશે હં ુ ં છુ ં તે તમને જણાવું. કદાચ
કોઈને કંઈક અથ મળી પણ આવે. પહે લો સંગ તો યુસી િવદાય થવાની હતી તે પહે લાં સુપ રયા, યુસી
અને તે શા ીને મળવા ગયેલાં યારનો છે.
“... યુસી શા ી પાસે બેસીને વાતો કરતી હતી. સુપ રયા અને હં ુ રે િલંગ પાસે ઊભાંઊભાં નીચે વહે તી
નદીનો કલરવ સાંભળી ર ાં હતાં. હં ુ વિનતાને મ ો હતો તે વાત સુપ રયાને કહં ુ કે ન કહં ુ તે િવચારે મૂંઝાતો
હતો યાં અચાનક સુપ રયાએ મને પૂ ું, ‘કેમ હતી મારી મા? મ તો ઢાંકેલું જ રાખે છે. તમે ઓળખી
એને?’
હં ુ ઘડીભર અવા બની ગયો. પછી માંડ બોલતો હો તેમ ક ,ું ‘સુપ રયા, મ તેમનાં ય દશન કયા.’ પણ
‘મા કેમ હતી’ તે નો ઉ ર હં ુ આપી ન શ યો. એ જ ણે મં દરમાં આરતીનો ઘંટ વા યો. અમે બંને
રે િલંગ પાસેથી દૂર મં દર સામે જઈ હાથ ડીને ઊભાં ર ાં.
રા ે યુસી પોતાનો લેખ તૈયાર કરતી હતી. શા ી પાઠ કરતા હતા. હં ુ ચાંદની રાતે લટાર મારવાના ઇરાદે
નદીકાંઠ ે જવા ઊતય . સુપ રયા પગિથયે બેઠી હતી તે પણ સાથે ચાલી. ચાંદની રા ે સૂમસામ નદીતટે અમે
બંને દૂરદૂરથી વહી આવતાં આ દવાસીઓનાં ભજનો અને ઢોલકનો આછો અવાજ સાંભળતાં ચા યાં જતાં
હતાં. સુપ રયાએ ક ું, ‘ યુસી ઇ છે છે કે તમે યુિનવિસટીમાં પાછા ઓ.’
મ સુપ રયાની વાતનો કોઈ જવાબ ન આ યો. સુપ રયાએ મારી સામે યું. ચાંદનીનું િતિબંબ તેની આંખોમાં
ચમ યું. સુપ રયાએ આગળ ક ,ું ‘કે પર એક ટેકિનકલ તાલીમશાળા પણ થાય તો કેવ? ું ’
‘સા ં .’ મ ઉપરછ ો જવાબ આ યો.
સુપ રયાએ ક ,ું ‘એમ ન હ, તમને કેમ લાગે છે તે પૂછુ ં છુ .ં હં ુ એકલે હાથે બધે પહ ચી ન શકું. તમે અને
થોમસ બંને તમારો િનણય ગણીને આ કામ ઉપાડી લો તેવું થઈ શકે?’
‘આમ તો કશી મુ કેલી નથી,’ મ ચાલતાં જ જવાબ આ યો. ‘પણ હં ુ કંઈક બીજુ ં િવચા ં છુ .ં યુસીનો આ હ
છે કે હં ુ હવે પાછો જ , પરં તુ એને પણ મ હ હા નથી પાડી.’ થોડી વારે મ સુપ રયા તરફ ફરીને પૂ ું,
‘તમને લાગે છે કે હં ુ યુસીને સાચવી શકીશ?’
આ અણધાયા થી સુપ રયા નવાઈ પામી હોય તેમ મારી સામું ઈને ઊભી રહી. પછી પ શ દોમાં
બોલી, ‘તમે અને યુસી સાથે રહી શકો એટલી મને ખબર પડે છે... કોઈને પણ સાચવવું તે તો ઘણી મોટી
વાત છે. એથી આગળ હં ુ ન કહી શકું. આમાં હં ુ તમારી કે યુસીની ટીકા નથી કરતી. મને લા યું તે ક ું.’
