ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΕΝΟΤΗΤΑ 12

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια B1, 1-4,

Η ηθική αρετή

Στις ενότητες από τα Ηθικά Νικομάχεια που ακολουθούν ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την ηθική του
φιλοσοφία. Προσεγγίζοντας τον άνθρωπο όχι ως ατομική ύπαρξη, αλλά περισσότερο μελετώντας,
όπως και ο Πλάτων, τη συμπεριφορά του μέσα στην πόλιν, τις σχέσεις και την αλληλεπίδρασή του με
τα άλλα μέλη της οργανωμένης πολιτικής κοινωνίας, θέτει στο επίκεντρο του προβληματισμού του
την εὐδαιμονίαν, το τέλος προς το οποίο κατευθύνονται οι ανθρώπινες πράξεις, το ύψιστο
ανθρώπινο αγαθό. Θεωρεί ότι αυτή δεν αποτελεί μια παγιωμένη κατάσταση, αλλά συνιστά μια
ενέργεια, και μάλιστα μια ενέργεια της ψυχής κατ’ ἀρετὴν τελείαν, δηλαδή σύμφωνα με τους
κανόνες της τέλειας αρετής.

Κατά τον Αριστοτέλη, λοιπόν, οι άνθρωποι μπορούν να επιτύχουν την ευδαιμονία μόνο αν
κατακτήσουν την αρετή, πράγμα το οποίο οδηγεί τόσο κάθε μεμονωμένο άνθρωπο όσο και το
σύνολο, την πολιτική κοινότητα, στην ολοκλήρωσή τους. Έτσι, στην αριστοτελική σκέψη ατομικό και
πολιτικό αγαθό ταυτίζονται: Ο άνθρωπος μόνο μέσα στην πόλιν μπορεί να ευτυχήσει και παράλληλα
η επιδίωξη της ευτυχίας του γίνεται κυρίως χάριν του συνόλου.

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη συνδέεται οργανικά με την πολιτική του
φιλοσοφία και ο φιλοσοφικός του στοχασμός δεν έχει θεωρητικό αλλά πρακτικό χαρακτήρα

ΔΟΜΗ – ΕΝΟΤΗΤΕΣ

Α) «Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης … τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους.»: Η διάκριση των αρετών –
Η διανοητική και η ηθική αρετή

Β) « Ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται … τὰ δ᾿ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι.»: Η ηθική αρετή
καλλιεργείται με την ηθική πράξη.

ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

διανοητικαὶ ἀρεταί: Πρόκειται για τις λειτουργίες και ικανότητες της διανοίας, του
ανθρώπινου μυαλού. Αποβλέπουν στην αλήθεια. Παραδείγματα διανοητικών αρετών που
αναφέρει ο Αριστοτέλης: σοφία, σύνεσις, φρόνησις. Η σοφία δηλώνει την απόκτηση
ολοκληρωμένης γνώσης επιστημονικής ή τεχνικής Η σύνεσις είναι η κριτική δύναμη, η
δυνατότητα αξιολόγησης, αποτίμησης, σύγκρισης. Η φρόνησις είναι η ικανότητα λήψης
αποφάσεων σε ζητήματα της καθημερινής ζωής και επιλογής της μίας ή της άλλης πράξης.
Κυρίως με τη φρόνηση το λογικό μέρος της ψυχής καθοδηγεί το μετέχον λόγου μέρος της,
δηλαδή τις επιθυμίες, τις ορμές και τον τρόπο εκδήλωσης των συναισθημάτων.

