Professional Documents
Culture Documents
• •
DERGI I
KUR' AN'DAKİ ALLL}H TASAVVURU AÇlSINDAN
ŞEFAAT'E BAKlŞ
SUMMARY
Belief of şefaat that means prophets, angels and, saints will be helper for sinful people to be saved from
pain in the next world, is an important and effective consideration both as a directed belief to the next
world and because of its social consequences.
Majority of scholars of İslam accept existence of şefaat, but some of them refuse it because of idea that it
is contrary to hymn justice. In preseni article it will be examined that ifreconciliation can be possible
between şefaat and imagination of Allah in Kur'an .
A. GİRİŞ
Kur'an'da; insanın irade sahibi, özgür bir varlık olduğu, dolayısıyla şah
s! tercihlerinin sonucu olarak yaptığı iyiliğin mükfıfatını, kötülüğün de
M.Ü. ilahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, e-mail: hasanelik@hotmail.com
30 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi
kimseden şeraat istemeye ise, "istişra'" denir'. Kelami bir ıstılah olarak
şeraat; ahirette günahkar mü 'minlerin günahlarının bağışlanması, günahı
olmayanların da derecelerinin yükseltilmesi için Hz. Peygamber'in Allah
katında dua etmesi, yalvarması ve onlara yardımcı olmasıdır6 • Bazı hadisler-
de sadece Hz. Peygamber'in değil, nebilerin, meleklerin7, alimierin ve şehit
lerin de şe:faat edecekleri belirtilmektedir.
8
Şe:faat konusu, birçok klasik eserde yer almış, hatta m~stakil eseriere konu edil!:fiiştir.
1
Ayrıca bu konuda birçok akademik çalışma yapılmıştır. Omeğin; Ahmet Uludağ, Ayet ve
Jiadlslere Göre Şeffıat, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler E~stitüsü, Kayseri ı 992;
Isınet Uçma, Kur'an ve Sünnete göre Şefoat Kavramı, Marmara Universite~i, Sosyal ..Bi-
limler Enstitüsü, İstanbul ı 986· Emrullah Yüksel, İslfım 'da Şefaat Yetkisi, Istanbul Uni-
versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy.S, 2002. Ancak, söz konusu yayınların, bizim böyle
bir çalışma yapmamızı gereksiz kılmadığı kanaatiyi e bu makaleyi yazmış bulunmaktayız.
Fecr, 89/3.
Cevherl, e~-Sı/ı{ıfı, s. ı238; Ragıb el-İsfehan'i, el-Miifi·edat, (thk: Nedim Maraşlı), Beyrut
3
ts., s.270; Ibn Manzı1r, Lisanii '/-Ara b, Beyrut ts., VIII, ı 83.
Ragıb el-İsfehanl; age, s.270; el-Ffrı1zabadf; Besfıirı1 Zevi 't-temylz, Beyrut ts., III,328;
4
Tehanevi, age, I/762; Ebu'l-Bekii Eyyı1b ei-Kefevl; e/-Ka/liyô.t, Beyrut ı993, s.536.
6
7
Buhar!, Tevhld, 24.
Ebı1 Davud, Cihad, 26; İbn Mace, Zühd, 37; Tirmizi, Menakıb, 40.
8
KUR'AN'DAKi ALLAH TASAVVURU AÇISINDAN ŞEFAAT'E BAKIŞ 31
9
Bakara 21123,48.
10
Bakara 2/254
11
Yunus, ı 0/18
12
Zümer 39/43-44
13
En'am 6170.
14
Müddessir, 74/48.
15
Gafir, 40/18
16
Bakara, 2/270
17
Bakara, 2/255.
18
Enbiya, 21/28.
19
Yunus, 10/3
20
Meryem, 19/87.