સુપ રયાના આ જવાબથી મને નવાઈ ન લાગી. તે પ િવચારી શકે છે અને પ કહી પણ શકે છે. મને
થયું કે તેના પોતાના વન અંગે તેણે શું િવચાયુ છે તે પૂછુ.ં પણ હં ુ કંઈ પૂછુ ં તે પહે લાં જ તે બોલી, ‘હં ુ તમને
અહ રોકાઈ જવાનો આ હ ન હ ક ં . તમે અહ રહે વાનું ન ી કરો તોપણ તમારી ઇ છાથી તેમ થવું
ઈએ.’
તેની આ વાત સાંભ ા પછી કંઈ પણ ન બોલવું જ મને યો ય લા યું.
‘પાછાં ફરીશું?’ મ પૂ ું અને અમે બંને મં દર તરફ જવા વ ાં.”
 બીજ ે સંગે મ તેને અને યુસીને સાગરસંગમ પર પાણીમાં હાથ ઝબોળતાં યાં. તેઓને સાગરસંગમિબંદુ
પર લઈ જતી હોડીનો સઢ પવનથી ફૂલીને હોડીને વેગ આપતો હતો. યુસીના ભૂખરા વાળ હવામાં ફરફર
ઊડતા હતા. બંને જણ પોતાના હાથ પાણીમાં ઝબોળીને હોડીની સામસામી કનાર પર બેઠાં હતાં.
અચાનક યુસીએ ક ,ું ‘તમે એક વાર પૂછલ ે ું કે હં ુ પુનજ મમાં માનું છુ ં કે ન હ?:
‘...હા,’ મ ક ,ું ‘પણ હવે મને જવાબની રાહ નથી.’
યુસી ખડખડાટ હસી, પછી વ થ થઈને બેઠી અને એકએક શ દ છૂટો પાડતાં બોલી, ‘છતાં સાંભળો:
‘પુનજ મ થતો હોય તો મારો જ મ ફરી યુસી- વ પે જ થાઓ.’
મ યુસી સામે યા કયુ.
રાતની ગાડીમાં યુસીને વળાવીને હં ુ ભોપાલની ટેન પકડવાનો હતો. યુસી બારી પાસે આવી અને તેણે
આટલું બધું ફરવામાં સાથ આ યા બદલ મારો આભાર મા યો. મ તેનો હાથ હાથમાં લઈને થપથપા યો અને
ક ,ું ‘તું અહ આવી તે જ મને તો ખૂબ ગ યું; અને તારી સાથે તો હં ુ હો જ ને!’
‘તમને રીઝવશન મ ું?’ યુસીએ પૂ ું.
‘હ નથી મ ું. મારી ટેનને હ વાર છે. ટી. સી.એ મને રાતે એક વા યે બોલા યો છે. કંઈક ગોઠવણ થશે
તો તે કરી આપશે તેમ કહે તો હતો.’
ગાડી ચાલી. મારી સૂટકેસ લૅટફૉમ પર જ રહે વા દઈને ચાલતી ગાડી સાથે હં ુ થોડુ ં આગળ ગયો. ગાડીએ
ગિત પકડી. મ ઊભા રહીને યુસી દેખાઈ યાં સુધી હાથ ફરકા યા કય . પાછો ફરીને છુ ં તો એક કાળો,
ંથ રયાળો માણસ મારી બૅગ લઈને વેગ પકડતી જતી ટેનના છે ા ડ બામાં ચડી ર ો હતો. ‘એ... હે ય...!’
મ બૂમ પાડી. પણ યથ. સ ભા યે મારો ખભાથેલો મારી પાસે જ હતો. મ યું તો થેલામાં ડાયરી, પ ો અને
થોડા ફૉટો ાફ િસવાય કંઈ હતું ન હ.
પૈસા વગર શું કરીશ તે િવચારતાં હં ુ ટેશનની બહાર આ યો. સામે જ ટેલીફોન બૂથ ઈને મને રાહત થઈ.
યાં જઈને મ ક ,ું ‘મારે ફોન કરીને પૈસા મંગાવવા પડે તેમ છે. તમે મને એક ફોન કરવા દો, પૈસા આવશે કે
તરત આપી જઈશ.’
ણે હં ુ િભ ા માગતો હો એટલો ોભ મને થયો. બૂથ પર બેઠલ ે ા માણસે હકારમાં માથું હલા યું. ણેક
માણસો ફોનની લાઈનમાં હતા તેમાંના એક જણે મને પૂ ,ું ‘પરક મા લીધી છે?’