ἠθικαὶ ἀρεταί: Περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου και σχετίζονται με το

ἐπιθυμητικόν. Είναι οι λειτουργίες και ικανότητες της συναισθηματικής νοημοσύνης, της
δυνατότητας του ανθρώπου να κατανοεί και να ρυθμίζει με σταθερό τρόπο τις

1
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

συναισθηματικές του εκδηλώσεις, τη συμπεριφορά του στο πλαίσιο των σχέσεων μέσα στην
οργανωμένη κοινωνία. Οι ηθικές αρετές λειτουργούν για το καλό του φορέα τους και της
κοινωνίας. Αποβλέπουν στην ευτυχία, ατομική και συλλογική. Αντίθετές τους είναι οι κακίες.
Παραδείγματα ηθικών αρετών που αναφέρει ο Αριστοτέλης: ἀνδρεία, πραότης,
σωφροσύνη, ἐλευθεριότης, μεγαλοψυχία κ.ά.

ἔθος: Μπορούμε να αποδώσουμε τον όρο με τη λέξη συνήθεια. O Αριστοτέλης διακρίνει το

ἔθος (τις διαμορφωμένες κοινωνικές συμπεριφορές και πρακτικές ενός ανθρώπου) από την
φύσιν (τις δεδομένες βιολογικές/φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπινου είδους). Το
ἔθος συνδέεται γενετικά με την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Στη διαμόρφωση του ἔθους
έχει μεγάλη σημασία η νεανική ηλικία. Το ἔθος, λοιπόν, δεν αποκτάται απλώς με τη
διδασκαλία ηθικών κανόνων, δεν αποτελεί δηλαδή θεωρητική γνώση, αλλά απαιτεί τη
σταθερή άσκηση της ψυχής, τη συνειδητή καθημερινή πράξη.

Δύναμις - Ἐνέργεια: Δύναμις είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να
κάνει κάτι, ενώ ἐνέργεια είναι η (μεταγενέστερη) πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας (π.χ.
ο χαλκός είναι δυνάμει ανδριάντας). Γενικά, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η δεύτερη (ἐνέργεια)
είναι πιο σημαντική από την πρώτη (δύναμις)

ΕΝΟΤΗΤΑ Α

1) Ο Αριστοτέλης διακρίνει 2 είδη αρετών (αντίστοιχες με τα μέρη της ψυχής του

ανθρώπου):
 τις διανοητικές (+ σχόλιο) οι οποίες αφορούν στο ‘καθαρά λογικόν’ μέρος
της ψυχής και για να τις αποκτήσει κανείς πρέπει να τις διδαχθεί ( τὸ πλεῖον
ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν ) και για αυτό γίνονται κτήμα
κάποιου με την ανάλογη εμπειρία και τον χρόνο ( διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ
χρόνου). Την ευθύνη για την απόκτησή τους την έχει το άτομο, αλλά κυρίως
ο δάσκαλος, η εκπαίδευση.
 Τις ηθικές (+ σχόλιο) οι οποίες αφορούν στο ἐπιθυμητικόν μέρος της ψυχής
και η απόκτησή τους βασίζεται στη συνήθεια που δημιουργείται με την
επανάληψη και τον εθισμό (ἐξ ἔθους περιγίνεται) – Ο Αριστοτέλης μάλιστα
θεωρεί ότι και η λέξη έθος έχει ετυμολογική συγγένεια με τη λέξη ήθος, άρα
οι 2 έννοιες είναι συνδεδεμένες-. Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα
συνήθειας και επανάληψης και για την απόκτησή τους ρόλο παίζει η θέληση
και η ευθύνη του ίδιου του ανθρώπου.

ΑΡΑ: Καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα στον άνθρωπο εκ φύσεως! (Ἐξ οὗ καὶ
δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται)

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ

Εδώ ο Αριστοτέλης απορρίπτει την αριστοκρατική διδασκαλία ότι η αρετή είναι δώρο της
φύσης που χαρίζεται σε κάποιους και όχι σε άλλους από την γέννησή τους. Αρά για τον
Αριστοτέλη όλοι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν ενάρετοι.

2
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

2) Για να ενισχύσει το προηγούμενο συμπέρασμα, Ο Αριστοτέλης διατυπώνει 2

παραδείγματα φυσικών φαινομένων, τα οποία λειτουργούν με ένα συγκεκριμένο
τρόπο και δεν μπορούν να αλλάξουν.
 οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ’ ἂν μυριάκις
αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν  η πέτρα δεν μπορεί να πετάξει προς τα πάνω,
μόνο προς τα κάτω, όσες φορές και αν κάποιος την πετάξει προς τα πάνω.
 οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω ούτε η φωτιά μπορεί να συνηθίσει να πάει προς τα κάτω.