32 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARl DERGiSi
sına şejaati bir yarar sağlanıayacaktır"11 • "O izin vermedikçe Allalı katında,
hiçkimsenin şefaat i fayda vemıez "22• Şefaatlerini umdukları göklerdeki
melekler, Allalı dilemedikçe ve izin vernıedikçe onlara şefaat edemezler" 23 •
Şeraatle ilgili bu ayetlerin yorumunda birbirinden çok farklı görüşler
serdedilmiştir. Öyle ki, zikredilen ayetlerden hareketle bazı islam bilginleri
şeraati ~eddederken, bazılan da aynı ayetleri şeraatin ispatı için delil saymış
lardır. Islam bilginlerinin konuyla ilgili görüşlerini ve şahsi değerlendirme
ınizi ileriye bırakarak, şimdi de hadislerde şeraatin nasıl yer aldığını görelim:
Başta Buhfın (ö.256/870) ve Müslim (ö.261/875) olmak üzere bütün ha-
dis mecmualarmda farklı lafız ve üslupla da, olsa şefaatle ilgili çok sayıda
hadis yer almaktadıl4 • Bu mecmualardaki hadislerin genel olarak şu mana-
larda kullanıldıkları görülmektedir: ı. Hesap gününün şiddetini azaltıcı
şeraat 2. Bazı insanların hesaba çekilmeden cennete girmelerini sağlayan
şeraat 3. Bazı kimselerin hesaba çekildikten sonra azabı hak ettikleri halde
azabeditmeden cennete girmelerini sağlayan şeraat 4. Cehenneme giren
günahkarlann oradan çıkarıimalarını sağlayan şeraat 5. Günahsızların
derecelerinin yükseltilmesini sağlayan şeraat 6. Hz. Peygamber'i~ amcası
Ebu Talib'in azabmm hafifletilmesi. 7. Medine halkına şeraat 8. Iyilik ve
kötülükleri müsavi olanların cennete girmelerini sağlayan şeffıat. 9. KeJime-i
Tevhid'i ikrar ettikleri halde hiçbir hayır işlemeyenler hakkında şeffıaf'.
ifade ettiğimiz gibi, konuyla ilgili birçok hadis olmakla birlikte burada
şeraat konusunu yeterince açıkladığını düşündüğümüz ve en fazla söz konu-
su edilen üç hadisi zikretrnekle yetineceğiz. Bu hadislerden biri: "Şejaatim,
ümmetimin biiyük günalı (kebdil) işleyenleri içindir" anlarnındaki hadisti~ 6 •
Şeraat konusunda delil gösterilen bir başka hadis de şudur: "Her Peygam-
ber 'in kendine has kabul olunan bir dulisı vardır ve onunla dua edegelmiştir.
Fakat ben duamı, ahirette ümmetime şefaat etmek için saklıyorımı "27•
Hz. Peygamber'in ümmetine şeraati yanında bir de genel ve kapsamlı
şeraatinden bahseden bir hadis rivayet edilmektedir ki buna büyük şeraat
(Şeraat-i Uzma) adı verilir. Hadis şöyledir: "Kıyamet gününde güneş insan-
lara o kadar yaklaşır ki; dökiilen ter insanın boyıma yükselir de kulak arka-
sına erişir, işte insanlar bu acık/ı durumda iken Adem 'den şefaat di/erler. 0:
21
Taha, 201109.
22
Sebe', 34/23.
23
Necm, 53/26.
Buhar!, Zekat, 52, Salat, 56, Enbiya, 3, Tevhld, ı9; Müslim, Hac, Hadis, 322,330;
24
Tirmizi, Kıyamet, 1O; Ebu Davud, Sünnet, 20; Dariml, Mukaddi me, 7.
Bk. İbn Hacer, Fet/m '1-Biiri bi-şerlıiSalıilıi '1-Bıılıiiri, Suud i Arabia ts. XI, 428.
25
26
Ebu Davud, Sünnet, 2 ı; Tirmizi, Kıyamet, ı 1; İbn Mace, Zühd, 37
Buhar!, Daa'vat, 1; Müslim, İman, 86
27
KUR' AN'DAKİ ALLAH TASA WURU AÇISINDAN ŞEFAAT'E BAKIŞ 33
'Ben bu yardıma ehil değilim ' der sonra Nuh 'tan yardım di/erler. O da:
'Ben buna ehil değilim" der. Sonra İbrahim 'den şefaat di/erler. O da: 'Ben
buna ehil değilim' der. Sonra Musa 'dan yardım di/erler. O da: 'Ben buna
ehil değilim 't der. Sonra İsa 'dan yardım di/erler. O da: 'Ben buna ehil
değilim' der. Sonra Muhammed'den yardım di/erler. Bunun üzerine Hz.
Peygamber secdeye kapanarak uzun bir müddet kaldıktan sonra Yüce Allah:
'Kaldır başını iste verilecek, konuş dinlenecek, şefaat dile şefaat hakkı
verilecek' der bunun üzerine Rabbuna hamd ederek başımı s ecdeden kaldırır
ve şefaatinıle cehennemlikleri cehennemden çıkarır cennete sokarını "28•
Şefaatle ilgili ayet ve hadisleri zikrettikten sonra, İsHl.m bilginleri ve
mezhepleri, bu naslan nasıl anlamış ve yorumlamışlar, şimdi ona bakalım.
28
Bu hadisin farklı lafızlarla rivayetiiçin bk Buhar!, Zekat, 52, Rikak, 51
29
İbn Hacer, age, XI,426.