મ મારા વેશ તરફ યું. ગઈ કાલથી બદ યા વગર પહે રી રાખેલો ઝ ભો. કદાચ વાળ પણ સવારથી ઓ ા
ન હ હોય. કે થી નીક ા પછી દાઢી પણ કરી ન હતી. મ થોથવાઈને ક ,ું ‘ !?’
‘પરક મા પર છો તો પછી ફોનમાં પૈસા ન બગાડશો. ચાલો હં ુ તમને સગવડ કરી આપું છુ .ં ’ કહી તેણે
પોતાના સાથીદારને ક ું, ‘આમને ઝડે ર મૂકતા આવીએ અને આપ ં કામ પણ બ જ પતાવતા આવીએ.
ફોન કરતાં તે આગળ પડશે.’ કહીને તે બેઉ જણે મને ક ું, ‘ચલો.’
અ યારે અહ રાત રોકાઈ જવા જ ેટલી યવ થા થઈ ય તે વધુ અગ યનું લાગતાં હં ુ તેમની સાથે કૂ ટર પર
બેસી ગયો.
રાતભર મને ઘ ન આવી. મ પ ર મા નથી લીધી એવું મારે કહી જ દેવું ઈતું હતું. રાતે લૅટફૉમ પર પણ
પડી રહે વાત. સવારે ઊઠીને હં ુ નમદાતટે ગયો. તે જ ણે મને ગંડુના શ દો યાદ આ યા: ‘મ ફકીર હૂં, અપને
આપસે ધોકા ન હ કર સકતા.’
હં ુ ફકીર તો નથી, પણ તને છેતયાનું કોઈ પાપ હોય તો તેનું ાય મારે કરવું જ ર ું. મ િનણય કય કે
હવે કે પર જવા માટે અહ થી નમદાતટે પગપાળા જ ચા યો જઈશ.
બધું પ થર પર મૂકીને ચા યા જનારને આ ી સંગે પણ મ યો. તે ભ ચ પાસે ઝડે રના કનારે થી
ઊતરીને નદીમાં એકલો ઊભો હતો. નદીના જળમાંથી અંજિલ ભરીને તે બો યો, ‘હં ુ મારા નામનો યાગ
ક ં છુ ,ં મારા પ રચયનો યાગ ક ં છુ ,ં મારા ાનનો યાગ ક ં છુ ,ં તમામ મા યતાઓનો યાગ ક ં છુ .ં ’
પછી ઢોળાવ ચડીને મં દર તરફ ચા યો ગયેલો.
‘પરક મા લીધી છે?’ અનસૂયા માં મળેલો સં યાસી ઘણી વાતો કરતો હતો.
‘ના. અમે ઉપરવાસમાં થોડે આગળ નમદા કનારે જ રહીએ છીએ. યાં સુધી નદી કનારે ચાલતો જઈશ.
અધપ ર મા પણ ન હ થાય.’ મ ક ું.
‘તો પછી અહ થી ચાલતા શા માટે ઓ છો? નદીકાંઠ ે ચાલવું જ હોય તોપણ અલીરાજપુર કે ધા નોદ સુધી
બસમાં જતા રહો તે જ સા ં થશે. તમારાથી શૂલપાણની ઝાડી પાર ન હ થાય.’ સં યાસીએ ક ું.
‘કેમ?’
‘કેમ તે?’ પેલાને નવાઈ લાગી, ‘ખબર નથી? ઝાડીમાં કાબા સામા મળશે ને લૂંટી લેશે.’
‘મારી પાસેલૂંટી લેવા જ ેવું કશું નથી.’ મ ક ું.
‘તો માર મારશે.’ સં યાસી હ યો.
‘એ અનુભવ બાકી છે. તે પણ ભલે થઈ જતો.’ મ મારો િનણય ક ો.
‘ભલે, તો તમારી મર .’ સં યાસીએ ક ,ું ‘શૂલપાણ કે હ પે ર સુધી તો કદાચ હં ુ પણ સાથે આવીશ. બાકી
કેટલાય જણ કડીપાણીથી બસ પકડીને ઝાડીવાળી યા ા ટૂ કં ાવે છે.’ સં યાસી ફરી હ યો અને બો યો, ‘રોટલો
ખૂટ ે યારે પરક માએ નીકળે એ માણસ ઝાડીમાં ચાલે જ ન હ. બધા આ ણે છે તોયે પરક માવાસીને લોક
સાચવે છે. ા ટકી રહી છે.’