Έτσι μέσω παραδειγμάτων (επαγωγική μέθοδος) ο Αριστοτέλης βγάζει ένα ακόμα

γενικό συμπέρασμα.

3) Συλλογισμός
 Τα εκ φύσεως χαρακτηριστικά δεν αλλάζουν συμπεριφορά με τη συνήθεια
 Η αρετή αποκτάται με τη συνήθεια (εξ έθους)

ΑΡΑ  Η ΑΡΕΤΗ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΚ ΦΥΣΕΩΣ ΟΥΤΕ όμως ΕΙΝΑΙ ΑΝΤΙΘΕΤΗ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΜΑΣ
(Οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί)

 Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΧΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ – ΤΗΝ ΠΡΟΔΙΑΘΕΣΗ ΝΑ
ΔΕΧΘΕΙ ΤΗΝ ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΛΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΗΘΕΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΤΗΝ
ΑΠΟΚΤΗΣΕΙ (ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῑν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους)

ΕΝΟΤΗΤΑ Β

Ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται: Σε αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης παραθέτει ένα νέο
επιχείρημα – συλλογισμό για να στηρίξει τα παραπάνω (ότι δηλαδή η ηθική αρετή
αποκτάται με συνήθεια και εθισμό, καλλιεργείται με την ηθική πράξη).

 Σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, προηγείται η δυνατότητα και η ενέργεια

ακολουθεί (ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται, τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα,
ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)
 Το ίδιο συμβαίνει και με τις αισθήσεις (π.χ. όραση, ακοή): προηγείται χρονικά η
δυνατότητα της αίσθησης και ακολουθεί η πράξη, χωρίς να χρειάζεται επανάληψη
και εθισμός (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον … ἐχρησάμεθα ἔσχομεν)
 Στις ηθικές αρετές συμβαίνει το αντίθετο: πρώτα προηγείται η επανάληψη και ο
εθισμός και ύστερα ο άνθρωπος γίνεται ηθικός. Πρώτα δηλαδή κάνει ηθικές πράξεις
και μέσα από αυτές καλλιεργείται η ηθική. ( τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες
πρότερον)
 Για να γίνει περισσότερο κατανοητός, ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι με παρόμοιο
τρόπο λειτουργούν οι τέχνες, δίνοντας παραδείγματα (οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι
γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί)

ΑΡΑ: Οι αρετές δεν υπάρχουν στον άνθρωπο εκ φύσεως, αντίθετα καλλιεργούνται με την
ηθική πράξη.

3
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

ΣΧΗΜΑΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

έμφυτο ή επίκτητο; προηγείται ή έπεται Παραδείγματα -

(πρότερον ή ὕστερον); περιπτώσεις
πρότερον ὕστερον
φύσει δυνάμεις ἐνεργείας αἰσθήσεις
ἔθος ἐνεργείας δυνάμεις τέχναι
ἔθος ἐνεργείας δυνάμεις ἀρεταὶ

Ο αναλογικός τρόπος σκέψης του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης παραθέτει εδώ επιχειρήματα, όπου μεταχειρίζεται αναλογικό τρόπο σκέψης

πολύ συχνά, για να τεκμηριώσει την κεντρική θέση ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες,
αλλά επίκτητες ιδιότητες.

