Ηθικά Νικομάχεια Ενότητα 5, 9, 10

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗ ΓΡΑΠΤΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ
Α. ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α. Στο πρώτο απόσπασμα η ηθική αρετή συνδέεται με τα
συναισθήματα της ευχαρίστησης και της δυσαρέσκειας καθώς, όπως
γράφει ο φιλόσοφος, εξαιτίας της ευχαρίστησης είναι δυνατόν να
κάνουμε κακές πράξεις και εξαιτίας της δυσαρέσκειας να μείνουμε
μακριά από τις καλές πράξεις.
Στο δεύτερο απόσπασμα η ηθική αρετή συνδέεται με τις έννοιες
μέσον και άριστο με την έννοια ότι αποτελεί μεσότητα ανάμεσα στα
δύο άκρα της υπερβολής και της έλλειψης αλλά συγχρόνως είναι και
το σπουδαιότερο και υψηλότερο χαρακτηριστικό για τον άνθρωπο.

Στο τρίτο απόσπασμα που υπάρχει ο πλήρης ορισμός της αρετής

φαίνεται τόσο το προσεχές γένος όσο και η ειδοποιός διαφορά και οι
έννοιες που επεξηγούν αυτά τα δύο. Η αρετή ορίζεται ως έννοια με
προσεχές γένος την έξη, είναι δηλαδή συνήθεια, και μάλιστα
προαιρετική, δηλαδή επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο.
Βρίσκεται μάλιστα στο μέσο που ορίζει η λογική του φρόνιμου
ανθρώπου.