મ મારા િનણયની યો યતા તપાસી ઈ.
અનસૂયાથી તે અને પેલો સં યાસી સાથે જ ચા યા હતા. મ તેમને ઘણે થળે, છેક હ પે ર સુધી સાથે
યા. પણ ઝાડીમાંથી બહાર નીકળી તે અહ સુધી આ યો યારે સાવ એકલો જ હતો.
“િ ય િજમી,
તને આનંદ થશે કે રાણીગુફા છે. તારા દાદા યાં ગયા જ હશે તે િવશે શંકા નથી. નાનાસાહે બ પણ યાં
રહે લા – રાણીગુફામાં તો ન હ, તેની પાસેની બી જ યાએ. તારા માટે જ ે ણવું મહ વપૂણ હતું તે મ તને
જણા યું છે અને મને ા છે કે આટલું પૂરતું થશે.
પ પૂરો કરી, કવર બીડીને કડીપાણી જનારા યા ાળુને આપતાં મ ક ,ું ‘આ ટપાલમાં નાખી દેશો? ટ કટ
પણ તમારે લગાવવી પડશે.’ પેલાએ હા કહી એટલે પ સ પીને પગિથયાં ઊતરી હં ુ નમદાના જળમાં જઈને
ઊભો.
ઘેરી વનરાિજ, વાંસ અને નાનાંમોટાં વૃ ો વ ચેથી આ પરમ પારદશક જળ વહી ર ાં હતાં. બને તેટલો સમય
નદીના જળમાં કે જળ પાસે ચલાય તે રીતે કરવાનું મ મનોમન િવચાયુ, ણાિલકાગત પ ર માના માગથી આ
જુદું હોય તોપણ.
જ ેમજ ેમ આગળ ચાલતો ગયો તેમતેમ વૃ ો ઓછાં થતાં ગયાં. ઝાડી કહે વાતા આ દેશને મ અર યમય
ક પેલો; પણ જૂનાં, મોટાં બેએક વૃ ો િસવાય યાંય કોઈ છાંયાનું નામોિનશાન નથી. ખુ ી ટેકરીઓ અને
કાળા-ભૂખરા પ થરોના રણ વ ચે એકલી-અટૂ લી નમદા મેવાડના મહે લો છોડીને રણમાં ચાલી જતી મીરાં
જ ેવી સં યાિસની ભાસે છે અનેક તીથ ની વાિમની વયં સં યાિસની હોય તેમ વહી ચાલી છે.
કોઈ કાળે આ થળે ખરે ખર ઝાડી હશે. યારે ક આ ટેકરીઓ પર અડાબીડ ઘાસ અને વાંસવનો છવાયેલાં
હશે. અહ આકાશને આંબતાં વૃ ો ઊભાં હશે. એક વખત લીલાંછમ વ ોમાં ગોપાઈને રહે તી આ ધરા પર
આજ ે વ હીન ટેકરીઓ આકાશ ઓઢીને ત ઢાંકવા મથતી, સૂયના તાપે બળબળતી ઊભી છે. પ થરો પર
તર ં પણ દેખાતું નથી.
આવતાં થોડાં વષ માં તો આ થળ પણ અગાધ જળરાિશ તળે ધરબાઈ જશે. પછી નમદાને ન ઓળંગવાનો
િનણય લઈને નીકળેલા પ ર માવાસીઓ યાં જશે તે હં ુ ક પી નથી શકતો. કદાચ યારે હં ુ અહ ન હ હો .
મ િવચારધારા રોકી. નમદા પર નમીને પાણી પીધું, મોઢું ધોયું અને પાછળ ફરીને કેટલો માગ કપાયો તે યું.
હ પે રથી નીક ો તે સંગ મને યાદ આ યો. મને િવદાય કરતાં પહે લાં મહં તે સાદ, એક લાકડી અને એક
નાનું ફાનસ આ યાં. હં ુ નીચે જતો હતો અને પેલો સં યાસી મને મ ો.
‘ચાલીશું? કે પછી...’ મારો ડીદાર સં યાસી આવીને મારી પાસે કાંડાબૂડ પાણીમાં ઊભો ર ો. મ કંઈ
જવાબ નહોતો આ યો.