 Αρχικά, για να εξηγηθεί η λειτουργία του σχήματος δυνάμις-ἐνεργείᾳ σε σχέση με

τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης καταφεύγει στον αναλογικό τρόπο σκέψης με το
παράδειγμα της αίσθησης (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον): η αίσθηση της όρασης
(της ακοής) προϋπάρχει στον άνθρωπο ως δυνατότητα και με το ὁρᾶν (ἀκούειν)
ενεργοποιείται. Ενδεικτικά, με την παραβολική πρόταση «ὥσπερ καὶ ἐπὶτῶν ἄλλων
τεχνῶν» δηλώνεται ότι η διαδικασία απόκτησης των ηθικών αρετών είναι ανάλογη
μ’ εκείνη της απόκτησης των τεχνών: τις αποκτούμε αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε
στην πράξη (τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον).
 Αναλογική, επίσης, είναι και η αντιστοιχία που υπάρχει στα παραδείγματα από το
πεδίο των τεχνών (οικοδομικής, κιθαριστικής) και των αρετών (δικαιοσύνης,
σωφροσύνης, ανδρείας): οὕτω δὴ καὶτὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ
δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι. Ο Αριστοτέλης εννοεί προφανώς
ότι με τις αρετές συνδέονται δύο είδη πράξεων: α) οι πράξεις άσκησης με σκοπό την
απόκτηση των αρετών (δυνάμει κατάσταση) και β) οι πράξεις της αρετής, αφού έχει
γίνει έξη (μόνιμο γνώρισμα του χαρακτήρα) και αυτό αντιστοιχεί στην ενεργείᾳ
κατάσταση.

4
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

οὔσης < εἰμί: ανούσιος, εσθλός, ετυμολογία, έτυμον, οντολογία, όντως, ουσία, ουσιαστικός,
παρόν, παροντικός, παρουσιαστικό.

διανοητικῆς < διὰ + νοῦς: άνοια, διανόηση, διάνοια, διχόνοια, έννοια, επινόηση,
κατανόηση, μετάνοια, νοερός, νόημα, νόηση, νοητικός, νοητός, ομόνοια, παρανόηση,
παράνοια, πρόνοια, συνεννόηση, υπόνοια.

ἠθικῆς < ἦθος < ἔθος: ηθικός, ηθικότητα, ηθογραφία, ηθοπλαστικός, ηθοποιός.

ἔχει < ἔχω: ανακωχή, ανθεκτικός, αντοχή, άσχετος, διάδοχος, έξη, εξής, εξοχή, έξοχος,
μέθεξη, πάροχος, πολιούχος, ραβδούχος, σχεδόν, σχέση, σχετικός, σχήμα, σχηματικός,
σχολείο, σχολή, σχόλη.

ἐμπειρίας < ἐν + πειράομαι –ῶμαι: απειρία, άπειρος, απόπειρα, αποπειρατικός, εμπειρία,

έμπειρος, πείρα, πείραγμα, πειρακτικός, πείραμα, πειραματιστής, πειραματόζωο,
πειρασμός, πειρατής, πολύπειρος.

δεῖται < δέομαι: αδέητος, δέηση, δεητικός, δέον, δεοντικός, δεοντολογία, δεοντολογικός,
δεοντολογικώς, δεόντως, ενδεής, ένδεια.

περιγίνεται < περὶ + γίγνομαι: γενεά, γενέθλιος, γένεση, γενέτειρα, γένος, γηγενής, γόνος,
γυνή, εγγονός, ενδογενής, ευγενής, νεογνό, πρωτογενής.

παρεκκλῖνον < παρὰ + ἐκ + κλίνω: άκλιτος, άκλιτος, ανάκλιντρο, απαρέγκλιτος, απόκλιση,

έγκλιση, επικλινής, κατάκλιση, κεκλιμένος, κλίμα, κλίμαξ, κλίνη, κλίση, κλιτός, κλιτύς,
παρέκκλιση, σύγκλιση, υπόκλιση.

δῆλον < δηλόω -ῶ: δήλωση, διαδήλωση, εκδήλωση, συνυποδήλωση, δηλωτικός,

εκδηλωτικός.