30
Ali ei-Kari, Şerlııı Fıldıi'l-t!!kber, Mısır 1955, s.94-95; ei-Kumml, Ebu Cafer Muhammed;
Risiiletii '1-İt/ktidiiti '1-İmiimf;rye., (çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara ı 978, s. 74.
31
Ebu'I-Münteha Ahmed b. Muhammed ei-Manisavl, Şerlıu Fıklıi'l-ekber, Haydarabad
ı 365h., s.63.
32
Ebu'I-Hasan ei-Eş'arl, el-ibiine an Usuli 'd-Diyiine, Kahire 1385, s. 74.
34 DİN EGİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi
33
Ebu Mansur el-Matur'id'i, Kitabıı't-Tevlı/d, (tahk: Fethullah Huleyf), Beyrut 1970, s.365.
34
el-Kummi, age, s.74.
35
Cemalüddlin Ebi Mansur el-Hillf, Keşfıı'/-mıırô.d fi şerlı i tecridi '1-İtiktid, Kum 1366h.,
s.330.
36
Saadettİn et-Taftaziin'i, Şer/ı ii '1-makô.sıd, İstanbul 1277h., II, 175; Seyyid Şerif e1-Cürcan'i,
Şerlıii '1-mevô.kıf, İstanbul 1239 h., s.588. Bu konuda icma olup olmadığı tartışmalı dır; bk.
İbn Hacer, age, XI,426.
37
isra, 17179. Bu ayette ifıide edilen "Maklim-ı Mahmiid"1a şefilatin kastedilip edilmediği-
ne dair görüşler için bk. İbn Hacer, age, XI,426.
38
Duha, 93/5.
39
Maide, 5/1l8.
40
İbrahim, 14/36.
41
Meryem, 19/87.
KUR' AN'DAKİ ALLAH TASA WURU AÇISINDAN ŞEFAAT'E BAKI Ş 35
42
Muhammed, 47/49.
43
Nisa, 4/64.
44
RaZı, Mefatilıu'l-gayb, III,56-58.
45
Ebu'I-Hasan el-Eş'arl, Makalatü'l-İsliimiyyin, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid),
Kahire 1969, II,I66; Saadeddin et-Taftazanl, Şerlıü'l-makfısıd, İstanbul 1277h., II,l75;
Seyyid Şerif el-Cürcanl, Şerlıü 'l-nıeviikıf, İstanbul l239h., s.588; Zemahşerl, Caruilah
Muhammed b. Ömer, Keşşiif, Tahran ts. 1,384.
46
Kadi Abd u '1-Cebbar, Şer/m'/ Usıl/i '1-/ıamse, Kah ire I408-1988, s.687 vd.
47
Bakara, 2/48, 123.
48
Kadi Abdu'l-Cebbar, age, s.687 vd.
49
Keşşaf, I, 279
36 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
50
Bakara, 2/254.
51
Bakara, 2/270 ; Gatir 40/18
52
Kadi Abdulcebbiir, age, s.687 vd.
53
Enbiya, 21/28.
54
Kadi Abdulcebbar, age, a.y.; ŞIT bilgin el-Hilll, ayette geçen "AIIah'ın razı olduğu
kimse" ifadesinin içeriğine imanı sebebiyle !asıkın da dahil olduğunu söylemiştir. el-Hilli,
age, s.330.
55
Müddessir, 24/48. Razi, bu hükrnün kafırler için varid olduğunu, kebair ehli mü'minler
için hükmün bunun hilafına olduğunu söylüyor. Razi, age, III,60 vd. Kelamcı el-Kurnrni
de, şüpheciler, kafırler ve inkarlarında ısrar edenler için şeffiat söz konusu değildir. An-
cak, mü'minler, büyük günah işleseler de, şe!aate layıktırlar. el-Kumml, age, s.74; ayrıca
bk. el-Bakiilan i, Kitabü't- Temlıld, Beyrut 1957, s.3o5 vd.
56
Gafır, 4017.
57
Taftazani, age, a.y., S. Şerif el-Cürdlni, age, a.y.; Mu'tezile'nin iddiaları ve Razi'nin
cevapları ile ilgili geniş bilgi için bk. Razi, age, III,53-55,57,59,62; ŞIT kelamcı el-
Kummi; günahkarlara şeffiati, tövbe şartına bağlayan görüşe karşı çıkarak, tövbe edenlerin
zaten şe!aate ihtiyaçları olmayacağını söylemiştir; age, s.74.