‘કેમ? કંઈ િવચારમાં?’ તેણે ફરી પૂ ું અને ઉમેય,ુ ‘કડીપાણી દૂર નથી. બપોરે અલીરાજપુરની બસ જવાની
જ.’
હં ુ ફરી િન ર ર ો.
‘ઝાડીમાં તો આમેય કોઈ તીરથ નથી ખાલી ચાલવાનું જ થશે. તીરથ તો જ ે છે તે બધાં ઝાડી પાર છે.’ તે
વગત બોલતો હોય તેમ બો યો અને ફરી ક ,ું ‘તોયે તમારી મર .’
‘મારી મર ,’ મ સં યાસી તરફ ફરીને ક ,ું ‘ઝાડી પાર જવાની જ છે.’ તેણે આ યપૂવક મારી સામે યુ,ં
ભ મરો ચડાવી, હાથનાં આંગળાં ાથભાવે મચકો ાં. પછી ક ,ું ‘સા ં , તમે નીકળો. હં ુ પણ પાછળ
નીકળું.’ તે ટેકરી તરફ પાછો ફય .
હવે તે કડીપાણી જવાનો, અલીરાજપુર પહ ચવાનો અને મારી આગળ જઈ ધા નોદમાં મને મળવાનો.
તેનો િવચાર કરવાનું છોડીને મ ચાલવાનું શ કયુ. િનતાંત સુંદર ખડકો, નાનાનાના ગોળ પ થરો, ડી
કાંકરાળી રે તી પર અનંતકાળથી વહી રહે લાં કાંડાબૂડ જળમાં ચાલવાનો આનંદ મારી રગેરગમાં સરી ગયો.
િનમળ વહે તાં જળમાં ઉપરવાસથી વહી આવતા કાગળનાં ડૂ ચા યે મા ં યાન ખચાયું. કોઈએ પાણીમાં ફકી
દીધેલું િબ કીટનું ખાલી ખોખું! ન ક આવતાં હં ુ ણભર ઈ ર ો, પછી તેને કનારા પર મૂકીને હં ુ આગળ
ચા યો.
ઝાડી પસાર કરતાં બે-અઢી દવસ થાય છે તેવું મ મહં ત પાસે સાંભળેલું. પેલા સં યાસીના ભયનું િનવારણ
કરવાના તમામ ય નો મહં તે કરે લા: ‘ યાંક યાંક લાકડાના વેપારીઓનો પડાવ હોય છે યાં આશરો મળી
રહે .’ મહં ત તાપણી સામે બેઠાબેઠા બોલતા હતા. મં દરના ઓટલે ન ધપોથી લખતાં હં ુ સાંભળતો હતો.
‘એ તો સમ યા,’ પેલો સં યાસી બો યો, ‘પણ કાબા લૂંટી લે. ને તમે કહો છો તેવા વેપારીના દંગા ન હોય તો
પાર કેમ થવુ? ં ’ તેની પોતાની તૈયારી ઝાડી જ ેટલો ભાગ બસ-ર તે પસાર કરી જવાની જ હતી.
‘હં ુ અહ દશ વરસથી બેઠો છુ .ં ’ મહં તે તાપણી સતેજ કરતાં કહે લું, ‘કોઈ પરક માવાસી ઝાડીમાં ર ો
સાંભ ો – દીઠો નથી. કોઈ ને કોઈ આશરો મળી જ ય.’ કહીને તે મૌનસેવી ર ા. પછી ઉમેયુ, ‘કંઈ ન
મળે તોપણ મારી મા તો સદાય સાથે જ છે. એ તો સદા ગતી ને ગતી જ છે.’
મહં તે ઓટલા પર લંબાવતાં છે ે કહે લું, ‘... કાબા લૂંટ ે તો લૂંટ.ે સં યાસીને બીક શાની? હં ુ તો એક વાત
:ં અહ જ ે લઈ ય છે એ પોતે જ આગળ આવીને આપી ય છે. માએ તમા ં તમારા માટે રાખેલું જ
છે. આપણને પરખ હોવી ઈએ.’
મહં તના આ શ દો સાંભળતાં જ મને તે રા ે ઢેબરાં અલગ કાઢીને મૂકતી ી અને પેલી ગાયવાળી કશોરી
સાંભયા. પણ યાં સુધી નમદા વમુખે પોતાની ઓળખ ન આપે યાં સુધી તેના હોવા િવશેનું કોઈ કથન હં ુ
માનવાનો નથી.