ἀρετῶν < ἀραρίσκω (= τακτοποιώ, προετοιμάζω, συνδέω): αρέσκεια, αρεστός, άρθρο,

αριθμός, αριστείο, αριστοκρατία, άριστος, άρμα, αρμονία, αρμός, δυσαρέσκεια, ενάρετος,
πανάρετος, φιλαρέσκεια.

ἐθίζεται < ἔθος > ἐθίζω.: εθιμικός, έθιμο, εθιμοτυπία, εθισμός, έθος, ειωθός, συνήθης.

φερόμενος < φέρω: αμφορέας, διάφορος, διένεξη, διηνεκής, μεταφορικός, σύμφορος,

φαρέτρα, φερέγγυος, φερνή, φερτός, φορά, φόρος, φωριαμός.

ῥιπτῶν < ριπτέω–-ῶ: κατάρριψη, ριξιά, ρίξιμο, ριπαίος, ριπή, ριπίδι, ριπιδοειδής, ρίψασπις,
ρίψη.

πεφυκότων < φύομαι: αυτοφυής, έμφυτος, ευφυής, ευφυΐα, ιδιοφυής, κατάφυτος,

μεγαλοφυής, μεγαλοφυΐα, σύμφυτος, τριχοφυΐα, φυλή, φύλλο, φύλο, φύση,
φυσικοθεραπευτής, φυσικός, φυσικότητα, φυσιογνωμία, φυσιογνώστης, φυσιολάτρης,
φυσιολογικός, φυτικός, φυτό.

δέξασθαι < δέχομαι: ακατάδεκτος, αναδεξιμιός, ανάδοχος, απαράδεκτος, αποδέκτης,

αποδεκτός, αποδοχή, δέκτης, δεκτός, δεξαμενή, δεξιός, διαδοχή, διάδοχος, δοκάνη, δοκάρι,
δοκιμάζω, δοκιμή, δοκός, δοχείο, δωροδόκος, ευπρόσδεκτος, ξενοδόχος, παραδεκτός,
παραδοχή, συνεκδοχή, υποδοχή.

5
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

παραγίνεται < παρὰ + γίνομαι: αγενής, γενεά, γενέθλια, γένεση, γενέτειρα, γηγενής,
γονιός, γόνος, γυνή, εγγονός, ενδογενής, ευγενής, νεογνό, πρωτογενής, πρωτόγονος.

κομιζόμεθα < κομίζομαι: ανακομιδή, αποκομιδή, αποκόμιση, διακομιδή, διακομιστής,

διαμετακομιστικός, κομιστής, κόμιστρο, μετακόμιση, προσκόμιση, συγκομιδή.

ἐνεργείας < ἐν + ἔργον < ἐργάζομαι: άεργος, ανενεργός, ανεργία, άνεργος, απεργία,
απεργός, δημιούργημα, δημιουργός, διεργασία, ενέργεια, επεξεργασία, εργαλείο, εργασία,
εργασιοθεραπεία, εργασιομανής, εργαστήριο, εργάτης, εργατικός, εργατικότητα,
εργατοπατέρας, εργατοϋπάλληλος, εργατοώρα, έργο, εργοδηγός, εργοδότης, εργόχειρο,
κακούργημα, κακούργος, καλλιέργεια, κωλυσιεργία, μεταλλουργία, μεταξουργία,
μουσουργός, ξυλουργός, όργανο, όργιο, πανούργος, πάρεργο, περιέργεια, περίεργος,
προεργασία, ραδιενεργός, ραδιούργος, στιχουργός, συνεργός, υφαντουργία, χειρουργός.

ἀποδίδομεν < ἀπὸ + δίδωμι: αιμοδότης, ανέκδοτος, ανένδοτος, απόδοση, αποδοτικός,

δόσιμο, δώρο, δωσιδικία, εκδοτήριο, μεταδοτικός, ξέδομα, παραδοτέος, πληροφοριοδότης,
προδότης, τροφοδότης, φωτοδότης.