Β1. Αναγνωρίζοντας την ύπαρξη παθών στον άνθρωπο ο Αριστοτέλης

δίνει πέντε δεοντολογικούς κανόνες που θα πρέπει να ακολουθεί ο
καθένας στην έκφραση των παθών αυτών ώστε να προσεγγίζει τη
μεσότητα και συνεπώς την αρετή. Οι προϋποθέσεις δίνονται με το
ρήμα δεῖ που εννοείται ή επαναλαμβάνεται και αφορούν:
α) τον χρόνο κατά τον οποίο ο άνθρωπος πρέπει να εκδηλώνει τα
συναισθήματά του (τὸ δ’ ὅτε δεῖ),
β) τις συνθήκες, τα πράγματα σε σχέση με τα οποία πρέπει να
εκδηλώνονται τα συναισθήματα (ἐφ’ οἷς),
γ) τα πρόσωπα σε σχέση με τα οποία πρέπει να νιώθουμε και να
εκδηλώνουμε τα συναισθήματα (πρὸς οὓς),
δ) την αιτία, τον λόγο για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα
συναίσθημα (οὗ ἕνεκα) και
ε) τον τρόπο εκδήλωσης των συναισθημάτων (ὡς δεῖ).
Το περιεχόμενο του δεῖ έχει άμεση σχέση τόσο με την ηθική όσο και
με την πολιτική φιλοσοφία. Στην αρχαιοελληνική σκέψη και κυρίως
στον αριστοτελικό στοχασμό υπάρχει ξεκάθαρος πρακτικός και
τελεολογικός προσανατολισμός. Αποκτώντας την ηθική αρετή ο
άνθρωπος θα μπορέσει να προσεγγίσει την ευδαιμονία που είναι το
ανώτερο αγαθό. Συγχρόνως, ηθική και πολιτική συνδέονται διότι με
την απόκτηση της ηθικής συμπεριφοράς ο άνθρωπος μπορεί να
συμβιώνει με τους άλλους ανθρώπους ως μέλος της κοινωνίας και
δεν είναι μια κατάκτηση που αφορά μόνο τον ίδιο αλλά έχει
συνέπειες σε όλη την κοινωνία. Στα πλαίσια της πόλης κράτους η
ηθική συμπεριφορά ρυθμίζεται από μια σειρά κανόνων. Οι γραπτοί
νόμοι της πόλης αλλά και οι άγραφοι νόμοι που κληροδοτούνται
μέσω της παράδοσης, καθορίζουν τα κριτήρια της ορθής
συμπεριφοράς των ανθρώπων σε κάθε περίσταση. Εξάλλου, ο ορθός
λόγος, δηλαδή η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, τίθεται από τον
Αριστοτέλη αξιωματικά ως η σπουδαιότερη προϋπόθεση για τον
καθορισμό της μεσότητας που αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά
της αρετής.
Β2. Ο τελικός ορισμός της αρετής που δίνει ο φιλόσοφος φαίνεται
στο χωρίο «Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ
πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένη λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν». Στον ορισμό
αυτό διακρίνεται η οριστέα έννοια (ἀρετή), το προσεχές γένος που
αποτελεί την ευρύτερη πλησιέστερη κατηγορία στην οποία
εντάσσεται η έννοια (ἕξις προαιρετική) και η ειδοποιός διαφορά που
είναι το στοιχείο που διακρίνει την οριστέα έννοια από τις όμοιές
της που ανήκουν στο ίδιο προσεχές γένος (ἐν μεσότητι οὖσα τῇ προς
ἡμᾶς) καθώς και τα στοιχεία που διευκρινίζουν την ειδοποιό
διαφορά.
Σχετικά με το προσεχές γένος της αρετής ο Αριστοτέλης
χρησιμοποιεί τον όρο «ἕξις» που έχει ήδη διευκρινίσει πως είναι το
μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προέρχεται από την επανάληψη
όμοιων ενεργειών. Η συντέλεση όμως των ενεργειών δεν πρέπει να
είναι τυχαία ή εξαναγκασμένη αλλά πρέπει να είναι αποτέλεσμα της
ίδιας της επιθυμίας του ανθρώπου. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης
χρησιμοποιεί το επίθετο «προαιρετική» για να προσδιορίσει την
«ἕξιν». Επανειλημμένα υπογραμμίζεται από τον Αριστοτέλη η σημασία
της προαιρέσεως για την ύπαρξη της αρετής. Σε ένα άλλο χωρίο του
ίδιου έργου διαβάζουμε τους αναγκαίους όρους για να χαρακτηρισθεί
μια πράξη ενάρετη: ο άνθρωπος πρέπει να έχει α) συνείδηση της
πράξης του (εἰδώς), β) την ανάλογη προαίρεση (προαιρούμενος), γ)
σιγουριά και σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καὶ
ἀμετακινήτως).
Η ειδοποιός διαφορά της αρετής που τη διακρίνει από τις υπόλοιπες
έξεις είναι η μεσότητα η «πρός ἡμᾶς». Ο φιλόσοφος έχει ήδη
διακρίνει δύο είδη μεσότητας, την αντικειμενική και την
υποκειμενική. Η αρετή καθορίζεται από την υποκειμενική μεσότητα
καθώς είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης προαίρεσης του ανθρώπου
και καθορίζεται απόλυτα από τον ίδιο. Επειδή όμως η υποκειμενική
μεσότητα θα μπορούσε να αφήσει στους ακροατές το περιθώριο να
βάλουν μόνοι τους τα κριτήρια καθορισμού της μεσότητας, ο
Αριστοτέλης επιστρατεύει ως κοινό κανόνα την ανθρώπινη λογική
και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου που τελικά δίνει
αντικειμενικό χαρακτήρα στην ιδιότητα αυτή.
Σχετικά με το πρώτο διευκρινιστικό στοιχείο της μεσότητας, τον
λόγο, αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε: «ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις
ἀρετή ἐστιν». Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους
πολίτες να ενεργούν ενάρετα· έπειτα έρχεται η λογική, η φρόνηση,
που βοηθά τον νόμο και τελειοποιεί το έργο του. Και η αναφορά στη
λογική του φρόνιμου ανθρώπου γίνεται γιατί στον φρόνιμο άνθρωπο
ενώνονται και συνυπάρχουν όλες οι αρετές. Όταν υπάρχει η φρόνηση,
γράφει αλλού ο Αριστοτέλης, όλες οι αρετές θα υπάρξουν. Οι
διάφορες αρετές δείχνουν πώς αντιδρά ο φρόνιμος στις διάφορες
περιστάσεις· αν λείψει μια αρετή, αποδιοργανώνεται το όλον. Έτσι ο
ηθικά σπουδαῖος αποτελεί μέτρο σύγκρισης για τους άλλους.
Γ. φοβηθῆναι → φόβος, άφοβος, φοβία, φοβικός κ.ά.
θαρρῆσαι → θάρρος, θαρραλέος, ενθάρρυνση κ.ά.
ἐπιθυμῆσαι → επιθυμία, επιθυμητό, ανεπιθύμητος κ.ά.
ὀργισθῆναι → οργή, οργίλος, εξοργιστικός κ.ά.
ἐλεῆσαι → έλεος, ελεημοσύνη, ανελέητος κ.ά.
Δ. 1 Λ (η ηθική και η αγωγή), 2 Σ, 3 Σ, 4 Λ (είναι ενέργεια και όχι
κατάσταση), 5 Σ.
Ε. Η έννοια της αρετής είναι κυρίαρχη στην αρχαία ελληνική
φιλοσοφία. Για τον Πλάτωνα η θέαση του ήλιου ισοδυναμεί με το
ύψιστο Αγαθό που προσφέρει η παιδεία. Για τον Αριστοτέλη η ηθική
αρετή είναι το μέσο για την κατάκτηση της ευδαιμονίας αλλά και την
αγαστή συμβίωση των ανθρώπων στα πλαίσια της πόλης.
Σύμφωνα με το περιεχόμενο των αποσπασμάτων και οι δύο
φιλόσοφοι φρονούν πως η κατάκτηση της αρετής δεν είναι εύκολη
υπόθεση. Για τον Πλάτωνα η αρετή βρίσκεται σε δυσπρόσιτο τόπο
και μόνο με την επίμονη και επίπονη προσπάθεια θα μπορέσει ο
άνθρωπος να την προσεγγίσει. Για τον μαθητή του πάλι, τον
Αριστοτέλη, η αρετή με δυσκολία κατακτιέται αλλά η κατάκτησή της
είναι ο πιο ευγενής στόχος που μπορεί να θέσει ο άνθρωπος και
απαράμιλλα ανώτερη από οποιοδήποτε άλλο απόκτημα.

Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος δεν αποκλείει κανέναν άνθρωπο από την

αρετή και γι’ αυτό στο έργο του «Ηθικά Νικομάχεια» προσεγγίζει την
έννοια με διεξοδικότητα ώστε να γίνει κατανοητό στον καθένα ότι ο
έλεγχος των παθών και η υλοποίηση αγαθών πράξεων μπορούν να
τον κάνουν ενάρετο. Χωρίς να παραγνωρίζει τις ανθρώπινες
αδυναμίες, υποστηρίζει πως αν ο άνθρωπος επιλέξει με συνείδηση
την ορθή συμπεριφορά και την υιοθετήσει με σταθερότητα και
διάρκεια θα μπορέσει να κάνει κτήμα του την αρετή.

Από την άλλη πλευρά ο Πλάτωνας θεωρεί πως δεν είναι όλοι άξιοι να
προσεγγίσουν το ανώτατο Αγαθό, αλλά μόνο αυτοί που έχουν εγγενή
φυσικά, πνευματικά και ηθικά χαρίσματα και μόνο εφόσον
καταβάλλουν επίπονη προσπάθεια. Η προσπάθεια δίνεται αλληγορικά
με την έξοδο του δεσμώτη από το σπήλαιο και τη βαθμιαία άνοδο από
τον κατώτερο αναβαθμό γνώσης (τις σκιές) στον ανώτερο (τη θέαση
του Αγαθού).
 ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Γ1. Να μεταφράσετε το παρακάτω απόσπασμα από το κείμενο που σας δίνεται: «Προσήκει
δέ παντὶ...... ἀδικίας ἀπαλλάττεσθαι».
(Mονάδες: 10)
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
«Αρμόζει λοιπόν καθένας που τιμωρείται, αν βέβαια τιμωρείται δίκαια από άλλον, ή να
γίνει καλύτερος και να ωφεληθεί ή να γίνει παράδειγμα για άλλους, για να γίνουν οι άλλοι
καλύτεροι από φόβο βλέποντας (αυτόν) να παθαίνει, όσα ίσως παθαίνει. Εκείνοι βέβαια
που ωφελούνται και τιμωρούνται και από τους θεούς και από τους ανθρώπους είναι αυτοί
που ίσως διέπραξαν αδικήματα που μπορεί να διορθωθούν. όμως με ταλαιπωρίες και με
πόνους προκύπτει η ωφέλεια γι’ αυτούς και εδώ και στον κάτω κόσμο (στον Άδη) . γιατί δεν
είναι δυνατό να απαλλαγούν από την αδικία με άλλο τρόπο».