િવચારમાં ને િવચારમાં હં ુ પાંચેક માઈલ નીકળી આ યો હોઈશ. હવે માથા પર નમેલી ઝાડી આવવા માંડી.
આરપાર ગળાઈ આવતાં સૂયનાં નાનાંનાનાં ચાંદરણાં બપોર થયાનો સંદેશ આપે છે. મારા પગ સફે દ
કરચલીઓવાળા થઈ ગયા છે. નદી વ ચે એક પ થરની છાટ પર પગ લંબાવીને બેસું છુ .ં થાકેલા પગને
પ ાસનમાં આરામ આપતો આ ર ય, િનજન થાને અડધો તં ામાં, અડધો યાનમાં પડી રહં ુ છુ .ં
કેટલો સમય આમ પસાર થયો તે યાદ નથી, પણ હવે ઉતાવળ કરવી રહી. રાત પહે લાં જરા-તરા સૂઈ શકાય
એવું થળ શોધવું તો પડશે જ. પણ એવું કોઈ થાન અહ હશે?
ક ઠયારાનો, લાકડાં ભેગા કરતા મજૂરોનો કે ટૅ ટરનો અવાજ સાંભળવા કાન સતેજ થઈ ગયા છે, પણ
અપ રિચત પંખીગાન િસવાયનો કોઈ પણ અવાજ સંભળાતો નથી.
છેક સં યાકાળે કનારાની ઝાડીમાં એક કેડી નજરે પડી. તે કેડી પર થોડે આગળ જતાં જ એક ખુ ા
થાનમાં ખાલી ગાડુ ં પ ું છે. પાસે જ વાંસની થ પીઓ. સવારે ગાડીવાન આવીને વાંસ ભરી જવાનો હશે.
ર છ આવી ન ચડે તો આવતી કાલની સફર િનરાંતે શ થઈ શકે તેટલો આરામ તો આ ગાડામાં જ ર
મળવાનો. મ લાલટેન ગટાવીને ગાડા પર ટાં યુ,ં થેલામાંથી સાદ કા ો અને થોડુ ં ખાઈ લીધું. હ દોઢ
દવસ આ ખોરાકને સાચવવો પડશે. ફાનસના કાશે આકષાયેલાં વડાં પણ મારી િન ાને રોકી ન શ યાં.
સવારે યો યારે લાલટેન આપોઆપ બુઝાઈ ગયેલું યું. થોડી વાર ગાડાવાળાની રાહ ઈને હં ુ ફરી
આગળ ચા યો. કેડી ય યાં સુધી કનારા પર ચાલી શકાશે. પગનાં આંગળાં કળતર કરતાં હતાં. તે િસવાય
કોઈ મુ કેલી ઊભી થઈ નથી. બે-એક કલાકે હં ુ એક વળાંક પાસે પહ યો. અહ થી ફરી નદીમાં ઊતરવાનું
થશે. નદીમાં ઊતરતાં મ મારી ડાયરી અને ફોટા નાની થેલીમાં વ ટીને બાજુ પર મૂ યાં. પાણી પીવા વાંકો વળું
છુ ં તે સાથે જ નદીના જળમાં ઊભેલા બેઉ જણને મ દીઠા.
‘આપી દે.’ એક જણ બો યો અને બંને જણે કામઠાં પર તીર ગોઠ યાં.
મા લંગોટી, કાળાં શરીર, ચમકતા કાળા વાળ, એવી જ ચમકતી આંખો અને ેત દંતપં ત.
‘હુકુમ! આપી દે.’ બી બો યો.
મ મારો થેલો ખભેથી ઉતારીને તેમની તરફ ફ યો. એક જણે તે ઝીલી લીધો, ફં ફો યો અને ક મર પર બાંધી
લીધો. પછી મારી સામે ઈ ર ો અને ફરી બો યો, ‘આપી દે, હુકુમ.’