ἰδεῖν < εἶδον του ρ. ὁράω-ῶ: ανύποπτος, αόμματος, αυτόπτης, διορατικός, είδος, ειδύλλιο,
είδωλο, επόπτης, ιδέα, κάτοπτρο, οπή, οπτήρας, οπτικός, όραμα, όραση, ορατός,
οφθαλμίατρος, οφθαλμός, όψη, πρόσοψη, ύποπτος.

ἀκοῦσαι < ἀκούω: ακοή, άκουσμα, ακουστικό, ακουστός, αυτήκοος, βαρήκοος, ευήκοος,
ξακουστός, ωτακουστής.

ἐλάβομεν < λαμβάνω: ακατάληπτος, αμεροληψία, αμφιλαφής, ανεπανάληπτος, αντιλαβή,

αντίληψη, αντισυλληπτικό, αντισύλληψη, απολαβή, ασύλληπτος, δικολάβος, εικονολήπτης,
επανάληψη, επιληψία, εργολάβος, ευυπόληπτος, ηχολήπτης, ηχοληψία, θρησκόληπτος,
θρησκοληψία, καταληπτός, κατάληψη, καταληψίας, λαβή, λαβίδα, λάφυρο, λήμμα, λήψη,
μεροληψία, μετάληψη, παραλαβή, παραλήπτης, περίληψη, προκατάληψη, πρόσληψη,
συλλαβή, σύλληψη, υπόληψη, χειρολαβή.

ἔχοντες < ἔχω: απροσχημάτιστος, αργόσχολος, ένοχος, έξη, εξής, κατεχόμενα, καχεξία,
μέθεξη, παροχή, πάροχος, πολιούχος, προσοχή, πρόσχημα, προσχηματικά, ραβδούχος,
σχεδόν, σχέση, σχήμα, σχηματισμένος, σχολείο, σχολή.

ἐχρησάμεθα < χρήομαι –ῶμαι: αχρησιμοποίητος, άχρηστος, δύσχρηστος, εύχρηστος,

ιδιοχρησία, καταχραστής, κατάχρηση, χρεία, χρέος, χρήμα, χρηματικός, χρήση,
χρησιμοθήρας, χρησιμοποίηση, χρήσιμος, χρησιμότητα, χρησμός, χρήστης, χρηστικός,
χρηστός, χρηστότητα.

ἐνεργήσαντες < ἐνεργέω-ῶ: ανενεργός, ενέργεια, ενεργειακός, ενεργειοκρατία, ενέργημα,

ενεργητικός, ενεργητικότητα, ενεργητισμός, ενεργοποίηση, ενεργός.

τεχνῶν < τίκτω: απότοκος, αρχιτέκτονας, άτεκνος, άτεχνος, έντεχνος, επιτόκιο, επίτοκος,
περίτεχνος, τεκνοποίηση, τέκτονας, τεχνική, τεχνολογία, τεχνοκράτης, τοκετός, τόκος.

δεῖ: αδέητος, δέηση, ενδεής, ένδεια.

μαθόντας < μανθάνω: αμαθής, άμαθος, καλομαθημένος, μάθημα, μαθηματικός,

μαθημένος, μάθηση, μαθησιακός, μαθητής, μαθητικός, μαθητολόγιο, μαθητούδι,
οψιμαθής.

6
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

ποιεῖν < ποιέω-ῶ: αντιποιητικός, αχειροποίητος, δημοσιοποίηση, θεοποίητος,

περιποιητικός, ποίημα, ποίηση, ποιητής, προσποιητός.

οἰκοδόμοι < οἶκος + δόμος: αποικία, αποικισμός, αποικιστικός, διοίκηση,ένοικος,

ιδιοκατοίκηση, κάτοικος, μετοίκηση, μέτοικος, μονοκατοικία, οίκημα, οίκηση, οικία,
κατοικία, οικισμός, οικιστικός, οικογένεια, οικοδεσπότης, οικολογία, οικονομία, οικόπεδο,
οικόσημο, οικόσιτος, οικοσκευή, οικότροφος, οικουμένη, παροικία, περίοικος,
πολυκατοικία, συγκατοίκηση, συγκάτοικος, συνοικία.