58
Büyük günah "kebire" kavramı, dince yasaklanan büyük ve çirkin fıiller anlamına
gelmektedir; bk. İbn Manzilr, Lisanü'l-Arab, 12/15. Kur'an'da "Azim" ve "kebir" sıfat-
KUR' AN'DAKİ ALLAH TASA VVURU AÇlSINDAN ŞEFAA T'E BAK! Ş 37
Mu'tezile ise; Ehl-i Sünnet'in şefıiatle ilgili delillerini teşkil eden bu ha-
dislerin haber-i vahid olduğunu60 , dolayısıyla zan ifade ettiğini, Kur'an'ın,
şefıiati reddeden birçok ayetine ve akla aykırı olduğunu, şeraat gibi büyük
bir olayı sadece büyük günah işleyeniere tahsis ederek itaatkar mü'minlerin
bundan ma4rum bırakılacağını, dolayısıyla asiler lehine eşitsizliği irade
ettiğini ileri sürerek kabul edilemez olduğunu söylemektedir.
larıyla nitelendirilen günahların büyük günah olduğunu savunan görüşlerin yanında; kul
hakkıyla ilgili günahları "kebire", Allah ile kul arasındaki günahları ise, "sagire" (küçük
günah) telakki eden görüşler de vardır; bk. Bagavi, Meii 'limii 't-tenzil, Beyrut 1992, 1,419-
420. Bir başka tanıma göre ise, Kur'an'da dünyevi cezası tayin edilen yahut ahirette şid
detli azabı gerektireceği belirtilen veya Hz. Peygamber'in lanet okuduğu günahlar, büyük
günahlardır. Ancak büyük günahların hepsi de, eşit derecede büyük olmayıp, aralannda
derece farkı vardır. Büyük günahların sayısı hakkında da farklı görüşler olup, yediden
yetmişe hatta daha fazlaya iblağ edenler vardır. Bu konuda müstakil bir eser te'lif eden
Zehebi, kebair'in sayısını yetmiş olarak belirtmiştir. Allah'a şirk koşmak, haksız yere
cana kıymak, yetim malı yemek, ana-babaya asi olmak, namuslu kadına iftira et-
mek, kebairin en büyük.lerindendir; bk. Zehebi, Kitiibii '!- Kebiiir, Beyrut ts., s.8.
59
el-Bakillani, age, ay.
6
° Kadi Abdülcebbar, age, s.690.
61
Razi, age, III, 60-6 ı.
62
İbn Hacer, age, XI, 97.
63
Ebu Mansilr, el-Maturidi, Kitabu 't-Tevlıid, (thk: Fethullah Huleyf), Beyrut 1970, s.365.
64
İbnü'l-Müneyyir, "el-İntisiif fima lazammene/m '[-keşşiif mine 'l-itiziir', 1,384. (Keşşafla
birlikte basım)
38 DİN EÖİTİMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi
C. DEGERLENDİRME
Değerlendirmemizde önce şeraate dair ayetlerle, sonra da bu mevzudaki
hadislerle ilgili görüş ve düşüncelerimizi ortaya koymaya çalışacağız. An-
cak, bu değerlendirmeye geçmeden önce, Kur'an öncesi toplumlardaki şeraat
anlayışına temas etmek istiyoruz:
77
İbnü'l-Müneyyir, age, I, 278.
78
Reşld Rıza, Tefsinı '!-Kur 'ani '1-lıakim, Beyrut ts. 1,307-308.
79
Bakara 2/80.
40 DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi
91
Razi, age, XXVI, 248.
92
En'am, 6/94.
93
Kaf, 50116.
KUR'AN'DAKi ALLAH TASAVVURU AÇISINDAN ŞEFMT'E BAKIŞ 43
94
Yunus, ı O/I 8; Zümer, 39/43-44.
95
Keşşaf, II, 230.
96
Tevbe, 91128.
97
Hadis usulü ilrninde: "Senedin sahih olması, metnin sıhhatini gerektirmez" kuralının bu
gibi hadislerde dikkate alınmasının isabetli olacağını düşünmekteyiz.
98
Al-i imran, 3/95.
99
Buhari, Yasaya, 11.
44 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi
İnfitar, 82/19.
100
101
Örneğin bk. Kasas, 28/56; Tevbe, 9/113.
102
Tahrim, 66/1.
103
Buhar!, Fedailü's-sahabe, ı 8.
104
Enbiya, 211107.
105
Nisa, 4/85.
106
Ragıb el-İsfehanl, age, s. 270.
KUR'AN'DAKi ALLAH TASAWURU AÇlSINDAN ŞEFAAT'E BAKlŞ 45
107
Yeni Ah id, Yuhanna 'nın birinci mektııbıı, 2:2.