મારે બધું જ આપી દેવાનું રહે છે એવો હુકમ છે – મારા પર આ કાબાનો અને મને લૂંટવાનો હુકમ કાબાઓ
પર કોનો? તેમના સરદારનો? કોઈ રા નો? કોઈ લૂંટા ટોળકીનો? ના, એવું હોત તો આ કાબાઓ માગ
પર નાણાંની કોથળીઓ લૂંટતા હોત. આ સૂમસામ, િનજન થળે અ કંચન પદ વાસી, િન કામ પ ર માવાસીને
લૂંટીને એમને શું મળવાનુ?
ં અને આવી ઠાલીઠાલી લૂંટનો હુકમ પણ તેમને કોણ આપવાનુ? ં
આ દેશમાં વ યો ન હોત તો મને યારે ય ન સમ યું હોત કે તેમના પર આવો હુકમ છે આખી એક
પરં પરાનો, સદીઓથી ચાલી આવતી ણાલીનો, આ મહાન િવશાળ દેશને એકતાંતણે બાંધી રાખતી
ગૌરવશાળી સં કૃ િતનો.
કાબાને પૂછો કે આ હુકમ કોનો? તો એ કહે વાના, ‘માનો.’ એટલે કે આ સદા ોતા, સદા વંત,
પરમસ દયમયી નમદાનો. એક જળધારા જ ે ચેતનવંત મનાય છે, જ ેને આ દેશના હ રો-લાખો માનવીઓ
ખરે ખરા અથમાં માનવદેહધા રણી ગણે છે, જ ેને સુંદરતમ વનબાળા- વ પે નજરે િનહા ાનું કહે નારા અને
તેમનું કહે વું અ રશ: સ ય માનનારા આ દેશના ખૂણેખૂણે છે – તે નદીનો આ હુકમ. પેઢી-પર-પેઢી પળાતી
આવેલી આ ા.
મ ઝ ભો ઉતાય . એક પછી એક બધાં વ ો યાગીને તેમના તરફ ફ યાં. જરા પણ અચકાયા વગર તેમણે
તે લઈ લીધાં. પોતે શા માટે કોઈને લૂંટી ર ા છે તેનાથી અ ણ કાબાઓને હાથે નદીની આ ાનું પાલન થઈ
ર ું છે.
પ ર માવાસીને લૂંટી એમનાં વ ો પણ ઉતારી લો. ભૂ યો-તર યો, વવા માટે હવાિતયાં મારતો વ િવહીન
વાસી ઝાડી પાર કરીને નગરમાં પહ ચશે યારે તેના અહ ના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા હશે. સં યાસ શું છે? યાગ
શું છે? ાન શું છે? વન શું છે? – આવા તમામ ોના જવાબ તેને મળી ગયા હશે.
આ થળે આ ઘટના કેટલી અ ણી અને નાનકડી છે. અમારા ણ િસવાય આ પૃ વી પર કોઈને પણ અ યારે
જ ે બની ર ું છે તેની ખબર નથી. છતાં આ જ નાનકડો બનાવ એક માનવ તની, એક આખી સં કૃ િતની
ઓળખ ળવી રાખવા સમથ છે. જગતપટ પર અ ય યાંય પણ કોઈ એક ઘટનામાં આટલું સામ ય
હોવાનું મારી ણમાં નથી.
આજ ે મારો વારો છે. હ રો વષ પૂવ આ જ થળે કે આસપાસ મહારથી અજુન નતમ તક ઊભો હશે –
કદાચ આ બે જણના વડવાઓની સામે. રથર હત, દાસર હત, ગાંડીવર હત, વ ોર હત, મહાભારત-િવજયના
ગવર હત – ીકૃ ણનો પરમિમ , મહાન િવજ ેતા યારે અહ થી આગળ ગયો હશે યારે કુ ે પર
મેળવવાનું બાકી રહી ગયેલું ાન ા કરતો ગયો હશે.
અ યારે આ બંને કાબાઓ આ મહાજળ વાહના ‘હુકુમ’નું અ રશ: પાલન કરી ર ા છે. તેમનું કાય પૂ ં થતાં
મારી સામે કંતાનની લંગોટી ફકાઈ. પાછળ ફરીને, લંગોટી પહે રીને ફરી છુ ં તો પેલા બંને યાં નથી.
છે મા જળ વાહનો ર ય નાદ. ઝાડીઓ આરપાર વહે તા પવનનો મંદ, મધુર વર. જનહીન એકાંત અને
ગોળ, ભૂખરા-સફે દ પ થરોથી છવાયેલો મારો પંથ.