Γ2. Με βάση τα δεδομένα του κειμένου να αναφέρετε σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται οι

άνθρωποι ανάλογα με τα αμαρτήματα που έχουν διαπράξει, πώς επιβάλλονται οι τιμωρίες
σε αυτούς και για ποιους λόγους.
(Mονάδες: 10)
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Όσοι περνούν από τη δοκιμασία της μεταθανάτιας κρίσης διακρίνονται στις εξής
κατηγορίες: αυτοί που υπέπεσαν σε σφάλματα που μπορούν να διορθωθούν και αυτοί που
διέπραξαν τα αίσχιστα αδικήματα. Οι πρώτοι υποβάλλονται σε ταλαιπωρίες και κόπους
στον Άδη, ενώ οι δεύτεροι υποφέρουν για πάντα τα μέγιστα και οδυνηρότατα και
φοβερώτατα μαρτύρια και δεν φεύγουν ποτέ από τον κάτω κόσμο. Η πρώτη κατηγορία
τιμωρείται για να ωφεληθούν από τα σφάλματά τους και όταν επιστρέψουν στον επίγειο
κόσμο να μην τα επαναλάβουν. Όσοι όμως ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία τιμωρούνται
μόνο για να λειτουργήσουν αυτοί ως παράδειγμα για τους υπολοίπους. Βλέποντας δηλαδή

5
οι άλλοι τις τιμωρίες που τους επιβλήθηκαν να γίνουν αυτοί καλύτεροι, φοβούμενοι μήπως
πάθουν τα ίδια.

Γ3α. «Προσήκει δὲ παντὶ τῷ ἐν τιμωρίᾳ ὄντι, ὑπ’ ἄλλου ὀρθῶς τιμωρουμένῳ, ἢ βελτίονι
γίγνεσθαι»: να βρείτε τα επίθετα του χωρίου και να τα γράψετε στον ίδιο τύπο στον άλλο
αριθμό.
(Μονάδες: 2)
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
παντί: πᾶσι(ν)
βελτίονι: βελτίοσι(ν)

Γ3β. Από την τελευταία περίοδο του κειμένου να βρείτε τις αναφορικές και τις δεικτικές
αντωνυμίες να τις μεταφέρετε στη γενική ενικού αριθμού του θηλυκού γένους.
(Μονάδες: 3)
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Ὧν : αναφορική αντωνυμία - ἧς

ὅστις: αναφορική αντωνυμία - ἧστινος

τοιοῦτος: δεικτική αντωνυμία – τοιαύτης

τούτων: δεικτική αντωνυμία – ταύτης

Γ3γ. «Οἵ δ’ ἄν τὰ ἔσχατα ἀδικήσωσι .. . . . . θεάματα καὶ νουθετήματα»: από το χωρίο

που σας δίνεται να εντοπίσετε τρεις ρηματικούς τύπους συνηρημένων ρημάτων και να
τους μεταφέρετε στο β΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής του Παρατατικού στη ίδια φωνή.