κιθαρίζοντες < κιθαρίζω: κιθάρα, κιθάρισμα, κιθαρισμός, κιθαρίστας, κιθαρωδός.

πράττοντες < πράττω: απράγμων, άπρακτος, δυσπραγία, εισπράκτορας, είσπραξη,

μεταπράτης, μεταπρατικός, πράγμα, πραγματικός, πραγματογνώμων, πρακτέο, πρακτικό,
πράκτορας, πρακτορείο, πράξη, σύμπραξη.

σώφρονες < σῶος + φρὴν (γεν. φρενός): εθνικόφρων, ευφροσύνη, εχέφρων,

μετριοφροσύνη, μετριόφρων, νομιμοφροσύνη, παραφροσύνη, παράφρων, σωφροσύνη,
φρενίτιδα, φρενοβλαβής, φρενοκομείο, φρόνιμος.

ἀνδρεία < ἀνὴρ (γεν. ἀνδρός): άνανδρος, ανδραγαθία, ανδράποδο, ανδρείκελο,

ανδριάντας, ανδρικός, ανδρισμός, ανδρόγυνο, ανδροκρατία, ανδροπρεπής, ανδροπρεπής,
εξανδραποδισμός, εύανδρος.

7
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ

Α1. Να γράψετε τον αριθμό που αντιστοιχεί σε καθεμιά από τις παρακάτω περιόδους λόγου
και δίπλα σε αυτόν τη λέξη «Σωστό», αν είναι σωστή, ή τη λέξη «Λάθος», αν είναι
λανθασμένη, με βάση το αρχαίο κείμενο και να τεκμηριώσετε κάθε απάντησή σας
γράφοντας τις λέξεις/φράσεις του αρχαίου κειμένου που την επιβεβαιώνουν:

1. Η διανοητική αρετή είναι αποτέλεσμα κυρίως της διδασκαλίας.

2. Ο Αριστοτέλης συσχετίζει γλωσσικά τη λέξη έθος με τη λέξη ηθική.

3. Κατά τον Αριστοτέλη η ηθική ολοκλήρωση του ανθρώπου επιτυγχάνεται μέσω της
διαδικασίας του έθους.

4. Για να δούμε με τα μάτια μας, η φύση μας εξασφαλίζει πρώτα την αντίστοιχη
δυνατότητα.

5. Ο τρόπος απόκτησης μίας τέχνης είναι τελείως διαφορετικός από τον τρόπο απόκτησης
μία αρετής.

6. Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα κυρίως της διδασκαλίας.

7. Αναφορικά με την πρόσκτηση των αρετών ισχύει ότι και στην περίπτωση των άλλων
τεχνών.

Α1β. «ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον·»: Σε τι ακριβώς αναφέρεται ο Αριστοτέλης

χρησιμοποιώντας την αντωνυμία ὅπερ;

Α1γ. Ποια παραδείγματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό

«οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται»;

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (Β1)

1. Να επισημάνετε στο αρχαίο κείμενο πέντε (5) λέξεις που εκφράζουν όρους της
αριστοτελικής φιλοσοφίας και να δώσετε σύντομα το εννοιολογικό τους περιεχόμενο.

2. Ποια είναι η σχέση της πράξεως – ενεργείας με τις ιδιότητες που έχουμε φύσει και με την
ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με
αναφορές στο κείμενο.

3. Ποια είδη αρετής διακρίνει ο Αριστοτέλης, σε ποιο μέρος της ψυχής ανήκει κάθε είδος
και από ποιους παράγοντες εξαρτάται η ανάπτυξή του καθενός;

4. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί συχνά την αναλογία προκειμένου να τεκμηριώσει τις θέσεις

τους και να γίνει πιο κατανοητός. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε περιπτώσεις, όπου ο
φιλόσοφος χρησιμοποιεί τον αναλογικό τρόπο σκέψης.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ (Β4)

8
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΕΝΟΤΗΤΑ 12

1. Να βρείτε στο αρχαίο διδαγμένο κείμενο που σας δίνεται μία ετυμολογικά συγγενή λέξη
για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις της Νέας Ελληνικής: φορτίο, εκατομμύριο, κόμιστρο,
δωμάτιο, φρόνιμος

2. Να αντιστοιχίσετε καθεμία νεοελληνική λέξη της στήλης Α με την ετυμολογικά συγγενή

αρχαιοελληνική λέξη της στήλης Β. Δύο λέξεις στη στήλη Β περισσεύουν.