મ ડાયરી, ફોટા અને બી કાગળોવાળી થેલી ઉઠાવી અને આગળ ચા યો. બપોરે વાંસના કૂ ણા અંકુર, વૃ ોનાં
પાન, ન ણે શું-શું ચાવીને મ શ ત ટકાવી રાખવા ય ન કય અને નદીજળ વ ચે રાતની ઠંડીમાં ચા
પ થર પર બેસી-સૂઈને જ ેમતેમ રાત ગાળી નાખી.
આજ ે વહે લી સવારથી તાવ છે. પાણીમાં પગ બોળતાં જ ઠંડીના ઉકરાટા આવે છે. જ ેમ-તેમ કરીને ચારે ક
માઈલ ચાલી ગયો. પછી કનારાની રે તમાં બેસી ગયો. ફરી ઊભા થવાનો મારો ય ન સફળ ન થયો. હ
કેટલું ચા યા પછી વસતી આવશે તે ખબર નથી. અંગો જકડાઈ જવા માં ાં છે. આવી હાલતમાં હં ુ યાં સુધી
વતો રહીશ તેની મને ખબર નથી.
આ ણે મારે ર રથી ચીસો પાડવી ઈએ. મોટા અવાજ ે રડીને મારાં સ ગત માતા-િપતાને સાદ પાડવા
ઈએ. આ િવજન તટને માનવ વરની તી તમ ચીસોથી ભરી દેવો ઈએ; પરં તુ હં ુ આમાંનું કશું જ કરતો
નથી.
કશાકની, કોઈકની રાહ તો હો તેમ શાંિતથી પ ો રહં ુ છુ .ં ધીમેધીમે યો ઓઝલ થતાં ય છે. સમય
ણે કે થંભી ગયો છે... અનાયાસ મારા હોઠ ફફડે છે... નમદે હર...!”
 26
‘લે, ખાઈ લે.’ કોઈ સાવ ન કથી બો યું. તા મકાઈનો એક ડોડો મારા હાથમાં અપાયો. આંખો ખોલીને મ
ઝાંખાં યો વ ચે તેને ઈ – ઘાઘરીપોલકું પહે રેલી નાનકડી બાળા. ‘લે, ખાઈ લે.’ ફરીથી તેણે ક ું.
મ મકાઈનો એક દાણો ઉખેડી મ માં મૂકતાં તેને પૂ ું, ‘તું કોણ છે, મા?’
ઓળખ પુછાય યારે ઉ ર આપવાની અમને આ ા નથી હોતી. પોતાના મનમાં ઊઠેલા કેટલાક ોના
ઉ ર માનવીને ા કે ા થકી જ શોધવાના હોય છે. છતાં યારે ક કોઈકની દનો વીકાર કરવો પણ
ઉિચત હોય છે.
ાંડને બીજ ે છેડથે ી આવતા હોય તેવા ઝાંખા પણ દશાઓને ભરી દેતા નાદ સમા શ દો સમ
વાતાવરણમાં પડઘાયા: ‘...રે ..વા...!’
***
આ ગુજરાતી ઈ-બુક ઈ-શ દ ારા તૈયાર કરવામાં આવી છે. ગુજરાતી યુિનકોડ ફૉ ટમાં દુિનયામાં જ ે ઈ-બુક
માટે સવમા ય છે એવા ePub 2.01/3.0 Standardમાં ગુજરાતી સા હ યના અનેક કાશકો, લેખકોના સૌથી
વધારે પુ તકો ઈ-બુક ફોમટમાં... www.e-shabda.com
ઈ-શ દ ઉપલ ધ કરાવે છે એક સાથે, એક થળે અનેક કાશકોની, અનેક લેખકોની ગુજરાતી ઈ-બુ સ...
ભારતની કોઈ પણ ાદેિશક ભાષાઓ અને રા ભાષા હ દીમાં પણ કદાચ નહ હોય એટલી સં યામાં...
સાથે સાથે આજનો ઈ-શ દ પર વાંચો રોજ ે રોજનું નવું ગુજરાતી વાચન યાતનામ ગુજરાતી લેખકોની
કલમે... સાથે અમૂ ય ફોટો ા સ, ઑ ડયો લ સ, િવડીયો પણ... See more at: http://www.e-
shabda.com/blog/