(Μονάδες: 3)
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Στο χωρίο υπάρχουν οι ακόλουθοι τύποι συνηρημένων ρημάτων:

ἀδικήσωσι: (ἀδικέω-ῶ) ἠδίκεις

ὁρῶντες: (ὁράω-ῶ) ἑώρας

ἀνηρτημένους: (ἀναρτάομαι-ῶμαι) ἀνηρτῶ

ἀφικνουμένοις: (ἀφικνέομαι-οῦμαι) ἀφικνοῦ

Οι μαθητές θα πρέπει να γράψουν τρεις από τους τέσσερις τύπους

6
Γ3δ. ἀπαλλάττεσθαι: να γράψετε το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο της Οριστικής και της
Προστακτικής Παρακειμένου στην ίδια φωνή.
(Μονάδες: 2)
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
γ΄ πληθυντικό Οριστικής Παρακειμένου: ἀπηλλαγμένοι εἰσί (ν)
γ΄ πληθυντικό Προστακτικής Παρακειμένου: ἀπηλλάχθων- ἀπηλλάχθωσαν

Γ4α. «οἵ ἂν ἰάσιμα ἁμαρτήματα ἁμάρτωσιν»: Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη

σε παθητική.
(Μονάδες: 2)
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
ὑφ΄ ὧν ἄν ἰάσιμα ἁμαρτήματα ἁμαρτηθῇ (αττική σύνταξη)

Γ4β. «πάσχοντας»: αφού δηλώσετε το είδος της μετοχής, στη συνέχεια να την αναλύσετε
σε ισοδύναμη δευτερεύουσα πρόταση.
(Μονάδες: 2)

ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Η μετοχή είναι κατηγορηματική εξαρτώμενη από τη μετοχή οἱ ὁρῶντες (ρήμα αισθήσεως)
και συνημμένη στο αντικείμενο της μετοχής «τούτους».

Η μετοχή ισοδυναμεί με δευτερεύουσα ειδική ονοματική πρόταση:

ὅτι οὗτοι τὰ μέγιστα καὶ ὀδυνηρότατα καὶ φοβερώτατα πάθη πάσχουσι τὸν ἀεὶ χρόνον.

Γ4γ. Να εντοπίσετε από όλο το κείμενο από έναν επιρρηματικό προσδιορισμό του
ποιητικού αιτίου, του τελικού αιτίου και του αναγκαστικού αιτίου (Μονάδες: 3) και στη
συνέχεια να δικαιολογήσετε τη χρήση και την εκφορά τους (Μονάδες: 3)
(Μονάδες: 6)

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Προσδιορισμοί του ποιητικού αιτίου

ὑπ’ ἄλλου ὀρθῶς τιμωρουμένῳ: εμπρόθετος επιρρηματικός του ποιητικου αιτίου λόγω της
μετοχής παθητικής διάθεσης τιμωρουμένῳ. Το ποιητικό αίτιο εκφέρεται με ὑπό + γενική
οἱ μέν ὠφελούμενοί τε καί δίκην δίδοντες ὑπό θεῶν τε καί ἀνθρώπων: εμπρόθετος
επιρρηματικός του ποιητικου αιτίου λόγω των μετοχών παθητικής διάθεσης οἱ μέν
ὠφελούμενοί τε καί δίκην δίδοντες
Το ποιητικό αίτιο εκφέρεται με ὑπό + γενική

Προσδιορισμοί του τελικού αιτίου (σκοπού)

7
ἵνα ἄλλοι ὁρῶντες πάσχοντα φοβούμενοι βελτίους γίγνωνται: δευτερεύουσα επιρρηματική
τελική πρόταση. Εισάγεται με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα και εκφέρεται με υποτακτική που
δηλώνει σκοπό προσδοκώμενο.

Προσδιορισμοί του αναγκαστικού αιτίου

φοβούμενοι: επιρρηματική αιτιολογική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος
διὰ τὰ (τοιαῦτα) ἀδικήματα: εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός (διά + αιτιατική)
ἅτε (ἀνίατοι) ὄντες: επιρρηματική αιτιολογική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο του
ρήματος. Συνοδεύεται από το αιτιολογικό μόριο ἅτε και δηλώνει την αντικειμενική
αιτιολογία.
διὰ τὰς ἁμαρτίας: εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός (διά + αιτιατική)

Οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν μία από τις απαντήσεις της κάθε κατηγορίας