108
En' anı, 6/94.
46 DiN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi
BİBLİYOGRAFYA
Ali el-Kar!, Şerhu Fıkhi'l-ekber, Mısır 1955.
Bagavi, Mea 'liınii 't-tenzil, Beyrut 1992.
Bil.killiini, Ebii Bekr b. Muhanırned, Kitaba 't-Temlıfd, Beyrut 1957.
Buhari, Muhanırned b. İsmail, el-Camiu 's- Salzllı, İstanbul1981.
Cevheri, İsmail b. Hanırniid, es-Sıhtih, Kahire 1982.
Cürcaru, Ebu'I-Hasan Seyyid Şerif, Şerhii 'l-mevakıf, İstanbul 1239h.
Ebii Davud, Süleyman b. Eşas es-Sicistani, es-Siinen,(thk: Muhanırned
Muhyiddin Abdülhamid), Beyrut ts.
Ebii'l-Beka Eyyiib, el- Kefevi, el-Külliyat, Beyrut 1993.
Ebu'l-Müntehii, Ahmed b. Muhanırned el-Manisavi, Şerh u Fıklıi 'I-ekber,
Haydarabad 1365h.
Eş'ari, Ebu'l-Hasan, el-lbtine an Usuli'd-Diyane, Kahire 1385.
---:eec--:-:-' Makalatil 'l-İslamiyyzn, (thk: Muhanırned Muhyiddin Aldülhamid),
Kahire 1969.
Flriizabadi, M ec' dü' d-din, Besaini Zevi 't-temyiz, Beyrut ts.
Flriizabadi, Mecdü'd-din, Kanıusa '1-mu/ıit, (çev. Müterciriı Asım Efendi), İstanbul
1305h.
Hilli, Cemalüddiin Ebi Mansiir, Keşfu 'l-murtid fi şerlıi tecridi 'l-İtiktid, Kum 1366h.
lbn Mace, Muhanırned b. Yezid, el-Kazvinl, es-Siinen, (thk: Muhanırned Mustafa
Azarill), Saudi Arabia 1983.
lbn Manziir, Ebü'l-Fazl Muhanırned b. Mükerrem el-Ensari, Lisanil 'l- Arab, Beyrut
ts.
İbn Hacer el-Askalani, Fethu 'I-Bari bi-şerlıi Salıi/ı i 'l-Buhtiri, Saudi Arabia ts.
İbnu'l-Esir, Mecdü'd-din Ebu's-saiidat el-mübarek el-Cezeri, Camiu 'l-usı1! Fı
Ahad/si 'r rasUl, Beyrut 1969.
İbnü'l-Müneyyir, el-iskenderi, "el-İntisaffima tazammenehu 'l-keşşaf mine 'l-itizaf',
(Keşşafla birlikte basım).
Kadi Abdu'l-Cebbar,"Şerlıu 'l Usiili'l-lıamse, Kahire 1408/1988.
Kumrn1, Ebu Ca'fer Muhanırned, Ristiletii '1-İt!ktidati'l-İmanıiyye, (çev. Ethem Ruhi
Fığlalı), Ankara 1978.
Maturidi, Ebii Mansiir, Kitabu 't-Tevhzd, (thk: Fethullah Huleyf), Beyrut 1970.
Müslirn b. Haccac el-Kuşeyri, Salılhıt Miislinı, (thk: M. F. Abdulbaki), Beyrut ts.
Riigıb el-İsfehani, el-Miifredat, (thk: Nedim Maraşlı), Beyrut ts.
Razi, Falıreddin Muhanırned b. Ömer, M efati/ı u 'l-gayb, Beyrut 1990.
Reşid Rıza, Tefsznt 'l-Kur 'ani 'I-hakim, Beyrut ts.
Şeriatı Ali, İsltim Nedir? (çev. Ali Seyidoğlu) İstanbul ts.
Taberi, Muhanırned b. C erir, Cami 'u 'I-beyan fi te 'vili 'l-Kur 'an, Mısır ts.
Taftazaru, Saadeddin, Şerlıii 'l-makasıd, İstanbul 1277h.
Tehiinevi, Muhanırned b. A'la b. Ali el-Faruk!, Keşşafil Istılalıati'l-fiinun, İstanbul
1984.
Tirmizi, Muhanırned b. Isa, Sahilıu 't-Tirmizi, thk: Alırnet Şakir, Beyrut ts
Zehebi, Ebii Abdullah Şemsüddin Muhanırned, Kilabii 'l- Kebtiir, Beyrut ts.
Zemahşeri, Carullah Muhanırned b. Ömer, el- Keşşaf, Tahran ts.