Α Β
α) φρόνιμος 1) διανοητικῆς
β) παράφορος 2) ἐμπειρίας
γ) πυρομανής 3) ἔσχηκε
δ) ανόητος 4) ἐθίζεται
ε) ένοχος 5) φέρεσθαι
6) πῦρ
7) σώφρονες

3. Για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του αρχαίου διδαγμένου κειμένου να γράψετε μία
περίοδο λόγου στη Νέα Ελληνική, όπου η συγκεκριμένη λέξη να χρησιμοποιείται με
διαφορετική σημασία από αυτήν που έχει στο κείμενο αὔξησιν, ἐμπειρίας, δυνάμεις,
ἐνεργείας, αἰσθήσεις. Μπορείτε να τη χρησιμοποιήσετε σε οποιαδήποτε μορφή της (μέρος
του λόγου, πτώση, αριθμό, γένος, έγκλιση, χρόνο).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Πλούταρχος, Περὶ παίδων ἀγωγῆς, 4 2a-c

O Πλούταρχος, στον οποίο είχε αποδοθεί το Περὶ παίδων ἀγωγῆς, έθεσε το παιδί στο κέντρο του
ενδιαφέροντός του και συνέγραψε ένα ολοκληρωμένο παιδαγωγικό εγχειρίδιο. Πρόκειται για ένα έργο
με διαχρονική αξία· πολλές από τις ιδέες και προτάσεις του διατηρούν και σήμερα την επικαιρότητά
τους. Το ακόλουθο απόσπασμα εισάγει στο πρόβλημα της αγωγής.

Για να μιλήσουμε γενικά, αυτό που συνηθίσαμε να λέμε για τις τέχνες και τις επιστήμες, το
ίδιο πρέπει να ειπωθεί και για την αρετή, ότι δηλαδή για το απόλυτο ολοκλήρωμά της
πρέπει να συντρέξουν τρεις προϋποθέσεις: η φύση, ο λόγος και η συνήθεια. Και ονομάζω
λόγο τη μάθηση και συνήθεια την άσκηση. Απαρχές (της αρετής) υπάρχουν στη φύση του
ανθρώπου, η πρόοδος στη μάθηση και η ορθή χρήση στη μελέτη και οι εκτροπές από αυτήν
σε όλα. Σε όποιο από αυτά υστερήσει η αρετή, ως προς αυτό είναι φυσικό να χωλαίνει.
Γιατί, η φύση χωρίς τη μάθηση είναι τυφλή, η μάθηση πάλι χωρίς τη φύση είναι ελλιπής και
η άσκηση χωρίς αυτά τα δύο είναι ατελής. Και όπως ακριβώς με τη γεωργία πρώτα πρέπει
να υπάρχει γόνιμη γη, έπειτα καλός γεωπόνος κι έπειτα επιλεγμένοι σπόροι, με τον ίδιο
ακριβώς τρόπο η φύση παραλληλίζεται με τη γη, ο παιδαγωγός με το γεωπόνο, και με το
σπέρμα οι συμβουλές και η καθοδήγηση των λόγων.

Μτφρ. Γ. Ράπτης

Στο παραπάνω παράλληλο κείμενο ο Πλούταρχος επιχειρεί μία ερμηνευτική προσέγγιση

της αρετής ευρύτερη από την αντίστοιχη του Αριστοτέλη. Σε τι συμφωνεί με τον
Σταγειρίτη και προς ποια κατεύθυνση διευρύνει τον στοχασμό του;